M. Hohol-Wprowadzenie (Wyjaśnić Umysł)

Wprowadzenie
literaturze filozoficznej skupionej wok szeroko rozumianej neuronauki (neuroscience) wyoniy si dotychczas dwa zasadnicze nurty analiz: filozofia neuronauk oraz neurofilozofia1. Pierwszy z tych nurtw oglnie rzecz biorc to zrelatywizowana do neuro science metodologia ifilozofia nauki. Przykadowe zagadnienia, ktre s badane wfilozofii neuronauk, to wyjanianie naukowe, jedno wiedzy naukowej, rda danych czy te uteoretyzowanie bada. Zkolei drugi nurt, neurofilozofia, bada przydatno wynikw ipoj neuronaukowych wanalizie zagadnie filozoficznych, takich jak np. wolna wola, tosamo osobowa (podmiotowo) czy te (samo)wiadomo. Wramach obydwu nurtw powstao wiele wartociowych prac, a take wyksztacio si rodowisko, czy wrcz ruch filozoficzny, skupiony wok rnych dyscyplin opierajcych si na wiedzy dotyczcej funkcjonowania mzgu. Niniejsza praca dotyczy przede wszystkim zagadnie filozofii neuronauki, adokadniej filozofii imetodologii neuronauki poznawczej. Pokazuj jednak, e szczeglnie na gruncie filozofii wneuronauce, ktra jest metod, czy te stylem uprawiania filozofii, jak przyjmuj, cise rozdzielenie filozofii neuronauki ineurofilozofii nie jest moliwe. Cho na przestrzeni ostatnich lat pojawio si wiele ksiek iartykuw powiconych zagadnieniom filozoficznym i metodologicznym neuroscience, anawet wyoni si wyrany nurt badawczy,
Zob. J. Bickle, P. Mandik, The Philosophy of Neuroscience, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, red. E.N. Zalta, Stanford University, Stanford 2010, <http://plato. stanford.edu/entries/neuroscience>.
1
12
Mateusz Hohol | Wyjani umys
okrelany mianem mechanicyzmu, zpewnoci nie mona mwi otym samym stopniu dojrzaoci filozofii imetodologii neuronauki, jak wprzypadku filozofii imetodologii fizyki. Oile partykularne problemy metodologiczne, takie jak np. wyjanianie neuronaukowe, doczekay si licznych opracowa (gwnie na gruncie wspomnianego mechanicyzmu), otyle wci brakuje pozycji scalajcych dotychczasowe analizy, atake skupionych wok zagadnienia oglnej struktury teorii neuronaukowych. Krtko mwic: neuronauka czeka dopiero na swoje Koo Wiedeskie ijego bezkompromisow krytyk. Oczywicie brak tak dojrzaych analiz nie jest wadnym wypadku zarzutem wobec filozofw imetodologw, gdy neuronauka, aszczeglnie neuronauka poznawcza, jest bardzo mod dyscyplin, znajdujc si wfazie rewolucyjnej (zgodnie zterminologi Thomasa Kuhna), czy te na etapie przejcia fazowego (wedug terminologii Michaa Hellera). Od pocztkw nowoytnej fizyki (Newton, Galileusz, Kopernik) do analiz Karla Poppera, przedstawicieli Koa Wiedeskiego oraz W.V.O. Quinea upyno przecie kilkaset lat. To wszystko nie znaczy jednak, e dotychczasowe narzdzia filozoficzno-naukowe imetodologiczne nie mog by wykorzystane w odniesieniu do neuroscience. Uwaam jednak, e zarwno kurczowe trzymanie si sprawdzonych narzdzi, jak iprby stworzenia za wszelk cen unikatowego dla neuroscience aparatu filozoficzno-metodologicznego s strategiami chybionymi. Lepiej jest rozwija systematycznie strategi kompromisu, testujc iadaptujc znane narzdzia, a gdy zajdzie taka potrzeba, wypracowujc nowe. Trzeba mie na uwadze, e neuronauka woglnoci ineuronauka poznawcza wszczeglnoci wpewnych aspektach s dalekie od modelowej nauki analizowanej przez filozofw fizyki. Zdrugiej strony nie sdz jednak, ebymy mieli do czynienia zfundamentalnymi rnicami, powodujcymi konieczno rewizji naszych pogldw na nauk wogle. Po tej krtkiej refleksji nad dotychczasowym stanem analiz przejd do przedstawienia celw niniejszego studium oraz moich tez na temat specyfiki neuronauki poznawczej.
Wprowadzenie
13
Podstawowym celem niniejszej pracy jest rekonstrukcja struktury teorii neurokognitywnych, ktre pozwalaj wyjani umys. Wypenienie tego zadania przynajmniej czciowe wymaga zmierzenia si midzy innymi zproblemem uteoretyzowania bada prowadzonych pod szyldem neuronauki poznawczej, atake znalezienia optymalnej strategii wyjaniania neuronaukowego. Niezwykle istotne jest rwnie przedstawienie kryteriw wyboru iuzasadniania hipotez neurokognitywnych. Gwna teza niniejszego studium gosi, e kluczowym aspektem struktury teorii neurokognitywnych jest wnioskowanie do najlepszego wyjanienia (inference to the best explanation, wskrcie: IBE). Wzwizku ztym proces konstrukcji teorii neurokognitywnych przebiega dwuetapowo. Wpierwszym etapie formuowane s adekwatne empirycznie wyjanienia interesujcych zjawisk, za wdrugim etapie wybierane jest najlepsze wyjanienie. Kryteriami selekcji najlepszych wyjanie, azarazem kryteriami uzasadniania hipotez neuronaukowych, prcz empirycznej adekwatnoci, s konwergencja ikoherencja danych, hipotez oraz caych teorii. Sdz, e dwa ostatnie kryteria s specyficzne dla neuronauki poznawczej. Oznacza to, e znaczenie innych kryteriw czy te wartoci epistemicznych, takich jak prostota (istotna szczeglnie wmatematyce ifizyce), jest marginalne wneuronauce poznawczej. Sporo miejsca powicam rwnie problemowi wyjaniania wneuronauce poznawczej. Broni stanowiska, zgodnie zktrym wyjanianie problematycznych zjawisk jest operacj przeprowadzan na zdaniach (czyli rozumowaniem) ipolega na unifikacji. Pogld ten nie wyklucza, moim zdaniem, semantycznych strategii wyjaniania (wykorzystujcych diagramy iwykresy). Specyfika neuronauki poznawczej powoduje, e wybr strategii wyjaniania jest uwarunkowany poziomem teorii, na ktrym badane jest interesujce zjawisko. Wniniejszej pracy staram si rwnie pokaza, e wyjanianie umysu jest komplikowane przez wielopoziomowo bada neurokognitywnych, istnienie schematw interpretacji danych i regu heurystycznych, umoliwiajcych przeprowadzanie eksperymentw, oraz niemoliw do pominicia rol pluralizmu
14
paradygmatw badawczych. Jeli chodzi ote ostatnie, atwo zauway, e neuronauka poznawcza jest uprawiana wkonkurencyjnych paradygmatach, takich jak: paradygmat komputerowy, psychologia ewolucyjna oraz umys ucieleniony-osadzony w kulturze (embodied-embedded mind). Wszystko to wiadczy oduym stopniu uteo retyzowania bada neurokognitywnych. Przedstawi teraz krtko sam struktur niniejszej ksiki. Rozdzia pierwszy ma wduej mierze charakter przygotowawczy. Precyzuj wnim, co rozumiem przez neuronauk poznawcz, iprzygldam si cechom rnicym j od podstawowej neuronauki oraz kognitywistyki. Nastpnie krtko rozwaam problematyk zwizan ze struktur teorii naukowych. Prezentuj wstpn struktur wiedzy neurokognitywnej, ktra wwyrany sposb rni si od np. wiedzy fizycznej. Zadaj podstawowe pytanie: czym wogle jest teoria naukowa? Pomimo pewnych zastrzee opowiadam si za do konserwatywnym zdaniowym ujciem teorii neurokognitywnych. Nastpnie podkrelam wag istotnej cechy neuronauki poznawczej, jak jest wielopoziomowo bada. Wyrniam poziomy teorii, takie jak pojedyncze neurony, neuronalne struktury podkorowe, struktury korowe oraz procesy poznawcze. Pod koniec rozdziau szczegowo omawiam rda danych, na ktrych opiera si neuronauka poznawcza. Nale do nich midzy innymi studia nad uszkodzeniami mzgu, czyli lezjami, rejestrowanie aktywnoci elektrycznej pojedynczych neuronw, porednie obrazowanie aktywnoci caego mzgu (co moliwe jest za pomoc rnych technik neuroobrazowania) oraz eksperymenty behawioralne. Wielopoziomowo bada oraz opieranie si na rnych rdach danych wiadcz ozoonoci neuronauki poznawczej. W rozdziale drugim analizuj kwestie, ktre jeszcze bardziej komplikuj obraz metodologiczny tej dyscypliny, atake potwierdzajduy stopie uteoretyzowania bada neurokognitywnych. Omawiam rol regu heurystycznych, wykorzystywanych podczas przeprowadzania eksperymentw, oraz schematw, ktre s pomocne winterpretacji danych pozyskanych za pomoc neuroobrazowania. Moja uwaga skupia
Wprowadzenie
15
si szczeglnie na heurystyce modularnoci, ktra nakazuje traktowa mzg tak, jak gdyby by on struktur zoon zwyspecjalizowanych moduw. Zaoenie to jest problematyczne, gdy liczne dowody wiadcz oniemodularnej strukturze kory mzgowej. Zdrugiej strony koncepcja modularnoci mzgu towarzyszy wielu spektakularnym sukcesom neuronauki poznawczej. Mamy wic do czynienia zbardzo interesujc sytuacj filozoficzno-naukow. Poza wspomnianymi heurystykami ischematami, wneuronauce poznawczej istniej cae paradygmaty skupiajce odrbne rozstrzyg nicia metodologiczne, pojciowe, atake stricte filozoficzne. Zagadnieniu temu powicam trzeci rozdzia. Analizuj wnim trzy najbardziej wpywowe, moim zdaniem, wspczesne nurty: paradygmat komputerowy, psychologi ewolucyjn oraz embodied-embedded mind. Rnice pomidzy nimi ilustruj nastpnie za pomoc rnych modeli zjawiska samooszukiwania si (self-deception). Analizy zrozdziaw pierwszego, drugiego itrzeciego pokazuj jasno, e wneuronauk poznawcz s uwikane rne problemy filozoficzne. W czwartym rozdziale przedstawiam synn analiz pojciow neuronauki, ktr przeprowadzili Maxwell Bennett iPeter Hacker. Ich zdaniem podstawy tej dyscypliny s obarczone powanym bdem pojciowym, okrelanym jako Bd Mereologiczny. Pokazuj, przedstawiajc rne polemiki, e zarzut Bennetta iHackera nie wpywa wistotny sposb na wiarygodno bada prowadzonych wramach neuronauki poznawczej. Co wicej, analizy Bennetta iHackera same okazuj si oparte na bdnych zaoeniach iprzedzaoeniach, szczeglnie dotyczcych zwizkw (a waciwie ich zdaniem braku zwizkw) pomidzy filozofi anaukami szczegowymi. Po krytyce koncepcji Bennetta iHackera dokonuj idealizacji, polegajcej na zaniedbaniu problemu filozofii wneuronauce (wracam do niego wzakoczeniu pracy). Dziki takiej idealizacji moliwa staje si dalsza analiza metodologiczna. Odparcie zarzutu Bdu Mereologicznego pozwala mi wrci wrozdziale pitym do zagadnienia struktury teorii neurokognitywnych. Stawiam hipotez, zgodnie z ktr istotnym elementem
16
konstrukcji teorii neurokognitywnych jest wnioskowanie do najlepszego wyjanienia, ktre jest form rozumowania abdukcyjnego. Broni tezy, e proces konstrukcji teorii przebiega dwuetapowo. Wetapie pierwszym s generowane adekwatne empirycznie wyjanienia zagadkowego zjawiska. Wdrugim etapie jest wybierane wyjanienie najlepsze zdostpnych. Wtym miejscu wstpnie opisuj kluczowe dla neuronauki poznawczej kryteria wyboru hipotez, jakimi s konwergencja oraz koherencja. Nastpnie przedstawiam nieliniow logik uzasadniania hipotez opracowan przez Bartosza Broka iAdama Olszewskiego, ktra stanowi rozwinicie idei Michaa Hellera. Dziaanie tego mechanizmu ilustruj przykadem neurokognitywnej teorii matematyki 3E. Na koniec rozdziau analizuj problem jednoci neuronauki. Oddalam podejcie redukcjonistyczne iopowiadam si jednoczenie za ujciem sieciowym, ktrego szczeglnym przypadkiem s teorie midzyzakresowe Lindley Darden iNancy Maull. O ile wrozdziale pitym pokazuj, na czym polega wnioskowanie ijak selekcjonowane s najlepsze wyjanienia, otyle wrozdziale szstym wracam do pytania bardziej oglnego: czym jest wyjanianie (w odniesieniu do neuronauki poznawczej)? Strategie wyjaniania naukowego dziel na syntaktyczne (np. koncepcja dedukcyjno-nomologiczna), semantyczne (np. wyjanianie mechanistyczne) oraz psychologiczne (wyjanianie jako rozumienie oraz wyjanianie jako aktywacja okrelonego wzorca sieci PDP). W trakcie analizy poszczeglnych strategii przedstawiam argumenty wiadczce za tym, e najbardziej fundamentalna strategia wyjaniania naukowego polega na przeprowadzaniu operacji na zdaniach (rozumowaniu). Pozostaj tu wzgodzie zzasadniczymi ideami Koa Wiedeskiego. Odrzucam przyjmowany w coraz szerszych krgach pogld, zgodnie zktrym wyjanianie neuronaukowe ineurokognitywne polega wyczenie na odkrywaniu mechanizmw powodujcych zjawiska. Taki typ wyjaniania jest przypadkiem szczeglnym strategii semantycznych. Nie neguj bynajmniej uytecznoci i owocnoci wyjanie mechanistycznych, pokazuj jednak, e semantyczne (a czciowo rwnie psychologiczne) strategie wyjaniania kolapsuj do strate-
Wprowadzenie
17
gii zdaniowych. Klasyczne zarzuty wobec strategii zdaniowych (np. koncepcji dedukcyjno-nomologicznej) odpieram argumentem, zgodnie zktrym wyjanianie nie opiera si na przeprowadzaniu izolowanych rozumowa (jak ma to miejsce wstrategii dedukcyjno-nomologicznej), ale zawsze wpisuje si wszersz struktur argumentacyjn, co prowadzi do unifikacji. Pokazuj rwnie, e wwarstwie praktycznej wybr okrelonej strategii wyjaniania jest cile zwizany zpoziomem teoretycznym, do ktrego przynaley wyjaniane zjawisko. W rozdziale sidmym omawiam bardziej szczegowo wspomniane ju w rozdziale pitym kryteria wyboru hipotez neurokognitywnych. Kryteria te ilustruj przykadem neurokognitywnej teorii podstaw moralnoci, ktra zostaa opracowana przez Williama D.Case beera iPatrici S. Churchland. Argumentuj oni za pewn wizj poznania moralnego, przedstawiajc zarwno rnego rodzaju wspierajce si wzajemnie dane (pochodzce zneuroobrazowania, bada pojedynczych neuronw, obserwacji zachowa), jak izazbiajce si teorie ihipotezy niszego rzdu. Teorie ihipotezy niszego rzdu dotycz wydawania sdw ipodejmowania decyzji wkontekcie moralnym. Co wicej, teoria moralnoci Casebeera iChurchland okazuje si spjna zteoriami poznania spoecznego iewolucji kulturowej, odwoujcymi si do niespotykanej uinnych naczelnych zdolnoci Homo sapiens do imitacji (szczegln uwag powicam teorii Michaela Tomasella). Teorie te s zkolei koherentne zimitacyjnymi teoriami akwizycji jzyka. Rozdzia ten pokazuje, e pomimo nieistnienia wneuronauce poznawczej experimentum crucis wzajemne zwizki, wjakie wchodz teorie, mog sprzyja ich akceptacji. W zakoczeniu pracy wracam do celowo ominitego pod koniec rozdziau czwartego zagadnienia filozofii w neuronauce poznawczej. Pokazuj podobiestwa irnice pomidzy Hellerowsk filozofi wnauce (ktra de facto okazuje si filozofi wfizyce ikosmologii) oraz klarujc si dopiero koncepcj filozofii wneuronauce. Jeli chodzi opodobiestwa, przedstawiam zagadnienia, ktrymi mona wypenia trzy obszary wskazane przez Michaa Hellera, takie jak: wpyw idei filozoficznych na powstanie iewolucj teorii naukowych,
18
tradycyjne filozoficzne problemy uwikane w teorie empiryczne, atake filozoficzn refleksj nad niektrymi zaoeniami nauk empirycznych. Wskazuj rwnie dodatkowy obszar rozwijajcy Hellerowski roboczy katalog zagadnie. Jeli za chodzi ornice, staram si pokaza, e wprzeciwiestwie do oryginalnego ujcia Hellera filozofii wneuronauce nie da si odseparowa od filozofii neuronauki. W niniejszym studium poruszam ponadto wiele istotnych kwestii filozoficznych imetateoretycznych, ktrych nie wymieniem dotychczas explicite. Wpierwszym rzdzie praca ta wskazuje na owocno propagowanej przez Michaa Hellera filozofii wnauce, ktra moe by przeniesiona (z pewnymi zmianami oraz zzachowaniem ostronoci) na grunt neuronaukowy. Wwczas otrzymujemy filozofi wneuronauce. Wmoim przekonaniu jest ona najlepszym dostpnym narzdziem czy te typem uprawiania analiz filozoficznych, pokazujcym wzajemne nieliniowe zwizki, wjakie wchodz filozofia i nauki szczegowe. Po drugie, lecz zarazem cile zwizane zpierwszym, analiza neuronauki poznawczej moe by owocna rwnie wkwestii testowania przydatnoci tradycyjnych narzdzi metodologicznych na gruncie nowych dyscyplin nauki. Last but not least, analizy caych paradygmatw neuronauki poznawczej oraz pojedynczych teorii ihipotez wskazuj, e mamy do czynienia zbardzo bogat dyscyplin naukow oogromnym potencjale eksplanacyjnym, zktr mona wiza spore nadzieje na odkrycie zasad dziaania ludzkiego umysu oraz na pomoc wrozwizywaniu tradycyjnych problemw filozoficznych. Mwic swobodniej, to wanie neuronauka poznawcza jest dyscyplin, ktra moe wyjani umys. Dyscyplina ta domaga si jednak solidnej refleksji metodologicznej, ktra uchroni j od anarchizmu metodologicznego.
Rozdzia 1
Czym jest teoria neurokognitywna?
1.1. Wstp do neuronauki poznawczej
ozpocznijmy od podstawowego pytania: co naley rozumie pod pojciem neuronauki poznawczej (z ang. cognitive neuro science)1? Poniewa dyscyplina ta wyonia si z podstawowej neuro nauki stosunkowo niedawno, za motywem do tego bya raczej praktyka badawcza, anie huczna deklaracja programowa, trudno znale akceptowan przez wikszo specjalistw definicj tego terminu. Mona jednak wskaza pewne cechy charakterystyczne dla neuro nauki poznawczej oraz wyjani, czym rni si ona zjednej strony od podstawowej neuronauki, zdrugiej od kognitywistyki (cognitive science). Wnajprostszym ujciu podstawowa neuronauka jest czym wszym, zarwno jeli chodzi oprzedmiot bada, jak istosowane metody, za kognitywistyka jest czym znacznie szerszym. Neuro nauka poznawcza jest wic nauk rodka.
Wpolskojzycznej literaturze cognitive neuroscience tumaczy si nie tylko jako neuronauka poznawcza, lecz take jako neuronauka kognitywna lub neurokognitywistyka. Niekiedy wanglojzycznej literaturze mona si rwnie spotka zliczb mnog cognitive neurosciences (neuronauki poznawcze), ktra ma oddawa interdyscyplinarny charakter bada. Wniniejszym studium wszystkie te pojcia uznaj za synonimiczne.
1
20
Rycina 1. Zakres zainteresowa badawczych imetod stosowanych wneuronauce poznawczej jest wikszy ni wpodstawowej neuronauce, ale mniejszy ni wprzypadku kognitywistyki sensu largo. Rozszerzenie problematyki badawczej idzie wparze zrozszerzeniem metod.
Powyszy schemat jest poprawny, jeli przyjmiemy szerokie rozumienie kognitywistyki (sensu largo), natomiast komplikuje si, gdy bierzemy pod uwag kognitywistyk sensu stricto. Zanim zobrazuj rnic midzy podstawow neuronauk a neuronauk poznawcz, omwi krtko rozrnienie midzy kognitywistyk sensu stricto i sensu largo. Przez kognitywistyk sensu largo rozumiem multidyscyplinarne przedsiwzicie obejmujce wachlarz rnorodnych dziedzin, takich jak: filozofia, logika, psychologia, neuroscience (w tym take neuronauka poznawcza), nauki komputerowe (computer science), lingwistyka (zarwno generatywistyczna, jak i kognitywna), fizyka (w szczeglnoci mechanika kwantowa), nauki ewolucyjne oraz antropologia fizyczna i kulturowa2. Wykorzystanie wszystkich tych dyscyplin jest podporzdkowane wsplnemu ale zarazem bardzo oglnemu celowi, jakim jest lepsze zrozumienie procesw poznawczych czowieka oraz innych zwierzt. Mwic jeszcze oglniej: kognitywistyka prbuje zrozumie, jak dziaa umys. Jest to oczywicie bar2
Zob. np. The MIT Encyclopedia of Cognitive Sciences, red. R.A. Wilson, F.C. Keil, The MIT Press, CambridgeLondon 1999, s. icxxxii. Polski odpowiednik terminu cognitive science, czyli kognitywistyka, zosta wprowadzony i spopularyzowany przez Jerzego Perzanowskiego (by to prawdziwy spiritus movens polskiego ruchu kognitywistycznego).
1. Czym jest teoria neurokognitywna?
21
dzo szerokie przedsiwzicie. Wjego ramach konstruowanych jest wiele interdyscyplinarnych programw badawczych, majcych na celu zrozumienie konkretnych aspektw funkcjonowania systemu poznawczego czowieka przy wykorzystaniu wybranych dyscyplin iich metod3. Kognitywistyka sensu largo jest wynikiem ewolucji, jakiej podlegaa iwci podlega zrodzona wlatach 50. XX wieku kognitywistyka sensu stricto. Przez kognitywistyk sensu stricto rozumiem program badawczy, ktry by inspirowany rozwojem teorii obliczalnoci, praktycznymi osigniciami wdziedzinie computer science oraz nadziejami zwizanymi ze sztuczn inteligencj (artificial intelligence, AI)4. Istotnym wydarzeniem, ktre przyczynio si do powstania kognitywistyki, bya zorganizowana wMassachusetts Institute of Technology w1956 roku konferencja naukowa, wktrej udzia wzili ojcowie zaoyciele, tacy jak: Noam Chomsky, Herbert Simon czy Allen Newell. Podstawowe zaoenie kognitywistyki gosio, e ludzki umys jest wistocie operujc na symbolach maszyn Turinga (podejcie takie jest okrelane jako symbolizm). Najprociej rzecz ujmujc, pierwsi kognitywici uwaali, e umys ma si do mzgu tak jak software do hardwareu komputera. Przewiadczenie to skutkowao wiar wdue moliwoci komputerowego modelowania funkcji poznawczych. Zczasem wyksztacio si rwnie, anawet zaczo dominowa, ujcie koneksjonistyczne. Doprowadzio to do prb modelowania funkcji poznawczych za pomoc sztucznych sieci neuronowych. Rnorakie projekty s realizowane wpodobnym duchu do dzisiaj. Kognitywistyka ulega jednak wzbogaceniu odorobek innych ni teoria obliczalnoci i computer science dziedzin wiedzy, tworzc bardzo szeroko zakrojony projekt, czy te ruch naukowy. Jeli chodzi oustalenie relacji midzy kognitywistyk sensu stricto aneuronauk
Barbara Von Eckardt mwi te otransdyscyplinarnoci kognitywistyki; zob. eadem, What Is Cognitive Science, The MIT Press, Cambridge, MA 1992. 4 Zob. np. klasyczny tekst: A.M. Turing, Maszyna liczca a inteligencja, prze. M.Szczubiaka, [w:] Filozofia umysu, red. B. Chwedeczuk, Spacja, Warszawa 1995, s.271300.
3
22
poznawcz, proponuj, aby t pierwsz uzna za jeden zkilku paradygmatw tej drugiej. Zagadnienie to przybli wrozdziale drugim niniejszej pracy, piszc jednak nie o kognitywistyce sensu stricto, ale oparadygmacie komputerowym (aby unikn terminologicznych nieporozumie). Przyjrzyjmy si teraz relacji podstawowej neuronauki ineuronauki poznawczej. Podstawow neuronauk mona utosamia z neurobiologi (w Polsce ta ostatnia nazwa jest zdecydowanie popularniejsza)5. Niekiedy uywa si take liczby mnogiej, piszc oneuronaukach. Oczywicie najprostsza, ale imao precyzyjna, odpowied na pytanie: czym jest neuronauka (neurobiologia)? brzmi: jest nauk badajc mzg. Bardziej precyzyjnej odpowiedzi udziela Antti Revonsuo:
Kiedy mwi o podstawowych neuronaukach (), mam przede wszystkim na myli neuroanatomi ineurofizjologi zich rnymi poziomami opisu od poziomu molekularnego a po poziom systemu nerwowego jako caoci. Tak rozumiane podstawowe neuronauki skupiaj si na pytaniu Co? ipytaniu Jak?, niekoniecznie za na ewolucjonistycznym pytaniu Dlaczego?6.
Najwaniejszym elementem powyszego opisu jest wielopoziomowo. Take inni uczeni definiuj neuroscience jako nauk badajc organizacj mzgu na wielu poziomach zoonoci. Na przykad Gordon M. Shepherd pisze wswoim klasycznym podrczniku:
() zrozumienie funkcji ukadu nerwowego wymaga identyfikacji podstawowych jednostek na rnych poziomach organizacji izrozu Przykadowo Jerzy Vetulani posuguje si zazwyczaj pojciem neurobiologia. Znaczenie tego terminu rozszerza on jednak na zagadnienia, ktre wniniejszej pracy zaliczam do neuronauki poznawczej lub nawet kognitywistyki; zob.: idem, Pikno neurobiologii, Homini, Krakw 2012, passim; idem, Mzg: fascynacje, problemy, tajemnice, Homini, Krakw 2010, passim. 6 A. Revonsuo, O naturze wyjaniania w neuronaukach, prze. D. Leszczyska, P. Przybysz, Poznaskie Studia z Filozofii Humanistyki: Funkcje umysu 2010, vol.8, no.21, s.276.
5
23
mienia relacji pomidzy rnymi poziomami. (). Neurobiologia jest nauk okomrkach nerwowych iinnych powizanych znimi komrkach, atake szlakach, ktre organizuj je wfunkcjonalne obwody, przetwarzaj informacje iwpywaj na zachowanie7.
Uznanie, e neuronauka zajmuje si badaniem rnych poziomw organizacji mzgu, rodzi oczywicie pytanie: jakie poziomy naley wyrni?. Wyrnienie tych poziomw jest wduej mierze zalene od przyjtych celw badawczych. Wydaje si jednak, e wnajbardziej podstawowym ujciu wyrnia si zazwyczaj trzy poziomy: (i) poziom pojedynczych komrek nerwowych, (ii) poziom struktur podkorowych, (iii) poziom struktur korowych. Oczywicie jest to idealizacja. Kady zpoziomw mona rozbi na kilka podpoziomw, zkadego mona zej co do zasady opoziom niej, docierajc a do wiata kwantowego. Przykadowo, poniej poziomu pojedynczych neuronw mona wyodrbni poziom moleku, aten zkolei mona rozpatrywa na co najmniej czterech podpoziomach: geometryczno-mechanicznym, elektrochemicznym, energetycznym oraz elektromagnetycznym8. Jeli za chodzi owysze poziomy, wyrniam je, gdy wasnoci bardziej zoonych struktur mzgowych rni si od wasnoci pojedynczych neuronw. Kryterium rozrnienia poziomw (ii) i(iii) jest ponadto zwizane zfilogenetycznym czasem ich powstania (struktury podkorowe s modsze ni korowe). Pord wyrnionych wyej poziomw nie ma adnego, ktry bezporednio byby interesujcy dla psychologw, neurofilozofw,
G.M. Shepherd, Neurobiology, 3rd ed., Oxford University Press, New York 1994, s.45. 8 Zob. P.K. Machamer, L. Darden, C.F. Craver, Thinking about Mechanisms, Philosophy of Science 2000, vol. 67, no. 1, s.14.
7
24
filozofw umysu i(oglnie) naukowcw zainteresowanych poznaniem (co nie znaczy oczywicie, e nie odwouj si oni wcale do poziomw (i), (ii) i(iii)). Dopiero dodanie do tej hierarchii wyszego poziomu, ktry okrelam jako (iv) poziom procesw poznawczych, sprawia, e mamy do czynienia z neuronauk poznawcz (kognitywn). Revonsuo opisuje ten poziom nastpujco:
Neuronauka kognitywna [poznawcza M.H.] postrzega poziom zjawisk psychologicznych (skonceptualizowany jako np. poznanie, przetwarzanie informacji, reprezentacja, obliczenia) jako poziom wyszy, ktry naley wyjani, odwoujc si do neuronalnych i neuroobliczeniowych mechanizmw nalecych do niszego poziomu zjawisk. Zgodnie z tym pogldem zjawiska psychologiczne nie s eksplanacyjnie autonomiczne, ale nie s te eliminowane podobnie cytologia nie jest ani eliminowana, ani autonomiczna wzgldem biochemii i biologii molekularnej. Wasnoci psychologiczne s postrzegane jako nalece do wyszego poziomu organizacji ni was noci neuronalne, ale te jako ukonstytuowane na poziomie mikro () wten sam zasadniczo sposb jak inne specyficzne naukowe was noci9.
Revonsuo przytacza rwnie fragment pracy Michaela S. Gazzanigi:

W przyszoci neuronauka kognitywna bdzie w stanie poda algorytmy prowadzce od strukturalnych elementw neuronalnych do aktywnoci fizjologicznej, ktrej rezultatem jest percepcja, poznanie, aby mone nawet wiadomo. () Przyszoci tej dziedziny jest jednake utworzenie nauki, ktra rzeczywicie czy mzg ipoznanie wsposb mechanistyczny (). Nauka stworzona po to, by zrozumie, jak mzg tworzy umys, zostaa nazwana neuronauk kognitywn10.
A. Revonsuo, Onaturze wyjaniania wneuronaukach, op. cit., s.287288. Cyt. za: ibidem, s.287 (The Cognitive Neurosciences, red. M.S. Gazzaniga, The MIT Press, Cambridge, MA 1995, s.xiii).
9 10
25
W powyszych cytatach kryje si cae mnstwo wakich problemw filozoficznych imetodologicznych. Na przykad Gazzaniga sugeruje, e neuronauka poznawcza wyjania zjawiska na sposb mechanistyczny, to znaczy poprzez odwoanie do mechanizmw dziaajcych na kadym z poziomw organizacji oraz mechanizmw integrujcych rne poziomy. Ponadto przypisuje on neuro nauce poznawczej szczegln rol teorii unifikujcej rne dziedziny wiedzy. Zagadnienia te omawiam szczegowo wdalszych czciach pracy. Na obecnym (pocztkowym) etapie analizy warto podkreli, e neuronauka poznawcza rozszerza przedmiot bada wstosunku do podstawowej neuronauki. Neuronauka poznawcza jest jednym znajmodszych kierunkw badawczych, ktry wyoni si zpodstawowej neuronauki na przeomie lat 80. i90. XX wieku. Swego rodzaju dowodem rzeczowym jest publikacja w1989 roku pierwszego numeru Journal of Cognitive Neuroscience. Wan rol wpowstaniu neuronauki poznawczej odegrali oczywicie rwnie pojedynczy naukowcy. Dobrym przykadem jest Michael Gazzaniga (zreszt by on pierwszym redaktorem wspomnianego wyej czasopisma) swoisty spiritus movens neuronauki poznawczej. Zdaniem Revonsuo, jedn znajbardziej istotnych prac, ktre przyczyniy si do powstania nowej dyscypliny, by podrcznik owymownym tytule Cognitive Neuroscience. The Biology of the Mind, ktrego wspautorem jest Gazzaniga11. Jak ju zaznaczaem, neuronauka poznawcza wyonia si zpraktyki badawczej. Praktyka ta wie si natomiast nierozerwalnie ze stosowaniem specyficznych metod, takich jak: badania nad lezjami, czyli uszkodzeniami mzgu, badanie aktywnoci pojedynczych neuronw oraz obrazowanie aktywnoci caego mzgu (MEG, PET, fMRI iinne). Stosowanie tych metod jest zwykle uzupeniane rnego rodzaju eksperymentami behawioralnymi. Metody te zwyjtkiem jednej znich nie s nowoci wdziejach bada nad mzgiem.
Zob. M.S. Gazzaniga, R.B. Ivry, G.R. Mangun, Cognitive Neuroscience. The Biology of the Mind, Norton, New York 1998.
11
26
Wspomnianym wyjtkiem jest zastosowanie fMRI, czyli funkcjonalnego rezonansu magnetycznego. Metoda ta zacza si upowszechnia wlatach 90., awic wczasie, kiedy krystalizowaa si neuronauka poznawcza. Wielu naukowcw uwaa wrcz, e dopiero pojawienie si fMRI pozwolio dokona rewolucji wrozumieniu funkcjonowania ludzkiego mzgu. Dobrze ilustruje to wypowied twrcw jednej zwaniejszych teorii przetwarzania informacji wzrokowych A. Davida Milnera iMelvyna A. Goodalea:
Najwikszym pojedynczym obszarem rozwoju byo neuroobrazowanie funkcjonalne, pozwalajce badaczom po raz pierwszy wykrela wzory aktywnoci wmzgach dziaajcych imylcych ludzi. Kiedy w1994 r. pisalimy pierwsz edycj tej ksiki [Mzg wzrokowy w dziaaniu M.H.], byo zaledwie kilka relewantnych bada zneuroobrazowania. Badania te, zktrych kilka zacytowalimy, wykorzystyway technologi tomografii emisji pozytronw (PET). Niewiele laboratoriw mogo wykorzystywa ten rodzaj technologii, ajej ograniczenia, wczajc wto niebezpieczestwo dla zdrowia oraz koszt, oznaczay, e nigdy nie bya ona powszechnie wykorzystywana. Funkcjonalne obrazowanie rezonansem magnetycznym (fMRI) byo wzasadzie nieznane (). fMRI ma przewag wzakresie lepszej przestrzennej iczasowej rozdzielczoci, jak rwnie jest bardziej bezpieczne itasze ni PET. Obecnie s dostpne tysice bada fMRI nad przetwarzaniem wzrokowym wludzkiej korze mzgowej iliczba ta cay czas szybko wzrasta12.
Wspomniana teoria Milnera iGoodalea zaproponowana w1992 roku zakada, e struktury korowe regulujce widzenie s zorganizowane wdwa odrbne strumienie: strumie grzbietowy, ktry odpowiada za kontrol dziaania, istrumie brzuszny, ktry jest zwizany zpercepcj wzrokow. Do koncepcji tej wrc jeszcze wrozdziale pitym.
A.D. Milner, M.A. Goodale, Mzg wzrokowy wdziaaniu, prze. G. Krliczak, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s.14.
12
27
Oczywicie neuronaukowcy poznawczy odwouj si czsto do innych typw bada, choby takich jak porwnawcze studia anatomiczne ludzi i prymatw innych ni czowiek. Dane uzyskane ze wspomnianych wyej rde mog stawa si przyczynkiem do tworzenia rnego rodzaju symulacji imodeli komputerowych. Rne paradygmaty, ktre szczegowo omawiam dalej, wprowadzaj do neuronauki poznawczej rwnie inne metody oraz zaoenia teoretyczne. Rozszerzenie zainteresowa na poziom procesw poznawczych wymusza wic na naukowcach korzystanie zrnego rodzaju narzdzi badawczych oraz porwnywanie uzyskanych wynikw.
1.2. Rozumienie teorii

Trudno znale atw odpowied na pytanie, czym woglnoci jest teoria naukowa ico obejmuje. Przykadowo, jeli chodzi ofizyk, Micha Heller wymienia nastpujce elementy teorii (struktury wiedzy)13:
zaoenia teorii (przybierajce nieraz posta zasad), prawa przyrody (prawa nauki), modele, hipotezy pomocnicze, definicje wielkoci fizycznych, procedury pomiarowe, procedury testowania.
Sdz jednak, e wiedza neurokognitywna ioglnie neurona ukowa przypomina raczej struktur wiedzy medycznej14 ni struktur
Zob. M. Heller, Filozofia nauki. Wprowadzenie, Petrus, Krakw 2009, s.4546. Zob. B. Broek, Granice eksperymentu medycznego, [w:] J. Stelmach, B. Broek, M. Soniewicka, W. Zauski, Paradoksy bioetyki prawniczej, Wolters Kluwer business, Warszawa 2010, s.206223 (zw. s.211213); zob. take rne uwagi w: W. Szumowski, Filozofia medycyny, Wyd. M. Derewiecki, Kty 2007, passim.
13 14
28
wiedzy fizycznej. Wniniejszej pracy przyjmuj, e neuronauka poznawcza generuje wiedz, ktra skada si z kilku zbiorw zda. Pierwszym znich jest wiedza neurokognitywna sensu stricto, ktra jest zbiorem akceptowanych teorii ihipotez na temat dziaania systemu poznawczego czowieka, poczwszy od pojedynczych neuronw, przez bardziej zoone struktury mzgowe, a do poziomu procesw poznawczych. Inn dziedzin wiedzy neuronaukowej jest metodologia pozyskiwania danych za pomoc specyficznych metod. Do zbioru tego nale nie tylko wszystkie dane uzyskane na podstawie bada nad lezjami czy zpomoc technik neuroobrazowania, ale rwnie reguy metodologiczne, ktrymi naley si kierowa wpozyskiwaniu iinterpretacji tych danych. Trzeci dziedzin stanowi natomiast wiedza towarzyszca (background knowledge; niekiedy wpolskiej literaturze metodologicznej termin ten tumaczy si jako wiedza ta lub wiedza zastana). Karl R. Popper rozumia przez ni zbir wszystkich hipotez iteorii, ktre wczasie prowadzenia okrelonych bada ianaliz, na mocy decyzji metodologicznej, s traktowane jako wiarygodne:
() niemal cao wiedzy towarzyszcej, zktrej korzystamy wkadej krytycznej dyskusji, musi ze wzgldw praktycznych zosta nienaruszona. Nierozwana prba zakwestionowania jej, rozpoczcia analizy od zera, musi prowadzi do zaamania si dyskusji15.
Oczywicie wspomniana decyzja metodologiczna wkadej chwili moe zosta zmieniona, co prowadzi do rewizji wiedzy towarzyszcej. Wpraktyce wiedza towarzyszca neuronauce poznawczej jest zbiorem obejmujcym najrniejsze teorie ihipotezy zzakresu nauk takich jak psychiatria, cytologia czy prymatologia. Zapewne mona by wyliczy jeszcze kilka innych elementw wiedzy neurokognitywnej. Jedna ztez przyjmowanych wniniejszej pracy gosi, e istotne
K.R. Popper, Droga do wiedzy. Domysy irefutacje, prze. S. Amsterdamski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999, s.401402.
15
29
miejsce wneuronauce poznawczej zajmuj paradygmaty, ktre zawieraj rnego rodzaju reguy heurystyczne iinterpretacyjne oraz (niekoniecznie testowalne empirycznie) pogldy na temat funkcjonowania czowieka ijego procesw poznawczych. Innymi sowy, s to zaoenia ocharakterze metodologicznym, antropologicznym ifilozoficznym. Paradygmaty mona usytuowa na przeciciu wiedzy towarzyszcej imetodologii. Oczywicie naley pamita, e dany paradygmat moe by przyjmowany przez danego naukowca jawnie (explicite) albo wsposb ukryty (implicite). Wstrukturze wiedzy neuro kognitywnej nie trzeba wyrnia paradygmatw jako osobnego zbioru, jednak trzeba zdawa sobie spraw zich wpywu na prowadzone badania iuzasadniane hipotezy. Jednym zproblemw, zktrym boryka si neuronauka poznawcza, jest trudno wdokonywaniu idealizacji. Jak rozstrzygn, co mona zaniedba, aco nie? Czy komrki glejowe mona traktowa jedynie jako wypeniacz mzgu, skupiajc uwag wycznie na przewodnictwie synaptycznym? Czy mzg mona traktowa jako komputer? Czy wyniki bada ukadw nerwowych rnych zwierzt (choby makakw) mona ekstrapolowa na czowieka? Czy nasze mzgi s na tyle podobne, e moemy zaniedba pewne rnice pomidzy poszczeglnymi osobnikami? Czy badajc procesy poznawcze, naley odwoywa si tylko do mzgu, czy koniecznie trzeba rwnie uwzgldnia wpywy rodowiska? Odpowiedzi na te pytania s otyle trudna, e bez wtpienia badacze maj do czynienia zniezwykle skomplikowanym ukadem. Taki stan rzeczy trafnie ujmuje Paul M. Churchland:
Ludzki mzg, majcy objto okoo jednego litra, stanowi bowiem przestrze pojciowych ipoznawczych moliwoci przekraczajcych wymiary przestrzenne caego anatomicznego wszechwiata, przynajmniej przy zastosowaniu objtociowego kryterium miary. Mzg ma t niezwyk waciwo, poniewa wykorzystuje kombinatoryk 100miliardw swoich neuronw i100 trylionw synaptycznych pocze midzy nimi (). Kade poczenie midzykomrkowe moe
30
by wrnym stopniu silne lub sabe (). Jeli ostronie zaoymy, e kade poczenie synaptyczne moe mie jeden zdziesiciu rnych stopni nasilenia, to suma rnych moliwoci konfiguracji nasile, jakie mzg moe zapewni, wynosi wduym przyblieniu 10do potgi stu trylionw, czyli 10100000000000000. Porwnajmy to zzaledwie 1087 metrami szeciennymi, ktr to wielko standardowo przyjmuje si jako objto caego astronomicznego wszechwiata16.
Nawet skupienie si na pewnych fragmentach tkanki nerwowej lub aspektach funkcjonowania mzgu nie poprawia sytuacji wznaczcym stopniu. Podobnie jak winnych naukach, jedynym sposobem badania mzgu oraz procesw poznawczych jest tworzenie teorii obejmujcych pewne fragmenty rzeczywistoci. Co naley jednak rozumie przez teori neuronaukow? Wfilozofii nauki nie ma oglnej zgody wkwestii, czym jest teoria. Przyjrzyjmy si krtko, jak rozumie si teori wodniesieniu do rnych nauk szczegowych. Przegld ten wypada zacz od podstawowych intuicji. Przemawiajc do wyobrani wizj teorii naukowej przedstawi Karl Popper. WLogice odkrycia naukowego pisa on, e:
Teorie s sieciami chwytajcymi to, co nazywamy wiatem: su do racjonalnego ujmowania, wyjaniania iopanowywania wiata. Nasze wysiki zmierzaj do tego, by oczka tych sieci czyni coraz mniejszymi17.
Termin teoria wywodzi si z greckiego theorein, co oznacza przyglda si, rozwaa, kontemplowa. W dyskursie potocznym do poj takich jak teoria, hipoteza czy te model podchodzi si zwykle do swobodnie, operujc nim wwielu rnych znaczeniach zalenych od kontekstu (nierzadkie jest rwnie popenianie bdu
P.M. Churchland, Mechanizm rozumu, siedlisko duszy. Filozoficzna podr wgb mzgu, prze. Z. Kara, Aletheia, Warszawa 2002, s.1213. 17 K.R. Popper, Logika odkrycia naukowego, prze. U. Niklas, Aletheia, Warszawa 2002, s.53.
16
31
ekwiwokacji). Trzeba wiedzie jednak, e pojcia te stanowi nie lada problem dla metodologw ifilozofw nauki. Cho od wielu lat trwa dyskusja nad znaczeniem izakresem stosowalnoci tych poj, wci daleka jest ona od rozstrzygnicia18. Sytuacji nie uatwia fakt, e metodologia ifilozofia nauki odnoszone byy tradycyjnie do matematyki, jako nauki najbardziej cisej iprowadzcej do episteme, oraz fizyki, jako nauki najbardziej dojrzaej metodologicznie idostarczajcej najbardziej fundamentalnych wyjanie rzeczywistoci spord wszystkich nauk przyrodniczych19. Mona spodziewa si zatem, e pojcie teorii naukowej czy modelu bdzie jeszcze mniej doprecyzowane wnaukach biologicznych. Pierwsze cise rozumienie teorii pojawio si wmetamatematyce rozwijanej wpierwszej poowie XX wieku przez Davida Hilberta. Najoglniej rzecz ujmujc, teori utosamia si wtym wypadku zsystemem aksjomatyczno-dedukcyjnym. Ujcie to zostao przyjte przez Koo Wiedeskie. Pozytywici logiczni uznali Hilbertowsk metamatematyk za idea poznania naukowego20. Wujciu metamatematycznym przez teori rozumie si domknity dedukcyjnie zbir zda. Kluczow rol odgrywa tu pojcie konsekwencji logicznej, ktre jest zwizane zdziaaniem niezawodnych regu wnioskowania (inaczej: regu inferencji). Naley do nich np. regua odrywania. Zkonsekwencj logiczn mamy do czynienia wtedy itylko wtedy, gdy pewne zdanie mona wyprowadzi za pomoc niezawodnych regu inferencji zokrelonego zbioru zda. Wprzypadku teorii metamatematycznej zdania te s okrelane jako aksjomaty teorii. Twierdzeniem teorii jest nazywane zdanie, ktre mona wyprowadzi za pomoc regu inferencji zaksjomatw, czyli zdanie majce dowd. Jest to czysto formalne ujcie teorii, awic takie, wktrym nie jest istotna tre zda, ajedynie syntaktyczna poprawno przeksztace symboli. Ujcie takie doprowadzio wfilozofii matematyki do powstania nurtu nazywanego
Mona to atwo zauway, czytajc praktycznie dowolny podrcznik do oglnej metodologii nauk lub filozofii nauki. 19 Zob. M. Heller, Filozofia nauki, op. cit., s.10. 20 Zob. A. Grobler, Metodologia nauk, Aureus-Znak, Krakw 2008, s.139.
18
32
formalizmem. Najistotniejsz cech teorii metamatematycznej jest niesprzeczno. Oteorii mwimy, e jest niesprzeczna, gdy nie wystpuje wniej para zda sprzecznych, czyli takich, e p inie-p. Gdyby warunek niesprzecznoci nie by speniony, na mocy prawa logicznego ex contradictione quodlibet (p p q) zteorii mona byoby wyprowadzi dowolne zdanie. Naley podkreli, e wujciu formalistycznym matematyka nie jest nauk owiecie, gdy nie ma treci empirycznej. Jest ona jednak doskonaym narzdziem, ktre moe by wykorzystywane wnaukach przyrodniczych. Nic dziwnego, e filozofowie zwizani zKoem Wiedeskim sdzili, i struktura teorii naukowej ma by, po pierwsze, wzorowana na teorii matematycznej, po drugie za musi posiada tre empiryczn. Tego typu koncepcja jest okrelana mianem pogldu otrzymanego (the received view)21. Zgodnie znim jzykiem teorii jest pewne rozszerzenie rachunku predykatw pierwszego rzdu. Terminy pozalogiczne teorii dziel si na dwa zbiory, do ktrych nale terminy teoretyczne iterminy obserwacyjne. Nie ma sensu przedstawia dokadnie zaoe pogldu otrzymanego, warto jednak wspomnie, e zdaniem jego zwolennikw dziki obecnoci regu korespondencji moliwe staje si wyjanienie, wjaki sposb zdania teoretyczne mog by potwierdzane empirycznie. Wspczenie wiadomo jednak, e w otrzymanym pogldzie kryje si kilka bdw. Po pierwsze, nie do utrzymania jest cise rozdzielenie zda teoretycznych iobserwacyjnych. Wiemy bowiem, e wszystkie obserwacje cho wrnym stopniu s uteoretyzowane (problemem uteoretyzowania bada neurokognitywnych zajmuj si wdalszych czciach pracy). Po drugie, Karl Popper wykaza, e teorie nie podlegaj potwierdzaniu, oczym poucza fiasko rnych programw, ktrych celem byo usprawiedliwienie indukcji22. Po trzecie, teorie fizyczne rzadko wystpuj wpostaci wpeni aksjomatycznej. Co wicej, aksjomatyzacja teorii fizycznej zazwy21 22
Zob. ibidem, s.142. Zob. ibidem, rozdz. I.2.
33
czaj staje si moliwa dopiero, gdy okrelona teoria zostanie albo sfalsyfikowana, albo gdy na mocy zasady korespondencji stanie si ona przypadkiem szczeglnym teorii bardziej oglnej (nie oznacza to oczywicie, e prby aksjomatyzacji teorii s rzadkie). W mniej precyzyjnym, ale ibliszym praktyki ujciu teoria fizyczna skada si ztrzech warstw. Pierwsz znich jest matematyczna struktura, drug obserwacje, czyli pewien wycinek wiata, do ktrego odnosi si teoria, atrzeci zesp regu pomostowych, ktre cz pierwsze dwie warstwy23. Reguy te mog przybiera posta definicji przyporzdkowujcych bd interpretacji. Interpretacja teorii fizycznej czasem odbywa si niemal automatycznie (np. mechanika Newtona), czasami za jest trudnym wyzwaniem dla teoretykw (np. mechanika kwantowa). Sercem teorii jest jednak zawsze formalizm matematyczny. Tego typu ujcie, wykorzystywane wteoriach fizycznych, wydaje si jednak kompletnie nieadekwatne wanalizie teorii neurokognitywnych. Jednym zpowodw takiego stanu rzeczy jest fakt, e teorie neurokognitywne, podobnie jak wikszo teorii formuowanych wramach nauk biologicznych, bardzo rzadko wystpuj wpostaci zmatematyzowanej. Dlatego te niektrzy uczeni twierdz, e w neuroscience mamy do czynienia nie zteoriami, ale z modelami. Przykadowo, twierdzi tak badacz pamici imechanizmw uczenia si Yadin Dudai24. Jednak jego rozrnienie teorii, jako opartej na matematycznej strukturze, oraz modelu, czyli czego niezmatematyzowanego, wydaje si arbitralne. Alternatyw mogoby by wykorzystanie ktrego z semantycznych, czyli niezdaniowych, uj teorii naukowych. Wprzypadku filozofii biologii podejcie takie prezentuje midzy innymi Paul Thompson25. Jego analiza odnosi si jednak do struktury teorii ewolucji, nie za do teorii neurokognitywnych.
Zob. M. Heller, Filozofia nauki, op. cit., s.46. Wypowied ustna podczas pobytu wKrakowie wramach konferencji The Emotional Brain. From the Humanities to Neuroscience and Back Again (1920.05.2011). 25 Zob. P. Thompson, The Structure of Biological Theories, State University of New York Press, Albany 1989.
23 24
34
Koncepcja Thompsona wpisuje si w szersz tendencj traktowania teorii naukowych jako rodzin modeli. Modele (zazwyczaj ikoniczne) maj reprezentowa pewne aspekty rzeczywistoci. Tre empiryczna teorii ma by natomiast gwarantowana przez modele odpowiadajce wprost zjawiskom poddajcym si pomiarowi, atake przez strukturalne relacje pomidzy odpowiednimi modelami26. W niniejszej pracy pozostaj jednak przy bardziej klasycznym, zdaniowym (czy te syntaktycznym) ujciu teorii naukowej. Chocia spotyka si ono zkrytyk, zpowodzeniem stosowane jest przez filozofw biologii, takich jak np. Michael Ruse, Alexander Rosenberg czy te Mary B. Williams27. Koncepcja teorii jako zbioru zda pozwala uchwyci wdo przejrzysty sposb interesujce aspekty teorii neurokognitywnych, takie jak wnioskowanie do najlepszego wyjanienia, atake antyfundacjonistyczn struktur uzasadniania hipotez. Zdaniem Paula Thagarda moliwe jest wprawdzie prowadzenie wnioskowa (lub quasi-wnioskowa) nie tylko na zdaniach, ale te na pojciach, majcych podoe neuronalne28. Ujcie takie oczywicie ma wiele zalet, jest jednak niejasne inie sprzyja pogbionej analizie metodologicznej. W obronie zdaniowego ujcia teorii powoam si krtko na trzy argumenty. Po pierwsze, Karl Popper wWiedzy obiektywnej pisa:
Prawd jest, e dziaania lub procesy podpadajce pod oglny termin rozumienie s dziaaniami subiektywnymi, osobistymi lub psychologicznymi. Naley je odrni od (mniej lub bardziej udanych) efek Zob. A. Grobler, Metodologia nauk, op. cit., s.178187. Niezdaniowe ujcie teorii naukowych jest badane m.in. przez: Fredericka Suppea, Patricka Suppesa, Basa van Fraassena, Ronalda Gierea, Josepha D. Sneeda iWolfganga Stegmllera. Zainteresowanych odsyam do pracy Adama Groblera oraz zamieszczonej tam bibliografii. 27 Zob. A. Rosenberg, The Structure of Biological Science, Cambridge University Press, Cambridge 1985; M.B. Williams, Deducing the Consequences of Evolution. AMathematical Model, Journal of Theoretical Biology 1970, vol. 29, no. 3, s.343385. 28 Zob. P. Thagard, Abductive Inference. From Philosophical Analysis to Neural Mechanisms, [w:] Inductive Reasoning. Cognitive, Mathematical, and Neuroscientific Approaches, red. A. Feeney, E. Heit, Cambridge University Press, Cambridge 2007, s.226247.
26
35
tw tej dziaalnoci, od ich rezultatw, od ostatecznego stanu rozumienia (w okrelonym czasie). () Zchwil, gdy subiektywny stan rozumienia zostanie wkocu osignity, psychologiczny proces wiodcy ku niemu powinien by analizowany wkategoriach przedmiotw trzeciego wiata, zktrymi jest zwizany. Wistocie mona go analizowa wycznie wtych kategoriach29.
Wspomniany wpowyszym cytacie trzeci wiat (lub wiat 3, jak pniej wola mawia Popper) to uniwersum zobiektywizowanych wytworw umysu. Jak pisze Popper:
wiat 3, zoony zproblemw, teorii ikrytycznych argumentw, uwaam za jeden zproduktw dziaalnoci ewolucji ludzkiego jzyka, za wytwr oddziaujcy zwrotnie na t ewolucj30.
Moim zdaniem Popper jest wystarczajco przekonujcy wtym, by zdania traktowa jako obiektywne wytwory dziaalnoci umysu czowieka. Po drugie, Jan Woleski susznie zauwaa, e traktowanie teorii jako zbioru zda nie oznacza, i teoria nie moe by zarazem take czym innym31. Zdaniowe ujcie teorii jest przede wszystkim wygodne wprowadzeniu docieka filozoficzno-naukowych imetodologicznych. Po trzecie, zdaniowe ujcie teorii nie stoi w sprzecznoci, wmoim przekonaniu, zkoncepcj przyjmowan przez czoowych filozofw neuronauki, takich jak Carl F. Craver oraz William Bechtel, wramach ktrej wiele problemw jest rozwizywanych poprzez odwoanie si do pojcia mechanizmu32. Reprezentacje mechanizmw,
K.R. Popper, Wiedza obiektywna, prze. A. Chmielewski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002, s.202204. 30 Ibidem, s.259. 31 Np. struktur matematyczn; zob. J. Woleski, Czy fizyka opiera si na zaoeniach filozoficznych?, [w:] Prawa przyrody, red. M. Heller, J. Mczka, P. Polak, M. Szczerbiska-Polak, OBI-Biblos, KrakwTarnw 2008, s.258. 32 Zob. np. C.F. Craver, Explaining the Brain. Mechanisms and the Mosaic Unity of Neuroscience, Oxford University Press, OxfordNew York 2007; W. Bechtel, Mental
29
36
oktrych czsto pisz neuronaukowcy ifilozofowie nauk kognitywnych, mog by bowiem bez wikszych trudnoci przetumaczone na zdania. Zdaniowe ujcie teorii byo przyjmowane midzy innymi przez samego Karla Poppera. Cho Popper nie definiowa jasno, co rozumie przez teori naukow (przywoany wyej cytat, gdzie wykorzysta on metafor sieci, zdaje spraw oczywicie tylko zjego intuicji), kad jednak nacisk na dwie cechy teorii naukowych. Pierwsz znich jest obecno oglnych praw, drug za logiczne wynikanie znich zda bazowych33. Poprzez prawa rozumie on zdania uniwersalne (oglne), za przez zdania bazowe egzystencjalne zdania jednostkowe, mwice outeoretyzowanych faktach, zewntrznych wobec umysu podmiotu. Oile zdania bazowe s przyjmowane na mocy decyzji metodologicznej (naukowiec uznaje, e opisuj one to, co mona okreli jako fakt), otyle prawa stanowi spore wyzwanie, szczeglnie dla filozofw nauk biologicznych oraz neurokognitywnych. Oczywicie w przypadku nauk neurokognitywnych rwnie funkcjonuje oglna regua metodologiczna Poppera, ktra nakazuje formuowa miae hipotezy, anastpnie poddawa je surowym testom empirycznym. Specyficzn i zarazem problematyczn cech neuroscience jest natomiast konieczno przeformuowania hipotezy badawczej tak, by moga by podatna na testy34. Ze wzgldu na ogromn zoono mzgu wstpne hipotezy bywaj bowiem niefalsyfikowalne. Jak pisze Valerie Gray Hardcastle:
Mzgi s skomplikowane inieuporzdkowane; teorie dziaania mzgu dziel te same cechy. Trudno polega na tym, e aby dokona
Mechanisms. Philosophical Perspectives on Cognitive Neuroscience, Routledge, New YorkLondon 2008; W. Bechtel, R.C. Richardson, Discovering Complexity. Decomposition and Localization as Strategies in Scientific Research, The MIT Press, Cam bridgeLondon 2010. 33 Zob. W. Sady, Spr oracjonalno naukow od Poincargo do Laudana, Monografie FNP, Wyd. Funna, Wrocaw 2000, rozdz. 3. 34 Zob. . Kurek, R. Zyzik, Struktura teorii biologicznych [draft], <http://biolawgy. files.wordpress.com/2011/03/struktura_teorii_biologicznych1.pdf>.
37
prostej generalizacji odnonie do wybranego aspektu funkcjonowania mzgu, naukowcy musz wycofa si zwysokiego poziomu abstrakcji na poziom, gdzie twierdzenia nabieraj niemal empirycznego znaczenia35.
Wycofanie si zwysokiego poziomu abstrakcji jest moliwe dziki
zastosowaniu rnego rodzaju procedur idealizacyjnych, wykorzystywaniu regu heurystycznych oraz wnikliwej analizie dotychczas znanych, iuznawanych za nieproblematyczne, danych, hipotez iteorii. Hardcastle obrazuje t sytuacj charakterystyk orodkowego ukadu nerwowego (central nervous system, CNS). Na duym poziomie oglnoci CNS ssakw iinnych zwierzt s bardzo podobne36. Mona zatem wysun hipotez, e funkcjonowanie CNS rnych organizmw jest rwnie bardzo zblione. atwo zauway, e stopie oglnoci powyszej hipotezy jest tak duy, i jest ona niefalsyfikowalna (w sensie popperowskim). Testowanie hipotezy staje si moliwe dopiero po zejciu na niszy stopie oglnoci. Wwczas ujawniaj si szczegy, takie jak np. rnice wdziaaniu kanau pkolistego bocznego wuchu wewntrznym czy te zrnicowana neuro plastyczno. Powysze uwagi prowadz do stwierdzenia, e bardzo trudno jest odrni proces formuowania teorii neurokognitywnej od procesu ich uzasadniania. Oznacza to, e tradycyjne rozrnienie na kontekst odkrycia ikontekst uzasadnienia37 ulega zatarciu. Mam nadziej, e kwestia ta stanie si klarowniejsza wkolejnych rozdziaach niniejszej pracy.
V. Gray Hardcastle, Neurobiology, [w:] The Cambridge Companion to the Philosophy of Biology, red. D.L. Hull, M. Ruse, Cambridge University Press, Cambridge 2008, s.275. 36 Zob. ibidem, s.276. 37 Zob. H. Reichenbach, Experience and Prediction, University of Chicago Press, Chicago 1938.
35
38
1.3. Poziomy teoretyczne

Jedn z najistotniejszych cech odrniajcych teorie neurokognitywne od teorii formuowanych wramach innych nauk jest wielopoziomowo analizy, opisu iwyjanie. Oczywicie szereg wspczesnych nauk operuje na wielu poziomach zoonoci. Specyfika neuronauki poznawczej polega jednak wmoim przekonaniu na tym, e formuowane wjej ramach teorie scalaj informacje odnoszce si do wyrnianych poziomw. Wanie wtakim rozumieniu Gordon Shepherd wcytowanym wczeniej fragmencie definiuje neuroscience jako nauk wielopoziomow. Wswoim opisie wyrnia on nastpujce poziomy: (i) poziom pojedynczych komrek, (ii) poziom funkcjonalnych obwodw odpowiedzialnych za przetwarzanie informacji, atake (iii) poziom zachowa. Jest to oczywicie tylko jedna do oglna zpropozycji wyrnienia poziomw. Mona zgosi ponadto wtpliwo co do wyrnienia poziomu zachowa. Zkolei wramach tradycyjnej sigajcej Alana Turinga iwczes nych prac Hilaryego Putnama kognitywistyki (sensu stricto) czsto rozrnia si dwa lub trzy poziomy. Wujciu dwupoziomowym s to: (i) poziom reprezentacji czy te algorytmw oraz (ii) poziom implementacyjny, czyli fizykalne podoe, naktrym realizowane s obliczenia. Oparty na takim podziale model wiedzy ludzkiej przedstawi np. John R. Anderson38. Zkolei David Marr wswoim synnym modelu widzenia rozrni trzy poziomy: (i) komputacyjny, (ii) algorytmiczny oraz (iii) implementacyjny39. Jego zdaniem dopiero odwoanie si do wszystkich znich pozwala wytumaczy, jak dwuwymiarowe reprezentacje s przeksztacane na dowiadczane przez nas reprezentacje trjwymiarowe. Teorie neurokognitywne, wrozumie Zob. J.R. Anderson, Metodologie badania wiedzy ludzkiej (wraz zkomentarzami), prze. R. Balas, [w:] Psychologia poznawcza. Wtrzech ostatnich dekadach XX wieku, red. Z. Chlewiski, GWP, Gdask 2007, s.27123. 39 Zob. D. Marr, Vision. AComputational Investigation into the Human Representation and Processing of Visual Information, The MIT Press, CambridgeLondon 2010.
38
39
niu zaprezentowanym na pocztku pracy, bd czy analiz neurobiologiczn zanaliz poznawcz. Jak ju wspominaem, w niniejszej pracy przyjmuj, e teorie neurokognitywne operuj zazwyczaj na czterech poziomach. S nimi: (i) poziom pojedynczych komrek nerwowych, (ii) poziom struktur podkorowych, (iii) poziom struktur korowych, (iv) poziom procesw poznawczych. Jak wida, zrezygnowaem zwyrnianego przez Shepherda poziomu zachowa. Zachowanie to bardzo oglny termin. Mimo tego, e przez zachowania skonni jestemy rozumie np. ruchy, jakie wykonuje cay organizm (np. podczas poszukiwania poywienia), rwnie dobrze mona mwi ozachowaniach pojedynczych neuronw czy bardziej zoonych struktur mzgowych. Wszerszym ujciu zachowaniem bdzie choby przekazanie impulsu nerwowego zjednej komrki do drugiej. Mimo e caociowe zachowania organizmu, takie jak podejmowanie decyzji wdylematach moralnych, s oczywicie najbardziej interesujce zfilozoficznego punktu widzenia, to jednak wyrnianie ich jako osobnego poziomu wydaje si arbitralne imao klarowne. Proponowany przeze mnie schemat nie ujmuje ponadto poziomu niszego ni poziom pojedynczych komrek nerwowych. Niektrzy uczeni, tacy jak np. Roger Penrose, wsppracujcy ze Stuartem Hameroffem, postuluj uwzgldnienie poziomu kwantowego w badaniach nad umysem. Zmuszony jestem zrezygnowa zdokadnego opisu tego przedsiwzicia iodesa czytelnika bd do oryginalnych prac tych autorw40, bd do innych
Zob. R. Penrose, Nowy umys cesarza. O komputerach, umyle i prawach fizyki, prze. P. Amsterdamski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1995; idem, Cienie umysu. Poszukiwanie naukowej teorii wiadomoci, prze. P. Amsterdamski, Zysk iS-ka, Pozna 2000; idem, Beyond the Doubting of aShadow. AReply to Commentaries on Shadows of the Mind, Psyche 1996, vol. 23, no. 3; idem (z udziaem: A. Shimonyego, N. Cartwright, S. Hawkinga), Makrowiat, mikrowiat iludzki umys, prze. P.Amsterdamski, red. M. Longair, Prszyski iS-ka, Warszawa 1997; R. Penrose, S. Hameroff,
40
40
pozycji41. Kwantowe ujcie umysu wydaje si filozoficznie ciekawe, jednak mona wskaza co najmniej dwa powody skutkujce jego dyskwalifikacj. Po pierwsze, model Penrosea-Hameroffa ma sabe podstawy empiryczne, po drugie, ze wzgldu na nik si wyjaniajc, jest kompletnie nieprzydatny wkonstruowaniu teorii neurokognitywnych. Moim zdaniem s to wystarczajce wzgldy, aby zaniedba cakowicie poziom kwantowy wdalszych analizach. Kolejn kwesti jest przyjta przeze mnie terminologia. Oile okrelenia trzech pierwszych poziomw nie powinny budzi kontrowersji, okrelenie poziom procesw poznawczych moe wywoa sprzeciw. Zwolennicy rnych orientacji przyjmowanych wramach filozofii umysu ikognitywistyki zapewne woleliby mwi wprost o obliczeniach, algorytmach, stanach mentalnych, pojciach, umyle, dyspozycjach, metaforach bd wogle wyeliminowa ten poziom analizy. Okrelenie procesy poznawcze bd traktowa jako termin roboczy, acilej rzecz biorc teoretyczn fikcj. Posuguj si tu swobodnie zinterpretowanym kryterium istnienia, zaproponowanym przez W.V.O. Quinea42. Zgodnie ztym kryterium naley uzna za istniejce obiekty, ktre s postulowane przez dan teori. Nie chodzi wic ometafizyczne istnienie, ale oistnienie zrelatywizowane do teorii. WQuineowskim duchu moemy zinterpretowa nawet nasze introspekcyjne przekonanie oposiadaniu samowiadomoci jest ona postulowana na gruncie psychologii potocznej (folk psychology43). Nie ma nic dziwnego wtym, e rne
Consciousness in the Universe. Neuroscience, Quantum Space-Time Geometry and Orch OR Theory, Journal of Cosmology 2011, vol. 14. Ostatnia zprac jest dostpna on-line: <http://journalofcosmology.com/Consciousness160.html>. 41 Zob. W.P. Grygiel, M. Hohol, Rogera Penrosea kwantowanie umysu, Filozofia Nauki 2009, vol. 67, no. 3, s.531; W.P. Grygiel, Quantum Mechanics and Its Role in Cognitive Sciences. ACritical Survey, [w:] Philosophy in Neuroscience, red. J. Stelmach, B. Broek, . Kurek, Copernicus Center Press, Krakw 2013. 42 W.V.O. Quine, Otym, co istnieje, [w:] idem, Zpunktu widzenia logiki, prze. B.Stanosz, Aletheia, Warszawa 2000, s.2047. 43 Psychologia potoczna (folk psychology) jest powszechn ram pojciow (conceptual framework) obejmuje ona terminy takie jak pragnie, eby p, wierzy, e p, boi si, e p, planuje, e p, ktre s uywane przez osoby do wyjaniania iprzewidywa-
41
paradygmaty neuro nauki poznawczej maj rne zobowizania ontologiczne. Moim zdaniem okrelenie procesy poznawcze jest najbardziej neutralne wzgldem rnorakich zobowiza. W dalszych czciach pracy postaram si wykaza, e zim wyszym poziomem teorii mamy do czynienia, tym bardziej wzrasta rola przyjtego przez nas paradygmatu neuronauki poznawczej. Co za tym idzie, przyjty paradygmat bdzie wnajwikszym stopniu determinowa rozumienie poziomu procesw poznawczych. Nie mam zamiaru tworzy katalogu wszystkich paradygmatw, ani tym bardziej ich analizowa. Wniniejszej pracy ogranicz si do trzech moim zdaniem najbardziej reprezentacyjnych dla wspczesnej neuronauki poznawczej. S nimi: (1)paradygmat komputerowy, (2)psychologia ewolucyjna, (3)embodied-embedded mind. Paradygmaty te dziel zsob pewn liczb wsplnych cech izaoe (na zasadzie podobiestw rodzinnych), jednak ich motywacje, towarzyszce im konteksty oraz zastosowania s na tyle rne, e bez wikszych kontrowersji mona je uzna za konkurencyjne. Moim celem nie jest apologia czy krytyka adnego z nich (cho prawdopodobnie nie uda mi si unikn zdradzania wasnych preferencji), ale wykazanie, e przyjcie kadego znich wistotny sposb wpywa na ocen danych, formuowanie hipotez irozumienie kadego zpoziomw.
nia zachowa innych ludzi. P.M. Churchland, Platos Camera. How the Physical Brain Captures a Landscape of Abstract Universals, The MIT Press, CambridgeLondon 2012, s.5, przyp. 1.
42
1.4. rda danych neurokognitywnych

Jedn zcech szczeglnych, odrniajcych teorie neurokognitywne od teorii budowanych w ramach innych nauk (w tym nauk zaliczanych do biologicznych), s rda danych wykorzystywane przy formuowaniu oraz testowaniu hipotez. Mzg moe by badany ze wzgldu na budow oraz funkcjonowanie. Budowa mzgu jest przedmiotem zainteresowa anatomii. Mimo ogromnej komplikacji badanie budowy mzgu, ktre odbywa si midzy innymi przy uyciu mikroskopw elektronowych, jest zdecydowanie prostsz kwesti ni interesujce przedstawicieli neuronauki poznawczej funkcjonowanie mzgu i jego wpyw na obserwowalne goym okiem zachowanie organizmu. Aby zrozumie funkcjonowanie mzgu, neuronaukowcy poznawczy odwouj si do bardzo rnych metod, takich jak: (1) badania lezji (lesions studies), (2) obrazowanie pojedynczych komrek (single-cell recording), (3) obrazowanie aktywnoci caego mzgu (neuroimaging), (4) eksperymenty behawioralne (behavioural experiments). Oczywicie nie jest to peen katalog metod. Pluralizm rde danych czsto bardzo rnicych si od siebie jest jedn zcech specyficznych neuronauki poznawczej. Jak ju pisaem, mona powiedzie, e neuronauka poznawcza wrcz pojawia si wanie dziki stworzeniu niektrych metod, akonkretniej funkcjonalnego obrazowania aktywnoci mzgu. Dziki temu moliwe stao si odnajdywanie neuronalnych korelatw oraz mechanizmw odpowiedzialnych za powstawanie zachowa i procesw poznawczych. W pewnym uproszczeniu mona stwierdzi, e metody neuroobrazowania spowodoway powrt przedstawicieli nauk opoznaniu (kognitywistw) do bada nad mzgiem, atake wymogy na nich konieczno odnoszenia architektur kognitywnych, abstrakcyjnych struktur symbolicznych oraz komputerowych modeli ludzkiego umysu do funkcjono-
43
wania biologicznego ukadu nerwowego. Inaczej mwic, postulatem neuronauki poznawczej jest powrt do biologii. Jak ju wspomniaem, wymienione wyej metody nie s jedynymi stosowanymi wneuronauce poznawczej. Co wicej, korzysta ona zcaych dziedzin wiedzy, takich jak: psychologia rozwojowa, embriologia, neuroinformatyka (informatyka kognitywna), neurolingwistyka czy wreszcie prymatologia iantropologia fizyczna oraz kulturowa. Bardzo istotne s rwnie badania porwnawcze, szczeglnie ludzi iprymatw innych ni czowiek. Sdz jednak, e dyscypliny te, wraz zdanymi uzyskiwanymi za pomoc specyficznych dla nich metod, nale do wiedzy towarzyszcej neuronauce poznawczej, nie za do niej samej. Wymienione wyej metody, takie jak: studia nad lezjami, badanie pojedynczych neuronw, obrazowanie caego mzgu, wraz zrnego rodzaju eksperymentami behawioralnymi, wyznaczaj podstawy neuronauki poznawczej sensu stricto. Oczywicie mog by one wspomagane danymi pyncymi zwszelakich akceptowalnych rde, jednak to wanie one oczywicie obok przedmiotu bada wyznaczaj tosamo neuronauki poznawczej. W przeciwiestwie do kwestii takich jak wyrnienie poziomw teorii, zarwno wrd praktykw, jak i teoretykw neuronauki poznawczej panuje zgoda co do akceptowanych rde danych i metod ich pozyskiwania. William Bechtel wylicza w tym kontekcie trzy kryteria oceny dowodw w neuronauce poznawczej: (i) generowanie przez instrument pomiarowy lub technik powtarzalnych rezultatw, ktre ukadaj si w okrelony wzorzec; (ii)stopie zgodnoci pomidzy danymi uzyskanymi zrnych rde oraz (iii) stopie zgodnoci zwiarygodnymi teoriami44. Te ostatnie nale do wiedzy towarzyszcej. Brakuje jednak zgody co do tego, oczym rzeczywicie mwi nam dane uzyskane za pomoc
Zob. W. Bechtel, Epistemology of Evidence in Cognitive Neuroscience, [w:] Philosophy and the Life Sciences. AReader, red. R. Skipper Jr., C. Allen, R.A. Ankeny, C.F. Craver, L. Darden, G. Mikkelson, R. Richardson, The MIT Press, Cambridge, MA [wdruku], <http://mechanism.ucsd.edu/epist.evidence.bechtel.july2004.pdf>, s.2.
44
44
zaawansowanej technicznie aparatury ijak naley je interpretowa45. Kolejn kwesti, ktr porusz, s metody wykorzystywane wneuronauce poznawczej oraz wice si znimi problemy metodologiczne ifilozoficzno-naukowe. Najpierw przypomn jednak krtko pewien kazus zhistorii nauki. Pocztki. Frenologia paranauka czy protoneuronauka? Pierwsze badania nad mzgiem miay charakter anatomiczny46. Oznacza to, e wizay si one zotwarciem czaszki ichirurgicznym wypreparowaniem czci mzgu zmarego (warto wspomnie, e greckie anatome oznacza rozcicie oraz pokrojenie). Wyniki bada podlegay nastpnie systematyzacji. Do podniesienia jakoci bada doprowadzio wynalezienie mikroskopu oraz barwienie prbek anatomicznych. Jednym zefektw zwikszenia precyzji bada byo przypuszczenie, e poszczeglne struktury mzgu s powizane zrnymi funkcjami poznawczymi ipsychicznymi. Wielkim entuzjast tego przypuszczenia by yjcy na przeomie XVIII i XIX wieku Franz Joseph Gall. Szczeglnie interesowaa go kora mzgu czowieka. Gall twierdzi, e moliwe jest do precyzyjne wskazanie obszarw kory odpowiedzialnych za powstawanie poszczeglnych uczu, wrae iprzey psychicznych. Podobnie jak inny wczes ny uczony, Cesare Lombroso, twierdzi on, e funkcje te s zwizane zksztatem czaszki czowieka. Gall zlokalizowa 27 funkcji powizanych zodpowiednimi obszarami kory. Warto doda, e jego wnioski opieray si na rnych rdach danych: cz znich oparta bya na wnikliwej anatomii porwnawczej czowieka iinnych zwierzt, cz na codziennych obserwacjach korelacji ksztatu czaszki ze zdolnociami intelektualnymi icechami charakteru, acz miaa charakter cakowicie aprioryczny. Przykadowo, Gall twierdzi, e specy Zob. np. V. Gray Hardcastle, C.M. Stewart, What Do Brain Data Really Show, Philosophy of Science 2002, vol. 69, no. S3, s.S72S78. 46 Zob. P. Jakowski, Neuronauka poznawcza. Jak mzg tworzy umys, Vizja Press &IT, Warszawa 2009, s. 20.
45
45
ficznie ludzkie cechy umysu s zlokalizowane wpatach czoowych, gdy zaobserwowa, e uinnych zwierzt s one znacznie sabiej rozwinite. Innym razem jednak skorelowa ponadprzecitne zdolnoci pamiciowe zwielkoci oczu. Wystarczajcym motywem bya dla niego obserwacja obydwu tych cech uswojego przyjaciela. Gall postulowa istnienie zalenoci pomidzy si ekspresji jakiej cechy, np. skonnoci do bycia morderc, awielkoci mzgowego organu odpowiedzialnego za t cech47. Dyscyplina, ktr zapocztkowa Gall, zostaa nazwana frenologi. Wywoywaa ona bardzo rne reakcje: od skrajnej niechci wielu uczonych po skrajny entuzjazm ibardzo szybkie rozbudowywanie bazy instytucjonalnej wpostaci rozmaitych towarzystw frenologicznych. Rwnie wspczenie frenologia jest oceniana rozmaicie. Jedni widz wniej paranauk, zblion raczej do szarlatanerii ni do systematycznego badania mzgu iumysu, inni za uznaj jej wag jako protoplastki wspczesnej neuronauki ipsychologii. Wydaje mi si, e kontrowersja ta jest zbliona do sporu orol, jak wrozwoju astronomii ichemii odegray astrologia ialchemia. Zpunktu widzenia niniejszej pracy waniejszy jest jednak fakt, e take wspczenie nie brakuje gosw, i historia nauki zatoczya wielkie koo. Zdaniem wielu specjalistw, techniki takie jak funkcjonalny rezonans magnetyczny wkocu pozwalaj precyzyjnie zlokalizowa struktury poznawcze. Zdaniem przeciwnikw takiego podejcia, wnioski wycigane zbada przeprowadzanych zuyciem skomplikowanych metod neuroobrazowania s rwnie wizjonerskie ikontrowersyjne jak koncepcje Galla iinnych frenologw. Przyjrzyjmy si teraz metodom wykorzystywanym we wspczesnej neuronauce poznawczej. Bliszy ich opis ma gwnie charakter przygotowawczy. Pozwoli lepiej zrozumie wysoki stopie uteoretyzowania bada oraz studia przypadku, ktre przedstawiam wdalszych czciach pracy.
47
Zob. np. J. Vetulani, Pikno neurobiologii, op. cit., s.28.
46
Badania lezji Historyczny kazus frenologii nauczy nas, e ani korelowanie ksztatu czaszki ze zdolnociami kognitywnymi, ani nawet najbardziej wnik liwe studia anatomiczne nie mog wiele powiedzie na temat funkcjonowania mzgu. Konieczne jest odwoanie si do innych metod. Najstarsz systematyczn metod badania funkcjonowania mzgu, ktra do dzi jest wykorzystywana wneuronauce (zarwno podstawowej, jak ipoznawczej), s studia nad lezjami, czyli wpywem uszkodze tkanki nerwowej na zachowanie. To wanie im zawdziczamy bardzo du cz naszej wspczesnej wiedzy ofunkcjonowaniu ukadu nerwowego oraz mechanizmach poznawczych48. Lezje s skutkiem urazw fizycznych, atake udarw oraz zatru toksynami. Cho medycy od wiekw zbierali dane czce uszkodzenia mzgu ze zmian zachowa i deficytami poznawczymi, pierwsze cise wyniki pojawiy si dopiero w drugiej poowie XIX wieku za spraw Paula Broki iCarla Wernickego. Ogromn rol odegra rwnie synny kazus Gagea oraz analogiczne przypadki. Cho same studia anatomiczne nie mwi wiele na temat funkcjonowania mzgu, istotn rol heurystyczn speniy rwnie dociekania frenologw. Paul Broca, ktrego uwaa si za ojca neuropsychologii49, jest znany z odkrycia zwizku lezji okolicy czoowej z zaburzeniami mowy. Zlokalizowana przez niego neuronalna struktura, nazywana do dzi orodkiem Broki, jest usytuowana wczci wieczkowej (pars opercularis) itrjktnej (pars triangularis) dolnego zakrtu czoowego. Na mapie mzgu Brodmanna znajduje si ona wobszarach 44i45. Cho sam Broca zwraca uwag, e wiele zawdzicza obserwacjom innych uczonych, takich jak Jean-Baptiste Bouillaud, to wanie jego badania iobserwacje pozwoliy usystematyzowa wie Zob. M.T. Banich, R.J. Compton, Cognitive Neuroscience, 3rd ed., Wadsworth, Belmont 2011, s.5338. 49 Zob. P. Jakowski, Neuronauka poznawcza, op. cit., s.21.
48
47
dz nad lokalizacj mzgowego orodka mowy50. Istotnym wydarzeniem byo zaprezentowanie przez Broc w1861 roku mzgu zmarego dzie wczeniej pacjenta oprzydomku Tan (przydomek ten pochodzi od jedynego sowa, jakie potrafi on wypowiedzie). Lezja wmzgu Tana bya zlokalizowana wtylnej czci lewego pata czoowego. Po zebraniu dostatecznej liczby danych przemawiajcych za lokalizacj orodka mowy, Broca w1885 roku wygosi swoje synne zdanie: Nous parlons avec lhmisphre gauche (Mwimy lew pkul)51. Zkolei w1874 roku Carl Wernicke po przeprowadzeniu licznych bada nad jednym ze swoich pacjentw opisa zwizek zaburze rozumienia mowy zlezj lewego grnego zakrtu skroniowego, czemu odpowiada pole 42 na mapie Brodmanna52. Omawiajc histori bada nad lezjami, nie sposb nie wspomnie take osynnym kazusie Gagea z1848 roku. Dziki Hannie iAntonio Damasio przypadek ten stan ponownie wcentrum tym razem wspczesnych bada nad funkcjonowaniem mzgu iumysu53. Podczas prac pirotechnicznych zwizanych zukadaniem torw kolejowych brygadzista budowlany Phineas Gage uleg powanemu wypadkowi. Wwyniku eksplozji sporych gabarytw metalowy prt (sucy do ubijania piasku wotworze skalnym, wktrym umieszczano adunek wybuchowy) przeszy wlocie lewy policzek Gagea, tyln cz lewego oczodou, okolic czoow mzgu, wewntrzn powierzchni lewego (by moe rwnie prawego) pata czoowego, za wylatujc zczaszki, uszkodzi prawdopodobnie take cz grzbietowego, tylnego obszaru pata czoowego54. Co istotne dla kwestii zwizanych zwpywem lezji na zachowanie, powanemu uszkodzeniu ulega kora przedczoowa. Prt porusza si ztak du prdkoci, e po przeszyciu gowy Gagea
Zob. np. K.W. Walsh, D. Darby, Neuropsychologia kliniczna Walsha, prze. B.Mroziak, wyd. V, GWP, Gdask 2008, s.27. 51 Cyt. za: ibidem. 52 Zob. ibidem, s.28. 53 Zob. A.R. Damasio, Bd Kartezjusza. Emocje, rozum iludzki mzg, prze. M. Karpiski, Rebis, Pozna 2011, s.2152. 54 Jest to rekonstrukcja dokonana przez Hann i Antonio Damasio, zob. ibidem, s.4142.
50
48
przelecia jeszcze sto stp. Pomimo powanego urazu Gage nie tylko przey, ale te zachowa przytomno, porusza si, aponadto by wstanie zrelacjonowa lekarzowi przebieg wypadku. Rekonwalescencja Gagea trwaa dwa miesice po tym czasie zosta uznany za wyleczonego. Jedynym trwaym uszczerbkiem na zdrowiu zdawaa si utrata wzroku wlewym oku. Lekarza zaczy jednak niepokoi zmiany wzachowaniu pacjenta. Przed wypadkiem Gage by uwaany przez wsppracownikw za doskonaego fachowca, atake czowieka kulturalnego, zrwnowaonego ipenego energii. Natomiast po wypadku Damasio przytacza barwn relacj lekarza Gagea, doktora Harlowa sta si:
kapryny, folgujcy sobie wnajwikszych bezecestwach, czego ongi nie mia wzwyczaju; wobec swych kompanw przejawia najwysz obojtno (). Czsto zawzicie uparty, cho jednoczenie kapryny iniezdecydowany, tworzy niezliczone plany na przyszo, ktre jednak porzuca, nim zdyy si wpeni wyklarowa. () Sta si czowiekiem ozdolnociach intelektualnych dziecka izwierzcej zapalczywoci silnego mczyzny55.
Z powodu niezrwnowaenia Gage zosta zwolniony zpracy na kolei, czsto zmienia miejsce zatrudnienia (sta si nawet atrakcj cyrkow demonstrowa swoje rany iprt, ktry je spowodowa). W1861 roku zmar prawdopodobnie wwyniku nieustannych atakw padaczkowych. Waga kazusu Gagea polega nie tylko na dokadnych opisach klinicznych (sporzdzanych przez doktora Harlowa), ale przede wszystkim na tym, e po raz pierwszy zanotowano, i uszkodzenia mzgu mog wpywa nie tylko na motoryk czy zdolnoci jzykowe, ale take na emocje, osobowo oraz spoeczny wymiar zachowa czowieka. Jak pisze Damasio:
Przypadek Gagea mimowolnie pokazywa, e istniej wmzgu orodki wszczeglnym stopniu odpowiedzialne za wyjtkowe was
55
Ibidem, s.26.
49
noci osobowoci ludzkiej, m.in. za antycypowanie przyszoci iplanowanie jej wzgodzie ze skomplikowanymi zasadami ycia spoecznego, poczucie odpowiedzialnoci wobec siebie iinnych, zdolno do zorganizowanej troski owasne przetrwanie ikierowanie si woln wol56.
Badania nad lezjami nie obejmuj jedynie studiw przypadku, takich jak opisany powyej. Wlaboratoryjnych badaniach na zwierztach czsto celowo wywouje si okrelone uszkodzenia przy uyciu zastrzykw zsubstancjami chemicznymi oraz za pomoc elektrod, umieszczonych bezporednio w tkance nerwowej57. Podczas planowania eksperymentu wykorzystuje si stereotaktyczny atlas mzgu danego zwierzcia, za elektrody wprowadza si precyzyjnie za pomoc aparatu stereotaktycznego. Efekty lezji wykonywanych celowo mog, ale nie musz, by cakowicie lub czciowo odwracalne. Moliwe jest rwnie celowe wywoywanie mutacji genw, czego efektem fenotypowym jest np. zmiana dziaania mechanizmw neuro transmisji. Metoda ta jest okrelana jako wyczanie genw (gene-knockout). Ze wzgldw etycznych powysze metody nie s stosowane na ludziach. Neuronaukowcy nie musz jednak ogranicza si tylko do bada pacjentw znieodwracalnymi uszkodzeniami tkanki nerwowej. Za pomoc silnego rda pola magnetycznego moliwa jest bezbolesna, tymczasowa iw peni odwracalna dezaktywacja okrelonych okolic mzgu. W laboratoriach stosowana jest rwnie technika odwrotna do dezaktywacji pewnych obszarw mzgu. Stymulacji dokonuje si poprzez elektrody wszczepione bezporednio do mzgu zwierzcia. Ponadto za pomoc krtkich, do sabych impulsw magnetycznych moliwa jest stymulacja wybranych okolic mzgu czowieka (wszczepienie elektrod do mzgu czowieka stosuje si tylko
Ibidem, s.29. Zob. np. J.W. Kalat, Biologiczne podstawy psychologii, prze. M. Binder, A. Jarmocik, M. Kuniecki, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007, s.7478.
56 57
50
w przypadkach chorb wymagajcych interwencji chirurgicznej). Ostatnia zmetod to przyczaszkowa stymulacja magnetyczna (transcranial magnetic stimulation, wskrcie: TMS)58. Niewtpliw zalet stosowania TMS jest nie tylko brak wtpliwoci etycznych, ale rwnie zwikszenie kontroli nad eksperymentem. Mona bowiem porwnywa zachowanie badanego zarwno przed ingerencj, jak ipo niej, atake wielokrotnie powtarza procedur eksperymentaln. TMS posiada jednak swoje ograniczenia. Oile pole magnetyczne skutecznie przenika czaszk, otyle wraz zodlegoci od swojego rda staje si coraz sabsze. Przecitna gboko penetracji za pomoc TMS wynosi okoo 2 centymetrw. Co za tym idzie, TMS nadaje si jedynie do badania struktur kory mzgowej, za struktury podkorowe le poza jej zasigiem. Za pomoc stymulacji mzgu jest moliwe wywoanie ruchw lub wrae zmysowych. Na przykad pobudzajc pierwszorzdow kor mzgow, mona sprawi, e badany dowiadczy byskw wietlnych, tzw. fotyzmw. Zuwagi na zoono procesw poznawczych wtym wypadku widzenia metoda ta wykazuje jednak oczywiste ograniczenia. Korzystajc zniej, mona odkry jedynie, e stymulowany obszar mzgu odgrywa pewn rol wdanym ukadzie funkcjonalnym (np. wzrokowym). Powanym problemem widentyfikacji obszarw funkcjonalnych mzgu jest trudno wustaleniu jednoznacznego zwizku midzy lezj adan funkcj. Wgr wchodzi tu problem przyczynowoci pomidzy uszkodzeniem mzgu adysfunkcj kognitywn. Podwjna dysocjacja jest wanym warunkiem metodologicznym, ktry pozwala uprawdopodobni zwizek danego uszkodzenia mzgu zokrelon funkcj poznawcz. Jak pisze Hans-Lukas Teuber, ktry wlatach 50. wprowadzi to pojcie:
Podwjna dysocjacja wymaga, by objaw Awystpowa przy uszkodzeniach wobrbie jednej struktury, lecz nie przy lezjach innej struktury,
Zob. P. Jakowski, Neuronauka poznawcza..., op. cit., s. 7276; M.T. Banich, R.J. Compton, Cognitive Neuroscience, op. cit., s.7779.
58
51
oraz by objaw B wystpowa przy uszkodzeniach tej drugiej struktury, lecz nie przy lezjach wobrbie tej pierwszej. Kiedy takiej dysocjacji nie ma, nie mona wykaza specyfiki skutkw uszkodzenia59.
Z kolei jeden zpionierw neuropsychologii, Aleksander urija, pisze, e:

Wyjciow hipotez przy takim podejciu jest zaoenie, e przy okrelonym, miejscowym uszkodzeniu bezporednio powodujcym utrat jakiego czynnika wszystkie ukady funkcjonalne zawierajce ten czynnik ulegaj zaburzeniu, podczas gdy wszystkie ukady funkcjonalne, ktre nie zawieraj owego utraconego czynnika, pozostaj zachowane60.
Przykadem, gdzie speniony jest warunek podwjnej dysocjacji, s rne skutki lezji wlewym pacie skroniowym ilezji okolicy ciemieniowo-potylicznej. Skutkiem pierwszego zuszkodze s zaburzenia wodbieraniu bodcw suchowych (fonemw), co zkolei prowadzi do trudnoci wpowtarzaniu sw. Lezja ta nie wpywa natomiast na funkcje takie jak percepcja przestrzenna. Zkolei wdrugim przypadku zostaje zaburzona orientacja wprzestrzeni, natomiast funkcje zalene od analizy fonetycznej pozostaj nienaruszone. Zwikszenie stopnia prawdopodobiestwa, e dana dysfunkcja jest zwizana zwystpieniem lezji, jest moliwe dziki dysocjacji zgodnej (dwch lub wicej podwjnych dysocjacji). Uszkodzenia mzgu powstae naturalnie lub wwyniku wypadkw (jak wkazusie Gagea) prawie nigdy nie zachodz z chirurgiczn precyzj, odnoszc si do okrelonych pl na mapie Brodmanna. Niemal zawsze jest tak, e uszkodzone zostaj czci mzgu nalece do zblionych do siebie anatomicznie ukadw funkcjonalnych. Wedug Kevina W.Walsha iDavida Darbyego:
59 60
Cyt. za: K.W. Walsh, D. Darby, Neuropsychologia kliniczna, op. cit., s.35. Cyt. za: ibidem, s.36.
52
() dziki ustaleniu dwch lub wicej podwjnych dysocjacji lokalizacja uszkodzenia bdcego przyczyn zaburze staje si coraz pewniejsza. Inaczej mwic, znalezienie jednej dysocjacji moe sugerowa, e wniektrych przypadkach warto przeprowadzi odpowiedni sprawdzian wpostaci eksperymentu krzyowego. Takie sytuacje moemy nazwa dysocjacjami zgodnymi61.
Lokalizacja lezji Zadania Pami werbalna Dwiki znaczce Pami niewerbalna Lewa okolica skroniowa Niski Niski Normalny Prawa okolica skroniowa Normalny Normalny Niski Niski Okolice nieskroniowe Normalny Normalny Normalny Normalny
Dwiki pozbawione Normalny znaczenia
Tabela 1. Przykadowa dysocjacja zgodna62
Podstawow rnic pomidzy danymi pozyskanymi z bada polegajcych na obrazowaniu (zarwno pojedynczych komrek, jak icaego mzgu) oraz bada nad lezjami jest fakt, e wpierwszym przypadku stymulacja caego systemu umoliwia powiedzenie czego na temat dziaania jego czci, za wdrugim to, e uszkodzenie czci systemu powoduje obserwowaln zmian funkcjonowania caoci63.
Ibidem; jak wida, warunek podwjnej dysocjacji jest podobny do eksperymentu krzyowego. Wiadomo, e ten ostatni naley traktowa raczej jako ide regulatywn czy te uyteczn heurystyk, nie za jako test gwarantujcy ostateczne rozstrzyg nicie problemu. Nawizujc do Pierrea Duhema, Carl G. Hempel pisa: () nawet najdokadniejszy inajbardziej uniwersalny test nie moe ani obali jednej zdwu hipotez, ani dowie drugiej; zatem eksperyment krzyowy wcisym sensie jest wnauce niemoliwy; zob. idem, Filozofia nauk przyrodniczych, prze. B. Stanosz, Aletheia, Warszawa 2001, s.62. 62 Tabela zostaa sporzdzona na podstawie: K.W. Walsh, D. Darby, Neuropsychologia kliniczna, op. cit., s.36. 63 Zob. W. Bechtel, Epistemology of Evidence in Cognitive Neuroscience, op. cit.; idem, Aligning Multiple Research Techniques in Cognitive Neuroscience. Why Is It Important?, Philosophy of Science 2002, vol. 69, no. S3, s.S48S58.
61
53
a)
interwencja obserwowany obiekt
q u v t r w s
b)
lezja (uszkodzenie)
q u v t r w
obserwowany obiekt
s
Rycina 2. Schematyczne przedstawienie miejsca interwencji i wykrycia zmian wfunkcjonowaniu mzgu wprzypadkach (a) obrazowania pojedynczych komrek lub caego mzgu oraz (b) bada nad lezjami64.
Badania pojedynczych neuronw Badanie aktywnoci elektrycznej pojedynczych neuronw (single-cell recording, dalej uywam skrtu: SCR) jest najdokadniejsz metod badania mzgu65. Do badanych komrek (lub tu obok nich) s precyzyjnie wprowadzane bardzo cienkie elektrody, za pomoc ktrych moliwe jest ledzenie aktywnoci elektrycznej neuronw. Dziki SCR udao si do dobrze zbada proces przekazywania impulsw nerwowych, atake zrozumie przyczyny niektrych chorb. Co wicej, stosujc SCR, neuronaukowcy zParmy dokonali odkrycia tzw. neuronw lustrzanych wobszarze F5 kory mzgu makaka. Dalej poka, e odkrycie to byo niezwykle wane dla neuronauki poznawczej, aw szczeglnoci paradygmatu embodied-embedded mind. SCR ma jednak swoje ograniczenia. Najwaniejszym zmetodologicznego punktu widzenia jest trudno wokreleniu reprezentatywnoci danej komrki dla danej struktury neuronalnej66. Jak wiadomo, neurony nie s identyczne pod wzgldem anatomicznym irni si wistotny sposb wasnociami funkcjonalnymi. Bardzo trudno jest oceni, czy badany neuron jest prototypowym egzemplarzem struktury, do ktrej naley. SCR jest doskonaym narzdziem analitycznym,
Rycina zostaa przygotowana na podstawie: W. Bechtel, Epistemology of Evidence in Cognitive Neuroscience, op. cit., s.4. 65 Zob. P. Jakowski, Neuronauka poznawcza, op. cit., s.4243. 66 Zob. ibidem, s.43.
64
54
jednak nie uatwia wycigania oglnych wnioskw na temat funkcjonowania wikszych struktur mzgowych. Inne ograniczenia SCR, ujawniajce si szczeglnie w moliwoci stosowania tej metody wzgldem ludzi, maj charakter etyczny. Poniewa rejestrowanie aktywnoci neuronw za pomoc elektrod wie si zbezporedni ingerencj w mzg yjcego czowieka, metod t mona stosowa tylko w wyjtkowych i uzasadnionych przypadkach medycznych. Jedn zprzesanek medycznych, ktra usprawiedliwia wprowadzenie elektrod do mzgu, s poszukiwania ogniska padaczkowego. Wtrakcie takich poszukiwa czasami udaje si przy okazji powikszy teoretyczn wiedz na temat rnych aspektw dziaania mzgu. EEG Wan istosowan na szerok skal nieinwazyjn metod badawcz jest elektroencefalografia (EEG)67. Za jej pomoc nie jest moliwe badanie aktywnoci pojedynczych komrek. EEG polega na rejestracji zmian potencjau elektrycznego na powierzchni skry gowy. Zmiany te s efektem bioelektrycznej aktywnoci mzgu. Badanie elektroencefalograficzne przeprowadza si, rozmieszczajc elektrody wrnych miejscach powierzchni gowy (standardowo korzysta si zzestawu obejmujcego od 10 do 20 elektrod). Zapis odpowiednio wzmocnionej aktywnoci elektrycznej jest nazywany elektroencefalogramem. Za pomoc EEG ledzi si aktywno bioelektryczn, ktra jest generowana przez populacj neuronw zlokalizowanych wpobliu danej elektrody. Wspczenie uwaa si, e rdem rejestrowanej aktywnoci s postsynaptyczne potencjay pobudzajce ihamujce. Elektroencefalografia jest wykorzystywana wbardzo rnych sytuacjach klinicznych ibadawczych. Przykadowo, dziki niej moliwe jest okrelanie faz snu czy te odnajdywanie ognisk padaczkowych. Co wicej, EEG jest wykorzystywana nawet wwykrywaniu kamstw technika ta okrelana jest jako Brain Fingerprinting. Usta67
Zob. ibidem, s.4357.
55
lono, e fala P300 jest rejestrowana na elektroencefalogramie, gdy mzg badanego rozpoznaje eksponowany bodziec jako znany. Jedno zmoliwych zastosowa polega na zaprezentowaniu podejrzanemu narzdzia zbrodni. Jeli ten niezgodnie zprawd stwierdzi, e nie rozpoznaje przedmiotu lub e przedmiot ten nie naley do niego, zarejestrowana zostanie fala P30068. MEG Badanie dynamiki aktywnoci mzgu jest moliwe rwnie za pomoc MEG, czyli magnetoencefalografii. Metoda ta polega na rejestracji sabych pl magnetycznych, ktre s skorelowane zaktywnoci neuronaln (jak wiadomo, aktywnoci elektrycznej towarzyszy aktywno magnetyczna)69. Pomiar jest dokonywany poprzez czujniki, ktre umieszcza si na powierzchni gowy. MEG cechuje si lepsz rozdzielczoci czasow ni fMRI (zapisywane s zmiany sigajce milisekund). Zdrugiej strony, ze wzgldu na to, e dopiero dua populacja aktywnych neuronw (okoo 50000) generuje mierzalny sygna, rozdzielczo przestrzenna MEG jest sabsza ni wPET czy fMRI. Mimo to owa metoda jest wykorzystywana zarwno wcelach klinicznych, jak iw identyfikacji neuronalnych korelatw funkcji kognitywnych. PET Bardziej zaawansowan technicznie, ale i zdecydowanie bardziej kosztown metod jest PET, czyli emisyjna tomografia pozytronowa (positron emission tomography)70. Fundamentalnym faktem, ktry
Zob. np. M. Hohol, Zjawisko kamstwa w perspektywie nauk neurokognitywnych iewolucyjnych, Semina Scientiarum 2009, no. 8, s.91109. 69 Zob. np. J.W. Kalat, Biologiczne podstawy psychologii, op. cit., s.117. 70 Szczegowe omwienie metodologii bada PET oraz fMRI mona znale np. w:Handbook of Functional Neuroimaging of Cognition, red. R. Cabeza, A. Kingstone, The MIT Press, Cambridge 2006; zob. take M.T. Banich, R.J. Compton, Cognitive Neuroscience, op. cit., s.6266.
68
56
umoliwia stosowanie tej metody, jest zwikszajcy si dopyw krwi do mzgu, zwizany zpotrzebami energetycznymi. Podczas aktywnoci poznawczej, dziki przemianom chemicznym we krwi, aktywne czci mzgu mog korzysta ze zwikszonych zasobw energetycznych. Wie si to z dodatkowym dopywem krwi do tych czci mzgu, ktre s zaangaowane w dane zadanie (np. rozwizywanie dylematu moralnego). W obrazowaniu aktywnoci mzgu poredniczy rejestracja promieniowania jonizujcego. Promieniowanie to jest emitowane przez znacznik z radioaktywnym izotopem (np. 18F-fluoro-2-deoksyglukoz (18F-FDG)), ktry zostaje wprowadzony do krwiobiegu badanej osoby poprzez wstrzyknicie do ttnicy udowej. Poniewa okres poowicznego rozpadu substancji promieniotwrczej jest krtki, przygotowywana jest ona wcyklotronie bezporednio przed badaniem. Kada czsteczka oznakowanej radioaktywnym izotopem glukozy podczas rozpadu emituje pozytron. Pozytron, ktry zderza si zelektronem, znajdujcym si wbliskim otoczeniu, jest rdem dwch podajcych wprzeciwstawnych kierunkach fotonw promieniowania gamma. Promieniowanie gamma jest rejestrowane przez skaner (piercie detektorw) umieszczony na gowie badanego. Gdy dwa detektory wjednej chwili rejestruj dwa fotony, oznacza to, e ich rdo jest zlokalizowane dokadnie wpoowie odlegoci midzy nimi. Dane s nastpnie przetwarzane komputerowo. Dziki temu wiadomo, ile fotonw zostao wyemitowanych wokrelonych rejonach mzgu, co pozwala na sporzdzenie obrazu. Wczasie eksperymentu badana osoba wykonuje szereg zada (np. proszona jest orozwizanie dylematu moralnego, czy naley powici ycie jednej osoby, aby uratowa kilka osb). rda promieniowania gamma pokrywaj si zrejonami mzgu, ktre s najbardziej zaangaowane wrozwizywanie zada postawionych przed badan osob. Bez wtpienia eksperymenty przeprowadzone za pomoc PET wogromnym stopniu wzbogaciy nasz wiedz omzgu. Jak kada inna, metoda ta ma jednak swoje ograniczenia. Wspomn na razie tylko otrzech. Po pierwsze, za pomoc PET mona zidentyfikowa struktury neuronalne nie mniejsze ni 0,5 cm3 (co wpraktyce
57
oznacza skupiska milionw komrek), ktre pozostaj aktywne przez okoo 30 sekund. Po drugie, obraz otrzymywany za pomoc PET jest statyczny nie ukazuje dynamiki aktywnoci mzgu. Po trzecie, nie jest to metoda cakowicie nieinwazyjna nie jest ona obojtna dla zdrowia badanej osoby. Jej mzg zostaje wystawiony na promieniowanie jonizujce, wzwizku zczym ze wzgldw zdrowotnych nie mona przeprowadzi eksperymentu wielokrotnie wkrtkich odstpach czasu71. Ograniczenie to utrudnia wic powtarzanie bada, ktrych celem jest wykrycie neuronalnych korelatw okrelonych funkcji poznawczych wodniesieniu do tej samej osoby. MRI Kolejn metod neuroobrazowania jest MRI, czyli rezonans magnetyczny (magnetic resonance imaging). Metoda ta jest rwnie nazywana jdrowym rezonansem magnetycznym (nuclear magnetic resonance, wskrcie: NMR). Dwie podstawowe zalety MRI wstosunku do PET to: znacznie lepsza, sigajca nawet uamkw milimetra, rozdzielczo iczuo skanw oraz brak koniecznoci wystawiania mzgu badanego na dziaanie substancji radioaktywnych72. Skaner MRI korzysta zdziaania bardzo silnych elektromagnesw. Pole magnetyczne generowane przez skaner powoduje przyjcie liniowej konfiguracji, czyli rwnolege uoenie spinw atomw wodoru, ktre wchodz wskad czsteczek wody znajdujcych si wmzgu. Wkolejnej fazie emitowany jest krtki impuls elektromagnetyczny oczstotliwoci radiowej (tzw. impuls RF, od radio frequency), ktry skutkuje przejciowym odchyleniem spinw od kierunku pola. Po jego wyczeniu spiny wracaj do pozycji wyjciowej, wyzwalajc przy tym energi elektromagnetyczn. Neuroobrazowanie jest moliwe dziki pomiarowi tej energii. Za pomoc tej metody mona bada
Zob. np. J.W. Kalat, Biologiczne podstawy psychologii, prze. M. Binder, A. Jarmocik, M. Kuniecki, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007, s.247. 72 Zob. np. ibidem, s.112.
71
58
np. uszkodzenia mzgu. S one wykrywane przez skaner MRI dziki rnej iloci wody znajdujcej si wzdrowych iuszkodzonych tkankach. Powan, bo czsto wpywajc na wyniki pomiaru wad jest konieczno pozostawania badanej osoby wbezruchu. Ponadto za pomoc MRI otrzymuje si statyczny obraz mzgu ze wzgldu na brak obiegu wody nie mona ledzi zmian aktywnoci mzgu wczasie. fMRI Badanie dynamiki aktywnoci mzgu jest moliwe za pomoc kolejnej najmodszej techniki, jak jest funkcjonalny rezonans magnetyczny, wskrcie fMRI (od functional magnetic resonance imaging)73. Obrazowanie jest moliwe, gdy hemoglobina, czyli biako zawarte werytrocytach, odpowiedzialne za przenoszenie tlenu, reaguje na pole magnetyczne. Podczas wykonywania zada poznawczych aktywne obszary mzgu zuywaj wicej tlenu ni obszary niezaangaowane bezporednio wte zadania. Dynamika aktywnoci mzgu jest mierzona poprzez odrnienie hemoglobiny bez tlenu od hemoglobiny nioscej tlen. Najistotniejszym ze wzgldu na wasnoci magnetyczne parametrem jest ilo hemoglobiny nioscej tlen (sygna BOLD, od blood-oxygen-level-dependent). Korzystajc zfMRI, naukowcy otrzymuj map utlenowanej krwi wmzgu. Wtrakcie procesu interpretacji, gdzie wykorzystywany jest skomplikowany aparat teoretyczny, naukowcy tworz map aktywnoci neuronalnej. Jeli chodzi orozdzielczo przestrzenn obrazw uzyskiwanych za pomoc fMRI, jest ona zbliona do obrazw MRI. Parametr rozdzielczoci czasowej, istotny ze wzgldu na informacje odynamice pracy mzgu, wynosi natomiast poniej jednej sekundy (co oznacza, e co taki odstp czasu otrzymuje si nowy obraz). Na koniec krtkiego umwienia technik badawczych dodam, e wcelu uzasadniania hipotez neuronaukowcy zwykle wykorzystuj dane uzyskane za pomoc rnych metod. Nie ma jednej najlepszej
73
Zob. np. ibidem, s.170; P. Jakowski, Neuronauka poznawcza, op. cit., s.6269.
59
czy te wolnej od trudnoci techniki74. Wiele przykadw takiego nakadania danych zobaczymy wdalszych czciach tej pracy. Dodam jeszcze, e wpraktyce s obecnie stosowane wszystkie zwyej wymienionych technik, wczajc w to najstarsz, czyli EEG. Pomimo pewnych wtpliwoci, ktre przedstawi wkolejnym rozdziale, naley podkreli, e techniki neuroobrazowania, takie jak fMRI, pozwoliy naukowcom odkry wiele tajemnic ludzkiego mzgu. Co wicej, jak ju wczeniej zaznaczaem, metody te przyczyniy si istotnie do zaistnienia dyscypliny naukowej, ktrej powicona jest niniejsza praca. Mimo tych niewtpliwych ispektakularnych sukcesw naley pamita, e neuroobrazowanie jest uwikane wszereg problemw. Niektre z nich prawdopodobnie zostan pokonane wraz z postpem technicznym iteoretycznym, inne za maj charakter metodologiczno-filozoficzny. Zanim przejd do drugiego rozdziau, wspomn jeszcze krtko oeksperymentach behawioralnych, ktre towarzysz niemal kademu badaniu neuronaukowemu. Eksperymenty behawioralne Poza neuronauk poznawcz eksperymenty behawioralne zajmuj wane miejsce wrnych dziaach psychologii izastosowaniach klinicznych75. Eksperymenty te wymieniam wpodstawowym katalogu metod neuronauki poznawczej, gdy ich stosowanie jest niezbdne, jeli chcemy dowiedzie si czegokolwiek oprocesach kognitywnych za pomoc rde danych, takich jak lezje, badanie pojedynczych neuronw czy neuroobrazowanie. Najprociej rzecz ujmujc, celem tych eksperymentw jest obserwacja zachowania badanej osoby wczasie wykonywania okrelonego zadania, postawionego przez eksperymentatora. Truizmem jest stwierdzenie, e eksperyment rni si od zwykej obserwacji tym, i jest projektowany ikontrolowany przez
Zob. M.T. Banich, R.J. Compton, Cognitive Neuroscience, op. cit., s.7981. Zob. np. Oxford Guide to Behavioural Experiments in Cognitive Therapy, red. J.Bennett-Levy, G. Butler, M. Fennell, A. Hackman, M. Mueller, D. Westbrook, Oxford University Press, Oxford 2004.
74 75
60
badacza. Zainteresowanie eksperymentatora moe by nakierowane na bardzo rne parametry zwizane zwykonywanym zadaniem, takie jak np.: poprawno udzielania odpowiedzi na stawiane pytania, poziom uwagi, czas reakcji na okrelony bodziec wzrokowy lub suchowy, szybko podejmowania decyzji czy te poziom stresu. Bardzo wan rol wneuronauce poznawczej odgrywaj rwnie obserwacje ruchw sakadowych, czyli mimowolnych ruchw oka. Przykadowo, obserwacje tych ruchw s wykorzystywane, wsplnie zinnymi technikami, wbadaniach nad podejmowaniem decyzji76. Dodam jeszcze, e zwykle najciekawsze informacje ofunkcjonowaniu aparatu poznawczego czowieka s uzyskiwane wanie dziki opracowaniu przemylnych i byskotliwych eksperymentw behawioralnych. *** Niniejszy rozdzia mia charakter przygotowawczy. Zdefiniowaem wnim, co rozumiem przez neuronauk poznawcz ipokazaem, czym rni si ona od podstawowej neuronauki oraz kognitywistyki. Wprowadziem nastpnie pojcie teorii naukowej, przekonujc, e wnajoglniejszym ujciu kada teoria jest zbiorem zda. Trudnoci wujciu teorii neurokognitywnych jest wielopoziomowo analizy oraz pluralizm rde danych. Wdwch kolejnych rozdziaach poka, e ten wstpny obraz neuronauki poznawczej jest komplikowany dodatkowo przez wysoki stopie uteoretyzowania bada.
Zob. P.W. Glimcher, Neurobiologia wzrokowo-sakadowego podejmowania decyzji, [w:] Formy aktywnoci umysu. Ujcia kognitywistyczne, t. 2: Ewolucja izoone struktury poznawcze, red. A. Klawiter, prze. A. Wojciechowski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2009, s.336394.
76

M. Hohol-Wprowadzenie (Wyjaśnić Umysł)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

M. Hohol-Wprowadzenie (Wyjaśnić Umysł)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wprowadzenie

Mateusz Hohol | Wyjani umys

Mateusz Hohol | Wyjani umys

Mateusz Hohol | Wyjani umys

Mateusz Hohol | Wyjani umys

Czym jest teoria neurokognitywna?

1.1. Wstp do neuronauki poznawczej

Mateusz Hohol | Wyjani umys

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Mateusz Hohol | Wyjani umys

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Mateusz Hohol | Wyjani umys

Revonsuo przytacza rwnie fragment pracy Michaela S. Gazzanigi:

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Mateusz Hohol | Wyjani umys

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

1.2. Rozumienie teorii

Mateusz Hohol | Wyjani umys

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Mateusz Hohol | Wyjani umys

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Mateusz Hohol | Wyjani umys

Zob. ibidem, s.142. Zob. ibidem, rozdz. I.2.

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Mateusz Hohol | Wyjani umys

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Mateusz Hohol | Wyjani umys

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Wycofanie si zwysokiego poziomu abstrakcji jest moliwe dziki

Mateusz Hohol | Wyjani umys

1.3. Poziomy teoretyczne

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Mateusz Hohol | Wyjani umys

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Mateusz Hohol | Wyjani umys

1.4. rda danych neurokognitywnych

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Mateusz Hohol | Wyjani umys

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Zob. np. J. Vetulani, Pikno neurobiologii, op. cit., s.28.

Mateusz Hohol | Wyjani umys

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Mateusz Hohol | Wyjani umys

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Mateusz Hohol | Wyjani umys

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Z kolei jeden zpionierw neuropsychologii, Aleksander urija, pisze, e:

Mateusz Hohol | Wyjani umys

Dwiki pozbawione Normalny znaczenia

Tabela 1. Przykadowa dysocjacja zgodna62

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Mateusz Hohol | Wyjani umys

Zob. ibidem, s.4357.

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Mateusz Hohol | Wyjani umys

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Mateusz Hohol | Wyjani umys

1. Czym jest teoria neurokognitywna?

Mateusz Hohol | Wyjani umys

You might also like