Z Ziemi Kazachskiej Do Polski, Tom I PDF

Z ZIEMI KAZACHSKIEJ DO POLSKI...
Tom I
WIKTORIA KUDELA
MATERIAY DO DZIEJW POLAKW W ZSRR W XX WIEKU
Z ZIEMI KAZACHSKIEJ DO POLSKI...

Tom I
WIKTORIA KUDELA
Deportacje Polakw z obwodu winnickiego Ukrainy Sowieckiej w latach 30. XX wieku
Krakw 2007
4 1 pozycja w serii Z ZIEMI KAZACHSKIEJ DO POLSKI...
WIKTORIA KUDELA
Wiktoria Kudela, Z ZIEMI KAZACHSKIEJ DO POLSKI... Deportacje Polakw z obwodu winnickiego Ukrainy Sowieckiej w latach 30. XX wieku
Copyright Wiktoria Kudela
Recenzent: Artur Patek UJ
Redaktor techniczny: Adam witek Korekta: Agnieszka Konik-Korn i Adam witek Okadka: Marcin Konik-Korn
Autorka wspomnie: Anna Olejnik Autorka wywiadw: Wiktoria Kudela
Wydawca: Koo Naukowe Historykw Studentw UJ Ul. Gobia 13, p. 21, 31-007 Krakw tel. 012 422 10 33, wew. 1166 knhs@jazon.hist.uj.edu.pl http://knhs.hist.uj.edu.pl
Wspwydawca / druk: AT Group Sp. z o.o. ul. Wadysawa okietka 48 31-334 Krakw tel./fax: 012 423 49 31 http://www.atgroup.pl
SPIS TRECI
Przedmowa ................................................................................................................................................ s. 7 Historia i los jednego czowieka ............................................................................................................... s. 9 O specyfice oznacze zbiorw w archiwach ukraiskich sw kilka .................................................. s. 11 CZ I: Deportacje Ludnoci narodowoci polskiej zamieszkujcej obwd winnicki w latach 30. XX wieku ............................................................................................................................ s. 13 Wstp ....................................................................................................................................................... s. 15 I. Polityka narodowociowa partii bolszewickiej w okresie midzywojennym .................................. s. 19 I.1 Zaoenia programowe partii i rzdu wzgldem mniejszoci narodowych i formy ich realizacji w okresie midzywojennym.................................................................................... s. 19 I.2 Stopniowe ograniczanie swobd demokratycznych. Deportacja jako rodzaj polityki narodowociowej Moskwy .......................................................................................................... s. 25 II. Ludno narodowoci polskiej w obwodzie winnickim................................................................... s. 29 II.1 Terytorium i liczebno mniejszoci polskiej..................................................................................... s. 29 II.2 W jaki sposb realizowano polityk partii i rzdu wzgldem mniejszoci polskiej w obwodzie winnickim ............................................................................................................................. s. 36 III. Wysiedlenia Polakw z obwodu winnickiego ................................................................................. s. 41 III.1 Wysiedlenia Polakw na pocztku lat trzydziestych XX wieku ....................................................... s. 41 III.2 Deportacje do obwodw wschodnich USRR w 1935 roku ............................................................... s. 46 III.3 Deportacje do Kazachstanu w 1936 roku.......................................................................................... s. 51 III.4 Czy deportacje Polakw zakoczyy si w 1936 roku?..................................................................... s. 60 III.5 Skutki deportacji ............................................................................................................................... s. 61 Podsumowanie .......................................................................................................................................... s. 63 Bibliografia ............................................................................................................................................... s. 69 CZ II: Wspomnienia Anny Olejnik ............................................................................................... s. 77 Komentarz ............................................................................................................................................... s. 79 Wspomnienia Anny Olejnik ................................................................................................................... s. 83 Poemat.................................................................................................................................................... s. 101 Posowie.................................................................................................................................................. s. 109 ; ; Summary ................................................................. s. 113 Aneks...................................................................................................................................................... s. 115
WIKTORIA KUDELA
PRZEDMOWA
Losy ludnoci polskiej w ZSRR zdominoway dwa wydarzenia. Pierwsze z nich to prba sowietyzacji, uksztatowania nowego typu obywatela w peni ulegego wadzy, pozbawionego wasnej narodowej tosamoci i twrczego indywidualizmu. Drugie zwizane byo z praktyczn stron totalitaryzmu stalinowskiego z jego represyjnoci i zbrodniczoci. Dowiadczenia polskie na Wschodzie to jednak nie tylko deportacje i zesania, odcicie od narodowej kultury, ateizacji i indoktrynacja. To rwnie nadzieja, wiara i determinacja, by t polsko zachowa. Determinacja, ktra si opacia, cho kosztowaa wiele. Niniejsza praca koncentruje si na deportacji ludnoci polskiej z jednego z obwodw Ukrainy w okresie stalinowskim, a jej podstaw rdow s materiay z archiww ukraiskich i w wikszoci obcojzyczna literatura. Dobrze si stao, e problem ten podja moda autorka (aktualnie studentka Uniwersytetu Jagielloskiego), ktra urodzia si i wychowaa na Ukrainie, ktra zna realia i dylematy tamtejszych polskich rodowisk. Dodajmy, e inicjatorem publikacji jest Koo Naukowe Historykw Studentw Uniwersytetu Jagielloskiego, a w planach znajduje si kolejny tom Materiaw do dziejw Polakw w ZSRR ze wspomnieniami Polakw, ktrzy przeyli deportacje i w ostatnich latach osiedlili si w Polsce. Artur Patek
WIKTORIA KUDELA
HISTORIA I LOS JEDNEGO CZOWIEKA

Niniejsza praca jest prb ukazania wybranego wydarzenia historycznego w skali makro i w skali mikro. Uzyskaam ten wynik poprzez zestawienie w jednym wydaniu dwu odmiennych narracji historycznych. Pierwsza z nich skupia si nad przesiedleniami w obwodzie winnickim, jednym z wielu obwodw w Ukraiskiej SRR, druga natomiast jest opowieci naocznego wiadka tych wydarze. W czci pierwszej czytelnik ma moliwo zapoznania si z genez i przebiegiem przymusowych przesiedle Polakw zamieszkujcych Ukrain sowieck w latach trzydziestych XX wieku. Wanie tu, na podstawie dokumentw archiwalnych i dotychczasowej literatury przedmiotu, sprbowaam przedstawi, jak wyglday masowe deportacje ludnoci polskiej w kolejnych falach przesiedle. Cz druga jest tekstem rdowym. Ma on posta krtkich opowieci rodzinnych gwnej bohaterki Anny Olejnik, ktre powstay z kilku wywiadw przeprowadzonych przeze mnie. Zmienione one zostay jedynie pod wzgldem poprawnoci jzykowej, by umoliwi polskiemu czytelnikowi atwiejszy odbir narracji. O szczegach dotyczcych tej formy wywiadu i pracy z uzyskanym materiaem rdowym czytelnik bdzie mg si dowiedzie w komentarzu do czci drugiej.
Autorka
10
WIKTORIA KUDELA
O SPECYFICE OZNACZE ZBIORW W ARCHIWACH UKRAISKICH SW KILKA

Podstawowym elementem klasyfikacji dokumentw w archiwach ukraiskich jest tzw. arhivnij fond. Jest to cao dokumentacji zgromadzona przez instytucj lub te osob fizyczn. Fond uwzgldnia zarwno dokumenty wytworzone przez jego autora, jak i przez niego otrzymane, zgodnie z kompetencjami. Fundamentaln zasad organizacji fondu jest jego niepodzielno oraz kompletno pod wzgldem logicznym i historycznym. Cao dokumentacji danego twrcy pozyska nazw fondu dopiero po archiwizacji, tzn. wwczas, gdy wejdzie w skad zasobu archiwum. Kolejn jednostk inwentaryzacji dokumentw archiwalnych jest opis lub te odynic zbergann, ktre mog by w postaci jednego dokumentu lub kilku logicznie ze sob powizanych. Najmniejsz jednostk ewidencyjn w archiwum niezbdn do klasyfikacji i przechowywania dokumentw archiwalnych w opisah i odynich zbergann jest sprava. Przestawiona w postaci skoroszytu, teczki wizanej itp. Suy ona do przechowywania jednorodnych lub rzeczowo pokrewnych akt [sprav] ostatecznie zakoczonych. Wewntrz spravy najmniejsz jednostk klasyfikujc jest arku1. W niniejszej pracy zostay wykorzystane nastpujce skrty do opisu dokumentw archiwalnych: arhivnij fond f. opis op. odynic zbergann od. zb. sprava spr. arku ark. Najbardziej aktualn informacj o archiwach oraz innych zbiorach materiaw rkopimiennych Ukrainy po odzyskaniu niepodlegoci, mona znale w przewod1
Dokadniej na temat tworzenia zbiorw w archiwach ukraiskich zob.: Arhivoznavstvo. Pidrunik dla studentv vyh navalnih zakladiv Ukraini, red. . Kalakura, Kiv 1998.
12
WIKTORIA KUDELA
niku Arhivni ustanovy Ukrany. Dovidnyk, Kiv 2000. Wydanie zawiera ponadto adresy, dawne nazwy, krtk charakterystyk zbiorw oraz wykaz drukowanych pomocy archiwalnych.
CZ I Deportacje ludnoci narodowoci polskiej zamieszkujcej obwd winnicki w latach 30. XX wieku
14
WIKTORIA KUDELA
WSTP
Jeden z mitw, tworzony przez radzieckich dziejopisarzy w jeszcze nie tak dalekiej przeszoci, od roku 1917 i do koca lat osiemdziesitych XX wieku, pokazywa polityk narodowociow Zwizku Radzieckiego jako permanentne zwycistwo leninowskich hase: internacjonalizmu, swobody narodowego samookrelania, rwnoci, braterskiej solidarnoci i w kocu wzajemnej pomocy narodw. Co prawda, wielu radzieckich historykw zauwaao, i partia nie zawsze wcielaa w czyn ideologi przywdcy rewolucji bolszewickiej, ale wszelkie niedocignicia w tej dziedzinie skrztnie maskowano bd umniejszano ich znaczenie1. Tymczasem rzeczywisto okazywaa si odmienna od kreowanych przez propagand wyobrae. Mity przesaniay ewolucj polityki narodowociowej, ktra przesza od goszenia grnolotnych hase do zagady nierosyjskich narodw w latach trzydziestych. Takie dziaania partii tumaczono wwczas wol sprawniejszego zarzdzania pastwem. W obliczu problemw narodowociowych dla ideologw zbawiennym okazao si rozwizanie, majce doprowadzi do wyksztacenia jednolitej narodowoci sowieckiej, ktra by zniwelowaa partykularne interesy wielu mniejszoci etnicznych, od wiekw zamieszkujcych te same tereny. Oficjalnie kolejne fale przesiedle tumaczono przyczynami ekonomicznymi i politycznymi, w szczeglnoci dziaaniami strategicznymi, majcymi na celu wzmocnienie pasa przygranicznego. Deportacje ludnoci polskiej oznaczay nie tylko wyrzucenie ludzi z ich domostw, ale take skazanie na asymilacj, poprzez odcicie od moliwoci pielgnowania swoich tradycji. Warto zaznaczy, e literatura przedmiotu ostatnich dwch dziesicioleci odesza od wspomnianego propagandowego nurtu i obecnie prezentuje potny dorobek w postaci licznych prac wielu historykw pochodzcych nie tylko z pastw byego ZSRR.
1
I. Groev, Istorieskij opyt KPSS v osuestvleniji leninskoj nacionalnoj politiki, Moskva 1967; M. Kulienko, Rascvet I sblizenije nacij v SSSR.problemy istorii i metodologii, Moskva 1981; L. Boltenkova, Internacionalizm v dejstvii, Moskva 1988; T. Burmistrova, Zerna i plevely. Nacionalnaja politika SSSR. 1917-1984, Sankt-Peterburg 1993.
16
WIKTORIA KUDELA
Pionierem w tej dziedzinie zosta Mikoaj Bugaj. Prace tego rosyjskiego historyka, tumaczone take na jzyk polski, s w rodowisku historykw powszechnie znane. Badacz w bowiem, jako jeden z pierwszych na forum midzynarodowym powiedzia o skali deportacji mniejszoci narodowych w oparciu o akta archiww rosyjskich sub specjalnych2. W biecym roku ukazaa si jego ksika, bdca syntez wieloletnich bada tej problematyki. Autor prbuje w niej rwnie wskaza przyczyny okrutnej polityki Moskwy wzgldem mniejszoci etnicznych. Na uwag szczeglnie zasuguje odrbny rozdzia powicony Polakom w USRR3. Znane s w Polsce rwnie prace Mikoaja Pietrowa, publikowane na amach czasopisma Karta w latach dziewidziesitych XX w4. Mimo to, nadal istniej historycy rosyjscy, ktrzy nie uznaj faktu, e take Polacy padli ofiarami stalinowskiej polityki narodowociowej. Czytajc artykuy Aleksandra Wdowina o polityce narodowociowej okresu midzywojennego i okresu II wojny wiatowej nie znajdujemy nic o celowych deportacjach ludnoci polskiej z Ukraiskiej SRR i Biaoruskiej SRR, a tym bardziej byych obywateli II Rzeczypospolitej po 1939 r. Trudno si temu dziwi. Dla niejednego badacza rosyjskiego represje stalinowskie wzgldem mniejszoci narodowych skoczyy si z pocztkiem Wielkiej Wojny Ojczynianej5. Historiografia ukraiska wiele zawdzicza Bogdanowi Czyrko, ktry w swych pracach zajmowa si losem mniejszoci narodowych w okresie midzywojennym6. To dziki niemu zaczto spostrzega kolektywizacj rolnictwa jako tragedi nie tylko narodu ukraiskiego, lecz caego spoeczestwa zamieszkujcego USRR, w tym tak-
M. Bugaj, Specjalna teczka Stalina. Deportacje i reemigracja Polakw, Zeszyty Historyczne nr 107, Pary 1994. 3 Idem, Narody Ukrainy v Osoboj papke Stalina, Moskva 2006, s. 271. 4 N. Pietrow, Polska operacja NKWD, Karta nr 11, 1993, s. 2445; N. Pietrow, A.B. Roginski, Polskaja opieracyja NKWD 1937-1938 gg. [w:] Riepriessii protiw polakow i polskich gradan, Moskva 1997, s. 22-43. 5 A. Vdovin, Evolucija nacionalnoj politiki SSSR. 1917-1941, Vestnik Moskovskogo Universiteta, Serija 8. Istoria, 2002, nr 3, s. 34-57; Idem, Nacyonalnyj vopros i nacyonalnaja politika v SSSR v gody Velikoj Oteestvewnnoj vojny: mify i realii, Vestnik Moskovskogo Universiteta, Serija 8. Istoria, 2003, nr 5, s. 24-55. 6 B. yrko, Z istorii borotby Komunistynoji partii Ukrainy za zdijsnennia rie XII zjizdu RKP(b) u galuzi nacionalno-derawnoho budivnyctva, Ukraiskyj Istorynyj urnal, 1983, nr 3, s. 68-75.
Wstp
17
e mniejszoci narodowych7. Ponadto, jako pierwszy opisa on na amach Ukrainskoho Istorynoho urnalu zmiany polityki narodowociowej w kierunku ograniczania swobd demokratycznych polskiej i niemieckiej mniejszoci narodowej8. Wrd jego zainteresowa badawczych znalazo si rwnie szkolnictwo narodowociowe w okresie korenizacji9 i losy deportowanych Polakw w latach trzydziestych10. Badania te kontynuowali pniej Aleksandr Rubliow i Wodzimierz Repincew, a ich wyniki opublikowano w 1995 roku w almanachu Z archiww WUCK-GPU-NKWD-KGB11.
Naley rwnie wymieni Henryka Stroskiego, ktrego prace ukazuj si take w Polsce12. To jemu zawdziczamy monografi na temat represji stalinowskich przeciwko Polakom, gdzie odrbny rozdzia powicony zosta deportacjom ludnoci polskiej
z Ukrainy radzieckiej13. Stroski opracowa rwnie w jzyku ukraiskim krtkie dzieje

Marchlewszczyzny, jedynej autonomii narodowociowej Polakw w USRR14.
W czasach niepodlegoci Ukrainy powstay rwnie dziea podsumowujce i analizujce dzieje mniejszoci polskiej w Ukraiskiej Republice Radzieckiej. Wrd nich wyrniamy prace Tatijany Jeriomenko i Larysy Jakubowej15. Ponadto w roku
B. yrko, L. Polovyj, Nacionalni menyny ukriskoho sela v umovach kolektyvizacji, Ukraiskyj Istorynyj urnal, 1993, nr 4/6, s. 64-69; V. Maroko, Nacionalni vymiry holodomoru v Ukraini 1932-1933 rr. Dokumentaln rozpovid, Vidrodennia, 1993, nr 8, s. 57-65. 8 B. yrko, Nacionalni menyny v Ukraini 20-30-ti roky XX st., Ukraiskyj Istorynyj urnal, 1990, nr 1, s. 51-64; Idem, Nacionalni menyny v Ukraini 20-30-ti roky XX st., Kiv 1995. 9 Korenizacja proces sprzyjania rozwojowi tzw. proletariackiej kultury oraz jzyka mniejszoci narodowych, a take promowania ich przedstawicieli na stanowiska partyjne. Zob. www.ukrainehistory.narod.ru/termini.htm, 11.09.2006. 10 Idem, Polityne tavro specpereselenci. Dokumentalna rozpovid pro deportaciju nacionalnych menyn u 1930-ti roky, Vidrodennia, 1993, nr 10, s. 72-75. 11 O. Rublov, V. Repencev, Represii proty polakiv v Ukraini y 1930-ti roky [w:] Z archiviv VUCKGPU-NKVS-KDB, nr 1-2, 1995, s. 116-156. 12 H. Stroski, Ukraiscy katolicy w latach 20-ch, Wi [Warszawa], 1994, z. 2 (10); Idem, Polska droga do Kazachstanu. Represje stalinizmu wobec ludnoci polskiej na Ukrainie w latach 30-ch [w:] Polacy w Kazachstanie, red. St. Ciesielski, A. Kuczyski, Wrocaw 1996; H. Stroski, O wadaniu mow ojczyst przez ludnoci polsk na Ukrainie w poowie lat 20-ch [w:] Jzyk polskie dawnych Kresw Wschodnich, red. I. Rieger, t. 1, Studia i materiay, Warszawa 1996; H. Stroski, Deportacja masowe wywzki ludnoci polskiej z Ukrainy do Kazachstanu w 1936 roku, Przegld Polonijny [Krakw], 1997, z. 3. 13 Idem, Represje stalinizmu wobec ludnoci polskiej na Ukrainie w latach 19291939, Warszawa 1998. 14 Idem, Zlet i padinnia. Polkyj nacionalnyj rajon v Ukraini u 20-30-ti roky, Ternopil 1992, s. 63. 15 T. romenko, Polska nacionalna meyna v Ukraini v 20-30-ti roky XX st., Kiv 1994; L. kubova, Socialno-ekonomine stanovye etninych menyn v USRR v 20-30-ti roky XX st., Kiv 2004.
18
WIKTORIA KUDELA
2000 ukaza si zbir materiaw archiwalnych z archiww ukraiskich, opracowany przez zesp badaczy Ukraiskiej Akademii Nauk pod redakcj Mikoaja Panczuka16. Wrd publikacji, ktre przedstawiayby losy Polakw w ZSRR w interesujcym nas okresie, wyrni mona prace Mikoaja Iwanowa17, Edwarda Koodzieja18 i Stanisawa Ciesielskiego19. Wiedz o tym, jak wygldaa sytuacja w obwodzie winnickim podczas akcji deportacyjnych czerpano dotychczas z wymienionych wyej prac. Obecnie, wyniki bada sytuacji Polakw na Podolu w latach trzydziestych XX w., moemy znale gwnie w wydawnictwach pokonferencyjnych. Wiele na temat ycia mniejszoci polskiej w obwodzie winnickim zamieszczono w zbiorze artykuw z konferencji pt.: Polacy na Chmielnicczynie. Spojrzenie przez wieki20. W 2001 r. odbya si w Winnicy konferencja dotyczca represji politycznych na Podolu w XX w., udzia w ktrej wzili rwnie badacze tematyki mniejszoci narodowych w tym okresie. Podczas tego sympozjum starano si wyjani, dlaczego Polacy padli ofiarami systemu i w jaki sposb byli represjonowani21. Niniejsza praca jest prb zastanowienia si nad jedn ze stron polityki narodowociowej wzgldem Polakw, nad celowym rozproszeniem po caym ZSRR jednej z najliczniejszych zamieszkujcych go mniejszoci narodowych. Na podstawie zebranych materiaw ukazuje genez, przebieg i skutki teje polityki na przykadzie obwodu winnickiego USRR.
Naconalni menny Ukrany. Polityko-pravovyj aspekt, red. M. P a n u k, Kiv 2000. M. Iwanow, Pierwszy nard ukarany. Polacy w Zwizku Radzieckim 19211939, WarszawaWrocaw 1991. 18 E. Koodziej, Dzieje Polonii w zarysie 1918-1939, Warszawa 1991. 19 S. Ciesielski, Deportacje Polakw z Ukrainy w 1936 r. [w:] Wrocawskie studia z historii najnowszej, t. IV, red. W. W r z e s i s k i, Wrocaw 1997; S. Ciesielski, The Tragedy of Poles in USRR Thirties-Fortie [w:] Versions and Controversions of the History of Peoples of Soviet Union (19171991). Seven Decades of a Terrible State (Reality, Mythes, Sekrets), red. S.M Tchervonnaya, Moscow 1998; S. Ciesielski, Z Ukrainy w kazachstaskie stepy, Zesaniec. Pismo Rady Naukowej Zarzdu Gwnego Zwizku Sybirakw 2001, nr 6; Idem, Masowe deportacje w ZSRR charakterystyka wybranych aspektw zjawiska, "Dzieje Najnowsze" 2001, nr 3. 20 Polaky na Hmelnyyni. Poglad kri viky. Zbirnyk naukovych prac za materialamy minarodnoji konferenciji 23-24 ervnia 1999r., Hmelnyckyj 1999. 21 Polityni represii na Podilli v XX st. Materialy minarodnoji konferenciji 23-24 lystopada 2001r., red. A. Davyduk, P. Kravenko, V. acyba, Vnnic 2002.
17
16
I. POLITYKA NARODOWOCIOWA PARTII BOLSZEWICKIEJ W OKRESIE MIDZYWOJENNYM

Przed rokiem 1939 w czasach wadzy radzieckiej znikno uprzedzenie midzy mniejszociami narodowymi1. I.1. Zaoenia programowe partii i rzdu wzgldem mniejszoci narodowych i formy ich realizacji w okresie midzywojennym Kwestia narodowociowa w pastwie bolszewickim naleaa do najbardziej zoonych problemw w budowaniu komunizmu. Rozwizanie jej byo procesem burzliwym, nie zawsze zgodnym z zaoeniami programowymi ustroju. Naley rozpatrywa j w kontekcie caoci procesw ekonomicznych, politycznych i spoecznych zachodzcych w spoeczestwie radzieckim2. Diagram I ukazuje tendencje charakterystyczne dla kolejnych etapw realizacji polityki narodowociowej bolszewikw. Diagram 1
RADZIECKA POLITYKA NARODOWOCIOWA W OKRESIE MIDZYWOJENNYM
LATA 1921-1928 - wyjtkowe poszerzenia praw mniejszoci narodowych - ksztatowanie si wiadomoci narodowej wielu modych narodw - wielkorosyjski szowinizm wrg ideologiczny pastwa bolszewickiego
LATA 1929-1935 - widoczne ograniczenia praw mniejszoci - zerwano z polityk korenizacji i nacjonalizacji - na gruncie ideologicznym wielkorosyjski szowinizm zamieni mniejszociowy nacjonalizm
LATA 1936-1939 - likwidacja resztek swobd demokratycznych dla wielu mniejszoci - ostre represje antypolskie - rozproszenie narodw po caym imperium na skutek deportacji niektrych narodowoci
rda: M. Iwanow, op.cit., s. 36-40; H. Stroski, Represje stalinizmu, s. 52-53; B.V. yrko, Naconaln menost na Ukran v 20-30-h rokah, Ukranskij storinij urnal, 1990, nr 1, s. 51-64.
1 2
Vsesoznij perepys naselenn 1939 roku, red. V.V. Rudnyckyj, Kiv 1939, s. 65-66. M. Iwanow, op.cit., s. 37.
20
WIKTORIA KUDELA
W latach 1921-1928 zauway mona sprzeczne ze sob tendencje w dziaaniu funkcjonariuszy partyjnych, od niemale rwnouprawnienia mniejszoci narodowych do nagego pozbawienia ich wszelkich praw. Bolszewicy odziedziczyli po Romanowach pastwo wieloetniczne, w czym Lenin dostrzeg wiele moliwoci do pozyskania zwolennikw swojej ideologii. W okresie, gdy wci aktualne byy idee oglnowiatowej rewolucji socjalistycznej, bolszewicy gosili hasa rwnouprawnienia z narodowoci rosyjsk wszystkich nierosyjskich narodowoci. W momencie zmiany kursu politycznego w okresie stalinizmu w kierunku utworzenia pastwa unitarnego i zwizanej z tym unifikacji kultury duchowej, zaszy natomiast drastyczne zmiany w stosunku do mniejszoci narodowych zamieszkujcych ZSRR. Do kontrowersyjne jednak pozostaje tumaczenie tej zmiany traktowaniem przez Stalina jednych narodowoci gorzej, a drugich lepiej. Opracowane i dostpne dzi zbiory archiww poradzieckich pokazuj jak bardzo zostaa pokrzywdzona kada z mniejszoci. Skala represji zalee moga jedynie od aktywnoci i liczebnoci danej mniejszoci narodowej, czy te od miejsc najwikszych ich skupisk na terytorium ZSRR (chodzi tu gwnie o mniejszo polsk i niemieck, zamieszkujce pas pograniczny z II RP)3. W tym kontekcie stwierdzenie M. Iwanowa, e by to tradycyjny kompromis midzy ideaem duego scentralizowanego i wielonarodowego pastwa, a realnymi interesami mniejszoci narodowych, wydaje si by tendencyjne4. W czasach Lenina za gwn ide polityki narodowociowej bolszewickiej Rosji uznawano zasad dobrowolnego sojuszu narodowoci5. Organem rzdowym, ktry w duej mierze wciela t zasad w ycie by Narodowy Komisariat ds. Narodowoci (tzw. Narkomnac) RSFSR, ktry zosta powoany ju na drugi dzie istnienia wadzy radzieckiej. W maju 1920 roku miao miejsce utworzenie przy nim Oddziau
3 4
O. Rublov, V. Reprincev, op.cit., s. 147. M. Iwanow, op.cit., s. 39. 5 Dokadniej na ten temat zob. V. Lenin, Sobranie soinenij, t. 19, Naconalnyj vopros (1910-1920), Moskva 2001, s. 28-58; B.V. yrko, Haconaln menost, s. 51-64; I. Kostko, Polskoe nacionalne meninstvo v SSSR (1920-e gody), Moskva 2001, s. 28-58; T.I. remenko, Polske naconalne pyitann v Ukran v 1920-t roki [w:] Mnarodn zv'zki Ukrani. Naukov pouki znahdki, Kiv 1993, s. 87-96.
Polityka narodowociowa partii bolszewickiej w okresie midzywojennym
21
ds. Mniejszoci Narodowych6. Inne republiki take tworzyy odpowiednie instytucje rzdowe, majce na celu prac wrd mniejszoci narodowych. Prezydium Ukraiskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego (dalej - PUCKW) w maju 1921 r. utworzyo taki oddzia przy Narodowym Komisariacie Spraw Wewntrznych. Mia on zabezpieczy pokojowe budowanie socjalizmu poprzez wspieranie rozwoju materialnego mniejszoci narodowych, majc na uwadze rnorodno ich kultury i rozwoju ekonomicznego. Mia take dopilnowa wcielania w ycie radzieckiej polityki narodowociowej7. Wraz z dojciem do wadzy obozu Stalina, zaszy zmiany w sposobie wprowadzania polityki bolszewickiej w stosunku do mniejszoci narodowych. W 1923 roku podczas XII zjazdu RKP(b), wdraajc tzw. polityk korenizacji, chciano wcign przedstawicieli mniejszoci narodowych w budowanie komunizmu. Miao si to odbywa poprzez powierzanie lokalnym kadrom kierownictwa spraw narodowociowych, wspieranie kultury i jzyka poszczeglnych grup etnicznych, nadawanie im form samorzdowych poprzez tworzenie narodowociowych jednostek administracyjnych. Podstawowym celem tej polityki nie by jednak rozwj narodowy, lecz utworzenie odpowiednich form sprawniejszego zarzdzania spoeczestwem radzieckim8. W ten sposb chciano stworzy nowe socium ze wsplnym losem, ktre by zniszczyo miejscowy separatyzm, znalazoby kompromis pomidzy planami komunistycznymi powszechnego ujednolicenia w ramach jednego pastwa i tradycjami narodowymi, stworzyoby now kultur proletariack pod wzgldem treci i narodow pod wzgldem formy9. Warto doda, e korenizacja, zwaszcza na Ukrainie, zd-
B.V. yrko, Haconaln menost..., s. 52. Poloenn pro Vddl naconalnih menostej NKVS. Postanova VUCVK od 25 ovtn 1922, Vst VUCVK, 1922, dn. 17 listopada., passim. 8 H. Stronskij, omu polki? Zmina stavlenn radnsko vlady do polskogo naselenn v Ukran u 30-t roki [w:] Poltin repres na Podll v XX st. Materali mnarodno naukowo-praktino konferenc. Vnnic, 23-24 ;listopada 2001 r., red. A. Davyduk, P. Kravenko, V. acyba, Vnnic 2002, s. 70. 9 N. Vert, Istri Sovetskogo Gosudarstva. 1900-1991. tum. N.V. Buntman, Moskva 2002, s. 171-172.
7
22
WIKTORIA KUDELA
ya jednak przynie z narodowego punktu widzenia spore korzyci, szczeglnie pod wzgldem rozwoju kulturalnego10. Na potrzeb realizacji tej polityki powoano do ycia zoony aparat rzdowy. Oddzia Mniejszoci Narodowych NKWD poszerzono o pododdziay, ktrym powierzono prace z polsk, niemieck i ydowsk mniejszoci narodow. W kwietniu 1924 r. PUCKW utworzyo Komisj Centraln ds. Mniejszoci Narodowych. Wrd praw, ktrymi zostaa obdarzona naley wymieni: zwoywanie posiedze, udzia w tworzeniu jednostek administracyjno-terytorialnych, sprzyjanie pracom instytucji spoecznych. Oprcz organw centralnych Komisji, tworzono identyczne organy w komitetach wykonawczych danych guberni i okrgw11. Nastpnie podczas reformy administracyjnej w 1930 roku, wraz z podziaem terytorium USSR na obwody, zaszy zmiany w dziaalnoci miejscowych organw Komisji. W kwietniu 1932 r. PUCKW podpisao postanowienie O utworzeniu przy obwodowych komitetach organizacyjnych rady wychowania fizycznego, komisji mniejszoci narodowych, komisji rolniczego uporzdkowania ydw i komisji sprzyjania kredytowi pastwowemu i oszczdnoci12. Tym sposobem opiek nad sprawami mniejszoci narodowych przekazywano obwodowym komitetom partyjnym. Komisja Centralna ds. Mniejszoci Narodowych dziaaa do roku 194113. Znaczca rol w zabezpieczeniu potrzeb narodowych poszczeglnych mniejszoci, mg zdaniem bolszewikw odegra podzia na rejony narodowociowe. Taka organizacja skupisk mniejszoci narodowych miaa suy sprawniejszej agitacji probolszewickiej. Rejony te, bowiem nie miay na celu kultywowania polskoci czy niemieckoci, lecz sprzyjanie szybkiej sowietyzacji zamieszkujcej je ludnoci.
S.L. Kalytko, Poltika kervnitva komparti odo polsko naconalno menyny napryknc 20-30-h rokv. Na materalah Vnnycko oblast [w:] Polky na Hmelniin: pogld krz vky. Zbrnik naukowyh prac za materalami mnarodno naukovo konferenc 23-24 ervn 1999 r., red. M. Makivskyj, S. Hmyz, Hmelnyckij 1999, s. 338; S. Ciesielski, Deportacja Polakw z Ukrainy do Kazachstanu w 1936 r., http://www.sciesielski.republika.pl/losy/depkaz.html, 01.08.2006. 11 B.V. yrko, Haconaln menost..., s. 53. 12 L. kubova, op.cit., s. 54. 13 O dziaalnoci tej instytucji dokadnie pisze L. kubowa w jednym z ostatnich swych artykuw. Zob. L. kubova, Centralna koms naconalnih menin (CKNM) Pri VUCVK ta mscev opgani. 1924-1934 rr., [na:] http://www.history.org.ua/zbirnyk/14/16.pdf, 24.07.2006.
10
23
W padzierniku 1924 r. na Ukrainie, w rejonach, w ktrych mniejszoci narodowe mieszkay w zwartych grupach, powoano specjalne autonomiczne jednostki administracyjno-terytorialne. Odbywao si to na podstawie wydanego w sierpniu 1924 r. postanowienia Radzieckiego Komisariatu Narodowego USRR (RNK USRR) O powoaniu narodowociowych rejonw i rad. Kada mniejszo narodowa moga utworzy swj wasny okrg autonomiczny, pod warunkiem, e zamieszkiwaa na jednym terenie w zwartej grupie, liczcej co najmniej 25 tys. osb. W praktyce jednak, czsto obniano t liczb do 10 tys. Narodowociow rad wiejsk utworzy moga natomiast spoeczno mniejszociowa liczca 500 osb14. Pocztkowo autonomie narodowociowe tworzyy takie mniejszoci jak: niemiecka, czeska, bugarska i grecka, a dopiero po kilku latach zaangaoway si take inne. W 1927 roku na Ukrainie istniao 11 rejonw narodowociowych, w tym: 7 niemieckich, 3 bugarskie i 1 polski. W latach 1928-1929 utworzono kolejne: 8 rosyjskich, 3 greckie i 3 ydowskie15. Tym sposobem na pocztku lat trzydziestych dziaao na terenie USRR ju 25 autonomii narodowociowych. Poza ich obrbem, istniay rwnie narodowociowe rady wiejskie. Na Ukrainie funkcjonowao wwczas cznie 1087 rad narodowych, w tym: 450 rosyjskich, 254 niemieckie, 151 polskich, 14 modawskich, 12 czeskich, 4 biaoruskie i 3 albaskie16. W ramach korenizacji wydawano niemae kwoty na rozwj owiaty, kultury i nauki. Program zaplanowanych przedsiwzi, mieci si w postanowieniach Wszechukraiskiej Rady ds. Mniejszoci Narodowych. Podstawowym zadaniem byo utworzenie wystarczajcej iloci szk w jzyku mniejszoci narodowych oraz, co zasuguje na szczegln uwag, takich przedszkoli. Naleao stworzy dogodne warunki dla najmodszego pokolenia mniejszoci narodowych, aby mogo pobiera dalsz nauk w jzyku ojczystym. W tym celu naleao rozszerzy sie szk siedmioletnich z internatami. Edukacja polityczna wrd mniej-
14
B. Babij, Ukrainska radianska derava v period vidbudovy narodnogo gospodarstva 1921-1925, Kiv 1968, s. 227. 15 M. Skrypnyk, Perebudovanymy szlachamy: problemy kulturnoho budivnyctva nacionalnostej Ukrainy, Bilszowyk Ukrainy 1931, nr 12, s. 18. 16 B.V. yrko, Haconaln menost..., s. 56.
24
WIKTORIA KUDELA
szoci narodowych miaa si zaczyna od likwidacji analfabetyzmu; utworzenia caej sieci czytelni, bibliotek itp. Produkcj filmow wraz z rozgoniami radiowymi naleao przystosowa do filmw i edycji w jzyku mniejszoci. Nastpnym wanym punktem byo zabezpieczenie potrzeb kulturalnych mniejszoci. W tym celu naleao wybudowa dostateczn ilo szk zawodowych oraz zadba o przygotowanie wykwalifikowanej kadry pedagogicznej, posugujcej si jzykiem danej mniejszoci oraz ulepszy warunki pracy poprzez zakup podrcznikw i innych pomocy naukowych. Trzeba byo rwnie wznowi edycj ksiek w jzykach mniejszoci narodowych oraz zwrci uwag na obnienie cen tego typu publikacji.17 Zgodnie z tymi zaoeniami podjto pewne inicjatywy i przedsiwzicia. W kadej guberni, przy Oddziale Owiaty Narodowej, dziaay biura ds. mniejszoci narodowych (Polbiuro zajmowao si Polakami, a Jevbiuro ydami, Niembiura czyli biura, ktre zajmowaoby si Niemcami w guberni podolskiej nie byo, gdy osoby pochodzenia niemieckiego stanowiy nieznaczny procent ludnoci). Miay one na celu sprawniejsze docieranie z ideologi pastwow do modych przedstawicieli mniejszoci narodowych. Ponadto, w ramach ich dziaalnoci kontrolowano prace szk mniejszociowych oraz wskazywano na niedocignicia i bdy w pracy placwek kulturalno-owiatowych18. Przeszkod na drodze realizacji polityki tzw. korenizacji w dziedzinie owiaty wrd mniejszoci etnicznych, okaza si brak odpowiednio wyksztaconej kadry i, co chyba nawet waniejsze, posiadajcej odpowiednie pogldy polityczne. Aby wyksztaci waciwe ideologicznie kadry brakowao i kosztw, i odpowiedniej literatury w jzyku poszczeglnych mniejszoci19. Ostateczny kres ukrainizacji, a zarazem i korenizacji pooyy postanowienia listopadowego plenum KC i CKK KP(b)U w 1933 r., na ktrym skrytykowano
Chmielnickie Obwodowe Archiwum Pastwowe (dalej: ChOAP), f. P-926, op.1, spr. 10, ark. 117118. 18 O.V. Savuk, Poltika korenzac kulturno-osvtn robota sered polskogo naselenn Podll u 20-h ta per polovin 30-h rr. XX st. [w:] Polki na Hmelniin, s. 303. 19 N.P. Stavicka, Kulturno-prosvtnicka robota centralno koms naconalnih menin pri VUCVK. stor Ukrani. Malovdom mena, pod, fakti (Zb. st.), Kiv 1996, vyp. I, s. 241-251.
17
25
w sposb szczeglny kierownika ukrainizacji M. Skrypnyka oraz dotychczasowe sposoby realizacji polityki narodowociowej. Za powd porzucenia tej polityki przez partie uznano obawy ideologw przed wzrostem wiadomoci narodowej wrd mniejszoci etnicznych, co w dalszej perspektywie mogo grozi deniami do utworzenia wasnego pastwa (Ukraicy) czy poszerzenia zakresu autonomii (Polacy na Marchlewszczynie)20. Nowy kierunek polityki radzieckiej wobec mniejszoci narodowych zmieni wic zupenie swj dotychczasowy cel. Zmierza on teraz nie w stron rwnouprawnienia i swobodnego rozwoju, lecz w stron rusyfikacji, a w praktyce sowietyzacji wszystkich mniejszoci etnicznych zamieszkujcych ZSRR. I.2. Stopniowe ograniczanie praw mniejszoci narodowej. Deportacja jako rodzaj polityki narodowociowej Moskwy Wraz ze zmian stosunku do mniejszoci narodowych, bezpodstawnej krytyce poddano dziaalno placwek edukacyjnych oraz podwaono cele istnienia rejonw narodowociowych i rad wiejskich. Stwierdzano, e szkoy wraz z innymi orodkami prowadzonymi przez mniejszoci narodowe byy rdem wpyww nacjonalistyczno-buruazyjnych, a ich dziaalno uznano za przestpcz. Tworzenie narodowociowych jednostek administracyjnych zaczto natomiast okrela jako zjawisko wprowadzajce sztuczne podziay. Nasilia si dyskryminacja pod wzgldem narodowociowym Polakw, Niemcw i ydw radzieckich. Od koca lat trzydziestych polskie, niemieckie i ydowskie szkoy zamieniano na ukraiskie lub rosyjskie. Stopniowo rozwizywano te rejony narodowociowe. Nie mona powiedzie, e zmiana polityki narodowociowej bya zjawiskiem bezcelowym. Prace wspczesnych historykw powicone badaniom reimu stalinowskiego w USRR wiadcz, e represje porewolucyjne byy nierozdzielnym elementem caego systemu spoeczno-politycznego pastwa. To wanie m. in. dziki wspomnianym represjom, w totalitarny system mg powsta i dalej funkcjono-
20
B. Babij, op.cit., s. 259.
26
WIKTORIA KUDELA
wa21. W latach wojny domowej 1918-1920 fizyczne rodki wpywu na politycznych przeciwnikw stosowano w celu utwierdzenia dyktatury proletariatu. W latach dwudziestych po to, by likwidowa realn opozycj przeciwko wadzy bolszewickiej. W latach trzydziestych za masowy terror ze strony pastwa mia ju nie tylko charakter ostrzegawczy. Podstaw ideologiczn represji stanowio twierdzenie Stalina, e wraz z budowaniem socjalizmu potguje si opr klas zwycionych w 1917 r.22. Do chwili obecnej trudno jest jednoznacznie wyjani powody, dla ktrych rzd radziecki zdecydowa si na przesiedlenie caych narodw. Pocztkowo badacze wizali t decyzj z polityk jzykow, ktr wprowadzi obz Stalina, dcy do utworzenia jednolitego rodowiska jzykowego. Nastpnie stworzono ide o osobistych sympatiach i antypatiach Stalina, ktre si uksztatoway jeszcze za czasw, gdy mieszka na Kaukazie. Mona by sceptycznie nastawionym do tej teorii, ale nie mona jej do koca odrzuci, gdy nawet Lenin w jednym ze swoich ostatnich listw pisa o skonnoci Stalina do nagej agresji, co w polityce jego zdaniem odgrywao szczeglnie niekorzystn rol 23. Pozycj, ktr przyja partia wzgldem mniejszoci narodowych, B. Czyrko nazywa sposobem rzdu na rozwizanie tzw. narodowociowego pytania24, poniewa brak moliwoci kultywowania tradycji i pielgnowania ojczystego jzyka miay jak najszybciej zmusi narody do dobrowolnej asymilacji. Mona wic twierdzi, e w tym samym celu wybrano deportacje caych narodw z terenw ich tradycyjnego zamieszkania, by wykorzeni przywizanie do ziemi przodkw i stworzy radzieckiego kosmopolit, dla ktrego adresem bdzie ani dom, ani ulica, a cay Zwizek Radziecki25.
M. nge, R. Binner, Kak teror stal bolym. Sekretnyj prikaz 00447 i tehnologi ego ispolneni, Moskva 2003; Poltinij teror terorizm v Ukran XIX-XX st. storini narisi, Kiv 2002, s. 952; V.M. Nkolskij, Represivna dlnst organv deravno bezpeki SRSR v Ukran (knec 1920-h 1950-t rr.). storiko-statistine dosldenn, Doneck 2003, s. 623; czy te inne. 22 O.G. Baan, Doba velikogo teroru v Ukran. Mechanizm realizacji [w:] Istoria Ukrany. Malovdom mena, pod, fakty. Zbiornyk naukowyh prac, vyp. 29, Kiv 2005, s. 116. 23 List ten cytuje N. Bugaj, Narody Ukrainy v Osoboj papke Stalina, Moskva 2006, s. 28. [Inicjay autora s w pracy podawane w zalenoci od jzyka w ktrym zostay opublikowane. Mianowicie: po rosyjsku N. jak Nikolaj; po ukraisku - M. jak Mikola; po polsku - M. jak Mikoaj.] 24 B.V. yrko, Haconaln menost..., s. 56. 25 Fragment piosenki popularnej w latach 70-tych w ZSRR
21
27
H. Stroski podkrela, e Polacy byli jedn z tych nierosyjskich mniejszoci narodowych, ktra moga, ze wzgldu na poziom kultury i przywizanie do wasnych, niezgodnych z ideologi nowego rzdu tradycji kulturalnych i religijnych, przeciwstawi si narzucanym ideom: Polacy, mieszkajcy przewanie w zachodniej czci Ukrainy, wyranie demonstrowali sw odrbno narodow, majc podstawy w tradycji, historii i religii. Przywizanie do tych wartoci mogo sta si przykadem do naladowania dla innych grup narodowociowych, do czego w adnym wypadku nie moga dopuci wadza komunistyczna26. Podsumowujc przyczyny masowych deportacji mona zobaczy, e wygldao to jak oczyszczanie spoeczestwa radzieckiego od wrogw ju istniejcych i potencjalnych. Ci drudzy, zdaniem wadz, mogli si aktywizowa w momencie zbliajcego si konfliktu militarnego i poprzez dywersje, masow zdrad, powstanie czy te na inne sposoby przyczyni si do klski pastwa rad. W latach trzydziestych Polakw i Niemcw uznano za owych potencjalnych wrogw. Nasiliy si te gosy antypolskie i antyniemieckie, ktre dotychczas pojawiay si sporadycznie. Przybray one bardzo wyrany charakter27. W zwizku z tym, e zarwno Polacy jak i Niemcy zamieszkiwali pas przygraniczny z pastwem prowadzcym odmienn od ZSRR polityk, pierwsi padli ofiarami nowej polityki, niewiele rnicej si od tej z czasw caratu. Sowa Polak i polsko uywane wymiennie z faszysta i faszystowski miay wzbudza potpienie u przedstawicieli innych narodowoci, a u samych Polakw ch wyzbycia si wszystkiego, co mogoby ich czy z wasn narodowoci28. Innym rodkiem realizacji idei przymusowej asymilacji staa si deportacja, ktra miaa na celu zniszczy czno narodow, ktra istnieje pomidzy mniej-
26 27
H. Stroski, Represje stalinizmu, s. 59. Ibidem, s. 60-61. 28 B.V. yrko, Nacmen? Znayt voroh. Problemy nacionalnych menyn v dokumentach partijnych i radanskych organiv Ukrainy v 20-30-ch rr., Z archiviv VUCK-GPU-NKVS-KDB, 1995, nr 1-2, s. 95.
28
WIKTORIA KUDELA
szociami29. Rosyjski badacz, M. Bugaj na podstawie akt dostpnych w archiwach rosyjskich uwaa, e inicjatorami deportacji byli wycznie Stalin i Beria. Reszta natomiast miaa jedynie wykonywa ich rozkazy30. Rwnie jego zdaniem, denie wadzy bolszewickiej do pozbycia si polskich kontrrewolucyjnych elementw nacjonalistycznych zdawao si nie zna granic31.
S. L. Kalytko, op.cit., s. 339. N. Bugaj, Beria-Stalinu: nastojam dokladyvaju... [w:] Kniga istorieskih sensacij, red. A. Saharov, s. 90. 31 Ibidem, s. 90.
30
29
II. LUDNO NARODOWOCI POLSKIEJ W OBWODZIE WINNICKIM

Gorco lubimy ten kraj, powinien wic by dla nas ojczyzn, a my jego wiernymi synami!1. Joachim Bartoszewicz II.1. Terytorium i liczebno mniejszoci polskiej Najwiksza ilo osb narodowoci polskiej w ZSRR zamieszkiwaa tzw. pas przygraniczny z Polsk. Z II RP graniczyy mianowicie rejony nalece pod koniec lat dwudziestych XX w. do guberni podolskiej i kijowskiej USRR, natomiast po reformie administracyjnej z 1932 r., do obwodu winnickiego i kijowskiego. Nastpna reforma z 1937 r. podzielia obszar ten z kolei pomidzy obwody winnicki, kijowski, ytomierski i kamieniecki. W takim ksztacie pozostawa do roku 19392. Wybierajc obwd winnicki jako obiekt bada w okresie najbardziej burzliwych zmian terytorialnych w swoich dziejach, naley mie wiadomo wicych si z tym trudnoci. Badacz tego terenu i tego okresu pozbawiony jest moliwoci prowadzenia bada porwnawczych, gdy za kadym razem bdzie mg zestawia ze sob jednostki terytorialne, ktre, mimo i posiadaj t sam nazw, to jednak rni si od siebie. Trudnoci te spowodowane s faktem, i zgodnie z postanowieniem dnia 27 lutego 1932 r. utworzono obwd winnicki, w obrbie ktrego znalazy si ziemie nalece obecnie do obwodw chmielnickiego, winnickiego i czci ytomierskiego. Wraz z utworzeniem w 1937 r. obwodu ytomierskiego i kamienieckiego, obwd winnicki utraci na ich rzecz znaczny obszar swego dawnego terytorium3. Zmiany te najlepiej s widoczne na poniszym diagramie.
Cytat z przemwienia przewodniczcego kijowskiego komitetu wykonawczego Joachima Bartoszewicza podczas otwarcia I Zjazdu Organizacji Polskich, ktre zostao opublikowane na amach prasy. Zob. Russkoe slovo, R. II: 1917, nr 234 z 21 VI, s. 2. 2 G.A. Ltvort, Vnnickyj oblasnyj deravnyj arhv. Putvnyk, red. idem, Vnnic 1960, s. 242-245. 3 Ibidem, s. 243-244.
30
WIKTORIA KUDELA
Diagram 2 Zmiany ksztatu terytorialnego obwodu winnickiego USRR na skutek przemian administracyjnych w latach 1932 i 1937
OBWD YTOMIERSKI W 1937 R. OBWD WINNICKI PO RERORMIE 1937 R. OBWD KAMIENIECKI W 1937 R.
OBWD WINNICKI W DNIU 27 LUTEGO 1932 ROKU
Obwd winnicki w badanym okresie zmienia swj obszar. Utrudnia to rwnie podanie jednoznacznej liczby zamieszkujcej go ludnoci narodowoci polskiej. Rwnie liczby podawane w wczesnych powszechnych spisach ludnoci s mao rzetelne. W okresie midzywojennym odbyy si cztery powszechne spisy ludnociowe w latach: 1920, 1926, 1937 i 19394. Wyniki otrzymane podczas dwch ostatnich spisw powszechnych nie zostay jednak uznane oficjalnie przez wadz5. Wyniki spisu z 1937 r. po wstpnym opracowaniu okazay si niewiarygodne. Pierwsze tajne analizy wskazyway bowiem na to, e w caym ZSRR od czasw ostatniego powszechnego spisu ludnoci ubyo blisko 30 milionw osb. Odpowiedzialni za przeprowadzenie owego spisu zostali oskareni o brak obiektywizmu i w konse-
W midzy czasie zdarzay si te mniejsze spisy, np. ludnoci miejskiej w latach 1923 i 1931. Szerzej na ten temat w pracy P. Pustohod, Sovetskie perepisi naseleni [w:] Perepys naselenn. stor suasna organizacja perepisiv v SRSR i v kaptalstinyh kranah, red. M.V. Ptaha, Kiv 1936, s. 99-100. 5 M. Iwanow, op.cit., s. 60.
Ludno narodowoci polskiej w obwodzie winnickim
31
kwencji padli ofiarami represji, a niektrych z nich nawet rozstrzelano6. Oficjalnie uniewaniono wyniki i tumaczono to w nastpujcy sposb:
S. l. [Spis ludnoci] 1937 - [...] Po raz pierwszy zastosowano pytanie wprost o pochodzeniu spoecznym i przynalenoci religijnej. Wyniki tego spisu ludnoci odbiegay od wczeniej dokonanej oceny ludnoci. W zwizku z tym, organizacja spisu zostaa uznana za niezadowalajc, a jej materiay za uomne. Na rok 1939 wyznaczono kolejny spis7.
Wyej cytowane rdo, jak i kilka innych8 podaj rwnie, e podczas wspomnianego spisu po raz pierwszy dodano do kwestionariusza pytanie o przynaleno religijn (patrz Aneks, il. 1-3.) Z pytania tego zrezygnowano po wyej opisanym spisie. Na temat spisu z 1939 r. wiemy natomiast jeszcze mniej, gdy wyniki nie zostay policzone ze wzgldu na udzia ZSRR w II wojnie wiatowej9. Kwestionariusze radzieckich spisw ludnoci zawsze zawieray pytania o narodowo i jzyk ojczysty10. Dane otrzymane w 1937 r., uzyskane z odpowiedzi na pytania o wyznanie, mogy si faktycznie nie pokrywa z opartymi na analizie poprzednich spisw prognozami Moskwy, co do liczby mniejszoci zamieszkujcych pastwo rad. Zwrmy uwag na jeszcze jeden problem. Utrwali si pewien stereotyp, e katolik musia by Polakiem. Zapominano, e w rzeczywistoci spoeczno katolicka niekoniecznie musiaa by narodowoci polskiej. Mogli to by rwnie Ormianie, Litwini czy Niemcy11. Oprcz tego, take z odpowiedzi na pytanie o jzyk ojczysty mona byo wycign sprzeczne wnioski. Przecie Polacy na bolszewickiej Ukrainie nie zawsze mieli moliwo pielgnowania jzyka przodkw albo na skutek innych przyczyn nie znali, czy te nie chcieli zna ojczystego jzyka12. Dlatego te
V.. Petrenko, Holodomor 1932-1934 rr.: zloyn proty ukranskoho narodu [w:] Naukov zapyski Vnnyckoho deravnoho pedahohnoho unvesitetu m. M.Kocbynskogo. Vyp. 6, Ser: stor, red. P.S. Grygoruk, Vnnic 2003, s. 74; M. Iwanow, op.cit., s. 60. 7 Demografieskij nciklopedieskij Slovar (dalej: DS), red. N. Ogarkov, Moskva 1985, s. 323. 8 P. Pustohod, op.cit., s. 99-100; DS, s. 323. Indywidualne kwestionariusze z kadego z wymienianych tu spisw powszechnych zobaczy mona w Aneksie. 9 Ibidem, s. 324. 10 Vsesoznyj perepys, s. 65-66. 11 M. Iwanow, op.cit., s. 63. 12 Dane statystyczne podaj, i ponad poowa Polakw na Podolu nie znaa jzyka polskiego ju w latach korenizacji. O tym zagadnieniu szerzej w pracy O.V. Savuk, op.cit., s. 302-306.
6
32
WIKTORIA KUDELA
czsto mona byo mie do czynienia z Polakami mwicymi w domu po ukraisku lub w jzyku innej mniejszoci. Taka sytuacja nierzadko miaa miejsce w przypadku maestw mieszanych. W dokumentach archiwalnych mamy wic do czynienia z tzw. ukraiskimi katolikami, a nie Polakami, co zawsze budzio burzliwe dyskusje nie tylko wrd wczesnych badaczy, lecz take u wielu funkcjonariuszy bolszewickich ju na pocztku lat trzydziestych. Ci ostatni, cho nie do koca przekonani, najczciej zaliczali je do maestw ukraiskich, ale to i tak nie uchronio tych rodzin od represji kilka lat pniej13 Ponadto zdarzao si, e owi funkcjonariusze prosili, (np. w obwodzie winnickim) o likwidacj biura polskiego przy obwodowym komitecie partyjnym, gdy mniejszoci polskiej byo duo mniej ni to podaj statystyki. W zwizku z tym tumaczono wwczas, e nie potrzeba w obwodzie tak duej iloci polskich szk, gazet czy towarzystw14. By moe w ten sposb chciano si pozby problemu zwizanego z brakiem wykwalifikowanej kadry. Problem ten niepokoi np. Oddzia Owiaty Narodowej Guberni Podolskiej (Gubnrosvta), czytamy w sprawozdaniu pracownikw Polbiura za rok 1923. Znajdujemy tam informacje m.in. o tym, e przez nieodpowiednie pogldy polityczne zwolniono z pracy 15 nauczycieli Polakw, z ktrych 8 przyjto z powrotem z braku wyksztaconej polskojzycznej kadry15. Uzyskane w wyniku poprzednich spisw ludnoci dane o Polakach w USRR mogy si zatem nie pokrywa z liczb prognozowan przez Gwne Biuro Statystyczne (Glavnoje Statistieskoje Upravlenije), gdy byy wnioskowane z innego typu pyta. Fakt, jak bardzo mylce byo stereotypowe wyobraenie o tym, e Polak to wycznie katolik mwicy po polsku, przedstawia wykres I, bazujcy na materiaach Biura Polskiego (Polbiuro) przy Oddziale Owiaty Narodowej Guberni Podolskiej, znajdujcych si w zbiorach Winnickiego Obwodowego Archiwum Pastwowego.
13
Poltyn repres na Podlili (20-30- roki XX st.). Zbrka dokumentv, red. .G. Palamar, Vnnic 1999, s. 93. 14 Vnnickij oblasnij deravnij arhv (Winnickie Obwodowe Archiwum Pastwowe, dalej: WOAP), f. R-254, op. 1, ark. 11, 133, 152, 271 oraz ibidem, f. R-595, op.11, ark. 313, 332. 15 WOAP, f. R-254, op. 1, ark. 11.; Zy stan owiaty na Podolu w danym okresie bada te O. Savuk na podstawie akt znajdujcych si obecnie w Pastwowym Archiwum Obwodu Chmielnickiego. Zob. .V. Savuk, op.cit., s. 304-305.
33
Wykres 1. Porwnanie liczby osb mwicych po polsku i wyznajcych katolicyzm w poszczeglnych rejonach guberni podolskiej w 1924 r. 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0
winnicki Mwicy po polsku (ark. 134) Wyznajcy katolicyzm (ark. 154) 17942 25532 ploskirowski kamieniecki 13473 24251 13432 11413 tulczyski 11585 10164 gajsyski 11199 9752 mogielewpodolski 11843 6484
rdo: WOAP, f. R-254, op.11, ark 134, 154.
W pierwszym przypadku (kolorem ciemnym) oznaczono liczb ludnoci, ktra podaa polski jako jzyk, ktrym posugiwano si w domu, a w drugim (kolor jasny) pokazano ilo osb, deklarujcych przywizanie do katolickiego wyznania. Dane, po podsumowaniu liczby ludnoci z poszczeglnych rejonw pokazuj, e 87 596 osb w caej guberni podolskiej wwczas byo katolikami, a 79 474 osb uznawao jzyk polski za swj jzyk ojczysty16. Uzyskane zestawienie jest ciekawe take dlatego, e w kadym z przedstawionych w nim przypadkw liczba osb bya podawana jako liczba Polakw, mieszkajcych w guberni podolskiej. Sami pracownicy Biura Polskiego zauwaaj, e przy kadym sprawozdaniu okresowym maj do czynienia z mao prawdopodobnym wzrostem lub spadkiem liczby ludnoci polskiej w porwnaniu do okresw poprzednich17. Ponadto, liczby te wydaj si nieprawdopodobne dlatego, e dwa lata pniej, w 1926 r., powszechny spis ludnoci poda, e w guberni mieszkao wwczas 192 408 Polakw18, co stanowio liczb podwjn w porwnaniu do szacunkw Polbiura.
16 17
WOAP, f. R-254, op.11, ark 134, 153. Ibidem, ark. 152. 18 Korotk pdsumki perepisu naselenn Ukrani 17 grudn roku 1926. Statistika Ukrani, nr 124, Harkv 1928, s. 15.
34
WIKTORIA KUDELA
Rwnie i spis z 1920 r. nie daje nam odpowiedzi na pytanie o ilo polskiej ludnoci w USSR, a razem z tym w interesujcym mnie obwodzie winnickim. Okazuje si jednak, e spis z 1920 r. nie by powszechnym, mimo pocztkowych zaoe jego organizatorw. Dodatkowo zosta przeprowadzony niezbyt dokadnie w niektrych rejonach i miejscowociach Podola, gdzie zamieszkiwao wielu Polakw, a na Woyniu nie przeprowadzono go w ogle19. Porwnanie spisw powszechnych z lat dwudziestych nie rozwizuje problemu statystycznego, gdy uzyskane dziki nim dane dotyczce liczby przedstawicieli narodowoci polskiej, a take innych mniejszoci, zamieszkujcych teren bolszewickiej Ukrainy, ukazuj nieprawdopodobny przyrost ludnoci (patrz: Wykres 2).
Wykres 2. Zm iana liczby ludno ci USRR zgodnie z rozr nieniem na narodow o na podstaw ie spisw pow szechnych z lat 1920 i 1926
25000000
20000000
15000000
10000000
5000000
0 Ukrai cy Rosjanie ydzi Polacy 117070 476435 Niemcy 210689 393924
Mniej liczne 543810 655764
1920 12294142 2610267 1189029 1926 23218860 2677166 1574391
rda: Korotk pdsumki perepisu naselenn Ukrani 17 grudn roku 1926. Statistika Ukrani, nr 124, Harkv 1928, passim; Naselenie Ukrainy po dannym perepisi 1920 g. (svodnye dannye po gubernim i uezdam), t. 1, vyp. 2, Harkov 1921, s. 2; Blleten NKVD, Harkov 1923, nr 23, passim. Naselenie Ukrainy po dannym perepisi 1920 g. (svodnye dannye po gubernim i uezdam), t. 1, vyp. 2, Harkov 1921, s. 2; Blleten NKVD, Harkov 1923, nr 23, s. 57.
19
35
Z zestawienia wynika, e w cigu szeciu lat liczba ludnoci polskiej wzrosa o zawrotn ilo 359365 osb. Wzrost ten wydaje si zaskakujcy zwaszcza, e wiemy z literatury przedmiotu o znacznej fali repatriacji ludnoci polskiej z Ukrainy po wojnie domowej z lat 1918-1920. Wedug najnowszej pracy Wodzimierza Sergijczyka, agresja bolszewicka przeciwko Ukraiskiej Narodowej Republice wraz z okupacj jej terenw, zmusia spor cze Polakw do opuszczenia ich kresowej ojczyzny. Swoje hipotezy Sergijczyk dokumentuje danymi z akt Centralnego Pastwowego Archiwum Wyszych Organw Wadzy i Administracji Ukrainy, w ktrych s informacje o repatriacji w maju 1922 r. okoo 120 tys. Polakw. Ponadto istniej te wzmianki o tym, e wszyscy Polacy chccy wyemigrowa z bolszewickiej Ukrainy, mieli tak moliwo do wrzenia 1920 r.20 Nie udao si jeszcze dotrze do takich materiaw, ktre by opowiedziay o tym, ilu Polakw wwczas skorzystao z repatriacji, na jakich zasadach si odbywaa, jaki by jej przebieg i jak ostatecznie si skoczya dla samych repatriantw. Mona take podwaa dane uzyskane z pozostaych spisw ludnoci z okresu midzywojennego, choby dlatego, e wyniki byy akceptowane przez parti z podejrzanie du atwoci. Na pewno nie mona ich uzna za rzetelne rdo. Zdecydowana wikszo badaczy polskich i ukraiskich wci jednak opiera swe szacunki, co do liczby Polakw w USSR wanie na podstawie spisw ludnociowych21. Bolszewikom tymczasem nigdy nie udao si ostatecznie ustali liczby Polakw zamieszkujcych USRR22.
V. Sergjuk, Polska etnina menina Ukrani [w:] Etnonaconaln procesi v Ukran. stor suasnst, red. V. Naulko, Kiv 2001, s. 277. 21 Dokadniej zob. O. Rublov, V. Reprincev, op.cit., s. 116; M. Iwanow, op.cit., s. 61; V. Sergjuk, op.cit. , s. 278; O.V. Savuk, op.cit., s. 302-306. 22 Chodzi o to, e w aden sposb wyniki uzyskiwane metod ankietow nie zgadzay si z rzeczywistoci. Zob. WOAP, f. R-254, op. 1, ark. 153-154. Nawet pracownicy NKWD narzekali na to, e Polacy s narodem cikim do policzenia. Zob. Nacionalnyj sostav sovetskoj Ukrainy, red. N.A. elnakevi i dr. sotrudnikov NKWD USSR, Harkov 1925, s. 48.
20
36
WIKTORIA KUDELA
II.2. W jaki sposb realizowano polityk partii i rzdu wzgldem mniejszoci polskiej w obwodzie winnickim
Realizacja polityki korenizacji nie tyle doprowadzia do wczenia mniejszoci narodowych w tzw. budow socjalizmu, lecz take sprzyjaa poniekd rozwoju kultur narodowociowych. Na przykad w obwodzie winnickim w 1924 r. dziaao 95 polskojzycznych szk, a do roku 1933 liczba ta wzrosa a do 222. Ponadto, w latach 1932-1935 r. istniao Polskie Technikum Pedagogiczne w Poskirowie oraz Technikum Rolnicze w Poonnym wraz z oddziaem Technikum Mechanicznego w Poskirowie. W 1934 dziaay rwnie 4 polskojzyczne kluby robotnicze oraz ukazywao si 9 polskojzycznych gazet lokalnych23. Jednake ju wtedy dziaalno polskojzycznych instytucji owiatowych, tak samo jak i innych narodowociowych placwek edukacyjnych podlegaa drobiazgowej kontroli organw GPU, o czym wiadcz akta Winnickiego Obwodowego Archiwum Pastwowego. Mianowicie, w jednym z listw sekretarza Winnickiego Okrgowego Komitetu Partyjnego z dnia 10 maja 1924 r. czytamy, e nie ma podstaw wysya poza granice okrgu nauczycieli Polakw wymienionych w dokumencie z imienia i nazwiska, gdy organa nie zauwayy nic kompromitujcego, a wysiedlenie nauczycieli doprowadzi do zamknicia polskich szk, co z punktu widzenia politycznego jest szkodliwe24. Tu waciwie znowu napotykamy na problem kadry nauczycielskiej, z ktrego pniej wyniknie trudna sytuacja caej owiaty polskiej na Kresach. Nauczyciele, mimo e byli Polakami, jzykiem ojczystym nie wadali doskonale. Prbowano temu zaradzi poprzez utworzenie specjalnych kursw jzyka polskiego, na ktrych planowano podszkoli kadr. W celu rozwizania tego problemu w guberni podolskiej takie kursy zostay otwarte w Winnicy, bdcej wwczas jej stolic. Tym sposobem, co roku, kilku nauczycieli polskich szk miao podnie swoje kwalifikacje. Nie dawao to jednak oczekiwanych rezultatw, poniewa razem z tym znacznie wiksz liczb
23 24
WOAP, f. P-136, op. 1, od.zb. 80, ark. 137. Ibidem, f. P-29, op. 1, od.zb. 120, ark. 29.
37
nauczycieli zwalniano z pracy ze wzgldu na kontrrewolucyjne idee, ktre mieli rzekomo wpaja uczniom lub przez to, e si znajdowali pod wpywem miejscowego ksidza25. Innym sposobem radzenia sobie z niskim poziomem polskiej edukacji byo te ograniczanie liczby polskich szk i tworzenie na ich miejscu szk ukraiskich z jzykiem polskim jako nadobowizkowym. Takich szk w guberni podolskiej byo 13, podczas gdy szk stricte polskich byo 78 (gwnie 3-letnie szkoy podstawowe). Polskie dzieci, chcc pobiera dalsz nauk, musiay przenosi si do szk ukraiskich lub nie kontynuowa nauki w ogle. Znamy te takie przypadki, kiedy rodzice wymuszali na kierownictwie szkoy zachowanie w niej jzyka polskiego, jak to miao np. miejsce we wsi Welykowedmediwska w rejonie szepetowskim26. W latach dwudziestych istniay na Podolu rwnie polskojzyczne czytelnie i biblioteki. Prenumerowano take kilka tysicy egzemplarzy gazet, gwnie poprawne ideologicznie: Sierp, Gos modziey i czasopismo dla dzieci Bd gotw27. Wrd prenumeratorw szczeglnie wyrnia si czytelnia we wsi Samczyce w rejonie bracawskim, ktra miaa 30 czytelnikw i syna z aktywnoci spoecznej28. Szerzej o prasie polskojzycznej w tym okresie opowiedzie moemy jedynie na podstawie wspomnie albo jej czytelnikw, albo wsptwrcw. Ludwik Wojsawski, syn Karola Wojsawskiego, redaktora naczelnego wspominnanej ju Charkowskiej gazety Sierp w latach 1933-1934, w swoich wspomnieniach zamieci ponadto odtwoon w oparciu o wasne archiwum rodzinne list periodykw polskojzycznych wraz ze wskazaniem miejsca wydania, ukazujcych si przed rokiem 1934 w pasie przygranicznym Ukraiskiej SRR. Pozwoliam sobie przytoczy t list w niniejszej pracy. Mianowicie:
25
Kolektywista Pogranicza - Poskirw; Szturm Socialistyczny - Nowogrd-Woyski;
Ibidem, f. P-29, op. 1, od.zb. 120, ark. 11. Mona te zobaczy donosy na polskie nauczycielki z Braiowa pod sygnatur: Ibidem, f. R-595, op. 11, od. zb. 120, ark. 313, 332. 26 ChOAP, f. P-926, op.1, spr. 10, ark. 34. 27 L. Vojslavskij, Vospominani iz uedego stoleti, Harkov 2002, s. 4-5. Obecnie rwnie s dostpne w Internecie. Zob. http://www.sakharov-center.ru/asfcd/auth/auth_pages.xtmpl, 26.11.2006 28 O.V. Savuk, op.cit., s. 305.
38
WIKTORIA KUDELA
Szturm Bolszewicki - Berdyczw; Gos metalowca - Kajeskie (Dnieprodzierysk); Kolektywista Emilczynszczyzny - Emilczyn; Kolektyw Bolszewicki - Baranwka; czno wytwrcza - Poonne; Polesie Socjalistyczne - Krocieniek; Szturmowiec Pl - miejsce wydania nie zostao zidentyfikowane Woy Radziecki - ytomierz; Komunard Pogranicza - Wooczysk; Pograniczna Prawda - Sawuta.
Z pocztkiem lat trzydziestych, podczas pierwszej fali czystek w USRR, ktrych powodem byy klski w prowadzeniu polityki kolektywizacji, win obarczano tzw. wrogw narodu i zaczto szuka agentw imperializmu wrd mniejszoci narodowych. Nie tylko poszczeglne grupy spoeczne, lecz take cae narodowoci obwiniano o antyradzieckie zamiary. Mniejszoci te byy niejako odgrnie uznawane za ewentualnych i potencjalnych wrogw pastwa rad, std podane byy dziaania prewencyjne. Postulat represji, cznie z najwysz miar kary w stosunku do elementu kontrrewolucyjnego, znajdujemy w postanowieniu KC WKP(b) z dnia 14 grudnia 1932 r. Czytamy w nim m. in. o tym, e klski polityki rolnej ZSRR wi si cile z niepotrzebn liberalizacj w polityce narodowociowej29. Agitatorzy partyjni liczyli na to, e wystarczy jedynie umiejtnie oywi wrogie uczucia wobec Polakw mieszkajcych w ZSRR, gdy stereotypowo polonofobia uwaana bya za cigle yw wrd Ukraicw i Rosjan. W tym celu w listopadzie tego 1932 r. Winnicki Obwodowy Komitet Partii zosta odgrnie zobowizany do zaostrzenia pracy polbiura, a w latach 1933-1934 wymylono ju pierwsz spraw o Podolskiej Centrali Polskiej Organizacji Wojskowej. Co ciekawe, udao si nawet
29
Holod 1932-1933 rokiv na Ukraini: oczyma istorykiv, mowoju dokumentiw, Kyjiv 1990, s. 45.
39
zlikwidowa w krtkim czasie t nieprawdziw organizacj30. Wraz z tym, w dziedzinie owiaty zauwaamy celow kampani zamykania niby sztucznie stworzonych w latach poprzednich polskich szk, czytelni i bibliotek, ktre teraz zamieniano na ukraiskie. W poowie lat trzydziestych z istniejcych 280 polskich szk zlikwidowano a 12931. Apogeum tego typu ogranicze praw mniejszoci narodowych stanowi wydanie rozporzdzenia Politbiura KC KP(b)U skierowanego do obwodowego komitetu partii o przeprowadzeniu akcji propagandowo-ostrzegajcej o tym, e osoby narodowoci polskiej i niemieckiej, ktre nie s lojalne w stosunku do wadzy, bd podlega wysiedleniom32.
V. Nesterenko, Nacionalni vidnosyny na Podilli v 20-30 roky XX st., ernivci 1988, s.7. Idem, Osvitni zaklady polakiv na Podilli v 30-ti roky XX st. [w:] Polaky na Hmelnyczczyni... , s. 346. 32 Centralnyj Deravnyj Archiv Gromadskych Organizacji Ukrainy (Centralne Pastwowe Archiwum Instytucji Spoecznych Ukrainy, dalej CPAISU), f. 1, op. 16, od.zb. 11, ark. 294.
31
30
Wysiedlenia Polakw z obwodu winnickiego
41
III. WYSIEDLENIA POLAKW Z OBWODU WINNICKIEGO

Jakby bya wojna i ja widziabym, e bij bolszewikw, to bym tylko pomg ich bi i tru gazami, eby jak najszybciej zlikwidowa ich, a to ta zaraza trzyma wadz w swoich rkach i mczy ludzi, a sami mwi o prawach narodu. Jakie, do diaba prawa, kiedy nas gwatem przesiedlaj! A. Grozowski1. III.1. Wysiedlenia Polakw na pocztku lat trzydziestych XX wieku
W polityce zewntrznej, jeszcze w pierwszej poowie lat trzydziestych, wedug H. Stroskiego: coraz bardziej realistycznie okrela si konflikt wojskowy, do ktrego si przygotowywa Zwizek Radziecki2, co zaowocowao rnego typu zabiegami w celu umocnienia granicy polsko-radzieckiej. Polacy zamieszkujcy rejony przygraniczne zostali wwczas poddani wzmoonej kontroli ze strony pracownikw organw GPU. Szczeglnie zwracano uwag na osoby utrzymujce si z kontrabandy, ktra to w strefie przygranicznej suya nieraz poprawie bytu pewnej czci ludnoci. Powoywano w tym celu przy komitetach partyjnych komisje z udziaem pracownikw aparatu partyjnego i GPU, odpowiedzialnych za sporzdzanie list podejrzanych kontrabandzistw oraz inteligencji, ktrych pniej zamierzano wysiedli z regionw przygranicznych. W 1930 r. w czterech rejonach okrgu poskirowskiego w obwodzie winnickim zarejestrowano, a potem obserwowano 230 osb uznanych za polski element kontrrewolucyjny" i 118 podejrzanych o szpiegostwo na rzecz Polski. Nastpn kategori stanowiy osoby majce rodzin w Polsce. Takich obywateli wadze przesiedlay w gb kraju.
A. Grozowski, mieszkaniec wsi Koszeliwka w okrgu poskirowskim obwodu winnickiego. Obecnie obwd chmielnicki. Cytowane powyej sowa s fragmentem jego wypowiedzi w rozmowie z H. Stroskim, ktry spisywa jego wspomnienia. Zob. H. Stroski, Represje stalinizmu, s. 199. 2 G. Stronskij, omu polki?.., s. 71.
42
WIKTORIA KUDELA
H. Stroski wspomina te o tajnej dyrektywie KC KP(b)U z dnia 15 maja 1930 r. O oczyszczeniu z przemytnikw okrgw przygranicznych, zgodnie z ktr wysiedleniu poza obrb USRR podlegay te osoby, ktrym udokumentowano antysowieck przeszo, a przeniesieniu do wschodnich rejonw republiki pozostay element antysowiecki, w tym osoby o powizaniach rodzinnych z ludnoci w Polsce i Rumuni3. W tym samym czasie, bezporednio wewntrz kraju, w wietle klsk polityki kolektywizacji i poszukiwania odpowiedzialnych za niewysoki procent skolektywizowanych gospodarstw, odbywaa si akcja likwidacji kuakw jako klasy4. Polacy z USRR odczuli to na sobie jako jedni z pierwszych wrd mniejszoci narodowych, gdy polskie gospodarstwa byy wiksze, lepiej prowadzone i dlatego niechtne kolektywizacji. Najlepiej to pokazuje ilo polskich kochozw w stosunku do kochozw innych mniejszoci w USSR, jak choby niemieckich czy ydowskich (patrz: Tabela 1). Tabela 1. Ilo utworzonych kolektywnych gospodarstw mniejszoci narodowych w skali caej USRR w okresie 1928-1930 Mniejszo narodowa ydzi Niemcy Rosjanie Polacy Grecy Ilo kochozw powstaych w poszczeglnych latach 1928 24 10 7 8 1929 81 65 41 6 14 1930 94 119 73 21 48
rdo: A. Glinskij, O sostonii nacmenpraboty i e perspektivah [w:] Vtoroe vseukrainskoe sovecaniepo rabote sredi nacionalnyh meninstv. 27-30 nobr 1930, Moskva-Minsk 1930, s. 53.
3 4
Idem, Represje stalinizmu, s. 173. W.A. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocaw 2001, s. 306-310.
43
W zwizku z tak niewielkim odsetkiem gospodarstw kolektywnych w kocu 1928 r. oraz w latach nastpnych, w caym kraju, a take i na Podolu, kolektywizacja gospodarstw polskich zacza nabiera przyspieszonego tempa (patrz: Wykres 3).
Wykres 3. Wzrost liczby gospodarstw kolektywnych w wybranych okr gach guberni podolskiej w okresie mi dzy 1 X 1929 r. a 1 I 1930 r.
20%
15%
10%
5%
0% 1 X 1929 1 I 1930
Winnicki 6% 18%
Mogelew-Podolski 11% 16%
Tulczyski 6% 20%
rdo: L.L. Msnkevy, Opr polskogo selnstva Podill kolektivzac [w:] Polki na Hmelniin, s. 351-353.
Sytuacja wygldaa podobnie w reszcie okrgw. Haso rzucone na Wszechukraiskim Zjedzie Kochonikw Polakw, ktry mia miejsce w czerwcu 1931 r. w ytomierzu: skoczy kolektywizacj polskiej wsi przed wiosn 1932 roku5, przestawao wwczas brzmie chimerycznie. Jednake te do wysokie wskaniki byy wynikiem jedynie odejcia przez elity partyjne od zasady dobrowolnego przystpowania do kochozw na rzecz roz-
V. Sergjuk, op.cit., s. 280.
44
WIKTORIA KUDELA
kuaczania chopw polskich razem z ukraiskimi6. W pierwszej kolejnoci, rzecz jasna, represjom podlegali chopi, ktrzy odmwili przystpowania do kochozw i nadal prowadzili gospodarstwa indywidualne. Z tymi wydarzeniami badacze wi jedn z najbardziej radykalnych zmian w polityce wzgldem radzieckich Polakw, otwierajc ca epok masowych aresztowa, koczcych si niejednokrotnie wyrokami mierci lub deportacjami mniejszoci polskiej (oraz niemieckiej) z obwodw graniczcych z Polsk7. Pocztek akcji przesiedleczej jest datowany na jesie 1930 r. Czuwa nad ni mia Olewski Oddzia Pograniczny nr 19. W trakcie przesiedle jego pracownicy byli zobowizani do wysyania sprawozda do GPU Ukrainy, w ktrych wzmiankowali m. in. o sposobie postrzegania przez ludno swojej sytuacji. Najczciej spotykan wrd ludzi reakcj byy rozpacz i bagania o zmian decyzji o przesiedleniu lub pospieszne skadanie podania o przyjcie do kochozu8. W Instrukcji dla kierujcych na wsi wysiedlaniem kuakw okrgu kamienieckiego (1931), czytamy o tym, e akcja obejmowaa zarwno rodziny kuackie, jak i rozkuaczone wczeniej, szczeglnie, jeeli byli w nich mczyni zdolni do pracy. Uwzgldniono w niej rwnie wszystkie moliwe wypadki, w tym take prby stawiania oporu ze strony ludnoci, ktre natychmiast miaa pacyfikowa milicja9. Piotr Bystrzycki ze wsi Wielka Klitna, jako dziecko przey t fal deportacji:
Zgodnie z rozporzdzeniem NKWD we wsi wprowadzono kontrol. eby nikt nie uciek. Dokd poprowadz nie powiedzieli. Na stacji Wjtowce adowali w wagony towarowe. Pozwolili zabra ze sob wszystko, ale do zabrania nie mielimy ju nic10.
Ludzi z rozkuaczonych gospodarstw starano si wysiedli poza obrb Ukrainy na Pnoc lub za Ural, gdzie zatrudniano ich przymusowo w przemyle lenym
Dokadniej zob. L.L. Msnkevy, Opr polskogo selnstva Podill kolektivzac [w:] Polki na Hmelniin, s. 351-353. 7 O. Rublov, V. Reprincev, op.cit., s. 117; G. Stronskij, omu polki?.., s. 71. 8 Dokadniej zob. Idem, Represje stalinizmu, s. 174-175. 9 Ibidem, s. 175. 10 Cyt.za. .D. Gimajlo, Deportac Polkiv z Krasilvcini [w:] Pwdenno-Shdna Volin. Nauka, osvta, kultura. Materali regonalno naukovo kraznavo konferenc, Hmelnickij-epetvka 1995, s. 184-185.
6
45
oraz przy budowie obiektw przemysowych i komunikacyjnych. Przymusowi przesiedlecy, wykorzystani jako sia robocza, w wikszoci zginli na wskutek cikiej pracy fizycznej, chorb i wyczerpania, a reszta szukaa okazji, by mc jak najprdzej wyemigrowa do miejsc o lepszych warunkach yciowych. Pas przygraniczny natomiast wci penetroway brygady skadajce si z funkcjonariuszy KC WKP (b) Ukrainy, ktre miay na celu sporzdzenie list imiennych elementu antyradzieckiego, ktry bdzie podlega dalszym wysiedleniom. Dziaay one w oparciu o postanowienie KC WKP (b) z dnia 31 padziernika 1934 roku11. Owe deportacje Polakw obywateli radzieckiej Ukrainy nie s wyszczeglnione w dostpnych obecnie statystykach rozkuaczania. Mona jednak polega na wynikach bada E. Koodzieja, ktry na podstawie dokumentw sporzdzanych przez polskie placwki konsularne w ZSRR policzy, e w latach 1929-1932 ofiarami wywzek na Wschd i Ural pado 10 tys. Polakw12. Co za dotyczy liczby ofiar na terytorium obwodu winnickiego w omawianym okresie, to niestety dysponujemy sprzecznymi szacunkami danych. Wielki Gd bdcy nastpstwem m.in. kolektywizacji, zabiera wszystkich, niezalenie od narodowoci. Po dodaniu do liczby zagodzonych ilo zabitych w wyniku polityki represyjnej, cakowita liczba ofiar wydaje si by bardzo trudna do oszacowania13. Badania w tej dziedzinie wymagaj wic szerszej kwerendy akt archiwalnych, ktre w wyniku wielokrotnych reform administracyjnych znajduj si obecnie w kilku rnych obwodach. Szczeglnie za naley zwrci uwag na zbiory znajdujce si w Pastwowym Archiwum Obwodu ytomierskiego ze wzgldu na to, e w ramach tej akcji przesiedleczej z obwodu winnickiego, deportowano osoby z terenw obecnie nalecych do tego obwodu14.
11 12
V. Sergjuk, op.cit., s. 279. E. Koodziej, Dzieje Polonii w zarysie 1918-1939, Warszawa 1991, s. 90. 13 V.. Petrenko, op.cit., s. 74. 14 O. Bilobrovec, Polky Volodariniv v roky represj [w:] Poltyn repres na Podll v XX st. Materaly mnarodno naukowo-praktino konferenc. Vnnyc, 23-24 listopada 2001 r., Vnnic 2002, s. 80-83.
46
WIKTORIA KUDELA
III.2. Deportacje do obwodw wschodnich USRR w 1935 roku Zabjstwo Sergieja Kirowa15 dn. 1 grudnia 1934 r. Stalin wykorzysta jako doskonay pretekst do przeprowadzenia szeregu zabiegw, majcych na celu wzmocnienie reimu totalitarnego w pastwie radzieckim. Dla Polakw mieszkajcych w obwodzie winnickim zacza si kolejna epopeja przesiedlecza. Podobny los spotka take ludno niemieck, ktrej przesiedlenia rozpoczy si w 1934 r. i byy konsekwentnie przeprowadzane take w roku nastpnym16. Przesiedlenia byy prawnie uregulowane moc rozporzdzenia politbiura KC KP(b)U z 23 stycznia 1935 r., pt.: O wysiedleniu ze strefy przygranicznej 8300 gospodarstw ze wzgldw obronnych17. Wwczas z samego tylko obwodu winnickiego planowano wysiedli mieszkacw a 2835 gospodarstw. W dokumencie akcentowano konieczno usunicia tych osb, ktre nie zaangaoway si w umacnianie granicy ani ustroju kochozowego. Naley zwrci uwag, e w nazwie dokumentu nie wskazuje si bezporednio na Polakw, ale przede wszystkim o nich si mwi. Zasig obszaru poddawanego deportacjom, to tereny, gdzie mieszkao najwicej ludnoci polskiej w USRR18. Ponadto H. Stroski zauway w tym rozporzdzeniu bd, a raczej celowe jego zdaniem niedopatrzenie, gdy wedug listy gospodarstw do kadego z okrgw obwodu charkowskiego i dniepropietrowskiego naleao przesiedli w sumie 9470 gospodarstw, co by si nie zgadzao z liczb zadeklarowan na pocztku dokumentu19. W kontekcie tych danych wnioskujemy, e do wymienionych ob-
Sergiej Kirow (1886-1934) pseudonim Sergeja Kostrikowa, dziaacza partii komunistycznej, od 1930 roku czonka Politbiura KC WKP(b), zmarego w tajemniczych okolicznociach. Niektre hipotezy gosz, e zosta zabity z rozkazu Stalina. Jego mier sta si pretekstem do masowych represji w ZSRR. Zob. USE - Universalnyj Slovnyk Encyklopedi, red. M. Popovy, Kiv-Stokholm-Varava 1999, s. 653. 16 O sytuacji radzieckich Niemcw szerzej pisa m.in. B.V. yrko, Poltine tavro. Spec pereselenc. Dokumentalna rozpovd pro deportc naconalnih menih u 1930-t roki, Vidrodenn 1993, nr 10, s. 72-75. Mona take zobaczy nastpujc monografi: L.V. kovleva, B.V. yrko, S.P. Pyko, Nmc v Ukran, Kiv 1995. 17 CPAISU, f. 1, op. 16, spr. 12, ark. 39. 18 Poltin repres, s. 93. 19 CPAISU, f. 1, op. 16, spr. 12, ark. 39.
15
47
wodw wschodnich wywieziono wwczas wicej osb ni planowano na pocztku akcji, przesiedlono, bowiem okoo 40 tys. osb20. W pierwszej kolejnoci wywoono ludno polsk z siedmiokilometrowego pasa przygranicznego, w tym z czterech rejonw obwodu winnickiego: wooczyskiego, lachowieckiego, zasawskiego, sawuckiego. Do przeprowadzenia wysiedle ludnoci w rejonach, okrgach i obwodach powoano komisje, w ktrych skad weszli m. in. sekretarz komitetu partyjnego i kierownik organu NKWD. Do wykonania akcji na szerok skal wczono tzw. aktyw partyjny i funkcjonariuszy miejscowej wadzy o innej narodowoci ni polska. Wedle wspomnianego rozporzdzenia, na nowym miejscu, w lepszych domach zalecano umieszcza przede wszystkim kochonikw i tych gospodarzy indywidualnych, ktrzy zoyli wniosek o przyjcie do kochozu. Ponadto na nowym miejscu otrzymywali oni bezwarunkowo domy na wasno, z wydaniem odpowiednich dokumentw. Tym, ktrzy mimo wszystko odmwili wstpowania do kochozw, oddawano domy jedynie na wynajem, bez prawa wasnoci 21. Wadzom musiao zalee na zwerbowaniu Polakw do kochozw. Pozwalao to bowiem kierownikom transportw na przyjmowanie poda w trakcie podry do nowych miejsc osiedlenia, bez obowizkowego oddania na rzecz gospodarstwa kolektywnego okrelonej iloci zb, narzdzi, byda. Wraz z tym, gospodarzom indywidualnym, ktrzy nadal nie wyraali chci wstpienia do kochozu, odmwiono zarwno ulg na podatki obowizkowe na 1935 rok, jak i na kontyngent mleka. Oprcz tego, dla tej kategorii przesiedlecw, ulgi na miso wynosiy jedynie 50%22. Zauwamy, e wszystkim przesiedlonym czonkom kochozw przysugiwao, moc analizowanego przez nas dokumentu (O wysiedleniu...), zwolnienie od podatkw i kontyngentw. W miejsce wysiedlonych Polakw i Niemcw planowano osiedli 4000 kochonikw-przodownikw pracy. W tej liczbie do obwodu winnickiego miao trafi
Studia z Dziejw Rosji i Europy rodkowo-Wschodniej, t. XXXI, Warszawa 1996, s. 135140 (gos w dyskusji E. Kowalskiej). 21 B.V. yrko, Nacmen? Zait vorog..., s. 105-106. 22 Idem, Poltine tavro, s. 74.
20
48
WIKTORIA KUDELA
1010 rodzin i w pierwszej kolejnoci byli to demobilizowani onierze z Armii Czerwonej. Czonkowie komsomou wraz z komunistami stanowi mieli 15%, kolejne 1015% miao nalee do aktywu kochozowego, reszt za wypeniono innymi osobami, oczywicie rzetelnie sprawdzonymi przez miejscowe organa NKWD23. Rodzinom tym przyznano wiele ulg oraz przywilejw gospodarczych i socjalnych, w tym np. zwolnienie na kilka lat z podatkw i kontyngentw, czy w kocu bezpatne korzystanie z transportu, kredyty bez oprocentowania, pienidze na zakwaterowanie, zaopatrzenie w ywno i szereg innych. Ju wiosn zajmowali pozostawione przez polsk ludno domy i gospodarstwa. Jednoczenie byli poddawani mocnej dawce antypolskiej propagandy, prowadzonej przez instruktorw partyjnych24. Zaraz po przyjedzie do przygranicznych rejonw nowi osiedlecy wykazywali pogard wzgldem pozostaych tam jeszcze Polakw. Krytykowali ich za rzekomo kiepsk prac i niskie tempo kolektywizacji. Szykanowania ludnoci miejscowej przez nowo przybyych stay si take rdem wielu napi i konfliktw pomidzy ludnoci ukraisk i polsk. Pogrki, a nawet podpalenia i pobicia nowo przybyych przez miejscowych byy zjawiskiem na tyle rozpowszechnionym, e stay si przedmiotem obrad politbiura KC KP(b)U dnia 27 marca 1935 r., na ktrym organom NKWD polecono natychmiastowe aresztowanie winnych i wysiedlenie ze strefy przygranicznej"25. ycie nowo przybyych z obwodw wschodnich okazao si nieatwe rwnie dlatego, e w praktyce nie zawsze mogli korzysta z obiecanych ulg gospodarczych i socjalnych. Ziemia, ktr otrzymali, bya znacznie gorsza od tej, ktr zostawili na dawnym miejscu zamieszkania. Dlatego te cz z nich powracaa, inni za pisali skargi do radzieckich organw wadzy. Ostatni fal deportacji w tym roku do wschodnich obwodw USRR stanowio wywiezienie 1500 rodzin z obwodu winnickiego. W zwizku z t spraw dysponujemy wnioskiem sekretarza obwodowego komitetu partii Woodymyra Czerniaw-
23 24
CPAISU, f. 1, op. 16, spr. 12, ark. 66. G. Stronskij, omu polki?.., s.72. 25 H. Stroski, Represje stalinizmu, s. 186.
49
skiego do sekretarza KC KP(b)U Mykoy Popowa, datowane na koniec padziernika 1935 r.:
Na terenie obwodu winnickiego, zwaszcza w rejonach przygranicznych, znajdujcych si na pierwszej linii, osiedlio si sporo Polakw. Wrd tej kategorii ludnoci znajduj si osoby podejrzane o szpiegostwo, dawni przemytnicy, rodziny uciekinierw za granic, aktyw religijny i inny element kontrrewolucyjny, stanowicy baz dla dziaalnoci wroga u nas. W celu dalszego oczyszczania granicy, wysunitych placwek i wzw kolejowych w obwodzie winnickim komitet obwodowy KP(b)U prosi o zatwierdzenie akcji przesiedlenia do wschodnich obwodw Ukrainy 1500 rodzin z nastpujcych rejonw: poskirowski 150, grdecki 250, wooczyski 150, szepetowski 150, zasawski 100, puaski 100, koziatyski 50, sawucki 100, teofipolski 100, satanowski 100, bazalijski 50, antoniski 100; 150026. Komitet prosi te o przyspieszenie wydania decyzji w tej sprawie, tak, aby wysiedlenie mona byo rozpocz przed nadejciem chodw27.
By to, jak si wydaje pierwszy, ale nie ostatni wniosek miejscowego komitetu partii, dotychczas bowiem inicjatywa i rozporzdzenia szy z KC KP(b)U. Zosta on przyjty i zaakceptowany na posiedzeniu politbiura KC KP(b)U dnia 4 listopada 1935 r. i dopiero po miesicu wydano rozporzdzenie rzdu USRR O przesiedleniu 1500 gospodarstw z obwodu winnickiego, zgodnie z ktrym polskie rodziny zostay wywiezione do obwodu charkowskiego i donieckiego pomidzy 5 a 15 stycznia 1936 r., a wic w najwiksze mrozy28. Mona, wic szacowa, e w 1935 r. z obwodu winnickiego wywieziono do wschodnich obwodw Ukrainy mieszkacw okoo 4300 gospodarstw. Jednak i na tych szacunkach nie mona do koca polega, gdy jak wida, dokumenty archiwalne czsto s nieprecyzyjne w podawaniu liczby wysiedlanych gospodarstw. Liczba gospodarstw, z ktrych wysiedlono mieszkacw nie moga by zatem mniejsza ni wskazane 4300, natomiast jeli liczba przesiedlonych bya wysza, to nie jestemy w stanie tego udowodni.
26
W dokumencie spostrzegamy wyran sprzeczno, bowiem po dodaniu liczby rodzin z poszczeglnych rejonw, otrzymujemy wynik 1400 rodzin, a nie, jak podano, 1500. 27 Przytoczony dokument naley do najczciej kojarzonych z epok, w zwizku z czym czsto jest cytowany w kontekcie wysiedle z 1935 roku i to nie tylko z obwodu winnickiego, zob. H. Stroski, Represje stalinizmu, s. 187; B.V. yrko, Poltine tavro, s. 73-74; C.L. Kalytko, op.cit., s. 340341; V. Sergjuk, op.cit., s. 279. Dokument ten znajduje si w zbiorach Centralnego Pastwowego Archiwum Instytucji Spoecznych Ukrainy pod sygnatur: CPAISU, f. 1, op. 16, spr. 12, ark. 343. 28 B.V. yrko, Poltine tavro, s. 75.
50
WIKTORIA KUDELA
Z dokumentw, ktre przetrway do naszych czasw moemy czciowo wywnioskowa jak wyglday przygotowania do wysiedlenia, a potem sama podr. Przed wyjazdem ludzie dysponowali regulaminowo siedmioma dniami. W celu wyeliminowania ucieczek do Polski, pracownicy NKWD w szczeglny sposb mieli zadba o bezpieczestwo w punktach przygranicznych nr 19 (Olewski), nr 20 (Sawucki) i nr 21 (Wooczyski). W trakcie deportacji, co najmniej 700 milicjantw miao pilnowa 7,5 kilometrowego pasa przygranicznego. W kadym z pocigw umieszczano okoo 100 rodzin. Nadzr nad majtkiem deportowanych, zabieranym na nowe miejsce osiedlenia, jak i ochrona samych przesiedlecw przed ewentualnymi niebezpieczestwami, powierzono uzbrojonej ekipie, skadajcej si z 10 12 pracownikw NKWD, podrujcych w kadym z transportw ruszajcym na wschd USRR29. W rzeczywistoci chodzio jednak nie o bezpieczestwo, ale o obawy moskiewskiej centrali aby nie byo ucieczek z transportw, majcych dostarczy ludno polsk w miejsce planowego osiedlenia, na ktre wybrano pnocno-wschodnie rejony Dniepropietrowszczyzny30. Wszystkie opinie ludnoci polskiej wyraane w trakcie wywzek na wschd, uwanie notowano i przekazywano do okrgowych i obwodowych jednostek NKWD, gdzie je wnikliwie i starannie analizowano, po czym informowano o wszystkim wysze wadze polityczne USRR, a takich obywateli kontrolowano w sposb szczeglny. Przeraona swoj sytuacj ludno polska w rejonach przygranicznych, a przede wszystkim gospodarze indywidualni, pospiesznie wstpowali do kochozw, liczc tym samym na pozyskanie wzgldw wadzy. Niektrzy w obawie przed wysiedleniem lub w desperacji, sprzedawali swj skromny dobytek i przestawali pracowa zarwno w kochozie, jak i we wasnym gospodarstwie. Cika sytuacja sprzyjaa rozwojowi patologii spoecznych, przez co midzy innymi nastpi wzrost alkoholizmu w spoeczestwie. Aby unikn ekscesw na tym tle, wzmocniono ochron granicy, a do rejonw przygranicznych pod pretekstem manewrw wojskowych skierowano onierzy, sformowano grupy operacyjne milicji i zaangaowano tysice miejscowych aktywistw (przewanie z ludnoci nowo przybyej)31.
29 30
CPAISU, f. 1, op. 16, spr. 12, ark. 44. Ibidem, ark. 65. 31 H. Stroski, Represje stalinizmu, s. 185.
51
W obwodach wschodnich, gdzie przesiedlano polsk ludno, warunki ycia byy raczej zadowalajce, a adaptacja deportowanych Polakw odbywaa si stosunkowo szybko. Ludzie zmuszeni do pracy w kochozach, czsto godzili si ze swoim losem i dbali o przetrwanie rodzin. Korzystano jednake z kadej moliwoci przenoszenia si do miast i miasteczek, gdzie praca i ycie byy nieco lejsze, a szybko rozwijajcy si w latach przedwojennych sowiecki przemys potrzebowa siy roboczej32.
III.3. Deportacje do Kazachstanu w 1936 roku
Kolejny etap przesiedle rozpocz si wiosn 1936 r. Pierwsze propozycje w sprawie kontynuowania deportacji, zapady natomiast jeszcze na posiedzeniu Politbiura KC KP(b)U dnia 25 listopada 1935 r., gdzie postanowiono powoa komisj do pracy nad problemami zwizanymi z przesiedleniem wiosn 1936 roku gospodarstw ze strefy przygranicznej poza obrb Ukrainy33. Odpowiedzi na pytania: ile osb deportowano, dokd i w jakich warunkach, udzielaj ju kolejne sprawozdania z posiedze oraz uchway wwczas na nich podejmowane. Dnia 15 marca 1936 r., na posiedzeniu Politbiura w Kijowie przyjto do wykonania decyzj Moskwy (z 17 stycznia 1936 r.) o deportowaniu z USSR do Kazachstanu ludnoci polskiej i niemieckiej z 15 000 gospodarstw34. W celu skutecznego przeprowadzenia tej akcji deportacyjnej postanowiono powoa partyjno-rzdow komisj z pierwszym wiceprzewodniczcym rzdu USRR Ili Szelehesem na czele35. Pierwsze posiedzenie komisji zaowocowao przede wszystkim ustaleniem daty rozpoczcia przesiedle oraz okreleniem liczby ludnoci, ktr naley wysiedli w pierwszej kolejnoci z pasa przygranicznego. Zaliczono do tej kategorii 5567 gospodarstw, w czym a 2250 z obwodu winnickiego. Miano przesiedla ich mieszkacw do Kazachstanu konsekwentnie od dnia 20 maja 1936 r. eby jak najszybciej
32 33
Ibidem, s. 188. B.V. yrko, Poltyne tavro, s. 74. 34 Idem, Haconaln menost..., s. 146. 35 Idem, Poltyne tavro, s. 74.
52
WIKTORIA KUDELA
wykona partyjne rozporzdzenie, postanowiono, e z obwodu winnickiego bd odjeda dwa transporty dziennie. Tak samo jak i podczas poprzednich akcji przesiedleczych, w kadym pocigu musieli si znale: lekarz, pielgniarka (z medykamentami), a take lekarz weterynarii36. Decyzje o przesiedleniach zapaday nie tylko na posiedzeniach Politbiura KC KP(b)U, albowiem napotykamy je rwnie w dokumentach znaczenia oglnopastwowego. Rada Komisarzy Ludowych ZSRR np. w uchwale nr 776-120 z dnia 28 kwietnia 1936 r. zadecydowaa O wysiedleniu z Ukraiskiej SRR i gospodarczym urzdzeniu w obwodzie karagandzkim Kazachskiej SRR 15 000 gospodarstw polskich i niemieckich37. Rozporzdzenie to gosio: Zleci NKWD ZSRR przesiedlenie i tworzenie osad w obwodzie karagandzkim Kazachskiej SRR dla rodzin polskich i niemieckich, przesiedlanych z Ukrainy w liczbie 15 000 gospodarstw 45 000 osb wedug modelu istniejcych rolniczych osad NKWD. Przesiedlany kontyngent nie podlega ograniczeniu praw obywatelskich i ma prawo przemieszczenia si w obrbie rejonu administracyjnego, ale nie ma prawa wyprowadzania si z miejsc osiedlenia. Zabezpieczenie sfery gospodarczej, komunalnej i bytowej, jak i urzdzenie wsi dla kontyngentu zleci GULAG NKWD przy pomocy si i majtkw [nalecych do] przesiedlecw38 . W celu realizacji zada zwizanych z przesiedleniem Polakw do Kazachstanu utworzono komisje-trjki rejonowe, okrgowe i obwodowe. Kadej z nich przewodzili: sekretarz partii, przewodniczcy komitetu wykonawczego i naczelnik
CPAISU, f. 1, op. 16, spr. 12, ark. 49-50. M. Bugaj wyodrbnia z tej liczby deportowanych 35 820 osb, ktrzy byli Polakami. Zob. N. Bugaj, Deportac naselenn z Ukrani, Ukranskij storinij urnal 1990, nr 10, s. 34,36-37. Patrz take w jzyku polskim M. Bugaj, Specjalna teczka Stalina, passim. 38 Dziki inicjatywie rosyjskiego historyka M. Bugaja wszystkie postanowienia Rady Komisarzy Ludowych odnonie tej akcji przesiedleczej, jak i deportacji byych obywateli wojewdztw wschodnich II RP w czasach II wojny wiatowej wraz kilku innymi aktami obecnie znajdujcymi si w archiwach Federacji Rosyjskiej, w caoci lub skrcone znajduj si na stronie: http://www.rau.su/observer/N10-11_94/18.htm . Cytowany dokument znajduje si pt. Postanovlenie nr 776-120 Soveta Narodnyh Komissarov Soza SSR s 228 aprel 1936 g. O vyselenii s Ukrainskoj SSR i hozjstvennom ustrojstwe v Karagandunskoj oblasti Kazahskoj SSR 15 000 polskih i nemeckih hozjstv.
37
36
53
NKWD. Pracownicy tej ostatniej instytucji sporzdzali listy deportowanych rodzin, na podstawie posiadanych materiaw kompromitujcych, a take ukadali harmonogramy dowozu ludzi i dobytku na stacje oraz szykowali odprawy transportw itd. W tym samym celu sprowadzono pododdziay wojskowe i milicj, angaowano miejscowy aktyw partyjny i komsomolski oraz osiedlecw, przybyych z obwodw wschodnich przed rokiem (coraz czciej byli oni wcigani do takich akcji karnych). Kady opr wysiedlanej ludnoci by natychmiast pacyfikowany39. Wnioskujemy z tego, e mimo centralizacji wszystkich dziedzin ycia w pastwie bolszewickim, decyzja o ostatecznej liczbie deportowanych oraz wyborze wsi i liczbie deportowanych gospodarstw naleaa do wadz lokalnych. Winnicki komitet partyjny wymaga od komitetw okrgowych i rejonowych, by samodzielnie realizoway akcj przesiedlecz. Jedynymi wskazwkami byo nie przekraczanie odgrnie wyznaczonego limitu oraz deportowanie zmasowanymi grupami z niewielu miejscowoci40.
Rejonowe komisje winny natychmiast przystpi do pracy, organizujc sprawne przeprowadzenie przesiedlenia. Na podstawie zatwierdzonej dla waszego rejonu liczby przesiedlanych, w cigu najbliszych dni prosimy wyznaczy punkty, z ktrych naley przeprowadza przesiedlenia, wskacie liczb gospodarstw podlegajcych przesiedleniu z kadej wsi i przedstawcie te materiay do zatwierdzenia komisji obwodowej [...]. Przy wyznaczaniu wsi powinnicie wzi pod uwag materiay rejonowego NKWD, dotyczce liczby elementw politycznie niepewnych i klasowo wrogich ze rodowiska ludnoci polskiej i niemieckiej [...] i doprowadzi do tego, eby z kadej wsi przesiedlecy stanowili grup nie mniej ni 10 rodzin. W tym samym czasie rejonowe komisje winny przystpi do skadania imiennych spisw ze szczegowymi opiniami o ludziach wyznaczonych do przesiedlenia41.
Tym sposobem rejonowe trjki w obwodzie winnickim peniy najwicej obowizkw spord wszystkich komisji. Czy byo wobec tego w ich mocy skrelanie z list? W prawdzie nie moemy powiedzie, e takie sytuacje miay charakter powszechny, ale sporadyczne przypadki zapewne si zdarzay. W rejonie antoniskim obwodu winnickiego, np. z listy rodzin Polakw wyznaczonych do wysiedlenia usu39 40
H. Stroski, Represje stalinizmu, s. 191. WOAP, f. P-136, op. 3, spr. 362, ark. 18. Podobny dokument znajduje si w CPAISU, f. 1, op. 16, spr. 13, ark. 53. 41 WOAP, f. P-136, op. 3, spr. 362, ark. 19.
54
WIKTORIA KUDELA
nito przede wszystkim rodziny mieszane, czerwonoarmistw, komunistw, komsomolcw pisetnikw i stachanowcw. Na ich miejsce wpisywano rodziny w peni polskie42. Byy to mimo wszystko sytuacje niespotykane na codzie, gdy w niektrych miejscowociach rwnie tzw. lokalny aktyw partyjny narodowoci polskiej lub niemieckiej przesiedlano do Kazachstanu43. Nie zachoway si natomiast dokumenty, ktre by pokazyway, jak powysza sprawa miaa si w ssiednim obwodzie kijowskim. Nie mona jednak wykluczy definitywnie, e i tu zdarzay si takie przypadki skrelania z list, jak to miao miejsce w obwodzie winnickim. Pierwsza tura wywzek przebiegaa zgodnie z planem midzy 20 maja a 5 czerwca 1936 r. Z obwodu winnickiego, zgodnie z wczeniejszymi zamierzeniami, udao si wysiedli 2250 polskich i niemieckich rodzin. Wrd okrgw, ktre wwczas ucierpiay najbardziej, by okrg szepetowski. Wysiedlono z niego wwczas mieszkacw 1677 gospodarstw, czyli prawie 8 tys. Polakw44. Deportowan ludno zakwalifikowano do nastpujcych kategorii:
aktyw religijny 123 rodziny, kuacy 203 rodziny, przemytnicy 270 rodziny, osoby majce powizania rodzinne za granic 420 rodzin, pozostay element antysowiecki 518 rodzin45.
Przygotowanie i przebieg deportacji traktowane byy jak wydarzenia o znaczeniu strategicznym. Wszystkie sprawy z nimi zwizane trzymano w cisej tajemnicy. Regularn kontrol nad przebiegiem przymusowych przesiedle i sporzdzanie
pisetnik kochonik-przodownik pracy, ktry zdoa wyhodowa 500 kg burakw cukrowych z 1 ha pl kochozowych (W.K.) 42 H. Stroski, Represje stalinizmu , s. 194. 43 O. Rublov, V. Reprincev, op.cit., s. 139-141. 44 ChOAP, f. 458, op. 1, spr. 423, ark. 7-8. 45 Ibidem, ark. 7-8.
55
sprawozda o nastrojach wrd Polakw dokonywano co pi dni46. Ponadto, w sposb szczeglnie uwany, komisje dobieray kierownikw transportw. Wrd kandydatw wybierano aktywistw rnych szczebli. Jak pisze H. Stroski: wszyscy mianowani dowdcy transportw wyruszajcych wiosn 1936 r. z okrgu szepetowskiego byli czonkami partii, a wedug narodowoci Rosjanami i Ukraicami. Dowodzili uzbrojonymi stranikami, a ich gwne zadanie polegao na dostarczeniu Polakw na miejsce osiedlenia w Kazachstanie47. Jesieni 1936 r. w obwodzie winnickim wysiedlenia Polakw do Kazachstanu nabray jeszcze wikszego zasigu. Do deportacji w poowie wrzenia wyznaczono 5185 rodzin obu narodowoci48, czyli okoo 25 tys. osb. Przesiedlanym rodzinom pozwalano zabra prawie cay dobytek, wcznie ze zwierztami hodowlanymi. W celu spakowania si i przygotowania do dalekiej drogi zawiadamiano je 7-8 dni wczeniej. Obiecano nawet rekompensat pienin za zostawione mienie i zasiewy49. Agitatorzy partyjni jeszcze na Ukrainie obiecywali deportowanym, e na nowym miejscu zamieszkania w Kazachstanie odbdzie si osiedlenie na wolnych terenach sowchozw hodowlanych, liczcych po 25 ha na gospodarstwo oraz, e ludno ta zostanie zwolniona z podatkw i dostaw obowizkowych zboa, ziemniakw i misa na 3 lata. Uzyska take moliwo korzystania z kredytw pastwowych na dogodnych warunkach. Ponadto zapowiadano, e w nowych osiedlach rozbudowana jest sie handlowa, suba zdrowia, placwki kulturalne, a domy i budynki gospodarcze otrzymuje si na dugoterminowe, omioletnie spaty50. O ul-
WOAP, f. P-136, op. 3, spr. 362, ark. 21. Podano rwnie konkretne daty, w ktrych sprawozdania te powinny trafi do komisji obwodowej. Mianowicie: 25 i 30 czerwca, 5, 10, 15 i 20 sierpnia. 47 H. Stroski, Represje stalinizmu, s. 192. 48 W tej sytuacji rwnie mamy do czynienia ze sprzecznymi liczbami. Na pocztku dokumentu mamy zadeklarowan liczb 5185 rodzin polskich, natomiast suma rodzin wysiedlanych z poszczeglnych miejscowoci wg listy przytoczonej poniej w dokumencie jest mniejsza o 10 rodzin, czyli wynosi 5175 rodzin. Por. WOAP, f. P-136, op. 3, spr. 362, ark. 24-35. 49 Sekretarz karagandzkiego obwodowego komitetu partii M.K. Ammosow prosi KC KP(b)U w jednym z listw do Stalina o wydanie polecenia, by nowo wywoone partie kontyngentu zabieray ze sob dostateczn liczb byda pocigowego i mlecznego, byki reproduktory, sprzt rolniczy i uprz ze wzgldu na sabe przygotowanie caej operacji. Zob. S. Ciesielski, op.cit.; A. Zukaszewa, Ksztatowanie si polskiej diaspory w Kazachstanie w wietle archiwaliw (19261956), Archeion, t. 69, Warszawa 1998, s. 142. 50 H. Stroski, Represje stalinizmu, s. 191.
46
56
WIKTORIA KUDELA
gach tych nie mogo by mowy po przyjedzie na nowe miejsce osiedlenia, gdy jak si okazao w trakcie deportacji, Kazachska SSR nie bya odpowiednio przygotowana, by przyj tak ilo osb i tym bardziej zagwarantowa jej chocia najniszy standard yciowy. Jak podaje w jednym ze swych raportw Ludowy Komisarz Spraw Wewntrznych ZSRR Genrich Jagoda, opisujc sytuacj do momentu spisania jego sprawozdania czyli 14 lipca 1936 r., sytuacja mieszkaniowa w okrgach, do ktrych deportowano ludno z USRR, nie bya zadowalajca. Niejednokrotnie, tu po przyjedzie na nowe miejsce osiedlenia, przesiedlecy musieli sobie stawia domy od nowa. Zabudowy uytku publicznego, takie jak szpitale, szkoy, piekarnie, anie i studnie, nie budowano w ogle z powodu braku odpowiednich materiaw, a szczeglnie drewna. Najbardziej kopotliwym zaskoczeniem dla pracownikw NKWD majcych zakwaterowa deportowanych i podzieli midzy nich ziemie, okaza si fakt, e rednio na jedn rodzin przyby z USRR przypadao 4,8 osoby, a nie 3, jak przewidywao partyjno-rzdowe rozporzdzenie dotyczce deportacji ludnoci polskiej i niemieckiej do Kazachstanu. Dla mieszkacw wysiedlonych z 1900 gospodarstw, ktrzy przyjechali do Kazachstanu pod koniec czerwca zabrako z tego powodu ziemi. O braku organizacji wiadczy te spory poziom miertelnoci wrd deportowanych w pierwszym roku, gwnie ze wzgldu na trudne warunki bytowe i klimatyczne51. Jakie byo zaskoczenie tych, ktrzy po dugiej drodze w towarowych wagonach przybywali do Kazachstanu. Rzeczywisto, ktr poznali dopiero na miejscu, wrd bezkresnych stepw, w surowym klimacie, bez dachu nad gow, okazaa si kontynuacj kary, rozpocztej jeszcze na Ukrainie52. Same przesiedlenia za kadym razem coraz bardziej przypominay czystk etniczn, gdy bezwzgldnie dono do oczyszczenia pasa przygranicznego z ludnoci polskiej i niemieckiej. Podczas kilku fal przesiedleczych przed II wojn wiatow, pozostaa w pasie przygranicznym
Ibidem, s. 191. Szerzej o yciu Polakw na zesaniu mona zob. Polacy w Kazachstanie, red. S. Ciesielski, A. Kuczyski, Wrocaw 1996 oraz S. Ciesielski, op.cit.
52
51
57
jedynie nieznaczna liczba rodzin polskich i niemieckich z mczyznami zdolnymi do pracy. Wikszo deportowanych na mocy kwietniowego postanowienia RKL ZSRR przybya na miejsce osiedlenia we wrzeniu, natomiast 11 padziernika 1936 r. planowane przesiedlenie Niemcw i Polakw z Ukrainy uznano za zakoczone53. Dokadnie nie wiadomo ilu Polakw wysiedlono wwczas, bowiem dokumenty, podajce narodowociowy skad deportowanych uwzgldniay najczciej liczb rodzin, a nie osb. Moemy jedynie przypuszcza w oparciu o dostpne ukraiskie i rosyjskiej akta archiwalne, e w 1936 r. deportacje z Ukrainy do Kazachstanu jako rodek represji zastosowano w stosunku do 14 048 rodzin liczcych 69 293 osoby54. Wtedy mona byoby podeprze te szacunki informacj zamieszczon w licie przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych Kazachskiej SRR Uraza Isajewa do przewodniczcego RKL ZSRR Wiaczesawa Mootowa z 22 kwietnia 1937 r. O gospodarczym urzdzeniu przesiedlonych do Kazachstanu gospodarstw niemieckich i polskich:
W drugiej poowie 1936 r. do obwodw karagandzkiego i plnocnokazachstaskiego Kazachskiej SRR przesiedlono z nadgranicznych rejonw Ukrainy 14 048 rodzin (Niemcw i przewanie Polakw). Rodziny te rozmieszczono na niezagospodarowanych terenach, gdzie nie byo adnych osad. Te rodziny stworzyy 37 nowych osad55.
Stanisaw Ciesielski, wskazujc na bdy we wczesnych pracach M. Bugaja oraz kilku innych demografw ukraiskich przytaczanych w dotychczasowych pracach polskich historykw podaje natomiast, i przesiedlono wtedy do Kazachstanu ok. 42 tys. Polakw56. Jednake obie te liczby wydaj si by zanione, poniewa prace badaczy kazachskich lub korzystajcych z archiww w Kazachstanie (np. M. Gawcki57), poda-
I. Vynnyenko, Ukrana 1920-1980. Deportacji, zaslann, vyslann, Kiv 1994, s. 40. Cyt. za: N. Bugaj, Deportac naselenn, s. 34. 55 Ibidem, s. 36-37. 56 S. Ciesielski, op.cit. 57 M. Gawcki, Charakter zmian zbiorowoci polskiej w strukturze etnicznej Kazachstanu wspczesnego, Przegld wschodni, 1994, z. 2 (10), s. 175.
54
53
58
WIKTORIA KUDELA
j, e w okresie midzy rokiem 1926 a rokiem 1939 liczebno ludnoci w Kazachstanie wzrosa o ponad 1 647 000 osb58, przy czym liczba Kazachw zmniejszya si o poow. Liczba Niemcw natomiast zwikszya si o 35 tys. osb, a Polakw o prawie 100 tys. osb59. Dane te pokrywaj si z szacunkami H. Stroskiego, ktry opiera si na dokumentach opracowanych przez M. Gawckiego znajdujcych si w Kokczetawskim Obwodowym Archiwum. Dokumenty te mwiy o tym, e oglna liczba deportowanych z Ukrainy wyniosa blisko 20 tys. rodzin. W rezultacie liczb represjonowanych naley szacowa na 96 tysicy, z czego liczba Polakw moe siga nawet 70 tys.60. Ciko obliczy ile z tej liczby przypadao na obwd winnicki. Moglibymy przyj w oparciu o dokumenty przechowywane w Winnickim Obwodowym Archiwum Pastwowym, e ok. 1936 r. do Kazachstanu wywieziono z obwodu winnickiego mieszkacw 9112 gospodarstw, w tym polskich mogoby by nawet prawie 9000, czyli mniej wicej 43 tys. Polakw, poniewa Niemcy na Podolu stanowili zdecydowan mniejszo, zamieszkujc gwnie obwd kijowski (patrz: Wykres 4).
Wykres 4. Skad etniczny ludnoci zamieszkujcej guberni podolsk w 1924 roku wg oblicze NKWD
3000000 2500000 2000000 1500000 1000000 500000 0 liczba ludnoci Ukraicy 2881741 Rosjanie 13614 ydzi 117754 Polacy 48999 Niemcy 194
rdo: Nacionalnyj sostav sovetskoj Ukrainy, red. N.A. elnakevi i dr. sotrudnikov NKWD USSR, Harkov 1925, s. 48. Do Kazachstanu w tym okresie deportowano rwnie Ukraicw, Czeczenw, Gruzinw, Koreaczykw, Ormian oraz przedstawicieli innych narodowoci. Zob.: A.N. Alekseenko, Naselenie Kazahstana v 1926-1939 gg. [na:] http://new.hist.asu.ru/biblio/histdem/1.html, 03.07.2006. 59 Ibidem, passim. 60 H. Stroski, Represje stalinizmu, s. 204.
58
59
Nie moemy by jednak pewni ukazanych szacunkw, bowiem w cytowanym ju wielokrotnie przez nas Pimie-instrukcji sekretarza Winnickiego komitetu Obwodowego KP(b)U, W. Czerniawskiego o przygotowaniu do wysiedlenia z pasa przygranicznego do Kazachstanu politycznie wtpliwych i obcych pod wzgldem klasowym osb narodowoci polskiej i niemieckiej, regulujcym deportacje wrzeniowe, oprcz wspomnianych ju faktw, zwraca na siebie uwag zdanie, w ktrym powinny by wpisane liczby:
z waszego rejonu planujemy wysiedli --- 61.
Wiemy ponadto, e pismo to jest kopi cile tajnego dokumentu, podlegajcego natychmiastowemu zwrotowi do nadawcy. Moemy jedynie przypuszcza, e z kadego rejonu, jesieni 1936 r. planowano wysiedli do Kazachstanu kilkaset osb, ale ciko jest bliej sprecyzowa dokadn ilo. Wobec tego, nie moemy zaufa liczbie rodzin podanej przy jesiennych deportacjach, zwaszcza, e liczba podana w nagwku nie zgadza si z liczb podan w rozpisze na poszczeglne rejony i okrgi62. Wspominalimy ju o tym wyej (patrz przypis 104). Ciekaw perspektyw dla tego typu bada moe si okaza sporzdzenie szerszej kwerendy w archiwach w Kazachstanie, gdy poprzez informacje na temat iloci osb, ktra dotara do miejsca zsyki, mona byoby precyzyjniej oszacowa liczb ofiar tej fali deportacji, w tym take przybliy ile osb zostao wywiezionych z samego tylko obwodu winnickiego. Polacy i Niemcy wysiedleni do Kazachstanu otrzymywali na miejscu status tzw. specjalnych przesiedlecw czyli tzw. specposelency ()63, cofnity dopiero na mocy decyzji rzdu ZSRR z 17 stycznia 1956 r. Dokument ten wspomina jednak jedynie o 23 519 wysiedlonych Polakach i czonkach ich rodzin, a co jeszcze gorsze nie oznacza ani przywrcenia skonfiskowanego na Ukrainie mienia, jak
61 62
WOAP, f. P-136, op. 3, spr. 362, ark. 18. Ibidem, ark. 24-35. 63 A.N. Alekseenko, op. cit.
60
WIKTORIA KUDELA
i prawa powrotu do obwodw, z ktrych zostali wywiezieni64. Wielu deportowanych w ogle nie doyo do czasw odwily i nie doczekao si rehabilitacji. Dopiero ich dzieci i wnuki, ju jako turyci przyjedali zobaczy ojczyste strony65. III.4. Czy deportacje Polakw zakoczyy si w 1936 roku?
Niestety do dnia dzisiejszego nie dotarlimy w archiwach do akt, ktre by potwierdzay to, e wysiedlenia kontynuowano po 1936 r., i e miejscem docelowym pozostawa nadal Kazachstan, mimo i spotykamy wzmianki o pniejszych deportacjach we wspomnieniach wiadkw.
Miaam tylko 9 lat, dlatego niewiele pamitam, ale rodzice w domu czsto o tym mwili szeptem. Polakw ze wsi wysiedlano i w 1936, i po nocach zabierali w 1937. Wysiedlili rodzin Dubowicza Nikodema, gdzie teraz mieszka Jakowczuk, a to przecie by kuzyn mojej mamy. Jeszcze Dubowicza Jzefa te wysali z tej chaty, w miejsce, ktrej wybudowa wasn w latach 60-ch Fiodor Zacharczuk. Tam gdzie teraz Makar Otarczuk mieszka, tam by Studiski. Wielu Polakw wtedy wysano66.
Po drugie, zdecydowana wikszo autorw polskich jest zdania, e wywzki Polakw do Kazachskiej SRR z Ukrainy trway konsekwentnie do pocztku II wojny wiatowej67. Jednake literatura przedmiotu ze wzgldu na dugie lata wiadomego zatajania prawdy historycznej podaje nieraz sprzeczne ze sob dane68. H. Stroskiemu udao si odkry w zbiorach Pastwowego Archiwum Obwodu Chmielnickiego dokumenty wskazujce na to, e tu przed II wojn wiatow odbywao si wysiedlanie Polakw mieszkajcych na wschd od Zbrucza. Ludnoci
O sntii ogranienij po specposeleni lic polskoj nacionalnosti, vyselennyh v 1936 g. iz pograninyh s Polej rajono Ukrainskoj SSR [na:] http://www.rau.su/observer/N10-11_94/18.htm, 14.07.2006. 65 .D. Kozelskij, Girka doroga specpereselencv sela Ledianky krasylvskogo r-n do Kazahstanu [w:] Polky na Hmelnyin,s. 361-371. 66 Relacja Bronisawy Ciupy spisana przez J. Kozielskiego zob. .D. Kozelskij, Girka doroga specperesekencv sela Lenki krasilvskogo r-n do Kazahstanu [w:] Polki na Hmelniin, s. 361-362. 67 M. Iwanow, op cit., s. 388-394. 68 H. Stroski, Represje stalinizmu, s. 204.
64
61
polskiej nie deportowano jednak ani do Rosji, ani do Kazachstanu, ale na ziemie zabrane wczeniej Rumunii:
Ludno polsk razem z ukraisk kierowano do nowo powstaych obwodw akermaskiego, izmailskiego i do Besarabii, na ziemie zabrane Rumunii. Pocztkowo mogo si wydawa, e to przesiedlenie nie ma adnego zwizku ze sprawami narodowociowymi, ale po gbszym zbadaniu materiaw spotykamy nazwy tych samych polskich wsi. Poza tym przebieg akcji przypomina bardzo deportacje z lat 1935-1936 listy nazwisk, harmonogramy odpraw transportw itd.69.
Trudno jednak zweryfikowa te dane bez dalszych skrupulatnych studiw archiwalnych. Obecny stan bada pozwala nam w tej sprawie jedynie na stwierdzenie, e w latach 1937-1938, a wic w okresie szczeglnego nasilenia terroru, dominoway inne formy represji ni deportacje, na przykad kierowanie do obozw pracy oraz masowe egzekucje.
III.5. Skutki deportacji
Przymusowe przesiedlenia ludnoci polskiej w latach trzydziestych, byy czci skadow polityki narodowociowej stalinizmu. Ich konsekwencje byy bardzo dotkliwe dla caej polskiej wsplnoty etnicznej, bowiem czsto koczyy si fizyczn zagad. Kolejne fale deportacji, Wielki Gd lat 1932-1933 i represje 1937-1938 doprowadziy do tego, e ilo Polakw USRR zmniejszya si o 120 tys. w stosunku do danych z 1926 roku i w roku 1939 byo ich ju jedynie 357,7 tysicy70. Tzw. oczyszczenia terytorium przygranicznego z politycznie nieprawomylnego polskiego elementu kontrrewolucyjnego ze wzgldw obronnych, doprowadzio do zagady setek tysicy ludzi, ktrych najwiksz win bya ich polsko71. Dla Polakw, rzucenie w zupenie obce pod wzgldem etnicznym rodowisko, byo w zasadzie skazaniem na
69 70
Ibidem, s. 205. V. Sergjuk, op.cit., s. 280. 71 B.V. yrko, Poltyne tavro, s. 74.
62
WIKTORIA KUDELA
asymilacj, gdy pozbawiajc ich miejsc staego zamieszkania, rozerwano ich wizi kulturowo-obyczajowe z rodakami. Do dzi deportacje tkwi w zbiorowej pamici i wiadomoci jako surowa kara za polsko, przywizanie do tradycji i wiary ojcw. Samo sowo Kazachstan pozostawio gboki lad w wiadomoci i pamici Polakw, niezalenie od miejsca ich zamieszkania. Natomiast dla ich rodakw zarwno w Kazachstanie, jak i na wschd od Zbrucza na zawsze pozostanie najwikszym i najokrutniejszym wizieniem pod goym niebem.
PODSUMOWANIE
Celem niniejszej pracy byo zastanowienie si nad jedn ze stron polityki okresu stalinowskiego, nad celowym rozproszeniem po caym ZSRR jednej z najliczniejszych mniejszoci narodowych, zamieszkujcych terytorium pastwa sowieckiego. W ramach moliwoci bya to rwnie prba opisania genezy, przebiegu i skutkw deportacji na przykadzie obwodu winnickiego. Analiza zostaa rozpoczta od ustalania liczby ludnoci polskiej, zamieszkujcej obwd winnicki. W zwizku z tym naleao sign po materiay uzyskane dziki spisom ludnoci. W pewnym momencie rozwaa mona byo wycign wniosek, e jest to metoda nieskuteczna, poniewa w badanym okresie zdarzay si czste zmiany toponimiczne i przede wszystkim terytorialne, bowiem przeksztaceniom nieustannie podlegay granice obwodu winnickiego. Dane uzyskane z kadego ze spisw, dezaktualizoway si przed kolejnym spisem. Poza tym wyniki radzieckich spisw ludnoci czsto nie odpowiaday rzeczywistoci. Do tego samego wniosku mona byo doj poprzez analiz materiaw pochodzcych z archiwum winnickiego, bdcych obliczeniami pracownikw tzw. polbiura, istniejcego przy Gubernialnym Oddziale Owiaty Narodowej. Naley jednak doda, e wielu badaczy polskich, ukraiskich i rosyjskich nadal opiera swoje szacunki na spisach ludnoci, w sposb szczeglny ufajc spisowi z 1926 r., wedle ktrego w grudniu 1926 r. na Ukrainie miao mieszka 476 tys. Polakw, przy czym w obwodzie winnickim 192 tys. Jednak i t liczb uwaa si za zdecydowanie zanion. Spis z 1937 r. podaje, e na Ukrainie mieszkao wwczas tylko 357,7 tys. Polakw, co rwnie nie jest szacunkiem prawdopodobnym. W niniejszej pracy prbowalimy dotrze do odpowiedzi na pytanie, co mogo sta si powodem tej powanej zmiany skadu narodowociowego w ZSRR. Bowiem w zakresie polityki narodowociowej, przynajmniej w pocztkowym okresie mamy sporo dokumentw archiwalnych wskazujcych na imponujc ilo szk i placwek kulturalnych w okresie pocztkowym. Stopniowo jednak zmniejszaa si ona wraz z odejciem od polityki korenizacji. Ju wtedy mwiono o sztucznie stworzonych polskich szkoach, argu-
64
WIKTORIA KUDELA
mentujc to rzekomo nieznaczn iloci Polakw na Podolu, podczas gdy powszechna miaa by obecno ukraiskich katolikw, zatem powodw do przeprowadzenia tzw. polraboty nie byo. W ten sposb mona byo doj do wniosku, e radykalna zmiana polityki w stosunku do radzieckich Polakw nastpia wraz z przejciem ugrupowania Stalina do fazy forsownej kolektywizacji, do ktrej rodowisko polskie odnioso si bardzo niechtnie. Wwczas akcj przesiedlecz, ktra oficjalnie miaa przymusowy charakter, zaczto traktowa jak jedn ze skuteczniejszych metod prowadzenia polityki narodowociowej1. Tym sposobem prbowano przerzedzi mieszkajcy w pasie przygranicznym kontrrewolucyjny element polski i niemiecki i przetasowa go porzdnymi obywatelami ZSRR narodowoci rosyjskiej albo ukraiskiej, zamieszkujcymi obwody charkowski, doniecki, dniepropietrowski i nawet potawski. Pierwsze wysiedlenia miay miejsce ju w latach 1930-1933 i odbyway si w ramach wspomnianej akcji likwidacji klasy kuakw. Kryterium stanowiy wwczas czynniki socjalne, rzadziej natomiast brano pod uwag wzgldy etniczne i ciko jest wobec tego ustali liczb przesiedlonych Polakw. Na podstawie akt archiwalnych, ktrymi dysponuje wspczesny badacz tej problematyki mona natomiast sprbowa odtworzy sposb, w jaki podejmowano tak yciowo wane decyzje dla Polakw obywateli radzieckich. Pocztkowo Politbiuro KC KP(b)U zgaszao propozycj o przesiedleniu pewnej iloci osb narodowoci polskiej do komitetu partyjnego w wybranym przez niego obwodzie. Nastpnie, po otrzymaniu zgody od obwodowego komitetu partyjnego, ich wsplna decyzja trafiaa do KC WKP(b), skd musiaa przej do KC KP(b)U, gdzie zapadaa decyzja ostateczna. Realizacja akcji przesiedleczej zostawaa nastpnie powierzana organom NKWD oraz poprzez obwodowy komitet partyjny, komitetom rejonowym, ktre to z kolei wcigay w prace organizacyjne wybrane placwki medyczne i owiatowe czy te instytucje rolnicze2.
1 2
V. Sergjuk, op.cit., s. 279. B.V. yrko, Poltine tavro, s. 74.
Podsumowanie
65
Mechanizm realizacji decyzji o przesiedleniach z obwodu winnickiego do obwodw wschodnich.

4
KC KP(b)U
POLITBIURO KC KP(b)U
2/5
OBWODOWY KOMITET PARTYJNY
KC WKP(b)
7
REJONOWE KOMITETY PARTII
INSTYTUCJE PLACWKI INSTYTUCJE MEDYCZNE OWIATOWE ROLNICZE
NKWD
Nastpna fala deportacji ludnoci polskiej, otwierajca pocztek akcji poprawy bezpieczestwa pasa przygranicznego, prowadzona w sposb rwnie bezwzgldny, miaa miejsce w 1935 r. Polakw wysiedlano wwczas do wschodnich rejonw USRR. Jej ofiarami pado ponad 9 tysicy gospodarstw, czyli okoo 40 tysicy osb, w tym ponad poowa pochodzia z obwodu winnickiego. Po antypolskiej kampanii propagandowej, wiosn 1936 r. rozpoczy si masowe represje polegajce na wysiedleniu polskiego i niemieckiego elementu kontrrewolucyjnego poza granice USRR. Podstaw deportacji stanowia uchwaa Rady Komisarzy Ludowych ZSRR z 28 kwietnia 1936 r., podajca liczb podlegajcych jej gospodarstw polskich i niemieckich wstpnie na 15 tys., czyli w sumie ok. 45 tys. osb. W drugiej poowie 1936 r. do KSRR przesiedlano przewanie Polakw i jednak nieco mniej Niemcw3. Poza ludnoci chopsk z pasa przygranicznego, wysiedlenia te dotkny take rodziny
N. Bugaj, Deportac naselenn, s. 36-37.
66
WIKTORIA KUDELA
polskie z miast: Poskirowa, ytomierza, Nowogrodu Woyskiego, Winnicy, Berdyczowa i kilku innych. Podsumowujc ca akcj, NKWD oszacowao, e rednia liczba osb w gospodarstwach poddawanych deportacji stanowia 4,8 osoby, a nie 3 (zgodnie z poprzednimi obliczeniami), co automatycznie zwiksza liczb ofiar w stosunku do szacunkw poprzednich. Pozwala to wraz z opracowanymi niedawno przez M. Gawckiego aktami z archiwum w Kokczetawie w sposb wiarygodny podawa, e deportacje 1936 roku objy blisko 20 tys. gospodarstw. W rezultacie, liczb represjonowanych naley szacowa na 96 tysicy, z czego liczba Polakw moe siga nawet 70 tysicy, a w tym okoo 43 tys. z obwodu winnickiego4. Jest to szacunek wyszy ni te pojawiajce si w wikszoci literatury fachowej, ktra zwykle opiera si na wyjciowym dokumencie deportacyjnym, a nie kocowej dokumentacji sprawozdawczej. Deportacje przeprowadzone w 1936 r. nie zakoczyy represji wobec ludnoci polskiej na Ukrainie. Polacy trafiali na zesanie nadal, natomiast ju nie jako odrbna grupa etniczna. W tej sprawie panuje kilka rnych hipotez, jednake dysponujemy zbyt maym zasobem rdowym by sprbowa okreli ilu byo wwczas przesiedlonych Polakw i gdzie ich wywoono. H. Stroski przypuszcza np., e mogy to by tereny Besarabii. Wywoona ludno podlegaa wyranemu rozproszeniu, co bardzo szybko powodowao jej asymilacj i zacieranie wszelkich cech narodowociowych. Wymierzone przeciw Polakom represje, nabray charakteru czystki etnicznej, gdy dyy albo do totalnej zagady albo do cakowitej asymilacji ludnoci poprzez przymusow rusyfikacj. Nie wydaje si jednak, eby byy one dramatycznym dowodem szczeglnej nienawici Stalina do Polakw, poniewa ludobjcza polityka dotkna nie tylko Polakw w ZSRR, ale take przedstawicieli innych mniejszoci narodowych zamieszkujcych w pastwie rad w latach trzydziestych XX w. Reasumujc, warto powiedzie te o perspektywach i ogromnych korzyciach dla literatury przedmiotu, jakie przyniosaby kwerenda kocowej dokumentacji sprawozdawczej w archiwach ukraiskich, rosyjskich i kazachskich. Niezmiernie wa4
H. Stroski, Represje stalinizmu... , s. 204.
Podsumowanie
67
nym dla opisania chociaby sposobu ycia, ktre wysiedleni Polacy prowadzili w miejscu zesania, s te wspomnienia ofiar deportacji. Historycy ukraiscy spisuj jedynie wspomnienia wiadkw wysiedle lub tych zesacw, ktrzy po drugiej wojnie wiatowej wracali w rodzinne strony. Jest tego jednak niewiele. Badacze rosyjscy mogliby zaj si wspomnieniami Sybirakw. Natomiast badacze polscy otrzymali bezcenn szans w postaci repatriantw z Kazachstanu. Mimo to, nie powstay jednak ani muzea upamitniajce te wydarzenia, ani te adna ksiga wspomnie o losach Polakw w Kazachstanie. Funkcj t dzisiaj peni publikacje polonijne oraz organizowane przez Poloni imprezy kulturalne.
69
BIBLIOGRAFIA
I. Archiwalia: 1. Centralnyj Deravnij Arhv Gromadskych Organizacji Ukrany Centralne Pastwowe Archiwum Instytucji Spoeczbych Ukrainy (m. Kijw, Ukraina): CPAISU, f. 1, op. 16, od.zb. 11, ark. 294; Ibidem, spr. 12, ark. 39, 44, 66, 343; Ibidem, spr. 13, ark. 49-50, 53.
2. Hmelnyckyj Oblasnyj Deravnij Arhv Chmielnickie Obwodowe Archiwum Pastwowe (m. Chmielnicki, Ukraina): ChOAP, f. P-926, op.1, spr. 10, ark. 34, 117-118; Ibidem, f. 458, op. 1, spr. 423, ark. 7-8.
3. Vnnickij Oblasnij Deravnij Arhv Winnickie Obwodowe Archiwum Pastwowe (m. Winnica, Ukraina): WOAP, f. R-254, op. 1, ark. 11, 133, 152-154, 271; Ibidem, f. P-136, op. 3, spr. 362, ark. 18 - 21, 24-35; Ibidem, op. 1, od. zb. 80, ark. 137; Ibidem, f. P-29, op. 1, od. zb. 20, ark. 11, 29; Ibidem, R-595, op. 11, od. zb. 120, ark. 313, 332.
4. Rosyjski historyk M. Bugaj na stronie: http://www.rau.su/observer/N1011_94/18.htm, opublikowa wszystkie postanowienia Rady Komisarzy Ludowych odnonie akcji przesiedleczych oraz deportacji byych obywateli wojewdztw wschodnich II RP w czasach II wojny wiatowej. Zamieci tam take kilka innych akt (w caoci albo w formie skrconej), znajdujcych si obecnie w archiwach Federacji Rosyjskiej. Cytowane dokumenty: Postanovlenie nr 776-120 Soveta Narodnyh Komissarov Soza SSR s 228 aprel 1936 g. O vyselenii s Ukrainskoj SSR i hozjstvennom ustrojstwe v Karagandinskoj oblasti Kazahskoj SSR 15 000 polskih i nemeckih hozjstv; O sntii ogranienij po specposeleni lic polskoj nacionalnosti, vyselennyh v 1936 g. iz pograninyh s Polej rajonov Ukrainskoj SSR.
70
II Wydawnictwa rdowe: Holod 1932-1933 rokiv na Ukraini: oczyma istorykiv, mowoju dokumentiw, Kiv 1990; Naconalni menny Ukrany: polityko-pravovyj aspekt, red. M. Panuk, Kiv 2000; Poltyn repres na Podlili (20-30- roki XX st.). Zbrka dokumentv, red. .G. Palamar, Vnnic 1999; Poloenn pro Vddl naconalnih menostej NKVS: Postanova VUCVK od 25 ovtn 1922, Vst VUCVK, 1922, dn. 17 listopada. V. Lenin, Sobranie soinenij, t. 19, Naconalnyj vopros (1910-1920), Moskva 2001; L. Vojslavskij, Vospominani iz uedego stoleti, Harkov 2002; Lub te [na:] http://www.sakharov-center.ru/asfcd/auth/auth_pages.xtmpl, 26.11.2006. III Monografie: L. kubova, Socialno-ekonomine stanovye etninych menyn v USRR v 20-30-ti roky XX st., Kiv 2004; B. Babij, Ukrainska radianska derava v period vidbudovy narodnogo gospodarstva 1921-1925, Kiv 1968; L. Boltenkova, Internacionalizm v dejstvii, Moskva 1988; N. Bugaj, Narody Ukrainy v Osoboj papke Stalina, Moskva 2006; T. Burmistrova, Zerna i plevely: nacionalnaja politika SSSR. 1917-1984, Sankt-Peterburg 1993; B. yrko, Nacionalni menyny v Ukraini 20-30-ti roky XX st., Kiv 1995; T. romenko, Polska nacionalna meyna v Ukraini v 20-30-ti roky XX st., Kiv 1994; I. Groev, Istorieskij opyt KPSS v osuestvleniji leninskoj nacionalnoj politiki, Moskva 1967;
71
M. Iwanow, Pierwszy nard ukarany. Polacy w Zwizku Radzieckim 19211939, Warszawa-Wrocaw 1991; E. Koodziej, Dzieje Polonii w zarysie 1918-1939, Warszawa 1991; Korotk pdsumki perepisu naselenn Ukrani 17 grudn roku 1926. Statistika Ukrani, nr 124, Harkv 1928; I. Kostko, Polskoe nacionalne meninstvo v SSSR (1920-e gody), Moskva 2001; M. Kulienko, Rascvet i sblizenije nacij v SSSR. Problemy istorii I metodologii, Moskva 1981; G.A. Ltvort, Vnnickyj oblasnyj deravnyj arhv. Putvnyk, red. idem, Vnnic 1960; Nacionalnyj sostav sovetskoj Ukrainy, red. N.A. elnakevi i dr. sotrudnikov NKWD USSR, Harkov 1925; V. Nesterenko, Nacionalni vidnosyny na Podilli v 20-30 roky XX st., ernivci 1988; V.M. Nkolskij, Represivna dlnst organv deravno bezpeki SRSR v Ukran (knec 1920-h 1950-t rr.). storiko-statistine dosldenn, Doneck 2003; Poltinij teror terorizm v Ukran XIX-XX st. storini narisi, Kiv 2002; W. A. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocaw 2001; H. Stroski, Represje stalinizmu wobec ludnoci polskiej na Ukrainie w latach 19291939, Warszawa 1998; Idem, Zlet i padinnia. Polkyj nacionalnyj rajon v ukraini u 20-30-ti roky, Ternopil 1992; M. nge, R. Binner, Kak teror stal bolym. Sekretnyj prikaz 00447 i tehnologi ego ispolneni, Moskva 2003; Vsesoznij perepys naselenn 1939 roku, red. V.V. Rudnyckyj, Kiv 1939; N. Vert, Istri Sovetskogo Gosudarstva. 1900-1991. tum. N.V. Buntman, Moskva 2002, passim.
72
IV Artykuy: A.N. Alekseenko, Naselenie Kazahstana v 1926-1939 gg. [na:] http://new.hist.asu.ru/biblio/histdem/1.html, 03.07.2006; L. kubova, Centralna koms naconalnih menin (CKNM) Pri VUCVK ta mscev opgani. 1924-1934 rr., [na:] http://www.history.org.ua/zbirnyk/14/16.pdf, 24.07.2006; O.G. Baan, Doba velikogo teroru v Ukran. Mechanizm realizacji [w:] Istoria Ukrany. Malovdom mena, pod, fakty. Zbiornyk naukowyh prac, vyp. 29, Kiv 2005; O. Bilobrovec, Polky Volodariniv v roky represj [w:] Poltyn repres na Podll v XX st. Materaly mnarodno naukowo-praktino konferenc. Vnnyc, 23-24 listopada 2001 r., Vnnic 2002, s. 80-83; M. Bugaj, Specjalna teczka Stalina. Deportacje i reemigracja Polakw, Zeszyty Historyczne nr 107, Pary 1994; Idem, Beria-Stalinu. Nastojam dokladyvaju... [w:] Kniga istorieskih sensacij, red. A. Saharov, Moskva 1989, s. 89-92; Idem, Deportac naselenn z Ukrani, Ukranskij storinij urnal 1990, nr 10; S. Ciesielski, Deportacje Polakw z Ukrainy w 1936 r. [w:] Wrocawskie studia z historii najnowszej, t. IV, red. W. Wrzesiski, Wrocaw 1997; Idem, The Tragedy of Poles in USRR - Thirties-Forties [w:] Versions and Controversions of the History of Peoples of Soviet Union (1917-1991). Seven Decades of a Terrible State (Reality, Mythes, Sekrets), red. S.M.Tchervonnaya, Moscow 1998; Idem, Z Ukrainy w kazachstaskie stepy, Zesaniec. Pismo Rady Naukowej Zarzdu Gwnego Zwizku Sybirakw 2001, nr 6; Idem, Masowe deportacje w ZSRR - charakterystyka wybranych aspektw zjawiska, Dzieje Najnowsze 2001, nr 3; Idem, Deportacja Polakw z Ukrainy do Kazachstanu w 1936 r., [na:] http://www.sciesielski.republika.pl/losy/depkaz.html, 01.08.2006;
73
B.V. yrko, Nacmen? Znayt voroh. Problemy nacionalnych menyn v dokumentach partijnych i radanskych organiv Ukrainy v 20-30-ch rr., Z archiviv VUCK-GPU-NKVS-KDB, 1995, nr 1-2, s. 95-111; Idem, Z istorii borotby Komunistynoji partii Ukrainy za zdijsnennia rie XII zjizdu RKP(b) u galuzi nacionalno-derawnoho budivnyctva, Ukraiskyj Istorynyj urnal, 1983, nr 3, s. 68-75; Idem, L. Polovyj, Nacionalni menyny ukriskoho sela v umovach kolektyvizacji, Ukraiskyj Istorynyj urnal, 1993, nr 4/6, s. 64-69; Idem, V. Maroko, Nacionalni vymiry holodomoru v Ukraini 1932-1933 rr. Dokumentaln rozpovid, Vidrodennia, 1993, nr 8, s. 57-65; Idem, Nacionalni menyny v Ukraini 20-30-ti roky XX st., Ukraiskyj Istorynyj urnal, 1990, nr 1, s. 51-64; Idem, Plityne tavro specpereselenci. Dokumentalna rozpovid pro deportaciju nacionalnych menyn u 1930-ti roky, Vidrodennia, 1993, nr 10, s. 72-75; M. Gawcki, Charakter zmian zbiorowoci polskiej w strukturze etnicznej Kazachstanu wspczenego, Przegld wschodni, 1994, z. 2 (10); .D. Gimajlo, Deportac polkiv z Krasilvcini [w:] Pwdenno-Shdna Volin. Nauka, osvta, kultura. Materali regonalno naukovo kraznavo konferenc, Hmelnickij-epetvka 1995, s. 184-185; T.I. remenko, Polske naconalne pyitann v Ukran v 1920-t roki [w:] Mnarodn zv'zki Ukrani: naukov pouki znahdki, Kiv 1993, s. 87-96; S.L. Kalytko, Poltika kervnitva komparti odo polsko naconalno menyny napryknc 20-30-h rokv. Na materalah Vnnycko oblast [w:] Polky na Hmelniin: pogld krz vky. Zbrnik naukowyh prac za materalami mnarodno naukovo konferenc 23-24 ervn 1999 r., red. M. Makivskyj, S. Hmyz, Hmelnyckij 1999, s. 338-343; .D. Kozelskij, Girka doroga specpereselencv sela Ledianky krasylvskogo r-n do Kazahstanu [w:] Polky na Hmelniin: pogld krz vky. Zbrnik naukowyh prac za materalami mnarodno naukovo konferenc 23-24 ervn 1999 r., red. M. Makivskyj, S. Hmyz, Hmelnyckij 1999, s. 361-371; L.L. Msnkevy, Opr polskogo selnstva Podill kolektivzac [w:] Polky na Hmelniin: pogld krz vky. Zbrnik naukowyh prac za materalami
74
mnarodno naukovo konferenc 23-24 ervn 1999 r., red. M. Makivskyj, S. Hmyz, Hmelnyckij 1999, s. 350-356; Naselenie Ukrainy po dannym perepisi 1920 g. (svodnye dannye po gubernim i uezdam), t. 1, vyp. 2, Harkov 1921, s. 2; Blleten NKVD, Harkov 1923, nr 23; V. Nesterenko, Osvitni zaklady polakiv na Podilli v 30-ti roky XX st. [w:] Polky na Hmelniin: pogld krz vky. Zbrnik naukowyh prac za materalami mnarodno naukovo konferenc 23-24 ervn 1999 r., red. M. Makivskyj, S. Hmyz, Hmelnyckij 1999, s.343-347; V.. Petrenko, Holodomor 1932-1934 rr.: zloyn proty ukranskoho narodu [w:] Naukov zapyski Vnnyckoho deravnoho pedahohnoho unvesitetu m. M. Kocbynskogo. Vyp. 6, Ser: stor, red. P.S. Grygoruk, Vnnic 2003, s. 67-75; N. Pietrow, Polska operacja NKWD, Karta nr 11, 1993, s. 24-45; N.W. Pietrow, A.B. Roginski, Polskaja opieracyja NKWD 19371938 gg. [w:] Riepriessii protiw polakow i polskich gradan, Moskwa 1997, s. 22-43; P. Pustohod, Sovetskie perepisi naseleni [w:] Perepys naselenn. stor suasna organizacja perepisiv v SRSR i v kaptalstinyh kranah, red. M.V. Ptaha, Kiv 1936, s. 99-100; O. Rublov, V. Repencev, Represii proty polakiv v Ukraini y 1930-ti roky [w:] Z archiviv VUCK-GPU-NKVS-KDB, nr 1-2, 1995, s. 116-156; O.V. Savuk, Poltika korenzac kulturno-osvtn robota sered polskogo naselenn Podll u 20-h ta per polovin 30-h rr. XX st. [w:] Polky na Hmelniin. Pogld krz vky. Zbrnik naukowyh prac za materalami mnarodno naukovo konferenc 23-24 ervn 1999 r., red. M. Makivskyj, S. Hmyz, Hmelnyckij 1999, s. 302-306; V. Sergjuk, Polska etnina menina Ukrani [w:] Etnonaconaln procesi v Ukran. stor suasnst, red. V. Naulko, Kiv 2001, s. 274-293; M. Skrypnyk, Perebudovanymy szlachamy: problemy kulturnoho budivnyctva nacionalnostej Ukrainy, Bilszowyk Ukrainy 1931, nr 12, s. 18; N.P. Stavicka, Kulturno-prosvtnicka robota centralno koms naconalnih menin pri VUCVK. stor Ukrani. Malovdom mena, pod, fakti (Zb. st.), Kiv 1996, vyp. I, s. 241-251;
75
H. Stroski, Ukraiscy katolicy w latach 20-ch, Wi [Warszawa], 1994, z. 2 (10); Idem, Polska droga do kazachstanu: Represje stalinizmu wobec ludnoci polskiej na Ukrainie w latach 30-ch [w:] Polacy w Kazachstanie, red. St. Ciesielski, A. Kuczyski, Wrocaw 1996; Idem, O wadaniu mow ojczyst przez ludnoci polsk na Ukrainie w poowie lat 20-ch [w:] Jzyk polskie dawnych Kresw Wschodnich, red. I. Rieger, t. 1, Studia i materiay, Warszawa 1996; Idem, Deportacja-masowe wywzki ludnoci polskiej z Ukrainy do Kazachstanu w 1936 roku, Przegld Polonijny [Krakw], 1997, z. 3; Idem, omu polki? Zmina stavlenn radnsko vlady do polskogo naselenn v Ukran u 30-t roki [w:] Poltin repres na Podll v XX st. Materali mnarodno naukowo-praktino konferenc. Vnnic, 23-24 listopada 2001 r., red. A.Davyduk, P. Kravenko, V. acyba, Vnnic 2002, s. 68-71; A. Vdovin, Evolucija nacionalnoj politiki SSSR. 1917-1941, Vestnik Moskovskogo Universiteta, Serija 8. Istoria, 2002, nr 3, s. 34-57; Idem, Nacyonalnyj vopros i nacyonalnaja politika v SSSR v gody Velikoj Oteestvewnnoj vojny. Mify i realii, Vestnik Moskovskogo Universiteta, Serija 8. Istoria, 2003, nr 5, s. 24-55. A. Zukaszewa, Ksztatowanie si polskiej diaspory w Kazachstanie w wietle archiwaliw (19261956), Archeion, t. 69, Warszawa 1998, s. 138-152. V Wydawnictwa zbiorowe: Polacy w Kazachstanie, red. S. Ciesielski, A. Kuczyski, Wrocaw 1996; Studia z Dziejw Rosji i Europy rodkowo-Wschodniej, t. XXXI, Warszawa 1996, s. 135140 (gos w dyskusji E. Kowalskiej); I. Vynnyenko, Ukrana 1920-1980. Deportacji, zaslann, vyslann, Kyv 1994. VI Sowniki: Demografieskij nciklopedieskij Slovar, red. N. Ogarkov, Moskva 1985; Sovetskij ncyklopedieskij slovar, red. A. Prohorov, Moskva 1985; USE - Universalnyj Slovnyk Encyklopedi, red. M. Popovy, Kiv-StokholmVarava 1999.
76
77
CZ II Wspomnienia Anny Olejnik
78
WIKTORIA KUDELA
Komentarz
79
KOMENTARZ
Spotkanie ze wiadkiem historii jest dla badacza nie tyle olbrzymim dowiadczeniem zawodowym, lecz przede wszystkim yciowym. Kiedy dotyka si historii wanie w taki sposb, doznaje si wspaniaego uczucia sensu wykonywanego zawodu. Penetrowanie archiwaliw w poszukiwaniu odpowiedzi na nurtujce pytania jest procesem, ktry w rwnym stopniu potrafi wcign badacza. Niewielu jednak moe si pochwali, e w ten sposb dotknli historii cigle ywej. Najcenniejsza w tych wspomnieniach jest ich naturalno, ciekawy jest subiektywizm i to, e jest to wiadectwo rzeczywistych wydarze. Marta Kurkowska pisze, e pami ludzka nie jest jeszcze rdem historycznym. rdo tworzy historyk podczas rozmowy z respondentem, uwzgldniajc specyfik ludzkiej pamici1. Tak jak przy odczytywaniu rda pisanego, aby zgromadzi materia rdowy do drugiej czci niniejszej pracy, napotykaam na pewne trudnoci i problemy. Zabierajc si wic do sporzdzania kwestionariusza postanowiam zacz od pytania o najbardziej pamitne wydarzenie z dziecistwa, niekoniecznie przyjemne. Generalnie uzyskaam odpowiedzi na wszystkie stawiane pytania badawcze, w nie cakiem bezporednich odpowiedziach (cz wynikaa z kontekstu). Nie majc wikszego kopotu ze sporzdzaniem kwestionariusza badawczego, zetknam si natomiast z wielkimi trudnociami, gdy przeksztacaam zamierzone pytania na te, ktrych pniej uywaam bezporednio w wywiadzie. Pytanie badawcze moe si okaza nieczytelnie dla naszego respondenta, gdy nie jest obeznany w stricte zawodowym sownictwie historykw. Nastpn przeszkod, z ktr si zetknam, by brak umiejtnoci stworzenia odpowiedniej atmosfery sprzyjajcej opowiadaniu. Zdobycie zaufania narratora oraz stworzenie klimatu sympatii i pokazanie tego, e opowie jest dla nas wana i interesujca, w tej sytuacji jest poow sukcesu badania. Ponadto powoduje, e rozmwca
1
M. Kurkowska, Historia zwykych ludzi. Wspczesna angielska historiografia dziejw spoecznych, Krakw 2003, s. 180.
80
WIKTORIA KUDELA
staje si bardziej otwarty i gotowy opowiedzie wicej ni zamierza. Rzecz jasna, jest to umiejtno, ktr si zdobywa poprzez praktyk. Naley jednak pamita, e nie moe to by wycznie udawanym zainteresowaniem. Nie mona zapomina o tym, e mamy do czynienia z ywym czowiekiem i jego uczuciami, ktrych nie wolno zrani w imi nauki. Najlepiej, jeeli badacz bdzie dy do stworzenia atmosfery tzw. rozmowy zwykej. Wielkim ryzykiem jest obecno osoby trzeciej przy wywiadzie. Wywiera to tylko dodatkowe skrpowanie narratora, ktre utrudnia dalsz konwersacj. Wybierajc miejsce wywiadu, warto pamita, i ma by wygodne przede wszystkim dla rozmwcy, czyli najlepiej umawia si na rozmow na tzw. jego terytorium. Moe to by jego mieszkanie albo miejsce pracy. Bdzie to zaleao od narratora. Najlepiej jest pozwoli respondentowi samemu wybra miejsce, w ktrym bdzie si czu komfortowo. Z wasnego dowiadczenia wiem, e taka rozmowa ju od pocztku bdzie mniej stresujca dla obu stron. Moje pniejsze kopoty polegay na tym, e uzyskane odpowiedzi rzadko byy satysfakcjonujce, nawet gdy starannie, moim zdaniem, dobieraam pytania. Strach przed tzw. pozytywn interwencj (ukierunkowaniem rozmwcy, by pomc mu zacz waciw, z punktu widzenia wywiadu, opowie o swoim yciu) nie pozwala mi panowa nad sytuacj. Natomiast zamiast waciwej opowieci o codziennej rzeczywistoci deportowanych Polakw, mona zupenie niespodziewanie zyska wiele ciekawych informacji, o ktrych nie byo mowy w opracowaniach na dany temat, w oparciu o ktre przygotowywaam kwestionariusz. Ciko byo te przebrn przez chwile milczenia zwizane z poszukiwaniem kolejnego wtku lub przeywaniem swej opowieci. Wymagajcymi szczeglnej cierpliwoci byy chwile wzruszenia i paczu. Panujca wtedy atmosfera utrudnia rozmow zarwno badaczowi oraz jest trudna dla rozmwcy. Wbrew pozorom, podstawowym bdem jest jednak sztuczne uniknicie milczenia poprzez zadanie kolejnego pytania. Prawie zawsze sugerujemy tym odpowied respondenta. Moemy rwnie straci jedyn moliwo
Komentarz
81
rozmowy o pewnych trudnych dla opowiadajcego tematach, ktre pomogyby dopeni i wytumaczy niektre sytuacje w jego yciu. Jedn z niewtpliwie skutecznych metod byo suchanie analityczne. Sprawdziy si notatki robione na bieco podczas rozmowy. Z braku dowiadcze, podczas pierwszych wywiadw miaam trudnoci z wychwytywaniem tych wszystkich zagadnie, ktre sta si miay pniej podmiotem moich kolejnych pyta. Byo to jednak pomocne przy dalszej analizie uzyskanego materiau. Analiza uzyskanych informacji te nie bya prosta. Wynikao to przede wszystkim z tego, e rdem poddanym krytyce naukowej by ywy czowiek, opowiadajcy o swoim yciu oraz jego pami. W pierwszej kolejnoci pragn zwrci uwag na jzyk i styl przytoczonego poniej rda. Zgodnie z zasadami transkrybowania wywiadw nie moemy w aden sposb ingerowa w jego tre. W zwizku z tym, pozostawiam oryginalne wypowiedzi respondentki, wprowadzajc jedynie nieznaczne poprawki stylistyczne, by umoliwi polskiemu czytelnikowi sprawniejsz prac nad rdem. Przy sporzdzaniu transkrypcji nie mona rwnie zapomina o opisaniu emocji, ktre przeywa rozmwca. Zazwyczaj wpisuje si je w kwadratowym nawiasie. Jest to wane przede wszystkim, dlatego, by potem mc weryfikowa uzyskane informacje. Reasumujc, chciaabym podkreli, e kady badacz winien wypracowa swoj wasn metod odpowiednio do tematu jego bada. Metoda ta musi by przede wszystkim skuteczna. Natomiast nic tak nie uczy jak wasne bdy. Osobicie uwaam, i tylko ciga praktyka jest w stanie pomc w wypracowaniu odpowiedniego warsztatu i metody badawczej.
82
ANNA OLEJNIK
Wspomnienia
83
I. MOG O SOBIE POWIEDZIE NIEWIELE...

Urodziam si 10 grudnia 1932 roku na Ukrainie we wsi Postoliwka, obecnie jest to rejon wooczyski obwodu chmielnickiego1. Moja matka [to] Marcelina Olejnik, crka Tytusa i Klary Woniakw mieszkajcych w Tarnorudzie. Mj ojciec Jan Olejnik, [to] syn Stanisawa i Uliany Cecylii Olejnikw mieszkajcych we wsi Maa uka. To taka wie w obwodzie tarnopolskim, ktra si znajduje na prawym brzegu Zbrucza, a Postowka na lewym brzegu. Ale odlego midzy tymi wsiami bya taka, e drzwi domu jednego z dziadkw otwieray si dokadnie naprzeciwko drzwi drugiego dziadka i oni mogli spokojnie gada... Ochrzczona zostaam w parafii we wsi Kumanow, poniewa nasz parafi w Tarnorudzie zdewastowano. Nawet krzy z kocioa zdjli. Moimi rodzicami chrzestnymi byli: Tymoteusz Woniak, m siostry ojca i Franciszka Bociga, najstarsza moja kuzynka, czyli siostra najstarszego brata mojego ojca. W sierpniu-wrzeniu 1936 roku zostaam deportowana wraz z rodzicami do Kazachstanu do punktu nr 19, ktry od padziernika 1936 roku zosta wsi Andreewk w rejonie szortadziskim obwodu akmolinskiego KSRR, gdzie mieszkaam a do wyjazdu do Polski w roku 2002. O tym, e rodzice zostan zesani, oni wiedzieli jeszcze w czerwcu, poniewa wtedy u nich odebrano paszporty i oni si znajdowali pod kontrol. Nie mogli si swobodnie porusza. W nocy 8 lipca 1938 roku przez pracownikw KGB zosta aresztowany mj ojciec, Jan Olejnik, urodzony w 1889 roku. Zostalimy rodzin wroga narodu. Dopiero w lipcu 1989 roku dowiedzielimy si, e ojca rozstrzelano 30 wrzenia 1938 roku jako szpiega. Ciko byo y w atmosferze podejrze i otwartej nienawici...
W 1936 r. bya to wie w okrgu poskirowskim obwodu winnickiego (W.K.)
84
ANNA OLEJNIK
Mj starszy brat Jzef nie wytrzyma i napisa list do Klementa Woroszyowa2, pyta o los ojca. Dlaczego? Nie ufali nam i to zmusio go napisa. Dlaczego wanie do Woroszyowa - te nie wiem? Napisa ten list o swoim i naszym yciu na trzech kartkach, a odpowied si miecia na trzech linijkach: Olejnik Iwan s. Stanisawa zosta rehabilitowany w zwizku z brakiem treci przestpstwa. Postpowanie karne zostao zamknite. I tyle... Ale jego to nie usatysfakcjonowao, a gdy ju mia tak moliwo, pojecha w miejscowy oddzia KGB, by zobaczy spraw ojca. Podali mu cieniusiek teczuszk. Policzy wtedy nawet kartki... Siedem kartek i to postpowanie przeciwko wrogowi narodu!!! Dwie kartki to bya ankieta ojca, trzy kolejne to by list brata, ktry wrci z Moskwy i wyldowa w teczce ojca, na jednej kartce podsumowanie ledczego: szpiegostwo na korzy polskiego wywiadu Ofensywa, w aden sposb nieudokumentowane i nieudowodnione. Na zupenie malutkim kawaku papieru dopisane, e wyrok zosta wykonany i na nim w zasadzie mieci si los czowieka, mojego ojca... Od 1 wrzenia 1941 roku do lipca 1951 roku pobieraam nauk w szkole. Od trzynastego roku ycia na rwni z dorosymi po trzy miesice letnie pracowaam, co roku w kochozie. Przy tym do szkoy poszam nie od razu po ukoczeniu sidmej klasy, bowiem u nas w 1947-1948 bya cika sytuacja materialna, e nie byo nawet mowy o nauce. Dlatego przez dwa lata nie chodziam do szkoy a pracowaam. Miaam trzynacie lat i sze miesicy i trafiam do pracy w kochozie. Pracowaam od witu do zmierzchu razem z dorosymi. I nikt nie pyta mog czy nie! Na pocztku, co prawda pracowaam z mam na plewieniu, a potem ukadaam siano a jesieni przy oczyszczeniu nasion. A w roku nastpnym ju w ogle miaam tyle obowizkw, co dorosy robotnik. Na wiosn wtedy, jak zaczli sia w kochozie, miaam czternacie lat i wsypywaam zaprawione zborze do siewnika razem z ciarn
Woroszyow Klement znany dziaacz partyjny, pastwowy i wojskowy; marszaek ZSRR w czasach II wojny wiatowej. Po wojnie, w latach 1946-1953 zastpca przewodniczcego Rady Ministrw ZSRR. Zob. USE - Universalnyj Slovnyk Encyklopedi, red. M. Popovy, Kyiv-Stokholm-Varava 1999, s. 145.
2
Wspomnienia
85
kobiet. Ja miaam czternacie i kobieta w ciy! Osoby, ktrym nie wolno pracowa z trujcymi rodkami chemicznymi. Takie miaam dziecistwo!.. I my to pudo z tym zboem... i siedzielimy na nim i nawet mi si zdarzao go pogry... A to wszystko zdrowie... Z t kobiet w ciy to mi si tylko jeden raz zdarzyo pracowa. Wtedy na nocnej zmianie, a potem pracowaam cay czas z kobiet - prawie rwieniczk mojej mamy. No i ona wzgldem mnie jak wzgldem wasnego dziecka si zachowywaa. Kiedy widziaa, e traktor podjeda, to mnie budzia i prosia ebym si troch rozruszaa, bo za chwil podjedzie i trzeba bdzie szybko pracowa... A potem ju w [19]48 roku w tej brygadzie pracoway tylko dzieci, podlotki i nawet jeden starzec, ktry pracowa ju fizycznie nie mg, to tylko kosy nam ostrzy. A brygadzista pracowa razem z nami nawet. By to dobry czowiek. I mwi do nas nie jak do robotnikw a jak do dzieci: jeszcze troszeczk, jeszcze chwilk i skoczymy ju na dzisiaj. A jak si zdarzao, e wiatr silny i to siano rozrzuca w rne strony. No, nam po prostu kaza posiedzie i odpocz, bo w nocy trzeba bdzie pracowa. Wiatr w nocy si uspokoi i trzeba bdzie ca noc pracowa przy tym sianie. Ale z tym brygadzist dobrze si i lej pracowao, bo potrafi z nami zagada i nas zorganizowa. Dlaczego brygada bya dziecica? Bo pouciekali wszyscy z kochozu, wszyscy, kto gdzie tylko mg. Bo si zmczyli od tego godnego ycia. Pracowa musiae ciko, dugo... a tylko trudodnie3 pisali, a potem za nie wypacali zboem i bardzo mao... W 1943 albo 1944 roku, dokadnie ju nie pamitam, moja mama zapracowaa 1043 trudodnia najwicej od wszystkich w kochozie. Ona musiaa tyle pracowa, by nas wszystkich utrzyma. Nas czwrka i pita straruszka-babcia, mama ojca ona te z nami mieszkaa, Jzef jeszcze w Polsce by i mama sama musiaa nas bez ojca
Trudodzie sposb mierzenia wysiku kochonikw w gospodarstwach kolektywnych, ktry stosowano w ZSRR w latach 1930-1966. Zob. Sovetskij ncyklopedieskij slovar, red. A. Prohorov, Moskva 1985, s. 1353.
86
ANNA OLEJNIK
utrzyma. I tak mama musiaa ciko pracowa dla nas. A potem mi te trzeba byo si wczy do tej pracy, by jej pomc. I tu w 1948 roku wreszcie si zastanowili nad tym, e praca w kochozach jest taka, e ludzie uciekaj i zwoali plenum KC KPZR i postanowili na nim, e naley paci kochonikom wypaty pienine, a nie dawa zboe. Tyle im paci, by mogli utrzyma wasne rodziny. Brat o tym si dowiedzia jeszcze bdc w Polsce i napisa do mamy, eby mnie we wrzeniu oddali do szkoy z powrotem, bo on wrci i pomoe nam ze wszystkim. Nawet w nauce by mi mg pomc, bo u nas matematyka bya i w szstej i w sidmej klasie na niskim poziomie. U nas po wojnie straszliwie brakowao nauczycieli. Jedyny nasz matematyk dosta skierowanie do innej szkoy. Do takiej miejscowoci olymbiet, tam s miejsca, gdzie wydobywano zoto i due miasto tam byo wtedy z du szko. No i oddzia owiaty stwierdzi, e miejska szkoa potrzebuje bardziej nauczyciela matematyki, ni wiejska. W grudniu on wyjecha i dopiero w marcu przyjecha nowy nauczyciel. Ale programu nie zdy z nami nadrobi. A brat przecie i w szkole dobrze umia matematyk i potem w Polsce skoczy Oficersk Szko Artylerii a dla nich matematyka to podstawa... On o tym wszystkim wiedzia i wrci we wrzeniu 1948 roku i mnie wtedy oddano do szkoy znowu. A u nas nawet podrcznikw nie byo. Bo w czasie wojny nikt nie wydawa nowych, a te przedwojenne ju nie odpowiaday nowym standardom. No i tym sposobem musiaam wszystkie zalegoci nadrabia sama. Dobrze, e brat nauczy mnie wtedy samodzielnie pracowa z ksik. Pokaza mi, co i jak mam zrobi i nawet mi plan opracowa zgodnie, z ktrym miaam sobie z tymi brakami w nauce poradzi. Zawsze sama musiaam zadba o wasne wyksztacenie, tylko pracowa wszdzie musiaam i dniem i noc... Zawsze i wszdzie. W lipcu 1951 roku skoczyam szko i miaam pitk z geometrii nawet. Dobra te byam z chemii i biologii. Bardzo dobre oceny te miaam z literatury, ale na egzaminach kocowych miaam okropnego pecha. Wycignam jeden zestaw, a to nie bya w adnym przypadku literatura, tylko polityka. Tam naleao mwi o arty-
Wspomnienia
87
kule W. Lenina pt.: Organizacje partyjne i partyjna literatura. Wszystko trzeba byo w duchu komunistycznym opowiedzie. Literatury wolnej nie byo. Wszystko byo pod wadz komunistw. Trzeba byo jeszcze wykorzysta artyku danowa4, w ktrym on krytykowa Zoszczenk5 i Achmatow6 wraz z ich twrczoci. Ich dziea po tym artykule zabroniono, nie wydawano i nie mona je byo przeczyta. Znowu trzeba byo kogo obwinia i krytykowa. Byam takim zastraszonym dzieckiem, nawet wypracowania na dowolny temat baam si pisa, bo jak co nie tak napiszesz, potem rodzice jeszcze bd musieli za to odpowiada. Bylimy tak zastraszeni, e nie potrafiam, nie umiaam i nie mogam dyskutowa na podobne tematy. I dostaam dostateczny... u mnie takich ocen nigdy nie byo za literatur, a to wszystko przez ten zestaw, w ktrym nie potrzebna bya wiedza tylko krytyka ludzi. Ludzi, ktrych nie znaam i literatur, ktrej nie czytaam, bo nie wolno byo i czym oni zawinili przed wadz radzieck nie wiedziaam i wiedzie nie mogam. Taka bya polityka partii, ja byam tylko zastraszonym dzieckiem... W tym 1951 roku dziki referencjom od nauczycieli mojej szkoy przyjli mnie do pracy w podstawwce w ssiedniej miejscowoci. To bya wie Oktiabyrskoje, gdzie w latach 1924-1935 byo wizienie. I tam musiaam y i pracowa wrd byych winiw. Ilu tam zgino dobrych porzdnych ludzi. ycie tam nauczyo mnie wielu cennych rzeczy. Ciocia Dusia Ponfiow, ktra pracowaa w tej szkole jako sprztaczka i rozmawia z ni byo przedziwn przyjemnoci. I ona mi opowiadaa o koszmarze, ktry tam panowa.
Andrej danow (1896-1948) radziecki dziaacz partyjny, czonek partii komunistycznej od 1915 roku. W latach, o ktrych wspomina pani Ania, peni funkcj czonka Politbiuro KC WKP(b). Zob.: Sovetskij ncyklopedieskij slovar, red. A. Prohorov, s. 432. 5 Zoszczenko Michail (1895-1958) rosyjski pisarz, tworzy opowiadania satyryczne, felietony, komedie, m. in. Niebieska ksika, Punkt widzenia, Bd czowiekiem, towarzyszu! Zob.: USE Universalnyj Slovnyk Encyklopedi, red. M. Popovy, Kyiv-Stokholm-Varava 1999, s. 539. 6 Achmatowa Anna (1889-1966) pseudonim Anny Gorenko; rosyjska poetka o ukraiskim pochodzeniu, tworzya gwnie liryk miosn, m. in. zbirki: Anno Domini, Podrnik oraz poematy liryczne, najbardziej znane z ktrych s Requiem oraz Bez bohatera powicone ofiarom represji stalinowskich. Zob.: USE - Universalnyj Slovnyk Encyklopedi, red. M. Popovy, Kyiv-Stokholm-Varava 1999, s. 96.
88
ANNA OLEJNIK
W 1954 roku dostaam si na studia zaoczne w Pietropawowski Instytut Pedagogiczny im. K.D. Uszyskiego. W styczniu 1960 roku otrzymaam dyplom o wyszym wyksztaceniu. Ale tu musz doda, e dostaam si na wydzia biologii i chemii, gdzie sobie studiowaam przez dwa lata i zostaa mi ju tylko gar przedmiotw typu metodyki nauczanie, gdy z naszego wydziau zrobili geograficzny. Dlatego musiaam tak dugo si ksztaci. No i otrzymaam dyplom z prawem nauczania tylko geografii. Co prawda w szkole mi dawali rwnie prowadzi lekcje biologii i nawet mi chyba dobrze szo. U mnie nawet chopcy wypracowania na zoologii pisali. Tak im si podoba mj przedmiot. Przepracowaam trzydzieci sze lat jako nauczyciel geografii i krajoznawstwa. Nigdy nie syszaam sw krytyki, co do mojej pracy w szkole. Staro tylko przysza nagle... Ze swoimi chorobami i samotnoci. W Kazachstanie zostaam cakiem sama. Chciaam jeszcze zdy przynajmniej na staro posta na mszy w kociele i mc si bez obaw modli w jzyku, w ktrym mwili moi rodzice i dziadkowie...
Wspomnienia
89
II. HISTORIA MOJEGO BRATA JZEFA

Jzef w czasach wojny suy w wojsku polskim. Od kwietnia 1944 a do wrzenia 1948 roku by on w Polsce i by tym jedynym oficerem z dwunastu zmobilizowanych do wojska polskiego w naszej wsi, ktry wrci do Kazachstanu. On jeden wrci a jedenacie nie... Trzech z tych jedenastu, to byli bracia Laury. Bylimy z nimi spokrewnieni. Ich Babcia i nasz dziadek, to byli rodzestwo. Trzech Laurw Alfred, Stanisaw i Bronisaw oni zostali tam i potem do nich mama wyjechaa i siostra Wincenta. Jeden tylko Tadeusz w Karagandzie zosta, bo on jak trafi do trudarmii7, to tam si oeni i ju nic nie chcia zmienia. One wyjechay tam w 1947 roku, ale nie wszystkie naraz mogy. Najpierw matka pojechaa, a siostra potem. Ona jeszcze mieszkaa w Kazachstanie jak brat wrci i ona jeszcze przychodzia do nas pyta o braci. I oni z Jzkiem gadali po polsku i on opowiada, jak jedzi do nich... Oni zostali w Polsce, a Jzek musia wrci, bo i siostra bya strasznie chora i mama te chorowaa ju... Jeszcze jeden to by Cezary Kozaczyski. By dyrektorem szkoy a jego ona bya crk wujka naszej mamy. Te rodzina. Ona te do niego wyjechaa. Ona pojechaa razem z Wincent, siostr Laurw. Pewnie, po 1948, ale nie wiem, kiedy dokadnie. No i jeszcze jeden z naszej rodziny by chopak Stanisaw Woniak. I on te w Polsce zosta, ale nie wiem nic o nim poza tym. W Warszawie on skoczy Szko Artylerii. Trafi do wojska jako zwyky onierz, a wrci oficerem. Po powrocie mia ciko ze znalezieniem pracy. Cay czas mu zarzucano, e nie by w Armii Czerwonej, lecz w wojsku polskim. I nawet w oczy mogli nazwa zdrajc. I si nad nim zncali i mwili, e jego miejsce tam gdzie ojciec. Jak ty tu znalaze prac i dlaczego?.. No, bo przyjli go do pracy w Rejonowej Radzie KonsuTrudarmia jednostki Armii Czerwonej, powoywane w celu odnowy gospodarki. Zob.: Sovetskij ncyklopedieskij slovar, red. A. Prohorov, s. 1353.
7
90
ANNA OLEJNIK
mentw (Rajpotrebsojz), ale to jeszcze przed wojn. Jak tak wyszo tego ja ju nie wiem, bo adnych talentw przedsibiorczych nie posiada? Moe, dlatego, e by kombatantem. No i mia jak na tamte czasy dobre wyksztacenie, to jest mia skoczone siedem klas i zaliczony jeszcze przed wojn jeden rok technikum kolejarskiego. Nie skoczy go, dlatego, e w 1941 roku budynek, gdzie miecio si technikum, zamieniono na szpital i ich przeniesiono do Omska. Ale nie mielimy takich moliwoci finansowych, by on mg tam pojecha na studia. Nawet po wojnie i on by tego wiadom i poszed do pracy. Tam, gdzie bya praca. Ale on u nas by niezbyt wysoki i niezbyt dobrej kondycji, ale wzili go na ucznia ksigowego w tej radzie rejonowej. Niedugo on tam pracowa. Jak si zacza branka do wojska, to potrzeba byo ludzi by je zamieni w tych miejscach pracy, co oni zwalniali. I wtedy Jzef trafi do trudarmii, gdzie pracowa w kuni. Byo okropnie ciko i nie dawa sobie rad nawet. Ale trafi do dobrego kowala, ktry go nauczy jak z tym motem trzeba pracowa i wtedy ju si wszystko dobrze ukadao. W kwietniu 1944 roku te go zmobilizowali. W sumie jego przedtem ju dwa razy mieli zabra, ale on mia ulg ze wzgldu na to, e by jedynym mczyzn u nas w domu. Ale w kwietniu zabrali go ostatecznie ju do wojska polskiego. Tak, tam trafi i ca wojn w jego szeregach... A jak wrci to zaczli mu mie to za ze: Mao tego, e twj ojciec to wrg narodu, to ty w Polsce suye. Kiedy wrci, to do tej poprzedniej pracy nie wrci, poniewa czyje oszustwa ukrywa nie mg i wraz z reszt takich rzeczy robi nie mg. On si zdecydowa skoczy szko, eby mc i na studia. Tak i zrobi... W Am-Aty skoczy w 1969 roku dziennikarstwo. I mia ju wysze wyksztacenie, jak jego crka skoczya szko... Zmar rok temu, ja ju tu byam, w Polsce...
Wspomnienia
91
III. CIKI LOS NAJSTARSZEJ MOJEJ SIOSTRY JZI

Najstarsza moja siostra Jzia urodzona 1920 roku, uczszczaa jeszcze w Tarnorudzie do polskiej szkoy, ale egzaminy po siedmiu klasach musieli oni wszyscy zdawa po rosyjsku, bo nie zostao w szkole nauczycieli Polakw. Ostatniego z nich p. Singalewicza w kajdankach zabrali z lekcji matematyki. Byo to w 1935 roku, a w nastpnym nas ju wysali. W Kazachstanie po przybyciu okazao si, e te brakuje nauczycieli i moj siostr wzili na kursy pedagogiczne. Tak ona koczya nauczanie pocztkowe i zostaa jedn z naszych pierwszych nauczycielek w Andrzejwce. Jej pierwszy m te by nauczycielem. On te by zesacem, ale Rosjaninem. Wrci on z wojny z 1943 inwalid... Mia przestrzelone puco i zachorowa przez to na grulic. I zmar... Tyle, e w domu i e z rodzin si poegna. Tak moja siostra zostaa wdow w wieku 23 lat!!! Pracowaa w szkole i tam poznaa Tadeusza Nowosielskiego. Te by nauczycielem w tej szkole i by z takich zesacw jak my. W 1946 roku Jzefa wysza za niego za m. Ale on okaza si zdrajc... Kiedy ona urodzia dziecko i miertelnie zachorowaa, potrzebowaa operacji, on j zostawi. Ona miaa wyrost na jajnikach i choroba tak szybko j zeraa, e ona po roku bya ywym trupem. Ale w naszym obwodzie nie byo lekarza, ktry by si podj takiej operacji i ona tylko moga liczy na cud. Gnijca ona nie bya potrzebna mowi i kiedy ona przyjechaa do domu w odwiedziny, to m przysa jej rzeczy na trzeci dzie. Wyrzuci wszystko, co po niej zostawao w domu. Wyzdrowiaa ona faktycznie cudem... Kto tam j leczy? Bya taka kobieta we wsi, co miaa wasn ani i leczya ludzi zioami rnymi. Po wojnie te zostaa wdow. Starszy syn jej zmar na wojnie. U niej w rodzinie wszyscy byli nauczycielami tylko ona nie pracowaa. Ale i tak bya to niewiarygodnie mdra i dobra kobieta. Miaa ona tylko jedn konsultacj u lekarza, ale on nie mia prawa pracy, bo by represjonowanym z Moskwy bez prawa wykonywania zawodu. Przywielimy j do
92
ANNA OLEJNIK
niego w nocy, eby nikt si nie dowiedzia. On mieszka w takiej miejscowoci Jetaj razem ze swoim synem i nauk pobiera jeszcze za czasw carskich. I on wtedy wanie powiedzia, e operacja uratuje jej ycie. On przygotowa jej jaki pyn takiego brzowego koloru i zaleca go pi. Potem jeszcze kilka razy od niego tajemnie to przywozili. O tym wszystkim nikt nie mg wiedzie. Lekarz powiedzia, e jak ropa wyjdzie na zewntrz, to bdzie ju coraz lepiej i ona wyzdrowieje. A ona si mczya cay rok z tym. Dziewczynk ona urodzia w kwietniu, a w maju ju zachorowaa. I dosownie po kilku miesicach ciko j ju byo pozna. Ona miaa wtedy dwadziecia osiem lat... W grudniu dopiero choroba odstpia i ju coraz lepiej byo z ni. Pamitam, jak jeszcze jedna nasza siostra Maria taczya z tym dziecitkiem na rczkach, i pakaa, i umiechaa si naraz. Mwia, e bdzie nasza Jzia y... [Pacz] tak byo... A potem... Chora matka urodzia chor pociech... I dziewczynka przeya jedynie dwa latka i zmara na cukrzyc. Takie liczne dziecko, mdre... Ale zmaro. Matka8 wyzdrowiaa i gdy u nas we wsi pojawi si dwudziestodziewicioletni kawaler, ktry do Andrzejwki przyjecha z Ukrainy. I ona wysza za niego za m... Przeyli oni szczliwe ycie, tylko dzieci Jzia ju nie moga mie... Ale oni pomagali jego siostrze, ktra miaa dwch synw i naszej siostrze Marii, ktra miaa dwie crki. I Jzia i Marek... On Marek mia na imi... Lubili dzieci, ale wasnych mie nie mogli. By to na prawd wspaniay czowiek, dobry, opiekuczy... Zawsze wszystkim chcia pomc i starszym osobom i dzieciom. A sam te wiele przey. On pochodzi z takiej wsi Sowieczko w obwodzie ytomierskim, ktr Niemcy w czasie wojny spalili i ludzie musieli po lasach si chowa. On by z rodziny wielodzietnej i mama z nimi te posza do lasu. Kiedy si niezbyt dobrze schowali w jamie po wywrconym drzewie. Niemcy wtedy na nieszczcie sprawdzali las... i szalona kula w ni trafia. Krzykna i Niemiec usysza. Znalaz j i dobi na oczach u dzieci... On to widzia wszystko. Najmodszy brat mu zgin na wojnie w ostatnich dniach prawie.
8
Chodzi nadal o siostr p. Anny (W.K.)
Wspomnienia
93
On po wojnie w ziemiance mieszka z siostr... i on do nas do Kazachstanu z tej ziemianki przyjecha, jako celinnik9. Oni czsto jedzili do jego siostry, ktra mieszkaa w obwodzie ytomierskim i do naszej Postowki te. Tam jeszcze mieszkaa siostra taty, a we wsi Maa uka jeszcze mieszka brat babci. Pawe mia na imi... Kiedy poczt pantoflow do tej wsi doszo, e siostra przyjechaa z mem. To, kiedy to byo... W 1957 roku oni tam po raz pierwszy pojechali. To ten dziadek poprosiby do niego te przyszli. Marek z tym dziadkiem cay wieczr siedzia z nim, jak wnuk... A przecie si po raz pierwszy zobaczyli wtedy. Taki ten Marek by... Zmar na zawa. Tak przecie w yciu dowiadczy wiele... Oni z Jzi cae ycie razem przeszli. Zmar on w 1991 roku. Caa wie si z nim egnaa! Nawet kierowcy, gdzie by oni nie byli wtedy w polu czy jeszcze gdzie dojechali na pogrzeb i skadali cze poprzez trbienie klaksonami w swych samochodach. [Pacz] Zaraz.... [Pacz] On jako kierowca pracowa cae ycie... No i tyle o starszej siostrze. Skocz na tym.
Celinnik uczestnik ruchu zagospodarowania celiny czyli ziem, ktre nigdy nie byy uprawiane. Miao to miejsce w latach 1954-1960 nie tylko w Kazachskiej SRR, ale rwnie na Syberii i Uralu. Zagospodarowano wwczas 41,8 mln ha. Zob. Sovetskij ncyklopedieskij slovar, red. A. Prohorov, s. 1461.
94
ANNA OLEJNIK
Wspomnienia
95
IV. STRYJ KAZIMIERZ I CIOCIA SABINA

Jego [stryja Kazimierza] potomkowie teraz mieszkaj gdzie we Francji. Rozstrzelali go w 1930 roku... Za co? Za to, e mia wasny sad! Jego aresztowali, a on z dziemi i jej siostr wyrzucili z domu i one ju si przygotoway, e je zel na Syberi. Siostra cioci Sabiny bya wdow, jej m zgin jeszcze w czasach pierwszej wojny wiatowej. Ona miaa dwie creczki, ale nie wysza za m drugi raz, bo si baa, e crki strac prawa do ziemi. Stryj by jakby opiekunem ich ziemi, po mierci jej ma. Gdy go aresztowali, to one postanowiy, e Sabina z dziemi bdzie mieszka u niej. Ona miaa jeszcze pola... Ale co zrobia moja szalona ciocia Sabina? Ona nie chciaa czeka a przyjad po nich, by wysiedli gdzie. Ona si odwaya w dzie, nie w nocy, tylko w dzie przej na drug stron Zbrucza. Granic u nas bya malutka rzeczka, a stranik przygraniczny chodzi po mostku. Ona z dziemi posza nad t rzeczk, niby pra. U nas chodziy tam kobiety z praniem. Pki on poszed w jedn stron, ona wesza do poowy, niby czystszej wody potrzebowaa, a jak si odwrci to ju ani jej ani dzieci nie byo na brzegu po jego stronie. Oni wszyscy ju byli na drugiej stronie i on jak zobaczy ich tam to wczy alarm. Ale ich Polacy nie oddali z powrotem... a stryja tego dnia rozstrzelano... Tego dnia, kiedy ona z dziemi przesza granic pastwow razem z siostr i dwjk modszych dzieci. Bo ich starszy syn, Jzef, on mieszka w Polsce, pracowa jako inynier. I ona do niego pojechaa, ale niedugo tam mieszkali. W 1939 roku, jak si zaczy rozmowy o wojnie, ona si baa, e jak sowieci tu przyjd podczas wojny, to oni na pewno o niej nie zapomnieli i ju j nic nie uratuje od nich. I ona ucieka do Francji ze wszystkimi dziemi.
96
ANNA OLEJNIK
Wspomnienia
97
V. MAM NAWET RODZIN W STANACH

W dalekim 1911 roku zdarzyo si nieszczcie, ktre zmusio uciec z ojczystego domu modszego brata mojego ojca, Jzefa urodzonego w 1893 roku. On utopi w Zbruczu par koni. Pracowa on na folwarku, a tam drogi strome. I konie si wywrciy, a przez to, e byy zaprzgnite utony. A dla chopa, majcego wasne gospodarstwo, straci par koni wwczas, to ogromna strata. Ogromna. I on ze strachu wypyn z drugiej strony, u drugich dziadkw... Do rodzicw napisa, eby go tylko nie wyklli i ju do domu nigdy nie wrci. Poprosi, by mu tylko podali metryk i poyczyli od kogo pienidze i kupili konie. On natomiast obiecuje, e wszystkie im koszty zrekompensuje. Tam akurat ze wsi garstka ludzi szykowaa si i do pracy na Zachd i on do nich doczy. Tak on wyldowa w Rotterdamie. Tam si oni na dugo zatrzymali, przecie byli godni i bosi. [Umiecha si] Oni tak wanie robili, e id, wemie ich kto do pracy, to si zatrzymaj, zarobi i znowu id dalej... On jeszcze z tego Rotterdamu zwrci rodzicom te dugi z procentami. [Umiecha si] On mia siedemnacie lat, jak si tak stao, a potem wybucha w 1914 wojna. I co im teraz robi? Za kogo pjd walczy? I oni postanowili dalej ucieka. Wynajli statek i popynli przez ocean do Stanw. Uoy tam sobie ycie. Oeni si i prosi rodzicw pobogosawi go. Pieniki wysya regularnie, a do 1935 roku. I on nas od godu uratowa, od mierci godowej w 1933-1935 tymi pienidzmi. Wszdzie gd po Ukrainie buszowa, a mymy mieli, co zje. Mama miaa upowanienie i zamiast dziadka. U nas, w Tarnorudzie bya izba celna i mona byo te dolary wymieni. W pasie przygranicznym, w Wooczyskach przecie bya granica, istniay tzw. torgzin handel z cudzoziemcami, gdzie mona byo nawet za walut kupi wszystko. Na Ukrainie gd, a jak masz dolary to w tym torgzin za dolary kupisz wszystko. To musiaa by jaka organizacja midzynarodowa, bo tam rne rzeczy mona byo kupi. Jak to wygldao, nie wiem, to trzeba pracownikw handlu pyta. Oni by wiedzieli dokadniej.
98
ANNA OLEJNIK
Jego dzieci, moje kuzynostwo, te walczyli podczas drugiej wojny wiatowej w wojsku sojuszniczym. Najstarszy kuzyn, Jzef, by pilotem, wojskowy... Na terenie Wielkiej Brytanii stacjonowaa jego jednostka. Starsza kuzynka, Ania, bya w cznoci sviazistka, a modsza, Bronia bya pielgniark. Ten kuzyn Jzef, syn stryja Kazimierza ten, ktry w Gdasku mieszka te Jzef, mj brat Jzef... to my mamy takie imi rodzinne... [Umiecha si] O tym, emy si dowiedzieli w 1945 roku, kiedy Jzef by w Gdasku u Jzefa (syna stryja Kazimierza) i od niego dosta aktualny adres stryja Jzefa w Stanach. Oni przed jego powrotem zdyli jeszcze napisa do siebie kilka listw. Kiedy stryj otrzyma list od Jzefa on najpierw si zdezorientowa jaki to Jzef moe by. Przecie on jeszcze przed I wojn wiatow uciek z domu i o tym, e my u taty jestemy nie wiedzia. Nie byo w zwyczaju pisa do siebie takich dugich listw i czsto te nie pisano... Brat by dla niego niespodziank. [Umiecha si] Pierwszy list Jzef napisa tak po prostu, odpisz czy nie odpisz, ale stryj odpisa natychmiast. Wtedy ju Jzef napisa mu dokadnie czyje on dziecko i o jego mamie stryjowi napisa (to znaczy stryj pyta o swoj mam, czyli o babci pani Anny i pana Jzefa Olejnikw W.K.) o wszystkim. Oni tam i tak wiedzieli wszystko o naszym yciu w Kazachstanie i to, e Jzef jak wrci z Polski, to nawet nie bdzie mia, w co si ubra oprcz munduru. Nawet bielizny nie bdzie mia. Nie mwic ju o jakim stroju cywilnym. No i stryj wysa mu do Polski ogromn paczk. Tam by nawet garnitur i bielizna, pidama i zimowa, i letnia, kodra i przecierado... Jak dla panny modej [umiecha si]. No, ale facet te musi mie pociel... Z tym wrci Jzef do domu z wojska polskiego... Zdy przed wyjazdem Jzek napisa i do kuzyna w Gdask i do stryja w Stany. Oni go zrozumieli... e ju nie bd mogli mie ze sob kontaktu. Stryj jeszcze pisywa do swojej siostry Ani, naszej cioci, ona wtedy w obwodzie tarnopolskim mieszkaa (po wojnie si to tak nazywao) i on pyta czy moe do nich pisywa nadal... To ona si naradzaa z rodzin i poprosili, eby ju nie pisa, bo u nas prze-
Wspomnienia
99
cie w 1947, 1948 te represje byy... Wwczas powanie ucierpia Leningrad10 i by miastem represjonowanych. U nas by taki komendant11, u ktrego musiaam, co miesic si meldowa... Ju po latach, jak on ju na emeryturze by i troch go pami zacza ju zawodzi... Takie rne... Przy nim w rozmowie zdarzyo mi si wspomnie o rodzinie w Stanach i Leningradzie. On pewnie o Stanach nie dosysza i dlatego si tylko o drugie upomnia. Macie rodzin w Stanach? Powiedziaam mu, e mam, ale ja ju go nie baam si, nic ju mi nie mg zrobi. Tam mieszka jeden ze stryjw, jeszcze od dziecka. I tam ju zosta na zawsze i zaoy rodzin i mieszka... Ja o tym wszystkim, po co opowiadam... eby udowodni, e w naszej rodzinie nie byo zdrajcw i kunktatorw... Rodzice nauczyli nas wybiera zawsze waciw drog i nawet jak stawalimy przed trudnymi wyborami nikt nie zosta oszustem. Ale mnie wanie do tej pory przez to mczy takie pytanie. Czemu u nas odebrano ziemie? Komu co zego zrobi mj ojciec? Dlaczego nie moglimy mie kontaktu z rodzin, porozrzucan po caym wiecie? Czemu w domu trzeba byo chowa modlitewniki? Takie pytanie mnie mczyy i mcz. W Kazachstanie nas nikt nie obraa i jestem wdziczna Kazachom za to, e nas wtedy przyjli, wszystkich zesacw z rnych kracw ZSRR. Tam nawet w czasie wojny wywoono cae fabryki, nie do, e ludzi przywozili, tych, ktrzy potrzebowali schronienia w czasie wojny. A potem wadza radziecka ogosia zasiedlenie wolnej ziemi w Kazachstanie... Jakie to wolne ziemie, mj Boe, przecie to ziemie Kazachw... Nas Polakw wysali, i Niemcw wtedy razem z nami z Ukrainy wysiedlono. Potem z Rosji przyjechali Gruzini i Ormianie, potem wysiedlili do Kazachstanu Czeczenw i Inguszw. To byy takie narody, ktre obwiniano w szpiegostwie na rzecz faszystowskich Niemiec. Cay Kazachstan to byo miejsce zsyki. Kazachw bya zaledwie jedna czwarta ludnoci. To oni we wasnym kraju stanowili mniejszo. Gdzie to mona jeszcze takie co zobaczy?..
10 11
Obecnie Sankt-Petersburg (Rosja). Wsppracownik sub specjalnych.
100
ANNA OLEJNIK
Napisaam o tym i do Konsulatu Polskiego w Kazachstanie, kiedy wanie zbieraam dokumenty na repatriacj. Z polskim mi pomoga taka dziewczynka, Aliona Suslow, ktra w Polsce studiuje. Pomoga mi bardzo. Tyle, e ja tego nie mam ju, bo oddaam. Oddaam, bo nikt si tym nie interesowa i odniosam to do kocioa. Moe chocia tam bd pamita i si pomodl o zmarych. Tat rozstrzelali, jednego stryja rozstrzelali, drugiego te. Babcia, ile j pamitam. Ona zmara w 1942 roku... Jeeli si nie modlia, to opakiwaa swoich synw... Bd wiedzie, e nas jako Polakw tam wysiedlali... Miaam tu tak ju z urzdem sytuacj... Moje nazwisko w dowodzie osobistym przetumaczyli jak Olijnyk... Nawet w paszporcie kazachskim miaam Olejnik, a oni zrobili jak w metryce. A metryk dostaam przecie po ukraisku... I mi w urzdzie powiedzieli, e wszystko sobie wymyliam. Musiaam szuka dowodw w innych dokumentach i okazao si, e mam dobrze napisane na wiadectwie o ukoczeniu szkoy. Nas wysiedlali jako Olejnikw, gdybymy byli Olijnykami nas by nikt do Kazachstanu nie deportowa... Olejnikami deportowali, to niech mi pozwol i umrze jako Olejnik...
Wspomnienia
101
POEMAT
Pani Anna rwnie opisaa swe wspomnienia w postaci poematu, ktre pozwalam sobie przytoczy w oryginalnej wersji jzykowej wraz z tumaczeniem oddajcym jedynie tre. 1993 . 1936 . , , , , . , , . . , . , , , , , . , ,
102
ANNA OLEJNIK
, . _______ . , , . . . . . : . . . , . , . [] . . [] . , , .
Poemat
103
, , . , . , . . [] 1938 . . . . : - . . , : - ! . 1938 . . . , , , , .
104
ANNA OLEJNIK
. . . , . . , .
Poemat
105
Marzec 1993 roku Polakw i Niemcw wypdzonych z pasa przygranicznego w 1936 roku rozsiedlono przewanie w rejonach stepowych pnocnego Kazachstanu. Gdzie Kwiatami ich nikt nie przywita Orkiestra dla nich nie graa Przyjazdu nikt nie gratulowa I pieni o nich nie tworzy! W stepie pod wysokim niebem W popiechu ich wyadowali I wraz z ndznym dobytkiem W trwodze noc spdza kazali. Potem by tylko kurz i dugie Stepowe celinne drogi, Ktrymi jechali do punktw W rce komendantury. Przygotowanie do zimy Kocem wrzenia przyroda pieszy si z chodnym deszczem Zostao niewiele dni, by zdy I ludzi rozmieci przed zim jeszcze. Gliny szukali, mielili Smarowali, nacierali, obielali Na szybko okna stawiali Kominki wysokie murowali Posypywali dachy ziemi Dla zwierzt jamy wykopywali Kwiatom stepowym si dziwili Such traw nosili Na zebranie zwoano ich pewnego dnia w padzierniku Punkt sta si wsi, spoeczno nowym kochozem Nazwali jednak nie na cz przodownika Lecz Andrzejewa znanego komisarza ludowego.
106
ANNA OLEJNIK
Dzieci do szkoy zapisywano Rozdzielnie je nauczano I nawet w jzyku Tarasa Ksztacono w pierwszych czterech klasach O Niemcach nie zapomniano Otwarte zostay niemieckie klasy W jzyku ojczystym dziatwa Czytaa i piewaa Jednak Wodzowie mdrze postanowili Ksigi prawa zamknli Dla wszystkich narodw na wsplny Jzyk rosyjski wybrali Pierwsza zima W trwodze czekali na zim Ju o niej niemao syszano Okrutny dostali dowd Dwa ycia bez serca porwaa W gbokim stepowym Koutonie Ugrzzy im i sanie i konie, Ledwo ywych ich odkopano, Lecz ycia w nich ju nie zostao Ofiary z ludzi dla si przyrody Niby ju zapomniane Paczem sieroty i wdowy Zostay w rok pierwszy uczczone W wichrach stepowej naway Chmury niene atakoway Wyo, ryczao, jczao Punkt w kul niegow przeksztacao. Gdy ustawaa nieyca, Soce olepiao, mczyo, A ludno naszego punktu Opuszczaa swe niene jaskinie
Poemat
107
Torowali wrd niegw cieki, Wod szukajc w studniach. Ryli tunele i przejcia By jako do byda si dosta nieg diamentem si mieni, Mrozy zmieniay zawieje We wszystkim odkrycia, nowoci, Ktrymi przybyszy hartuje celina [] 1938 Niedugo cieszya si wie Noc uwolnia swe wrony Ciszej zrobio si w domach A w duszy zamieszka strach Agenci zmylali kamstwa, Sualcy wpisywali na listy W co pitym domu mniejszoci Spacili w haracz ojcem! Szedziesit osiem rodzin Stracio ostoj swoj. Na dziesi lat w nieznane dali, I eby rodzina i krewni nie pisali Ukrytej treci tego zdania W swym przeraeniu nikt nie zauwaa, Jedynie serce koatao: Nieszczcie! Rozstalimy si na zawsze Zaczli si ba siebie nawzajem Kady w swym wiatku si zamkn, Bano si nawet dzieci wrogw, ich on i matek W zej atmosferze niedowierzania amano ludzkie ycia Na zawsze stawa si swj Artyku pidziesity smy
108
ANNA OLEJNIK
Czarne nadeszy dni Swobod narodw zdeptali O jednym na kartkach pisali, Lecz inne ideay urzeczywistniali Mdrze postanowili wodzowie Ksigi prawa zamknli Na caej przestrzeni pastwa Ginli najlepsi synowie Wodzowie nie godowali Dla siebie tworzyli specmagi Ludziom okruszki rzucali O ksigach prawa zapominali
Poemat nie zosta jeszcze ukoczony.
Posowie
109
POSOWIE
Czasy, ktrym zostaa powicona niniejsza praca, byy okresem deportacji Polakw z bolszewickiej Ukrainy przed II wojn wiatow. Najwaniejszym celem przedstawionych tu bada, byo odnalezienie i odnotowanie tego, co miao miejsce w realnym yciu, obiektywne przedstawienie faktw w sposb prawdziwy w historycznym kontekcie. Cz pierwsza tego opracowania zawiera analiz zbiorw archiwalnych nawietlajcych ycie Polakw obywateli radzieckich w obwodzie winnickim, a take prac dziejopisarzy polskich i ukraiskich. Druga natomiast cz przedstawia wspomnienia osoby, ktra przeya deportacje na tym terenie. Wspomnienia te pozwalaj dotrze do faktw, ktre ukrywa ludzka pami i bl, a przede wszystkim do takich, ktrych inne noniki przekaza nam nie mog. Literatur przedmiotu tworzyli badacze, ktrzy pochodzili z Kresw, albo mieszkaj i pracuj tam nadal. Henryk Stroski, Mikoaj Iwanow i wielu innych, kierowani uczuciem sprawiedliwoci historycznej, chcieli dotrze do polskiego czytelnika z opowieci o cikich losach swoich rodakw radzieckich Polakw. Zbadano ju wystarczajco duo dokumentw i materiaw, dziki czemu ta opowie dzisiaj brzmi coraz peniej. Ale Ukraicy i Rosjanie nie czuj si zwizani z tragedi tych wanie ludzi, poniewa co druga rodzina na terenie byego ZSRR ma rwnie tragiczne dzieje. Temat ten, cigle jednak pozostaje wanym dla wspczesnej Polonii na Wschodzie. Modzie polonijna, mieszkajca poza granicami kraju, jest wychowywana w gbokim szacunku do polskoci swojej rodziny i zna cen, ktr dziadkowie musieli zapaci za to, by oni mogli si czu Polakami z Ukrainy, Rosji, Kazachstanu. Dziennik Kijowski do tej pory drukuje wspomnienia ofiar represji lat trzydziestych. Jedni od razu ginli w piwnicach NKWD. lady po innych zatracilimy w wyniku historycznych zawirowa, ale pozostali jeszcze ci, ktrzy przetrwali i za cel swojego ycia uwaaj zawiadczy o prawdzie, o tym, jakim kosztem budowano socjalizm w Zwizku Radzieckim. Mowa tu o dzieciach wrogw narodu, skazanych na zesanie wraz rodzicami, pamitajcych jeszcze wagony bydlce, aresztowania
110
WIKTORIA KUDELA
i mier z rk NKWD swoich ojcw i matek, a w kocu tuaczk po radzieckich domach dziecka... Mog oni i chc opowiedzie swoje historie rodzinne. Z milionw takich kawakw prawdy mona uoy obraz jednej tragedii caego narodu, skazanego w kuluarach Kremla na zagad. W wiadomoci wielu deportowanych do Kazachstanu czy w gb Rosji, Polska wyrosa na mityczn krain mlekiem i miodem pync, do ktrej przybycie byo jak powrt do domu, gdzie na pewno na nich czekaj z wdzicznoci dla ich cywilnego bohaterstwa. Wanie tak, nie inaczej, trzeba nazwa bycie Polakiem w ZSRR i trudno si temu dziwi. Bya to przecie ojczyzna, z ktr si czuli zwizani i ktr wtedy stracili na zawsze. Specposelency (Polacy, ktrzy po deportacji do Kazachstanu otrzymywali status tzw. specjalnych przesiedlecw W.K.), cigle przeladowani ze wzgldu na narodowo i wyznanie, zostawali na zawsze w kraju, ktre partia komunistyczna wybraa dla nich na ziemi obiecan. W rzeczywistoci ziemia ta pozostawaa dla nich pastwem zupenie obcym, pomimo i zbudowali tam swoje domy i zakadali rodziny. W konsekwencji pozostawali obcymi zarwno w Kazachstanie, jako mniejszo narodowa w Rosji i na Ukrainie, a w kocu niepotrzebni nawet Polsce, do ktrej tak dugo wracali... Obecnie repatrianci z Kazachstanu i Syberii nieustannie dowiadczaj niezrozumienia ze strony polskich obywateli, dla ktrych Polak powinien mwi po polsku. Potocznie traktowani jako ruscy, doznaj wielkiego zawodu i trac wiar w te idee, ktre przekazywali im rodzice, a rodzicom ich dziadkowie. Myl wic, e spotkanie z tymi ludmi byoby ciekawym dowiadczeniem dla polskich studentw, ze wzgldu na moliwoci, ktre otwiera poznanie ich samych oraz historii przez nich opowiadanych. Wydaje si, e w ten sposb mode pokolenie Polakw mogoby si wyzby negatywnych stereotypw. Warto take doda, e organizacje sprawujce opiek nad repatriantami stale potrzebuj wolontariuszy. Autorka zamieszczonych w niniejszej pracy wspomnie, pani Anna Olejnik mieszka w Krakowie w Domu Pomocy Spoecznej Pod Dbami, ktry zosta otwarty dnia 8 wrzenia 2003 roku i jest prowadzony przez krakowsk Fundacj Zdrowie
Posowie
111
dla Budowlanych. Budynek wiele zawdzicza swemu fundatorowi, Wadysawowi Godyniowi, ktry wybudowa i przekaza go Urzdowi Miasta Krakowa z przeznaczeniem na DPS, by suy za dom repatriantom z Kazachstanu. Obecnie mieszka w nim 35, gwnie starszych osb. Dla nich te dodatkowo wprowadzony zosta specjalny program adaptacyjny. Jego podstawowym celem jest przystosowanie nie tylko do funkcjonowania w nowej sytuacji (mieszkanie w DPS), lecz przede wszystkim przystosowanie do codziennego ycia w Polsce, obyczajw, prawa, a take doskonalenie ojczystego jzyka. Niestety, repatrianci z Kazachstanu mieszkajcy w Krakowie swobodnie si czuj jedynie na terenie orodka. wiat poza nim pozostaje wci odlegym, wrogim i nieznanym. Wybierajc spokojn staro w ojczynie nie wiedzieli, e skazuj siebie na samotno wrd rodakw. By moe nie powinno si pisa w sposb emocjonalny w literaturze naukowej, ale wydaje si, e o tym temacie nie da si, a nawet nie powinno si mwi bez serca i bez wspczucia.
112
WIKTORIA KUDELA
Posowie
113

, , , , . , . , o , . . - , . , .

, , , . , . , . . , , , .
114
WIKTORIA KUDELA
SUMMARY
This publication is dedicated to the problem of the mass deportations of Poles living in the border regions of the Soviet Ukraine before Second World War. In the first part you get to know the results of analysis of archival documents and the materials narrating life of Poles in Vinnitsa (the circuit of Soviet Ukraine). This part points to the problem connected with the number of people of Polish nationality in this area in the nineteen-thirties, as well the estimation of the victims of deportations. Numerous bibliography is included to this part. The second part is a historical source, presented in the farm of one of the victims. Moreover, a commentary is added, which stipulates the specificity of the oral sources of history.
Czy ta szansa na mieszkanie w kraju przodkw nie przysza za pno?
115
ANEKS
Dodatek 1 Indywidualny kwestionariusz pyta podczas spisu ludnoci w 1920 roku
rdo: P. Pustohod, Sovetskie perepisi naseleni [w:] Perepys naselenn. stor suasna organizacia perepisiv v SRSR i v kaptalstinyh kranah, red. M.V. Ptaha, Kiv 1936, s. 92.
116
KATARZYNA KEMPA
Czy ta szansa na mieszkanie w kraju przodkw nie przysza za pno?
117

Z Ziemi Kazachskiej Do Polski, Tom I PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Z Ziemi Kazachskiej Do Polski, Tom I PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Z ZIEMI KAZACHSKIEJ DO POLSKI...

MATERIAY DO DZIEJW POLAKW W ZSRR W XX WIEKU

Z ZIEMI KAZACHSKIEJ DO POLSKI...

Deportacje Polakw z obwodu winnickiego Ukrainy Sowieckiej w latach 30. XX wieku

4 1 pozycja w serii Z ZIEMI KAZACHSKIEJ DO POLSKI...

Copyright Wiktoria Kudela

Recenzent: Artur Patek UJ

Autorka wspomnie: Anna Olejnik Autorka wywiadw: Wiktoria Kudela

HISTORIA I LOS JEDNEGO CZOWIEKA

O SPECYFICE OZNACZE ZBIORW W ARCHIWACH UKRAISKICH SW KILKA

z Ukrainy radzieckiej13. Stroski opracowa rwnie w jzyku ukraiskim krtkie dzieje

I. POLITYKA NARODOWOCIOWA PARTII BOLSZEWICKIEJ W OKRESIE MIDZYWOJENNYM

Polityka narodowociowa partii bolszewickiej w okresie midzywojennym

Polityka narodowociowa partii bolszewickiej w okresie midzywojennym

Polityka narodowociowa partii bolszewickiej w okresie midzywojennym

B. Babij, op.cit., s. 259.

Polityka narodowociowa partii bolszewickiej w okresie midzywojennym

II. LUDNO NARODOWOCI POLSKIEJ W OBWODZIE WINNICKIM

OBWD WINNICKI W DNIU 27 LUTEGO 1932 ROKU

Ludno narodowoci polskiej w obwodzie winnickim

Ludno narodowoci polskiej w obwodzie winnickim

rdo: WOAP, f. R-254, op.11, ark 134, 154.

0 Ukrai cy Rosjanie ydzi Polacy 117070 476435 Niemcy 210689 393924

Mniej liczne 543810 655764

1920 12294142 2610267 1189029 1926 23218860 2677166 1574391

Ludno narodowoci polskiej w obwodzie winnickim

Ludno narodowoci polskiej w obwodzie winnickim

Kolektywista Pogranicza - Poskirw; Szturm Socialistyczny - Nowogrd-Woyski;

Ludno narodowoci polskiej w obwodzie winnickim

Wysiedlenia Polakw z obwodu winnickiego

III. WYSIEDLENIA POLAKW Z OBWODU WINNICKIEGO

Wysiedlenia Polakw z obwodu winnickiego

Mogelew-Podolski 11% 16%

V. Sergjuk, op.cit., s. 280.

Wysiedlenia Polakw z obwodu winnickiego

Wysiedlenia Polakw z obwodu winnickiego

Wysiedlenia Polakw z obwodu winnickiego

Wysiedlenia Polakw z obwodu winnickiego

III.3. Deportacje do Kazachstanu w 1936 roku

Wysiedlenia Polakw z obwodu winnickiego

Wysiedlenia Polakw z obwodu winnickiego

Wysiedlenia Polakw z obwodu winnickiego

Wysiedlenia Polakw z obwodu winnickiego

Wysiedlenia Polakw z obwodu winnickiego

III.5. Skutki deportacji

V. Sergjuk, op.cit., s. 279. B.V. yrko, Poltine tavro, s. 74.

Mechanizm realizacji decyzji o przesiedleniach z obwodu winnickiego do obwodw wschodnich.

OBWODOWY KOMITET PARTYJNY

REJONOWE KOMITETY PARTII

INSTYTUCJE PLACWKI INSTYTUCJE MEDYCZNE OWIATOWE ROLNICZE

N. Bugaj, Deportac naselenn, s. 36-37.

H. Stroski, Represje stalinizmu... , s. 204.

CZ II Wspomnienia Anny Olejnik

I. MOG O SOBIE POWIEDZIE NIEWIELE...

W 1936 r. bya to wie w okrgu poskirowskim obwodu winnickiego (W.K.)

II. HISTORIA MOJEGO BRATA JZEFA

III. CIKI LOS NAJSTARSZEJ MOJEJ SIOSTRY JZI

Chodzi nadal o siostr p. Anny (W.K.)

IV. STRYJ KAZIMIERZ I CIOCIA SABINA

V. MAM NAWET RODZIN W STANACH

Obecnie Sankt-Petersburg (Rosja). Wsppracownik sub specjalnych.

Poemat nie zosta jeszcze ukoczony.

Czy ta szansa na mieszkanie w kraju przodkw nie przysza za pno?