JOHN CORNWELL

Papie

Hitlera
Sekretna historia Piusa XII
Przeoy Andrzej Grabowski
Warszawa 2006 Tytu oryginau: HITLER'S POPE THE SECRET HISTORY OF PIUS XII

Spis treci:
WSTP...................................................................................................................................................3 PROLOG ...............................................................................................................................................4 I. RODZINA PACELLICH ................................................................................................................7 II. YCIE UTAJONE .........................................................................................................................16 III. PAPIESKIE GRY O WADZ ...................................................................................................21 IV. DO NIEMIEC ...............................................................................................................................29 V. PACELLI I WEIMAR ...................................................................................................................38 VI. BYSKOTLIWY DYPLOMATA................................................................................................45 VII. HITLER I NIEMIECKI KATOLICYZM ..................................................................................48 VIII. HITLER I PACELLI ..................................................................................................................59 IX. KONKORDAT W PRAKTYCE..................................................................................................71 X. PIUS XI PRZERYWA MILCZENIE ............................................................................................80 XI. MROK NAD EUROP ...............................................................................................................86 XII. TRIUMF .......................................................................................................................................91 XIII. PACELLI, PAPIE POKOJU...................................................................................................97 XIV. PRZYJACIEL CHORWACJI..................................................................................................107 XV. WITO PIUSA XII.............................................................................................................119 XVI. PACELLI A ZAGADA YDW........................................................................................124 XVII. RZYMSCY YDZI.................................................................................................................132 XVII. ZBAWCA RZYMU................................................................................................................141 XIX. KOCI TRIUMFUJCY....................................................................................................149 XX. WADZA ABSOLUTNA ........................................................................................................154 XXI. PIUS XII REDIVIVUS .............................................................................................................159 RDA, DYSKUSJA O MILCZENIU, WITO..............................................................164 PODZIKOWANIA ........................................................................................................................170

WSTP
Kiedy przed kilku laty jadem kolacj w gronie magistrantw, wrd ktrych byli katolicy, poruszylimy temat papiestwa, co podzielio zebranych. Jedna z dziewczt wyznaa, e trudno jej poj, jak kto rozsdny moe by katolikiem, skoro Koci katolicki stan po stronie Franco, Salazara, Mussoliniego i Hitlera - najbardziej niegodziwych prawicowych przywdcw w tym stuleciu. Jej ojciec by Kataloczykiem, a dziadkowie ze strony ojca wiele wycierpieli z rk caudilla podczas wojny domowej. A potem zajlimy si Eugeniem Pacellim - Piusem XII, papieem czasw wojny - i tym, e zrobi za mao, by uratowa ydw od obozw mierci. Podobnie jak wielu katolikom z mojego pokolenia zarzut ten by mi a za dobrze znany. Zaczo si od dramatu Rolfa Hochhuta Namiestnik (1963), przedstawiajcego Pacellego zdaniem wikszoci katolikw, nieprawdziwie jako bezwzgldnego cynika, ktrego bardziej ni los ydw interesowa pakiet akcji Watykanu. Sztuka ta rozpalia spr wok wspwiny papiestwa i Kocioa katolickiego za hitlerowskie ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej, w ktrym kady gos w dyskusji wywoywa ripost strony przeciwnej. Jego gwni uczestnicy, ktrych prace omawiam przy kocu tej ksiki, skupili si przede wszystkim na wojennych latach Pacellego. A przecie swj rosncy przez blisko czterdzieci lat wpyw na Watykan zacz wywiera ju w pierwszym dziesicioleciu wieku, na dugo przed wybraniem go w przededniu drugiej wojny wiatowej na papiea. Doszedem do wniosku, e sprawiedliwa ocena tego czowieka, jego dokona i zaniecha wymaga kroniki obszerniejszej od dotychczasowych. Takiej, ktra objaby nie tylko jego wczeniejsz dziaalno dyplomatyczn, ale cae ycie, wcznie z rozwojem duchowoci, tak widocznej u niego ju w dziecistwie. Byem pewien, e dziki przedstawieniu penego yciorysu Piusa XII jego pontyfikat si obroni. Postanowiem wic napisa ksik, ktra trafi do szerokiego krgu czytelnikw, starych i modych, katolikw i niekatolikw, wci stawiajcych pytania o rol papiestwa w historii dwudziestego wieku. I wwczas dotaro do mnie, e nie moe to by konwencjonalna biografia, bo ogromny wpyw gowy Kocioa na sprawy wiata zaciera rnice pomidzy biografi i histori. W kocu papie wraz z setkami milionw wiernych wierzy, i jest namiestnikiem Boga na ziemi. Zwracajc si do osb kierujcych stosownymi archiwami w Rzymie z prob o udostpnienie wanych materiaw, zapewniem je, e jestem po stronie bohatera mych docieka. Dziaajc w dobrej wierze, dwaj czoowi archiwici udostpnili mi askawie nieznane teksty: zeznania pod przysig, zebrane trzydzieci lat temu na poczet beatyfikacji Piusa XII, oraz dokumenty przechowywane w watykaskim Sekretariacie Stanu. Jednoczenie za przystpiem do krytycznego gromadzenia bogatego zbioru opublikowanych w ubiegych dwudziestu latach, lecz przewanie trudno dostpnych dla czytelnikw prac zwizanych z poczynaniami Pacellego w latach dwudziestych i trzydziestych w Niemczech. W poowie roku 1997, zbliajc si do koca bada, przeyem, trudno inaczej mi nazwa w stan, moralny wstrzs. Pragnc spojrze na ycie Pacellego z szerszej perspektywy, zebraem materia, ktry nie tylko nie oczyci go z zarzutw, lecz jeszcze bardziej obciy. Z moich docieka, obejmujcych jego karier od pocztku wieku, wyonia si historia de do utwierdzenia bezprzykadnej wadzy papiey, ktre w roku 1933 przywiody Koci katolicki do wspdziaania z najciemniejszymi siami epoki. Na dodatek znalazem dowody, e od pocztkw swej kariery Pacelli zdradza niezaprzeczaln antypati do ydw i e jego dyplomacja w Niemczech w latach trzydziestych zakoczya si zdrad katolickich organizacji politycznych, ktre mogy przeciwstawi si rzdom Hitlera i udaremni ostateczne rozwizanie. Eugenio Pacelli nie by potworem. Jego przypadek jest o wiele bardziej skomplikowany i tragiczny. Historia ycia Piusa XII to zgubne poczenie pozostajcych w sprzecznoci wysokich aspiracji duchowych i wybujaej ambicji zdobycia potgi i wadzy. Nie jest on uosobieniem za, ale zgubnej moralnej skazy oddzielania wadzy od chrzecijaskiej mioci bliniego. Konsekwencj tego oddzielenia byo milczce przyzwolenie na tyrani, a zatem na przemoc. Na zakoczenie Soboru Watykaskiego I w roku 1870 arcybiskup Westminsteru Henry Manning powita doktryn nieomylnoci i prymatu papiea jako triumf dogmatu nad histori W roku 1997 papie Jan Pawe II - w dokumencie powiconym Zagadzie nazwa Chrystusa Panem Historii. Z pewnoci nadszed czas, by wycign lekcje z najnowszej historii papiestwa. Jesus College, Cambridge Kwiecie 1999

PROLOG
W Roku witym 1950, w ktrym wiele milionw pielgrzymw przybyo do Rzymu, by zademonstrowa swoj wierno papiestwu, siedemdziesicioczteroletni Eugenio Pacelli, papie Pius XII, wci zachowywa wigor. Mierzcy metr osiemdziesit, chudy jak patyk przy swoich 57 kilogramach wagi1, zwinny, stay w nawykach i zwyczajach, niewiele si zmieni od dnia koronacji sprzed jedenastu lat. Widzw uderzaa przede wszystkim blado papiea. Mocno opinajca jego wyraziste rysy, niemal popielatoszara niezdrowa skra przypominaa stary pergamin napisa jeden z nich lecz zarazem bya zadziwiajco przejrzysta, jakby od spodu podwietla j zimny, biay pomie2. Na osobach z zasady nieskonnych do wzrusze te niekiedy robi due wraenie. Emanowa agodnoci, spokojem i witobliwoci, jakich dotd nie widziaem u nikogo - napisa James Lees-Milne. Cay czas si umiecha tak mio i yczliwie, e natychmiast si w nim zakochaem. Byem tak wzruszony, i mwic, nie mogem powstrzyma ez i czuem, e trzs mi si nogi 3. Rok wity przynis mnstwo papieskich inicjatyw kanonizacji, encyklik (publicznych przesa do wszystkich katolikw na wiecie), a nawet ogoszenie niepodwaalnego dogmatu (Wniebowzicia Matki Boskiej) - Pius XII za tak zrs si ze swoim pontyfikatem, jakby od zawsze by papieem i na zawsze mia nim pozosta. Dla pl miliarda katolikw na wiecie stanowi ucielenienie papieskiego ideau: witoci, oddania wierze, danej od Boga najwyszej wadzy oraz - w niektrych przypadkach - nieomylnoci w twierdzeniach dotyczcych moralnoci i wiary. Do dzi dnia Wosi starszej daty mwi o nim l'ultimo papa, ostatni papie. Pomimo upodobania do mnisiego ycia, samotnoci i modlitwy, Pius XII spotyka si na audiencjach z wieloma politykami, pisarzami, naukowcami, wojskowymi, aktorami, sportowcami, przywdcami i koronowanymi gowami. Nie zauroczy i nie zrobi wraenia na bardzo niewielu. Swoimi piknymi wskimi domi cay czas efektownie rozdawa bogosawiestwa. Oczy mia due, ciemne, niemal gorczkowo patrzce zza okularw w zotej oprawie. Gos wysoki, nieco paczliwy, zdradzajcy zamiowanie do przesadnie starannej wymowy. Msz odprawia z kamienn twarz, wytwornymi i opanowanymi gestami i ruchami. Bardzo przystpny wobec goci, wprowadza dobr atmosfer, by zgodliwy i peen dobrych chci, bez ladu pompatycznoci i pozy. Skory do miechu, mia si cicho i serdecznie, szeroko otwierajc usta. Kto porwna kolor jego zbw do barwy starej koci soniowej. Niektrzy mwili o jego kociej wraliwoci, inni o inklinacjach do kobiecej prnoci. Przed aparatem fotograficznym i kamer filmow zachowywa si troch jak narcyz. A jednak wikszo osb bya pod wraeniem jego cnotliwoci, modzieczej niewinnoci, waciwej wiecznemu seminarzycie lub nowicjuszowi w zakonie. Umia postpowa z dziemi, a one lgny do niego. Nigdy nie plotkowa ani nie mwi le o innych. Na przesadn familiarno i niedelikatne sowa reagowa stawianiem oczu w sup, jak zajc. By samotnikiem w cakiem zwyczajnym i szlachetnym, wzniosym sensie. Jak wyrazi t jedyn w swoim rodzaju samotno, t egotystyczn papiesk sublimacj, w ktrej przyszo z wyboru y wspczesnym papieom? Przytoczony samotnoci swej roli Pawe VI, ktry przewodzi Kocioowi w latach szedziesitych i siedemdziesitych, napisa do siebie samego list, jaki rwnie dobrze mgby napisa Eugenio Pacelli, ktremu (jako Giovanni Battista Montini) suy przez pitnacie lat: Ju przedtem byem samotny, lecz moja samotno nigdy nie bya tak cakowita i przeraliwa. Std to oszoomienie, te zawroty gowy. Niczym figura na cokole oto jak teraz yj. Jezus te by samotny na krzyu. Nie wolno mi szuka pomocy z zewntrz, ktra zwolniaby mnie z obowizku. A jest on nader prosty: decydowa, w peni odpowiada za kierowanie innymi, nawet gdy wydaje si to nielogiczne, a by moe absurdalne. I cierpie samotnie (...) Ja i Bg. Dialog ten musi by peny i nieskoczony 4. Ta przyprawiajca o zawrt gowy wiadomo bycia papieem niewtpliwie odmienia czowieka, na ktrego ramionach spoczywa brzemi papieskiej wadzy. Jego samotnoci towarzysz pewne niebezpieczestwa, jak choby rosncy egotyzm i despotyzm. Im duej papie sprawuje wadz, tym wyszy mur otacza jego wiadomo. Oto jak druzgocco oceni miniony, nader dugi pontyfikat Piusa IX najsynniejszy dziewitnastowieczny brytyjski katolicki neofita, teolog John Henry Newman: Nie jest dobrze, jeli papie yje lat dwadziecia. Nie wydaje to dobrych owocw, to anomalia. Papie staje si bogiem: nikt mu si nie sprzeciwia, nie zna faktw i mimowolnie popenia okruciestwa 5. W cigu pierwszych dziesiciu lat swego pontyfikatu Pacelli wynis wadz papiesk na bezprzykadne wyyny. Z pewnoci nikt mu si nie sprzeciwia, a on sam zacz si zachowywa tak jakby pisana mu bya kanonizacja. W roku 1950 opublikowano bardzo znamienne zdjcie, przedstawiajce go u szczytu wadzy.

Sfotografowany z gry i od tyu, stojc wysoko ponad placem w. Piotra, pozdrawia kbice si w dole mrowie, niczym kolos biorcy w ramiona ca ludzko. Fotografia ta wspgra doskonale ze miaym zdaniem z pocztku artykuu: Znana nam, jak sign pamici, ideologia prymatu papieskiego jest wynalazkiem z przeomu wieku dziewitnastego i dwudziestego. Oznacza to, e przed nastaniem nowoczesnych rodkw cznoci by czas, kiedy hierarchiczny oparty na jej ogromnie nierwnym podziale, czyli rzdach jednego czowieka w biaej sutannie - model katolickiej wadzy nie istnia. e by czas, kiedy Koci rzdzi za porednictwem wielkich historycznych soborw i dysponujcych swobod decyzji niezliczonych kocielnych orodkw lokalnych. Tak jak w redniowiecznej katedrze, istniao wiele strzelistych wie wadzy. Najwysz z nich byo z pewnoci papiestwo, ale prymat Rzymu przez wiksz cz dwch tysicleci polega bardziej na roli ostatecznego trybunau apelacyjnego ni na autorytarnym sprawowaniu rzdw. w charakterystyczny wizerunek Piusa XII najwyszego, cho miujcego wadcy, unoszcego si nad placem w. Piotra podsuwa kilka refleksji o zdecydowanych rnicach dzielcych wspczesnych papiey od ich poprzednikw. Im bardziej papie gruje nad wiernymi, tym mniejsi oni i podrzdni. Im wiksza jego odpowiedzialno i wadza, tym mniej niezaleny Lud Boy, w tym nastpcy apostow, biskupi. Im wiksza jego wito i oddalenie od wiata, tym bardziej wiat ten jest wiecki i bezbony. W ksice tej opisuj karier Eugenia Pacellego, Piusa XII, czowieka, ktry od wczesnych lat trzydziestych po schyek pidziesitych by najbardziej wpywowym duchownym na wiecie. Chyba nikt z watykaskich dostojnikw jego czasw nie pooy wikszych od niego zasug w umocnieniu ideologii papieskiej wadzy wadzy, ktr zdoby w przededniu drugiej wojny wiatowej, w roku 1939, i sprawowa a do mierci w padzierniku 1958 roku. Swoj dziaalno rozpocz jednak trzydzieci lat przed tym, nim zosta gow Kocioa. Wrd wielu inicjatyw w jego dugiej karierze dyplomaty znalaz si te przygotowany przeze traktat z Serbi, ktry przyczyni si do midzynarodowych napi, a te do wybuchu pierwszej wojny wiatowej. Dwadziecia lat pniej za Eugenio Pacelli zawar ukad z Hitlerem, ktry pomg fhrerowi w legalnym dojciu do dyktatury i pozbawi dwadziecia trzy miliony niemieckich katolikw (po Anschlussie trzydzieci cztery) moliwoci protestu i oporu. Celw dziaa i wpyww Pacellego jako dyplomaty i papiea nie da si oddzieli od rangi i wymogw sprawowanego urzdu, napdzajcego jego wyjtkow ambicj. Ambicj nie majc nic wsplnego z dz wadzy dla niej samej. Dwudziestowieczni papiee nie byli samolubami, chciwcami i pyszakami, rozsadzanymi ziemsk dum. Byli to ludzie bez wyjtku poboni i sumienni, nioscy na swych barkach ciar burzliwej historii staroytnej instytucji, ktr uosabiali. Eugenio Pacelli nie stanowi wyjtku. Niemniej na histori tego stulecia wywar zgubny i naganny wpyw, i to wanie jest tematem tej ksiki. Urodzi si w Rzymie w roku 1876 w rodzinie kocielnych prawnikw, ktrzy suyli papiestwu niezadowolonemu z likwidacji pastwa kocielnego przez nowe pastwo woskie. Utrata suwerennoci wywoaa kryzys. Czy papiee mogli si uwaa za niezalenych od sytuacji politycznej Woch, odkd stali si zwykymi obywatelami tego parweniuszowskiego krlestwa? Jake mogli dalej przewodzi Kocioowi i ochrania go w konflikcie ze wspczesnym wiatem? Od czasw Odrodzenia papiestwo niechtnie przystosowywao si do realiw podzielonego chrzecijastwa, przeciwstawiajc si ideom owieceniowym i nowym sposobom widzenia wiata. W reakcji na polityczne i spoeczne zmiany, ktre po rewolucji francuskiej nabray tempa, w klimacie sprzyjajcym liberalizmowi, sekularyzmowi, nauce, uprzemysowieniu i rozwojowi pastw narodowych papiestwo podjo bj o przetrwanie i wpywy. Papiee musieli walczy na dwa fronty jako gowy atakowanego Kocioa i monarchowie chwiejcego si papieskiego krlestwa. Wpltane w szereg zaskakujcych star z nowymi wadcami Europy papiestwo prbowao ochroni Koci powszechny, bronic jednoczenie integralnoci swojej kurczcej si wadzy doczesnej. Wikszo modernizujcych si krajw europejskich skaniaa si do oddzielenia Kocioa od pastwa (bd, w bardziej zoonych przypadkach, tronu od otarza, papiestwa od cesarstwa, duchowiestwa od laikatu, witego od wieckiego). W wieku dziewitnastym Koci katolicki w Europie sta si przedmiotem szykan: jego dobra i majtek systematycznie grabiono, zakony religijne i duchownych pozbawiano moliwoci dziaania, a szkoy przejmowao albo zamykao pastwo. Samo papiestwo po wielekro poniano (Napoleon uwizi papiey Piusa VII i Piusa VIII), a jego ziemiom, wraz z rosnc si dcych do scalenia i unowoczenienia pastewek woskich, nieustannie zagraa zabr lub rozbir. Pord tych zmiennych kolei losu wczesny Koci dzielia wewntrzna kwestia, brzemienna w skutki dla wspczesnego papiestwa. Oglnie mwic, walka pomidzy dcymi do absolutnego prymatu papiea, rzdzcego z orodka w Rzymie, i zwolennikami podzielenia si wadz z biskupami (nawet tymi, ktrzy postulowali utworzenie Kociow narodowych niezalenych od Watykanu). Obie te tendencje istniay

od siedemnastego wieku we Francji, cho rodowd autokratycznej wadzy papiea i podwaliny papieskiego monarchizmu sigay jedenastego wieku. Zakres papieskiej wadzy by niewtpliwie gwn przyczyn Reformacji. Zwycistwo wspczesnych centrystw, inaczej ultramontanistw (od francuskiego okrelenia wadzy papieskiej, jako pochodzcej zza gr, czyli Alp), przypiecztowa Sobr Watykaski I, rozpoczty ju po tym, jak papie utraci woci. Na soborze tym papie ogosi swoj nieomylno w sprawach moralnoci i wiary oraz swj niepodwaalny prymat, jako duchowego przywdcy Kocioa. Pod pewnymi wzgldami definicja ta zadowalaa nawet tych, ktrzy uwaali j za niewczesn, bo jednak w kocu okrelaa granice papieskiego prymatu i nieomylnoci. W pierwszych trzydziestu latach po Soborze Watykaskim I, za rzdw Leona XIII, kocielni ultramontanici rozmnoyli si i umocnili. Pojawiy si symptomy odnowy. Kocielny Rzym rozkwit nowymi instytucjami akademickimi i administracyjnymi. Katolickie misje docieray do najdalszych zaktkw wiata. Krzepia atmosfera zapau, wiernoci i posuszestwa. Odrodzenie chrzecijaskiej filozofii Tomasza z Akwinu, a przynajmniej pewnej jej odmiany, uczynio z niej twierdz chronic Koci przed nowoczesnymi ideami i bronic autorytetu papiea. Ale w pierwszej dekadzie dwudziestego wieku koncepcja granic papieskiej nieomylnoci i prymatu zacza si rozmywa. Prawne i biurokratyczne instrumenty przeksztaciy w dogmat w ideologi papieskiej wadzy, bezprzykadnej w dugiej historii Kocioa. Na przeomie wiekw Pacelli, podwczas utalentowany mody prawnik watykaski, zacz wsppracowa przy przeredagowywaniu kocielnych praw w taki sposb, by zapewni przyszym papieom niekwestionowane panowanie z orodka w Rzymie. Prawa te, oddzielone od swych staroytnych historycznych i spoecznych korzeni, zebrano w podrczniku zwanym Kodeksem Prawa Kanonicznego, ktry zacz obowizywa w roku wydania 1917. Rozprowadzony wrd duchowiestwa katolickiego na caym wiecie, sta si on narzdziem ustanowienia, narzucenia i utrzymania nowej pionowej struktury wadzy w Kociele. W latach dwudziestych, bdc nuncjuszem papieskim w Monachium i Berlinie, Pacelli stara si narzuci w nowy kodeks, land po landzie, w Niemczech, kraju z najliczniejsz, najlepiej wyksztacon i najbogatsz ludnoci katolick na wiecie. Jednoczenie dy do zawarcia konkordatu z Rzesz - kocielno-pastwowego traktatu pomidzy papiestwem a caymi Niemcami. Jego starania w tym wzgldzie czsto napotykay opr, nie tylko ze strony oburzonych przywdcw protestanckich, lecz i katolikw, uwaajcych autorytarn wizj Kocioa niemieckiego za nie do przyjcia. W roku 1933 Pacelli znalaz wreszcie w osobie Adolfa Hitlera odpowiedniego partnera do wynegocjowania konkordatu z Rzesz. Traktat w upowania Watykan do narzucenia nowego kocielnego prawa niemieckim katolikom i zapewnia liczne przywileje katolickim szkoom i duchowiestwu. W zamian Koci katolicki w Niemczech, reprezentujca go w parlamencie partia polityczna oraz setki katolickich organizacji i gazet dobrowolnie z inicjatywy papieskiego negocjatora zrezygnoway z dziaalnoci spoecznej i politycznej. Wynegocjowane i narzucone z Watykanu przez Pacellego, za zgod papiea Piusa XI, wycofanie si niemieckich katolikw z polityki zapewnio nazistom dojcie do wadzy bez oporu ze strony najpotniejszej wsplnoty katolickiej na wiecie. Stanowio to odwrotno sytuacji sprzed szedziesiciu lat, kiedy oddolny niemiecki ruch katolicki wygra walk z tyrani Bismarckowskiego Kulturkampfu. Sam Hitler na posiedzeniu rzdu 14 lipca 1933 roku pochwali si, e udzielone przez Pacellego gwarancje nie mieszania si Watykanu w wewntrzne sprawy Niemiec day jego reimowi woln rk w rozwizaniu kwestii ydowskiej. Jak wynika z protokou z tego posiedzenia, Hitler wyrazi opini, e naley to uzna za wielkie osignicie. Konkordat da Niemcom moliwoci i stworzy podstawy zaufania, szczeglnie istotne w nasilajcej si walce z midzynarodowym ydostwem 6. W Niemczech i w innych krajach odbir papieskiego poparcia dla nazizmu przyczyni si do przypiecztowania losu Europy. Historia opowiedziana w tej ksice obejmuje modo Pacellego, lata jego nauki i niezwyk karier, zanim zosta papieem. Odkrywa ona te nowy rodek cikoci w jego tak brzemiennych w nastpstwa negocjacjach z Hitlerem w pierwszej poowie lat trzydziestych. Negocjacjach, ktrych nie mona rozpatrywa w oderwaniu od rozwoju ideologii papieskiej wadzy w dwudziestym wieku ani od zachowania Piusa XII w czasie wojny i jego postawy wobec ydw. Powojenny okres jego pontyfikatu, zwaszcza za lata pidziesite, byy apoteoz owej wadzy, przewodzi bowiem monolitycznemu, triumfujcemu Kocioowi katolickiemu, wrogo nastawionemu do komunizmu tak we Woszech, jak i za elazn kurtyn. Ale ten stan nie mg si utrzyma. W ostatnich latach panowania Piusa XII samopoczucie Kocioa katolickiego i jego wewntrzne struktury zaczy zdradza oznaki rozpadu i rozkadu, wyzwalajc tsknot za przewartociowaniem idei i odnow. Zwoany przez nastpnego papiea, Jana XXIII, Sobr Watykaski II wyranie odrzuci monolityczny, scentralizowany model Kocioa poprzednikw, opowiadajc si za

kolegialn, zdecentralizowan, ludzk wsplnot pielgrzymi. W dwch kluczowych dokumentach, konstytucjach dogmatycznej o Kociele (Lumen gentium) i o Kociele w wiecie wspczesnym (Gaudium et spes) nacisk pooono na histori, dostpno liturgii, wsplnot, Ducha witego i mio. Metafor przewodni Kocioa przyszoci sta si pielgrzymi Lud Boy. Oczekiwania byy ogromne, lecz nie brako sporw i obaw stare nawyki i dyscyplina miay dugi ywot. Od samego pocztku wida byo, e papieski i watykaski centralizm atwo si z tym nie pogodz. Na pocztku trzeciego tysiclecia chrzecijastwa nie ma wtpliwoci, e Koci Piusa XII znw si umacnia na rozliczne sposoby, jawne i ukryte, ale przede wszystkim poprzez potwierdzenie hierarchicznego modelu wadzy wiary w prymat czowieka w biaej sutannie, w samotnoci wydajcego rozkazy z wysokoci papieskiego tronu. U schyku dugich rzdw Jana Pawa II nie mona si pozby wraenia, i mimo jego historycznych zasug w obaleniu komunistycznej tyranii w Polsce i entuzjazmu Watykanu, aeby w trzecie tysiclecie wkroczy z oczyszczonym sumieniem, Koci katolicki nie funkcjonuje jak naley. W drugiej poowie pontyfikatu Jana Pawa II wskrzeszone pomysy Piusa XII stary si z rezolucjami ostatniego soboru, tworzc w Kociele katolickim napicia, ktre w przyszoci mog si przerodzi w tytaniczn walk. Jak uj to brytyjski teolog Adrian Hastings: Wielka fala napdzana przez Sobr Watykaski II przynajmniej instytucjonalnie - opada. I znw wyoni si dawny krajobraz, a Sobr Watykaski II odczytuj obecnie w Rzymie znacznie bardziej w duchu Soboru Watykaskiego I i w kontekcie modelu katolicyzmu Piusa XII. Pacelli, ktrego proces beatyfikacyjny jest mocno zaawansowany, sta si czterdzieci lat po mierci boyszczem tych, ktrzy postanowienia Soboru Watykaskiego II odczytuj i poprawiaj w duchu ideologii wadzy papieskiej, ktra ju raz w historii tego stulecia przyniosa opakane skutki.

I. RODZINA PACELLICH
W czasie pontyfikatu i po mierci Eugenia Pacellego okrelano go zazwyczaj jako czonka Czarnej Szlachty. Zaliczano do niej ma grup arystokratycznych rzymskich rodzin, ktre po zajciu papieskich ziem w trakcie zaciekej walki o utworzenie narodowego pastwa woskiego pozostay wierne papieom. Niezomnie wierny papiestwu rd Pacellich nie nalea do arystokracji. Rodzina Eugenia, ze strony ojca wywodzca si z wiejskiego zaktka nieopodal Viterbo, sporego miasta lecego okoo osiemdziesiciu kilometrw na pnoc od Rzymu, bya szanowana, lecz niskiego stanu. W roku 1876, w ktrym urodzi si przyszy papie, jego krewny, Pitro Caterini (nazywany przez rwienikw Eugenia hrabi), nadal gospodarzy na kawaku gruntu w wiosce Onano. Ale ojciec Pacellego, a wczeniej dziadek, podobnie jak i starszy brat Francesco zawdziczali sw pozycj nie szlacheckim koligacjom czy bogactwu, lecz przynalenoci do kasty wieckich watykaskich prawnikw sucych papieom 1. Niemniej po roku 1930, w nagrod za zasugi na polu prawa i biznesu w subie Stolicy Apostolskiej i Woch, brat Pacellego i trjka bratankw otrzymaa szlachectwo. Pierwsze zwizki jego rodziny ze Stolic Apostolsk przypadaj na rok 1819, kiedy to do Rzymu na studia prawa kanonicznego, czyli kocielnego, przyby jako protegowany swego wuja, praata Prospera Cateriniego, dziadek Eugenia, Marcantonio Pacelli. W roku 1834 Marcantonio zosta adwokatem w Trybunale witej Roty, sdzie kocielnym, zajmujcym si midzy innymi takimi sprawami jak uniewanianie maestw. Wychowujc dziesicioro dzieci (z ktrych drugim w kolejnoci by urodzony w roku 1837 ojciec Eugenia, Filippo), sta si on czoowym urzdnikiem w subie Piusa IX, nazywanego powszechnie Piem Nonem. Ukoronowany w roku 1846, porywczy, charyzmatyczny epileptyk Pio Nono (Giovanni Maria MastaiFerretti) by przekonany, podobnie jak od niepamitnych czasw jego poprzednicy, e tworzce sam rodek woskiego buta terytoria papieskie zapewniaj nastpcom witego Piotra niezaleno. Gdyby papie by zwykym mieszkacem obcego kraju, jak mgby twierdzi, i nie podlega miejscowym wpywom? Trzy lata po koronacji Pio Nono sromotnie postrada, jak si wydawao, wadz nad Wiecznym Miastem na rzecz republikaskiej tuszczy. 15 listopada 1849 roku hrabia Pellegrino Rossi, znany z gryzcej ironii wiecki minister pastwa papieskiego, zajecha pod Palazzo delia Cancelarla w Rzymie i powita oczekujcy tam ponury tum pogardliwym umiechem. Ju mia wej do budynku, kiedy doskoczy do niego jaki mczyzna i miertelnie ugodzi go noem w szyj. Nazajutrz zupiono wznoszcy si nad miastem paac papieski na Kwirynale, a przebrany w zwyk ksi sutann i due okulary Pio Nono zbieg do nadmorskiej fortecy w Gaecie, miecie w ssiednim bezpiecznym krlestwie Neapolu. Jako swego prawnego i politycznego doradc zabra tam ze sob Marcantonia Pacellego. Ze swej twierdzy Pio Nono ciska gromy na haniebn

zdrad demokracji, groc przyszym wyborcom ekskomunik. Dopiero dziki francuskim bagnetom i poyczce od Rothschilda powrci rok potem do Watykanu, by odzyska znienawidzon przez republikanw wadz nad Rzymem i tym, co zostao z papieskich ziem. Zwaywszy na reakcyjne, przynajmniej od tego czasu, cigoty Pia Nona, mona przyj, e Marcantonio Pacelli podziela jego niech do liberalizmu i demokracji. Po powrocie do Rzymu sta si czonkiem Rady Cenzorskiej, ciaa powoanego do przeprowadzenia ledztwa w sprawie zamieszanych w spisek republikaski. W roku 1852 awansowa na sekretarza spraw wewntrznych. Wadza papieska w tej ostatniej fazie swojego ywota nie bya dobroczynna. W tyme roku pewien angielski podrnik w licie do Williama Gladstone'a opisa Rzym jako wizienie: Najmniejszego powiewu wolnoci, nadziei na spokojne ycie. Dwie wrogie armie, stan cigego oblenia, ohydne akty zemsty, rozjuszone frakcje, powszechne niezadowolenie - oto jak przedstawia si obecnie papieski rzd 2. Celem post republikaskich represji stali si ydzi. Swoje rzdy Pio Nono zacz od proklamowania tolerancji: zlikwidowa staroytne ydowskie getto, praktyk modlitw o nawrcenie si rzymskich ydw i przymusow katechizacj ochrzczonych przez przypadek. Ale cho jego powrt do Rzymu sfinansowaa ydowska poyczka, to wkrtce nie do, e zmusi rzymskich ydw do powrotu do getta, to jeszcze do zapacenia w dosownym sensie za to, e poparli wosk rewolucj. Potem za wplta si w skandal, ktry zaszokowa wiat. W roku 1858 papieska policja w Bolonii porwaa szecioletniego ydowskiego chopca, Edgarda Mortar, pod pretekstem, i przed szeciu laty, bliski mierci, zosta ochrzczony przez suc3. Umieszczono go w otwartym powtrnie Domu Katechumenw i poddano przymusowej katechizacji. Pomimo prb rodzicw o zwrot dziecka Pio Nono adoptowa Edgarda i lubi si z nim bawi, chowajc go pod sutann i woajc: Gdzie jest ten chopiec?. wiat zatrzs si z oburzenia. W The New York Times ukazao si na ten temat co najmniej dwadziecia artykuw, a cesarz Austrii Franciszek Jzef i cesarz Francji Napoleon III bagali papiea o zwrot dziecka rodzicom. Na prno. Pio Nono odizolowa chopca w klasztorze, gdzie Edgardo otrzyma w kocu wicenia. Tymczasem trwa niepowstrzymany napr woskiego nacjonalizmu, a bliski papieowi Marcantonio Pacelli by wiadkiem wszystkich wydarze bardzo doniosych w skutkach dla wspczesnego papiestwa. Do roku 1860 nowe pastwo woskie pod przywdztwem krla Piemontu Wiktora Emanuela II zarekwirowao niemal wszystkie papieskie ziemie. W swoim synnym Syllabusie z roku 1864 Pio Nono potpi osiemdziesit nowoczesnych doktryn, w tym socjalizm, masoneri i racjonalizm. W zbiorczej osiemdziesitej potpiajcej tezie uzna za ciki bd twierdzenie, e rzymski papie moe i powinien pogodzi si z postpem, liberalizmem i wspczesn cywilizacj. Pio Nono wznis wok siebie obronne blanki Boej twierdzy, budujc wewntrz nich wzorzec katolickiej wiary, opartej na sowie Boym, tak jak pojmowa je on sam, papie, namiestnik Chrystusa na ziemi. Na zewntrz twierdzy panoszyy si wzorce Antychrysta, antropocentryczne ideologie, ktre od rewolucji francuskiej siay zo i bdy. Te zatrute owoce, oznajmi, skaziy nawet sam Koci, w ktrym pojawiy si ruchy dce do uszczuplenia wadzy papiey, nawoujce do zakadania niezalenych od Rzymu Kociow narodowych. Ale rwnie silna bya biegunowo im przeciwstawna, istniejca od dawna tendencja: ultramontanizm wezwanie do ustanowienia niekwestionowanej wadzy papieskiej, promieniujcej na cay wiat i nie znajcej pastwowych i geograficznych granic. Skonio to Pia Nona do przygotowania tezy dogmatycznej, przyznajcej mu w imponujcy prymat. wiat mia niebawem pozna jego zwierzchno gwarantowan dogmatem, dekretem, ktrego naleao przestrzega pod grob ekskomuniki. Opraw dla poprzedzajcych jego proklamacj obrad sta si wielki sobr Kocioa, zgromadzenie wszystkich biskupw pod przewodem papiea. Zwoany przez Pia Nona pod koniec roku 1869 Sobr Watykaski I trwa do 20 padziernika roku nastpnego. Na pocztku jedynie poowa biskupw uczestniczcych w soborze bya skonna poprze dogmat o nieomylnoci papiea. Ale Pius IX i jego najblisi zwolennicy zaczli ich urabia. Na obiekcje kardynaa Guida z Bolonii, e jedynie og biskupw ma prawo si uwaa za wiadkw doktrynalnej tradycji Kocioa, Pio Nono odpar: wiadkw tradycji? To ja jestem tradycj 4. Historyczny dekret o nieomylnoci papiea, ktry uchwalono 18 lipca 1870 roku gosami 433 biskupw przeciwko zaledwie dwm, brzmi nastpujco: Kiedy rzymski papie przemawia ex cathedra, to znaczy, gdy sprawujc urzd pasterza i nauczyciela wszystkich chrzecijan, okrela (...) zasady wiary i moralnoci obowizujce w caym Kociele, dziki Boej pomocy przyrzeczonej mu w osobie w. Piotra, obdarzony jest t nieomylnoci, ktr Odkupiciel Boy pragn obdarzy swj Koci (...) a zatem wszelkie takie definicje sformuowane przez rzymskiego papiea nie podlegaj zmianie same przez si i nie wymagaj zgody Kocioa 5. Dekret dodatkowy stanowi, e papie sprawuje najwysz jurysdykcj nad wszystkimi biskupami i

kadym z osobna. W rezultacie dziery bezprzykadn absolutn wadz. W czasie podejmowania tych doniosych decyzji nad kopu Bazyliki w. Piotra zerwaa si burza, a przepastne wntrze wityni spotgowao grzmot pioruna, ktry strzaska szyb w wysokim oknie. Wedug londyskiego Timesa przeciwni dogmatowi nieomylnoci papiea dostrzegli w tym znak Boego niezadowolenia. Zapomnieli o Synaju i Dziesiciu Przykazaniach, skomentowa to arcybiskup Westminsteru, gorcy zwolennik Pia Nona, kardyna Henry Manning6. Nim sobr zaj si innymi sprawami, ostatnie oddziay francuskie wycofay si z Wiecznego Miasta, aby broni Parya w wojnie francusko-pruskiej. W ich miejsce wkroczyli onierze woscy i papiestwo utracio Rzym, tym razem na zawsze. Piusowi IX i jego kurii, kardynaom zarzdzajcym dawnym papieskim pastwem, pozostawiono jedynie liczcy 0,44 km2 obszar dzisiejszego miasta Watykan i to za cichym przyzwoleniem nowo utworzonego narodowego pastwa woskiego. Zamknwszy si w paacu apostolskim przy placu w. Piotra, Pio odmwi zawarcia ugody z nowymi Wochami. Zreszt ju w roku 1868 zabroni woskim katolikom udziau w demokratycznych rzdach. Gdyby Marcantonio Pacelli nie pomg w zaoeniu w roku 1861 nowego watykaskiego dziennika, mgby si znale bez pracy. LOsservatore Romano sta si moralnym i politycznym gosem Watykanu, gazet prosperujc po dzi dzie i wydawan obecnie w siedmiu jzykach. Tymczasem w lady Marcantonia poszed ojciec Eugenia, Filippo, ktry, wyksztaciwszy si na prawnika, rwnie sta si pracownikiem Trybunau witej Roty, a w kocu dziekanem adwokatw konsystorskich - prawnikw Stolicy Apostolskiej. Rodzice Eugenia wzili lub w roku 1871. Jego matka, Virginia Graziosi, rodowita rzymianka, pobona crka Kocioa, jak si wtedy mwio, miaa trzynacioro rodzestwa. Dwch jej braci zostao ksimi, a dwie siostry zakonnicami. Filippo Pacelli pomaga w pracy duszpasterskiej w rzymskich parafiach, rozprowadzajc literatur religijn wrd biednych. Upamitni si gwnie przywizaniem do ksiki Massime eterne (Wieczne zasady), rozmyla nad mierci Alfonsa Liguoriego, osiemnastowiecznego katolickiego moralisty i witego. Filippo rozda w Rzymie wiele setek jej egzemplarzy, a co roku prowadzi procesj na rzymski cmentarz, gdzie pod jego przewodem pielgrzymi dumali nad swoim nieuchronnym przeznaczeniem. Wynagrodzenie wieckich prawnikw watykaskich byo skromne, wic rodzina Pacellich nie opywaa w dostatki. A po roku 1870 musiaa, jak si zdaje, zacisn pasa. Eugenio wspomina pniej, e w ich mieszkaniu za cae ogrzewanie suy, nawet w rodku zimy, may wglowy piecyk, przy ktrym czonkowie rodziny grzali sobie rce 7. Podczas gdy ich wieccy wspczeni wstpili do suby w dobrze patnych urzdach nowych Woch, Pacelli pozostali wierni swemu oburzeniu na uzurpatora Wiktora Emanuela. Na znak protestu przeciw skonfiskowaniu dbr papieskich mieszczanie lojalni wobec papiea zaczli nosi jedn rkawiczk, w gwnym pokoju stawia jedno krzeso przodem do ciany, trzyma okiennice kamienic cay czas zamknite i uchyla do poowy drzwi wejciowe. Aczkolwiek rodzina Pacellich nie posiadaa kamienicy, niemniej naleaa do tych najwierniejszych. Eugenio wzrasta wic w atmosferze stonej katolickiej pobonoci, w poczuciu odarcia jego rodziny z nalenego jej szacunku i niedocenienia zasug papiestwa. Przede wszystkim jednak w jego domu zajmowano si najrniejszymi sprawami z zakresu znajomoci i skutecznoci prawa cywilnego, midzynarodowego i kocielnego. W przekonaniu Pacellich, dziki mdremu i powszechnemu zastosowaniu tego prawa ich - zagroone zewszd przez niszczycielskie siy wspczesnego wiata - papiestwo i Koci przetrwaj i z czasem zwyci.

Koci w opresji
W pierwszych latach po Soborze Watykaskim I z wyszych piter paacu apostolskiego, skd rozciga si globalny widok na Koci katolicki w wiecie, Pio Nono obserwowa przygnbiajce szykany, jakim go poddawano. We Woszech zakazano procesji i mszy pod goym niebem, zgromadzenia zakonne rozpdzono, dobra kocielne skonfiskowano, a kapanw wcielono do wojska. Z nowej stolicy pyn strumie zarzdze, susznie uwaanych przez Stolic Apostolsk za antykatolickie, takich jak legalizacja rozwodw, sekularyzacja szkolnictwa czy zniesienie wielu religijnych wit. W Niemczech, poniekd w reakcji na siejcy niezgod dogmat o nieomylnoci, Bismarck rozpocz Kulturkampf (walk o kultur), polityk przeladowa katolicyzmu. Pastwo przejo kontrol nad nauk religii, zakonnikom zakazano nauczania w szkoach, a jezuitw pozbyto si z kraju. Seminaria poddano ingerencji pastwa, kocielne dobra kontroli komisji wieckich, a w Prusach wprowadzono luby cywilne. Przeciwstawiajcych si zarzdzeniom Kulturkampfu biskupw i ksiy karano grzywnami, wiziono i wypdzano z Niemiec. W wielu krajach Europy dziao si to samo. W Belgii katolikw wyrzucono z zawodu nauczycielskiego. W Szwajcarii zlikwidowano zakony. W tradycyjnie katolickiej Austrii pastwo przejo

piecz nad szkoami i wprowadzio przepisy w sprawie wieckich maestw. We Francji wezbraa nowa fala antyklerykalizmu. Pisarze, myliciele i politycy w caej Europie Bovio we Woszech, Balzac we Francji, Bismarck w Niemczech, Gladstone w Anglii - wszem i wobec gosili pogld, e papiestwo, a wraz z nim katolicyzm, okres wietnoci ma za sob. Nawet najwierniejsi zwolennicy Pia Nona zaczynali podejrzewa, i rdem tych wszystkich problemw jest niebywaa dugowieczno papiestwa. Nawizujc do tego faktu, arcybiskup Westminsteru Manning uskara si w roku 1876 ponuro na ciemno, chaos, zastj (...) bezczynno i chorob Stolicy Apostolskiej. Jednak czy wszystko byo tam w tak nieodwracalnie zym stanie? Czy obskurantyzm starzejcego si Pia Nona, znajdujcy si w konflikcie z niepowstrzymanym marszem nowoczesnoci, skazywa t najduej istniejc na ziemi instytucj na mier? A moe przeciwnie, ostateczne rozstanie si tego papiea z dobrami ziemskimi w poczeniu z dobrodziejstwem nowoczesnych rodkw cznoci przygotowao grunt pod now potg Kocioa, o jakiej nikomu si nie nio? Jeli Piusowi IX podobna myl przysza do gowy, to si z ni nie zdradzi, cho tu przed mierci wyzna: Wszystko si zmienio. Mj system i taktyka dni wietnoci ma za sob, a ja jestem za stary, eby zmienia kurs. To zadanie mojego nastpcy 8. Po mierci 7 lutego 1878 roku jego ciao przeniesiono z prowizorycznego miejsca spoczynku w Bazylice w. Piotra do grobowca w San Lorenzo. Kiedy kondukt aobny zbliy si do Tybru, banda rzymskich antyklerykaw zagrozia, e wrzuc trumn do rzeki. Dopiero przybycie oddziau milicji uchronio Pia Nona od ostatecznego zniewaenia 9. Tak dobieg koca najduszy i jeden z najbardziej burzliwych pontyfikatw w historii.

Dziecistwo i modo w nowym Rzymie

Eugenio Pacelli urodzi si 2 marca 1876 roku w Rzymie, u schyku penego kopotw i konfliktowego pontyfikatu Pia Nona, w mieszkaniu na trzecim pitrze przy Via Monte Giordano 3 (obecnie Via degli Orsini), ktre jego rodzice dzielili z dziadkiem Marcantoniem. Dom sta o kilka krokw od bogato zdobionego barokowego kocioa Chiesa Nuova, ktrego cofnity nieco od ulicy portyk wida z zachodniego koca Corso Vittorio Emanuele. Od drzwi kamienicy byo zaledwie pi minut na piechot do mostu Sant' Angelo na Tybrze i kwadrans do placu w. Piotra. Eugenio by jednym z czwrki rodzestwa. Mia starsz o cztery lata siostr Giuseppin, starszego o dwa lata brata Francesca i modsz o cztery lata siostr Elisabette. Rzym, w ktrym si urodzi i zosta ochrzczony, niewiele si zmieni w cigu ubiegych dwch stuleci. Ponad poowa terenw graniczcych z Murem Aureliana pysznia si kocioami, kaplicami i klasztorami. Chrzecijaski Rzym sta obok ruin klasycznego wiata antycznego i rozsypujcych si starorzymskich willi, ocienionych wiecznie zielonymi dbami, drzewami pomaraczowymi i wspaniaymi piniami. Wiksza cz metropolii wygldaa jak staroytne miasto handlowe. Przy fontannach gromadziy si stada kz i owiec, dzielcych ulice i place z pieszymi i powozami. W czasie dziecistwa Eugenia wszystko to si zmienio, gdy w latach osiemdziesitych dziewitnastego wieku Rzym sta si administracyjn stolic nowego narodu, a nowoczesne wiatowe technologie, komunikacja i transport odmieniy jego wiekow ospao. Ludzie, ktrzy zjechali z pnocy, budowali now narodow stolic w popiechu i tanio, nie przejmujc si stylem i planowaniem. Niektre z architektonicznych i artystycznych nowinek zaprojektowano z myl o wysaniu wrogich sygnaw w stron Watykanu. Dla upamitnienia zjednoczenia kraju pod wadz jego pierwszego krla w roku 1885 zaczto wznosi fanfaroski w stylu, przypominajcy tort weselny pomnik Wiktora Emanuela, a w najwyszym punkcie wzgrza Janikulum, jak gdyby specjalnie po to, by growa nad now stolic i Watykanem, posg walczcego Garibaldiego na koniu. Picioletniego Eugenia zapisano do prowadzonego przez dwie zakonnice przedszkola przy dzisiejszej Via Zanardelli. Jego rodzinna zdya si tymczasem przenie do wikszego mieszkania przy Via della Vetrina, niedaleko od miejsca, gdzie si urodzi. Z przedszkola przeszed do prywatnej katolickiej szkoy elementarnej, mieszczcej si w dwch pokojach w budynku przy Piazza Santa Lucia dei Ginnasi, nieopodal Piazza Venezia. Zakad w prowadzony by wedle upodoba jego zaoyciela i dyrektora, signore Giuseppa Marchiego, ktry mia w zwyczaju z wysokoci swojej katedry wygasza mowy na temat zatwardziaoci ydw 10. Jeden ze wspczesnych biografw Pacellego komentuje to bez ironii: Wiele dobrego mona byo powiedzie o panu Marchim. Wiedzia, e wraenia wyniesione z dziecistwa pozostaj w ludziach na zawsze11. W wieku lat dziesiciu Eugenio zosta uczniem Liceo Quirino Visconti, pastwowej szkoy w sumie nieprzychylnie nastawionej do katolicyzmu i klerykalizmu. Miecia si ona w Collegio Romano, w ktrym

by dawniej synny rzymski uniwersytet jezuicki. Do szkoy tej, dwie klasy wyej, chodzi rwnie brat Eugenia, Francesco. Filippo Pacelli najwyraniej by zdania, e synowie skorzystaj z bezporedniej znajomoci ze swoimi wieckimi wrogami, otrzymujc zarazem najlepsze klasyczne wyksztacenie dostpne w Rzymie. W opinii rodzestwa, ktre przeyo Eugenia, ich brat by uparty. Wysoki i chudy, wtej budowy ciaa, od maego imponowa inteligencj i doskona pamici. By w stanie zapamita kilka stronic materiau i po wyjciu z klasy potrafi powtrzy cae lekcje sowo w sowo. Mia talent do jzykw klasycznych i wspczesnych. A do staroci zachowa wyrobiony w modoci staranny, elegancki, pochyy charakter pisma. Gra na skrzypcach i fortepianie, czsto akompaniujc siostrom, piewajcym i grajcym na mandolinach. Lubi pywa, a w czasie wakacji jedzi konno na wsi u swojego krewniaka z Onano. W anegdocie ani te w zapiskach nie przetrway informacje dajce pojcie, jakimi ludmi byli rodzice Eugenia, poza pochwa ich wielkiej prawoci, wyraon przez jego modsz siostr Elisabette. Przez usta przechodziy im wycznie delikatne sowa, stwierdzia. Virginia Pacelli codziennie kilka razy modlia si z dziemi w mieszkaniu przed kapliczk Matki Boskiej, a wieczorem, zasiadajc do kolacji, caa rodzina odmawiaa raniec. Nic wic nie wskazuje na to, by Eugenio wynis z dziecistwa jakie urazy lub by zaniedbywany. Majc tylko troje rodzestwa, z pewnoci nie odczu braku rodzicielskiej troski. Zeznania w procesie beatyfikacyjnym Piusa XII skupiaj si naturalnie na dowodach jego witoci w modym wieku. Wracajc ze szkoy do domu, regularnie odwiedza obraz Marii Panny, Madonny della Strada, wiszcy obok grobu Ignacego Loyoli w kociele II Gesu. Tu, czasem dwa razy dziennie, otwiera serce przed Matk Bosk, mwic jej wszystko. Podobno ju jako dziecko odznacza si niezwyk skromnoci. Jego modsza siostra zapamitaa, e nigdy nie wszed do pokoju w niekompletnym stroju. By niezaleny i samotny. Na posiki zjawia si z ksik w rku i za pozwoleniem rodzicw i rodzestwa zagbia si w lekturze. W wieku modzieczym z wielk ochot chodzi na sztuki i koncerty, z notesem w pogotowiu, aby w antraktach zapisywa w nim swoje uwagi. Elisabetta zapamitaa, e ukada duchowe bukiety (modlitwy utrwalane na ozdobnych kartkach) w intencji misji katolickich i dusz w czycu. Narzuca te sobie samowyrzeczenia (powstrzymujc si, na przykad, od takich przyjemnoci jak picie sokw owocowych). Ju jako dziecko podj si katechizacji picioletniego synka dozorcy w ich domu. Jako ministrant w kociele Chiesa Nuova, suy do mszy celebrowanych przez krewnego rodziny, a jego ulubion zabaw, podobnie jak wielu chopcw, ktrych przeznaczeniem jest stan kapaski, byo odprawianie w swoim pokoju naboestw w przebraniu ksidza. Zachcia go do niej matka, podarowujc mu kawaek adamaszku, wyobraajcy w jego oczach ornat. Dopomoga te synowi urzdzi otarz ze wiecami osadzonymi w cynfolii. Ktrego roku odegra przy nim wszystkie uroczystoci Wielkiego Tygodnia. Kiedy chora ciotka nie moga pj na msz, may siostrzeniec odprawi przed ni wasn, wcznie z kazaniem. Gdy Eugenio skoczy osiem lat, wan postaci w jego yciu sta si oratorianin Giuseppe Lais. Wedug Elisabetty, o objcie pieczy duchowej nad bratem poprosi go ich ojciec. Ojciec Lais czsto odtd odwiedza Pacellich, regularnie zdajc im spraw z postpw w religijnym wychowaniu syna. Wiele wskazuje na to, e nauczyciela i ucznia poczy szczeglny rodzaj przyjani, jaka czsto nawizuje si pomidzy mylcym o religijnym powoaniu pobonym chopcem a duchownym, bdcym dla wzorcem osobowym. Baga nauk rodzicw i ojca Laisa zabra Eugenio ze sob do wieckiego liceum. Podobno na bohatera wypracowania powiconego ulubionej postaci historycznej wybra, naraajc si na szyderstwa kolegw z klasy, witego Augustyna. A kiedy sprbowa nieco rozwin nieobecny w programie szkolnym temat historii cywilizacji chrzecijaskiej, nauczyciel zaja go, owiadczajc, e nie jest tu po to, by go pouczano. Z pimienniczych pamitek z tamtych czasw ocalao po Pacellim ze dwadziecia jego szkolnych wypracowa. Nieco pedantycznych, niemniej dobrze skonstruowanych i potoczystych. Jedno z nich, zatytuowane Znak tego, co wyryte w sercu, wida na obliczu, powicone grzechowi tchrzliwego milczenia, dotyczy starca, ktry w przeciwiestwie do innych dworakw odmawia schlebiania krlowi tyranowi12. W innym wypracowaniu, Mj portret, trzynastoletni Pacelli zdobywa si na powan i zarazem artobliw samoocen. Jestem szczupy i redniego wzrostu - pisze. - Twarz mam blad, wosy kasztanowe i mikkie, oczy czarne, nos prawie orli. O torsie wiele nie powiem, bo, szczerze mwic, nie jestem atlet. Mam wreszcie dwie dugie, cienkie nogi i stopy, ktre nie s mae. atwo si z tego zorientowa, owiadcza czytelnikowi, e jestem modziecem do przecitnym. Co do etycznej strony swego charakteru, to wasne usposobienie uznaje za do niecierpliwe i gwatowne, lecz wyraa nadziej, e dziki wychowaniu posidzie rodki, by je opanowa. Na koniec przyznaje si do wrodzonej wielkodusznoci i pociesza myl, e wprawdzie nie znosz, kiedy kto mi si przeciwstawia, lecz atwo wybaczam moim winowajcom

13. Jego bliski kolega szkolny, przyszy kardyna, zezna, e Pacelli jako chopiec posiada doprawdy rzadki u osoby w modym wieku dar panowania nad sob 14. Wrd jego modzieczych wypracowa tylko jedno, napisane, gdy mia lat pitnacie, zdradza, i by moe take on dowiadczy niepowodze zwizanych z dorastaniem. W trzeciej osobie opisuje bowiem kogo zalepionego ponnymi i bdnymi ideami i wtpliwociami. Zapytuje siebie, kto da mu skrzyda, tak by wzlecie mg z tej ndznej ziemi w wysze sfery i zerwa otaczajc go zewszd i wszdzie zason za? W konkluzji pisze o tym kim, e rwie sobie wosy i auje, e si urodzi. A koczy modlitw: Panie mj, owie go! 15. Czy wiadczy to o emocjonalnym kryzysie, wywoanym nadmiarem nauki i modziecz ascez? W kadym razie w tajemniczy epizod przemija, i to, jak mona sdzi, bezpowrotnie. Eugenio rozwin w sobie umiowanie muzyki, zwaszcza utworw Beethovena, Bacha, Mozarta i Mendelssohna, i interesowa si jej histori. Ju jako chopiec czyta dla przyjemnoci klasykw i zacz gromadzi bibliotek ich dzie, ktr zachowa a do mierci. Wrd jego lektur by w. Augustyn, Dante, Manzoni, ale najbardziej lubi Cycerona 16. Z dzie duchowych natomiast szczeglnie ceni sobie Naladowanie Chrystusa, pitnastowiecznego mnicha Tomasza Kempis. Ta cieszca si a do lat szedziesitych naszego wieku du popularnoci wrd zakonnikw, a nawet wrd pobonych ksiy ksika odpowiadaa w sam raz ascetycznym aspiracjom ycia w zamknitym klasztorze zachcaa do wewntrznego denia wprost do Boga bez porednictwa ludzi, traktujc ludzkie wizi jako odcigajce uwag przeszkody. Niemniej zalecaa ona pogod ducha, pokor i okazywanie mioci wszystkim blinim, a zwaszcza tym, ktrych lubimy najmniej. Z czasem Eugenio nauczy si jej na pami. Do jego ulubionych pisarzy religijnych zalicza si te siedemnastowieczny biskup francuski Jacques-Bnigne Bossuet, ktrego wzniosy, przykuwajcy uwag styl zacz w latach nastpnych pilnie naladowa. Bossueta trzyma na stoliku przy ku przez wszystkie lata swego ycia. Po mierci Pacellego jego osobisty przez lat czterdzieci sekretarz, jezuita, ojciec Robert Leiber, napisa, e papie pozosta zasadniczo mody duchem. W swym yciu religijnym pozosta pobonym chopcem z tamtych dni (...) prawdziwym szacunkiem darzy szczer i skromn pobono. Z czasw modoci zachowa dziecic mio do Matki Boskiej 17. W lecie 1894, w wieku osiemnastu lat uzyskawszy licenza ad honorem, czyli dyplom ukoczenia liceum, odby dziesiciodniowe rekolekcje w kociele Sant' Agnese przy Via Nomentana. Po raz pierwszy (ale nie ostatni) zapozna si z wiczeniami duchownymi w. Ignacego Loyoli, podrcznikiem medytacji duchowych. wiczenia ignacjaskie postrzegay ycie jako walk pomidzy Chrystusem i Szatanem. Uczestnicy rekolekcji musieli jasno okreli swoj przyszo: wybra sobie za wzr albo Chrystusa, albo Ksicia Ciemnoci. Po powrocie do domu Eugenio powiadomi rodzicw, e pragnie zosta kapanem. Wedug Elisabetty: Ta decyzja nie bya niespodziank. Naszym zdaniem, urodzi si na ksidza.

Seminarzysta
Almo Collegio Capranica, znane jako Capranica, to ponury budynek przy spokojnym placu w sercu starego Rzymu, blisko Panteonu, najwyej dwadziecia minut spacerem od mieszkania Pacellich. Zaoone w roku 1457 kolegium cieszyo si i nadal cieszy saw wylgarni wysokich dostojnikw watykaskich. Eugenio Pacelli wprowadzi si tam w listopadzie 1894 roku i zapisa na kurs filozofii na pobliskim jezuickim Uniwersytecie Gregoriaskim. Studiowa w szczytowych latach pontyfikatu Leona XIII, od roku 1878 nastpcy Piusa IX na tronie papieskim. Wybrany gdy mia lat szedziesit osiem, Leon XIII by wprawdzie konserwatyst (wsppracowa przy pisaniu Syllabusa poprzedniego papiea), niemniej bardzo si stara doj do adu ze wspczesnym wiatem. We wczesnych latach swoich rzdw zainicjowa szereg godnych uwagi inicjatyw akademickich zaoy w Rzymie nowy instytut filozoficzno-teologiczny, orodki studiw biblijnych i orodek astronomiczny. Nadto za udostpni watykaskie archiwa badaczom zarwno katolickim, jak niekatolickim. To za jego pontyfikatu znw zaczto aktywnie zachca do niemal cakowicie zaniechanych katolickich bada nad przeszoci. Podrujc po Europie jako nuncjusz papieski, Leon zapozna si z warunkami ycia i pracy w rozrastajcych si orodkach przemysowych. W latach osiemdziesitych do Rzymu zaczy zjeda w coraz wikszej liczbie grupy katolickich robotnikw, szukajcych porady Kocioa. W roku 1891 Leon XIII ogosi encyklik Rerum Novarum (O rzeczach nowych), bdc papiesk odpowiedzi na Kapita i Manifest komunistyczny Marksa, blisko p wieku po jego napisaniu. Ubolewajc nad uciskiem i faktycznym zniewoleniem mas biedoty za spraw lichwiarskich narzdzi w rkach niewielkiej liczby bardzo bogatych i opowiadajc si za sprawiedliw pac, prawem robotnikw do organizowania si w zwizki (najlepiej

katolickie), a w niektrych przypadkach take do strajku, encyklika ta odrzucaa socjalizm i nie popieraa demokracji. Klasowo i nierwno spoeczna, obwieci Leon, podobnie jak prawa wasnoci, a zwaszcza prawa chronice i wspierajce rodzin, s nieodrodnymi cechami kondycji ludzkiej. Socjalizm potpi jako zwodniczy i tosamy z nienawici klasow i ateizmem. Wadza w spoeczestwie nie pochodzi od czowieka, naucza, lecz od Boga. W roku 1880 napisa do arcybiskupa Kolonii, e plaga socjalizmu (...) ktra tak gboko mci rozsdek naszych narodw, ca sw moc czerpie z ciemnoci, ktr zasnuwa rozum, skrywajc wiato wiecznych prawd i psujc normy ycia ustanowione przez moralno chrzecijask 18. Leon XIII wierzy, e lekarstwem na socjalizm, to wielkie zo wspczesnego wiata, jest chrzecijaskie odrodzenie moralne oparte na wierze i rozumie. Korzenie tego odrodzenia tkwiy, jego zdaniem, w myli redniowiecznego filozofa i teologa, w. Tomasza z Akwinu. Tomizm, albo neotomizm, jak nazwano t filozofi, gdy w nastpstwie encykliki papiea Leona z roku 1879 przeya swj renesans 19, jest wszechstronn syntez intelektualn, czc prawdy objawione z domen rzeczy nadprzyrodzonych, wszechwiatem fizycznym, przyrod, spoeczestwem, rodzin i jednostk ludzk. Po trwajcym ponad wiek okresie narastajcego subiektywizmu i materializmu wieckich szk filozoficznych w Europie i Stanach Zjednoczonych decyzja Leona XIII, aby odkry na nowo trwae i pewne prawdy absolutne filozofii tomistycznej niczym janiejca redniowieczna katedra wznoszce si ponad mgami wspczesnego sceptycyzmu - inspirowaa. Ale cho Leon XIII oywi akademicki wiat katolicki po wielu pokoleniach umysowego zastoju, dla przecitnego kandydata do stanu kapaskiego odrodzenie neotomizmu oznaczao zowrbny zwrot w stron konformizmu i zacienienia horyzontw ksiy. Neotomizm, przynajmniej w wersji nauczanej w seminariach w latach dziewidziesitych, odrzuca wikszo dobrych i prawdziwych skadnikw nowoczesnych idei. W roku 1892, na dwa lata przed wstpieniem Pacellego na Uniwersytet Gregoriaski, Leon XIII papieskim dekretem zobowiza wszystkie seminaria duchowne i uczelnie katolickie do uznania systemu w. Tomasza z Akwinu za ostateczny. W przypadku tematw przez tego filozofa nieobjanionych nauczycielom zalecano wyciganie wnioskw zgodnych z jego myl. Za pontyfikatu nastpnego papiea, Piusa X, neotomizm sta si ortodoksj rwnoznaczn z dogmatem.

Uksztatowany w odosobnieniu
W lecie 1895 roku, po rozpoczciu przez Pacellego studiw w dufnym intelektualnym klimacie kocielnego Rzymu, sprawy jego kapaskiej edukacji wziy niespodziewany obrt. Z kocem pierwszego roku akademickiego Eugenio zrezygnowa z nauki zarwno w seminarium, jak na Uniwersytecie Gregoriaskim. Wedug Elisabetty, zawini tu wikt w Capranice. Wymagajcy odek jej brata mia dawa mu si we znaki - co wskazywaoby na gastryczne przewraliwienie na tle nerwowym przez reszt ycia. Jak zeznaa przed trybunaem beatyfikacyjnym, eby podtrzyma Eugenia, caa rodzina odwiedzaa go kadej niedzieli w seminarium, ratujc specjalnymi wiktuaami 20. Elisabetta napomkna te, e ich ojciec zdoa w kocu wyjedna dla syna pozwolenie na mieszkanie w czasie studiw w domu. Po takim zaatwieniu sprawy Eugenio powrci pod opiek matki, uciekajc od dokuczliwych rwienikw, rygorystycznej dyscypliny seminarium, a take od zadzierzgnicia wizi koleeskich. Niezdolno do sprostania trudom ycia w seminarium przekrelaa raptownie ambicje wikszoci kandydatw do kapastwa. Ale rodzina Pacellich miaa potnych przyjaci na papieskim dworze. Nie liczc przyjani z modsz kuzynk, o czym napisz dalej, ycie uczuciowe Eugenia skupiao si na matce. O ich oddaniu sobie wiadcz wszystkie zeznania zoone przed trybunaem beatyfikacyjnym. Ju jako papie Pacelli poleci ozdobi swj pektora jej prostymi klejnotami. Jesieni 1895, w nowym roku akademickim, zapisa si na studia z dziedziny teologii i Pisma witego w mieszczcym si niedaleko od jego domu Instytucie w. Apolinarego oraz na jzyki obce w pobliskim wieckim uniwersytecie Sapienza. Ale jego zwizki z tymi instytucjami ograniczay si wycznie do nauki. W domu, wedug Elisabetty, przez cay dzie chodzi w sutannie i koloratce i w dalszym cigu korzysta z dobroczynnego wpywu ojca Laisa, ktry przez cae dziecistwo Eugenia czuwa nad jego rozwojem duchowym. W roku 1896, jako dwudziestolatek, przyszy papie wybra si z nim do Parya na kongres astronomiczny. Na temat przebiegu jego kapaskiej edukacji w nastpnych czterech latach nie ma adnych zajmujcych anegdot. Wiadomo tylko, e zda wszystkie egzaminy niezbdne do otrzymania wice kapaskich. 2 kwietnia 1899 roku, w wieku dwudziestu trzech lat, zosta wywicony na ksidza, ale nie z in-

nymi kandydatami z rzymskiej diecezji w kociele w. Jana na Lateranie, lecz osobno w prywatnej kaplicy biskupa pomocniczego Rzymu. Znw unikn kontaktu z rwienikami. Nazajutrz w asycie ojca Laisa odprawi przy otarzu Najwitszej Panny w Bazylice Santa Maria Maggiore swoj pierwsz msz. Edukacj w przedmiocie witej teologii zakoczy z tytuem doktora (wedle wspczesnych kryteriw bliszym stopniowi licencjata), ktry uzyska na podstawie krtkiej, straconej dla potomnoci, rozprawy i ustnego egzaminu z aciny. Na jesieni zapisa si ponownie do Instytutu w. Apolinarego na prawo kanoniczne, co wizao si z rozpoczciem powanych podyplomowych studiw, w czasie ktrych znalaz si najpewniej pod wpywem jezuickiego kanonisty Franza Xaviera Wernza, eksperta w kwestiach wadzy kocielnej w wietle prawa kanonicznego. Ale wpyw na Pacellego rzymskich jezuitw, ktrych i w seminarium, i przez reszt ycia uwaa za swoich szczeglnych doradcw, godzien jest uwagi take z innych powodw. W roku 1898, gdy Eugenio koczy studia, rzymska gazeta jezuicka Civilt Cattolica dowodzia winy Alfreda Dreyfusa, ydowskiego oficera oskaronego we Francji o zdrad. Obwiniaa go o ni nawet w roku nastpnym, po jego uaskawieniu. Redaktor naczelny Civiltr Cattolica, ojciec Raffaele Ballerini, oskary ydw, e w celu uniewinnienia Dreyfusa kupili wszystkie gazety i sumienia w Europie. I w horrendalnym wniosku stwierdzi, i gdziekolwiek ydom nadano obywatelstwo, tam wynikiem bya zguba chrzecijan lub masakra tej obcej rasy 21. Jak te, publikowane w nader wpywowym periodyku rzymskim, pogldy wpyny na Pacellego, nie wiemy. Ale pod koniec dziewitnastego wieku wpyw dugiej historii chrzecijaskich postaw wobec judaizmu na klerykw katolickich by bezsporny.

Katolicyzm i antysemityzm
Pomidzy dziewitnastowiecznym rasizmem, inspirowanym przez spaczony darwinizm spoeczny, a istniejcym od wczesnych wiekw chrzecijastwa tradycyjnym chrzecijaskim antyjudaizmem istniay znaczce rnice. Rasistowski antysemityzm, w rodzaju tego, ktry doprowadzi do hitlerowskiego ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej, mia za podstaw pogld, e ydowski materia genetyczny jest z natury biologicznie gorszy. Std zrodzia si zowroga logika, i wytpienie ydw dopomoe narodom w osigniciu wielkoci. Pod koniec redniowiecza hiszpaskich ydw wykluczono spord wsplnoty czystej krwi chrzecijan, a w epoce odkrywania przez Europejczykw Ameryk zadawano sobie pytania o status urodzonych niewolnikw z Nowego wiata. Ale chrzecijaska ortodoksja nigdy nie przyswoia sobie rasistowskich pogldw. Chrzecijan nie obchodzio rasowe i narodowe pochodzenie tych, o ktrych nawrcenie zabiegali. Chrzecijaska niech do ydw zrodzia si z powstaego w pocztkach ich Kocioa przekonania, i zamordowali oni Chrystusa, a wic w istocie Boga. Wczeni ojcowie Kocioa, wielcy pisarze pierwszych szeciu wiekw chrzecijastwa, byli zdecydowanie antyjudaistyczni. Krew Jezusa - napisa Orygenes spada nie tylko na ydw tamtych czasw, ale na wszystkie pokolenia ydw a do koca wiata. Synagoga to dom rozpusty napisa w. Jan Chryzostom kryjwka bestii nieczystych (...) aden yd nigdy nie modli si do Boga (...) S optani przez demony. Na pierwszym soborze w Nicei w roku 325 cesarz Konstantyn zarzdzi, by Wielkanoc nie rywalizowaa z ydowsk Pasch. Nie wypada - owiadczy - abymy w naszych najwitszych uroczystociach naladowali ydowskie zwyczaje. Niech nic nas odtd nie czy z tym obmierzym ludem. W lad za tym poszy cesarskie rozporzdzenia bijce w ydw: specjalne podatki, zakaz budowy nowych bonic, wyjcie spod prawa zwizkw maeskich pomidzy ydami i chrzecijanami. Pod wadz kolejnych cesarzy przeladowania wzrosy. W wieku pitym ydw atakowano podczas Wielkiego Tygodnia zwyczajowo, nie mogli peni urzdw publicznych, a synagogi palono. Mona wic zada pytanie, dlaczego w tym wczesnym okresie imperium chrzecijaskiego nie wytpiono ich do szcztu. Ot wedle chrzecijaskich wierze, ydzi powinni trwa i dalej y w swej tuaczej diasporze na znak kltwy, ktr cignli na wasny lud. Co jaki czas papiee w pierwszym tysicleciu wzywali do powcignicia, ale nigdy nie do zakoczenia przeladowa czy zmiany nastawienia do ydw. Na pocztku trzynastego stulecia Innocenty III tak oto streci swj papieski pogld na pierwsze milenium: Ich sowa - Niech krew jego spadnie na nas i nasze dzieci - obciyy cay ten nard dziedziczn win, ktra bdzie im towarzyszy jako kltwa, gdziekolwiek yj i pracuj, u ich narodzin i mierci. Zwoany przeze w roku 1215 czwarty sobr lateraski naoy na ydw wymg noszenia odrniajcych ich nakry gowy. Nierwno traktowani, pozbawieni prawa do posiadania ziemi, wykluczeni z penienia publicznych urzdw i wykonywania wikszoci zawodw ydzi mieli niewiele innych moliwoci zarobkowania oprcz

poyczania pienidzy, ktrego chrzecijanom zabraniao prawo kocielne. Upowanieni do poyczek na cile okrelony procent, stali si przekltymi pijawkami i lichwiarzami, yjcymi z dugw chrzecijan. redniowiecze byo epok ich bezprzykadnych przeladowa, przerywanych przez owieconych papiey sporadycznymi wezwaniami do umiaru. Torturowanie i zabijanie ydw byo wpisane w misj krzyowcw w drodze do Ziemi witej i z powrotem, a praktyka przymusowych nawrce i chrztu, zwaszcza ydowskich chopcw, szeroko rozpowszechniona. Do gwnych zada czonkw nowo tworzonych zakonw kaznodziejskich naleao nawracanie ydw. W zwizku z czym pomidzy franciszkanami a dominikanami rozgorzaa dysputa nad prawem ksit do przymusowego chrzczenia ydowskich dzieci na mocy feudalnej wadzy nad niewolnikami w obrbie swych woci. Wedug zwolennikw teologa Dunsa Szkota, franciszkanw, ydzi byli niewolnikami z woli Boga. Natomiast dominikanin Tomasz z Akwinu wywodzi, e zgodnie z rodzicielskim prawem naturalnym ydzi maj prawo wychowywa swoje dzieci w wierze, ktr dla nich wybrali22. Ale w redniowieczu rozwin si te podstpnie przesd o mordach rytualnych i krwi na mac. W Europie szybko rozprzestrzenio si zrodzone w dwunastowiecznej Anglii przekonanie, e ydzi torturuj i skadaj w ofierze chrzecijaskie dzieci. Towarzyszya temu legenda, i kradn oni powicone hostie, komunijne opatki symbolizujce podczas mszy ciao i krew Chrystusa, i wykorzystuj je w swych odraajcych obrzdach. Jednoczenie oskarenia o rytualne mordy, ofiary z ludzi i bezczeszczenie hostii day asumpt wierze, e judaizm jest zwizany z magi, ktrej ostatecznym celem jest podkopanie i zniszczenie chrzecijastwa23. Egzekucjom ydw oskaronych o rytualne morderstwa towarzyszyo niszczenie caych wsplnot ydowskich, oskaranych o uprawianie magii w zamiarze cignicia Czarnej mierci i innych mniejszych i wikszych nieszcz. Z nastaniem Reformacji liczba rytualno-magicznych spraw w sdach zmalaa, a miejsce legend o krwi na mac zajo przekonanie, e mordowane dzieci s ofiarami praktyk czarownic. Ale szesnastowieczny papie Pawe IV rycho ustanowi dla ydw getto i nakaza noszenie tych oznak. W cigu wieku osiemnastego w krajach najbardziej oddalonych od rzymskiego centrum katolicyzmu Holandii, Anglii, protestanckich enklawach Ameryki Pnocnej ydzi stopniowo zdobywali wolno, w pastwie papieskim jednak represyjne zarzdzenia przeciwko nim utrzymyway si jeszcze dugo w wieku dziewitnastym. W krtkotrwaym przypywie liberalizmu, po wyborze go na papiea, Pio Nono zlikwidowa getto, by niebawem, po powrocie z wygnania z Gaety, je przywrci. Kres rzymskiemu gettu pooyo powstanie pastwa woskiego, cho w znaczeniu dzielnicy zamieszkanej przez niezamonych ydw nazwa getto przetrwaa a do drugiej wojny wiatowej. Tymczasem antyjudaizm tli si i niekiedy rozpala w Rzymie jeszcze dugo za rzdw Leona XIII, w czasie gdy Pacelli by uczniem. Najduej utrzymujc si niechci darzono upr ydw, na ktry tak wyrzeka dyrektor jego szkoy, signore Marchi. Pomidzy mitem o ich zatwardziaoci a miejscem urodzenia Eugenia istniaa zreszt dziwna zbieno, pokazujca, jak wan rol w trwaoci przesdw odgrywa zwyczaj. Na Via Monte Giordano, ulicy, przy ktrej si urodzi, przez wiele stuleci zdajcy do Bazyliki w. Jana na Lateranie nowo wybrani papiee mieli w zwyczaju odprawia antyydowski ceremonia. Papie przystawa tu z procesj, eby od rabina Rzymu w obecnoci jego rodakw przyj egzemplarz Picioksigu. Po czym odwraca tekst do gry nogami i oddawa go wraz z dwudziestoma sztukami zota, owiadczajc, e cho szanuje Prawo Mojeszowe, to nie pochwala zatwardziaych serc ydowskiej rasy. Albowiem w trwaym, starodawnym przekonaniu katolickich teologw, gdyby tylko ydzi z otwartym sercem wysuchali argumentw chrzecijaskiej wiary, w mig by pojli, jak bardzo bdz, i si nawrcili. Przewiadczenie o ydowskim uporze odegrao gwn rol w przypadku Edgarda Mortary. Kiedy rodzice uprowadzonego chopca osobicie prosili papiea o oddanie syna, Pio Nono odpar, e odzyskaliby go natychmiast, gdyby przeszli na katolicyzm, a przeszliby na oczywicie od razu, gdyby tylko otworzyli serca na Objawienie. Lecz oni tego nie zrobili. W jego oczach wic przez swj upr sami cignli na siebie cierpienie. ydowska zatwardziao sza w parze i czciowo pokrywaa si z ydowskim zalepieniem, czego odbiciem bya liturgia mszy wielkopitkowej, podczas ktrej kapan modli si za zdradzieckich ydw i prosi naszego Boga i Pana o zdjcie zasony z ich serc, iby i oni poznali Pana naszego Jezusa Chrystusa 24. Modlitw t, podczas ktrej kapan i wierni nie klkali, odmawiano a do chwili, gdy Jan XXIII j znis. Wychowany w rodzinie specjalistw od prawa kanonicznego (u Marcantonia Pacellego zasigano zapewne rady w sprawie Mortary), Eugenio najprawdopodobniej zna histori porwanego chopca i argumenty w obronie postpowania papiea, a w szkole bez wtpienia ulega uwagom signore Marchiego o ydowskiej zatwardziaoci. Zarzut o lepym uporze ydw by o tyle istotny, e utwierdza katolikw

(ktrym obcy by poza tym antyjudaizm, a c dopiero antysemityzm) w przekonaniu, e ydzi sami winni s swoich nieszcz pogldzie, ktry w latach trzydziestych zachca dostojnikw Kocioa katolickiego do niedostrzegania hitlerowskiego antysemityzmu szalejcego w Niemczech. Za pontyfikatu Leona XIII bardziej skrajne formy antyjudaizmu pojawiy si take wrd wyksztaconego rzymskiego duchowiestwa, co z pewnoci nie pozostao bez wpywu na klerykw studiujcych na papieskich uniwersytetach. Pomidzy lutym 1881 roku a grudniem 1882 w Civiltr Cattolica w serii artykuw powrcono do kwestii mordw rytualnych. Ich autor, jezuita Giuseppe Oreglia de San Stefano, twierdzi, e zabijanie dzieci na uczt paschaln byo na Wschodzie bardzo czste, a wykorzystywanie krwi chrzecijaskich dzieci powszechnym prawem obowizujcym wszystkich Hebrajczykw. Co roku - pisa - ydzi krzyuj dziecko, a eby jego krew poskutkowaa, dziecko to musi skona w mczarniach 25. W roku 1890 pismo Civilt Cattolica zajo si ydami w cyklu artykuw - wydanych powtrnie w formie broszury pod tytuem Della questione ebraica in Europa (Rzym 1891) - ktrych celem byo zdemaskowanie dziaa ydw przy tworzeniu nowoczesnego liberalnego pastwa narodowego. Autor oskary ich, e dziki swej przebiegoci wywoali rewolucj francusk, by osign rwno obywatelsk, a potem wcisnli si na kluczowe stanowiska w wikszoci gospodarek pastwowych, aby przej nad nimi kontrol i wszcz swoje jadowite kampanie przeciwko chrzecijastwu. ydzi byli ras budzc obrzydzenie, pasoytami, ktrzy, nie pracujc i niczego nie wytwarzajc, yj z potu innych. Pamflet koczyo wezwanie do zniesienia obywatelskiej rwnoci i oddzielenia ydw od reszty narodu. Jeli za rozrnieniem pomidzy rasistowskim antysemityzmem a religijnym judaizmem przemawiaj pewne argumenty, to te, opublikowane w Rzymie za szkolnych lat Pacellego, artykuy s przykadem wzbierajcej fali zjadliwej antypatii. Fakt, i takie pogldy gosia cieszca si poparciem papiea czoowa gazeta jezuicka, wiadczy o ich potencjalnym zasigu i niejakim znaczeniu. Podobne przesdy trudno uzna za wrogie rasistowskim teoriom, ktrych kulminacj sta si podczas drugiej wojny wiatowej wcieky atak nazistw na europejskie ydostwo. Niewykluczone, e te katolickie przesdy w rzeczy samej wspary hitlerowski antysemityzm.

II. YCIE UTAJONE

Jest w watykaskich archiwach zdjcie przedstawiajce Leona XIII, papiea wiatach 1878-1903. Wychudzony (amerykascy biskupi mwili o nim skra i koci), zastygy w pozie wiadczcej o poczuciu absolutnej monarszej wadzy, zasiada na tronie ustawionym na podium w ogrodach Watykanu. Otaczaj go bliscy doradcy, z ktrych siedzi tylko jeden - potny kardyna Mariano Rampolla del Tinaro, papieski sekretarz stanu i gwny architekt jego polityki midzynarodowej. Rampolla zajmuje proste krzeso, usadowiony lekko bokiem do kamery, tak jakby zadowala si tym skromnym miejscem i nie mia patrze wprost jak papie. Z tamtych czasw pochodzi rwnie fotograficzny portret Pacellego, przedstawiajcy sympatycznego modego ksidza o agodnych oczach. W roku 1901, na dwa lata przed mierci Leona XIII, Eugenio dosta si w orbit potnej, najbliszej wity papiea, by zapozna si z watykask biurokracj i sta szybko wyrniajcym si faworytem. Czy po piciu latach edukacji w papieskich uczelniach i domowym azylu pod skrzydami matki wyrs na elastycznego, zaufanego modzieca, wybranego spord setek kandydatw znakomitych rzymskich seminariw ze wzgldu na swoj gitko? Czy te moe dziki silnemu, zdecydowanemu charakterowi osign wasne dugofalowe cele i znalaz si w swoim ywiole? Wydarzenia niebawem ujawniy tkwice w nim siy i moliwoci, dziki ktrym przyczyni si do wspczesnej apoteozy wadzy papieskiej. Pomimo wyczulenia na sprawy spoeczne Leon XIII by wadc autorytarnym, inicjatorem wielu dwudziestowiecznych form czci wobec majestatu papiea, przestrzeganych a do wyboru Jana XXIII. Podczas audiencji przyjmowani przeze wierni musieli klcze u jego stp, a do suby w ogle si nie odzywa. Podsyca te kult swojej osoby, wsppracujc przy tworzeniu wasnych, produkowanych na masow skal, kolorowych wizerunkw, i zachca pielgrzymw do gromadnego odwiedzania Wiecznego Miasta. Przy tej skonnoci do osobistego absolutyzmu stara si jednak bezporednio i de facto wpywa ze swojego rzymskiego sanktuarium na wiat zewntrzny. A swoimi pisanymi kwiecistym stylem encyklikami ustanowi wspczesny zwyczaj nauczania wiernych z wyniosoci papieskiego tronu. Dziki nowoczesnym rodkom komunikacji rozszerzeniu dziaalnoci misjonarskiej, przyrostowi

ludnoci katolickiej w rejonach przemysowych i wzmoeniu tempa emigracji katolikw do Nowego wiata wpywy papiestwa wzrosy. wiadom koniecznoci dotrzymania kroku szybko zmieniajcemu si wiatu, Leon XIII zadba o zwikszenie zasigu papieskich wpyww, o uatwienie rzymskiemu centrum dostpu do najdalszych zaktkw ziemi i zbierania stamtd tajnych informacji. Jako wyksztacony dyplomata, uwaa, e papieska suba dyplomatyczna ma do odegrania wan rol zarwno we wprowadzaniu wewntrznej dyscypliny w Kociele, jak i w kwestii stosunkw kocielno-pastwowych. W roku 1885 Hiszpania i Niemcy zwrciy si do niego o mediacj w sporze o prawo wasnoci do wysp Karolin na Pacyfiku. A w roku 1899 car Rosji Mikoaj II i krlowa holenderska Wilhelmina skorzystali z jego porednictwa w doprowadzeniu do konferencji pokojowej narodw europejskich. Leon rad by przyj na siebie rol niezalenego arbitra, ba, najwyszego sdziego spraw wiatowych. W rozwaaniach nad dyplomacj watykask, wspierajc si dzieami Tomasza z Akwinu, w encyklice Immortale Dei (1886) na nowo nawietli stosunki Stolicy Apostolskiej z pastwami narodowymi. Wedle prawa midzynarodowego, wieckie pastwa potwierdzay nawzajem swoj suwerenno nie tylko zawartymi traktatami, ale i poprzez wymian swych akredytowanych przedstawicieli. W rozumieniu Leona XIII, nuncjusz papieski by reprezentantem duchowej niezalenoci papiestwa w takim sensie, w jakim ambasador reprezentowa polityczn niezaleno swojego narodu. W mocy Stolicy Apostolskiej, nie nalecej do adnego pastwa, lecz innego wiata, widzia on wsplnot doskona doskona w swej integralnoci i autonomii. Dziki jego entuzjastycznej wierze w moliwoci papieskiej dyplomacji i energicznej polityce naboru i ksztacenia kadr przez Rampoll stae przedstawicielstwa pastw przy Stolicy Apostolskiej wzrosy z osiemnastu do dwudziestu siedmiu. Tymczasem niedawno wywicony na ksidza Pacelli troszczy si o dusze wychowanek konwentu sistr Naszej Pani od Wieczernika i czsto odwiedza konwent Wniebowzicia blisko Villa Borghese, w ktrego kaplicy odprawia msze. Pilnie te, niewtpliwie pod wpywem dziadka, ojca i brata Francesca, studiowa prawo kanoniczne w nadziei, e otworzy si przed nim kariera kocielna, jak okreli to jego ojciec, kiedy szuka dla niego miejsca w Capranice. Szczegy opowieci, jak to pewien wysannik z wysokiego szczebla zwerbowa modego Eugenia do pracy w kurii, przeszy do legendy 1. Ktrego wieczoru na pocztku 1901 roku, gdy Pacelli, w towarzystwie akompaniujcej mu na mandolinie siostry Elisabetty, gra na skrzypcach, kto zacz si dobija do drzwi. W progu sta praat Pietro Gasparri, niedawno mianowany podsekretarz Kongregacji do spraw Nadzwyczajnych, penicej w watykaskim Sekretariacie Stanu funkcj ministerstwa spraw zagranicznych. Wedug siostry Pacellego, Eugenio nie umia ukry zaskoczenia. Niski, korpulentny, podwczas pidziesiciojednoletni chopski syn Gasparri ju wtedy cieszy si w krgach midzynarodowych saw wymienitego znawcy prawa kanonicznego, od osiemnastu lat kierujc jego katedr w paryskim Instytucie Katolickim. Gdy jednak zaproponowa modemu ksidzu prac w Sekretariacie Stanu, Pacelli zrazu zaprotestowa, twierdzc, e jego ambicj jest praca duszpasterska. Lecz kiedy usysza od Gasparriego, jak wana jest obrona Kocioa w Europie przed naporem sekularyzmu i liberalizmu, zmik. Przez nastpne trzydzieci lat Gasparri i Pacelli, tak rni pod wzgldem fizycznym i spoecznym, wsppracowali ze sob w czasie, gdy prawo kanoniczne i - zajmujce si dziedzin prawa midzynarodowego - prawo konkordatowe uksztatoway i umocniy wadz papiesk w wieku dwudziestym. W roku 1930 Pacelli zastpi Gasparriego na stanowisku watykaskiego sekretarza stanu, ktre piastowa do chwili, gdy wybrano go na papiea. Kilka dni po wizycie Gasparriego Pacelli zosta apprendista, praktykantem w jego kongregacji. Niewiele tygodni potem (co wskazuje, jak siln mia protekcj w Watykanie) Pacelli, wedug oficjalnej wersji2, zosta osobicie wybrany przez Leona XIII do przekazania krlowi Edwardowi VII na dworze w. Jakuba kondolencji z powodu mierci jego matki, krlowej Wiktorii. Liczy sobie wwczas zaledwie dwadziecia pi lat i ju go skierowano na drog szybkich awansw. Oprcz zdobycia posady w Watykanie w roku 1902 zosta te mianowany niepeno etatowym wykadowc prawa kanonicznego w Instytucie w. Apolinarego, a nastpnie w Akademii dla Szlachty i Duchowiestwa, uczelni ksztaccej modych dyplomatw, gdzie uczy prawa cywilnego i kocielnego. W roku 1904 otrzyma tytu doktora. Tematem jego pracy 3 bya natura konkordatw (specjalnych traktatw zawieranych przez Stolic Apostolsk z pastwami narodowymi, monarchiami i cesarstwami) oraz funkcjonowanie prawa kanonicznego, w przypadku gdy konkordat z jakiego powodu ulega zawieszeniu. Wano tych docieka stanie si oczywista w dalszej czci tej ksiki, gdy zajmiemy si rozpoczciem przez Pacellego serii negocjacji zmierzajcych do zawarcia traktatw kocielno-pastwowych, zgodnych z nowym Kodeksem Prawa Kanonicznego. Niebawem Eugenio Pacelli awansowa na stanowisko minutante, z zadaniem sporzdzania streszcze raportw nadchodzcych z caego wiata do watykaskiego Sekretariatu Stanu. W tym samym roku zosta

szambelanem papieskim z tytuem monsignora, a w nastpnym znowu awansowa, otrzymujc tytu papieskiego praata domowego. Dwa lata pniej znowu wyrniono go wysaniem do Londynu tym razem w towarzystwie kardynaa Rafaela Merry' ego del Vaia, hiszpasko-irlandzkiego sekretarza stanu - na kongres eucharystyczny, zorganizowany pod goym niebem zjazd duchowiestwa i ludzi wieckich, podczas ktrego, wystrojony w karmazyn, przedefilowa w procesji ulicami Westminsteru. Zeznania zoone przed trybunaem beatyfikacyjnym wiadcz o jego ogromnej chci do pracy, wielkim umiowaniu porzdku i dyscypliny. Jedyn rozrywk Eugenia bya codzienna poobiednia przechadzka z brewiarzem w rku po Villa Borghese. Niemniej jedno z zezna podsuwa myl, e w tych wczesnych latach kapastwa don Eugenio pofolgowa by moe nieco rygorom swego uporzdkowanego ycia, igrajc z niebezpiecznymi uczuciami. Pacelli mia kuzynk, crk krewniaka Ernesta, jeszcze jednego prawnika w rodzinie Pacellich, majcego pewne wpywy w Stolicy Apostolskiej. Maria Teresa, ktrej rodzice yli w separacji (dlaczego, nie wiadomo), od pitego roku ycia mieszkaa u sistr z konwentu Wniebowzicia. Okoo roku 1901, gdy miaa lat trzynacie, w nastpstwie ktni swojej matki z jedn z zakonnic, ktra w obraliwy sposb wyrazia si podczas lekcji o krlu Woch, zapada w silenzio sepolcrare - grobowe milczenie, czyli depresj. Ernesto Pacelli bez wiedzy Marii Teresy poprosi don Eugenia, by wydoby j z psychicznej zapaci, co zapocztkowao kontakty tych dwojga, trwajce zapewne pi lat. Co wtorek mody ksidz i jego kuzynka przechadzali si i rozmawiali ze sob co najmniej przez dwie godziny w przedsionku kaplicy konwentu. Otworzy mnie, a ja mu zaufaam, powiedziaa Maria Teresa trybunaowi beatyfikacyjnemu, dodajc, e, co wicej, ich zwizane przez Boga dusze poczyy si 4. W swoim przekonaniu odnalaza w nim drugiego Chrystusa. Pomimo zachowania przez nich dyskrecji i tajemnicy, w osiemnastym roku ycia Marii Teresy jej ojciec nabra podejrze co do charakteru ich zwizku i pooy mu kres. Mj ojciec - napisaa - nie pojmowa tej dyskrecji i tajemnicy ani nie rozumia szlachetnej prawoci don Eugenia. Wiemy od niej, e don Eugenio ze smutkiem przyj to upokorzenie, a ja straciam niezrwnan ostoj i moralno-duchowego przewodnika. Nastpnym razem zobaczya go dopiero kilka lat pniej na specjalnej papieskiej audiencji, kiedy przeszed koo mnie szczery, skromny, pokorny, peen dystansu, lecz wesoy i jak zawsze emanujcy prostot. Mia w sobie czysto kogo, kto obcuje z Bogiem. Dlatego wszystkie dziewczta w konwencie powtarzay: Kto na jego widok by go nie pokocha?! 5. Poza takimi krtkimi impresjami brakuje szczegw pozwalajcych opisa rozwj charakteru przyszego papiea. W ostatnich latach pojawiy si wszake relacje lepiej nawietlajce seri wstrzsw w Kociele, ktre Pacelli ledzi w milczeniu z ich watykaskiego epicentrum. To, e podczas owego kryzysu zwanego kampani anty modernistyczn pozosta wybranym faworytem, cay czas pnc si w gr tam, gdzie inni odpadali, wiele mwi o jego dyskrecji, elastycznoci i zdolnoci do przetrwania. A kampania ta bez wtpienia wywara na niego trway wpyw.

Papie Pius X
W pierwszych dniach lipca 1903 roku dziewidziesiciotrzyletni papie Leon XIII przyzna wreszcie, e umiera. Przez nastpne dwa tygodnie w papieskich komnatach kbiy si gromady praatw i watykaskich natrtw, a na placu w. Piotra gromadziy si tumy. Ale wiekowy wychudy papie Leon z bezwadn lew rk, przed wier wiekiem wybrany na zwykego stra Kocioa, nie chcia si rozsta z yciem. Wreszcie, nie do wiary, ale rozesza si plotka, e odzyska siy i niebawem wrci do obowizkw. 20 lipca rano poprosi o piro i papier i zabra si do napisania po acinie wiersza na cze w. Anzelma. Jednake o czwartej po poudniu dosta napadu dusznoci i wyzion ducha. Jego ciao zabalsamowano dopiero w dniu nastpnym, a poniewa panowa upa, zaniechano rym razem ceremonii caowania papieskich stp. Po zwyczajowym pogrzebie grabarze musieli uy ng, by przesun trumn na miejsce. Popatrz rzek potem do kolegi obserwujcy ze zgroz ten incydent patriarcha Wenecji, Giuseppe Sarto. - Oto jak kocz papiee 6. W nastpnym miesicu, w dniach 1 4 sierpnia, kardynaowie zebrali si na konklawe. Oczekiwano powszechnie, e papieem zostanie Rampolla i e bdzie kontynuowa polityk Leona XIII. Ale w trakcie konklawe cesarz Austrii Franciszek Jzef, wykorzystujc prawo weta, da wyraz niezadowoleniu z byego watykaskiego sekretarza stanu. Z pocztku, niewtpliwie w reakcji na t interwencj, poparcie dla Rampolli wzroso, potem jednak zmalao. W kocu tiara przypada Giuseppe Sartowi, nie posiadajcemu dowiadczenia w Watykanie i kurii rzymskiej. Przyj on imi Piusa X. wiecki wiat interweniowa wtedy w wybory gowy Kocioa po raz ostatni, nowy papie zadba bowiem o to, aby nigdy ju nie miay na nie

wpywu czynniki zewntrzne. Z jednej strony Koci jako niezawisa wsplnota osign wreszcie doskonao, o ktr tak usilnie zabiega Leon XIII. Z drugiej za z procedury wyboru papiey usunito ostatni lad wieckiego pluralizmu. Szedziesicioomioletni podwczas Sarto, syn weneckiego listonosza i szwaczki, by cakowitym przeciwiestwem swojego powcigliwego, arystokratycznego poprzednika. Wybierajc go, kardynaowie opowiedzieli si za papieem duszpasterzem, czowiekiem wyjtkowo pobonym, ktry wikszo ycia spdzi jako wikary, proboszcz, duchowy dyrektor seminarium i biskup diecezji. Ambicj Sarta bya odnowa ycia duchowego Kocioa katolickiego, wzniecenie w wiernych autentycznej osobistej pobonoci w miejsce zewntrznych oznak dewocji i wszczepienie modziey potrzeby religijnych przey. A przywiecajcym mu mottem byo: Odnowi wszystko w Chrystusie. Podczas swego pontyfikatu (1903-1914) zachca, aby nauka katechizmu i regularne przystpowanie do komunii witej stay si nawykiem wrd parafian. Obniy te z jedenastu do siedmiu lat wiek, w ktrym dzieci mogy przyjmowa eucharysti, co dao pocztek biaym strojom, szarfom, prezentom i przyjciom rodzinnym towarzyszcym popularnemu obrzdowi pierwszej komunii i doprowadzio do praktyki regularnego spowiadania si od maego. Odznaczajcy si cechami pobonego i oddanego duszpasterza Pius X by jednak podejrzliwy wobec intelektu i nowoczesnoci. Z pobonoci, oczywist dla wszystkich, ktrzy si z nim zetknli, szed u niego w parze wity gniew. Podczas gdy Leon XIII wydawa si dy do kontaktw i ugody ze wspczesnym wiatem, Sarto si od niego odwrci, doprowadzajc do bojaliwego podporzdkowania si woli papiea nie tylko seminarzystw, teologw, ksiy i biskupw, lecz nawet kardynaw.

Kryzys modernistyczny
Kilka tygodni po koronacji Piusa X rok akademicki 1903 w gwnym seminarium diecezjalnym w Mediolanie zainaugurowao kazanie, ktre do klerykw i profesorw wygosi w obecnoci arcybiskupa metropolity ojciec Antonio Fumagalli 7. Wszyscy obecni, powiedzia, musz si strzec intelektualnej trucizny, ktra pojawia si we Francji, a teraz rozprzestrzenia we Woszech. Mwi o ideach, nazywanych powszechnie modernizmem, a czonych z pewnymi katolickimi uczonymi francuskimi, ktrzy w przeciwiestwie do Tomasza z Akwinu twierdzili, e pomidzy wiedz przyrodzon a nadprzyrodzon istnieje przepa nie do przebycia. Modernizm stanowi, wedug niego, prb podwaenia katolickiej ortodoksji i przekona pobonych katolikw, rodzc zo w postaci relatywizmu i sceptycyzmu. Oceniajc w spr blisko sto lat pniej, oskaronych modernistw godzi si nazwa nie tyle postpowcami, liberaami, nowatorami, co pisarzami i mylicielami dcymi do wznowienia przez katolickie ycie, myl i duchowo kontaktu z siami ksztatujcymi kultur wspczesn8. Za pontyfikatu Leona XIII najwiksze obawy przed nowoczesnymi wpywami w Kociele budzia rwnie odrbna w pogldach grupa nowatorw z Ameryki Pnocnej. Zamorscy modernici, ktrych idee ich krytycy nazwali amerykanizmem, dyli do pogodzenia katolicyzmu z zasadami demokracji. Dla tradycjonalistw w Stanach Zjednoczonych i kurii rzymskiej ich wezwania do demokratyzacji w samym Kociele byy jednak grone. Dlatego papie Leon potpi je zdecydowanie w licie apostolskim ze stycznia 1899 roku. Religijny amerykanizm napisa niesie z sob wiksze niebezpieczestwo i jest bardziej wrogi katolickiej doktrynie i zasadom, albowiem zwolennicy tych nowoci uwaaj, e do Kocioa naley wprowadzi pewn wolno 9. Amerykanizm zmar nag mierci od pierwszego zimnego podmuchu papieskiej dezaprobaty. Trucizn europejskiego modernizmu wykryto, na przykad, w nauczaniu i pracach Louisa Duchesne' a, w latach siedemdziesitych ubiegego wieku profesora Instytutu Katolickiego w Paryu, kwestionujcego myl, e Bg bezporednio wpywa na sprawy ludzkoci. Na pocztku lat dziewidziesitych jego ucze, katolicki ksidz i uczony Alfred Loisy, poszed jeszcze dalej, odrzucajc twierdzenie, jakoby kady wers Pisma witego przekazywa dosown, a nie metaforyczn prawd. W swojej wydanej w 1902 roku ksice Ewangelia i Koci podkrela on wag bada nad Kocioem, podjtych ze spoecznej, symbolicznej i organicznej perspektywy, wanie z myl przeciwstawienia si panujcym liberalnym ideom protestanckim. Ale bez wzgldu na intencje Loisy' ego, jego praca, podobnie jak dzieo Duchesne a, wzbudzia gniew kurii rzymskiej, odczytujcej wszelkie takie pomysy, nawet wysunite w obronie Kocioa, jako zagroenie dla katolickiej ortodoksji i wadzy Rzymu. Niemniej pewna liczba francuskich seminarzystw i nauczycieli powitaa j z entuzjazmem, poykajc tym samym bakcyla modernizmu. W Wielkiej Brytanii dobrze j przyjli teolog baron Friedrich von Hugel i jezuita George Tyrrell, za co ten drugi cign na siebie tak ostr krytyk ze strony Rzymu, e odmwiono mu chrzecijaskiego

pochwku. W sumie pi ksiek Loisy' ego trafio do indeksu ksig zakazanych. Trucizn, ktra w mniemaniu Watykanu rozprzestrzeniaa si w Kociele, naleao wyrwa z korzeniami. Zmierzajc do likwidacji modernizmu kampani Piusa X pokierowa Umberto Benigni, pracujcy w sercu Watykanu, w tym samym wydziale co Pacelli - Kongregacji ds. Nadzwyczajnych Sekretariatu Stanu. Ten peen niespoytej energii i osobistego uroku praat zdoby zaufanie papiea i kilku kardynaw na wysokich stanowiskach. Do tropienia podejrzanych o modernizm zabra si z fanatycznym zapaem. Chocia studiowa dzieje Kocioa i nawet uczy tego przedmiotu na p etatu w jednym z rzymskich seminariw, to kiedy potpi grup wiatowej sawy historykw za to, e historia to [dla nich] wycznie cige rozpaczliwe prby wymiotowania. Na ten typ ludzi jest tylko jedno lekarstwo - inkwizycja10. Benigni prowadzi podwjne ycie. Rano pracowa w Watykanie, po poudniu za i w niedziele ze swojego prywatnego mieszkania kierowa watykaskim wywiadem zwanym Sodalilium Planum (Sodalicj Piusa). Majc do dyspozycji katolick agencj informacyjn i gazet, wykorzysta najnowsze moliwoci mediw do pracy szpiegowskiej, za porednictwem siatki niezalenych dziennikarzy i korespondentw zbierajc informacje o winowajcach i rozprowadzajc anty modernistyczn propagand. Wszystko to zaatwia dziki nowoczesnym kopiarkom, maszynom do pisania i czwrce pracownikw, w tym dwm zakonnicom. Posugiwa si te wasnym tajnym szyfrem, w ktrym Pius X, na przykad, oznaczony by kryptonimem Mama. Akta Benigniego pczniay od szczegowych denuncjacji donosw na odstpstwa od doktryny popeniane przez niezliczonych seminarzystw, nauczycieli seminariw, wikarych, proboszczw i biskupw. Nawet ksita Kocioa nie byli nietykalni. Zadenuncjowano arcybiskupw Wiednia i Parya, jak rwnie dominikanw z uniwersytetu fryburskiego w Szwajcarii. Wachlarz przestpstw by szeroki - od przychylnej wzmianki na temat demokracji chrzecijaskiej lub lektury gazety o zabarwieniu liberalnym po powtpiewanie w prawd o tym, e to anioy przeniosy wity Dom z Nazaretu do miasta Loreto. Donos, ktrego nastpstwem byo usunicie ze stanowiska na uczelni i zesanie do odlegej wiejskiej parafii, mogo sprowokowa nie tylko goszenie nieortodoksyjnych kaza, ale jedno przypadkowe sowo, wypowiedziane w refektarzu czy wietlicy seminarium, bd pokazanie si w towarzystwie podejrzanego modernisty. Komu wic moge ufa, skoro wiadomo byo, e alumni, a nawet twoi starzy przyjaciele wsppracuj moe z nakazu sumienia, a moe liczc na awans - z siatk szpiegowsk Benigniego? Z braku dowodw mona jedynie spekulowa, w jaki sposb wpyna na Pacellego ta anty modernistyczn kampania, ktra zatrzsa w posadach Kocioem i na ponad p wieku narzucia mu popieranie umysowej ciasnoty i ostrono. Zeznania zoone w procesie kanonizacyjnym Piusa X wiadcz, i to on odpowiada za te przeladowania. Z czasem wyranie straci cierpliwo wobec modernistw. Pragn, aeby ich traktowa oliwk, mydem i pieszczotami odpar kiedy doradzajcym mu lito wobec domniemanych winowajcw. A powinno si ich stuc piciami. W pojedynku nie liczy si ani nie miarkuje ciosw, tylko bije si, ile wlezie. Wojna to nie miosierdzie - to walka, pojedynek 11. Nic dziwnego, e by gotw poprze nadzwyczajne rodki, zastosowane przez Benigniego w celu wyledzenia i zniszczenia dostrzeonego wroga. W swoim zeznaniu zoonym w procesie kanonizacyjnym Piusa X Pitro Gasparri, szef i powiernik Pacellego w tamtych latach, dostarczy obciajcych dowodw na osobisty wkad tego papiea w szpiegowski proceder. Papie Pius X powiedzia Gasparri trybunaowi kanonizacyjnemu - zatwierdzi, pobogosawi i popar tajn organizacj szpiegowsk, ktra, dziaajc poza i ponad hierarchi, szpiegowaa jej czonkw, w tym take ich eminencje kardynaw. Krtko mwic, zatwierdzi, pobogosawi i popar rodzaj kocielnej masonerii, rzecz w historii Kocioa nieznan 12. Przeladowania nabieray tempa, a ponawiajcy ostrzeenia Pius X wyklina coraz wicej modernistycznych dzie. Wreszcie 17 kwietnia 1907 roku wygosi mow przeciwko tym buntownikom, ktrzy prbowali odrzuci katolick teologi i dekrety soborw kocielnych i dostosowa si do czasw. Ich bdy, owiadczy w swojej zbiorczej definicji modernizmu, nie s herezj, lecz kompendium i trucizn wszystkich herezji13. 3 lipca 1907 roku ogosi dekret Lamentabili, potpiajcy szedziesit pi modernistycznych twierdze. Szczeglnie godna ubolewania bya teza, e Chrystus ukazywany przez histori stoi o wiele niej od Chrystusa, ktry jest przedmiotem Wiary. Inna gosia, e katolicyzm da si pogodzi z nauk tylko po przeksztaceniu w niedogmatyczne chrzecijastwo, inaczej mwic, w tolerancyjny, liberalny protestantyzm. Dwa miesice pniej Pius X wystpi z encyklik Pascendi, powicon modernizmowi. Pascendi14 to niezwykle wany dokument w historii dwudziestowiecznego Kocioa katolickiego, gdy to gwnie on wprowadza dogmatyczno-centralistyczny styl papieskiego nauczania, ktry trwa do poowy lat szedziesitych do Soboru Watykaskiego II. Jednoczenie za encyklika ta poprzez zde-

finiowanie zasady prymatu papieskiego utrwala stosunki wadzy pomidzy papiestwem a Kocioem, przesdzajc raz na zawsze, i kwestie intelektualne w Kociele katolickim nie s spraw dyskusji w grupie uczonych, lecz spraw moralnoci rozstrzygan autorytarnie przez papiea. Jak gosio popularne w owym czasie powiedzenie Alfonsa Liguoriego: Wola papiea wol Boga. Tymczasem Pius X w ostrych sowach potpi domniemane bdy amerykanizmu, ktry, w jego mniemaniu, nadal pokutowa w Stanach Zjednoczonych. Zarzucajc amerykanizmowi prekursorstwo w modernizmie, owiadczy, e w kwestii moralnoci [modernici] przejli zasad amerykanistw, i czynne cnoty waniejsze s od biernych, a zatem naley je bardziej ceni i pilniej praktykowa 15. Prbujc zdystansowa si od wszelkiego skaenia modernizmem, czonkowie amerykaskiej hierarchii wtrcili Koci w Stanach Zjednoczonych w bierne umysowe odrtwienie, z ktrego nie wydoby si przez nastpne trzydzieci lat. Trzy lata pniej, ostatecznie narzucajc sw wol podwadnym, w ordziu z 1 wrzenia 1910 roku 16 Pius X zobowiza klerykw oraz ksiy pracujcych w urzdach i w szkolnictwie do zoenia przysigi potpiajcej modernizm i popierajcej encykliki Lamentabili i L'ascendi. Znana jako przysiga anty modernistyczna, skadana po dzi dzie w zmodyfikowanej formie przez kadego kleryka katolickiego, wymagaa akceptacji wszystkich nauk papiea i bezwarunkowej zgody na znaczenie i sens, jakie im nada. Zajmujcy si kwesti wadzy papiey ojciec Paul Collins skomentowa to niedawno tak: Nie byo adnych moliwoci na odmienne zdanie, nawet w poledniejszych sprawach. Sumienie skadajcego t przysig byo zmuszane do przyjcia nie tylko wszystkiego, co proponowa Rzym, ale nawet sensu, w jaki to interpretowa. Kcio si to nie tylko z tradycyjnym katolickim rozumieniem roli sumienia, ale byo te form kontroli myli przecigajc nawet te, ktre wprowadzili faszyci i komunici 17. W takiej oto atmosferze braku zaufania przyszo Pacellemu wspina si po liskich szczeblach watykaskiej biurokracji. Wysunite przez kuri szczegowe zarzuty wobec modernistycznego spisku byy w wikszoci wyssane z palca. Nie byy natomiast wyssane z palca obawy papiea przed wspczesnym wiatem, strach przed odrodkowym rozpadem Kocioa. Doprowadziy one Piusa X do zdecydowanego przeciwstawienia si nawet umiarkowanym przejawom spoeczno-politycznej nowoczesnoci w pocztkach tego stulecia, w tym dobrodziejstwom demokracji. Nie wiadomo, jaki wpyw wywara ta kampania na Pacellego - czy unikn podejrze dziki rozwadze, czy te sta si milczcym wspuczestnikiem przeladowa. Moliwe, e atmosfera braku zaufania wyostrzya jego umiejtnoci w posugiwaniu si dwuznacznikami i oglnikami. Obrocy jego postawy wobec antymodernizmu podkrelali, e wiele lat pniej, jako papie, zdoby si na przebaczenie Romolowi Murriemu, ekskomunikowanemu modernicie 18. Niemniej faktem pozostaje, e w przeciwiestwie do swojego starszego kolegi Gasparriego, ktry ubolewa nad postpowaniem Piusa X, Pacelli je popiera. To wanie on, jako Pius XII, 29 maja 1954 roku kanonizowa Piusa X na wielkiego witego Kocioa, nazywajc go wietlistym pomieniem miosierdzia i jasnym blaskiem witoci 19.

III. PAPIESKIE GRY O WADZ

Czczony za swoj duszpastersk trosk i potpiany po dzi dzie przez liberaw za antymodernistyczn kampani, Pius X mniej pamitany jest ze wzgldu na zapewne najwaniejsze wydarzenie w historii Kocioa katolickiego wspczesnej doby - sporzdzenie, ogoszenie i wydanie w roku 1917 zbioru katolickich norm prawnych, zwanych Kodeksem Prawa Kanonicznego. Opracowywany w najcilejszej tajemnicy od roku 1904 tekst kodeksu sta si wraz ze wspomnian przysig antymodernistyczn narzdziem, za pomoc ktrego Stolica Apostolska ustanowia nowy, bezprecedensowy, trway i nierwny podzia wadzy pomidzy papiestwem a Kocioem. Gwnym jego twrcom, Gasparriemu i Pacellemu, dopomogo w tym dziele dwa tysice uczonych i siedmiuset biskupw z caego wiata. Zadanie to pochono Pacellego na trzynacie lat. Prawo kanoniczne, zbir wewntrznych zasad Kocioa katolickiego, powstawao przez wiele stuleci w gszczu dekretw, przepisw i regu. Zasadniczo zorganizowane (czy te zdezorganizowane) wedug dat, a nie tematyki, obfitowao w lokalne warianty. Pomys uporzdkowania tego prawniczego chaosu podsun kurii rzymskiej w roku 1864 Pio Nono, lecz decyzje w tej sprawie odoono do planowanego pierwszego Soboru Watykaskiego, ktry rozpocz si sze lat pniej. Wwczas jednak wskutek wybuchu wojny francusko-pruskiej i zawieszenia prac soboru do 20 padziernika 1870 roku o sprawie Kodeksu Prawa Kanonicznego zapomniano na nastpne trzy dziesiciolecia1.

Decyzja o stworzeniu kodeksu, a nie zwykej kompilacji czy te zbioru praw, czyli obowizujcych kanonw, bya koniecznoci. Kodyfikacja wymagaa uoglnie, dopasowania praw do zwizych formu prawnych, oddzielonych od historycznych i spoecznych rde. Od ogoszenia w roku 1804 Kodeksu Napoleona (ktry odegra tak dobitn rol w unowoczenieniu francuskiego spoeczestwa) kodyfikacja staa si modna, szczeglnie w Szwajcarii, Niemczech i Woszech. Na ironi zakrawa fakt, e antymodernista Pius X posuy si Kodeksem Prawa Kanonicznego jako modernizujcym aktem prawnym, ktry wprowadza do Kocioa ulego, scentralizowan wadz i dyscyplin 2. Majcy obowizywa powszechnie kodeks nie uwzgldnia lokalnych swobd i przywilejw. Okrela zakres wadzy i ustanawia przepisy i kary. Odmieni papieskie rzdy, a tym samym wiadomo, co znaczy by papieem i katolikiem. A dziki nowoczesnym rodkom druku i dystrybucji pokona kulturowe bariery i dotar do wszystkich ksiy na wiecie, swoj ponadczasowoci i uniwersalnoci uwieczniajc now, bezprzykadn koncepcj najwyszej papieskiej wadzy. Zdaniem wybitnego protestanckiego kanonisty tamtych czasw, Ulricha Stutza, ideologiczne znaczenie kodeksu ogromnie zawayo na przyszoci Kocioa katolickiego. Po przypisaniu papieowi atrybutu nieomylnoci w kwestiach wiary i moralnoci napisa w roku 1917 ze szczeroci wzbronion jego katolickim kolegom dzieo to zwieczyo prawn sfer dziaalnoci Kocioa [katolickiego], wyposaajc go we wszechstronny kodeks, wyczerpujco porzdkujcy stosunki w nim samym i bdcy unkus at authenticus fons [jedynym i autentycznym rdem] zarzdzania, jurysdykcji i prawniczej wykadni, niepodobnym do niczego, czym dysponowa w cigu dwch tysicy lat swego istnienia3. Na szczycie tego hierarchicznego modelu wadzy sta papie, ktrego prymat kanon 218 okrela jako najwysz i cakowit wadz jurysdykcyjn w Kociele zarwno w sprawach wiary i moralnoci, jak i w sprawach dyscypliny i rzdw Kocioa w wiecie. Na mocy tego jedynego paragrafu kodeks regulowa i porzdkowa cae ycie Kocioa oraz jego stosunki z papiestwem, a take rwnoczenie zreformowan przez papiea - kuri4. Teoretycznie papieska Komisja ds. Prawa Kanonicznego nie miaa uprawnie legislacyjnych. Ale w procesie uoglniania praw wyniky znaczce niuanse i przesunicia akcentw. Nie ulegao wtpliwoci, e Rzym nie tylko jednostronnie ogosi niezaleno od wszelkich wpyww wieckich, ale take podporzdkowywa lokalne diecezje swojej wadzy. Do wspomnianych istotnych nowych akcentw naleao niejasne rozrnienie w kanonie 1323 pomidzy zwykymi a uroczystymi naukami papiea, sprawiajce ojcom Soboru Watykaskiego I kopot, ktrego starali si unikn 5. Otwierao ono przed papieskimi encyklikami moliwo, jeli nie w teorii, to w praktyce, traktowania ich waciwie z rwn powag jak dogmaty wygaszane ex cathedra. Nazwano to pezajc nieomylnoci. Jednoczenie na mocy kanonu 1324 zunifikowane zostay herezja i bd. Nie wystarczy unika herezji gosi on lecz naley starannie wystrzega si wszelkich bdw, ktre s jej bliskie. Std te wszyscy musz przestrzega konstytucji i dekretw, na mocy ktrych Stolica Apostolska zakazuje i zabrania goszenia takich pogldw. W standardowym wydaniu kodeksu, uywanym w seminariach duchownych do roku 1983, znajdujemy nastpujce objanienie: Takie s wszystkie dekrety doktrynalne Stolicy Apostolskiej, nawet jeli nie przedstawione jako nieomylne lub za zgod Ojca witego wydane przez wite Kongregacje lub Komisj Biblijn (...) Dekrety takie nie stanowi artykuw wiary, nie s de fide catholica. Niemniej zasuguj na prawdziwe duchowe i rozumowe uznanie i posuch 6. Oto jak przysig antymodernistyczn wczono do Kodeksu Prawa Kanonicznego. Umacniajc zgod na scentralizowan wadz Rzymu, kodeks ograniczy te ekumeniczny dialog z innymi wyznaniami. Katolicy- stanowi kanon 1325 - powinni si wystrzega dysput i dyskusji, zwaszcza publicznych, z niekatolikami w sprawach wiary bez zgody Stolicy Apostolskiej, a w pilnych przypadkach bez zgody miejscowego biskupa 7. Na mocy kanonu 246 za wszystkie wyroki w sprawach teologicznej ortodoksji wydawao wite Oficjum (dawna Inkwizycja). Obostrzeniom tym towarzyszyy nowe przepisy cenzorskie. Na mocy kanonu 1386.1 adnemu ksidzu nie wolno byo bez pozwolenia miejscowego biskupa publikowa ksiek ani pisa do gazet, dziennikw, magazynw czy przegldw lub ich wydawa. Kada diecezja miaa swojego cenzora (kanon 1393.1). Cenzorzy skadali obowizkowo specjaln przysig na wiar (kanon 1406.1) i wymagano od nich upewnienia si, e wszystkie diecezjalne zezwolenia na druk s w peni zgodne z postanowieniami soborw Kocioa lub z konstytucjami i zarzdzeniami Stolicy Apostolskiej (kanon 1393.2). Co wicej, nazwisko cenzora byo wyjawiane dopiero po pozytywnej ocenie jego pracy przez biskupa (kanon 1393.5). Nade wszystko jednak obowizywa kanon 329.2, dajcy papieowi wyczne prawo mianowania biskupw. Rozwojowi nowoczesnych pastw narodowych w wieku dziewitnastym towarzyszyy stopniowa dobrowolna rezygnacja ze wieckich wpyww na wybr biskupw i przejmowanie tego prawa przez

Watykan. Przez wiksz cz dziejw Kocioa papiee dziedziczyli prawo mianowania biskupw jedynie w obrbie pastwa kocielnego i na Wschodzie, gdzie diecezje podlegay bezporednio papieowi. Innymi sowy, ich prawo do mianowania biskupw byo ograniczone. Natomiast kanon 329.2 nowe okolicznoci historyczne przeku w powszechn, absolutn i ponadczasow zasad, nie majc pokrycia w historii i tradycji. W swojej rozprawie na ten temat nieyjcy ju Garrett Evans doskonale zilustrowa skutki tej regulacji przepisw, obowizujcych a do dzi. Jeli Koci przedstawia si jako machin, na ktrej szczycie skupiona jest boska pomoc, a od biskupw wymaga si tylko tego, by j skutecznie obsugiwali, to jest jak najbardziej waciwe, aby wyznacza ich Rzym8. Wanym nastpstwem nominacji biskupw by te nieomylny i wyroczny charakter ich nauk, jeli tylko gosili je jednym gosem i w zgodzie z papieem. Wyjaniona szedziesit lat pniej w zrewidowanej wersji Kodeksu Prawa Kanonicznego idea ich nieomylnoci przybiera obecnie posta kolegialnego pluralizmu. A jednak, jak wskazuj krytycy kocielnego systemu, kolegialno jest trudno osigalnym ideaem w sytuacji, gdy papie wybiera kadego z biskupw wedle wasnych pogldw i uprzedze9. W praktyce nowe prawo mianowania biskupw napotkao problemy. Istniao bowiem wiele konkordatw wynegocjowanych w cigu stuleci przez Stolic Apostolsk z rnymi rzdami i monarchiami na wiecie, dostosowanych do miejscowych regu wyznaczania nowych biskupw. Charakteryzowaa je zgoda na wiecki wpyw na te nominacje, a take na pewn kolegialno, jak w przypadku uwzgldniania ycze miejscowych kanonikw katedralnych. Dla Gasparriego i Pacellego stao si jasne, e jeli kodeks ma nabra mocy prawnej, to pewne wane konkordaty wymagaj renegocjacji lub uniewanienia10. Skomplikowane zadanie czyszczenia prawa konkordatowego okazao si trudniejsze, ni wyobraali sobie watykascy fachowcy. W maju 1917 roku, po opublikowaniu penego tekstu kodeksu, naczelnym celem Pacellego stao si usunicie przeszkd do jego penego wprowadzenia w ycie w kraju, w ktrym ya najliczniejsza i najpotniejsza na wiecie spoeczno katolicka - w Niemczech.

Pacelli i stosunki kocielno-pastwowe we Francji

Stojcemu przed ogromnym zadaniem kodyfikacji kocielnego prawa Pacellemu powierzono te do odegrania rol w kluczowych planach w dziedzinie stosunkw midzynarodowych. Do najwaniejszych naleay kwestie pastwa i Kocioa we Francji, w ktrej szerzy si antyklerykalizm. Wanie historia i problemy stosunkw Trzeciej Republiki ze Stolic Apostolsk uksztatoway postaw i postpowanie Pacellego wobec Kocioa i pastwa w nastpnych latach. Wobec wrogoci francuskiego rzdu do katolickiej hierarchii i kleru z powodu ich sympatii rojalistycznych, w latach osiemdziesitych ubiegego wieku Leon XIII stara si nieco zagodzi swoje monarchistyczne stanowisko. Ale francuska hierarchia kocielna nie zamierzaa znosi republikanizmu, nawet za namow papiea. Spraw pogorszyo opowiedzenie si katolickiej gazety La Croix po niewaciwej stronie w osawionej sprawie Dreyfusa. Dreyfus, oficer pochodzenia ydowskiego, zosta skazany na cikie roboty na Wyspie Diabelskiej za domnieman sprzeda tajemnic wojskowych pod zarzutem, w ktry francuskim biskupom, uprzedzonym do socjalizmu, uwierzy byo nietrudno. Jeden z katolickich duchownych, abbe Cros, owiadczy, e Dreyfusa naleaoby depta codziennie rano i wieczorem (...) i roztrzaska mu nos11,,. A jezuicki miesicznik Civiltr Cattolica obwieci niesawnie, i Bg stworzy yda do zdrady, dodajc, e Francja z pewnoci auje aktu z roku 1791, przyznajcego ydom francuskie obywatelstwo, skoro ci pienidze na wniesienie apelacji w sprawie Dreyfusa zbieraj w tej chwili w Niemczech. Kiedy 20 czerwca 1899 Dreyfusa oczyszczono z zarzutu, katolicki kler zaatakowali socjalici. Korzystajc z kolejnej fali antyklerykalizmu we Francji, nieudany rzd Waldecka-Rousseau wyda w roku 1901 akt zakazujcy zakonom nauczania. Jezuici zamknli swoje szkoy i zajli si czym innym. Cae kongregacje religijne wyemigroway z Francji do Anglii, Belgii, Holandii i Stanw Zjednoczonych. W latach nastpnych przeladowania te przypiecztowa nastpca Waldecka-Rousseau, Emile Combes, ktry we wrzeniu 1904 roku owiadczy z dum, e zamkn 13904 katolickie szkoy 12. Wybrany na papiea w szczytowym momencie antyklerykalnych szykan we Francji, Pius X da jasno do zrozumienia, e nie pragnie ugody z republik francusk. Odmwi zatwierdzenia czci kandydatw do objcia diecezji, ktrych zaproponowa rzd Combesa, i zoy na rce krla Woch Wiktora Emanuela III oficjalny protest przeciwko zapowiedzianej pastwowej wizycie prezydenta Francji Emile-Franois Loubeta w Wiecznym Miecie w roku 1904. W odpowiedzi rzd francuski zerwa stosunki dyplomatyczne z Watykanem, a nastpnie przeprowadzi ustaw oficjalnie oddzielajc Koci od pastwa. Pomniejszym skutkiem owego rozdziau, ale bardzo wanym dla Eugenia Pacellego, byo zlecenie przez watykaskiego sekretarza stanu Merry'ego del Vaia, by Gasparri sporzdzi libro bianco (bia ksig), urzdowy raport w sprawie najnowszej

historii stosunkw Stolicy Apostolskiej z Francj. Zadanie to Gasparri powierzy Pacellemu, jednemu z moich zaufanych pracownikw w sekretariacie stanu, na ktrym polegaem szczeglnie 13. W raporcie tym Pacelli oskary francuski rzd o zawzity dogmatyzm i nietolerancj, a jego ministrw o zlecenie wamania do papieskiej nuncjatury, czyli ambasady, w Paryu w celu wykradzenia z niej tajnego szyfru, za pomoc ktrego komunikowaa si z Watykanem. Tymczasem kryzys si pogbi. Pragnc podda kontroli dobra kocielne, rzd francuski powoa wsplne wiecko-duchowne zespoy administrujce (w ktrych skad mieli wej pierwotnie wieccy niekatolicy). eby uwolni Koci od jakichkolwiek podobnych wpyww wieckich, Pius X dobrowolnie przekaza ca wasno kocieln we Francji pastwu, przedkadajc dobro Kocioa, jak si wyrazi, ponad jego dobra. Odpowiedzi Francuzw bya eksmisja ksiy, zakonnikw i zakonnic z ich domw i klasztorw. Rzd francuski stanowczo dy do poddania oddzielonego od pastwa Kocioa kontroli prawnej, Pius X natomiast do swojego suwerennego prymatu nad Kocioem jako duchow, doktrynaln, prawn i administracyjn caoci. Papieska wizja cakowitego rozdziau dwch wadz najwyszych bya jasna: z jednej strony Koci z dysponujcym niepodwaaln wadz papieem na czele, z drugiej za wiat, z ktrym kontaktuje si on za porednictwem swojej suby dyplomatycznej i biskupw. Koncepcja ta zawaya na postawie Piusa X wobec katolickich partii politycznych we Woszech, Niemczech i Francji. Nie dba o nie, poniewa nie mg ich kontrolowa. Zapowiadao to stosunek Pacellego do polityki chadeckiej partii w Niemczech w latach dwudziestych i trzydziestych. Nie lubi jej, bo to partia katolicka, powiedzia kiedy Pius X o niemieckiej partii Centrum, Zentrumspartei14. Cytowana wypowied tym bardziej zwraca uwag, e z racji swego wieku papie ten musia przecie wiedzie, jak rol odegrali centryci w walce z przeladowaniami Kocioa katolickiego w Niemczech Bismarcka w latach siedemdziesitych ubiegego wieku. Nauczk z Kulturkampfu wycignito natomiast z pewnoci w watykaskim Sekretariacie Stanu. Niech francuscy katolicy wezm przykad z przeladowa katolikw w Bismarckowskich Niemczech - powiedzia kardyna Merry del Val. Ci niemieccy katolicy, jednoczc si w samoobronie, pokonali Kulturkampf. A jednak Pius X wola si pozby katolickiej partii politycznej wanie dlatego, i w hierarchicznej strukturze papieskiej wadzy nie widzia miejsca na wiecko-kocielny pluralizm. Komentujc jego stosunek do politycznego katolicyzmu, historyk i dziennikarz Carlo Falconi napisa: Po pierwsze, poniewa wierzy, e poczenie polityki i religii stanowi dla Kocioa krzywk najniebezpieczniejsz. Po drugie, poniewa generalnie, szczeglnie w tamtym czasie, sprzyjay one [partie katolickie] udziaowi ksiy w polityce. I wreszcie po ostatnie, poniewa uwaa je za zbyteczne, gdy po wsparcie dla swoich religijnych przekona katolicy zawsze mogli si zwrci do wieckich partii sprzyjajcych Kocioowi lub przynajmniej mu niewrogich 15. Pogld ten, o czym bdzie mowa, powtrzy Pacelli dwadziecia lat pniej, kiedy jako watykaski sekretarz stanu przedoy ponad dalsze istnienie katolickiej partii Centrum, stanowicej ostatni przeszkod na drodze Hitlera do dyktatury, spokojny, ulegy Koci i wspprac z parti nazistowsk. Pacelli dors jako specjalista od watykaskich stosunkw zagranicznych w czasie konfrontacji Rzymu z rzdem Combesa, zajmujc si mozoln kodyfikacj prawa kocielnego i codziennymi zadaniami w Kongregacji ds. Nadzwyczajnych. Jednoczenie, ukryty przed wiatem, przez lata zaskarbia sobie zaufanie przeoonych, aby wreszcie w roku 1911 awansowa na podsekretarza 16, obejmujc stanowisko po Umbercie Benignim, ktry zrezygnowa z powodu kopotw ze zdrowiem (by moe zwizanych z wyczerpujcym podwjnym yciem watykaskiego biurokraty i szefa siatki szpiegowskiej). W roku nastpnym, w dowd kolejnego specjalnego wyrnienia, Pacellego (towarzyszy mu kardyna Gennaro Granito Pignatelli di Belmonte) ponownie wysano do Anglii na koronacj krla Jerzego V. To podczas tej wizyty uczestniczy w paradzie krlewskiej marynarki wojennej w Spithead, o ktrej, jako papie, czsto wspomina na audiencjach dla angielskich pielgrzymw. Jesieni 1912 roku zosta mianowany consultore, czyli doradc witego Oficjum, co dowodzi, i na jego ortodoksyjne pogldy nie pad nigdy najmniejszy cie podejrzenia o modernizm. Jako mocno faworyzowany podsekretarz, majcy przed sob przyszo w wiecie midzynarodowej dyplomacji i prawa, uczestniczy w szeregu negocjacji, ktre przed wybuchem pierwszej wojny wiatowej w znacznej mierze przyczyniy si do skrajnego wzmoenia napi pomidzy Serbi i Austro-Wgrami. Szczegy ich historii, wyprzedzajcej o dziesi lat jego strategi w Niemczech, mona znale w licznych aktach watykaskich. Archiwum, znane jako Sekcja ds. Stosunkw z Pastwami, podzielone jest wedug dziaa Watykanu wobec rnych pastw narodowych. Puda opatrzone napisem Austria-Ungheria 1913 - Serbia - Belgrado 1913-1915 zawieraj zbir dokumentw zatytuowanych Concordato tra la Santa Sede e la Serbia (Konkordat pomidzy Stolic Apostolsk i Serbi), na ktry skadaj si - przechowywane kiedy w komplecie przez Eugenia Pacellego i opatrzone jego adnotacjami, sporzdzonymi pedantycznym pochyym

pismem listy, odszyfrowane cile tajne memoranda, protokoy zebra kardynaw i szkice traktatw. W archiwalnym wprowadzeniu do tych dokumentw czytamy, e serbskim negocjatorem, mianowanym przez ministra spraw zagranicznych Serbii, by Luigi Bakotic, specjalnym przedstawicielem tego kraju przy Stolicy Apostolskiej francusko-woski ksidz Denis Cardon, a negocjacje rozpoczto w roku 1913 na zaproszenie monsignore Eugenia Pacellego, podsekretarza witej Kongregacji ds. Nadzwyczajnych.

Konkordat z Serbi i pierwsza wojna wiatowa

24 czerwca 1914 roku, zaledwie cztery dni przed zabjstwem austriackiego arcyksicia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie, punktualnie o wp do dwunastej przedstawiciele Stolicy Apostolskiej i rzdu serbskiego zasiedli w salonie Sekretariatu Stanu, eby zoy podpisy pod traktatem znanym jako konkordat z Serbi. W spotkaniu uczestniczyli gwni serbscy negocjatorzy - ambasador w Paryu, Milenko Vesnic, i minister spraw zagranicznych, Luigi Bakotic - a ze strony Watykanu kardyna Merry del Val i wysoki, chudy trzydziestoomioletni praat Eugenio Pacelli, ktry negocjowa i przygotowywa w dokument przez ubiege osiemnacie miesicy. W ramach konkordatu Serbia gwarantowaa Stolicy Apostolskiej prawo do poddania katolickiego kleru i wiernych reguom prawa Kanonicznego, a katolikom na swych ziemiach prawo do wasnych szk oraz wolno wyznania i praktykowania wiary. Zobowizywaa si rwnie do pacenia pensji arcybiskupowi Belgradu, biskupowi skbu (dzi Skopje) i kapanom sprawujcym funkcje duszpasterskie. Jednoczenie konkordat znosi dawny protektorat Austro-Wgier nad katolickimi enklawami na ziemiach serbskich. Idea powierzania przez Watykan katolickim krajom europejskim roli protektorw katolikw w pastwach niekatolickich bya w epoce kolonialnej czym zwyczajnym 17. Ze statusu protektora na Dalekim i Bliskim Wschodzie korzystaa, a do swojego zerwania z Watykanem w roku 1905, zwaszcza Francja. O taki status, gwnie dla korzyci politycznych i handlowych, zabiegay te w rnym czasie i w rnych czciach wiata Niemcy, Austria, Hiszpania i Belgia. W Serbii byo jednake mao katolikw, dlatego konkordat z ni nie wchodzi w gr, w kadym razie do jej zwyciskiej pierwszej bakaskiej wojny z Turcj w roku 1912 i zajcia przez Serbw Macedonii, Epiru i pnocnej Albanii. Po doczeniu tych terytoriw, kiedy liczba katolikw w powikszonej Serbii wzrosa z okoo siedmiu tysicy do czterdziestu, ten w wikszoci prawosawny kraj dostrzeg korzy w zdobyciu ich przychylnoci. Prawa protektorskie Austro-Wgier, zazdronie strzeone od ponad wieku, byy gwnie symboliczne. Niemniej gwarantoway ksztacenie ksiy z Bakanw w liturgii rzymskiej w seminariach na Wgrzech i w Austrii i daway wadz mianowania biskupw, a nawet moralne prawo do najazdu cesarstwa na ten region, gdyby doszo tam do zagroenia katolickich wsplnot. Te symboliczne prawa nie byy dla Austriakw bez znaczenia. Wobec kwestionowania przez Serbi, za zacht Rosji, austro-wgierskiej strefy wpyww na Bakanach, dla utrzymania serbskich wizw lojalnoci wobec cesarstwa Franciszek Jzef by gotw uy wszelkich rodkw. Podpisany tamtego dnia w roku 1914 w Watykanie konkordat z Serbi zrywa je, a tym samym pozbawia cesarstwo wpyww. Natomiast Serbia na konkordacie tylko zyskiwaa, gdy usuwa on zastrzeenia wobec jej zaciekego stronniczego prawosawia i rozbudza imperialistyczne ambicje tego kraju, aby skupi pod swoimi skrzydami bakask mozaik katolickich i prawosawnych ludw sowiaskich. Watykan te wiele na nim zyskiwa, poniewa konkordat kad kres wielowiekowej wrogoci pomidzy Rzymem a prawosawn schizm, otwierajc przed katolicyzmem rzymskim i unickim widoki na ewangelizacj Grecji i Rosji. Przede wszystkim jednak -co byo, jak wynika z dokumentw, gwnym celem Pacellego - wyposaa on papiestwo w wane atrybuty wadzy, w tym w umieszczone potem w kodeksie z roku 1917, przynalene do tej pory na mocy dawnego zwyczaju cesarzowi austriackiemu, prawo do mianowania biskupw i praatw. Na traktacie tym traciy jedynie Austro-Wgry, poniewa grozi on umocnieniem si serbskich panslawistycznych wpyww na poudniowych granicach cesarstwa i stanowi dyplomatyczny policzek. Negocjacje w sprawie konkordatu z Serbi prowadzono, wymieniajc szereg cile tajnych not w trjkcie Wiede - Belgrad Watykan. Austriacy naturalnie prbowali w nich przeszkodzi, lecz Stolica Apostolska - w osobie Pacellego - na przekr wszelkim ostrzegawczym radom, w tym powanym przestrogom papieskiego nuncjusza w Wiedniu, usilnie dya do ich sfinalizowania. Wiede zareagowa na wiadomo o konkordacie z oburzeniem. Austriacka prasa i nard donis 25 czerwca z Wiednia ambasador Woch - uwaaj konkordat z Serbi za powan dyplomatyczn porak swojego rzdu18. Wiedeska gazeta Die Zeit pod nagwkiem NOWA PORAKA napisaa: Podniesie to

presti Serbw, a ich ksia i biskupi stan si wanym czynnikiem ruchu panslawistycznego (...) Po co wic, na mio bosk, z racji naszego, bardziej politycznego ni religijnego, protektoratu Austria tak si wykosztowaa na Bakanach, eby w cigu kilku tygodni i bez walki wyrzuci to wszystko w boto?. W utrzymanym w jeszcze gortszym tonie artykule wstpnym, ktry ukaza si w Arbeiterzeitung dzie po podpisaniu konkordatu, jego autor pyta: Czy po takim upokorzeniu ktokolwiek bdzie jeszcze liczy si z gosem Austrii?. Rzd postpowa z Serbami tchrzliwie i nieudolnie, orzeka prasa. Nastpi gwatowny wzrost antyserbskiej retoryki i rozmnoenie si wezwa do dziaania. W chwili zamordowania kilka dni potem w Sarajewie arcyksicia Ferdynanda nastroje i bez tego byy wybuchowe. Nie ulega wic wtpliwoci, e konkordat z Serbi przyczyni si do postawienia jej przez Austro-Wgry tak bezwzgldnych warunkw, e wojna staa si nieunikniona.

Tajna dyplomacja Pacellego

Dziwn histori konkordatu z Serbi zapocztkowaa podr, jak w lecie 1912 roku odby do Belgradu pewien ksidz z woskiej prowincji. Ojciec Denis Cardon planowa zaznajomi si z krajami bakaskimi przed powrotem do Wiednia na kongres eucharystyczny 19. By zaywnym, energicznym, wcibskim, znajcym kilka jzykw, w tym serbsko-chorwacki, proboszczem maej parafii w miejscowoci Taggia w Alpach Nadmorskich, powyej Ventimiglia nad Morzem rdziemnym. Ktrego wieczoru w belgradzkim hotelu Cardon nawiza rozmow z (nie wymienionym z nazwiska w watykaskich dokumentach) ministrem serbskiego rzdu. Podsun mu wwczas myl, e konkordat z Watykanem byby w interesie zarwno Serbw, jak Kocioa. Minister odpar, e ze wzgldu na ostry sprzeciw Austrii wtpi, czy serbski rzd moe zwrci si w tej sprawie do Watykanu bezporednio. Prbowao ju tego bez powodzenia wiele osb z wadz pastwowych. Jednake Cardon z takim przekonaniem mwi o poytkach z konkordatu, e minister bezzwocznie mianowa tego skromnego i najwyraniej potraficego manipulowa ludmi kapana specjalnym przedstawicielem Serbii przy Stolicy Apostolskiej. Nazajutrz Cardon stawi si na odpraw u ministre des cultes w siedzibie serbskiego rzdu, a nastpnie skontaktowa si z watykaskim Sekretariatem Stanu. Bardzo chcemy wiedzie, ba, damy informacji, kim jest gwny negocjator tego wanego aktu!, napisa redaktor L' Eclaireur de Nice, gazety, ktra jako pierwsza 26 czerwca 1914 roku zamiecia histori Cardona. Z akt watykaskich wynika niezbicie, i by nim nie kto inny jak podsekretarz Kongregacji ds. Nadzwyczajnych, Eugenio Pacelli, bezporedni podwadny sekretarza stanu, Merry' ego del Vaia. To on zaatwia wszystkie sprawy z Cardonem, z dyplomatami w Wiedniu i Belgradzie i z austriackim ambasadorem przy Stolicy Apostolskiej w Rzymie. To on opracowa warunki konkordatu z Serbi, odpowiada na wszelkie zapytania, wasnorcznie odpisywa niezmiennie w imieniu swojego przeoonego, a nawet redagowa jego listy przed zaszyfrowaniem. To on organizowa i protokoowa zebrania w kurii, na ktrych zapaday ostateczne decyzje. W trwajcych przez rok negocjacjach z Serbi pominito wiedeskich dyplomatw w Rzymie, nuncjusza papieskiego w Wiedniu i kompetentnych ministrw rzdu austriackiego. 10 stycznia 1913 roku austriacki ambasador przy Stolicy Apostolskiej w odrcznym memorandum po francusku 20 poskary si Pacellemu, i - w lad za belgradzkim artykuem prasowym z padziernika ubiegego roku doszy go suchy, e Serbia czyni starania o poprawienie bezpieczestwa katolikw na jej ziemiach. Ostrzeg Watykan, e jego rzd traktuje swj bakaski protektorat, sprawowany przez Austri od niepamitnych czasw, jako kwesti nie praw, lecz obowizkw. W swojej nocie wyszydzi te denia Serbii do wyzwolenia katolikw mieszkajcych na jej ziemiach przez uwolnienie ich spod jarzma Austrii i zastpienie zagranicznych ksiy miejscowymi, na koniec dajc potwierdzenia, i Stolica Apostolska podzieli zdanie jego rzdu o koniecznoci zachowania protektoratu Austro-Wgier. W swej drugiej, zoonej 4 lutego 21, nocie ambasador poinformowa natomiast, e urzdnik z serbskiego Ministerstwa ds. Wyzna zada od proboszcza parafii w uskubie podania liczby katolikw w diecezji, swoich dochodw i dbr oraz szczegw na temat biskupstwa. Nasz konsul w Uskubie poprosi proboszcza, by nie udziela adnych informacji, napisa, przypominajc Pacellemu, e ju raz prosi go o wyjanienia i robi to powtrnie. Wreszcie, w aide-memoire z 17 lutego 1914 roku 22, przedstawi zdecydowan reakcj swojego rzdu na rozwj sytuacji, wyliczajc warunki, pod jakimi Austria zaakceptuje zmiany w umowie o protektoracie. Byy wrd nich modlitwy za cesarza Franciszka Jzefa i jego rodziny podczas kadej mszy, przeznaczone dla monarchy honorowe miejsce w kadym kociele, specjalne miejsce dla jego przedstawiciela podczas

religijnych procesji (takim przedstawicielom udzieli si szczeglnego pierwszestwa podczas ceremonii okadzania, przekazywania sobie znaku pokoju, agnus dei, przyjmowania komunii witej et cetera), obecno w wityniach herbu cesarskiego i uroczyste obchody urodzin imperatora. Warunki te, z dzisiejszej perspektywy bahe i mao znaczce, miay du rang symboliczn, dotyczyy bowiem lojalnoci i wizi kulturowych. Innym nie poinformowanym i zdezorientowanym odbiorc pogosek by nuncjusz Stolicy Apostolskiej w Wiedniu, arcybiskup Rafaele Scapinelli. W licie z 15 lutego 1913 roku 23 powiadomi on Pacellego o swoich niedawnych spotkaniach z serbskimi dyplomatami. Cho najwyraniej nie zapoznano go z rozwojem wydarze, to, domylajc si, co si wici, na wasn odpowiedzialno przedstawi im plusy i minusy takiego traktatu. W sumie uzna, e konkordat otworzyby przed katolikami na Bakanach (gdzie s uwaani za obcych i nie maj adnego wpywu na polityczne i kulturalne ycie kraju) nowe perspektywy, ale list swj skoczy przeraajco trafnym proroczym spostrzeeniem: Niemniej wyglda na to, e Austria jest zdecydowana ostro rozprawi si z Serbi i w powszechnej opinii na wiosn, co w najwyszym stopniu skomplikuje sytuacj, moe wypowiedzie temu krajowi wojn. Czy nie lepiej wic byoby si wycofa z negocjacji [w sprawie konkordatu], zamiast podejmowa ryzyko w tak niepewnych i niebezpiecznych okolicznociach, ktre musz skoczy si dla Serbii militarnym upokorzeniem. Serbia skupia bowiem w sobie ambicje pastw poudniowych Bakanw, ktrych przeznaczeniem jest, jak si zdaje, zagraa integralnoci cesarstwa austro-wgierskiego24. Akta watykaskiego Sekretariatu Stanu wykazuj, e w cigu minionych dwunastu miesicy ojciec Cardon pilnie kursowa pomidzy Rzymem i Belgradem, a Pacelli dalej gra w kotka i myszk z austriackimi dyplomatami i nuncjuszem papieskim w Wiedniu. Z zaniepokojonych not Austriakw wynika, e Pacelli, nie zwaajc na adne proby Wiednia, postanowi skoczy z protektoratem Austrii nie ze wzgldu na dobro serbskich katolikw, ale w imi centralistycznej polityki papieskiej. Lansowa przy tym, jako wabik na Austriakw, pomys patronatu, czyli czysto honorowych praw zgodnych z prawem kanonicznym. Jest oczywiste, e jako kanonista zamierza wcign ich w chaotyczny gszcz prawa kanonicznego, w peni wiadom, o czym tamci nie mogli wiedzie, e przyszy kodeks z roku 1917 nie zapewni im adnych honorowych praw. Austriacy wprawdzie nie dali si uagodzi, ale nic nie mogli zrobi, by powstrzyma Stolic Apostolsk. Pozostay im wic jedynie proby o przestrzeganie przez ni praw patronackich, jasno wyraonych w konkordacie z cesarstwem, lub przynajmniej o odoenie planw. Ostateczne negocjacje nad konkordatem z Serbi i jego podpisaniem przedzieliy dwa spotkania w kurii. Pierwsze zwoano na godzin 10.30 w niedziel 3 maja 1914 roku w nastpstwie narastajcego poczucia kryzysu w sprawie traktatu. Sekretarzem zebrania z udziaem kardynaw Vannutellego, De Lai, Gottiego, Ferraty, Gasparriego i Merry' ego del Vaia by Pacelli, ktry wasnorcznie je protokoowa25. Serbia zagrozia, e w razie zbyt wielkich ustpstw Watykanu wobec Austrii albo dalszej zwoki wycofa si z negocjacji. Kuria zostaa wic przyparta do muru. W jej opinii, gdyby Serbia to zrobia, los katolikw w tym rejonie staby si pewnie gorszy ni przed rozmowami o konkordacie. Kardynaowie mieli wiadomo, e czas podj decyzj, ale z protokou zebrania mona odnie wraenie, e zmierzaj do tego co nieuchronne niczym lunatycy. Przekonany, e konkordat posuy interesom Kocioa katolickiego na Wschodzie, Vannutelli zacz nakania kolegw do podpisu. Zapewni, e jest wiadom wyczulenia Austrii w tej kwestii. Ale ukamy im, co mog na tym zyska, a nie straci, zaznaczy, proponujc, aby uszczliwi Austriakw honorowymi prawami, lecz nie wysun konkretnych propozycji. De Lai w krtkim wystpieniu popar go we wszystkim, stwierdzajc, e naley dy do zawarcia traktatu, gdy (czym skomplementowa wysiki Pacellego) , jest to najlepszy konkordat, jaki dotd opracowalimy. Po nim zabra gos Gotti, wysuwajc argument, e poniewa odmowa probie o zawarcie traktatu nie ley w ich mocy, to powinni go zaakceptowa. Niemniej ostrzeg, e z Austri powinni postpowa bardzo ostronie, cho i on nie mia adnych konkretnych pomysw w tej sprawie. Po czym, posikujc si szczypt kazuistyki, podnis kwesti zapewnienia Austrii czysto honorowego statusu patronki, dodajc, i nie trzeba podpiera go specjaln umow. Innymi sowy, wspomina w konkordacie o obietnicy jego przyznania. Przemawiajcy po nim Ferrata uderzy w ton przestrogi. Serbia nie jest krajem budzcym zaufanie powiedzia. To oczywiste, e dy do konkordatu tylko dlatego, eby si pozby wpywu Austrii. Rwnie i on zaleci, by nie unieszczliwia Austrii, lecz wzorem innych nie zaproponowa nic konkretnego. Uwaano, e przewodnik i mentor Pacellego Gasparri popiera konkordat z Serbi tak jak pozostali. E anch' egli, tutto considerato, per l'affirmativa (W sumie on rwnie jest za), napisa Pacelli. Ale pozostae zaprotokoowane wypowiedzi Gasparriego s nader skpe i wymijajce. Po wycofaniu si Turcji z tego rejonu Austria stracia prawo do protektoratu, powiedzia. Najmocniejsze argumenty na poparcie konkordatu z Serbi przedstawi sekretarz stanu, kardyna

Merry del Val. Odmowa daaby tym Sowianom pretekst do zacienienia kontroli nad katolikami - zacz - a musimy pamita, e to Serbowie do nas przyszli (...) S wic zainteresowani w uporzdkowaniu sytuacji. Taka sposobno moe si ju nie powtrzy. W kadym razie protektorat austriacki nie istnieje i nic go nie wskrzesi. A potem wysun argument, o ktrym zapewne pamita Pacelli, gdy dwadziecia lat pniej ukada si z Hitlerem. Jeli mwimy, e tym Serbom nie moemy ufa - powiedzia Merry del Val to tym bardziej powinnimy ich zobowiza konkordatem. Ostatnie zebranie kardynaw z Sekretariatu Stanu zwoano na 10.30 rano 7 czerwca 1914 roku 26. Jeszcze raz omwiono na nim kwesti praw do patronatu Austrii, od ktrego potwierdzenia Austriacy uzaleniali niechtn zgod na konkordat Watykanu z Serbi. Jednake wypowiadajcy si jeden po drugim dostojnicy zgodnie stwierdzali, i serbscy negocjatorzy prdzej wycofaj si z rozmw, ni przyznaj cesarstwu takie prawa w traktacie. Jeeli teraz zerwiemy negocjacje, skutki bd bardzo powane owiadczy pesymistycznie pod koniec zebrania Merry del Val. Serbowie rzuc si na Koci, zarzucajc nam, e nie mielimy zamiaru usankcjonowa prawnie ich propozycji. Z drugiej strony, jeli katolickie wsplnoty bd zmuszone zwrci si o obron do Austriakw, wzbudz podwjn niech. Ale powtrzenie ostronej opinii, jak przed osiemnastoma miesicami wyrazi nuncjusz papieski w Wiedniu, arcybiskup Scapinelli, pozostawiono Gasparriemu. Gwnym powodem zabiegania Serbii o ten konkordat - powiedzia on - jest zdobycie wzgldw tych narodw sowiaskich, ktre winne s wierno cesarstwu austro-wgierskiemu, i usunicie przeszkd, jakie mogyby si pojawi z przyczyn religijnych i kulturowych. Zamiarem Serbw jest pokazanie, e ich krlestwo jest w serdecznych stosunkach ze Stolic Apostolsk i gwarantuje katolikom wolno i dobrobyt. Byy to ostatnie sowa w tej sprawie wypowiedziane w kurii przed udaniem si do Piusa X po podpis, jedyne wyraajce na tym finalnym zebraniu istotne zastrzeenia pord chru gosw aprobaty. Przynajmniej jeden Gasparri zrozumia, e dza kurii, by podda katolikw na Bakanach bezporedniej wadzy papiea, i widoki na misjonarskie sukcesy na Wschodzie wpdziy Watykan w puapk. Wcignity przez Serbi w legendarn gmatwanin bakaskiej polityki, Rzym nie wzi pod uwag, e konkordat z ni zwikszy napicia w tym regionie. Nic nie wskazuje na to, by choreograf tych wydarze, Eugenio Pacelli, mia wtedy albo pniej wtpliwoci co do trafnoci sposobu, w jaki je rozegra. Nic te nie wskazuje na to, by Gasparri zdawa sobie spraw z zakresu inicjatyw swojego protegowanego. Zawierajcy dwadziecia dwa artykuy konkordat, ktry podpisano 24 czerwca 1914 roku, nosi wszelkie znamiona przyszej polityki Pacellego: rozszerza wadz papiesk nad Kocioem katolickim na szczeblu lokalnym, zwaszcza w kwestii mianowania biskupw. Praktyczne pozbawienie krajowych episkopatw swobody w ich wyborze stao si wan kwesti dla Kocioa w wieku dwudziestym. Artyku pierwszy mwi o swobodnym i publicznym praktykowaniu religii katolickiej i apostolskorzymskiej w krlestwie Serbii. Artyku trzeci stwierdza, e arcybiskup Belgradu i biskup Uskbu za sprawy kocielne odpowiadaj bezporednio przed Stolic Apostolsk, a artyku czwarty podkrela, e kandydatw na biskupstwa wyznacza Jego witobliwo, powiadamiajc o nich wczeniej serbski rzd, aby unikn nominacji politycznie niepodanych. Sze innych artykuw kado nacisk na swobodne praktykowanie wiary katolickiej w zgodzie z przepisami prawa kanonicznego, w tym kompleksowy artyku dwudziesty, goszcy: W razie wystpienia jakichkolwiek trudnoci w interpretacji tych artykuw (...) Stolica Apostolska i rzd krlewski dojd wsplnie do rozwizania zgodnego z prawem kanonicznym. Konkordat gwarantowa katolickim biskupom, ksiom i nauczycielom religii hojne subsydia rzdowe. W Serbii miay powsta seminaria duchowne, a klerycy i katecheci naucza doktryn wiary katolickiej w miejscowym jzyku. Podczas mszy obowizywao zmwienie modlitwy za krla Serbii. O Austrii nie byo w konkordacie ani sowa, choby jednej aluzji do jej, zasugujcych przynajmniej na szcztkowe wzgldy, wielowiekowych wizi z katolicyzmem w tym regionie, najmniejszej wzmianki o prawach do patronatu. Nazajutrz austriacka gazeta Die Zeit zamiecia na pierwszej stronie artyku NOWA PORAKA. Przedstawiono w nim obszernie polityczne wymiary konkordatu, na ktre przez osiemnacie miesicy negocjacji nie zwraca uwagi Pacelli. Katolick hierarchi w tym regionie - stwierdzaa gazeta podobnie jak ksiy, ktrych miano odtd ksztaci w Serbii, zobowizano tym samym do lojalnoci wobec serbskich wadz. To ogromna utrata wpyww, bardzo draliwa dla Austrii napisano. W cigu wiekw poniosa ona wiele nadaremnych ofiar w sprawie bakaskich katolikw, w tym Albanii, gdzie rwnie zanosi si na utrat przez nas protektoratu. To straszny cios dla naszego prestiu.

Ale najbardziej wymowny i zowieszczy by trzeci argument Die Zeit, ktry przedrukoway gazety na caym wiecie. Konkordat to najlepsze narzdzie propagandowe przemawiajce za powstaniem Wielkiej Serbii, gdy jedyn przeszkod w zjednoczeniu Serbw z Chorwatami jest rozam midzy katolicyzmem a prawosawiem. Jeli do wojskowego sukcesu [w konflikcie z Turcj] Serbowie dodadz dyplomatyczne zwycistwo nad Austri, to Serbia musi si sta punktem odniesienia dla Sowian yjcych na poudnie od austriackich granic. Panserbscy agitatorzy uwaaj pomoc katolickich biskupw i ksiy za nader wan w ich walce. Kiedy 28 czerwca panserbski agitator zastrzeli w Sarajewie arcyksicia Franciszka Ferdynanda i jego on, oburzenie na konkordat z Serbi podsycio powszechny wybuch gniewu na ten kraj. W kadym razie konkordat okaza si wkadem Watykanu w konflikt, ktry doprowadzi austriacki rzd do wysunicia wygrowanego, upokarzajcego ultimatum wobec Serbii. Nic nie wskazuje na to, e papie Pius X zdawa sobie spraw z roli Stolicy Apostolskiej we wzmoeniu napi, ktre przywiody Austro-Wgry i Serbi na krawd wojny. Jej wypowiedzenie wtrcio go, jak mwiono, w gbok depresj, z ktrej ju si nie wydoby. Zmar 20 sierpnia 1914 roku, podobno ze zamanym sercem. Epizod w wskazuje wyranie, jak negatywny moe by wpyw watykaskiej dyplomacji na stosunki kulturowo-polityczne, na jej moliwoci we wzbudzaniu niepewnoci i trwogi i na zdolnoci do komplikowania i gmatwania rosncych napi pomidzy krajami. Stolica Apostolska z pewnoci nie bya zwykym biernym widzem, zainteresowanym wycznie duchowym dobrem serbskich katolikw, ale graczem na wiatowej scenie, graczem z dalekosinymi ambicjami i celami. W latach nastpnych inicjatywy Pacellego w dziedzinie stosunkw midzynarodowych skupiy si na renegocjowaniu konkordatw sprzecznych z nowym Kodeksem Prawa Kanonicznego. Nic nie wskazuje na to, eby po negocjacjach konkordatowych z Serbi zastanawia si on nad ich niebezpiecznymi nastpstwami. Mona zatem powiedzie, e omawiany epizod zowieszczo zapocztkowuje charakterystyczne dla dystansowanie si wobec dalekosinych politycznych skutkw wasnych dyplomatycznych dziaa w imieniu papiea.

IV. DO NIEMIEC
Benedykta XV, Giacoma della Chiese, wybrano na papiea 3 wrzenia 1914 roku, dwa tygodnie po mierci Piusa X. Ten genueski arystokrata, z racji drobnej postury zwany picoletto (malutki), by czowiekiem witobliwym, skromnym, bystrym i rzutkim. Jako protegowany Rampolli, watykaskiego sekretarza stanu za pontyfikatu Leona XIII, szybko awansowa w hierarchii kocielnej dyplomacji na zastpc nowego sekretarza, kardynaa Merry' ego del Vaia. Ale w panujcej za pontyfikatu Piusa X atmosferze obsesyjnej podejrzliwoci della Chiesa straci zaufanie, najprawdopodobniej z powodu czstych i nieroztropnych wspominkw o szczliwych czasach i rzdach Leona XIII. Usunity w roku 1907 z Watykanu, zosta arcybiskupem Bolonii, co uwaano za degradacj. Nie otrzyma te kardynalskiego kapelusza, do roku 1914 przyznawanego zwyczajowo gowie tak wanej diecezji. Gdy tylko zosta papieem, natychmiast zwolni watykaskiego sekretarza stanu, ledwo dajc odchodzcemu Merry' emu del Valowi czas na posprztanie biurka. Rwnoczenie za szybko rozwiza Sodalitium Planum, szpiegowsk siatk Benigniego (ktry, stosownie do swoich kwalifikacji, skoczy jako szpicel Mussoliniego) 1 kadc kres antymodernistycznemu polowaniu na czarownice. Ale antymodernistyczna przysiga, cenzura ksiek pisanych przez duchownych i restrykcje wci kodyfikowanego prawa kanonicznego pozostay w mocy, wymuszajc przez wiksz cz tego stulecia posuch wobec nowej ideologii wadzy papieskiej. Wkrtce potem Benedykt XV, nie mogc znie widoku chrzecijan i katolikw walczcych ze swoimi wspwyznawcami, zaj si cigniciem zwanionych narodw europejskich do stou obrad. Tu po wstpieniu na tron papieski wystosowa swj protest wobec wiata przeciwko straszliwej rzezi, poraony, jak napisa, niewysowion udrk i zgroz w obliczu przeraajcego wojennego spektaklu, w ktrym przelewane s strumienie chrzecijaskiej krwi 2. W jego przewiadczeniu najwiksze wpywy moga zapewni Stolicy Apostolskiej cile neutralna, bezstronna, jak j nazwa, postawa. Z uwagi na wielkie moliwoci sterowania religijnymi protestami dla potrzeb propagandy wywierano na niego liczne naciski, chcc, by zaj konkretne stanowisko. Nie opowiedziawszy si w potpieniu okruciestw po adnej ze stron, w rezultacie narazi si powanie jednym i drugim. Kiedy w maju 1915 roku Wochy doczyy do aliantw, w trakcie rozmw nad tajnym traktatem londyskim sprzeciwiy si udziaowi przedstawicieli Stolicy Apostolskiej w negocjacjach i w rozstrzyganiu problemw zwizanych z wojn. Nie byy chyba odosobnione w pogldzie, e papiestwo jest wci zdolne wykorzysta wojenny kryzys do wsparcia wasnych celw w

nadal nierozwizanej kwestii Rzymu sporze pomidzy Stolic Apostolsk i pastwem woskim. Na swojego sekretarza stanu Benedykt XV powoa Pietra Gasparriego, ktry pozosta na tym stanowisku przez nastpnych szesnacie lat. Eugenio Pacelli natomiast awansowa na sekretarza Kongregacji ds. Nadzwyczajnych i zaj si sytuacj rzesz jecw wojennych po obu stronach konfliktu. W dziele niesienia pomocy rozkrci kocieln machin administracyjn niemal do granic jej komunikacyjnych moliwoci. Biskupom diecezji, na ktrych terenie zaoono obozy jenieckie, polecono wyznaczy ksiy znajcych jzyki, by pomogli wzitym do niewoli w nawizaniu kontaktu z rodzinami. Wsppracujc z Midzynarodowym Czerwonym Krzyem i rzdem Szwajcarii, Pacelli negocjowa w sprawie wymiany rannych jecw 3. Dziki jego staraniom okoo 65 000 odesano do domw. Jego sekretariat zajmowa si te zbieraniem wiadomoci o zaginionych i polegych, a z funduszy przekazanych przez Stolic Apostolsk kupowa lekarstwa i ywno. Przez pierwsze trzy lata wojny, w cigu ktrych nie wzi pono dnia urlopu, Pacelli kontynuowa prace nad ogoszeniem i wydaniem prawa kanonicznego. Przez wiksz cz 1916 roku w Watykanie kryy pogoski, e zostanie mianowany nuncjuszem papieskim w Monachium, w kocu jednak stanowisko to otrzyma nuncjusz papieski w Brazylii, arcybiskup Giuseppe Aversa. Wedug barona Carla Montiego, woskiego dyplomaty i bywalca na dworze papieskim, Gasparri nie chcia sysze o wyjedzie Pacellego z Rzymu przed ukoczeniem prac nad nowym prawem kanonicznym. Tymczasem papie Benedykt XV czeka na najlepsz okazj, aby zaangaowa europejskie potgi w watykaski plan pokojowy. Moment w nadszed, jak si wydawao, wczesn wiosn 1917 roku, w jednym z najczarniejszych dla krajw ententy okresw wojny. Niemcy okupowali Bukareszt, ich okrty podwodne niszczyy marynark sprzymierzonych, ofensywa na zachodnim froncie utkna w miejscu, Rosja pogrya si w chaosie rewolucji, a Stany Zjednoczone jeszcze nie przystpiy do wojny. Benedykt XV ywi przekonanie, e splot wydarze sprzyja nakonieniu wojujcych stron do rozmw pokojowych. Komu jednak mg powierzy delikatn misj przedstawienia tej propozycji Niemcom? Los albo opatrzno zrzdziy jednak, e 3 kwietnia, niebawem po objciu nuncjatury w Monachium, arcybiskup Aversa zmar nagle na zapalenie wyrostka. Benedykt XV uzna, e jego idealnym nastpc bdzie Pacelli. 13 maja 1917 roku na skromnej kameralnej uroczystoci w Kaplicy Sykstyskiej papie osobicie wywici go na arcybiskupa Sardi. Sardi, inaczej Sardes, nie byo diecezj duszpastersk, lecz jedn ze zniszczonych podczas najazdu muzumanw siedmiuset diecezji wschodniochrzecijaskich, lecych, jak mwiono w Rzymie, in partibus infidelium (na ziemiach pogan). Obecni tego dnia w kaplicy celebranci - papie Benedykt XV, Pitro Gasparri oraz Achille Ratti, kolega i przyjaciel Pacellego, watykaski bibliotekarz i dyplomata, pi lat pniej wybrany na papiea - skupiali w swoich rkach najwysz kocieln wadz. Byli tam rwnie matka Pacellego i jego brat Francesco, ojciec zmar bowiem w listopadzie zeszego roku na gryp. Skonni do przypisywania znaczenia datom maryjnym odnotuj potem, e Pacelli zosta biskupem tego samego dnia, w sobot 13 maja 1917 roku, gdy w miejscowoci Fatima w Portugalii trjce dzieci ukazaa si spowita w wiato kobieca posta, rozpoznana pniej jako Matka Boska, ktra powiedziaa im: Przyjdcie tu za p roku, trzynastego dnia miesica o tej samej porze, a powiem wam, kim jestem i czego chc 4. Po tym wydarzeniu tysice ludzi w Fatimie zaobserwowao, wedug przekazw, zjawisko wirujcego soca. W roku 1928 Lucia, jedyna ze wspomnianej trjki, ktra przeya, ujawnia pierwsz ze synnych tajemnic fatimskich, zawierajc proroctwa dotyczce wojen i komunizmu w wieku dwudziestym. Czterdzieci lat pniej Pacelli, ju jako papie, sam zaobserwowa w ogrodach watykaskich zjawisko, ktre uzna za wirowanie soca. Z czasem w tym bardzo opanowanym zarzdcy Kocioa i formalicie ujawnia si w penej krasie mistyczna strona jego natury. Dzie 13 maja, w ktrym otrzyma sakr biskupi, mia si sta witem Matki Boskiej Fatimskiej.

Negocjacje pokojowe
18 maja 1917 roku arcybiskup Eugenio Pacelli w godnym uwagi stylu wyruszy z rzymskiego Stazione Termini do Monachium. Nie tylko zayczy sobie osobnego duego przedziau z wygodami, ale aby nie naraa swojego wraliwego odka na niemieckie jedzenie czasw wojny, poleci doczepi do pocigu zaplombowany wagon z szedziesicioma skrzyniami prowiantu. O tej jego ekstrawagancji donis Benedyktowi XV 19 maja baron Carlo Monti 5. Poinformowa on zgorszonego Ojca witego, e aby sprosta wymaganiom nowego nuncjusza wzgldem podry, musia zaangaowa w spraw a cztery ministerstwa woskiego rzdu i e koszt samej ywnoci Pacellego sign omiu tysicy lirw, ktre bdzie musiaa wysupa z kiesy Stolica Apostolska. Specjalny wagon, w ktrym zaplombowano ywno, sprowadzono popiesznie z Zurychu, a o niesychany w czasie wojny przywilej jazdy w prywatnym przedziale trzeba byo

si zwraca specjalnie do woskich kolei pastwowych. Co wicej, na wypadek gdyby Pacelli potrzebowa w drodze pomocy, postawiono w stan pogotowia wszystkich zawiadowcw stacji od Rzymu do szwajcarskiej granicy. Tymczasem minister spraw zagranicznych wystawi mu specjalne paszporty, a minister finansw udzieli specjalnego pozwolenia na wywz z kraju ogromnych iloci ywnoci objtej embargiem. Wedug barona, Ojciec wity pokrci w zdumieniu gow i powiedzia, e gdyby to jego wysano do Monachium, wolaby y jak wszyscy Bawarczycy. W swej relacji Monti zaostrza kontrast midzy nim a Pacellim, aluzyjnie napomykajc o wzburzeniu papiea na wie, e kura na jego stole kosztowaa a dwadziecia lirw. Oto prosty kapan pisze Monti yjcy skromnie i bez przepychu. A jednak mimo wspomnianego niezadowolenia Benedykta XV z ekstrawagancji Pacellego, mody arcybiskup nie straci zaufania jego i kurii i odegra kluczow rol w papieskich planach pokojowych. 25 maja obj nuncjatur w Monachium, mieszczc si w neoklasycznym paacu przy Brennerstrae, na wprost pniejszego Brunatnego Domu, kolebki nazizmu (w czasie drugiej wojny wiatowej oba budynki zniszczya dua bomba). Gospodarstwo prowadzio mu kilkoro wieckich sucych, do pomocy mia uditore, asystenta, praata Schiopp, a w garau do dyspozycji wielk limuzyn z papieskim herbem na drzwiach. Nowy nuncjusz z miejsca przystpi do propagowania pokojowego planu Benedykta XV. Jasny co do zasad, nieokrelony w szczegach, postulowa on stopniowe rozbrojenie, zniesienie obowizkowej suby wojskowej, ustanowienie arbitrau w sprawach wojny, sankcje wobec krajw odmawiajcych podporzdkowania si werdyktom sdu arbitraowego, zasad wolnoci mrz. Ale co najwaniejsze, apelowa o zwrot okupowanych terytoriw i o sporzdzenie dokumentu do dyskusji w kwestiach ziem spornych, takich jak Alzacja, Lotaryngia, Trydent i Triest, uwzgldniajcego wol narodw. Belgii zaproponowa papie Benedykt powinno si zapewni niepodlego, a Polsk zjednoczy i odrodzi. 28 maja, trzy dni po przybyciu do Monachium, Pacellego zawieziono powozem do krlewskiego paacu, gdzie zoy listy uwierzytelniajce krlowi Bawarii Ludwikowi III, ktremu towarzyszy minister spraw zagranicznych, graf Georg Friedrich von Hertling. Ale do waniejszych spotka doszo pniej, w Berlinie i w Bad Kreuznach, wojskowej kwaterze gwnej kajzera Wilhelma II. Do Berlina wyruszy Pacelli pocigiem w poniedziaek 25 czerwca. W licie do Gasparriego, informujcym o szczegach tej podry, napotykamy jego sowa po raz pierwszy od czasu wspomnianych szkolnych wypracowa. Bystra, niemal dziennikarska relacja papieskiego nuncjusza zdradza jego wielkie wyczulenie na oznaki naleytego szacunku. Do Berlina przybylimy 07.20 rano - pisze. - Na dworcu powita mnie pose Erzberger [Matthias Erzberger, czoowy katolicki przywdca partii Centrum], a potem pojechalimy okazaym samochodem wojskowym, ktry odda do mojej wycznej dyspozycji na czas pobytu w Berlinie. Towarzyszy mi do hotelu Continental, jednego z najlepszych w stolicy, gdzie jako go cesarskiego rzdu zamieszkaem w do przestronnym apartamencie na pierwszym pitrze. W rozmowie z panem Erzbergerem podkreliem konieczno powstrzymania prasy od wrogich komentarzy na temat papieskiego planu pokojowego w gazetach, w ktrych najpewniej przedstawiono by Stolic Apostolsk jako sprzyjajc stronie niemieckiej. Prob moj speniono w zupenoci: cenzura zapobiega wszelkim komentarzom prasowym w tej sprawie. O 10 rano odprawiem msz wit w kociele witej Jadwigi (...) O 11.30 rozpoczem spotkanie z cesarskim kanclerzem [Theobaldem von Bethmannem-Hollwegiem] (...) Pan Bethmann-Hollweg, mczyzna okazaej postury i o wyrazistych rysach, ma powierzchowno cokolwiek pospolit, ale robi wraenie szczerego i bezporedniego 6. Kanclerz Bethmann-Hollweg zapewni Pacellego, e Niemcy szczerze pragn zakoczenia tej strasznej wojny, ktrej nie wywoay i e gotowo pertraktowania z wrogami demonstruj ju od grudnia zeszego roku. Propozycj t, cign, odczytano jako znak saboci, a nie autentyczn ch zakoczenia tej bezsensownej rzezi, chocia pastwa centralne s militarnie nie do pokonania. Owiadczy, e istotnie nadszed czas na pokj, w ktrego zawarciu stoi na przeszkodzie wycznie za wola wrogw Niemiec, zademonstrowana w mowach Lloyda George' a i Wilsona. Nastpnie rozmwcy przystpili do szczegw. Pacelli poinformowa Gasparriego, e kanclerz poruszy tematy stopniowego wzajemnego rozbrojenia, niepodlegoci Belgii oraz kwesti Alzacji i Lotaryngii i granicznych sporw austriacko-woskich. W jego opinii, Bethmann-Hollweg nie bez wahania przyzna, e niektre posunicia w tych sprawach s moliwe, po czym rozwin cz tematw, spekulujc, e Austria mogaby pj na pewne ustpstwa w sporze granicznym z Wochami, i delikatnie mu wypomnia, e francuscy biskupi podsycaj nienawi do Niemcw. Donoszc o zaszczycie, jakiego dostpi tego wieczoru na wydanej na jego cze kolacji, Pacelli w odrcznym przypisku wyraa zdumienie, e zaproszono na ni jednego z przywdcw Chrzecijaskiego Zwizku Pracownikw. Co wskazuje - dorzuca - e niemiecki rzd rzeczywicie zamierza wspiera partie

robotnicze 7.

Pacelli i kajzer
28 czerwca, w czwartek wieczorem, Pacelli w asycie praata Schioppy okazaym, specjalnym cesarskim wagonem kolejowym wyjecha z Berlina do siedziby kajzera w Nadrenii. W cesarskiej rezydencji zamku w starym miecie Bad Kreuznach dokd go zawieziono, oddano do jego dyspozycji eleganck komnat, a potem zaprowadzono do skromnie urzdzonego pokoju z kilkoma fotelami i biurkiem, za ktrym sta, z lew rk na rkojeci szpady i Wielkim elaznym Krzyem przy konierzu wojskowej bluzy, niemiecki cesarz. Na biurku spoczywa telefon polowy, a na wysokich cianach wisiay mapy frontw. Pacelli napisa Gasparriemu, e zgodnie z otrzymanymi wskazwkami odczyta kajzerowi peen czci list papiea. Wyraa on gbokie zatroskanie Ojca witego przeduajc si wojn rosnc materialn i moraln ruin i samobjstwem europejskiej cywilizacji, budowanej przez tyle wiekw ludzkiej historii. Papie nie wtpi, owiadczy Pacelli, e niemiecki cesarz pragnie dopomc mu w dziele zakoczenia wojny. Kajzer wysucha go z szacunkiem i najwysz powag. Jednake kiedy odpowiedzia, jego gos, gesty i miny zdradzay, zdaniem Pacellego, fanatyzm i nie byy w peni normalne ( esaltato a non del tutto normale ) 8. Kajzer odpar, e to nie Niemcy wywoay t wojn. Zostalimy zmuszeni do obrony przed niszczycielskimi deniami Anglii, ktrej wojenn potg naleao zniszczy. Przy tych sowach przeci pici powietrze. W grudniu zeszego roku, cign, Niemcy podjy inicjatyw pokojow, ale papie nie raczy o tym wspomnie. Reszt odpowiedzi monarchy stanowia, wedug Pacellego, gwnie tyrada na temat zagroe ze strony midzynarodwki socjalistycznej i potrzeby pokoju. Wreszcie Wilhelm poradzi nuncjuszowi, aby papie uroczycie i z ca powag zaleci klerowi i wiernym prac i modlitwy o pokj. Wtedy za armia pruska i katolicka hierarchia kocielna winny utworzy wsplny front przeciwko grobie socjalizmu. Kajzer poruszy te szereg niezwizanych ze sob spraw: zdrad krla Woch, wag posiadania przez papiea wasnego terytorium z korytarzem czcym papiestwo z morzem, sytuacj w Rosji i angielski plan jej finansowego wsparcia, aby dalej prowadzia wojn, a take przyszo Belgii. Pacelli twierdzi, e w tym momencie zacz usilnie baga w imieniu Ojca witego, powoujc si na obietnic jego krlewskiej moci, o wstrzymanie zsyania Belgw do Niemiec. (Niektre z innych relacji dotyczcych tego spotkania podaj, e proba ta udobruchaa kajzera i przyrzek, e natychmiast pooy kres tym praktykom9). Po spotkaniu Pacellego zaproszono na drugie niadanie i przyjto go z wszelkimi honorami. Podczas przyjcia, w ktrym uczestniczyo wielu ksit, posadzono mnie odnotowa skrupulatnie - po prawej rce kajzera, a praata Schiopp po lewej. Spotkanie z nuncjuszem papieskim wywaro na kajzerze na tyle mocne wraenie, e opisa je szczegowo w pamitnikach, przeoonych i opublikowanych w roku 1922 przez New York Times 10. W odtworzonej najwyraniej z robionych na gorco zapiskw relacji cesarza uderza milczca ulego Pacellego i komiczna ulga Schioppy, uwaajcego, e nuncjusza przerasta sytuacja i e chyba nie za dobrze radzi sobie z jzykiem. Kajzer uzna, e Pacelli to dystyngowany, miy, bardzo inteligentny czowiek o nieskazitelnych manierach. Jego zdaniem, nuncjusz znal jzyk niemiecki na tyle, by rozumie go ze syszenia, lecz nie do, by mwi nim pynnie. Dlatego rozmawiali po francusku, cho Pacelli wplata niekiedy niemieckie zwroty. Natomiast mwicy pynnie po niemiecku praat Schioppa, ktrego cesarz nazywa kapelanem, wtrca si, nieproszony, do rozmowy, ilekro zachodzia obawa, e nuncjusz zbytnio ulega moim argumentom. Kiedy kajzer poruszy kwesti pokoju Austro-Wgier z Wochami, Pacelli wtrci, e papieowi trudno byoby interweniowa w tej sprawie ze wzgldu na brak kontaktw Watykanu z rzdem woskim oraz niech Woch do papieskich propozycji zwoania konferencji pokojowej. Na to, wedle kajzera, praat Schioppa oznajmi, e taki krok nie wchodzi w rachub, poniewa woski rzd zmobilizuje piazza, tj. wosk opini publiczn. I zdecydowanie przeciwstawi si wyraonym przez niego zastrzeeniom. Owiadczy, e nie znam rzymian, ktrzy, podbechtani, zmieniaj si w bestie (...) Ich ewentualny atak na Watykan zagroziby yciu samego papiea. Na prby rozproszenia jego obaw przez cesarza Schioppa dalej w najlepsze rozwodzi si nad zagroeniami ze strony piazza. W tym momencie Pacelli przej inicjatyw, owiadczajc, e we Woszech papieowi trudno byoby zaproponowa cokolwiek w kwestii pokoju bez naraenia si coraz silniejszej wieckiej opozycji. W replice,

pobrzmiewajcej starymi urazami, ktrych rdem bya nierozwizana kwestia rzymska, a zarazem zapowiadajcej jego pniejsze zachowawcze milczenie jako papiea, doda, i trzeba pamita, e [papie] nie jest, niestety, wolny. e gdyby do papiea nalea jaki kraj, a przynajmniej rejon, w ktrym mgby rzdzi samodzielnie i tak jak pragnie, sytuacja byaby zupenie inna. W obecnym stanie rzeczy jest bowiem zbyt zaleny od wieckiego Rzymu i nie moe dziaa wedle swojej woli. Daleki od robienia nadziei, e papie odzyska swoje terytorium (jak donis Watykanowi Pacelli), monarcha w swoim pamitniku twierdzi, i doradzi nuncjuszowi, by rozway konieczno mielszych dziaa gowy Kocioa w tym wzgldzie. Napomknem o wspaniaym celu, jakim jest zaprowadzenie pokoju na wiecie, celu wprost stworzonym dla papiea, od osignicia ktrego nie mog odwie go czysto ziemskie wzgldy. Wedug niego, sowa te wywary na Pacellim wraenie. Przyzna, e jednak mam racj, napisa. Uwagi kajzera na temat socjalizmu i katolicyzmu zdecydowanie rni si od tych, ktre zacytowa Gasparriemu Pacelli. Co pomyli onierz katolik [powiedzia mu Wilhelm] (...) wci syszc tylko o staraniach socjalistw nigdy za papiea by uwolni go od koszmaru wojny. Jeli papie nie zrobi nic, cignem, istnieje niebezpieczestwo, e pokj narzuc wiatu socjalici, a to oznacza koniec jego wadzy i Kocioa rzymskokatolickiego. Wedug kajzera, argument ten przekona Pacellego, poniewa obieca, e bezzwocznie przekae go do Watykanu i poprze, tak by skoni Ojca witego do dziaania. W tym momencie Schioppa wtrci, e w ten sposb papie narazi si na niebezpieczestwo, bo zaatakuje go piazza. Jezus Chrystus nie ba si piazza, odpar na to kajzer. Mam uwierzy spyta pono praata e Jego namiestnik na ziemi boi si sta, wzorem swego Pana, mczennikiem, eby przynie pokj temu udrczonemu wiatu? I to z powodu ndznej rzymskiej piazza? Ja, protestant, mam za wysokie mniemanie o rzymskim klerze, a zwaszcza o papieu, by da temu wiar. Kajzer zapamita, e po tych sowach nuncjusz papieski chwyci jego do i z byszczcymi oczami powiedzia po francusku: Wasza Cesarska Mo ma zupen racj! Papie musi dziaa. To jego obowizek. I to dziki niemu wiat musi na powrt wywalczy sobie pokj. Tym samym Pacelli popar mistyczn rol papiestwa, jedyne w swoim rodzaju powoanie gowy Kocioa do wpywania na los narodw. Czy jednak poj, tak jak praat Schioppa, e Wilhelm z wizji wyjtkowej odpowiedzialnoci papiea chce wycign korzy dla swojego kraju? Jakkolwiek si sprawy miay, by to koniec bezporedniej dyplomacji Pacellego w imieniu Benedykta XV. Los pokojowego planu papiea by zreszt w znacznej mierze przesdzony, gdy obie strony konfliktu wci sdziy, e mog wygra t wojn i e wyborcy w jakim stopniu usprawiedliwi straszliwe straty i ofiary. W odpowiedzi na propozycje papiea prezydent Wilson stwierdzi, i postuluj one porzdek przedwojenny. A 27 sierpnia w imieniu Stanw Zjednoczonych owiadczy: Sowa obecnych wadcw Niemiec nie wystarcz, bymy mogli zaufa ich pojednawczemu nastawieniu na konferencji pokojowej, i doda, e prawdziwym celem tej wojny jest wyzwolenie wszystkich wolnych narodw wiata od zagroe i wadzy potnego militarystycznego establishmentu. Francuzi i Brytyjczycy milczeli. Wci oczekiwali odpowiedzi Watykanu na pytania o prawdziwe zamiary Niemiec. Podobnie Niemcy, ktre za porednictwem Hiszpanii prboway wybada, na jak due ustpstwa s gotowi pj alianci. 20 wrzenia szwajcarska agencja prasowa opublikowaa wreszcie odpowied Niemiec i Austrii na papieski plan pokojowy. Austriacy oznajmili, e przyjmuj propozycje Watykanu i e gotowi s przystpi do rozmw pokojowych. Niemcy natomiast przyklasnli umiowaniu pokoju przez swego kajzera i wyrazili pobon nadziej, e z papieskich propozycji co wyniknie. Oficjalnej odpowiedzi udzieli 24 wrzenia nastpca Bethmanna-Hollwega, kanclerz Georg Michaelis. W nigdy nie opublikowanym owiadczeniu stwierdzi, e sytuacja nie jest wystarczajco jasna. Innymi sowy, Niemcy nie chciay skada adnych deklaracji w obawie, e zakocz t wojn, uzyskawszy mniej ni w przypadku jej kontynuowania. W padzierniku 1917 roku Pacelli pojecha na krtko do Rzymu, aby przed zajciem si w Monachium na powrt pomoc na rzecz jecw omwi z Benedyktem XV i Gasparrim fiasko planu pokojowego.

Nuncjusz duszpasterzem
Przez kocowych dwanacie miesicy wojny Pacelli niezmordowanie jedzi po Niemczech, w

imieniu Stolicy Apostolskiej rozwoc ywno i odzie godujcym wszystkich wyzna 11 . Jego darzcy go duym szacunkiem pierwszy biograf, Nazareno Padellaro, przytacza wraenia jeca, ktry by wiadkiem przyjazdu Pacellego do obozu. Krzyk narasta i wdruje echem przez baraki. Gdy nadchodzi skromny i powany nuncjusz, oficerowie staj na baczno (...) onierze machaj rkami, plcz, l mu pocaunki. A on, nienaganny, dostojny, opanowany i spokojny, rzuca wspczujce, zmcone smutkiem spojrzenia na ludzi wzruszonych do gbi duszy 12. W znacznie mniej korzystnym wietle, jeli chodzi o solidarno z wszystkimi wyznaniami, ukaza si wczesn wiosn 1917 roku, gdy w szczeglnym przypadku odmwi przyjcia z pomoc niemieckim ydom. O epizodzie tym napisa w licie do Gasparriego, spoczywajcym dotd w ukryciu w archiwum watykaskiego Sekretariatu Stanu 13. 4 wrzenia 1917 roku Pacelli zawiadomi przeoonego, e do nuncjatury zwrci si z prob o pomoc naczelny rabin Monachium, dr Werner, reprezentujcy izraelsk wsplnot w Niemczech. Dla uczczenia rozpoczynajcego si 1 sierpnia wita Kuczek niemieccy ydzi potrzebowali lici palmowych, ktre zwykle sprowadzali z Woch. Niestety, woski rzd zakaza ich wywozu przez Szwajcari, zatrzymujc zakupiony przez ydw transport palm w Como. Izraelska wsplnota liczy na interwencj papiea, w nadziei, e si wstawi w imieniu tysicy niemieckich ydw. S oni przekonani o pomylnym zaatwieniu ich proby, napisa Pacelli z pewnoci charakterystyczn dla jego przyszych stosunkw z przeoonymi doradzi Gasparriemu, jak in spe zaatwia podobne proby, gdy z t ju si oczywicie upora. Akceptacja tej proby byaby, moim zdaniem, udzieleniem ydom szczeglnej pomocy nie w ramach praktycznych, konwencjonalnych, czysto cywilnych i naturalnych praw wsplnych wszystkim ludziom, lecz aktywnym, bezporednim wsparciem ich ydowskich obrzdkw religijnych. Odpowiedziaem wic uprzejmie wspomnianemu rabinowi (...) e pilnie poinformowaem Ojca witego o sprawie, niemniej wyraziem wtpliwo, czy z uwagi na wojenne opnienia komunikacyjne Ojciec wity nie spni si z wyjanieniem jej rzdowi woskiemu i czy otrzymam odpowied na czas. List wysano zwykym trybem, woln ldow poczt dyplomatyczn. Gasparri odpowiedzia na zaszyfrowan depesz 18 wrzenia. Przemylaem dokadnie kwesti i w peni popieram sposb zaatwienia przez Ekscelencj tej delikatnej sprawy. Stolica Apostolska oczywicie nie moe speni proby profesora dr. Wernera. Niemniej w odpowiedzi temu panu, w czym zdaj si na dobrze znan zrczno [destrezza] Eminencji, naley podkreli, i Stolica Apostolska nie utrzymuje kontaktw dyplomatycznych z woskim rzdem 14. Tak wic Pacelli odrzuci prob swych ydowskich braci, ktrej spenienie mogo przynie pociech tysicom wiernych. W licie z 28 wrzenia 1917 roku bez najmniejszej enady zawiadomi Gasparriego, e najdelikatniej, jak mona poinformowa ustnie Wernera, podkrelajc, za rad Waszej Eminencji, fakt, i Stolica Apostolska nie utrzymuje kontaktw dyplomatycznych z woskim rzdem, i doda: Profesora Wernera w zupenoci przekonay powody, jakie mu podaem, i mio mi podzikowa za wszystko, co dla niego zrobiem. Niektrzy kanonici katoliccy po dzi dzie broni Pacellego, argumentujc, e nie pomaganie innowiercom w praktykach religijnych byo jego obowizkiem. Epizod ten przeczy jednak pniejszym twierdzeniom o wielkim umiowaniu przez niego ydw i o dziaaniu zawsze w ich najlepszym interesie. Fakt, e dla udaremnienia pomocy niemieckim ydom w tak drobnej liturgicznej sprawie zdolny by wcign Stolic Apostolsk w dyplomatyczne kuglarstwo, kae sdzi, i tu po czterdziestce nie darzy judaizmu zbytni sympati. Niemniej w tym okresie da liczne dowody chwalebnego niesienia materialnej ulgi jecom, skrztnie utrwalone na uytek przeoonych, a zwaszcza samego papiea. Ale jego gwnym celem byo zademonstrowanie dobroczynnoci Ojca witego w Rzymie obejmujcej wszystkich bez rnicy. 17 padziernika napisa do papieskiego sekretarza stanu z obozu jenieckiego w Puchheim, gdzie odwiedzi okoo szeciuset jecw francuskich i ponad tysic rosyjskich, samych prostych szeregowych onierzy 15. Wygosi tam po francusku, spisane w caoci na uytek Gasparriego, kazanie, w ktrym zapewni mokrych, uszarganych jecw, w wikszoci niekatolikw, e papie Benedykt przejmuje si ich losem. Pobogosawiwszy uwizionych, rozda im paczki przywiezione do Niemiec specjalnie z Watykanu. Kada z nich, opatrzona herbem papiea i napisem Z bogosawiestwem Ojca witego odnotowa zawieraa 200 gramw czekolady, paczk ciastek, sze paczek amerykaskich papierosw, 125 gramw myda, puszk kakao, 100 gramw herbaty, 200 gramw cukru. A potem, po przejciu wzdu szeregw nieszczsnych jecw, zwiedzi obz i dokona inspekcji barakw i kuchni, w ktrej przyrzdza si dla nich dzienn racj zupy i wypieka namiastkowy chleb. Na

koniec za przystan w zadumie na maym cmentarzu, gdzie spoczywaj biedacy, ktrzy zmarli w niewoli. Napisa Gasparriemu, e opuci uwizionych ze wiadomoci, i wspczucie i nieprzebrane miosierdzie Ojca witego podziaao na ich straszliwe cierpienia jak kojcy balsam wiary i mioci.

Pacelli i ydzi bolszewicy

Kiedy przez pierwszy rok swojej nuncjatury w Monachium Pacelli zajmowa si powyszym, Niemcy niepowstrzymanie zmierzay ku katastrofie. Po odrzuceniu wszystkich sposobnoci na zawarcie pokoju z aliantami na rozsdnych warunkach niemieckie dowdztwo wojskowe nasilio ataki okrtw podwodnych na pnocnym Atlantyku, przypiecztowujc tym samym przystpienie Stanw Zjednoczonych do wojny. Na domiar tego, ryzykujc wszystko, porwao si na ambitn, lecz daremn ofensyw na froncie zachodnim. Pod koniec wojny niemieckie straty signy dwch milionw zabitych. Narodowi trudno byo pogodzi si z myl, e takie ofiary pjd na marne. Niemcy nie byy przygotowane na tak straszliw klsk, ale w ostatnich dniach wojny jedno byo jasne: prezydent Woodrow Wilson i alianci nie mieli zamiaru zawiera pokoju z kajzerem i dotychczasow wadz, lecz wycznie z przedstawicielami narodu niemieckiego. Na czele delegacji, ktra 11 listopada 1918 roku podpisaa zawieszenie broni, sta, od poowy wojny dcy do zawarcia pokoju, katolicki pose partii Centrum, Matthias Erzberger. Kajzer Wilhelm II uciek do Holandii i abdykowa, a ostatni kanclerz utworzonej przez Bismarcka Drugiej Rzeszy, ksi Maksymilian Badeski, przekaza wadz tymczasowemu prezydentowi, socjaldemokracie Friedrichowi Ebertowi. Przejcie do demokracji nie przebiego gadko. Alianci wtrcili Niemcy w polityczn prni, przypieszajc gbokie rewolucyjne przemiany i chaos spoeczno-gospodarczy, ktrego nastpstwem by powszechny gd, zamieszki i strajki. Przez pewien czas wydawao si, e w Niemczech dojdzie do powtrki zwycistwa bolszewikw w Rosji: mnoyy si rady robotnicze, a bunt we flocie wywoa spontaniczne rozruchy w caym kraju. W Monachium, gdzie rezydowa Pacelli, niezaleny socjaldemokrata Kurt Eisner przy wsparciu robotnikw, zdemobilizowanych onierzy i chopw obali 8 listopada rzdzc monarchi i ogosi powstanie bawarskiej republiki socjalistycznej. W Berlinie za rada komisarzy utworzya na krtko nowy rzd niemiecki. Jednake te lewackie grupy nie cieszyy si takim poparciem spoecznym jak umiarkowane organizacje socjalistw, ktre wyoniy si jako partie rzdzce po upadku Drugiej Rzeszy. Najwicej zwolennikw miaa SPD, Partia Socjaldemokratyczna Friedricha Eberta, od ktrej w roku 1917 odczyli si niezaleni socjaldemokraci, goszcy hasa zakoczenia wojny i konieczno wprowadzenia w powojennych Niemczech prawdziwego socjalizmu. Pacelli znalaz si wic w samym rodku burzy. Na pocztku grudnia wysa do Gasparriego trzy szyfrwki, donoszc o rosncym napiciu i politycznym chaosie w miecie i koczc wieci, e tymczasowy rzd Eisnera nie pozwoli na dalsze wysyanie zaszyfrowanych depesz do Rzymu. Czy nie byoby zatem roztropniej pyta na dobre wyjecha z Monachium?16. 13 listopada Gasparri poinformowa go, e Benedykt XV pozwoli mu opuci nuncjatur, ale e najpierw powinien poradzi si w tej sprawie arcybiskupa Monachium17. Tydzie pniej Pacelli odpowiedzia, e arcybiskup doradzi mu wyjecha z Niemiec do Szwajcarii. Dzi wyjedam na jaki czas do Rorschach (...) - donis w tym samym licie. - Sytuacja jest niepewna i niepokojca 18. Zapewne a do koca lutego 1919 roku19 Pacelli obserwowa rozwj wypadkw z cichego szwajcarskiego sanatorium, prowadzonego przez zakonnice. Tymczasem na placwce w Monachium pozosta budzcy respekt uditore, praat Schioppa. Chocia nowy przywdca monachijskich socjalistw Eisner uwaa si za demokrat, nie dba o demokratyczn legitymacj wadzy, opierajc si na nie pochodzcej z wyboru haastrze z rad robotniczych. Utopijny styl rzdzenia tego niewyrobionego politycznie marzyciela by niedorzeczny i skazany na porak. 21 lutego, jadc do bawarskiego parlamentu (Landtagu), zgin, zabity strzaem w gow przez wieego wojennego weterana, nacjonalist i antysemit, hrabiego Arco-Valleya. Po paru tygodniach straszliwego bezhoowia wadz przejo czerwone rewolucyjne trio Max Levien, Eugen Levine, Towia Akselrod - i nasta terror. Aby szybciej zaprowadzi dyktatur proletariatu, nowy reim wtrci do wizienia Stadelheim porwanych zakadnikw z klasy redniej. Pozamykano szkoy, wprowadzono cenzur i zaczto rekwirowa domy i dobytek. Rodzinom uznanym za burujskie odmwiono jedzenia. Reim naruszy eksterytorialno wielu ambasad i konsulatw, konfiskujc jedzenie, meble i samochody. Pacelli, ktry wrci do Monachium, mia wic o czym pisa do watykaskiego Sekretariatu Stanu20.

W nastpstwie tych godnych ubolewania gorszcych wydarze zebra si korpus dyplomatyczny, aby si naradzi, co pocz. Po dugiej dyskusji postanowiono zwrci si wprost do przewodniczcego monachijskiego sowietu, Leviena, i jasno mu uprzytomni, e bawarski rzd komunistyczny winien respektowa immunitet dyplomatyczny pracownikw ambasad i eksterytorialno ich rezydencji. Poniewa pojawienie si w towarzystwie tego pana uchybiaoby zgoa mojej godnoci napisa Pacelli wysaem tam uditore [Schiopp], ktry zosta dzi rano przyjty wraz z charge d' affaires Prus, panem hrabi von Zechem. Z siedziby Leviena w byym paacu krlewskim uditore powrci z na tyle szczegow relacj ze spotkania, e nuncjusz mg j powtrzy Gasparriemu. Swoje sprawozdanie Pacelli naszpikowa opiniami, ktre albo zaczerpn od Schioppy i zaaprobowa, albo wyrobi sobie sam. Napisany na maszynie list opatrzy swoim podpisem i garci odrcznych uwag. Paac przedstawia widok nie do opisania. Panuje kompletny chaos, brud wprost przyprawia o mdoci. Peno uzbrojonych robotnikw i onierzy. Budynek, dawna siedziba krla, rozbrzmiewa wrzaskami, plugaw mow i blunierstwami. Istne pieko. Tam i z powrotem biega armia pracownikw, wydajcych polecenia, machajcych kartkami, a pord tego rozgardiaszu we wszystkich pokojach przesiaduje zgraja lubienie si zachowujcych i wymownie umiechnitych podejrzanych modych kobiet, ydwek, jak reszta tego towarzystwa. Tej niewieciej haastrze przewodzi kochanka Leviena, moda Rosjanka, ydwka i rozwdka. I to wanie jej nuncjatura musiaa si pokoni, eby cokolwiek zaatwi. Levien jest trzydziesto trzydziestopicioletnim modym mczyzn, rosyjskim ydem. Blady, niechlujny, o nieprzytomnym spojrzeniu, zachrypym gosie, wulgarny, odstrczajcy, o inteligentnej, a zarazem chytrej twarzy. Raczy przyj mojego uditore w korytarzu, w otoczeniu uzbrojonej eskorty, wrd ktrej by garbus, jego zaufany przyboczny. W czapce na gowie i palc papierosa, wysucha praata Schioppy, piskliwym gosem wci powtarzajc, e si pieszy i ma waniejsze sprawy do zaatwienia 21. Wielokrotne podkrelanie przez Pacellego ydowskoci tej grupy uzurpatorw wadzy wspgra z coraz bardziej powszechnym wrd Niemcw przekonaniem, e rewolucj bolszewick wywoali ydzi, a ich gwnym celem jest zniszczenie cywilizacji chrzecijaskiej. Ale w cytowanym fragmencie kryje si te co odpychajcego i zowieszczego. Cige przypominanie, e osoby te s ydami, wraz z wachlarzem epitetw charakteryzujcych ich fizyczn i moraln obmierzo, zakrawa na stereotypow antysemick pogard. Na stanowcze stwierdzenie praata Schioppy, e misja papieskiego nuncjusza zasuguje na specjalne wzgldy, Levien, wedug Pacellego, przesadnie ironicznym tonem odpar, i gwnym zadaniem nuncjusza jest obrona partii Centrum. Nuncjusz papieski jest tu po to, eby broni praw wszystkich katolikw, nie tylko w Bawarii, ale w caych Niemczech, odpowiedzia mu na to zacny praat. Po tej wymianie zda Schiopp zaprowadzono do niejakiego towarzysza Dietricha, odpowiadajcego za sprawy zagraniczne, ktry oznajmi mu bez ogrdek, e jeli nuncjusz zrobi cokolwiek wbrew interesom Bawarskiej Republiki Rad, trafi do wizienia. Doda te, e poniewa nastpi cakowity rozdzia Kocioa od pastwa, nuncjatura w Monachium nie jest ju potrzebna. Kiedy jednak towarzysz Dietrich nieco ochon, zapewni, e jej eksterytorialno zostanie uszanowana i wyda odpowiednie zawiadczenie.

Samochd nuncjusza
Mniej wicej tydzie pniej Pacelli stan oko w oko z czerwonym motochem, ktry przyby do nuncjatury skonfiskowa jego subow limuzyn. Wydarzenie to czsto przywoywano, by wyjani nienawi Piusa XII do komunizmu oraz zilustrowa jego odwag w obliczu osobistego zagroenia i hipnotyczn si jego witobliwej osobowoci 22. Osobisty lekarz Pacellego twierdzi, e sny o tym epizodzie powracay u niego do koca ycia. Gwnym rdem tej historii, opowiedzianej szczegowo po mierci Piusa XII, bya jego gospodyni, Pasqualina Lehnert, ktra zacza pracowa w nuncjaturze w marcu 1916 roku. Dwudziestotrzyletnia wwczas siostra (pniej matka) Pasqualina staa si arcywan postaci w domowym yciu Pacellego i rdem lwiej czci hagiograficznych anegdot na jego temat. T bawarsk zakonnic oderwano od obowizkw nauczycielskich w szkole podstawowej w maej wiosce w Szwabii i posano na dwumiesiczne zastpstwo do nuncjatury w Monachium. Owo zastpstwo okazao si nader trwae. Pasqualina pozostaa bowiem gospodyni i przybran matk Pacellego a do koca ycia. W swoim opublikowanym w roku 1959, rok po mierci Piusa XII, powiconym mu pamitniku, przedstawia si jako wiadek i czoowa uczestniczka epizodu z limuzyn. W jej relacji, do siedziby nuncjusza wkroczyo dwch czonkw Czerwonej Brygady, ktrych wpuci

lokaj. Kiedy jaki czas potem w drzwiach wejciowych pojawi si wracajcy z wizyty w miejscowym szpitalu Pacelli, na sam widok nuncjusza nieproszeni gocie osupieli, jakby stracili przytomno. Ale po otrzniciu si z zaklcia przystawili nuncjuszowi pistolet do piersi i krzyknli, e zabieraj auto 23. Na polecenie Pacellego otwarto gara i rewolucjonici odjechali limuzyn. Po niedawnym udostpnieniu archiww watykaskiego Sekretariatu Stanu uzyskalimy dostp do opisu tego wydarzenia autorstwa samego Pacellego. W licie z 30 kwietnia 1919 roku donis on Gasparriemu, e do nuncjatury przyby dowdca Czerwonej Brygady Poudnia, niejaki Seyler, ze swoim kamratem Brongratzem oraz onierzami uzbrojonymi w karabiny, rewolwery i granaty rczne. Po otwarciu drzwi przez lokaja wtargnli do rodka, owiadczajc, e chc skonfiskowa samochd, wspaniay jak ocenia wz z papieskim herbem. Poniewa ksidza praata nie byo w domu napisa przedstawiem si i owiadczyem ich dowdcy, e to najcie na nuncjatur i konfiskata samochodu s skandalicznym pogwaceniem midzynarodowych praw wszystkich cywilizowanych narodw, i przedstawiem mu zawiadczenie o eksterytorialnoci, wystawione przez ludowego komisarza spraw zagranicznych. Na co jego kamrat przystawi mi karabin do piersi, a dowdca, przestpca najgorszego autoramentu, kaza swoim kompanom przyszykowa granaty i zuchwale owiadczy, e nie mamy o czym rozmawia i e musi natychmiast dosta samochd. Dajc wyraz swojemu najgbszemu oburzeniu, Pacelli poleci lokajowi zaprowadzi intruzw do garau, gdzie rozegra si kolejny akt dramatu. Okazao si, e szofer nuncjatury, przewidujc taki wypadek, unieruchomi pojazd. Dowdca zadzwoni wic do ministerstwa spraw wojskowych, gdzie mu powiedziano, e jeli samochd nie zostanie natychmiast uruchomiony, ma wysadzi budynek w powietrze, a ca nuncjatur aresztowa. Tymczasem na wie o tym praat Schioppa popieszy do siedziby Czerwonej Brygady, aby powstrzyma konfiskat samochodu. W wyniku jego interwencji w nuncjaturze pojawio si trzech agentw bezpieczestwa i odwiodo Seylera od zamiarw. O szstej wieczorem on i jego oddzia opucili budynek z pustymi rkami. W nuncjaturze znowu zapanowa spokj, ale nie na dugo, napisa Pacelli. Nazajutrz, 30 kwietnia o dziewitej rano, ta sama banda powrcia, tym razem z rozkazem konfiskaty, podpisanym przez dowdc Czerwonej Brygady, Egelhofera. Pod nieobecno Pacellego (Byem w klinice profesora Jochnera - wyjani Gasparriemu - gdy niedawno przeszedem siln gryp i kurowaem si specjalnie z powodu kopotw z odkiem) w nuncjaturze spraw zaj si praat Schioppa. Po odwoaniu si do rewolucyjnego komitetu wykonawczego i wojskowej misji woskiej w Berlinie uditore zdoa uchyli nakaz rekwizycji. Seyler musia podporzdkowa si rozkazowi, ale jak napisa Pacelli a plu ci, miotajc groby sprowadzajce si do tego, e ca nuncjatur naley zamkn w wizieniu!. Wydarzeniu z samochodem towarzyszyy odgosy wystrzaw, wiadczce o bratobjczym boju Czerwonej Brygady z Bia, ktra walczya o oswobodzenie stolicy Bawarii, cierpicej po jarzmem srogiej ydowsko-rosyjskiej tyranii. W relacji Pacellego nie ma ladu heroizmu czy hipnotycznej charyzmy, cho w tych warunkach poczyna sobie cakiem miao. Prawdziwym bohaterem tych wydarze by jednak chyba praat Schioppa. Trzy tygodnie po rozpoczciu ostatecznego rewolucyjnego paroksyzmu w Monachium prezydent Ebert wyda sformowanym ze zdemobilizowanych onierzy oddziaom Freikorps i Reichswehry rozkaz zdawienia Bawarskiej Republiki Rad. Kiedy siy rzdowych najemnikw toczyy na ulicach obfitujce w ofiary, brutalne i zacite walki o przejcie wadzy w miecie, monachijski paac nuncjusza spotkaa jeszcze jedna - ostatnia - zniewaga. Pi dni po wydarzeniu z limuzyn Pacelli, znw w bezpiecznej odlegoci od swojego paacu, spdzi noc w klinice profesora Jochnera. Jednake praat Schioppa, wbrew namowom, eby tam nie nocowa, pozosta w nuncjaturze i wanie skoczy kolacj. W kolejnym licie do Gasparriego Pacelli powtrzy jego relacj 24. Kiedy uditore zgasi wiato w sypialni, z ulicy doszy go okrzyki patrolu milicji. Przekonani, e zaraz zaczn do nich strzela, milicjanci zasypali grne pitra nuncjatury kulami z karabinw maszynowych, a potem zaczli szturmowa drzwi, chcc dokona rewizji. Schioppa oprowadzi ich po wszystkich pokojach, ale niczego nie znaleli. Na reszt nocy pozostawili wic przed paacem dwch stranikw i odeszli. Na wyszych pitrach budynku praat odkry zniszczenia. Nazajutrz doliczy si w jego fasadzie ponad pidziesiciu dziur po kulach. Tylko cudem aden pocisk nie trafi w rur gazow i nie doszo do potnego wybuchu, stwierdzi Pacelli. Po tym zastraszajcym ataku i zakoczeniu, przynajmniej w jego pojciu, kryzysu monachijskiego papieski nuncjusz mg wreszcie rozway prawdziwy cel swojej misji w Niemczech.

V. PACELLI I WEIMAR
Gospodarka Niemiec bya na skraju zapaci, ich sojusze zerwane, potga wojskowa zamana, a spoeczestwo bliskie rewolucji i wojny domowej. Przytoczony i upokorzony cikimi warunkami traktatu wersalskiego kraj rozpaczliwie potrzebowa przyjaci i sojusznikw, majcych autorytet moralny. Przychodzc Niemcom z pomoc, nuncjusz papieski mg si spodziewa z ich strony szczeglnych wzgldw dla uzasadnionych interesw Kocioa rzymskokatolickiego. Ju dwukrotnie, w lutym i kwietniu 1919 roku, redaktorzy LOsservatore Romano wskazywali, e alianci powinni zagodzi swoje dania na konferencji pokojowej w Wersalu. I e Watykan moe zrobi dla Niemiec wicej - od wywierania naciskw w kwestii spornych granic i ziem po zachcanie ich dawnych wrogw i krajw neutralnych do nawizania z nimi stosunkw dyplomatycznych. W dodatku, pomagajc Niemcom w uzdrowieniu polityki i gospodarki, Stolica Apostolska moe tylko zyska1. Przed pierwsz wojn wiatow Niemcy przekazay Watykanowi wicej pienidzy ni pozostae kraje wiata razem wzite. Oznaczao to, e im duej zajmie Niemcom odbudowa gospodarki, tym duej bdzie cierpie budet Stolicy Apostolskiej. Take wieccy przywdcy katoliccy w Niemczech dostrzegli w nowej sytuacji swego narodu wielk szans, cho z cakiem innej perspektywy. lepo lojalni przez ca wojn wobec pastwa niemieccy katolicy uwierzyli, e czasy, gdy traktowano ich jako gorszych i uwaano za Reichsfeinde (wrogw ojczyzny), wreszcie si skoczyy. Po wojnie stanowili oni okoo jednej trzeciej ludnoci kraju. (W III Rzeszy Hitlera - obejmujcej Saar, Sudetenland i Austri - ich liczba wzrosa do blisko 50% populacji). Katolicy byli dumni ze swojej potnej sieci spoeczno-politycznych stowarzysze i instytucji - zwizkw zawodowych, gazet, wydawnictw, organizacji modzieowych, kobiecych, szk i uczelni z ktrych wiele rozroso si i umocnio w reakcji na przeladowanie Kocioa katolickiego przez Bismarcka w latach siedemdziesitych ubiegego wieku, a przez cztery nastpne dziesiciolecia rozwino dziaalno. Na forum polityki wewntrznej katolicka partia Centrum wysza z wojny jako gwna sia, dysponujca oglnokrajow sieci biur i dowiadczonymi posami. Wprawdzie w roku 1912 utracia czoow pozycj w Reichstagu na rzecz socjaldemokratw, ale w czasie wojny odzyskaa wpywy, 19 kwietnia 1917 roku dokonujc nie lada wyczynu, jakim byo zniesienie antyjezuickich praw z roku 1872. Z chwil t Towarzystwo Jezusowe mogo powrci do Niemiec i od nowa- z wielk energi - zakada zgromadzenia, szkoy i uczelnie. W wyborach w poowie stycznia 1919 partia Centrum zgromadzia 6 milionw gosw i zdobya 91 mandatw, mniej tylko od socjaldemokratw, ktrzy zyskali gosy 11,5 miliona wyborcw i 163 mandaty w liczcym 421 miejsc Zgromadzeniu Narodowym. Dziki temu staa si ona kluczowym graczem przy tworzeniu pierwszego i nastpnych koalicyjnych rzdw Republiki Weimarskiej, jzyczkiem u wagi pomidzy socjaldemokratami a ugrupowaniami dysponujcymi 73 mandatami, koniecznymi do zdobycia parlamentarnej wikszoci. W latach 1919-1933 a piciu przedstawicieli partii Centrum stano na czele dziesiciu niemieckich rzdw. Na zdecydowanie katolikw, by odegra pozytywn rol w tworzeniu post-kajzerowskich, demokratycznych i pluralistycznych Niemiec, zachty i nauka spoeczna papiea miay wpyw niewielki albo zgoa aden. Przeciwnie, partia Centrum wielokrotnie bya zmuszona ignorowa ostrzeenia Pacellego i wybranego w roku 1922 papiea Piusa XI przed sojuszem z socjaldemokratyczn wikszoci, na wspprac z ktr bya skazana, jeli chciaa zachowa wadz. Niemniej jej katolickie przywdztwo, z wyjtkiem reakcjonistw, wzdychajcych za czasami ksit, mogo si nieco pocieszy sowami dawno zmarego Leona XIII, ktry, dajc za przykad Stany Zjednoczone, z niechci przyzna, e demokracja republikaska ma midzy innymi do zaoferowania wzorowy system polityczny2. Sens de przywdcw partii Centrum mona znale w politycznej i religijnej myli Maxa Schelera, najwybitniejszego niemieckiego katolickiego filozofa i socjologa tamtych czasw. Rwienik Pacellego, Scheler, ktrego ojciec by protestantem, a matka ydwk, na cay wiek zapodni wspczesn katolick myl europejsk. W latach pidziesitych, kiedy Karol Wojtya, przyszy Jan Pawe II, pisa w krakowskim seminarium prac doktorsk na temat osoby ludzkiej, mia zawsze pod rk jego prace. Scheler, ktry w roku 1916 zerwa swj kopotliwy zwizek z niemieckim nacjonalizmem (w przyszoci za opuci Koci katolicki, rozwid si i oeni powtrnie), wierzy, e etyka chrzecijaska moe dostarczy narodom, spoeczestwom i jednostkom rad i wskazwek w konkretnych sytuacjach spoecznych i politycznych. Innymi sowy, wierzy, e chrzecijastwo jest religi spoeczn. Przeciwstawia si pojmowaniu czowieka w

oderwaniu od wsplnoty z innymi 3. A zarazem by przeciwny komunistycznemu kolektywizmowi, pozbawiajcemu jednostk odpowiedzialnoci i godnoci. Scheler jest wany w tym miejscu wywodu ze wzgldu na rol, jak przypisuje rosncym wpywom Eugenia Pacellego na niemiecki katolicyzm. W najbardziej ponurym okresie pierwszej wojny wiatowej owiadczy, e katolicy powinni ofiarowa Niemcom i Europie nie surow rzymskokatolick ortodoksj, apologetyk czy papiesk wadz z Watykanu, ale dobroczynne wpywy, ktrych rdem s samo decydujce o sobie grupy i wsplnoty wiernych. Wpywy te nazwa nie surowymi, lecz agodnymi i wielkodusznymi, nie abstrakcyjnymi, lecz konkretnymi, zakorzenionymi nie w ahistorycznych zasadach, lecz w ludziach i ywej tradycji, bardziej zwizanymi z organicznymi ni sztucznymi elitami. Porwnania te wskazuj na przepa, jaka dzieli, w jego mniemaniu, katolicyzm spoeczny i hierarchiczn ideologi papieskiego zwierzchnictwa, widzc w papieu twrc doktryn i kocielnego autokrat. Co wicej, wok partii Centrum i zwizkw katolickich powinni skupi si, wedug niego, w przyszoci chrzecijascy demokraci wszelkiej maci, nie wykluczajc ydw 4. Katolicko, twierdzi, nie moe sta obok tak zwanej niemieckoci, lecz musi by z ni spleciona i obecna w stosunkach midzynarodowych 5. Ide zbliajcego si czasu katolikw, czcego pojednanie w kraju z wycigniciem rki do zgody na forum midzynarodowym, popar Matthias Erzberger, wpywowy pose partii Centrum. Poczwszy od roku 1916 Scheler i Erzberger wsppracowali aktywnie na rzecz pokoju. Scheler czsto jedzi do Szwajcarii, Holandii i Austrii jako emisariusz zawieszenia broni i rozbrojenia. A Erzberger podpisa w imieniu Niemiec traktat wersalski, za co jaki czas potem przyczepiono mu obraliw atk listopadowego zbrodniarza i w kocu zamordowano. Ju na pocztku 1917 roku Erzberger prbowa przekona arcybiskupa Bawarii Michaela von Faulhabera, e po wygranej czy przegranej wojnie nastpi wielkie odrodzenie katolicyzmu. Owiadczy mu, e w czterechsetn rocznic ogoszenia przez Lutra antypapieskich tez witemberskich to wanie katolicyzm powinien sta si osi odrodzenia chrzecijaskiej myli i kultury. Zaproponowa, eby jego naturalnym centrum stao si Monachium, serce katolickiej Bawarii, lecz by korzyci czerpa z tego cay nard. Erzberger nalea do tych typowych katolickich politykw, ktrzy zalecali wspwyznawcom w powojennych Niemczech nowy polityczny pragmatyzm. Niemcy przestay by synonimem protestantyzmu po obu stronach gbokiego religijnego podziau potrzebny by duch przebaczenia i tolerancji. Erzberger przekonywa, e tradycyjnie mniej licznie reprezentowani na wyszych uczelniach, w wolnych zawodach i w subie pastwowej katolicy musz zaj nalene im miejsce w spoeczestwie i mie na nie wpyw. Ale akurat wtedy, gdy niemieccy katolicy zaczli zabiega o to, aby si sta wanym wtkiem w osnowie niemieckiej polityki, spoeczestwa i kultury, a protestanccy politycy mwi nawet o rozszerzeniu kontaktw ze Stolic Apostolsk, historyczna inicjatywa Watykanu o mao nie zniweczya tych de. Zadaniem nuncjusza papieskiego Pacellego byo bowiem wynegocjowanie takiego traktatu Kocioa z pastwem, ktry czterechsetn rocznic reformacji Lutra interpretowa cakiem inaczej ni Erzberger. 10 grudnia 1520 roku w Wittenberdze Luter wraz z uczniami spali na znak zerwania z Rzymem zbir prawa kanonicznego. Wypowiada tym samym symbolicznie posuszestwo papieowi i dawa wyraz przewiadczeniu, i Rzym wasne obrzdki przedkada ponad przykazania Boga, a tomy prawa kanonicznego nic nie mwi o Chrystusie. w wity dla niemieckiego protestantyzmu historyczny akt odszczepiestwa podsyci w Pacellim ambicj, aby cztery wieki pniej doprowadzi do oficjalnego uznania przez rzd niemiecki Kodeksu Prawa Kanonicznego z roku 1917, a tym samym podporzdkowania niemieckich katolikw jego zasadom. Nowy kodeks by, jak wspomnielimy, dzieem nastawionym na skupienie wadzy kocielnej w rkach papiea. W tym tak odmiennym od pragmatycznego, pluralistycznego, wsplnotowego katolicyzmu, postulowanego przez Schelera i Erzbergera, akcie najwyszej hierarchizacji i centralizacji widzia Pacelli przysze rdo katolickiej jednoci, duchowoci, kultury i wadzy.

Konkordat Pacellego i Hitler

Zgody Niemcw na nazizm nie da si w peni poj bez uwzgldnienia dugiej, rozpocztej ju w roku 1920, drogi, ktra trzynacie lat potem doprowadzia Watykan do zawarcia konkordatu z Rzesz, roli, jak odegra w tym Pacelli, i powodw, dla ktrych w traktat podpisa Hitler. Pertraktacje w tej sprawie prowadzi w imieniu papiea ponad gowami wiernych, kleru i niemieckich biskupw wycznie przyszy Pius XII. (Gdy jego partnerem w negocjacjach zosta Hitler, konkordat sta si porozumieniem dwch dyktatorw, osabiajcym, ubezwasnowolniajcym i unieszkodliwiajcym domniemanych beneficjantw). Dyplomatyczna korespondencja z koca 1929 roku zdradza, e wikszo dokumentw podpisywali Pacelli i

Gasparri, wobec ktrego papie odgrywa tak rol jak Mojesz wobec Aarona6. Niemniej strategi i styl negocjacji, zwaszcza od roku 1930, ksztatowa, jak wykaemy niebawem, sam Pacelli. W konkordatach zawartych przez Stolic Apostolsk w cigu wiekw ze wieckimi rzdami znalazo si wiele rnych uzgodnie, zabezpieczajcych jej prawo do formuowania doktryn, okrelania warunkw udzielania sakramentw, swobody praktyk religijnych i nauczania, ustalania praw dotyczcych wasnoci, seminariw, zasad mianowania i wynagradzania ksiy i biskupw, udzielania i uniewaniania zwizkw maeskich. Warunki konkordatw zawartych przed pierwsz wojn wiatow rniy si w zalenoci od kraju, a nawet, jak w przypadku Niemiec, landu, kady z nich za by dostosowany do miejscowych warunkw, zwyczajw i wieckiego patronatu. Jednake w myl kodeksu z roku 1917 watykaska polityka konkordatowa ulega zmianie. Konkordat sta si odtd uniwersalnym, obowizujcym na caym wiecie instrumentem ugody, regulujcym od A do Z ycie biskupw, ksiy, zakonnikw i wiernych. A do tego przyznawa papiestwu prawo do narzucania wiernym bez konsultacji wszelkich warunkw, ktre uzna dla nich za stosowne w trakcie negocjacji z poszczeglnymi krajami. Trzynacie lat pniej na drodze do urzeczywistnienia marze Pacellego o super-konkordacie, podporzdkowujcym prawu kanonicznemu og katolikw w Niemczech, stan jeden czowiek Adolf Hitler. Przed podjciem ostatecznych negocjacji w tej sprawie postawi on w roku 1933 warunek, aby katolicy niemieccy dobrowolnie zrezygnowali z dziaalnoci spoeczno-politycznej, a jedyna w tym czasie w kraju prna demokratyczna partia Centrum dobrowolnie si rozwizaa. O rezygnacj katolikw z dziaalnoci politycznej mia zadba, przy uyciu potnych rodkw perswazji, sam Pacelli ( ktry tymczasem awansowa na watykaskiego sekretarza stanu). Motorem jego nadzwyczajnych planw byo, jak widzielimy, niemal mesjaniczne przewiadczenie trzech pokole Pacellich, i we wspczesnym wiecie Koci przetrwa i zachowa jedno tylko dziki wprowadzeniu prawa, ktre umocni wadz papiea. Polityka konkordatowa Pacellego skupiaa si wic nie tyle na interesach niemieckiego Kocioa, co na hierarchicznym modelu wadzy kocielnej, budowanym od czasw Pia Nona. W przeciwiestwie do Schelera i Erzbergera, Pacelli nie dba o los pokrewnych wyzna, religijnych wsplnot i instytucji, o prawa czowieka czy etyk spoeczn. Kierowane do Watykanu, odwoujce si do zapisw konkordatu skargi niemieckiego episkopatu na hitleryzm dotyczyy gwnie narusze interesw katolikw. Nic nie mogo by dalsze wizji organicznego, samodzielnego, pluralistycznego, a przez to silnego katolicyzmu, skupiajcego wok siebie midzywyznaniow chrzecijask demokracj. Nic nie mogo skuteczniej odda w rce Hitlera potnego Kocioa katolickiego w Niemczech. Ale tu po pierwszej wojnie jeszcze nie rozumiano sprzecznych de Rzymu i niemieckich przywdcw katolickich ani odlegych konsekwencji tego faktu.

Konkordatowa strategia Pacellego

Na pocztku Pacelli napotka szereg przeszkd wynikych z dugiej i burzliwej historii stosunkw papiestwa z Niemcami. Po napisaniu nowej konstytucji w Weimarze, niewielkim, starym miecie w Turyngii, ktre dao imi kolejnym niemieckim rzdom a do dojcia Hitlera do wadzy, trudnoci te, bez najmniejszej zasugi papieskiego nuncjusza, zaczy z wolna zanika. W roku 1872 Bismarck w synnej mowie wygoszonej w Reichstagu szumnie wykluczy po wsze czasy moliwo konkordatu Rzeszy z Watykanem. Nie wierz owiadczy, majc na myli dogmat o nieomylnoci i prymacie papiea - aby po niedawno ogoszonych i obwieszczonych publicznie dogmatach Kocioa katolickiego wadza wiecka moga zawrze konkordat bez utraty w jakim sposobie i mierze twarzy. To za dla Rzeszy Niemieckiej jest nie do przyjcia 7. Okazj do wygoszenia tej mowy dao zamknicie poselstwa Rzeszy w Watykanie, pozbawiajce Niemcy, Prusy i Stolic Apostolsk wzajemnych przedstawicielstw i poza papiesk bull De salute animarum z roku 1821 8, na ktr pruski krl niechtnie udzieli pozwolenia i zatwierdzi - pisemnych umw chronicych prawa katolikw w Prusach. W roku 1882, po zakoczeniu Bismarckowskich szykan wobec katolikw, przy Stolicy Apostolskiej w Rzymie na powrt otwarto pruskie poselstwo, ale nie poselstwo Rzeszy. Stan ten utrzyma si do roku 1918. Powsta wic problem, jak rozpocz negocjacje w sprawie konkordatu z Rzesz, skoro w Berlinie nie ma papieskiej nuncjatury o randze ambasady, w Watykanie za niemieckiej ambasady? Zaatwienie tej kwestii naleao do najpilniejszych zada Pacellego. Po ratyfikacji konstytucji weimarskiej 11 sierpnia 1919 roku Eugenio Pacelli zda sobie spraw, e

podjta przez now republik decyzja o rozdziale Kocioa od pastwa otwiera moliwo zaakceptowania przez Prusy nader istotnego kanonu, wyposaajcego papiea we wadz mianowania nowych biskupw. Artyku 137 nowej konstytucji, ktry znosi prerogatywy wadz pastwowych w sprawach kocielnych stanowic, e zwizki religijne bd rzdzi si samodzielnie bez udziau pastwa i wieckiego spoeczestwa tym samym oddawa owe sprawy w rce Kociow, czyli w przypadku katolikw, jak odczyta to Pacelli, w rce samego papiea. By wszake pewien szkopu, bo artyku jako przepis wycznie oglny szczegy pozostawia w gestii krajw zwizkowych. W ocenie Pacellego naleao wic pilnie negocjowa konkordaty z poszczeglnymi landami, jednoczenie sondujc moliwoci zawarcia konkordatu z Rzesz. Dwuznaczno przydatn dla swojej oglnej strategii dostrzeg on w jeszcze jednym zapisie weimarskiej konstytucji. Artyku 78 stwierdza, e utrzymanie stosunkw w obcymi pastwami naley wycznie do Rzeszy. Ale poniewa Stolica Apostolska nie bya w oczach papieskiego nuncjusza obcym pastwem w cisym znaczeniu tego sowa, tylko obc enklaw, podsuwao to taktyk nawizania stosunkw zarwno z krajami zwizkowymi, jak Rzesz, obfitujc w moliwoci wygrywania ich przeciwko sobie. W innym artykule, niezwykle istotnym z punktu widzenia wszystkich niemieckich katolikw i Pacellego, nowa konstytucja dawaa pastwu rozlege uprawnienia w kwestii wychowania religijnego, a zwaszcza szkolnych inspekcji, programw nauczania, kwalifikacji nauczycieli, jak rwnie ich zatrudniania i zwalniania. A poniewa to szkoy krzewiy katolicyzm, dla katolikw artyku ten by, zdaniem Pacellego, nie do przyjcia, niemniej nie zamierza kwestionowa konstytucyjnego obowizku Rzeszy finansowego wspierania seminariw i nauki religii w szkoach pastwowych. Wprost przeciwnie. Poczynajc od Bawarii, dy do wprowadzenia poprawek w ustawodawstwie szkolnym stopniowo we wszystkich landach Niemiec, za cel ostateczny stawiajc sobie cakowite zniesienie reszty zapisw artykuu na mocy przyszego kompleksowego konkordatu z Rzesz. Oczywistym punktem wyjcia dla zawarcia pierwszego konkordatu z niemieckim krajem zwizkowym bya naturalnie leca na poudniu kraju, zamieszkana przez katolikw i zczona historycznymi wizami z Kocioem rzymskokatolickim Bawaria. Zdominowane przez protestantw Prusy, ktrych stolica bya jednoczenie siedzib rzdu Rzeszy, mogy jaki czas poczeka. Katolicki, kulturowo niezaleny od pnocnych Niemiec, zawsze chtny do zbadania skali swej regionalnej autonomii kraj bawarski dawa ambitnemu nuncjuszowi okazj do stworzenia wzorca konkordatu z krajem propapieskim.

Kwestia biskupw
Na samym pocztku Pacelli mia wszake jeszcze jeden powd, by podchodzi do protestanckich Prus ostronie. Kiedy 11 listopada 1919 roku wraz ze mierci kardynaa Felixa von Hartmanna oprnio si potne i szacowne stanowisko arcybiskupa Kolonii, nowe prawo kanoniczne z roku 1917, oddajce mianowanie nowych biskupw w rce samego papiea, zostao wystawione na cik prb. Od niepamitnych czasw bowiem, zgodnie z miejscowym starodawnym zwyczajem, potwierdzonym w papieskiej bulli z roku 1821, nowego biskupa Kolonii wybierali w wolnych wyborach kanonicy tamtejszej katedry. Ta pierwsza prba si pomidzy lokalnymi swobodami a scentralizowanym papieskim absolutyzmem zrodzia wiele pasjonujcych kwestii. Ju w dniu mierci von Hartmanna dziewiciu gwnych kanonikw kapituy katedry koloskiej, w tym dwch biskupw pomocniczych, wystosowao do Ojca witego list z prob o bogosawiestwo, gdy ciy na nas obowizek wyboru nowego kanonika 9. Reakcj na bya pilna zaszyfrowana depesza z 17 listopada, w ktrej Gasparri poleci Pacellemu, aby zawiadomi biskupw, eby w kwestii nazwiska nowego arcybiskupa zaczekali na instrukcje Stolicy Apostolskiej 10. Tydzie po zgonie von Hartmanna Pacelli listownie przestrzeg kanonikw koloskich, aby w adnym razie nie wybierali zwierzchnika, lecz czekali na instrukcje w sprawie nominacji biskupa, ktre Stolica Apostolska niechybnie nadele11. Kanonicy nie mieli jednak chci zrezygnowa ze swych starodawnych praw, a pruski rzd ani myla pozosta w tej sprawie neutralny. 2 grudnia w licie do Pacellego pruski charge d'affaires owiadczy stanowczo w imieniu swojego rzdu, i konstytucja weimarska nie zmienia postanowie bulli papieskiej De salute animarum 12. Tym samym Prusy zakwestionoway korzystn dla Watykanu interpretacj nowo uchwalonego konstytucyjnego rozdziau Kocioa od pastwa, przynajmniej w kwestii wyboru nowych katolickich biskupw. Kada prba wtrcenia si do wyboru biskupa Kolonii, doda charge d'affaires, odbije si bardzo powanie na stosunkach niemieckich katolikw ze Stolic Apostolsk. Ale najgorsze miao dopiero przyj. W zaszyfrowanej depeszy z 15 grudnia Pacelli ostrzeg Gasparriego, i w odpowiedzi na jego list kanonicy katedry koloskiej wyrazili

uzasadnion obaw, e jeli Stolica Apostolska jednostronnie zmieni zasady elekcji, to rzd pruski przestanie oy na pensje i utrzymanie arcybiskupstwa. Czy wasza eminencja podtrzymuje wczeniejsze instrukcje? 13, pyta w depeszy. Tymczasem w pierwszym tygodniu grudnia nuncjusz papieski w Szwajcarii, Luigi Maglione, usysza od Diega von Bergena, pruskiego posa przy Stolicy Apostolskiej, e jego rzd, niemieccy biskupi i kanonicy koloscy s zgodni, i najlepszym kandydatem na wakujcy urzd jest obecny biskup Paderbornu, Schulte. Podsunicie przez Maglionego tej kandydatury Gasparriemu ilustruje subtelne machinacje papieskiej dyplomacji tamtej doby. Gdyby by on do przyjcia take dla Ojca witego, a myl, e jest - napisa Maglione - to obsadzenie tego niezwykle wanego wakatu zostaoby przyjte przez wszystkich w Niemczech z wielkim zadowoleniem 14. Maglione podkreli te bardzo subtelnie, e niemiecki emisariusz da do zrozumienia, i jego rzd przychylnie przyjmie wybr Schultego (wybornego kandydata w oczach wszystkich zainteresowanych), jeli tylko pojawi si oznaki, e na najbliszym konsystorzu bdzie mia szans zosta kardynaem. Potem za omieli si zwrci uwag, e wrd wybracw papiea do otrzymania na tym konsystorzu kapeluszy kardynalskich nie ma Niemcw, podczas gdy z Polski, tego nowo utworzonego pastwa, jest nominowanych ju dwch, w tym arcybiskup Gniezna i Poznania, regionu oderwanego od ojczystych Niemiec. Bez wtpienia pod dyskretn kuratel szwajcarskiego nuncjusza niemiecki emisariusz odstpi od wszelkich skarg i moralnego szantau. Maglione mg wic donie, i von Bergen doda: Chc tylko poinformowa Stolic Apostolsk, e po licznych doznanych cierpieniach nasz nard sta si o wiele bardziej wyczulony i wraliwy. Do tego stopnia, e nie dopuszcza do siebie myli, iby nie cieszy si czcigodn askawoci Ojca witego. Co, inaczej mwic, znaczyo, e jeli Ojciec wity chce naprawd pokaza, i nie jest przeciwko Niemcom, to niech lepiej da im kardynaa. W zwizku ze zgod na proponowanego kandydata 17 grudnia, w kolejnej zaszyfrowanej depeszy do Pacellego, Gasparri zmodyfikowa wczeniejsze instrukcje. Wasza Ekscelencja zwrci si do Berlina, gdzie po przeprowadzonych konsultacjach rzd nie przeciwstawi si tej nominacji [Schultego] napisa. - A potem Wasza Ekscelencja pojedzie do Kolonii i zawiadomi tamtejsz kapitu, e w zwizku z akceptacj niemieckiego rzdu mog wybra biskupa Paderbornu 15. Tak wic Pacelli popieszy pocigiem do Kolonii i oznajmi czonkom zgromadzonej kapituy, i tym i tylko tym razem mog wybra nowego arcybiskupa zgodnie z dawnymi przywilejami, musz jednak zrozumie, e ten zwyczaj nie zostanie utrzymany. Zgod na takie rozwizanie uatwia mu w roku 1919 jednomylno jego i kurii rzymskiej w ocenie kandydata kapituy 16. Ale mia te inne powody do optymizmu w kwestii swojej oglnej strategii i do wiary, e mimo niepowodzenia w Prusach ostatecznie dopnie swego w Rzeszy.

Podchody na linii BerlinMonachium

27 wrzenia 1919 roku minister spraw zagranicznych Hermann Mller obwieci, e pruskie poselstwo w Rzymie zostanie podniesione do rangi ambasady Niemiec przy Stolicy Apostolskiej i e pierwszym ambasadorem, reprezentujcym Prusy i ca Rzesz, bdzie za zgod Watykanu Diego von Bergen. Matthias Erzberger, ktry awansowa na wicekanclerza, po Boym Narodzeniu na bankiecie wydanym przez kanclerza i prezydenta w Berlinie na cze Pacellego, owiadczy, i nie widzi adnych przeszkd w zawarciu konkordatu, cakowicie przebudowujcego pastwowo-kocielne stosunki Niemiec z Watykanem, utrzymywane pospou przez wszystkie kraje zwizkowe pod przywdztwem Rzeszy 17. Kwestia ambasady niemieckiej w Watykanie napotkaa jednak na immanentne trudnoci, w rodzaju skomplikowanej i zadawnionej rywalizacji Bawarii z Prusami, Monachium z Berlinem, Niemiec katolickich z protestanckimi. Ale Pacelli, ku zadowoleniu i wdzicznoci papiea i kurii, niebawem upora si z nimi z przebiegoci wytrawnego pokerzysty. Decyzj o otwarciu ambasady Rzeszy przy Stolicy Apostolskiej ministrowie w Berlinie podjli, zakadajc, e zamknite zostanie jednoczenie tamtejsze poselstwo Bawarii. Pacellemu jednak wcale si to nie umiechao. Nie zamierza pertraktowa wycznie z tradycyjnie protestanck Rzesz, skoro, wykorzystujc zasad dziel i rzd, mg jednoczenie ukada si z katolick Bawari. Tak wic dalej czerpa korzyci z podziaw i rywalizacji pomidzy rzdem lokalnym a pastwowym, na dobitk nie stronic od dyplomatycznego szantau. Rzdom Prus i Rzeszy w Berlinie owiadczy, e najlepszym rozwizaniem byaby ambasada Rzeszy przy Watykanie, papieska nuncjatura do spraw niemieckich (wyjwszy bawarskie) w Berlinie, poselstwo Bawarii przy Watykanie i papieska nuncjatura w Monachium. Jeli jednak jest ono dla niemieckiego rzdu

nie do przyjcia, to Stolica Apostolska pragnaby zachowa status quo ante. Innymi sowy, wycofywa si z nawizania stosunkw dyplomatycznych Watykanu z Rzesz na szczeblu ambasad, co dla Niemiec oznaczao utrat na forum wiatowym elokwentnego sojusznika. Zaznaczy te, e bez wzgldu na wszystko Stolica Apostolska jest zdecydowana zachowa nuncjatur w Monachium 18. Zdesperowana Rzesza ustpia, a Prusy wyraziy zgod, aby ich przedstawicielstwo dyplomatyczne stao si oddziaem ambasady niemieckiej w Watykanie. W maju 1920 roku Gasparri powiadomi niemieckiego ambasadora, e w Berlinie zamieszka nuncjusz papieski i e bdzie nim Pacelli. Jednoczenie Stolica Apostolska oznajmia, e na razie jej nowy nuncjusz w Rzeszy pozostanie rwnie nuncjuszem w Monachium i, reprezentujc Bawari, bdzie jedzi pomidzy tymi miastami wedle potrzeb. Tak wic Pacelli mg odtd dziaa cakiem swobodnie, a jego dyplomatyczne umiejtnoci wida byo w kadym szczegle tego, co osign. Bardzo wiele si zmienio od pocztkw roku 1917, kiedy Matthias Erzberger uprzedzi poprzednika Pacellego w Bawarii, arcybiskupa Averse, e kajzer nigdy nie akredytuje bawarskiego nuncjusza w Rzeszy ani w Prusach, gdy sprowadzioby to je do roli drugich skrzypiec 19. Niemniej ta - z pozoru bardzo zrczna - dyplomatyczna onglerka opnia negocjacje w sprawie konkordatu z Rzesz, co w opinii niemieckiego historyka Kocioa, Klausa Scholdera, stworzyo katastrofalny punkt wyjcia, ktry w roku 1933 pozwoli Hitlerowi w przecigu tygodni zmusi niemiecki katolicyzm do kapitulacji20. Innymi sowy, na pocztku lat dwudziestych Pacelli mg doprowadzi do zawarcia konkordatu z Rzesz bez naraania na szwank spoeczno-politycznej dziaalnoci katolikw. Dziesi lat pniej Hitler chytrze dostrzeg moliwo takiego wykorzystania konkordatu, aby katolicyzm polityczny, z ktrym starcia stanowczo pragn unikn, dobrowolnie usun mu si z drogi.

Dziekan korpusu dyplomatycznego

30 czerwca 1920 roku Pacelli, jako pierwszy zagraniczny dyplomata za kadencji nowego rzdu weimarskiego, zoy listy uwierzytelniajce w Rzeszy. Tym samym sta si seniorem wrd dyplomatw w stolicy, penic t zaszczytn funkcj z wyjtkowym wdzikiem i godnoci 21. Ciepo powitawszy papieskiego nuncjusza, prezydent Friedrich Ebert uroczycie owiadczy, e jego obowizkiem jest uregulowanie z waciwymi wadzami stosunkw kocielno-pastwowych w Niemczech, [tak] aby odpowiaday wspczesnym warunkom i nowej sytuacji. Ja ze swojej strony odpar papieski dyplomata z caych si bd doskonali i umacnia stosunki pomidzy Stolic Apostolsk i Niemcami. (Trzynacie lat pniej tymi samymi sowami posuy si Hitler, obiecujc natychmiastow popraw stosunkw Stolicy Apostolskiej z Berlinem w zamian za zgod partii Centrum na czynic go dyktatorem ustaw o nadzwyczajnych penomocnictwach dla rzdu 22). Po tych arliwych zapewnieniach Pacelli zaj si gwnie negocjowaniem traktatu z rzdem Bawarii, przedstawiajc bawarskim ministrom projekt konkordatu, ktry zdumia ich zuchwaoci. Na przykad w kwestii szk domaga si, eby pastwo speniao wszystkie postulaty miejscowego biskupa wzgldem katechetw, w tym zwalniao ich na jego danie. Jednoczenie powinno ono regulowa wszelkie zobowizania finansowe wobec Kocioa i gwarantowa stosowanie prawa kanonicznego wobec wiernych 23. Ta lista da wywoaa nie tyle konsternacj, co szok, nawet u osb yczliwie usposobionych do konkordatu. We wrzeniu 1920 roku urzdnik Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Berlinie odpowiedzialny za sprawy Watykanu, profesor Richard Delbrck, odnotowa niech, ktr w Monachium wzbudziy nadmierne dania nuncjusza. Zwrci rwnie uwag, i w Pacellim najbardziej zdumiewa to, e tak sabo orientuje si w tym, co jest moliwe w Niemczech, i e negocjacje prowadzi tak, jakby mia do czynienia z Wochami24. Delbrck przekona si te, do czego jest on gotw si posun. Dc do spenienia swoich da, papieski nuncjusz otwarcie grozi dyplomatycznymi konsekwencjami. Rzdowi bawarskiemu owiadczy, e jeli nie przyjmie jego warunkw, nie bdzie konkordatu. A bez jego zawarcia Stolica Apostolska nie widzi moliwoci wczenia si do granicznych sporw Niemiec z ssiadami, na przykad, zapalnej kwestii diecezji Saary, grocej w kadej chwili wybuchem. Z gbokim alem bdzie wic musiaa zrezygnowa z pomocy. Chodzio o delikatn kwesti byych niemieckich ziem, zajtych i zdemilitaryzowanych przez aliantw z kocem wojny. Wiele z nich, na wschodzie i zachodzie, zamieszkiwali katolicy. Czy ziemie te powinny pozosta w dawnych niemieckich diecezjach? A jeli nie, to moe chocia ksia powinni si wywodzi z niemieckich seminariw, co podtrzymaoby niemieckie wpywy? 25. W interesie niemieckiego rzdu leao zachowanie religijno-kulturalnych wpyww na tych odczonych poddanych, nuncjusz za mg przywrci je jednym pocigniciem pira. Lecz zamiast tego z zadziwiajcym tupetem poinformowa wadze Bawarii, a tym samym Rzeszy, e jego przychylno ma swoj cen, a mianowicie ustpstwo w sprawie szk.

Rzeszy tak bardzo zaleao na kwestii granic, e w listopadzie 1920 roku - co byo niewtpliwym triumfem Pacellego - przystaa na projekt konkordatu z Bawari, w tym dania dotyczce szkolnictwa. Pozostao pytanie, jakie wraenie zrobi to w protestanckich Niemczech, a szczeglnie w Prusach. W grudniu Pacelli udzieli wywiadu paryskiemu Le Temps, rozwijajc plan zawarcia podobnych konkordatw z reszt niemieckich landw i Prusami. I znw pozostawi otwart kwesti, od kogo zacz. Od Prus? Czy od Rzeszy? Zabiegay o niego obie strony Rzesza i oddzielnie krajowy rzd Prus, ktry ba si, e Rzesza okae si zbyt ulega wobec nuncjusza, i dlatego chcia zawczasu narzuci mu wasne kryteria w sprawie konkordatu.

Domowy dramat
W tym czasie Pacelli przey domow burz, wywoan przez tarcia i niesnaski pomidzy jego mod gospodyni, siostr Pasqualina, a wieck sub26. Zdaje si, e zazdrosna o ni grupka staych sucych zacza jej uprzykrza ycie. wiadkowie w procesie beatyfikacyjnym Piusa XII nie ukrywali, e potrafia da si we znaki, zwaszcza tym, ktrym brakowao jej zapau do pracy. Bya, jak okreli to jeden z nich, snelezza (zwinna). Za zgod Pacellego Pasqualina przeja w kocu piecz nad ca nuncjatur, wcznie ze sprztaniem, gotowaniem i praniem, skutecznie tpic przeciwnikw. Od tej pory zyskaa tam hegemoni. Ale wedug siostry Eugenia, Elisabetty, w rewanu jej domowi wrogowie rozpucili po Monachium plotk, e nuncjusz patrzy na ni nie tylko jak ksidz. P wieku pniej Elisabetta wyjawia trybunaowi beatyfikacyjnemu, e jej mocno uraony tym oskareniem brat zada wszczcia ledztwa na najwyszym szczeblu w Watykanie w sprawie tej orribile calumnia (strasznej ptwarzy). Pniej za napisa do siostry, wyraajc zadowolenie z wyniku inchiesta (ledztwa), i zapewni, e odzyska spokj i pogod ducha, ktrych tak bardzo potrzebowa, eby podoa trudom cikiej pracy27. Mniej wicej w tym samym czasie Pacelli zacz korzysta z wyrki swojego idealnego sekretarza, jezuity Roberta Leibera. Wedle jednego ze wiadectw beatyfikacyjnych, cichy i drobny Leiber to osobnik melancholijny i smutny, wiecznie wzdychajcy, ale wietny pracownik, jednomylny z nuncjuszem w kwestii problemw Kocioa. Para ta pracowaa pospou caymi godzinami. To urodzony monarcha, mia si w tamtych czasach wyrazi ojciec Leiber o swoim pryncypale. Mia rwnie swoje zdanie o siostrze Pasqualinie: Nuncjusz powinien j przepdzi, ale nie chce, poniewa ona wietnie zna si na zarzdzaniu domem 28.

Czarny wstyd
Znamiennym przykadem narodowych i midzynarodowych problemw, jakie stay w tym czasie przed Pacellim, by spr Niemiec i Francji o uycie przez ni w okupowanej Nadrenii oddziaw zoonych z czarnych. Ju na pocztku kwietnia 1920 roku, speniajc dania niemieckich biskupw i laikatu, Pacelli poinformowa Gasparriego o praktyce gwacenia tam przez francuskie oddziay murzyskie niemieckich kobiet i dzieci, w zwizku z czym Stolica Apostolska powinna wywrze nacisk na francuski rzd, by wycofa stamtd czarnych onierzy. 31 grudnia 1920 roku w (napisanym po acinie) licie do Gasparriego kardyna Adolf Bertram z Wrocawia owiadczy, e Francja wolaa uy afrykaskich oddziaw, pozbawionych wszelkiej kultury i moralnoci, ktre dopuciy si okrutnych gwatw na miejscowych kobietach, co zostao nazwane potem czarnym wstydem29. Stwierdzi te, e Francuzi planuj wysa wicej czarnych oddziaw w ten rejon. Tymczasem przeprowadzone przez niemiecki rzd ledztwo dostarczyo licznych dowodw zbrodni popenionych przez te oddziay: caego katalogu sadystycznych przestpstw, takich jak gwaty, straszliwe napaci na kobiety i okruciestwa w stosunku do dzieci. W odpowiedzi przesanej Gasparriemu 16 stycznia 30 francuski ambasador przy Stolicy Apostolskiej stanowczo zaprzeczy oskareniom Pacellego i Bertrama, nazywajc je odraajc propagand, inspirowan przez Berlin. Zapewni, e naprawd w regionie tym przebywa jedynie garstka onierzy z pnocnej Afryki, w wikszoci przedstawicieli starodawnej cywilizacji, wrd ktrych jest wielu chrzecijan. Tymczasem przeciw czarnym oddziaom francuskim i ich domniemanym okruciestwom rozptano midzynarodow kampani. W Stanach Zjednoczonych pod nawa jawnie rasistowskich wnioskw Izba Reprezentantw zarzdzia ledztwo31, ktre obalio niemieckie oskarenia. Komisja zalecia Stanom Zjednoczonym nie reagowa na zarzuty wysuwane przez niemiecki rzd i Watykan. Ale Pacellego wyniki amerykaskiego ledztwa nie przekonay. 7 marca 1921 roku ponownie napisa do Gasparriego, nalegajc na interwencj papiea w imieniu napastowanych niemieckich kobiet i dzieci. Cho watykaski sekretarz stanu nie postawi rzdowi francuskiemu nowych zarzutw, to echa pomwie w

sprawie czarnego wstydu nie milky a do cakowitego oswobodzenia wspomnianych ziem. W przypadku Pacellego jednake epizod w uksztatowa jego stosunek do wojny i ras. wier wieku pniej, jako papie, tu przed wkroczeniem aliantw do Rzymu zwrci si do brytyjskiego posa przy Stolicy Apostolskiej o przekazanie MSZ Wielkiej Brytanii proby, aby wrd niewielkiego kontyngentu wojsk alianckich stacjonujcych w Rzymie po okupacji nie byo adnych oddziaw kolorowych 32.

VI. BYSKOTLIWY DYPLOMATA

Przez cay rok 1921 w poszukiwaniu najkorzystniejszej pozycji negocjacyjnej dla swojej polityki konkordatowej Pacelli w dalszym cigu lawirowa pomidzy Rzesz i Prusami. Z pomoc i usugami przyszed mu tym razem kto niezwyky Ludwig Kaas, znawca prawa kanonicznego, pose katolickiej partii Centrum w Reichstagu i (co osobliwe w przypadku zawodowego polityka) katolicki ksidz. Pi lat modszy od papieskiego nuncjusza, wytworny, noszcy okulary, nie rozstajcy si z eleganck lask i nazywany praatem, sta si jego najbliszym wsppracownikiem we wszystkich negocjacjach konkordatowych, z czasem, mimo i by oficjalnym rzecznikiem Rzeszy, coraz bardziej - z fatalnymi nastpstwami dla Niemcw mu oddanym. Dwuznaczna, odgrywajca coraz wybitniejsz rol posta Kaasa unosi si jak zy duch nad histori polityki konkordatowej Pacellego, a na kocu nad jego sprawami z Hitlerem. To wanie on w roku 1928, po rezygnacji byego kanclerza Wilhelma Marxa, jako pierwszy ksidz w dugiej historii partii Centrum zosta jej liderem, i to w czasach rosncych rnic interesw niemieckich katolikw i Watykanu. Zachcony przez Pacellego, przeszed w wyborach jako kompromisowa kandydatura pord lewicowych i prawicowych wieckich konkurentw. Fakty zaday jednak kam stwarzanym przez niego pozorom, e partia Centrum pozostanie a do koca czynnikiem stabilizujcym wadz w Niemczech. W roku 1931 by ju bowiem praktycznie osobistym doradc, przyjacielem, powiernikiem i ulubionym towarzyszem papieskiego nuncjusza i reprezentowa wycznie jego interesy. Kaas podziela przekonanie Pacellego, e gwnym punktem wszystkich przyszych konkordatw winien by nowy Kodeks Prawa Kanonicznego. Co wicej, uporczywie mu wmawia, e zawarcie oglnego i nadrzdnego konkordatu z Rzesz zapobiegnie siganiu przez poszczeglne landy po rodki rodem z Kulturkampfu. To wanie przewiadczenie przyczynio si do tego, e Pacelli wpad w sida zastawione przez Hitlera, ktry w roku 1933 po wielokro go w nim utwierdza 1. Tymczasem w cigu lata 1921 roku rzd niemiecki, pod przywdztwem reprezentujcego lewe skrzydo partii Centrum Josepha Wirtha, liczc, i wesprze to jego kraj w zaartym sporze terytorialnym z roszczc sobie pretensje do Grnego lska Polsk, nalega na Pacellego, aby szybko zawar konkordat z Rzesz. W przekonaniu Wirtha, zblienie z Watykanem mogo w tej sprawie pomc. Ale kto wie, czy nie z niechci dla jego lewicowych sympatii, Pacelli zagra na zwok. Jesieni, liczc na skonienie nuncjusza do rozmw, Wirth poprosi go o dostarczenie przynajmniej listy spraw szczeglnie wanych dla Stolicy Apostolskiej. Na co otrzyma dokument bardzo zbliony do projektu jej konkordatu z Bawari, stawiajcy w kwestii szk warunki, ktre dla Prus byy zniewag 2. I znw Pacelli zdumia pruskich ministrw otwartymi grobami. Na spotkaniu w Kultusministerium (Ministerstwie Wyzna Religijnych) W grudniu 1921 roku owiadczy ministrowi Ottonowi Boelitzowi i sekretarzowi stanu Carlowi Heinrichowi Beckerowi, e pomoe Niemcom, szybko wyznaczajc niemieckiego biskupa Trewiru w okrgu Saary, o ktr toczy si spr z Francj, tylko w przypadku podjcia przez pruski rzd wsppracy w postulowanej w konkordacie kwestii szk. Poinformowa te, jak zwykle beznamitnie, e bez zaatwienia tej sprawy po jej myli Stolica Apostolska obejdzie si bez konkordatu. Pod koniec spotkania ministrowie doszli do wniosku, e nuncjusz nie pojmuje problemw niemieckiej polityki 3. Niemniej 6 stycznia 1922 roku po intensywnych negocjacjach, w zamian za szybkie wyznaczenie niemieckiego biskupa Trewiru, Pacelli wydusi z Prus zgod na przedyskutowanie na yczenie Rzeszy sprawy szk 4. Postawiwszy w ten sposb znak rwnoci pomidzy kwesti szk i wiszcymi nad Niemcami sporami terytorialnymi, pochwali si tym osigniciem kardynaowi Adolfowi Bertramowi, dodajc, e zawdzicza je nie swoim talentom, lecz Bogu. Bertrama i Schultego, czoowych katolickich praatw w Prusach, wyznanie to najwyraniej skonsternowao. W licie do Bertrama z 9 stycznia Schulte nazwa t umow nadzwyczaj ryzykown, gdy moga ona tylko zachci Francuzw do zwikszenia roszcze terytorialnych. Orzek, e ostatecznie obrci si to przeciwko interesom Watykanu w Niemczech. Po tej wymianie opinii Bertram poprosi Pacellego o nie przeciganie struny, poniewa dla pastwa pruskiego zawiadywanie

szkolnictwem jest rzecz wit. Jednake papieski nuncjusz by mdrzejszy od miejscowych hierarchw. Dalej wic ignorujc spoeczne i polityczne realia Niemiec, tak zawzicie dy do odniesienia zwycistwa w kwestii szk, e, guchy na rady swych pruskich braci w biskupstwie, nie zwaa na inne powane skutki takiego postpowania, demonstrujc charakterystyczn dla fuzj uporu z brakiem rozwagi, dziki ktrym sta si dziesi lat pniej wyjtkowo wygodnym z punktu widzenia Adolfa Hitlera partnerem negocjacji 5.

Nowy papie
22 stycznia zmar po krtkiej chorobie papie Benedykt XV, a jego nastpc zosta 6 lutego Achille Ratti, ktry przybra imi Piusa XI. Ten szedziesicioczteroletni syn dyrektora fabryki jedwabiu koo Mediolanu, uczony, paleograf, archiwista i zapalony alpinista, po pracy na stanowisku prefekta biblioteki watykaskiej zosta wysany jako nuncjusz do Polski, gdzie odznaczy si jako zrczny i odwany dyplomata. W roku 1921 zosta arcybiskupem Mediolanu i awansowa na kardynaa. Niski, zbudowany mocno niczym grski wspinacz, mia szerokie, wysokie czoo i przenikliwe spojrzenie. Witajc pielgrzymw i przyjmujc goci, rozdawa umiechy, lecz potrafi by surowy. Pewien praat powiedzia o nim, e przygotowanie si do spotkania z Rattim przypomina podejcie do egzaminu. Odpytywa srogo i biada duchownemu, ktry nie zna odpowiedzi. A okaza si jednym z najbardziej stanowczych papiey w historii wspczesnego Kocioa. To on, po raz pierwszy od roku 1870, na znak, e zamierza rozwiza tzw. kwesti rzymsk, wygosi papieskie bogosawiestwo urbi et orbi z balkonu nad placem witego Piotra. Rektor kolegium angielskiego zapamita, e patrzcy z gry na plac nowy papie by tak spokojny i opanowany, jak wtedy, kiedy sta na szczycie Monte Rosa lub wtedy, gdy podczas alpejskiej burzy nocowa na skalnej pce 6. Ratti i Pacelli, ktrzy dobrze si znali, jednakowo nienawidzili i bali si bolszewizmu. Do pierwszych, wielce pomylnych dla Pacellego, decyzji nowego papiea naleao pozostawienie Pietra Gasparriego na stanowisku sekretarza stanu. Oznaczao to, e polityka konkordatowa Watykanu si nie zmieni. Nie rezygnujc z negocjacji w sprawach konkordatw z landami, w latach 19231924 Pacelli by te zajty ostrymi krajowymi i midzynarodowymi kryzysami, spowodowanymi francusk okupacj Zagbia Ruhry i zaamaniem si niemieckiej marki. 11 stycznia 1923 roku, pod pretekstem wstrzymania przez Niemcy dostaw wgla i drewna, wojska francuskie i belgijskie zajy silnie uprzemysowiony okrg Ruhry. W odpowiedzi Berlin przesta paci reparacje wojenne, wzywajc Niemcw do biernego oporu i strajkw i zobowizujc si do wypaty rekompensat protestujcym robotnikom. Z pomoc niemieckiego wojska grupy terrorystyczne zaatakoway linie kolejowe i obiekty przemysowe. Wywoao to fal aresztowa, egzekucji, wydale i surowych sankcji wzgldem ludnoci cywilnej. Kurs marki wobec amerykaskiego dolara zacz spada, najpierw do 18 000, a w lipcu do 160 000. W listopadzie wynis ju cztery miliardy marek za dolara, a potem liczby rozmnoyy si w biliony. Francuzi zaciekle oskarali Watykan o sprzyjanie Niemcom, ale Gasparri nie reagowa. Korzystajc z raportw Pacellego, watykaski sekretarz stanu wielokrotnie ostrzega, e jeeli dziaania Francji przypr Niemcw do muru, regionowi temu grozi komunistyczny przewrt. Pod naciskiem niemieckiego ambasadora przy Stolicy Apostolskiej i za spraw doniesie Pacellego, ktry pisa te wci o zagroonych widokach na konkordat, 28 czerwca Pius XI ogosi w L 'Osservatore Romano list otwarty, w ktrym ostro potpi warunki reparacji wojennych i skrytykowa Francj za okupacj czci terytorium zachodnich Niemiec. Niemcy si uradowali. Francuzi wciekli. Wprawdzie gwnie dziki dyplomatycznym zabiegom Pacellego strony zbliyy si do siebie, ale Francuzi pozostali nieufni wobec zamysw Watykanu 7. Tymczasem Gasparri, w zgodnym wspdziaaniu z Pacellim, za porednictwem tajnych nieoficjalnych misji ostrzeg francuskich hierarchw, e Francja prowadzi w Zagbiu Ruhry niebezpieczn gr. Doniesiono mu bowiem, e Rosja zamierza wykorzysta niepokoje w Europie Zachodniej. Tak oto, za spraw prywatnych spotka, zaszyfrowanych depesz i cichych sugestii, szeptanych do francuskich i niemieckich uszu, Watykan odegra rol porednika w zblieniu do siebie stron.

Konkordat z Bawari
W marcu 1924 roku wysiki Pacellego, by sfinalizowa konkordat z Bawari, wreszcie wyday owoce i dokument by gotw do podpisu. Na pocztku stycznia 1924 roku Pacelli i Pius XI zasiedli razem w paacu apostolskim i przewertowali niemiecki tekst traktatu sowo po sowie. Kilka dni pniej w bawarskim parlamencie konkordat przyjto gosami 73 do 52. Duga i mudna droga do jego zawarcia zaja ponad pi lat. Gasparri by do tego stopnia zadowolony, zwaszcza ze swojego pupila Pacellego, e wychwalajc go

przed legatem bawarskim w Rzymie, nazwa go jednym z najlepszych nuncjuszy, jeli nie najlepszym8. Konkordat gwarantowa, e Bawaria uznaje nowy Kodeks Prawa Kanonicznego za obowizujcy w sprawach nominowania arcybiskupw, biskupw, praatw i kanonikw. Dawa te Pacellemu pen wadz, jakiej ten da, nad seminariami i nauczaniem religii w caym systemie szkolnictwa. A ponadto zapewnia Kocioowi katolickiemu po wsze czasy uznanie, ochron i rozwj. W zamian za to w artykule 13, z uwagi na opacanie kleru z bawarskiej kiesy pastwowej, Koci zgadza si zatrudnia wycznie obywateli bawarskich lub obywateli z innych landw Niemiec 9. Podpisanie konkordatu z Bawari stanowio sukces, ktry natychmiast zakci perspektywy na zawarcie umw konkordatowych z Rzesz i Prusami. Pruscy ministrowie byli tym bardziej podejrzliwi, gdy Pacelli publicznie si chwali, e wykorzysta konkordat z Rzesz do narzucenia im swoich warunkw. 27 listopada poinformowali wic rzd niemiecki, e poniewa Bawaria wynegocjowaa osobny konkordat, to rwnie Prusy musz zawrze swj wasny. Dyktowanie najwikszemu niemieckiemu krajowi zwizkowemu polityki pastwowo-kocielnej przez Rzym, a nie Berlin, jest nie do przyjcia, podkrelili, owiadczajc stanowczo, e bez zgody pruskiego rzdu adnego konkordatu Watykanu z Rzesz nie bdzie.

Gospodarz doskonay
Oficjalnie Pacelli przenis si do Berlina 18 sierpnia 1925 roku i zamieszka we wspaniaej, otoczonej parkiem rezydencji przy Rauchstrae 21 w dzielnicy Tiergarten. Wysoki, elegancki, w fioletowym jedwabnym paszczu, sta si znan postaci w stolicy, zajedajc limuzyn pod ministerstwa Rzeszy i Prus i nawiedzajc swoim majestatem rauty w ambasadach. Sam rwnie zacz wydawa przyjcia dla berliskiej elity dyplomatycznej i pastwowej, zdobywajc sobie opini doskonaego gospodarza. Regularnie gocili w nuncjaturze prezydent Ebert, marszaek polny Paul von Hindenburg, minister spraw zagranicznych Gustav Stresemann i inni czonkowie gabinetu. Papieski nuncjusz da si pozna w Berlinie jako czarujcy biesiadnik, syncy z zabawnych ripost i umiejtnoci rozmowy na dowolny temat waciwie w kadym jzyku. Lord D' Abemon, brytyjski ambasador w Berlinie w latach 19301936, uwaa go za najlepiej poinformowanego dyplomat w Niemczech 10. Pacelli zacz y nieco swobodniej i przyjemniej spdza czas, w imi oliwienia trybw i k dyplomacji porzucajc swj zwyczajowy ascetyzm. Opowiada si o nim, e w majtkach bogaczy pod Berlinem jedzi konno. Natomiast siostra Pasqualina wyjawia, e berliscy przyjaciele kupili mu mechanicznego, napdzanego elektrycznoci konia, na ktrym jedzi w ostrogach i kurtce jedzieckiej. Po jego mierci wspominaa, e subteln, szlachetn skromnoci zdoby serca wszystkich (...) wszdzie promieniujc majestatem, a zarazem ludzkim ciepem ksicia Kocioa. I cho piastowa wysokie stanowisko nuncjusza papieskiego w Berlinie, jego uwagi napisaa w typowym dla niej przesodzonym stylu nie uchodzi aden kwiat zdobicy st, najdrobniejszy gest umilajcy mu skromny posiek, a nawet kot, czule aszcy si u jego stp. Kocha wszystkie zwierzta z wyjtkiem much, do ktrych ywi szczegln awersj .W zaciszu nuncjatury w prostej sutannie zachowywa si rwnie godnie i skromnie, jak w ornacie. Ktrego dnia po powrocie ze spaceru po Tiergarten, rozanielony opowiedzia siostrze Pasqualinie, e jaki chopczyk podszed do niego w parku i spyta, czy jest Bogiem Wszechmogcym. Czy ten wytworny, wewntrznie zdyscyplinowany, surowy dostojnik kocielny kiedykolwiek pozwala sobie na cakowit swobod? O niejakiej figlarnoci w jego usposobieniu wiadczy moe anegdota opowiedziana przez jego ssiada, arystokrat z Berlina. Hans-Conrad Stahlberg opisa dziwn ceremoni ich witania si co rano, kiedy ostrzc brzytwy, widzieli si z pewnej odlegoci przez okna ssiadujcych ze sob azienek. Ktrego dnia - zwierzy si swojemu synowi - Pacelli mnie zaskoczy, pozdrawiajc opuszczon brzytw niczym rapierem 12.

Konkordat z Prusami
W tym okresie, jako dziekan korpusu dyplomatycznego w Berlinie prowadzc bardziej intensywne ycie towarzyskie, Pacelli w dalszym cigu stara si wyj obronn rk z negocjacji w sprawie konkordatu z Prusami. Wychowani w wielopokoleniowej tradycji protestanckiego pluralizmu pruscy ministrowie instynktownie wierzyli w zachowanie tradycyjnych praw miejscowych kapitu katedralnych, take katolickich. Podczas gdy on w niechci protestantw do mianowania biskupw przez papiea widzia dowd antypapieskiego nastawienia. Z upywem miesicy, po publicznym nagonieniu sprawy, namitnoci wzrosy. Pacelli wzmaga obawy katolikw przed zagroeniem wiszcym nad katolickimi szkoami, a protestanci bronili zasady liberalizmu przed rzymskokatolickim dogmatyzmem. A jeli ten woski nuncjusz dy do wywoania kontrreformacji w samym sercu protestantyzmu? Im bardziej Pacelli kluczy i lawirowa,

tym chtniej Prusacy brali z niego przykad. Do jesieni 1928 roku gwny problem szkolnictwa pozosta nierozwizany. Czas byo skoczy z owijaniem w bawen. Pruski premier, Otto Braun, oznajmi Pacellemu, e konkordat nie moe zawiera jakichkolwiek warunkw w kwestii szk. Na co ten odpowiedzia, e nie moe wrci do Ojca witego w Rzymie z projektem konkordatu, w ktrym nie ma mowy o szkoach. A ja, jeli nie chc si narazi na pewn przegran, nie mog pj do parlamentu z konkordatem, w ktrym jest o nich mowa, odparowa Braun 13. Ostatecznie wiosn 1929 roku na ustpstwo poszed papieski nuncjusz. W kocowych negocjacjach strony osigny porozumienie co do nowej diecezji w Berlinie, o ktr zabiega Pacelli. W sprawie nominacji biskupw zawarto tymczasowy kompromis: kanonikom katedralnym zezwolono na sporzdzenie listy kandydatw, spord ktrych Stolica Apostolska wybieraa trzech i z tych dokonywali oni ostatecznego wyboru. Specjalna klauzula przyznawaa pruskiemu rzdowi prawo weta wobec kandydata, co do ktrego mia powane zastrzeenia. Wszyscy ksia musieli by obywatelami Rzeszy i mie ukoczone seminarium. O szkoach nie byo ani sowa 14. Konkordat podpisano 14 czerwca 1929 roku. Miesic pniej, gosami 243 do 171, ratyfikowa go pruski parlament. 5 sierpnia Pacelli przesa Braunowi oficjaln not, oznajmiajc, e oczywisty kompromis w sprawie szk zosta zawarty pod naciskiem. W zwizku z czym ma obowizek owiadczy, e nie wyrzek si utrwalonych w innych konkordatach fundamentalnych zasad, do ktrych si odwoywa 15. Nie zrezygnowa z zawarcia konkordatu z Rzesz, ale czasy nie byy po temu, gdy Niemcy znw popady w grony kryzys wewntrzny i zewntrzny. Pod koniec padziernika 1929 roku zaamaa si gieda nowojorska i rozpocz wiatowy krach gospodarczy. Trzy tygodnie wczeniej zmar Gustav Stresemann, wyczerpany latami wysikw, by przywrci Niemcom przedwojenn wietno. To on wprowadzi swj kraj do Ligi Narodw, bra udzia w negocjacjach nad planem Dawesa i planem Younga, obniajc niemieckie reparacje wojenne tak, by dao je si spaci. To on nalea do architektw ukadu z Locamo, ktry przynis Europie wzgldny spokj. Kiedy zmar, a nad wiatem zaczy gromadzi si burzowe chmury gospodarczego i przemysowego kryzysu, dni republiki weimarskiej byy policzone. Po krachu na Wall Street skoczy si napyw poyczek ze Stanw i zadano zwrotu ju zacignitych. Wraz z zaamaniem si wiatowego handlu Niemcy nie byy w stanie wyeksportowa wasnych produktw w ilociach pozwalajcych na zakup surowcw i jedzenia. Bezrobocie roso, przedsibiorstwa upaday. Bankructwa bankw byy tu-tu. W trakcie tych wydarze Pacellego wezwano do Rzymu. Depesza nadesza w listopadzie, kiedy odpoczywa w swoim ulubionym ustroniu, w prowadzonym przez siostry sanatorium w Rorschach, dokd, poczwszy od 1917 roku, jedzi co najmniej dwa razy na rok. Na emerytur odszed liczcy niemal osiemdziesit lat sekretarz stanu, kardyna Pietro Gasparri, a na jego miejsce wybrano faworyzowanego przeze od blisko wierci wieku nuncjusza papieskiego w Niemczech. Pacelli powrci wic w popiechu do Berlina, eby uporzdkowa sprawy i si poegna. Wrd wielu uroczystoci poegnalnych byo te niadanie wydane przez von Hindenburga, prezydenta republiki. Wznoszc toast na cze Pacellego, powiedzia on: Dzikuj Waszej Eminencji za wszystko, czego przez te dugie lata dokona dla sprawy pokoju, kierujc si najwyszym poczuciem sprawiedliwoci i gbokim umiowaniem czowieka. Zapewniam Wasz Eminencj, e nie zapomnimy tutaj ani jego, ani jego dziea 16. 10 grudnia Pacelli opuci Berlin. Rzd niemiecki zaofiarowa mu otwart karoc, by pojecha w niej na dworzec Anhalter. Na Rauchstrae wylegy dziesitki tysicy modych czonkw Akcji Katolickiej, trzymajcych nad gowami pochodnie. Na cze nuncjusza opuszczano sztandary, piewano pieni religijne, a wierni na trasie jego przejazdu krzyczeli i pakali. Orkiestra na podecie odegraa papieski hymn. Tum o mao co nie znis ustawionych barier. A Pacelli raz po raz go bogosawi 17. Przed witami otrzyma czerwony kardynalski kapelusz. Wedug siostry Pasqualiny, wcale nie pragn nowej funkcji i bynajmniej go ona nie ucieszya. W rzeczywistoci jego najwikszym pragnieniem byo powici si opiece nad duszami 18. Niemniej 7 lutego 1930 roku obj stanowisko watykaskiego sekretarza stanu, w Kociele katolickim najwaniejsze po papieu.

VII. HITLER I NIEMIECKI KATOLICYZM

Adolf Hitler bardzo wczenie doceni si sprzeciwu katolikw wobec narodowego nacjonalizmu. W Mein Kampf 1przyzna, e konfrontacja z Kocioem katolickim w Niemczech byaby katastrof. Wiodc cygaskie ycie w Wiedniu, przemyla bezskuteczno Kulturkampfu i zrozumia, jak wane jest cise

rozrnienie katolicyzmu politycznego i wyznaniowego. Partie polityczne napisa nie powinny mie nic wsplnego z kwestiami religijnymi, chyba e te s obce narodowi, podkopujc obyczaje i moralno rasy. Tym samym religii nie powinno si wcza do intryg partii politycznych Po zwolnieniu z wizienia, w ktrym siedzia za udzia w puczu monachijskim, 26 lutego 1925 roku Hitler powtrzy t myl w gazecie swojej partii, Vlkischer Beobachter, owiadczajc, e ruch narodowych socjalistw nie da si wcign w religijne dyskusje. Dwa lata pniej, w oklniku partyjnym, zabroni ze wzgldw taktycznych wszelkich wypowiedzi na temat religii 2. Obieca, e wobec katolickiej partii Centrum nie zastosuje nowego Kulturkampfu, lecz bdzie z ni walczy na paszczynie czysto politycznej. W rzeczywistoci jego pogld na Kocioy by dwojaki publiczny i prywatny. W lutym 1933 roku owiadczy w Reichstagu, e bd one stanowi integraln cz ycia narodu niemieckiego. Ale prywatnie w nastpnym miesicu zapowiedzia wyrwanie z korzeniami chrzecijastwa w Niemczech. Albo jest si chrzecijaninem, albo Niemcem. Nie mona by jednym i drugim 3, owiadczy. A tymczasem dokada stara, aby zrcznymi manipulacjami wykorzysta potg Kociow do wasnych celw. W roku 1927 nawiza znamienn prywatn korespondencj z katolickim sympatykiem nazistw, ojcem Magnusem Gttern, niepoprawnym modym duchownym, ktrego przeoeni zesali do wiejskiego zacianka Lehenbuhl. Kilka jego krytycznych, lecz dojrzaych listw, popierajcych ruch nazistowski, doczekao si dwch odpowiedzi Hitlera 4. W pierwszej nazwa on Koci katolicki ogromnym zawodowym aparatem, ktry pomniejsza Narodow Parti Socjalistyczn. Zadaniem tej partii nie jest przypodobanie si lojalnym chrzecijanom, ale odzyskanie przez nard wszystkiego, co si na skada, jego utraconej kultury moralnej i duchowej. W drugim licie natomiast, wysanym z Monachium w marcu, napisa: czenie religii w jakiejkolwiek formie z partiami politycznymi uwaam zawsze i bezwarunkowo za nieszczcie. Upolitycznienie religii nazwa zgubnym i oskary katolick parti Centrum o zwalczanie od koca pierwszej wojny wiatowej idei narodowej. A zakoczy uoglnieniem, e przez swoje upolitycznienie chrzecijastwo nie zdobyo nowych wiernych, lecz stracio miliony. W stwierdzeniu tym odezway si, o dziwo, echa opinii Piusa X na temat Francji oraz Piusa XI na temat Woch i katolickiej Woskiej Partii Ludowej (Partito Popolare). Z czasem pod tym samym pogldem podpisa si - w odniesieniu do Niemiec i partii Centrum - Eugenio Pacelli. Tak si skada, e dziki sile tej partii w powojennych Niemczech nastpi niebyway wzrost aktywnoci katolikw w yciu religijnym, kulturalnym i politycznym - rozmnoenie katolickich stowarzysze, zwizkw zawodowych, powoa religijnych, publikacji i ogromne spotgowanie zapau spoecznego. Liczba ksiy w diecezjach katolickich wzrosa w latach dwudziestych z 19 000 do 21 000. Liczba mskich klasztorw niemal si podwoia, z 366 do 640, podobnie jak zakonnikw, z 7 000 do 14 000. Zwikszya si te liczba zakonnic, z 60 000 do 77 000. W roku 1930 w Niemczech yo okoo 23 milionw katolikw, czyli okoo 35 % narodu, a od wojny ich liczba, mimo utraty ziem zamieszkanych przez ludno katolick, wzrosa o blisko 2,5 miliona 5. Speniajc wizj Schelera i Erzbergera, katoliccy pisarze, poeci, artyci i dziennikarze wnieli istotny wkad w ksztatowanie kultury epoki weimarskiej. Za spraw mylicieli takich jak Romano Guardini i Peter Lippert katolicka myl zyskaa opini ywotnej i oryginalnej. We Frankfurcie nad Menem, Wrocawiu i Berlinie powstay katedry o profilu katolickim. Rozkwity katolickie kluby, stowarzyszenia studenckie i zwizki zawodowe, a w caym kraju organizowano liczne konferencje i seminaria powicone katolicyzmowi. Chocia w Niemczech wyznawaa go mniejszo, to w porwnaniu z wyznaniami protestanckimi by on lepiej zorganizowany. Podczas gdy modzieowe organizacje protestanckie skupiay 700 000 czonkw, to katolickie 1,5 miliona. Nawet po szybkim sukcesie organizacji nazistowskich, a do roku 1933, Koci katolicki pozosta najwiksz instytucj spoeczn w pastwie. Katolickie wydawnictwa zarwno informoway, jak inspiroway stowarzyszenia wiernych. Pod koniec lat dwudziestych ukazywao si okoo czterystu katolickich dziennikw, stanowicych okoo 15 % niemieckiej prasy codziennej. Ponadto wychodzio okoo 420 katolickich pism, w tym trzydzieci o nakadzie powyej 100 000. Informacje z caego kraju zbieray dwa katolickie serwisy prasowe i filmowe, a katolicki przegld filmowy Film-Rundschau wywar silny wpyw na rozwijajcy si niemiecki przemys kinemato graficzny. Zloty katolickich robotnikw, harcerzy i innych grup organizowano we wszystkich czciach kraju, podobnie jak msze pod goym niebem. Na przykad naboestwo pod goym niebem w Dortmundzie w roku 1927 zgromadzio 80 000 wiernych 6. Po zniesieniu przez konstytucj weimarsk ogranicze w organizowaniu zgromadze religijnych procesje katolickie zyskay popularno nawet tam, gdzie nikt ich dotd nie widzia. W wito Boego Ciaa za hosti niesion w bogato zdobionej monstrancji szli po berliskiej Unter den Linden politycy katoliccy.

Kiedy w obliczu rosncego bezrobocia (3,2 miliona bezrobotnych w styczniu 1930 roku) w wyborach do Reichstagu 14 wrzenia 1930 roku partia Hitlera uzyskaa efektowny przyrost mandatw, niemiecki Koci katolicki by wci potn si. W jakiej mierze Hitlerowi udao si w latach dwudziestych rozproszy obawy katolikw przed narodowym socjalizmem? I w jakiej mierze zawdzicza ten wstpny sukces pocztkom katolickiego cienia ku temu ruchowi? Dziki triumfowi we wrzeniowych wyborach za spraw przyrostu gosw z 2,6 % do 18,3 % partia Hitlera zwikszya liczb miejsc w Reichstagu z 12 do 107. Tym samym nazici stali si drug liczebnie, po socjaldemokratach, parti w parlamencie. O takim skoku zadecydowaa w znacznym stopniu atrakcyjno ideologicznej partii prawicy dla protestantw, szukajcych radykalnych rozwiza w katastrofalnej sytuacji gospodarczej. Pod wpywem miejscowych nastrojw antyklerykalnych i rozczarowania rzdami weimarskimi ku narodowemu socjalizmowi skaniay si te, na co s dowody, katolickie zwizki zawodowe, na przykad, w rejonie Schwarzwaldu 7. Ale podczas gdy w wyniku wyborw liberaowie w parlamencie ulegli zdziesitkowaniu, a socjaldemokraci utracili 5 % mandatw, opierajca si na tradycyjnym katolickim elektoracie partia Centrum utrzymaa stan posiadania, zwikszajc nawet nieco liczb miejsc w Reichstagu z 62 do 66, czyli do 14,8%. Niemniej na przeomie dekad katolicy nie ustawali w ostrej krytyce narodowych socjalistw na amach prasy i z ambon. We wrzeniowym numerze pisma Die Arbeit katolicki dziennikarz Walter Dircks nazwa katolick reakcj na nazizm otwart wojn. Ideologia narodowych socjalistw, stwierdzi, stoi w jaskrawej, oczywistej sprzecznoci z Kocioem. Wrd zebranych w roku 1934 przez Theodora Abela doniesie nazistowskich aktywistw s gwatowne skargi na wojowniczo i niech okazywan przez katolikw narodowemu socjalizmowi na pocztku lat trzydziestych. Koci [katolicki] utrudni nam ycie. Zamordowanym narodowym socjalistom odmawia posug religijnych i pochwku w powiconej ziemi, napisa jeden z nich 8. Inny, piszc o szykanach spotykajcych nazistw ze strony chadekw, poskary si, e w miejscowej kaplicy nie udzielono nam sakramentw, bo odmwilimy wystpienia z partii. List do biskupa nic nie pomg. Dlaczego wic katolicko-nazistowski antagonizm nie przybra formy konfrontacji, ktrej tak obawia si Hitler? Pouczajcym punktem wyjcia do wyjanienia tej kwestii jest korespondencja, jak po wyborach do Reichstagu w roku 1930 Gauleitung (regionalny zarzd) NSDAP w Hesji wymieni z kancelari biskupa w Moguncji. Rzecznik prasowy Gauleitungu pragn si dowiedzie, czy biskup podziela pogldy pewnego proboszcza z Kirschhausen, ktry owiadczy swoim parafianom, e: 1. aden katolik nie moe nalee do partii hitlerowskiej. 2. aden czonek partii hitlerowskiej nie moe uczestniczy w [zgromadzeniach kocielnych] pogrzebach i innych uroczystociach. 3. Dopki katolik pozostaje czonkiem partii hitlerowskiej, nie bdzie otrzymywa sakramentw 9. W odpowiedzi na t indagacj moguncki wikariusz generalny rycho potwierdzi, e wypowied proboszcza z Kirschhausen jest zgodna z przekonaniami diecezji. Zwrci ponadto uwag, e uprawiana przez parti hitlerowsk polityka nienawici rasowej jest niechrzecijaska i niekatolicka. Po czym wskaza, e zawarte w Mein Kampf pochway Hitlera wobec instytucji katolickich nie mog zmieni faktu, i religijna i owiatowa polityka narodowego socjalizmu jest niezgodna z wiar katolick. Sprawa moguncka, o ktrej wiele wtedy mwiono, zaniepokoia katolickich biskupw w Niemczech. Czy Moguncja popenia nietakt? Czy biskupi powinni zaj wsplne stanowisko? Niektrzy z nich sarkali, e diecezji mogunckiej zabrako taktycznej rozwagi, no bo czy narodowy socjalizm nie broni pozytywnego chrzecijastwa przed ateistycznym marksizmem? Ale kiedy pn jesieni niemiecki episkopat zebra si na konferencji w Fuldzie, nie ogosi adnego dokumentu. Zamiast tego przewodniczcy konferencji, kardyna Bertram z Wrocawia, w ordziu noworocznym ostrzeg Koci katolicki w Niemczech przed politycznym ekstremizmem oraz niegodziwoci i obdem rasizmu. Wszelako w lutym 1931 roku episkopat bawarski wyda swoim ksiom bardziej szczegowe zarzdzenie. Unikajc szczeroci zawartej w stanowisku biskupa Moguncji, przyj bardziej pluralistyczn, demokratyczn postaw, argumentujc, e kapani powinni mie woln rk w ocenie konkretnych przypadkw w swych parafiach. Jako stre nauczania prawdziwej moralnoci i wiary, biskupi musz ostrzega przed narodowym socjalizmem tak dugo i dopty, dopki gosi on polityczne i kulturalne pogldy nie do pogodzenia z nauk katolick 10. W nastpnym miesicu arcybiskupi katoliccy trzech innych diecezji Kolonii, Paderbornu i Nadrenii powtarzajc kluczowe zdanie z listu biskupw Bawarii, w nader jasnych sowach owiadczyli, e narodowy socjalizm i katolicyzm s nie do pogodzenia. Tak wic w krytycznych latach przed rokiem 193 3, kiedy Hitler by coraz bliszy przejcia wadzy, a

ruch nazistowski rozrasta si i pczkowa, wymienione inicjatywy biskupw wyraay szczer wspln postaw Kocioa katolickiego. Wyjtkw takich jak opat zakonu benedyktynw, Alban Schachleitner, z powodw, w jego mniemaniu, taktycznych popierajcy nazistw na zo luteranom, jak niezrwnowaony umysowo ojciec Wilhelm Maria Senn, ktry wierzy, e Hitlera zesaa na wiat Opatrzno, jak wreszcie wspomniany katolicki korespondent Hitlera, ojciec Gtt byo niewiele. Czy zatem przecitny mylcy katolik mg ywi jakiekolwiek wtpliwoci co do ideologii narodowosocjalistycznej i jej prawdopodobnych skutkw? W swoim studium na temat popularyzacji postaw katolickich wrd nazistw Klaus Scholder, niemiecki historyk Kocioa tamtych czasw, przytacza dwie kluczowe rozprawy i opisuje potn kampani w prasie. Wiosn 1931 roku katolicki pose do Reichstagu, Karl Trossman, opublikowa bestsellerow ksik Hitler i Rzym, w ktrej nazwa narodowych socjalistw brutaln parti, ktra odrze nard z wszelkich praw. Hitler, ostrzega, wciga Niemcy w now wojn, wojn, ktra skoczy si jeszcze wiksz katastrof ni ta ostatnia. Niedugo potem katolicki autor Alfons Wild w szeroko upowszechnionym eseju Hitler i katolicyzm napisa, e wiatopogldem Hitlera nie jest chrzecijastwo, ale ideologia rasy, ideologia, ktra nie gosi pokoju i sprawiedliwoci, lecz przemoc i nienawi. Tymczasem dwch dziennikarzy katolickich, Fritz Gerlich i Ingbert Naab, ostro skrytykowao narodowy socjalizm na stronach monachijskiego periodyku Der Gerade Weg (Prosta Droga), nazywajc ten ruch zaraz. W numerze z 11 lipca 1932 roku napisali, e: Narodowy socjalizm oznacza wrogo wobec ssiednich krajw, despotyzm w sprawach wewntrznych, wojn domow i wojn midzynarodow. Narodowy socjalizm to kamstwa, nienawi, bratobjstwo i bezgraniczne cierpienia. Adolf Hitler gosi prawo kamstwa. Wy, ktrzy padlicie ofiar optanego despoty, obudcie si! 11. Jednake w stanowczy i zjednoczony front Kocioa katolickiego w Niemczech nie wspgra z pogldami w samym Watykanie, pogldami, ktre w coraz wikszym stopniu ksztatowa i lansowa Eugenio Pacelli.

Pacelli na ojczystym gruncie

Ukryty w Watykanie jako sekretarz stanu, Pacelli odpowiada za polityk zagraniczn i stosunki z pastwami na caym wiecie w okresie, gdy nkany chorob Pius XI coraz bardziej zdawa si na swego ulubionego kardynaa. Pacelli wrci na znajomy grunt w wicej ni jednym sensie, w Sekretariacie Stanu przesuy bowiem szesnacie lat, zaczynajc jako skromny urzdnik, a koczc w randze podsekretarza. Kiedy jednak zabra si do nadzorowania rozlegych i skomplikowanych stosunkw Kocioa na wszystkich kontynentach, zosta wcignity w kolejny dramat domowy z udziaem swojej zakonnej gospodyni, siostry Pasqualiny 12. Poegnawszy si w grudniu z gronem znajomych w Berlinie, z ulg rozsta si te z domowniczkami Pasqualina i dwiema zakonnicami, ktre jej pomagay. Nie zamierza zabiera ich ze sob do Rzymu. Wedug jego siostry Elisabetty, wyrobi sobie kiepskie zdanie o Pasqualinie, apodyktycznej i nadzwyczaj chytrej (scaltrissimo), jak j nazwaa. Po przyjedzie do Rzymu, zanim wprowadzi si do apartamentu sekretarza stanu nad balkonami paacu apostolskiego, zamieszka czasowo u swojego brata Francesca przy Via Boezio. Tu przed przeprowadzk poprosi siostr, by poprowadzia jego nowe gospodarstwo w Watykanie. Elisabetta przypomniaa mu wwczas, e jako ona i matka ma pewne obowizki, ale nie da si odwie od pomysu. Zapewni j, e ten ukad nie przeszkodzi jej w wypenianiu obowizkw wzgldem rodziny. Dzie lub dwa po tej rozmowie zeznaa Elisabetta przed trybunaem beatyfikacyjnym - w Rzymie, bez adnej zapowiedzi i pozwolenia swojego zakonu czy Pacellego, zjawia si siostra Pasqualina. Najpierw wynaja pokoje w domu zakonnym przy Via Nicolo V, po czym, uprosiwszy Elisabette, by przyja j, ubog i nie znajc woskiego, pod swj dach, szybko si tam zadomowia i jak zwykle zacza wszystkim rzdzi. Elisabetta znosia obecno zakonnicy tylko przez wzgld na brata, ale nie moga zrozumie, czemu jej nie przegoni. W kocu jednak, signwszy po drastyczny rodek, pozbya si jej z domu i jak liczya, z Rzymu. Miaam jej tak serdecznie dosy, i w kocu owiadczyam, e z powodu wyjazdu do Lourdes zamykamy mieszkanie. Jak powiedziaa, tak zrobia, ale tu po jej wyjedzie z miasta Pasqualina wprowadzia si do watykaskiego apartamentu Pacellego pod pretekstem, e zajmie si jego odnowieniem i umeblowaniem. Rozgociwszy si w nowym lokum, sprowadzia z Niemiec dwie siostry pomagierki. Pacelli wpad wic na powrt w rce jej i zakonnic i pozosta w nich przez lat bez maa trzydzieci, a do swojej mierci.

Czerwony trjkt
Od chwili objcia urzdu sekretarza stanu Pacelli by zajty sprawami niemieckimi, a zwaszcza

sukcesami NSDAP Hitlera. Jednak mimo caej odrazy do nieskrywanego rasizmu nazistw, jeszcze bardziej niepokoiy go jawna agresywno i cele komunizmu w tak zwanym czerwonym trjkcie, czyli w Rosji Sowieckiej, Meksyku i od roku 1933 Hiszpanii. Stosunek Stolicy Apostolskiej do Hitlera nie by jednoznaczny: w przeciwiestwie do komunistw, nazici nie lubowali zniszczy chrzecijastwa, a ponadto czynili uspokajajce gesty wobec Kocioa katolickiego. Natomiast zagroenie dla Kocioa na wiecie ze strony komunizmu postrzegano w watykaskim Sekretariacie Stanu cakiem inaczej. Lenin, a po nim Stalin nigdy nie kryli swoich zamiarw. Wypowiedzieli wojn religii jako takiej, a powszechne mordercze przeladowania Cerkwi prawosawnej przez komunistw trway od roku 1917. Popw i biskupw wiziono i zabijano, witynie pldrowano, niszczono lub zamieniano w ateistyczne muzea, szkoy i pras wykorzystywano do oczerniania wiary. Nauczanie dzieci poniej lat szesnastu religii stao si przestpstwem. Cho katolikw byo w Rosji najwyej ptora miliona i nie stanowili zagroenia dla wadzy, take Koci katolicki pad ofiar bolszewikw. W roku 1923, pod zarzutem podegania do kontrrewolucji, aresztowano zarzdc i wikariusza generalnego kluczowej katolickiej diecezji w Mohylewie oraz trzynastu ksiy. Wikariuszowi generalnemu oderwano ucho i torturowano go, a wreszcie si zaama. Zosta stracony w Wielki Pitek. Niedugo potem uwiziono do koca ycia egzarch bizantyjskiego Kocioa katolickiego w Rosji. Tymczasem wyapano i przewieziono do guagu na Wyspach Soowieckich na Morzu Czarnym setki biskupw, ksiy i wieckich wiernych. W roku 1930 w Rosji sowieckiej pozostao najwyej trzystu (spord 963 w 1921 roku) katolickich ksiy, z czego setka w wizieniach 13. 19 marca 1930 roku, miesic po objciu przez Pacellego urzdu, na wypenionym po brzegi placu w. Piotra Pius XI podczas ceremonii pokutnej przywoa witych witej Rosji, a za dusze najnowszych mczennikw odpiewano De profundis. Take w Meksyku od drugiej poowy dziewitnastego wieku, w kolejnych falach rewolucji w komunistycznym stylu, mao jednak albo zgoa nic nie zawdziczajcych nawet po roku 1917 marksizmowi i Kominternowi, przeladowano katolikw. Jednake w roku 1924, po rozptaniu za prezydentury Plutarca Eliasa Callesa nowej kampanii bezlitosnych przeladowa, Meksyk jako drugie pastwo na Zachodzie uzna Zwizek Sowiecki. Wedug rde katolickich, podczas czterech lat rzdw Callesa i naznaczonych jego wpywem, siedmiu nastpnych zamordowano okoo 5 300 ksiy, zakonnikw i wiernych. Za jego reimu ju za samo noszenie sutanny grozia w Meksyku kara mierci, dlatego Koci zszed do podziemia, a opisani pniej przez Grahama Greene' a w ksice Moc i chwaa ksia podrowali po kraju w przebraniu, odprawiajc msze w stodoach i stajniach. W roku 1926 Pius XI w encyklice Iniques afflictusque potpi reim Callesa, stwierdzajc, e w Meksyku wszystko, co zwie si Bogiem, wszystko, co kojarzy si z publicznym wyznawaniem wiary, jest zakazane i zdeptane. Pragnc pobudzi wiernych do oporu, zachci meksykask hierarchi kocieln do wprowadzenia interdyktu, czyli obowizujcego w caym kraju zakazu odprawiania naboestw i udzielania sakramentw. Ale przeladowania nie osaby. Tak jak i opr wszystkich warstw spoecznych, w tym wojowniczych formacji zwanych Cristeros. Zdaniem historyka Kocioa H. Daniela-Ropsa, opr ten doprowadzi w kocu do poraki anty religijnych elementw w elicie rzdzcej Meksyku 14.

Traktat lateraski i jego pokosie

Pius XI i Pacelli zdawali sobie spraw, e o ugodzie z komunizmem nie ma mowy. Inaczej rzecz si miaa w przypadku ruchw totalitarnych i reimw prawicowych. W lutym 1929 roku we Woszech Stolica Apostolska podpisaa pakt z Mussolinim, zapowiadajcy ukad Pacellego z Hitlerem w roku 1933. Opracowana i wynegocjowana przez jego brata Francesca i poprzedniego sekretarza stanu, Pietra Gasparriego, umowa na pierwszy rzut oka koczya antagonizmy istniejce pomidzy Watykanem i Wochami od 1870 roku. Na mocy traktatu lateraskiego katolicyzm sta si jedyn religi uznawan w kraju. Umowa, co istotne, gwarantowaa Stolicy Apostolskiej prawo wprowadzenia we Woszech nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego, a jej, najwaniejszy dla Piusa XI, artyku 34 stanowi, e pastwo uznaje wano lubw kocielnych. Papiestwo uzyskao suwerenno wadzy nad skrawkiem terytorium miasta Watykan (o powierzchni zaledwie 0,44 km) wraz z prawami wasnoci szeregu kociow i budynkw w Rzymie oraz letniego paacu w Castel Gandolfo nad jeziorem Albano. W zamian za utracone ziemie i posiadoci Watykan otrzyma rwnowarto wczesnych osiemdziesiciu piciu milionw dolarw. Traktat spowodowa rozwizanie silnej demokratycznej, pod wieloma wzgldami podobnej do niemieckiej partii Centrum, katolickiej Woskiej Partii Ludowej (Partito Popolare), a jej przywdca, don Luigi Sturzo, wyemigrowa z kraju. Wiernym Watykan zakaza uprawiania polityki pod szyldem katolicyzmu, efektem czego bya

polityczna prnia, ktr wypenili faszyci. Po podpisaniu traktatu lateraskiego Stolica Apostolska zachcaa woskich ksiy, eby w marcowych wyborach poparli parti faszystowsk, a papie nazwa Mussoliniego czowiekiem zesanym przez Opatrzno. Na mocy artykuu 43 traktatu Stolicy Apostolskiej pozwolono w miejsce woskiej katolickiej partii politycznej powoa Akcj Katolick, zdominowany przez kler anemiczny ruch religijny, nazwany przez Piusa XI rozwlekle i bez polotu ponadpartyjnym zorganizowanym udziaem laikatu w hierarchicznym duszpasterstwie Kocioa 15. Artyku ten zawiera jednak zastrzeenie, e Akcja Katolicka bdzie uznawana pod warunkiem prowadzenia dziaalnoci poza partiami politycznymi oraz upowszechniania i wprowadzania w ycie zasad katolicyzmu pod bezporednim zwierzchnictwem hierarchii kocielnej. A jego paragraf drugi stanowi, e ksiom i zakonnikom we Woszech nie wolno by czonkami i aktywistami partii. O utworzeniu Akcji Katolickiej Pacelli poinformowa Niemcw znacznie wczeniej, nim zawar konkordat z Rzesz, bo pod koniec lat dwudziestych, w roku 1928 na eucharystycznej mszy w Magdeburgu. Jego, datujca si od czasw Piusa X i burzliwych stosunkw pastwa z Kocioem we Francji, niech do katolicyzmu politycznego bya wprawdzie gboka, lecz w tym momencie stumiona. Parti Centrum i w ogle katolikami w niemieckich rzdach interesowa si, coraz wyraniej majc na wzgldzie posuenie si nimi jako pionkami w wynegocjowaniu najkorzystniejszego dla Watykanu konkordatu z Rzesz. Pomylany tak, eby obezwadni katolicyzm spoeczny i polityczny, traktat lateraski, ktry opracowa i wynegocjowa jego starszy brat Francesco, mieci w sobie wszystko, co Pacelli pragn zawrze w konkordacie z Niemcami. Jak na ironi i nieszczcie rwnie mocno z tego traktatu ucieszy si czoowy niemiecki polityk, Adolf Hitler, liczcy na podobny ukad Watykanu z jego przyszym rzdem. Kilka dni po podpisaniu traktatu w Lateranie ciepo powita go w artykule, zamieszczonym 22 lutego 1929 roku w Vlkischer Beobachter. Fakt zawarcia przez kuri rzymsk pokoju z faszyzmem wskazuje, e Watykan ufa nowym politycznym realiom znacznie bardziej ni dawnej liberalnej demokracji, ktrej nie mg zaakceptowa, napisa i przeszedszy do sytuacji w Niemczech, zgani przywdztwo partii Centrum za uparte przywizanie do demokracji: Prbujc gosi, i demokracja pozostaje w najlepszym interesie niemieckich katolikw, partia Centrum (...) stawia si w skrajnej sprzecznoci z duchem traktatu, podpisanego dzisiaj przez Stolic Apostolsk. W podsumowaniu tej tyrady nie tylko ordynarnie przekrci fakty, lecz ze szczegln bystroci dostrzeg zarysowujce si moliwoci. Fakt, e Koci katolicki doszed do porozumienia z faszystowskimi Wochami - napisa dalej -(...) dowodzi ponad wszelk wtpliwo, e wiatopogld faszystowski bliszy jest chrzecijastwu ni ydowski liberalizm, a nawet ateistyczny marksizm, z ktrym, ze szkod dla wspczesnego chrzecijastwa i naszego niemieckiego narodu, wydaje si bardzo blisko zwizana tak zwana katolicka partia Centrum. Pomimo stanowczych stwierdze Hitlera Watykan wcale nie by przychylnie nastawiony do jego partii. Stolica Apostolska nie aprobowaa rasizmu nazistw w adnej formie i ostrzegaa przed powstaniem bawochwalczej wiary, opartej na pogaskich fantazjach i faszywej historii ludowej. Zarazem jednak od czasw Pia Nona w rzeczy samej podsycaa nieufno do socjaldemokracji jako prekursorki socjalizmu, a tym samym komunizmu. Std te ze wzgldw pragmatycznych Watykan kad parti ocenia pod ktem komunistycznego zagroenia. W tym sensie, co absurdalne, nawet nominalne skojarzenie nazistw z socjalizmem wystarczao, by u czci naiwnych watykaskich dostojnikw wzbudzi wzgldem nich wtpliwoci. 11 padziernika 1930 roku autor artykuu wstpnego w L'Osservatore Romano napisa, e czonkostwo w partii nazistowskiej jest niezgodne z katolickim sumieniem, dodajc, e tak samo cakowicie niezgodna z tym sumieniem jest przynaleno do partii socjalistycznych wszelkich maci. O ocenie przez Piusa XI i Pacellego ruchw politycznych decydowao jednak w sumie kryterium antylewicowoci, co w roku 1924 doprowadzio Watykan do zakazania Woskiej Partii Ludowej prb zblienia z socjalistami, a tym samym do przekrelenia jej stara o pokrzyowanie planw Mussoliniemu. Kiedy po roku 1930 niestabilna sytuacja w kraju a prosia si o nawizanie przez parti Centrum wsppracy z socjaldemokratami, Pacelli zacz naciska na jej przywdcw, by wystrzegali si socjalistw, a zabiegali o wzgldy socjalistw narodowych. Czy nie wypowiedzieli oni otwartej wojny socjalizmowi i komunizmowi? Dlatego Pius XI i jego sekretarz stanu skonni byli rozway poytki taktycznego tymczasowego sojuszu z Hitlerem, co ten zreszt potem w odpowiedniej chwili w peni wykorzysta. Wkrtce miao si okaza, w jakiej mierze w potencjalny sojusz z diabem nazizmu wynika z obaw o przyszo Kocioa w Niemczech i w jakim stopniu taktyka ta suya umocnieniu wadzy papiea.

Podwjne ycie Kaasa

Bliskie i nieustajce zaangaowanie Pacellego w sprawy Niemiec po powrocie do Rzymu uatwi mu prowadzcy podwjne polityczne ycie Ludwig Kaas, jego najbliszy powiernik i ucze, a od roku 1928 przywdca partii Centrum. Ledwie papieski sekretarz stanu zadomowi si w Watykanie, Kaas, zaniedbujc partyjne obowizki w Niemczech, zacz na jego skinienie kursowa tam i z powrotem midzy Berlinem a Rzymem i spdza w jego apartamentach cae tygodnie. Gdyby polityczny los Niemiec zalea w jakiejkolwiek mierze od pogldw i poczyna partii Centrum, to pozycja Kaasa jako jej przywdcy, a zarazem bliskiego przyjaciela Pacellego, byaby wyjtkowa. Co sprowadzao lidera partii Centrum do Rzymu na trwajce tygodniami prywatne rozmowy? Zaraz po objciu przez Pacellego na pocztku lutego 1930 roku nowego urzdu, on i Kaas wznowili prac nad konkordatem z Rzesz, jednoczenie negocjujc konkordat z Badeni 16. Swojego nastpc w nuncjaturze w Berlinie, arcybiskupa Cesarego Orseniga, Pacelli poinformowa, e sprawami dyplomatycznymi na najwyszym szczeblu bd si zajmowali wycznie on sam i praat Kaas. W negocjacjach, jak to mia w zwyczaju, posuy si wygodnymi rodkami dyplomatycznego nacisku. W roku 1930 wykorzysta do tego bardzo istotn w owym czasie kwesti kapelanw wojskowych. Czy katoliccy kapelani winni podlega specjalnie mianowanemu biskupowi armijnemu, czy moe biskupowi diecezji, w ktrej zamieszkiwali? Wojsko, pragnc wykluczy moliwo konfliktu interesw i zachowa kontrol, opowiadao si za pierwszym rozwizaniem. Niemieccy biskupi katoliccy woleli oczywicie to drugie. Natomiast Pacelli dostrzeg w tej sytuacji wan kart przetargow w negocjacjach konkordatowych 17. 9 marca bawarski dyplomata przy Stolicy Apostolskiej, baron von Ritter, przekaza Monachium prob Pacellego o spotkanie w sprawie wyznaczenia biskupa armijnego, podczas ktrego mona by te omwi konkordatowe stosunki z Rzesz, gwoli spenienia skromnych ycze Stolicy Apostolskiej w ramach wzajemnych ustpstw 18. Po zapoznaniu si z t propozycj wymiany co za co pose Rzeszy w Watykanie, Diego von Bergen, odpowiedzia stanowczo: Kardyna sekretarz stanu wspomina o moliwoci rozwizania kwestii kapelanatu wojskowego w ramach konkordatu z Rzesz. Nie ma zgody na przeniesienie sprawy na t paszczyzn Tymczasem w Berlinie rzd Rzeszy mia na gowie waniejsze sprawy ni ugoda z Watykanem i mogca mu tylko przysporzy kopotw wymiana ustpstw. Kiedy bowiem Pacelli z Kaasem rozwaali w Rzymie, jak przypieszy zawarcie konkordatw, kryzys gospodarczy pogbiony krachem na Wall Street w roku 1929 powanie zagrozi demokracji parlamentarnej w Niemczech, co doprowadzio w kocu do wyborw 14 wrzenia 1930 roku, ktre przyniosy wielki sukces partii Hitlera. Demonta demokracji w Niemczech popara take koteria wysokich oficerw, zwaszcza za genera Kurt von Schleicher, weteran, ktry znalaz sposb na zdobycie pozycji, zapewniajcej mu wpyw na prezydenta von Hindenburga. Schleicher (jego nazwisko znaczy po niemiecku podstpny i obudny), jako protegowany innego intryganta, generaa Wilhelma Groenera, dopomg zorganizowa po wojnie oddziay Freikorpsu i sta si wschodzc gwiazd odrodzonej niemieckiej armii, nowej Reichswehry. W roku 1928 obj dowdztwo nad subami wywiadowczymi i peni funkcj oficera cznikowego pomidzy armi i rzdem. W cigu dwch lat zdoby sobie opini najpotniejszego czowieka w Niemczech, dysponujcego siatk szpiegw, prawem do zakadania podsuchw i wpywem na to, co drukuje prasa.

Kariera Brninga
27 marca 1930 roku w wyniku gabinetowych i parlamentarnych rnic w kwestii wysokoci zasikw dla bezrobotnych rozpada si wielka koalicja pod wodz kanclerza Hermanna Mullera. Rola rozdajcego karty wadzy jeszcze raz przypada partii Centrum, gdy von Hindenburg desygnowa na kanclerza jednego z najbardziej popularnych posw, Heinricha Brninga, pobonego katolika, przywdc zwizkowego skrzyda centrystw. Pogldy tego cicho mwicego, czterdziestopicioletniego kawalera i bohatera wojennego uksztatoway dowiadczenia z okopw pierwszej wojny wiatowej. By zdecydowany umocni jedno kraju, rozwiza problem przygniatajcych pastwo reparacji wojennych, paconych aliantom, i przywrci mu dominujc rol gospodarcz w Europie. Niestety, osobista odwaga sza u niego w parze z siln krtkowzrocznoci w sztuce mierzenia moliwoci na zamiary. Chcc zrwnoway budet pastwa, Brning zaproponowa szereg drastycznych posuni, ktre Reichstag w lipcu 1930 roku odrzuci. Godowy kanclerz, jak go zwano, sprbowa wic wprowadzi je jeszcze raz, powoujc si na artyku 48 weimarskiej konstytucji, wyposaajcy rzd w moliwo rzdzenia dekretami. Ale ten sam artyku stanowi rwnie, e parlament moe uniewani dekrety prezydenta.

Odrzucono je stosunkiem gosw 236 do 222, co oznaczao nowe wybory. Przypieszenie wyborw powszechnych w warunkach zamtu gospodarczego okazao si powanym bdem. 14 wrzenia 1930 roku poparcie dla nazistw wzroso omiokrotnie, z 800 tysicy do 6,4 miliona gosw, czynic z NSDAP drug potg w kraju i przesdzajc o jej roli w sprawowaniu wadzy w sytuacji pogbiajcego si kryzysu gospodarczego. Przeznaczeniem Brninga byo wic sta na czele niestabilnego mniejszociowego rzdu i przez blisko dwa lata rzdzi za pomoc kanclerskich dekretw, blokujc przewaajc wikszo socjalistycznych i nazistowskich ugrupowa w Reichstagu i aplikujc chorej gospodarce jeszcze drastyczniejsze leki. Kiedy w styczniu 1930 roku obejmowa urzd, liczba bezrobotnych wynosia 3 miliony, w grudniu tego roku ju 4 480000, a pod koniec 1931 roku 5 615 000 20. Odwrt wadz od demokracji parlamentarnej, w chwili gdy Hitler czeka za kulisami, uatwi drog do spoecznego przyzwolenia na dyktatur w roku 1933. A jednak Brning, tak pod wzgldem charakteru, jak de, by zaprzeczeniem demagoga. Jego zawdziczajca wiele solidarnociowym ideom Schelera i Erzbergera formacja polityczna postulowaa, aby zarzdzanie powierzy dobrowolnym stowarzyszeniom pracodawcw i pracownikw, lecz decyzje ostateczne pozostawi parlamentowi, wybranemu w wyborach powszechnych. Jako ordownik takiego programu, rni si on cakowicie od gboko religijnego, katolickiego przemysowca Fritza Thyssena, ktry zwalcza zwizki zawodowe i popiera model korporacyjny. Cytujc encyklik Piusa XI Quadragessimo anno (1931), napisan dla uczczenia czterdziestej rocznicy ogoszenia przez Leona XIII encykliki Rerum novarum, Brning skrytykowa go za utwierdzanie Thyssena w mniemaniu o wyrozumiaoci papiestwa dla korporacjonizmu w stylu woskiego faszyzmu 21. Pnie] twierdzi, e jego tajn strategi byo wprowadzenie w kraju konstytucji w stylu brytyjskim, a wic demokracji parlamentarnej z konstytucyjnym monarch. Spory co do trafnoci jego oceny tych lat, zawartej w pamitnikach wydanych w roku 1970, trwaj do dzisiaj, tak jak i dyskusje nad alternywami jego ostrej polityki deflacyjnej 22. Wobec takiego ta rzdw Brninga - kryzysu gospodarczego i oznak nadcigajcej politycznej katastrofy - tym bardziej zadziwia sposb, w jaki obchodzi si z nim watykaski sekretarz stanu. Dla Pacellego waniejsze od bardzo trudnych i niewdzicznych obowizkw Brninga jako kanclerza wielkiego narodu pogronego w kryzysie byo to, czy jest on ulegym katolikiem, ktrego atwo sobie podporzdkuje, by uzyska korzystny dla Watykanu konkordat z Rzesz. W marcu 1931 roku, kiedy w Niemczech narasta gospodarczy i polityczny zamt, Pacelli zadrcza Berlin daniami, domagajc si midzy innymi ustpstw w kwestii szk, czyli znowu stawiajc warunki, ktre przeszkodziy mu w zawarciu konkordatu z Prusami. Napomyka te, e w zamian za to gotw jest ustpi Rzeszy w sprawie kapelanw wojskowych i ich podporzdkowania armijnym biskupom. Nic dziwnego, e w Berlinie nie byo chtnych na taki ukad, nawet wrd najbardziej lojalnych wobec Kocioa przywdcw partii Centrum, oczywicie z wyjtkiem Ludwiga Kaasa. Sprawy osigny punkt krytyczny w Wielkanoc, kiedy grupa czonkw partii pod przewodem ministra spraw wewntrznych, Josepha Wirtha, odwiedzia Rzym. Wirth poinformowa Pacellego, e ze wzgldu na wysoce niestabiln sytuacj polityczn w Niemczech spenienie da Stolicy Apostolskiej nie wchodzi w rachub. Na innym spotkaniu za star si z Piusem XI, kiedy ten prbowa go przekona do zerwania przez parti Centrum koalicji z socjalistyczn wikszoci w pruskim Landtagu. Dyskusja staa si tak gorca, e Wirth w gniewie opuci audiencj 23. Nie speszony tym, Pacelli postanowi uzbroi si w cierpliwo i zaczeka na spotkanie w cztery oczy z Bruningiem. Szans na takie spotkanie wzrosy w sierpniu, kiedy kanclerz przyjecha do Rzymu na rozmowy z Mussolinim. Brning przyby do Wiecznego Miasta w czasie powanego kryzysu bankowego w Niemczech po plajcie bankw Darmsztadzkiego i Narodowego, ktra nastpia 13 lipca i doprowadzia do popiesznego wycofywania oszczdnoci z kont w caym kraju i paraliu bankowoci. Po wznowieniu dziaalnoci przez banki stopa dyskontowana wynosia 15%, a stopa oprocentowania wkadw co najmniej 20. Wobec 4,5 miliona bezrobotnych i spadajcej produkcji przemysowej i eksportu, Brning mia nadziej przekona Mussoliniego do poparcia Niemiec w sprawie reparacji wojennych.

Starcie z kanclerzem Rzeszy

Kiedy Brning odwiedzi Pacellego przed zaplanowan na 8 sierpnia 1931 roku porann audiencj u papiea, zirytowa go bdcy strat czasu protok, wymagajcy od niego wleczenia si w wim tempie przez niezliczone komnaty pord prcych si na baczno szwajcarw. To nie dla szybko podrujcych politykw, dla ktrych liczy si kada godzina, skomentowa. Z Pacellim spdzi w jego gabinecie trzy kwadranse. Rozmowa bya bardzo mia do momentu, gdy sekretarz stanu zacz przekonywa go do posuni,

ktre tylko pogorszyyby sytuacj polityczn w Niemczech. Pacelli sabo orientowa si w nastroju i kopotach gocia 24. Gdy przedstawi mu swoj propozycj targu zgody Watykanu na kapelanat wojskowy w zamian za twarde warunki konkordatu z Rzesz Brning znalaz si w kropce. Ju wczeniej zobowiza si bowiem do podporzdkowania niemieckich kapelanw wojskowych armijnym biskupom i liczy na bezwzgldne poparcie Pacellego w tej sprawie. Oto jak wybornie przygotowa ich spotkanie Ludwig Kaas. W przewiadczeniu Brninga, mowy by nie mogo, eby konkordat z Rzesz uprzywilejowywa Koci katolicki w kwestii szk. Oznajmiem mu, e kryzys w Niemczech wyklucza poruszenie przez katolickiego kanclerza tego tematu. Wikszo niemieckich wielkich landw podpisaa konkordaty, a z innymi toczyy si obiecujce negocjacje w tej sprawie. Gdybym stara si w tej chwili przeforsowa kwesti konkordatu z Rzesz, to rozgniewabym protestantw i cakowicie zaskoczy socjalistw 25. Lecz Pacelli, za nic majc te polityczne realia, nie da za wygran. Pouczywszy gocia, jak powinien w przyszoci sprawowa wadz, doradzi mu stworzy prawicowy rzd, aby doprowadzi do konkordatu z Rzesz i sfinalizowa ten traktat jak najszybciej 26. Wniosek z tego by taki, e jeeli cen za zawarcie konkordatu jest wcignicie nazistw i Hitlera do mniejszociowego rzdu, to bezzwocznie naley szuka z nimi porozumienia27. Kanclerz szorstkim tonem powtrzy Pacellemu, e nie rozumie politycznej sytuacji w Niemczech, a przede wszystkim prawdziwej natury nazistw. Z pewnoci mia w pamici swoje spotkanie z Hitlerem 5 padziernika zeszego roku, kiedy bada moliwoci wsppracy z nim. W trakcie godzinnej tyrady, jak uraczy go przywdca nazistw, na zewntrz rzekomo tajnego miejsca ich spotkania maszeroway tam i z powrotem brunatne koszule. Tyle razy uy w niej sowa vernichten (unicestwi), i Brning doszed do wniosku, e zasad Hitlera bdzie zawsze najpierw wadza, potem polityka 28. Atmosfer jego rozmowy z Pacellim podgrzaa kwestia traktatw pastwa z Kocioami protestanckimi. Brning by zdecydowany kontynuowa polityk kolejnych weimarskich rzdw, ktre chtnie zawieray z innymi wyznaniami w Niemczech umowy, wzorowane na konkordatach z Watykanem. Ale Pacellemu, co powiedzia, nie owijajc w bawen, nie miecio si w gowie, eby katolicki kanclerz zawiera konkordat z protestantami29. Owiadczyem mu gniewnie pisze Brning e zgodnie z duchem niemieckiej konstytucji, na ktr zoyem przysig, o interesy Kocioa protestanckiego jestem zobowizany dba w rwnym stopniu jak o interesy innych wyzna 30. W tym momencie Pacelli da upust zdumiewajcemu napadowi zoci, potpiajc ca polityk niemieckiego kanclerza i posuwajc si do groby, z perspektywy czasu rwnie miesznej, jak wwczas dla Brninga. Zirytowany, owiadczy mu bowiem, i odmawiajc wsppracy, postawi Ludwiga Kaasa w niekorzystnej sytuacji i zniszczy jego pozycj w Watykanie. Doda te, e bdzie nalega na praata, aby zrezygnowa z przywdztwa partii Centrum i przyj jakie nisze kocielne stanowisko w Rzymie 31. Zdumiony Brning odpar, e poniewa Kaas jest duchownym i czoowym niemieckim politykiem, wic nie moe mu w tym przeszkodzi. Niemniej musi si przeciwstawi wszelkim prbom Watykanu wpywania na jego decyzje polityczne i ingerencjom w program partii Centrum 32. W dalszej ostronej wymianie pogldw Brning wskaza na zowrbne naruszenia przez Mussoliniego artykuw traktatu lateraskiego i na saboci podobnych konkordatw w konfrontacji z reimami totalitarnymi. W ubiegych tygodniach, zaledwie dwa lata po podpisaniu traktatu lateraskiego, Mussolini zaatakowa nieszkodliw apolityczn Akcj Katolick, oskarajc Koci, e pod paszczykiem organizacji religijnych, a zwaszcza ruchw modzieowych, uprawia polityk. W maju 1931 roku spalono wydanie LOsservatore Romano zawierajce krytyk reimu. Faszystowscy bojwkarze pobili sprzedawcw gazet. Trzy tygodnie przed przyjazdem Brninga do Rzymu, w encyklice Non abbiamo bisogno (Nie potrzeba nam) Pius XI ostro potpi faszystowski rzd za niesprawiedliwe potraktowanie Akcji Katolickiej. Tyle tylko, e swj wywd skierowa, co znamienne, przeciwko niedopuszczalnym roszczeniom woskich faszystw do penej kontroli nad yciem obywateli. Nie zgani jednak groteskowych politycznych realiw faszyzmu. A kilka lat potem rwnie wybirczo i powcigliwie zaprotestowa przeciwko reimowi hitlerowskiemu w Niemczech. Jest jasne dla wszystkich, e wobec nieustannych narusze traktatu lateraskiego sabo krytyki z Watykanu budzi miech przywdcw faszystowskich, skomentowa Brning kryzys pomidzy Stolic Apostolsk i rzdem Mussoliniego, oznajmiajc Pacellemu, e w zbyt bliskim utosamieniu si Watykanu z woskim faszyzmem widzi wielkie niebezpieczestwo dla Kocioa. Pacelli nie przesta jednak nalega, eby niemiecka partia Centrum dosza do porozumienia z

nazistami. Wyjaniem mu - napisa Brning - e wszystkie dotychczasowe prby porozumienia si ze skrajn prawic w imi interesw demokracji zawiody. [Pacelli] nie rozumia istoty narodowego socjalizmu. Cho niemieccy socjaldemokraci nie byli religijni, to jednak tolerancyjni. A nazici nie byli ani religijni, ani tolerancyjni 33. Na tym rozmowa si skoczya, bo spniony na spotkanie z papieem kanclerz Rzeszy musia wyj. Podczas audiencji, na ktr Pacelli nie przyszed, Pius XI mwi niemal bez przerwy, wietnie pamitajc osobiste przeycia i znajomoci czce go z Niemcami. A potem powiedzia co cakiem zaskakujcego. Po rozmowie z Pacellim wspomina Brning nie wierzyem wasnym uszom, kiedy papie znienacka powinszowa niemieckim biskupom ich jednoznacznej i odwanej postawy wobec opacznych zasad narodowego socjalizmu. Brning zacz wic odradza Kocioowi zawieranie konkordatw z reimami totalitarnymi, a Pius XI pozwoli mu mwi. Dowiadczenie pokazuje - powiedzia papieowi e w konkordatach zawsze tkwi ryzyko, i Koci bdzie musia i krok po kroku na coraz wiksze ustpstwa w dziedzinach, w ktrych umowa jest nieprecyzyjna. Do prawdziwego starcia mogoby doj jedynie wwczas, gdyby kady katolik instynktownie poj, e musi stan po stronie Watykanu. O zwad w kwestiach mniej oczywistych byoby trudno. W jego odczuciu uwagi te zrobiy na papieu due wraenie. Wieczorem, na drugim, koczcym jego kontakty z Pacellim spotkaniu, Brning poinformowa watykaskiego sekretarza stanu, o czym rozmawia z papieem, owiadczajc stanowczo, e po przemyleniu ich porannej rozmowy postanowi nie zajmowa si spraw wojskowych kapelanw i konkordatu i pozostawi j swemu nastpcy. Rozsta si z nim ironiczn - straszn z perspektywy czasu - uwag, i wierzy, e Watykanowi lepiej si powiedzie z Hitlerem (...) ni z nim, pobonym katolikiem 34. Ale Brning, a moe wydawca, pomin w druku najbardziej niszczycielsk charakterystyk Pacellego. W opublikowanych pamitnikach zabrako nastpujcych uwag: Tylko papieska dyplomacja gwarantowaa [zdaniem Pacellego] sukces. System konkordatw doprowadzi jego i Watykan do wzgardzenia demokracj i systemem parlamentarnym (...) Er trwaego porzdku, er pokoju i spokoju miay zapewni nienaruszalne rzdy, nienaruszalna centralizacja i nienaruszalne traktaty 35. Jeszcze tego wieczoru Brning wyruszy slipingiem do Niemiec. Wyczerpany i podenerwowany, tej nocy nie spaem - napisa. - Na przeczy Brenner lao jak z cebra. Panowa lodowaty chd. W Innsbrucku wsiad do pocigu mocno zaniepokojony Kaas i zapyta o moj rozmow z Pacellim. Z powodu fizycznego wyczerpania zapewne nie przedstawiem da Pacellego w penej skali. Do Berlina dotarem zmczony i napity 36. Ale mimo e Brning ostrzeg Piusa XI przed katastrofalnymi nastpstwami watykaskiej polityki i porni si z Pacellim, papie i jego sekretarz stanu nie zaprzestali zachca partii Centrum do przeanalizowania korzyci ze wsppracy z nazistami. Rol katalizatora odgrywa tu, coraz czciej towarzyszcy Pacellemu i wyraajcy jego opinie, Kaas. W cigu minionego roku wtpliwoci, komu waciwie suy, wzrosy do tego stopnia, e zgosi rezygnacj z funkcji przywdcy Centrum. w gest uznano wida za dowd wiernoci partii, bo rezygnacji nie przyjto. Jednake w listopadzie 1931 roku Kaas wyrazi pogld, wczeniej stanowczo odrzucony przez Brninga, a przyjty przez Pacellego, e prawica i lewica, ktre nigdy nie wspdziaay, powinny w okrelonym celu na ograniczony czas nawiza wspprac 37. Pod koniec grudnia papie znw zasugerowa baronowi von Ritterowi, posowi bawarskiemu w Watykanie, e wsppraca Kocioa w Niemczech z narodowymi socjalistami by moe tylko przejciowa i w konkretnych celu zapobiegnie jeszcze wikszemu zu 38. W swojej depeszy von Ritter podkreli czysto pragmatyczny charakter zalecenia Ojca witego. No bo jak waciwie powinna zareagowa partia Centrum na dalsze sukcesy nazistw i ewentualne sformowanie przez nich rzdu? Wydarzenia pokazay, e zrodzona w gabinecie watykaskiego sekretarza stanu idea takiej wsppracy bynajmniej nie odpowiadaa katolickim biskupom, ksiom i wiernym w Niemczech. Tymczasem przed Pacellim, ktremu w sierpniu nie udao si skoni Brninga do dziaa na rzecz konkordatu z Rzesz, otworzya si nastpna okazja do zrobienia dalszego postpu na drodze do konkordatw z landami. Tym razem w Badenii, gdzie 7 grudnia 1931 roku zmar, niezmiennie chodno traktujcy jego konkordatowe ambicje, arcybiskup Fryburga, Carl Fritz. Pacelli skwapliwie skorzysta ze sposobnoci, by wpyn na wybr nowego biskupa. Rzd Badenii tworzya nieatwa koalicja centrystw z socjaldemokratami, w ktrej nikt nie mia przewagi. Przekonany, e naciski na sfinalizowanie konkordatu zakc to delikatne status quo, szef partii Centrum w Badenii, Peter Fohr, zaapelowa do Pacellego o

ostrono. W tym celu osobicie wybra si do Rzymu, by wyjani sekretarzowi stanu, e dla zachowania koalicji i partii Centrum u wadzy najlepiej odoy zawarcie konkordatu na czas nieokrelony. Poprosi go te o potwierdzenie starych porozumie, zawartych przez Badeni z papiestwem w ubiegym stuleciu, ktre wybr nowego biskupa pozostawiay miejscowym wadzom wieckim. Ale Pacelli ani myla bra pod uwag rady niemieckich wadz lokalnych. W wyniosym licie do Fohra zgani postaw i zamiary rzdu Badenii, owiadczajc, e naleyte stosunki pastwa z Kocioem zapewni tylko nowy konkordat, a w bardziej szczerym licie do ministra ds. wyzna i edukacji posuy si znan metod moralnego szantau. W razie nieprzyjcia przez rzd propozycji sfinalizowania konkordatu w jak najszybszym czasie napisa Stolicy Apostolskiej nie pozostanie nic innego, jak wyznaczy nowego biskupa diecezji fryburskiej zgodnie z kanonem 329, paragraf 2, nowego prawa kanonicznego39. Negocjacje w tej sprawie przecigny si do wiosny 1932 roku, a wwczas Pacelli speni, co obieca. Mianowanie nowego biskupa z upowanienia papiea zaatwi, ignorujc yczenia i prawa diecezji. Tyle tylko, e jego wybracem - o czym Fohr dowiedzia si od Kaasa w Reichstagu w poowie kwietnia - zosta lubiany w Badenii biskup Mini, Konrad Grber. Bardziej jednak liczyo si to, e, jak si okazao po latach, nazwany pniej z racji nazistowskich sympatii brunatnym biskupem Grber by entuzjastycznym zwolennikiem Pacellego i jego polityki konkordatowej. Nic dziwnego, e z miejsca zacz nagabywa miejscowy rzd o szybkie sfinalizowanie konkordatu. Naciski i negocjacje cigny si do jesieni, kiedy wreszcie papieski sekretarz stanu dopi swego. Ale Fohr trafnie przewidzia konsekwencje polityczne. Po podpisaniu w sierpniu 1932 roku w gabinecie Pacelllego nowego konkordatu z Badeni doszo do serii ostrych potyczek politycznych i zerwania koalicji centrystw z socjaldemokratami, stabilizujcej sytuacj w landzie od 1918 roku. Nowej koalicji, zoonej z partii Centrum, Niemieckiej Partii Ludowej i Partii Gospodarczej, udao si ratyfikowa konkordat tylko dziki gosowi przewodniczcego Landtagu.

Upadek Brninga
W czasie gdy Pacelli nakania Badeni do konkordatu, w przytoczonych mas rozpaczliwych problemw gospodarczych, majcych pi milionw bezrobotnych Niemczech rozpaday si podstawy demokracji. Gwnie wskutek knowa Schleichera, a po czci rozczarowania von Hindenburga do Brninga, 30 maja 1932 roku godowy kanclerz ustpi z urzdu. Schleicher i jego kompani z Reichswehry przekonali prezydenta, by na nowego kanclerza desygnowa Franza von Papena. Von Papen, arystokratyczny, czarujcy, ale nie ceniony w Reichstagu, nalecy do socjety, prawicowy katolicki pose partii Centrum, obraca si w rodowisku wojskowej starszyzny, przemysowcw i szlachty ziemskiej. Pod kuratel Schleichera, ktry obj stanowisko ministra obrony, utworzy gabinet zdominowany przez nie reprezentujcych nikogo arystokratw i plutokratw, czym od razu narazi si wasnej partii. Wczeniej bowiem, kiedy nadal jej przewodzcy Ludwig Kaas zapowiedzia mu, i nie bdzie nastpc Brninga, von Papen da sowo, e nigdy nie stanie na czele rzdu. W chwili gdy partia potrzebowaa go najbardziej, obraony duchowny zaszy si w ustroniu w Grnej Adydze, by napisa esej o traktacie lateraskim. Tymczasem pierwszym krokiem nowego kanclerza byo rozwizanie Reichstagu i wyznaczenie na 31 lipca nowych wyborw, drugim za cofnicie zakazu dziaalnoci SA, brunatnych koszul Hitlera. Lato przed zbliajcymi si wyborami byo gorce. W czerwcu doszo w caym kraju do setek star, a w ulicznych bjkach nazistw z komunistami zgino kilkadziesit osb. Obwiniajc komunistw o najgorsze akty przemocy w Prusach, von Papen zrobi koza ofiarnego z miejscowego rzdu i skoniwszy von Hindenburga do usunicia pruskiego premiera, sam przej wadz jako Reichskommissar. Dwa tygodnie pniej nazici odnieli bezdyskusyjne zwycistwo w wyborach do Reichstagu, zdobywajc 37,4 % gosw, wobec 21,6 % gosw oddanych na socjalistw i 16,2 % na parti Centrum. Na komunistw gosowao 14,5 % wyborcw. W teorii Niemcami nie dao si rzdzi, poniewa dwie dce do obalenia konstytucji weimarskiej partie nazici i komunici - zajmoway poow miejsc w Reichstagu. Co gorsza, brutalna rzeczywisto przedstawiaa si tak, e nazici wyroli na najwiksz si polityczn w Niemczech, dysponujc 230 miejscami w parlamencie, elektoratem liczcym 13 700 000 wyborcw oraz czterystutysiczn armi brunatnych i czarnych koszul. Po lipcowych wyborach, w protokole z sierpniowej konferencji biskupw w Fuldzie, niemiecka hierarchia kocielna ponownie skrytykowaa i potpia nazistw. Wadze wszystkich diecezji zakazay naleenia do tej partii, napisali biskupi, stwierdzajc, e oficjalny program NSDAP gosi bdn doktryn, a wypowiedzi licznych jej przedstawicieli s wrogie wobec wiary. W ocenie kleru katolickiego, jeli partia ta

zmonopolizuje wadz w Niemczech, o co tak usilnie zabiega, to interesom katolikw wry to jak najgorzej 40. Ale dla prawicowca von Papena koalicja z Hitlerem stwarzaa najlepsze perspektywy na zachowanie stanowiska kanclerza. Koalicja z udziaem narodowych socjalistw podobaa si rwnie Pacellemu, cho z cakiem innych powodw. Do jej utworzenia prbowa przekona jeszcze raz po to, by zaszachowa socjalistw i nie dopuci do bolszewizmu w Niemczech. Czy dla partii Centrum nie byoby lepiej, gdyby zorientowaa si na prawic i tam poszukaa koalicji odpowiadajcej jej zasadom? 41, spyta barona von Rittera. Notabene, w sierpniu i wrzeniu partia Centrum, nie podpisujc si pod polityk nazistw, lecz chcc podtrzyma konstytucyjny rzd, zacza w kocu rozwaa moliwo wejcia w koalicj z Hitlerem, co katolickie pismo Der Gerade Weg nazwao bajk o wilkach i owcy Ale grajcego o wysze stawki Hitlera nie interesoway ukady, tylko zdobycie penej wadzy. Dla siebie chcia fotela kanclerza, a dla swojej partii najwaniejszych tek ministerialnych. Jednake von Hindenburg nie poszed na to, wypominajc mu pogard dla konstytucji. W czasie gdy pod rzdami kanclerskimi von Papena demokratyczne struktury pastwa byy coraz blisze rozpadu, Ludwig Kaas koczy pisa esej o politycznym znaczeniu traktatu lateraskiego, przekonany, e jego przemylenia w tej kwestii s istotne nie tylko dla stosunkw pastwowo-kocielnych we Woszech, ale i w ojczynie 42. Esej, zwaywszy na zayo jego autora z Pacellim, z pewnoci wyraa wczesne pogldy watykaskiego sekretarza stanu. Kaas dowodzi, e traktat z Mussolinim jest wzorcow umow pomidzy nowoczesnym pastwem totalitarnym i wspczesnym Kocioem, umow, ktrej filar stanowi zaakceptowanie przez pastwo Kodeksu Prawa Kanonicznego jako obowizujcego katolikw. Autorytarny Koci - argumentowa - lepiej zrozumie pastwo autorytarne ni inne. Cho rzdy Mussoliniego opieray si na hierarchicznej koncentracji wadzy podporzdkowanej jego nieograniczonej woli, to ingerencja duce w szczegy prawa kanonicznego nie miaaby, wedug Kaasa, sensu. Nikt lepiej nie zrozumie potrzeby ustanowienia oglnego prawa, jakiego domaga si Koci, ni dyktator, ktry w swojej domenie zbudowa radykalny, niepodwaalny, nienaruszalny, hierarchiczny gmach faszyzmu. Nikt wyraniej nie porwna - zatwierdzonej zaledwie pitnacie lat wczeniej w Kodeksie Prawa Kanonicznego - ideologii prymatu papieskiego z faszystowsk zasad przywdztwa - Fhrerprinzip, nikt szczerzej nie zaapelowa o wyrzeczenie si demokracji. Niepodobna, aby ten artyku powsta bez konsultacji z Pacellim lub bez jego aprobaty czy cisej pieczy, gdy zgodnie z prawem kanonicznym jego opublikowanie wymagao bezporedniej zgody przeoonego. Duch papieskiego sekretarza stanu tchnie, prawd mwic, z kadej linijki tego manifestu stosunkw pastwa faszystowskiego i Stolicy Apostolskiej, manifestu opublikowanego akurat w chwili, kiedy wszystkie decyzje o losach Kocioa katolickiego w Niemczech podejmowa w Watykanie sam Pacelli.

VIII. HITLER I PACELLI

Tylko dyktator mg podpisa z Pacellim konkordat, o jaki ten zabiega. Tylko dyktator tak szczwany jak Hitler mg dojrze w konkordacie z Watykanem sposb na osabienie Kocioa katolickiego w Niemczech. Po fakcie - kiedy w lipcu 1933 roku Pacelli i Hitler zawarli wreszcie w brzemienny w skutki ukad kady z nich inaczej oceni jego znaczenie. Cele, ktre im przywiecay, dzielia przepa. W odezwie do NSDAP z 22 lipca Hitler napisa: Zawarcie przez Watykan traktatu z nowymi Niemcami oznacza uznanie przez Koci katolicki pastwa narodowosocjalistycznego. Traktat ten jasno i wyranie pokazuje caemu wiatu, e twierdzenie o wrogoci narodowego socjalizmu do religii jest kamstwem 1. A 14 lipca, podczas posiedzenia rady ministrw po podpisaniu konkordatu, podkreli wag tej formy moralnego poparcia. W protokole z tego zebrania zanotowano jego sowa: Konkordat da Niemcom moliwo i stworzy sfer zaufania, ktra bdzie miaa szczeglne znaczenie w pilnej walce z midzynarodowym ydostwem 2. Na odezw Hitlera z 22 lipca Pacelli zareagowa gwatownie dwuczciowym artykuem, zamieszczonym 26 i 27 lipca w LOsservatore Romano. Najpierw kategorycznie zaprzeczy jego stwierdzeniu, e konkordat oznacza moralne poparcie narodowego socjalizmu. A potem wyoy prawdziwe intencje swojej polityki konkordatowej. Dyplomacji watykaskiej, poczwszy od negocjacji w roku 1913 konkordatu z Serbi po zawarcie konkordatu z Rzesz w roku 1933, przywieca zawsze jeden cel. Podkrelenie, e podstaw i nieodzownym legalnym warunkiem konkordatu jest Kodeks Prawa Kanonicznego. Mieci si w tym nie tylko oficjalne uznanie [przez Rzesz] ustawodawstwa kocielnego, ale rwnie przyjcie wielu jego postanowie i ochrona tego ustawodawstwa w caoci. Ukad ten jest penym,

historycznym zwycistwem Stolicy Apostolskiej, gdy bynajmniej nie oznacza poparcia przez ni pastwa nazistowskiego, lecz przeciwnie, cakowite uznanie i przyjcie przez to pastwo prawa kocielnego. Skrajnie odmienne cele Pacellego i Hitlera stanowiy tragiczny podtekst konkordatowych negocjacji, prowadzonych przez p roku w wielkiej tajemnicy ponad gowami episkopatu i wieckich przywdcw katolickich, w czasie kiedy przyszy wdz rs w si.

Wadza dla Hitlera

Drog Hitlera do wadzy brukoway kolejne gabinety, coraz mniej zwizane z parlamentem i tym samym z demokratycznym rzdzeniem krajem. Na pierwszym posiedzeniu Reichstagu 12 wrzenia 1932 roku salonowiec i utajony wielbiciel Hitlera, Franz von Papen, otrzyma wotum nieufnoci i natychmiast zwoa na 6 listopada nowe wybory. Tymczasem dalej sprawowa urzd kanclerski, atakowany z dwch stron przez nazistw i komunistw, zjednoczonych wycznie w niechci do demokracji. W nowych, pitych tego roku, wyborach do Reichstagu nazici pozostali najwiksz parti, cho poparcie dla nich spado o dwa miliony gosw, co mogo wskazywa, e trac impet. Pod koniec 1932 roku ich przewaga w parlamencie staa si nader wtpliwa i podczas gdy Hitler wci wstrzymywa si z zawizaniem wikszociowej koalicji, von Hindenburg te nie kwapi si z powierzeniem mu urzdu kanclerza. Natomiast Reichswehra i przemysowcy nie godzili si na kolejny rzd zdominowany przez socjalistw. Dlatego zdecydowana popiera konstytucj, lecz niepewna, jak si ma zachowa, katolicka partia Centrum znalaza si w izolacji, nie znajdujc partnera do sformowania rzdu. 2 grudnia prezydent von Hindenburg przyj dymisj von Papena i kanclerzem zosta na krtko arcyintrygant Schleicher, otwarcie dcy do podziau nazistw w Reichstagu i stworzenia z czci z nich nowej koalicji, ale bez Hitlera. Machinacje te nic mu jednak nie day i podobnie jak von Papen, nie zdoa stworzy stabilnego rzdu. W nowym roku, po rozmowach z Hitlerem, von Papen podsun von Hindenburgowi nastpujce rozwizanie: kanclerzem zostanie przywdca nazistw, lecz to on, jako wicekanclerz, zachowa prawdziw wadz. Von Hindenburg mia co prawda zastrzeenia do Hitlera, ale plan von Papena chroni go przed ujawnieniem skandalu zwizanego ze sprzeniewierzeniem pomocy dla ziemian i ziemskimi oszustwami podatkowymi. Oto dziki jakim mtnym okolicznociom Hitler doszed do wadzy. 30 stycznia 1933 roku Hitler zosta zaprzysiony na kanclerza, a Hermann Gring na dwa stanowiska: ministra lotnictwa i ministra spraw wewntrznych Prus. Przejwszy kontrol nad prusk policj, otrzyma do rki szeroki wachlarz rodkw przymusu, ktre w najbliszych tygodniach wykorzysta do rozprawy z przeciwnikami swojej partii. Ministerstwo obrony, zapewniajce ogromny wpyw na armi, powierzono urzeczonemu charyzm Hitlera sympatykowi nazistw, generaowi Wernerowi von Blombergowi. Podwjn tek ministra gospodarki i rolnictwa otrzyma przywdca ultrakonserwatywnej Ludowej Partii Niemieckich Nacjonalistw (DNVP), Alfred Hugenberg. Hitler jednak ani myla dzieli si wadz z kimkolwiek. Bezzwocznie zwoa na 5 marca nowe wybory i od razu wykorzysta urzd kanclerski do zdobycia kontroli nad mediami, gnbienia opozycyjnych partii demokratycznych i przeladowania ydw i lewakw. 27 lutego zapon Reichstag, o podpalenie ktrego nowy kanclerz z miejsca oskary holenderskiego komunist. W rezultacie rozptania antykomunistycznej histerii von Hindenburg upowani go do zawieszenia swobd obywatelskich gwarantowanych przez konstytucj weimarsk, co Hitler wykorzysta w kampanii wyborczej, pragnc dziki zdobyciu wikszoci w parlamencie uprawomocni dyktatur. Ale w wyborach 5 marca nie udao mu si zapewni NSDAP absolutnej wikszoci mandatw. Niemniej dziki chwilowym sojusznikom w postaci prawicowych nacjonalistw Hugenberga zdoa zebra liczc 52 % wikszo parlamentarn, czyli 340 spord 647 miejsc w Reichstagu. Przy frekwencji wyborczej 88,7 % na narodowych socjalistw oddao gosy 17 milionw Niemcw. Liczba gosujcych na socjalistw spada do 18,3 %, natomiast prowadzca mimo zastosowanych przez nazistw metod zastraszania odwan kampani wyborcz katolicka partia Centrum utrzymaa nader solidne 13,9 %, zwikszajc swj stan posiadania w Reichstagu o trzy mandaty. Tak wic a do marca 1933 niemiecki katolicyzm, ze swoimi 23 milionami wiernych, stanowi imponujcy, niezaleny demokratyczny elektorat, ktry wraz ze swoimi hierarchami kocielnymi wytrwale potpia narodowy socjalizm. I chocia partii Centrum brakowao odpowiednio silnych sojusznikw, w koalicji z ktrymi mogaby sign po wadz, to Hitler obawia si reakcji katolickiego bastionu grupy spoecznej oczywicie znacznie liczniejszej od elektoratu centrystw, dysponujcej rozlegymi powizaniami i organizacjami w caym kraju. W zadawnionym przekonaniu, e trzeba unika nowego Kulturkampfu i

zwizanego z tym ryzyka skutecznego biernego i czynnego oporu katolikw, nie by skory do bezporedniego atakowania biskupw. Naleao ich jednak jako unieszkodliwi i tu w sukurs przyszed mu konkordat z Rzesz. Z jego punktu widzenia wymarzonym rodkiem na rozprawienie si z katolickim zagroeniem bya wanie pastwowa umowa z Watykanem, dokadnie taka jak traktat lateraski, zakazujcy woskim katolikom dziaalnoci politycznej i skutecznie integrujcy Koci z faszystowskim pastwem. W oczach Hitlera, w zamian za przyznanie Kocioowi swobd ograniczonych do praktykowania i nauczania religii gwarantowaa ona - na wasne yczenie Stolicy Apostolskiej i na zasadach narzuconych przez reim nazistowski - wycofanie si katolikw z dziaalnoci spoecznej i politycznej. Ale konkordat z Rzesz nie by moliwy bez odwoania przez niemieckich biskupw potpie rzuconych na narodowy socjalizm. Nie by te moliwy bez udzielenia przez skazan na rozwizanie parti Centrum zgody na ustaw o specjalnych penomocnictwach dla rzdu, zapewniajcych Hitlerowi wadz dyktatorsk. W republice weimarskiej aden rzd nie by gotw przyj warunkw konkordatu podyktowanych przez Pacellego. Urzeczywistni podobny traktat mg jedynie dyktatorski dekret fhrera, ukadajcego si bezporednio z reprezentujcym papiea watykaskim sekretarzem stanu. 7 marca, na pierwszym po wyborach posiedzeniu gabinetu, Hitler podzieli si z ministrami swoimi obawami co do potgi katolicyzmu, owiadczajc, e parti Centrum da si pokona tylko wwczas, jeli wyrzeknie si jej Watykan3. Kiedy przeszed do sprawy specjalnych penomocnictw dla rzdu, von Papen oznajmi, e wczoraj rozmawia z Ludwigiem Kaasem i e, nie robicy niczego bez porozumienia z Pacellim, praat zaproponowa wspprac swojej partii i zerwanie z przeszoci. Wydarzenia pokazay, w jakiej mierze Kaas, a cilej Pacelli, uzaleni poparcie specjalnych penomocnictw dla Hitlera od podjcia negocjacji konkordatowych z Rzesz. Rozwj wypadkw ujawni te, w jakim stopniu watykaski Sekretariat Stanu pociga w tej sprawie za sznurki. Pierwsze balony prbne wypuszczono stamtd w stron Hitlera 13 marca, tydzie po pierwszym posiedzeniu jego gabinetu. W nocie do niemieckiego posa w Watykanie Pacelli zwrci uwag fhrera na niedawn wypowied papiea, chwalcego antybolszewick krucjat kanclerza Rzeszy. W Sekretariacie Stanu dano do zrozumienia - skomentowa pose w fakt - e te sowa naley uzna za porednie poparcie dla dziaa kanclerza i rzdu Rzeszy przeciwko komunizmowi 4. Ale schlebiajce nowemu kanclerzowi sygnay z Sekretariatu Pacellego ani troch nie zmieniy niechci wikszoci niemieckich biskupw do Hitlera. Obecny na konsystorzu w Watykanie, kiedy papie pochwali wodza nazistw, kardyna Michael von Faulhaber z Monachium, odnotowa zaskoczenie wszystkich obecnych: Ojciec wity interpretuje to z daleka. Nie pojmuje rzeczywistych implikacji, lecz tylko cel ostateczny 5. Perspektywa losu katolikw pod rzdami Hitlera zaniepokoia go tak bardzo, e 10 marca w licie do prezydenta von Hindenburga podzieli si z nim obawami, nie dajcymi spokoju szerokim krgom katolickim 6. Co wicej, kiedy 18 marca von Papen odwiedzi rzecznika episkopatu, kardynaa Bertrama, na pytanie, czy niemieccy biskupi nie zmienili zdania, usysza od niego, e nie i e jeli chodzi o zmiany, to powinien ich dokona fhrer narodowych socjalistw 7, To jedynie utwierdzio Hitlera w jego obawach. Rozmowy z niemieckimi biskupami i z kolektywnym przywdztwem partii Centrum nic by mu nie day, pozostawa wic jej przewodniczcy, nieformalny przedstawiciel Pacellego w Niemczech, Ludwig Kaas. Tu po marcowych wyborach Kaas, bd co bd przywdca duego ugrupowania parlamentarnego, ktremu grozio zaamanie, popad w dziwny marazm. Tydzie po nich, na partyjnym zebraniu w Kolonii, byy kanclerz Rzeszy, Heinrich Brning, wezwa parti, aby nie przykadaa rki do uchwalenia tak niekonstytucyjnej ustawy, jak ta o specjalnych penomocnictwach dla rzdu. Protokoujcy to zebranie wiadek zanotowa, e Kaas odmwi wyraenia opinii w tej sprawie, uderzy rk w st i krzykn: Czy ja jestem przywdc tej partii?! A jeli nie, to kto?!. A moe w negocjacjach z Hitlerem zada sobie pytanie protokolant Kaas poczyni obietnice, ktrych musia dotrzyma?8. W opinii historyka Owena Chadwicka, rola [Kaasa] w nakonieniu swej partii do gosowania w marcu 1933 roku za specjalnymi penomocnictwami dla Hitlera pozostaje jednym z najbardziej kontrowersyjnych posuni w dziejach Niemiec 9. Kaas - w cisej cznoci z Pacellim - istotnie prowadzi zaawansowane negocjacje z Hitlerem, a rozmowy rozwijay si w opinii obu stron pomylnie. Pomylnie do tego stopnia, e na posiedzeniu rady ministrw 15 marca Hitler zapowiedzia, i ustawa o penomocnictwach przejdzie bez trudnoci wikszoci dwch trzecich gosw. Pi dni pniej w swoim pamitniku Goebbels zanotowa, e partia Centrum zaakceptuje [ustaw o penomocnictwach dla rzdu]. (W roku 1937 w swojej gazecie Der Angriff' Goebbels napisa, e Kaas zgodzi si na specjalne penomocnictwa dla Hitlera w zamian za zgod rzdu na konkordat Rzeszy ze Stolic Apostolsk 10).

Kiedy 22-23 marca w Berlinie, przed decydujcym gosowaniem nad specjalnymi penomocnictwami, Kaas stan wreszcie oko w oko z czonkami koa parlamentarnego swojej partii, poprosi ich o gosowanie za, co moralnie zobowie Adolfa Hitlera do spenienia obietnic danych Kocioowi i potwierdzenia ich by tego pewien - na pimie (do czego nigdy nie doszo). To najpotworniejsza ustawa, jakiej uchwalenia dano od parlamentu, owiadczy Brning, odmawiajc gosowania za ni. W mowie wygoszonej w Reichstagu Hitler nie zawaha si obwieci swojej woli osignicia porozumienia z Watykanem, oznajmiajc, e przywizuje najwysz wag do doskonalenia i umacniania przyjacielskich stosunkw ze Stolic Apostolsk. Brning twierdzi, e Kaas nazwa deklaracj kanclerza Rzeszy najwikszym sukcesem w stosunkach midzypastwowych, jakiego w ostatnim dziesicioleciu nie osigno adne inne pastwo11 . Powtarzajc niemal dokadnie sowa Pacellego, ktre ten wypowiedzia przed czternastu laty, przekazujc listy uwierzytelniajce prezydentowi Rzeszy Ebertowi - Z caych si bd doskonali i umacnia stosunki pomidzy Stolic Apostolsk i Niemcami - Hitler da jasno do zrozumienia, e zgadza si na unormowanie stosunkw z katolicyzmem i ich wynegocjowanie przez stosowne autorytarne wadze w Berlinie i Rzymie. W reakcji na przemow Kaasa partyjna mniejszo pod przywdztwem Brninga zdecydowanie sprzeciwia si przyznaniu kanclerzowi legalnych rodkw sprawowania dyktatury. Jednake kiedy w prbnym gosowaniu tylko 14 z 74 posw opowiedziao si przeciw ustawie, Kaas ostrzeg oponujcych, e grozi im niebezpieczestwo. Brning zareagowa na to owiadczeniem, e rezygnuje z mandatu posa, a Wirth, ze zami w oczach, poszed w jego lady. Ale ostatecznie, po wysuchaniu w czciowo zrujnowanym budynku Reichstagu sprzecznych opinii katolickich kolegw, Brning da si przekona, e rozam w partii przekreli moliwo przeciwstawiania si katolikw przeladowaniom religijnym 12. Gwoli zajcia zdyscyplinowanego, jednolitego stanowiska partyjna mniejszo ulega w kocu wikszoci i midzy szpalerami szydzcych esesmanw przemaszerowaa w towarzystwie kolegw na gosowanie w gmachu Opery Krolla. Partia Centrum popara specjalne penomocnictwa dla rzdu, uznajc wida, e pozostajcy w bliskim kontakcie z Hitlerem Kaas jest najlepiej zorientowany w sprawie. Przyjta tego dnia stosunkiem gosw 441 do 94 (przeciwko gosowali tylko socjaldemokraci) ustawa zapewniaa Hitlerowi tak wygodn wikszo w parlamencie, e bez zgody Reichstagu mg zmienia prawo i zawiera traktaty z obcymi rzdami (pierwszym z nich by traktat z Pacellim). Deklarowaa ponadto nienaruszalno wadzy prezydenckiej, ale przepisy szczegowe pozbawiay t klauzul znaczenia. Nazajutrz, nie poinformowawszy nikogo z partyjnych kolegw, dokd jedzie i po co, Kaas wyruszy pocigiem do Rzymu na tajne rozmowy z Pacellim. Dwa lata pniej, w licie do niemieckiego posa w Watykanie, przyzna, e zawarcie konkordatu z Rzesz rwnao si poparciu penomocnictw dla Hitlera. Tu po przegosowaniu specjalnych penomocnictw dla rzdu, w przyjciu ktrych, otrzymawszy okrelone (oglnopolityczne i kulturalno-polityczne) gwarancje od kanclerza Rzeszy, odegraem pozytywn rol, 24 marca pojechaem do Rzymu (...) W rozwiniciu mojego stanowiska, ktre 23 marca przedstawiem w Reichstagu, pragn wyjani sytuacj powsta w zwizku z deklaracj kanclerza Rzeszy i zbada moliwoci wszechstronnego porozumienia pomidzy pastwem i Kocioem 13. Tymczasem w swoim sprytnym expos w Reichstagu Hitler przyrzek zacieni zwizki ze Stolic Apostolsk, dajc do zrozumienia, e ju je zainicjowano, co oczywicie wprawio w wielkie zakopotanie niemieckich biskupw, nie wiedzcych w ostatnich tygodniach, co myle o szeregu rzdowych pochlebstw i zapewnie. W transmisji radiowej na cay kraj Hitler odwoa si do Boga i zapewni Niemcw, e chrzecijastwo bdzie podstaw przebudowy narodu. A 21 marca wyda owiadczenie, w ktrym wyrazi wielki al, e z powodu zakazu udzielania narodowosocjalistycznym przywdcom sakramentw nie moe uczestniczy w Dniu Poczdamu w katolickiej mszy pojednania. Zmusio to niemieckich biskupw do reakcji na wypowied nowego kanclerza. Cz z nich uznaa to za dobr okazj do cofnicia kocielnych sankcji wobec nazistw, lecz pewna liczba hierarchw, w tym kardyna Schulte z Kolonii oraz biskupi Akwizgranu, Limburga, Trydentu, Moguncji i Paderbornu, wezwaa do jeszcze mocniejszych potpie. Niemniej zoona 23 marca w Reichstagu deklaracja Hitlera - wraz ze zgod centrystw i licznymi zapewnieniami rzdu - osabia stanowczo czoowych biskupw. A do tego doszy sygnay z Rzymu, wysyane z sekretariatu Pacellego. 24 marca, w licie do episkopatu poudniowych Niemiec, kardyna Faulhaber napisa: Po tym, co spotkao mnie na najwyszych szczeblach hierarchii w Rzymie - o czym teraz nie mog wam powiedzie musz znale w sobie mimo wszystko wicej tolerancji dla nowego rzdu, ktry w chwili obecnej nie do e ma wadz - czemu sformuowane przez nas zasady nie mogy zapobiec - to doszed do niej drog legaln 14. Wzmianka o konstytucyjnej legalnoci rzdu Hitlera pojawia si najpierw w L'Osservatore Romano. Tak oto legalno, do ktrej dy Hitler, a ktr - za namow Pacellego - zapewni mu Kaas, staa si batem na niemieckich biskupw, by poparli reim narodowo-socjalistyczny.

Jeszcze tego samego dnia rzecznik episkopatu, kardyna Bertram, rozda biskupom pod rozwag projekt pojednawczego owiadczenia. Do dzi zdumiewa piorunujca szybko, z jak musieli udzieli mu odpowiedzi. Jezuicki historyk tego okresu, Ludwig Volk, w swojej oryginalnej analizie tamtych zdarze stwierdzi, e naciski szy skdind, czyli z Watykanu. Von Papen powici pono cay weekend na przekonanie Bertrama, e publiczne pojednawcze owiadczenie episkopatu dopomoe w zawarciu konkordatu z Rzesz, a jego brak tylko w tym przeszkodzi. A potem umwi si na spotkanie z Pacellim, ktry w Rzymie pracowa wraz z Kaasem nad przysz umow z Hitlerem. 26 marca Kocioy protestanckie w Niemczech oficjalnie popary fhrera i jego reim. ledzc zabiegi Watykanu o podpisanie konkordatu z Hitlerem, protestanci postanowili zawrze z nim wasn, podobn, opart na katolickim modelu umow i dopili swego. Uzgodnione, pojednawcze wobec nazistw owiadczenie episkopatu opublikowano popiesznie w caym kraju 28 marca. Zawierao ono wprawdzie pewne warunki, ale przede wszystkim - pomimo widocznego rozdarcia uczu - katastrofaln w skutkach akceptacj biskupw dla Hitlera. Nie odwoujc swoich, zawartych we wczeniejszych deklaracjach, osdw wzgldem pewnych bdw religijno-etycznych, episkopat wyraa przekonanie, i rzeczone oglne zakazy i przestrogi mona uzna za nieobowizujce. Nie ma potrzeby napomina katolikw, dla ktrych gos Kocioa jest wity, aby byli lojalni wobec legalnego rzdu i wiadomie wypeniali obywatelskie obowizki, odrzucajc z zasady wszystko, co niezgodne z prawem i wywrotowe 15. Prasa narodowosocjalistyczna powitaa to owiadczenie jako wyraz poparcia dla polityki Hitlera, cakowicie ignorujc zamierzon przez niemieckich hierarchw dwuznaczno. Politykw Centrum ogarna trwoga, gdy z wypowiedzi biskupw mogli wyczyta, e nazici s im milsi od katolickich centrystw. Wrd szerokich krgw wiernych zapanowaa rozterka i poczucie zdrady. Typowym przykadem bya reakcja ojca Franziscusa Stratmana, najstarszego katolickiego kapelana na Uniwersytecie Berliskim, ktry 10 kwietnia napisa do kardynaa Faulhabera: Wskutek tyranii narodowych socjalistw dusze yczliwie nastawionych wiernych s wzburzone i kiedy mwi, e niby-poparcie biskupw dla ruchu nazistowskiego podkopao w oczach niezliczonych katolikw i niekatolikw ich autorytet, to stwierdzam po prostu fakt 16. Po powrocie na pocztku kwietnia z konsultacji z Pacellim Kaas w artykule redakcyjnym powita mow Hitlera w Reichstagu jako logiczny krok w rozwoju idei zjednoczenia Kocioa i pastwa. Oznajmi, e w kraju nastpuje ewolucyjny proces, w ktrym bezsprzecznie nadmierne swobody formalne republiki weimarskiej zastpi surowa i oczywicie przejciowo, nadmierna pastwowa dyscyplina we wszystkich dziedzinach ycia. Partia Centrum, dodawa, zostaa zobowizana do uczestnictwa w tym procesie w roli siewcw przyszoci 17. Jakby dla usprawiedliwienia nadzwyczajnej atwoci i nagoci, z jak katolicka hierarchia kocielna popara reim, oraz dla podkrelenia roli, jak w tej sprawie odegra Pacelli, 20 kwietnia Faulhaber napisa, e w tak tragicznej sytuacji postawio niemieckich biskupw stanowisko Rzymu 18. Ale ze strony Rzymu, w osobie Eugenia Pacellego, nie by to bynajmniej koniec ustpstw wobec Hitlera, zdecydowanego zniszczy w Niemczech katolicyzm polityczny.

Bojkot ydw
Wkrtce po owiadczeniu niemieckiego episkopatu Hitler zwoa na 31 marca komisj robocz do spraw stosunkw pastwa z Kocioem, co zmusio Kaasa do szybkiego powrotu z Rzymu, eby stan w obronie katolickiego szkolnictwa. Termin zebrania komisji zbieg si, co istotne, z rozpocztym 1 kwietnia bojkotem ydowskich przedsibiorstw w caym kraju. Nie by to pierwszy przejaw szykujcych si przeladowa. Tydzie wczeniej trzydziestu czonkw brunatnych koszul si wdaro si do ydowskich domw w miasteczku na poudniu Niemiec, zapdzio ich mieszkacw do ratusza i tam pobio. Napa powtrzyli w ssiednim miecie, zabijajc dwch mczyzn. Ale bojkot by czym innym. By, jak napisa Saul Friedlander, pierwsz w narodowej skali du prb postaw Kociow chrzecijaskich wobec sytuacji ydw pod nowymi rzdami 19 A jednak w chwili, kiedy Hitler omawia z przedstawicielami wyzna chrzecijaskich przysze stosunki Kociow ze swoim reimem, w Niemczech i w Rzymie nikt jednym sowem nie zaprotestowa przeciwko temu pierwszemu zorganizowanemu przeladowaniu ydw w caym kraju. Piszc o atakach nazistw na ydw, monachijski kardyna Faulhaber w obszernym licie do Pacellego stwierdzi, e taki protest mijaby si z celem, gdy doprowadziby tylko do przeladowa katolikw. ydzi mog pomc sobie sami, orzek. Niemniej szczeglnie niesprawiedliwe i bolesne w tej akcji jest to - doda - e ydzi, nawet ci ochrzczeni przed dziesiciu, dwudziestu laty i bdcy dobrymi

katolikami (...) pozostaj w myl prawa ydami, a jako lekarze i prawnicy trac swoje pozycje. O odpowiedzi Pacellego na ten list nic nie wiadomo, ale adne z jego zarzdze w przyszoci nie wskazuje, by w tej kwestii mia inne zdanie ni kardyna. W tym samym tygodniu, w odpowiedzi na prob o interwencj w obronie ydw kardyna Bertram podkreli, e istniej znacznie waniejsze pilne sprawy: szkoy, utrzymanie stowarzysze chrzecijaskich, sterylizacja. ydzi s w stanie pomc sobie sami 20, powtrzy na koniec opini Faulhabera. Wrd wielu tysicy osb, ktrych dotkn bojkot, znalaza si Edyta Stein, pozostajca po wpywem Maxa Schelera niemiecko-ydowska filozofka z uniwersytetu we Fryburgu, gdzie napisaa doktorat O zagadnieniu empatii. T we wczesnej modoci ateistk chrzecijastwo pocigao emocjonalnie, lecz pochono j na dobre dopiero, gdy przeczytaa autobiografi szesnastowiecznej karmelickiej mistyczki, witej Teresy z Avili. Napisaa, e przez powrt do Boga znw poczua si ydwk i e nawrcia si na chrzecijastwo nie tylko w sensie duchowym, lecz i wizw krwi. Katoliczk zostaa w roku 1922, a przed kwietniem 1933 roku, nim rozpocz si bojkot, pracowaa jako filozof w Niemieckim Instytucie Pedagogiki Naukowej w Moguncji. Kwietniowy dekret wymierzony w ydw pozbawi j stanowiska. W padzierniku 1933 roku wstpia do zgromadzenia sistr karmelitek w Kolonii, przyjmujc imi Teresy Benedykty od Krzya. Z klasztoru napisaa arliwy list do papiea Piusa XI, proszc go o potpienie nienawici, przeladowa i wszelkich przejaww antysemityzmu w kadym miejscu i czasie. Jej list nie doczeka si odpowiedzi. Dopiero cztery lata potem Pius XI ogosi spnion encyklik przeciw rasizmowi, Mit brennender Sorge.

Von Papen i Kaas w Rzymie

Tymczasem 2 kwietnia powoana przez Hitlera komisja do spraw stosunkw pastwa z Kocioem osigna taki postp, i papieski nuncjusz w Berlinie zawiadomi Pacellego, e wicekanclerz von Papen pragnie przed Wielkanoc przyby do Rzymu na rozmowy. W chwili rozpoczcia powanych negocjacji w sprawie konkordatu, w peni poinformowany przez Faulhabera, Pacelli wiedzia, e zasiada do nich z winnymi rozptania w Niemczech przeladowa ydw. Ponadto na mocy konkordatu z Rzesz wspomniane wyej znacznie waniejsze sprawy miay przej z rk niemieckich katolikw w rce Piusa XI, a dokadniej, w rce jego zaufanego sekretarza stanu. Nic dziwnego zatem, e biskupi katoliccy czuli si tak mao odpowiedzialni za los ydw, gdy Stolica Apostolska w wielkim stopniu pozbawiaa ich odpowiedzialnoci za los Kocioa. Wieczorem 7 kwietnia von Papen wyruszy do Wiecznego Miasta, zwierzywszy si szefowi wydziau ds. Watykanu w MSZ, e wrd gwnych ustpstw, jakich zamierza si domaga, znajduje si zapis, zawarty take w konkordacie z Wochami [traktacie lateraskim], zabraniajcy klerowi dziaa w partiach politycznych i do nich nalee. Poniewa partia Centrum, ktrej czonkami bya tradycyjnie niewielka liczba ksiy, opieraa si w kompleksowy sposb na sieci parafii, to taka klauzula zapowiadaa jej koniec, podobnie jak koniec spoecznej i politycznej dziaalnoci pozostaych organizacji katolickich w Niemczech. Nazajutrz, 8 kwietnia, w wagonie restauracyjnym ekspresu Monachium-Rzym, von Papen przypadkiem spotka Ludwiga Kaasa, ktry rwnie jecha do Rzymu. Niepodobna, by ci dwaj jechali do Pacellego, nie znajc - jak twierdzi Kass - zawczasu swoich zamiarw. Zgodzili si wtedy, e szans Watykanu na konkordat z Rzesz s bardzo realne. Von Papen przedstawi Kaasowi w zarysie podstawowe warunki traktatu z punktu widzenia Niemiec: ochrona praw wyznaniowych katolikw w zamian za odpolitycznienie kleru i rozwizanie partii Centrum. Stworzenie odpowiednich kulturalno-politycznych gwarancji wymaga dania jakiego dowodu. W takim za przypadku nie bd maostkowy 21, zapewni Kaas von Papena przy niadaniu, podczas ktrego omwili wzorcowe stosunki 23 milionw niemieckich katolikw z rzdem Hitlera. W nastpstwie tej rozmowy nie penicy adnej urzdowej funkcji w negocjacjach praat zacz w nich odgrywa kluczow rol. Gdy za oknami pocigu przesuwa si woski pejza, von Papen z wdzicznoci zaakceptowa propozycj pupila Pacellego, e bdzie do jego dyspozycji przy pertraktacjach. Dusz i umysem pozostajc wierny Pacellemu, Kaas przyj wic na siebie rol porednika. Jak zaye stay si kontakty tych dwch, wiadczy szereg uwag, zamieszczonych po ich mierci w autobiografii siostry Pasqualiny. Pisze ona, e Kaasa, ktry regularnie towarzyszy Pacellemu na wakacjach w Rorschach, wizay z nim uwielbienie, szczera mio i bezwzgldna lojalno. Opisuje te napicia pomidzy Kaasem i ojcem Leiberem z powodu wzajemnej zazdroci, gdy Pacelli wyrni jednego lub drugiego, napicia ktre nawet przy jego talencie dyplomatycznym nieatwo byo rozadowa, jak rwnie

nagy - ku wielkiej przykroci jej zwierzchnika - wyjazd Kaasa do Niemiec 22. W poniedziaek 10 kwietnia, w Wielkim Tygodniu, na spotkaniu z Pacellim w jego gabinecie von Papen uzgodni, e do Wielkiej Soboty wraz z Kaasem opracuje projekt dokumentu. Podczas najwaniejszego tygodnia w liturgicznym kalendarzu Kocioa dwaj mczyni pracowali w zawrotnym tempie nad artykuami, ktrych przygotowanie zajoby w innych okolicznociach lata. Wielkanocn niedziel i poniedziaek Kaas i Pacelli spdzili na analizowaniu punkt po punkcie projektu umowy. Niemieck hierarchi kocieln i ksiy cakiem przy tym pominito, podobnie jak parti Centrum i niemiecki laikat. Ale do biskupw, ktrym nic nie powiedziano o rzymskich pertraktacjach, si rzeczy docieray plotki. Kiedy 18 kwietnia w zwizku z pogoskami o ich rozpoczciu przewodniczcy episkopatu Niemiec, kardyna Bertram, zgosi Pacellemu szereg obaw, ten raczy mu odpowiedzie dopiero po dwch tygodniach, przyznajc tylko e podjto w tej sprawie negocjacje. Trzy tygodnie pniej, gdy dyskutowano nad ostatnimi punktami konkordatu, Pacelli jawnie skama kardynaowi Faulhaberowi, e odbyy si jedynie rozmowy w sprawie konkordatu, lecz nie ustalono niczego konkretnego 23. Tymczasem z powodu nieobecnoci w Berlinie przewodniczcego partii Centrum, Ludwiga Kaasa, zadomowionego na dobre w apartamentach Pacellego w Watykanie, jej bezsilno wzrosa. Zasugerowano mu wic rezygnacj z funkcji, ale odmwi, argumentujc, e zaszkodzioby to sprawom w Rzymie, co jasno wskazywao, e jedna z ostatnich wielkich demokratycznych partii niemieckich znalaza si na asce watykaskiego sekretarza stanu. W licie do wczesnego wikariusza generalnego Pasawy Franz Eggersdorfer z Uniwersytetu Monachijskiego stwierdzi cierpko: Okazuje si, e przyszo niemieckiego katolicyzmu rozstrzyga si w Rzymie. Za spraw centralizmu postpowego24. Co skonio Pacellego do ukoczenia wstpnego projektu konkordatu w tak nieprzyzwoitym popiechu i potajemnie? Uwaa, e partia Centrum musi znikn, zosta rozwizana. Ale tymczasem jej istnienie (zgodnie z taktyk, jak stosowa od dwch dekad) zapewniao mu pozycj przetargow w negocjacjach z Hitlerem. Najistotniejszy by czas. Hitlerowi natomiast w tej popiesznej pogoni za traktatem przywiecay dwa gwne cele. Po pierwsze, by, jak ju wspomnielimy, zdecydowany legalnymi rodkami i bezzwocznie oddzieli katolicyzm religijny od politycznego. Po drugie, zawarcie konkordatu stwarzao szans na wielki midzynarodowy sukces propagandowy. Albowiem, jak skomentowa podpisanie traktatu lateraskiego w roku 1929: Jeli papie dochodzi dzi do takiego porozumienia z faszyzmem, to tym samym potwierdza, e faszyzm a zatem i nacjonalizm - jest odpowiedni dla wiernych i zgodny z wiar katolick 25. I rzeczywicie, jeli zway na to, e Stolica Apostolska przez cae wieki zwyczajowo podpisywaa traktaty z monarchami i rzdami wrogimi jej wierze i wartociom, to traktat lateraski istotnie stworzy pozr bezprzykadnego zjednoczenia katolicyzmu z pastwem korporacyjnym. Hitler w lot zrozumia, e konkordat z Watykanem mona bdzie przedstawi jako papieskie poparcie dla jego reimu i polityki. Zdajc sobie spraw z niecierpliwoci Pacellego i z organicznej saboci jego celw, zogniskowanych na potdze Stolicy Apostolskiej, mg dyktowa tempo negocjacji i ze znaczn korzyci dla siebie w peni nimi manipulowa.

Kapitulacja biskupw niemieckich

Von Papen powrci do Berlina we wtorek po witach i po rozmowie na tematy oglne z Hitlerem zawiadomi Pacellego, e fhrer jest gotw udzieli szerokich gwarancji w sprawie szk, ale e sformuowania w artykule o odpolitycznieniu kleru s daleko niewystarczajce 26. W przerocie dyplomatycznych ambicji Pacelli, cho zwolennik odpolitycznienia wiary, prbowa nacign Hitlera na niedawno rozszerzony artyku prawa kanonicznego, w myl ktrego sprawowanie funkcji przez ksiy w organizacjach politycznych wymagao zgody biskupa. Co skonio go do mcenia wody w kwestii klauzuli odpolitycznienia kleru? Czyby skrupuy, e podkopuje pozycj Kocioa w Niemczech? Nic takiego nie przyszo mu chyba do gowy. By to pewnie fortel negocjacyjny. Jake dobrze musieli si zna nawzajem ci dwaj. W trzecim tygodniu maja, gdy negocjacje trway, Hitler podbi stawk, wpisujc do swojego projektu kategoryczny zakaz wszelkiej politycznej dziaalnoci kleru katolickiego. W trakcie tych dwch rozstrzygajcych miesicy (kwiecie - maj) lekcewaona przez Rzym i hierarchi kocieln, pozbawiona przywdcy partia Centrum walczya o przetrwanie, a setki tysicy jej wiernych zwolennikw traciy wszelk nadziej. Jednoczenie coraz goniejsi i bardziej pewni siebie nazici utwierdzali si w przekonaniu o zwyciskiej przyszoci ich partii, ktra po zdobyciu monopolu w pastwie

zapewni upokorzonemu przez obcych, wyniszczonemu kryzysami gospodarczymi krajowi pene zatrudnienie i dobrobyt. Cienki zrazu strumyczek katolikw, napywajcych w ich szeregi po zaamaniu si wielkiej niegdy partii Centrum, zmieni si w rwc rzek. Wreszcie jednak jej przywdztwo zadao od bawicego w Watykanie Kaasa rezygnacji, na ktr ten zgodzi si niechtnie przez telefon. 6 maja jego nastpc zosta Heinrich Brning. Ale niszczycielskiego naporu Hitlera nie dao si ju powstrzyma, podobnie jak si dcych do dobrowolnego rozwizania si partii Centrum. Mimo to, na przekr wszystkiemu, Brning zaapelowa do czonkw swojej partii o zachowanie jednoci i autonomii. Wanie wtedy, gdy negocjacje konkordatowe byy ju bardzo zaawansowane, Pacelli uzna, e pora wczy do nich niemieckich biskupw. Okazj po temu stworzy przyjazd 18 maja do Rzymu z wizyt ad limina biskupa Wilhelma Berninga z Osnabrcku i arcybiskupa Grbera z Fryburga. Na emisariuszy wybra ich nieprzypadkowo. Obaj byli sympatykami nazistw. Nadszed czas, oznajmi im, aby niemieccy hierarchowie zwarli szeregi w kwestii konkordatu. ' Na wyznaczonej na koniec maja konferencji niemieccy biskupi planowali omwi stanowisko episkopatu wobec Trzeciej Rzeszy. Ale kiedy si zebrali, ich sprawnie wyreyserowane przez dwch posacw Pacellego obrady zdominowa temat konkordatu. Berning i Grber zapewnili zebranych, e konkordat jest waciwie gotowy i do uzgodnienia pozostaje ju tylko zapis o odpolitycznieniu duchowiestwa 27. W zwizku z tym papieski sekretarz stanu da od nich poparcia niezwocznego, gdy sprawa jest pilna. Z fragmentarycznych zapiskw biskupa Spiry, Ludwiga Sebastiana, wynika, e na tym nader wanym posiedzeniu doszo do zaartych sporw. Z takim rzdem nie mona zawrze konkordatu, bo pod wadz nazistw nie bdzie prawa i porzdku, zaprotestowa kardyna Schulte z Kolonii, a biskup Konrad von Preysing, w rozprowadzonym wrd biskupw memorandum, przypomnia, e wiatopogld NSDAP stoi w cakowitej sprzecznoci z kocielnym. Naszym obowizkiem jest otwarcie oczu katolikw na niebezpieczestwa, jakie dla wiary i moralnoci niesie z sob ideologia narodowosocjalistyczna, napisa, apelujc o wystosowanie do Niemcw listu pasterskiego, wymieniajcego bdy nazizmu. Taki list, na ktry mona bdzie si powoa w prawdopodobnie zbliajcym si konflikcie, jest niezbdny, podkreli28. Ale to nie wystarczyo i zostao zrobione za pno. Protestujcy stanowili mniejszo. Podjcie przez Pacellego bezporednich negocjacji z Hitlerem dodao niemieckim biskupom pewnoci siebie. Niemniej wyranie dostrzegali niebezpieczestwa zawartej w artykule 31 klauzuli o odpolitycznieniu duchowiestwa, umoliwiajcej zakazanie wszelkiej dziaalnoci spoecznej pod patronatem i w imieniu Kocioa katolickiego. Przyparci do muru przez emisariuszy Pacellego, nie wnieli jednak zapowiadanych poprawek do warunkw, na jakich zaaprobuj konkordat, i za namow arcybiskupa Grbera poparli traktat, odpowiedzialno za jego nastpstwa skadajc na papieskiego sekretarza stanu. Po tej decyzji, w ogoszonym 3 czerwca, zredagowanym przez Grbera licie pasterskim, niemiecki episkopat obwieci koniec opozycji wobec nazistowskich wadz, pod warunkiem poszanowania przez pastwo praw i swobd Kocioa, zwaszcza w odniesieniu do katolickich szk i stowarzysze. Bogu dziki, udao mi si uzyska zgod na list pasterski (...) - poinformowa wwczas Grber Kaasa. - Wyrazili szereg ycze, ale poniewa dali niemoliwego, z atwoci je odrzuciem 29. Spraw zamkn kardyna Faulhaber, zawiadamiajc von Papena o swoim ustpstwie w kwestii artykuu 31, poniewa konkordat jako cao jest tak wany, choby ze wzgldu na szkoy wyznaniowe, e w moim odczuciu wanie tej kwestii nie wolno zaprzepaci 30. Z punktu widzenia Pacellego decyzja biskupw bya zwycistwem, gdy postrzega j nie jako ustpstwo wobec Hitlera, ale jako poddanie si woli Stolicy Apostolskiej, dajce mu - za ich widomym poparciem - woln rk w sfinalizowaniu konkordatu z Rzesz wedle wasnych kryteriw. Ale jego samozadowolenie trwao krtko. Jeszcze w tym samym tygodniu, w ktrym uzyska pen zastrzee, wymuszon zgod niemieckich biskupw, do Rzymu dotary wieci niepozwalajce mu duej przymyka oczu na okrutne realia nazistowskich rzdw i prawdziw natur kontrpartnera w negocjacjach. Sprawi to zaplanowany na 8-11 czerwca zlot uczniw i terminatorw w Monachium, ktry cign z caych Niemiec 25 000 modych katolikw. Zgod na ten pocztkowo zakazany przez dowdc SS, Heinricha Himmlera, i jego zastpc, Reinharda Heydricha, zlot wydano pod warunkiem, e uczestnicy przemaszeruj ze zwinitymi sztandarami. Po sporadycznych atakach brunatnych koszul na pojedyncze osoby w pierwszych dwch jego dniach w sobot wieczorem faszystowskie umundurowane zbiry zaatakoway gwatownie wiksze grupy. Pobito i przegoniono z ulic setki modych katolikw, zdzierajc z nich charakterystyczne pomaraczowe koszule. Zaplanowana na niedziel rano msza pod goym niebem zostaa odwoana. Jeli

Pacelli ywi jeszcze jakie zudzenia, co nazici rozumiej przez polityczny katolicyzm, to mu je odebrano. Stao si bowiem jasne, e zawarty w artykule 31 proponowanego konkordatu zapis o zakazie dziaalnoci politycznej kleru i wszelkich stowarzysze katolickich, z wyjtkiem cile religijnych, rozcigaj oni na wszelk publiczn dziaalno, ktr arbitralnie uznaj za polityczn. Reakcja hierarchii katolickiej bya dokadnie taka, na jak liczyli prowokatorzy z SA. W licie do biskupw bawarskich Faulhaber zaleci im rezygnacj ze zlotw modych katolikw, gdy nie chcemy naraa ycia naszej modziey i ryzykowa rozwizania przez rzd organizacji modzieowych. Domaga si te surowego karania ksiy za nieostrone wypowiedzi. Oto jak od samego pocztku przedstawiaa si wczesnym latem 1933 roku umiarkowana polityka niemieckiego katolicyzmu autorstwa Pacellego parali wskutek samocenzury. I to przed podpisaniem konkordatu, w chwili gdy nazistowskie pastwo policyjne stawiao pierwsze kroki. Potny Koci z oddanymi kapanami i mnstwem organizacji spoecznych i politycznych znalaz si w stanie bezwadu, ktry sam sobie narzuci, oczekujc nastpnych krokw, pomysw i wskazwek z Watykanu. Tymczasem Hitler w peni wykorzysta t inercj do delegalizacji i zniszczenia do reszty spoeczno-politycznej katolickiej tosamoci i zdolnoci dziaania. W czerwcu na posw i czonkw partii Centrum spada fala terroru - rewizji w domach, aresztowa, zastrasze. W Monachium pobito prawie na mier, a potem zamknito w obozie koncentracyjnym (i po roku zamordowano) Fritza Gerlicha, odwanego, piszcego, co myli, redaktora katolickiego pisma Der Gerade Weg. W Bawarii aresztowano okoo dwch tysicy zwolennikw i dziaaczy tradycyjnie bardzo tam silnej Bawarskiej Partii Ludowej, lokalnej odpowiedniczki partii Centrum. Katolicyzm dy wszelkimi rodkami do sabotowania polece rzdu i dziaa przeciwko niemu 31, usprawiedliwiaa ten fakt prasa nazistowska. 22 czerwca von Papen spotka si z Hitlerem, eby przed wyjazdem na kocowe rozmowy z Pacellim omwi z nim stan negocjacji w sprawie konkordatu. Ostateczne stanowisko Hitlera wobec artykuu 31 brzmiao: Z uwagi na zawarte w tym traktacie gwarancje i przepisy prawne, zabezpieczajce prawa i swobody Kocioa katolickiego w Rzeszy i jej krajach zwizkowych, Stolica Apostolska zakae klerowi oraz czonkom kongregacji religijnych partyjnej dziaalnoci politycznej 32. Artyku ten uznawa peni wadzy Stolicy Apostolskiej nad klerem katolickim w Niemczech i sankcjonowa podporzdkowanie ksiy prawu kanonicznemu. Byo to wic porozumienie dwch najwikszych organizacji autorytarnych, pastwa i Kocioa.

Negocjacje kocowe
Von Papen przyby do Rzymu 28 czerwca, przedkadajc Pacellemu, kurii i papieowi do rozwaenia artyku 31 w chwili, kiedy w Sekretariacie Stanu przez godzin relacjonowano wieci o nowych przeladowaniach i szykanach wobec Kocioa w Niemczech. Kto wie, czy Pacelli nie przypomnia sobie z tej okazji ostatniego spotkania w czerwcu 1914 roku, kiedy watykascy kardynaowie, pragnc oszczdzi wikszych cierpie katolikom na Bakanach, nie widzieli sposobu na wycofanie si z konkordatu z Serbi, o ktry tak wytrwale zabiega. Tekst konkordatu uzgodniono w sobot rano, 1 lipca 1933 roku, i tego samego dnia Pacelli przeczyta go wsplnie z Piusem XI. Uparty papie, w peni wiadom bezprawia, jakiego w minionych tygodniach dopuszczono si na katolikach w Niemczech, postawi nowy - ostateczny - warunek. Pod koniec spotkania z Pacellim upomnia si o gwarancje zadouczynienia za akty przemocy. Ojciec wity mia ju do zniewag na zmian z pertraktacjami i jak przysza oblubienica, poniewierana przez narzeczonego i gono domagajca si zagwarantowania nawizki w kontrakcie lubnym, zada od Hitlera zobowizania si do odszkodowa, gdy w przeciwnym razie podpisu nie bdzie 33. 2 lipca Pacelli z Kaasem wnieli ostatnie poprawki do warunkw traktatu. Ale jeden bardzo wany nie zaatwiony problem wci grozi, e konkordat spali na panewce. W Niemczech nowy przywdca zdruzgotanej partii Centrum, Brning, pewny, e t zdemoralizowan polityczn organizacj czekaj przeladowania, stara si z niej uratowa, co si da. To wanie jego odmowa rozwizania partii - powtarza von Papen Pacellemu i Kaasowi - przeszkodzia w sfinalizowaniu konkordatu i wystawia Koci na nowe ataki. Niemieccy biskupi ostrzegli jednak Watykan, by nie wierzy w wersj wypadkw przedstawian przez wicekanclerza. Niemniej koci zostay rzucone i Pacelli z Kaasem zrozumieli, e warunkiem gadkiego przeknicia przez Hitlera w konkordacie z Rzesz artykuu o organizacjach kocielnych jest likwidacja partii Centrum. 2 lipca, za zacht Pacellego, Kaas zadzwoni do reprezentanta jej lewego skrzyda, Josepha Joosa, i z oburzeniem krzykn do suchawki: Co?! To wy si jeszcze nie rozwizalicie?! Joos na reszt ycia zapamita w rozkaz z Watykanu, domagajcy si

powicenia swojej partii na otarzu sukcesu dyplomacji papieskiego sekretarza stanu34. Dla wyposaonego w penomocnictwa Hitlera do zawarcia traktatu von Papena ostatnie z da papiea nie stanowio problemu, gdy by pewien, e kwesti odszkodowania mona bdzie odwleka w nieskoczono. 3 lipca przesa Hitlerowi tekst konkordatu wraz z listem, z ktrego bio samozadowolenie. Wieczorem specjalny kurier wyruszy z dokumentem do Berlina.

Rozwizanie partii Centrum

Nastpnego dnia, 4 lipca, po tym, jak wielu czonkw Centrum zagrozio przejciem do NSDAP, Brning z gorycz w sercu zgodzi si rozwiza parti. Likwidacja nie pod przymusem, ale z wasnej woli tej ostatniej demokratycznej partii w Niemczech miaa swoje natychmiastowe i dalekosine skutki. Samozagada Centrum, wraz z jawn zgod biskupw na jednopartyjne pastwo, dodaa animuszu nazistom i popchna w objcia narodowego socjalizmu jeszcze wicej katolikw. Do aosnego samounicestwienia wasnej partii walnie przyczyni si praat Ludwig Kaas, ktry do koca ycia pozosta w Watykanie. Jego oportunizm, suenie dwm panom i trwajca miesicami, spdzanymi u Pacellego, nieobecno w kraju byy nie do pogodzenia z obowizkami przewodniczcego wielkiej partii demokratycznej. Najbardziej jednak zawini tu jego mentor, religijny zwierzchnik i osobisty przyjaciel Pacelli, ktry nigdy nie zmieni niechtnego nastawienia do niezalenych od Stolicy Apostolskiej, katolickich partii politycznych. Blisko trzydzieci lat pniej Robert Leiber wyjawi, e na wiadomo o rozwizaniu Centrum Pacelli zareagowa sowami: Szkoda, e doszo do tego teraz 35. Apologeci Piusa XII wykorzystali t wypowied do zdjcia z niego wszelkiej odpowiedzialnoci za tragiczny koniec tej katolickiej partii. Niemniej gdzie indziej Leiber przyzna, e bynajmniej nie by to wyraz alu, ale irytacji po utracie wanej karty przetargowej przed kocem ukadw. [Pacelli] pragn napisa w roku 1958 eby [partia] zaczekaa z rozwizaniem do podpisania konkordatu. Na etapie negocjacji mona byo wykorzysta sam fakt jej istnienia, powiedzia 36. W 1934 roku papieski sekretarz stanu zaprzeczy, e samorozwizanie Centrum byo cen za konkordat z Rzesz, ale jak skomentowa rzecz Klaus Scholder: Z tego, co nam wiadomo, to nieprawda. Byy kanclerz Heinrich Brning, pilnie obserwujcy cay proces, nie mia najmniejszych wtpliwoci co do zwizku tych dwch spraw. W 1935 roku przytoczono jego wypowied: Za porozumieniem z Hitlerem sta nie papie, ale watykaska biurokracja i jej przywdca, Pacelli. To w jego gowie powstaa koncepcja wieczystego przymierza dwch si - autorytarnego pastwa i autorytarnego Kocioa, kierowanego przez watykask biurokracj, w imi ktrej bez alu powicono w wielu krajach niewygodne jemu i jego ludziom katolickie partie parlamentarne, takie jak Centrum w Niemczech. Papie [Pius XI] nie podziela tych pomysw37. Hitler dosta zatem do rk wszystkie karty, wykorzystujc je z bezwzgldnoci wybornego gracza. W chwili gdy Pacellemu wydawao si, e od dopicia sprawy dziel go tylko godziny, przeciwnik wsadzi mu ponownie kij w szprychy. Wezwawszy do siebie urzdnika Ministerstwa Spraw Wewntrznych, eksperta od zagadnie prawa, Rudolfa Buttmanna, fhrer poleci mu wnikliwie zbada watykaski dokument. O tym, jak wielk wag przykada do tego traktatu (wedug Scholdera, konkordatowi ze Stolic Apostolsk powici wicej czasu i wysiku ni jakiejkolwiek midzynarodowej umowie w historii Trzeciej Rzeszy), wiadczy to, e 5 lipca kaza Buttmannowi przedstawi sobie i ministrom spraw wewntrznych, spraw zagranicznych i finansw jego krytyczn analiz. Tego samego dnia Buttmann polecia z Berlina do Monachium, a stamtd do Rzymu, gdzie doczy do von Papena i spotka si z Pacellim, aby wyjani ostatnie ju wtpliwoci i zastrzeenia kanclerza. Chodzio midzy innymi o sprecyzowanie rnicy pomidzy katolickimi organizacjami religijnymi i politycznymi. Hitler pragn te ucilenia kwestii odszkodowa za nazistowskie ataki. 7 lipca, w dniu przeduajcych si sporw, zirytowany Pacelli owiadczy, e w zwizku z postaw niemieckich negocjatorw, u ktrych wyczuwa ducha nieufnoci, osignicie porozumienia nie wydaje si moliwe 38. Ale w osobie Buttmanna napotka godnego przeciwnika. Urzdnik niemieckiego MSZ odpar mu spokojnie, e znacznie sensowniej jest usun wszelkie niedomwienia przed podpisaniem dokumentu, ni wadzi si o nie pniej i ku ogromnej przykroci sekretarza stanu doda, e nie mona stawia znaku rwnoci pomidzy traktatem lateraskim i konkordatem z Rzesz, poniewa w Niemczech istniej inne wyznania, w tym przytaczajca wikszo protestantw. Spornym punktem pozostaa sprawa stowarzysze katolickich. Chronione przez pastwo mog by tylko organizacje czysto religijne, kulturalne i dobroczynne, argumentowa Buttmann. Wszystkie inne musz by rozwizane lub poczone z organizacjami wieckimi i narodowosocjalistycznymi. Rzecz w tym,

jak rozrni te dwie kategorie - religijn i wieck - i kto ma tego dokona? Wobec niegotowoci Pacellego do przyjcia jego formuy bez uprzedniego formalnego zdefiniowania rnic, strony postanowiy w kocu wczy do dokumentu klauzul o poszukaniu w przyszoci wsplnej definicji. Wydarzenia pokazay, e ze strony watykaskiego sekretarza stanu bya to nadzwyczaj nieodpowiedzialna decyzja. Z dokadnym sformuowaniem klauzuli Piusa XI w sprawie odszkodowa te wyniky kopoty, ktre wieczorem 7 lipca w trakcie maratoskiej rozmowy telefonicznej z Buttmannem usun dopiero sam Hitler. Nastpnego dnia wieczorem, w sobot 8 lipca, kiedy dzwony w Bazylice w. Piotra zaczy wybija szst, obie strony spotkay si w salonie Sekretariatu Stanu, eby uroczycie parafowa umow. Pacelli i von Papen usiedli obok siebie. Pierwszemu towarzyszyli praat Giuseppe Pizzardo z Sekretariatu Stanu i Ludwig Kaas, a drugiemu Buttmann. Pacelli by wyranie zdenerwowany, poniewa tego dnia otrzyma wiadomo, e z plebanii w Knigsbach wycignito bosego ksidza i go pobito 39. Zazwyczaj skrupulatny w sprawach protokou, tym razem, parafujc dokument, przez pomyk zoy na jednej ze stron peny podpis. Kaas, ktry to zauway, zaproponowa, eby t kopi zatrzyma w Sekretariacie Stanu. Kiedy skoczyli, Pacelli poruszy spraw pobitego ksidza. W dyplomatycznej odpowiedzi Buttmann zasugerowa, e najpewniej chodzi o mocno upolitycznionego kleryka. A zreszt, doda, ludzie z tamtych stron s bardzo krewcy40.

Hitler wita konkordat

W poniedziaek niemiecka prasa w nagwkach na ca szeroko strony przyniosa wie o konkordacie, a Hitler zatwierdzi owiadczenie uzgodnione z Pacellim w zeszy pitek. Znalazy si w nim dwa wane ustpstwa, na ktre nalegaa Stolica Apostolska, niemniej poprzedzao je nie uzgodnione z Watykanem zdanie, przedstawiajce te ustpstwa jako historyczne zwycistwo narodowego socjalizmu: Zawarcie konkordatu - napisa Hitler - stwarza, moim zdaniem, wystarczajce gwarancje, aby obywatele Rzeszy wyznania rzymskokatolickiego mogli od dzi bez zastrzee suy nowemu narodowosocjalistycznemu pastwu. W zwizku z tym rozkazuj: 1. Bezzwocznie cofn decyzje o rozwizaniu organizacji uznanych przez niniejszy traktat, a ktre rozwizano bez zgody rzdu Rzeszy. 2. Odwoa wszelkie rodki przymusu wymierzone w duchownych i innych przywdcw tych katolickich organizacji. Zabrania si stosowania takich rodkw w przyszoci, a ich uycie bdzie karane zgodnie z obowizujcym prawem 41. Traktat podpisali oficjalnie 20 lipca w Sekretariacie Stanu Pacelli i von Papen. Na zdjciu z tej ceremonii s sztywni i si nie umiechaj. Po podpisaniu konkordatu wymieniono prezenty. Pacelli dosta Matk Bosk Miniesk, von Papen medal papieski, Buttmannowi wrczono fotografi papiea w srebrnej ramce, a ambasada niemiecka w Rzymie ofiarowaa Stolicy Apostolskiej na cele dobroczynne 25 000 lirw42. Co do Rzeszy, to niezwyka historia konkordatu znalaza fina 14 lipca na posiedzeniu gabinetu, kiedy Hitler odmwi dyskusji na ten temat z ministrami, gdy wystarczy, e by to wielki sukces. Wymieniajc poytki traktatu, podkreli uznanie przez Watykan narodowego pastwa niemieckiego oraz wycofanie si Kocioa z dziaalnoci politycznej. Rozwizanie partii Centrum mona uzna za ostateczne, owiadczy43. Na posiedzeniu tym wyrazi te zowieszcz myl, e konkordat stworzy atmosfer zaufania szczeglnie istotn w nie cierpicej zwoki walce z midzynarodowym ydostwem. Co prawda nie rozwin tematu, ale jego wypowied podsuwa dwojakie wnioski. Po pierwsze, wbrew zaprzeczeniom Pacellego z 26 lipca, sam fakt podpisania podobnego traktatu przez Watykan kojarzy si - tak w Niemczech, jak za granic - z moralnym poparciem katolikw dla poczyna Hitlera. Po drugie, konkordat zmusza Stolic Apostolsk, niemieck hierarchi kocieln, kler oraz wiernych do milczenia w sprawach uznanych przez narodowosocjalistyczny reim za polityczne. A konkretnie, odkd przeladowanie i likwidacja ydw stay si oficjaln polityk pastwow Rzeszy, niemiecki Koci katolicki by prawnie zobowizany przez konkordat do milczenia o zbrodniach dokonywanych na tej nacji. Na posiedzeniu 14 lipca przyjto rwnie ustaw o zapobieganiu wydawania potomstwa dziedzicznie obcionego. Wprowadzaa ona wymg sterylizacji chorych umysowo i dziedzicznie upoledzonych, w tym niewidomych i guchoniemych. W Trzeciej Rzeszy wysterylizowano od trzystu dwudziestu do trzystu pidziesiciu tysicy pacjentw, w tym wielu bez ich zgody lub zgody rodzin 44. Taka oficjalna polityka sterylizacyjna, jako forma oczyszczania rasy, pokrewna duchem formujcej si ju koncepcji ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej, staa w jawnej sprzecznoci z niedawnymi, zawartymi w encyklice Casti connubii (z 30 grudnia 1930 roku) naukami Piusa XI o witoci ycia. Niebawem stao si oczywiste, e konkordat z Rzesz wcign Koci katolicki w potrzask, zmuszajc go do

zaakceptowania podobnych praktyk jako politycznych, a wic nie podlegajcych dyskusji, a c dopiero zarzutom. W dodatku stanowice najwiksz zdobycz Kocioa konkordatowe zapisy o szkolnictwie katolickim z miejsca postawiy niemieckich wiernych przed dylematem moralnym. Artyku 21 zobowizywa Hitlera do zapewnienia i opacenia edukacji wszystkich katolickich dzieci w szkoach podstawowych i rednich. Wadze diecezji miay prawo do kontrolowania w nich nauki religii oraz mianowania i zwalniania katechetw. Mao tego, w myl artykuu 23 rodzice mogli da wprowadzenia wychowania katolickiego tam, gdzie go dotd nie byo. W kwestii rozwoju i zwikszenia miejsc w szkoach katolickie szkolnictwo otrzymao wic od Hitlera carte blanche. W tym samym jednak czasie, kiedy on i Pacelli negocjowali edukacyjne dobrodziejstwa dla katolikw, 25 kwietnia 1933 roku rzd nazistowski z haasem obwieci wprowadzenie ustawy przeciwko przepenieniu niemieckich szk i uniwersytetw, obliczonej na ograniczenie liczby ydw uczcych si w tych instytucjach. Ustawa okrelaa cis kwot (1,5 % przyjtych do szk i na wysze uczelnie), uznan za waciw dla nie aryjskich i ydowskich uczniw i studentw. A zatem ten sam rzd, z ktrym Pacelli negocjowa korzystne dla katolikw prawa edukacyjne, jednoczenie depta prawa edukacyjne mniejszoci ydowskiej. W ten oto sposb papiestwo, Stolica Apostolska i niemieccy katolicy zostali si rzeczy wsplnikami rasistowskiego, antysemickiego rzdu. Kolejnym przykadem wsppracy katolicyzmu z reimem Hitlera staa si rozpoczta 25 kwietnia antysemicka procedura administracyjna potwierdzania czystoci rasy na podstawie parafialnych rejestrw chrztw i lubw, w ktr wczono tysice katolickich ksiy. Zarzdzono j w ramach biurokratycznych posuni, towarzyszcych wprowadzaniu systemu kwot procentowych dla ydw w szkoach, uniwersytetach oraz niektrych zawodach, zwaszcza prawnika i lekarza. To potwierdzanie czystoci rasy doprowadzio z czasem do uchwalenia ustaw norymberskich, czyli narodowosocjalistycznego systemu odrniania ydw od nie-ydw. Wspudzia duchownych katolickich w owym procederze trwa do koca rzdw nazistowskich, ostatecznie czc Koci katolicki i Kocioy protestanckie z obozami mierci45. W przypadku Stolicy Apostolskiej wina bya jednak o wiele wiksza, gdy do przeciwstawienia si mu nie signito po rodki perswazji i przymusu wpisane w scentralizowane dziaanie prawa kanonicznego, ktrego umocnieniu i uwietnieniu Pacelli powici tyle czasu. W rzeczywistoci zrobiono, jak si zdaje, co przeciwnego. Wsppraca Kocioa w tej mierze - pisze Guenter Lewy - trwaa przez ca wojn, kiedy fakt bycia ydem nie kosztowa ju zwolnienia z rzdowej posady czy utraty rodkw do ycia, ale deportacj i fizyczne unicestwienie 46. Niektrzy odwani ksia wykorzystywali ksigi metrykalne do psucia szykw nazistom, lecz byy to odosobnione wypadki. Oto w jak moraln otcha wtrci Pacelli, przyszy papie, wielki i dumny kiedy niemiecki Koci katolicki. On sam te zreszt nie mia ju adnych zudze co do brutalnoci nazistowskiego reimu. W dugiej rozmowie, jak na pocztku sierpnia 1933 roku odbya z nim w Sekretariacie Stanu brytyjska posanka przy Stolicy Apostolskiej, Yvone Kirkpatrick, kardyna nie stara si ukry oburzenia na poczynania rzdu Herr Hitlera 47. W licie do Roberta Vansittarta z brytyjskiego MSZ napisaa, e Pacelli ubolewa z powodu przeladowa ydw przez nazistw, traktowania przez nich przeciwnikw politycznych i wadzy terroru, ktrej poddali cay nard. Poczu si nawet w obowizku usprawiedliwi si [przed ni], co go skonio do podpisania konkordatu z tymi ludmi. O swym, wyraonym wczeniej w LOsservatore Romano, twierdzeniu, e konkordat to triumf prawa kanonicznego i zwycistwo Stolicy Apostolskiej, jednak nie wspomnia, ani o tym, e o taki konkordat z Rzesz zabiega od lat. Zwierzy si natomiast, e do gowy przystawiono mu pistolet i e nie mia wyjcia, po czym wyzna co niebywaego. Powiedzia jej mianowicie, e niemiecki rzd zaproponowa mu ustpstwa, ustpstwa, trzeba przyzna, szersze od tych, na jakie zgodziyby si wczeniejsze niemieckie rzdy, tak e mia do wyboru albo ich zaakceptowanie, albo praktyczn likwidacj Kocioa katolickiego w Rzeszy. Szybko wida zapomnia o ostrzeeniu Brninga, wskazujcego na wewntrzn sabo konkordatw zawieranych z reimami totalitarnymi. Pani Kirkpatrick przekazaa do Londynu sowa Pacellego, i Koci (...) nie ma adnej politycznej pieczeni do upieczenia. Nie dziaa na scenie politycznej. Jeeli niemiecki rzd naruszy konkordat, a tego mona si spodziewa, to Watykan bdzie dysponowa traktatem dajcym podstaw do protestu, powiedzia na poegnanie i z wyranym umiechem doda: Niemcy zapewne nie narusz wszystkich artykuw konkordatu naraz48.

Ucieczka Brninga
A co z byym konserwatywnym kanclerzem Niemiec, Heinrichem Brningiem, z ktrego Pacelli zrobi niemal radykalnego liberaa? Straciwszy baz polityczn, spdza czas, namawiajc biskupw, aby

powstrzymali (podpisan w kocu 10 wrzenia) ratyfikacj konkordatu z Rzesz. Jedc po caych Niemczech, czyta na gos raporty o fizycznym zncaniu si nad ydami i socjaldemokratami i ostrzega, e ostatecznym celem Hitlera jest zniszczenie Kocioa. Organizator oporu przeciw reimowi, jezuita, ojciec Friedrich Muckermann, przyzna, e to wanie Brning wyrwa go z moralnego odrtwienia, w ktre zapad po tym, jak Watykan popar nazistowsk polityk. Bo taki przede wszystkim skutek, czego Pacelli by chyba niewiadom, wywar konkordat na wiernych. Potrzeb oporu przeciw nazistom gosi Brning, gdzie tylko mg. W padzierniku 1933 roku, wykoczony cigym nadzorem policyjnym, byy kanclerz podupad na zdrowiu. Do szpitala, w ktrym leczono go na serce, nadchodziy groby. Zacz wic co kilka dni zmienia miejsca zamieszkania. Wiosn 1934 roku, jak wspomina ojciec Muckermann w swojej opowieci o antynazistowskim oporze, Im Kampf, Brning wyglda jak zaszczute zwierz roztrzsione, wycieczone, czekajce na mierteln kul. Wreszcie jednak pozwoli, aby brat Muckermanna przewiz go 21 maja przez granic z Holandi, i z jedn walizk przy duszy rozpocz nowe ycie na uchodstwie. Brning przey, by po wojnie przyczyni si do powstania w Niemczech chadecji, midzywyznaniowej, spoecznie postpowej partii o odcieniu konserwatywnym. Wypromowa te na jej przywdc Konrada Adenauera, czoowego polityka chrzecijaskich demokratw i najodpowiedniejszego kandydata na kanclerza Niemieckiej Republiki Federalnej.

IX. KONKORDAT W PRAKTYCE

Z chwil podpisania konkordatu z Rzesz na niemieckich katolikach spocz formalny obowizek przestrzegania jego zasad, nakadajcych na nich moraln powinno posuszestwa wobec hitlerowskich wadcw. Tak wic ich katoliccy krytycy zamilkli. Wielki, mogcy sta si fundamentem opozycji Koci zamkn si w zakrystii. Zdarzay si co prawda godne uwagi wyjtki, w rodzaju wygoszonych pod koniec roku adwentowych kaza kardynaa Faulhabera w obronie Starego Testamentu, ale byy to pojedyncze (a w dodatku agodne) przejawy nieposuszestwa. W Niemczech nigdy nie doszo do niczego, co cho troch przypominaoby zorganizowany protest, nawet przeciwko naruszeniom warunkw samego konkordatu. Jego podpisanie nie przerwao atakw na niepolityczne, wedle kryteriw Kocioa, stowarzyszenia i zwizki katolickie. Nazistowscy funkcjonariusze nie czuli si w obowizku przestrzega ducha traktatu, w ktrym wskutek niecierpliwoci Pacellego - brakowao definicji, czym jest organizacja polityczna. Tak wic przypadki szykan wobec stowarzysze katolickich nie ustay i byo ich coraz wicej. Zakazw i zastraszania katolickich grup, szczeglnie za katolickiej prasy, nie brakowao zwaszcza w Bawarii, kolebce niemieckiego katolicyzmu, gdzie najwiksz aktywno przejawiali Himmler i Heydrich. 19 wrzenia w rozpowszechnionym przez bawarsk policj polityczn oklniku zabroniono katolikom wszelkich zgromadze, z wyjtkiem prb chrw kocielnych i zebra towarzystwa dobroczynnego pod wezwaniem w. Wincentego a Paulo1 Ale wskutek zmonopolizowania przez Watykan zada ich ochrony Koci niemiecki dobrowolnie narzuci sobie bierno. Nie chcc - w obawie przed naraeniem si Rzymowi poprzez zamanie warunkw konkordatu - bezporednio i publicznie skary si na jego naruszenia, niemieccy hierarchowie oczekiwali, e zrobi to Pacelli. Ten jednak z braku definicji politycznoci lub choby listy stowarzysze zasugujcych na ochron mg zrobi niewiele. Dopki takiej listy nie byo, organizatorzy zbiurokratyzowanego nazistowskiego terroru mogli twierdzi, e atakowanych przez nich stowarzysze konkordat nie chroni. Przeciganie tego stanu byo wic im na rk, gdy liczyli, e pod ich presj organizacje katolickie rozwi si same. Na pocztku sierpnia wyczerpanemu i niezdecydowanemu Pacellemu pozostao dopenienie dziea ratyfikacja konkordatu. Wahajc si przed wziciem na siebie penej odpowiedzialnoci za t nieodwracaln decyzj, poprosi niemiecki episkopat o zwoanie konferencji i zajcie wsplnego stanowiska. Wprawdzie w ostatnim tygodniu sierpnia 1933 roku, zebrawszy si w Fuldzie, niemieccy biskupi wyrazili, midzy innymi, trosk o przetrwanie gazet katolickich, to na wycofanie si z konkordatu byo ju za pno. Opowiedzieli si zatem za jego bezzwocznym ratyfikowaniem, w sabej nadziei, e by moe poprawi to sytuacj. Zarazem jednak poprosili Pacellego o przekazanie reimowi Hitlera listy skarg i zaale, w tym aosnej w swej wymowie proby w imieniu ydw nawrconych na katolicyzm. Fakt, i uznali za konieczne prosi go o wstawienie si za ydowskimi katolikami, wiadczy o wielkiej saboci jego polityki, do ktrej naleao bardzo wolne reagowanie Rzymu na przeladowania. Czy Stolica Apostolska mogaby si wstawi serdecznym sowem za tymi chrzecijanami, ktrzy,

nawrciwszy si z judaizmu, sami lub ich dzieci i wnuki znaleli si w cikiej opresji z powodu nie aryjskiego pochodzenia? 2, napisali. Przed uroczyst, zaplanowan na 10 wrzenia ratyfikacj konkordatu w watykaskim paacu apostolskim Pacelli spotka si z radc ambasady niemieckiej, Eugenem Klee, aby uzgodni ostatnie szczegy umowy. I znw nie udao mu si wyjani rnicy pomidzy organizacjami religijnymi i politycznymi, w czym dopomogaby wczeniej ustalona ich lista. Niemiecki rzd, z ktrym si skontaktowa, zapewni go, e obecne ataki na katolickie instytucje ustan tylko po szybkiej ratyfikacji traktatu. Tak wic tym razem zareagowa szybko - w ponnej nadziei, e to poskutkuje. Podczas rozmw o ratyfikacji Klee potraktowa go z arogancj graniczc z lekcewaeniem. Kiedy Pacelli wrczy mu memorandum, zawierajce skarg na ze traktowanie ydw katolikw, radca odmwi jego przyjcia, owiadczajc, i watykaski Sekretariat Stanu winien poprzedzi je zdaniem: Stolica Apostolska nie zamierza interweniowa w wewntrzne sprawy Niemiec, i podkreli, e Niemcy mog rozpatrywa tylko skargi odwoujce si do artykuw konkordatu i e zdanie o katolikach pochodzenia ydowskiego naley z dokumentu usun3. W kocu Pacelli wycofa memorandum i przedoy je pniej ambasadzie niemieckiej w formie noty, zapewniajcej, e Stolica Apostolska nie zamierza interweniowa w wewntrzne sprawy Niemiec, doczajc usiln prob w imieniu tych niemieckich katolikw, ktrzy przeszli z judaizmu na wiar chrzecijask lub s potomkami pierwszego bd wczeniejszych pokole ydw nawrconych na katolicyzm, a ktrzy z powodw znanych rzdowi Rzeszy cierpi z przyczyn spoecznych i ekonomicznych 4. Ju sam fakt czynienia takich rozrnie wiadczy o jego dyplomatycznej cichej zgodzie na caociow antysemick polityk Rzeszy. Tu przed ratyfikacj konkordatu Pacelli nie wytrzyma nerwowo i 9 sierpnia, w przeddzie oficjalnej uroczystej wymiany podpisanych dokumentw, wyjecha do swojego ustronnego sanatorium w Rorschach w Szwajcarii. Kiedy Buttmann spyta, czy moe tam przyjecha, by omwi nie zaatwione punkty sporne, spotka si z odmow. Strona niemiecka twierdzia pniej, e gdyby tylko jej watykaski pose mg wtedy spotka si z Pacellim w Szwajcarii, to niezaatwione rozbienoci usunito by szybko i atwo5. W nastpnym tygodniu ratyfikacj konkordatu uczczono podczas mszy dzikczynnej, ktr w berliskiej katedrze w. Hedwigi odprawi nuncjusz papieski Orsenigo. Nazistowskie flagi mieszay si tam z kocielnymi chorgwiami, a na koniec podniosej uroczystoci odpiewano Horst Wessel Lied, transmitowan przez goniki dla tysicy wiernych zebranych przed wityni. Kt mg duej wtpi, e hitlerowski reim rzdzi z bogosawiestwem Stolicy Apostolskiej? Arcybiskup Grber posun si do tego, e pogratulowa Trzeciej Rzeszy nowej epoki pojednania. Ale od pierwszego dnia po ratyfikacji byo oczywiste, e w rnych czciach Niemiec, a zwaszcza w Bawarii, brak definicji, czym si rni organizacje religijne od politycznych, wykorzystywano do gnbienia katolicyzmu.

Protesty za porednictwem Rzymu

Zgodnie z przepisowym, chromym trybem wnoszenia skarg niemiecka hierarchia kocielna zacza je kierowa nie do swoich przeladowcw, lecz papiea, a konkretnie do Pacellego. 4 padziernika 1933 roku, podczas grupowej wizyty ad limina (do progw apostolskich, do ktrej zobowizani s okresowo wszyscy biskupi) kardyna Bertram przedstawi wykaz skarg, dobrze ilustrujcy skal cigych, mnocych si nazistowskich przeladowa Kociow w Niemczech, zwaszcza za katolickiego. Byy wrd nich skargi na totalitarne roszczenia pastwa wpywajce na ycie publiczne i rodzinne, na niszczenie organizacji kocielnych, nawet takich jak kka szwaczek szyjcych w ramach pomocy zimowej, na ograniczenia w wydawaniu prasy katolickiej, surowsze, jego zdaniem, ni w czasach Bismarckowskiego Kulturkampfu, na wyrzucanie katolikw z posad pastwowych i szeroko zakrojon dyskryminacj ydw nawrconych na katolicyzm. Bertram przewidywa te powany konflikt w kwestii prawa o sterylizacji. Grber i von Papen starali si zbagatelizowa oskarenia kardynaa, ale niezadowoleni biskupi niemieccy wci naciskali na Pacellego. I c takiego mu mwili? Z jego nastpnego posunicia wynika, e przynajmniej cz z nich doradzaa ostry protest ze strony papiea, a nawet wycofanie si z konkordatu kroki zmierzajce do odzyskania inicjatywy i, ewentualnie, przeciwstawienia si Hitlerowi, co mimo wszystko nadal grozio mu nieobliczalnymi konsekwencjami. 12 padziernika niemiecki ambasador przy Stolicy Apostolskiej, Diego von Bergen, zaalarmowa MSZ w Berlinie, e Pacelli poinformowa go o zamiarze zoenia przez papiea protestu przeciwko wci mnocym si naruszeniom konkordatu i naciskom wywieranym wbrew oficjalnym niemieckim obietnicom na katolikw. Watykaski sekretarz stanu zapowiedzia ponadto, e Pius XI zajmie publicznie stanowisko wobec wydarze w Niemczech 6.

Tak zacza si przewleka dyplomatyczna gra w podchody. Gwnym chwytem Pacellego bya groba potpienia nazistw przez papiea, negocjatorzy niemieccy natomiast prbowali zapobiec oficjalnym papieskim protestom, udajc gotowo do dalszych rozmw. Swoj postaw Pacelli demonstrowa, e bez wzgldu na stopie pogwacenia przez Trzeci Rzesz praw czowieka i praw innych religii i wyzna, warunkiem uznania jej przez Stolic Apostolsk jest zostawienie w spokoju Kocioa katolickiego. Poniewa Hitlera czekay wkrtce wybory do Reichstagu, a do tego zabiega o zorganizowanie plebiscytu w sprawie wystpienia Niemiec z Ligi Narodw, protest papiea mg zaszkodzi jego interesom. Do Watykanu wysano wic popiesznie gwnego niemieckiego negocjatora traktatu, Buttmanna, ktry odebra od Pacellego memoria z list skarg biskupw. W przeduajcych si rozmowach, jakie odbyli w dniach 23, 25 i 27 padziernika, jeszcze raz prbowali si upora z kwesti politycznoci organizacji katolickich, znw, tak jak na pocztku lipca, przerzucajc si argumentami. W pewnej chwili Pacelli, zirytowany sugesti Niemca, e wszystkie modzieowe, sportowe i zawodowe organizacje katolickie naleaoby wcieli do zwizkw narodowosocjalistycznych, owiadczy, i byoby to pogwacenie prawa midzynarodowego, a prawo midzynarodowe jest nadrzdne wobec prawa Rzeszy 7. Wizyta Buttmanna w Rzymie odoya papieskie potpienie ad calendas Graecas, on sam za po powrocie do Berlina zaj si innymi zagadnieniami stosunkw pastwa z Kocioem, w tym konferencj na temat prawa o sterylizacji. Co prawda katolickich biskupw zachcono do udziau w dyskusji, lecz i tak ich punkt widzenia nie odegra najmniejszej roli przy ustalaniu tekstu owej ustawy. Buttmannowi nie pieszyo si z powrotem do Watykanu, by wyeliminowa rozbienoci. Mami wic Pacellego obietnic ich usunicia, a ten powstrzymywa papiea przed publicznym protestem o zasigu wiatowym. Tymczasem z ambony kocioa w. Michaa, najwikszego w Monachium, kardyna Faulhaber w imieniu wszystkich niemieckich chrzecijan wyrazi agodny protest, swoim tragicznym, bo odosobnionym, wystpieniem wiadczc o niewykorzystanych moliwociach katolickiego sprzeciwu. W piciu kazaniach wygoszonych pomidzy pierwsz niedziel adwentu a Nowym Rokiem wystpi przeciwko potpieniu przez nazistw Starego Testamentu. Kazania te, ktrych wysuchay tumy wiernych (w dwch ssiednich kocioach zainstalowano goniki), rozprowadzono pniej po kraju (w roku 1934 ukazay si po angielsku w Nowym Jorku pod tytuem Judaizm, chrzecijastwo i Niemcy)8. Przemawiajc zarwno w imieniu protestantw, jak katolikw wycigamy rce do naszych odczonych braci, aby razem z nimi broni witych ksig Starego Testamentu dla wszystkich chccych czyta pomidzy wierszami Faulhaber powtrzy to, co powiedzia trzy lata wczeniej: e narodowy socjalizm jest herezj. W czwartym kazaniu ostrzeg, i zbiera si na niebezpieczn burz: nazici gro odrzuceniem Starego Testamentu jako zbioru ksig ydowskich. A przecie Chrystus odrzuci wizy krwi i zastpi je wizami wiary. W ostatnim za owiadczy: Nigdy nie wolno nam zapomnie: to nie niemiecka krew nas zbawi. Zbawi nas drogocenna krew naszego ukrzyowanego Pana. Jego kazania byy otwarte i miae, ale niewiele w nich mogo pocieszy ydw, nie broniy Talmudu, zawieray natomiast sporo, jak napisa Saul Friedlander, tradycyjnych antysemickich frazesw religijnych. W rzeczywistoci Faulhaber nie broni wszystkich ydw, lecz jedynie ydw chrzecijan. W swoich kazaniach wystpowa przede wszystkim przeciwko antysemityzmowi teologicznemu 9 i nie byo jego zamiarem komentowanie wspczesnych aspektw sprawy ydowskiej. Broniem Starego Testamentu. Nie zajem stanowiska wobec obecnej kwestii ydowskiej 10, przyzna. Niemniej w tajnym raporcie himmlerowski funkcjonariusz bezpieczestwa napisa o nim, e uwaany jest powszechnie, zwaszcza przez zagraniczn pras, za duchowego przywdc katolickiego oporu przeciwko narodowosocjalistycznemu pastwu (...) Sporadyczne napomnienia przez niego ksiy, by wsppracowali z pastwem, nie rwnowa szkodliwego wpywu jego adwentowych kaza o judaizmie, a szczeglnie noworocznego kazania o niemieckoci 11. Czyby w momencie, gdy katolicyzm polityczny da najwyraniej za wygran, kardyna Faulhaber prbowa stawia jeszcze jaki opr? Jeli tak, to niebawem zrezygnowa. Nie chcia bowiem, jak si wyrazi, w adnym przypadku wkracza na drog pryncypialnej opozycji. Tak wic Stolica Apostolska zdobya - na dobre i ze - wpyw na ksztatowanie polityki kocielnopastwowej w Niemczech, polityki, ktrej celem byo zapewnienie polubownymi rodkami rwnowagi interesw.

Cig dalszy ugaskiwania

Pod koniec listopada Pacellego, coraz mocniej zaniepokojonego brakiem odpowiedzi od Buttmanna, tym bardziej zatrwoya wie, e wicekanclerz von Papen zamierza wczy katolickie organizacje

modzieowe do Hitlerjugend. Taki rozwj wydarze zasmuci go nie mniej ni niemieckich biskupw, ale w przekonaniu, e powinien zaatwi t spraw sam, zwrci si do nich z prob o milczenie i bezwarunkowe poparcie jego stanowiska w negocjacjach z Berlinem. W tym pastwie obowizuje zasada wodza, tak samo jak w Watykanie - usprawiedliwi Kaas przed arcybiskupem Grberem wymg swojego zwierzchnika, by w kryzys rozwiza centralnie przez rozmowy na najwyszym szczeblu. - Jeli w episkopacie nadal bdzie rzdzi parlamentaryzm, to ucierpi na tym sam Koci 12. Wyczuwajc, i presja na Pacellego moe przynie nieobliczalne skutki, niemiecki pose w Watykanie przekona Buttmanna, by przyjecha do Rzymu. Dzie 18 grudnia Buttmann spdzi gwnie z papieskim sekretarzem stanu, ktry powtrzy mu raz jeszcze, e Ojciec wity jest zaniepokojony i e wkrtce straci cierpliwo. [Pius XI] bdzie musia poruszy spraw Niemiec w ordziu noworocznym ostrzeg Pacelli niemieckiego negocjatora, po czym, obnaajc tragiczn sabo swej taktyki, doda: Gdybym tylko mg przedstawi Jego witobliwoci jakie mie wieci, to myl, e nastawienie papiea by si poprawio13. Z protestu uczyni wic zwyke narzdzie, ktrym mona straszy lub ktre mona schowa w zalenoci od sytuacji i stanu dyplomatycznej rozgrywki. Po rozmowie z nim Buttmann zatelefonowa do Hitlera i ju nastpnego dnia rzd Rzeszy telegraficznie przesa list intencyjny, ktry trudno nazwa pozytywnym krokiem w stron zaatwienia skarg niemieckich biskupw. Oprcz obietnicy ustnych negocjacji w najbliszej przyszoci zawiera on tylko decyzje o daniu Stolicy Apostolskiej wolnej rki co do wyboru biskupw i o zwolnieniu od suby wojskowej alumnw seminariw duchownych. Ale o przeladowaniu katolikw pochodzenia ydowskiego czy konstruktywnym postpie w kwestii stowarzysze nie byo w nim ani sowa. To jednak wystarczyo Pacellemu, eby odwie papiea od skrytykowania reimu Hitlera w kazaniu boonarodzeniowym. Ale gdy tylko niebezpieczestwo papieskiej reprymendy mino, rzd Rzeszy wznowi ofensyw. Niemiecki ambasador przy Stolicy Apostolskiej doradzi MSZ w Berlinie, aby ze wzgldu na nawyk Pacellego wgryzania si w dokumenty udzieli Watykanowi drobiazgowej odpowiedzi na wszystkie wniesione skargi. Jednoczenie minister spraw zagranicznych Rzeszy, Konstantin von Neurath, wystosowa protest przeciwko rzekomemu wtrcaniu si ksiy, zwaszcza kleru austriackiego, do polityki. Czy Koci zada pytanie nie moe ukrci nieusprawiedliwionych atakw na nowo wybrany rzd? Tak wic przez znaczn cz kwietnia Pacelli zajty by pisaniem jednego memorandum za drugim, przygotowujc si do nastpnych spotka z Buttmannem, ktre nic nie day. Punktem spornym okazay si organizacje modzieowe. Buttmann argumentowa, e jeli tylko katolickiej modziey zapewni si czas na wypenienie powinnoci religijnych, to nic nie stoi na przeszkodzie w jej gremialnym wstpieniu w szeregi Hitlerjugend. Podczas kolejnej, zaplanowanej na drugi tydzie kwietnia, rundy rozmw Buttmann - na wyrane polecenie Hitlera z 29 marca - mia nastawa na kompromis w tej sprawie. Ale Pacelli, w obawie, e modzi katolicy przesikn neopogask nazistowsk kultur, sprzeciwi si sprowadzeniu katolickich organizacji modzieowych do roli kek racowych. W lutym, powoujc si na antychrzecijaski rasizm Mitu dwudziestego wieku, ksiki, ktrej autorem by nowy szef urzdu narodowosocjalistycznego wychowania wiatopogldowego, Alfred Rosenberg, Stolica Apostolska umiecia j w swoim indeksie ksig zakazanych. Mijay miesice, a strony nie byy ani troch blisze rozwizania impasu wok organizacji katolickich. Pacellego szczeglnie frustrowao to, e powodem wyranego zastoju w rozmowach jest obowizkowe konsultowanie przez Rzesz wszystkiego z rzdami poszczeglnych landw. 14 maja napisa do Buttmanna osobliwy list, ktry najwyraniej zdumia i z pewnoci niele rozbawi towarzystwo na Wilhelmstrae. Watykaski sekretarz stanu zgani w nim bowiem Rzesz za to, i nie uya dyktatorskiej wadzy do nakazania krnbrnym landom, aby podporzdkoway si konkordatowi. W streszczeniu jego listu, przesanym Hitlerowi, zwraca si uwag, e powtarzajc si myl przewodni memoriau jest to, e incydenty dajce powd skargom Kocioa s, zwaszcza w autorytarnie rzdzonym pastwie [Fhrerstaat], niedopuszczalne. Rzd Rzeszy, w stopniu dotd nieznanym, dysponuje metodami wywierania nacisku i fizycznego przymusu 14. Czy to moliwe, by Pacelli czyni Hitlerowi wymwki, e jest nie do dyktatorski? A moe uy zjadliwej ironii, wskazujcej, i wie, e zwalanie winy za zwok na krnbrne lokalne rzdy to zwyky wybieg? W obu tych domysach tkwi pewnie ziarno prawdy. Tym razem bya jego kolej, eby stan okoniem. 27 czerwca, na spotkaniu z trzema niemieckimi biskupami (Grberem, Berningiem i Nikolausem Baresem), wyznaczonymi przez Pacellego na cznikw pomidzy episkopatem i rzdem Rzeszy w kwestiach stosunkw kocielno-pastwowych, Hitler zapewni ich, e po zakoczeniu obecnych negocjacji w kwestii stowarzysze wyda owiadczenie w sprawie swobodnej dziaalnoci Kocioa katolickiego w swojej dziedzinie. 29 czerwca, bez porozumienia z Rzymem, trzej biskupi i negocjatorzy rzdowi ukoczyli projekt

dokumentu, ktry na pierwszy rzut oka tworzy godziwe podstawy do usunicia istniejcych rnic. Za religijne uznano wiele organizacji kocielnych, w tym stowarzyszenia modziey ograniczajce si do krzewienia moralnoci i wiary. Koa sportowe i zwizki pracownicze miay przej pod czysto religijny patronat Akcji Katolickiej, ale wychowanie fizyczne podporzdkowano pastwu. Biskupi obiecali, e modzie katolicka nie bdzie nosi mundurw i urzdza obozw i biwakw. Cho w tym stanie rzeczy adna umowa z rzdem Rzeszy nie bya wiele warta, to wobec pogarszajcej si sytuacji Kocioa w Niemczech wydawaa si lepsza ni nic. Ale w jej sfinalizowaniu przeszkodzia typowa odgrna decyzja, potwierdzajca kolejny raz, e Stolica Apostolska w adnym razie nie pozwoli niemieckim biskupom na wasn inicjatyw. Projekt dokumentu, ktry kardyna Bertram przed wysaniem go do MSW w Berlinie przedoy Pacellemu, zosta odrzucony pono przez samego papiea pod pretekstem rzezi z 30 czerwca 1934 roku. Do dzi trudno ustali, ilu ludzi na rozkaz Hitlera stracio ycie tamtej nocy dugich noy. Wrd osiemdziesiciu piciu, jak si ocenia, ofiar znalazy si postacie, ktre odegray wan rol w wyniesieniu go do wadzy: Ernst Rhm, Kurt von Schleicher, Karl Ernst i Gregor Strasser. Jednake tamtej nocy zamordowano rwnie katolickich przeciwnikw fhrera, w tym przewodniczcego Akcji Katolickiej, Ericha Klausnera, czoowego dziaacza tej organizacji, doktora Edgara Junga, szefa katolickich zwizkw sportowych, Adalberta Probsta, i wydawc katolickiego tygodnika Der Gerade Weg, Fritza Gerlicha. Ich mordercy bez wyjtku wyparli si zbrodni i spreparowali sobie alibi15. Zbrodnicza natura gangsterskiego reimu hitlerowskiego staa si jasna dla wszystkich. Ku wielkiemu wstydowi niemieckiej hierarchi kocielnej i jeszcze wikszemu wstydowi Pacellego, zniewoleni przez niego biskupi ani sowem nie potpili rzezi tych odwanych katolickich przywdcw wieckich. Natomiast papie i jego sekretarz stanu ograniczyli si do minimalnego protestu, odmawiajc dokoczenia rozmw o wczeniu rezolucji trzech biskupw do niekompletnego 31 artykuu konkordatu. Trzy tygodnie pniej, po zamordowaniu 25 lipca kanclerza Austrii Engelberta Dollfussa, ktry miesic wczeniej podpisa korzystny dla Kocioa katolickiego konkordat z Watykanem, zapa Piusa XI i Pacellego do poparcia ich rezolucji ostyg jeszcze bardziej. Na jej nieprzyjcie przez Rzym Hitler zareagowa odmow publikacji owiadczenia, gwarantujcego Kocioowi w Niemczech nietykalno. 2 wrzenia Pacelli poinformowa niemiecki episkopat, e ustpstwa ze strony rzdu Niemiec nie zapewniaj peni swobd religijnych zagwarantowanych w tekcie konkordatu 16. Co prawda strony negocjatorzy z ramienia Rzeszy i wspomniani biskupi - nie zerway negocjacji, ale odoono je na czas nieokrelony, gdy decydujcy o losie niemieckich katolikw czowiek uda si w dug podr na drugi koniec wiata. Pierwsz z kilku, ktre odcigny go od urzdu w czasie, kiedy nad Europ gstniay ciemnoci.

W Ameryce Poudniowej
Podczas pierwszych czterech lat urzdowania w Sekretariacie Stanu Pacelli zrobi gbokie wraenie na autokratycznym Piusie XI. Mimo e rnili si temperamentami, podziw papiea dla sekretarza stanu zasadza si na wsplnym im przewiadczeniu, e Koci jest spoeczestwem idealnym, najwyszym w swoim rodzaju. Szczytowym wyrazem tej koncepcji, rozwinitej i przeksztaconej przez Leona XIII w model opartej na prawie kocielnym i konkordatowym, centralistycznej biurokracji, bya encyklika Piusa XI Quas primas (1925), w ktrej ogosi, e Koci nie tylko symbolizuje najwysz wadz Boga nad wszechwiatem, ale stopniowo utwierdza panowanie Chrystusa w wiecie, obejmujc Jego prawami sprawiedliwoci i pokoju ludzi i narody. W tym samym roku Pius XI ustanowi wito Chrystusa Krla, sprawujcego wadz nie tylko nad katolikami, lecz ca ludzkoci, nie tylko nad jednostkami, lecz spoeczestwami. W porwnaniu z powszechnym krlestwem Chrystusa wieckie instytucje w rodzaju Ligi Narodw byy, w jego oczach, bez znaczenia. Wobec gromadzcych si na horyzoncie burzowych chmur wojny jedyn nadziej spoeczestw ludzkich byo podporzdkowanie si Kocioowi i Namiestnikowi Chrystusa Krla na ziemi. Tak wanie powszechn duchow i moraln monarchi mia na myli papie, kiedy w 1934 roku poprosi Pacellego, aby podrujc w jego imieniu, wszdzie przedstawia si jako reprezentant Namiestnika Chrystusa. Powodowao nim jeszcze jedno. Pragn, jak sam przyzna, przedstawi swojego faworyta biskupom na caym wiecie. Wysaem go w t podr, eby pozna wiat, a wiat pozna jego - zwierzy si w 1936 roku praatowi Domenicowi Tardiniemu, dodajc po chwili: - Bdzie wspaniaym papieem 17. W wietle tej i innych uwag nie ulega wtpliwoci, e ju na pocztku roku 1934 Pius XI prbowa wpyn na wynik nastpnego konklawe, moszczc Pacellemu drog do tronu. Mimo nawau obowizkw spoczywajcych na watykaskim sekretarzu stanu w tym okresie

narastajcych zagroe w Europie, jesieni 1934 roku Pius XI wysa go jako swojego legata na midzynarodowy kongres eucharystyczny w Buenos Aires. Wkrtce Pacellego czeka szereg kolejnych podry. Wyjazd do Argentyny mia podwjny wymiar: religijny i polityczny. W obliczu antykocielnego komunizujcego reimu w Meksyku i czstych wstrzsw przetaczajcych si przez ten kontynent papie przychylnie spoglda na tradycyjny argentyski katolicyzm i przypominajce demokratyczne rzdy agodnego wojskowego prezydenta, ktry wybory wygra przed rokiem. Czy Argentyna nie wiadczya dowodnie o harmonii midzy pastwem i Kocioem w tym nkanym rewolucjami regionie? Wizyta legata papieskiego bya znakiem, i ten wiat nie wyrzek si wiary, bya ywym wiadectwem obecnoci Chrystusa w eucharystii, ktr trzyma w swych rkach przedstawiciel Jego namiestnika na ziemi. Bezprzykadny, triumfalny przyjazd Pacellego do Ameryki aciskiej wyprzedza wiatowe pielgrzymki dwch pniejszych papiey, Pawa VI i Jana Pawa II. Jego podr przygotowano nadzwyczajnie i wyreyserowano w najmniejszych szczegach, tak by wywrze jak najwikszy efekt. Z papiesk flag furkoczc na maszcie, przy akompaniamencie bijcych dzwonw, grajcych orkiestr i wiwatw tumw ludzi w porcie, asych jego bogosawiestwa, jakby by samym papieem, 24 wrzenia Pacelli wypyn z Genui woskim statkiem pasaerskim Conte Grand. Jego apartament na rufie skada si z prywatnej kaplicy, gabinetu, bawialni i dwch luksusowych kabin. Gabinet wyposaono w due biurko, cz jego prywatnego ksigozbioru oraz by nie straci kontaktu z Sekretariatem Stanu w radiotelefon. W innych czciach statku rozlokowano towarzyszc mu wit: sekretarzy, czterech biskupw, grono latynoskich dyplomatw, przedstawicieli rnych zakonw, a ponadto praata Kaasa, ktry w szerokim krgu jego pracownikw zdoby pozycj totumfackiego, i siostrzenic, crk Elisabetty. Prasa nazwaa t jednostk pywajc katedr. Ze sprawozda z podry 18 wynika, e papieski legat nie utrzymywa kontaktw z pasaerami i pokaza si im tylko raz, w dniu, w ktrym statek przekroczy rwnik, rubaszn zabaw z tej okazji zastpujc pastersk posug. Spod pokadu wyoni si w zotym ornacie i przeszedszy przez pokad w asycie swych praatw i akolitw, stan, by na cztery strony wiata pobogosawi ocean. Kiedy po dwutygodniowym rejsie Conte Grande zblia si do Buenos Aires, na jego pokad z okrtu wojennego 25 de Mayo przyby prezydent Argentyny, genera Augustin Pedro Justo, witajc Pacellego sowami: Wasza Eminencjo, w osobie legata papieskiego witam przedstawiciela najwikszego wadcy wiata, przed ktrego autorytetem duchowym z czci chyl czoa wszyscy inni wadcy. W cignionej przez konie paradnej karecie, obsypywany ze wszystkich balkonw kwiatami, go wjecha do miasta niczym cesarz. W czasie nastpnych piciu dni jego skupiona pobono i rysy jak z El Greca wryy si w pami mieszkacw stolicy Argentyny. Bardzo dugim procesjom i mszom odprawianym w Parco Palermo, gdzie otarza i tronu Pacellego chroniy kuloodporne ekrany, za przerywnik suyy rozmowy z przedstawicielami rzdw i dyplomatami na tematy polityki regionalnej. Przez ulice Buenos Aires klczcy przed monstrancj legat przemieszcza si na platformie, cignionej przez setki ksiy w biaych szatach. Pewnego wieczoru mia miejsce symptomatyczny epizod - zaproszony do teatru Colon na Cecili Reficea Pacelli w ostatniej chwili postanowi zamiast tego przelecie si w samolocie nad miastem. Ze zdj wynika, e w czasie lotu siedzia sztywno, jakby pokn kij, i czyta brewiarz. Nastpnego wieczoru polecia znowu, tym razem w samolocie wojskowym, ktry wola ze wzgldu na szybko. W czasie tej bardzo spektakularnej podry zaznaczya si ju wyranie pobono, cechujca go pniej jako papiea, poczenie ascetyzmu z religijnym natchnieniem, jak okreli to Carlo Falconi. Przedstawicielom lokalnych, cywilnych i kocielnych wadz zawsze ukazywa si w niezmiennej pozie, z rkami zoonymi, jakby uczestniczy w obrzdzie 19. W drodze powrotnej zatrzyma si w Montevideo, eby pobogosawi tumy wiernych w porcie, stamtd za uda si do Rio de Janeiro, gdzie prezydent i rzd powitali go niczym gow pastwa. Tam, ze szczytu wznoszcego si nad miastem wzgrza, na ktrym - z rozoonymi rkami, w pozie, ktr z czasem zacz naladowa - stoi posg Chrystusa Zbawiciela, w imieniu Ojca witego pobogosawi ziemi brazylijsk. Gdy odpywa do Woch, egnay go saluty z nadbrzenych armatnich baterii, defilada lotnicza i eskorta okrtw z wczonymi syrenami. Conte Grande nie popyn jednak prosto do Genui, lecz 1 listopada zawin do Barcelony, gdzie Pacelli odby rozmowy z wojskowym gubernatorem Katalonii, generaem Domingiem Batetem. Po ogoszeniu niepodlegoci tej prowincji przez przywdc separatystw, Luisa Companysa, w miecie przez cay wrzesie wrzao. Genera zaaranowa dla gocia przyjcie, by ten mg si spotka z praatami oraz wojskowymi i cywilnymi dygnitarzami z caej Hiszpanii. Pacelli wyda wic na pokadzie statku uroczyst, po krlewsku

wystawn kolacj dla czonkw rzdu w Madrycie i arcybiskupa Tarragony. Czy mg przewidzie, e w Hiszpanii ju niedugo wybuchnie przemoc i nastpi rze, w ktrej ycie strac tysice ksiy, zakonnikw i zakonnic? mier czekaa te samego generaa Bateta, straconego dwa lata pniej za odmow stosowania przemocy, ktr Franco uwaa za nieodzown w wojnie domowej20. Do Genui Pacelli dopyn 2 listopada, a nazajutrz zosta przyjty wraz ze wit przez papiea, ktry obsypa ulubieca pochwaami i podzikowaniami. Nigdy dotd nie widziaem caego narodu, rzdzcych i rzdzonych, tak pobonie klczcych pospou z pochylonymi gowami przed Nim, ktry rzek: Jam jest krlem (...) ale moje krlestwo nie jest z tego wiata 21, powiedzia Pacelli Piusowi XI. Od czasw papiestwa z epoki rozkwitu baroku w paacu apostolskim nie syszano o podobnych scenach i porywach uczu. Nastpnego wieczoru, jak pisze pewien hagiograf22, do pokoju Pacellego wszed sekretarz z pilnym telegramem. Zaniepokojony, bo w rodku byo ciemno, w wtym wietle wpadajcym przez okno ujrza, e z marmurowej posadzki wstaje wysoka posta, ktra leaa tam krzyem, modlc si. Po zapaleniu wiata na widok poruszenia kleryka Pacelli rzek z umiechem: Bez obawy. Po tak wielu zaszczytach i chwale trzeba przywrze do ziemi, aby wiedzie, e jestemy prochem. Papieski legat powrci do Europy znajdujcej si na skraju konfliktu. Kiedy by w Buenos Aires, chorwacki nacjonalista zamordowa w Marsylii krla Jugosawii Aleksandra i francuskiego ministra spraw zagranicznych. lady spisku wiody na Wgry, a od Jugosawii domagano si odwetu. Ze wzgldu na skomplikowane sieci sojuszw w Europie na Francj i Wochy stale czyhao niebezpieczestwo wcignicia w militarny konflikt. Tymczasem w ostatnich tygodniach 1934 roku Hitler skupi si na przygotowaniach do plebiscytu w spornej kwestii regionu Saary. W przeprowadzonym w styczniu 1935 roku gosowaniu jego w wikszoci katolicka ludno opowiedziaa si zdecydowanie za powrotem do Rzeszy. Niedugo potem Hitler ogosi wprowadzenie obowizkowej suby wojskowej. Do wzrostu napicia w Europie przyczyniy si ponadto oficjalny raport rzdu brytyjskiego o przyczynach fiaska konferencji rozbrojeniowej i owiadczenie Gringa o utworzeniu Luftwaffe. W dodatku Mussolini otwarcie wyrazi zamiar stworzenia woskiego imperium przy uyciu siy. 1 lutego 1934 roku oznajmi, e dzieo zapewnienia faszystowskiej kulturze dominacji i potgi zacznie od podboju Abisynii. Przekonany, e Wielka Brytania si do tego nie wtrci, nie by jednak pewien reakcji Francji, ktra zainwestowaa w lini kolejow, czc, abisysk stolic, Addis Abeb, z portem w Dibuti na terytorium francuskim.

Pacelli i Francja
5 stycznia 1935 roku przyby do Rzymu na rozmowy z Mussolinim, w nadziei na osabienie napicia w stosunkach francusko-woskich, nowy minister spraw zagranicznych Francji, Pierre Laval. Jego wizyta okazaa si sukcesem, rozwiewajc obawy duce w zwizku z Jugosawi i francusk interwencj w Abisynii. Laval poinformowa Mussoliniego o negocjacjach nad ukadem swojego kraju ze Zwizkiem Sowieckim i otworzy drog do specjalnego porozumienia Francji z Wochami. Francuski minister nie pomin te w trakcie tej wizyty Watykanu. 7 stycznia po poudniu spotka si z Pacellim w jego gabinecie w Sekretariacie Stanu. Rozmawiali o rosncym zagroeniu ze strony Niemiec i o prawdopodobiestwie Anschlufiu Austrii. Tego samego dnia spotkali si powtrnie na kolacji wydanej na cze Pacellego w rezydencji francuskiego ambasadora w Palazzo Taverna, gdzie papieski sekretarz stanu otrzyma tego wieczoru wielki krzy Legii Honorowej. Dziki jego zrcznym dyplomatycznym zabiegom wizyta Lavala stworzya moliwoci zblienia Francji i katolikw francuskich ze Stolic Apostolsk. Od pocztku pontyfikatu Piusa XI Koci francuski by rozszczepiany od rodka przez skrajnie prawicowy, dysponujcy wasn gazet ruch L' Action franaise, kierowany przez Charles' a Maurrasa. Ruch ten z racji swojego anty-republikanizmu, a nie osobliwych przesdw, majcy wrd katolikw wielu sympatykw i wyznawcw gosi prymat Kocioa nad hebrajskim Chrystusem, podporzdkowanie jednostki spoeczestwu, przywrcenie monarchii oraz wychwala nacjonalizm. Antysemicka, a przy tym dca, co dziwne, do dechrystianizacji katolicyzmu Akcja Francuska stanowia dla papiea niebezpieczne kukucze jajo w katolickim gniedzie. Zdecydowany je zgnie, Pius XI wykl gazet i ruch. Biskupi podporzdkowali si mu. Ukarano za to wielu wieckich i duchownych czonkw ruchu. W roku 1926 L' Action franaise skapitulowaa, a Pius XI sprbowa przygarn najstarsz cr Kocioa, Francj, do piersi i uleczy jej otwarte rany. Teraz za wybra Pacellego, by reprezentowa go w pielgrzymce do sanktuarium Matki Boskiej we francuskim Lourdes. Entuzjasta patronatu Marii Panny, Pius XI by kontynuatorem wspczesnej tendencji w

Kociele do traktowania dogmatu o nieomylnoci papiea na rwni z dogmatem Niepokalanego Poczcia bezgrzesznoci Marii, ogoszonej w roku 1854 przez Pia Nona. Wszyscy prawdziwi wyznawcy Chrystusa napisa Pius XI w roku 1928 wierz w dogmat Niepokalanego Poczcia Matki Boej z tak sam wiar jak w tajemnic Trjcy witej, nieomylno rzymskiego papiea i Boga Wcielonego 23. Posuszestwo Marii symbolizowao wspln i jednostkow ulego wobec Stolicy Apostolskiej, a jej pozycja opieraa si na papieskim dogmacie. Przed wyjazdem do Francji Pacelli zosta wezwany do oa swojego umierajcego brata, Francesca, zasuonego watykaskiego prawnika, ktry wynegocjowa traktat lateraski. Jego zgon tak go przytoczy, e rozwaa rezygnacj z pielgrzymki. Ale taka decyzja miaaby zbyt ludzki wymiar, napisa z wyran aprobat, nic nadto nie wyjaniajc, pierwszy biograf Piusa XII, Nazareno Padellaro. 25 kwietnia Pacelli wyjecha wic do Lourdes, gdzie nazajutrz na dworcu powitay go depesze od prezydenta Republiki i spotkay zaszczyty godne gowy pastwa. W asycie wier miliona pielgrzymw przez trzy dni modli si i przewodzi procesjom do witej groty. W zudzeniu wychwalajc pod niebiosa now wiedz powiedzia w typowym kazaniu o wrogach Kocioa s jedynie aosnymi naladowcami, ktrzy stare bdy pokrywaj nowym blichtrem. Nic to, e skupiaj si pod sztandarem rewolucji spoecznej. Ich natchnieniem jest bowiem faszywa koncepcja wiata i ycia. Skrytykowawszy ostro przesdy dotyczce krwi i rasy i faszywe koncepcje spoeczno-gospodarcze, owiadczy, e Koci na porozumienie z nimi nie zgodzi si za adn cen, cho przecie przez p 1933 roku prbowa uoy si z Hitlerem. W niedziel, ostatniego dnia pielgrzymki, kazanie powici spowitej w soce Apokaliptycznej Pani, zbawiajcej rodzaj ludzki i Golgocie, osi dziejw ludzkoci. Potem za, mwic o przesdzie rasy i krwi, zapewni - wbrew ustpstwom, do ktrych zachca w ubiegych latach w Niemczech - e Koci wybierze krew Kalwarii, a nie zdradzi swej niemieckiej maonki24. Podczas pobytu w Lourdes Pacelli nocami dugo si modli, nie pic w normalnym ku, lecz na szezlongu. Ktrego popoudnia, pisze Falconi, pozwoli sobie na ma przerw w ceremoniach, odwiedzajc dolin Labigorre niedaleko Saint-Savin. Jako przewodnik pojecha z nim ksidz. Ledwie jednak powz opuci miasto, Pacelli otworzy brewiarz i zacz si modli, nie zwracajc najmniejszej uwagi na widoki. A jak godzin potem rzek: Wracajmy, ksie praacie. W czasie powrotnej jazdy oczy mia zamknite, jakby zapad w mistyczny trans. Kiedy dotarli do kwatery, swojemu towarzyszowi wycieczki powiedzia tylko: Prosz wybaczy! i szybko wszed do rodka. Ale jego wizyta we Francji okazaa si sukcesem i nim jeszcze wyjecha, zaczto mwi o drugiej. W opinii francuskiej prasy, nastpnym razem do dyspozycji papieskiego legata powinno si odda Wersal. Do Francji powrci Pacelli 9 lipca 1937 roku, witany w Paryu z oficjaln pomp przy akompaniamencie orkiestr wojskowych. Przed wyjazdem pocigiem do Lisieux w Normandii odprawi w bazylice Sacr-Coeur msz. Po drodze na peronach wszystkich stacji pozdrawiay go tumy. Miasto Lisieux powitao go z wojskowymi honorami, kolejnymi orkiestrami, flagami i eskort kawalerii. Podobno na tras jego przejazdu do paacu biskupiego wylego co najmniej trzysta tysicy wiernych. Jeden z korespondentw prasowych porwna Pacellego do figury na portyku katedry w Chartres. Gwnym celem jego pielgrzymki do Lisieux byo powicenie nowej bazyliki, wzniesionej nad grobem w. Teresy, karmelitanki bosej, ktra, jako pitnastolatka, wstpia w roku 1888 do klasztoru, a zmara w 1897 na grulic. Ta stanowica znamienn pochwa duchowoci ceremonia podkrelaa wyszo ycia wewntrznego nad spoecznym, posuszestwa nad inicjatyw, milczenia nad elokwencj. w. Teresa zasyna z wypowiedzi: Chc, aby moje niebo polegao na czynieniu dobra na ziemi. Zostawia po sobie wydan pomiertnie duchow autobiografi Historia duszy, odsaniajc w niej wito, opart na pokornym wypenianiu obowizkw w zgromadzeniu klauzurowym. Jeszcze przed rokiem 1925, w ktrym Pius XI wynis j na otarze, na caym wiecie rozwin si ludowy kult Teresy z Lisieux. Pius ogosi j patronk misji katolickich, a najwiksz popularno zdobya wrd kleru diecezjalnego. Francuski historyk katolicki Daniel-Rops twierdzi, e w skromnoci jej ycia tkwi odpowied minionego wieku na dwie wielkie apostazje epoki, ktra zrodzia komunizm i nazizm. Twierdzeniom Nietzschego i Karola Marksa wita przeciwstawia jedyn nieodpart odpowied (...) Bg umar, ogosi prorok z Sils-Maria. [Ale] Teresa (...) cho wszystko mogo j przekona, e Boga nie ma, wiedziaa, e nic Go nie moe zniszczy, bo jest On jedyn Rzeczywistoci 25. Osobiste przywizanie Piusa XI do witej Teresy nie znao granic. Pacellego poprosi, by mu przywiz z Lisieux trzy re, trzy niezwyke aski, o ktre bagamy t ukochan ma wit. Stranicy wityni dostarczyli kwiaty na czas, ale, wedug Padellara, Pacelli nie okazujc wzruszenia, obejrza te trzy re dokadnie niczym botanik26.

Przed wyjazdem z Francji powrci do Parya, by w wypenionej po brzegi kocielnymi i wieckimi dygnitarzami katedrze Notre-Dame wygosi kazanie po francusku. Wstpujc na ambon, by pono nieco zdenerwowany. Ale wkrtce, rozgrzany tematem, zawoa: Vigilate fratres! (Bdcie czujni, bracia!). Przypomnia Francji o jej powoaniu do przestrzegania prawa mioci, bo to wanie ono domaga si sprawiedliwego i chrzecijaskiego rozwizania zasadniczej kwestii proletariatu. Posugujc si licznymi uoglnieniami, odrzuci faszywych prorokw, ktrzy doprowadzili wiat do nowego redniowiecza, porwnywalnego jedynie z ciemnymi wiekami ery przedchrzecijaskiej. Potem za owiadczy, e im szybciej wszyscy uwiadomi sobie w peni ostateczn wspzaleno pomidzy misj Kocioa Chrystusowego a postpem i wielkoci narodw, tym prdzej nastanie harmonia, jakiej pragnie Bg 27. Na te sowa, co niezwyke w przypadku katolickiej homilii, zgromadzeni wstali i zaczli klaska. W nastpnym tygodniu ambasador Rzeszy przy Stolicy Apostolskiej, Diego von Bergen, przekaza Berlinowi, i Pacelli twierdzi stanowczo, e jego paryskie kazanie miao cile religijny charakter, a wizyta we Francji nie suya adnym politycznym celom. W Watykanie nie mylano o demonstracji antyniemieckiej, nawet poredniej 28.

Pacelli w Stanach Zjednoczonych

Po zwycistwie socjalistw hiszpaskich w lutowych wyborach w roku 1936 w lecie doszo do rozlania si przemocy i wybuchu wojny domowej. Utosamiany z reakcyjn stron ideologicznego konfliktu Koci w Hiszpanii pad ofiar najwikszych okruciestw, gwnie z rk anarchistw. Wedug rde katolickich 29, w cigu trzydziestomiesicznej wojny zamordowano ponad siedem tysicy ksiy i czonkw zakonw. Pacelli z pewnoci wiedzia o okruciestwach strony frankistowskiej, ale przecie caudillo owiadczy, e Hiszpania bdzie imperium zwrconym ku Bogu. Przyjmujc we wrzeniu w Rzymie grup hiszpaskich pielgrzymw, Pius XI potpi szataskie zakusy marksizmu, ktry rozpta wojn w ich kraju, i pobogosawi wszystkich bronicych praw i honoru Boga przed rozszalaymi siami, tak dzikimi i bestialskimi, a trudno da wiar 30. Cho Pacelli wygosi tego roku wiele mw na temat pokoju i sprawiedliwoci, Stolica Apostolska nie potpia ataku Mussoliniego na Abisyni w dniu 3 padziernika 1935 roku, a Pius XI nie ostudzi wojennego zapau woskiej hierarchi kocielnej. O duce! - owiadczy biskup Terraciny- Dzi Wochy s faszystowskie i serca wszystkich rodakw bij rwno z twoim. Nard jest gotw do wszelkich powice, by zapewni zwycistwo pokojowi oraz rzymskiej i chrzecijaskiej cywilizacji (...) Niech Bg ci bogosawi, o, duce! 31. Podobne sentymenty sprzyjay sojuszowi watykaskiej wizji Kocioa jako uniwersalnej najwyszej wsplnoty z rojeniami Mussoliniego o powstaniu ziemskiego imperium. Wprawdzie we wrzeniu Pius XI zwierzy si przyjacielowi, e wojna z Abisyni bdzie godna poaowania 32 to post factum, by unikn potpienia jej wprost, wypowiada si na ten temat niejasno i zawile. W takiej to sytuacji 8 padziernika 1936 roku Pacelli w towarzystwie Enrica Galeazziego i siostry Pasqualiny wypyn na pokadzie luksusowego statku pasaerskiego Conti di Savoia z Neapolu do Ameryki Pnocnej. Po raz pierwszy w historii papieski sekretarz stanu odwiedza Stany Zjednoczone. Tu po zawiniciu statku do portu nowojorskiego na jego pokadzie pojawi si znajomy Pacellego, trzydziestosiedmioletni biskup Francis Joseph Spellman, przyszy arcybiskup Nowego Jorku. Przywiz ze sob czarny kocielny garnitur i spodnie, ale Pacelli stanowczo odmwi przebrania si w ten uszyty na wieck mod strj. Niezwykle energiczny, sprawny i ambitny Spellman, kiedy watykaski biurokrata, a obecnie biskup pomocniczy w Bostonie, by - wbrew swemu przeoonemu, kardynaowi Williamowi O' Connellowi, ktry prbowa go odsun gwnym organizatorem wizyty Pacellego w Ameryce. Podczas trzydziestodniowej podry po Stanach, w cigu ktrej przemierzy, gwnie samolotami, 6 500 mil, watykaski go zachowa kocielne dostojestwo, sunc godnie w sutannie i jedwabnym paszczu przez niezliczone katolickie kolegia, szkoy klasztorne, zakony i kocioy parafialne. Przemilczanym epizodem tej wizyty bya wymiana przysug midzy nim i prezydentem Rooseveltem. Roosevelt potrzebowa pomocy w uciszeniu ojca Charlesa Coughlina, ktry co tydzie wygasza przez katolickie radio wywrotowe kazania do pitnastu milionw Amerykanw. Coughlin, proboszcz kocioa w. Teresy na przedmieciu Detroit Royal Oak, by wrogo nastawiony do polityki Nowego adu, obwiniajc o wszystkie nieszczcia Ameryki prezydenta, ydw, komunistw i bezbonych kapitalistw. Roosevelt chcia zamkn mu usta. Pacelli natomiast, ktrego martwio, e przed trzema laty Stany Zjednoczone uznay Zwizek Sowiecki, mia nadziej, e prezydent rozwieje jego obawy, nawizujc oficjalne stosunki dyplomatyczne pomidzy Ameryk i Watykanem.

Spotkali si jednake dopiero pod sam koniec jego pobytu w Stanach, 6 listopada, kiedy wybory rozstrzygny, e Roosevelt zachowa urzd. Po wizycie w rezydencji prezydenta przy Hyde Parku stao si jasne, e Pacelli uzyska obietnic nawizania stosunkw USA ze Stolic Apostolsk, o co zabiega. Do roku 1867 Stany Zjednoczone utrzymyway w Watykanie dyplomat, ale senat cofn mu pensj po tym, jak Pius IX w najwyszym stopniu zrazi do siebie amerykaskich demokratw i liberaw, ogaszajc swj antydemokratyczny Sylabus - spis bdnych twierdze i doktryn. W roku 1870 Pio Nono utraci ziemsk wadz, a wraz z ni, w opinii rzdu Stanw Zjednoczonych, konstytucyjne podstawy, by utrzymywa z nim stosunki dyplomatyczne. W roku 1929 traktat lateraski przywrci Stolicy Apostolskiej status pastwa, lecz senat USA nie pali si do sfinansowania przedstawicielstwa dyplomatycznego. Taka decyzja mogaby tylko rozgniewa protestanck wikszo. Roosevelt przyrzek wic zapewne Pacellemu, e zaatwi t spraw, wyznaczajc osobistego przedstawiciela, nie opacanego z kiesy pastwowej. Nastpio to jednak dopiero w roku 1940, kiedy przy Stolicy Apostolskiej akredytowano Myrona Taylora. Tymczasem, cho Pacelli sowem nie pisn, co powiedzia lub co zrobi w tej sprawie, 8 listopada ojciec Coughlin oznajmi, e jest to jego ostatnia audycja. Sowa dotrzyma. Mimo e prasa amerykaska szeroko rozpisywaa si o wizycie watykaskiego sekretarza stanu, to - gwnie dziki fachowej ochronie Spellmana - dziennikarzom nie udao si zada mu pytania ani na ten, ani na aden inny draliwy temat. Reszt amerykaskiej podry spdzi Pacelli w nieustannym wirze mszy, przyj, kolacji, przemwie i wykadw w praktycznie wszystkich duych miastach USA, w tym w stanach poudniowych. Odwiedzi, pord wielu innych, Boston, Filadelfi, Baltimore, Waszyngton, South Bend, Cleveland, Saint Paul, Cincinnati, Detroit, Chicago, San Francisco, Los Angeles i Saint Louis. Wjecha na szczyt Empire State Building, obejrza tam w Boulder oraz Wielki Kanion. W Hollywood pokazano mu, jak si krci film, a od rnych uczelni otrzyma honorowe doktoraty. Na ulicach wszdzie witay go entuzjastyczne tumy, przywodzce na myl ludzkie masy, gromadzce w drugiej poowie tego stulecia na powitanie podrujcych papiey. W opinii wikszoci wiadkw Pacelli zasmakowa w tym wdrownym spektaklu, w szybko mkncych samochodowych karawanach i wyjcych syrenach policyjnej eskorty. Nazwany przez pras latajcym kardynaem, rozwin w sobie upodobanie do samolotw i chyba doznawa wzrusze, patrzc z wysoka na amerykaskie gry, rwniny, pustynie i lasy. W drodze powrotnej do Nowego Jorku zatrzyma si nad Niagara. Jaki czas sta na samym skraju urwiska, w milczeniu wpatrujc si w niesamowity krajobraz. Ju mia odej, lecz zawrci i charakterystycznym gestem pobogosawi wodospady. W Nowym Jorku, przed powrotem do Europy, zatrzyma si na Long Island w Inisfadzie, posiadoci pani Brady, bogatej katoliczki, ktrej Stolica Apostolska w podzice za jej hojno nadaa papieski tytu ksinej. W swojej rezydencji w stylu georgiaskim ksina Brady wydaa na cze kardynaa wystawne przyjcie. Podjazd owietlono pochodniami, a Pacelli i gospodyni witali szacownych goci przy dwikach elektrycznych organw, ustawionych na t okazj w wypenionym rami hallu z kominkami, w ktrych pony kody drewna. Przed opuszczeniem Stanw Zjednoczonych Pacelli powierzy nieocenionemu Spellmanowi 113 000 dolarw, ktre podarowali mu bogaci Amerykanie, proszc, by je dla niego zainwestowa. Natomiast zmara niedugo po jego wyjedzie pani Brady pozostawia watykaskiemu sekretarzowi stanu w spadku sto tysicy34.

X. PIUS XI PRZERYWA MILCZENIE

W lecie 1935 roku, po odrzuceniu przez Pacellego kompromisowej propozycji niemieckich biskupw w sprawie 31 artykuu konkordatu, stosunki katolikw z nazistowskim reimem ulegy dalszemu pogorszeniu. 28 sierpnia niemiecki episkopat ogosi - do odczytania z ambon we wszystkich kocioach w kraju - tragiczny w swej niemocy przeoenia ideau na dziaanie i ironiczny w rozminiciu si zawartych w nim sw z czynami list pasterski. Odrzucajc zasad, e wiara nie ma nic wsplnego z polityk, biskupi, cytujc ewangeli w. Mateusza, przypomnieli wiernym, e apostoowie chrzecijastwa s sol ziemi i wiatoci wiata, wic niechaj wieci wiato ich przed ludmi. Koci winien by jako miasto na grze, widoczne w yciu narodu z daleka. W swym protecie nie wyszli poza czcze napomnienie. W tej mierze bowiem w dalszym cigu zdawali si na Pacellego, ktry pilnowa, w jaki sposb kanalizuj swoje ale nie tylko oni lecz i papie. 11 wrzenia na zjedzie nazistw w Norymberdze w odpowiedzi na ich list pasterski biskupw Hitler oznajmi, e nie jest przeciwny chrzecijastwu jako takiemu, ostrzeg jednak, e: Bdziemy walczy o

uwolnienie naszego ycia publicznego od tych ksiy, ktrzy minli si z powoaniem i powinni zosta politykami, a nie kapanami1. Cztery dni pniej za wprowadzi ustawy norymberskie, ktre definioway obywatelstwo niemieckie, przygotowujc grunt pod okrelenie statusu ydw wedle kryteriw pochodzenia i zwizkw maeskich. I znw watykaski sekretarz stanu nie zaprotestowa ani sowem. eby dalej nci Kocioy perspektyw porozumienia i panowa nad ich oburzeniem, 16 lipca Hitler utworzy Ministerstwo ds. Wyzna, ktrego szefem zosta Hans Kerrl. Na pocztku wrzenia Kerrl spotka si z kardynaem Bertramem i powtrnie zachci episkopat do sporzdzenia nowej listy organizacji katolickich, podlegajcych ochronie z urzdu. List t dostarczono do ministerstwa 2 padziernika, ale pniejsze negocjacje nic nie day. Biskupom zaleao na zachowaniu struktury istniejcych stowarzysze, natomiast hitlerowska Rzesza bya zdecydowana zlikwidowa i zniszczy wszystkie organizacje katolickie groce upolitycznieniem. Na razie jednak pozory negocjacji i perspektywa ugody w przyszoci powstrzymyway Watykan od protestw. Ale bardziej typowa dla nazistowskiej taktyki kija i marchewki bya pierwsza fala procesw, jakie Rzesza wytoczya w latach 1935-1936 duchownym katolickim w sprawach o moralno, oskarajc ich o seksualne wykorzystywanie nieletnich i naduycia finansowe. O pierwsze obwiniano zwaszcza zakonnice i ksiy, ktrzy opiekowali si dziemi w sierocicach i szkoach. O drugie kongregacje i zakony, odpowiedzialne finansowo za misje i wsplnoty katolickie za granic. Kryzys w latach trzydziestych doprowadzi do wydania skomplikowanych przepisw o wymianie walut, co stworzyo trudnoci duchownym, majcym zobowizania finansowe poza krajem. Zmuszony do defensywy, sptany odgrn kontrol Watykanu niemiecki Koci katolicki w roku 1936 dalej tkwi w stanie bezwadu, dodajc sobie otuchy wtpliwym pocieszeniem, e przecie mogo by gorzej. W lecie wieci z wojny domowej w Hiszpanii o okruciestwach popenianych na zakonnicach i ksiach potwierdziy co rycho podkreli sam papie e bolszewizm jest o wiele gorszy. I temu wanie tematowi powici Adolf Hitler w padzierniku trzygodzinn prywatn rozmow z monachijskim kardynaem Faulhaberem w swojej grskiej rezydencji w Obersalzburgu. Wci powraca do komunistycznego zagroenia, apelujc do kardynaa, aby nie ustawa w staraniach o porozumienie z Rzesz. W notatce z tego spotkania Faulhaber napisa: Dyplomatyczne i towarzyskie formy fhrer opanowa lepiej od urodzonego wadcy (...) Kanclerz bez wtpienia wierzy w Boga. Chrzecijastwo uznaje za fundament zachodniej kultury (...) Mniej jasna jest jego koncepcja Kocioa katolickiego jako instytucji ustanowionej przez Boga 2. Po tym spotkaniu Faulhaber ogosi w styczniu 1937 roku list pasterski, ktry odczytano w kocioach w Bawarii. Popiera w nim wspprac Kocioa i pastwa w zwalczaniu komunizmu, ale wzywa te do poszanowania praw Kocioa zagwarantowanych w konkordacie. Rok 1937 przynis jednak wzrost napi pomidzy nazistami i Kocioem. W drugim tygodniu stycznia na spotkaniu w Fuldzie biskupi sporzdzili list siedemnastu narusze konkordatu. Uzbrojeni w dobrze znane skargi, a trzej kardynaowie (Bertram, Faulhaber i Schulte) i dwaj wpywowi biskupi (Clemens August von Galen i Konrad von Preysing) wyruszyli do Watykanu z silnym postanowieniem, e zaatwi spraw. Pacelli przyj ich 16 stycznia wieczorem. W obliczu tak silnej reprezentacji, domagajcej si interwencji papiea, nie mia innego wyjcia, jak zgosi spraw Ojcu witemu. Cierpicy na cukrzyc, serce i owrzodzenie ng Pius XI przyj jego i niemieck delegacj w sypialni. Lea w ku, zmieniony prawie nie do poznania, blady, wychudzony, z gboko pobrudon twarz i spuchnitymi, wpprzymknitymi oczami 3. Sucha ich duszy czas i dugo do nich mwi. Zwierzy si im, e w czasie choroby wiele dowiedzia si o tajemnicy mczestwa Chrystusa i o zbawieniu poprzez cierpienie. Postanowi, e ogosi encyklik na temat sytuacji Kocioa w Niemczech. Jej napisany naprdce przez Faulhabera szkic dostarczono Pacellemu 21 stycznia rano. Ten za go zredagowa i doda rozdzia o historii konkordatu 4. Ma to o tyle znaczenie, e ta otwarcie potpiajca traktowanie Kocioa w Rzeszy encyklika, Mit brennender Sorge (Z gbok trosk), dla wielu katolikw i niekatolikw pozostaje symbolem papieskiej szczeroci i odwagi, kontrastujcych z milczeniem Piusa XII w czasie wojny. Wprawdzie to gwnie jemu zawdzicza ten dokument swj ksztat ostateczny i wymagajc skomplikowanych zabiegw publikacj w Rzeszy, ale ogoszono go poniewczasie i zabrako w nim imiennego potpienia NSDAP i Hitlera. Niemniej wydanie Mit brennender Sorge w Niemczech ujawnio potencja tkwicy w katolickiej sieci parafialnej i jej niewykorzystane moliwoci organizowania protestu i oporu. Encyklik przeszmuglowano do Rzeszy i wydrukowano potajemnie w dwunastu rnych drukarniach. W kocu tygodnia, w pierwsz Niedziel Mki Paskiej, 12 marca 1937 roku, jej tekst zosta rozprowadzony przez kurierw, gwnie

chopcw. Wielu z nich, by unikn drg publicznych, zdao pieszo i na rowerach do miejsc przeznaczenia przez pola i lasy. Pastwowej poczcie nie powierzono kolportau na adnym etapie. Byy przypadki, e encyklik dostarczano proboszczom do konfesjonaw. Wielu ksiy trzymao j a do chwili odczytania pod kluczem w tabernakulum wraz z eucharysti 5. Napisana po niemiecku, skierowana bya nie tylko do niemieckich biskupw, ale wszystkich episkopatw na wiecie 6. Po otwierajcym j zdaniu: Z gbok trosk i rosnc trwog patrzymy od jakiego czasu na cierpienia Kocioa w Niemczech, papie kreli histori negocjacji i swych obaw o sfinalizowanie konkordatu. Dowiadczenia ubiegych lat ujawniy, gosi, e konkordatowy partner Stolicy Apostolskiej zasia kkol podejrze, wani, nienawici, oszczerstw i fundamentalnej, skrytej i jawnej, wrogoci do Chrystusa i Jego Kocioa, czerpicej pokarm z tysica rde i chwytajcej si wszelkich sposobw. Prawdziw wiar w Boga zastpiono ubstwieniem rasy, narodu i pastwa. Dlatego biskupi winni baczy na zgubne praktyki pynce z takich doktryn, ostrzega papie i wzywa do uznania prawa naturalnego: Wierzcy ma niezbywalne prawo wyznawa swoj wiar i praktykowa j w sposb odpowiadajcy jego potrzebom. Prawa, ktre zakazuj bd utrudniaj wyznawanie i praktykowanie wiary, s sprzeczne z prawem naturalnym7. Do modziey katolickiej zwrci si o oczyszczenie swojego kraju z wrogoci do chrzecijastwa. Ksiy i czonkw kongregacji zakonnych wezwa do modlitw o rozbudzenie w ludziach mioci bliniego. A do wieckich wiernych, zwaszcza rodzicw, zaapelowa o zdwojenie wysikw w wychowaniu dzieci na katolikw. Gdy prbuje si zbezczeci tabernakulum dziecicej duszy napisa (...) to nadchodzi czas duchowej profanacji wityni, dlatego obowizkiem kadego chrzecijanina jest wyranie odci si od czynw drugiej strony i nie kazi sumienia karygodnym przykadaniem rki do takiego za i zepsucia. Niektre ze sw encykliki, zwaszcza powiconych prawu naturalnemu, mona byo odnie do ydw, lecz zabrako w niej otwartego potpienia antysemityzmu, nawet antysemityzmu wymierzonego w ydw katolikw. Co gorsza, jej antynazistowskie podteksty zblady wobec znacznie ostrzejszego w wymowie potpienia komunizmu w ogoszonej pi dni po niej encyklice Divini redemptoris. Niemniej w Mit brennender Sorge, mimo jej oglnikowoci, znalazy si mocne sowa. Hitlerowcy uznali w dokument za wywrotowy, zamykajc firmy, ktre go wydrukoway, i aresztujc wielu ich pracownikw, a protesty kardynaa Bertrama i arcybiskupa Orseniga spotkay si z bardzo ostr reakcj niemieckiego MSZ i Ministerstwa ds. Wyzna. Heydrich rozkaza skonsfiskowa wszystkie kopie encykliki. Kerrl natomiast przesa niemieckim biskupom list, w ktrym stwierdzi, i jest ona cakowicie sprzeczna z duchem konkordatu (...) [zawiera] niebezpieczne ataki godzce w dobro i interesy narodu niemieckiego 8. Hitlera encyklika rozgniewaa do tego stopnia, e wspomnia o niej w mowie z okazji 1 maja. Wzywajc cay nard do posuszestwa, ostrzeg, e pastwo nie bdzie tolerowa podwaania swojej wadzy i nagnie lub zamie kadego. Dotyczy to rwnie Kociow. Jeeli tylko sprbuj z pomoc innych rodkw - pism, encyklik i tym podobnych zawaszczy prawa przynalene tylko pastwu, to zagonimy je z powrotem do waciwej im dziaalnoci duchowej9. To, e Koci jest w stanie wstrzsn reimem, pokazaa oficjalna reakcja nazistw na mow, jak 18 maja 1937 roku wygosi do piciuset ksiy chicagowski kardyna George Mundelein. Z woln od papieskich sztukaterii, amerykask szczeroci zada im pytanie: Spytacie zapewne, jak to moliwe, by szedziesiciomilionowy inteligentny nard ze strachu podporzdkowa si i da zniewoli obcemu austriackiemu oszustowi, w dodatku marnemu i kilku jego kompanom, w rodzaju Goebbelsa i Gringa, ktrzy dyktuj ludziom kady krok?. I w odpowiedzi zasugerowa, e szedziesiciu milionom Niemcw usunito mzgi i nawet tego nie zauwayli10. Gring zareagowa na to w nastpnym tygodniu dwugodzinn peror, zapowiadajc wznowienie zawieszonych w poowie 1936 roku procesw o naruszenie moralnoci. Ale reim Hitlera nie musia si obawia niemieckiego katolicyzmu, dopki pocigajcy za kocielne sznurki Pacelli posuwa si a do tego, by neutralizowa publiczne ekspresywne wypowiedzi papiea. Witajc 17 lipca 1937 roku grup pielgrzymw z Chicago, Pius XI pochwali ich miasto i kardynaa tak gorliwie bronicego praw Boych i Kocioa i tak zatroskanego o zbawienie dusz 11. Niemniej w cakowitym przeciwiestwie do zachowania papiea stoi to, co powiedzia mi kardyna sekretarz stanu podczas wizyty, jak zoyem mu szesnastego, na dzie przed przemow Piusa XI przekaza swoim mocodawcom w Berlinie w raporcie z 23 lipca ambasador Rzeszy w Watykanie, von Bergen. - (...) Rozmowa miaa charakter prywatny. Pacelli przyj mnie zdecydowanie przyjacielsko, zapewniajc w trakcie niej z naciskiem, e normalne i przyjacielskie stosunki z nami zostan przywrcone tak szybko, jak to moliwe. Dotyczy to zwaszcza jego, powiedzia, ktry spdzi w Niemczech trzynacie lat i darzy Niemcw

du sympati. Jest te gotw w kadej chwili do rozmw z tak wybitnymi osobistociami jak minister spraw zagranicznych i premier Gring 12. Raport von Bergena ujawnia, jak bardzo zapatrywania Piusa XI kontrastoway z ugodow polityk jego sekretarza stanu. Niemniej faktem jest, e oglnikowy styl encykliki Mit brennender Sorge stwarza pole do dwojakiej interpretacji. Mona j byo odczyta jako ostateczn prb upomnienia si przez Koci o poszanowanie jego praw w ramach konkordatu albo te, z drugiej strony, jako wezwanie katolikw do nieposuszestwa i masowego sprzeciwu. Te wanie przeciwstawne punkty widzenia zaprezentowali oddzielnie kardyna Bertram i biskup von Preysing pierwszy na uytek kapitulantw, drugi buntownikw. O zrcznoci Pacellego wiele mwi to - napisa Scholder - i jedni i drudzy sdzili, e jest po ich stronie 13. Jednak nie ulega wtpliwoci, e jego polityka bya w sumie zdecydowanie ugodowa. W cigu nastpnych dwunastu miesicy kryzys pomidzy Kocioem i Rzesz pogbi si na tyle, e w marcu 1938 roku, chcc uratowa konkordat, Pacelli zaproponowa, e jeli to wskazane, przyjedzie do Berlina na negocjacje 14.

Pacelli w Europie rodkowej

W maju 1938 roku Pacelli zademonstrowa sw wol ugody tak dramatycznie i otwarcie jak nigdy dotd. Znw wyruszy w podr, tym razem do Budapesztu, gdzie 25 maja otworzy trzydziesty czwarty Midzynarodowy Kongres Eucharystyczny. Na kilka dni przed jego przyjazdem premierem zosta tam Bla Imrdy, zacieky antysemita, twierdzcy, e ydami s wszyscy nie potraficy udowodni, e ich przodkowie urodzili si na Wgrzech. Rozpoczcie obrad kongresu nie przerwao wgierskiemu parlamentowi dyskusji nad wprowadzeniem ustaw antyydowskich. Regent Wgier, admira Mikls Horthy, dy do zamienienia swojego pastwa w satelit Niemiec. Kongres odby si po Anschlussie, aneksji Austrii przez Rzesz 1213 marca 1938 roku. Niemcom Himmler zabroni wyjazdu na Wgry i wzicia w nim udziau, a prasie katolickiej pisania o jego obradach. Ze strony nazistw bya to wic by moe manifestacja gniewu na papiea, ktry na pocztku tego miesica wyjecha z Watykanu do Castel Gandolfo akurat w chwili, kiedy do Wiecznego Miasta przyby Adolf Hitler. Na budapeszteskim kongresie, najwikszym tego roku forum katolickim, Pacelli nie tylko nie wspomnia o pienicym si na Wgrzech antysemityzmie, ale ani sowem nie zgani reimu w kraju ociennym. W najwaniejszym fragmencie kazania, wygoszonego do dziesitkw tysicy wiernych, wezwa natomiast do ugodowoci, jak pniej w tym samym roku w polityce wieckiej zademonstroway Francja i Wielka Brytania. Wypeniajc w konkretnych warunkach swj los i potencja - powiedzia - kady nard poda - w ramach dziea Stworzenia i Odkupienia - wasn drog, realizujc niepisane prawa i tkwice w nim moliwoci zgodnie z tym, co mu dyktuj, a czsto wrcz nakazuj jego siy, skonnoci, cechy i pozycja 15. W innym fragmencie o przesaniu czynnej mioci skrytykowa ydw: W przeciwiestwie do wrogw Jezusa, woajcych mu w twarz Ukrzyuj go! my piewamy Mu hymny naszej wiernoci i mioci. Robimy to nie z urazy, nie z poczucia wyszoci, nie z zarozumiaoci wobec tych, ktrych usta go przeklinaj i ktrych serca odrzucaj go nawet dzi. Cytujcy ten passus Moshe Y. Herczl wywodzi w swojej ksice Chrzecijastwo i zagada ydw wgierskich (1993), i mwca nie wtpi, e zebrani rozpoznaj, kim s owi wrogowie Jezusa, woajcy Ukrzyuj go!. Pacelli - pisze - by pewien, e suchacze dobrze go zrozumiej 16. Jako przedstawiciel papiea na kongresie eucharystycznym, nie ukrywa, e wszechobejmujca mio, ktr tam zaleca, nie dotyczy ydw.

Degrengolada katolikw
Doprowadzajc pod koniec lat trzydziestych niemiecki nard na skraj przepaci, Hitler dalej trzyma niepewny i ulegy Koci katolicki w szachu: wygrywa miejscowych hierarchw przeciwko Rzymowi, notorycznie ama artykuy traktatu z Watykanem, ale jednoczenie zachca do jego utrzymania, gdy konkordat zabrania wiernym miesza si do polityki. To nie gra zachcaa hitlerowskie doy do przeladowa katolikw. Niemniej oglne wraenie byo takie, i to na jej rozkaz podnosz si fale represji, przedzielone krtkimi okresami uspokojenia. Koci by w opaach, ale nie a takich jak za Kulturkampfu w erze Bismarcka. Niezliczonymi restrykcjami nkay go nie tylko wadze lokalne, lecz take rozmaite urzdy pastwowe. Cho w rzdzie za stosunki z Kocioem oficjalnie odpowiada Kerrl, to na katolicyzm nastaway rne instytucje w Rzeszy: przywdca Hitlerjugend, Baldur von Schirach, osabia katolickie organizacje modzieowe, ministerstwo pracy zwabiao katolikw w szeregi NSDAP, Ministerstwo Finansw prowadzio ledztwa przeciwko zakonom misyjnym o naruszenie prawa dewizowego, wojsko prbowao korumpowa katolickich onierzy. W caych Niemczech starano si krok po kroku wyrugowa katolicyzm ze szk,

poczwszy od usuwania ze cian krzyy i obrazw o treci religijnej, poprzez zakaz podwjnego czonkostwa w katolickich i nazistowskich zwizkach zawodowych po zwalnianie z pracy katolickich katechetw i duchownych. W poowie lipca 1937 roku wadze zarzdziy zbieranie informacji na temat dziaalnoci Kociow, ich organizacji i przywdcw, szybko rozbudowujc sie donosicieli i konfidentw SS i Gestapo. Wytyczne nakazyway meldowa o treci kaza i reakcji wiernych. A jednak nazici pilnowali si, by w restrykcjach nie przecign struny. Nie zamykali wic kociow ani nie prbowali przeszkadza wiernym w uczestniczeniu w mszach i przyjmowaniu sakramentw. Std te idc za gosem Watykanu - og katolikw uwaa, e mogo by gorzej i e cen za przetrwanie s ustpstwa. Ale nie wszyscy si podporzdkowali. Byy przypadki, e wierni nie godzili si z usuniciem ze szk symboli religijnych i nadal, mimo przeszkd ze strony policji, zbierali si na procesje. Nie brakowao te pojedynczych przykadw odwanych inicjatyw, zwaszcza ze strony miao i szczerze mwicych czasem, co myl, jezuitw, ktrzy w parafiach prowadzili dziaalno misyjn i rekolekcje. Byy to jednak wyjtki potwierdzajce regu oglnej niemocy. Szczeglnie wyrni si jako dysydent praat Bernhard Lichtenberg, proboszcz z diecezji berliskiej. Od roku 1933 otwarcie protestujcy przeciwko antysemityzmowi i naruszeniu praw czowieka, zmar dziesi lat pniej w transporcie do Dachau. Innym wybitnym wyjtkiem by aktywnie dziaajcy w rodowisku robotniczym jezuita, ojciec Rupert Mayer, w roku 1937 skazany na p roku za publiczn krytyk hitlerowskiego antysemityzmu. Ten uczestnik pierwszej wojny wiatowej, w ktrej straci nog, by pierwszym katolickim duchownym odznaczonym elaznym Krzyem. W jego obronie stan kardyna Faulhaber, jeszcze raz potwierdzajc, e Koci ma moliwo sprzeciwu. Ale kilka miesicy pniej, w ordziu noworocznym na rok 1938, da przykad zalecanej przez Pacellego od lat ugodowoci, gratulujc nazistom kampanii przeciwko paleniu papierosw i piciu. Oto dobra strona naszych czasw - powiedzia - z najwyszych szczebli wadzy pynie przykad stylu ycia wolnego od alkoholu i nikotyny. Po tym kazaniu ojciec Mayer zrezygnowa z wszelkich form protestu. Co cisno mnie wtedy w sercu i kazao nie wystpowa wicej publicznie 17, owiadczy. Lecz i tak wtrcono go do kacetu w Sachsenhausen, a wojn spdzi w areszcie domowym w klasztorze benedyktynw w Bawarii. Rok ten pokaza, jak drastycznie myli si w swoich ocenach Faulhaber. 7 padziernika 1938 roku w protecie przeciwko antysemityzmowi polski student zabi sekretarza ambasady niemieckiej w Paryu, Ernsta von Ratha. 9 padziernika, w rocznic puczu monachijskiego, Hitler zezwoli na pogrom ydw w caych Niemczech, dajc SA woln rk w demolowaniu i niszczeniu synagog i ydowskich sklepw i firm. Zgino ich wwczas omiuset, a okoo 26 tysicy wyapano i zesano do obozw koncentracyjnych. W rezultacie ydom zabroniono wstpu do teatrw, kin, na koncerty i wystawy, a ydowskim dzieciom nauki w szkoach pastwowych. Jedynym powodem tej napaci bya bezdenna nienawi - uwaa Saul Friedlnder. - Jej jedynym bezporednim celem ugodzenie ydw jak najboleniej w danych okolicznociach, przy uyciu wszelkich dostpnych rodkw, ugodzenie ich i ponienie. Pogrom i podjte bezporednio po nim rodki susznie nazwano rytuaem degradacji 18. A nadto jawne gwaty trway, powtarzajc si w niemieckich miastach i miasteczkach. Friedlnder przytacza wymown relacj naocznego wiadka, amerykaskiego konsula w Lipsku: Nienasyceni sadystyczni przeladowcy wrzucili wielu drcych ludzi do maego strumienia pyncego przez zoo, rozkazujc przeraonym widzom plu na nich i obrzuca botem (...) Najmniejszy odruch wspczucia wzbudza ich wcieko. Watykan i niemiecka hierarchia kocielna nie zareagoway sowem na Kristallnacht. A przecie wczeniej tego roku na kongresie eucharystycznym w Budapeszcie, stawiajc siebie i Stolic Apostolsk na wyynach moralnej odwagi, Pacelli oznajmi tumom wiernych i caemu wiatu: Na przekr niebezpieczestwom i cierpieniom kochamy nasze czasy. Kochamy je dla tych niebezpieczestw i trudnych zada, jakie nakada na nas ten wiek. I jestemy gotowi powici si im bezwarunkowo i bez reszty, nie dbajc o nas samych. Inaczej bowiem nie dokona si niczego wielkiego i doniosego 19. Na kwesti ydowsk reagowa jednak publicznym milczeniem i obojtnoci. Korespondencja pomidzy niemieck hierarchi kocieln a jego urzdem po wielekro ujawnia postaw, streszczajc si w sowach: ydzi musz troszczy si o siebie sami. Niemniej istniej oznaki, e w miar rozwoju wydarze Pius XI zacz z wikszym, cho nie bezwarunkowym, wspczuciem ocenia ich sytuacj.

Stracona encyklika
Postpy antysemityzmu, zwaszcza w drugiej poowie lat trzydziestych w Europie Wschodniej, coraz bardziej martwiy papiea. W kocu, na pocztku lata 1938 roku, zleci opracowanie encykliki powiconej nazistowskiemu rasizmowi i antysemityzmowi. Nigdy jednak jej nie ogosi, a jej napisany po francusku projekt ujrza wiato dzienne dopiero niedawno dziki belgijskim uczonym. Nie ma gwarancji, e projekty encyklik wyraaj prawdziwe pogldy papiey lub ich sekretarzy stanu, niemniej odkryty przez Belgw tekst potwierdza do pewnego stopnia znan ju postaw Watykanu wobec ydw. Brak wprawdzie namacalnego dowodu, e Pacelli przyoy do niego rk, ale trudno przypuszcza, by jako zaufany doradca w sprawach niemieckich i faworyzowany nastpca Piusa XI nie zleci napisania tego projektu i nie odzwierciedla on jego pogldw. Na to, e si z nim utosamia, wskazuje wielki wkad, jaki w jego powstanie wnieli jezuici, do ktrych zawsze zwraca si o intelektualne wsparcie. Sporzdzenie dokumentu powierzono generaowi zakonu jezuitw, Polakowi Wodzimierzowi Ledchowskiemu, ktry do jego napisania powoa trzech jezuickich uczonych - Niemca Gustava Gundlacha, Francuza Gustave a Desbuquois i Amerykanina Johna LaFarge' a. (Niedawno zosta on udostpniony, ale nie w oryginale, po niemiecku, lecz po francusku 20). Prowadzcy w Stanach Zjednoczonych kampani przeciw rasizmowi LaFarge napisa na ten temat ksik Sprawiedliwo midzyrasowa, znan papieowi. Wywodzi w niej, e jednym z podstawowych celw Kocioa katolickiego w wieku dwudziestym powinno by doprowadzenie do rwnoci midzy rasami. Natomiast Gundlach by autorem hasa o antysemityzmie w Lexikon fr Theologie und Kirche (wydanie z 1930 r.), w ktrym potpi etniczny i rasistowski antysemityzm jako niechrzecijaski, ale rozgrzeszy antyydowsko jako etyczny i moralny or w walce z niebezpiecznymi wpywami ydostwa w gospodarce, polityce, prasie, filmie, nauce i sztuce. Historyk i dziennikarz Roland Hill, ktry pozna go w latach pidziesitych, twierdzi, e nie by antysemit, ale podziela niech swego pokolenia do oderwanych od wasnych religijnych korzeni ydowskich imigrantw ze Wschodu, ktrzy podczas kryzysu w latach trzydziestych w rozpowszechnionej opinii odbierali Niemcom prac 21. Cokolwiek by o tym sdzi, waniejsza jest odpowied na pytanie, w jakim stopniu podzielali takie - obwarowane zastrzeeniami pogldy Pius XI i Pacelli. 22 czerwca 1938 roku, podczas rozmowy z LaFarge'em w letniej rezydencji papiey w Castel Gandolfo, Pius XI powiedzia mu: Napisz po prostu to, co by napisa, gdyby by papieem! Wicej o jego intencjach mwi wszake sowa, ktre wypowiedzia 6 wrzenia 1938 roku. Grupa belgijskich pielgrzymw wrczya mu wwczas starodawny msza. Tu po wzniesieniu hostii, przed drug mszaln modlitw, Pius XI odczyta fragment, w ktrym prosi Boga o przyjcie ofiary z tak sam wdzicznoci, jak ongi przyj ofiar Abrahama, a potem powiedzia: Ilekro czytam sowa o ofierze naszego ojca Abrahama, zawsze gboko si wzruszam. Zwrcie uwag, e Abrahama nazywamy naszym patriarch, naszym przodkiem. Antysemityzm nie da si pogodzi z t wznios myl, ze wspania rzeczywistoci, ktr wyraa ta modlitwa22. Przeszedszy do sytuacji ydw w Europie, ze zami w oczach owiadczy, i niepodobna, eby chrzecijanie uczestniczyli w antysemickich ekscesach. Uznajemy, e kady ma prawo do samoobrony i moe chroni swoje suszne interesy przy uyciu koniecznych rodkw. Ale antysemityzm jest niedopuszczalny. Duchowo wszyscy jestemy semitami. W poprzedzajcym to bardzo istotne ale zdaniu o samoobronie i susznych interesach sycha zowieszcz nut, znane, podzielane przez Gundlacha, antyydowskie tony katolicyzmu z pocztku wieku, tak dobitnie wyraone w pisanych w roku 1917 monachijskich listach Pacellego do Gasparriego. Niemniej pomidzy Piusem XI a jego sekretarzem stanu zarysowaa si, jak mona sdzi, znaczna rnica w postrzeganiu kwestii ydowskiej. Zacytowanych sw papiea nie zamieci ani nadzorowany przez Pacellego LOsservatore Romano, ani znana z antysemickich pogldw gazeta Civilt Cattolica, na ktr mia znaczny wpyw. Wypowied Piusa XI ocalaa tylko dziki najzagorzalszemu przeciwnikowi faszystw, wypdzonemu z Woch katolickiemu politykowi, przewodniczcemu zakazanej Partito Popolare, Luigiemu Sturzowi, ktry po tygodniu ogosi j w belgijskiej gazecie Cite Nouvelle 23. Nie jest pewne, czy Pius XI widzia kiedykolwiek tekst projektu straconej encykliki na temat antysemityzmu, zatytuowanej Humani generis unitas (O jednoci rodzaju ludzkiego), w owym czasie by ju bowiem powanie chory i mia przed sob zaledwie kilka tygodni ycia. Nie istniej adne wiadectwa, jak j przyj, adne dowody, by poleci j ogosi, nie ma jednak najmniejszej wtpliwoci, e pomidzy jego mierci a konklawe Pacelli zaniecha prac nad ni. Pniej, w roku 1950, wykorzysta jej skrcony do Humani generis tytu, ogaszajc encyklik na zupenie inny temat. Rozdzia nie opublikowanej encykliki dotyczcy rasizmu jest bez zarzutu, ale refleksje na temat judaizmu i antysemityzmu nasycone s, pomimo dobrych intencji, tradycyjn katolick antyydowskoci.

ydzi sami s winni swego losu, stwierdza dokument. Bg ich wybra, by dopomogli Chrystusowi w zbawieniu ludzkoci, ale oni wyparli si go i zabili. Teraz za, zalepieni marzeniem o doczesnych zyskach i dobrach materialnych, zasuyli na doczesn i duchow zgub, ktr sami na si sprowadzili. W innym rozdziale encyklika daje upust obawom przed duchowymi zagroeniami ze strony ydw, dopki trwa bd w niewierze i wrogoci do chrzecijastwa. Dlatego obowizkiem Kocioa katolickiego jest ostrzega i pomaga wszystkim zagroonym przez ruchy rewolucyjne, do ktrych ci nieszczni i zbkani ydzi przystpili w zamiarze zburzenia spoecznego porzdku. Oba te pogldy cz si z przeszoci Pacellego. Pierwszy, nieodrodny od katolickich antyydowskich uprzedze epoki Piusa XI, dotyczy uporu i zatwardziaoci ydw24. Drugi utosamia ich z majcym zniszczy chrzecijask Europ spiskiem bolszewickim, ktrego naocznym wiadkiem by Pacelli, w swoim mniemaniu, w Monachium. Projekt encykliki broni Koci katolicki przed zarzutem antysemityzmu w identyczny sposb, jak robi to po wojnie Pacelli. Co wicej, wyprzedzajc milczc postaw Piusa XII podczas niej, podkrela niebezpieczestwo kompromitacji Kocioa przez wcignicie go w obronie chrzecijaskich zasad i humanitaryzmu w czysto ziemsk polityk. Kocioowi rozwija t drczc refleksj w swym ostatnim twierdzeniu chodzi wycznie o zachowanie dziedzictwa Prawdy (...) Nie zajmuje si czysto doczesnymi problemami, ktre zaprztaj ydw. Innymi sowy, ydzi cignli na siebie kopoty nie z powodu swojej religii czy rasy, lecz z powodu czysto wieckich, przyziemnych politycznych i handlowych celw, za ktre teraz sono pacili. Dlatego stanicie w ich obronie w imi chrzecijaskich zasad i humanitaryzmu wymagaoby kompromisw nie do przyjcia - w tym ukadania si z bolszewizmem, a tym samym dziaania na szkod pastw narodowych, ktre pragn go zwalcza. Jesieni 1938 roku tekst encykliki dostarczono Ledchowskiemu. Ten przetrzyma j jaki czas, po czym przesa redaktorowi naczelnemu Civilt Cattolica, ktry te j chyba przetrzyma. Dlaczego encykliki nie dokoczono w odpowiednim czasie i nie przekazano papieowi? Nie wiemy. Pomimo jej wad, takich jak brak stanowczego potpienia antysemityzmu, by moe jezuici, albo i sam Pacelli, ktrego wpywy w Kociele byy w czasie choroby Piusa XI najwiksze, nie chcieli przez jej ogoszenie rozjtrza nazistw. Do rk papiea encyklika dotara niewiele dni przed jego mierci 9 lutego 1939 roku. Mimo zawartych w niej uprzedze i przesdw moga jasno unaoczni wiatu, e Pius XI potpia antysemityzm, ale Pacelli, niebawem jego nastpca, pogrzeba j gboko w tajnych archiwach Watykanu.

XI. MROK NAD EUROP

Dysponujcy moliwociami odmowy, protestu i czynnego oporu Koci katolicki by zmartwieniem Hitlera od poowy lat dwudziestych a do wojny, gdy mg zaszkodzi jego planom. Wodza Rzeszy niepokoi historyczny precedens, jakim bya reakcja katolikw na Bismarckowski Kulturkampf, no i lka si katolicyzmu politycznego. W jakim stopniu realne byy jego obawy przed katolick reakcj na reim narodowosocjalistyczny? W jakim stopniu moliwy by katolicki opr przed wybuchem wojny? rde Kulturkampfu, czyli walki kultur, jest wiele i s skomplikowane 1. Po ogoszeniu przez Piusa IX na Soborze Watykaskim I dogmatu o nieomylnoci papiea i Sylabusa bdnych twierdze i nauk katolikw w nowej Rzeszy Bismarcka zaczto postrzega jako wroga wewntrznego, potencjalne rdo niezgody. Bismarck nie ufa te polskiej ludnoci katolickiej w Niemczech i ubolewa nad powstaniem katolickiej partii Centrum. Zdaniem historyka Davida Blackbourne'a, konflikt wynika rwnie z jego rachub na zmian de politycznych liberalnych wikszoci w parlamentach Niemiec i Prus przez wcignicie ich do walki z Kocioem katolickim. Kulturkampf rozpocz si od zatwierdzenia przez parlament szeregu ustaw antykatolickich, ktre ukrcay naduywanie ambon w celach politycznych, likwidoway zakon jezuitw, poddaway kontroli katolickie wychowanie religijne oraz obsadzanie parafii ksimi. Do tego doszo konfiskowanie mienia kocielnego, odwoywanie duchownych ze stanowisk i cofanie pastwowych subsydiw kapanom odmawiajcym podporzdkowania si nakazom Kulturkampfu. Zamknito wiele kociow i seminariw. Uwiziono setki ksiy, a inni zaczli si ukrywa lub zbiegli za granic. Szacuje si, e w trakcie Bismarckowskiej walki o kultur uwiziono lub wydalono z Rzeszy okoo 1 800 duchownych. Poddanym szpiegowaniu i infiltracji organizacjom katolickim utrudniano ycie, zwaszcza w przypadku wyjcia na jaw powiza ich zwizkw pracowniczych z Kocioem. Pras i wydawnictwa poddawano restrykcjom i nkano. W sumie wic w czasach Kulturkampfu Koci katolicki przeladowano bardziej ni pod rzdami

nazistw przed wybuchem wojny. Ale w latach siedemdziesitych ubiegego wieku katolicy wykorzystywali swoje kluby, zrzeszenia, sodalicje i bractwa do organizowania wraz z proboszczami i biskupami wsplnych akcji. Ich reakcje w miejscach zamieszkania, miejscach pracy i parafiach zaskoczyy rzd i oficjeli w poszczeglnych landach. Po aresztowaniu w marcu 1874 roku za nieprzestrzeganie prawa biskupa Eberharda tumy katolikw paday na ziemi i rway wosy z gowy, podnoszc rozdzierajcy lament. Kiedy za tu przed wejciem do wizienia biskup pobogosawi wiernych po raz ostatni, poruszenie wrd mas w tej chwili ostatecznej byo tak ogromne, zawodzenie i pacz tak przejmujce, a wzruszenie, ktre udzielio si nawet najtwardszym, tak potne i nieodparte, e trudno opisa t scen 2. Fakt, i solidarno ta wysza wprost od wiernych, a nie od papiea, dostrzegli i podkrelili nawet biskupi. Biskup Wilhelm von Keteler z Moguncji, znany katolicki przywdca polityczny, owiadczy: Nie pochwalam (...) wynoszenia pod niebiosy potgi papiea, tak jakby by on w stanie pognbi swoich wrogw i jednym sowem skrzykn przeciwko nim cay wiat 3. Do szczeglnych cech owej epoki naley gotowo katolickich dow w wielu czciach Niemiec do odpowiedzenia gwatem na gwat. Przychodzce zamyka kocioy wadze naraay si na spotkanie z gniewnym tumem i fizyczny szwank. W 1875 roku w Nadrenii pobito i dgnito noem burmistrza, ktry nakaza rozpdzi katolick demonstracj. W 1876 roku w Emsdetten tum protestujcych obrzuci kamieniami areszt, w ktrym zamknito dwch katolikw. Uwizionych uwolniono, a budynek zburzono. W 1874 roku w Namborn tysic katolikw zaatakowao stacj kolejow, eby odbi aresztowanego ksidza. Niemniej na bdce w liczebnej przewadze wojsko na og - z powodw taktycznych -nie porywano si. Katolicy - skomentowa formy oporu w Prusach David Blackbourn - odmawiali wsppracy z wadzami, nie odpowiadajc podczas przesucha na pytania, a swoj pogard dla andarmw i innych przedstawicieli wadzy wyraali pokojowymi rodkami, na przykad miechem. Komisarzom pastwowym utrudniano przejcie ksig parafialnych, ukrywano fundusze kocielne naraone na konfiskat, a na mienie kocielne przymusowo wystawione na licytacj nie byo chtnych4. Reszta katolikw uprawiaa szeroko rozpowszechniony bierny opr - pomagano zbiegym i ukrywajcym si ksiom, aresztowanych odprowadzano a do bram wizienia, a wypuszczonych na wolno fetowano girlandami i strzaami na wiwat. Wobec szpicli i wsppracujcych z wadzami stosowano bojkot towarzyski. W przypadku zamknicia kociow wierni spotykali si na mszach odprawianych na lenych polanach i w piwnicach. Zjawisko Resistenz, oznaczajce nie tyle bohaterski czynny opr, co spoeczn solidarno w odmowie wsppracy z wadz, byo widoczne wszdzie. W porwnaniu z czasami Kulturkampfu przejawy katolickiego oporu w latach trzydziestych, takie jak protesty przeciwko usuwaniu symboli religijnych ze szk w roku 1936, uczestniczenie w procesjach Boego Ciaa i pielgrzymkach do znanych miejsc kultu, w rodzaju sanktuarium Matki Boskiej w Marpingen, byy doprawdy rzadkoci. Ale najbardziej rni te dwa okresy przytaczajcy wpyw ugodowej polityki Watykanu w latach trzydziestych, idcy z samych szczytw wadzy i za porednictwem biskupw i ksiy obejmujcy wiernych. W latach siedemdziesitych ubiegego wieku przeciwnie, papiestwo nie prbowao kontrolowa centralnie wypadkw, z jednym wyjtkiem encykliki Piusa IX Quod nunquam (z 5 lutego 1875 roku), goszcej, e katolikw prawa Kulturkampfu nie obowizuj. Oczywicie epoki te zasadniczo rniy si warunkami. Dziki rodkom komunikacji i cznoci nazici mogli znacznie sprawniej kontrolowa wydarzenia, ni byo to moliwe w latach siedemdziesitych ubiegego wieku, a wpyw parlamentu i istniejcej w czasach Bismarcka wolnej prasy skoczy si w roku 1933. Ponadto czerpicy z dowiadcze Kulturkamfu Hitler starannie wystrzega si frontalnych atakw na ludowe formy pobonoci. Kocioy stay wic otworem, a wiernym nie zabraniano powszednich praktyk religijnych. Niemniej uderzajcy kontrast midzy oddoln aktywnoci wierzcych w latach siedemdziesitych ubiegego wieku a jej brakiem w latach trzydziestych dwudziestego wci rodzi pytania. Co mona byo osign, gdyby w latach trzydziestych Pacelli nie sterowa centralistyczne Kocioem niemieckim? Czy gdyby nie zdrada i odegnanie si Watykanu od katolicyzmu politycznego, to w Niemczech rozkwitby opr porwnywalny z reakcj wiernych na Bismarckowski Kulturkampf ? Najbardziej w szans powodzenia wczenie podjtego, szerokiego i skoordynowanego katolickiego oporu w Niemczech ka wierzy sporadyczne przypadki ustpienia SS i Gestapo przed ludowymi protestami. Wybitnym tego przykadem jest epizod na Rossenstrae w Berlinie w lutym 1943 roku, opisany przez Nathana Stoltzfusa w ksice Sprzeciw serca 5. Szczeglnie znamienne, e mia on miejsce tu po Stalingradzie, w czasie radykalizacji i wyjtkowego rozjuszenia hitlerowskich sub bezpieczestwa. Gestapo wyapao wwczas pozostae dziesi tysicy ydw mieszkajcych i pracujcych w Berlinie, ocalaych przewanie ze wzgldu na wykonywanie niezbdnych prac. Dwa tysice aresztowanych uwiziono w

budynku przy Rossenstrafie w centrum miasta. Wszyscy oni (gwnie mczyni) mieli niemieckich maonkw. Na wie o apance przed wizieniem wkrtce zgromadziy si setki on, skandujcych: Oddajcie nam mw! Demonstroway dzie i noc przez tydzie. Policja i SS wci je przeganiay, groc, e je zastrzel. Ale kobiety zbieray si od nowa i szy aw na uzbrojonych esesmanw. W kocu Gestapo ustpio i wypucio zatrzymanych. Bya to jedyna tego rodzaju publiczna i w peni skuteczna demonstracja Niemcw w sprawie uwolnienia ydw. W swojej analizie tych wydarze Nathan Stolzfus porwnuje je z podobnymi katolickimi protestami, dowodzc, e oddolny skoordynowany opr ze strony Kocioa katolickiego mg doprowadzi w latach 1933 - 1934 do powszechnego sprzeciwu wobec reimu nazistowskiego, ktry - argumentuje przekonujco potrzebowa spoecznego poparcia. Protesty przeciwko tajnym planom nie tylko wyaniay odmiennie mylcych, ale groziy ujawnieniem tego, co reim pragn ukry. Protesty, zwaszcza publiczne, zagraay tajnoci. Protest publiczny by wic najpotniejsz form oporu, gdy mg obnay rnice zda wrd przywdztwa. A przecie nazici przedstawiali niemiecki nard jako jednolicie prohitlerowski. W rezultacie pyncy pod prd pojedynczy katoliccy dysydenci, zrozpaczeni, natrafiali na wzbierajc, nieubagan fal. Jak ju mwilimy, publiczne protesty katolikw na szczeblu lokalnym skrajnie utrudniaa oparta na prymacie papiea centralistyczna polityka Kocioa, ktra przez dwa dziesiciolecia podkopywaa ich polityczn aktywno. W latach dwudziestych i trzydziestych, kiedy partie katolickie - woska Partito Popolare i niemiecka Centrum - stanowiy dla swoich elektoratw jedyn autentyczn centrow chrzecijasko-demokratyczn opcj, Watykan, nie mogc ich kontrolowa, wola si ich wyprze. Bez rozwinitej politycznej bazy (takiej jak w przypadku polskiej Solidarnoci w latach osiemdziesitych) trway i skuteczny opr nie by moliwy. To, jak wielk tragedi byo wycofanie si katolikw z polityki, pozwalaj dostrzec dwa przykady katolickiego sprzeciwu - jeden sprzed, drugi z czasw wojny - w 1936 roku wobec usuwania krzyy, w 1941 wobec programu eutanazji. Gdyby podobne protesty, od roku 1933 poczynajc, powielono i rozmnoono we wszystkich landach, kto wie, czy historia reimu nazistowskiego nie potoczyaby si inaczej. Protesty niemieckich katolikw, zwaszcza przeciwko nocy krysztaowej i antysemityzmowi, mogyby odmieni los ydw w hitlerowskiej Rzeszy i caej Europie. Do takiego wniosku doszli przynajmniej trzej historycy tego okresu: Nathan Stolzfus, J.P. Stern i Guenter Lewy 6. Jest pewne pisze Stern e gdyby Kocioy przeciwstawiy si zabijaniu i przeladowaniu ydw, tak jak przeciwstawiy si zabijaniu chorych umysowo i na choroby dziedziczne, to nie doszoby do ostatecznego rozwiazania. W przypadku dwch wymienionych protestw jeden odwany biskup, Clemens von Galen, pokaza, ile mona osign bez ogldania si na Watykan, gdy zachci si wiernych do zbiorowego sprzeciwu i oporu. To on w padzierniku 1936 popar protest przeciwko usuwaniu krzyy ze szk w Oldenburgu w pnocnych Niemczech. Po wydaniu przez nazistowskiego urzdnika zarzdzenia w tej sprawie w Cloppenburgu wezbraa fala oburzenia. S dowody, e obja nawet czonkw NSDAP i Hitlerjugend, ktrzy zaoferowali sw pomoc protestujcym. 25 padziernika 1936 roku zarzdzenie cofnito, a bardzo wielu katolikw uznao to za pierwsze zwycistwo Kocioa nad pastwem faszystowskim. Do drugiego przypadku doszo w kwietniu 1941 roku w Bawarii, gdzie na rozkaz tamtejszego ministra szkolnictwa, Adolfa Wagnera, zakazano wieszania w szkoach krzyy, odmawiania modlitw i piewania pieni religijnych. Wywoao to protesty i zamieszki - nazwane buntem matek - w ktrych prym wiody kobiety. Ich delegacje masowo naszy szkoy, groc zabraniem dzieci 7. W kocu Wagner skapitulowa, nakazujc wstrzyma zarzdzenie o usuwaniu krzyy. W tym samym czasie popierani przez biskupa von Galena zwykli katolicy skutecznie przeciwstawili si hitlerowskiemu programowi eutanazji. W cigu dziewitnastu miesicy pomidzy styczniem 1940 a sierpniem 1941 roku umiercono w Niemczech okoo siedemdziesiciu tysicy upoledzonych umysowo, w tym wielu w komorach gazowych, wykorzystanych potem do zabijania ydw. W lutym 1941 roku przeciwko wywzce autobusami na mier ofiar eutanazji zaprotestowaa caa ludno bawarskiej wioski Asberg, wcznie z czonkami partii nazistowskiej. Wraz z narastaniem spoecznych niepokojw SD (Sonderndienst) zacza nadsya meldunki, wiadczce o tym, jak bardzo plotki, zoliwoci i dowcipy na temat wadz wyprowadzay z rwnowagi miejscow tajn policj. Szpiclom z SD z ca germask powag nakazano przeprowadzi ledztwo: Kadego rozgaszajcego plotki naley wypyta o ich rdo. A tam, gdzie to moliwe, ustali nazwisko rozpowszechniajcego plotki i dowcipy 8. SD meldowaa o rozsiewaniu licznych politycznych kawaw i plotek szczeglnie nienawistnych i szkodzcych pastwu, na przykad, zjadliwych dowcipw o fhrerze, czoowych osobistociach, partii, wojsku i tak dalej 9. Tego lata von Galen w trzech kazaniach krytykujcych program eutanazji i Gestapo postawi tez, e z czasem zabijanie z

litoci obejmie rannych onierzy, kaleki oraz ludzi starych i zniedoniaych. Kazania te wydrukowano i rozprowadzono wrd wiernych, ktrych tysice na znak solidarnoci ze swoim biskupem zaczo w milczeniu demonstrowa w katedrze w Mnsterze. Osobisty asystent fhrera, Martin Bormann, i inni przywdcy nazistowscy domagali si egzekucji von Galena. Ale tak decyzj mg podj tylko Hitler. Goebbels, susznie uznajc t spraw za arcywan ze wzgldw spoecznych i propagandowych, argumentowa, e jeli von Galenowi stanie si krzywda, to ludno Westfalii przestanie popiera wadz. Cho programu eutanazji nie zaniechano cakowicie, a interwencja biskupa nie wpyna, jak wolno sdzi, decydujco na zmniejszenie si liczby egzekucji10, to program utajniono i ograniczono, a z gosem jego ofiar i tak nikt si nie liczy. W kadym razie von Galen wyszed z tego cao. By to przykad wpywu opinii publicznej na reim nazistowski, i to w chwili, gdy wadza Hitlera sigaa szczytu. Gdyby niemieck opini publiczn zmobilizowano w innych sprawach oraz do protestu przeciw innym zbrodniom, historia mogaby potoczy si inaczej. Wielu katolikw, wspieranych przez lokalnych ksiy i biskupw, skutecznie przeciwstawiao si wywoeniu krewnych i znajomych do komr gazowych. Gdyby nie ciganie cugli przez Watykan, ich protesty mogyby si rozmnoy i ogarn cae Niemcy. Gdyby za kocielna biurokracja od samego pocztku nie patrzya przez palce na rosnc antysemick propagand i przeladowania, to by moe nie doszoby do straszliwej katastrofy, ktra spotkaa ydw. Z lekcji, jak by los hitlerowskiego programu eutanazji, wynika, e niemiecka opinia publiczna i Koci byy si, z ktr naleao si liczy z zasady, tak wic mogy odegra rol w sprawie zagady ydw 11, wnioskuj e w swoj ej ksice Koci katolicki i nazistowskie Niemcy Guenter Lewy.

Pacelli, kandydat na papiea

Pod koniec lat trzydziestych Pacelli zachowywa si tak, jakby by mu pisany najwyszy urzd. W cigu roku 1938 zamkn si w sobie jeszcze bardziej i tak uwznioli, jakby ju patrzy na wszystko sub specie aeternitatis. Dziennikarz Nazareno Padellaro, ktry mia sposobno przypatrzy mu si z bliska, pozostawi jego ywy opis 12. Okazj po temu daa kolacja wydana przez generaa zakonu salezjanw w Rzymie, w ktrej uczestniczyli liczni kardynaowie i praaci. Pacelli, w towarzystwie milczcego sekretarza, spni si p godziny. Modlitw zmwi, starannie wymawiajc kad sylab. Jego twarz uosabiaa skupienie (...) czowieka pogronego w gbokiej medytacji, w gbokiej modlitwie. Podczas gdy wszyscy obecni z apetytem jedli i pili, toczc oywion rozmow, on kiedy postawiono przed nim jedzenie (...) zachowywa si, jakby otwiera korespondencj (...) Kade danie byo listem, notatk, wiadomoci, nad ktrymi zastanawia si z jednak bezstronnoci i uwag, oceniajc, jakie korzyci lub szkody mog wynikn z ich treci. Pacelli pil bardzo mao, mieszajc wino z wod, i w przeciwiestwie do reszty czsto miejcych si goci, cho by w dobrym humorze, nie mia si wcale. Zabawne historyjki do niego nie trafiay, jakby ich nie sucha. Po raz pierwszy odezwa si chyba wtedy, gdy kto spyta o zdrowie papiea i przy stole zapada cisza. I nagle w tej radosnej raptem spowania ej atmosferze do uszu wszystkich dotaro pojedyncze sowo, ktre wypowiedzia kardyna Pacelli: Pokj. Papie pracowa nad pokojem. Ile razy mielimy usysze to zdanie w czasie wojny. Kiedy Pacelli wsta od stou, eby wczeniej wyj, a jego sekretarz popieszy ku niemu z paszczem, Padellaro zapamita min kardynaa. Jake odlege zdawao si by widmo godu, ktry niebawem mia zajrze w oczy milionom wychudzonych dzieci, niedoywionych kobiet i starcw w Europie! Tylko jedna wychudzona twarz wrd nas przypominaa, e najwiksz potrzeb wiata jest pokuta. W tym czasie najblisze otoczenie przyszego papiea, penice rol domowej wity, byo ju dobrane. Stanowili je matka Pasqualina z dwiema pomagajcymi jej zakonnicami, doktor Ricardo Galeazzi-Lisi, okulista, zajmujcy si wybieraniem mu odpowiednich specjalistw od innych schorze, przyrodni brat doktora, inynier hrabia Enrico Galeazzi, ktry doradza Stolicy Apostolskiej w sprawach budowlanych, oraz bratanek Pacellego, syn Francesca, Carlo, nastpca ojca na stanowisku wieckiego zarzdcy miasta Watykan. Pacelli mia nadto na zawoanie, jako staych osobistych sekretarzy, dwch jezuitw, ojcw Leibera i Gugliema Hentricha, oraz swojego zayego przyjaciela, praata Kaasa. Jego modsza siostra, Elisabetta, owiadczya trybunaowi beatyfikacyjnemu, e wadza matki Pasqualiny nad jej bratem staa si prawdziwym krzyem, krzyem, ktry otrzyma z rk Boga, by osign wito. Pasqualina a do koca ycia swego pana decydowaa, kogo do niego wpuci, limitujc wizyty nawet jego rodzinie. Upieraa si te, e nikt nie zna si lepiej na jego przypadociach od dysponujcego

wtpliw wiedz medyczn profesora Galeazziego-Lisi. Od Elisabetty trybuna beatyfikacyjny usysza jeszcze jedn dziwn histori o Pasqualinie, pochodzc zapewne, gdy nie podaa daty, z poowy lat trzydziestych. Incydent ten ujawnia napicia, zazdro i intrygi rozsadzajce domowy entourage jej brata. Ot ksina Brady (ta, ktra wydaa na cze Pacellego przyjcie na Long Island) powierzya hrabiemu Galeazziemu zarzd na sw podrzymsk will, pragnc odda j do dyspozycji kardynaa. Siostra Pasqualina pojechaa tam - owiadczya Elisabetta - i przyjmowaa w niej rnych goci. Kiedy mojemu bratankowi, Carlowi, udao si niepostrzeenie sfotografowa j w poufaej pozie z hrabi Galeazzim [un atteggiamento troppo confidenziale verso II Conte Galeazzi]. Carlo przekaza owo zdjcie swojemu ojcu, a ten don Eugeniowi 13. Nie wiadomo, co zaszo po tym wydarzeniu pomidzy jej bratem a zakonnic, ale rezultat by taki, e Pacelli jeszcze bardziej odsun si od rodziny. Mona sdzi, e stan wobec dylematu, komu wierzy. Pasqualina miaa wida tak siln osobowo, e wtpliwoci rozstrzygn na jej korzy.

mier Piusa XI
W ostatnim roku pontyfikatu Piusa XI liczba katolikw w Wielkiej Rzeszy gwatownie wzrosa. Po wczeniu do niej po Anschlussie Austrii regionu Sudetw ludno katolicka staa si w Niemczech wikszoci. Kardyna Bertram powita nowych obywateli listem pasterskim, ale niemiecki katolicyzm nie nabra przez to impetu do sprzeciww i protestw, przez cay rok 1938 zachowujc postaw moralnej ugodowoci. Natomiast znacznie poza nakrelone przez Pacellego ramy wykroczy, jak na ironi, wiedeski arcybiskup, prymas Austrii, kardyna Theodor Innitzer. w ksi Kocioa omieli si bowiem bez porozumienia z nim ciepo przyj Hitlera po jego triumfalnym przejedzie przez Wiede. A potem, jeszcze przed plebiscytem, publicznie pochwali jego reim. Watykaskiego sekretarza stanu tak oburzy ten przejaw czelnoci, e bezzwocznie zawezwa kardynaa do Watykanu. Ale Innitzer zwleka, gdy nie spieszno mu byo do kary, ktra niechybnie czekaa go w Rzymie. W reakcji na to 1 kwietnia, w artykule w LOsservatore Romano, Pacelli owiadczy, e przychylne przyjcie Hitlera przez austriack hierarchi kocieln nie miao aprobaty Stolicy Apostolskiej. Innitzer popieszy wic do Watykanu, liczc na spotkanie z papieem, ale ten z pocztku odmwi mu audiencji. Zamiast tego 6 kwietnia prymas Austrii zosta wezwany przed lodowate oblicze Pacellego. Przesuchanie i cig dalszy wyreyserowano po mistrzowsku. Dokument, ktry czeka na podpis Innitzera w Sekretariacie Stanu, stwierdza, e powitanie Hitlera przez podleg Stolicy Apostolskiej austriack hierarchi kocieln nie powinno by moralnym drogowskazem dla wiernych 14. Oto jak Pacelli zademonstrowa, tym razem stanwszy po susznej stronie, co znaczy mie wadz. Po podpisaniu dokumentu austriacki prymas szybko trafi przed oblicze papiea. Ta prywatna audiencja naleaa podobno do najbardziej burzliwych w caym pontyfikacie 15. Innitzer prdko powrci do Wiednia jako cakowicie utemperowany i odtd posuszny praat. Tymczasem kardyna Bertram, zadowolony z Hitlera, ma pokoju, przesa mu wylewny telegram, opublikowany 2 listopada w nazistowskiej gazecie Vlkischer Beobachter. Napisa w nim: Wielkie dzieo strzeenia pokoju midzy narodami skania niemiecki episkopat, wystpujcy w imieniu katolikw i wszystkich niemieckich diecezji, do wyraenia z caym szacunkiem gratulacji i podzikowa i zarzdzenia w niedziel uroczystego bicia w dzwony. Pod koniec tego roku promieniujcy pewnoci siebie Hitler wygosi w Reichstagu mow na temat stosunkw pastwo-Koci, odpierajc zarzuty, i przeladuje niemieckich chrzecijan. Rzucajc liczbami, owiadczy, e nazici przyznali Kocioom wicej pienidzy, ulg podatkowych i swobd ni poprzednie rzdy. Owszem, byy problemy, przyzna, lecz wynike ze skonnoci niektrych ksiy do uprawiania agitacji politycznej. Jeli chodzi o procesy katolikw o naruszenie moralnoci, to zboczecy seksualni i pedofile musz ponie w Niemczech kar, bez wzgldu na to, kim s. Co do reszty duchownych, ktrzy w inny sposb zamali luby czystoci, zapewni, e przymyka na to oko, gdy rzd nowej Rzeszy nie skada si z purytanw. Malkontenci niech rozwa los tysicy ksiy i zakonnic zaszlachtowanych w Rosji i Hiszpanii. Nieche pomn tych wszystkich ochotnikw bronicych ojczyzny, ktrzy oddali ycie, by powstrzyma krwioerczy bolszewizm. Potem za podsumowa wspaniae osignicia nowej Rzeszy i zakoczy peror pobonym ozdobnikiem, dziwnie przypominajcym sowa, ktre wczeniej tego roku wypowiedzia w Budapeszcie Pacelli: Podzikujmy Bogu Wszechmogcemu za to, e pobogosawi nasze pokolenie i nas i pozwoli nam y w tych czasach i tej godzinie 16. Umierajcy na serce i powikania cukrzycowe papie wreszcie zacz patrze na wiat trzewiej ni jego sekretarz stanu. Do samego koca, lec na ou boleci, przyjmowa na audiencjach goci, ale dugimi

samotnymi godzinami rozmyla nad mrokami gromadzcymi si nad Europ. A take nad zjawiskiem antysemityzmu, ktre dotaro do Woch we wrzeniu 1938 roku, kiedy to Mussolini wprowadzi rasistowskie zarzdzenia w stylu Hitlera, dajce ydom obcokrajowcom p roku na opuszczenie kraju. Pius XI mwi rwnie o zbliajcej si wojnie, przepowiadajc, e Wochy j przegraj. W styczniu 1939 roku przyj w Watykanie premiera Wielkiej Brytanii, Neville'a Chamberlaina, i ministra spraw zagranicznych, lorda Halifaxa, ktrzy przyjechali do Rzymu uspokoi Mussoliniego. Wedug londyskiego Timesa, nazajutrz przedstawi im swoje stanowisko, nie raczc wysucha ich opinii. Mona sdzi, e chcia ich umocni w decyzji przeciwstawienia si Hitlerowi. Po wyjciu Anglikw nazwa ich niezguami, ktrzy w nadchodzcych konfliktach oka si do niczego 17. Zbliajc si do mierci, Pius XI zacz chyba aowa konkordatowej polityki prowadzonej przez Pacellego od roku 1913. Kiedy w drugim tygodniu lutego wezwa do siebie na audiencj woskich hierarchw, rozesza si pogoska, e umierajcy papie przygotowuje apokaliptyczne potpienie antysemityzmu (gdyby to bya prawda, niepodobna, by zawierao ostrzejsze sformuowania ni projekt encykliki Humani generis unitas). Spotkanie z biskupami wyznaczono na 11 lutego 1939 roku, w rocznic jego wyniesienia na tron papieski i dziesit rocznic podpisania traktatu lateraskiego. Dwanacie dni wczeniej Pius XI przystpi do pisania dwch przemwie. W cigu tygodnia przeszed dwa zaway. Swoich homilii do biskupw ju nie wygosi, bo w przeddzie audiencji, 10 lutego, zmar. Ale jego ostatnie sowa wskazuj, e wycofa si w sfer wzniosej, papieskiej wiadomoci. Zamiast mwi o pokoju i dobrej woli ludziom, ktrzy nie chc sucha, wol mwi o tym z samym Bogiem, zwierzy si swojemu przyjacielowi Danielowi Ropsowi. Przygotowaniami do pogrzebu i konklawe pokierowa Pacelli, ktry przed czterema laty zosta mianowany Camerlengo, szambelanem Kocioa rzymskokatolickiego. Stojc przy ou zmarego papiea, zgodnie z uwicon tradycj, obwieci jego mier. Ci, ktrzy widzieli kardynaa Pacellego pochylajcego si nad zmarym papieem, eby pocaowa go w czoo napisa jeden z hagiografw Piusa XII zrozumieli, jak bardzo go miowa. Cho raz da wyraz uczuciom. Dwadziecia lat pniej fragment jednego z przemwie Piusa XI do hierarchw woskich udostpni Jan XXIII, ale trudno si byo z niego zorientowa co do ich charakteru. Niemniej zaroio si od niepotwierdzonych plotek, e homilie te skradli faszyci lub e papieski lekarz, doktor Francesco Petacci ojciec kochanki Mussoliniego, Claretty - wstrzykn Ojcu witemu trucizn, by zapobiec ich wygoszeniu 18. Wreszcie umar ten uparty starzec!, zareagowa na jego zgon Mussolini. Wedug woskiego ministra spraw zagranicznych, hrabiego Galeazza Ciana, duce przyj mier Piusa XI cakiem obojtnie. Niemniej 12 lutego Ciano zapisa w swoim pamitniku, e w pewnych koach amerykaskich sycha, i Pacelli jest w posiadaniu dokumentu napisanego przez papiea. Duce chce, eby Pignatti to zbada i, gdyby to bya prawda, postara si zdoby jego kopi 19. Mia na myli hrabiego Pignattiego, ambasadora Woch przy Stolicy Apostolskiej. Dokumenty te straciy wano. Spoczn w naszych tajnych archiwach 20, uspokoi Pacelli Pignattiego, kiedy ten w kocu zoy mu wizyt, i podzikowa za sposb, w jaki woski rzd odda cze zmaremu papieowi. Nie wiadomo, czy w rce Mussoliniego wpady przemowy Piusa XI, pewne jednak, e nawet po jego mierci duce nie mg zapomnie, e zmary mia moliwo pokrzyowania mu planw.

XII. TRIUMF
Dwudniowe konklawe (12 marca 1939 roku) po mierci zmarego 10 lutego Piusa XI stao si niezwykle wanym wydarzeniem midzynarodowym w epoce, nad ktr wisia konflikt wielkich mocarstw. Dwa lata wczeniej, w encyklice Mit brennender Sorge, Pius XI skrytykowa wreszcie reim w Niemczech, a kiedy umiera jego stosunki z faszystowskimi Wochami byy fatalne. Niemniej traktat lateraski i konkordat z Rzesz si ostay. Opowiedzenie si nowego papiea za Hitlerem i Mussolinim umocnioby dyktatorsk o Berlin - Rzym, w oczach wiata stanowic zastrzyk moralnej aprobaty. Ale nowy papie mg te pozosta czowiekiem modlitwy, neutralnym duszpasterzem, nie opowiadajcym si za nikim, albo stan po stronie pastw demokratycznych, zachcajc amerykask opini publiczn aby w zbliajcym si konflikcie popara Francj i Wielk Brytani. Jego polityka moga przesdzi o zamiarach wielkich mocarstw podzielonej Europy. W cigu trzech tygodni od mierci Piusa XI do rozpoczcia konklawe i odizolowania kardynaw w paacu apostolskim i Kaplicy Sykstyskiej w rzymskich koach dyplomatycznych wrzao od plotek i intryg. Dyplomaci i oficjele z francuskiego MSZ, wiadomi siy gosu dziewiciu frankofoskich kardynaw (w porwnaniu z trzema amerykaskimi i czterema niemieckimi), oskaryli Wochw chyba bezpodstawnie 1 o pociganie za

sznurki. Tymczasem to wanie oni prbowali wpyn na wynik konklawe. Przyszedem si dowiedzie, jak kae mi gosowa mj rzd 2 przywita si sarkastycznie kardyna Henri Baudrillart z przedsibiorczym francuskim ambasadorem w Watykanie, Francois Charles'em-Roux, wypytujcym frankofoskich ksit Kocioa, na kogo bd gosowa. Natomiast jedyny brytyjski kardyna, Arthur Hinsley, mia skrupuy, czy wypada mu zaprosi na obiad w refektarzu Kolegium Angielskiego rzymskiego seminarium dla klerykw angielskich posa Wielkiej Brytanii przy Stolicy Apostolskiej, Francisa DArcy'ego Osbornea. Do wyboru nowej gowy Kocioa potrzeba byo dwch trzecich gosw kolegium elektorskiego, ktre w roku 1939 liczyo szedziesiciu dwch kardynaw. A poniewa trzydziestu piciu z nich byo Wochami, nowy papie musia zdoby poparcie woskiej wikszoci. Niemniej aden kandydat nie mia szans na wybr bez znaczcego poparcia kardynaw z innych krajw. Dyplomaci francuscy i brytyjscy po rozmowach postanowili optowa za Pacellim, zakadajc, e wzorem Piusa XI poprze kraje demokratyczne. Ale jego poparcie dla nich wcale nie byo pewne, a on sam bynajmniej nie by przekonany, e zostanie gow Kocioa, gdy - wedle siostry Pasqualiny - spakowa si, by opuci Watykan. Cz rzymskich dyplomatw wierzya niezomnie, i kolegium elektorskie zgodnie z tradycj odrzuci kandydatur dotychczasowego sekretarza stanu, aby powetowa sobie to, czego im zabrako za rzdw Piusa XI. Inni zastanawiali si, czy po tak silnym i zdecydowanym papieu Pacelli nie okae si za saby 3. Uwaajcy go za ugodowca, niemieccy dyplomaci w Rzymie chyba mu sprzyjali, chocia opinie o nim wrd nazistw w Berlinie byy podzielone i raczej letnie. Bez wtpienia cieszy si poparciem czterech niemieckich kardynaw, natomiast kardyna Innitzer z Wiednia, ktry jeszcze nie odzyska rwnowagi po rozmowie ze zmarym Piusem XI, by, w opinii radcy ambasady niemieckiej, bardzo zdezorientowany i przestraszony 4. Jak si zdaje Pacelli od samego pocztku mia za sob wikszo kolegium elektorskiego, lecz daleko nie wszystkich. Zdecydowanie przeciwny by mu - jak odkry ambasador Francji, Charles-Roux - pracujcy w kurii rzymskiej synny brodaty praat, kardyna Eugne Tisserant, ktry sekretarza stanu Piusa XI uwaa za czowieka z natury chwiejnego. Z obawy przed znaczcym wpywem Tisseranta na innych Charles-Roux spotka si z nim powtrnie. Francuzi sdzili, e Wosi podziel gosy pomidzy papiea duszpasterza, w rodzaju ascetycznego witego Elii Dalia Costy z Florencji, a polityka, czyli Pacellego, pewnego faworyta w tej kategorii. Wrd opcji propolitycznej swoich zwolennikw mia te byy nuncjusz papieski w Paryu, kardyna Luigi Maglione. W opinii francuskiego ambasadora, Tisserant mg wykorzysta ewentualne podziay do odcignicia sporej grupy zagranicznych kardynaw od byego sekretarza stanu. Swoim przeoonym w Paryu Charles-Roux napisa, i mimo jego stara Tisserant jest przeciwny wyborowi kardynaa Pacellego, gdy ma go za czowieka niezdecydowanego, chwiejnego, bardziej stworzonego do wykonywania polece ni ich wydawania5. Szedziesiciu dwch uprawnionych do gosu kardynaw weszo na konklawe 1 marca 1939 roku o szstej. Trzech kandydatw zza oceanu O' Connell z Bostonu, Leme z Rio de Janeiro i Copello z Buenos Aires przybyo w ostatniej chwili, tego ranka zsiadajc w porcie w Neapolu z pokadu Neptunii. Zgodnie z tradycj, kardynaw ulokowano w prostych celach, oddajc im do dyspozycji ksiy, by dbali o ich potrzeby. Mieszkajcy w paacu apostolskim Pacelli pozosta u siebie pod opiek matki Pasqualiny. Procedur gosowania na konklawe otacza najcilejsza tajemnica, ktrej zamanie grozi skazaniem si na ekskomunik. Ale przecieki istniej, a konklawe z 1939 roku nie byo pod tym wzgldem wyjtkiem. Wedle wersji Giancarla Zizoli, utrwalonej w jego ksice Quale Papa? 6, gosowania przebiegay nastpujco: W pierwszym Pacelli wyprzedzi dalla Cost i Maglionego, otrzymujc dwadziecia osiem gosw. W drugim zwolennicy dalia Costy poparli Pacellego, co dao mu trzydzieci cztery gosy. 2 marca po poudniu zdajcy do Kaplicy Sykstyskiej na trzecie glosowanie watykaski sekretarz stanu upad na schodach w chwili, gdy chcia co powiedzie kardynaowi O'Connellowi. Namiestnik Chrystusa na ziemi! zawoa pono na to kardyna Vedier z Parya. Pacelli natychmiast wsta i ruszy dalej, ciskajc bolc rk 7. Wszed do kaplicy i o 17.25, w trzecim gosowaniu, zosta czterdziestoma omioma gosami wybrany na papiea. Byo to najkrtsze konklawe od trzystu lat. Wedug Charles'a-Roux, Tisserant gosowa przeciwko Pacellemu do samego koca, uwaajc jego wybr za pomyk8. Brzemi pontyfikatu nowy papie przyj, jak wymaga obyczaj, z pobonym wahaniem. Siedzcy blisko niego purpurat odnotowa, e przy ostatnim gosowaniu witobliwy kardyna, blady i gboko wzruszony, zamkn oczy i jakby struchlay, pogry si w modlitwie. W tej namaszczonej ciszy upyny minuty 9. Z szacunku dla tradycji zapocztkowanej przez Pia Nona, a kontynuowanej przez bdcego mu wzorem Piusa X oraz Piusa XI Eugenio Pacelli przyj to samo imi. Ci dwaj ogromnie si rnili napisa o odmiennoci poprzedniego i nowego Piusa nastpca Charles' a-Roux na stanowisku ambasadora Francji w Watykanie, hrabia Wladimir d' Ormesson. - Po

krzepkim mediolaskim alpinicie nasta, bardziej bierny z usposobienia, rzymski mieszczanin. Uczonego zastpi dyplomata 10.

Piusa XII aprobata Hitlera

Cztery dni po wyborze Pacelli odby rozmow z czterema niemieckojzycznymi kardynaami: Bertramem, Schultern, Faulhaberem i Innitzerem, jasno stawiajc spraw, i wszystkie kwestie dotyczce Niemiec bdzie zaatwia osobicie. Pragn te zapozna ich z listem, ktry zamierza wysa do Hitlera w zwizku ze swoim wstpieniem na tron papieski. Podczas gdy jego poprzednik przyszykowa surow ocen nazizmu i antysemityzmu oraz zamierza odwoa z Berlina swojego nuncjusza, Pius XII w nastpujcych sowach zaaprobowa wodza Rzeszy: Do Szanownego Pana Adolfa Hitlera, Fhrern i Kanclerza Rzeszy Niemieckiej! Rozpoczynajc nasz pontyfikat, pragniemy zapewni Pana, i nadal z oddaniem bdziemy suy duchowemu dobru narodu niemieckiego, ktrego przywdztwo Panu powierzono (...) W cigu naszego dugoletniego pobytu w Niemczech staralimy si z caych si ustanowi harmonijne stosunki pomidzy Kocioem a pastwem. Teraz, gdy nasze duszpasterskie obowizki zwikszyy nasze moliwoci, o ile arliwiej modli si bdziemy w tej intencji. Niechaj pomylno narodu niemieckiego i jego postp we wszystkich dziedzinach zici si z Bo pomoc! 11. Wyranie rozmijajc si z prawd historyczn, nowy papie zapragn wmwi niemieckim hierarchom, e pochlebczy list, jaki po mierci zapalczywego Piusa IX w roku 1878 Leon XIII wysa do Bismarcka, doprowadzi do zakoczenia Kulturkampfu 12. Czy zatem nie powinni wysa tych pokojowych pozdrowie z nadziej na podobny skutek? Pozostawiwszy t niezwyk wersj historii ojczystej bez komentarza, reszt rozmowy kardynaowie powicili bahostkom w rodzaju, czy Hitlera naley tytuowa szanownym, czy moe lepiej wielce szanownym panem. Po ustaleniu treci listu w zacytowanej formie Pacelli przywoa myl swego poprzednika, e utrzymywanie nuncjusza papieskiego w Berlinie jest sprzeczne z naszym honorem. wiat nie pojmie powiedzia mu Pius XI - jak moemy podtrzymywa stosunki dyplomatyczne z pastwem, ktre w taki sposb traktuje Koci. Wasza witobliwo, a co bymy na tym zyskali? - odpar na to papieowi jako sekretarz stanu. - Jeeli wycofamy nuncjusza, to jak bdziemy si kontaktowa z niemieckimi biskupami? Pius XI zrozumia to i ochon. Nie mona stworzy wraenia, e Stolica Apostolska je [stosunki z Niemcami] zrywa, zgodzi si posusznie z Pacellim kardyna Bertram. Potrzeb zachowania stosunkw dyplomatycznych z Rzesz Hitlera nowy papie uzasadni nastpujco: Pewni kardynaowie zwrcili si do mnie z pytaniem, dlaczego po tym wszystkim wci udzielam audiencji niemieckiemu ambasadorowi. Jak omiela si, zapytuj, o nie prosi? Odpowiadam wic: A co mi pozostaje? Musz traktowa go przyjanie. Nie mam wyjcia. Zerwa negocjacje jest atwo. Ale odbudowa je?... Musielibymy pj na Bg jeden wie jakie ustpstwa! Ten reim z pewnoci nie wznowiby ich bez ustpstw z naszej strony. Tak wic od samego pocztku pontyfikatu Pacelli traktowa przywdc nazistw bardziej uprzejmie, ni wymagay tego wzgldy dyplomatyczne, a niemieccy biskupi poszli w jego lady. Niezwykle przyjazny list nowej gowy Kocioa do szanownego pana Hitlera min si z najserdeczniejszymi gratulacjami fhrera i rzdu 13. W nastpnym miesicu, 20 kwietnia, na wyrane polecenie Pacellego nuncjusz papieski w Berlinie, arcybiskup Orsenigo, otworzy uroczyste przyjcie z okazji pidziesitych urodzin wodza Rzeszy, zapocztkowujc tym samym tradycj skadania mu ycze urodzinowych. Przez kilka rozstrzygajcych lat, jakie pozostay Hitlerowi i jego Rzeszy, kardyna Bertram z Berlina co roku przesya w tym dniu fhrerowi najserdeczniejsze yczenia dla (...) w imieniu niemieckich biskupw i diecezji, doczajc arliwe modlitwy, ktre katolicy Niemiec l do nieba sprzed swoich otarzy 14. Przemawiajc 20 czerwca 1939 roku do kardynaw z Kongregacji ds. Nadzwyczajnych (czyli publicznych) Pacelli owiadczy, i zerwanie negocjacji z Niemcami zwolnioby Hitlera z respektowania pozostaych, dotd nie zamanych, artykuw konkordatu z Rzesz 15.

Koronacja
Pacelli zosta ukoronowany 12 marca 1939 roku. Pierwsi z czterdziestu tysicy posiadaczy wejciwek zaczli gromadzi si na stopniach Bazyliki w. Piotra o trzeciej nad ranem. O szstej, kiedy przez kopu Michaa Anioa do rodka wpado blade wiato wiosennego witu, otwarto masywne brzowe drzwi i do wityni zaczli si wlewa gocie. O smej napywali nadal, szukajc dla siebie miejsca w jej ogromnym

marmurowym amfiteatrze. Na placu przed bazylik zgromadziy si tumy rzymian i pielgrzymw z caego wiata. Wypeniy ca Via della Conciliazione, upamitniajc podpisanie traktatu lateraskiego ceremonialn tras, ktra wioda od placu w. Piotra nad Tybr, przez most na rzece i Corso Vittorio Emanuele II po jej drugiej stronie. Oywienie ponadmilionowych, jak oceniano, godzinami toczcych si w chodnym socu ludzkich rzesz roso. Urodzony we Francji wojowniczy katolik, angielski pisarz Hilaire Belloc, pracujcy dla amerykaskiego koncernu prasowego Hearsta, podniecenie tumw przypisa gwnie odrzuceniu w tym dniu pozorw, ktrych zachowanie wymusza faszyzm. By to zadziwiajco pikny widok, najpikniejszy, jaki ogldaem w yciu (...) Wikszo stanowili rzymianie. rdem ich wyjtkowego podniecenia bya, jak mniemam, sposobno wyraenia prawdziwych uczu. Pod wadz nowoczesnych despotyzmw takie okazje s rzadkoci, wic wykorzystuje si je w peni 16. W opinii innych, nastrj tumw odzwierciedla wojn nerww, podsycan gazetowymi i radiowymi wieciami o najnowszych awanturniczych szarach Hitlera. W chwili gdy na placu w. Piotra gromadziy si tumy, w Niemczech zmobilizowano czterdzieci dywizji, a doniesienia mwiy o ruchach oddziaw Wehrmachtu, ktre na granicy z Czechosowacj szykoway si do uderzenia na Prag. W powszechnym odczuciu, wyraanym w prasie katolickiej pomidzy wyborem a koronacj nowej gowy Kocioa, wstpienie Pacellego na Tron Piotrowy oznaczao koniec dugoletniego silnego kultu papiea. Czy nowy papie nie podziwia Marconiego, konstruktora potnego nadajnika radiowego, zainstalowanego w ogrodach Watykanu? Czy nie entuzjazmowa si nowoczesnymi rodkami przekazu, a zwaszcza radiem? Przypominano, e odwiedzi Angli i Pary, e by papieskim nuncjuszem w Monachium i Berlinie, e jako watykaski sekretarz stanu dwukrotnie - w podrach do Stanw i Ameryki Poudniowej przepyn Atlantyk i goci w Europie rodkowej. aden inny dostojnik w dziejach Kocioa, aden papamobile kandydat na papiea - nie podrowa tak czsto i tak daleko. Wyczuwajc nastrj panujcy w Kociele, przekonany, e waciwie ocenia nowego Ojca witego, redaktor naczelny midzynarodowego tygodnika katolickiego The Tablet, Douglas Woodruff, w sprawozdaniu z koronacji napisa: Papie, ktry do tej katedry wjecha w peni rozkwitu sekularyzmu, znw znalaz si wrd ludzi 17. Zapowiedzia, e Eugenio Pacelli bdzie zwalcza zo rosncego zewiecczenia nie przez triumfaln izolacj, ale wychodzc do wiata, aby wzmocni chrzecijaskie przesanie goszone wszem i w imieniu wszystkich ludzi dobrej woli na falach radiowych i z migoczcych ekranw kin na caym globie. Eugenio Pacelli, Pius XII - wieszczy redaktor The Tablet swym wpywowym czytelnikom - zburzy mur pomidzy Kocioem i wiatem. Odsakralizuje, zdecentralizuje i zdemistyfikuje papiestwo, miao niosc ludom ziemi chrzecijaskie przesanie, by walczyy z neopogastwem. Ale tego chodnego, pogodnego ranka widoki na spenienie takiej wizji nie byy a tak pomylne. Pod wzgldem ogldalnoci koronacja Piusa XII z pewnoci nie miaa sobie rwnych. Ale czy ta wspaniaa msza koronacyjna bya jaskk nowego papieskiego populizmu? A moe gloryfikowaa kocielny triumfalizm? Nowy papie zarzdzi, aby nie szczdzono kosztw. W roku 1878 Leona XIII ukoronowano papiesk tiar w Kaplicy Sykstyskiej. Benedykta XV w rwnie skromny sposb na pocztku mrocznych dni pierwszej wojny wiatowej. Koronacji Piusa XI w roku 1922 dokonano na podium przed grobowcem w. Piotra. Ale takiej mszy koronacyjnej jeszcze nie widziano bya pierwsz, ktr transmitowano przez radio na cay wiat, pierwsz, ktr w caoci sfilmowano, pierwsz, ktr od wstpienia w roku 1846 na tron papieski Piusa IX odprawiono na placu w. Piotra, pod goym niebem w obecnoci rzesz wiernych. Jej celem byo jednak nie tyle zblienie papiea do ludzi, co oddalenie go i wyniesienie ponad nich na podziw wiatu. Punktualnie o wp do dziewitej rano Pacelli wrd gromkich oklaskw przyby do atrium, wielkiego przedsionka bazyliki, by pobogosawi zebranych dygnitarzy i czonkw rodw krlewskich. Potem za ubrani w kapice od zoce stroje ksita, ambasadorowie i wybitni przedstawiciele narodw wiata przeszli dwjkami poudniow naw do miejsc po lewej stronie wysokiego otarza. Byli wrd nich ksi i ksina Piemontu, hrabia Flandrii, reprezentujcy Wielk Brytani ksi Norfolku, dwch byych krlw Ferdynand Bugarski i Alfons Hiszpaski, przedstawiciel Stanw Zjednoczonych, czoowy katolik bostoski i ambasador amerykaski w Londynie, Joseph Kennedy, francuski poeta i dramaturg Paul Claudel, a take premier Irlandii, Eamon de Valera, ktry, co dziwne, jak odnotowa Woodruff, szed w parze z ziciem i ministrem spraw zagranicznych Mussoliniego, hrabi Galeazzem Cianem, ktry potem urzdzi awantur o to, e w procesji umieszczono go za angielskim arystokrat. W organizacji protokou papieskiego panowa znaczny baagan, zapisa z przeksem tego dnia w pamitniku Ciano. Spord wielkich mocarstw tylko hitlerowskie Niemcy nie przysay nikogo znacznego, poprzestajc na delegowaniu swojego

watykaskiego ambasadora, Diega von Bergena. A potem wielk naw rodkow nadesza gwna procesja, pochd dostojnikw kocielnych w byszczcych biaych ornatach i mitrach - z przodu kardynaowie kurialni, dalej metropolitalni ksita Kocioa, a za nimi arcybiskupi, biskupi i opaci kongregacji benedyktyskich. Na kocu za ukaza si Pacelli, w zotej mitrze i szacie sztywnej od zotego filigranu. Tu es Petrus et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam, zapiewa chr Kaplicy Sykstyskiej. Ty jest Piotr [czyli Skaa] i na tej Skale zbuduj Koci mj. Wachlowany ceremonialnymi pirami zwanymi flabelli i niesiony w grze w sedia gestatoria, tradycyjnej papieskiej lektyce, przez grup Czarnej Szlachty (luminarzy ze szlacheckimi tytuami papieskimi) w biaych rkawiczkach, Pacelli z ascetyczn, blad jak pergamin twarz, gboko osadzonymi oczami z powag spogldajcy na wiernych wyglda jak przywdca ludu. Pochylony do przodu, lecz ze sztywn szyj, szerokimi, eleganckimi ruchami dugich, szczupych doni skadnie bogosawi na prawo i lewo klkajce falami tumy. Przed nim kroczy mistrz ceremonii, ktry co jaki czas zatrzymywa procesj. Trzykrotnie obracajc si w stron nowego papiea, zapala w srebrnym trybularzu kaczki lnu. Na krtko rozbyska pomie i zostawa popi. Sancte Pater, sic transit gloria mundi, intonowa kleryk. Ojcze wity, tak przemija chwaa tego wiata. Ale to wanie jej, chwale, dano tego dnia najpeniejszy wyraz. Mimo wojennych ciemnoci gstniejcych nad Europ, korespondentw wiatowej prasy zahipnotyzowa w pokaz antycznych tradycji: przepysznych strojw, dymw kadzide, lasu zapalonych wiec, litanii, piewanych po grecku i acinie lekcji z Pisma witego i urywkw ewangelii, statecznej choreografii kapanw w zotych szatach i taftowych albach z brabanckimi koronkami. Dla tych, ktrzy bezporednio lub na kronikach filmowych ogldali wielkie nazistowskie i faszystowskie zgromadzenia, ta, celebrowana przy dwikach gregoriaskich chrw i wybuchach barokowych polifonii, liturgia stanowia wspaniae wyzwanie dla prostackich neopogaskich wiecw dyktatorw. Widowisko to oczarowao fachowe oko Toma Driberga, londyskiego dziennikarza lubujcego si w teatralnej przesadzie. Bya to jedna z najwspanialszych ceremonii, w jakich uczestniczyem 18, orzek. Driberg, ktry do Bazyliki w. Piotra przyby w nader wykwintnym wieczorowym stroju i rkawiczkach, zafascynowany odnotowa, e kardynaowie caowali papiea w rk i stop, arcybiskupi i biskupi w rk i kolano, a opaci w mitrach tylko w stop. Wielu wiadkw, katolikw i nie tylko, zapamitao zwaszcza nag zadum Pacellego, jego uderzajc pobono. To nie by ludowy papie, czowiek pord ludzi, lecz osoba odmieniona przez Boga. O wp do dziesitej Pacelli przystpi do mszy, a o trzynastej nadszed moment koronacji. Zdawao si, e chce j odwlec, gdy przeduajce si uroczystoci sprawiaj mu wielk przyjemno. Nie byo po nim wida najmniejszego ladu zmczenia, gdy bogosawi na prawo i lewo, a jego gos (...) zachowa si i czysto gosu srebrnej trbki, napisa Douglas Woodruff. Jednego ze wiadkw zachwycio, e przy swojej ascetycznej budowie ciaa i postawnoci, z pierwszymi ladami siwizny na skroniach, ciemnymi oczami i okularami w zotych oprawkach na orlim nosie, wydawa si eteryczny, jakby unosi si midzy niebem i ziemi - zaiste prawdziwy papie, zawieszony niczym most pomidzy boskoci a czowieczestwem 19. Widzie go, gdy odprawia msz na placu witego Piotra, byo niezapomnianym, budujcym moralnie przeyciem, stwierdzi inny, gdy zdaje si on y w nadprzyrodzonym wymiarze 20. Natomiast Ciano zapisa w pamitniku, e nowy papie by prawdziwie natchniony Duchem witym. Wedug fikcyjnych proroctw Malachiasza, ten dwiecie szedziesity drugi po witym Piotrze papie mia zasyn jako Pastor Angelicus (Anielski Pasterz). Pacelli pono osobicie zaaprobowa w przydomek. Tak wic w dniu swojej koronacji Pastor Angelicus by na ustach wszystkich. Dokonano jej w wielkiej loggii wychodzcej na wypeniony tumami plac. Kiedy kardyna dziekan, jego eminencja Caccia-Dominioni, wkada na gow nowego papiea cik tiar, insygnium wadzy pochodzce z koca pierwszego tysiclecia chrzecijastwa, chr zapiewa Zot Koron na twej gowie. Przyjmij t przystrojon trzema koronami tiar zaintonowa kardyna - aeby wiedzia, ie jest ojcem ksit i krlw, namiestnikiem na ziemi naszego Zbawiciela Jezusa Chrystusa, ktremu cze i chwaa na wieki wiekw. Amen. Na koniec nadszed czas na papieskie bogosawiestwo urbi et orbi - miastu i wiatu. Nie tracc optymizmu co do populizmu nowego papiea, redaktor The Tablet napisa pniej: Jak przystao na now er, nadano je przez radio (...) Czy moemy wymarzy sobie dla religii co lepszego od wspaniaych wynalazkw naszego wieku? W dniu koronacji bylimy przekonani, e to wietnie, i gos i gesty papiea usyszy i zobaczy cay wiat. Jego miasto pojednao si z nim, a po jego bogosawiestwo zebrao si p Rzymu 21.

Jednake na placu w dole papiestwo nie cakiem jednao si z miastem, czego wiadkiem by stojcy w tumie angielski pisarz Hugh Walpole. Policjanci odpychali cib prc w stron Bazyliki w. Piotra, strzeonej na szczycie schodw przez barierki odgradzajce szacownych goci, ktrzy wyszli ze wityni, aby zobaczy koronacj w loggii. Rozkoysana ludzka masa zacza falowa jakby w rytm muzyki. A potem dobry nastrj prys. Ludzie zaczli si nawzajem kopa i rozdawa ciosy. Walpole w pewnej chwili przesta dotyka stopami ziemi i zlk si, e zgniot go na mier. Mign mu niemal siedemdziesicioletni Hilaire Belloc, uniesiony w powietrze i machajcy kanapk, a take Tom Driberg w wieczorowym stroju i biaych rkawiczkach, przechylony na bok, lecz wci umiechnity i uprzejmy. Zaraz potem w plecy Walpolea uderzya potna fala. Poleciaem na cian tak ochoczo, jakbym wita przyjaciela, napisa. Straci dech, porwano mu kamizelk i doszcztnie stratowano buty. Spojrzaem na balkon paacu, ale ceremonia dobiega koca. I nie zobaczyem ukoronowanego papiea Piusa 22. Eugenia Pacellego, Piusa XII, odniesiono ju bowiem do miejsc witych paacu apostolskiego, by rozpocz dugie, obfitujce w wydarzenia panowanie.

Kim jest Pacelli?

Jak dobrze dyplomaci i prasa znali czowieka, ktry odziedziczy paliusz biskupa Rzymu i papiesk tiar w chwili, gdy wiat stan na krawdzi wojny? Jakiego przywdztwa, jakiego wpywu na Koci katolicki i wieckich mw stanu po nim oczekiwali? Patrzc na ogrom rodkw gromadzonych z myl o wojnie, Pius XII mg odwoa si do wiernoci i oddania p miliarda dusz - katolikami bya przecie poowa ludnoci Wielkiej Rzeszy Hitlera, jedna czwarta czonkw SS - i to w czasie, gdy biskupi, ksia, zakonnicy, zakonnice i wierni zobowizani byli do bezprzykadnego posuszestwa. Nowy papie nie mia wprawdzie armii, ale dziki rozrastajcej si od p wieku centralistycznej wadzy papieskiej zyska wielki wpyw na serca i umysy katolikw. Bdc, we wasnej ocenie, najwyszym sdzi wartoci moralnych na ziemi, bra tym samym na siebie ogromn odpowiedzialno. Rodzio si wic pytanie, jak instytucja papiestwa i on sam, ktry j uosabia, poradz sobie z wyzwaniami, najtrudniejszymi w dugiej historii Kocioa. W dniu, w ktrym wybrano go na papiea, Pacelli skoczy szedziesit trzy lata. W tym wieku wikszo ludzi na stanowiskach myli o emeryturze, a poniewa by wysokim dostojnikiem kocielnym od lat trzydziestu, jego najwiksze osignicia byy dobrze znane. Lata spdzone w dyplomacji i na wysokim urzdzie w Watykanie oznaczay, e do swoich znajomych mg zaliczy wikszo katolickich hierarchw na wiecie. A jednak, pomijajc dobrze znane fakty i oglniki, jego tryb ycia, osobowo, talenty i osobiste pasje pozostaway tajemnic. Mwiono o jego duej inteligencji, uzdolnieniach jzykowych, wietnej pamici i rzucajcej si w oczy pobonoci. Kt jednak naprawd mg powiedzie, jaki jest lub do czego jest zdolny? Wszystko wskazuje, e nie mia grona najbliszych przyjaci, ktrych traktowaby na rwnej stopie. Od mierci brata Francesca w roku 1935 nie zbliy si z nikim z reszty rodzestwa. Przez dwadziecia lat o jego codzienne potrzeby dbay trzy niemieckie zakonnice, a osobisty sekretarz, dyskretny, trzymajcy si w cieniu niemiecki jezuita, by jeszcze bardziej tajemniczy ni on. Odkd po wywiceniu na biskupa i wyjedzie w roku 1917 do Niemiec przyszy papie wyszed spod opieki matki, zacz - wyjwszy uroczyste przyjcia - jada sam. Podrujc po wiecie, pozna wielu politykw, lecz w ostatnich latach jedzi za ocean jako gowa stanu, przyjmowany z wszelkimi szykanami w postaci czerwonych dywanw i orkiestr dtych. Za granic oddawano do jego dyspozycji paace, apartamenty prezydenckie i luksusowe kabiny, przypominajce wielkopaskie komnaty i pokoje w Watykanie, a woono wycieanymi limuzynami, salonkami i specjalnie zamawianymi samolotami. Od czasu, gdy tu po czterdziestce odwiedzi grnicz osad w Bawarii, nie widziano go publicznie ubranego inaczej ni w sutann, karmazynowy pas i obszern jedwabn peleryn. Jako nuncjusz papieski w Berlinie, znany by z potajemnych przejadek konnych w majtku pewnej bogatej rodziny. Ale w przeciwiestwie do Piusa XI nie gustowa w zdrowotnych spacerach po grach. Przez ponad dwadziecia lat urlopy spdza w luksusowym zaciszu szwajcarskiego sanatorium, ktre prowadziy zakonnice. Jedynymi zwykymi miertelnikami, z jakimi si styka, byli szoferzy i papiescy szwajcarzy. Bratanie si z ludmi niskiego stanu nie leao w jego naturze. Tylko tyle, cho zapewne jeszcze mniej, wiedzieli o nim w dniu koronacji ludzie zajmujcy si informowaniem rzdw i czytelnikw gazet. Powierzchowne i pochlebne opinie redaktorw, dyplomatw i urzdnikw pastwowych o nowym papieu wiadczyy nie tyle o ich sabym rozeznaniu, co o zwykym

braku informacji o jego charakterze, psychice i yciorysie. W prasie woskiej panowa powszechny zachwyt. Wydaje si wprost stworzony do suby w Stolicy Apostolskiej - pisaa Avenire d' Italia - nie tylko z racji zamiowa i wyksztacenia, lecz dlatego, e jest rzymianinem. I tak jak rzymianin w najwyszym stopniu odczuwa powszechn misj apostolskiego Rzymu. Hrabia Ciano publicznie powita wybr Pacellego jako wielki sukces Woch, ale w koach dyplomatycznych powtpiewano w jego szczero. Opinie w Wielkiej Brytanii byy najczciej przychylne i nieodmiennie uprzejme. Jego pierwszym tytuem do bycia papieem jest wyjtkowe dowiadczenie w kierowaniu sprawami Kocioa i w prowadzeniu polityki Watykanu, ktre zdoby jako nuncjusz, napisa czoowy dziennikarz Timesa. Gazeta Sunday Times pochwalia jego sprawdzony charakter; Manchester Guardian - znakomit dyplomacj, a Observer umiowanie pokoju, miosierdzie i chrzecijaskie ideay. Natomiast brytyjski pose przy Stolicy Apostolskiej, Osborne, zapewni MSZ w Londynie o jego witobliwym charakterze, ogromnym dowiadczeniu politycznym i wielkim uroku. Pacelli - pia z zachwytu - to wzr doskonaoci, jakim powinien by Pastor Angelicus. Przyzna si jednak do jednej wtpliwoci: nie by pewien siy charakteru podwadnego takiego autokraty jak Pius XI 23. Podobnie grnolotnym stylem wyraali swj entuzjazm Francuzi. Nastpca Piusa XI posiada wszystkie niezbdne przymioty, aby zaj swoje miejsce w historii, napisano w Le Temps. Jego wybr moe otworzy er midzynarodowego pokoju, przypuszczano w L' Ouvre. Ten wybr jest najlepsz gwarancj utrzymania wysokiego moralnego poziomu papiestwa, na jaki wznis je Pius XI 24, poinformowa telegraficznie ministra spraw zagranicznych w Paryu francuski ambasador w Watykanie, Charles-Roux. Prasy portugalskiej, fantazjujcej przed konklawe na temat szans najmodszego z kardynaw, patriarchy Lizbony, arcybiskupa Cerejeiry, wybr Pacellego nie uszczliwi. Hiszpascy frankici te byli skwaszeni, obwiniajc nowego papiea - cakiem niesusznie, gdy okaza si wiernym obroc caudilla o neutraln postaw Piusa XI podczas wojny domowej. Ale te odosobnione pretensje z naddatkiem wynagrodziy pochway ze Stanw Zjednoczonych, pastw Ameryki rodkowej i Poudniowej, a nawet protestanckich krlestw Skandynawii. W Rzeszy wybr i koronacj nowego papiea przyjto, jak byo do przewidzenia, z mieszanymi uczuciami. 3 marca w Berliner Morgenpost napisano: W Niemczech nie wita si tego wyboru przychylnie ze wzgldu na wrogo Pacellego do narodowego socjalizmu, a we Frankfurter Zeitung: Wiele jego przemwie wiadczy o tym, i nie w peni rozumie on polityczne i ideologiczne siy, ktre rozpoczy swj zwyciski marsz w Niemczech. Pius XII to nie Pastor Angelicus (...) - oznajmia hitlerowska tuba, Danziger Verposten - Pacelli nigdy nie by duszpasterzem, kaznodziej. Przez blisko czterdzieci lat zajmowa si dyplomacj, doczesn polityk Watykanu. Natomiast austriacka nazistowska gazeta Graz nazwaa now gow Kocioa niewolniczym utrwalaczem zgubnej polityki Piusa XI , owiadczajc, e dla niemieckiego narodu nie jest wane, czy w Watykanie zasiada Pius XI, czy Pius XII. W potoku gazetowych depesz i telegramw sanych przez dyplomatw do swoich ministerstw zabrako wszake szczeglnej nuty sceptycyzmu, na jak zdoby si Heinrich Briining. Byy kanclerz Rzeszy i czoowy przywdca potnej ongi katolickiej partii Centrum, ktry rozsta si z Pacellim w gniewie, zna go jako polityka jak mao kto. 2 marca, po wyborze Pacellego na papiea, sir Robert Vansittart z brytyjskiego MSZ zaprosi przebywajcego na wygnaniu w Londynie Briininga na lunch. Spyta go wwczas, co myli o nowym nastpcy Piotra. Briining - napisa w sprawozdaniu do ministra spraw zagranicznych, lorda Halifaxa nie podziela powszechnego optymizmu wzgldem osoby kardynaa. Sdzi te, e Pacelli moe nadal rozwaa moliwo pertraktacji z obecnymi reimami w Niemczech i Woszech 25. Prawd mwic, Briining od lat mwi kademu, kto go chcia sucha, i Pacelli w zamian za konkordat wymusi rozwizanie partii Centrum, osabiajc tym samym wol katolikw w Niemczech do stawiania oporu i protestw. By przekonany nie tylko o tym, e nowy papie w imi zapewnienia pokoju bdzie nadskakiwa Wochom i Rzeszy, ale e ju uciszy i wyda niemieckich wiernych na pastw wadzy i planw Adolfa Hitlera.

XIII. PACELLI, PAPIE POKOJU

Rzadkie i ywe wyobraenie o zachowaniu si Pacellego na pocztku pontyfikatu, o gabinecie, w ktrym udziela prywatnych audiencji i obowizujcym tam protokole daje opis angielskiego pisarza,

Bernarda Walla 1. Najpierw go trafia do maego brzydkiego, wyoonego dywanami, przeadowanego ozdobnymi gzymsami, freskami i zoceniami przedpokoju z okropnymi medalionami wspczesnych papiey na cianach, gdzie kazano mu czeka a do pojawienia si postaci w fioletach, tak cicho stpajcej po grubych kobiercach, jakby na niewidocznych stopach nie miaa butw. Przykazawszy gociowi i za swoim przykadem, tu za progiem papieskiego gabinetu sekretarz Piusa XII uklk na dywanie i nisko si pokoni postaci w bieli, siedzcej przy biurku nieruchomo, ze zoonymi rkami. Papie poda Wallowi do pocaunku upiercienion do, a potem wskaza mu fotel po prawej. W gabinecie Wall zauway i zapamita grube kotary i marmury, kojarzce mi si tylko z cesarskim paacem. Inni twierdzili, e dominoway tam czerwie i zoto. Na biurku pitrzyy si gazety i dokumenty. W gazetach pozaznaczano fragmenty (...) Nie dostrzegem adnych ksiek, a tylko cae stosy drukowanych dokumentw. Pacelli nalega, by rozmawia po angielsku. Przygotowane powitanie: Bardzo lubi Angli. Byem w Anglii. Widziaem angielsk flot na kanale Spithead - formuk, ktr jako papie rozpoczyna rozmowy z wszystkimi Anglikami wypowiedzia cienkim, wysokim, niemal piskliwym gosem, nawizujc do uroczystej parady flagowych okrtw brytyjskiej marynarki krlewskiej w Portsmouth, ktrej wiadkiem by w roku 1907. Wall odnis wraenie, e mimo swej sawy lingwisty, Pacelli nie za dobrze zna angielski. Niemniej, tak ja wielu innych, znalaz si pod jego urokiem. W trakcie wygaszania przemowy wyraz jego ruchliwej, bardzo kulturalnej twarzy zmienia si od agodnego umiechu po gbokie zainteresowanie osob rozmwcy. Gestykulowa z wpraw aktora (...) Wskie czoo, pociga twarz, subtelny, inteligentny, cho, moim zdaniem, niezbyt gboki (...) Promieniowa tak przyjazn trosk o mnie, e a mnie to gnbio. Byem ujty i wzruszony, e troszczy si o mnie bardziej ni ja sam. Pacelli wstawa o wp do sidmej i przed otwartym oknem, ktre wychodzio na plac w. Piotra, zmawia krtk modlitw. Potem bra zimny prysznic i w prywatnej, ssiadujcej z sypialni kaplicy odprawia msz. Do mszy, w ktrych zawsze uczestniczyy matka Pasqualina i pomagajce jej niemieckie zakonnice, suyli mu kamerdyner Giovanni Stefanori lub szofer lokaj Mario Stoppa. Skadajce si tylko z ciepego mleka i niewielkiej iloci chleba niadania, tak jak i inne skromne posiki, jada sam. Interesowa si te i popiera w peni dodatkowe, oprcz obowizkw domowych, zajcie matki Pasqualiny, ktra z prowadzonego przez siebie magazynu w Watykanie rozdawaa potrzebujcym mieszkacom Rzymu koce, odzie i jedzenie. Do ich przewozu uywano papieskiego samochodu. Poow ranka zajmowaa Piusowi XII praca w pomalowanym na (jak okreli to ojciec Leiber) powszedni szary kolor gabinecie, w ktrym przyjmowa watykaskich dostojnikw. Potem - w bardziej wykwintnych, znajdujcych si pitro niej, komnatach - udziela audiencji dyplomatom i wanym osobistociom bawicym przejazdem w Rzymie. Po poudniu za w audytorium zwanym Sal Bogosawiestw zacz przyjmowa na specjalnych audiencjach generalnych mae i due grupy pielgrzymw. Kadego popoudnia po obiedzie i krtkiej sjecie Mario Stoppa wiz go wielkim staromodnym cadillakiem ze zotymi klamkami i tronem do watykaskich ogrodw. Tam papie przechadza si przez godzin, czytajc dokumenty. Szofer za nis je za nim krok w krok w teczce, na wypadek gdyby Ojciec wity zapragn uzyska wicej informacji. Wieczory zbiegay Pacellemu na pracy i modlitwie, w tym racu, odmawianym w prywatnej kaplicy wsplnie z zakonnicami. Po kolacji pracowa, czsto do drugiej w nocy, ale do maego ka z elazn ram kad si nieodmiennie dopiero po uprztniciu biurka i pochowaniu dokumentw. Jednym z pierwszych jego posuni jako gowy Kocioa byo powierzenie kluczowego stanowiska watykaskiego sekretarza stanu modszemu ode o rok kardynaowi Luigiemu Maglionemu, w ktrym niewielka grupa kardynaw upatrywaa, jak ju wspomnielimy, kandydata na papiea. Maglione urodzi si i wychowa w wiosce koo Neapolu, a wyksztacili go jezuici. Po okresie suby kapaskiej w jednej z rzymskich parafii w roku 1909 zosta mianowany nuncjuszem papieskim w Szwajcarii, a w roku 1926 nuncjuszem w Paryu. By stanowczy, bardzo inteligentny, zaprawiony w dyplomacji i obyty w wiecie, a jego dowiadczenia z Francji uzupeniay, jak mona sdzi, wiedz Pacellego o Niemczech. W gabinecie zafascynowanego histori wojskowoci nowego sekretarza stanu wisiay mapy kampanii napoleoskich. Przez ca drug wojn wiatow ledzi bitwy, zaznaczajc je na mapie chorgiewkami. By dyskretny, a w towarzystwie mia deprymujcy zwyczaj milcze, lecz kiedy nasza go fantazja, rwnie atwo stawa si elokwentny. S dowody, e Maglione od samego pocztku uwaa nowego papiea za niemal rwnego sobie, a czcy ich stosunek za partnerski. Wprawdzie Pacelli nie mia w zwyczaju, jak Pius XI, rozstawia wszystkich po ktach, to jednak by nie mniejszym autokrat od niego i nie myla kolegowa si z wasnym

sekretarzem stanu. Bez wzgldu na to, jak bardzo Maglione obstawa przy swoim, to on tu rzdzi. Zastpc sekretarza stanu w Kongregacji ds. Nadzwyczajnych, zajmujcej si stosunkami z zagranic, by Domenico Tardini. Przysadzisty, o szerokich, skorych do umiechu ustach, pochodzi z robotniczej rzymskiej dzielnicy Trastevere. Wszystkie pienidze oddawa na sierociniec. Nie lubi faszystw i nazistw, a Hitlera przezwa zmotoryzowanym Attyl. Ze wzgldu na miao wypowiedzi zyska sobie podczas wojny wrd intrygujcych dyplomatw w Watykanie du popularno, wprowadzajc oywczego ducha. Jego odpowiednikiem w Kongregacji ds. Zwyczajnych (czyli kocielnych) - zajmujcej si z grubsza wszystkim, czym nie zajmowaa si Kongregacja ds. Nadzwyczajnych - by Giovanni Montini, przyszy papie Pawe VI. Ten syn waciciela gazety i polityka, zanim powici si urzdniczej i dyplomatycznej karierze w Watykanie, peni funkcj studenckiego kapelana na uniwersytecie w Rzymie. Po subie w nuncjaturze w Warszawie wiele lat przepracowa w Sekretariacie Stanu u Pacellego. Skrzypienie jego butw, jak twierdzi brytyjski pose przy Stolicy Apostolskiej, sycha byo z daleka. By chudym kapanem z gboko osadzonymi oczami i gstymi, ciemnymi brwiami, miym, spolegliwym, penym skrupuw, rozwaajcym kady problem ze wszystkich stron, przygniecionym brzemieniem historii - co wier wieku pniej odbio si na jego decyzji w sprawie kontroli urodze. Pacelli lubi go i faworyzowa do czasu, kiedy w latach powojennych Montini za bardzo zbliy si do socjalizmu.

Plany pokojowe
Konsekwentnie dc do rozbioru Czechosowacji i osobicie upokarzajc jej wiekowego i niezdecydowanego prezydenta, Emila Hach, 15 marca 1939 roku Hitler rozkaza Wehrmachtowi zaj Prag i przystpi do podziau kraju. Po konferencji monachijskiej jesieni 1938 roku wdz Rzeszy, asy nowych zwycistw, najwyraniej uwierzy, e mocarstwa zachodnie pogodz si z jego zapdami, i do nasilajcej si kampanii przeciwko ydom doda ekspansjonistyczne zakusy wobec ssiadw ze wschodu. Pomstujc na czeski rzd, zagrozi powanymi konsekwencjami, poniewa ydzi w Czechosowacji wci zatruwali nard 2. Tydzie po wejciu do Pragi zada korytarza do Gdaska, batyckiego portu, nalecego, jak stwierdzi, do Rzeszy. 31 marca, liczc na powstrzymanie Hitlera, brytyjski premier Neville Chamberlain zagwarantowa Polsce niepodlego i obieca pomoc. W obliczu narastajcego kryzysu w Europie Pacelli powici si inicjatywom zmierzajcym do zwoania konferencji pokojowej, w ktrej papiestwo odegraoby czoow rol. Wiele jednak zaleao od dyplomatycznego zespou, ktry zgromadzi wok siebie. Jego cel by od pocztku jasny - koniec z prbami przywoania nazistw i faszystw do porzdku. Publiczne inicjatywy Watykanu miaa odtd zdominowa polityka ugodowa, ktr scharakteryzowa w zdaniu, powtarzajcym si echem w latach wojny: Papie pracuje nad pokojem. Dla nadania swojemu pontyfikatowi wyrazu wybra sobie na herb gobic z gazk oliwn 3. Za kanw swojej pierwszej oficjalnej papieskiej homilii, wygoszonej 9 kwietnia, w niedziel wielkanocn podczas uroczystej mszy na placu w. Piotra, obra sowa Chwaa Bogu na wysokociach i pokj ludziom dobrej woli na ziemi. Cytujc prorokw Starego Testamentu, ewangelie, witych Pawa i Augustyna, mwi ze swad po acinie o teologii pokoju. Jego nieodzownym fundamentem jest prawo, powiedzia, wzywajc biskupw i ksiy, aby wszdzie przypominali wiernym o obowizku obrony sprawiedliwoci. Czy nie jest tak - zapyta - e kiedy or przemocy zastpuje bero sprawiedliwoci, wietlan szans na pokj wypiera straszliwa i okrutna pooga wojny? 4. W swoim subtelnym papieskim kazaniu nie odway si jednak wyj poza abstrakcyjne pojcia i komunay. Dwa dni wczeniej, w Wielki Pitek, Mussolini, zmierzajc do umocnienia potgi Woch i uprzedzenia niemieckich zakusw na Bakany, dokona inwazji na Albani. Pacelli nie potpi jej ani nie popar, nie powiedzia nic. Czy byo to oznak zupenej neutralnoci? Zaledwie tydzie potem, w audycji Radia Watykan do hiszpaskich wiernych, swoj pochwa Franco udowodni jednak, e potrafi by stronniczy. Zwracajc si do biskupw hiszpaskich, wezwa ich do wsplnych wysikw na rzecz polityki pojednania wedle zasad wpajanych przez Koci i szlachetnie goszonych przez generalissimusa, a mianowicie: sprawiedliwego osdzenia zbrodni i askawej wielkodusznoci wobec wszystkich, ktrzy pobdzili. Przemawiajc jako Ojciec, owiadczy, e wspczuje tym, ktrych zwioda kamliwa i przewrotna propaganda5. Dwa tygodnie wczeniej przesa caudillowi telegram, gratulujc mu zwycistwa katolicyzmu. Zwycistwa, ktre kosztowao p miliona zabitych, a miao kosztowa znacznie wicej. Ambicj Pacellego, by sta si sdzi sdziw, wiatowym mediatorem - na tym wiecie, lecz nie z tego wiata - wspieraa nie tyle jego neutralno, co przekonanie o nadrzdnej pozycji namiestnika Chrystusa

Krla na ziemi. Czerpa j z idei wadzy najwyszej Leona XIII i snw o potdze, wypeniajcych pustk po utracie przez papiestwo wadzy doczesnej. W jaki sposb mg spoytkowa t potg w przypadku Polski, katolickiego kraju, ktry stawa si wanie ostatecznym testem na pokj i wojn? Pomimo brytyjskich gwarancji udzielonych Polsce, cz francuskich i angielskich politykw i dyplomatw wci bya skonna da Hitlerowi troch wicej. Jeli na drodze midzy pokojem a poog wiata staa zgoda na drogowy i kolejowy korytarz do Gdaska, to moe lepiej, by Polacy zmikli? W zwizku z tym, uznajc, e Niemcy zostay skrzywdzone w traktacie wersalskim, Pacelli zasugerowa, aby na midzynarodowej konferencji pokojowej, zorganizowanej pod auspicjami Watykanu, nakoni Polsk do ustpstw. Po wysondowaniu w tej sprawie Mussoliniego, ktry bardzo zapali si do jego pomysu, poleci swoim nuncjuszom w Paryu, Warszawie, Berlinie i Londynie, aby przedstawili rzdom w tych stolicach moliwo takiego spotkania. Brytyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych zareagowao na to z irytacj. Lord Halifax spyta papieskiego namiestnika w Wielkiej Brytanii, arcybiskupa Williama Godfreya, czemu do rozmw nie zaproszono Rosji. (Pytanie byo czysto retoryczne, gdy bolszewizm by dla Pacellego nie do przyjcia). I kto przewodniczyby takiej konferencji? Sam Pius XII pod auspicjami Watykanu? Godfrey odpar, e Jego witobliwo nie wystpiby o przyznanie mu tej roli, lecz z pewnoci rozwayby tak propozycj, gdyby wysza ona od uczestnikw konferencji 6. Hodujc skrajnej dyskrecji, Pacelli nie zdecydowa si powiadomi nuncjuszy, e wybada ju w tej sprawie przywdc Woch. Kiedy wic 5 maja 1939 roku propozycja Watykanu trafia pod obrady brytyjskiej komisji polityki zagranicznej, niewiadomi konsultacji papiea z duce, Chamberlain i Halifax j odrzucili. Cz dyplomatw bya jej zreszt niechtna tylko dlatego, e przypisywali jej autorstwo Mussoliniemu. Na koniec za Chamberlain postawi pytanie, czy nie byoby lepiej, gdyby Pius XII spotka si oddzielnie z przywdcami zainteresowanych krajw - Francji, Wielkiej Brytanii, Niemiec, Woch i Polski 7. W rzeczy samej nuncjusz papieski w Berlinie, arcybiskup Cesare Orsenigo, ju wczeniej zabiega o rozmow z wodzem Rzeszy. Ich spotkanie ujawnio daremno inicjatywy Pacellego i ogrom cynizmu Hitlera, ktry rozkaza ju swoim generaom szykowa si do wojny z Polsk. Nuncjusza zawieziono samolotem do Salzburga, a przed wizyt w rezydencji fhrera na obiad do Grand Hotelu w Berchtesgaden. Po trwajcej godzin rozmowie Orsenigo i gospodarz zjedli podwieczorek. Uczestniczyli w nim Ribbentrop i jego asystent V. Hewel, ktry pozostawi wasn relacj z tego spotkania 8. W komplementarnym wzgldem niej licie do Watykanu Orsenigo opisuje, jak Hitler wysucha z szacunkiem papieskiej propozycji konferencji pokojowej i owiadczy, e nie widzi zagroenia wojn - ani pomidzy Francj a Wochami, ani pomidzy Niemcami a Francj, przed ktr chroni Rzesz niezdobyte fortyfikacje 9. Wobec Wielkiej Brytanii fhrer nie roci sobie adnych pretensji, chyba e w sprawie kolonii, co jednak nie mogo by powodem do wojny. Potem za gospodarz przeszed do kwestii polskiej. Jeli chodzi o Gdask, jest on zgodnie z werdyktem Ligi Narodw wolnym miastem - owiadczy. - Dyskusje i pertraktacje w sprawie jego statusu wcale nie musz doprowadzi do wojny. Co do moich innych da, to dojrzej one z czasem, moe w roku czterdziestym drugim, moe czterdziestym trzecim, a moe czterdziestym pitym. Poczekam. Nie widz adnego powodu do wojny, chyba e Polacy strac gowy i przesadz z daniami, domagajc si, na przykad, przesunicia polskiej granicy do Elby. Wszystko zaley od opanowania i spokojnej oceny sytuacji przez Polsk. Nawizujc do pikna krajobrazu gr i dobroczynnego wpywu ich spokoju, Hitler podsun arcybiskupowi myl, aby uczestnicy proponowanej konferencji pokojowej przygotowali si do niej duchowo. Niebawem jednak zacz oskara Wielk Brytani, e popycha narody Wochy, Hiszpani, Chiny, Czechosowacj - do wojny. A w tej chwili, dorzuci z gniewem, zachca do niej Polsk. Nadszed czas, by poruszy temat zasadniczy dla Pacellego - kwesti korytarza do Gdaska. Czy zgoda na Polakw zmniejszyaby napicie? - spyta Orsenigo. W tym momencie Hitler zmieni ton. Owiadczy, e nie boi si Polski i nie chce jej atakowa - chyba e zmuszony nierozsdnymi polskimi prowokacjami - a zreszt jest dobrze przygotowany i cay czas wzmacnia niemieck obron. Potem za, odrobin rozrzewniony, pochwaliwszy Rzym i artystyczne pikno Woch, przeszed do swoich zwizkw z Mussolinim, zapewniajc, i cokolwiek si stanie, wesprze go militarnie. Ucieszya go wie, e Ojciec wity mwi po niemiecku, i wyrazi al, e podczas zeszorocznej wizyty nie zobaczy Bazyliki witego Piotra, donis arcybiskup. Hitler pi oczywicie do faktu, e na czas jego pobytu w Wiecznym Miecie papie wyjecha do Castel Gandolfo. Pius XI nie chcia pozosta w Rzymie przystrojonym kolawymi krzyami hitlerowskich swastyk. Pniej, w prywatnej rozmowie Orseniga z Ribbentropem, w peni wyszy na jaw moliwoci

wzajemnej manipulacji, jakie kryy w sobie ustpliwa polityka Pacellego i zdolnoci Hitlera do czenia pochlebstw z grobami. Minister spraw zagranicznych Rzeszy odczyta nuncjuszowi przesany 25 kwietnia 1939 roku raport ambasadora Niemiec w Watykanie, dotyczcy kilku pochlebnych, a take, jak je nazwa, nowych sw Ojca witego o Niemczech i ich odrodzeniu. Ribbentrop powiedzia te, e nie uszy jego uwagi modlitwy w katolickich kocioach w Niemczech w dniu urodzin Hitlera i e wszystkie te dowody szacunku wobec gowy pastwa z pewnoci wywr dobre wraenie na samym fhrerze. W zwizku z tym ju niedugo, cho jeszcze nie teraz, przyjdzie czas na szczegowe omwienie nieznacznej rnicy zda pomidzy Kocioem a pastwem. W osobnej zaszyfrowanej depeszy do kardynaa Maglionego Orsenigo napisa o probie Ribbentropa, aby nie wspomina prasie, w tym gazecie watykaskiej, o mojej rozmowie z kanclerzem 10. Opinia berliskiego papieskiego rezydenta w peni pokrywaa si z ugodow polityk Piusa XII. Myl - napisa nuncjusz - e gdyby Polska, nie ustpujc w adnej sprawie, na pewien okres uspokoia si i zamilka, to - przynajmniej w tej chwili - zniknby powd do wojny. Zyskany w ten sposb czas pozwoliby na podjcie spokojnych, rzeczowych negocjacji, zwaszcza w sprawie eksterytorialnej autostrady przez polski korytarz, umoliwiajcy bezporednie poczenie pomidzy niemieckimi terytoriami. Trzy dni potem Orsenigo przeprowadzi rozmow z przedstawicielem ambasady brytyjskiej w Berlinie. Nie chcia co prawda ujawni, co zaszo pomidzy nim a Hitlerem, nie omieszka jednak wyrazi nadziei, e rzd Jego Krlewskiej Moci dostrzee, i od swojego wstpienia na tron obecny papie ani sowem nie skrytykowa niemieckiej polityki wobec Kocioa. Co wicej, Jego witobliwo specjalnie zadba o to, by to samo zrobi LOsservatore Romano 11.

Watykaska informacja
Wraz z rosncym prawdopodobiestwem wybuchu wojny dostrzeono w Watykanie wanego dostarczyciela midzynarodowych informacji i rdo manipulowania opini w celach propagandowych. A poniewa publikujca gwnie rutynowe informacje o spotkaniach w kurii, dziaalnoci Stolicy Apostolskiej oraz homilie i pisma papiea gazeta L'Osservatore Romano komentowaa te wydarzenia i stosunki midzynarodowe, wic niekiedy cytowano j bdnie dla poparcia dyplomatycznych interesw europejskich potg. Agencje informacyjne wykorzystyway rwnie prowadzone przez jezuitw Radio Watykan, wypaczajc jego wiadomoci i komentarze, by manipulowa nastrojami, a take w celach propagandowych. Wyposaona w dwudziestopicio kilowatowy niemiecki nadajnik i anten dookln radiostacja nadawaa na czterech zakresach fal krtkich z najwyszego punktu ogrodw Watykanu, a jej program skada si z wiadomoci, analiz oraz homilii i religijnych ordzi w wielu jzykach. Nasuchem Radia Watykan zajmowaa si niemiecka Sonderdienst Seehaus, z siedzib nad brzegiem jeziora Wannsee. Watykaskie audycje ledzono te w ambasadzie niemieckiej w Rzymie. Watykan ciga wic na siebie liczne protesty, zarzucajce Stolicy Apostolskiej cige naruszanie warunkw konkordatu z Rzesz, co w kocu doprowadzio do tego, e Pacelli nakaza jezuitom ograniczy liczb audycji w jzyku niemieckim i wystrzega si krytykowania nazistw 12. Ale taka autocenzura przysza dopiero z czasem. Jako zarzdca Kocioa powszechnego z siln wadz centraln, kuria rzymska (wysocy dostojnicy kocielni zawiadujcy watykaskimi kongregacjami) komunikowaa si z diecezjami na caym wiecie w kwestiach administracyjnych, dyscypliny wrd duchownych, liturgii i szkolnictwa. A poniewa sprawy kocielne wci zazbiay si z interesami pastwowymi, dyplomatyczne rodki cznoci Stolicy Apostolskiej cieszyy si znacznym zainteresowaniem politykw. Przechwytywanie depesz Watykanu stao si wic dla wielu wywiadw spraw pierwszorzdnej wagi. Watykaski Sekretariat Stanu kontaktowa si ze swoimi nuncjaturami i legacjami na caym wiecie za porednictwem depesz i poczty dyplomatycznej. Przed wojn z zasady przekazywa je wraz z poczt dyplomatyczn Woch, ale po odkryciu, e s one otwierane, zaprzesta tej praktyki. Pniej Stolica Apostolska zacza korzysta z usug kurierw szwajcarskich, hiszpaskich, brytyjskich i amerykaskich, wikszo przesyek kierujc najpierw do Szwajcarii, skd jechay dalej, do Lizbony i Madrytu. Tajne wiadomoci zwykle szyfrowano i przesyano drog radiow z nadajnika w Watykanie. Pod koniec I wojny wiatowej Sekretariat Stanu zastosowa podwjny szyfr zoony z kilku tysicy czterocyfrowych grup numerycznych, zabezpieczony dodatkowo tabelami krtszych szyfrw, ktrych parami naleao zastpi numeryczne pary w zaszyfrowanej wiadomoci13. Wochy i Niemcy zamay w podwjny kod w roku 1918. Nastpnie a do roku 1939 Sekretariat korzysta z pojedynczego szyfru, zwanego czerwonym, ktry skada si z okoo dwunastu tysicy grup, wydrukowanych w ksice szyfrw po

dwadziecia pi linijek na stronie. Dla wikszego bezpieczestwa grupy te szyfrowano, zamieniajc je na litery, przy czym numer strony zastpowano dwuznakiem zaczerpnitym z dwch tabel, uywanych w dni parzyste bd nieparzyste. W czasie wojny do przesyania cile tajnych wiadomoci uyto dwch nowych systemw, znanych jako ty i zielony. W tym, ktry by pojedynczym szyfrem skadajcym si z okoo trzynastu tysicy grup, wykorzystano do kodowania numerw stron tabele dwuznakw, a do kodowania numerw wersw pomieszane litery alfabetw. Tabele i alfabety rniy si w zalenoci od sieci adresatw i dnia miesica. Szyfr zielony nadal stanowi cile strzeon tajemnic. Istniej jednak dowody, e by on kodem numerycznym zoonym z piciocyfrowych grup, zaszyfrowanych dodatkowo w krtkich tabelach, zawierajcych po sto piciocyfrowych dodatkowych grup 14. W przypadku obu wymienionych szyfrw nie korzystano z maszyn. W pniejszej fazie wojny okazao si, e zakodowane specjalnymi szyframi informacje dostarczali aliantom specjalni kurierzy. Suby wywiadowcze Woch podsuchiway radiowe przekazy Watykanu z lecej blisko Stolicy Apostolskiej stacji w forcie Boccea, nagrywajc ich w czasie wojny okoo omiu tysicy. Ocenia si, e spord szeciu tysicy radiogramw Servizio Informazione Militare (SIM) rozszyfrowaa okoo trzech tysicy. Deszyfratorom bardzo pomoga komrka woskiego wywiadu, Sezione Prelevamento, zajmujca si wamywaniem do obcych ambasad i przekupywaniem dozorcw. Na pocztku wojny gwardi papiesk i sekcj szyfrw watykaskiego Sekretariatu Stanu zinfiltrowali tajni woscy agenci. Zebrane przez nich informacje potwierdziy po latach niesuszno zarzutw, jakoby Watykan usun tajne informacje z dokumentw z czasw wojny opublikowanych na polecenie Pawa VI.

Pacellego naciski na Polsk

W pierwszym tygodniu maja 1939 roku Wielka Brytania i Francja dokadnie rozpatrzyy zgoszon przez Piusa XII propozycj konferencji pokojowej, o ktrej informacje, mimo trzymania jej w tajemnicy, zaczy przecieka do prasy w Paryu, Londynie, a nawet w odlegej Nowej Zelandii. I wtedy nagle 10 maja Pacelli wycofa si i plan upad. Sekretariat Stanu wyjani nuncjuszom, e o decyzji papiea zadecydowao zniknicie zagroenia wojn. Zdaniem historyka Owena Chadwicka, pomys zwoania konferencji pokojowej pogrzeba Mussolini, gdy nie umiechao mu si w obecnoci Wielkiej Brytanii, Niemiec i Polski starcie z Francj, z ktr mia na pieku z powodu spornych terytoriw w Afryce 15. Dlatego wsplnie z Ribbentropem oznajmi o spadku midzynarodowego napicia w Europie. Nieco wczeniej, 7 maja, omwi z nim preliminaria elaznego paktu, zobowizujcego Niemcy i Wochy do wsplnego prowadzenia wojny, ktry podpisano ostatecznie w Berlinie 22 maja. Mimo to Pacelli nie zrezygnowa z ugodowej postawy. Mocno poruszony paktem Mussoliniego z Hitlerem, 4 czerwca poinformowa posa Wielkiej Brytanii przy Stolicy Apostolskiej, Osbornea, o swojej gotowoci mediowania w pojedynk w sprawie rnic pomidzy Niemcami a Polsk. Zachodni dyplomaci osupieli. Czyby papie dziaa potajemnie w imieniu Mussoliniego? Oto jakie niewiarygodne pytanie pado w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w Londynie. Jednoczenie Pacelli da do zrozumienia, e gwarancje obrony udzielone Polsce przez Wielk Brytani utrudniy mu zadanie 16. Jego zapa, by namwi ten kraj do powice w imi ugaskania Niemiec, skoni brytyjski MSZ do domysw, i papiestwo zrzeko si swojego autorytetu moralnego. Sir Andrew Noble, na przykad, wyrazi nadziej, e papie zdoa przekona wiat, i cze dla Boga jest nie do pogodzenia z czci dla pastwa. Jego zdaniem, Pius XII prbowa wypdzi diaba agodnymi sowami 17. Inny przedstawiciel MSZ, sir Orme Sargent, oskary Pacellego w memorandum o niemoc moraln. Uzna, e pragnie on zachowa neutraln pozycj pomidzy krajami demokratycznymi a dyktaturami faszystowsk i nazistowsk po to, aby w najdogodniejszym momencie wystpi w roli mediatora. Innymi sowy, e za jego bezstronnoci stoi przerost dumy i ambicji. Moim zdaniem - napisa - miaby znacznie wikszy wpyw na wypadki jako szermierz okrelonych moralnych zasad wspczesnego wiata ni jako ewentualny, acz nieprawdopodobny kandydat na mediatora pomidzy pastwami Osi a pastwami demokratycznymi. Inicjatywy Pacellego nie przyniosy mu uznania, zwaszcza w Polsce. Amerykaski ambasador w Warszawie, AJ. Drexel Biddle, donis Rooseveltowi, e w opinii Polakw Pius XII postpuje jak Woch, e jest proniemiecki i nie rozumie Polski i polskiego narodu 18. Przed latem pogoski o jego naciskach na Polakw, by poszli na ustpstwa wobec Niemiec, byy w europejskich koach dyplomatycznych tak rozpowszechnione, e Maglione by zmuszony oficjalnie im zaprzeczy. 15 lipca 1939 roku w licie, ktry Osborne przekaza Halifaxowi, zapewni, e papie nigdy nie wystpowa do obu rzdw z propozycj konkretnego

rozwizania tej sprawy, lecz jedynie z zacht, by podeszy do niej spokojnie i z umiarem 19. Kardyna wspomnia te o zapewnieniach, i Niemcy nie zaatakuj Polski, na poparcie czego mia tylko wypowiedzi Hitlera i ministra spraw zagranicznych Mussoliniego, hrabiego Ciano 20. 22 sierpnia okazao si jednak, e Niemcy podpisay ukad z Rosj. Wojna wydawaa si nieunikniona. Czy papie mg w ostatniej chwili uy swego autorytetu, by zaapelowa do rozsdku? Niewtpliwie przez wzgld na propagandow warto jego wystpienia lord Halifax - za porednictwem Osborne a - naprzykrza mu si probami, aby przez radio potpi przemoc i zaleci pokj. W kocu w przeddzie podpisania paktu Stalina z Hitlerem Osborne i Domenico Tardini zajli si doszlifowaniem ostrej krytyki spodziewanych agresorw - nazistw i komunistw. Potem Tardini i Montini przedstawili papieowi cztery jej warianty. Pacelli wybra najagodniejszy. Niemniej papieski apel by na tyle wany, e Halifax tego dnia wieczorem zacytowa jego fragment w przemwieniu radiowym do narodu: Niczego nie traci si przez pokj. Wszystko si traci przez wojn (...) Niechaj ludzie znw zaczn negocjowa (...) Jest tu ze mn dusza tej historycznej Europy, dziecko wiary i chrzecijaskiego ducha. Caa ludzko pragnie chleba, wolnoci, sprawiedliwoci nie broni! Treci swojej religii Chrystus uczyni mio 21. Pewny swego pod koniec marca rzd brytyjski, gdy zawarte z Polsk i Rosj sojusze zdaway si gwarantowa powstrzymanie Hitlera, teraz spuci z tonu. W MSZ zrodzio si pytanie, czy papie nie mgby mimo wszystko uszczliwi Niemcw, namawiajc Polsk do ustpstw w sprawie Gdaska, i - jako kto stojcy ponad wszelkimi publicznymi sporami i namitnociami, jak powiedzia o sobie wiatu przez radio 22 sierpnia - odegra gwnej roli w zapobieeniu wojnie? 29 sierpnia Maglione wysa do Mussoliniego Pietra Tacchiego Venturiego, jezuit, ktrego dyplomatyczne talenty przeszy do legendy. Poleci mu obsypa duce pochwaami za jego dziaania na rzecz pokoju i wymc na nim, aby zrobi wszystko, by powstrzyma Hitlera od wojny. Mussolini, ktremu palio si do niej nie bardziej ni Francuzom i Brytyj czykom (Tacchiemu Venturiemu powiedzia, e nowa wojna oznacza koniec cywilizacji), przygotowa dla papiea list, aby ten przekaza go od siebie polskim wadzom. Otwierao go zdanie, e Polska nie przeciwstawia si powrotowi Gdaska do Niemiec, uzupenione stwierdzeniem, i Polacy powinni dy do negocjacji z Niemcami w sprawie dwustronnego zagwarantowania praw mniejszoci narodowych. Pacellemu za, ktry w cieniu rosncego z kad chwil niebezpieczestwa, powodowany wielk mioci do Polski, zwrci si w mowie radiowej do wszystkich gw pastw, duce zaleci zaapelowanie do polskiego prezydenta w duchu zaproponowanym w licie. Zaaprobowan przez Pacellego i podpisan przez Maglionego depesz, doradzajc Polakom w sowach zaproponowanych przez Mussoliniego - ugod w sprawie Gdaska, 30 sierpnia 1939 przesano nuncjuszowi papieskiemu w Warszawie, Filippowi Cortesiemu. W odpowiedzi Cortesi zakwestionowa sens kapitulacji Polski poniewczasie, ale Maglione zareagowa bezzwocznie, nakazujc mu dziaa (kopi pilnego apelu Piusa XII do polskiego prezydenta przesano do Londynu). Nazajutrz Pacelli wystpi z ostatnim apelem o pokj, upraszajc rzdy Niemiec i Polski, eby zrobiy wszystko co w ich mocy, aby unikn incydentw, i powstrzymay si od krokw mogcych pogorszy obecn napit sytuacj.

Napa Niemiec na Polsk

1 wrzenia 1939 roku Hitler, dysponujcy przygniatajc przewag nowoczesnych czogw, samolotw i uzbrojenia, najecha na Polsk, wcielajc w ycie now wojskow doktryn Wehrmachtu wojny byskawicznej. 3 wrzenia Francja i Wielka Brytania wypowiedziay Niemcom wojn. Zakoczenie trwajcej do 5 padziernika kampanii wojennej w Polsce ogromnie przypieszya napa Armii Czerwonej, ktra 17 wrzenia wtargna na wschodnie tereny kraju. Polskie straty oceniono na 70 000 zabitych oficerw i onierzy i okoo 130 000 rannych, Niemcy za stracili 8 082 zabitych i 27 278 rannych23. 1 wrzenia Hitler - za porednictwem niemieckiego ambasadora przy Stolicy Apostolskiej podzikowa papieowi za depesz, zapewniajc, e dwa dni czeka na przyjazd polskiego emisariusza z pokojowym rozstrzygniciem niemiecko-polskiego konfliktu. (...) W odpowiedzi na jego starania Polska zarzdzia powszechn mobilizacj. Co wicej, wczoraj Polacy dopucili si kolejnych niesychanych narusze granicy, tym razem przy uyciu regularnych oddziaw, ktre wkroczyy na terytorium Niemiec 24. Gehenna Polski dopiero si zacza. Do koca wojny wskutek represji, masowych przesiedle i godu Polska stracia okoo szeciu milionw ludzi. Przez cay wrzesie Pacelli, rozstrzsajc przeraajce wieci, ktre nadchodziy z tego zamieszkanego gwnie przez katolikw trzydziestopiciomilionowego kraju, milcza. Czyby liczy, e dziki neutralnej postawie w przyszoci odegra rol supernegocjatora? A moe si obawia, e jego protest sprowokuje odwet na katolikach w Niemczech i Polsce? Co do Polakw, to Hitler nie

mg zrobi im ju nic gorszego. Dla Brytyjczykw i Francuzw brak gonego potpienia fhrera przez papiea by cakiem niezrozumiay. W poczuciu ogromnego zawodu i w mocnym przewiadczeniu, e za porednictwem Stolicy Apostolskiej Polska powinna obwieci wiatu, co si w niej dzieje, jej ambasador w Watykanie wymg na swoim rzdzie, aby przysa do Rzymu polskiego prymasa, kardynaa Augusta Hlonda. Hlond przyjecha tam 21 wrzenia, ale cho Pacelli powita go ciepo, odmwi zabrania gosu w sprawie Polski. Niemniej kardyna uzyska dostp do Radia Watykan - ktrym kierowa genera zakonu jezuitw, ojciec Wodzimierz Ledchowski - i z dobrym skutkiem wykorzysta t moliwo. 28 wrzenia powiedzia przez radio w wiat: Umczona Polsko, pada ofiar przemocy, gdy walczya o wit spraw wolnoci (...) Twoja tragedia porusza sumienie wiata. (...) Na tych falach radiowych, ktre biegn przez wiat, niosc prawd ze wzgrza Watykanu, pacz nad tob. Polsko, nie jeste pokonana! Z woli Boej powstaniesz w chwale, moja ukochana, moja udrczona Polsko!25. Dwa dni potem Pius XII zwrci si do grupy pielgrzymw polskich z kardynaem Hlondem na czele. Przemawia do nich z uczuciem, przewidujc wskrzeszenie ich kraju, ktry wstanie z martwych niczym azarz. Ale polskim pielgrzymom to nie wystarczyo. Oczekiwali od papiea bezwzgldnego potpienia Niemiec i Rosji. Byli rozgoryczeni, a ich rozczarowanie odbio si w Rzymie gonym echem. Hlond obszed kurialnych kardynaw, prbujc zdoby ich poparcie. Ich eminencje suchay go na og ze wspczuciem, ale nic nie wskra. I wtedy swj gos niezadowolenia doczy premier Francji, Edouard Daladier. W depeszy do francuskiego ambasadora przy Stolicy Apostolskiej wyrazi zdziwienie, e papie nie potpi agresorw. Podkreli, e Pius XII powinien otworzy oczy Wochom, a jego milczenie uzna za tosame z poparciem wojny. Opisujc gniew Polakw w Rzymie, Osborne donis o krcej tam opinii, i wystpienia papieskie od wybuchu wojny tchrzliwie unikay zwizanych z ni kwestii etycznych 26.

Ciemnoci kryj ziemi

Kiedy papie wreszcie zabra gos, przybra on form encykliki Summi pontificatus, znanej w Anglii pod nazw Ciemnoci kryj ziemi 27. By to najwaniejszy, przygotowywany od lipca 1939 roku, dokument na pocztku jego pontyfikatu, tyle e spniony. Ogoszony 20 padziernika, 28 ukaza si w L'Osservatore Romano. Na pocztku Pacelli przedstawi w nim siebie jako namiestnika Chrystusa, ktry przemawia z wyyn niedostpnych wiatu. Nazywajc encyklik Leona XIII Annum sacrum przesaniem z innego wiata, przywoa rok, w ktrym papie ten powierzy ludzko boskiemu sercu Jezusa. Po czym, w retorycznym ferworze, potpi rosnce zewiecczenie i laicyzm, wzywajc do stworzenia nowego ziemskiego adu, w ktrym wszystkie narody uznayby krlestwo Chrystusa, Krla krlw i Pana panw, i zaleci swoim czytelnikom, aby na zewntrzne wypadki spojrzeli w wietle wiecznoci. W pogbiajcym rnice pomidzy witoci i wieckoci obrazie wiata krya si rozpaczliwa ironia, bo co wsplnego z realizmem w chwili gdy wiat pogra si w wojnie - mia apel do narodw o porzucenie wieckich trosk i skupienie si na sprawach ducha? Zarazem, krytykujc kult pastwa, Pacelli przeciwstawi pastwo narodowe jednostce i rodzinie, tak jakby pomidzy nimi nie istniay skomplikowane spoeczne zwizki. Encyklik przepeniaa typowa dla pocztkw jego pontyfikatu retoryka, suca osabieniu wymowy przykrych prawd, ktrych nie mg zmilcze. Nasze serce cierpi - napisa - tak jak musi cierpie serce ojca na myl o plonie, ktry z tych mrocznych ziaren gwatu i wrogoci wzejdzie spod krwawych skib wyoranych przez wojn. Niemniej z ca moc podkreli jedno ludzkiej rasy i jej wsplnego Stwrcy, trafnie cytujc sowa w. Pawa: gdzie nie ma Greka ani yda, obrzezania ani nieobrzezania, cudzoziemca, Scyty, niewolnika, wolnego, bo wszystkim i we wszystkim jest Chrystus. Nie omieszka te wspomnie o Polsce. Krew tak wielu okrutnie pomordowanych, cho nie byli onierzami, woa do nieba zwaszcza z umiowanej Polski (...) Ufa ona Przenajwitszej Pannie, Matce Boej, pocieszycielce chrzecijan i czeka dnia, kiedy bdzie moga wreszcie wynurzy si, nietknita, z odmtu, ktry j pochon. Niemniej o zaniechaniu przeze jawnego potpienia hitlerowskich Niemiec najdowodniej wiadcz poprawki, jakie wnis do tekstu - to, co z niego usun, subtelnie skorygowa, zmieni. Wadza, ktra nie uznaje adnych granic - napisa w pierwszym szkicu - i [po namyle, dla osabienia wymowy, doda w tym miejscu pozornie] ulega niepohamowanemu ekspansjonizmowi, skonna jest postrzega stosunki pomidzy narodami jako walk, w ktrej wygrywa silniejszy, a zasada siy wypiera szlachetn domen prawa. Ale w kocu i tak usun powyszy fragment z encykliki, uznajc go za zbyt ostry 28. Mimo zawartych w encyklice dwuznacznikw, kardyna Hlond przyj j z wdzicznoci, londyski MSZ popar, prezydent Francji pochwali, a Mussolini zezwoli na opublikowanie. Lotnictwo francuskie zrzucio na Niemcy dziesitki tysicy

jej egzemplarzy. W Polsce armia hitlerowska przedrukowaa j, zastpujc Niemcy sowem Polska 29, a w Berlinie niemieckiemu ambasadorowi przy Stolicy Apostolskiej oznajmiono, e Pius XII zerwa z neutralnoci.

Pacelli i spisek przeciw Hitlerowi

A potem pewne niezwyke, otoczone najgbsz tajemnic wydarzenie ujawnio, e za dwuznacznym podejciem Pacellego do hitlerowskiej napaci na Polsk nie stao jednak ani tchrzostwo, ani sympatia do Hitlera. W listopadzie 1939 roku Pacelli znalaz si w samym rodku niebezpiecznego, cho majcego zapewne najwicej szans na powodzenie spisku przeciw Hitlerowi, jaki uknuto w czasie tej wojny 30. Jego sercem by pracownik centrali wywiadu wojskowego w Berlinie, Hans Oster, bardzo bystry oficer z zasadami, w ktrego krgu znajomych funkcjonariuszy i wojskowych z Abwehry czoow rol odgrywa byy szef sztabu Wehrmachtu, genera Ludwig Beck, planujcy obali Hitlera w przewrocie wojskowym. Spiskowcom przywiecaa wizja powrotu Niemiec do demokracji i utworzenia federacji z Austri, ale bez Polski i rdzennej Czechosowacji, ktre odzyskayby niepodlego. Zdawali sobie spraw, i przewrt grozi wybuchem wojny domowej, std te przed zrobieniem czegokolwiek pragnli uzyska od rzdu brytyjskiego gwarancje, e demokracje zachodnie nie wykorzystaj saboci Rzeszy. Chcieli te uszanowania przez nie ustale konferencji w Monachium. Za idealnego - kluczowego dla ich planu - porednika w tej sprawie uzna Oster znanego mu z czasw nuncjatury w Niemczech Piusa XII. Na swojego cznika w kontaktach ze Stolic Apostolsk wybra Josefa Mullera, katolickiego prawnika z Bawarii, ktrego do suby w Abwehrze wcielono przed napaci na Polsk. Jesieni 1939 roku Oster wysa go do Rzymu z zadaniem sporzdzenia raportu na temat woskiego defetyzmu, a w rzeczywistoci po to, by nawiza kontakty z Watykanem i z samym papieem. Jednym z najbliszych powiernikw Piusa XII w paacu apostolskim by dawny przewodniczcy partii Centrum, niemiecki praat Ludwig Kaas, obecnie na staym wygnaniu, zatrudniony tam jako administrator Bazyliki w. Piotra. Kaas skontaktowa Mullera z jezuit Robertem Leiberem, ktry widywa papiea kilka razy dziennie 31. Plan zakada, e Pius XII (za porednictwem brytyjskiego posa w Watykanie, Osbornea, bdcego w kontakcie z lordem Halifaxem) zwrci si do Neville'a Chamberlaina o udzielenie spiskowcom gwarancji, e po zamachu stanu kraje demokratyczne zawr z Niemcami honorowy pokj. Odpowied za - za porednictwem Leibera i Mullera - powrci do Ostera. Niebezpieczestwo, na jakie taki spisek naraa papiea, kuri i wszystkich zwizanych z Watykanem, trudno wyolbrzymi. Historyk Harold Deutsch zaliczy t intryg do najbardziej zdumiewajcych wydarze we wspczesnych dziejach papiestwa. Ojciec Leiber do koca ycia nie otrzsn si z wraenia, e Pacelli posun si za daleko. A ryzyko byo olbrzymie. Gdyby Hitler dowiedzia si o sprawie, najprawdopodobniej srogo by si zemci na niemieckim Kociele katolickim. Mussolini za mgby uzna, e naruszenie przez papiestwo zasady neutralnoci i postanowie traktatu lateraskiego usprawiedliwia zastosowanie wobec niego radykalnych, a nawet drastycznych rodkw. W kocu pastwo kocielne uzalenione byo od faszystowskich Woch nawet w kwestii dostaw prdu i wody, a w dodatku w kadej chwili mogo je zaj woskie wojsko. Pacelli na tyle dobrze zdawa sobie spraw z tych zagroe i ze splotu etycznych zasad wchodzcych w gr, e poprosi o czas do namysu. Kaas i Leiber swoje wtpliwoci co do niemieckiego planu przelali na papier. Dziwne jednak, e Pacelli nie wspomnia o nim swojemu sekretarzowi stanu, kardynaowi Maglionemu, ktry do koca o niczym nie wiedzia. Po dniu cichej zadumy Pius XII zaskoczy ojca Leibera swoim postanowieniem. 6 listopada 1939 roku poinformowano Mullera, e papie jest gotw zrobi co w jego mocy. Do tej przeomowej decyzji Pacelli doszed w sposb obnaajcy sabo i uomno wspczesnej wadzy papieskiej. Wierzc, e jako papie ma prawo dziaa, nie radzc si nikogo - nawet osb, takich jak Maglione, zobowizanych do udzielania rad - podobne historyczne moralne decyzje podejmowa sam. Na wie o spisku, ktry w oglnych zarysach przedstawi mu 1 grudnia 1939 roku podczas lunchu Kaas, Osborne udzieli mu rwnie niekonkretnych zacht. Kiedy spotkali si ponownie 8 stycznia 1940 roku, Kaas poinformowa brytyjskiego posa, e spisek wci jest aktualny, by jednak zirytowany i tym razem rwnie nie wymieni nazwiska Mullera. Cztery dni pniej Pacelli zaprosi Osbornea na prywatn audiencj. W najwikszym zaufaniu zwierzy mu si, e odwiedzi go przedstawiciel pewnej grupy niemieckich dowdcw wojskowych i przekaza wiarygodn wiadomo o ofensywie, jak Niemcy przypuszcz w lutym na Zachd. Ale do ofensywy tej nie dojdzie, jeli dowdcy ci obal Hitlera, zrobi to jednak tylko wtedy, jeli Wielka Brytania zagwarantuje Niemcom honorowy pokj. W tajnym memorandum na temat tej rozmowy Osborne

poinformowa Halifaxa o dziwnym niezdecydowaniu Piusa XII: Pragn jedynie przekaza mi t propozycj. W adnym wypadku popiera j lub zaleca. Po wysuchaniu moich uwag na jej temat powiedzia, e by moe mimo wszystko nie warto nadawa tej sprawie biegu, w zwizku z czym prosi mnie o uznanie owej propozycji za nieby. Z miejsca mu jednak odmwiem, odpowiadajc, i nie mog si zgodzi, aby Jego witobliwo przerzucaa na moje sumienie odpowiedzialno spoczywajc na jego sumieniu32. Kiedy po wyraeniu swojego sceptycyzmu co do planu Osborne zasugerowa papieowi, e naleaoby o wszystkim poinformowa Francuzw, usysza od niego, e uspokoiwszy wasne sumienie, nie oczekuje adnej odpowiedzi. W poczcie dyplomatycznej z ambasady w Rzymie Osborne napisa do Halifaxa, i, jego zdaniem, caa ta sprawa jest ogromnie mtna i przypomina afer Venloo, faszywy spisek, w ktry niemieccy agenci podstpnie wcignli w Holandii agentw brytyjskich, a swj raport zakoczy uwag, e zrobiona po wyraeniu przeze mnie wtpliwoci samorzutna propozycja [Pacellego], by odwoa to, co powiedzia, wiadczy, i nie ma chci poredniczy w tej sprawie i nie spodziewa si po niej niczego. Z pewnoci jednak nie mona mu czyni wyrzutw za to, co zrobi33. Halifax odczyta jego tajny list 17 stycznia 1940 roku na posiedzeniu gabinetu wojennego, ktrego czonkowie zgodzili si, e minister spraw zagranicznych winien podj stosowne kroki w celu poinformowania francuskiego rzdu o propozycji zoonej przez Jego witobliwo papiea panu Osbornebwi 34. 6 lutego Pacelli ponownie zaprosi Osbornea na audiencj, w rodku nocy wysyajc do niego swojego maestro di camera (pierwszego szambelana) z informacj, e rozmowa odbdzie si jutro w poudnie, e nie musi by ubrany formalnie, a tym bardziej rozgasza, e spotyka si z papieem. W licie z 7 lutego 35 Osborne donis Halifaxowi, e spiskowcy ponownie zwrcili si do papiea, lecz odmwi on podania ich nazwisk, informujc jedynie, e do spisku naley pewien dobrze znany niemiecki genera. Rozpoczcie wyznaczonej przez Hitlera na luty ofensywy na Zachodzie zostao odoone ze wzgldu na niepogod. Tymczasem organizatorzy zamachu stanu nadal szukali potwierdzenia, e w razie brytyjsko-francuskiej inwazji i zawieszenia broni Niemcy unikn rozbioru. Istotne - napisa Osborne - e tym razem proponuje si nam demokratyczne, konserwatywne, umiarkowane, a co waniejsze, zdecentralizowane i sfederalizowane Niemcy w granicach z [konferencji w] Monachium 36. W trzystronicowym licie z 17 lutego Halifax zaleci mu przyprze Pacellego do muru. Brytyjczycy musieli zapozna Francuzw ze spraw, lecz nie mogli zrobi tego na podstawie pomysw pochodzcych z nieujawnionych rde (...) Jeeli w tej sprawie ma nastpi postp, konieczne jest przedstawienie konkretnego planu dziaania, popartego autorytetem 37. List Halifaxa min si z nastpnym listem Osbornea, ktry 16 lutego zabra jego on i syna na spotkanie z papieem. Na koniec audiencji - napisa Osborne - [Pacelli] odcign mnie na bok, aby mi powiedzie, e niemieckie koa wojskowe, o ktrych wspominaem w poprzednich listach, potwierdziy swj zamiar, to znaczy pragnienie zmiany rzdu. Na wiadomo od Pacellego zareagowa krtko. Podkreliem jedynie - poinformowa Halifaxa - e skoro chc zmieni rzd, to czemu tego nie zrobi. Dodaem, e nawet w przypadku zmiany niemieckiego rzdu nie widz szans na zawarcie pokoju z Niemcami, dopki ich machina wojskowa pozostanie nietknita 38. Po tej rozmowie strony tego osobliwego spisku zamilky. W Londynie kryy niewiarygodne plotki, i Kaasowi nie wolno ufa, bo jest hitlerowskim szpiegiem. Lord Halifax otrzyma wiadomo, e o spisku w celu sprztnicia Hitlera dowiedzia si krl Jerzy VI. Muller kursowa tam i z powrotem pomidzy Berlinem i Rzymem. Spiskowcy nadal czekali na brytyjskie gwarancje, a Brytyjczycy na ich nazwiska. Kiedy 11 marca Ribbentrop, skadajc wizyt Mussoliniemu w nadziei, e wcignie Wochy do wojny, wybada moliwo audiencji u Piusa XII, ten bez wahania zgodzi si go przyj. W spotkaniu tym minister spraw zagranicznych Rzeszy widzia korzy propagandow (w kocu poprzedni papie wyjecha z Rzymu na czas wizyty Hitlera), ale jego gwnym celem byo odwie Pacellego od krytyki reimu nazistowskiego 39. Podczas rozmowy z nim kategorycznym stwierdzeniem, e Niemcy wygraj t wojn, uci wszelk dyskusj na temat inicjatyw pokojowych. A kiedy papie poruszy spraw napaci na katolikw i wasno kocieln, odpar, e sytuacja jest rewolucyjna, a niemiecki nard stoi murem za fhrerem. Kler wci nie rozumie, e wtrcanie si do polityki nie jest jego spraw - doda. - Do osignicia penego zrozumienia i religijnej ugody, ktrej pragnie Hitler, potrzeba czasu i cierpliwoci40. Kiedy Pacelli poprosi go o pozwolenie na wyjazd watykaskiego legata do Polski, Ribbentrop odmwi, a na jego pytanie, czy wierzy w Boga, odpar: Ich glaube an Gott, aber ich bin unkirchlich (Wierz w Boga, ale nie nale do adnego Kocioa). Pacelli kilkakrotnie z przeksem powtrzy po niemiecku owo

zdanie i wyrazi wtpliwo, czy jest prawdziwe 41. Stao si jasne (o czym papie jest gboko przekonany) - donis po tym spotkaniu Mussoliniemu Dino Alfieri, woski ambasador przy Stolicy Apostolskiej - e Ribbentrop pragn by przyjty w Watykanie tylko ze wzgldu na polityk wewntrzn pastwa, szczeglnie za po to, aby wywrze wraenie na rzeszy katolikw niemieckich i z poytkiem dla Niemiec wykorzysta echa tej rozmowy na wiecie42. 30 marca, podczas kolejnej rozmowy z Osborneem o spisku w celu obalenia Hitlera, Pacelli dowiedzia si, e propozycje pokojowe dotary do Londynu take innymi kanaami. To go zasmucio. Wprawdzie brytyjski pose nie rozwin tego tematu, ale papiea najprawdopodobniej zaniepokoia tak dziurawa konspiracja i wzburzya myl, i niepotrzebnie wystawi Stolic Apostolsk na niebezpieczestwo. Przy braku zaufania i umiejtnoci przewidywania ze strony Brytyjczykw i niemieckich konspiratorw spisek w kocu straci impet. Co za do Pacellego, to w opinii historyka Owena Chadwicka: Papie ryzykowa los Kocioa w Niemczech, Austrii, Polsce, a kto wie czy nie wicej. Ryzykowa prawdopodobnie zniszczenie niemieckiego zakonu jezuitw (...) Wzi na siebie samotnie to ogromne ryzyko, poniewa z jego politycznego dowiadczenia wynikao, i bez wzgldu na to, jak wielkim fiaskiem moe si skoczy w plan, to stanowi on zapewne jedyn szans na powstrzymanie zbliajcej si inwazji na Holandi, Belgi i Francj, zapobiegnicie niebywaemu rozlewowi krwi i przywrcenie pokoju w Europie 43. Tymczasem w londyskim MSZ wyraono opini, e Pacelli jest bardziej podatny na wpywy ni jego poprzednik. To zapewne prawda - zareagowa na ni Osborne w licie z koca lutego 1940 roku prezentujc przeoonym w Londynie inteligentn charakterystyk papiea, w kadym razie w najlepszym sensie. To znaczy, jest bardziej skonny sucha i way opinie, a ponadto jest mniej sztywny i bezkompromisowy w pogldach i dziaaniu. Z czego bynajmniej nie wynika, e jest chwiejny i e atwo nim manipulowa. Wobec stojcych przed Piusem XII ostatecznych wyborw moralnych i zagroe niesionych przez wojenn poog, w wietle jego centralnej roli w spisku przeciw Hitlerowi u zarania wojny, dwie sprawy wydaj si jasne: po pierwsze, swoje decyzje, ze czy dobre, podejmowa samodzielnie, a po drugie, z pewnoci nie obawia si o wasne bezpieczestwo. Na tyle mocno nienawidzi Hitlera, by bardzo naraa ycie - swoje i, jak podkreli Robert Leiber, wielu innych ludzi. Gdy podjcie ryzyka wydawao si usprawiedliwione, potrafi dziaa szybko. Na niektrych robi wraenie osoby delikatnej, nadwraliwej, a nawet sabej. Ale strachliwo i niezdecydowanie - wady, ktrymi starano si tumaczy jego pniejsze milczenie i bezczynno w innych sprawach - nie leay w jego naturze.

XIV. PRZYJACIEL CHORWACJI

Wiosn 1940 roku, gdy w powietrzu wisiaa groba hitlerowskiej inwazji na Zachd, przystpienie Woch do wojny u boku Niemiec wydawao si nieuchronne. W tej sytuacji tym waniejszy stawa si papie, ktry mg wywrze wpyw na Mussoliniego i wszystkich Wochw. Niemniej jeszcze przed wybuchem wojny moliwoci papiestwa w zakresie zbierania i rozpowszechniania informacji znalazy si w zagroeniu. Pacelli nie widzia potrzeby, by zachca do protestw przeciwko woskiej tromtadracji wojennej, ograniczajc si do apeli o pokj, gwnie za porednictwem LOsservatore Romano, ktrego nakad wzrs z 80 000 w latach trzydziestych do 150 000 w kwietniu 1940 roku, liczby, jak na krajowy dziennik, niewielkiej, lecz poniewa gazet t czyta kler, jej przesanie popularyzowano z kazalnic. Nie mieszaa si ona wprawdzie, respektujc zapisy traktatu lateraskiego, do wewntrznej polityki Woch, ale rozpowszechniaa papieskie wezwania pokojowe oparte na zasadach chrzecijaskich. W odpowiedzi na apele z Watykanu duszpasterze w caym kraju zachcali wiernych do udziau w naboestwach powiconych modlitwom o pokj. Wraz z rosnc presj Niemcw na Wochy, by przystpiy do wojny, Pacelli prbowa powcign Mussoliniego, przy kadej prywatnej i publicznej okazji winszujc mu jego inicjatyw pokojowych. Nic dziwnego, e duce si zirytowa. W ostatnim tygodniu kwietnia 1940 roku nazwa Watykan chronicznym zapaleniem wyrostka Woch, a ataki na papiesk gazet wzmogy si. Dla czci czoowych faszystw, w rodzaju Roberta Farinacciego, nieustajc prowokacj by sam fakt istnienia w kraju niezalenego dziennika. Dysponujcy wasn gazet, Regime Fascista, Farinacci oskary LOsservatore Romano o profrancusko-brytyjskie sympatie i antywosko, owiadczajc, e watykask gazet czytaj gwnie ydzi i masoni. W pierwszym tygodniu maja rozbito gazetowe budki sprzedajce dziennik, a jego egzemplarze zabrano i zniszczono. W tym samym tygodniu, lecz z cakiem innych powodw, celem faszystowskiego gniewu sta si

papie. 3 maja Josef Muller niemiecki agent i cznik Oster w zwizku ze spiskiem przeciw Hitlerowi przekaza mu informacj o rychej napaci Niemiec na Belgi i Holandi. Sekretariat Stanu w zaszyfrowanym telegramie natychmiast ostrzeg o tym nuncjuszy papieskich w Hadze i Brukseli oraz za porednictwem Charles'a-Roux i Osbornea podzieli si wieciami z Paryem i Londynem. W dodatku 6 maja na prywatnej audiencji Pius XII wyjawi najblisze plany Hitlera woskiemu nastpcy tronu, ksiciu Umbertowi. Tymczasem deszyfranci z Fortu Boccea przechwycili i odczytali depesze przesane nuncjuszom w Holandii i Belgii. Ksi Umberto za uda si prosto do duce i przekaza mu, co usysza od papiea. W ten oto sposb w przeddzie ofensywy Hitlera na zachodzie Pacelli narazi na szwank uprzywilejowan pozycj Stolicy Apostolskiej jako odbiorcy informacji i jej moliwoci dyplomatycznego oddziaywania. W Berlinie przekazanie rzeczonej informacji nuncjuszom uznano za szpiegostwo. W Rzymie za Mussolini stan przed ogromnym dylematem, gdy przez chwil zanosio si na to, e by moe - w sojuszu z papieem - nie przystpi do wojny. Okoliczno ta i jej skutki przywiody Owena Chadwicka do wniosku, i nieostrono Piusa XII przesdzia o przystpieniu duce do wojny. Po przekazaniu informacji o niemieckiej ofensywie Mussoliniemu nie pozostao nic innego, ni udowodni Niemcom, e zerwa z papieem1. Tak czy owak rola Pacellego jako neutralnego rozjemcy, a nade wszystko jego wpyw na Mussoliniego skoczyy si. Kiedy 10 maja 1940 roku Hitler najecha Holandi, Belgi i Luksemburg, papie znalaz si natychmiast pod presj Parya i Londynu, oczekujcych, i potpi w brutalny akt pogwacenia prawa midzynarodowego i uyje wszelkich dostpnych mu rodkw, by zapobiec przystpieniu Woch do wojny. Uoony przez Tardiniego list papieski potpia napa bez adnej racji i przyczyny (...) na trzy pracowite mae narody. Musimy raz jeszcze - deklarowa - penym gosem wyrazi nasz al i ubolewanie z powodu za i niesprawiedliwoci. Ale Pacelli go nie ogosi, uznajc, e rozgniewa Niemcw 2. Zamiast tego wysa wadcom Holandii, Belgii i Luksemburga telegramy z wyrazami sympatii i wspczucia. Adresaci przyjli je ciepo, w przeciwiestwie do skonfliktowanych mocarstw europejskich. W Londynie i Paryu ostro skrytykowano papiea za brak otwartego potpienia agresji, a w Berlinie i Rzymie oskarono o polityczn ingerencj w chwili najwikszego kryzysu. Po wydrukowaniu 12 maja w LOsservatore Romano tekstw tych telegramw faszyci postanowili przeszkodzi w kolportau dziennika. Pobito sprzedawcw gazet. Atakowano kadego, u kogo zobaczono egzemplarz. Dwch czytelnikw, ktrzy kupili LOsservatore koo fontanny Trevi, wrzucono do wody. Tego samego dnia na audiencji u papiea woski ambasador przy Stolicy Apostolskiej, Dino Alfieri, majcy wkrtce reprezentowa swj kraj w Niemczech, wyrazi ubolewanie z powodu wysania wspomnianych depesz. Poinformowa go te o wciekoci bojwek faszystowskich, ostrzegajc, e w kadej chwili moe doj do czego bardzo powanego. Pacelli odpar, e nie boi si wtrcenia do obozu koncentracyjnego i e czyta wanie listy witej Katarzyny Sieneskiej, ktra przypomniaa wczesnemu papieowi, i jeli nie dopeni obowizku, to Bg surowo go osdzi 3. Mniej wicej w tym samym czasie (dokadna data nie jest pewna) napadnito go w drodze do jednej z bazylik, gdzie mia odprawi msz. Na skrzyowaniu ulic bojwki faszystowskie obrzuciy jego samochd kamieniami, krzyczc: mier papieowi! Precz z papieem! 4. Po tym wypadku Pacelli zamkn do koca wojny papiesk rezydencj w Castel Gandolfo, a na ulice Rzymu odway si wyjecha dopiero po upadku Mussoliniego. Nie mogc wizytowa swej rzymskiej diecezji bez obawy naraenia si na napa, skaza si na dobrowolne uwizienie w murach Watykanu. Tym waniejsze wic stao si dla niego utrzymanie przy yciu L'Osservatore Romano, gwnego rodka cznoci z woskimi wiernymi, oraz Radia Watykan, ktre rwnie znalazo si w niebezpieczestwie. 15 maja 1940 roku, kiedy Wehrmacht przerwa francusk obron pod Sedanem i ruszy na porty nad kanaem La Manche, Mussolini, nie podajc dokadnej daty, obwieci swj zamiar przystpienia do wojny u boku Hitlera. Jednake dopiero 2 czerwca, po ewakuacji angielskiej armii z Dunkierki, oznajmi wreszcie, e dziesitego wypowie wojn Francji. Mimo e 20 maja o mao co nie doszo do skazania LOsservatore Romano na zamknicie za murami Watykanu, MSZ w Londynie nie zaprzesta naciska Osborne'a, by przekona Pacellego do gonego potpienia niemieckiej ofensywy. Chcc zapobiec zakazowi sprzeday swojej gazety we Woszech, 28 maja Watykan ustali z woskim rzdem, e ograniczy si jedynie do publikowania bez adnych komentarzy oficjalnych komunikatw wojennych 5. Stolica Apostolska znalaza si wic w obleniu, otoczona przez pastwo wojujce z najstarsz cr Kocioa, Francj, i z Wielk Brytani, krajem, ktry Pacelli darzy wprawdzie szacunkiem, lecz w praktyce zna jedynie z koronacji i parad marynarki wojennej. Zakres dziaania papiea by ograniczony: jego depesze

do nuncjuszy na caym wiecie mogy zosta przechwycone, organ prasowy zatrzymany w bramie Watykanu, rozgonia radiowa zaguszana, a wymierzona w Niemcy encyklika zniszczona lub zmieniona przed publikacj. Dlatego zachowanie pewnej niezalenoci byo dla niego spraw najwaniejsz. Dwa lata pniej, kiedy dziki alianckim rodkom cznoci zasig jego ordzi i wystpie si powikszy, ograniczenia te straciy na znaczeniu. W cieniu wiszcej nad Wochami wojny w Watykanie cay czas trway dyskusje, jak powinno si zachowa malutkie kocielne miasto-pastwo w razie zaangaowania si tego kraju w konflikt. Los papiea by w koach dyplomatycznych przedmiotem fantastycznych spekulacji, w rodzaju pojawiajcych i znikajcych sugestii o jego wyjedzie do Stanw Zjednoczonych, Portugalii lub Ameryki Poudniowej. Ale bez wzgldu na wszystko Pacelli nie zamierza opuszcza Watykanu. Na mocy traktatu lateraskiego Watykan by suwerennym pastwem. Pytanie zatem brzmiao: czyjego suwerenno, personel dyplomatyczny i aparat urzdniczy bd honorowane? W lecie 1939 roku z pytaniem o los posw i ambasadorw przy Stolicy Apostolskiej mieszkajcych w Rzymie wystpiono do Mussoliniego. Na jesieni da on jasno do zrozumienia, e od dyplomatw z pastw wrogich jego krajowi zada albo zamieszkania w murach Watykanu, albo opuszczenia Woch. 30 maja 1940 roku, po tym jak francuski ambasador Wadimir d'Ormesson (nastpca Charles'a-Roux) zdecydowa si przenie do kwatery w miecie Watykan, do kolonii przedstawicieli narodw okupowanych przez Niemcy lub uznanych za wrogie, takich jak Belgowie i Polacy, doczy te, idc za jego przykadem, Osborne. Kwesti byo te to, skd Watykan ma czerpa pienidze. W nastpstwie krachu na Wall Street pastwo kocielne, pomimo rozsdnej polityki w lokowaniu kapitaw, stracio finansowo jak wszyscy inni. Jednake w roku 1935 sytuacja zacza si poprawia, wic Watykan zainwestowa na wszelki wypadek w pierwszorzdne papiery wartociowe i akcje w Stanach Zjednoczonych, co po wojnie pozwolio mu na stworzenie zdrowych i solidnych podstaw finansowych 6. Niemniej w czasie wojny Stolica Apostolska potrzebowaa gotwki. W ostatnim tygodniu maja 1940 roku doszo do intrygujcej transakcji, nalecej do dobrze strzeonych tajemnic wojennych: Watykan przerzuci do Stanw Zjednoczonych zote sztabki wartoci 7 655 000 dolarw, z ktrych cz natychmiast sprzedano za dolary 7.

Obrona Rzymu
W powszechnej opinii historykw zajmujcych si wojennymi dziejami Woch, w czasie zagraajcych Rzymowi dziaa wojennych papiea Piusa XII obsesyjnie przeladowaa przede wszystkim sprawa ocalenia Wiecznego Miasta przed bombardowaniem. Innymi sowy, zdaniem jego krytykw, uratowanie Rzymu obchodzio go znacznie bardziej ni los innych europejskich miast, dotknitych okropnociami blitzkriegu, deportacji, tortur i ostatecznego rozwizania. Sprawa bombardowania Rzymu uwiarygodniaa zatem zarzuty o jego karygodne milczenie i bezczynno w innych sprawach podczas tej wojny. Bo przecie odmwi potpienia bombardowa miast takich jak Coventry i nie zaapelowa o oszczdzenie innych wanych obiektw religii i sztuki. Krytycy jego postpowania doszli wic do wniosku, e winien jest stosowania podwjnych miar, e wyznawana przez niego hierarchia wartoci jest skandalicznie zwichrowana i e pewnie ba si zbombardowania. Ale rzeczywisto bya bardziej skomplikowana. 10 czerwca 1940 roku, w dniu, w ktrym Wochy wypowiedziay wojn Francji, papieski sekretarz stanu zada od Osborne'a, by uzyska od Londynu gwarancje, e RAF nie zbombarduje Rzymu. Maglione ciska wida w rku egzemplarz londyskiego Daily Telegraph z artykuem przewidujcym bombardowanie woskich miast, w tym stolicy. Osborne odrzuci w artyku jako bzdurny. Ale zaledwie trzy dni pniej w Watykanie wyldowao troch propagandowych ulotek, ktre zrzuci nad Rzymem brytyjski samolot. Dla Wochw by to zowrogi sygna, a dla Pacellego wystarczajcy dowd, e dysponujcy samolotami o odpowiednim zasigu RAF prawdopodobnie zamierza zrwna Rzym i Watykan z ziemi. Papie nie mg co prawda oficjalnie zaprotestowa w imieniu Woch, ale poleci Maglionemu, by wytkn Brytyjczykom naruszenie terytorium Watykanu, a sam nie ustawa w namawianiu Osborne'a, by wyperswadowa przeoonym w Londynie bombardowanie Wiecznego Miasta 8. Z upywem miesicy not w tej sprawie przyrastao. Londyn przyznawa, e trzeba zrobi wszystko, by unikn zbombardowania Watykanu, gdy Bazylika w. Piotra i paac apostolski nie nale do terytorium wroga. Ale Brytyjczycy nie widzieli adnego powodu, aby obejmowa specjaln ochron stolic pastwa, ktre prowadzio z nimi wojn i ktrego samoloty do spki z Luftwaffe dokonyway pono nalotw bombowych na ich kraj. Zreszt - niezalenie od ich intencji - mieli wszelkie powody, by nie uzna Rzymu za miasto otwarte, zdemilitaryzowane, a wic w

myl prawa midzynarodowego nietykalne. Najbezpieczniej byo trzyma Mussoliniego i rzymian w niepewnoci, tak by dobrze si zastanowili, czy bombardowanie Londynu, Liverpoolu lub Birmingham im si opaca. Przede wszystkim jednak Londyn uwaa za niestosowne, aby papie, gowa neutralnego pastwa, za jakie uwaa si Watykan, prosi w imieniu Rzymu, ktry by czci Woch. Czy to nie wskazywao, e faszyci wykorzystali go w celach propagandowych? Pacellim kierowaa natomiast gorca mio do Rzymu jako Wiecznego Miasta - witego centrum chrzecijastwa, miejsca grobu w. Piotra i katakumb, celu pielgrzymek, penego staroytnych bazylik, kociow, kaplic i wielowiekowego chrzecijaskiego dziedzictwa artystycznego. Byoby dziwne, gdyby jako biskup Rzymu nie martwi si o jego los i nie zrobi wszystkiego co tylko mona, aby zapewni mu bezpieczestwo. Bo chocia od roku 1870 Rzym by stolic nowego narodowego pastwa, to kada w nim ulica, kady plac przypominay o jego staroytnym statusie jako orodka powszechnego Kocioa katolickiego. A co waniejsze, ordowanie papiea za Rzymem byo w oczach faszystw argumentem do utrzymania suwerennoci Watykanu 9. Po przystpieniu Woch do wojny Watykan - z rojem zagranicznych dyplomatw z okupowanych i toczcych wojn krajw - zacz przypomina szpiegowskie gniazdo. Wrd faszystowskich przywdcw podniosy si wic gosy, eby zaj to miasto-pastwo, a obcych szpiegw wyrzuci. Lecz z drugiej strony, zaegnujc dziki swym wpywom bombardowanie Wiecznego Miasta, Watykan wywiadcza rzdowi faszystowskiemu przysug, dajc Mussoliniemu podstawy do chronienia pastwa kocielnego przed interwencjami z zewntrz i wtargniciem na jego teren. Po jakim czasie woski rzd wyrazi za to papieowi wdziczno 10. Wysiki Pacellego, aby ustanowi Rzym miastem otwartym, wiadczyy zatem, e mia na wzgldzie cel najwaniejszy - przetrwanie Watykanu i papiestwa. Nie mg jednak prosi Osbornea, by takiego argumentu uy wobec Londynu. A zreszt Brytyjczykw zrazia jego, zrodzona z chci zachowania cile bezstronnej postawy, odmowa potpienia bombardowa cywilnej ludnoci w Anglii. Sprawy osigny punkt krytyczny w poowie listopada 1940 roku, po zniszczeniu podczas nalotu miasta Coventry i jego staroytnej katedry. Na proby Osborne'a, by papie potpi nalot, w londyskim MSZ zjawi si ambasador Portugalii, w imieniu Watykanu proszc Brytyjczykw, aby w odwecie nie zbombardowali Rzymu. Serwilizm tego apelu zirytowa politykw w Londynie i zachci do ponowienia sugestii, aby Pius XII potpi naloty Luftwaffe. Zalecabym - napisa Robert Vansittart z Ministerstwa Spraw Zagranicznych - eby [Osborne] uy tego jako riposty, a nie propozycji, po ktrej papie moe odpowiedzie: Zgoda, potpi bombardowanie angielskich kociow, a wy oszczdzicie Rzym. Trudno wyobrazi sobie gorsz wymian 11. Ale niepotrzebnie si martwi, bo na adne co za co si nie zanosio. Po nalotach na Coventry Pacelli zdoby si jedynie na zakamuflowan wzmiank w modlitwie za nie wymienione z nazwy zniszczone miasta i zabit ludno cywiln. Z pen, cho podszyt zoliwoci, dyplomatyczn powag Londyn poprosi Osborne'a, by zada od Watykanu dobrego owietlenia w nocy, co uchroni Stolic Apostolsk przed nalotami RAF-u z Malty (z czego wynikao, e podwietlona Bazylika w. Piotra naprowadzi angielskie bombowce na Rzym). Kiedy arcybiskup Tardini nazwa t propozycj dziecinn, angielski pose odpar, e jest ona niewykonalna, owszem, ale nie dziecinna!. A wtedy Tardini przypomnia mu, o czym on i Londyn zapomnieli: e prd dla Watykanu pynie z Woch. Praat doda te, e Mussolini i Hitler byliby zachwyceni, gdyby angielskie lotnictwo zbombardowao Rzym, bo dla pastw Osi byby to wspaniay prezent propagandowy. Na Osbornie argument ten zrobi wida wraenie, bo zacz coraz czciej przypomina o nim Londynowi, zwaszcza po otrzymaniu przez RAF rozkazw zaplanowania nalotw na woskie miasta w odwecie za spodziewane bombardowanie Aten podczas woskiej kampanii wojennej w Grecji. Wraz z przeduaniem si wojny proby Pacellego o oszczdzenie witoci Rzymu nie saby, tak jak i jego starania o uznanie go za miasto otwarte. Wymagaoby to od Mussoliniego usunicia ze stolicy rzdu wraz z wszystkimi celami wojskowymi. W roku 1942 wiele mwiono o takim planie, a nawet o tym, e popiera go krl Woch, nic jednak z tego nie wyniko a do czasu, gdy do wyzwolenia Rzymu przez aliantw zostao kilka tygodni. Przez niemal ca wojn Pacelli nie ustawa w wysikach, by przekona ich do uszanowania witego charakteru Rzymu, ale i tak miasto nie wyszo z niej nietknite. On za za swoje starania zapaci bardzo drogo w oczach historii.

Okrutny reim katolickiej Chorwacji

Pacelli i jego urzdnicy z Sekretariatu Stanu, podobnie jak rzdy w caej Europie, byli pewni, e wojna Niemiec ze Zwizkiem Sowieckim jest tylko kwesti czasu. Wobec perspektywy znalezienia si Europy pod butem Stalina i a nadto licznych dowodw sowieckich planw likwidacji Kociow chrzecijaskich, cz

czonkw kurii patrzya na bakask kampani Mussoliniego w padzierniku 1940 roku z niejakim optymizmem, postrzegajc w tym kontekcie Jugosawi jako ostatni woski bastion na Morzu rdziemnym. Niepowodzenie Mussoliniego w walce z Grekami oznaczao wszake konieczno przyjcia mu z pomoc przez Hitlera. Ale eby duce uzyska dostp do Grecji, naleao przekona Jugosawi do przymierza z pastwami Osi. Pakt pomidzy Niemcami, Wochami i Jugosawi podpisano 25 marca 1941 roku w Wiedniu. Dwa dni pniej wadz w Belgradzie przeja grupa serbskich nacjonalistw i po obaleniu regencji ogosia, e ich kraj staje po stronie zachodnich pastw demokratycznych. Churchill owiadczy w Londynie, e Jugosowianie odzyskali dusz. W odwecie 6 kwietnia Hitler najecha Jugosawi i zaatakowa Grecj, bombardujc miasto otwarte Belgrad i zabijajc pi tysicy cywilw. 10 kwietnia, po wkroczeniu Wehrmachtu do Zagrzebia, chorwackim faszystom pozwolono ogosi powstanie niepodlegej Chorwacji. Nastpnego dnia Wochy i Wgry (jeszcze jedno faszystowskie pastwo) doczyy do Hitlera, aby uszczkn swoje z jugosowiaskiego tortu. 12 kwietnia Hitler zarzdzi podzia Jugosawii, przyznajc niepodlegej Chorwacji pod wodz Antego Pavelicia, czekajcego na rozwj wypadkw we Woszech pod skrzydami Mussoliniego, status aryjskoci. Jego grupa, ustasze (od sowa ustati - zbuntowa si), ktra po pierwszej wojnie sprzeciwia si utworzeniu krlestwa poudniowych Sowian, Jugosawii, znalazszy bezpieczny azyl na woskiej ziemi, organizowaa akcje dywersyjne i sabotaowe. To wanie Paveli zaplanowa zabjstwo krla Aleksandra w roku 1934. Mussolini udostpni mu do wicze wojskowych obozy szkoleniowe na jednej z odlegych Wysp Eolskich, a do propagandowych audycji docierajcych za Adriatyk radiostacj w Bari. Tak przedstawiao si to kampanii terroru i eksterminacji, rozptanej w latach 1941-1945 w Chorwacji przez ustaszy przeciwko dwm milionom prawosawnych Serbw oraz mniejszociom ydowskim, cygaskim i komunistom. Ustaszowskie czystki etniczne (ten szkaradny termin spopularyzowano pniej) byy prb stworzenia poprzez przymusow zmian wiary, deportacje i ludobjstwo rdzennie katolickiej Chorwacji. Morderstwa i tortury byy tak potworne, e przeraay nawet zaprawione w wojennych okropnociach oddziay Wehrmachtu. Nawet w porwnaniu z obecnymi rzeziami w Jugosawii zbrodnie Pavelicia na prawosawnych Serbach pozostaj jedn z najbardziej odraajcych masakr w historii. W przypadku niniejszej ksiki wypadki te s istotne dlatego, i Watykan wiedzia o tych potwornociach, a Pacelli, nie interweniujc w tej sprawie, tym samym przyczyni si do realizacji hitlerowskiego ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej w pnocnej Europie. U podstaw utworzenia NDH (Nezavisnej Drzavy Hrvatskiej), Niepodlegego Pastwa Chorwackiego, legy dwie historyczne zaszoci: trzynastowieczna tradycja wiernoci papiestwu i zapieka nienawi do Serbw za przesze i obecne krzywdy z ich strony. Chorwaccy nacjonalici ywili cik uraz do serbskich wadz, zamykajcych im dostp do uprawiania wolnych zawodw i rwnych szans w edukacji. Win Serbw, w oczach Chorwatw, byo rwnie uprzywilejowanie prawosawnej wiary, zachcanie katolikw do rozamu i systematyczne kolonizowanie przez nich historycznie katolickich ziem. Zarwno jedni, jak i drudzy stawiali znak rwnoci pomidzy tosamoci religijn i etniczn - Serbowie byli prawosawni, a Chorwaci katolikami. Natomiast tamtejszych ydw dyskwalifikowano nie tylko z racji rasy, ale take powiza z komunizmem, masoneri i z powodu domniemanego zachcania do aborcji. W listopadzie 1939 roku, gdy do Rzymu przybya z Jugosawii narodowa pielgrzymka, aby wesprze spraw kanonizacji chorwackiego mczennika, franciszkanina Nicoli Tavelicia, Pius XII yczliwie popar chorwacki nacjonalizm i potwierdzi ustaszowsk interpretacj historii. Mow w obecnoci papiea wygosi w imieniu pielgrzymw prymas Chorwacji, Alojzije Stepina. W odpowiedzi Pacelli - za papieem Leonem X nazwa Chorwatw forpoczt chrzecijastwa, tak jakby prawosawni Serbowie reprezentujcy staroytny odam Kocioa rzymskiego nie zasugiwali na miano chrzecijan. Umiecha si do was nadzieja na lepsz przyszo - oznajmi z niezamierzon okrutn ironi - przyszo, w ktrej stosunki pastwa z Kocioem w waszym kraju nabior harmonii z korzyci dla obu stron 12. W granicach nowego chorwackiego pastwa znalazy si Sawonia, Sowenia, Bonia, Hercegowina i dua cz Dalmacji. Wrd liczcej 6 700 000 ludnoci byo 3 300 000 Chorwatw (a wic katolikw), 2 200 000 prawosawnych Serbw, 750 000 muzumanw, 70 000 protestantw i 45 000 ydw. Obecno protestanckiej mniejszoci niemieckiej ani te, o dziwo, duej enklawy muzumanw nie wadzia ustaszowskim wadzom ani troch. Ale dla prawosawnych Serbw przygotoway radykalne rozwizania, podobnie jak dla ydw, z miejsca przeznaczonych do likwidacji. 25 kwietnia 1941 roku Paveli dekretem zakaza wszelkich publikacji i drukw (uywan przez Serbw) cyrylic. W maju wprowadzono oparte na kryteriach rasowych ustawy antyydowskie, zakazujce ydom maestw z aryjczykami i wprowadzajce arianizacj urzdw, wolnych zawodw i ydowskiego kapitau. W tym samym miesicu wysano z Zagrzebia do obozu koncentracyjnego w Danicy pierwszych

ydw 13. W czerwcu zamknito serbskie podstawwki i przedszkola. W tej nowej, gronej dla Serbw sytuacji zrodzio si pytanie, czy, skoro prawosawni nie maj w Chorwacji ycia, nie lepiej przej na katolicyzm. W pierwszych tygodniach po utworzeniu pastwa chorwackiego katoliccy ksia zachcali Serbw do zmiany wiary. Jednake 14 lipca chorwacki minister sprawiedliwoci, uprzedzajc selektywn polityk nawrce na katolicyzm i ludobjstwa, poinstruowa biskupw, i chorwacki rzd nie zaakceptuje w Kociele katolickim popw, nauczycieli, sowem, nikogo z inteligencji - w tym bogatych prawosawnych kupcw i rzemielnikw - gdy stosowne zarzdzenia wobec nich zostan wydane pniej, a ponadto ich przyjcie osabioby presti katolicyzmu 14. Przewidywalnym losem tych Serbw, z gry wykluczonych z programu przymusowych nawrce, bya wywzka i likwidacja. Ale w obkaczym rozlewie krwi, ktry nastpi, bezpieczestwa nie gwarantowa nawet katolicki chrzest. Episkopat chorwackiego Kocioa katolickiego i Akcja Katolicka, wiecka organizacja tak energicznie popierana przez Pacellego, kiedy by nuncjuszem w Niemczech i watykaskim sekretarzem stanu, od samego pocztku dobrze znay poczynania wadz, ich owiadczenia dotyczce czystek etnicznych i programy antysemickie. Rasistowskie i antysemickie rodki zastosowane w Chorwacji byy wic si rzeczy znane Stolicy Apostolskiej, a zatem i papieowi, kiedy przyjmowa Pavelicia w Watykanie. Co wicej, o poczynaniach tych wiedziano tam ju w chwili nawizania tajnych dyplomatycznych kontaktw z Chorwatami. Gwnym rysem tej zasadniczo religijnej wojny byo przejcie przez chorwackich katolikw kociow zawaszczonych od prawosawnych lub przez nich opuszczonych. Temat ten przedyskutowano w kurii, nakrelajc zasady dziaania. Ale w Chorwacji od samego pocztku popeniano inne gwaty, o ktrych wieci rozchodziy si prdko z ust do ust 15. Wkrtce si okazao, e Paveli nie jest wiern kopi Heydricha i Himmlera, gdy do systematycznych masowych mordw nie potrafi podej tak biurokratycznie i na zimno jak oni. Trudno bowiem jest znale w historii przykady rwnie barbarzyskich, bezplanowych okrutnych rzezi jak te, ktrych dopucili si przywdcy ustaszw. Na pocztku lat szedziesitych opisanie historii chorwackich mordw na Serbach, ydach i innych zlecono woskiemu pisarzowi, Carlowi Falconiemu, ktry pracowicie zbadawszy stosowne jugosowiaskie archiwa i dostpne w tym czasie rda watykaskie 16, znalaz nastpujce przykady szeroko rozpowszechnionych okruciestw, zapocztkowanych w Chorwacji wiosn 1941 roku. 28 kwietnia oddzia ustaszy napad na sze wiosek w rejonie Bjelovaru, uprowadzajc 250 mczyzn, w tym nauczyciela i popa. Ofiary zmuszono do wykopania rowu, a potem skrpowano drutem i spalono ywcem. Kilka dni pniej, w miejscowoci Otocac, ustasze wyapali 331 Serbw, w tym miejscowego popa z synem. I znw - przed zarbaniem ich siekierami - zmusili schwytanych do wykopania sobie grobw. Popa i jego syna zbrodniarze zachowali na sam koniec. Rbic syna na kawaki, kazali ojcu odmawia modlitw za zmarych. Potem za torturujc go, wydarli mu wosy z gowy i brody, wyupili oczy, a na koniec ywcem obdarli ze skry. 14 maja, w miejscowoci Glina, setki Serbw spdzono do kocioa na obowizkow msz dzikczynn za konstytucj Niepodlegego Pastwa Chorwackiego. Za nimi do wityni wesza banda ustaszw z siekierami i noami i zadaa od obecnych okazania wiadectw przejcia na katolicyzm. Miay je tylko dwie osoby i te wypuszczono. Reszt po zamkniciu drzwi wymordowano. Cztery dni po masakrze w Glinie poglavnik, czyli fhrer, Paveli zjawi si (pod naciskiem Hitlera) w Rzymie, aby podpisa z Mussolinim traktat midzypastwowy, gwarantujcy Wochom dostp do chorwackich prowincji i miast na wybrzeu Dalmacji. Podczas tej wizyty Pius XII udzieli Paveliciowi religijnej audiencji, a Stolica Apostolska uznaa de facto Niepodlege Pastwo Chorwackie. Legatem papieskim w Zagrzebiu mianowano bezzwocznie przeora klasztoru benedyktynw w Montevergine, Ramira Marconego. Nie ma dowodw na to, e Pacelli i watykaski Sekretariat Stanu wiedzieli o okruciestwach zapocztkowanych wiosn 1941 roku, tak wic szybkie uznanie swojej pastwowoci (w czasie wojny Watykan unika uznawania nowych pastw) zawdziczaa Chorwacja, rzecz jasna, statusowi bastionu bronicego przed komunizmem, a nie aprobacie dla jej polityki eksterminacyjnej. Niemniej w Rzymie od samego pocztku wiedziano, e Paveli jest totalitarnym dyktatorem, marionetk w rkach Mussoliniego i Hitlera, e wprowadzi szereg fanatycznie antysemickich, rasistowskich ustaw i e jest zwolennikiem przymusowego nawracania prawosawnych na katolicyzm. Przede wszystkim jednak Pacelli by wiadom, e nowe pastwo nie powstao, jak to uj Jonathan Steinberg, w wyniku heroicznego buntu ludu Boego, lecz wskutek interwencji z zewntrz. wiat wiedzia, e niepodlega Chorwacja jest owocem niemiecko-woskiej brutalnej i bezprawnej inwazji i aneksji (utrzymujcego oficjalne stosunki dyplomatyczne z Watykanem) krlestwa Jugosawii. I oto papie ciska rk Pavelicia i udziela mu swego bogosawiestwa. O wspomnianych zbrodniach Stolica Apostolska dowiedziaa si dopiero po jakim czasie. Ale

chorwackiemu episkopatowi i klerowi katolickiemu od samego pocztku znane byy szczegy masakr dokonywanych na Serbach oraz plany unicestwienia ydw i Cyganw. Co wicej, katoliccy duchowni czsto odgrywali w tych masakrach czoowe role 17. Liczba ofiar bya nieprawdopodobna. Wedle najnowszych wiarygodnych szacunkw, w Chorwacji w latach 1941-1945 zabito w rzeziach 487 000 prawosawnych Serbw i 27 000 Cyganw. Oprcz nich zgino okoo 30 000 spord 45 000 jugosowiaskich ydw - 20 000 do 25 000 w ustaszowskich obozach mierci oraz 7 000 wywiezionych do komr gazowych 18. Dlaczego wic pomimo cile autorytarnych stosunkw czcych papiestwo z tamtejszym Kocioem - stosunkw, do ktrych ustanowienia Pacelli tak bardzo si przyczyni - watykaski orodek wadzy nie zrobi nic, by powstrzyma zabijanie, wymuszanie nawrce na katolicyzm i rabunek wasnoci prawosawnej? Dlaczego zaraz po tym, jak po Watykanie rozesza si wie o chorwackich zbrodniach, Pius XII, jak wykaemy niebawem, nie odci si zdecydowanie od poczyna ustaszy i nie potpi zbrodniarzy?

Co Watykan wiedzia o Chorwacji

Od samego pocztku arcybiskup Zagrzebia Alojzije Stepina (beatyfikowany przez Jana Pawa II w Chorwacji 2 padziernika 1998 roku) w peni zgadza si z oglnym celami nowego pastwa, dc do uznania go przez papiea. 16 kwietnia 1941 roku zoy wizyt Paveliciowi, odnotowujc po niej w swoim dzienniku, i nowy przywdca owiadczy mu, e nie bdzie tolerowa serbskiej Cerkwi prawosawnej, poniewa nie jest ona, jego zdaniem, Kocioem, tylko organizacj polityczn. Na tej podstawie Stepina orzek, e poglavnik jest szczerym katolikiem 19. Tego samego wieczoru arcybiskup Zagrzebia wyda na cze Pavelicia i czoowych ustaszw kolacj, aby uczci ich powrt z wygnania. 28 kwietnia, w dniu masakry 250 Serbw pod Bjelovarem, z ambon w kocioach katolickich odczytano list pasterski Stepinacia, wzywajcy ksiy i wiernych do wsppracy z nowym przywdc. Czyby Stepina by a tak naiwny, by nie rozumie, co niesie z sob ta wsppraca ? Na pocztku czerwca 1941 roku Edmund Glaise von Horstenau, niemiecki genera penomocny akredytowany w Chorwacji, poinformowa, e wedug wiarygodnych raportw niemieckich obserwatorw cywilnych i wojskowych, ustaszw ogarn sza 20. W nastpnym za miesicu donis o zakopotaniu Niemcw, ktrych sze batalionw piechoty przygldao si bezradnie lepej, krwawej furii ustaszw. W masakrach tych czoowe role odegrali duchowni, sami franciszkanie. Wielu z nich chodzio z broni i z ochot uczestniczyo w rzeziach, Ojca Boidara Bralowa, znanego z tego, i nie rozstawa si z pistoletem maszynowym, oskarono, e w miejscowoci Alipasin-Most taczy przy ciaach 180 zamordowanych Serbw. Niektrzy franciszkanie zabijali, podpalali domy, upili wioski i na czele ustaszowskich band pustoszyli boniack ziemi. We wrzeniu 1941 roku woski reporter opisa franciszkaskiego mnicha, ktrego widzia na poudnie od Banja Luki, jak ponagla oddzia ustaszw krucyfiksem. W archiwum woskiego MSZ w Rzymie zgromadzono fotograficzne dowody zbrodni - zdjcia kobiet z obcitymi piersiami, wyupionych oczu, odcitych genitaliw i narzdzi zbrodni: noy, toporw, hakw na miso 22. A jaka bya postawa i reakcja si woskich w tym rejonie? Pod pewnymi wzgldami podobna (przy wszystkich oczywistych rnicach) do niedawnej reakcji oddziaw Narodw Zjednoczonych w Jugosawii, sprowadzajcej si do bezradnoci i zgrozy. Skrpowana sojuszem z hitlerowskimi Niemcami i okolicznociami wojny wiatowej armia woska miaa ograniczone moliwoci dziaania. Niemniej, wedle szacunkw, do 1 lipca 1943 roku w swojej sferze wpyww w Jugosawii Wosi zapewnili ochron 33 464 cywilom, w tym 2118 ydom23. Ich humanitanio w tym zakresie, spekulowa Falconi, moga wynika z presji Watykanu, lecz przyznawa, e dowody na to s wte i niekonkretne 24. Tez t wykluczy rwnie Jonathan Steinberg, ktry dokadnie zbada i oceni niech Wochw do udziau w deportacjach i eksterminacji na Bakanach, we wzruszajcym podsumowaniu skomplikowanego zjawiska woskiego humanitaryzmu w Jugosawii w latach 1941-1943 stwierdzajc: Dugi proces, zapocztkowany wiosn 1941 roku spontaniczn reakcj poszczeglnych modych oficerw, ktrzy nie mogli bezczynnie patrze, jak chorwaccy rzenicy wycinaj w pie serbsk i ydowsk ludno, zakoczy si w lipcu 1943 roku czym w rodzaju powszechnego narodowego spisku w celu przeciwdziaania znacznie wikszemu i systematycznemu okruciestwu pastwa hitlerowskiego (...) Opiera si on na ich wsplnym poczuciu woskoci 25. W latach powojennych wiele si mwio o osobistej witoci chorwackiego prymasa, arcybiskupa Stepinacia, i jego protestach przeciwko przeladowaniom i rzeziom. Nawet jeli si uzna, i nie mona mu zarzuci tolerowania morderczej nienawici rasowej, to jego dzielona z chorwackim episkopatem pogarda dla

swobd religijnych rwnaa si wspuczestnictwu w przemocy. W sprawie przymusowych nawrce i rzezi Stepina wystosowa do Pavelicia dugi list, przeoony w roku 1946 z maszynopisu na angielski przez pisarza Huberta Butlera. Prymas przytacza w nim pogldy, bez wyjtku przychylne, kilku braci biskupw, w tym list od biskupa Mostaru, doktora Micicia, dajcy wyraz historycznym tsknotom chorwackiego episkopatu za masowymi nawrceniami na katolicyzm. Mici oznajmia na pocztku, e jeszcze nigdy nie byo tak dobrej okazji do dopomoenia Chorwacji w zbawieniu niezliczonych dusz. O masowym nawracaniu pisze z entuzjazmem. Boleje jednak nad ciasnot pogldw wadz, ktre api nawet nawrconych i poluj na nich jak na niewolnikw. Po czym, wyliczywszy masakry dokonane na kobietach, dziewcztach i dzieciach poniej smego roku ycia, ktre zaprowadzono w gry i ywcem wrzucono (...) w gbokie jary, czyni zdumiewajce owiadczenie: W pa rafii Klepca zamordowano siedmiuset odszczepiecw z ssiednich wiosek. Podprefekt Mostaru, muzumanin, pan Baji, publicznie ogosi (chocia jako urzdnik pastwowy powinien to przemilcze), e w samej tylko Ljubinie wrzucono do dow siedmiuset schizmatykw 26. Zacytowany list ujawnia moralne rozchwianie biskupw, ktrzy pokonanie Jugosawii przez Hitlera wykorzystali do wzmocnienia wpyww i potgi katolicyzmu w tym rejonie. Jeden po drugim popierali oni nawrcenia, przyznajc jednake, e masowa zwaka odszczepiecw do przepaci nie ma sensu. Ich brak zdystansowania si wobec reimu, potpienia go i ekskomunikowania Pavelicia i jego kompanw bra si z obaw przed utrat dobrej okazji na zbudowanie katolickiej potgi na Bakanach. Podobne obawy przed zmarnowaniem okazji do zapewnienia katolicyzmowi panowania na Wschodzie ywi Watykan, a wic sam Pacelli. To wanie obawa przed utrat niepowtarzalnej szansy na ewangelizacj doprowadzia go w latach 1913-1914do forsowania, bez wzgldu na reperkusje i niebezpieczestwa, konkordatu z Serbi w nadziei na stworzenie przyczka aciskiego obrzdku na ziemiach wschodnich chrzecijan. W czasie drugiej wojny o sytuacji w Chorwacji Pacelli wiedzia wicej ni o sytuacji w jakimkolwiek innym kraju w Europie, nie liczc Woch. Jego wysannik, Marcone, majc do dyspozycji samolot wojskowy, mg podrowa do woli midzy Rzymem a Zagrzebiem. Chorwaccy biskupi za z ktrych kilku zasiadao w krajowym parlamencie, bez przeszkd komunikowali si w Watykanem i skadali regularne wizyty ad limina u papiea w Rzymie 27. To wanie podczas takich wizyt Pius XII i czonkowie kurii mogli im zadawa, i z pewnoci zadawali, dociekliwe pytania na temat sytuacji w ich kraju. Pacelli korzysta te z innych, wasnych, rde informacji, jak choby audycji BBC, ktrych przez ca wojn skrupulatnie sucha, przekadajc mu ich tre, pose Wielkiej Brytanii w Watykanie, Osborne. BBC czsto informowaa o sytuacji w Chorwacji, czego typowym przykadem bya wiadomo z 16 lutego 1942 roku: Do najgorszych zbrodni dochodzi w diecezji arcybiskupa Zagrzebia [Stepinacia]. Bratnia krew pynie tam strumieniami. Prawosawnych si nawraca si na katolicyzm i nie sycha gosu oburzenia ze strony tego hierarchy. Doniesienia mwi za to o jego uczestnictwie w nazistowskich i faszystowskich paradach 28. Napyw wytycznych dla biskupw chorwackich z watykaskiej Kongregacji ds. Kociow wschodnich, zajmujcej si zwaszcza katolikami obrzdku wschodniego w tym regionie, wskazuje, i w Stolicy Apostolskiej wiedziano o wymuszaniu od czerwca 1941 roku nawrce na katolicyzm. Uwag w tych dokumentach zwraca naleganie Watykanu, aby odrzuca tych kandydatw do nawrcenia, ktrzy pragn si ochrzci z jawnie niewaciwych pobudek, a wic (cho w instrukcjach nie pisze si o tym wprost) ze strachu i z chci ocalenia ycia. 14 sierpnia przewodniczcy Zwizku Spoecznoci Izraelickiej we woskim Alatri przesa watykaskiemu sekretarzowi stanu Maglionemu prob w imieniu tysicy chorwackich ydw, mieszkacw Zagrzebia i innych chorwackich miast, ktrych aresztowano bez powodu, pozbawiono mienia i deportowano. W licie opisa, jak sze tysicy ydw wywieziono na jaow, grzyst wysp i pozostawiono tam bez wody, jedzenia i dachu nad gow. Wszelkie prby przyjcia im z pomoc spotkay si z zakazem chorwackich wadz 29. Zwizek baga Stolic Apostolsk o interwencj u rzdu woskiego i chorwackiego. O odpowiedzi czy reakcji Watykanu na ten list nie wiadomo nic. 30 sierpnia 1941 roku nuncjusz papieski we Woszech, monsignore Francesco Borgongini Duca, napisa do Maglionego o dziwnej rozmowie, jak odby w Kwirynale z attache kulturalnym Chorwacji i dwoma chorwackimi franciszkanami. Kiedy powiedzieli mu o 100 000 prawosawnych nawrconych na katolicyzm, odpar, e sysza o protestach przeciwko przeladowaniom prawosawnych przez katolikw. Na co, wspierany przez kiwajcych gowami zakonnikw, attache zaprzeczy tym informacjom, podkrelajc, e papie nieustannie powtarza ksiom i wiernym, i powinni poda za naukami Naszego Pana i upowszechnia wiar, przekonujc do niej po dobroci, a nie si 30. W nastpnym miesicu przyjecha do Rzymu specjalny ambasador Pavelicia, ojciec Cherubino Segui, by dowiedzie si, co si mwi o chorwackim reimie, i ukrci eb nieprzychylnym plotkom. W swoich

pamitnikach, w ktrych przedstawi siebie w jak najlepszym wietle, skary si na zaprawione pomwieniami aluzje krce na temat Chorwacji w Rzymie, twierdzc, e s to same przekrcenia i wymysy. Robi z nas zgraj barbarzycw i kanibali. W rozmowie z nim Giovanni Montini (przyszy papie Pawe VI) poprosi o pen informacj o wydarzeniach w Chorwacji. Byo o czym mwi. Sucha mnie z wielkim zainteresowaniem i uwag. Naleao przekonujco zdemaskowa kalumnie, ktre dotary do Watykanu 31. Tak wic w lecie 1941 roku w Rzymie powszechnie wiedziano o chorwackich zbrodniach, alias kalumniach, a Stolica Apostolska dysponowaa kontaktami, dziki ktrym Pacelli mg kontrolowa i wpywa na wypadki. Wybrany przez niego na osobistego przedstawiciela Ramiro Marcone by amatorem, ktry ca t krwaw epok przey chyba w lunatycznym nie. w szedziesicioletni benedyktyn, bez adnego dowiadczenia w dyplomacji, wikszo swego dorosego ycia spdzi jako wykadowca w kolegium w. Anzelma w Rzymie. Jego wiatem byy klasztor i wykady. W Chorwacji za czas upywa mu gwnie na uczestniczeniu w ceremoniach, przyjciach, publicznych paradach i fotografowaniu si z Paveliciem. Wybrano go najwyraniej po to, by kadzi i popiera. Chorwackimi dyplomatycznymi odpowiednikami Marconego byli praktykujcy w rzymskim szpitalu lekarz, Nicola Rusinovic, i jego planowany nastpca, papieski szambelan w Watykanie, ksi Erwin Lobkowicz (z pochodzenia Czech). Swoj misj sprawowali na wp tajnie, gdy Stolica Apostolska utrzymywaa stosunki dyplomatyczne z emigracyjnym rzdem krlestwa Jugosawii. Niemniej, pomimo rozlicznych dowodw masowych rzezi, w marcu 1942 roku Watykan zaproponowa Chorwatom nawizanie oficjalnych kontaktw. Zalecam paskiemu rzdowi i koom rzdowym agodno, a wwczas nawiemy stosunki - zachci Rusinovicia Montini. - Jeli tylko bdziecie postpowa waciwie, nasze stosunki same si uo 32. 22 padziernika tego roku Pacelli przyj na audiencji ksicia Lobkowicza, z waciw sobie nadzwyczajn askawoci wyraajc, wedug papieskiego gocia, nadziej, e ju wkrtce przyjmie mnie w innym charakterze33. Tymczasem za porednictwem nuncjusza apostolskiego w Bernie, praata Filippa Bernardiniego, o pomoc w imieniu przeladowanych pobratymcw w Chorwacji zwrciy si do Stolicy Apostolskiej wiatowy Kongres ydw i diaspora izraelska w Szwajcarii. W dobrze udokumentowanym memorandum z 17 marca 1942 roku, sporzdzonym niecae dwa miesice po przyjciu na konferencji w Wannsee planw ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej, reprezentanci wymienionych ugrupowa przedstawili przeladowania ydw w Niemczech, Francji, Rumunii, Sowacji, Chorwacji i na Wgrzech. Zaleao im zwaszcza na tym, aby papie wpyn na ostatnie trzy z wymienionych pastw, z ktrymi czyy Watykan silne wizi dyplomatyczne i kocielne. Na przykad prezydentem Sowacji by w owym czasie katolicki ksidz. O Chorwacji napisano w memorandum: Kilka tysicy rodzin wywieziono na bezludne wyspy przy wybrzeu Dalmacji lub wtrcono do obozw koncentracyjnych (...) Spord ydw, ktrych zesano do obozw pracy, bardzo wielu zgino przy odwadnianiu i robotach kanalizacyjnych (...) Ich ony i dzieci przewieziono do innego obozu, w ktrym rwnie cierpi straszny niedostatek 34. Manuskrypt tego, spoczywajcego w Archiwum Syjonistycznym w Jerozolimie, listu opublikowa w zbiorze pism powiconych Pacellemu i Trzeciej Rzeszy Saul Friedlander. Natomiast wci yjcy jego sygnatariusz, Gerhard Riegner, w wydanych w padzierniku 1998 roku pamitnikach Ne jamais dsesprer ujawni 35, i nie zosta on wczony do jedenastotomowej watykaskiej edycji dokumentw z czasw wojny. Wskazuje to, e ponad p wieku po jej zakoczeniu Stolica Apostolska woli nie przyznawa si, co - i od kiedy - wiedziaa o zbrodniach popenianych w Chorwacji i o wczesnych stadiach ostatecznego rozwizania. Trzej kierujcy watykaskim Sekretariatem Stanu praaci - Maglione, Montini i Tardini - wielokrotnie potwierdzali, i wiedz o protestach i probach o pomoc, a jednak - jak na podstawie dostpnych mu materiaw stwierdzi Falconi - ich rozmowy z Rusinoviciem i Lobkowiczem przebiegay wedug niezmiennego scenariusza: pozorny atak, cierpliwe wysuchanie, wielkoduszna kapitulacja. Std te tajni chorwaccy dyplomaci w Watykanie byli bardzo zadowoleni ze sposobu, w jaki ich odpytywano. Wszystko zaatwiem, ukazujc mu w prawdziwym wietle propagand wroga - napisa po jednej z takich rozmw z Montinim Rusinovic - a w sprawie obozw koncentracyjnych odesaem go po informacje do Delegatury Apostolskiej w Zagrzebiu (...) Do odwiedzenia obozw koncentracyjnych zaprosilimy zagranicznych dziennikarzy (...) po opuszczeniu ich stwierdzili, e obozy te jak najbardziej nadaj si do mieszkania i speniaj wymogi higieny. Kiedy pod koniec spotkania Rusinovi pochwali si mu, e w jego kraju jest ju pi milionw katolikw, Montini odrzek: Ojciec wity wam pomoe, bdcie pewni 36. O wiedzy Watykanu, co naprawd dziao si w Chorwacji na pocztku 1942 roku, wiadczy rwnie rozmowa Rusinovicia z ekspertem od spraw sowiaskich, francuskim kardynaem Eugeneem Tisserantem,

nowym - mimo jego wczeniejszych zastrzee do Pacellego podczas konklawe - zaufanym Piusa XII. Wiem na pewno - owiadczy Tisserant przedstawicielowi Chorwacji 6 marca 1942 - e to franciszkanie, jak na przykad ojciec Simi z Knina, uczestniczyli w atakach na ludno prawosawn w celu zniszczenia prawosawia. W ten sam sposb zlikwidowalicie prawosawie w Banja Luce. Wiem o odraajcych wyczynach franciszkanw w Boni i Hercegowinie i to mnie bardzo boli. Tak nie godzi si postpowa wyksztaconym, kulturalnym, cywilizowanym ludziom, a c dopiero duchownym 37. A podczas kolejnego spotkania z Rusinoviciem 27 maja powiedzia, e wedug danych niemieckich znikno trzysta pidziesit tysicy Serbw i e w jednym obozie koncentracyjnym jest ich dwadziecia tysicy38. Sam Pacelli natomiast traktowa przywdcw i przedstawicieli reimu Pavelicia z niezmienn yczliwoci. Liczba audiencji, ktrych udzieli Chorwatom, jest znaczca. W lipcu 1941 roku przyj stuosobow delegacj chorwackich policjantw z szefem policji zagrzebskiej na czele. 6 lutego 1942 roku spotka si z delegacj ustaszowskiej modziey, przebywajcej w Rzymie. W grudniu tego samego roku powita kolejn ich grup. Podobnie byo w roku 1943, kiedy w rozmowie z Lobkowiczem wyrazi zadowolenie z otrzymania prywatnego listu od naszego poglavnika [Pavelicia] a pniej rozczarowanie, e na przekr wszystkiemu nikt nie chce uzna, kto jest jedynym, rzeczywistym, gwnym wrogiem Europy. e nie podjto adnej prawdziwej, wsplnej zbrojnej krucjaty przeciwko bolszewizmowi39. Ale czy Hitler nie rozpocz takiej krucjaty w lecie 1941 roku? Obserwujc meandry rozumowania Pacellego na temat komunizmu, nazizmu, Chorwacji i katolickiej ewangelizacji Europy, mona zrozumie ale nie wybaczy - to, e milcza o chorwackich rzeziach.

Chrzecijastwo wschodnie i komunistyczne zagroenie wiatach 1941-1945

Po wcieleniu w ycie przez Hitlera planu Barbarossa, jak brzmia kryptonim inwazji na ZSRR 22 czerwca 1941, Pius XII stan w obliczu skomplikowanej mozaiki nadziei i obaw. Bo chocia jego jedyny, rzeczywisty, gwny wrg Europy wydawa si skazany tego lata na nieuchronn porak, to trudno byo przewidzie, dokd zaprowadzi taki rozwj wojny. Wobec moliwoci, e Zwizek Sowiecki stanie si sojusznikiem Wielkiej Brytanii, a z czasem Stanw Zjednoczonych, na papiea czyhaa perspektywa milczcego popierania wojujcego komunizmu. A gdyby Hitler osab i mu si nie powiodo? Wtedy Armia Czerwona ruszyaby na zachd, zwiastujc nowy ciemny wiek przeladowa i zagady chrzecijastwa. No, a gdyby zwyciy i sta si panem Europy? Czy majc do wyboru dwa totalitarne za, nazistowskie uwaa papie za bezwzgldnie lepsze? Niektrzy czonkowie kurii, na przykad Tisserant, uwaali, e wikszym zagroeniem jest hitleryzm, a Pacelli doszed do takiego przekonania ju w roku 1942. Tak, komunistyczne niebezpieczestwo istnieje - powiedzia jezuicie, ktrego goci - w tej chwili jednak groniejsi s nazici. Chc zniszczy Koci, rozgnie go jak ropuch40. Ale w skomplikowanym aliau moliwoci istniay jeszcze inne rozwizania, takie jak sposobno katolickiej ewangelizacji, niesionej w lad za prcym na Moskw molochem Wehrmachtu, i perspektywa usunicia zadawnionych rnic pomidzy rzymskim katolicyzmem a prawosawnym Wschodem. Jaka duchowa sia moga powsta z takiego nowego, zjednoczonego chrzecijastwa wobec wyczerpania totalitarnych gigantw wojn ! Tymczasem mona byo odnie wraenie, e Wehrmacht wspiera proces ewangelizacji. Po wyzwoleniu Ukrainy w czerwcu 1941 roku niemieckie kroniki filmowe i gazetowa propaganda bbniy o przywrceniu swobd wyznaniowych na Wschodzie. Zamienionym w ateistyczne muzea, magazyny i domy kultury kocioom przywracano ich pierwotne funkcje i wszystko wskazywao na to, e wraz z klsk Sowietw powszechnie odradza si wiara. Moliwoci stojce przed katolicyzmem na nowo podbitych przez Niemcw terytoriach zanalizowa byy katolicki wicekanclerz, Franz von Papen, ktry niedugo po inwazji na ZSRR przesa Hitlerowi memorandum w tej sprawie. Odpowied fhrera z poowy lipca nie pozostawia adnych zudze, e taki plan jest nie do przyjcia. Pomys z dziaalnoci misjonarsk tego Starego Manipulanta jest wykluczony - powiedzia. Ale gdyby kto to zrobi, musiaby wpuci do Rosji wszystkie chrzecijaskie wyznania, eby powybijay si nawzajem krucyfiksami 41. Hitler mia inne plany. W tym samym mniej wicej czasie, w poowie lipca 1941 roku, owiadczy: Chrzecijastwo to najciszy cios, jaki spad na ludzko. Bolszewizm to jego bkart. Jedno i drugie jest ohydnym wymysem ydw 42. Ju pracowa nad likwidacj rnych Kociow. Wojna si skoczy oznajmi w grudniu - i wwczas zajm si moim ostatnim zadaniem - zrobieniem porzdku z Kocioem.

Dopiero wtedy nard niemiecki bdzie cakiem bezpieczny (...) W modoci miaem na to jedno rozwizanie: dynamit! Dzisiaj widz, e Kocioa nie da si zama na kolanie. Naley go odci jak zgangrenowan koczyn 43. Tak oto prys propagandowy mit o sprzyjajcych religii najedcach niemieckich, a sam fhrer stanowczo odrzuci myl o nawrceniu Wschodu na katolicyzm. W listopadzie 1941 roku Hitler za porednictwem Bormanna wyda zakaz a do odwoania wszelkich publikacji na temat sytuacji wyznaniowej w Zwizku Sowieckim44. Po latach von Papen zaprzeczy, jakoby jego pocztkowy zapa do reewangelizacji ZSRR wznieci w nim Watykan. Niemniej w Stolicy Apostolskiej istnia ju wtedy wydzia zajmujcy si prac misjonarsk na Wschodzie -Kongregacja ds. Kociow wschodnich, na ktrej czele sta kardyna Eugene Tisserant. Ten pochodzcy z Lotaryngii praat by w kurii - z racji swej niezalenoci i szczeroci - osobliwoci. Carlo Falconi nazywa go ksiciem Kocioa o wieckich, praktycznych pogldach, dla ktrego polityka jest niemal wszystkim, a wiat skada si wycznie z przyjaci i wrogw. Rzadko wychodzi z niego ksidz, ale wwczas jego sowa pal jak rozarzona stal45. To wanie Tisserant w prywatnym licie do kardynaa Emmanuela Suharda w Paryu napisa w maju 1940 roku: Boj si, e historia zgani Stolic Apostolsk za jej polityk samolubnego wygodnictwa 46. Jego poczynania w sprawie ewangelizacji wschodu Europy trafiy na forum nazistowskich dyskusji w lipcu 1941 roku. Antykatolicki szef nowo utworzonego Ostministerium, Ministerstwa ds. Wschodu, Alfred Rosenberg, bezzwocznie zakaza wpuszczania misjonarzy na wyzwolone wschodnie ziemie. Ale pokrzyowaniem planw Stolicy Apostolskiej i ograniczeniem jej dziaalnoci zaj si przede wszystkim Reinhard Heydrich, szef Reichssicherheitshauptamtu (RSHA), Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy. W memorandum z 2 lipca 1941, zatytuowanym Nowa taktyka Watykanu wobec Rosji, poinformowa MSZ, e Koci katolicki opracowa now koncepcj, ktr on nazwa planem Tisseranta. W zwizku z wojn Niemiec ze Zwizkiem Sowieckim Watykan postanowi skoncentrowa sw polityczn dziaalno zwizan z Rosj na Sowacji i w Chorwacji. Wedug Heydricha, plan polega na zwerbowaniu dodatkowych tajnych kapelanw, ktrzy wraz z hiszpaskimi i woskimi ksimi towarzyszyliby oddziaom walczcym na wschodnim froncie. Duchowni ci zajmowaliby si zbieraniem informacji wywiadowczych, szukajc sposobnoci do szerzenia katolicyzmu w miar posuwania si wojsk niemieckich. Nie wolno dopuci podsumowa Heydrich - aby na nowej sytuacji, jaka rozwija si na rosyjskiej ziemi podbijanej za cen niemieckiej krwi, najwicej skorzysta katolicyzm 47. Hitlera na tyle mocno zaniepokoia perspektywa ekspansji politycznego katolicyzmu w nowej Lebensraum (przestrzeni yciowej) Rzeszy, e 6 sierpnia i 6 padziernika wyda rozkazy, zakazujce wszelkiej dziaalnoci Kocioa na rzecz tubylcw. W rozkazie z 4 wrzenia polecano dowdcom meldowa naczelnemu dowdztwu o wszelkich przejawach oywienia si dziaa Watykanu wzgldem Rosji48. Informacje Heydricha byy do pewnego stopnia trafne, ale do zrozumienia znacznie bardziej zoonej polityki wschodniej Piusa XII nie mg wystarczy nazistom ograniczony plan Tisseranta. Istnia bowiem dalekosiny projekt upowszechnienia katolicyzmu w Zwizku Sowieckim, ktrego autorem by nie kardyna Tisserant, lecz Pius XI, a bardzo wanym wspautorem Eugenio Pacelli. Z pokazowego procesu przywdcw katolickich w Moskwie w roku 1923 Koci wycign lekcj, e z bolszewizmem nie ma co pertraktowa. Prby nawizania przez Pacellego negocjacji z sowieckimi dyplomatami, gdy by nuncjuszem papieskim w Berlinie, spezy na niczym. (Swoje gboko nieprzyjazne nastawienie do sowieckiego komunizmu, czyli bolszewizmu, wyrobi sobie, jak ju mwilimy, w roku 1919, po zetkniciu si z czerwonym terrorem w nuncjaturze w Monachium. W nastpnych latach za, gdy zapozna si z przeladowaniami katolikw w zotym trjkcie - Rosji, Meksyku i Hiszpanii - jego zawzito i nieprzejednanie w tej mierze wzrosy). Do roku 1925 wikszo biskupw obrzdku aciskiego w sowieckiej Rosji wyrzucono z kraju, uwiziono lub stracono. Tego roku Pius XI wysa tam z tajn misj wywicenia na biskupw kilku zakonspirowanych ksiy francuskiego jezuit, Michela d'Herbigny'ego. W drodze do Moskwy d'Herbigny zatrzyma si w Berlinie u Pacellego, ktry udzieli mu rad i wywici go na biskupa. Misja Francuza powioda si o tyle, e udao mu si wywici szeciu tajnych rosyjskich biskupw, tyle e wszystkich potem wykryto i wyeliminowano. W roku 1929, kiedy Pacelli awansowa na papieskiego sekretarza stanu, Pius XI utworzy Komisj ds. Rosji. Ponadto w tym samym roku, ale pniej, otworzy w Watykanie Papieskie Kolegium Rosyjskie, lepiej znane jako Russicum, i Papieskie Kolegium Rusiskie, w ktrych przysposabiano duchownych do suby w Zwizku Sowieckim. W proces ksztacenia kapanw do misji w Rosji zaangaowane byy rwnie w tajemnicy inne instytucje, w tym opactwo Grotta Ferrata pod Rzymem, opactwo Chevetogne w Belgii i opactwo w Velehradzie na Morawach. Kilka z najpotniejszych zakonw katolickich - redemptoryci,

augustynianie, jezuici i rne kongregacje w Polsce - rozwino wasne programy potajemnej ewangelizacji Rosji. Typowy zapa zwyczajnego parafialnego kleru, ktry zgasza si do misji w Rosji nawet z drugiego kraca Europy, uosabia John Carmel Heenan, ksidz z londyskiego East Endu, ktry pniej zosta arcybiskupem Westminsteru. Po uzyskaniu urlopu od swojego biskupa, bez jego wiedzy (cho z bogosawiestwem prymasa Westminsteru, kardynaa Hinsleya), w przebraniu handlowca, z ukrytym w wiecznym pirze skadanym krzyykiem, wyruszy on w 1932 roku do ZSRR. Przeywszy wiele przygd, zakocha si w swojej tumaczce i w kocu go aresztowano. Po jakim czasie udao mu si wydoby z kopotw i czym prdzej powrci do swojej bezpiecznej parafii w Anglii 49. Po inwazji Hitlera na Zwizek Sowiecki w roku 1941 ksia z watykaskich kolegiw Russicum i Rusiskiego oraz ochotnicy z Polski, Wgier, Sowacji i Chorwacji wyruszyli na Wschd. Podrowali jako wojskowi kapelani, niektrzy podawali si za cywilw zwerbowanych przez niemieck armi, inni za, zatrudniwszy si jako stajenni, zajmowali si komi w niemieckim Dowdztwie Transportu. Kiedy tylko znaleli dla siebie pomidzy Batykiem a Morzem Czarnym odpowiedni teren do pracy duszpasterskiej i misyjnej, zaczynali dziaa w pojedynk. Trafiajc na ziemie zamieszkane przez katolikw (obrzdku aciskiego lub wschodniego) stawali wobec pilnych, lecz i niebezpiecznych zada, przycigajc setki wiernych, ktrzy od lat nie przyjmowali sakramentw. Wikszo z nich w kocu zapano i rozstrzelano jako dezerterw i szpiegw albo zesano do obozw koncentracyjnych, a ci, ktrzy wpadli w rce Rosjan, skoczyli w guagach. Do dzisiaj nie opublikowano listy zaginionych, uwizionych i straconych misjonarzy50. Heydrichowska interpretacja planu Tisseranta nie ogarniaa wic zoonoci polityki Piusa XII w kwestii ewangelizacji Wschodu. Jej cech zasadnicz byo rozrnienie pomidzy katolikami obrzdku aciskiego i wschodniego, zwanego te niekiedy bizantyjskim lub orientalnym. Katolicy obrzdku wschodniego mieli wiele wsplnego z odszczepieczym prawosawiem, a na niektrych ziemiach, takich jak Ukraina, uniccy kapani mogli eni si zgodnie z praktyk Cerkwi prawosawnej. Kongregacja ds. Kociow wschodnich kardynaa Tisseranta zajmowaa si w zasadzie katolikami obrzdkw wschodnich, ktrzy uznawali rzymskiego papiea. W niektrych rejonach, jak na Ukrainie, a zwaszcza w nowej Chorwacji, obrzdek aciski i wschodni z sob koegzystoway. Do planu Tisseranta naleao popieranie katolickiego obrzdku wschodniego przez przysyanie na te ziemie ksiy oraz ksiek katechetycznych i liturgicznych. Ale dla Pacellego nowa sytuacja tego obrzdku w Niepodlegym Pastwie Chorwackim stanowia nowy impuls do ambitnych marze, ktre w roku 1913 skusiy jego i kuri rzymsk do wynegocjowania konkordatu z Serbi: o dotarciu z ewangelizacj - pod auspicjami obu wiernych papieowi obrzdkw - na wschd, do Rumunii, a z niej przez Ukrain do Rosji, oraz na poudnie, do Grecji. Moliwo skuszenia odszczepieczych wyznawcw prawosawia do masowych nawrce dziki bliskoci katolickiego obrzdku wschodniego ich wierze wyjania pobaliwo Piusa XII wobec Pavelicia i jego morderczego reimu. Zwalczanie jego polityki przymusowych nawrce, wywzek i rzezi potpieniami i ekskomunikami zagrozioby bytowi chorwackiego przyczka na drodze do ewangelizacji Wschodu. W zwizku z tym Pacelli wybra oczywicie cierpliwo, ugodowo i patrzenie przez palce. Dla niego ekumenizm znaczy tylko jedno: e oddzieleni chrzecijascy bracia pojm, i zbdzili, i na powrt w peni zjednocz si z papieem i Rzymem. W roku 1940 arcybiskup Stepina powiedzia jugosowiaskiemu ksiciu regentowi Pawowi: Najlepszym wyjciem byoby, gdyby Serbowie powrcili do wiary swoich ojcw, to znaczy, skonili gowy przed namiestnikiem Chrystusa, Ojcem witym. Dopiero wtedy moglibymy odetchn w tej czci Europy, gdy bizantynizm odegra straszliw rol w historii tej czci wiata51. Obwieszczajc dokadnie taki wanie cel w encyklice Rzym i Kocioy wschodnie (Orientalis ecclesiae decus, z 23 kwietnia 1944 roku), Pius XII ogromnie liczy na usunicie starodawnych przeszkd pomidzy Kocioami wschodnim i rzymskim, gdy, jak napisa, wita wreszcie dzie, kiedy bdzie jedno stado w jednej owczarni, jednakowo posuszne Jezusowi Chrystusowi i jego Namiestnikowi na ziemi. Doprowadzenie do tej jednoci, wywodzi, jest tym bardziej pilne, e wierni Chrystusowi powinni pracowa razem w jednym Kociele Chrystusowym po to, aby stworzy wsplny, zwarty, zjednoczony, nieugity front przeciwko z dnia na dzie coraz silniejszym atakom wrogw religii 52. Ale ambicja Pacellego, by zewangelizowa Wschd, nie wyjania skwitowania przez niego milczeniem eksterminacji ydw w Chorwacji, milczeniem analogicznym do braku reakcji z jego strony na los ydw w innych krajach Europy. Zanim jednak zajmiemy si postaw Piusa XII wobec ich zagady, na koniec godzi si wspomnie o zwizkach losw wojennych bogactw ustaszw z dziaaniami Watykanu, ktrych echa trwaj do dzi.

Chorwackie zoto i ODESSA

ledztwa prowadzone przez aliantw po wojnie wykazay, e zrabowany, skadajcy si gwnie ze zotych monet skarb uciekajcych ustaszw wart by okoo osiemdziesiciu milionw dolarw53. O porozumieniu Watykanu z reimem chorwackim wiadcz gocinno, jak ustaszom okazao papiestwo, oraz udostpnienie wasnych magazynw i sejfw dla ich zota, ktrego cz zrabowali ofiarom eksterminacji - Serbom i ydom. Podczas wojny kolegium San Girolamo delii Illirici w Rzymie stao si domem dla chorwackich ksiy, ktrych wyksztacenie teologiczne finansowa Watykan. Pniej byo ono kwater gwn powojennego ustaszowskiego podziemia, organizujc chorwackim zbrodniarzom wojennym trasy ucieczki. To tu wyposaano ustaszy w faszywe paszporty i nazwiska, aby mogli unikn aresztowania przez aliantw 54. Czoow postaci w San Girolamo by chorwacki profesor seminarium, ojciec Krunoslav Dragonovic, nazwany przez agentw wywiadu amerykaskiego alter ego Pavelicia. Do Rzymu przyby w roku 1943 pod pretekstem pracy dla Czerwonego Krzya, ale, wedug amerykaskich rde wywiadowczych, w rzeczywistoci zajmowa si koordynacj wsppracy wosko-ustaszowskiej. Po wojnie sta si gwn postaci w zaatwianiu byym ustaszom ucieczek do Ameryki Poudniowej, zwaszcza do Argentyny. Wedug wczesnych rde CIA, pozwolono mu te ulokowa w Watykanie archiwum chorwackiego poselstwa oraz kosztownoci wywiezione z Chorwacji przez uciekajcych ustaszy 55. Ojciec Dragonovi wsppracowa z amerykaskim kontrwywiadem wojskowym (CIC) przy zorganizowaniu ucieczki z Europy antykomunistycznego informatora i hitlerowskiego zbrodniarza wojennego Klausa Barbiego 56. Barbie, szef Gestapo w Lyonie w latach 19421944, torturowa i mordowa ydw i czonkw francuskiego ruchu oporu. Zanim ochraniajcy go w czasie zimnej wojny CIC pomg mu si dosta do Boliwii, zbrodniarz od pocztku 1946 do koca 1947 roku mieszka w kolegium San Girolamo pod skrzydami Dragonovicia. Usunicie Dragonovicia z San Girolamo na polecenie watykaskiego Sekretariatu Stanu kilka dni po mierci Pacellego, w poowie padziernika 1958 roku, podpowiada, i kapan ten a do koca korzysta z osobistej ochrony zmarego papiea57. Jeli zasug Pacellego jest wykorzystanie eksterytorialnych kocielnych budynkw w Watykanie jako schronisk dla ydw podczas niemieckiej okupacji Rzymu, to jego win jest przechowywanie w tyche budynkach nazistowskich i ustaszowskich zbrodniarzy wojennych. Nie ma jednak adnych dowodw na to, by papie i Watykan mieli zwizek z organizacj znan szeroko pod nazw ODESSA, ktra pono sfinansowaa i zaplanowaa ucieczk pewnej liczby zbrodniarzy hitlerowskich do Ameryki Poudniowej. Pewne jest, e postaciom takim jak Franz Strangl, komendant obozu w Treblince, faszywe dokumenty dostarczy i dopomg ukrywa si w Rzymie sympatyk hitlerowcw, biskup Alois Hudal, ale wysiki renomowanych dziennikarzy, by powiza organizacj ODESSA z Watykanem i hitlerowskim zotem, okazay si daremne. Gitta Sereny w swojej ksice W ten mrok pisze, e istnienia organizacji ODESSA dotychczas nie udowodniono 58. Podkrela jednak konieczno zbadania motyww postpowania ludzi pokroju Hudala, rwnie skutecznych w dziaaniu jak organizacja. Trjka brytyjskich dziennikarzy Magnus Linklater, Isabel Hilton i Neal Ascherson ktrzy w swojej ksice o Klausie Barbiem zbadali te twierdzenia dotyczce organizacji ODESSA, nie znaleli wystarczajcych dowodw jej dziaalnoci. Amerykaskie i brytyjskie badania w tej sprawie wci nie daj zadowalajcych wynikw, napisali, dochodzc do wniosku, e co prawda organizacja ta moga istnie, ale nie znaleziono adnych dowodw, i ODESSA tworzya spjn sie 59.

XV. WITO PIUSA XII

Kiedy wiosn 1942 roku do Piusa XII zaczy dociera wiarygodne wieci o ostatecznym rozwizaniu, to mimo ponawianych wezwa aliantw i organizacji ydowskich, aby zabra gos, znowu zagra na czas, czekajc na waciwy moment. Zwleka z tym a do 24 grudnia, kiedy to pod koniec dugiego boonarodzeniowego ordzia przez radio wspomnia o setkach tysicy, ktrzy nie z wasnej winy, czasem tylko z powodu swej narodowoci lub rasy, s skazani na mier lub stopniow zagad 1. Dalej ju w publicznym potpieniu ostatecznego rozwizania si nie posun, cho nazwanie rzeczy po imieniu mogoby co zmieni. wczeni obserwatorzy podawali rne powody i motywy takiej postawy, a dyskusje nad ni cigny si latami. Wymieniano bojaliwo, niezdecydowanie, przychylno dla nazistw, antysemityzm, zrozumia ostrono w obawie przed konsekwencjami dziaa, ch pozostania bezstronnym, by w przyszoci mc wystpi w roli rozjemcy, niepewno co do rzetelnoci informacji, lk

przed rozprzestrzenieniem si komunizmu w miejsce mniejszego za, jakim jest narodowy socjalizm. Ale jak z dzisiejszej perspektywy przenikn sumienie tak bardzo skrytego papiea? Na pocztek mona zbada - bez sentymentw, uprzedze i le ulokowanego szacunku - jakim papieem okaza si dla Kocioa swojej epoki. Bo przecie ca sw osobowo podporzdkowa bez reszty wasnemu pojmowaniu roli namiestnika Chrystusa na ziemi. Jeli mia jaki papieski program, jaki plan, to czy sprosta on kryzysowi wojny wiatowej i reimowi Hitlera? Czy sprosta ostatecznemu rozwizaniu? To odpowiedzi na te wanie pytania decyduj o naszym osdzie jego reakcji na zagad ydw. Wychowywany od wczesnego dziecistwa na kulturze i historii papiestwa, wiadom swojej pozycji czoowego papabile w latach trzydziestych, Pacelli bynajmniej nie chcia by papieem, ulegajcym presji wyzwa, jakie niosa wojna. Wiemy, e ju przed rokiem 1942 dy do zapewnienia sobie wielkoci zgodnie z pewn ide. O jego doniosym planie, obmylonym na dugo przed tym, nim wstpi na tron papieski, powiedzia po latach kardyna Giuseppe Siri, ktry zna go dobrze jako watykaskiego sekretarza stanu 2. Po pierwsze, Pius XII ywi ambicj duchow - aspirowa do witoci. Po drugie, pragn poszerzy i umocni zakres swej papieskiej wadzy wobec Kocioa i wiata. Po trzecie, dy do wniesienia historycznego wkadu w nauczanie Pisma witego i reform liturgii - ustalony wzorzec odprawiania katolickich naboestw na caym wiecie. Po czwarte, tak jak wszyscy wielcy papiee w przeszoci, chcia zostawi po sobie w Watykanie konkretny lad - przekopa krypt w. Piotra (zadanie to powierzy zaufanemu Ludwigowi Kaasowi) w nadziei na znalezienie koci pierwszego biskupa Rzymu. Wreszcie, po ostatnie, zrobi co wyjtkowego i okazaego dla Przenajwitszej Dziewicy. Za pierwsz i ostatni z tych ambicji stao osobiste wyobraenie, jaka duchowo przystoi papieowi. Druga i trzecia wymagay zaangaowania w gbokie kwestie teologiczne o skutkach doniosych dla papieskiej wadzy. Std te w najmroczniejszych dniach wojny, midzy rokiem 1941 a 1943, Pius XII dzieli wysiki i uwag midzy te, gwnie duchowe i teologiczne, denia, do czego dochodziy biece obowizki reagowania na wojenne wypadki. Podstaw jego duchowoci bya osobista, pielgnowana przez cae ycie pobono, przeciwstawiona wieckoci i doczesnoci. Eugenio Pacelli wychowa si, jak wspomnielimy, na Naladowaniu Chrystusa Tomasza Kempis. Pami, pokora, skupienie na wasnej duszy, spokj, czysto, prostota, samozaparcie si, oderwanie od wiata - oto jakie cechy rozwija w sobie od dziecka. Uwydatnia to jego ascetyczny wygld naturalna chudo, cera blada jak pergamin - i wraenie, jakby cay czas uczestniczy w kocielnym obrzdzie. Pozy, jakie przyjmowa, gdy si modli, przywodziy na myl witych z witray. Na tle barokowego wystroju Watykanu jego niemiao i prostota przydaway mu skromnoci, a ywe zainteresowanie gomi - witobliwoci. Ze zoonych przed komisj beatyfikacyjn zezna wynika, e Pius XII sypia najwyej po cztery godziny dziennie 3. Odmawia sobie takich yciowych przyjemnoci jak kawa, rezygnowa z ogrzewania w rodku zimy, a wiele godzin w dzie i w nocy spdza, jednoczc si z Panem, odizolowany od wiata, jakby wszed na szczyt gry albo zszed do katakumb. Giovanni Montini, przyszy Pawe VI, zapamita jego modlitw w rodku nocy przy grobach dawnych papiey pod Bazylik w. Piotra. Nigdy dotd nie widziaem rwnie wzruszajcego obrazu wsplnoty witych i duchowego acucha nastpcw Chrystusa (...) - wyzna z podziwem. - Koci, ta ywa, duchowa i widzialna rzeczywisto, jest obecny bardziej ni kiedykolwiek 4. Ciekawe, e przez pomyk z nastpcw witego Piotra zrobi nastpcw Chrystusa. Podczas gdy jego poprzednikw i nastpcw mczya samotno zwizana z urzdem papiea, to Piusowi XII chyba bardzo odpowiadaa. Nie mia najmniejszej potrzeby ani chci na dyskusje z kocielnymi hierarchami, konsultacje czy krytyk wieckich stosunkw midzynarodowych, a c dopiero na krytyk powszedniej polityki Kocioa. Z wyniosoci swojego tronu spoglda na wszystko sub specie aeternitatis. Prawdziw rzeczywistoci, w ktrej y, byo, jak twierdzi, krlestwo ducha, a nie nierealny i ulotny ziemski pad paczu, o czym czsto przypomina wiernym, spogldajc na walczce strony z bardzo, zda si, wysoka i stawiajc midzy nimi - aliantami i pastwami Osi, krajami demokratycznymi i totalitarnymi etyczny znak rwnoci. W osamotnieniu wspczesnego przywdcy Kocioa widziano wwczas mistyczny aspekt roli papiea, w adnym razie sabo czy wad. Spowiednik Piusa XII przez dziesi lat, kardyna Agostino Bea, wyraa si o jego samotnoci w samych superlatywach. By on, wedug niego (podobnie jak wedug niemieckigo jezuity Leibera), czowiekiem z gruntu samotnym w swej wielkoci i silnym poczuciu odpowiedzialnoci, a przez to samotnym take w swej surowej prostocie i w yciu 5. Swj pogld na wasn samotno wyrazi Pacelli w symbolicznej formie w powiconym mu filmie, ktrego nakrcenie zleci w lecie 1942 roku. Wsppraca z Luigim Gedd, przewodniczcym woskiej Akcji Katolickiej, przy powstaniu filmu rozpocza si w chwili, kiedy do Watykanu zaczy napywa wieci o

ostatecznym rozwizaniu. Przeznaczony do dystrybucji na caym wiecie, godzinny obraz Pastor Angelicus przedstawia codzienne ycie papiea i spenienie w jego osobie proroctwa irlandzkiego mnicha Malachiasza, i dwiecie szedziesity drugi nastpca witego Piotra bdzie nazwany Anielskim Pasterzem 6. Zaczynajcy si i koczcy obrazem figury dobrego pasterza (Pacellego lub Chrystusa), ktry trzyma na ramionach baranka, film opowiada o budujcym yciu Piusa XII od urodzenia do koronacji i o jego dniu powszednim 7. Spraw trwajcej wojny zaatwiay dwie sekwencje: strzelajcych dzia i toncego okrtu. Kilka kadrw pokazywao watykaskich urzdnikw z biura poszukiwania osb zaginionych i siostry miosierdzia opiekujce si rannymi. Duej za to film zatrzymywa si na ogrodach, loggiach, marmurowych salach Watykanu i wspaniaoci Bazyliki w. Piotra. piewajce w tle wielkie chry podkrelay niezmcony spokj. Kocielni dostojnicy i kardynaowie w olniewajcych szatach klkali i kaniali si papieowi. W innej sekwencji, sunc wolno po starym oliwnym gaju, niczym czysty biay duch, samotny Pius XII czyta jaki dokument, po czym, nie podnoszc oczu, wsiada do limuzyny z tronem w miejscu tylnego siedzenia, jego szofer za pada na kolana i si egna. W kolejnym fragmencie wita wosk rodzin krlewsk - krla i ksiniczki, ktrzy skadali hod zwierzchnikowi wszystkich krlw na ziemi - a w jeszcze innym udziela pierwszej komunii dziewczynkom z liliami. Obraz nienobiaej sutanny pord biaych komunijnych sukienek stanowi przesanie: papie jest rdem czystoci. Pius XII rozkada rce w gecie, ktry Tardini nazwa ofiarowaniem, i bogosawi wielbice go tumy. Do pna w nocy w jego gabinecie palio si wiato, bo gdy wiat spa, on czuwa, kad chwil powicajc subie ludzkoci. To wanie wraenie, i bytuje w oddzielnym, pozbawionym czasu ziemskim niebie, ktre oderwao si i odpyno od kontynentu ycia, zwiodo wiele osb. Ale garstka nieco mniej romantycznych i wraliwych papieskich goci kada jego charyzm na karb wasnej autosugestii. Pisarza Johna Guesta, ktry pozna Piusa XII w czasie wojny, zbi z tropu przemony zapach wydzielany przez papiea. Nie zapach w materialnym sensie, w adnym przypadku wonny czy powabny, lecz chodny, bardzo czysty (...) Rodzaj zachwycajcego zapachu porannej rosy, ktr da si okreli jako nag nieobecno wszelkich innych aromatw (...) Moe to sprawa wyobrani, moe wspczulna nerwowa reakcja nosa w chwili silnego pobudzenia innych zmysw, a moe nawet najprawdziwsza, oryginalna wo witoci 8. Rzecz w tym, e matka Pasqualina zwyczajowo skraplaa rce i chusteczk Pacellego odkaajcym pynem, aby przypadkiem nie zarazi si czym w kontaktach z ludmi. Tak wygldaa zewntrzna strona jego papieskiej pobonoci. Dziwne, e tak mao osb zwrcio w owym czasie uwag na pozy, ktre przybiera przed kamer, i podejrzane rda jego przydomka Pastor Angelicus9. Okazjonalni gocie w Watykanie nie mieli te najmniejszego pojcia, i wymaga, aby nikt nie mci mu codziennych spacerw po watykaskich ogrodach (pracujcy tam robotnicy musieli w takich razach chowa si po krzakach). Jakie jednak moralne i duchowe treci kryy si pod t fasad? Gwn cech powszedniej duchowoci Pacellego byo uwielbienie dla Marii Panny. Po wybuchu wojny szczegln cze zacz ywi dla Matki Boskiej Fatimskiej, ktrej kult zapocztkowaa w czasie pierwszej wojny wiatowej seria jej objawie trojgu portugalskim dzieciom i przekazanie im przez ni maryjnych tajemnic. Tajemnice te dotyczyy gwnie wymogu modlenia si wiernych do niej w celu zaegnania wiatowego konfliktu, ekspansji komunizmu i wreszcie zagady wiata wskutek gniewu Boego. Pius XI zaaprobowa te objawienia, a dyktatorzy Portugalii i Hiszpanii, Salazar i Franco, uczynili z fatimskiego kultu godo faszystowskiej solidarnoci. Pacelli nie tylko uwierzy w wizje pastuszkw (podobnie jak pniej Jan Pawe II), ale w fakcie, i pierwsze z nich miao miejsce 13 maja 1917 roku, w dniu - ustanowionym potem witem Matki Boskiej Fatimskiej - w ktrym zosta biskupem, dostrzeg mistyczny zwizek z wasn osob. W roku 1940 siostra Lucia, jedyny yjcy wiadek objawie, w licie do niego zadaa, aby zgodnie z nakazem Przenajwitszej Panny powici Rosj Niepokalanemu Sercu Maryi. Ale do Rosji (nie wymieniajc jej wszake z nazwy) i Matki Boskiej nawiza Pius XII ostronie dopiero 31 padziernika 1942 roku, kiedy w audycji dla Portugalii pomodli si aluzyjnie za tych (...) u ktrych w kadym domu wisia Twj czcigodny obraz (...). Daj im pokj i przywied ich na powrt do jednej owczarni 10. Wreszcie, 8 grudnia 1942 roku, odpowiedzia na maryjny apel siostry Lucii, cho nie literalnie. Zebrawszy wok siebie w Bazylice w. Piotra czterdziestu kardynaw, powici Niepokalanemu Sercu Maryi nie Rosj, ale cay wiat (co, poniewa nie speni yczenia. Marii Panny co do joty, uznano potem za przyczyn wzrostu potgi Zwizku Sowieckiego w czasie zimnej wojny). W roku 1944 siostra Lucia powierzya mu synn, zawierajc pono dat wybuchu trzeciej wojny wiatowej, trzeci tajemnic fatimsk, przykazujc otworzy j w roku 1960. Zapiecztowana, spocza w kasetce na biurku PiusaXII i pozostaa w niej do jego mierci. W roku 1960 Jan XXIII przeczyta przepowiedni i bez sowa pogrzeba j gboko w

archiwach Watykanu. Znaczenie kultu fatimskiego w myleniu Pacellego jest wane ze wzgldu na gnostycki posmak zawarty w koncepcji, e za zwyk zason pozorw istniej krlestwa wiata i ciemnoci, gdzie Panu Bogu, Dziewicy Marii, Michaowi oraz wszystkim anioom i witym sprzeciwiaj si moce Ksicia Ciemnoci i jego upadli anioowie, ktrzy - wedle sw wczonych przez Leona XIII do modlitwy koczcej msze kr po wiecie, eby gubi dusze. Z takiej perspektywy to, co si dzieje na wiecie, zaley od wstawiennictwa Marii i jej Syna, w ktrych mocy jest tak ukrci wadz Szatana, by nie byo wojen i wani. Warunki tego rzeczywistego pokoju opieraj si na objawieniach maryjnych, uznanych za autentyczne przez papiea, ktrego wadza jest zatem porwnywalna z wadz Matki Boskiej. Odkd w roku 1854 Pius IX ustanowi bez zgody biskupw dogmat o niepokalanym poczciu Najwitszej Marii Panny, w umysach wspczesnych papiey zakorzeni si bliski zwizek pomidzy ich wadz a Matk Bosk. Krtko mwic, rozwj ludzkich dziejw zaley nie od wsplnych, spoecznych dziaa i odpowiedzialnoci, ale od potwierdzonych przez papiestwo cudownych interwencji, w ktrych poredniczy Maria Panna. Taki wiatopogld zbiega si pod pewnymi wzgldami z innym katolickim kultem popieranym przez papiey pierwszej poowy stulecia - krlewskoci Chrystusa - bliskim zwaszcza Piusowi XI i nagonionym w pierwszej encyklice Piusa XII Ciemnoci kryj ziemi. Wedug niektrych jego interpretatorw, druga wojna wiatowa bya wyzwaniem rzuconym przez szataskie moce Krlestwu Chrystusa i przejciowym zawieszeniem Jego najwyszej zwyciskiej wadzy. Zgodnie z tym pogldem zezna przed komisj beatyfikacyjn jeden z siostrzecw Pacellego - w czasie wojny papie przeprowadza egzorcyzmy, majce wypdzi diaba, ktry, w jego mniemaniu, owadn dusz Hitlera, robi to za w rodku nocy w prywatnej papieskiej kaplicy.

Pacelli, Mistyczne Ciao Chrystusa i zagada ydw

Pielgnujc sw duchowo i przywizanie do kultu Marii Panny, Pius XII, tak jak jego dwudziestowieczni poprzednicy, uwaa si za jedynego stranika magisterium - oficjalnej nauki Kocioa przekazywanej przez wieki. Wszechstronnie wyksztacony we wszystkim, co dotyczy spraw kocielnych, najwaniejsze dla ksztatowania charakteru lata powici nie teologii, lecz prawu kanonicznemu. Niemniej pomidzy rokiem 1941 a 1943, gdy na wszystkich kontynentach sroya si wojna, z pomoc belgijskiego teologa z Uniwersytetu Gregoriaskiego, jezuity Sebastiana Trompa, zaj si dogbnym i czasochonnym roztrzsaniem szeregu istotnych, powizanych ze sob kwestii. Kiedy Koci jest naprawd sob? W jaki sposb Chrystus pozostaje w nim yw rzeczywistoci? Kto - i jak - naprawd jest zjednoczony z Kocioem? Te, zadawane od zarania chrzecijastwa, pytania zrodziy potne metafory o Mistycznym Ciele Chrystusa i Prawdziwym Ciele Chrystusa, metafory, a waciwie ywe symbole, ktrych kulminacj jest realizm ofiary mszalnej i prawdziwa obecno sakramentu Eucharystii: ofiary z chleba i wina, uwiconej jako ciao i krew Chrystusa i przyjmowanej w postaci komunii witej. Decyzja Piusa XII, by w samym rodku wojennego konfliktu zanurzy si w histori, Pismo wite i potny krg komentarzy do kocielnych doktryn, moe wyda si niebywaym unikiem i wybiegiem. Ale czy przez swj zwizek z zagadnieniem ofiary - krwi przelewanej za ludzko - nie stanowia aby podwiadomej reakcji na zagad ciaa Ludu Boego, dokonujc si wanie w Europie? Czy nie by to odpowiedni moment na solidarno z macierzyst - pewnoci w katolicyzmie istniay. Kiedy pod koniec lat trzydziestych wiat coraz mocniej par do wojny, grupa katolickich uczonych francuskich, z jezuit Henrim de Lubakiem (1896-1991) na czele, przystpia do dziea odnowy teologicznej 12. Pragnli zakoczy dugi okres antymodernistycznych i antyprotestanckich uprzedze we Francji, a zarazem zwalcza nazistowski neopoganizm i antysemityzm. A robic to, powracali do korzeni chrzecijaskiej wiary. De Lubac wierzy, e katolicyzm zatraci przekonanie, i Koci jest naprawd sob w obrzdzie Eucharystii, w ofierze i dzieleniu si komunijnym chlebem i winem. Wierzy te, e katolicyzmowi zagraa utrata poczucia duchowej wsplnoty wszystkich ludzi, ich solidarnoci w osobie Boga wcielonego w Jezusa Chrystusa. W swoich przedwojennych pismach de Lubac prbowa przekona katolikw, e chrzecijastwo jest religi spoeczn. Katolicyzm 13 oznacza, wedug niego, nie tylko zbawienie dla jednostek, lecz take wsplnot ludzkich. Ale jednostki nie wolno byo powica w interesie spoeczestwa, tak jak tego chciay ideologie totalitarne, poniewa kadego Bg stworzy na swe podobiestwo. Nie oznaczao to jednak, e czowiek szuka obecnoci Boga lub e Bg objawia sw obecno ludziom jedynie w intymnych, jednostkowych aktach wiary lub wycznie w obrbie zinstytucjonalizowanych form oficjalnej religii. W drugiej ksice de Lubaca, Corpus Mysticum (Mistyczne Ciao) 14, ukoczonej w roku 1938, ale upowszechnionej w pierwszych latach wojny (cho wydanej drukiem dopiero w roku 1944), myli te znalazy

pogbiony wyraz w uwagach na temat Eucharystii i Mistycznego Ciaa Kocioa. De Lubac wywodzi, e w jedenastym wieku poczucie prawdziwej obecnoci Chrystusa w ludzkich spoecznociach osabo. Tylko cud mg przemieni powicony chleb w prawdziw obecno, a obecno Chrystusa we wsplnotach kocielnych staa si symboliczna, a przez to mniej rzeczywista. Nastpstwem tego byo osabienie spoecznego katolicyzmu oraz wzrost siy i potgi rytuau, widoczny, na przykad, w zjawisku procesji Boego Ciaa 15. Koncepcje de Lubaca zakwestionoway struktur wadzy w dwudziestowiecznym Kociele, kadcym nacisk na cudowno, na zindywidualizowan, sprywatyzowan pobono ludow, a zwaszcza na uprzywilejowan pozycj kapanw, z papieem jako kapanem najwyszym. Ale przede wszystkim rzuciy wyzwanie jego strukturze organizacyjnej i jurydycznej. Ponadto ksika de Lubaca zachcaa katolikw do jednoci z innymi wyznaniami chrzecijaskimi, a chrzecijan do jednoci z innymi religiami, w tym z judaizmem 16. Z perspektywy czasu jego idee mog wyda si w kontekcie wojny wiatowej zawie i bez znaczenia, niemniej stanowiy one wane podoe dla postawy Pacellego wobec ydw i ich zagady. 20 maja 1943 roku Pius XII opublikowa encyklik Mystici corporis (O Mistycznym Ciele), ktrej tytu nawizywa do rozprawy de Lubaca 17. Stwarzajc pozory poparcia niektrych koncepcji inspirowanych pracami tego filozofa i jego krgu, w rzeczywistoci dokument ten przyznawa papieowi jeszcze wiksz wadz i moraln suszno za spraw definicji chrzecijaskiej jednoci, w ktrej nie ma miejsca dla nikogo, kto nie jest zjednoczony z papieem. Czy Koci nie jest naprawd sob - pyta Pacelli - ze wzgldu na swe posuszestwo wobec nastpcy Piotra, ktry jest przecie namiestnikiem Chrystusa na ziemi, a wic yw, materialn gow Mistycznego Ciaa? Wojna, dowodzi, z jej nienawici, urazami i posiewem wani, odwrci ludzkie serca od nietrwaych rzeczy ziemskich ku rzeczom wiecznym i boskim. Dlatego dzieci Chrystusowe na caym wiecie spojrz na namiestnika Jezusa Chrystusa na ziemi jak na kochajcego ojca wszystkich, ktry cakiem bezstronnie i bez uprzedze, niedostpny wichrom ludzkich namitnoci, wszystkie swoje siy powica goszeniu i obronie prawdy, sprawiedliwoci i mioci bliniego. Uznajc na pozr, i caa wsplnota ludzka powoana jest do zbawienia, podkrela, e istnie moe tylko jedna wiara, wiara zjednoczona z Rzymem. W samej naturze schizm, herezji i odszczepiestw ley, i oddzielaj one czowieka od Ciaa Kocioa 18, obwieci, w zdumiewajcej jak na owe czasy refleksji stwierdzajc, e nie kady grzech, nawet najciszy, do nich naley ani te nie trac ycia ci, ktrzy skutkiem grzechu pozbawili si mioci i aski Boej, a tym samym pomiertnej nagrody, ale zachowali chrzecijask wiar i nadziej. Innymi sowy, katolicy naleeli do Ludu Boego bez wzgldu na ciar swych grzechw, w przeciwiestwie do wszystkich, niechby nie wiem jak dobrych i przyzwoitych, ktrzy nie podporzdkowali si papieowi. Jest przeto niebezpiecznym bdem twierdzi, e uznaje si Chrystusa za gow Kocioa, jeli nie jest si wiernym i posusznym Jego namiestnikowi na ziemi, podsumowa. Jak te teologiczne koncepcje maj si do najbardziej niszczcej wojny w historii? W jaki sposb Pius XII czy potn symbolik Mistycznego Ciaa ze zem nazizmu i jego ofiarami? wiadom wielkiej odpowiedzialnoci, ktra na Nas spoczywa, oznajmia, e zobowizany jest zoy wane owiadczenie. Ku naszemu gbokiemu blowi, widzimy, e kaleki, umysowo upoledzonych i obcionych chorobami dziedzicznymi umierca si czasem pod pretekstem, i stanowi nieznony ciar dla spoeczestwa, i e, co gorsza, niektrzy uznaj te praktyki za postp i odkrycie wielce poyteczne dla wsplnego dobra. Krew tych nieszczliwych istot, szczeglnie bliskich Odkupicielowi, gdy szczeglnie godnych litoci, woa do Boga z ziemi 19. W jego wanej deklaracji nie byo nic szczeglnie godnego uwagi i miaego. Ani sowa o nazistowskich zbrodniarzach, a przecie niemiecki biskup Clemens von Galen w kazaniu 5 sierpnia 1941 roku (jego kopie RAF rozrzuci nad Niemcami) bardzo ostro potpi hitlerowski program eutanazji. Na szczegln ironi zakrawa w tej sytuacji fakt - podkrelony w ksice Michaela Burleigha mier i ocalenie (1994) - i program w ograniczono nie ze wzgldu na protest von Galena, lecz dlatego, e pod koniec roku 1941 rodki umiercania skierowano do likwidacji ydw. Cakiem jednak niezalenie od tego papieski dokument wymownie odsania, uwypukla i wzmacnia cakowite milczenie papiea wobec bezmiaru okruciestw trwajcej wanie Zagady. Gwn cech pobonoci Piusa XII byo zatem jej gbokie uwewntrznienie, idce w parze z jego gnostyczn w stylu, maryjn wiar, odrzucajc spoeczny obowizek pracy nad chrzecijaskim zbawieniem. Co wicej, w swoich rozwaaniach doktrynalnych okaza rezerw wobec wspczesnych prb przywrcenia teologicznych podstaw spoecznego chrzecijastwa i solidarnoci rodzaju ludzkiego. W rzeczywistoci jego interpretacja doktryny Mistycznego Ciaa utwierdzia go w pogldach na temat papieskiej ideologii wadzy i w mniemaniu, e niekatolicy s obcy Ludowi Boemu.

Przede wszystkim jednak jego papieski program w samym rodku wojny - denie do witoci i zabiegi, aby przynaleno do Ludu Boego utosami z posuszestwem wobec papiea - nie sprzyja rozbudzeniu u wiernych poczucia odpowiedzialnoci i powszechnej identyfikacji z losem europejskich ydw.

XVI. PACELLI A ZAGADA YDW

Rozwj programu ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej w pierwszych trzech latach wojny zbieg si z pierwszymi trzema latami pontyfikatu Pacellego. Wiele planowano i realizowano potajemnie, poniewa reim nazistowski by wyczulony, a nawet ba si niekontrolowanej opinii publicznej. Ale aden szeroko zakrojony plan zniszczenia caej nacji nie mg by dugo trzymany w tajemnicy, dlatego 3 stycznia 1939 roku Adolf Hitler wyjawi swe zamiary wzgldem ydw. Jeeli midzynarodowemu ydostwu uda si, w Europie lub gdziekolwiek, wcign narody w wojn wiatow, to zakoczy si to nie bolszewizacj Europy i zwycistwem judaizmu, ale wytpieniem ydowskiej rasy 1 ostrzeg. Pod koniec lipca 1941 roku, miesic po zaatakowaniu 22 czerwca przez Niemcw Rosji, Reinhard Heydrich otrzyma rozkaz poczynienia wszystkiego co niezbdne do cakowitego rozwizania kwestii ydowskiej w niemieckiej sferze wpyww w Europie. Przed jesieni 1941 roku podjto przygotowania do przedsiwzicia na niespotykan skal, jedynego takiego w historii: planowego zniewolenia, deportacji i zagady caego narodu. We wrzeniu 1941 roku Hitler zarzdzi, by wszyscy niemieccy ydzi nosili te gwiazdy Dawida, ju obowizujce w Polsce. Takie napitnowanie dziaao demoralizujco i niszczycielsko na zmuszonych do ich noszenia ludzi, w tym chrzecijan pochodzenia ydowskiego. W zwizku z tym niemiecki episkopat zaapelowa do wadz, by pozwoliy ydom usun gwiazdy, ale nie wszystkim, tylko katolikom. Gestapo odmwio. W padzierniku rozpoczto pierwsze masowe deportacje niemieckich ydw na wschd, co skonio niemieckich biskupw do ponownej dyskusji, czy poprosi o specjalne potraktowanie ydw nawrconych na katolicyzm. Postanowili jednak nie drani nazistw, nawet w obronie swoich wiernych 2.W tym samym miesicu funkcjonariusze Ministerstwa ds. Terenw Wschodnich postanowili uy do eksterminacji gazu trujcego. W listopadzie Goebbels owiadczy nikt nie bdzie wspczu ani roni ez nad losem ydw (...) Kady yd jest naszym wrogiem 3. 20 stycznia 1942 roku w willi przy Grossen Wannsee 58, z widokiem na podberliskie jezioro pod t sam nazw, odbyo si spotkanie. Przewodniczy mu Reinhard Heydrich, a uczestniczyo pitnastu wysokich funkcjonariuszy Trzeciej Rzeszy. Heydrich zada od zebranych wsppracy przy wprowadzeniu rozwizania. Realizujc ostateczne rozwizanie, ydw naley w odpowiedni sposb dostarczy pod stosownym nadzorem na Wschd celem wykorzystania jako siy roboczej - odczyta z instrukcji przygotowanej przez Eichmanna. - Tam, podzieleni wedug pci, ustawieni w robocze kolumny, zdolni do pracy zostan doprowadzeni do miejsc budowania drg, gdzie dua ich cz z pewnoci odpadnie wskutek naturalnej redukcji4. Wedug przygotowanych przez Eichmanna wylicze, miao odpa jedenacie milionw ydw, wcznie z zamieszkaymi w krajach jeszcze niepodbitych przez Niemcw. Chorwacj, katolickie pastwo cieszce si specjalnymi wzgldami Piusa XII, uznano za kraj, gdzie w problem znikn, poniewa zasadnicze kwestie ju tam rozwizano. Eichmann mia kierowa operacj ostatecznego rozwizania ze swojego sztabu w Berlinie, a jego przedstawiciele jedzi po europejskich stolicach i meldowa o wszystkich planowanych i przeprowadzonych deportacjach. Wywzki, ktre rozpoczto w marcu 1942 roku, trway do roku 1944. Obozy mierci zaoono i zorganizowano na odludnych terenach okupowanej Polski - w Owicimiu-Brzezince, Treblince, Becu, Sobiborze, Chemnie i Majdanku. Najwaniejszy wic sta si transport, wymagajcy uoenia skomplikowanego rozkadu jazdy, dostarczenia dodatkowych wagonw, zorganizowania bocznic i stranikw do pilnowania pocigw. Dlatego przedstawicieli Eichmanna wysano w tym celu do Francji, Belgii, Holandii, Luksemburga, Norwegii, Rumunii, Grecji, Bugarii, Polski, Czechosowacji i na Wgry. Do koca wojny zgino okoo szeciu milionw ydw. Ostateczne rozwizanie stao si bezprzykadn prb dla chrzecijaskiej wiary, religii opartej na koncepcji agape (mioci), ktra, niezalenie od rnic dzielcych ludzi, kadego szanuje jednakowo jako dziecko Boe i ktra, jak przypomnia w swojej pierwszej encyklice z roku 1941 Pius XII, cytujc sowa w. Pawa o uniwersalnoci chrzecijastwa, nie wyrnia Greka ani yda, obrzezania ani nieobrzezania, cudzoziemca, Scyty, niewolnika, bo wszystkim i we wszystkich jest Chrystus. Chrzecijanie stanli wic przed moralnym wyzwaniem. Czy oczywistym obowizkiem chrzecijanina nie byo bowiem protestowa i

przeciwstawia si bez wzgldu na konsekwencje eksterminacji ydw? Majcy dug histori, oparty na religijnych podstawach antyjudaizm chrzecijastwa, a zwaszcza katolicyzmu, w wieku dwudziestym bynajmniej nie osab. Owszem, przeladowanie ydw na gruncie ideologii rasistowskiej Hitlera, a c dopiero rozgrzeszenie zagady tej rasy, nie miecio si w kulturze katolickiej. Niemniej katolicyzm by na pierwszy rzut oka powizany ze skrajnie prawicowym nacjonalizmem, korporacjonizmem i faszyzmem, wyznajcym i czynnie wspierajcym antysemityzm. Praktycznie kady prawicowy dyktator tamtej doby urodzi si jako katolik i odebra katolickie wychowanie zarwno Hitler, jak Horthy, Franco, Petain, Mussolini, Pavelic i Tiso (katolicki ksidz). Zdarzay si te pojedyncze, lecz znaczce przykady antysemickich wypowiedzi katolickich biskupw, i to w poowie lat trzydziestych, kiedy przeladowania ydw w Niemczech nabray tempa. W roku 1936 prymas Polski, kardyna Hlond, wyrazi opini, e problem ydowski istnieje i istnie bdzie, dopki ydzi bd ydami5. Pius XI w swojej synnej encyklice Mit brennender Sorge z roku 1937 wprawdzie odrzuci poniewczasie rasizm, ale nie unikn, jak widzielimy, szcztkowego antyjudaizmu. Dlatego mimo jego oczywistych wskaza biskupi sowaccy, na przykad, powtrzyli w licie pasterskim oskarenia, e ydzi s bogobjcami 6. W czasie wojny antyjudaizm, a nawet antysemityzm zagoci nawet w samym sercu Watykanu, zwaywszy na to, e doradca Piusa XII w sprawach teologicznych, czoowy dominikaski teolog i neotomista GarrigouLagrange, by gorcym zwolennikiem marszaka Ptaina, a poza tym blisko przyjani si z ambasadorem rzdu Vichy przy Stolicy Apostolskiej. W nikczemnej depeszy dyplomata ten, podpierajc si cytatami z Tomasza z Akwinu, zebranymi przez rzymskich neotomistw, poinformowa swych przeoonych, e Watykan nie sprzeciwia si antyydowskim ustawom Etat Franais 7. A co myla o przeladowaniach, deportacjach i zagadzie ydw Eugenio Pacelli, obwoany przez innych i samego siebie namiestnikiem Chrystusa na ziemi?

Pacellego podr w milczenie

Przez cay rok 1942 do Piusa XII napyway wiarygodne informacje o szczegach ostatecznego rozwizania. Jednoczenie musia wysuchiwa nadsyanych z caego wiata mnocych si prb o jego wyrane potpienie. 9 lutego 1942 roku, zaledwie dwadziecia dni po konferencji w Wannsee, Hitler w histerycznym przemwieniu radiowym owiadczy, e ydzi zostan starci z powierzchni ziemi na co najmniej tysic lat!. Na t, przedrukowan przez rzymsk gazet II Messagero, mow zwrci uwag zarwno brytyjski pose przy Stolicy Apostolskiej, Osborne, jak watykaski sekretarz stanu Maglione, wspominajc w rozmowie z nim o nowym wybuchu nienawici Hitlera do ydw8 - Stan wiedzy i reakcje Pacellego na wydarzenia najlepiej wida, ledzc, jak rezydujcy w Watykanie Osborne namawia go do zabrania gosu. 18 marca 1942 roku do Watykanu, za porednictwem papieskiego nuncjusza w Bernie, nadeszo memorandum Richarda Lichtheima i Gerharda Riegnera, przedstawiajce drastycznie antysemickie rodki zastosowane na Sowacji, Wgrzech, w Chorwacji i w nieokupowanej czci Francji. Ich proba dotyczya tych katolickich krajw, w ktrych papie zachowa wpywy. Z watykaskich dokumentw wynika, e z wyjtkiem interwencji w Sowacji, ktrej prezydentem by praat Josef Tiso, i powcigliwych lokalnych inicjatyw nuncjusza apostolskiego we Francji, nie byo innych reakcji ani ingerencji ze strony Kocioa 9. W tym samym miesicu z rnych rde we wschodniej Europie napyno do Watykanu sporo doniesie o losie okoo dziewidziesiciu tysicy - w tym pokanej liczby ochrzczonych - ydw, ktrych wywieziono do obozw w Polsce 10. Nuncjusz papieski w Bratysawie napisa, e deportacja ta rwna si wysaniu wielkiej liczby ludzi na pewn mier. Wiosn 1942 roku wiat zasypay wiadomoci o stosowaniu przez hitlerowcw na terytoriach okupowanych polityki zabijania zakadnikw w odwecie za ataki partyzantw. W Watykanie dobrze o tym wiedziano, poniewa Niemcy, chcc zniechci przeciwnika do dalszych atakw, wcale si z tym nie kryli. Osborne odnotowywa wszystkie te wieci z zamiarem przekazania ich papieowi. Wczoraj, w dniu urodzin Hitlera, na znak aoby po milionach zabitych i torturowanych woyem czarny krawat, napisa 21 kwietnia do swojej przyjaciki Bridget McEwan, z ktr czsto korespondowa w czasie wojny. Tego samego dnia w rozmowie z kardynaem Maglionem wspomnia o swojej teorii, e Hitler i wszystkie jego szataskie dziea s by moe procesem wypdzania diaba z podwiadomoci niemieckiej rasy i e kiedy ten bolesny proces dobiegnie koca, [Niemcy] mog sta si przyzwoitymi czonkami wsplnoty narodw. Ale Maglione zby to jako dziecinad 11. Zbrodnie na zakadnikach osigny apogeum po mierci kierujcego ostatecznym rozwizaniem Reinharda Heydricha, ktrego zabili w Pradze dwaj czescy bojownicy ruchu oporu, zrzuceni przez brytyjski

wywiad. Z dziesiciu tysicy aresztowanych stracono tysic trzystu. W dniach 9-10 czerwca zniszczono oskaron o udzielenie schronienia zabjcom Heydricha wie Lidice, a wszystkich zamieszkujcych j mczyzn i chopcw rozstrzelano. Nastpnego dnia Osborne napisa do pani McEwan: Dano mi wyranie do zrozumienia, e J.S. [Jego witobliwo] ma z opini w [brytyjskim] MSZ i, jak mona sdzi, u Brytyjczykw. Wynika to w znacznej czci z jego wasnej winy, z drugiej jednak strony niezupenie, zwaywszy na to, e jest, jaki jest. Przykro mi z tego powodu, sdz jednak, i wiele przemawia za nim12. Z uwag tych wynika, e wskutek milczenia Pius XII zepsu sobie opini w Wielkiej Brytanii, a wrd ludzi otaczajcych go w Watykanie wzbudza ambiwalentne uczucia. W przypadku Osbornea zmniejszyy si one nieco na widok masy dzieci, ktre po pierwszej komunii czekay na papiea pod oknami jego komnat. 13 czerwca Osborne zapisa w swoim pamitniku, e bya to wzruszajca scena, ale, niestety, moralnego przywodzenia wiatu nie da si zachowa, udzielajc masowych audiencji woskim pierwszym komunikantom. Na Hitlera dobrotliwo Anielskiego Pasterza nie wystarczy, a moralnego przywdztwa nie zapewni goszenie nieprzestrzeganych Dziesiciu Przykaza 13. Kiedy po zbombardowaniu przez Japoczykw Pearl Harbor w grudniu 1941 roku Stany Zjednoczone przystpiy do wojny, Waszyngton poprosi swojego radc w ambasadzie w Rzymie, Harolda Tittmanna, eby zamieszka w Watykanie na tym samym statusie co Osborne. Po wielu dyplomatycznych przepychankach, gdy Stolica Apostolska z pocztku okazaa rezerw, 2 maja 1942 roku Tittmann otrzyma wreszcie stosown akredytacj, co zainaugurowao histori stosunkw dyplomatycznych papiestwa z Waszyngtonem. Od tej chwili Anglik i Amerykanin zaczli rozmawia o postawie Pacellego, utrwalajc swe opinie w urzdowych dokumentach. Pius XII jest niepopularny w Wielkiej Brytanii, stwierdzi - wedug Tittmanna Osborne, a rzd brytyjski ywi przekonanie, e papie asekuruje si na wypadek zwycistwa pastw Osi. 16 czerwca 1942 roku w raporcie dla Waszyngtonu Tittmann wyrazi pogld, i Pacelli, chowajc, niczym stru, gow w czysto religijne sprawy, osabi moralny autorytet, jaki zdoby dla papiestwa Pius XI. Kiedy zaapelowa do kardynaa Maglionego o potpienie represji po mierci Heydricha, ten jedynie pokrci gow i owiadczy, e to tylko by zaszkodzio 14. Raport koczya staa teoria Tittmanna na temat bezczynnoci i milczenia Pacellego, wedle ktrej wola on rozgniewa przyjaci ni wrogw, uznajc, e przyjaciele atwiej wybacz grzech zaniechania. Wida z tego, i czonkowie korpusu dyplomatycznego w Watykanie nie rozumieli zachowania Piusa XII, w zwizku z czym szukali wyjanie. W ostatnim tygodniu tego miesica dziki prasie i radiu cay wiat pozna los ydw w hitlerowskiej Europie (do tej pory zgino ich milion). Pierwsz seri wyeksponowanych, gonych artykuw o ich przeladowaniu i eksterminacji zamieci londyski Daily Telegraph. W pierwszym z nich, 25 czerwca, napisano, e w najwikszych rzeziach w historii wiata Niemcy wymordowali ponad 700 000 polskich ydw i e mordw tych - jak wynika z raportu przesanego tajnymi kanaami Szmulowi Zygelbojmowi, ydowskiemu czonkowi polskiej Rady Narodowej w Londynie - dokonano przy uyciu trujcego gazu. Pniej, w protecie przeciwko obojtnoci okazanej, w jego odczuciu, przez Zachd, Zygelbojm popeni samobjstwo. W drugim artykule, opublikowanym 30 czerwca pod tytuem Ponad 1 000 000 ydw zabitych w Europie, stwierdzano, i celem nazistw jest usunicie z kontynentu europejskiego tej rasy. Oba artykuy omwiono w BBC i za porednictwem Osbornea usysza o nich papie. Kiedy 30 czerwca i 2 lipca na ten sam temat napisa The New York Times, 21 lipca w nowojorskiej Madison Square Garden doszo do wiecu protestacyjnego. Mniej wicej w tym samym czasie szczegowe informacje o obozach koncentracyjnych w Polsce przewieli na Zachd trzej ydowscy uciekinierzy. Ich relacje rwnie trafiy do amerykaskich gazet. W ostatnim tygodniu lipca Osborne, Tittmann i ambasador Brazylii, Pinto Accioly, spotkali si, by ustali plan nakonienia Piusa XII do wygoszenia mowy potpiajcej hitlerowskie zbrodnie. Dwa dni pniej Osborne zapisa w swoim dzienniku: Wiem na pewno, e gdyby to byo moliwe, okazaby wspczucie innym nacjom. Dlaczego wic nie potpia niemieckich zbrodni na ludnoci w okupowanych krajach?. Historyk Owen Chadwick wtpi jednak, czy mimo potoku informacji Pacelli w peni zdawa sobie spraw z prawdziwej sytuacji ydw, i sugeruje, e nawet Osborne mia co do wspomnianych raportw wtpliwoci 15. Ale odkryte niedawno watykaskie listy brytyjskiego posa mwi co innego. 31 lipca 1942 roku napisa do pani McEwan: Czy pamita Pani swj ostatni list, a przynajmniej ostatni, jaki otrzymaem, z diatryb na milczenie Watykanu wobec niemieckich zbrodni w okupowanej Europie? Tak trafnie wyraa to, co odczuwam i mwiem ja, co mwili inni, e jego - nieco tylko zredagowany odpis - posyam papieowi. Mam nadziej, i nie poczyta mi Pani tego za naduycie zaufania. Pisz Mu, e przysaa mi go znajoma katoliczka i e jest

interesujcy jako wyraz brytyjskiej opinii - katolickiej i protestanckiej. Osobicie zgadzam si z kadym jego sowem i podobnie przedstawiem to w Watykanie. Bardzo to smutne, ale faktem jest, i autorytet moralny Stolicy Apostolskiej, z ktrej Pius XI i jego poprzednicy uczynili wiatow potg, niestety zmala. Podejrzewam, e J [Jego witobliwo] ma nadziej odegra wielk rol jako rozjemca i z tego wanie po czci powodu stara si zachowa neutraln pozycj midzy walczcymi stronami. Jednake, tak jak Pani mwi, niemieckie zbrodnie wojenne nie maj nic wsplnego z neutralnoci (...) tak wic milczenie papiea z pewnoci szkodzi celom, ktrym miao suy, przekrela bowiem jego rachuby na to, e przyczyni si do pokoju. Tymczasem dajc upust rozczarowaniu, odgrywa rol Anielskiego Pasterza, co go bardzo wyczerpuje i osabia ducha. To fatalne, e ten irlandzki mnich, bodaj Malachiasz, wybra dla dwiecie szedziesitego drugiego papiea przydomek Pastor Angelicus. Gdyby nazwa go Leo Furibundus [Srogi Lew], pewnie wszystko wygldaoby inaczej. W tej chwili krc tu film przeznaczony do rozpowszechnienia na caym wiecie, zatytuowany Pastor Angelicus. Nie potrafi wyrazi, jak nad tym bolej. Przypomina to hollywoodzk reklam 16. Historyk Chadwick wiedzia o licie pani McEwan, gdy cytuje fragment dziennika Osbornea, w ktrym jest o nim mowa. Ale w swojej metodycznie starajcej si oczyci Pacellego z zarzutw ksice wtpi, czy widzia on ten list na oczy. Nie mamy adnych dowodw - stwierdza - e [Osborne] pokaza ten list papieowi. Jednake 27 sierpnia w licie do pani McEwan brytyjski pose zapewnia, e przekaza list Ojcu witemu, a raczej jego okrojony wycig, dodajc, i drczy go z tego powodu mae poczucie winy, poniewa zaiste tak trafnie wyrazia Pani to, co bardzo wielu z nas czuje i co [papie] koniecznie powinien usysze z tak wielu ust, jak to moliwe17. W tym samym licie Osborne pisze, e na swojej cotygodniowej publicznej audiencji papie wygosi trzy dugie, kwieciste, ale, moim zdaniem, bardzo nudne kazania o stosunkach pomidzy panem a sucymi. Bardziej odpowiednim i pilnym przedmiotem rozwaa i zalece byyby chyba jednak stosunki pomidzy niemieckimi okupantami a ludnoci okupowanych krajw. W nastpnym miesicu Osborne potwierdzi, e przekaza rzeczony list papieowi, ale nie otrzyma na odpowiedzi. W zeszym tygodniu byem na audiencji (...) Papie wyda mi si starszy, chudszy i bardziej zmczony ni poprzednim razem (...) By jak zwykle skromny i przyjacielski, nie poruszylimy jednak delikatnych kwestii i nie wspomnia o wycigu z Pani listu, ktry mu przesaem. Mam nadziej, e odwiedlimy go tej jesieni od rozmw pokojowych 18. Dopiero po roku Pacelli przyzna, e jednak zapozna si z tym wycigiem. Wspomnia o Pani licie, ktry mu przesaem, a w ktrym ordowaa Pani za nazywaniem rzeczy po imieniu19. Tymczasem we Francji i Holandii zaczy si deportacje. 16 i 17 lipca 1942 roku Velodrome d'Hiver, paryski kryty stadion sportowy, zamieniono w orodek internowania ydowskich rodzin. Czekao je przewiezienie na pnocne przedmiecie Parya, Drancy, suce jako przedsionek do Owicimia. Zadanie wyapania 28 000 ydw zamieszkujcych teren wielkiego Parya powierzono 9 000 francuskich policjantw. Obawa powioda si tylko poowicznie, gdy zapano niezadowalajc, z niemieckiego punktu widzenia, liczb ydw - 12 884. Oszoomione ofiary chyba do samego koca nie wierzyy w to, co si stao. Niemniej wedug pewnego rda, podczas owej apanki i w dniach nastpnych doszo do ponad stu samobjstw 20. W lecie 1942 roku do obozw mierci wywieziono okoo pitnastu tysicy holenderskich ydw. Niektre z liczb dotyczcych ich eksterminacji byy znane w Holandii mimo opanowania mediw przez nazistw. Ale tak jak we Francji, podtrzymywany wrd samych ydw tragiczny optymizm co do losu czekajcego ich w miejscach deportacji tym bardziej podkrela konieczno podjcia zdecydowanej inicjatywy przez autorytet moralny o znacznym zasigu oddziaywania. Nie da si zbagatelizowa faktu, i wiedzc o ogromie zbrodni hitlerowskich, Pacelli nie da przykadu i nie ostrzeg europejskich ydw. Guenter Lewy podsumowa to nastpujco: Publiczne potpienie masowych mordw przez Piusa XII, upowszechnione szeroko przez radio Watykan i odczytane z ambon przez biskupw, odsonioby ydom i chrzecijanom prawd, co oznacza deportacja na Wschd. Papieowi by uwierzono, w przeciwiestwie do audycji aliantw, ktre czsto ignorowano, traktujc je jako propagand wojenn 21. W Holandii biskupi katoliccy wesp z Kocioami protestanckimi w telegramie do komisarza Rzeszy zagrozili powszechnym protestem chrzecijan przeciwko deportacjom ydw. W odpowiedzi Reichskomissar obieca, e w zamian za ich milczenie zwolni ydw chrzecijan (lecz tylko nawrconych przed rokiem 1941). Holenderski Koci reformowany przysta na to, ale katolicki arcybiskup Utrechtu odrzuci ten ukad, a w kocioach odczytano jego list pasterski, otwarcie potpiajcy nazistw. W odwecie Niemcy deportowali wszystkich ydw katolikw, jakich zdoali zapa, w tym Edyt Stein, zmar pniej w Owicimiu ydowsk karmelitk i filozofk, ktra wiosn 1933 roku zwrcia si do Piusa XI z prob o pilne wystpienie przeciwko antysemityzmowi.

To wanie wydarzenia w Holandii, jak wynika z usprawiedliwiajcych jego milczenie zezna w procesie beatyfikacyjnym, skoniy Piusa XII do nieodwoalnego wycofania si z protestu przeciwko nazistowskim deportacjom. Matka Pasqualina powiedziaa trybunaowi beatyfikacyjnemu, e na wie, i w reakcji na list pasterski arcybiskupa Utrechtu z rozkazu fhrera zabito czterdzieci tysicy holenderskich ydw, papie napisa dokument potpiajcy czyn Hitlera. Pamitam - zeznaa - e Ojciec wity wszed w porze obiadu do kuchni, z dwiema kartkami zapisanymi maczkiem. To mj protest przeciwko okrutnemu przeladowaniu ydw, ktry zamierzaem opublikowa w dzisiejszym LOsservatore - powiedzia. Doszedem jednak do wniosku, e skoro list biskupw kosztowa ycie czterdziestu tysicy ludzi, to mj, jeszcze ostrzejszy w tonie, kosztowaby ycie nawet dwustu tysicy ydw. Nie mog wzi na siebie tak wielkiej odpowiedzialnoci. Lepiej jest publicznie milcze, a po cichu robi wszystko co moliwe 22. Matka Pasqualina przywoaa rwnie sowa kardynaa Montiniego, e z uwagi na mogc nastpi w kadej chwili inwazj na Watykan najlepiej nie zostawia na wierzchu wanych dokumentw. Pamitam - powiedziaa e wyszed z kuchni dopiero po dokadnym zniszczeniu pisma. Nie ma jednak adnego dowodu na to, e czterdzieci tysicy ydowskich katolikw wyapano w nastpstwie protestu holenderskich biskupw. Niedawne, przeprowadzone w Holandii na zlecenie producenta BBC, Jonathana Lewisa, skrupulatne badania w tej sprawie wykazuj, i liczba aresztowanych i wywiezionych ydw, ktrzy przeszli z judaizmu na katolicyzm, wyniosa 92 23. Wedug danych ogoszonych przez Martina Gilberta 24, do 14 wrzenia 1942 roku deportowano z Holandii w sumie 20 588 ydw. W przypadku nieco niedorzecznego epizodu w kuchni i deklaracji, jak Pius XII pono zoy swojej gospodyni, istotne jest to, i wszyscy obrocy jego milczcej postawy traktuj t wypowied jako alibi. Jeli wierzy zeznaniu matki Pasqualiny, to ciekawe, e w obronie swojego milczenia tak bardzo przesadzi wobec niej z liczb ofiar, ktr przy innych okazjach - jak mu si to zdarzyo w Boe Narodzenie - z tej samej przyczyny zania. W nastpnym miesicu wielk apank rozpoczto w nieokupowanej czci Francji. Aresztantw przewoono, tak jak tych z pnocy kraju, do Drancy. Pasaerw kolei na stacjach, przez ktre przejeday te transporty, przeraa straszliwy, potgowany przez letni upa smrd bijcy z pozbawionych urzdze sanitarnych wagonw. Do koca roku wysano z Francji do Owicimia okoo 42 000 ydw. Opublikowane przez Watykan dokumenty dowodz, e papieski nuncjusz we Francji szczegowo informowa Rzym o wszystkich etapach deportacji. Prbowa te przedstawi Petainowi rozterki Kocioa w tej mierze, lecz marszaek go zignorowa. Waniejsze jednak jest to, e papie dalej milcza - prywatnie i publiczne. W nowy 1943 rok przyjecha do niego z Parya, w celu omwienia wanych spraw dotyczcych Watykanu i Francji, kardyna Emmanuel Suhard. Pius XII, jak przekaza wiadek ich rozmowy, w ciepych sowach pochwali marszaka [Petaina] i wyrazi ywe zainteresowanie dziaalnoci rzdu, ktra wiadczy o pomylnej odnowie ycia religijnego we Francji 25. Tymczasem w poowie wrzenia akredytowani w Watykanie dyplomaci reprezentujcy Francj, Polsk, Brazyli, Stany Zjednoczone i Wielk Brytani postanowili razem i z osobna domaga si od papiea potpienia zbrodni hitlerowskich, w tym, co podkreli pose brytyjski, masowego zabijania ydw. Taktyka milczenia wobec takich zbrodni na sumieniu wiata - napisa Osborne - nieuchronnie wie si z rezygnacj z moralnego przywdztwa i, co za tym idzie, z utrat wpyww i autorytetu Watykanu. A przecie od zachowania i potwierdzenia tego autorytetu zale szans na papieski wkad w przywrcenie pokoju na wiecie26.

Amerykaski pose
Po tej inicjatywie ambasadorw prezydent Roosevelt wysa do Rzymu swojego przedstawiciela, by poprosi Piusa XII o jasn wypowied w sprawie eksterminacji ydw. Bya to ryzykowna misja, wymagajca przejazdu przez terytorium wroga. Myron Taylor przyby do Watykanu 17 wrzenia 1942 roku, przewieziony z lotniska Littario samochodem z oknami zaklejonymi papierem pakowym. Godne uwagi, e Mussolini wpuci do Rzymu wysannika przywdcy pastwa, z ktrym by w stanie wojny. Niemcy nie kryli niezadowolenia. Wczoraj wieczorem - kliprem z Nowego Jorku i samolotem z Lizbony - przyby do Rzymu Myron Taylor - napisa z uznaniem Osborne. - Zadziwiajcy czowiek, cho dawno przekroczy szedziesitk, z atwoci znis tak podr. Dobrze podziaa na papiea 27. Na pierwszej audiencji, w sobot 19 wrzenia, Taylor postanowi przekona Piusa XII, e prowadzc moraln krucjat przeciwko gangsterskiemu reimowi Hitlera, Amerykanie nie mog przegra tej wojny. Przywiz te nowe informacje o niemieckich zbrodniach wojennych w Europie, a zwaszcza we Francji. Jednym z jego celw byo zapobieenie wszelkim inicjatywom papiea, zmierzajcym do zawarcia

kompromisowego pokoju. Mamy powody sdzi - powiedzia mu - e nasi wrogowie z pastw Osi sprbuj okrnymi drogami nakoni Stolic Apostolsk do poparcia w najbliszej przyszoci propozycji pokojowych, zakadajcych brak zwycizcw28. Ale jego gwnym zadaniem byo uproszenie Pacellego, aby przemwi, dlatego zapewni go, e suszno jest po stronie Ameryki. Poniewa wiemy, e mamy racj, i bezwzgldnie wierzymy w swoje siy, jestemy zdecydowani bi si do cakowitego zwycistwa 29, powiedzia. W rozmowach z Tardinim i Maglionem, z ktrymi spotka si nastpnie, Amerykanin niestrudzenie podkrela, e papie powinien zabra gos. Pan Taylor mwi o okazji i potrzebie wypowiedzenia si papiea przeciwko wielkim zbrodniom niemieckim - zanotowa Tardini. - Powiedzia, e zewszd sycha woania o to. Z westchnieniem przyznaem mu racj jak kto, kto wie o tym a za dobrze! I odparem, e papie ju kilkakrotnie potpi zbrodnie, bez wzgldu na ich sprawcw. (...) Moe to powtrzy, powiedzia Taylor30. Znamienne, e w tej fazie wojny Pacelli i Maglione nie skaryli si na odcicie od wiata. Najwyraniej alianci dbali o to, aby wane papieskie przesiania docieray do odbiorcw. Podczas ostatniej rozmowy z Maglionem Taylor jeszcze raz podkreli wag jasnego publicznego zajcia stanowiska przez Piusa XII. Opisujcy to spotkanie amerykaski praat zanotowa: Pan Taylor powiedzia, e zarwno w Ameryce, jak w Europie uwaa si powszechnie (...), e papie powinien jeszcze raz potpi nieludzkie traktowanie uchodcw, zakadnikw, a nade wszystko ydw w okupowanych krajach. Nie tylko katolicy, ale i protestanci pragn, aby przemwi. Kardyna Maglione odpar na to, e Stolica Apostolska cay czas dokada stara, eby pomc cierpicym31 Koczc za temat, doda, e przy pierwszej okazji papie z pewnoci jeszcze raz jasno wyrazi swj pogld. Ale na zakoczenie wizyty Taylora Pacelli udzieli mu sztampowej odpowiedzi, wiadczcej o wielkiej sztywnoci jego stanowiska. Przede wszystkim zaznaczy, e Amerykanin przedstawi swoje stanowisko jasno i z wielk moraln moc, za co naley mu si szacunek. Po drugie, nie zamierza ocenia moralnych racji walczcych stron. Stolicy Apostolskiej na przepenionym cig trosk sercu zawsze lea i ley los cywilnej ludnoci, bezradnej wobec okruciestw wojny. Od wybuchu obecnego konfliktu nie byo roku, w ktrym w naszych publicznych wystpieniach nie apelowalimy do wszystkich walczcych - ludzi, ktrych serca uksztatowaa take matczyna mio - aby okazali cho troch litoci i miosierdzia cierpicym cywilom, bezbronnym kobietom i dzieciom, chorym i starcom, na ktrych z niewinnego nieba spada deszcz terroru, ognia, zniszczenia i spustoszenia. Nasz apel nie zosta wysuchany32. Ani sowem nie wspomnia o ydach, ani sowem nie wspomnia o hitlerowskich Niemczech. Jeszcze za bytnoci amerykaskiego wysannika w Watykanie nadeszy wieci o zniszczeniu warszawskiego getta i eksterminacji jego mieszkacw. Przekazane przez dwch naocznych wiadkw ydowskiej agencji w Palestynie, za porednictwem Genewy dotary do Waszyngtonu, a stamtd do Taylora, ktry przedstawi je papieowi i... nastao milczenie. Tymczasem, mimo alianckich sukcesw na kilku wikszych teatrach wojny - upokorzenia Niemcw pod Stalingradem, wieci z El Alamein, wyldowania Amerykanw w Afryce Pnocnej - Pius XII wci zachowywa ostrono. Papie nadal si zastanawia - donis w pierwszym tygodniu listopada brytyjskiemu ministrowi spraw zagranicznych, Anthony' emu Edenowi, Osborne. - Wtpi jednak, czy cokolwiek powie 33. Koniec roku zbieg Pacellemu na tak usilnych staraniach, by na Rzym nie zrzucono bomb, e 13 grudnia Osborne zanotowa w swoim dzienniku: Im duej o tym myl, tym bardziej oburza mnie z jednej strony masakra ydw przez Hitlera, a z drugiej to, e najwyraniej jedyn trosk Watykanu jest (...) groba zbombardowania Rzymu. Wszystko zdominowa woski punkt widzenia34, podsumowa. Kilka dni pniej za napisa do papieskiego sekretarza stanu, e Watykan zamiast myle wycznie o zbombardowaniu Rzymu, powinien zaj si obowizkami, ktre ci na nim w obliczu bezprzykadnej zbrodni przeciwko ludzkoci, jak jest hitlerowska kampania eksterminacji ydw35. Przez cay padziernik ze wszystkich stron wiata nadchodziy do Watykanu listy od spoecznoci i organizacji ydowskich. Midzy innymi szczegowe raporty Jana Karskiego, naocznego wiadka, ktry by w warszawskim getcie i obozie mierci w Becu 36. Pacelli poleci Montiniemu odpowiedzie na nie, e Stolica Apostolska robi co moe. 18 grudnia, w nadziei, e skoni to papiea, aby w nadawanym na cay wiat radiowym ordziu wigilijnym wyranie potpi deportacje i masowe mordowanie ydw, Osborne wrczy watykaskiemu sekretarzowi stanu akta z danymi w tej sprawie. Tardini przyj je z komentarzem, e papie musi pozosta bezstronny. Swoje gbokie oburzenie wyla angielski pose na karty dziennika, piszc: Jego witobliwo trzyma si za wszelk cen tego, co uwaa za polityk neutralnoci, nawet w obliczu najciszych zbrodni przeciwko Bogu i czowiekowi, poniewa liczy na odegranie roli w przywrceniu pokoju. Nie dostrzega, jak bardzo jego milczenie szkodzi Stolicy Apostolskiej i przekrela wszelkie szans na to, by kto chcia go

wysucha 37. Osborne nie da jednak za wygran. Po opublikowaniu w Londynie, Waszyngtonie i Moskwie wsplnej deklaracji w sprawie przeladowania ydw zanis j Pacellemu z prob, by j popar. Spotka si ze zdecydowan odmow, o czym oznajmi mu Maglione. Papie nie mg potpi poszczeglnych okruciestw ani zweryfikowa doniesie aliantw o liczbie zamordowanych ydw 38.

Radiowe ordzie wigilijne

24 grudnia 1942 roku, po wielokrotnych przerbkach 39, Pius XII przedstawi wiatu swoj homili na Boe Narodzenie 40. Powici j prawom czowieka i kwestiom stosunku jednostki do pastwa. Zacz od stwierdzenia, e zachwianie rwnowagi pomidzy pastwem i jednostk to skutek szkodliwej polityki gospodarczej ubiegych dekad, w ktrych wszystko podporzdkowano motywowi zysku. Zredukowano warto jednostki do jej przydatnoci dla pastwa, rugujc wszelkie etyczne i religijne wzgldy. W kazaniu tym nie znajdzie si adnej refleksji, adnego rozrnienia pomidzy totalitaryzmem a demokracj, socjaldemokracj a komunizmem, kapitalizmem a kapitalizmem opiekuczym. Z wysokoci swojego tronu papie obwieci, e wiatu potrzebny jest pokojowy porzdek spoeczny, ktry mona osign tylko wsplnie ze wit Matk Kocioem. Ale jego odwoujca si do indywidualnej i rodzinnej pobonoci koncepcja spoeczestwa idealnego bya zlepkiem korporacyjnych panacew socjalnych i apeli do odpowiedzialnego chrzecijaskiego ducha 41. Wszystko to za opierao si na przesance papieskiego prymatu. Po tym przydugim i suchym wykadzie katolickiej doktryny spoecznej dotar wreszcie do okruciestw toczonej wojny, tematu, na ktry - poza Europ Hitlera - czeka cay wiat. Wojna, owiadczy, to nastpstwo spoecznego porzdku, ukrywajcego zgubn sabo i nieokieznan dz zysku i wadzy. (Ta nieoczekiwana myl stosowaa si do obu stron konfliktu, tak aliantw, jak pastw Osi). W tych okolicznociach Ojciec wity mia do zaoferowania wiatu prob o to, aby ludzie dobrej woli lubowali sprowadzi narody na powrt do ich niewzruszonego rodka cikoci, jakim s prawa Boe, a wszyscy powicili si w subie czowieka i ludzkich spoeczestw, ktre uszlachetni Bg. Ludzko winna jest ten lub - powiedzia - tym niezliczonym wygnacom, ktrych wichry wojny wyrway z rodzinnej gleby i rozproszyy po obczynie i ktrzy za prorokiem mogliby zawoa: Dziedzictwo nasze w rkach cudzych, domostwa nasze w rkach obcych! A potem wygosi synne stwierdzenie, ktre w jego intencji, jak owiadczy potem, stanowio wyrane potpienie eksterminacji narodu ydowskiego przez nazistw: Ludzko winna jest ten lub tym setkom tysicy, ktrzy bez wasnej winy, czasem tylko z powodu ich narodowoci czy rasy, s skazani na mier lub stopniow zagad. Oto na jaki protest i potpienie zdoby si po roku zacht, namw, prb, argumentacji i dostarczania dowodu za dowodem na to, co dzieje si w Polsce i w caej Europie. Silniej nad to nie zaprotestowa ju i nie potpi nazistw a do koca wojny. Mao nazwa t wypowied nijak. Przepa pomidzy potwornoci zagady narodu ydowskiego a wymijajcymi sowami papiea szokuje. Mona je bowiem odnie do licznych kategorii ofiar konfliktu, w ktrym uczestniczyo wiele nacji. Dwuznacznego jzyka uy Pacelli najwyraniej po to, eby uagodzi nakaniajcych go do protestu, a zarazem po to, aby nie narazi si nazistom. Ale waniejsze od tych wzgldw byo wyparcie si i strywializowanie przeze wiedzy o Zagadzie. Miliony zabitych pomniejszy do setek tysicy i wykreli ze swojego sownika sowo ydzi, zastpujc je z premedytacj okreleniem czasem tylko. Ani razu nie uy sw nazizm ani nazistowskie Niemcy. Hitler nie mg sobie wymarzy mniej nieszkodliwego i bardziej zawiego odzewu namiestnika Chrystusa na najwiksz zbrodni w dziejach ludzkoci. By moe najwaciwszym komentarzem do tego ordzia byo lekcewaca reakcja Mussoliniego. Wigilijnej homilii papiea wysucha w towarzystwie hrabiego Ciana. Namiestnik Boga, ktry jest przedstawicielem Wadcy Wszechwiata na ziemi, nie powinien zabiera gosu - zadrwi duce. - Powinien pozosta w chmurach. Tak drtw mow lepiej wygosiby proboszcz parafii Predappio 42. Predappio byo jego rodzinn zapad wiosk. 28 grudnia Harold Tittmann przekaza Waszyngtonowi, e przesanie to nie zadowoli k, ktre miay nadziej, e papie tym razem nazwie rzeczy po imieniu i odstpi od praktyki mwienia oglnikami. Pacelli by zaskoczony, gdy Amerykanin wyrazi mu swoje rozczarowanie. Natomiast na pytanie francuskiego ambasadora, czemu w ordziu nie wymieni nazistw, odpowiedzia, e gdyby to zrobi, musiaby te wspomnie o komunistach 43. Trafniej jednak byoby go spyta, czemu nie pado w niej sowo

ydzi. Osborne poinformowa Londyn, e watykascy dyplomaci s rozczarowani, ale papie jest przewiadczony o jasnoci i zrozumiaoci swojego ordzia. W cztery oczy powiedzia mu, e potpia przeladowania ydw 44, jednake Anglik by pewien, e na wicej Pius XII si nie zdobdzie. Polski ambasador przy Stolicy Apostolskiej, Kazimierz Papee, przyzna, e jeli papiesk mow odrze z werbalizmu i retoryki, to mona si w niej dopatrzy oglnikowego potpienia totalitarnych doktryn. Gdzie wic podziao si sowo nazizm45.

Obojtno
Pacellemu, jak zreszt wielu duchownym, trudno byo zrozumie i zareagowa na masow mier ydw. Od innych przywdcw religijnych odrniao go oczywicie to, i setki milionw wiernych widziao w nim namiestnika Chrystusa na ziemi, dlatego dwiga na swych barkach wyjtkow odpowiedzialno. Ale ju sam ogrom potwornoci wojny podda wyznawane przeze wartoci, wiar i widzenie wiata prbie, nieznanej adnemu z dotychczasowych papiey w dugiej historii Kocioa. Dlatego naszym obowizkiem jest przyjrze si dokadnie nie tylko jemu jako czowiekowi, lecz take nowoczesnemu papiestwu - instytucji, ktr reprezentowa i do ktrej uksztatowania na nowo w wieku dwudziestym w tak znacznej mierze si przyczyni. Spyta nie tylko o to, czy papiestwo nie mogo sprosta ostatecznemu rozwizaniu, lecz i o to, czy ju od roku 1933 szokujco nie sprzyjao zamiarom Hitlera. Czy nic w nowoczesnej ideologii wadzy papieskiej nie zachcao Stolicy Apostolskiej do przyzwolenia na hitlerowskie zo, zamiast si mu przeciwstawi? Eugenio Pacelli, tak jak inni papiee, od Piusa IX poczynajc, popiera duchowo, stawiajc dusz ponad ciaem, i najwysz warto ycia wiecznego, ktre byo tej duszy niechybnym przeznaczeniem. Jego kazania i mowy zdradzay kiepskie rozeznanie w historii i chrzecijaskich naukach spoecznych, niedocenianie obecnoci Boga we wsplnocie oraz brak otwartoci i poszanowania dla innych kultur i wiar. Wszystko to wiadczyo o wskoci jego pogldw na sens ycia i mierci. Jeeli mier czowieka bya tylko przejciem duszy przez zason pozorw do wiecznoci, to c znaczya mier szeciu milionw ludzi, innych, nienalecych do Kocioa, niebdcych czci jego Mistycznego Ciaa? Tradycyjne rzymskokatolickie pogldy, wyznawane przez Pacellego i oczywicie jego ojca, Filippa - tak przywizanego do ksieczki Massime eterne i pielgrzymek na cmentarz - nie pozwalay zrozumie losu, ktry spotka ydw. Nie pozwalay rwnie dostrzec w ich osamotnieniu podobiestwa do samotnoci Chrystusa w ogrodzie Getsemani, do Jego samotnoci na Golgocie. Sam. Oto kluczowe sowo, nie dajcy spokoju temat pisze Elie Wiesel. - Sam, bez sprzymierzecw, bez przyjaci, cakowicie, rozpaczliwie sam (...) wiat wiedzia i milcza (...) Ludzko pozwolia im mczy si, cierpie i gin samotnie. A jednak, a jednak nie umarli samotnie, poniewa wraz z nimi umaro co w nas wszystkich 46. Po wojnie rozmiary Zagady poraziy nie tylko wielu pobonych chrzecijan, ale nawet przywdcw ydowskich. ydowski uczony Arthur A. Cohen napisa, e przez wiele lat nie mg mwi o Owicimiu, poniewa nie znajdowaem w sobie sw, ktre wyraziyby t niezmiern ran 47. Brak reakcji Piusa XII na ogrom Zagady by nie tylko jego osobist porak, lecz porak samego urzdu papieskiego i obowizujcej kultury katolickiej. A poraka ta wynikaa z wykopanych przez katolicyzm przepaci, ktrych nie zasypywa: pomidzy witoci i pogaskoci, duchowym i wieckim, ciaem i dusz, klerem i laikatem, wyczn prawd katolicyzmu przeciwstawion wszystkim innym wyznaniom i religiom. Co wicej, podstawow cech wyznawanej przez Pacellego ideologii papieskiej wadzy byo to, i wierni, jako katolicy, powinni zrzec si spoecznej i politycznej odpowiedzialnoci za sprawy tego wiata i zwrci oczy na Ojca witego i wyej, ku wiecznoci. Ale by te jeszcze mroczniejszy temat - kwestia, ktr poruszy Guenter Lewy w swoim eseju w periodyku Commentary (luty 1964). Wreszcie za skania to do wniosku - napisa po zapoznaniu si z dokumentami i argumentami - e pod wpywem dugiej tradycji umiarkowanego antysemityzmu, tak szeroko akceptowanego w watykaskich koach, papie i jego doradcy nie zareagowali moralnym oburzeniem na los ydw, nie widzc potrzeby szybkiego dziaania. Tezy tej nie wspiera adna dokumentacja - zaznaczy - ale trudno unikn takiego wniosku.

Pacelli i antysemityzm
Opowiedzenie penej historii kariery Pacellego jako dyplomaty i watykaskiego sekretarza stanu nie byo dotd moliwe. Ale nowe materiay pozwoliy odsoni w tej ksice jego zadawnion antyydowsko. To o jego postpowaniu, postawach i podejmowanych przez wier wieku decyzjach dotyczcych ydw mona powiedzie na pewno. Wbrew pniejszym przeciwstawnym twierdzeniom, e ich szanowa i e

wszystko, co robi - i czego zaniecha - w czasie wojny, wypywao z najlepszych intencji, jego skryta religijna i rasowa - antypatia do nich wysza na jaw w Monachium, gdy mia czterdzieci trzy lata. Od roku 1917 po - odzyskan potem zaginion encyklik Humani generis unitas z roku 1939 Pacelli i urzd, za ktry odpowiada, dawali dowody niechci do ydw, oparte na przekonaniu o zwizku judaizmu z bolszewickim spiskiem, ktrego celem byo zniszczenie chrzecijastwa. Konkordatowa polityka Pacellego, o czym on sam dobrze wiedzia, udaremnia katolikom traktowane jako zewntrzna ingerencja - protesty w obronie ydw, take tych ochrzczonych. Zawart w konkordacie z Rzesz moliwo usankcjonowania ich zagady potwierdzi na posiedzeniu gabinetu 14 lipca 1933 roku sam Adolf Hitler. Cho w drugiej poowie lat trzydziestych Pacelli publicznie odrzuci rasistowskie teorie, to nie popar protestu niemieckiego episkopatu katolickiego przeciwko antysemityzmowi. Nie zrobi te nic, by przeszkodzi wsppracy niemieckiego kleru przy identyfikacji ydw na podstawie metryk, dziki czemu nazici zdobyli podstawowe dane, pomocne w przeladowaniach. Po ogoszeniu encykliki Piusa XI Mit brennender Sorge Pacelli potajemnie prbowa osabi jej wymow, udzielajc Niemcom osobistych dyplomatycznych gwarancji. Liczne dowody wskazuj, e, w jego przekonaniu, ydzi sami cignli na siebie nieszczcie, a interwencja Stolicy Apostolskiej w ich sprawie wcignaby j w alianse z siami, ktrych celem ostatecznym, jak w przypadku Zwizku Sowieckiego, byo zniszczenie Kocioa. Wanie dlatego po wybuchu wojny postanowi nie wystpowa na szczeblu midzynarodowym z adnymi apelami w obronie ydw. Co nie przeszkodzio mu wydawa instrukcji, zalecajcych wobec nich elementarne miosierdzie w celu ulenia ich doli. Wszystko to kae nam wnioskowa, e rdem milczenia Piusa XII byy nie tyle dyplomatyczna strategia i przywizanie do bezstronnoci, ile zwyczajna obawa i nieufno wobec ydw. W maju 1940 roku, po inwazji Niemiec na Holandi, Belgi i Luksemburg, udowodni przecie, e potrafi by stronniczy. A w napisanym po skargach niemieckich katolikw licie do niemieckich biskupw podkreli, e neutralno to nie to samo co obojtno i bierno tam, gdzie moralne i ludzkie wzgldy domagaj si szczerego sowa 48. Czy wic z moralnych i ludzkich wzgldw wymordowanie milionw nie zasugiwao na szczere sowo? Brak ze strony przywdcy Kocioa szczerego sowa o dokonujcym si wanie ostatecznym rozwizaniu ukaza wiatu, e namiestnik Chrystusa na ziemi nie jest skonny do gniewu i litoci. Z punktu widzenia potwornych planw wodza Rzeszy by papieem idealnym. Pionkiem w jego rku. Papieem Hitlera. Tylko raz, jak widzielimy, przerwa narzucone sobie milczenie w sprawie likwidacji ydw, w boonarodzeniowym radiowym ordziu w roku 1942 wypowiadajc zacytowane dwuznaczne zdanie, w ktrym zabrako sw: yd, niearyjczyk, Niemiec i nazista. Zamierzona dwuznaczno - jzyk dyplomatyczny - jest zrozumiaa w przypadkach, gdy sumienie ludzkie podlega bezwzgldnej presji, szczeglnie w czasie wojny, zmuszajcej do cigego wybierania mniejszego za. Nawet gdyby przy uyciu tych argumentw broni boonarodzeniowego ordzia papieskiego, to uchylenie si od witego obowizku nie uprawnia do odkadania tego obowizku w nieskoczono. Z powinnoci potpienia ostatecznego rozwizania mg si przecie Pius XII wywiza po uwolnieniu jego sumienia od wspomnianej presji. Wtedy za nie do, e niczego nie wyjani i nie przeprosi za wojenne przemilczenia, to jeszcze przypisa sobie moraln wyszo z racji szczerych wypowiedzi. Nie musz wam mwi - owiadczy 3 sierpnia 1946 roku w przemowie do delegatw Rady Najwyszej Arabskiego Narodu Palestyny - e jestemy przeciwni uciekaniu si do przemocy i siy, skdkolwiek si wywodz, a w przeszoci przy rnych okazjach potpialimy przeladowania, jakim fanatyczny antysemityzm podda nard hebrajski 49. Swj tosamy ze wspudziaem w ostatecznym rozwizaniu brak naleytego potpienia skwitowa prb przedstawienia siebie jako szczerego obrocy narodu ydowskiego. Pompatyczne samousprawiedliwienie si Piusa XII w roku 1946 ujawnio, i by nie tylko papieem wymarzonym dla nazistw, planujcych ostateczne rozwizanie, lecz take hipokryt. Jego pontyfikat wystawiono na znacznie bardziej bezporedni prb przed wyzwoleniem Rzymu, kiedy z rodzinnych wadz w miecie pozosta tylko on. 6 padziernika 1943 roku do rzymskiego getta wkroczyy niemieckie oddziay i po wyapaniu wszystkich ydw, jakich zdoay znale, uwiziy ich w Collegio Militare przy Via delia Lungara, tu pod bokiem Watykanu. Jak si wtedy zachowa?

XVII. RZYMSCY YDZI

W lipcu 1943 roku alianci zdobyli Sycyli. Pomimo nieustannych zabiegw Piusa XII, aby z Rzymu

uczyni miasto otwarte, 19 lipca stolic Woch zaatakowao piset amerykaskich bombowcw, ktrych celem by wze kolejowy w pobliu dworca Termini. Cz bomb spada gdzie indziej. Zgino piciuset rzymian, a wielu zostao rannych. Zburzony te zosta koci San Lorenzo, wielka bazylika, w ktrej pochowano Pia Nona. Pacelli, ktry w towarzystwie Montiniego popieszy na miejsce bombardowania, spdzi pord poszkodowanych dwie godziny, rozdajc im pienidze i wyrazy wspczucia. Klczc pord ruin, zmwi De profundis (Z gbokoci, o Panie). Kiedy odjeda, na jego dugim biaym paszczu dostrzeono lady krwi. Nieobecno Mussoliniego rzucaa si w oczy. Wydawao si, e papie odzyska status patriarchy Rzymu. Zbombardowanie stolicy Woch oznaczao koniec duce. Tydzie pniej, 24 lipca 1943 roku, zmczony i postarzay, mimo zaledwie szedziesiciu lat, Mussolini zosta wezwany przed Wielk Rad Faszystowsk i gosami 19 do 8 pozbawiony stanowiska. Rada zadaa przywrcenia monarchii konstytucyjnej, demokratycznego parlamentu i oddania si zbrojnych pod dowdztwo krla Wiktora Emanuela III. Parti faszystowsk oficjalnie rozwizano, a marszaek Pitro Badoglio, gubernator generalny Libii i wicekrl Etiopii, ktry nigdy nie by za pan brat z Mussolinim, utworzy rzd tymczasowy zoony z generaw i cywilw. Mussoliniego odstawiono karetk do wizienia, a stamtd w miejsce odosobnienia. Jednake 12 wrzenia z aresztu domowego w oddalonej miejscowoci wypoczynkowej w Apeninach odbia go grupa niemieckich komandosw, po czym Hitler postawi go na czele marionetkowej republiki Salo w pnocnej czci okupowanych przez Niemcw Woch. Badoglio nakaza wprawdzie kontynuowanie wojny, ale po cichu zacz negocjowa z aliantami warunki zawarcia oddzielnego pokoju. Zwoka w dojciu z nimi do porozumienia kosztowaa Wochw wiele cierpie. Dopiero 13 padziernika ich kraj przyczy si do aliantw jako wspwalczcy i wypowiedzia wojn Niemcom. Tymczasem do Woch wtargny niemieckie wojska, 11 wrzenia zajmujc Rzym. Obwieszczenia o proklamowanym przez marszaka polnego Alberta Kesselringa stanie wyjtkowym rozlepiono na supach w caym miecie. Strajkujcym, sabotaystom i snajperom grozio natychmiastowe rozstrzelanie. Zakazano wymiany korespondencji i zaczto kontrolowa rozmowy telefoniczne. Na barkach Piusa XII spocza wic odpowiedzialno zarwno za Koci powszechny, jak i (w bezporednim sensie) za mieszkacw Rzymu, wcznie z jego staroytn wsplnot ydowsk. Rzymscy ydzi stanowili najduej istniejc diaspor w zachodniej Europie, liczc sobie 2 082 lata. Osiedli w Rzymie przed chrzecijanami, mieszkali w nim ju w czasach Juliusza Cezara. Byli wiadkami upadku imperium rzymskiego, spldrowania miasta przez Wizygotw, pogromw po soborze trydenckim. Przeladowano ich od pokole, ale wielcy i wici papiee kochali ich i chronili jako szczeglnych czonkw szerokiej rodziny w wierze 1. W sidmym wieku Grzegorz Wielki pokrzyowa prby zakazu odprawiania przez nich naboestw. W wieku dwunastym Innocenty III powstrzyma wymuszanie na nich zmiany wiary i bezczeszczenie kirkutw. W wieku osiemnastym Benedykt XIV potpi oskaranie ich o rytualne mordy. Ale adna okresowa yczliwo wobec tej staroytnej wsplnoty nie moga zetrze z chrzecijaskich sumie plam powstaych w cigu wiekw, w tym postanowie redniowiecznych soborw lateraskich, nakazujcych konfiskat Talmudu i zmuszajcych ydw do noszenia tych oznak na wiele wiekw przed tym, nim nazici narzucili im noszenie Gwiazd Dawida. Wprawdzie Aleksander VI yczliwie powita ydowskich przybyszw z Hiszpanii w Wiecznym Miecie, ale za to w wieku szesnastym Pawe IV zaoy rzymskie getto. Przez ponad dwa nastpne wieki podczas dorocznych obchodw karnawau rzymskich ydw stale upokarzano i poniano a do czasu, kiedy sami w caoci zaczli finansowa karnawaowe zabawy. W tyme wieku szesnastym Grzegorz XIII wprowadzi do chrzecijaskich kaza obelgi na judaizm. Zwyczaj ten - wraz z ydowskim gettem - znis wprawdzie Pio Nono, lecz po upadku Republiki Rzymskiej w roku 1849 utworzy je ponownie, zmuszajc ydw do pokrycia kosztw wasnego powrotu do Rzymu. Mimo tych zmiennych kolei losu na przestrzeni dwch tysicleci, rzymscy ydzi nie porzucili swojej wiary, obrzdw i witych pism. W czasie niemieckiej okupacji w roku 1943 w centrum Rzymu mieszkao ich okoo siedmiu tysicy. Dawne getto nad brzegami Tybru byo pod koniec lat trzydziestych cakiem mi dzielnic, w ktrej stare, bdce siedliskiem chorb czynszwki zburzono lub odnowiono, lecz ya tutaj przewanie ydowska biedota. W tygodniach dzielcych rozpoczcie niemieckiej okupacji Rzymu od masowej obawy na ydw w dniu 16 padziernika starli si z sob w kwestii taktyki i pogldw prezes gminy ydowskiej, Ugo Foa, i naczelny rabin, Israel Zolli. Opanowany prezes, odpowiedzialny za polityczne i spoeczne decyzje rzymskich ziomkw, doradza im dalej robi swoje. Natomiast przewiadczony o nadcigajcej rzezi Zoili nalega, eby wyjechali albo si ukryli. Foa zdecydowa inaczej.

Te same troski co Zollego trapiy cakiem niezalenie barona Ernsta von Weizsckera, dawnego zastpc Ribbentropa w MSZ w Berlinie, wieo mianowanego ambasadorem przy Stolicy Apostolskiej (co uzmysawiao, jak wag przywizywa Hitler do papieskiej dyplomacji). Jego zadaniem w chwili wejcia kampanii wojennej we Woszech w faz krytyczn byo namwienie papiea do zachowania cakowitej bezstronnoci, ktr dotd w tak godny podziwu sposb demonstrowa pomimo licznych zbrodni nazistw. Pius XII zdy ju zreszt zaprzeczy na amach LOsservatore Romano, jakoby Stolica Apostolska miaa cokolwiek wsplnego z zabiegami politycznymi wok zawieszenia broni przez Wochy 2. Czy Watykan mona byo przekona do zachowania ugodowej postawy? Weizscker poinformowa papiea, e jego rzd uszanuje eksterytorialno Stolicy Apostolskiej i stu pidziesiciu watykaskich obiektw na terenie miasta 3. W zamian za to, ma si rozumie, bdzie ona wsppracowa z wadzami okupacyjnymi. Z zalenoci tej wynikao przemilczenie przez Piusa XII nazistowskich ajdactw na terenach okupowanych, do ktrych nalea teraz Rzym. Weizscker by notabene przekonany, e w nastpstwie okupacji SS wkrtce zgotuje rzymskim ydom najgorszy los. Obawia si ich deportacji, podzielajc przewiadczenie niemieckich wadz okupacyjnych, i poddany nieznonej presji Pius XII nie zachowa bezstronnej postawy, a zwrcenie si w zwizku z tym SS przeciwko Watykanowi wywoa ludowe powstanie. W przewidywaniu kopotw czekajcych ydw Watykan nasili dziaalno dobroczynn, pomagajc im zwaszcza w wyjazdach z getta. Do najbardziej znanych z tych, ktrzy skorzystali z pomocy organizacji kocielnych, nalea Israel Zoili z rodzin. Po schronieniu si wraz z on i crk w katolickim domu, ostatecznie - ku wciekoci przywdcw ydowskiej wsplnoty, oskarajcej go o porzucenie swego ludu - przenis si za mury Watykanu.

Zoty okup
Rozkaz przeprowadzenia deportacji rzymskich ydw dotar do majora SS Herberta Kapplera z berliskiej komendy Himmlera w drugim tygodniu okupacji 4. Jednake Kappler zwleka z jego wykonaniem, nie wierzc w istnienie kwestii ydowskiej we Woszech. Podzielajcy ten pogld dowdca kampanii woskiej, feldmarszaek Kesselring, te nie kwapi si z uyciem wojska do takiego zadania. Tymczasem Kappler ustali wasn taktyk, ktra brzmiaa: trzyma rzymskich ydw w szachu, by wykorzysta ich do szpiegowania - na przykad, penetracji midzynarodowego spisku ydowskiej finansjery - i straszy deportacj w celu cignicia z nich okupu. eby zapewni naszemu krajowi now bro, damy waszego zota - owiadczy Ugonowi Foi. - W cigu trzydziestu szeciu godzin dostarczycie nam pidziesit kilogramw 5. Zbirk zota rozpoczto 27 wrzenia o jedenastej przed poudniem w synagodze nad brzegiem Tybru. Przyjmowaniem cennego metalu zajmowali si ksigowy i trzech ydowskich zotnikw. Do popoudnia zebrano go bardzo mao, chocia wieci o kryzysie rozeszy si po Rzymie lotem strzay. Powsta pomys, by o pomoc zwrci si do papiea. W zwizku z tym do utrzymujcego kontakty z kuri rzymsk przeoonego Konwentu witego Serca wysano emisariusza. Jednoczenie za dla przypieszenia sprawy przywdcy ydowscy postanowili przyjmowa datki w gotwce, aby kupi za ni potrzebne zoto, z wielk chci sprzedawane z tej okazji przez chrzecijan. Do zbierajcych zaczli si zgasza stopniowo najrniejsi rzymianie, zarwno chrzecijanie, jak ydzi, przynoszc piercionki, biuteri, medaliki nie na sprzeda czy poyczk, ale w darze 6. O czwartej po poudniu nadesza wiadomo z Watykanu. Papie zgodzi si udzieli poyczki. Kapan od witego Serca nie pozostawi wtpliwoci, e Watykan nie ofiarowuje tego zota, tylko je poycza. To oczywiste, e chcemy je odzyska, zaznaczy. Nie okreli jednak terminu jego zwrotu ani nie zada odsetek. Czy zoto ma by w sztabach, czy w monetach? ydowscy przywdcy odparli, e pewnie osign swj cel bez pomocy Watykanu 7. Niemniej rozesza si pokutujca po dzi dzie plotka, i Pius XII w hojnym gecie zaofiarowa si zapaci spor cz ydowskiego okupu przetopionymi popiesznie w tym celu obrzdowymi naczyniami. W kocu nie podarowano ani nie poyczono ani jednej uncji watykaskiego zota 8. Zoty okup zapacono w caoci i na czas. Trzeba go byo dwukrotnie way, poniewa Niemcy zarzucili ydom oszustwo. Ale nie pokwitowali przejcia tak ogromnego majtku. Wrogowi, ktremu odbiera si jego bro, nie wydaje si pokwitowa 9, owiadczy Kappler. Rzymskie zoto wysano do Berlina, gdzie - w kartonowych pudach stojcych na pododze w ministerialnym urzdzie - nietknite przetrwao wojn.

Deportacja
Za deportacj rzymskich ydw, mimo i si okupili zotem, odpowiada w ostatecznej instancji Adolf Eichmann, szef sekcji IV B4 Gestapo. Na konferencji w Wannsee w styczniu 1942 roku zaproponowa, eby kwesti 58 000 woskich ydw rozwiza w ramach zaatwienia si z 11 000 000. Do wrzenia 1943 roku z woskiej strefy okupacyjnej, z poudniowo-wschodniej Francji i Grecji nie deportowano ani jednego yda. Jak wykaza Jonathan Steinberg w pracy na temat Zagady i faszystowskich Woch zatytuowanej Wszystko albo nic, Wosi z natury nie akceptowali likwidacji swych ydowskich wspobywateli i nie wsppracowali w jej przeprowadzeniu. Przeciwnie, masa dowodw wiadczy o tym, i robili, co mogli, eby w tym przeszkodzi 10. W ostatnim tygodniu wrzenia Kappler poinformowa Eichmanna, e w Rzymie nie ma wystarczajcych si SS do przeprowadzenia obawy i e naley si spodziewa gwatownej reakcji ze strony ludnoci nie ydowskiej. Rzym by jednake pod okupacj niemieck, dlatego Eichmann postanowi, e akcja si odbdzie. Odpowiedniego dowdc do jej przeprowadzenia znalaz w osobie hauptsturmfhrera SS Theodora Danneckera, fachmana od zabijania ydw. Na pocztku padziernika, uzbrojony w niezbdne pisemne penomocnictwa, Dannecker w asycie czternastu oficerw i podoficerw oraz trzydziestu druyn trupich czaszek Waffen SS wyruszy pocigiem do Rzymu. W nastpnym tygodniu, pomimo ponawianych inicjatyw niemieckich wadz stolicy, aby przeszkodzi esesmanom w realizacji planu (jedn z propozycji byo skierowanie rzymskich ydw do robt przymusowych), SS zacza szykowa si do obawy. W sobot 16 padziernika o 5.30 rano Dannecker i 365 esesmanw z policji i Waffen SS, uzbrojonych w pistolety maszynowe, wjechao w otwartych wojskowych ciarwkach do starego rzymskiego getta. Plan zakada wyapanie pierwszego tysica ydw i przewiezienie ich do lecego niecae p mili od placu w. Piotra, pomidzy Tybrem a wzgrzem Janikulum, Collegio Militare. Podobnie jak w Paryu, chodzio o zgromadzenie ich w punkcie zbiorczym, tak eby po aresztowaniu, sprawdzeniu i przeszukaniu sprawnie zaadowa ich do pocigw. Wyposaeni w zebrane w cigu ubiegego tygodnia nazwiska i adresy oficerowie i podoficerowie SS mieli wrcza gowom rodzin dokument wymieniajcy rzeczy, ktre mog wzi ze sob, w tym prowiant na osiem dni (...) pienidze i biuteri (...) odzie, koce itp.. Tam, gdzie znaleli ofiary, wyrywali kable telefoniczne ze cian. Pius XII dowiedzia si o obawie jako jeden z pierwszych. Do dobrze znanej mu modej arystokratki, ksiniczki Enzy Pignatelli-Aragony, zadzwoni znajomy z informacj, e przy Lungotevere stoj wojskowe ciarwki. Ksiniczka popieszya do Watykanu, gdzie przyj j maestro di camera - papieski pierwszy szambelan. Natychmiast zaprowadzono j do prywatnej kaplicy papiea, ktry wanie si modli. Kiedy powiadomia go o obawie, bardzo poruszony zadzwoni do kardynaa Maglionego, polecajc mu skontaktowa si z ambasadorem Weizsackerem 11. Tymczasem wypakowane ydowskimi rodzinami ciarwki z trudem przedzieray si w ulewie do ponurych koszar Collegio Militare. Cz z nich przejechaa koo placu w. Piotra, jadc pono umylnie t tras, aby cignici do Rzymu na obaw esesmani mogli rzuci okiem na synn bazylik. Mwiono rwnie, e wiezieni tamtdy ydzi wzywali papiea o pomoc. Relacje wiadkw pene byy patosu. Niewidzce, rozszerzone oczy dzieci zdaway si pyta o przyczyn takiego terroru i cierpienia 12, napisa woski dziennikarz. W trzech ciarwkach, zmuszonych przystan na ulicy, ktr przypadkiem przechodzia markiza Fulvia Ripa di Meana, byo ich wyjtkowo duo. W ich przeraonych oczach, w ich jakby z blu pobladych twarzyczkach, w ich trzscych si rczkach wczepionych w burty ciarwki dostrzegam obdny strach 13, relacjonowaa. W czasie ubiegych dwch lat sceny, ktre rozegray si tego ranka w Rzymie, powtarzay si niezliczon ilo razy w niezliczonych miejscach w Europie. Z t rnic, e w tym miecie mieszka czowiek o potnym gosie, ktry wada p miliardem wiernych i mia takie moliwoci protestu, ktre zmusiyby do powanego zastanowienia si nawet Adolfa Hitlera. Wedug Weizsckera, tego ranka narastajce zewszd naciski wprost woay o demonstracyjne potpienie [przez papiea] deportacji rzymskich ydw 14. Szczeglnie za naciskay niemieckie wadze w Rzymie, a zwaszcza konsul Rzeszy, Albrecht von Kessel, ktry tego dnia usilnie namawia Pacellego do wystpienia z oficjalnym protestem 15. Niemieckie dowdztwo obawiao si, e deportacja ydw wywoa gwatown reakcj woskiej ludnoci. Zdaniem von Kessela, gdyby natychmiastowy protest papiea odnis skutek, uspokoioby to Wochw. Z odrcznej notatki Maglionego z 16 padziernika, opublikowanej pniej w zbiorze wojennych dokumentw Watykanu, wynika, e tego dnia - o niewymienionej porze, przypuszczalnie rano - do

Sekretariatu Stanu przyby Weizscker. Kardyna pisze, e poprosi niemieckiego ambasadora o interwencj w sprawie aresztowanych nieszcznikw w imi czowieczestwa i chrzecijaskiego miosierdzia 16. Ale jego raport jest dziwnie niejednoznaczny - siebie watykaski sekretarz stanu przedstawia w korzystnym wietle jako nieskorego do oficjalnego protestu, pomija jednak szczegy rozmowy z Weizsckerem. Przemilcza, e Niemiec wykorzysta to spotkanie do skonienia go, aby poprosi papiea o zdecydowany protest przeciwko deportacji ydw. Weizscker z oczywistych wzgldw nie sporzdzi notatki z tej rozmowy, nie szczdzc trudw, by przekona kardynaa o jej nieoficjalnym, poufnym charakterze, co Maglione zaznacza w swym raporcie a trzy razy. Przytacza w nim - dotyczce z ca pewnoci porannej obawy - sowa ambasadora, ktry po duszej pauzie spyta: A co zrobi Stolica Apostolska, jeeli to bdzie trwao?. Stolica Apostolska nie chciaaby znale si w sytuacji, zmuszajcej j do wyraenia dezaprobaty 17 odpar na to wymijajco Maglione. Nastpnie Weizscker pochwali oglnikowo Watykan za jego wywaon postaw w cigu czterech lat wojny, a pod koniec rozmowy stwierdzi, cho Maglione nie przytacza jego wypowiedzi dosownie, e Stolica Apostolska powinna rozway, czy warto naraa wszystko, kiedy statek dopywa do portu. Po czym jeszcze raz poprosi go, by potraktowa jego sowa jako cile poufne. Przyrzekszy mu to, kardyna wypowiedzia sowa o historycznym znaczeniu. Chciaem mu przypomnie - napisa - e Stolica Apostolska, co sam przyzna, wykazaa najwysz roztropno, by nie sprawi na niemieckim narodzie wraenia, e w czasie tej strasznej wojny zrobia - lub chciaa zrobi cokolwiek wbrew interesom Niemiec 18. Nastpnie za powtrzy niemieckiemu dyplomacie, e nie chce znale si w sytuacji, zmuszajcej do wyraenia protestu 19 ale jeli Stolica Apostolska bdzie musiaa to zrobi, nastpstwa tego kroku powierza Opatrznoci Boej. Po czym jeszcze raz go zapewni, e zgodnie z jego yczeniami nie wspomni o ich rozmowie. Maglione pozostawi wic potomnoci wiadectwo, z ktrego wynika, e sownie sprzeciwi si obawie na rzymskich ydw, niemniej przemilczajc prob Weizsckera, by Watykan oficjalnie zaprotestowa, kilkakrotnie wspominajc o poufnoci ich rozmowy i cokolwiek dwuznacznie napomykajc o niechci do zmuszania Kocioa do protestu, tym samym uwiarygodni niemieck wersj wydarze. Bo przecie papie i jego sekretarz stanu nie zdobyli si na protest tego dnia ani pniej, zarwno w imieniu wasnym, jak pod szyldem Watykanu. Ich milczenie i cakowita bezczynno zdumiay niemieckie dowdztwo w Rzymie. W kocu jednak za rad najstarszego stopniem oficera, generaa Rainera Stahela, Pius XII zwrci si do Pankratiusa Pfeiffera, znanego w Rzymie z dziaalnoci charytatywnej niemieckiego ksidza, jednego z jego osobistych cznikw z Niemcami, zezwalajc mu na wypowied w swoim imieniu. Jednak z powodu niskiej rangi tego duchownego niemieckie przywdztwo uznao, e bardziej wskazany w tej sytuacji byby list podpisany przez ktrego z niemieckich praatw, najlepiej biskupa. Tak wic wezwano biskupa Aloisa Hudala, proboszcza niemieckiego kocioa katolickiego Santa Maria dell' Anima w Rzymie. To on zasyn pniej jako ten, ktry w walny sposb - za porednictwem katolickich instytucji w Rzymie dopomg hitlerowskim zbrodniarzom wojennym uj sprawiedliwoci 20. Kessel i sekretarz niemieckiego poselstwa, Gerhard Gumpert, usiedli i podyktowali - skierowany jednoczenie do generaa Stahela i Weizsackera - list, ktry w imieniu Piusa XII rzekomo wystosowa do nich biskup Hudal. By to pierwszy z dwch historycznych listw protestujcych przeciwko porannej obawie na rzymskich ydw. Napisano w nim: Zwracam si do Pana ze spraw niecierpic zwoki. Miarodajny watykaski dygnitarz, stojcy blisko Ojca witego, powiadomi mnie wanie, e dzi rano rozpoczto aresztowania ydw narodowoci woskiej. W interesie dotychczasowych dobrych stosunkw Watykanu z dowdztwem wojsk niemieckich nawizanych dziki politycznej mdroci i wielkodusznoci Jego Ekscelencji, ktre przejd do historii Rzymu - z ca powag dam, aby nakaza Pan bezzwocznie powstrzyma te aresztowania w Rzymie i jego okolicach. W przeciwnym razie obawiam si, e papie publicznie zgani t akcj [ich frchte da der Papst sonst ffentlich dagegen Stellung nehmen wird], co antyniemieccy propagandzici bez wtpienia wykorzystaj jako bro przeciwko nam, Niemcom 21. Po wielu biurokratycznych opnieniach tekst tego listu wysano do MSZ w Berlinie, dokd dotar w sobot o 11,30 wieczorem. A po nim drugi list, od ambasadora Weizsckera: Co do listu biskupa Hudala (por. telegraficzny raport z biura Rahna z 16 padziernika), to potwierdzam, e wyraa on reakcj Watykanu na deportacj rzymskich ydw. Kuri szczeglnie zaniepokoio, e akcj przeprowadzono, rzec mona, tu pod oknami papiea. Reakcj t zagodzioby nieco skierowanie tych ydw do robt na miejscu, we Woszech.

Wrogie krgi w Rzymie wykorzystuj to wydarzenie do naciskania na Watykan, by zrezygnowa z powcigliwoci. Mwi si, e po analogicznych wypadkach w miastach francuskich tamtejsi biskupi zajli jasne stanowisko. Dlatego papie, jako gowa Kocioa katolickiego i biskup Rzymu, musi zrobi to samo. Papiea porwnuje si rwnie z jego poprzednikiem, Piusem XI, ktry mia ywszy temperament. Wroga propaganda za granic z pewnoci potraktuje to wydarzenie w identyczny sposb, eby popsu nasze przyjacielskie stosunki z kuri 22. Memorandum to wysano dopiero pno w niedziel, i to w nocy. Tymczasem dla rodzin uwizionych w Collegio Militare czas ucieka.

Nieprzejednany
W sobot po zapadniciu zmroku pod bramy koszar przy Via delia Lungara zaczli si schodzi ludzie, eby przekaza ywno, odzie, listy lub po prostu czuwa tam i pilnowa. Byo wrd nich wielu krewnych i przyjaci aresztowanych, udajcych na og ich chrzecijaskich znajomych lub sucych. Nie dopuszczono ich do wejcia i w kocu odpdzono. W koszarach panoway straszne warunki, brakowao urzdze sanitarnych, nie byo co je i pi. Rodzc kobiet wycignito na dziedziniec, by tam urodzia. Noworodka natychmiast aresztowano i podzieli los matki. Po zmroku pluton esesmanw powrci do czci ydowskich mieszka z kluczami odebranymi uwizionym. Pod pretekstem, e przyszli po ywno i ubrania, spldrowali ich domy w poszukiwaniu kosztownoci. Pod naciskiem zatrzymanych Dannecker zbada dokumenty tych, ktrzy twierdzili, e nie s ydami, lub mieli nieydowskich maonkw. Hauptsturmfhrer przesucha kadego z osobna. W ten sposb zwolnienie uzyskay 252 osoby, co zrodzio opowieci o porednictwie w tej sprawie Watykanu. Wedle jednej z nich, w Collegio Militare pojawi si jaki kardyna, ktry po rozmowie w imieniu papiea z Danneckerem wyjedna ask dla tych 252 zatrzymanych. Watykan nigdy nie zaprzeczy tej powiastce, ale badania Roberta Katza cakowicie j zdyskredytoway. W koszarach pozostao ponad 1 060 osb, przeznaczonych do wywzki do Owicimia. W niedziel, 17 padziernika, wieci o rzymskiej obawie pojawiy si w gazetach na caym wiecie wraz z mitami, ktre pokutuj po dzi dzie. Na przykad The New York Times zamieci depesz agencji UPI z Londynu, informujc o zapaceniu przez papiea okupu, zadanego przez Niemcw za wypuszczenie stu zakadnikw. Ale po otrzymaniu zota Niemcy odmwili ich uwolnienia i urzdzili masow obaw na ydw, podczas ktrej w ukryciu si i ucieczce dopomogli ciganym rodzinom Wosi, napisano. W poniedziaek, 18 padziernika, przed witem ydowskim winiom nakazano przygotowa si do wyjazdu. A potem jedce na zmian ciarwki przewiozy ich do wza kolejowego koo stacji Tiburtina, gdzie na bocznicy czekay na nich bydlce wagony. Do kadego z nich zaadowano po szedziesit osb. Przywiezieni najwczeniej czekali na odjazd osiem godzin. Transport wyruszy pi po drugiej i przejechawszy przez Tyber, skierowa si na pnoc. Niedaleko od Rzymu pocig zaatakoway alianckie samoloty. W nocy, gdy wjecha w Apeniny, temperatura spada poniej zera. Do srogich, wywoanych ponieniem i strachem cierpie deportowanych doczyy zimno, gd, pragnienie i brak urzdze sanitarnych. Kiedy bydlce wagony przejechay przez Padw, tamtejszy biskup powiadomi Watykan o opakanym stanie wiezionych nimi ydw i poprosi papiea o bezzwoczn interwencj. Po dotarciu pocigu do Wiednia przesano stamtd wiadomo, e winiowie bagali o wod 23. Stolic Apostolsk informowano o wszystkich etapach i warunkach tego transportu. 19 padziernika, kiedy pocig z deportowanymi poda wci na pnoc, papie wcale nie myla o ich losie, tylko o tym, jak na obaw na ydw zareaguj komunistyczni partyzanci (podzielajc w tej mierze obawy niemieckich wadcw Rzymu i ich kolegw w Berlinie). Strach Piusa XII przed komunistami - gdy tak zwyczajowo okrela wosk partyzantk - znacznie przewysza w tym dniu jego wspczucie dla wywiezionych ydw. Pragn, aby niemieccy okupanci wzmocnili swoje siy w stolicy, przekrelajc moliwo komunistycznego przewrotu. Wiadomo o tym, poniewa 18 padziernika, w dniu wywiezienia rzymskich ydw do obozw mierci, zwierzy si ze swych obaw posowi Stanw Zjednoczonych, Haroldowi Tittmannowi. Ten za w depeszy do Waszyngtonu poinformowa o nich departament stanu. Papie martwi si, e wobec niedostatecznej ochrony policyjnej nieodpowiedzialne elementy (oznajmi, e w okolicach Rzymu stacjonuj obecnie niewielkie komunistyczne bandy) mog wywoa w miecie zamieszki. Jego zdaniem, Niemcy uszanowali miasto Watykan i dobra Stolicy Apostolskiej w Rzymie, a ich naczelny dowdca (Stahel) jest dobrze do niej nastawiony. Pius XII doda te, e wskutek nienormalnej sytuacji czuje si ograniczony 24. Nienormaln sytuacj bya oczywicie wywzka rzymskich ydw. Take Osborne spotka si tego dnia z papieem i usysza od niego, e Stolica Apostolska nie ma

adnych pretensji do niemieckiego komendanta miasta i policji, szanujcych neutralno Watykanu. W licie do Londynu brytyjski pose przytoczy opini pewnej liczby osb, e [Pacelli] nie doceni swojego autorytetu moralnego i niechtnego szacunku, jakim z uwagi na katolikw niemieckich darzyli go nazici. Przekonywa te go, aby mia ten autorytet na uwadze, gdy nadchodzce wypadki mog stworzy sposobno do zajcia stanowczego stanowiska 25. Pod koniec padziernika Osborne znw napisa do Londynu o deportacji. Poinformowa MSZ, e, jak si dowiedzia, na wie o aresztowaniach watykaski sekretarz stanu wezwa do siebie niemieckiego ambasadora Weizsckera i wyrazi protest. Wedug Maglionego, Weizscker natychmiast zacz dziaa, w wyniku czego zwolniono tak du liczb zatrzymanych. Tak wic - podsumowa Osborne - interwencja Watykanu przyczynia si do uratowania wikszej liczby tych nieszcznikw. Ale kiedy zapyta sekretarza stanu, czy wolno mu ujawni ten wielkoduszny i odwany krok Stolicy Apostolskiej, poproszono go o dyskrecj. Powiedziano, e mog to przekaza wycznie do waszej wiadomoci - napisa Londynowi - ale pod adnym warunkiem rozgasza, gdy opublikowanie informacji doprowadzioby najpewniej do nowych przeladowa 26. Nie ulega wtpliwoci, e Maglione wezwa do siebie Weizsckera i sownie zaprotestowa, a z rozmowy z nim sporzdzi notatk 27. Ale do uwolnienia wspomnianych ydw w adnym razie nie przyczyni si jego saby protest. Twierdzenie, e dziki temu wielu z nich odzyskao wolno, jest nieprawdziwe. Pi dni po odjedzie transportu ze stacji Tiburtina w Owicimiu i Brzezince zagazowano 1 060 rzymskich deportowanych, a 149 mczyzn i 47 kobiet zatrzymano do pracy niewolniczej. Tylko pitnacioro z nich przeyo wojn, czternastu mczyzn i moda kobieta, Settimia Spizzichino, ktr Mengele wykorzysta do eksperymentw medycznych. Po wyzwoleniu obozu Bergen-Belsen, dokd zostaa przewieziona, znaleziono j na stosie trupw, gdzie przespaa dwa dni. Inicjatywy podjte w imieniu Piusa XII przez Weizsckera i innych powstrzymay przeladowania rzymskich ydw, ale tylko na jaki czas. Po 16 padziernika dziaajcy pod niemieckim patronatem faszyci, ktrzy pozostali w Rzymie, wyapali indywidualnie jeszcze 1 084 ydw i wysali do woskich obozw koncentracyjnych, a stamtd do Owicimia. Przeya tylko garstka. Do tych liczb trzeba doda 70 ydw zabranych 24 marca 1944 roku z rzymskich wizie i wraz z 265 nieydowskimi zakadnikami straconych przez gestapo w Jaskiniach Ardeaskich w odwecie za partyzancki zamach bombowy na niemieckie oddziay przy Via Rasella w Rzymie. Nieokrelona liczba pozostaych rzymskich ydw unikna aresztowania, ukrywajc si w chronionych moc Stolicy Apostolskiej eksterytorialnych instytucjach kocielnych w Rzymie oraz w samym miecie Watykan. Zgodnie z tradycyjn wosk gocinnoci i opiekuczoci, jak przez ubiege dwa lata otaczano ydw we woskich strefach okupacyjnych, ich ochron zajmowali si gwnie zwykli duchowni i wieccy katolicy. Co jednak z ponad tysicem ydw wywiezionych tu spod murw Watykanu? Kiedy los aresztowanych zosta przypiecztowany i za pno ju byo na pomoc i ratunek, w numerze LOsservatore Romano z 25-26 padziernika 1943 roku ukaza si artyku, ktrego autor osign w kadzeniu niewyobraalne szczyty. Dostojny papie, jak dobrze wiadomo (...) na jedn chwil nie zaprzesta czyni wszystkiego co w jego mocy, aby nie ulg w cierpieniu, ktre we wszystkich swoich przejawach jest nastpstwem tej okrutnej poogi. Wraz z nawa tak wielkiego za powszechna, ojcowska mio papiea tylko si wzmoga - nie zna granic narodowoci, religii ani rasy. Rnorodna, niestrudzona dziaalno Piusa XII nasilia si jeszcze bardziej ostatnimi czasy w obliczu pomnoenia si cierpie tylu nieszczliwych ludzi. Przeczytawszy w panegiryk, Weizscker wysa jego przekad do Berlina wraz z listem wprowadzajcym: Pomimo naciskw z wielu stron, papie nie da si nakoni do ostentacyjnego skrytykowania deportacji rzymskich ydw. Cho z ca pewnoci ma wiadomo, e nasi przeciwnicy wykorzystaj to przeciwko niemu, a koa protestanckie w krajach anglosaskich zrobi z tego uytek w antykatolickiej propagandzie, to w tej delikatnej kwestii zrobi wszystko co moliwe, aby nie nadwery stosunkw z naszym rzdem i niemieckimi wadzami w Rzymie. A poniewa nie bdzie dalszych niemieckich akcji przeciw ydom, mona uzna, e ta, tak nieprzyjemna z punktu widzenia niemiecko-watykaskich stosunkw, sprawa zostaa zaatwiona. W kadym razie wiadczy o tym niezbicie sygna z Watykanu. LOsservatore Romano z 25-26 padziernika zamieci na czoowym miejscu poficjaln, napisan w typowym dla tej gazety zawiym,

mtnym stylu enuncjacj o miosierdziu papiea, w ktrej stwierdza si, e Pius XII otacza ojcowsk trosk wszystkich ludzi bez wzgldu na narodowo, wyznanie i ras, a jego rnorodna i niestrudzona dziaalno ostatnimi czasy jeszcze wzrosa w nastpstwie wikszych cierpie mnstwa nieszczliwych ludzi. Owiadczenie to, ktrego tumaczenie zaczam, mona przyj bez zastrzee, poniewa tylko bardzo niewielu doczyta si w nim jakiejkolwiek aluzji do kwestii ydowskiej 28. Powyszy list wiadczy o tym, jak subteln podwjn gr prowadzi niemiecki ambasador w sprawie deportacji. To wanie on przyczyni si do powstrzymania dalszych aresztowa ydw, straszc papieskimi protestami, z ktrymi Pius XII nie zamierza wystpowa. Kiedy groba aresztowa ustaa, mg w spokoju ducha mwi o papieskiej gotowoci do zachowania milczenia. Co jednak z tysicem tych, ktrzy stracili ycie? Swoj decyzj z 16 padziernika, aby nie wystpowa z ostentacyjn krytyk w ich sprawie, Eugenio Pacelli skaza ich na mier, a uczyni to nie tyle ze strachu przed jeszcze wikszymi represjami, co z obawy przed komunistami. Bezimienny urzdnik w Berlinie podkreli w licie Weizsackera znamienne zdania: Papie nie da si nakoni do ostentacyjnego skrytykowania deportacji rzymskich ydw (...) w tej delikatnej kwestii zrobi wszystko co moliwe (...) mona uzna, e ta, tak nieprzyjemna z punktu widzenia niemiecko-watykaskich stosunkw, sprawa zostaa zaatwiona 29. Jak rzeczywiste byo jednak ryzyko odwetu SS w reakcji na papieski ostentacyjny protest przeciwko deportacjom z 16 padziernika? Jak dalece moliwe byo wkroczenie esesmanw do Watykanu i aresztowanie papiea?

Plan porwania Pacellego

Przedstawiciele wadz okupacyjnych w Rzymie nie byli jedynymi Niemcami, ktrzy jesieni 1943 roku rozwaali nastpstwa gwatownego odwetu na Watykanie. Kwesti t by zmuszony rozway sam Hitler, planujcy schwyta Piusa XII i przywie go do Niemiec. 26 lipca 1943 roku (perorujc w swojej kancelarii) wypowiedzia osawione sowa: Wejd prosto do Watykanu. Myli pan, e Watykan robi na mnie wraenie? Najmniejszego. (...) Wypdzimy stamtd to stado wi! (...) A przeprosimy potem. Mocny dowd na istnienie planu porwania Piusa XII jest w posiadaniu jezuitw, zajmujcych si spraw jego beatyfikacji. Stanowi go zoone pod przysig owiadczenie generaa Karla Wolffa, niemieckiego oficera wyznaczonego do tego zadania. Genera zoy je ojcu Paulowi Molinariemu z zakonu jezuitw, zaczajc odpowiedni dokumentacj wraz z niepublikowanym dotd listem z 24 marca 1972 roku 30. W 1943 roku czterdziestotrzyletni Karl Friedrich Otto Wolff by naczelnym dowdc niemieckiej policji i SS we Woszech. Kilka dni po rozpoczciu przez Niemcw 9 wrzenia okupacji tego kraju Wolff polecia do Wilczego Szaca, kwatery Hitlera w Prusach Wschodnich, by omwi z fhrerem okupacj Watykanu i przeniesienie papiea Piusa XII do Lichtensteinu 31. W trakcie rozmowy z nim Hitler wpad w furi z powodu, jak si wyrazi, zdrady Badoglia, zorzeczc Wochom i Watykanowi. Wolff uwieczni na pimie nastpujc rozmow z wodzem Rzeszy32: HITLER: Mam dla pana specjalne zadanie, Wolff, wane dla caego wiata, a jest to sprawa osobista, tylko midzy nami. Nie powie pan o tym nikomu bez pozwolenia, z wyjtkiem naczelnego dowdcy SS [Himmlera], ktry wie o wszystkim. Rozumie pan? WOLFF: Tak jest, fhrerze! HITLER: Chc - dopki w Niemczech utrzymuje si oburzenie na zdrad Badoglia - eby pan ze swoimi oddziaami zaj tak szybko, jak to moliwe, Watykan razem z miastem, zabezpieczy tamtejsze archiwa i bezcenne skarby sztuki i przenis papiea wraz z kuri, by nie wpadli w rce aliantw i nie zdobyli politycznych wpyww. O przewiezieniu go do Niemiec lub osadzeniu w neutralnym Lichtensteinie zadecyduje rozwj sytuacji wojskowej i politycznej. Ile czasu zajmie panu przygotowanie tej operacji?33. Wolff odpar, e nie moe udzieli odpowiedzi natychmiast, gdy jednostki SS i policji ju s bardzo obcione zadaniami. Hitler zrobi rozczarowan min. Powiedzia, e uzbroi si w cierpliwo, poniewa na poudniowym froncie potrzebny jest mu kady onierz, a do tego zadania pragnie uy oddziaw SS. A potem jeszcze raz spyta Wolffa: Ile czasu zajmie panu sporzdzenie tego planu i dostarczenie mi go?. Wolff odpar, e z uwagi na konieczno oceny i zabezpieczenia watykaskich skarbw, nie widzi moliwoci opracowania planu szybciej ni w cztery, sze tygodni. Na co Hitler owiadczy: To o wiele za dugo. Co dwa tygodnie ma mi pan meldowa, jak si posuwa praca. Wolabym zaj Watykan natychmiast. W nastpnych tygodniach, zapoznajc si szczegowo ze stanem bezpieczestwa we Woszech, Wolff przesa fhrerowi sze do omiu raportw. Na pocztku grudnia 1943 roku Hitler znw upomnia si

o plan. Mniej wicej w tym czasie Wolff poprosi Weizsackera, eby skontaktowa go z kim z Watykanu. Wybracem okaza si rektor Kolegium Niemieckiego, jezuita Ivo Zeiger. Celem tych rozmw - poinformowa Wolff trybuna beatyfikacyjny - byo powstrzymanie deportacji papiea i zapewnienie Ojca witego, e nie spotka go adna krzywda34. W pierwszej poowie grudnia Hitler, niespokojny o stan przygotowa, wezwa go ponownie. Zakoczyem przygotowania do przeprowadzenia paskiego tajnego planu przeciw Watykanowi zameldowa fhrerowi Wolff. - Czy mog scharakteryzowa krtko sytuacj we Woszech, zanim wyda pan ostateczny rozkaz? A po jego zachcie przedstawi mu ocen stanu posuszestwa i ducha ludnoci woskiej: upadek sympatii profaszystowskich, nienawi do Mussoliniego, wrogo wobec Niemcw, zniszczenie struktury kraju, zmczenie wojn, rosncy gniew na jej kontynuowanie. Potem za wysun najmocniejszy argument: Jedyn bezsporn wadz we Woszech pozostaje Koci katolicki, ktry zachowa sw nienaruszaln pozycj [we woskim tekcie jezuickiego manuskryptu saldamente structurata] i ktremu gboko oddane s Woszki, wywierajce wprawdzie poredni, ale ogromny wpyw, czego nie wolno lekceway, mimo e wielu ich mw, braci i synw nie jest na pozr zbyt yczliwie nastawionych do kleru. Wolff doda, e Wosi bd broni Kocioa za wszelk cen. Podczas trzech ubiegych miesicy mojej suby we Woszech - powiedzia - wystrzegalimy si wobec nich brutalnoci, dziki czemu kler udzieli nam dyskretnego poparcia [appoggio discreto]. Bez poparcia Kocioa, utrzymujcego w spokoju masy, nie mgbym tak dobrze wykona zadania. Spokj wrd ludnoci dopomg, jego zdaniem, w utrzymaniu poudniowego frontu, gdy nie trzeba byo stamtd zabiera walczcych oddziaw. Hitler podzikowa mu i poprosi o szczer opini w sprawie sytuacji w Rzymie. Naley zrezygnowa z watykaskiego planu, ktry zrodzi si ze susznego oburzenia na zdrad Badoglia - odpar Wolff. - Uwaam, e okupacja Watykanu i deportacja papiea spotkaaby si z ogromnie negatywn reakcj Wochw, a take czci niemieckich katolikw w kraju i na froncie oraz wszystkich katolikw na wiecie, w tym w krajach neutralnych. Ich reakcje kosztowayby nas w sumie wicej, ni zyskalibymy doranie na politycznej neutralizacji Watykanu czy przejciu jego skarbw 35. Hitler zgodzi si z t argumentacj i plan porwania papiea upad. Wszystkie te fakty wiadcz zatem, e prba najazdu na Watykan i kocielne dobra lub porwania papiea w odwecie za jego protest spowodowaaby wybuch w caych Woszech, mogcy powanie utrudni Niemcom prowadzenie wojny. Tak wic nawet Hitler uzna to, czego nie chcia dostrzec Pacelli - e jesieni 1943 roku najpotniejsz si spoeczn i polityczn we Woszech stanowi Koci katolicki, a jego moliwoci w zakresie sprzeciwu i niepodporzdkowania si nazistom byy ogromne.

Milczenie liturgiczne
Podsumowujc: cen za zagwarantowanie przez niemieckich okupantw eksterytorialnego statusu Watykanu i jego religijnych nieruchomoci w Rzymie bya ulego i postawa niemieszania si milczenie na temat hitlerowskich zbrodni popenianych we Woszech i w caej okupowanej Europie. Mimo to po rozpoczciu obawy 16 padziernika niemieckie wadze okupacyjne byy pewne, e papie prdzej czy pniej musi zaprotestowa. Natychmiastowy sprzeciw z jego strony mg by dla nich korzystny, gdy zapobiegby, w ich mniemaniu, deportacji ydw, a w konsekwencji spirali papieskich protestw i represji, co skoczyoby si zajciem terytorium Watykanu przez SS i wybuchem spoecznym. Ale Pius XII bynajmniej nie by skonny do oficjalnego zaprotestowania przeciwko obawie i deportacji rzymskich ydw. Martwi si bowiem tym, jak powiedzia Haroldowi Tittmannowi, e protest doprowadzi do starcia z SS, na czym skorzystaj wycznie komunici. Innymi sowy, milcza nie z lkliwoci czy strachu przed Niemcami, lecz z chci zachowania okupacyjnego status quo do czasu, a miasto wyzwol alianci. By moe przeladowany wizjami bolszewickich bezecestw w Monachium albo pod wraeniem listy gwatw dokonanych na Kociele w czerwonym trjkcie - Rosji, Meksyku i Hiszpanii - gotw by zaakceptowa mier tysica rzymskich ydw, byleby zapobiec przejciu Rzymu przez komunistw. W tym zaniechaniu kry si j ednak znacznie powaniej szy aspekt, wiadczcy o szczeglnej moralnej i duchowej skazie jego pontyfikatu. Maomwno Piusa XII nie bya bowiem jedynie dyplomatycznym milczeniem w reakcji na polityczne napicia tamtych czasw, bya oguszajcym milczeniem religijnym i liturgicznym. Po wyzwoleniu Rzymu przez aliantw papie popieszy pono na ydowski cmentarz, eby si w samotnoci pomodli 36. Ale nie znajdzie si dowodu, by publicznie odmwi cho jedn modlitw, zapali cho jedn wotywn wiec, wyrecytowa cho jeden psalm, lamentacj, De profundis (jak zrobi to wrd ruin kocioa San Lorenzo), odprawi cho jedn msz na znak solidarnoci z rzymskimi ydami w strasznych

dla nich chwilach albo po ich mierci. Nikt te do tej pory (pomimo inicjatyw Jana Pawa II w roku 1986 i 1998, omwionych w ostatnim rozdziale tej ksiki) nie wyjani postawy Piusa XII, nikt za ni nie przeprosi, nikt za ni nie zadouczyni. Jego duchowe i moralne milczenie w obliczu potwornoci popenionej w samym sercu chrzecijastwa, w cieniu wityni pierwszego apostoa, trwa do dzisiaj i obcia wszystkich katolikw. Jego liturgiczne milczenie wiadczy o tym, i nie poczuwa si do prawdziwego duchowego braterstwa z rzymskimi ydami, swoimi ssiadami od dziecistwa. Katolicy, wierzc, e s czonkami Mistycznego Ciaa Chrystusa i e Eucharystia stanowi Koci, musz te wiedzie, i to, co robi i czego nie robi w ich imieniu nastpcy apostow, dotyczy ich wszystkich. Jak wic godz si z tym, e biskup Rzymu nie zdoby si choby na jeden liturgiczny gest wobec ydw deportowanych z Wiecznego Miasta? A przecie na wie o mierci Adolfa Hitlera wczesny arcybiskup Berlina kardyna Adolf Bertram w odrcznie napisanym poleceniu nakaza wszystkim ksiom swej archidiecezji odprawi uroczyste requiem w intencji fhrera i tych wszystkich onierzy Wehrmachtu, ktrzy polegli w walce o nasz niemieck ojczyzn, i odmwi najszczersze modlitwy za nard, ojczyzn i za przyszo Kocioa katolickiego w Niemczech 37.

ydowskie wiadectwo
Niemniej to wanie ydzi rozstrzygnli wtpliwoci wobec Piusa XII na jego korzy i robi to dalej. W czwartek 19 listopada 1945 roku spotka si on z okoo osiemdziesicioma przedstawicielami ydowskich uchodcw, ocalaych z rnych obozw koncentracyjnych w Niemczech, ktrzy uznali za wielki zaszczyt, e mog osobicie podzikowa Ojcu witemu za wielkoduszno, jak okaza przeladowanym w okresie rzdw nazistowsko-faszystowskich. Hodowi skadanemu przez ludzi przeladowanych, ktrzy uszli mierci, naley si szacunek. Nie wolno te umniejsza charytatywnych inicjatyw Pacellego ani jego zacht do pracy wykonywanej przez niezliczonych katolickich duchownych i osoby wieckie, nioscych pocieszenie i udzielajcych schronienia setkom tysicy. Ale z rwnym szacunkiem musimy te wysucha gosu Settimii Spizzichino, jedynej rzymskiej ydwki, ktra przeya deportacj i odnaleziona po dwch dniach leenia pord gry zwok w roku 1945, majc dwadziecia cztery lata wrcia do Rzymu. Z Owicimia powrciam sama - powiedziaa w wywiadzie udzielonym w roku 1995 BBC. - Straciam matk, dwie siostry, siostrzenic i brata. Pius XII mg nas ostrzec, co si stanie. Moglimy uciec z Rzymu i doczy do partyzantw. Postpi po myli Niemcw. Przecie to stao si tu pod jego nosem. Ale by papieem antysemickim, papieem proniemieckim. Nic nie ryzykowa. Wic kiedy tego papiea porwnuj do Jezusa Chrystusa, to nieprawda. Nie uratowa ani jednego dziecka. Nie zrobi nic 38. Musimy pogodzi si z tym, e te przeciwstawne opinie o Pacellim bynajmniej si nie wykluczaj. Trudno jest katolikowi oskary tego papiea, powszechnego duszpasterza, o godzenie si - z jakichkolwiek pobudek i wzgldw sumienia - z planami Hitlera. Ale najwiksza ironia jego pontyfikatu kryje si w duszpasterskim wizerunku, jaki sam wykreowa. Na pocztku i na kocu jego autoreklamiarskiego filmu, Pastor Angelicus (Anielski Pasterz), kamera skupia si na posgu dobrego pasterza w ogrodach Watykanu, nioscego w ramionach zabkan owieczk. Przypowie o dobrym pasterzu w ewangelii w. Jana traktuje o czowieku, ktry tak bardzo kocha swoje stado, e, nie baczc na ryzyko i trudy, zrobi wszystko, aby uratowa kad owc, ktra znalaza si w niebezpieczestwie lub zabkaa. Ku swojemu wiecznemu wstydowi i wstydowi Kocioa katolickiego Pius XII nie raczy uzna ydw z Rzymu za czonkw rzymskiego stada.

XVII. ZBAWCA RZYMU

Posuwajc si wolno, ale stale naprzd, za bronicymi si na poudniu Woch Niemcami, 22 stycznia alianci wyldowali na poudnie od Rzymu, w Anzio, liczc na utworzenie drugiego frontu. Kryy plotki, e Niemcy wycofaj si z Rzymu, eby walczy z najedcami na wzgrzach na pnocy kraju. Dlatego Pius XII znw si zaniepokoi, e po opuszczeniu miasta przez niemieckich okupantw szczeglnie silna w jego okolicach komunistyczna partyzantka dokona przewrotu. Zacz wic nalega na aliantw, aby weszli do Rzymu tu po wyjciu Niemcw. Mia jednak w zwizku z tym dodatkowe zmartwienie, o ktrym Francis dArcy Osborne bez komentarza powiadomi 26 stycznia Londyn: Kardyna sekretarz stanu wezwa mnie dzisiaj, aby mi powiedzie, e papie ma nadziej, i wrd skromnego kontyngentu wojsk stacjonujcych w Rzymie po wojnie nie znajd si kolorowi. Popieszy doda, e Stolica Apostolska nie ma nic przeciwko kolorowi skry, ale liczy, e spenienie jej proby bdzie

moliwe1. Wicej wzmianek o kolorowych onierzach nie ma ani w dokumentach watykaskich, ani w brytyjskich i amerykaskich archiwach rzdowych. Relator - czyli biograf - w procesie beatyfikacyjnym Pacellego, ojciec Peter Gumpel, czy t prob z przypadkiem czarnego wstydu po I wojnie wiatowej w Niemczech, kiedy tamtejsze wadze oskaryy zoone z Murzynw okupacyjne oddziay francuskie o gwaty i grabie. Wedle niego, Pius XII by przekonany, e czarni onierze maj wiksz skonno do gwatw ni biali. Co wicej, wierzy, e istniej dowody podobnych skandalicznych wybrykw popenianych przez amerykaskich Murzynw z oddziaw sprzymierzonych, posuwajcych si z poudnia Woch na pnoc 2. Wprawdzie przyczek w Anzio znalaz si w opaach i Amerykanie tam utknli, ale wojska alianckie wolno, lecz uparcie posuway si w stron Rzymu, w ktrym byli Niemcy. Zwoka w wyzwoleniu miasta sprawia, e tej zimy nasiliy si trudnoci i wzrosy nastroje rozpaczy. Brakowao gazu, elektrycznoci, oleju opaowego, a nawet wody pitnej. Przede wszystkim jednak ywnoci. W licie do pani McEwan Osborne nazwa warunki panujce w Rzymie rodzajem snu, chwilami niebezpiecznie graniczcego z koszmarem 3. Ceny ywnoci na czarnym rynku skoczyy w gr. eby uly najbardziej poszkodowanym, papie poleci sign do zasobw Watykanu. Osborne przekaza Londynowi, e Stolica Apostolska wydaje codziennie okoo 100 000 posikw, po lirze od sztuki. mier i rany wskutek alianckich bombardowa byy nieszczciem, ale potem przysza katastrofa, ktrej obawiali si wszyscy rzymianie, a zwaszcza Pius XII. 23 marca komunistyczni partyzanci dokonali zamachu bombowego na maszerujc Via Rasella w Rzymie kompani niemieckich onierzy z Grnej Adygi (wielu z nich byo w rednim wieku i miao rodziny). Zgino trzydziestu trzech Niemcw. Nastpnego wieczoru na rozkaz Hitlera gestapo zamordowao w odwecie w Jaskiniach Ardeaskich na poudnie od miasta 335 Wochw, w tym okoo 70 ydw, ktrych wzito gwnie z rzymskich wizie. Wejcia do jaski zabezpieczono dynamitem. Papiea skrytykowano za brak interwencji, ktra mogaby zapobiec tej masakrze. Na dodatek partyzanci oskaryli go, e nie potpi represji z naleytym oburzeniem. Jego obrocy po dzi dzie wysuwaj argument, i nie wiedzia o rozkazie Hitlera. Tyle e o 10.15 rano po zamachu kardyna Maglione przyj przedstawiciela niemieckich wadz miasta, w notatce z rozmowy z nim utrwalajc takie oto zdanie: O represjach na razie nic nie wiadomo, ale oczekuje si, e za kadego zabitego Niemca straconych zostanie dziesiciu Wochw4. Tego dnia w LOsservatore Romano w swoisty dla tej gazety pokrtny sposb, pijc do zamachu na Via Rasella, potpiono akty terroryzmu. Po poudniu kardynaa wizytujcego wizienie Regina Coeli poinformowano o winiach zabranych na egzekucj. Z t informacj popieszy do papiea. Pius XII ukry twarz w doniach i wyjcza: To niemoliwe, nie wierz 5. Weizscker zadzwoni w tej sprawie do Kesselringa, naczelnego dowdcy wojsk niemieckich we Woszech, by wybada moliwoci powstrzymania lub ograniczenia spodziewanych represji. Natomiast obrocy Piusa XII twierdz, e jego cznik z Niemcami, ojciec Pankratius Pfeiffer, te prbowa prosi o to niemieckie dowdztwo 6. 26 marca LOsservatore Romano zamieci artyku z wyrazami wspczucia dla zabitych niemieckich onierzy i alu z powodu mierci 320 [sic] ofiar powiconych za winnych, ktrzy uniknli aresztowania. Niemcy mieli o ten artyku pretensje, wytykajc Watykanowi, e straceni i tak byli skazani na mier (w rzeczywistoci nie wszyscy). Ale mieli je rwnie partyzanci - o potpienie bojownikw o wolno Woch i wspczucie okazane hitlerowskim wrogom i okupantom. Zwaywszy na bardzo gwatown reakcj Hitlera na zamach na Via Rasella i szybko, z jak zada odwetu, niepodobna, eby jakakolwiek inicjatywa papiea w tej sprawie co daa. Niemniej Pacelli zasygnalizowa partyzantom, jeli w ogle potrzebowali jakiego sygnau, e nie ywi sympatii dla ich metod.

Wyzwolenie
Po wyzwoleniu Rzymu w dniu 4 czerwca 1944 roku Pius XII, Bazylika w. Piotra i plac przed ni znaleli si w samym centrum ogromnego wybuchu radoci Wochw i onierzy zwyciskich wojsk sprzymierzonych. W tygodniach poprzedzajcych wycofanie si Niemcw papieowi wreszcie udao si wynegocjowa dla Rzymu status miasta otwartego, dlatego rzymianie przypisali mu zasug za oszczdzenie stolicy wzmoonych bombardowa i niszczycielskich walk ulicznych (do ktrych nawoywa przez radio Mussolini ze swojej marionetkowej republiki Salo na pnocy Woch). Pacelli ze wszech stron zbiera pochway jako defensor civitatis, zbawca miasta. Okrzyknito go, jak uj to Carlo Falconi, najbardziej natchnionym moralnym prorokiem zwycistwa. Ale komunici te wyszli z wojny w nimbie chway, cieszc si znacznym poparciem w caych Woszech. Wyzwolenie nie obyo si bez ofiar. Zabrano si za kolaborantw. Na przykad, naczelnika wizienia Regina Coeli zatuczono wiosami na Tybrze. Natomiast rabina Israela Zollego, ktry schroni si w

Watykanie, a w nastpnych latach sta si najwikszym ydowskim zwolennikiem Piusa XII, wzili w obroty ci, ktrzy oskaryli go o niedopenienie obowizku. wiadkiem jego ulicznego starcia z ydowskimi antagonistami by amerykaski korespondent Michael Stern. Podszed do mnie wiecki przywdca wsplnoty ydowskiej - napisa. - Ten czowiek opuci swj lud w godzinie potrzeby - owiadczy. - Nie jest ju naszym rabinem. Rabin Zoili spojrza na mnie bagalnie. On wie, e moje nazwisko umieszczono na czele gestapowskiej listy ydw do zlikwidowania - powiedzia. - Jaki poytek miaby ze mnie martwego mj lud? W synagodze rzymskiej mianowano nowego rabina, ale stary nie chcia odej. Walka skoczya si dopiero wwczas, kiedy po jednym z najwikszych skandali w historii judaizmu Zoili przeszed na katolicyzm7. Cakowicie zmienio si te grono osb, ktrym Watykan udziela dyplomatycznego schronienia. W miejsce Brytyjczykw, Amerykanw, Polakw i reszty wprowadzili si tam pose sowacki, a potem ambasadorowie Niemiec i Japonii, Weizscker i Harada, natomiast grup onierzy brytyjskich, gwnie jecw wojennych, ukrywajcych si w Watykanie i papieskich budynkach w miecie, zastpili niemieccy zbiegowie z obozw jenieckich w poudniowych Woszech. Pius XII udziela wielu audiencji generalnych dziennie dla wojska i pojawia si na balkonie Bazyliki w. Piotra. Zbiera w owym czasie same gratulacje i wyrazy wdzicznoci, a krytykowali go tylko komunistyczni partyzanci. Niezliczeni, nieznajcy go bliej gocie odchodzili pod wraeniem jego wyjtkowej charyzmy. Angielski powieciopisarz Evelyn Waugh, sucy po wyzwoleniu Rzymu w randze kapitana, napisa pniej: Wszyscy czuli, e nawizali osobisty kontakt z kim niezwykym, jednym z nich, lecz cakiem odmiennym (...) Nie syszaem o nikim, kto w obecnoci Piusa XII wypowiedziaby si o nim cynicznie. Stanowi poczenie ludzkiego geniuszu z ask Bo 8. Przez kilka tygodni w koach alianckich mwio si o oddaniu papiestwu caego Rzymu, o przyznaniu papieowi wasnego lotniska, a przynajmniej powikszeniu terytorium Watykanu. Watykaskie organizacje charytatywne sprowadzay do stolicy z rnych zaktkw kraju ywno, a na masztach przywocych j odzi motorowych powieway papieskie flagi. Kryy pogoski o pojawieniu si papieskiej floty9. Ale wszystkie historie o przywrceniu papiestwu jego doczesnej wadzy byy bez pokrycia. Kiedy wojna dobiega koca, nikt nie konsultowa z Piusem XII powojennych porzdkw w Europie. Ale wielkie postacie wiata zachodniego, wcznie z Winstonem Churchillem i Charlesem de Gaulle'em, ustawiy si do niego w kolejce. Harold Macmillan, wwczas gwny oficer polityczny aliantw we Woszech, pozostawi godn pamici relacj z audiencji u papiea. Pacelli wyda si mu przygnbiony, przeskakiwa jak ptak z tematu na temat. Przemawiajc do niego ciepo i cicho jak do dziecka, przyszy premier Wielkiej Brytanii dostrzeg w nim witobliwego czowieka, strapionego, z pewnoci cakowicie bezinteresownego i bezgrzesznego - posta zarazem wzruszajc i wielk 10. Brytyjskiemu gociowi papie mg si wyda postaci wzruszajc, niemniej w tym samym czasie by zajty bezprzykadnym umacnianiem swojej wadzy. Kiedy niedugo po wyzwoleniu zmar sekretarz stanu Maglione, Pius XII przej jego obowizki. Nie musia si ju z nikim konsultowa. Nie potrzebuj kolegw, ale ludzi, ktrzy bd sucha! 11 oznajmi Tardiniemu. Pius XII by wielkim samotnikiem (...) napisa Tardini. - Samotnym w pracy, samotnym w walce 12. Po wojnie porzdek dnia papiea wyglda nastpujco. O 8.50 rano Pacelli wchodzi do gabinetu. Dokadnie za minut dziewita stop w czerwonym trzewiku naciska guzik na pododze, eby wezwa Tardiniego. Montini by wzywany o 9.14, a wychodzi po czternastu minutach. Audiencje zaczynay si dokadnie o 9.23. W latach powojennych Pacelli nie by skonny marnowa nawet chwili. Wszystko odbywao si przepisowo i wedug sztywnego rozkadu zaj. O wp do sidmej wieczorem stawali przed nim z dokumentami i listami wymagajcymi jego podpisu dwaj podwadni. W rozmowach z nim nie wolno im byo udziela adnych rad, o nic pyta 13. Jeli jaki dokument mu si nie podoba, to, jak zezna Tardini, odsya bez sowa wyjanienia. Nie podpisywa niczego, co zawierao choby najmniejszy bd, taki jak niewaciwa spacja na pocztku paragrafu. W dziaalnoci urzdu papieskiego oczywisty by brak kolegialnoci i konsultacji w zarzdzaniu, chocia papieowi nigdy nie zbywao na osobistym uroku i uderzajcej skromnoci. Ktrego dnia Pacellemu zapodziaa si ksika, ktrej pilnie potrzebowa - powiedzia trybunaowi beatyfikacyjnemu watykaski biurokrata. - Posa wic po swojego sekretarza, ojca Hentricha, zarzucajc mu, e j gdzie przeoy. Szukaem wszdzie - zawoa podniesionym gosem - i straciem na to mnstwo czasu!. Ale wkrtce potem, wiadom, e tymi sowami upokorzy podwadnego, odnalaz go w sekretariacie i, klknwszy przed nim, baga jezuit o wybaczenie, e go tak urazi. Wstrznity tym ojciec Hentrich rozpaka si 14. Ale

wydarzenie to bynajmniej nie skonio Piusa XII do zagodzenia choby na jot swojego stosunku do marnowania czasu bd zniechcenia kurialnych biurokratw do sualczego paszczenia si przed nim. Odtd watykascy dygnitarze przyjmowali telefony od niego na klczkach.

Pacelli i wgierscy ydzi

Oprcz pilnych problemw we Woszech Pacelli by zajty mnstwem innych spraw zwizanych z wojn. Po zajciu przez nazistw w marcu 1944 roku Wgier Eichmann, dysponujc trzema tysicami wgierskich policjantw, osobicie zaj si ostatecznym rozwizaniem kwestii 750 000 tamtejszych ydw. Pomidzy 23 marca, gdy utworzono nowy rzd okupacyjny, a 15 maja, kiedy zaczy si masowe deportacje z komitatw, nuncjusz papieski na Wgrzech, Angelo Rotta, czsto interweniowa u czonkw gabinetu w ich sprawie. 15 maja przedoy rzdowi w Budapeszcie not potpiajc traktowanie ludnoci ydowskiej. Nuncjatura Apostolska - napisa (...) raz jeszcze prosi rzd wgierski o zaprzestanie wojny przeciw ydom, ktra przekracza granice okrelone przez prawo naturalne i przykazania Boe, i o powstrzymanie si od wszelkich dziaa, przeciwko ktrym musiayby zaprotestowa Stolica Apostolska i sumienie caego chrzecijaskiego wiata. Zdaniem Randolpha L. Brahama, uczonego zajmujcego si ludobjstwem na Wgrzech, w annaach Watykanu nota ta ma szczeglne znaczenie, jako pierwszy oficjalny protest przeciwko deportacji ydw, zoony przez przedstawiciela Piusa XII I5. Jej dyplomatyczny charakter - wskazaa inna uczona zajmujca si Zagad, Helen Fein - najlepiej uzmysawia, e aden przedstawiciel Watykanu nie powiedzia publicznie katolikom, i nie wolno im wsppracowa z Niemcami, poniewa pastwo to systematycznie zabija ydw, i e zabijanie ydw jest grzechem 16. Od rozpoczcia okupacji Wgier przez hitlerowcw na papiea wywierano naciski, by potpi deportacje w tym kraju. 24 marca 1944 roku poprosia go o to za porednictwem papieskiego legata w Waszyngtonie amerykaska Komisja ds. Uchodcw Wojennych. 26 maja przedstawiciel Stanw Zjednoczonych w Watykanie, Harold Tittmann, zwrci si do Piusa XII z prob, by przypomnia wadzom Wgier o moralnych implikacjach masowego mordowania bezbronnych ludzi. Za porednictwem legata papieskiego w Kairze zaapelowali te do niego, by uy swojego wielkiego wpywu (...) dla zapobieenia szataskiemu planowi eksterminacji ydw na Wgrzech 17 ydowscy przywdcy w Palestynie. Rwnie w maju dwaj zbiegli z Owicimia sowaccy ydzi donieli, e ten obz mierci przygotowano na przyjcie ydowskich transportw z Wgier. Ich raport dotar w kocu do rk praata Angela Roncallego, nuncjusza papieskiego w Stambule, przyszego Jana XXIII, a stamtd do Watykanu i do prezydenta Roosevelta w Waszyngtonie. Pod koniec czerwca szwajcarska prasa zacza pisa o grozie wywzek wgierskich ydw. 25 czerwca Pacelli wysa wreszcie do prezydenta Wgier Horthyego depesz, proszc, aby uy wszelkich moliwych wpyww w celu pooenia kresu cierpieniom i mczarniom, jakich niezliczeni ludzie doznaj z powodu swojej narodowoci lub rasy 18. Nastpnego dnia prezydent Roosevelt w przesanej via Szwajcaria nocie do rzdu wgierskiego zada, groc konsekwencjami, natychmiastowego zakoczenia wywzek. W tym samym dniu Horthy poinformowa swoj rad koronn o bezzwocznym powstrzymaniu okruciestw deportacji 19. 1 lipca za w telegramie do Pacellego potwierdzi, i uczyni wszystko, co w jego mocy, aby wymogi chrzecijaskich zasad humanitarnych zwyciyy. Mimo to wywzki trway do 9 lipca. Do tego czasu wikszo regionw Wgier zostaa judenrein, odydzona 20. Polowania na ydw i deportacje kontynuowano po wodz Eichmanna, niemniej wiele ich tysicy w Budapeszcie ocalao dziki specjalnym listom akredytacyjnym wydanym przez Stolic Apostolsk i ukryciu si w katolickich domach prywatnych i zgromadzeniach. Wedug jednego ze wiadectw: Podczas jesieni i zimy 1944 roku nie byo praktycznie w Budapeszcie katolickiej instytucji kocielnej, w ktrej nie znaleliby schronienia przeladowani ydzi21. Jednake Randolph L. Braham uwaa, i: Sukces spnionej akcji Horthyego jest kolejnym dowodem na to, e mona byo odmwi daniom Niemcw w sprawie ostatecznego rozwiazania i sabotowa je nawet pod niemieck okupacj. Gdyby Horthyemu i wgierskim wadzom naprawd zaleao na obywatelach wyznania mojeszowego, to odmwiliby wsppracy 22. Wedug powiconej Zagadzie pracy Davida Cesaraniego, pomidzy 15 maja i 7 lipca wyapano i zesano do kompleksu obozw koncentracyjnych i obozw mierci Auschwitz-Birkenau na Grnym lsku 437 000 wgierskich ydw. Z ich wybranego do pracy uamka ocalao zaledwie kilka tysicy23. Inicjatywy Pacellego na Wgrzech i gdzie indziej z pewnoci przyczyniy si do ratowania ydw przez katolikw. Ale jego protest przyszed za pno, by zapobiec deportacji blisko p ich miliona z wgierskich komitatw. Co wicej, do samego koca wzbrania si z uywaniem sw ydzi i nazici. Trzeba te wyranie powiedzie, e prcz odwanego nuncjusza Rotty, to zwyke zakonnice i zakonnicy,

ksia i osoby wieckie, dziaajcy w pojedynk i w maych grupach, bez zachty papiea podjli si w lecie 1944 roku ratowania budapeszteskich ydw. A przecie wczeniejszy protest ze strony najwyszej katolickiej wadzy mgby wiele zmieni.

Papieska walka z woskim komunizmem

Wszelkie inne troski Pacellego w roku 1945 przymia sytuacja polityczna Woch. Wraz z upadkiem ruchu faszystowskiego kraj zacz szuka nowej tosamoci spoecznej i politycznej. Wosi stanli w obliczu dwch czoowych, cho w duej mierze mitycznych systemw. Z jednej strony staa promoskiewska, czczca Stalina Woska Partia Komunistyczna uwaajca si za prawdziw obroczyni sprawiedliwoci i faktyczn triumfatork nad faszyzmem. Z drugiej za demokracja - wabica woln przedsibiorczoci na amerykask mod, sawica indywidualizm, konsumeryzm i amerykaski styl ycia. Wochy, w zwizku ze stacjonowaniem tam duej liczby wojsk amerykaskich, zalaa amerykaska odzie, filmy, muzyka popularna, piwo, papierosy, guma do ucia i coca-cola. Przy poparciu amerykaskiego rzdu do rk p miliona woskich rodzin trafia bezpatnie gazeta Reader' s Digest. Publicznie postponujc oba te obce modele ustrojowe (zwaszcza komunistyczny), Pius XII zaleca trzeci opcj - pozyskanie Wochw do katolickiej odnowy zgodnej z jego wizj Kocioa. Ideaem by w jego oczach hiszpaski model monolitycznego pastwa katolicko-korporacyjnego (z przywdztwem obieralnym, a nie wybieralnym), reprezentujcy partnerstwo wadzy doczesnej i duchowej, obu katolickich i wiernych papieowi. Pomimo gotowoci Franco do narzucenia Kocioowi swojej woli, Pacelli uhonorowa go najcenniejszym odznaczeniem watykaskim, Najwyszym Orderem Chrystusa 24. Natomiast opaconym przez caudilla pielgrzymom, skandujcym na placu w. Piotra haso Hiszpania z papieem, odpowiedzia: A papie z Hiszpani. Ale skomplikowana sytuacja we Woszech po upadku faszyzmu, mimo obowizywania traktatu lateraskiego, przyznajcego Kocioowi katolickiemu w myl woskiej konstytucji uprzywilejowan pozycj, przekrelaa podobne marzenia. W zwizku z czym Pius XII zaj si manipulowaniem nowo utworzon parti chrzecijaskich demokratw, ktrzy pod wodz Alcida De Gasperiego stali si gwn si antykomunistyczn. Woscy chadecy nie byli wprawdzie wyznaniow parti katolick w stylu dawnej Partito Popolare Luigiego Sturza (rozwizanej pod naciskiem Piusa XI w roku 1923) czy niemieckiej partii Centrum (rozwizanej za spraw Pacellego w roku 1933), ale pod patronatem papiea, popierani przez Akcj Katolick, przy czynnym udziale duchowiestwa i potnego elektoratu, ktry obawia si komunistw, rozkwitli. W boonarodzeniowym ordziu radiowym w roku 1944 Pius XII ostronie i z rezerw pobogosawi demokracj 25. Najpierw zacytowa swojego poprzednika, Leona XIII, przyznajc, e Koci katolicki nie potpia adnej z wielu form wadzy, pod warunkiem, e su one zapewnieniu dobrobytu obywatelom 26. A potem wskaza na niebezpieczestwa demokracji, jako bezrozumnych rzdw mas, owiadczajc, i bez protektoratu Kocioa demokracja jest niemoliwa. [Koci] stwierdza, e do zaprowadzenia absolutnego, ustanowionego przez Boga porzdku, porzdku bdcego nieodzownym fundamentem i norm przewodni kadej demokracji, konieczna jest nadprzyrodzona moc aski. Prno by szuka w tym przesaniu analizy spoecznego katolicyzmu, chrzecijaskich argumentw za kulturalnym, religijnym, politycznym pluralizmem i potrzeb zbudowania skomplikowanej sieci wsplnot, wzbogacajcych stosunki jednostki z pastwem. Swoje ordzie papie zakoczy szczeglnymi wyrazami wdzicznoci dla Stanw Zjednoczonych za ogromn pomoc udzielon pomimo wyjtkowych trudnoci transportowych. To wstrzemiliwe ustpstwo na rzecz demokracji przyszo w sam por, gdy na aren wkroczyli podobni Gasperiemu politycy - Robert Schuman we Francji i Konrad Adenauer w Niemczech - reprezentujcy ideay i aspiracje chrzecijaskiej demokracji w nowej Europie. W opinii Piusa XII demokracja prowadzia do wtpliwych amerykaskich wartoci, z ktrych wiele, pomimo zalet amerykaskiego dobrobytu, go gorszyo, albo do widma socjalizmu, ktry uwaa za zwiastuna komunizmu. Jego zdaniem, Stany Zjednoczone toleroway niebezpieczny relatywizm, dopuszczajcy wszystkie wiary, wyznania i stowarzyszenia, wcznie z protestantyzmem i masoneri, a bezwstydny materializm Ameryki by odpowiednikiem ateistycznego materializmu Zwizku Sowieckiego. W praktyce jednak wybr pomidzy dwoma wielkimi powojennymi blokami zawa si do poparcia komunizmu lub jego odrzucenia. Oddzielone od Jugosawii niewielk przestrzeni Adriatyku Wochy znalazy si na frontowej linii podziau Wschd - Zachd. Wrg sta u bram, dlatego Pius XII lka si, e jeli wadz we Woszech przejm komunici, Koci czeka mczestwo. Std te opowiada si zdecydowanie za Zachodem jako mniejszym zem, czym zasuy sobie na ironiczne miano kapelana zachodnioatlantyckiego

przymierza. Wobec woskich komunistw nie by skonny do adnych ustpstw, cho przywdca Woskiej Partii Komunistycznej, Palmiro Togliatti, publicznie wyrzek si stosowania przemocy. W Watykanie, gdzie uwanie i z niepokojem ledzono wydarzenia we wschodniej Europie, panowa pogld, e komunici co innego mwi, dc do wadzy, a cakiem co innego po jej zdobyciu. To samo dotyczyo socjalistw. Dlatego po utworzeniu po wojnie do czasu wyborw powszechnych woskiego Zgromadzenia Ustawodawczego (monarchi zniesiono w referendum przy penym poparciu Piusa XII) woscy chadecy, papie i Stany Zjednoczone zawarli pragmatyczne przymierze, aby, jak gosi slogan, zapobiec rozbiciu przez kozakw i Stalina obozu na placu witego Piotra. Przewiadczony, e o powodzeniu komunistw zadecydoway ich podstawowe organizacje partyjne, Pius XII zaangaowa do pomocy kierujcego masow Akcj Katolick Luigiego Gedd, twrc comitati civici (komitetw obywatelskich), katolickich grup wyborczych, rywalizujcych z komrkami komunistycznymi. Gedda, ktry podczas wojny wyprodukowa propagandowy film Pastor Angelicus, wietnie si nadawa do bliskiej wsppracy z papieem i wczenia Akcji Katolickiej w dziaalno kontrpropagandow. Dwadziecia tysicy lokalnych comitati civici, zaangaowanych w rekrutacj chadeckiego elektoratu, odegrao decydujc rol w kampanii wyborczej w roku 1948 po ktrej komunici wypadli z pierwszego koalicyjnego rzdu. Wyborcz walk koalicji chadeckiej z komunistyczno-socjalistycznym Frontem Ludowym nazwa Pius XII batali o cywilizacj chrzecijask. Przeznaczy na ni sto milionw lirw ze swojego (zaoonego w roku 1942) banku, Instituto per le Opere di Religione, pochodzcych najpewniej ze sprzeday nadwyek amerykaskiego sprztu wojskowego i przekazanych Watykanowi na dziaalno antykomunistyczn 27. Na rok przed wyborami w dniu 18 kwietnia 1948 roku Stany Zjednoczone przelay do Woch trzysta pidziesit milionw dolarw na pomoc i cele polityczne. Na polecenie papiea katolikom oznajmiono, e gosowanie jest ich obywatelskim obowizkiem. Natomiast kardyna Tisserant zapowiedzia, e komunistom i socjalistom nie bdzie si udziela sakramentw ani wyprawia chrzecijaskich pogrzebw28. Przewidywano, e przed wyborami moe doj do zamieszek, a nawet wojny domowej. Irlandzki ambasador przy Stolicy Apostolskiej, Joseph Walshe, ktrego Pius XII przyj na audiencji 26 lutego, siedem tygodni przed nimi, oceni, e papie wyglda na bardzo zmczonego i po raz pierwszy widziaem go w tak bardzo pesymistycznym nastroju. By zgarbiony, niemal fizycznie przytoczony brzemieniem, jakie dwiga (...) niebezpieczestwem zagraajcym Kocioowi we Woszech i w caej Europie Zachodniej 29. Jeeli zdobd wikszo, to jak mam kierowa Kocioem tak, jak pragnie tego Chrystus? 30, spyta irlandzkiego dyplomat. Walshe odpar, e gdyby poszo le, to zawsze zostanie serdecznie przyjty w Irlandii, na co papie odrzek ywo: Moje miejsce jest w Rzymie i w Rzymie, jeli taka bdzie wola Pana, jestem gotw dla Niego na mczestwo. Gosowanie 18 kwietnia odbyo si przy powszechnym maksymalnym zaangaowaniu biskupw, ksiy, zakonnikw i seminarzystw. Hasem wyborczym chrzecijaskich demokratw, zaczerpnitym z wicze duchownych Ignacego Loyoli, byo Z Chrystusem albo przeciw Chrystusowi. Surowy arcybiskup Mediolanu, kardyna Ildefonso Schuster, oznajmi wiernym, e walka Szatana z Chrystusem i Jego Kocioem wesza w faz krytyczn 31. Natomiast arcybiskup Genui, Giuseppe Siri, w przeddzie wyborw owiadczy w swojej diecezji, e nieuczestniczenie w nich jest grzechem miertelnym, gosowania na komunistw nie da si pogodzi z byciem katolikiem i e spowiednicy powinni odmwi rozgrzeszenia wszystkim, ktrzy nie wypenili jego wskaza 32. Stany Zjednoczone urzdziy pokaz siy, wyadowujc w Neapolu transport czogw wieziony do Grecji, a Frank Sinatra, Bing Crosby i Gary Cooper w specjalnych audycjach dla Wochw przypomnieli swoim wielbicielom, e gosowanie oznacza wybr pomidzy wolnoci a niewolnictwem. Obawy Pacellego okazay si jednak bezpodstawne. W wyborach przy dziewidziesicioprocentowej frekwencji - zwyciyli chrzecijascy demokraci, zdobywajc 48,5% gosw. Ich partia zdominowaa wosk polityk na nastpne trzydzieci pi lat. Front Ludowy komunistw i socjalistw uzyska 31%. Ale groba zamieszek wci wisiaa w powietrzu. Po nieudanej prbie zabicia 14 lipca na Sycylii Palmira Togliattiego komunici wezwali do strajku generalnego, co skonio ambasad amerykask do wpompowania za porednictwem Geddy funduszy w katolickie organizacje zwizkowe 33. Pacelli wygra, ale Watykan straci mnstwo gotwki. S dowody, e w sierpniu 1948 roku kardyna Francis Joseph Spellman uda si z watykask tac do generaa Georgea Marshalla, autora planu wspomoenia gospodarek europejskich 12 miliardami dolarw i zjednoczenia antysowieckich si w Europie Zachodniej 34. Rok wczeniej papie udzieli poparcia jego inicjatywie, zezwalajc na publikacj pozytywnego artykuu na ten temat w LOsservatore Romano. Inny artyku popierajcy plan Marshalla, pira Giovanniego Montiniego, zastpcy watykaskiego sekretarza stanu, ukaza si w Quotidiano 35. Wedug biografa Spellmana, Johna Cooneya, amerykaski kardyna poinformowa Piusa XII w tajnym memorandum,

e w wyniku jego spotkania z Marshallem rzd Stanw Zjednoczonych potajemnie przekaza Kocioowi katolickiemu do Woch due sumy w czarnorynkowej walucie36. W sierpniu 1948 roku zaczo rosn napicie pomidzy Zachodem a blokiem sowieckim. Kontynuowano zaopatrzeniowy most powietrzny (zorganizowany po zablokowaniu przez Sowietw ldowego dostpu do zachodnich sektorw Berlina), Ameryka rozbudowywaa swj potencja nuklearny, a w powietrzu wisiaa trzecia wojna wiatowa. Rok pniej, w sierpniu 1949, Zwizek Sowiecki przeprowadzi pierwsz udan prb z wasn bomb atomow. Pi lat wczeniej, na dwa lata przed zrzuceniem bomby atomowej na Hiroszim, w mowie do czonkw Papieskiej Akademii Nauk (wybranej i finansowanej przez Stolic Apostolsk grupy midzynarodowych uczonych) Pius XII przestrzeg przed niszczycielskim wykorzystaniem energii nuklearnej. 3 sierpnia 1948 roku Komitet ds. Dziaalnoci Antyamerykaskiej w Izbie Reprezentantw wezwa Whittakera Chambersa, redaktora magazynu Time, do zoenia zezna, ktrzy z amerykaskich wysokich urzdnikw s komunistami. Chambers wymieni midzy innymi byego pracownika Departamentu Stanu, Algera Hissa. Dao to pocztek polowaniu na komunistyczne czarownice, ktrym kierowa senator Joe McCarthy. W antykomunistycznej krucjacie wsparli go Rycerze Kolumba, mska sodalicja katolicka, wsppracujca z biskupem radiowym Fultonem J. Sheenem i kardynaem Spellmanem. Rycerze zbierali dolary prawdy na Radio Wolna Europa, a biskup Sheen pienidze dla Watykanu. W latach pidziesitych w Stanach Zjednoczonych zbierano dla Stolicy Apostolskiej rednio po 12,5 miliona dolarw rocznie37. Tymczasem energiczny czonek kurii rzymskiej, popierany przez Civilt Cattolica Alfredo Ottaviani zaproponowa, eby woski rzd oficjalnie zdelegalizowa Parti Komunistyczn. Pius XII instynktownie si temu sprzeciwi. Przypisuje si mu sowa: Takie posunicie zachcioby do rewolucji, a poza tym nie pozwalaj na nie procedury demokratyczne 38. Niemniej zrobi w tej sprawie, co mg, i dekretem z 2 lipca 1949 zabroni katolikom naleenia do partii komunistycznej, pisania i publikowania artykuw popierajcych komunizm, a ksiom udzielania sakramentw winnym powyszych wystpkw 39. To, wywieszone na konfesjonaach we Woszech, zarzdzenie, skierowane take do katolikw w Europie Wschodniej, nie pozostawiao adnych wtpliwoci, e nie mona by jednoczenie katolikiem i komunist. Wprawdzie dekret papieski nie przypieszy upadku Woskiej Partii Komunistycznej i nie wpyn na komunistyczny elektorat w latach nastpnych, niemniej jako moralny straszak wystarcza do trzymania wiernych w ryzach.

Katolicyzm w rodkowowschodniej Europie

Spoczywajcy na Piusie XII pod koniec lat czterdziestych nieznony ciar odpowiedzialnoci, opisany przez Josepha Walshea, bra si po czci z jego obaw, e Wochy zrujnuje wojna domowa, taka jak w Hiszpanii. Jednoczenie mia wiadomo, jaki los spotka Koci katolicki w rodkowowschodniej Europie pod butem Stalina. Z perspektywy paacu apostolskiego pooenie zamieszkanych przez rzesze katolikw krajw, takich jak Polska, Sowacja, Litwa, Wgry, przedstawiao si w samych ciemnych barwach, ilustrujc przyszo czekajc reszt kontynentu w razie niepowstrzymania komunizmu. Ogaszajc swj dekret ekskomunikacyjny, papie wydawa komunizmowi wojn wszdzie tam, gdzie ten si rozpleni. Tak silna determinacja - zagodzona za rzdw Pawa VI i sekretarza stanu Agostina Casarolego - zwiastowaa podobn, gboko z ni zwizan bezkompromisowo, ktr trzydzieci lat pniej objawi arcybiskup Krakowa, Karol Wojtya, przyszy Jan Pawe II. Pius XII nie widzia moliwoci ugody z ideologi planowo propagujc ateizm, dyktatur proletariatu, walk klasow, zniesienie wasnoci prywatnej (w przekonaniu wspczesnych papiey wspierajcej wartoci rodzinne) i zaprzeczajc istnieniu niemiertelnej duszy. Postawa komunistw wobec katolicyzmu bya nie mniej wroga. W pojciu wschodnioeuropejskich marksistowskich rzdw, katolicyzm sia niezgod. Zachca do nierbstwa, postaw buruazyjnych i niesprawiedliwoci. Katolikw oskarano, e w czasie wojny trzymali z nazistami. Gwatowno atakw na katolicyzm rnia si w zalenoci od kraju, od represji na niskim szczeblu poczynajc, po procesy pokazowe, wizienia, tortury i morderstwa. Ale oglna polityka polegaa na usuniciu praktyk religijnych z widoku, zakazaniu nauki religii, likwidacji religijnych wydawnictw i radiostacji, utrudnianiu naboru do seminariw duchownych. Jednoczenie w szkoach zachwalano materializm naukowy, wymiewano wiar i metodycznie propagowano ateizm. Koci stan przed bolesnym dylematem. Czy lepiej pj na kompromis z komunistyczn wadz, by ocali struktur zapewniajc przetrwanie, i czeka na lepsze czasy? Czy te otwarcie mwi, co si myli, przeciwstawia si i opiera, ryzykujc unicestwienie? W Niemczech w latach trzydziestych Pacelli dokona wyboru, kiedy NSDAP dopiero dya do zdobycia wadzy i mona byo udaremni jej plany. Od samego

pocztku wid tamtejszy Koci katolicki do kompromisu, dopomagajc Hitlerowi w legalnym dojciu do dyktatury. Natomiast reimy marksistowskie w Europie pod koniec lat czterdziestych byy faktami dokonanymi, za ktrymi staa ogromna wojskowa, totalitarna potga Zwizku Sowieckiego. Nadzieja na lepsze jutro wydawaa si wic marzeniem citej gowy. W przypadku sowieckiego komunizmu Pacelli opowiedzia si za bezwzgldn odmow wsppracy. O ukadach nie byo mowy. Trudne decyzje stojce przed papieem, zastanawiajcym si nad losem rodkowowschodniej Europy po wadz komunistw, ilustruje historia Jozsefa Mindszentyego z Wgier. Z perspektywy czasu wida trwa si moraln i zasugi tych, ktrzy przeciwstawili si komunizmowi jako formacji wrogiej chrzecijastwu. Wolne wybory na Wgrzech pod koniec 1945 roku wygraa konserwatywna partia demokratyczna, ktra utworzya rzd. Ale gdy kraj zalaa fala inflacyjna, komunici dokonali zamachu stanu i przy wsparciu okupacyjnej Armii Czerwonej wprowadzili terror. Jozsef Mindszenty zosta biskupem w marcu 1944 roku, po zajciu Wgier przez hitlerowcw. Za ich otwarte potpienie trafi do wizienia, po czym potpi sowieckich najedcw za ataki na Kocioy. Doceniajc szczero i odwag nowego biskupa, w padzierniku 1945 roku Pius XII mianowa go prymasem Wgier i zaprosi do Rzymu. W nastpnym miesicu Mindszenty z kopotami dotar do Bari, a stamtd autobusem do Watykanu. eby go przyj, papie przerwa podobno adwentowe wiczenia duchowe. W swoich pamitnikach Mindszenty napisa, e zawsze uwaa Piusa za wybitn osobowo, teraz za mg si przekona na wasne oczy, jak dobrego Ojca witego da nam Bg. Kiedy wyrazi wielkie zadowolenie, e Rzym unikn najgorszych skutkw tej wojny, Pius XII odpar: Ty, ktry wycierpiae tak wiele, jeszcze znajdujesz w sobie si, eby si tym radowa? A pod koniec audiencji oznajmi, e mianuje go kardynaem. Pidziesicioczteroletni wgierski prymas przyjecha do Rzymu ponownie w lutym 1946 roku na uroczysto otrzymania czerwonego kardynalskiego kapelusza. Wkadajc mu go na gow, Pius XII powiedzia: Spord tych trzydziestu dwch [nowych kardynaw] jako pierwszy dostpisz mczestwa, ktrego symbolem jest ta czerwie 40. W przeciwiestwie do swojej ugodowej postawy wobec nazistw w latach trzydziestych w Niemczech, tym razem otwarcie zachca podwadnych do stawiania oporu a do mierci. Z jego bogosawiestwem Mindszenty sta si dla - nieczynicego rnicy midzy politycznym i wyznaniowym katolicyzmem - reimu sercem opozycji. Nowy kardyna potpi komunistyczny rzd jako najgorszy w historii Wgier. Po kampanii propagandowej przeciwko niemu w kontrolowanych przez rzd mediach Mindszenty zosta aresztowany pod zarzutem wsppracy z nazistami, szpiegostwa, zdrady i oszust finansowych. aden z tych zarzutw nie by prawdziwy. Torturowany fizycznie i psychicznie, codziennie bity gumowymi pakami prymas Wgier w kocu podpisa rzekome przyznanie si do winy. 2 lutego 1949 roku zacz si jego proces pokazowy, potpiony przez Narody Zjednoczone i publicznie bardzo ostro przez Piusa XII. Sfingowana rozprawa, relacjonowana szczegowo na Zachodzie, przykua uwag i zatrwoya katolikw na caym wiecie. Wyranie odurzony narkotykami (przypuszczalnie actedronem pono eby skruszy jego fizyczny opr), Mindszenty przyzna si do wszystkich postawionych zarzutw i po trzydniowym procesie zosta skazany na doywocie. Tydzie po zakoczeniu jego procesu Pius XII wygosi mow do kardynaw w Watykanie. Uwaamy za nasz obowizek - powiedzia - napitnowa, jako cakowicie faszywe, wysunite w trakcie tego procesu oskarenia, jakoby Stolica Apostolska, dc do politycznego zdominowania narodw, zalecia przeciwstawia si Republice Wgierskiej i jej wadzom, a zatem ponosi pen odpowiedzialno za wydarzenia. Powszechnie wiadomo, e Koci katolicki nie kieruje si w swym dziaaniu pobudkami doczesnymi i akceptuje wszelkie formy wieckiej wadzy, pod warunkiem e nie godzi ona w prawa ludzkie i prawa boskie. Jeli jednak im zaprzecza, to obowizkiem biskupw i samych wiernych jest przeciwstawi si niesprawiedliwym prawom zgodnie z wasnym sumieniem41. Byy to sowa wojownicze, cakiem niepodobne do tych, w ktrych zwraca si w latach trzydziestych do biskupw i wiernych w Niemczech. Ale na wgierski episkopat wpywu nie miay. 22 lipca 1951 roku Mindszentyego bracia w biskupstwie poddali si, skadajc wadzom - czemu media naday wielki rozgos przysig na wierno. Wgrw otwarcie praktykujcych wiar wyrzucano z pracy. Zakony rozwizano, a zakonnice i zakonnikw wyrzucono z konwentw i klasztorw. Koci katolicki otrzymywa subwencje z wasnych dawnych funduszy. Katoliccy ksia i wieccy tzw. postpowi katolicy wsppracowali z komunistami. Ale Mindszenty w wizieniu i Pius XII w Rzymie nie pogodzili si z t sytuacj. We wszystkich krytycznych chwilach [papie] potpia machinacje komunistw i tak zwanych postepowych katolikow42, napisa po zwolnieniu z wizienia wgierski prymas. Mindszenty przesiedzia w zamkniciu do padziernika 1956 roku, uwolniono go w czasie

wgierskiego antykomunistycznego powstania. W Budapeszcie zosta powitany jak bohater, ale kiedy rosyjskie czogi wjechay na ulice miasta i otoczyy budynek parlamentu, zmuszony by si schroni w ambasadzie amerykaskiej. Pius XII publicznie potpi zduszenie wgierskiego zrywu. Mindszentypozostawbudapeszteskiej ambasadzie Stanw Zjednoczonych przez nastpne pitnacie lat. Rzd wgierski chcia go usun z kraju i proponowa bezpieczny wyjazd, ale kardyna nie skorzysta z adnej okazji przenosin do Rzymu. Kiedy jednak nowa administracja watykaska zacza dy do uoenia stosunkw z komunistami w ramach tzw. Ostpolitik, nowej polityki wschodniej, sta si w kocu dla Stolicy Apostolskiej kopotliwy. Wreszcie w roku 1971 Pawe VI, na mocy umowy z rzdem Kadara, poleci mu opuci Budapeszt. Mindszenty zamieszka w seminarium wgierskim w Wiedniu, gdzie napisa swoje szczere pamitniki. Papie Pawe VI odradzi mu ich publikacj, obawiajc si, e ksika zakci wywaone, coraz lepsze stosunki Watykanu z krajami bloku sowieckiego. Ale kardyna i tak je opublikowa. Watykaski sekretarz stanu za pontyfikatu Pawa VI, Agostino Casaroli, powiedzia, e Mindszenty jest jak granit i potrafi by oporny jak granit43.

XIX. KOCI TRIUMFUJCY

Wrogo Pacellego do komunizmu wcale nie oznaczaa zdecentralizowania i urozmaicenia wewntrznej polityki Kocioa. Przeciwnie, na przeomie lat czterdziestych i pidziesitych jego pogldy w sprawach wewntrzkocielnych jeszcze si usztywniy. Mia triumfalistyczn wizj Kocioa i wadzy papieskiej. Powszechny poklask, jaki zebra przy kocu wojny, utwierdzi go w poczuciu wasnej nieomylnoci. Mimo caej osobistej pokory i skromnoci, w papiestwie widzia niekwestionowan potg z mistycznego nadania Boga, suc przetrwaniu i jednoci Kocioa katolickiego. Asystujcy mu przez czterdzieci lat Robert Leiber pokusi si o opis szczeglnego poczenia motyww, ktrymi si kierowa: Poniewa Pius XII by realist, mia wyrane poczucie wadzy. Planw, choby najbardziej idealistycznych, lecz nie popartych wadz, nie ceni (...) Ale jego rzeczowo bynajmniej nie oznaczaa nieczuoci. Przeciwnie, Pius XII by nadzwyczaj wraliwy i wyrozumiay 1. Triumfalizm Piusa XII znalaz godny uwagi materialny i historyczny wyraz w roku 1950, ktry, zgodnie z tradycj sigajc roku 1300, ogosi Rokiem witym, zachcajc miliony pielgrzymw z caego wiata do odwiedzin Wiecznego Miasta. Ide roku witego zapoyczono od ydw, obchodzcych takie jubileusze co p wieku. W Kociele katolickim zaczto je obchodzi dwakro czciej, co dwadziecia pi lat. Pielgrzymw koczujcych na wzgrzach wok Rzymu byo wielu. Nagrod dla odwiedzajcych okrelone bazyliki w Wiecznym Miecie by odpust zupeny, oznaczajcy, e nie bd musieli pokutowa w czycu. Dla uatwienia pielgrzymom tych wdrwek uruchomiono specjalne tramwaje. Sklepy sprzedaway dewocjonalia, w tym take mechaniczn gipsow figur Pacellego, automatycznie podnoszc rk w gecie bogosawienia. Plac w. Piotra sta si aren regularnych masowych zgromadze i wielkich papieskich parad. Upodobanie Piusa XII do pokazw sportowych i gimnastycznych przypominao pochody na placu Czerwonym w Moskwie. Gigantyczne zgromadzenia grup Akcji Katolickiej na placu przed bazylik miay wicej wsplnego z demonstracj czci wobec papiestwa ni ze wsplnotowym, spoecznym katolicyzmem. Temu zewntrznemu potwierdzeniu monolitycznego, autokratycznego katolicyzmu towarzyszya gboka ideologiczna reakcja w yciu intelektualnym Kocioa. W roku 1943, gdy wojna trwaa w najlepsze, Pius XII ogosi encyklik Divino afflante spirita (Z natchnienia Ducha witego), powicon badaniu Pisma witego, aby zachci do korzystania z nowoczesnych metod w biblistyce, a teologw nakoni do powrotu do biblijnych rde. Napisana podobno przez jego spowiednika, uczonego w Pimie jezuit Agostina Be, stanowia z dawna oczekiwany sygna odrzucenia antymodernistycznej kampanii, odwil w podejciu rzymskiej kurii do nowoczesnego komentowania Biblii. W dodatku w roku 1947 papie opublikowa encyklik Mediator dei (Porednik pomidzy Bogiem i ludmi), ogaszajc reformy w liturgii rzymskokatolickiej, czynice j przystpniejsz i blisz wiernym. Obie te encykliki, zdajce si zachca do tak bardzo potrzebnego w Kociele twrczego podejcia i otwartoci, okazay si jednak faszyw wiosn. W wietle pniejszego usztywnienia postawy Piusa XII napisanie encykliki Divino afflante wydaje si zagadkowe. W roku 1950, w rodku wielkiego Roku witego, ogosi bowiem dokument ktry zamrozi wszelkie twrcze naukowe inicjatywy, zapocztkowujc intelektualne polowania na czarownice, porwnywalne z antymodernistyczn kampani z pierwszej dekady dwudziestego wieku. Wymierzona w nowe idee teologiczne, gwnie rodem z Francji i nazywane powszechnie now teologi, encyklika Humanigeneris (o rodzaju ludzkim) nawracaa do przedwojennych sztywnych ortodoksyjnych pogldw. Opublikowana 2 wrzenia 1950 roku 2, bya krytykancka i maostkowa. Poza owczarni

Chrystusow mona oczekiwa jedynie bdw i niezgody w wiecie, znajdujcym si, wedle propagowanej przez komunistw opinii, w stanie cigej ewolucji, na domiar zego penym starych bdw filozoficznych w nowych przebraniach, wcznie z egzystencjalizmem ktry zajmowa si tylko istnieniem poszczeglnych rzeczy, cakowicie ignorujc ich niezmienne esencje. Do tego za dochodzi nieokrelony historycyzm (przytyk do uwypuklenia roli historii przez now teologi we Francji), zaliczony przez Piusa XII wraz z racjonalizmem i pragmatyzmem do intelektualnych chorb naszych czasw - nowoczesnych postaw umysowych, wojujcych z absolutnymi prawdami i niezmiennymi dogmatami magisterium Kocioa rzymskokatolickiego. Bdw tych, stwierdza papie, nie da si skutecznie naprawi bez ich waciwego zdiagnozowania. Wskutek nieroztropnej nadgorliwoci w pozyskiwaniu dusz w bd zostali wprowadzeni nawet uczeni katoliccy. Oddali si nagannej pogoni za nowinkami (...) a inni, bardziej miali, siej zgorszenie, zwaszcza wrd modych kapanw, ze szkod dla wadzy kocielnej. S te uczeni kwestionujcy dosown prawd Pisma witego i lansujcy jego now egzegez, ktr racz nazywa symboliczn lub duchow, inni za powtpiewaj w grzech pierworodny Adama, sugerujc, e byo wielu Adamw (herezja znana jako poligenizm). Ale najgorsze ze wszystkiego, e uczeni ci, chciwi nowinek, popieraj dogmatyczny relatywizm, uwaajc, e dogmaty, cho dobre na swj czas, weszy w stadium zaniku. Lekarstwem na te rozmaite choroby byo, wedug niego, wyjanienie Kodeksu Prawa Kanonicznego, podrcznika dekretw kocielnych, do ktrego powstania sam przed blisko p wiekiem si przyczyni. Nie wystarczy unika herezji - cytowa kanon 1324 (czcy w jedno herezj i bd) - lecz naley starannie wystrzega si wszelkich bdw, ktre s jej bliskie i przestrzega konstytucji i dekretw, na mocy ktrych Stolica Apostolska zakazuje i zabrania goszenia takich pogldw 3. Mia tu na myli dokumenty w rodzaju encyklik. Potem za rzuci dogmatyczn bomb, owiadczajc, i encykliki, uwaane zazwyczaj za zwyke nauczanie papieskie, a wic nie nieomylne, maj by odtd, jeli papie uzna je za ostateczne, przyjmowane bez dyskusji nawet przez kompetentnych teologw. Grunt pod taki pogld przygotowa kanon 1323 kodeksu z roku 1917, mimo e Sobr Watykaski I uchwali przecie a nadto jasno, e tylko uroczyste definicje, dogmaty kocielne ogaszane ex cathedra, s nieodwoalne. Wszystkie furtki, z ktrych mogliby skorzysta teologowie, szczelnie zatrzanito zdaniem: Jeli papie w swoich oficjalnych dokumentach celowo wyda osd w sprawie do tej pory spornej, jest oczywiste, e zgodnie z jego decyzj i wol nie moe by ona duej przedmiotem otwartej dyskusji midzy teologami4. Pius XII nie owiadcza wprost, i kada encyklika, list apostolski i dokument papieski s nieodwoalne, ale e jest to kwestia uytych tam sformuowa. Tak wic jeeli zabiera gos w jakiej sprawie, nie ukrywajc, e rozstrzyga spr, to ucina dalsze dyskusje na ten temat, nawet wrd specjalistw na tyle kompetentnych, by si do nich wczy. W ten oto sposb kuchennymi drzwiami wprowadzi do Kocioa ide nieomylnoci papiea, ktr pniej nazwano pezajc. Celem tej niezwykej ekspansji papieskiej bezbdnoci byo apodyktyczne przeciwstawienie si nowemu myleniu, stworzenie reakcyjnej aury na mod antymodernistycznej kampanii sprzed p wieku. Albowiem tak jak uczeni w rodzaju Louisa Duchesnea i Alfreda Loisyego doprowadzili w pierwszej dekadzie stulecia do niepokojcych zmian w postrzeganiu przez Rzym katolickiej ortodoksji, tak francuscy uczeni po II wojnie wiatowej zatrwoyli papiea i kuri rzymsk, nalegajc na reform liturgii i nowe podejcie do dziejw Kocioa, bada Pisma witego i teologii. Przymusowa suba tysicy francuskich katolickich duchownych w wojsku podczas pierwszej wojny wiatowej i ich praca w hitlerowskich obozach koncentracyjnych w czasie drugiej zrodziy szeroko rozpowszechnione pragnienie, aby Koci bardziej zwiza ze wspczesnym wiatem. Rwnoczenie grupa francuskich kapanw zainicjowaa ruch ksiy robotnikw, apostolat wtopiony w przemysow rzeczywisto powojennej Francji. W obawie przed utrat przez Rzym intelektualnej kontroli nad now teologi, co grozio flirtem duchownych z socjalizmem i komunizmem, Pius XII zdyscyplinowa ksiy robotnikw i uciszy uczonych za porednictwem witego Oficjum (dawnej Inkwizycji), ktremu przywodzi kardyna Giuseppe Pizzardo, wywierajc nacisk na biskupw i generaw zakonw. Do najznamienitszych ofiar intelektualnych represji Pacellego w latach pidziesitych nalea Pierre Teihard de Chardin, francuski jezuita i paleontolog, ktry podj prb zintegrowania ewolucji biologicznej i kosmologicznej z teologi Mistycznego Ciaa Chrystusa. Postawiony przed wyborem - ycie pod cisym dozorem w odcitym od wiata wiejskim domu lub emigracja do Stanw Zjednoczonych - wybra wyjazd do Nowego Jorku. Wszystkich jego sympatykw pozbawiono stanowisk na uczelniach i odseparowano od siebie i studentw 5. Usunito te, aby rozbi domniemane koterie, jezuitw o liberalnych pogldach, w tym ordujcego za katolicyzmem spoecznym Henriego de Lubaca, obejmujc ich zakazem nauczania i publikacji.

Ich ksiki znalazy si na indeksie. Widziaem z bliska, jak fala ortodoksji kruszy w stylu wielkich stalinowskich czystek intelektualn doskonao - powiedzia kronikarzowi tych wydarze amerykaski jezuita Daniel Berrigan. - Uderzya mnie bezporednio, ugodzia bardzo bolenie i skonia do kontynuowania dziea tych, ktrym zamknito usta 6. Podobny cios wymierzono innemu intelektualnemu zgromadzeniu katolickiemu, dominikanom 7. Wrd szeregu zarzutw, jakie kardyna Pizzardo przesa generaowi ich zakonu, ojcu Emmanuelowi Surezowi, by nastpujcy: Dobrze znane s Waszej Ekscelencji nowe, nie tylko przesadzone, ale bdne, idee i tendencje, ktre rozwijaj si w dziedzinach teologii, prawa kanonicznego i nauk spoecznych, znajdujc duy oddwik w niektrych zakonach (...) Ten godny ubolewania stan napenia trosk Stolic Apostolsk, jeli zway na to, e zgromadzenia religijne s siami, na ktrych Koci moe i musi w szczeglny sposb polega w swojej walce z wrogami prawdy 8. Doszo do tego, e nad zakonem dominikanw we Francji zawisa groba likwidacji. Jego najsynniejszymi nowymi teologami byli ojcowie M.-D. Chenu i majcy znaczne wpywy w zakonie, zwaszcza wrd modszych braci, Yves Congar. Oznajmiono im, e musz wyj naprzeciw oczekiwaniom Stolicy Apostolskiej, okaza posuszestwo i dyscyplin. Chenu podpad dlatego, e napisa o ruchu ksiy robotnikw, zachcajc kapanw do zatrudniania si w fabrykach, wstpowania do zwizkw zawodowych i aktywnoci politycznej. Congar za propagowa ekumenizm i reform Kocioa. Rzym powstrzyma wznowienia ich prac. Congarowi zabroniono publikowa i zesano go do Anglii. Pacelli wyrzdzi krzywd temu pokoleniu uczonych - w latach szedziesitych wielu z nich zostao doradcami Soboru Watykaskiego II - nie tylko pozbawiajc ich wpyww za porednictwem uczelni i ksiek, ale take uniemoliwiajc intelektualny rozwj poprzez wymian myli w rodowisku naukowym. Rwnie tragiczny los spotka gnbionych przeze ksiy robotnikw. Ich dziaalno miaa dwojakie rdo: przymusow prac kapanw w niemieckim przemyle w czasie wojny oraz raport dwch modych ksiy na temat warunkw ycia klasy robotniczej we Francji, zatytuowany France, pays de Mission. Jednym z najwierniejszych zwolennikw ich ruchu by arcybiskup Parya, kardyna Emmanuel Suhard, ktry w roku 1946 napisa: Kiedy wchodz do fabryk, serce kraje mi si ze smutku (...) Od tych mas Koci dzieli mur 9. Zaowocowao to powstaniem Mission de Paris, misyjnego programu pracy wrd robotnikw Parya, podchwyconego przez niektre diecezje francuskie. Seminarzyci przygotowywali si do misjonarskich zada w fabrykach i warsztatach, a modzi ksia pracowali na penych zmianach, yjc w okrgach przemysowych w takich samych warunkach jak ich towarzysze pracy. W artykuach pisanych na ich uytek Chenu dowodzi, e drog ksiom robotnikom wskazay redniowieczne zakony ebracze. Prawdziwa ewangelizacja - pisa nie sprowadza si do instytucji czy ludzi z ni zwizanych, lecz jest sam natur Kocioa, nauczaniem, ktre jest nowym sposobem mylenia, wpajania podstaw teologii, objaniania wiary 10. Z niezadowoleniem Piusa XII ksia robotnicy zetknli si ju w roku 1949, nadal ochraniani przez licznych francuskich biskupw, przychylnie patrzcych na ich misjonarski zapa i utosamianie si z potrzebami i duchowymi aspiracjami robotnikw. Ale po roku 1950 naciski Watykanu na nich zaczy rosn, a wreszcie trzy lata pniej paryskiej grupie ksiy robotnikw zakazano dalszych powoa, a kardyna Pizzardo owiadczy francuskiej hierarchii kocielnej, e seminarzyci nie powinni pracowa w kopalniach i fabrykach. W rezultacie trzech kardynaw (Lienart, Gerlier, Feltin) udao si w pokorze do Rzymu szuka kompromisu i... skapitulowao. Zgodzili si, e ksia robotnicy powinni mieszka w domach parafialnych albo zgromadzeniach, a nie w rodowisku towarzyszy pracy, pracowa tylko dorywczo i wystpi ze zwizkw zawodowych. Mniej zgodni od nich okazali si dominikanie, ktrych uporczywe nieposuszestwo doprowadzio w kocu do dymisji trzech prowincjaw tego zakonu - w Paryu, Tuluzie i Lyonie. W styczniu 1954 roku ruch ksiy robotnikw zosta zakazany. Episkopat francuski rozesa do wszystkich ich komrek list, nakazujc im pod grob ekskomuniki porzuci prac w penym wymiarze godzin. Kapani musieli zrezygnowa z czonkostwa w zwizkach, doczy do wsplnot religijnych i wyrzec si organizowania grup11. Nasz lodowaty papie Pius XII jednym pocigniciem rozwiza ten ruch, nakazujc wszystkim bez wyjtku ksiom robotnikom we Francji zameldowa si u swoich biskupw 12, skomentowa to Daniel Berrigan. W katastrofie tej zabito tsknot za spoecznym, bardziej pluralistycznym Kocioem katolickim, ktry wyciga rk do swych oddzielonych braci, znosi bariery pomidzy witoci i wieckoci, duchownymi i wiernymi, i uznaje wano pracy duszpasterskiej wrd robotnikw. Przede wszystkim jednak, wystpujc przeciw oywieniu w Kociele, w imi interesw kocielnych norm i wadzy Pacelli zdusi mio. Znakomity wczesny angielski katolicki teolog, nieyjcy ju Charles Davis, uj to nastpujco: Nieustanne niweczenie dynamicznego denia ku prawdzie przeszkadza w rozwoju jednostki i tamuje rdo osobistej wolnoci. A przecie to na prawdzie opiera si wszelka autentyczna mio. Mio chrzecijaska nie jest wyjtkiem13.

Poskromienie wspomnianych pionierw nie obyo si bez kosztw. Wielu z nich, jak na przykad Davis, wwczas albo pniej, w latach szedziesitych, porzucio stan kapaski i Koci katolicki. Wpyw represyjnych posuni Piusa XII na tych, ktrzy pozostali, utrzymywa si a do pierwszych sesji Soboru Watykaskiego II. 3 czerwca 1951 roku przeniesiono go w papieskiej lektyce od brzowych drzwi do schodw Bazyliki w. Piotra, gdzie odczyta homili powicon beatyfikacji Piusa X, papiea, ktry w pierwszej dekadzie tego wieku, rozptawszy antymodernistyczn kampani, podda przeladowaniom i zamkn usta setkom katolickich uczonych. Jeeli dzisiejszy Koci Boy - powiedzia - ani mylc ustpi pola siom, ktre chc zniszczy jego wartoci duchowe, cierpi, walczy i dy do Boskiej prawdy, zawdzicza to w wielkiej mierze dalekowzrocznym dziaaniom i witoci Piusa X.

Mariologia Pacellego
Nawet tumic wszelk autentyczn twrcz teologi, Pius XII zdawa sobie spraw z pilnej potrzeby duchowej i liturgicznej odnowy Kocioa. Popar, na przykad, praktyczne zmiany w liturgii Wielkiego Tygodnia i zasadach poszczenia przed przyjciem komunii. Ale jego najbardziej trwa, niezaprzeczaln zasug jest przywrcenie wieczornego naboestwa przed witem Wielkanocy. Ustanowienie mszy wieczornej uatwio pracujcym w wita udzia w naboestwach i prawdopodobnie powstrzymao w latach pidziesitych wikszy odpyw wiernych z Kocioa. Niemniej jego wysiki, by oywi duchowo katolick, skupiy si na osobliwym poczeniu ludowej pobonoci z autokratyzmem urzdu papieskiego. Zaszczepiony mu w modoci kult Matki Boskiej, pielgnowany w dorosym yciu odmawianiem co dzie raca i dwa razy dziennie modlitwy Anio Paski, zyska moc papieskiego dogmatu pompatyczny wymiar. 1 listopada Roku witego 1950 Pius XII z balkonu nad placem w. Piotra obwieci przy gromkich oklaskach miliona wiernych, e Niepokalana Matka Boa, Maria zawsze Dziewica, gdy ywot jej dobieg kresu, ciaem i dusz dostpia niebieskiej chway. Oficjaln definicj dogmatu Wniebowzicia, zatytuowan Munificentissimus deus (Najszczodrobliwszy Bg) 14, opublikowano trzy dni pniej. Jest to pierwszy (i do tej pory jedyny) uroczysty i nieodwoalny dekret papieski zgodny z definicj nieomylnoci papiea, przyjt w roku 1870 na Soborze Watykaskim I. Gosi on, e Maria, jak licuje urodzonej bez skazy grzechu pierworodnego, nie umara, by czeka na Zmartwychwstanie, a jej ciao nie ulego rozkadowi, lecz zostaa zabrana, czyli wzita, wprost do Nieba, gdzie krluje na tronie w otoczeniu aniow i witych. To uroczyste stwierdzenie opierao si wprawdzie na kontrowersyjnej wczesnochrzecijaskiej tradycji, nie majcej podstaw w Pimie witym, ale z pewnoci popieranej przez biskupw, teologw i wiernych, a Pius XII trzyma si regu nakrelonych na pierwszym Soborze Watykaskim. Dogmat ten by brzemienny w znaczenia. Jego istot by triumf osoby, ktra, czc w sobie czysto i posuszestwo, przezwyciaa czas, cielesny rozpad i mier. Innymi sowy, metafora uwypuklajca zasadnicze przeciwiestwo pomidzy niszczc natur czasu i seksualnego zaspokojenia a niezniszczalnymi krlestwami ducha i czystoci. W tekcie bulli papieskiej Pius XII przytoczy sowa jednego z wczesnych Ojcw Kocioa, Jana Damasceskiego: Trzeba byo, by Jej ciao, ktre przy porodzie zachowao dziewiczo, pozostao nietknite po mierci. Podobnie jak w przypadku Piusa IX, ktry w roku 1854 zdefiniowa dogmat Niepokalanego Poczcia, dogmat Wniebowzicia przyda splendoru papieowi, ktry go ustanowi. Tak stanowcze odwoanie si Piusa XII do wasnej nieomylnoci wskazywao, e bardziej od rozstrzygnicia spornej kwestii istotnej dla Kocioa zaleao mu na ceremonialnym zademonstrowaniu papieskiej wadzy. W kocu Wniebowzicie otaczano kultem od wczesnych wiekw chrzecijastwa, a wito Matki Boskiej od niepamitnych czasw obchodzono 15 sierpnia. Jednak w chwili wybranej na ogoszenie dogmatu w wiecie przewaay nastroje wojowniczoci i nieufnoci. Generalissimus Franco od 1940 roku wykorzystywa kult Wniebowzicia, w Hiszpanii czony z Mari Krlow Niebios, w hasach mobilizujcych do walki z komunizmem. Stanowio ono gwny atrybut Przenajwitszej Marii Panny, czczony przez rozmaite hiszpaskie sodalicje i stowarzyszenia maryjne. wite obrazki i medaliki przedstawiajce Wniebowzicie mieli ze sob ochotnicy frankistowscy, walczcy z Armi Czerwon na froncie wschodnim. Dogmat w efektowny sposb przysuy si Matce Boskiej, inspirujc i oywiajc jej masowy kult, a zarazem zachcajc do wiernoci wobec papiea, wadnego przesdza o sprawach na ziemi i w niebie. Tyle e sta on, niestety, w sprzecznoci ze mudnymi staraniami wspczesnych katolikw, protestantw i prawosawnych o osignicie jednoci chrzecijan. Protestanci nie widzieli powodu, aby tradycj Wniebowzicia traktowa na rwni z, na przykad, dogmatem Trjcy witej. A prawosawiu nie podobao si

takie ubstwienie Marii, ktre oddzielao j od ludzkoci. W stworzeniu dogmatu Wniebowzicia widzi si zasadniczy sprzeciw Kocioa katolickiego wobec stara o zblienie midzy Kocioami 15 stwierdzi pewien protestancki teolog. Ogoszenie dogmatu zbiego si w czasie z osobistym mistycznym przeyciem Piusa XII, ktre nasilio jego maryjny zapa. Ujawni, e podczas spaceru po watykaskich ogrodach ujrza zjawisko wirujcego soca, kojarzc je sobie z publicznym cudem objawienia Matki Boskiej Fatimskiej w roku 1917. O wydarzeniu tym, zadziwiajcym u papiea wystrzegajcego si wzrusze i uczuciowoci, powiadomi w roku nastpnym milionow rzesz pielgrzymw w Fatimie kardyna Federico Tedeschini (oficjalny opiekun hiszpaskiego stowarzyszenia religijnego Opus Dei) 16. Dogmat o Wniebowziciu i soneczna wizja Piusa XII poprzedziy ogoszenie roku 1954 Rokiem Maryjnym, w ktrym doszo do rozpowszechnienia si krucjat modlitw do Matki Boskiej, zgromadze, koronacji figur, specjalnych mszy, powicania wity oraz niezliczonych widze i objawie Najwitszej Panny. Nad narodami wschodniej i zachodniej Europy harcuj porywy objawie - napisa z przeksem hiszpaski jezuita - a cudomania dotara a do Azji i Ameryki, gdzie rozkwita niemniej wspaniaymi dziwami 17. W Stanach Zjednoczonych kampanii ojca Patricka Peytona o odmawianie w domu raca towarzyszyy hasa: Rodzina, ktra razem si modli, razem si trzyma i Modlcy si wiat to wiat pokoju. Prni powsta po zduszeniu powojennej prnej, twrczej teologii wypeni wic kult maryjny, odwoujcy si do popularnego zespolenia osobistej pobonoci z masowym demonstrowaniem wiary i religijnego zapau. Jego gwnymi cechami w Kociele byy wywyszenie urzdu papiea i triumfalizm, a propagowanymi przeze cnotami dyscyplin posuszestwo, pokora i czysto. Kult maryjny sta si podstawow broni w zimnej wojnie. Podczas ogoszenia raca w Kadyksie w roku 1954 jezuicki kaznodzieja owiadczy, e tylko rozmowy niebiaskiej dyplomacji w Fatimie i Lourdes mog doprowadzi do pacyfikacji zimnej wojny 18. Kult Matki Boskiej Fatimskiej trwa, wraz ze swoj niepokojc trzeci tajemnic, straszc grob trzeciej wojny wiatowej, ktra unicestwi narody, jeli wierni nie posuchaj wezwania o modlitwy do Matki Boej. Potrzeba zwrcenia si do Niej o pomoc i opiek jeszcze bardziej wzrosa po pierwszej prbie sowieckiej bomby wodorowej w roku 1953. W roku nastpnym w mowie do narodu Franco tak powiedzia grobie sowieckiej broni nuklearnej: W nadziei, e godzina ta nigdy nie nadejdzie, z pen wiar powierzamy siebie niezawodnej obronie naszej witej patronki i wstawiennictwu Niepokalanego Serca Maryi19.

Maria Goretti, czysta wita

Wyniesienie przez papiea czystoci na najwyszy tron cnt znalazo swj dobitny wyraz w Roku witym 1950, gdy wieczorem 24 czerwca w obecnoci najwikszego tumu, jaki z podobnej okazji zebra si na placu w. Piotra, kanonizowa Mari Goretti. Transmitowan przez megafony, umieszczone wzdu caej Via delia Conziliazione a do zamku w. Anioa, ceremoni odprawiono na schodach przed bazylik. Czy wemiecie z niej przykad?!, zawoa Pius XII. Si, si! odkrzykny tumy. W roku 1902 jedenastoletnia Maria Goretti, crka wieniaka z Kampanii, staa si obiektem podania Alessandra Serenellego, ssiada, mieszkajcego w tym samym domu co ona. Lubienik zagrozi dziewczynce, e zabije j, jeli wspomni o tym matce. Pi tygodni po pierwszej komunii Marii dopad j po raz trzeci. Wedle relacji, zgina, bo nie chciaa speni jego seksualnych da. Morderca zada jej w furii czternacie ciosw noem. Przed mierci zdya mu jednak przebaczy i przyj komuni wit. W homilii Pius XII powiedzia, e na kanonizacj zasuya sobie gotowoci do przelania wasnej krwi, nie chcc utraci niewinnoci. Ustpienie przed grob uzna za nieprawo, pouczajc modzie, e powinna by gotowa na mczestwo, zamiast godzi si na gwat, by ocali ycie. Zasad t rozszerzyli rozmaici poboni komentatorzy, w tym autor wydanego w roku 1958 Zwizego sownika biograficznego witych. Ludzi takich jak Maria Gorettti (...) - napisa - nigdy nie opuszcza wiadomo, e atwa rezygnacja z czystoci cielesnej, nawet w chwili najbardziej nieodpartej potrzeby, zakca rytm wszechwiata. W latach pidziesitych w klasach katolickich szk na caym wiecie wszdzie byo miejsce dla podobizn i figurek tej modocianej witej. Uderza, e papie, niewymagajcy moralnego zachowania od winnych uczestnictwa w masowych mordach ydw, nie zawaha si doradza mczeskiej mierci tym, ktrych seksualn moralno poddano prbie.

XX. WADZA ABSOLUTNA

W poowie lat pidziesitych Pius XII rzdzi olbrzymim Kocioem. Nigdy jeszcze w historii wiata jeden czowiek nie wada powolnymi mu sercami i umysami tylu wiernych. Wedug oficjalnych danych Watykanu, w roku 1958 na okoo dwa miliardy ludzi na wiecie praktykujcych katolikw byo 509 milionw. Papiea otaczaa biurokracja kurialna skupiona w dwudziestu departamentach. Po wojnie kuria rzymska szybko rozszerzya dziaalno, dziki nowoczesnym rodkom cznoci atwiej docierajc do Kocioa obejmujcego cay wiat. Objto wydawanych przez Stolic Apostolsk rocznikw dokumentw, Acta Apostolicae Sedis, wzrosa z trzystu stron w roku 1945 do tysica w roku 1953. Rol Piusa XII, jako jedynego gosu Namiestnika Chrystusa na ziemi, byo naucza i poprawia wiernych. Watykaskie departamenty - rozmaite kongregacje, trybunay i urzdy - nie suyy mu konsultacj ani rad. One tylko interpretoway jego myli i wol i posusznie wykonyway polecenia. Strzegce Kocioa przed herezjami i bdami wite Oficjum zajmowao si cenzur. Jego oczom i uszom nie umykao nic, cho niekiedy reagowao z niedorzecznym opnieniem (np. katolickiego pisarza Grahama Greenea za bdy w powieci Moc i chwaa skarcono czternacie lat po jej wydaniu). Kongregacja ds. Krzewienia Wiary kierowaa dziaalnoci misjonarsk Kocioa a po krace ziemi. Kongregacja ds. Obrzdw pilnowaa jednolitoci liturgicznej, Kongregacja ds. Seminariw Duchownych i Uniwersytetw Katolickich nadzorowaa programy nauczania. Kongregacja ds. Kleru i Zgromadze Zakonnych regulowaa ycie 400 000 ksiy, 250 000 zakonnikw i 1 000 000 zakonnic. Ksia i zakonnice obowizani byli y w celibacie i posuszestwie. W tamtych czasach powszechnie dotrzymywali lubw i praktycznie nie syszao si o zakonnikach, ktrych by z nich zwolniono, ani o kapanach czy zakonnicach, ktrzy by porzucili swj stan. Zakonnice wci nosiy zakrywajce je od stp do gw habity, a zgromadzenia eskie dostarczay Kocioowi nie tylko katechetek i pielgniarek, ale licznych, penicych funkcje suebne, sprztaczek i praczek, czsto usugujcych ksiom. W Stanach Zjednoczonych, gdzie przyrost ludnoci katolickiej nalea do najszybszych na wiecie (26 milionw w roku 1950), 260 rnych zakonw skupiao 141 000 zakonnic. W samym sercu watykaskie jbiurokracji tkwia Kongregacja ds.Konsystorza, zajmujca si badaniem kandydatw na biskupw. Do Rzymu trafiay jedynie nazwiska kapanw absolutnie pewnych i cakowicie posusznych. Co dwa lata papiescy legaci i nuncjusze (reprezentujcy papiestwo w poszczeglnych krajach) przekazywali nominacje na biskupw do Watykanu, gdzie Kongregacja dokadnie je sprawdzaa. Ale wyczne prawo do mianowania i zatwierdzenia kandydatw mia papie. Std wzi si obowizek wszystkich biskupw na wiecie do skadania papieowi co pi lat wizyty ad limina. Na pozr Pacelli popar sformuowan przez Piusa XI zasad decentralizacji wadzy, goszc, e instytucje nadrzdne nie powinny przejmowa zada, ktre instytucje podrzdne mog wykona same. 20 grudnia 1946 roku powtrzy formu swojego poprzednika, dodajc: Sowa te zaiste owiecaj: stosuj si nie tylko do spoeczestwa, lecz rwnie do ycia Kocioa. Niestety, na zasad t powoa si jedynie po to, aby podnie znaczenie jednostki wobec wsplnoty 1. Cho Pius XII dysponowa najwysz autokratyczn wadz na wiecie, to jego styl ycia pozosta prosty, mnisi i cile uregulowany. Oznaki pretensjonalnoci wida byo u niego jedynie w skonnoci do rozprawiania na coraz wicej specjalistycznych tematw. Liczba tych przerastajcych jego kompetencje przemwie, albo alokucji, wskazywaa na nasilajcy si symptom zudnej wszechwiedzy. Poucza odwiedzajce go grupy na temat stomatologii, gimnastyki, ginekologii, lotnictwa, kinematografii, psychologii, psychiatrii, rolnictwa, chirurgii plastycznej i sztuki czytania dziennikw w mediach. Nie waha si te udziela porad z dziedziny techniki. Jednemu z goci, ktry zwrci uwag na stosy grubych podrcznikw lecych na jego biurku, wyjani, e przygotowuje pogadank na temat centralnego ogrzewania. Kiedy w roku 1948 przyjecha do Watykanu na prywatn audiencj T.S. Eliot, czoowy poeta anglojzyczny i krytyk literacki swoich czasw, Pacelli wygosi mu wykad o literaturze 2. Sw szeroko zakrojon, acz pozorn wiedz czerpa z liczcej ponad pidziesit tysicy woluminw biblioteki, penej ksiek technicznych, encyklopedii i kompendiw. W wyszukiwaniu wiadomoci pomagali mu ojciec Hentrich i zawsze wierny ojciec Robert Leiber, a ponadto doranie grupy chtnych jezuitw. Jako pedant, zaprzg ich do suby, sprawdzajc wci od nowa kad informacj i cytat. Obowizkiem papiea jest by we wszystkim lepszym - owiadczy pewnemu praatowi - Innym mona wybaczy uchybienia, papieowi nie. Nigdy! 3 Leiber, ktry mieszka i pracowa na Uniwersytecie Gregoriaskim, pi kilometrw od Watykanu, po mierci Piusa XII skary si, e na kade jego wezwanie musia odrywa si od zaj i pdzi do paacu. W dodatku, mimo i cierpia na ostr astm, nigdy nie zaproponowano mu podwiezienia papieskim samochodem, wic przez najruchliwsz cz miasta tuk si tam i z powrotem tramwajami.

Pacelli ukada swoje przemwienia po pnocy, szkicujc je wpierw rcznie atramentem, a potem przepisujc na przenonej biaej maszynie. Mia tak obsesj na punkcie porzdku, e, jak wiadczy asystent sekretarza jego gabinetu, czasem by na nogach do drugiej nad ranem, odkadajc na miejsce przed snem wszystkie dokumenty i ksiki 4. Cierpki opis jego pedanterii, widocznej nawet przy podpisywaniu dokumentu, pozostawi Tardini: Starannie sprawdza stalwk, by upewni si, e aden malutki pyek nie zeszpeci pisma. Widzc - lub choby podejrzewajc - e co do niej przylgno, wyjmowa czarn ciereczk (trzyman zawsze w tym samym miejscu) i starannie polerowa stalwk. Dalszymi punktami rytuau byy. ostrone zanurzenie stalwki w kaamarzu i staranne sprawdzenie, czy nie ma na niej za duo atramentu, ktry mgby zaplami biurko albo papier. A wreszcie Ojciec wity przystpowa do zoenia podpisu (...) potem starannie wyciera stalwk t sam czarn szmatk i upewnia si, czy nie pozosta na niej lad atramentu. (W przeciwnym razie - zwyk mwi - stalwka zardzewieje i nie bdzie si nadawa do uycia). A na koniec odkada piro i szmatk na waciwe miejsca 5. Innym, ujawnionym w starszym wieku, przejawem jego ambicji do wszechstronnoci byo pragnienie, by uchodzi za poliglot. Poza woskim i acin posugiwa si francuskim i angielskim, a dziki trzynastoletniemu pobytowi w Niemczech mwi stosunkowo pynnie po niemiecku. W trakcie pontyfikatu dorzuci do nich hiszpaski i portugalski, nastpnie duski, holenderski, szwedzki i rosyjski, a swoich zamorskich goci lubi wita we wszystkich moliwych jzykach. Mia du kolekcj gramatyk i sownikw, do ktrych stale zaglda. A jednak Evelyn Waugh - podobnie jak Bernard Wall - podejrzewa, e Pius XII sabo zna angielski. Smutne - napisa Waugh w licie do ony - e papie uwielbia mwi po angielsku i nauczy si na pami jak papuga kilku eleganckich recytacji, lecz cho wygasza je bez obcego akcentu, to nie rozumie ani sowa 6. Pacellemu ulyo, gdy pisarz przeszed na francuski. Pod coraz bardziej stch z biegiem lat atmosfer w paacu apostolskim kryo si jednak napicie. W swoich wspomnieniach o Piusie XII Robert Leiber napisa, e jego zachowanie zawsze cechowaa trzewa rzeczowo7. Niemniej mona te dostrzec w nim symptomy zjawiska nazwanego kiedy przez pisarzy religijnych gnunoci - wyjaowieniem ducha - charakterystyczne dla neuroz, a czasem nawet psychoz: rnorodne fobie na punkcie wasnego zdrowia i sporadyczne wizje lub halucynacje. 30 padziernika 1950 roku Pacelli ujrza zmieniajce si kolory jak na pirotechnicznym pokazie, wirujce soce (cho towarzyszcy mu szofer, Giovanni Stefanori, nie widzia nic) 8, a przy innej okazji uwierzy, e w sypialni ukaza mu si Jezus Chrystus. O przeyciach tych mwi publicznie i pisay o nich gazety na caym wiecie. Lecz niebawem odzyska trzew rzeczowo i na nagabywania pobonych goci o swoje widzenia zdecydowanie ucina rozmowy na w temat. Niemniej istniay oznaki, e myl o pisanej mu witoci nie bya Piusowi XII niemia. W zeznaniach przed trybunaem beatyfikacyjnym wspomina si o cudownym uleczeniu dokonanym za jego spraw. Wskazuje te na to, e noszony na papieskim tronie, stale wymienia si piuskami - w okamgnieniu zmieniajc je w drugorzdne relikwie! - z pielgrzymami, ktrzy zakupili je u Gamarellego, w firmie specjalizujcej si w konfekcji dla kleru. Po wojnie regularnie spotyka si ze swoim siostrzecem Carlem i hrabi Galeazzim, gwnie, aby omwi kwestie zwizane z zarzdzaniem watykaskim miastem-pastwem. Lubi te rozmowy z praatem Kaasem, dawnym przewodniczcym partii Centrum, ktremu zapewne jako jedynemu wolno byo przy nim mwi szczerze, co myli, cho nie na tematy dotyczce wiary 9. Po mierci Kaasa w roku 1952 popad w towarzyskie osamotnienie. Nawet jego bliska i dalsza rodzina spotykaa si z nim tylko raz do roku, w dzie Boego Narodzenia. Byo to cile zaplanowane spotkanie. Dokadnie o szesnastej pod czujnym okiem matki Pasqualiny trzy pokolenia Pacellich wprowadzano do papieskiego gabinetu. Najpierw papie pokazywa dzieciom niemieck szopk betlejemsk, ktr kupi podczas pobytu w Monachium, potem za wrcza prezenty, a zakonnice wnosiy ciasteczka i gorc czekolad. Po ugoszczeniu siedzcych krgiem dorosych odprowadza ich do drzwi i powraca do swojego samotniczego, niezmiennego trybu ycia. Mwiono, e matka Pasqualina, (w opinii modszej siostry Eugenia) jego krzy Paski, coraz bardziej kontrolowaa rozkad dnia papiea, decydujc, kogo do niego dopuci. W swoim zeznaniu przed trybunaem beatyfikacyjnym zaprzeczya plotce, jakoby podczas audiencji amerykaskiego sekretarza stanu Johna Fostera Dullesa wtargna do gabinetu, aby przypomnie Ojcu witemu, e mu stygnie zupa 10. Niemniej podobne anegdoty, ktrym z upywem lat dawano coraz wiksz wiar, niepokoiy trybuna beatyfikacyjny. W latach pidziesitych zaczto dostrzega osobliwe zachowania Ojca witego. Rce papiea Piusa XII byy jak jaszczurki - napisa znany aktor i reyser Orson Welles. - Niemal namacalnie wibroway, tak siln mia osobowo! Spdziem z nim sam na sam trzy kwadranse. Pochwyci moj rk i ju nie wypuci. Siedzielimy we dwjk, gdy wtem spyta: Czy to prawda, e Iren Dunne zastanawia si nad rozwodem? Co pan myli o planowanym maestwie Tya Powera?. Poruszylimy wszystkie gorce hollywoodzkie

tematy11. Pius XII chyba coraz mniej ufa nastpnemu pokoleniu. Odmwi, jak wspomnielimy, mianowania nowego sekretarza stanu, doczajc jego zadania do swoich licznych obowizkw. Tardini w swoim pamitniku ujawni jego niech do mianowa i promocji. Za swojego pontyfikatu zwoa tylko dwa konsystorze, w roku 1946 i 1953, podnoszce biskupw do godnoci kardynaw. Po wojnie - pod naciskiem Amerykanw - awansowa ich w sumie trzydziestu dwch, po raz pierwszy w historii witego Kolegium reprezentujcych tak wiele krajw. Na drugim konsystorzu przywrci rwnowag narodowociow, gdy wrd dwudziestu czterech nowych purpuratw znalazo si dziesiciu Wochw, przeznaczonych gwnie do pracy urzdniczej w kurii rzymskiej. Rzadko udziela regularnych audiencji prefektom jej kongregacji. Podkrelao to jego wyniose osamotnienie, lecz dawao rwnie woln rk silniejszym osobowociom w kurii. Ofiarami byli biskupi diecezjalni, ignorowani - jak uj to Falconi - przez papiea i poniani przez [kurialne] urzdy. Ten podzia wadzy na szczytach Kocioa prowadzi do zaniedbania spraw szeregowego kleru, jego wyksztacenia, warunkw bytowych i rosncych problemw w obliczu prdko zmieniajcego si wiata. W padzierniku 1954 roku Pius XII pozby si za pomoc kopniaka w gr swojego dotychczasowego faworyta Giovanniego Montiniego, powierzajc mu trudn, przeludnion diecezj mediolask, a zarazem pozbawiajc wszelkich nadziei na otrzymanie kardynalskiego kapelusza. Sugerowano, e Montini, przyszy papie Pawe VI, narazi si mu, wycigajc na wierzch nieprawidowoci w Banku Watykaskim, prowadzonym przez siostrzecw papiea. Co wicej, wrogowie Montiniego w kurii uwaali, e wykazuje on coraz wiksz sabo wobec socjalizmu 12. Im Pacelli by starszy, tym wsze mia horyzonty. W 1952 roku poskary si na wybory miss Europy i miss Woch 13. Uzna je za lubiene i chcia, by ich zakazano. W nastpnych latach nieustannie gromi jazz i filmy o tematyce miosnej. W procesie beatyfikacyjnym wspomniano o jego probie do dziennikarzy, aby nie pisali, e pieci gwki dzieci, tylko e kad na nich rk. To zy wiat, wyjani. Odmwi zatwierdzenia kandydata do beatyfikacji, gdy w suga Boy by palaczem, innego za odrzuci, gdy uy nieprzyzwoitego sowa 14. Zawiadujcemu Bazylik w. Piotra Kaasowi kaza zakry nagie posgi i obrazy w wityni. Sprzeciwi si te, aby na czele pielgrzymujcych do Rzymu grup modych kobiet stali ksia, gdy taka duszpasterska dziaalno stwarza okazj do grzechu 15. Nadto za wyda walk palaczom z Towarzystwa Jezusowego. Od zakoczenia wojny, w uznaniu bada prowadzonych przez jezuitw z Uniwersytetu Gregoriaskiego, regulowa ich rachunki za tyto. Jednake gdy w poowie lat pidziesitych zapozna si z wydatkami, przeraony liczb wypalanych przez nich papierosw, nakaza wszystkim czonkom tego zakonu na wiecie zerwa z naogiem, sprzecznym ze witym ubstwem. Ale bdcy zagorzaymi palaczami jezuici z pomoc kazuistyki w mig opanowali sytuacj i dalej palili w najlepsze 16. Pius XII zrobi niewiele albo zgoa nic, aby zmniejszy dyskryminacj kobiet w Kociele. Wprawdzie z oporami zgodzi si, by chrzystki mogy piewa w wityniach, lecz nie przy otarzu 17, gdy przepis, e kobiecie pod adnym warunkiem nie wolno zblia si do otarza, a uczestniczc w naboestwie, winna zachowa stosown odlego 18, pozosta w mocy. W kwestii wspczesnej moralnoci seksualnej przyszo mu zabra gos w zwizku z odkryciami farmakologii, zwiastujcymi wyprodukowanie piguki antykoncepcyjnej. Jego werdykt zmusi dwadziecia lat pniej papiea Pawa VI do ostatecznego potpienia tej piguki w encyklice Humanae vitae. Poprzednik Pacellego, Pius XI, na pocztku lat trzydziestych ostronie zatwierdzi tzw. metod kalendarzyka maeskiego, dziki ktrej maestwa mogy wykorzystywa kobiece dni niepodne na stosunki seksualne bez ryzyka zajcia w ci. Dao to pocztek tyranii wykresw i mierzenia temperatury, ktra odtd naznaczya ycie seksualne niezliczonych milionw katolickich par, pragncych unikn (czstokro bez powodzenia) niechcianych ci i grzechu miertelnego. Ale w roku 1934 biolodzy wyodrbnili naturalny hormon progesteron (zwizany z pocztkiem owulacji), a pobony amerykaski katolik, farmaceuta John Rock, zacz bada terapeutyczne moliwoci regulowania owulacji u kobiet majcych kopoty z zajciem w ci. W latach pidziesitych Rock zainteresowa si bliej progesteronem jako rodkiem zapobiegania ciy, argumentujc, e dziaa on jak ukad hormonalny, a wic w sposb naturalny, a w roku 1955 wraz z kolegami przeprowadzi w Porto Rico udan prb kliniczn 19. Pius XII znalaz si wic pod rosnc presj oczekiwa, e wypowie si na ten temat. 12 wrzenia 1958 roku, na miesic przed mierci, ogosi ostateczny werdykt, ucinajcy dalsze spory. Pytanie brzmiao: czy w celu powstrzymania owulacji wolno zastosowa terapi progesteronow (w owym czasie nie produkowano jeszcze na masow skal wygodnej w uyciu piguki antykoncepcyjnej), jeli kobieta wie, e gdyby nawet zasza w ci, i tak jej nie donosi. Jeli owulacji zapobiega si po to - orzek papie - by zabezpieczy organizm przed konsekwencjami ciy, ktrej nie moe donosi, to dokonuje si bezporedniej i

niedopuszczalnej sterylizacji20. W interpretacji feministycznej teolog Uty Ranke -Heinemann rwnao si to stwierdzeniu, e: W adnym razie nie wolno ingerowa w rozrodcze zamiary natury, nawet jeli natura nie jest w stanie ich zrealizowa i ciarna kobieta umiera21. Za stwierdzeniem Piusa XII sta wszelako potwierdzony przez jego poprzednika w encyklice Casti connubii (1930) tradycjonalistyczny pogld, e ludzie nie mog czerpa przyjemnoci ze stosunku seksualnego bez penego wspdziaania w boskim akcie prokreacji.

Hipochondria
Mimo wraenia purytaskoci dominujcej w Watykanie od poowy do koca lat pidziesitych, panujca tam atmosfera wcale nie bya a tak budujca i zdrowa. W roku 1954 wybuch gony skandal, kiedy cieszcy si prestiem asystenta tronu papieskiego ksi Filippo Orsini podci sobie yy po zerwaniu romansu z angielsk aktork Belind Lee. Watykan w porozumieniu z on ksicia, ktry oczywicie straci swj papieski status, dopomg umieci go w szpitalu dla nerwowo chorych, ale wraenie niewieego zapachu w paacu apostolskim pozostao. Coraz bardziej grymany i hipochondryczny Pius XII nabra przekonania, e jest powanie chory, cho jego przypadoci byy, jak mona sdzi, psychosomatycznej natury. Na znaczeniu zyskay teraz jego stosunki z doktorem okulist, profesorem Ricardem Galeazzim-Lisim, bratem przyrodnim hrabiego Galeazziego. Galeazzi-Lisi zosta osobistym lekarzem papiea pod koniec lat trzydziestych. Na Pacellim, ktry zwrci si do niego w sprawie nowych okularw, jego wiedza medyczna zrobia takie wraenie, e mianowa go archiatra, oficjalnym lekarzem papieskim. W opinii wielu, doktor by szarlatanem i w kurii czsto doradzano pozbycie si go. Jak jednak wynika z zezna zoonych w procesie beatyfikacyjnym Piusa XII, zwaszcza za ze wiadectwa jego modszej siostry, okulist chronia matka Pasqualina, uwaajca go za idealnego lekarza dla papiea. Ignorancja, niedbao i dziwne zalecenia lekarskie doktora musiay si kiedy odbi na zdrowiu jego pacjenta. Wedug papieskiego siostrzeca, ksicia Carla Pacellego 23, wuj czsto korzysta z usug stomatologw, obawiajc si, e utrata zbw powikszy jego kopoty z trawieniem i pogorszy dykcj, tak istotn przecie ze wzgldu na liczne przemowy, ktre wygasza w rnych jzykach. Pius XII by przekonany, e mu mikn dzisa, i nie wierzy zapewnieniom specjalistw, e wszystko jest w porzdku. Namwiony przez Galeazziego-Lisiego, skonsultowa si z nieznanym z nazwiska rzymskim dentyst, ktry przepisa mu kwas chromowy, uywany w garbarstwie. Po jakim czasie zaywanie sporych dawek tej substancji doprowadzio do komplikacji z przeykiem, a te prawdopodobnie do uporczywych napadw czkawki ktre drczyy go dniem i noc, a wreszcie stay si chroniczne. Do Watykanu nadeszy setki tysicy listw od dzieci z caego wiata, ofiarujcych papieowi swoje modlitwy i sposoby na pozbycie si czkania24. W padzierniku 1953 roku Pius XII zapad na kilka bliej nieokrelonych chorb naraz. Nie potrafic postawi diagnozy, Galeazzi-Lisi zaproponowa rozwizanie modne w krgach wczesnych gwiazd filmowych i narcystycznych przywdcw pastw. Sprowadzi szwajcarskiego lekarza Paula Niehansa, wynalazc tak zwanej terapii komrkowej. Leczenie, w tym przypadku przeprowadzone nie w jego klinice nad Jeziorem Genewskim, lecz w Watykanie, polegao na wstrzykiwaniu pacjentowi pod skr ywychnajlepiej, jeli pobranych z przednich czci mzgw - komrek podw owiec i map. Niehans twierdzi, e terapia ta jest dobra na wszystko: marsko wtroby, zapalenie nerek, raka i niemoc seksualn 25. A ponadto, e odwraca proces starzenia. Na szczcie dla jego opinii w Watykanie, nie przyniosa adnych szkodliwych skutkw, a Pacelli ozdrowia i powrci do zaj... a do nawrotu dolegliwoci w listopadzie 1954 roku. Wwczas ponownie wezwano Szwajcara, ktry zaordynowa nastpn seri zastrzykw 26. W roku 1956 Galeazzi-Lisi zosta zwolniony z funkcji nadwornego lekarza papieskiego. W Rzymie mwiono o jego dugach hazardowych i zmianie osobowoci 27. Zastpi go doktor Antonio Gasbarrini. Ale okulista nie przesta nawiedza Watykanu i pokazywa si na audiencjach publicznych. Jesieni 1958 roku Pius XII ponownie dosta napadu czkawki. 5 padziernika w audiencji dla chirurgw plastycznych w papieskiej rezydencji w Castel Gandolfo uczestniczy aktor Alec Guinness. Siedzielimy w zoconych fotelikach naprzeciwko Jego witobliwoci, bladego i mizernego, napisa. Papie swoim zwyczajem udzieli gociom fachowych porad, przerywanych czkaniem, a kiedy zszed z podium, by ich pobogosawi, Guinness zapamita nastpujc wymian zda pomidzy nim a par Amerykanw: Mczyzna rozpaka si w gos (...) Tak si wzruszy, Wasza witobliwo - powiedziaa [jego ona]. - Prosz tylko pomyle, przyjechalimy tu a z Michigan!. Papie opanowa czkawk (...) Znam Michigan - powiedzia i zdoawszy si oswobodzi z ucisku chirurga plastycznego, podnis rk do bogosawiestwa. - Specjalne bogosawiestwo dla Michigan!28. Byy to, jak si domyla aktor, prawdopodobnie ostatnie sowa, jakie

Pius XII wypowiedzia po angielsku. Grupa popiesznie opucia sal audiencji, a za nimi papieski lekarz, obrzucajc gniewnymi spojrzeniami wszystkich chirurgw plastycznych po kolei, zwaszcza za Guinnessa.

mier i pogrzeb Piusa XII

6 padziernika 1958 roku, dwa dni po audiencji udzielonej chirurgom plastycznym, Pius XII zachorowa i pooy si do ka. Tego wieczoru, p godziny po pnocy, wezwano do niego jego sekretarza, ojca Hentricha. Wskaza na ma hiszpask ksieczk wicze duchownych i zacz powtarza ze zami w oczach: W tym tygodniu czytaem t ksik bez przerwy i wci odmawiaem modlitw Anima Christi [Dusza Chrystusa]. Nazajutrz stan papiea si pogorszy. Pod rk byli co najmniej trzej papiescy lekarze, a do jego sypialni udao si te wlizn zwolnionemu Galeazziemu-Lisiemu z aparatem fotograficznym. Do oa chorego przyby rwnie popiesznie ze Szwajcarii Paul Niehans, ale tym razem nie zaaplikowa mu terapii komrkowej. Nad umierajcym czuway jego trzy zakonnice. Praat Tardini odprawi msz i w obecnoci ojca Leibera udzieli papieowi ostatniego namaszczenia. W ktrej chwili agonii Pius XII nagle si oywi, woajc: Do roboty! Akta! Dokumenty! Do roboty!. W czwartek 9 padziernika za dziesi czwarta rano doktor Gasbarrini oznajmi, e papie zmar z powodu zaburze krenia. Wkrtce potem jego zgon potwierdzi camerlengo (szambelan) witego Kocioa Rzymskiego, kardyna Tisserant, ktremu z chwil t przypad obowizek zajcia si zwokami i przygotowaniem do pogrzebu. To wanie on na konklawe w roku 1939 do koca gosowa przeciwko Pacellemu, przekonany, e jest niewaciwym kandydatem. Patrzc na zmarego, by moe pomyla sobie, e nie myli si w swoim sdzie. Nastpnego wieczoru, tras wypenion szpalerami pogronych w aobie wiernych, ciao papiea przewieziono w samochodzie karawanie do rzymskiego kocioa w. Jana na Lateranie. Przyszy Jan XXIII, Angelo Giuseppe Roncalli, ktry oglda w przejazd w telewizji, zastanawia si w swoim dzienniku, czy jakiegokolwiek rzymskiego cesarza spotka podobny triumf. Mieszkacy Rzymu, odpowiedzia sobie, czcili w odchodzcym nie doczesnego wadc, lecz ucielenienie duchowego majestatu i religijnego dostojestwa 29. W godzinach po mierci Piusa XII hod jego pamici zoyli liczni zachodni mowie stanu. wiat zuboa, tracc czowieka, ktry odegra tak ogromn rol w obronie wartoci duchowych i dziaaniach na rzecz pokoju, powiedzia konserwatywny premier Wielkiej Brytanii, Harold Macmillan. Swoje ycie w peni powici Bogu i subie blinim (...) by wiadomym i wymownym wrogiem tyranii, owiadczy prezydent Eisenhower. On i brytyjski premier znali papiea zarwno osobicie, jak z wystpie publicznych. Kiedy w dekadzie nazistowskiego terroru nasz nard spotkao straszliwe mczestwo, papie wystpi w obronie ofiar - napisaa minister spraw zagranicznych Izraela, Golda Meir. - Ten wypowiadajcy wielkie moralne prawdy ponad zgiekiem powszednich konfliktw gos wzbogaci wspczesne ycie. Opakujemy wielkiego sug pokoju 30. O zmierzchu, przy wtrze ponurego bicia dzwonw w setkach dzwonnic Wiecznego Miasta, ciao Piusa XII ponownie przetransportowano w zmotoryzowanym karawanie, za ktrym szy procesje klerykw i zakonnic odmawiajcych raniec, tras biegnc koo Koloseum i brzegiem Tybru do Bazyliki w. Piotra. Chodniki wypeniay setki tysicy milczcych rzymian, ktrzy egnali si, gdy mijaa ich trumna. Oceniano, e w cigu trwajcych trzy dni i noce egzekwii w bazylice przed wystawionym ciaem zmarego przechodzio szybko w dwch rzdach pitkami po piset osb na minut. Wedle jednego z szacunkw, przed msz aobn w poniedziaek 13 padziernika zmarego obejrzao ponad milion wiernych31. Gazeta LOsservatore Romano nazwaa pogrzeb Piusa XII najwspanialszym w dugiej historii Rzymu, przymiewajcym nawet pogrzeb Juliusza Cezara. Na spoczywajce na katafalku pod ogromnym baldachimem Berniniego ciao czekay z prawej trzy trumny. Wnioskujc, e Pius XII dostpi szczcia wiecznego, jeden z papieskich sekretarzy, praat Antonio Bacci, powiedzia w mowie pochwalnej: Wraz z jego mierci na ziemi zgaso wielkie wiato, a na niebie zapona nowa gwiazda. Msz aobn transmitowano za porednictwem cz Eurowizji na ca Europ. Dla BBC komentowa j z nalen powag najbardziej dowiadczony specjalista od relacjonowania wanych wydarze, Richard Dimbleby. Kiedy zwoki skadano w pierwszej trumnie, kamery dyskretnie skieroway si w inn stron. Twarz zmarego przykryto biaym jedwabiem, a ciao spowito czerwonym caunem. Mow pochwaln, wraz z sakiewk ze zotymi, srebrnymi i brzowymi monetami wybitymi za jego pontyfikatu, zamknito w mosinej tubie, po czym wewntrzn trumn, zabezpieczon jedwabnymi, zaopatrzonymi w pieczcie wstgami, umieszczono w oowianej, a t w ostatniej, zewntrznej z wizu. Po zabiciu cikiej potrjnej trumny zotymi

gwodziami przewieziono j do wielkiego otarza i spuszczono na bloczkach do grot, gdzie spocza sze metrw od grobu w. Piotra. Tak odszed jeden z najbardziej godnych uwagi papiey w historii Kocioa, zachowujc po sobie szacunek i mi pami. Trzeba byo kilku lat, eby przez chronic cze i pontyfikat Piusa XII autocenzur przebiy si do szerszej wiadomoci bardziej szczere relacje o jego mierci i pogrzebie. Na przykad, wielu gazetom zaoferowano zdjcia umierajcego Eugenia Pacellego, ktre zrobi byy papieski lekarz, Galeazzi-Lisi. Co wicej, w poczciwiec zaj si zabalsamowaniem zwok - now eksperymentaln metod, bez usunicia z nich wntrznoci. W rezultacie w jesiennym cieple ciao natychmiast zaczo si rozkada. Gdy wiozcy zmarego karawan zatrzyma si przed kocioem w. Jana na Lateranie, z wntrza trumny dobiegy serie straszliwych pierdni i czkni, spowodowanych gwatown fermentacj. W czasie egzekwii w Bazylice w. Piotra twarz papiea najpierw przybraa szarozielony, a potem sinofioletowy kolor, smrd za by tak nieznony, e jeden ze szwajcarw zemdla. A na domiar wszystkiego przed pogrzebem zmaremu sczernia i odpad nos 32. W nastpnych latach krytycy jego rzdw zatrzymywali si nad tymi niemiymi okolicznociami, jakby specjalnie chcieli unaoczni zepsuty fina tego najbardziej absolutystycznego pontyfikatu we wspczesnej historii. Jednake z czasem wyoniy si inne kwestie - dokona i zaniecha - bardziej wstydliwe i szkodzce instytucji papiestwa i pamici Piusa XII, ni ktokolwiek przypuszcza za jego ycia. Pierwsze sowa jego osobistego testamentu brzmiay: Zmiuj si nade mn, Boe, w miosierdziu swoim. wiadom niedocigni, zaniedba i grzechw, ktre popeniem w tej trudnej epoce w czasie tak dugiego pontyfikatu, jasno widz moje braki i niedoskonao. Pokornie wic prosz o przebaczenie wszystkich, ktrych obraziem, skrzywdziem i zgorszyem.

XXI. PIUS XII REDIVIVUS

Pius XII przekaza w spadku scentralizowany Koci, twierdz z wiecznie czujnym, dziercym najwysz wadz sprawcz papieem, samotnie obcujcym z Bogiem. Ale ten monolityczny, zdyscyplinowany, triumfalny, pod wieloma wzgldami godny podziwu Koci straci kontakt ze wiatem. Pacelli nie potrafi oddzieli socjaldemokracji od bolszewizmu, pluralizmu od relatywizmu. Przyznawa wprawdzie niechtnie, e rdem wolnoci i rozwoju Kociow chrzecijaskich jest pluralizm demokratycznych spoeczestw zachodnich, lecz za idealne spoeczestwa nadal uwaa Hiszpani i Portugali rzdzone przez Franco i Salazara. Nic nie wskazywao na to, eby dowiadczenia z hitlerowskimi Niemcami w latach trzydziestych czegokolwiek go nauczyy. Wspomnielimy ju wczeniej o sporej grupie ksiy robotnikw i teologw, gwnie we Francji, ktrzy pod sztandarem nowej teologii zachcali wiernych w orodkach przemysowych do udziau w apostolstwie wieckim pod kierunkiem nowych duszpasterzy, w pluralistycznym Kociele otwartym na ekumenizm, i do wsplnego dziaania przeciwko totalitaryzmowi. Ich zainteresowania spoeczne i polityczne byy cile zwizane z nowym podejciem do bada biblijnych, reform liturgii (w tym wprowadzeniem do niej jzykw narodowych) i dialogiem midzy wyznaniami. Krtko mwic, pragnli Kocioa zaangaowanego w wiat i dotrzymujcego kroku czasom, a nie przeciwstawiajcego si im. Po mierci Piusa XII przedstawiciele nowej teologii stali si katalizatorem gbokich przemian. Gwatowny pd do reform i odnowy panowa rwnie pord wiernych. Katolicy tsknili za inn form Kocioa. Pragnli koca legalistycznego monolitu, ktry uksztatowa i ktrym wada zmary papie. Angelo Roncalli, Jan XXIII, by chopskim synem spod Bergamo. Wiksz cz swego kapaskiego ycia spdzi jako nuncjusz papieski i dobrze pozna Kocioy prawosawne. W czasie wojny stara si pomaga ydom. Jednym z jego pierwszych posuni po objciu wadzy byo zwrcenie si do ydw o przebaczenie za chrzecijaski antyjudaizm. 25 stycznia 1959 roku, trzy miesice po wyborze na papiea, zwoa sobr generalny z myl o dokonaniu duszpasterskiej odnowy Kocioa i poparciu idei jednoci chrzecijan. W Watykanie inicjatywa ta napotkaa znaczny opr. Kiedy czoowi watykascy dygnitarze nie zdoali powstrzyma zwoania soboru, sprbowali przej kontrol nad jego obradami i decyzjami. Stara gwardia pragna zgromadzenia, ktre potpioby nowoczesn herezj. To jej si nie udao. Interwencja papiea Jana zapobiega rzucaniu anatem i ekskomunik, a na sobr zaproszono przedstawicieli innych Kociow

chrzecijaskich. Przywizanie nowego papiea do zasady aggiomamenta (goszcej, e Koci powinien rozwija si i zmienia wraz ze spoeczestwem i histori) zapowiadao radykalne reformy. Decyzje Soboru Watykaskiego II zapocztkoway wiele historycznych zmian - doszo do nich w liturgii i badaniach biblijnych, nawizano dialog z Kocioami protestanckimi i prawosawnymi, ogoszono deklaracj wolnoci wyznania. Sporo rzeczy - takich jak msza w jzyku aciskim - odeszo bezpowrotnie w przeszo. Afe najwaniejszym postanowieniem byo wezwanie do kolegialnoci - uznanie, e papie powinien podzieli si wadz z biskupami. To od niej zaleay trwao klimatu i sukces tego soboru. czyo si to z wiar w obecno Ducha witego nie tylko w centrum Kocioa, lecz take w katolickiej - lokalnej i globalnej - wsplnocie wiernych. Innymi sowy, dragi sobr zasygnalizowa zmierzch zatwierdzonej na Soborze Watykaskim I ideologii wadzy papieskiej, ktra po siedemdziesiciu latach za pontyfikatu Piusa XII osigna swoje apogeum. Wyraona przez ojcw soborowych kolegialno staa si now metafor Kocioa, cakowicie odmienn od jego wizerunku jako niewzruszonej, nieruchomej twierdzy. Mwili oni o Kociele pielgrzymim, podkrelajcym upyw historii, ludzk grzeszno mimo opieki Boej, poszanowanie dla duchowego autentyzmu innych Kociow 1. Zapoyczajc okrelenie z hebrajskich pism witych, mwili o Kociele jako Ludzie Boym. Pod przewodem Ducha Pana Naszego zalecali, aby wierni starali si dostrzega w wydarzeniach, potrzebach i pragnieniach dzielonych ze wspczesnymi prawdziwe znaki obecnoci i zamysw Boga2.

Fiasko kolegialnoci
Ale kolegialno napotkaa sprzeciw i opr w samym centrum watykaskiej wadzy. Po czci za spraw reakcyjnych frakcji w kurii rzymskiej, zwaszcza witego Oficjum (stranikw doktrynalnej ortodoksji), a po czci wskutek utrzymujcych si nastpstw zdawienia twrczej teologii i sztywnego intelektualnego i instytucjonalnego konformizmu, sigajcego czasw Piusa X. Niemdrze byo oczekiwa, e szedziesicioletnia zmarzlina odtaja w cigu dekady. Biskupi i ich doradcy przybyli na sobr z bagaem lat ostronoci. Papie Jan XXIII wiele zrobi, by zapobiec przejciu kontroli nad soborem przez reakcjonistw, ale 3 czerwca 1963 roku zmar i 21 czerwca zastpi go Pawe VI, Giovanni Battista Montini, byy watykaski podsekretarz stanu za pontyfikatu Piusa XII. Przewodniczy on trzeciej i czwartej sesji soboru i przewodzi Kocioowi w krytycznej epoce posoborowej. W owym czasie w Kociele katolickim zarysowa si podzia na postpowcw, przekonanych, e sobr zatwierdzi decentralizacj kocielnej wadzy, cho nie wcieli jej w ycie, i tradycjonalistw, obstajcych przy tym, e nic takiego nie miao miejsca. Ojcowie soborowi nie rozebrali strukturalnych fundamentw ideologii papieskiej wadzy. Nie dokonano adnych reform w dziaalnoci kurii (na dobr spraw watykaska biurokracja tylko si wzmocnia), nie zrobiono nic, by uchyli Kodeks Prawa Kanonicznego z roku 1917, a przynajmniej j ego przepisy chronice scentralizowane rzdy. Penia wadzy pozostaa wic w Watykanie. Papiee mieli wprawdzie moralny obowizek popiera kolegialno, lecz nie istnia aden instytucjonalny mechanizm jej wdraania. Nastpcy papiea Jana nie byli skorzy do ustpstw. Kwesti zasadnicz by - i pozostaje do dzi - sposb wybierania biskupw. Poniewa przywilej ich mianowania i kontrolowania naley do gowy Kocioa, kolegialno nie moe si rozwin. To wanie ta, wpisana do Kodeksu Prawa Kanonicznego z roku 1917, dalekosina i powana w skutkach prerogatywa jest rdem odebrania gosu duchowiestwu i laikatowi, ich degrengoladzie, deprecjacji synodw (specjalnych zgromadze biskupw, powoanych przez Pawa VI do kontynuowania prac soboru), zgubnego braku pluralizmu i swobody decyzji na szczeblu lokalnym. Z pocztku balansujcy pomidzy tradycjonalistami i postpowcami, w gruncie rzeczy liberalny papie Pawe VI wda si w kocu w dyskusj nad zapobieganiem ciy. W tym celu powoano stosownych konsultantw, ktrzy wraz z wikszoci biskupw na wiecie pragnli usankcjonowa stosowanie pod okrelonymi warunkami rodkw antykoncepcyjnych, co przyniosoby duchowe pocieszenie milionom i zasypao powikszajc si wyrw pomidzy katolick doktryn a praktyk. Ale papie rozwiza t kwesti sam autokratycznym dekretem w postaci encykliki Humanae vitae (1968). Watykaski beton doradzi mu nieugito, powoujc si na deklaracje jego poprzednikw. Decyzj Pawe VI podj jednak samodzielnie, po komunii z Wszechmogcym, tak jakby nie byo soboru i zwizanych z nim zmian. Przez nastpne dziesi lat swego pontyfikatu nie ogosi ju adnej encykliki. Skutki zduszenia przez niego procesu kolegializacji w przypadku sprawy o najwikszym znaczeniu dla wieckich wiernych okazay si fatalne. Decyzja ta zapocztkowaa bowiem potny rozam pomidzy katolickimi postpowcami i tradycjonalistami, odziedziczony przez Jana Pawa II, kiedy 16 padziernika 1978 roku, po trwajcym trzy tygodnie pontyfikacie

Jana Pawa I, zosta wybrany na papiea.

Jan Pawe II
W przeddzie Zielonych wit, w sobot 2 czerwca 1979 roku Karol Wojtya, Jan Pawe II, niespena rok po wyborze stan przed milionem wiernych zebranych w samym ppku komunistycznej Polski, na placu Zwycistwa w Warszawie. Niech zstpi Duch Twj! Niech zstpi Duch Twj! I odnowi oblicze ziemi, zaintonowa. Tej ziemi!, doda przy ekstatycznej wrzawie mas, praw rk wskazujc swj kraj i rodakw. To wanie to ordzie w sercu uciemionej ojczyzny okrelio charakter jego pontyfikatu. Historia przyzna mu szczodre zasugi w rozbudzeniu i podtrzymaniu narodowego ruchu, ktry wyzwoli Polsk spod wadzy ateistycznego komunizmu, inicjujc przemiany zakoczone upadkiem systemu sowieckiego. Jego wizja solidarnoci, wsppracy infrastruktur Kocioa z wiernymi w Polsce w dziele obalenia tyrana, nawizuje do katolickiego oporu wobec Kulturkamfu, oddolnego protestu wiernych przeciwko przeladowaniom Bismarcka. Jednoczenie rni si zasadniczo od ugodowoci Pacellego wobec Hitlera i zduszenia przeze politycznego katolicyzmu w Niemczech w latach trzydziestych. A jednak w sumie pontyfikat Jana Pawa II odznacza si gbokimi sprzecznociami. Ordownik i animator spoecznopolitycznej aktywnoci w Polsce w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych, okaza si tradycjonalistycznym autokrat, rwnie despotycznym w zarzdzaniu Kocioem jak Pius XII. Trudno jednak wyobrazi sobie posta mniej podobn do Eugenia Pacellego. Wojtya, barczysty narciarz i turysta grski, a w modoci aktor i poeta, stanowi zupene przeciwiestwo tego ascetycznego, lodowatego papiea. Wnis ze sob do paacu apostolskiego wigor, humor i ludzkie ciepo. Bardzo ywe wraenie wywar na irlandzkim sekretarzu, ktry tak opisa ich pierwsze spotkanie: Siedzia przy moim biurku - zuchetto [piuska] leaa z boku, sutann mia rozpit na piersiach, adnej koloratki - i zwrcony bokiem pisa, ale nie jak papie Pawe VI, wyprostowany i elegancki, tylko zgarbiony, z rk na gowie, jak kto nawyky bardziej do fizycznej ni umysowej aktywnoci. Na moje pukanie odwrci si i ujrzaem czowieka z tego wiata, cakiem niepapieskiego. Ogromnie ludzkiego i zwyczajnego. Zerwa si na nogi i podszed do mnie. Nie pozwoli mi ucaowa piercienia. Otoczy mnie ramionami i ucisn3. Bracia kardynaowie wybrali Wojty w smym gosowaniu ogromn przewag gosw: 104 do 7. Kiedy wyszed na balkon nad placem w. Piotra, przedstawi si jako czowiek z dalekiego kraju i owiadczy, e jego pontyfikat bdzie wiadectwem powszechnej mioci. Postpowcy wierzyli, e nowy papie wcieli w czyn reformy Soboru Watykaskiego II. Tradycjonalici za ufali, e wychowany w katolickiej Polsce hierarcha przywrci dawn dyscyplin i wartoci. Tylko garstka domylaa si, jak bardzo Jan Pawe II rozczaruje postpow cz coraz bardziej podzielonego Kocioa. Politycy z caego wiata ustawiali si do niego w kolejce, szukajc rozgosu, rady, aprobaty. On za przypomina im - Reaganowi, Bushowi, Clintonowi, Gorbaczowowi, Jelcynowi - o moralnej odpowiedzialnoci rzdzcych wobec biednych, pozbawionych praw i upoledzonych. By wrogiem wszelkich form totalitaryzmu. Sporo czoowych powojennych dyktatorw - Marcos na Filipinach, Baby Doc na Haiti, Pinochet w Chile, Jaruzelski w Polsce, Stroessner w Paragwaju - stracio wadz po tym, jak Karol Wojtya ucaowa ziemi w ich krajach. W kwestii wewntrznej polityki Kocioa jego pontyfikat by zrazu ywym zaprzeczeniem wzniosej samotnoci jego poprzednikw. Nim zachorowa na chorob Parkinsona, z upodobaniem niada z zakonnicami, ksimi i wieckimi, a na roboczych obiadach i kolacjach przyjmowa teologw i biskupw. Posilajc si za, sucha (lub przynajmniej sprawia takie wraenie). Ale za jego pontyfikatu znw wyoni si historyczny dylemat wspczesnego papiestwa, wci, mimo zbliania si Kocioa do trzeciego tysiclecia, nierozwizany. Czy Koci rzymskokatolicki to piramida, ktr wada z jej szczytu czowiek w biaej szacie? Czy te jest Kocioem pielgrzymim, wdrujcym ludem, jak nazwali go ojcowie soborowi Vaticanum II? Karol Wojtya urodzi si 18 maja 1920 roku w Wadowicach, targowym miasteczku okoo pidziesiciu kilometrw na poudniowy zachd od Krakowa, niedaleko granicy z Czechami. Niespena dwudziestoletni, dowiadczy okruciestw hitlerowskiej okupacji w Polsce i szybko pozna prawd o ludobjstwie ydw. Owicim by zaledwie czterdzieci kilometrw od jego rodzinnego miasta. Po otrzymaniu wice kapaskich w roku 1946 podj intelektualne poszukiwania, ktre uksztatoway jego charakterystyczn, apokaliptyczn wizj dziaa Boga w wiecie. W Rzymie, dokd pojecha, napisa prac doktorsk na temat w. Jana od Krzya. W Ciemnej nocy duszy w. Jan dowodzi, e

wiedza o Bogu jest wlewana do wiadomoci oczyszczonej przez cierpienie, wtpliwoci i modlitw. Jan Pawe II - napisa o nim zmary kardyna z Filadelfii John Krl, komentujc prac doktorsk Karola Wojtyy studiowa teologi na klczkach. Po powrocie do Polski, penic rozmaite funkcje jako kapan i nauczyciel uniwersytecki, przez siedem nastpnych lat studiowa filozofi. Na jego rozwaania o osobie i czynie oddziaaa myl wpywowego w latach dwudziestych filozofa niemieckiego, Maxa Schelera, o ktrym ju mwilimy. Niemniej kiedy okrzep mylowo, pozosta wierny wsko pojmowanej filozofii neotomistycznej, zwaszcza w kwestiach moralnoci stanowczo obstajc przy tym, i niedozwolone stosunki seksualne s zem. W swoim myleniu, wyostrzonym nieustann potrzeb polemik z marksizmem-leninizmem, odizolowany intelektualnie od Zachodu, tylko z pozoru yczliwie traktowa pluralizm, ukrywajc pod t wierzchni warstw nieugicie absolutystyczn umysowo. Swoje dociekania skupi na rozwizaniu zagadki, majcej rda w jego przeyciach z modoci: jake ludzie, ktrych wsplnym wyszym przeznaczeniem jest dy do Boga, byli zdolni do potwornoci Owicimia? Osignwszy wiek redni, utwierdzi si w przekonaniu, e zo wiata jest poza ludzkim rozumem i odpowiedzialnoci. Zo, ktre istnieje na wiecie - powiedzia w jednym z kaza - wydaje si wiksze ni kiedykolwiek, wiksze od za, za ktre kady z nas czuje si osobicie odpowiedzialny. W czasie, kiedy wielu teologw zwracao si ku bardziej racjonalnym, socjologicznym rozwizaniom, Jan Pawe II odnawia wiar w pozaziemski konflikt si wiata i ciemnoci i w skuteczno interwencji Marii Panny w wydarzenia - podzielany z Piusem XII kult Matki Boskiej Fatimskiej, ktra w roku 1981 ocalia go, jak wierzy, od mierci. Jedna rka strzelaa - powiedzia ogromnemu tumowi zgromadzonemu w sanktuarium w Fatimie w roku 1982 podczas wita tamtejszej Matki Boskiej - ale Inna Rka prowadzia kul. Rok po zamachu umieci t kul w koronie na Jej posgu. Wywicony we wrzeniu 1958 roku na biskupa - jako jeden z ostatnich mianowanych przez Piusa XII - w roku 1964 obj arcybiskupstwo Krakowa. Zrcznie przeciwstawiajc si represyjnemu reimowi komunistycznemu w Polsce, w wieku czterdziestu szeciu lat zosta kardynaem. miao odwiey koncepcj midzyludzkiej solidarnoci jako praktycznej inspiracji do ludowego, pokojowego powstania. Poparcie, jakiego udzieli zwizkowi zawodowemu .Solidarno, jedynej niezalenej organizacji pracowniczej w bloku wschodnim, wyzwolio w ludziach odwag, aby rzuci wyzwanie komunizmowi w Polsce i poza jej granicami, i znaczco wspomogo siy, ktre w duym stopniu przyczyniy si do gruntownych zmian w pejzau politycznym rodkowowschodniej Europy. Z typow dla siebie skromnoci powiedzia wwczas: To drzewo byo przegnie. Ja tylko mocno nim potrzsnem. Kierowaa nim wszake jeszcze jedna sia - brzemi samej historii. Spogldajc na Koci z samego jej epicentrum, obarczony niezliczonymi ciarami tej liczcej miliard wiernych instytucji i krytykowany z rnych stron, coraz czciej skania si do dziaania na wasn rk. Im duej trwa jego pontyfikat, tym bardziej poda w lady swych dwudziestowiecznych poprzednikw. Klucz do tej jawnej sprzecznoci tkwi w dwoistym pogldzie Jana Pawa II na natur ludzk. Wierzy, jak to uj papieski biograf Michael Walsh, e osoba ludzka potrzebuje spoeczestwa i zarazem je przekracza. Std dziaania spoeczne i polityczne najlepiej pozostawi ludziom wieckim, a rzeczywisto transcendentn Kocioowi, w ktrym decyduje i sprawuje wadz namiestnik Chrystusa na ziemi. Dlatego Karol Wojtya przywrci ideologi wadzy papieskiej. Uwaa, e pluralizm moe doprowadzi jedynie do odrodkowego rozbicia Kocioa, ktry ocali moe wycznie rzdzcy siln rk papie. W cigu swoich rozpocztych w listopadzie 1978 roku, najduszych w tym stuleciu papieskich rzdw Jan Pawe II raz po raz bez wytchnienia, jakby wszystko zaleao wycznie od niego, stawa przed kolejnymi globalnymi kryzysami, zagraajcymi integralnoci i przetrwaniu Kocioa powszechnego. W Ameryce aciskiej zdecydowanie przeciwstawi si inspirowanej marksizmem teologii wyzwolenia, wedle ktrej grzech nie jest nieposuszestwem wobec przykaza Boych, lecz wynika z niesprawiedliwych struktur spoecznych i politycznych. Ju w czwartym roku pontyfikatu, podczas mszy pod goym niebem w stolicy Nikaragui, Managui, zatrzs si z oburzenia na sandinistw, ktrzy przeszkadzali w jej odprawianiu. Bardzo mocno urazio go oszczerstwo, i nie popar opcji dla biednych. Dlaczego nie rozumieli, e to Chrystus, a nie Karol Marks, jest wyzwolicielem uciskanych? Upad komunizm, Ameryk acisk zalewali misjonarze Kocioa zielonowitkowcw, a tamtejszy katolicyzm u schyku stulecia wci rozsadza wybuchowy konflikt pomidzy katolick lewic i prawic. W liczcych szedziesit milionw katolikw Stanach Zjednoczonych grupy interesw skupione wok jednorodnych celw - homoseksualici, lesbijki, feministki, zwolennicy zalegalizowania aborcji i wyznawcy New Age -pary do indywidualnego wyraania wiary. Podczas pielgrzymki po Ameryce Pnocnej w roku 1987 na goszon przez papiea w homiliach cnot przebaczania katoliccy dysydenci

odpowiedzieli transparentami i okrzykami odrzucajcymi jego wspczucie. Jeli Ameryka aciska szukaa wyzwolenia spod spoeczno-politycznego ucisku, to katolicy pnocnoamerykascy sprawiali wraenie, jakby chcieli si wyzwoli nie tylko spod wadzy papieskiej, ale i od grzechu pierworodnego. W 1993 roku w Denver Jan Pawe II zaapelowa do zgromadzonej modziey, by odrzucia faszywych prorokw i faszywych nauczycieli wiodcych drogami, ktre nie prowadz do wyzwolenia. Zaatakowa aborcj, antykoncepcj, hedonizm i rozpasany kapitalizm. Moe nastpne pokolenie przyjmie te ostrzeenia, zdaje si mwi, poniewa obecnego chyba nie da si zbawi. Uwielbia masowe demonstracje katolickich ruchw modzieowych, podobnych do Akcji Katolickiej z lat trzydziestych i pidziesitych. Tymczasem w Afryce i Azji rzymskokatolicki model kultu i wiary ciera si z tradycyjnymi miejscowymi religiami, wczajcymi do niego elementy animizmu i kultu przodkw. S naciski, by zagodzi celibat ksiy w krajach i kulturach, w ktrych brak seksualnych oznak mskoci uchodzi za perwersj. W Afryce rodkowej ju zreszt ciko pracuj misjonarze rozdajcy prezerwatywy, by powstrzyma epidemi AIDS. Do tego dochodz kwestie doktrynalnej ortodoksji. Jan Pawe II na oczach postpowcw w widowiskowy sposb uy swej imponujcej wadzy do upokorzenia teologw. W pierwszym roku pontyfikatu cofn prawo do nauczania ojcu Hansowi Kngowi, szwajcarskiemu teologowi, ktry zakwestionowa nieomylno papiey. Szacownego flamandzkiego uczonego Edwarda Schillebeeckxa trzykrotnie wzywano do Watykanu na przesuchanie w sprawie jego interpretacji Pisma witego. W poowie lat osiemdziesitych za umiarkowane pogldy na seksualizm pozbawiono moliwoci nauczania Charlesa Currana z Uniwersytetu Katolickiego w Waszyngtonie. Arcybiskupa Raymonda Hunthausena z Seattle, znanego przeciwnika broni atomowej, zmuszono do zaakceptowania kuratora, kontrolujcego jego wypowiedzi na temat uniewaniania maestw i kontakty z miejscowym rodowiskiem homoseksualnym. W roku 1997 Jan Pawe II ekskomunikowa za podkopywanie doktrynalnej ortodoksji ksidza i pisarza ze Sri Lanki, Tiss Balasuriy, ktrego pisma podwaay dogmaty o grzechu pierworodnym i dziewictwie Matki Boskiej. W kocu jednak Cejloczyka zrehabilitowano. Atakowany ze wszystkich stron Karol Wojtya utrzymuje w napiciu mnstwo odrodkowych si. Jego, idca w parze z niezwykym przewiadczeniem o mistycznym charakterze wasnego powoania, wielka fizyczna i psychologiczna energia, upewnia go w zasadniczej strategii zachowania jednoci Kocioa - kontroli nad doborem wszystkich biskupw i ich zachowaniem. Na publiczne zgromadzenia wiernych na stadionach wiata ciga ogromne tumy. A za zamknitymi drzwiami ostro strofuje biskupw za to, e nie potpiaj antykoncepcji, aborcji, homoseksualizmu i rozwodw. Na biskupstwa czstokro wybiera najbardziej reakcyjnych kandydatw, wielokrotnie te odmawia krajowym Kocioom zaakceptowania ich wybracw. W reakcji na mianowanie na biskupa diecezji Chur w Szwajcarii nielubianego arcykonserwatywnego Wolfganga Haasa wierni utworzyli przed katedr dywan z wasnych cia, zmuszajc celebrantw do przejcia przez nie w drodze do wityni. Rwnie siln reakcj wywoao powoanie ultrakonserwatywnego Hermanna Grra na arcybiskupa Wiednia. Wierni Kocioa austriackiego musieli wbrew woli zaakceptowa trzech innych reakcyjnych biskupw narzuconych przez papiea. Tymczasem Grra oskarono o pedofili i zesano do klasztoru, gdzie czeka na kocielne ledztwo. Mianowany nuncjuszem apostolskim w Stanach Zjednoczonych osobisty legat papiea, arcybiskup Pio Laghi, z miejsca wprowadzi sprawdzanie nowych biskupw pod ktem walki z liberalnymi tendencjami w Kociele pnocnoamerykaskim. W tej chwili trzy czwarte amerykaskich i brytyjskich biskupw stanowi wybracy Wojtyy. Nie wolno wam dopuci do siebie adnych wtpliwoci w kwestii prawa papiea do swobodnego mianowania biskupw, zaznacza im Jan Pawe II. wieccy i niekatoliccy obserwatorzy i komentatorzy gratulowali mu obrony bezwzgldnych norm moralnych przed zalewem relatywizmu. W roku 1994 tygodnik Time przyzna mu tytu czowieka roku wanie za jego niezrwnan autorytarno. W roku, w ktrym tak wielu biadao nad upadkiem cnt moralnych bd szukao usprawiedliwienia dla zych zachowa - brzmia werdykt - papie Jan Pawe II skutecznie przedstawi swoj wizj godziwego ycia i zachci wiat do jej naladowania. Tradycjonalistw niezmiernie ucieszya tak bezwarunkowa pochwaa ze strony wiata niekatolickiego. Ale niekatoliccy zwolennicy papiea ze rodkw masowego przekazu przeoczyli fakt, e Wojtya okaza si przyjacielem Opus Dei, zaoonej w Hiszpanii, wspczesnej prawicowej organizacji religijnej, i ordownikiem podobnych do sekt ruchw masowych, w rodzaju Communione e Liberazione, wyspecjalizowanych w militarystycznym wzorcu sprawowania wadzy i krytykujcych pluralistyczne media. Po ponad dwudziestu latach pontyfikatu Jana Pawa II i trzydziestu piciu od rozpoczcia Soboru

Watykaskiego II ,wielka fala wzbudzona przez drugi sobr - jak ocenia Adrian Hastings - przynajmniej instytucjonalnie stracia impet4. Znowu utwierdzi si wzmocniony przez Piusa XII piramidalny monolityczny model Kocioa katolickiego, metafor o pielgrzymim Kociele w drodze i o Ludzie Boym uywa si rzadko, a pluralizm i kolegialno uwaane s za wrogie centralistycznej wadzy. Wielu wiernych, ktrych zapewne przybywa, waciwie w peni popiera potwierdzenie przez Jana Pawa II ideologii papieskiej wadzy, widzc w niej najwiksz nadziej na zachowanie jednoci i przetrwanie Kocioa. Ale oznacza to jedynie tym gbszy jego podzia w przyszoci i nieuchronne starcie. Wczesne oznaki tytanicznej walki wida ju w Ameryce Pnocnej, gdzie konformistyczny episkopat milczy, a w rodowisku pozostajcych na razie poza kontrol Watykanu teologw na wikszoci katolickich uczelni wzrasta jawna nieprawomylno. Z jednej strony mamy wic wiernych, potwierdzajcych prawo czowieka w biaej sutannie do autokratycznych rzdw ze szczytu papieskiego tronu, apodyktyczn, narzucajc konformizm kuri i rezygnujcych z nalenej im wadzy i wolnoci biskupw. Jest to model Kocioa coraz bardziej wrogi chrzecijaskiemu ekumenizmowi, obstajcy przy dominacji mczyzn i celibacie. Triumfuje w nim kult maryjny oparty na cudownych objawieniach w gnostycznym stylu, a gwnym zajciem jest mnoenie witych. Za swojego pontyfikatu Jan Pawe II kanonizowa wicej witych ni pozostali papiee razem wzici od chwili ustanowienia procesw kanonizacyjnych. Istnieje wyrany zwizek pomidzy kanonizowaniem przez Pacellego antymodernistycznego papiea, Piusa X, a beatyfikowaniem przez Karola Wojty zaoyciela Opus Dei, Escrivy de Balaguera, oraz jego chci kanonizowania Piusa XII. Uczynienie Eugenia Pacellego witym byoby decydujcym zwycistwem tradycjonalistw nad postpowcami w interpretacji Vaticanum Secundum. Postpowcy, rwnie bardzo liczni, nie przestaj gosi, e papie i kuria rzymska nie zrealizowali zasadniczej decyzji soboru o kolegialnoci. Z chci obyliby si bez jego pewnikw, na ktre pozwala mu w razie potrzeby mechanizm nieomylnoci. Nie odpowiada im maszyneria, dziki ktrej moe on nominowa, czsto wbrew yczeniom Kociow lokalnych, wszystkich biskupw na wiecie, gdy nie tak powstaje i dziaa kolegialno. Pragn papiea, ktry przewodziby Kocioowi w duchu yczliwoci i mioci bliniego, jako najwyszy sd apelacyjny. Argumentuj, e wspczesnej ideologii wadzy papieskiej nie wspiera tradycja, e odrzuca ona wiedz historyczn i autorytet Kocioa soborowego. Tsknicy za urzeczywistnieniem kolegialnoci Kocioa katolickiego mog po lekturze tej ksiki uzna, e powrt do modelu wadzy Piusa XII jest odrzuceniem surowej lekcji najnowszej historii wiata - e skrajnie autorytarna wadza papieska moe tylko zdeprawowa i osabi wsplnoty chrzecijaskie. W wielu czciach wiata Koci katolicki korzysta z dobrodziejstw pluralizmu powszechnie niedocenianych przez tradycjonalistw. W epoce w tak znacznej mierze sprzyjajcej swobodom religijnym trudno jest oszacowa w peni spoeczne i moralne osabienie lokalnych Kociow. Ale przecie najistotniejsz tez tej ksiki jest, e kiedy papiestwo potnieje kosztem Ludu Boego, to moralny i duchowy wpyw Kocioa katolickiego maleje ze szkod dla nas wszystkich.

RDA, DYSKUSJA O MILCZENIU, WITO

Badanie najnowszej historii papiestwa nie jest atwym zadaniem, poniewa dokumenty Watykanu objte s siedemdziesidopicioletni klauzul tajnoci. Ponadto samotny i skryty Eugenio Pacelli, nim zosta papieem, nie prowadzi, o ile wiadomo, pamitnika i napisa tylko kilka prywatnych listw. aden nie jest dostpny uczonym. Niemniej badacze wojennej historii Watykanu ogromnie skorzystali na jedenastu tomach dokumentw opublikowanych w latach 1965-1981 z polecenia Pawa VI, cho, jak ju mwiem, istniej wtpliwoci, czy w zbir jest peny. Nieocenionym rdem byy rwnie prace zmarego jezuity Ludwiga Volka i innych, dokumentujce dugi proces, ktry doprowadzi do podpisania w lipcu 1933 roku konkordatu Stolicy Apostolskiej z Trzeci Rzesz. Wielotomow dokumentacj dotyczc stosunkw pomidzy Watykanem, Kocioami i reimem Hitlera udostpniono mi w archiwach pastwowych w Paryu, Londynie i Niemczech (zwaszcza za w Archiwum Katolickim w Monachium). Popart nowymi dowodami histori Pacellego mogem opowiedzie w tej ksice dziki bezprecedensowemu udostpnieniu mi w rzymskich archiwach dwch niepublikowanych rde. Jedno z nich to zbir przechowywanych przez Towarzystwo Jezusowe wiadectw, ktre zgromadzono z myl o beatyfikacji Piusa XII. Zwaywszy na to, e we wspczesnych procesach beatyfikacyjnych i kanonizacyjnych usilnie poszukuje si dowodw przeciwko witoci sugi Boego, to te siedemdziesit sze zezna

(liczcych w sumie tysic stron tekstu) zoonych przed wier wiekiem pod przysig, okazao si bardzo istotne. Przytaczam je jako pierwszy. Dostp do drugiego zbioru, obejmujcego dokumenty dotyczce dziaalnoci Pacellego jako watykaskiego biurokraty w latach 1913-1917 i nuncjusza papieskiego w Niemczech w latach 1917-1922, zawdziczam uprzejmoci monsignore sostituto w watykaskim Sekretariacie Stanu, arcybiskupa Jean-Louisa Tourana, i uprzejmej pomocy archiwisty tego urzdu, jezuity Marcela Chapina. Dziki wielkodusznoci lady Christian Hesketh mogem zacytowa szereg prywatnych listw, ktre w czasie wojny napisa do jej matki, pani Bridget McEwan, brytyjski pose w Watykanie, Francis D' Arcy Osborne. Uzupeniaj one jego pamitniki, cytowane w ksice Owena Chadwicka Brytania i Watykan podczas II wojny wiatowej (Cambridge 1986), krelc jedyny w swoim rodzaju portret Piusa XII z tamtych lat i wyjaniajc kwestie, ktre podnis Chadwick. Zwaywszy na to, jak istotn rol odegra Pacelli w uformowaniu Codex Juris Canonici z roku 1917, miaem szczcie, e z wkadem przyszego papiea w w dokument i procesem, ktry doprowadzi do jego ogoszenia, zapozna mnie profesor Giorgio Felliciani z Katolickiego Uniwersytetu w Mediolanie. Przeledzi on historyczne rda kodeksu, korzystajc z kopii mikrofilmowych. Najwicej jednak zawdziczam Klausowi Scholderowi, przed ktrego mistrzowsk erudycj chyl czoo. Jego praca o konkordacie Pacellego z Hitlerem i wpywie tego ukadu na Koci katolicki w Niemczech rzucia nowe wiato na brak sprzeciwu niemieckich katolikw wobec dojcia nazistw do wadzy. Kady, kto przystpuje do bada nad Piusem XII, musi pody ladami poprzednikw, ktrzy prbowali odgadn przyczyn jego milczenia w czasie wojny. Tasiemcowe zacieke spory o jego reakcj na ostateczne rozwizanie wybuchaj wrd uczonych i w mediach od ponad trzydziestu piciu lat, a kada prba wydania ostatecznego wyroku wywouje gwatown polemik strony przeciwnej. Podstaw do formuowania sdw o postpowaniu papiea i jego wiedzy o Zagadzie byy spory wok dat i dokumentw, a czasem take nie poparte dowodami oskarenia o celowe ich ukrywanie oraz spekulacje dotyczce sumienia Piusa XII. Test to, jak napisa Jonathan Steinberg, straszna tajemnica, ktrej nie wolno traktowa w sposb nieprzemylany. Ale niesabnce zainteresowanie t spraw wiadczy o tym, e ponad p wieku od zakoczenia II wojny wiatowej nowe pokolenia wci prbuj upora si z zaduonym sumieniem papiestwa i Kocioa katolickiego. Niemieckie Kocioy ewangelickie, podobnie jak katolicka hierarchia Niemiec, w Deklaracji Stuttgarckiej z padziernika 1945 roku, przyznay si do winy za zbrodnie hitlerowskiego reimu 1. Stolica Apostolska nigdy nie wydaa takiego owiadczenia. Papiee podejmowali jednak prby naprawienia rozbratu midzy dwiema religiami. Jan XXIII potwierdzi istnienie wielowiekowego religijnego antyjudaizmu w Kociele, Pawe VI odwiedzi Izrael, Jan Pawe II dwie synagogi, a wiosn 1998 roku, w Dniu Pamici, wspomnia o historycznych przewinach wobec ydw. Ale przy tej okazji rozgrzeszy Pacellego za jego postaw w czasie wojny, owiadczajc, e nie ma on za co przeprasza, ma za to same powody do dumy. Mdro dyplomacji papiea Piusa XII potwierdziy przy rnych okazjach publicznie reprezentatywne organizacje ydowskie i osobistoci - napisa. - Na przykad, 7 wrzenia 1945 roku reprezentujcy wosk Komisj Hebrajsk dr Joseph Nathan owiadczy: Nade wszystko potwierdzamy, e papie i duchowni, ktrzy zgodnie z wol Ojca witego uznali przeladowanych za swych braci, z zaangaowaniem i samozaparciem popieszyli nam z pomoc, nie baczc na groce im straszliwe niebezpieczestwa2. Najwczeniejszy i najgoniejszy atak za postaw Piusa XII w czasie wojny nastpi w roku 1963, kiedy w Berlinie wystawiono sztuk Rolfa Hochhutha Namiestnik 3. W tym samym roku pojawia si ona rwnie w Londynie, w nastpnym w Nowym Jorku, a z czasem przeoono j na ponad dwadziecia jzykw. Napisana biaym wierszem, przypominajcym Schillera, ksztatuje po dzi dzie popularn opini na temat Pacellego, nawet pord tych, ktrzy nigdy jej nie widzieli ani nie czytali. Postaw Stolicy Apostolskiej ukazuje pierwsza scena sztuki, kiedy posta historyczna, Kurt Gerstein, ktry na wasne oczy widzia komory gazowe, opowiada o nich nuncjuszowi papieskiemu w Berlinie, arcybiskupowi Orsenigowi. Ale Orsenigo nie chce przyj tego do wiadomoci i odmawia przekazania informacji o komorach papieowi 4. W kocu emisariusz Gersteina dociera do Watykanu i zostaje przyjty na audiencji. Ale Pacelli, ktry po raz pierwszy pojawia si w czwartym akcie sztuki, nie okazuje zainteresowania. Autor przedstawia papiea jako nieczuego, chciwego cynika, rozgniewanego na Zachd, a przyjaznego Niemcom, zaabsorbowanego swoimi inwestycjami, ktre cierpi wskutek alianckich nalotw na woskie fabryki. Pacelli Hochhutha zastanawia si nad korzyciami ze sprzeday czci swoich inwestycji wpywowym Amerykanom, liczc, e powstrzyma to bombardowania Rzymu. Ignoruje informacje o obozach mierci w Polsce. Wymow jego postawy dramatycznie wzmacnia okoliczno, e w chwili gdy wysannik Gersteina prosi go o pomoc, w Rzymie trwa obawa na ydw.

Namiestnik jest fikcj historyczn opart na skpej dokumentacji 5. Gerstein nie zna Orseniga i nie odby z nim dugiej rozmowy, przedstawionej w sztuce. Co wicej, sportretowanie Piusa XII jako pazernego hipokryty jest tak mocno chybione, e a niedorzeczne. Na dodatek dramat Hochhutha urga najbardziej podstawowym kryteriom dokumentu, wedle ktrych takie historie i opisy przekonuj tylko wwczas, kiedy s wiarygodne. Niemniej Namiestnikowi uwierzono na tyle, e wymazanie uproszczonej, lecz silnie oddziaujcej opinii o Pacellim okazao si trudne lub wrcz niemoliwe. Dla historykw sztuka Hochhutha miaa te jeszcze inne dalekosine skutki. Rozgorzaa po jej wystawieniu wojna na sowa, oskarenia i kontroskarenia przypieszyy poszukiwanie autentycznych dokumentw. Kontrowersje wzniecay take badania podjte przed wystawieniem Namiestnika. Pisarz Elie Wiesel, ktry przey Owicim i Buchenwald, opisa swoje spotkanie w Paryu w roku 1962 z przygnbionym Saulem Friedlnderem. Urodzony w 1932 roku Friedlnder by historykiem epoki hitlerowskiej. Jego rodzice zginli w Owicimiu, on za przey wojn w katolickim klasztorze we Francji. Kiedy usiedlimy w kawiarni pod goym niebem przy Boulevard Saint-Germain - pisze Wiesel - zay valium i opowiedzia mi o swoich kopotach. Zbierajc materiay do pracy doktorskiej na temat dyplomacji Trzeciej Rzeszy, natkn si na sensacyjne dokumenty dotyczce polityki papiea. Piusa XII wobec nazistowskich Niemiec. Od razu zrozumiaem, w czym problem, poniewa sam go dowiadczyem - dodaje Wiesel. - Wydawcy przestali si interesowa tym okresem. Nazajutrz Wiesel przedstawi Friedlndera paryskiemu wydawcy Paulowi Flamandowi w Editions Du Seuil, co zapocztkowao karier tego historyka 6. Jego prac Pius XII i Trzecia Rzesza, ktra ukazaa si w Paryu w roku 1964, gdy wci jeszcze opada radioaktywny py po bombie Hochhutha, dwa lata pniej wydano w Nowym Jorku i Londynie. Jest ona surow prb oddania gosu dostpnym dokumentom. Oparta gwnie, cho nie wycznie, na raportach przechodzcych przez rce niemieckich ambasadorw przy Stolicy Apostolskiej w czasie wojny, wywara gboki wpyw na Watykan, gdy ujawnia, jak ostronie stwierdza w konkluzji autor, e papie wykazywa szczeglne upodobanie do Niemiec, ktrego nie osabi nawet charakter reimu nazistowskiego i ktrego nie wypar si a do roku 1944. Friedlnder mia oczywicie nadziej, e Watykan otworzy swoje archiwa, gdy prawdziwo [tych dokumentw] mona zweryfikowa jedynie, porwnujc je z odpowiednimi dokumentami z archiww watykaskich. I tak wanie si stao. W roku 1964 Pawe VI zleci grupie jezuickich uczonych przygotowanie do szybkiego wydania watykaskich dokumentw z czasw wojny. Wyszy one w jedenastu tomach w latach 1965-1981. Zebrane pod wsplnym tytuem Actes et Documents du Saint Sige relatifs la Seconde Guerre Mondiale, zostay opublikowane w jzykach, w ktrych je napisano, i zaopatrzone we francuskie przypisy. Tylko jeden tom, pierwszy, ukaza si po angielsku. Udostpniona dokumentacja robia wraenie i bya ksztacca, ale czy kompletna? Czy pord bitwy na sowa wok tego, o czym Pius XII wiedzia i od kiedy, Watykan nie usun przypadkiem ktrego z obciajcych dowodw? Od ostatniego yjcego z czterech wydawcw tych dokumentw, historyka Kocioa z Uniwersytetu Gregoriaskiego, jezuity Pierrea Bleta, uzyskaem niedawno informacj, e przechowywano je, zapomniane od czasw wojny, w pudach zamknitych w obrosym kurzem pokoju w Watykanie. W jego przekonaniu, nikt nie preparowa i nie przesiewa tych akt przed udostpnieniem ich wydawcom. Zreszt - zaznaczy lakonicznie Blet - Wosi zamali nasze szyfry i mieli praktycznie wszystko, co wysyalimy. Nie znaleziono niczego, co bymy zataili 7. To stanowcze twierdzenie podwayy ostatnio, jak ju mwiem, wspomnienia Gerharda Riegnera Ne jamais dsesprer 8. Riegner, ktry w czasie wojny koordynowa w Szwajcarii informacje napywajce z caej Europy, zwrci uwag na brak w dokumentach Stolicy Apostolskiej bardzo istotnego memorandum, ktre 18 marca 1942 roku przekaza do nadania w Radiu Watykan nuncjuszowi papieskiemu w Bernie, praatowi Filippe Bernardiniemu. Nasze memorandum - napisa - ujawnio katastrofaln sytuacj ydw w katolickich krajach, takich jak Francja, Rumunia, Polska, Sowacja, Chorwacja (...) Przedstawilimy j szczegowo kraj po kraju. Udao nam si te ukaza rodki zastosowane przez nazistw, aby zniszczy cay nard ydowski 9. Z wydanych przez Watykan dokumentw - Actes et Documents - wynika, e watykaski Sekretariat Stanu otrzyma memorandum Riegnera i jego kolegi, Richarda Lichtheima, e ocalao ono i jest w jego posiadaniu, a wiadczy o tym przypis w tomie 8, informujcy, e w pimie tym jest mowa o des mesures antismites 10. A jednak tekstu samego dokumentu nie opublikowano. Riegner dodaje, e pominicie memorandum jest tym bardziej godne poaowania, e wraz z kolegami podkreli, i w niektrych z tych krajw przywdcami politycznymi s katolicy, podatni na inicjatywy Watykanu. Stwierdza jednak, e tylko w przypadku Sowacji, ktrej prezydentem by katolicki ksidz Josef Tiso, Watykan interweniowa, doprowadzajc do zagodzenia tych antysemickich praktyk 11, i koczy wyraeniem nadziei, e Stolica Apostolska udostpni wszystkie posiadane dokumenty zwizane z

Piusem XII i Shoah. Kiedy w latach szedziesitych Watykan kontynuowa prace nad jedenastotomow edycj dokumentw, rozmaici autorzy zaczli poddawa go ocenom. Wyrnia si w tej mierze zwaszcza praca Guentera Lewyego Koci katolicki i nazistowskie Niemcy (wydana w Nowym Jorku w roku 1964), ktrej fragment ukaza si tego roku rwnie w lutowym numerze Commentary. Lewy rzetelnie ocenia bolesny dylemat Piusa XII, przyznajc, e jego protest mgby pogorszy sytuacj zarwno ydw, jak katolikw. Niemniej w wymowny, cho nie pogbiony sposb kwestionuje etyk stosowania dyplomatycznego - czyli umylnie dwuznacznego - jzyka w walce z bezprzykadnym zem. Katoliccy teologowie dugo dyskutowali nad lini podziau midzy chrzecijask odwag a niechrzecijaskim tchrzostwem - pisze. - Granic t czsto jest trudno ustali, ale adna kazuistyka o dopuszczalnoci milczenia w obliczu zbrodni, jeli zapobiega ono jeszcze gorszemu zu, nie zwalnia od mudnego obowizku jej nakrelenia. Zdarzaj si sytuacje, kiedy zaniechanie wyzwala poczucie winy. Milczenie ma wic swoje granice 12. Jako nastpny bardzo interesujco potraktowa w temat dziennikarz i byy ksidz, Carlo Falconi, w wydanej w roku 1965 po wosku i pi lat potem po angielsku ksice Milczenie Piusa XII 13. Jego szczeglnym wkadem do dyskusji o Pacellim byy obfite i obciajce dokumenty zwizane z Chorwacj, stanowice podstawowe rdo wiedzy dla kadego polemisty i wiadczce o tym, e wiedzc o zbrodniach ustaszy, papie milcza i niczego nie zrobi w tej sprawie, a w dodatku zaaprobowa ich reim. Ale wnioski autora w kwestii Piusa XII i ostatecznego rozwizania s ostrone; nie by gotw wykroczy poza to, co mwiy dokumenty. Watykan by bardzo dobrze poinformowany, a (...) papiea wci nakaniano do zabrania gosu (...) Nie przemawia to z pewnoci za usprawiedliwieniem ostronoci i milczenia Piusa XII, napisa, zastrzegajc si jednak, e temat nadal skrywa nieprzewidywalne tajemnice, i wyrazi nadziej, i niebawem inni pod za odkrytymi przeze mnie wtkami i wykorzystaj je z jeszcze lepszym skutkiem 14. Po dziele Falconiego pojawia si ksika Pinchasa E.Lapidea Ostatni trzej papiee i ydzi (Londyn 1967), bdca entuzjastycznym oczyszczeniem Piusa XII z win. Autor, na pocztku lat szedziesitych konsul Izraela w Mediolanie, w poszukiwaniu szczegw watykaskiej pomocy ydom w czasie wojny przekopa archiwum instytutu Yad Vashem, Centralne Archiwa Syjonistyczne i Gwne ydowskie Archiwa Historyczne w Jerozolimie. Uzbrojony w dowody uznania dla Watykanu ze strony rnych rodowisk ydowskich, stwierdzi, e w niesieniu pomocy ydom Stolica Apostolska zrobia wicej ni jakakolwiek organizacja na Zachodzie, w tym Czerwony Krzy. Obliczy, e Pius XII, porednio i bezporednio, ocali ycie 860 000 ydw. Szczeglne uznanie ywi dla Jana XXIII za jego wysiki, by przeprosi za wielowiekow tradycj katolickiego antyjudaizmu, czemu da wyraz, zamieszczajc na stronie tytuowej swojej ksiki jego modlitw o przebaczenie: Wybacz nam kltw, ktr faszywie oboylimy ich jako ydw. Wybacz nam, e ukrzyowalimy ci drugi raz w ich postaci. Bo nie wiedzielimy, co czynimy 15. Lapide najwyraniej nie skorzysta z bada poprzednika, mimo e ksika Falconiego ukazaa si dwa lata wczeniej ni jego praca. Nie wspomnia te w ogle o otwierajcej list spraw przemilczanych przez Piusa XII Chorwacji, ktra na pocztku lat pidziesitych przykua powszechn uwag ze wzgldu na proces kardynaa Stepinacia w Jugosawii marszaka Tity. Wtpliwe jednak, by na autora mogy wpyn jakiekolwiek dowody le wiadczce o Piusie XII, gdy jego gwnym celem bya pochwaa przyjtego na Soborze Watykaskim II schematu ydowskiego, majcego w sobie, jak napisa, ca si oficjalnego uznania przez katolikw narodu ydowskiego, jego rwnych praw i nierozerwalnych wizi czcych chrzecijastwo ze starsz wiar. Wysawianie nowego pocztku byo dla niego nieodczne od pragnienia uznania Izraela przez Watykan. Std jego przywoanie na kocu ksiki Papy Roncallego (...) Pontificis Maximi, najwikszego budowniczego mostw, ktry powiedzia Mauricebwi Fisherowi, ambasadorowi Izraela w Rzymie: Z t chwil uznaj pastwo Izrael 16. Stanowica potn i uczon ripost wobec wszystkich, ktrzy w Piusie XII i Stolicy Apostolskiej widzieli zoczycw, ksika Lapidea nie unikna dyplomatycznej interesownoci. Niemniej jej, czytany midzy wierszami, autor nie wydawa si cakiem pewien swoich racji. Najsmutniejsz refleksj w jego ksice bya zrobiona mimochodem uwaga, e Piusowi XII brakowao odwagi mniej ni innym, e by mniej dotknity chorob toczc dusz wolnego wiata17. Trzy lata po ukazaniu si pracy Lapidea pisarz Robert Katz w swojej ksice Czarna sobota podj si rekonstrukcji wydarze z 16 padziernika. (Wczeniej opublikowa ksik mier w Rzymie o zamordowaniu 24 marca 1944 roku 335 rzymian, w tym 70 ydw, w jaskiniach Ardeaskich. Pacelli, ktry nie wyrazi wspczucia ofiarom, zdaniem Katza, wiedzia o nazistowskim odwecie). Im duej Katz bada postaw Piusa XII wobec okruciestw hitlerowskich w Rzymie, tym bardziej umacnia si w przekonaniu, e papiestwo powinno si z tego wytumaczy. Jego pierwsza, opublikowana w roku 1969, antropologiczna praca powicona deportacji rzymskich ydw, zaopatrzona w podtytu: Podr przez zbrodnie przeciwko ludzkoci, analizowaa w nowym wietle stosunek pomidzy przeladowc i ofiar. Zbieranie materiaw do niej

rozpocz w roku 1964, w czasie gdy trway kontrowersje wok ksiki Hanny Arendt Eichmann w Jerozolimie. Raport o banalnoci za, w ktrej autorka zakwestionowaa teori o nazistowskim potworze, odsaniajc rne stopnie wspudziau w zbrodni nie tylko zwykych obywateli Rzeszy, ale take czonkw spoecznoci ydowskiej. Deportacja rzymskich ydw ujawnia znacznie wicej o tej staroytnej wsplnocie ni przyjta wersja hitlerowskiej tyranii, pisze Katz, bardzo wiele o prawdziwej wartoci tego, co ceniono w Rzymie i o wszystkim, co miecio si pomidzy tym a dnem moralnym. Nikt w Europie, yd czy nie-yd, nie y poza systemem wartoci stworzonych i przekazanych przez dwudziestowieczne spoeczestwo. Subtelnie eksponujc oszczdno Piusa XII w sowach, autor wyciga wniosek o cichej zmowie papiea z nazistami, ktrzy jego milczenie nagrodzili pozornym uszanowaniem eksterytorialnoci Watykanu i najwaniejszych instytucji kocielnych w Rzymie, oraz wywodzi, e dla ratowania Kocioa gotw by powici ycie grupy ydw. Po nakrconym wedug ksiki Katza filmie produkcji Carla Pontiego mier w Rzymie we Woszech, gdzie sprawy o zniesawienie mona wnosi w imieniu zmarego, siostra i siostrzeniec Piusa XII pozwali autora do sdu. Proces przegrali, wnieli apelacj, ale kwesti uznano w kocu za nierozstrzygnit. Kolejne zarzuty przeciwko postawie Piusa XII w czasie wojny, wysunite przez Waltera Laqueura w ksice Straszna tajemnica (Londyn 1980), skupiy si na tym, co Watykan wiedzia o ostatecznym rozwizaniu i od kiedy. Chocia Laqueur mia do dyspozycji kilka tomw watykaskich dokumentw wojennych, to raczej z nich nie skorzysta, cho cytuje - za Friedlanderem -wspomniane memorandum Riegnera. W jego przewiadczeniu, z racji swojej znakomitej struktury organizacyjnej i rozlegych midzynarodowych powiza Stolica Apostolska bya poinformowana najlepiej w Europie 18, a Watykan metodycznie kama, i z pocztku nie wiedzia o ostatecznym rozwizaniu, co byo polityk krtkowzroczn, bo prdzej czy pniej przynajmniej cz faktw wyjdzie na jaw 19. Chocia ten przemylany domys wysun wybitny uczony i historyk, zrobi to w nadziei na ujawnienie obciajcych dowodw zawartych we woskich i niemieckich archiwach szpiegowskich, przechowujcych informacje nadchodzce i wychodzce z Watykanu. Osiemnacie lat pniej takich dowodw wci nie ma, chocia memorandum Riegnera wiadczy dowodnie, e Watykan zatai wane dokumenty. Swoj ocen Piusa XII opar Laqueur rwnie na domysach. Dlaczego Pacelli milcza? Przypuszczam, e powodem nie by antysemityzm, lecz lkliwo - napisa. - Skoro Watykan nie odway si przyj z pomoc setkom polskich ksiy, ktrzy take zginli w Owicimiu, to trudno oczekiwa, by wiksz odwag i inicjatyw wykaza w sprawie ydw 20. Tak wic chyba nie wiedzia o spisku generaa Ludwiga Becka przeciwko Hitlerowi i ryzykownie miaej roli porednika, jakiej si podj Pius XII. Uchwycenie istoty charakteru Eugenia Pacellego jest kluczem do zgbienia tajemnic jego zachowania w rwnym stopniu, co polowanie na dokumenty. Ale aden z autorw nie pokusi si o wszechstronn analiz jego skomplikowanej osobowoci. Pierwsz i - do chwili, gdy pisz te sowa - jedyn powan prb szerszej charakterystyki osoby Piusa XII z czasw wojny podj bezstronny historyk Kocioa w Anglii, Owen Chadwick w ksice Brytania i Watykan podczas drugiej wojny wiatowej (Cambridge 1986). Mia on do dyspozycji nie tylko wszystkie papieskie Actes et Documents, ale korzysta te z dokumentacji rzdu i MSZ przechowywanej w archiwum akt pastwowych w Kew oraz z archiwum dyplomacji francuskiej przy Quai d'Orsay. Udostpniono mu, co waniejsze, pamitniki (wasno Elbiety, krlowej matki) Francisa Osborne' a, brytyjskiego posa przy Stolicy Apostolskiej, w czasie wojny przymusowo mieszkajcego blisko Piusa XII. Chadwick przedstawia papiea widzianego oczami arystokratycznego angielskiego dentelmena i dyplomaty. Osborne by pod urokiem Pacellego, oczarowany jego witoci. Czasem skary si gorzko na jego milczenie w pierwszych latach wojny, ale po skandalu w zwizku ze sztuk Hochhutha osdzi go nastpujco: Daleki od bycia chodnym (co sugeruje, e zimnokrwistym i nieludzkim) dyplomat, Pius XII by najserdeczniejszym, najyczliwszym, najbardziej wielkodusznym, miym (a przy okazji witym) czowiekiem, jakiego miaem zaszczyt pozna w moim dugim yciu. Wiem, e bdc z natury wraliwy, wci gboko przeywa tragiczny ogrom ludzkich nieszcz, ktre przyniosa wojna, i chtnie oddaby ycie, aby wybawi ludzi od jej nastpstw. I to niezalenie od ich narodowoci i wiary. Ale c mg zrobi? 21. yczliwe przedstawienie przez Chadwicka reakcji papiea na wieci o ostatecznym rozwizaniu nie rni si wiele w tonie od powyszej oceny. Pius XII to dla niego niemiay, wraliwy, witobliwy czowiek, postawiony przed problemem, ktry go przerasta. Czy powinien przemwi i pogorszy los zarwno ydw, jak chrzecijan? Swj sd o nim opiera autor na bezwzgldnym przekonaniu, e Pacelli nie by zdolny do podstpw, narcyzmu, przerostu ambicji, zachannoci na wadz i tchrzostwa. Jeeli si myli, o czym Chadwick wcale nie jest przekonany, to z pewnoci w najlepszej wierze.

Utosamienie si Chadwicka z pogldem Osbornea na Piusa XII skrytykowa recenzent jego ksiki Jonathan Steinberg, ktry w The Journal of Ecclesiastical History z padziernika 1987 napisa: Brak w niej wstpu, w ktrym [autor] zwraca si bezporednio do czytelnikw, i zakoczenia, w ktrym skierowaby nasz uwag na najwaniejsze punkty swojego wywodu. Z wyjtkiem kocowych podzikowa, nie uywa sowa ja. Mwi w tej ksice wycznie postacie, a jedyny bezporedni komentarz do oskare Hochhutha wypowiada nie Owen Chadwick, lecz Osborne. Profesor Chadwick - konkluduje Steinberg - podobnie jak Pius XII, milczy. W czasie gdy na przestrzeni ponad dwudziestu lat wydawano powysze wieckie prace o Pacellim, w rzymskiej siedzibie jezuitw w Borgo Santo Spirito toczyo si - i toczy nadal - cakiem inne ledztwo. Skadaj si na nie badania i pisanie positio, specjalnej witej biografii, w celu wsparcia beatyfikacji i - w ostatecznej instancji - kanonizacji Piusa XII. O beatyfikacji i kanonizacji decyduje nieomylnie papie, ogaszajc, e zmary by wzorem bohaterskich cnt i przebywa w niebie. Beatyfikacja oznacza usankcjonowanie przez gow Kocioa lokalnego kultu witoci jakiej osoby, do ktrej mona si odtd modli. Kanonizacja oznacza kult globalny. Liczca nawet wiele tysicy stron positio jest wic histori czyjej witoci. Musi ona by dokadna i uwzgldnia pogldy wielu ludzi, ktrzy znali danego sug Boego. Proces beatyfikacyjny Piusa XII ma due znaczenie polityczne, zarwno w samym Kociele, jak poza nim. Jeli zakoczy si sukcesem, taktyka Pacellego znajdzie dramatyczne wsparcie - potwierdzi wspczesn ideologi wadzy papieskiej i usprawiedliwi jego wojenn przeszo. Proces rozpoczto jesieni 1964 roku, kiedy postpowi ojcowie Soboru Watykaskiego II postanowili przez aklamacj, z pominiciem przewlekej, mogcej trwa wieki procedury, kanonizowa Jana XXIII, aby utrwali tym sposobem reformistycznego ducha soboru. Ale papie Pawe VI uprzedzi t inicjatyw, ogaszajc, e trybuna wanie otworzy procesy beatyfikacyjne dwch papiey, Piusa XII i Jana XXIII. Sprzgajc ze sob sprawy Piusa i Jana - skomentowa w fakt Kenneth L. Woodward - papie Pawe VI nie rozwiza delikatnej kwestii kocielnej polityki, on j po prostu odroczy 22. Proces beatyfikacyjny papiea Jana XXIII wzi na siebie zakon franciszkanw, jezuitom za powierzono los papiea Piusa XII. Do pokierowania procesami wyznaczono w roku 1965 dwch wyspecjalizowanych witotwrcw, ojcw Paula Molinariego i Petera Gumpela, ktrzy, cho przekroczyli siedemdziesitk, nadal pracuj nad tym zadaniem. Kluczow rol odgrywa Gumpel, Niemiec arystokratycznego pochodzenia, ktrego rodzin przeladowali nazici. Jest relatorem (sprawozdawc), niezalenym, autonomicznym sdzi wyznaczonym przez papiea do badania materiaw dostarczonych przez promotorw procesu beatyfikacyjnego. W cigu dwch lat, kiedy przyjedaem pracowa w rzymskich archiwach, wielokrotnie z nim rozmawiaem, szukajc informacji. To czowiek ogromnej inteligencji, dysponujcy rozleg wiedz o Piusie XII i jego czasach, fascynujcy i zarazem zagadkowy. Zadaniem positio, czyli biografii, Eugenia Pacellego, ktr nadzoruje, jest zebra jak najwicej rnorodnych uczonych (naukowych, jak lubi je nazywa) rozpraw. Po dowody trybuna beatyfikacyjny zwrci si do setek osb, a zoone pod przysig szczegowe zeznania zebrano w wielu krajach wiata. Zgromadzono i zbadano mnstwo dokumentw z licznych archiww europejskich. Materiay gromadzi si nadal, ale nikt poza czonkami trybunau beatyfikacyjnego nie ujrzy positio a do chwili pomylnego zakoczenia beatyfikacji. Ale zanim do tego dojdzie, niewtpliwie nastpi okres wielkiej niepewnoci, czy i kiedy papie uzna Pacellego za sug Boego, czyli zatwierdzi przedostatni faz procesu, w trakcie ktrej trybuna zbada przypisywane kandydatowi cuda, wspierajce ogoszenie jego witoci. Znajcy Pacellego osobicie Molinari i Gumpel czterdzieci lat po jego mierci nie maj wtpliwoci, e by wity. Zapewne lepiej z nich dwch obeznany z dokumentami Gumpel, ktry wojowniczo broni sprawy Piusa XII, na stronach midzynarodowego tygodnika The Tablet bardzo ostro zaatakowa jego krytykw 23. W trakcie naszych licznych prowadzonych na przestrzeni miesicy rozmw nie pozwoli sobie na najmniejsz krytyk wobec Pacellego. Moe to oczywicie oznacza, e do niepodwaalnego wniosku na korzy kandydata przywioda go ogromna wiedza. Mam jednak wraenie, e swoje informacje zbiera nie do wszechstronnie, a ekspertw dobiera nader selektywnie. Przyzna mi si na przykad, e nie tylko nie przeczyta obszernej i bardzo wanej pracy Klausa Scholdera o konkordacie Watykanu z Trzeci Rzesz, ale nie mia pojcia o jej istnieniu. W dyskusji o wojennej przeszoci Pacellego, porwnujc konkurujce ze sob ksiki, pochwali Piusa XII: wielko pohabione (1981) ojca Michaela O' Carrolla i Ostatnich trzech papiey i ydw (1967) Pinchasa Lapide'a, za to z pogard wyrazi si o pracach Roberta Katza, Guentera Lewyego i Saula Friedlndera, nazywajc je nieuzasadnionymi i oszczerczymi atakami na wielkiego i witego czowieka24.

Proces beatyfikacyjny Piusa XII wzbudzi w ubiegych latach krytyk z powodu zniknicia roli adwokata diaba, niezalenego badacza, ktrego zadaniem byo gruntowne rozwaenie wtpliwoci wobec sugi Boego. w brak adwersarza ma skompensowa wczenie do procesu krytycznych analiz kandydata, na ktre pozwalaj nowe - datujce si od 1983 roku - zasady sporzdzania positio. Wydaje mi si jednak, e ojciec Gumpel sta si tak zaprzysigym ordownikiem Pacellego, e nawet najbardziej naukowe krytyczne argumenty, jak w przypadku Friedlndera, uwaa za niczym nieuzasadnione ataki25. Ostatnie jego sowo w tej kwestii - w eseju opublikowanym w The Tablet - brzmi, i krytycy Piusa XII (tacy jak Katz, Lewy i Friedlnder) powinni zda sobie spraw, e depcz uczucia katolikw, a tym samym przeszkadzaj w deniach do budowy lepszych stosunkw Kocioa katolickiego z ydami. Podobne wywody (katolickich krytykw Pacellego, o czym Gumpel dobrze wie, jest przecie bardzo wielu) jedynie oddalaj relatora jego sprawy od roli uczonego historyka, umieszczajc go pord apologetw. Jeeli pomidzy Kocioem katolickim a ydami powstan lepsze stosunki, to nie za spraw lepej wiary w pojedynczy proroczy gos katolickiej apologetyki, lecz uwanego wsuchania si przez katolikw w rozmaite wersje dziejw. Dotarszy do koca mojej podry po yciu i czasach Pacellego, nie wtpi, e czny wyrok historii ukazuje go nie jako wzr witoci dla przyszych pokole, ale niedoskonaego czowieka, na przykadzie ktrego my, katolicy - oraz nasze stosunki z innymi religiami - zyskamy najwicej poprzez wyraenie szczerej skruchy.

PODZIKOWANIA
Informacjami i radami szczodrze wspomogo mnie wielu uczonych i przyjaci. Szczeglnie dzikuj dr Mary Heiman z uniwersytetu w Glasgow, lady Christian Hesketh, profesorowi Jonathanowi Reillyemu Smithowi z uniwersytetu w Cambridge, Michaelowi Walshowi, bibliotekarzowi w londyskim Heythrop College, dr. Adamowi Toozebwi z uniwersytetu w Cambridge, profesorowi Owenowi Chadwickowi z uniwersytetu w Cambridge, Peterowi Glazebrookowi z Jesus College w Cambridge, Johnowi Thompsonowi z uniwersytetu w Cambridge, Marjorie Weeks z Watykaskiej Komisji rodkw Spoecznego Przekazu, zmaremu Philipowi Caramanowi z Towarzystwa Jezusowego, Danowi Grisewoodowi, Robertowi Boasowi, Jonathanowi Cornwellowi, Gabrielle Cornwell, Dorothy Wade, Cathy Galwin, Pecie Dunstan z biblioteki Divinity School w Cambridge, Johnowi Heilpernowi, anowi Harrisowi z uniwersytetu w Leicester, dr Johnowi Pollardowi z Anglia University, jezuicie Pierrebwi Bletowi, jezuicie z Uniwersytetu Gregoriaskiego, zmaremu Robertowi Grahamowi z Towarzystwa Jezusowego, Rollandowi Hillowi, dr. Gerardowi O'Collinsowi z Uniwersytetu Gregoriaskiego, dr. Paulowi MacPartlanowi z Heythrop College w Londynie, zmaremu Peterowi Hebblethwaitebwi, praatowi Charlesowi Sciclunie, Johnowi Wilkinsowi z The Tablet, Peterowi Gumpelowi z Towarzystwa Jezusowego, Paulowi Molinariemu z Towarzystwa Jezusowego, Marcelowi Chapinowi z Towarzystwa Jezusowego, archiwicie w watykaskim Sekretariacie Stanu, Felicity O'Brien, profesorowi Johnowi Milbankowi z uniwersytetu stanowego w Wirginii, dr Catherine Pickstock z Emmanuel College w Cambridge, praatowi Charlesowi Burnesowi, byemu archiwicie watykaskiego Tajnego Archiwum, Davidowi Willeyowi z rzymskiej sekcji BBC, Jonathanowi Lewisowi, Simonowi Kiddowi, Henningowi Grunwaldowi, Paulowi Masonowi i Carole McCurdy. Maszynopis tej ksiki wspaniaomylnie przeczytali dr Eamon Duffy, profesor Nicholas Lash i dr Jonathan Steinberg, wszyscy z uniwersytetu w Cambridge. Ich wyczerpujce uwagi niekoniecznie pokrywaj si z moimi wnioskami, ale tylko ja odpowiadam za bdy w tej ksice. Musz rwnie podzikowa Peterowi Carsonowi i Robertowi Lescherowi oraz redaktorkom, Wendy Wolf i Juliet Annan. Podczas zbierania materiaw do tej ksiki w Rzymie korzystaem z gocinnoci rektora, personelu i studentw czcigodnego Kolegium Angielskiego. Dokoczyem j pisa w Cambridge, w Jesus College, ktrego dyrektorowi i gronu naukowemu chc podzikowa za stworzenie idealnych warunkw do pracy. Przede wszystkim za jestem wdziczny Crispinowi Ropebwi, bez ktrego niezmordowanych zacht ksika ta nie ujrzaaby wiata dziennego.