B. Koszel: Mocarstwowe Aspiracje Niemiec W Europie XXI Wieku: Realia I Perspektywy (Raport Z Badań) .

NR 6(I)
IZ Policy Papers
INSTYTUT ZACHODNI WEST-INSTITUT INSTITUTE FOR WESTERN AFFAIRS
Mocarstwowe aspiracje Niemiec w Europie XXI wieku: realia i perspektywy

(Raport z bada)
Bogdan Koszel
Niemcy znajduj si na etapie nowego definiowania swojego miejsca w Europie i wiecie w skomplikowanych uwarunkowaniach XXI w. Podejmuj prby wzmocnienia swojej pozycji midzynarodowej w relacjach zarwno transatlantyckich, jak i w Unii Europejskiej. Ale mona to okreli jako wspzawodnictwo w procesie globalizacji, a nie denie do hegemonii. Kanclerz A. Merkel niezachwianie przekonuje, e w swojej dziaalnoci kieruje si przesaniem in dubio pro Europa i nie ma podstaw, by temu nie wierzy. Na razie nie s to dziaania spjne, raczej chaotyczne, trudno te mwi o ich jakiej wikszej skutecznoci. Jednoczenie w RFN obserwuje si erozj nurtu proeuropejskiego w jej polityce zagranicznej. Wrd elit politycznych RFN pojawiaj si hasa o powrocie do niemieckiej Sonderweg i reanimacji tzw. kwestii niemieckiej. Coraz otwarciej nad Renem, Szprew i Hawel pisze si o dezeuropeizacji (De-Europisierung) Niemiec i domestykacji (Domestizierung) polityki niemieckiej. Obecnie w polityce niemieckiej przewaaj elementy kontynuacji i ostronych zmian. Fiasko houbionej przez Niemcy Konstytucji dla Europy i stara na rzecz staego miejsca w Radzie Bezpieczestwa ONZ pokazay, i Niemcy miay znacznie mniejsze moliwoci dziaania, anieli im si na og przypisywao. Cho trudno to sobie wyobrazi, ale w warunkach polaryzacji spoeczestwa, cierania si rnych opcji i pogldw, ich polityk cechuj chaotyczne prby dostosowywania si do nowych realiw, w jakich przyszo dziaa republice berliskiej. Rzd A. Merkel prbuje uporzdkowa zaistnia sytuacj, co nie jest takie atwe, zwaywszy na koalicyjny charakter rzdu i niekiedy co pokaza kryzys strefy euro uciliw wspprac z FDP , a wczeniej z SPD. Silny jest nadal w kraju pacyfizm spoeczny, nie ma mowy o powszechnej zgodzie co do celw, roli i miejsca RFN w nowym adzie midzynarodowym.
IZ Policy Papers
W serii ukazay si: Nr 1(I) Historia i pami: masowe przesiedlenia 1939-1945-1949 Nr 2 (I) Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora w latach 1989-2008 Nr 3(I) Midzynarodowa solidarno. Operacje pokojowe ONZ -NATO -UE Nr 4 (I) Polska i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania Nr 5(I) Przyszo NATO trudne decyzje
W przygotowaniu:
Bogdan Koszel
Mocarstwowe aspiracje Niemiec w Europie XXI wieku: realia i perspektywy

(Raport z bada)
INSTYTUT ZACHODNI
Seria wydawnicza: Redakcja serii:
IZ Policy Papers nr 6(I) Joanna Dobrowolska-Polak (red. naczelna) Piotr Cichocki Marta Gtz
Opracowanie redakcyjne: Koncepcja graficzna:
Hanna Ranek Ewa Wsowska
Copyright by Instytut Zachodni Pozna 2012 (wersja elektroniczna) Pozna 2012 (wersja drukowana)
Wydawca:
INSTYTUT ZACHODNI 61-854 Pozna, ul. Mostowa 27 tel. 61 852 76 91 tel 61 852 28 54 (wydawnictwo) fax 61 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan.pl www.iz.poznan.pl
ISBN 978-83-61736-34-9
Druk:
WYDAWNICTWO I DRUKARNIA UNI-DRUK. s.j. ul. Przemysowa 13 62-030 Lubo
Spis treci
1. Status midzynarodowy Niemiec po zjednoczeniu............................. 7 2. Wzrost znaczenia Niemiec w Europie na przeomie XX i XXI wieku............................................................13 ............................................................ 32 3. Ewolucja samoidentyfikacji . 4. Czynniki wzmacniajce i osabiajce mocarstwowo niemieck.............................................................. 41 5. Prby wzmocnienia pozycji Niemiec w relacjach z Francj........................................................................ 51 6. Niemcy wobec Konstytucji dla Europy i Traktatu Lizboskiego................................................................... 69 7. Rola RFN w przezwycianiu kryzysu finansowego pastw strefy euro Unii Europejskiej. ............................................... 77 Bibliografia..................................................................................... 106
1. Status midzynarodowy Niemiec po zjednoczeniu

Kiedy na pocztku lat szedziesitych przewodniczcy CSU i pniejszy premier Bawarii Franz Josef Strau wyrazi gorzk opini, e Niemcy Zachodnie s gospodarczym olbrzymem i politycznym karem, to w najmielszych marzeniach nie mg przypuszcza, co stanie si z Niemcami w niespena trzydzieci lat pniej. Konsekwentnie prowadzona polityka zjednoczeniowa bdca konstytucyjnym zobowizaniem wszystkich rzdw Republiki Federalnej przyniosa peny sukces i dokonaa si na warunkach, o ktrych kanclerz Konrad Adenauer i Willy Brandt mogli tylko ni. Zaamanie si systemu komunistycznego w Europie w kocu lat osiemdziesitych oznaczao otwarcie drogi do zjednoczenia obu pastw niemieckich. Uzyskanie niepodlegoci przez pastwa batyckie, Biaoru, Ukrain i pastwa byego bloku wschodniego spowodowao wycofanie si Rosji z Europy rodkowej i uksztatowanie si nowej konstelacji politycznej na kontynencie. Centralne pooenie w Europie w sensie geograficznym i geopolitycznym uzyskay zjednoczone Niemcy. Nietrudno zauway, e cho mniejsze od Rzeszy w granicach z 31 grudnia 1937 r., byy lepiej przygotowane do startu anieli pastwo Otto Bismarcka w 1871 r., Republika Weimarska w 1919 r. i III Rzesza w 1933 r. Na mocy Traktatu o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec z 12 wrzenia 1990 r. obejmuj one obszar RFN, NRD i caego Berlina o cznej powierzchni 356 959 km2, co daje im trzecie miejsce w Europie po Francji i Hiszpanii. Ale ich ludno jest najliczniejsza w Unii Europejskiej; w 1995 r. na terenie RFN rejestrowano 81,41 mln mieszkacw, z ktrych 35,014 mln byo na stae zatrudnionych w gospodarce narodowej. Liczba ludnoci praktycznie nie zmienia si przez nastpne 11 lat i w 2007 r. nieco przekroczya 82 mln. U progu zjednoczenia, w 1989 r., pod wzgldem produktu spoecznego brutto RFN zajmowaa trzecie miejsce w wiecie (15,8%) po Stanach Zjednoczonych (25,4 %) i Japonii (14 %). Jej udzia w handlu wiatowym wynosi 10%. W 1990 r. Niemcy stay si najwikszym eksporterem w skali globalnej, ekspediujc za granic towary o wartoci 416 mld dol. USA (12,4% udziau w handlu wiatowym). Niemieckie rezerwy walutowe naleay do najwikszych w wiecie, a niemiecka marka staa si nieoficjaln walut Europy i drug po amerykaskim dolarze co do znaczenia w wiecie. Rwnie wprowadzone w 1999 r. euro w jednej trzeciej miao pokrycie w marce niemieckiej. Niemcy wytwarzay 29% caego produktu spoecznego brutto Unii Europejskiej i byy najpowaniejszym patnikiem netto do brukselskiej
IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl
Bogdan Koszel
kasy (ale w przeliczeniu na gow mieszkaca dopiero na trzecim miejscu po Holandii i Szwecji). Byy i s czoowym, poza Irlandi, partnerem handlowym wszystkich pastw Europy Zachodniej1. W zjednoczonych Niemczech brak napi etnicznych. Na tym tle pozytywnie odrniaj si one od Francji (separatystyczne denia Korsykaczykw i Bretoczykw), Wielkiej Brytanii (Irlandia Pnocna, Szkocja, Walia), Hiszpanii (Baskowie, Kataloczycy), Woch targanych tendencjami odrodkowymi (Liga Pnocna) czy Belgii, gdzie nabrzmiewa konflikt pomidzy Walonami i Flamandami. Po podpisaniu ukadu granicznego z Polsk w 1990 r. Niemcy nie zgaszay roszcze terytorialnych wobec ssiadw ani te nie byy obiektem takich roszcze ze strony innych. Tu po zjednoczeniu liczc si pozycj posiadaa Bundeswehra, przez lata najwaniejszy partner USA w Sojuszu Pnocnoatlantyckim. W 1976 r. bya ona pierwsz w Europie i czwart w wiecie konwencjonaln si zbrojn, wydajc na modernizacj powane sumy (w latach 1970-1986 odpowiednio 37,7% oglnych wydatkw z budetu Bundeswehry). Niemcy zajmowali wysokie stanowiska w strukturach Sojuszu, co byo przejawem zaufania kierownictwa NATO do RFN. W 1957 r. genera Hans Speidel zosta dowdc si ldowych Sojuszu w Europie Zachodniej, a w cztery lata pniej generalnym inspektorem oddziaw NATO mianowano generaa Adolfa Heusingera. Na pocztku lat dziewidziesitych w rnego rodzaju sztabach i gremiach dowdczych Sojuszu pracowao 24 generaw i 1200 wysokiej rangi oficerw niemieckich. Prestiowy charakter miao w latach 1988-1994 sprawowanie funkcji sekretarza generalnego NATO przez federalnego ministra obrony Manfreda Wrnera i mianowanie w grudniu 1994 r. generalnego inspektora Bundeswehry Klausa Naumanna na stanowisko przewodniczcego Komitetu Wojskowego NATO. Siy niemieckie po zjednoczeniu na mocy wielostronnych porozumie midzynarodowych zredukowano do 340 tys. onierzy, ale pozostaway one gwnym oparciem NATO na kontynencie2. Od strony midzynarodowoprawnej status Niemiec zosta ustalony w Ukadzie Moskiewskim zawartym 12 wrzenia 1990 r. pomidzy USA, ZSRR, Francj, Wielk Brytani a RFN i NRD. W myl jego zapisw Niemcy stay si pastwem formalnie suwerennym. W preambule do traktatu cztery mocarstwa zapewniy, i z chwil zjednoczenia trac swoje znaczenie prawa i odpowiedzialno czterech mocarstw w stosunku do Berlina i Niemiec jako caoci oraz podkrelay, e zjednoczone Niemcy maj pen suwerenno nad swymi sprawami wewntrznymi i zagranicznymi. Ukad Moskiewski przyznawa Republice Federalnej prawo do prowadzenia bez jakichkolwiek ogranicze wasnej, ograniczonej jedynie porozumieniami i zobowizaniami
M. S t o l a r c z y k, Podzia i zjednoczenie Niemiec jako element adw europejskich po drugiej wojnie wiatowej, Katowice 1995, s. 182-183. Por. Z. W . P u l e c k i, Wspczesny stan i uwarunkowania handlu zagranicznego Republiki Federalnej w ramach Wsplnoty Europejskiej, [w:] Z. Nowak (red.), Republika Federalna Niemiec w systemie integracyjnym EWG, Pozna 1991. 2 H. R h l e, Welche Armee fr Deutschland? Deutschland-Archiv 1994, nr 6, s.125; J. S ol a k, Niemcy w NATO, Warszawa 1999.
1
IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl
Mocarstwowe aspiracje Niemiec w Europie XXI wieku: realia i perspektywy (Raport z bada)
midzynarodowymi polityki zagranicznej. Jeden z najwaniejszych artykuw traktatu, szsty, pozwala Niemcom na nieskrpowane uczestnictwo w wybranych sojuszach. Cztery mocarstwa nie narzuciy wic im neutralnoci, co w praktyce oznaczao przyzwolenie Moskwy przed czym na Kremlu przez duszy czas si wzbraniano na wczenie byej NRD do struktur Sojuszu Pnocnoatlantyckiego, z tym wszake wyjtkiem, i pomidzy ab i Odr stacjonowa mogy tylko wojska Bundeswehry (art. 5, p. 1-3)3. Pen suwerenno Niemcy uzyskay 3 sierpnia 1994 r. z chwil opuszczenia terytorium byej NRD przez wojska rosyjskie i 8 wrzenia 1994 r. po ewakuacji oddziaw aliantw zachodnich z obszaru Berlina. W starych landach powanie zredukowano obecno wojsk sojuszniczych (USA, Francji, Wielkiej Brytanii, Belgii, Holandii i Kanady). Procesowi osigania przez Republik Federaln penej suwerennoci towarzyszyy spektakularne wydarzenia, do ktrych z pewnoci naleay wizyta prezydenta Stanw Zjednoczonych Williama Clintona w Berlinie (12.07.1994) oraz udzia niemieckich wojsk stacjonujcych we Francji w ramach Eurokorpusu w paradzie wojskowej pod ukiem Tryumfalnym w Paryu podczas dorocznego wita pastwowego 14 lipca 1994 r. Po 1990 r. Niemcy stay si gwnym beneficjentem nowej sytuacji powstaej po zakoczeniu konfliktu Wschd-Zachd. Przede wszystkim znikna kuratela mocarstw, dajca poczucie swoistego bezpieczestwa, ale na co dzie bardzo dokuczliwa. Po przesuniciu granicy pastwa na wschd, Republika Federalna przestaa by pastwem frontowym, rozwia si koszmar wizji atakw wymierzanych w oba pastwa niemieckie przez dwa supermocarstwa za pomoc rakiet jdrowych krtkiego i redniego zasigu. Upadek komunizmu stworzy szans organizacji Europy na nowych zasadach. Wszystkie mocarstwa historyczne posiadajce w przeszoci ambicje hegemonialne Hiszpania, Francja, Rosja, Anglia, Niemcy i Zwizek Radziecki zaznay goryczy poraki i zuyy swoj energi. Niemcy po raz pierwszy w swej historii zjednoczyy si nie przeciwko komu lub czemu i proces ten zosta powitany z mniejsz lub wiksz yczliwoci przez ich ssiadw oraz partnerw. Po raz pierwszy te udao si unikn tradycyjnej zowrogiej dla Europy i wiata zalenoci siy i wielkoci Niemiec od niedemokratycznego lub totalitarnego systemu sprawowania wadzy. Ale ju nazajutrz po zjednoczeniu postawiono wiele znakw zapytania. Pojawio si pytanie, co zrobi z tak nagle uzyskan wolnoci i suwerennoci? Dokd si zwrci? Jakie obra priorytety, w jakich ramach zamkn pastwow aktywno i wok jakich wartoci integrowa spoeczestwo? Jak obchodzi si z wasn wielkoci, by nie drani ssiadw i jednoczenie nie sprawia wraenia obojtnoci wobec najwaniejszych wyzwa dla Europy i wiata. Niemiecka przeszo, geopolityczne i geograficzne pooenie w sercu Europy, potencja ludnociowy i nade wszystko gospodarczy spowodoway,
3
K. K a i s e r, Deutschlands Vereinigung. Mit wichtigen Dokumenten, Bergisch Gladbach 1991, s. 264-266.
Bogdan Koszel
e zjednoczone Niemcy znalazy si w obrbie zainteresowania europejskiej i wiatowej opinii publicznej. Wiadomo byo z gry, e kade ich posunicie na arenie midzynarodowej bdzie cenzurowane i spotka si z wyrazistymi ocenami i komentarzami. Wikszo jeszcze wwczas boskiej klasy politycznej miaa wiadomo, e musi upyn wiele czasu, zanim Republika Federalna prowadzi bdzie normaln polityk zagraniczn. Zdawano sobie spraw, e kade jej potknicie na arenie midzynarodowej bdzie wyolbrzymiane i naganiane, kady sukces i zachowania pozytywne budzi nieufno i podejrzliwo. W ywej dyskusji toczonej w Niemczech i poza ich granicami w latach 1990-1993, absorbujcej historykw, politologw, prawnikw, socjologw, filozofw, dziennikarzy i zwykych zjadaczy chleba, istniao wiele wtkw, cieray si rne punkty widzenia. Debata odzwierciedlaa pogldy poszczeglnych autorw, ich stosunek do przeszoci niemieckiej, wasnych dowiadcze, zadawnionych stereotypw i powiza ideowych. Generalnie zadawano sobie wwczas pytanie, czy zjednoczone Niemcy stanowi niebezpieczestwo dla Europy, czy te gwarancj jej dalszego harmonijnego rozwoju4. Protagonici tezy o zdominowanej przez Niemcw Europie chtnie sigali do argumentacji historycznej i mylenia w kategoriach interesw pastw i gry si. Przypominano, e przeszo historyczna jest balastem, od ktrej Niemcy tak szybko si nie uwolni, gdy Bismarck i Hitler zatruli ich krew snem o potdze i przekonaniem o wasnej wyszoci. Przede wszystkim zastrzee nie kryy szczeglnie wyczulone na kwesti niemieck pastwa regionu rodkowo-i poudniowoeuropejskiego. Z powtpiewaniem odnoszono si do zapewnie, e zjednoczone Niemcy w przyszoci prowadzi bd polityk na wskro pokojow i ostron. Zdaniem wielu ekspertw deklaracje te skadane byy w okrelonej sytuacji i nie bd miay wpywu na polityk pastwa niemieckiego w przyszoci. W 1992 r. znany, nieyjcy ju poznaski historyk Antoni Czubiski jako przykad podawa, e po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r. kanclerz Bismarck usiowa prowadzi polityk ostron, nie chcia zadrania stosunkw z Angli, zabiega o utrzymanie dobrych kontaktw z Rosj skutki byy jednak odwrotne od zamierzonych. Bdc przeciwnikiem polityki kolonialnej, ju w 1883 r. musia podj aktywn polityk kolonialn. Bdc rzecznikiem wsppracy z Rosj, zmuszony by popiera koa t wspprac utrudniajc5. Wspominajc Holocaust, gwaty na azylantach i kontrowersyjny spr historykw z lat osiemdziesitych, wyraano opini o jakoby patologicznej podatnoci Niemcw na idee i pogldy ekstremalne. Zjednoczenie miao
4
Klasyczny przykad: U. W i c k e r t (Hrsg.), Angst vor Deutschland. Die neue Rolle der Bundesrepublik in Europa und der Welt, Mnchen 1992; M. W o l f f s o h n, Keine Angst vor Deutschland!, BonnWien 1990. Por. B. G o l d b e r g e r, Why Europe should not fear the Germans, German Politics August 1993, s. 288-310; B. K o s z e l, United Germany. Hope or Danger for Europe? [w:] I. Komorowski, R. Stawarska (red.), Poland and European Communities, Pozna 1994, s. 39-47. 5 A. C z u b i s k i, Wybrane problemy historii Niemiec XIX i XX w., Pozna 1990, s. 297-298. Por. A. W o l f f-P o w sk a, Zachd w koncepcjach i polityce zjednoczonych Niemiec, [w:] Z. Mazur (red.), Rola nowych Niemiec na arenie midzynarodowej, Pozna 1996, s. 103-123.
10
obudzi w Niemcach ponownie silne poczucie pewnoci siebie i przekonanie o wasnych nieograniczonych moliwociach. W polemicznym fechtunku mwio si nawet o narodzinach czwartej Rzeszy6. Pogldy te wspierane byy wynikami bada opinii publicznej w Niemczech. Na fali zjednoczeniowej euforii, w styczniu 1991 r. a 70% ankietowanych Niemcw byo zdania, e reunifikowane pastwo bdzie mocarstwem politycznym, 83% gospodarczym i 40% militarnym 7. Na pocztku lat dziewidziesitych skumuloway si obawy przed zdominowaniem kontynentu przez zjednoczone Niemcy. Sceptycy twierdzili, e za pomoc stabilnych dotd kotwic NATO i EWG czy porednio UZE, ONZ, KBWE czy Rady Europy, nie uda si utrzyma w ryzach porzdku europejskiego tak potnego mocarstwa. Nie byy odosobnione pogldy, e poszerzenie Wsplnoty o nowych czonkw co Bonn usilnie popierao w ostatecznym efekcie obrci si musi na korzy Niemiec. Przyjcie do Wsplnoty Austrii, krajw nordyckich i ewentualnie Szwajcarii miao spowodowa powstanie w sercu Europy potnego, liczcego ponad 100 mln bloku pnocnego posugujcego si jzykiem niemieckim i rozpowszechniajcego niemieckie wzorce kulturowe8. Rozumujc w kategoriach Interessenspiel rzeczywicie przed suwerennymi Niemcami otworzyy si nowe moliwoci i na pocztku lat dziewidziesitych nie byo dla nich przeciwwagi w Europie. Zwizek Radziecki uleg rozkadowi, a sytuacja wewntrzna w Rosji nie pozwalaa przypuszcza, aby pastwo to sta byo w najbliszym czasie na szersz midzynarodow aktywno. Wielka Brytania jakkolwiek ywo zainteresowana tym, co si dzieje na kontynencie, si tradycji przywizana bya do swoich special relationships z USA i opowiadaa si za pogbieniem wsppracy w ramach Commonwealth. Wbrew zapowiedziom rzd Johna Majora nie prowadzi zaangaowanej polityki na rzecz integracji europejskiej. Tendencje te prbowa odwrci Tony Blair ze swoj zreformowan Parti Pracy, ale stao si to pniej, dopiero po 1997 r. Niewtpliwie odwieczny wrg (Erbfeind) Francja te nie bya w stanie konkurowa z Niemcami. Rywalizacj o palm pierwszestwa we Wsplnotach Europejskich przegraa ju znacznie wczeniej, w drugiej poowie lat szedziesitych. Powan cz jej wydatkw budetowych stanowiy ogromne obcienia na rzecz utrzymywania wasnych, autonomicznych si nuklearnego
P . G l o t z, Achtung Europa! Deutschland und Europa nach der mitteleuropischen Revolution, Revue dAllemagne 1991, No. 2, s. 244; H. S a a, Das vierte Reich. Deutschlands spter Sieg, Hamburg 1990; M. W o l f f s o h n, Deutschland. Eine verwirrte und verwirrende Nation, Europa-Archiv 1991 nr 7, s. 211-214.; H.-P . S c h w a r z, Die Zentralmacht Europas. Deutschlands Rckkehr auf die Weltbhne, Berlin 1994 s. 226-239. 7 Demoskopisches Meinungsbild in Deutschland zur Sicherheits- und Verteidigungspolitik 1992. Schriftenreihe der Akademie der Bundeswehr fr Information und Kommunikation, Adenau 1993, s. 108. 8 Szerzej zob. B. K o s z e l, Niemcy ujarzmione ? O nowej roli zjednoczonych Niemiec w Europie i wiecie, [w:] Cz. Mojsiewicz, K. Glass (red.), Przezwycianie wrogoci i nacjonalizmu w Europie, Toru Pozna 1993, s. 69-76. Por. J. H e i l b r u n n, Tomorrows Germany, The National Interest 1994, nr 36, s. 45-47.
6
11
Bogdan Koszel
odstraszania (force de frappe). Denie do tenir le rang w Europie i wiecie za pomoc wspierania jzyka i kultury francuskiej dodatkowo podnosiy koszty, podobnie jak pomoc gospodarcza udzielana frankofoskim krajom Afryki i wydatki na nierzadkie interwencje wojskowe w tych pastwach. Osabiao to V Republik i czynio bardziej podatn na przyjmowanie w UE niemieckich koncepcji i rozwiza. Gwnym aktorem na politycznej scenie pozostaway Stany Zjednoczone. W przeciwiestwie do polityki administracji Georgea Busha, wyraajcej opini, e Niemcw nie mona pozostawia izolowanych, osamotnionych czy neutralnych, prezydent William Clinton po objciu wadzy w 1993 r. w kwestii stosunkw amerykasko-niemieckich i szerzej obecnoci amerykaskiej w Europie pocztkowo wypowiada si niezwykle wstrzemiliwie. Jego spokoju nie burzy nawet fakt zaistnienia rzadkich wprawdzie spi na linii Waszyngton-Bonn, bdcych wynikiem samodzielnych inicjatyw RFN na arenie midzynarodowej. Program Clintona charakteryzowa si przesuniciem priorytetw na sprawy wewntrzne i gospodark, przewidujc w dalszej perspektywie daleko idc redukcj wojsk amerykaskich w Europie. W stosunku do Niemiec wprawdzie nadal obowizywaa formua partnership in leadership, ale w rankingu zainteresowa amerykaskich Europa stopniowo osuwaa si na dalsze pozycje. Ten proces z pewnoci by si pogbia, gdyby nie potrzeba interwencji USA politycznej i wojskowej w objtej wojn domow Jugosawii, co wielu politykom na kontynencie uzmysowio konieczno pozostania Amerykanw na starym kontynencie 9.
Por. Ch. D a a s e, M. J o c h u m, Partner in einer Fhrungsrolle? Das einige Deutschland aus der Sicht der USA, Auenpolitik 1992, nr 3, s. 237-245; M. H. H e n t z e l, Amerikanische Einstellungen zur deutschen Wiedervereinigung, Europa-Archiv 1990, nr 4, s. 127-131; V . W a l t e r s, Die Vereinigten Staaten und die europische Sicherheit nach der Vereinigung Deutschlands, Europa-Archiv 1990, nr 22, s. 655-662; P . R u d o l f, Die strategische Debatte in den USA-Konsequenzen fr die amerikanische Rolle in Europa, Auenpolitik II/1993, s. 111-118.
12
2. Wzrost znaczenia Niemiec w Europie na przeomie XX i XXI wieku

Trudno powiedzie, aby zjednoczone Niemcy zachowyway si na europejskiej i wiatowej arenie tak, jak od nich tego powszechnie oczekiwano. W 1991 r. nie wziy udziau w wojnie w Zatoce Perskiej, powoujc si na konstytucj zabraniajc oddziaom Bundeswehry udziau w misjach wojskowych poza obszarem dziaania NATO (out of area), co wzbudzio oburzenie uczestniczcych w akcji onierzy francuskich, belgijskich i woskich. Zastrzeenia te zmieniy si w irytacj, kiedy okazao si, e niemieckie firmy wczeniej potajemnie dostarczay Irakijczykom urzdzenia do wytwarzania gazw bojowych. Wbrew protestom USA i partnerw ze Wsplnoty Europejskiej przedwczenie uznay w grudniu 1991 r. niepodlego Chorwacji i Sowenii, bezsprzecznie przyczyniajc si do rozptania krwawej wojny w Boni i Hercegowinie10. W 1992 r. niemiecki Bundesbank podnis stopy procentowe bez konsultacji z partnerami w pierwszym etapie wprowadzania unii walutowej, co zdestabilizowao waluty Woch i Hiszpanii11. Jesieni tego samego roku Niemcy po raz pierwszy zgosiy aspiracje do zajcia staego miejsca w Radzie Bezpieczestwa ONZ. wczesny szef niemieckiej dyplomacji Klaus Kinkel jeszcze przed przyjciem rezolucji nr 47/62 Zgromadzenia Oglnego ONZ, wzywajcej pastwa czonkowskie do przedstawienia swoich propozycji na temat reformy Rady Bezpieczestwa, owiadczy, e Niemcy chciayby uzyska stae miejsce w Radzie, ale same nie wystpi z tak inicjatyw. Rzd chadecko-liberalny sprecyzowa pniej, e jego zdaniem naley poszerzy grono staych czonkw Rady o Niemcy, Japoni oraz po jednym przedstawicielu Azji, Afryki, i Ameryki aciskiej, natomiast Europie rodkowej i Wschodniej oraz regionalnym grupom pastw trzeciego wiata przyzna w sumie cztery nowe niestae miejsca w Radzie. Propozycja ta, zoona bez adnych wstpnych konsultacji z sojusznikami i partnerami, zostaa z miejsca odrzucona przez Wielk Brytani i Francj. Niemcy musiay si zadowoli statusem czonka niestaego Rady Bezpieczestwa, ktr to funkcj powierzono im po raz kolejny w latach 1995-199612.
Szerzej: B. K o s z e l, Mitteleuropa rediviva? Europa rodkowo- i Poudniowo-Wschodnia w polityce zjednoczonych Niemiec, Pozna 1999, rozdz.V . 11 W . H o r s l e y, United Germanys Seven Cardinal Sins: A Critique of German Foreign Policy, Millennium: Journal of International Studies 1992, nr 2, s. 225-242. 12 Ch. F r e u n d i n g, Deutschland in der Weltpolitik. Die Bundesrepublik Deutschland als nichtstndiges Mitglied im Sicherheitsrat der Vereinten Nationen in den Jahren 1977/1978, 1987/1988 und 1995/1996, Baden-Baden 2000; Ch. H a c k e, Neudeutscher Wilhelminismus: die deutschen Bemhungen um einen stndigen UN-Sicherheitssitz waren tlpelhaft, gro10
13
Bogdan Koszel
Po zjednoczeniu Niemcy zaczy odchodzi od koncepcji ksieczki czekowej (Scheckbuchdiplomatie) na rzecz aktywniejszego zaangaowania si w dziaania wsplnoty midzynarodowej. 12 lipca 1994 r. orzeczenie drugiej izby Federalnego Trybunau Konstytucyjnego definitywnie ukrcio trwajc wiele lat dysput na temat konstytucyjnoprawnych podstaw uycia niemieckich si zbrojnych poza granicami kraju. Partie rzdzcej koalicji CDU/CSU-FDP, znajdujce si pod obstrzaem zachodnich sojusznikw, zdecydowane byy zwikszy udzia wojsk Bundeswehry w operacjach pokojowych w byej Jugosawii. Szef frakcji poselskiej CDU/CSU Wolfgang Schuble mia publicznie powiedzie, i teraz na pewno nie bdziemy posugiwa si tylko ksieczk czekow. W marcu 1994 r. odby on podr do Stanw Zjednoczonych, gdzie uzyska pen akceptacj administracji Clintona dla zamierze rzdu. Silnie optujc wraz z kanclerzem Kohlem i ministrem spraw zagranicznych Klausem Kinkelem za zwikszeniem obecnoci Niemiec w rejonach zapalnych na wiecie, a zwaszcza w byej Jugosawii, orientowano si, e liczy mona bdzie na poparcie spoeczestwa. Z drugiej strony byo to te dziaanie wymierzone w opozycyjn SPD. W roku wyborw do Bundestagu, wiosn 1994 r. wszystkie sondae wskazyway jeszcze na zrwnowaone poparcie zarwno dla partii Unii, jak i SPD. Sukces w Boni mgby przynie kilka dodatkowych punktw rzdzcej koalicji w walce wyborczej i zatrze niemie wspomnienia zwizane z uznaniem niepodlegoci Chorwacji i Sowenii13. Orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego ostatecznie rozwiao spekulacje co do moliwoci, kompetencji i granic aktywnej polityki zagranicznej i bezpieczestwa rzdu boskiego. Republice Federalnej formalnie zezwolono wykonywa zagwarantowane w preambule do Ustawy Zasadniczej zobowizanie wobec sojusznikw z NATO i Unii Europejskiej, by jako rwnoprawny czonek w zjednoczonej Europie suy pokojowi na wiecie. Gdzie, kiedy i w jakim stopniu RFN miaa uczestniczy w operacjach pokojowych ONZ pozostawao wyranie spraw polityczn, a nie konstytucyjn. Zgoda parlamentu na tego typu operacje wojskowe zostaa potraktowana przez sdziw jako warunek sine qua non kadej decyzji politycznej o uyciu Bundeswehry poza obszarem dziaania NATO. W krtkim orzeczeniu mona byo przeczyta: Ustawa Zasadnicza zobowizuje rzd federalny do uzyskania wczeniejszej zgody Bundestagu na uycie si zbrojnych14. Werdykt Trybunau z 12 lipca 1994 r. umoliwi Bundeswehrze udzia w operacjach peace keeping nie tylko w ramach misji pokojowych bkitnych hemw, lecz take w dziaaniach bojowych NATO pod warunkiem, i kadorazowo decyzja taka zostanie podjta przez Bundestag zwyk wikszoci gosw. 22 lipca w debacie parlamentarnej minister Kinkel nie kry satysfakcji,
mannschtig und fr das Ansehen des Landes in der Welt schdlich, Internationale Politik 2005, nr 8, s. 56-61. 13 Balkan in Bonn, Der Spiegel z 27.02.1994. 14 Urteil des Bundesverfassungsgerichts vom 12. Juli 1994, Karlsruhe 1994, s. 5. Por. L. R h l, Der Spruch von Karlsruhe, Europische Sicherheit 1994, nr 9, s. 429. Por. J. S o l a k, Niemcy w NATO, Warszawa 1999.
14
mwic: Gwny cel polityki zagranicznej i bezpieczestwa rzdu federalnego zosta przez to osignity. Po zjednoczeniu i odzyskaniu naszej penej suwerennoci, niemiecka polityka zagraniczna i bezpieczestwa jest cakowicie zdolna do dziaa i wypenienia obowizkw sojuszniczych. Wane jest to zarwno w ramach ONZ jak i NATO. I dalej komentujc orzeczenie z Karlsruhe doda: Nie tylko u nas, lecz take poza granicami kraju ledzono t zdolno z duym zainteresowaniem. Tre orzeczenia odpowiada nie tylko politycznemu celowi rzdu federalnego, lecz przede wszystkim oczekiwaniom wsplnoty narodw oraz naszych partnerw i przyjaci, e zjednoczone Niemcy przyjm na siebie wiksz polityczn odpowiedzialno15. Decyzja ta wpyna na odchodzenie od tradycyjnej niemieckiej kultury powcigliwoci (Kultur der Zurckhaltung ) w kierunku normalizacji polityki bezpieczestwa, a co za tym idzie prowadzenia aktywniejszej dziaalnoci w ONZ i NATO. Podpisujc Traktat o Unii Europejskiej w Maastricht 7 lutego 1992 r., Niemcy day dowd, e zgadzaj si na pogbienie integracji europejskiej, co w praktyce ograniczao im samodzielne ruchy na arenie midzynarodowej. Postanowienia Traktatu z Maastricht dotyczce unii walutowej zostay w duym stopniu uksztatowane zgodnie z koncepcj niemieck. Jeszcze przed jego wejciem, w ycie na nadzwyczajnym posiedzeniu Rady Europejskiej 29 padziernika 1993 r. w Brukseli ustalono, e to wanie w metropolii finansowej Niemiec Frankfurcie nad Menem ulokowana zostanie siedziba Europejskiego Instytutu Walutowego (EIW), ktry pniej mia przeksztaci si w Europejski Bank Centralny (EBC), przyszego emitenta wsplnej waluty16. Odbiegao to od oglnych tendencji preferowanych przez pastwa czonkowskie, by instytucje zwizane z Uni Europejsk ze wzgldw oszczdnociowych sytuowa w Brukseli. Niemcy ju podczas historycznego spotkania w Maastricht dali jasno do zrozumienia, e na otarzu jednoci europejskiej kad swoj mark, symbol niemieckiej prosperity i dumy z gospodarczych i spoecznych osigni. Godz si na now walut, majc wiadomo olbrzymiego ryzyka z tym zwizanego. Nikt nie by w stanie powiedzie, czy nowy europejski pienidz a nikt wwczas nawet nie wiedzia, jak si bdzie nazywa zdobdzie uznanie na midzynarodowych rynkach walutowych i bdzie ceniony tak jak marka zachodnioniemiecka. Nic wic dziwnego, e Niemcy postawili warunek, e unia walutowa bdzie ich interesowa tylko wwczas, gdy nowy pienidz si nie bdzie ustpowa D-Mark, a stanie si to moliwe jedynie wtedy, gdy stabilne bd gospodarki pastw tworzcych uni walutowo-gospodarcz (UWG). Przyjte pod presj RFN tzw. kryteria konwergencji (zbienoci, spjnoci) oglnie mwic nakaday na kraj kandydujcy do UWG obowizek posiadania niskiej inflacji, niskiego deficytu budetowego, niskiego dugu publicznego, niskich dugookresowych stp procentowych i stabilnej waluty.
15
Bulletin. Presse- und Informationsamt der Bundesregierung nr 70 z 26.07. 1994. Por. K. N a u m a n n, Die Bundeswehr in einer Welt im Umbruch, Berlin 1994. 16 Archiv der Gegenwart (cyt. dalej: AdG) 1993, s. 38232.
15
Bogdan Koszel
Struktura Europejskiej Sieci Bankw Centralnych (ESBC) skadajcej si z EBC i bankw centralnych pastw czonkowskich, kompetencje i polityczna niezaleno do zudzenia odzwierciedlay uregulowania obowizujce w Niemieckim Banku Federalnym. Niemcom te, wbrew woli Francji, udao si przeforsowa kandydatur Holendra Willema (Wima) Duisenberga na stanowisko pierwszego prezesa EBC. Preferowany przez Francj Jean-Claude Trichet obj t funkcj po czterech latach, 1 listopada 2003 r., co zwizane byo z porozumieniem w tej sprawie pomidzy Mitterrandem i Kohlem. Wyraajc zgod na wspln walut, Niemcy odsyay do lamusa mark zachodnioniemieck bdc symbolem ich sukcesu gospodarczego i powodem do dumy narodowej, co zostao w UE odpowiednio docenione. Od pocztku jednak zasygnalizoway, e docelowo Unia Europejska bdzie ich interesowa jako projekt polityczny. Opowiaday si za jej federacyjnym modelem ustrojowym. Kierujc si wasnymi ywotnymi interesami (stabilizacja dugiej wschodniej granicy), wspieray denia krajw Europy rodkowej i Wschodniej do czonkostwa we Wsplnotach i NATO. Siln pozycj w unijnych instytucjach mieli przewodniczcy Parlamentu Europejskiego Klaus Hnsch (1994-1997), unijny komisarz ds. poszerzenia Gnter Verheugen (1999-2004), unijna komisarz ds. budetu Michaela Schreyer (1999-2004) i Elmar Brok, od 1980 r. pose do Parlamentu Europejskiego i pniejszy przewodniczcy Komisji Spraw Zagranicznych Parlamentu Europejskiego. Okres powcigliwoci i samoograniczenia si skoczy si z odejciem kanclerza H. Kohla ze sceny politycznej w 1998 r., ktry na polityk zagraniczn patrzy przez pryzmat wasnych yciowych dowiadcze. Symbolicznie te skoczya si epoka republiki boskiej i po przeniesieniu stolicy do Berlina zapocztkowana zostaa era republiki berliskiej. Po wyborach parlamentarnych po raz pierwszy w dziejach RFN utworzona zostaa nowa koalicja SPD-Bndnis 90/Die Grnen. W 1998 r. wraz z Gerhardem Schrderem (ur. 1944) i Joschk Fischerem (ur. 1948) na scen polityczn wkroczya pozbawiona kompleksw i uprzedze nowa generacja politykw, prbujca w wikszym ni dotd stopniu patrze na polityk zagraniczn przez pryzmat interesw narodowych17. Wrd elit politycznych RFN nastpia wymiana pokoleniowa, a punktem odniesienia dla niej bya nie druga wojna wiatowa, Auschwitz i Holocaust, lecz wasna biografia, najczciej wydarzenia zwizane z buntem studenckim w 1968 r. Tam, gdzie byo to korzystne, nastpowao odpolitycznianie przeszoci, wypieranie jej z umysw, przy jednoczesnej stopniowej relatywizacji wojny i eksponowaniu niemieckich ofiar. Nieprzypadkowo to latem 1998 r. Erika Steinbach pojawia si w yciu politycznym, a Zwizek Wypdzonych rozpocz aktywn kampani na rzecz upamitnienia losu wypdzonych18.
D. V e r n e t, Kluge Ausschpfung begrenzter Souverenitt. Die Europapolitik der rot-grnen Koalition Internationale Politik 1999, nr 5, s.11-18. 18 Szerzej zob. Z. M a z u r, Centrum przeciwko Wypdzeniom (1999-2005), Pozna 2006.
17
16
Nowy rzd Schrdera/Fischera kierowa si pragmatyzmem, kad akcent na interesy narodowe, prbowa wykazywa wiksz samodzielno na arenie midzynarodowej i asertywno w relacjach z partnerami. Kanclerz pisa w 1999 r., e Niemcy trzymajc si dobrej rady, sami bd si postrzega jako wielkie mocarstwo w Europie co czyni te nasi ssiedzi i odpowiednio ukierunkowywa pod tym ktem polityk zagraniczn19. W innym kluczowym wystpieniu 2 wrzenia 1999 r. z okazji otwarcia nowej siedziby w Berlinie zasuonego i renomowanego Niemieckiego Towarzystwa Polityki Zagranicznej kanclerz podkrela, e rozumie niemieck polityk zagraniczn jako polityk w i z Europ, a niemiecka Sonderweg ze wzgldu na postp w integracji europejskiej i wzrastajc wiadomo Niemcw i ich ssiadw naley do przeszoci. Z tego powodu akcentowa niemiecka polityka zagraniczna powinna by polityk owieconego wasnego interesu (eine Politik des aufgeklrten Eigeninteresses) 20. W wypowiedziach nowego kanclerza na temat poszerzenia Unii Europejskiej czsto przewijao si okrelenie Realpolitik, ktre w Polsce odczytywane byo jako zapowied osabienia niemieckiego poparcia dla aspiracji pastw kandydujcych do Unii i utraty szczeglnie dotd eksponowanego przez kanclerza Kohla miejsca RP w grupie pastw ubiegajcych si o czonkostwo. Przebywajc w Warszawie 5 listopada 1998 r. G. Schrder wyrazi opini, e spraw przyjcia nowych czonkw trzeba ocenia kierujc si Realpolitik i nie skada co byo wyran aluzj pod adresem Kohla obietnic bez pokrycia 21. Ju na pierwszym szczycie Rady Europejskiej z jego udziaem w Wiedniu (11-12.12.1998), podczas prezydencji austriackiej, zadeklarowa, e twardo bdzie broni ekonomicznych interesw Niemiec. Kanclerz wykaza nieustpliw postaw i zapowiedzia, i nie bdzie mona liczy, i jego rzd zwikszy swoj skadk do budetu Unii na sfinansowanie procesu poszerzenia. Zagrozi wrcz, e jeli problem nadmiernej skadki niemieckiej do budetu UE nie zostanie rozwizany, RFN nie zgodzi si na poszerzenie Unii. By to zupenie nowy ton w polityce niemieckiej w porwnaniu z wczeniejszymi deklaracjami rzdu kanclerza H. Kohla22. Gwnymi priorytetami zjednoczonych Niemiec podczas sprawowania drugiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej (1.01.1999-30.06.1999) obok problemw zwizanych z zatrudnieniem i finansowym zabezpieczeniem
G. S c h r d e r, Eine Auenpolitik des Dritten Weges, Gewerkschaftliche Monatshefte 1999, nr 7-8, s. 392-396. 20 Auenpolitische Verantwortung Deutschlands in der Welt. Die Rede des Bundeskanzlers Gerhard Schder am 2. September 1999 vor dem DGAP, Bulletin. Presse- und Informationsamt der Bundesregierung 1999, nr 55. Por. R. B a u m a n, Der Wandel des deutschen Multilateralismus. Verschiebungen im auenpolitischen Diskurs in den 1990er Jahren, http://www. soz. uni-fr; H.W . M a u l l, W . N e h v e r, Ch. S t a h l, Vier Monate rot-grne Aussenpolitik, Trierer Arbeitspapiere zur internationalen Politik 1999, No. 1, ankfurt.de/hellmann/mat/rb-igapha-v2. doc. Por. K. B a c h m a n, Republika bez gorsetu, Wrocaw 2005; P . B u r a s, Dokd prowadzi niemiecka droga? O polityce zagranicznej Niemiec 2001-2004, Wrocaw 2006. 21 AdG 1998, s. 43164. Por. J. A. M a j c h e r e k, Widmo nowej realpolitik, Rzeczpospolita z 3.11. 1998. Szerzej: J. H o g r e f e, Gerhard Schrder. Ein Portrit, Mnchen 2002. 22 Zob. AdG 1998, s. 43221; . S z y m c z y k, Spotkanie Rady Europejskiej w Wiedniu podsumowanie prezydencji austriackiej, Wsplnoty Europejskie 1999, nr 1.
19
17
Bogdan Koszel
procesu integracji nowych czonkw by zdaniem rzdu niemieckiego niesprawiedliwy podzia obcie na rzecz finansowania budetu Unii. Zapowiedziano dziaania w kwestii redukcji skadki czonkowskiej RFN oraz denia do radykalnej reformy Wsplnej Polityki Rolnej 23. Wykadni nowej europejskiej polityki Niemiec da kanclerz w wywiadzie dla tygodnika Der Spiegel w pierwszym numerze z 1999 r. Stwierdzi, e Niemcy, a zwaszcza generacja Kohla dotd definiowali si jako Europejczycy, aby nie wywoywa furor teutonicus w spoeczestwach starego kontynentu. Dzisiaj mwi, my nie musimy by tylko Europejczykami, lecz chcemy te by Europejczykami. W jego opinii osigane dotd kompromisy w Unii Europejskiej opacane byy niemieckimi pienidzmi. Ale ten czas definitywnie si skoczy i Niemcy bd twardo walczy o swoje interesy24. Na nadzwyczajnym posiedzeniu Rady Europejskiej w Berlinie (24-26.03.1999) Schrderowi jednak nie powioda si prba zmniejszenia niemieckiej skadki na rzecz budetu Unii, wskutek oporu Francji poowiczne byy sukcesy w reformowaniu Wsplnej Polityki Rolnej 25. Nie osignito te postpu w kwestii terminu poszerzenia UE o nowych czonkw, ale wane byo, i zaakceptowano perspektyw finansow Unii na lata 2000-2006, w ktrej znalazy si rodki na pokrycie kosztw strategii akcesyjnej. W deklaracji rzdowej z 8 czerwca podsumowujcej prezydencj niemieck kanclerz G. Schrder uzna, e daa ona nowe impulsy i kierunki dla dalszego rozwoju Europy26. Cho przywdca Niemiec swoich celw nie osign, to wane byo, e wywoa dyskusj na temat przecienia Niemiec finansowymi wkadami w proces integracji europejskiej. W okresie kanclerstwa G. Schrdera Niemcy miay olbrzymie ambicje, by przyspieszy rozwj procesw integracyjnych na kontynencie, a kamieniem milowym na drodze do utworzenia nowej formy ustrojowej Unii Europejskiej miaa by Konstytucja dla Europy. Debata na ten temat zapocztkowana zostaa znanym wystpieniem Joschki Fischera 12 maja 2000 r. w auli Uniwersytetu Humboldta w Berlinie, w ktrym uzasadni on konieczno podpisania traktatu konstytucyjnego i przeksztacenia UE w federacj27. 4 kwietnia 2001 r. na forum Parlamentu Europejskiego do dyskusji wczy si prezydent RFN JoEuropa auf dem Weg ins 21. Jahrhundert, Presse- und Informationsamt der Bundesregierung, Bonn, Januar 1999; G. B o n v i c i n i, Schlsselfragen der deutschen Ratsprsidentschaft europische Perspektiven, Integration 1999, nr 1, s. 21-36. Por. M. D a u e d e r s t d t, Die deutsche Ratprsidentschaft. Doppelstrategie zur Vertiefung und Erweiterung der EU, Bonn 1998. 24 W . D i d z o l e i t, S. A u s t, D. K o c h, Uns die Last erleichtern Bundeskanzler Gerhard Schrder ber seine Einstellung zu Europa, ber die deutsche Prsidentschaft und die Erweiterung der EU, Der Spiegel z 4.01.1999. Por. R. S t ur m, H. P e h l e, Das neue deutsche Regierungssystem, Wiesbaden 2005. 25 Francja nie zgodzia si na odrbne rozpatrywanie tego zagadnienia i bya gotowa do dyskusji tylko na temat nowego uporzdkowania wszystkich finansw UE. Zob. Ch. L e q u e s n e, F . D e l a S e r r e, Frankreich, [w:] W . Weidenfeld, W . Wessels (Hrsg.), Jahrbuch der Europischen Integration 1998/99 (cyt.dalej: JEI), Bonn 1999, s. 347. 26 A. P a t e r e k, Polityka integracji europejskiej Niemiec w debacie Bundestagu XIV kadencji (1998-2002), Krakw 2005 (maszynopis), s. 59. 27 Tekst zob. Bltter fr deutsche und internatonale Politik 2000, nr 6, s. 758-761. Por. Fischer pldiert fr konstitutionelle Neugrndung der EU, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 13.05. 2000.
23
18
hannes Rau, wczeniej z ramienia SPD wieloletni premier kraju zwizkowego Pnocnej Nadrenii-Westfalii. Oceniajc pozytywnie tezy szefa dyplomacji niemieckiej, zwrci jednak uwag, e w traktacie konstytucyjnym powinien si znale wyrany zapis, e Europa nie jest scentralizowanym superpastwem, lecz federacj pastw narodowych. Rau wyrazi zrozumienie dla pyncych z rnych stron zastrzee co do terminu federacja, podkreli jednak, e istot debaty powinna by jej tre, a nie nazewnictwo. Rau podobnie jak Fischer domaga si sprecyzowanych uprawnie dla federacji i pastw narodowych, a przenoszenie kompetencji ze szczebla krajowego na wsplnotowy odbywa si miao pod cis demokratyczn kontrol i za zgod wszystkich krajw unijnych. Podziela pogld lidera Zielonych, e powstanie federacji nie oznaczaoby utraty suwerennoci pastw narodowych 28. W intensywn i wzmagajc si debat w Niemczech na temat przyszoci Unii Europejskiej aktywnie zaangaowa si kanclerz G. Schrder. Na przeomie kwietnia i maja 2001 r. w rnych wypowiedziach sygnalizowa konieczno gbokiej przebudowy unijnych instytucji. Nawizujc do swoich poprzednikw, popar koncepcj wzmocnienia organw UE i jasnego rozdziau kompetencji pomidzy Bruksel i pastwem narodowym. Rwnie postulowa ewolucj Komisji Europejskiej w kierunku sprawnej egzekutywy, a Rady Europejskiej w drug izb parlamentu. Sam Parlament Europejski powinien otrzyma szersze uprawnienia, w tym pene prawo ksztatowania budetu UE. Sta i wielokrotnie przypominan propozycj Schrdera byo przeniesienie niektrych kompetencji unijnych (gwnie polityki rolnej i strukturalnej) na szczebel pastw czonkowskich Unii. 7 maja 2001 r. prezydium SPD przyjo propozycje Schrdera jako tezy wstpne na zjazd partii przewidziany na jesie tego samego roku. W dokumencie pod nazw Odpowiedzialno za Europ (Verantwortung fr Europa) uznano, e istnieje pilna potrzeba dokonania gbokich reform w strukturach i funkcjonowaniu Unii. Akcentowano, e nie jest intencj Niemiec jej przeksztacenie w najbliszym czasie w pastwo ponadnarodowe, gdy jest ona raczej zwizkiem pastw, gdzie wystpuj pewne elementy federacji. Gwny nacisk pooony zosta na uchwalenie konstytucji europejskiej, ktra wzmocniaby demokratyczne podstawy Unii29. Dokument SPD sta si jednym z gwnych tematw zjazdu niemieckiej socjaldemokracji, ktry odby si w dniach 19-22 listopada 2001 r. w Norymberdze. Wprawdzie sta on pod znakiem niedawnego ataku terrorystycznego na USA z 11 wrzenia, ale problematyka europejska wzbudzia wiele dyskusji i polemik. Uchwalono deklaracj wspierajc rozszerzenie Unii Europejskiej i poparto ide wzmocnienia Parlamentu Europejskiego i Komisji oraz przeksztacenie Rady Europejskiej we wsplny rzd.
28 29
AdG 2001, s. 44907. Zustimmung in Deutschland. Geteilte Meinungen in der Europischen Union. Bundeskanzlers Schrders Vorschlge zur Strkung der europischen institutionen, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 2.05.2001; G. G l o g e r, Die europische integration voranbringen: zum europischen Leitantrag der SPD, Integration 2001, nr 3, s. 303-307.
19
Bogdan Koszel
Podczas zjazdu przedstawiony zosta tzw. Raport poredni (Zwischenbericht), opracowany przez specjaln komisj programow partii, ktra dokonaa obszernej analizy zmian zachodzcych w budowie zrbw zjednoczonej Europy. W wielu miejscach gwnie w zakresie funkcjonowania organw UE pokrywa si z projektami Schrdera i majowym tekstem SPD. Zwrcono uwag na wzrastajc rol Europy w rozwizywaniu konfliktw i problemw o charakterze globalnym. Obawy o erozj suwerennoci pastw w Unii Europejskiej rozwiewano za pomoc argumentw, e celem nie jest budowa scentralizowanego superpastwa i likwidacja pastw narodowych. Silnie eksponowano wtek o niezbdnoci uchwalenia konstytucji europejskiej i zachowania zasady subsydiarnoci. Zaproponowano model wspdziaania obejmujcy trzy poziomy. Pierwszy z nich dotyczy mia wycznych kompetencji Unii, gdzie czoowe miejsce przypadaoby zewntrznej polityce gospodarczej i polityce walutowej. Drugi poziom okrela mia zasadnicze kompetencje (Grundsatzkompetenzen) UE, jak np. standardy i regulacje pozwalajce na uniknicie wypacze polityki konkurencji. Trzeci poziom zawiera mia kompetencje uzupeniajce (Ergnzungskompetenzen), ktre obejmowayby obszary nie zastrzeone do wycznej domeny pastw30. Pomimo e specjalnie zwoany Konwent ds. przyszoci Europy w latach 2002-2003 wypracowa projekt traktatu konstytucyjnego, jego przyszo staa pod znakiem zapytania. Otwarcie podpisaniu Eurokonstytucji sprzeciwia si Wielka Brytania, olbrzymie wtpliwoci miaa m.in. Polska. Wprawdzie podpisanie tego dokumentu 29 padziernika 2004 r. na rzymskim Kapitolu kanclerz G. Schrder uzna za sukces, ale byo to raczej robienie dobrej miny do zej gry. Traktat konstytucyjny wymaga ratyfikacji przez Parlament Europejski i parlamenty pastw czonkowskich i z gry wiadomo byo, e naley liczy si z trudnociami. To nie Wielka Brytania jednak jak przewidywano lecz Francja (29.05.2005) i Holandia (1.06.2005) u schyku kadencji niemieckiego przywdcy stay si grabarzami Konstytucji dla Europy w formie wypracowanej przez Konwent, gdy wyniki gosowania w obu pastwach byy negatywne. Z reanimacj Konstytucji ju w innej formie traktatowej zmierzy si musiaa kanclerz A. Merkel31. Zasadnicze przeobraenia dokonay si jednak w niemieckim nastawieniu do polityki bezpieczestwa, udziau w misjach militarnych i postrzegania czynnika wojskowego jako narzdzia w ksztatowaniu wasnej pozycji midzynarodowej. Zmiana priorytetw ujawnia si w przejciu od zabezpieczenia wasnej egzystencji w ramach NATO do udziau w eksporcie stabilnoci do zagroonych rejonw wiata w ramach akcji multilateralnych.
Wegmarken fr ein neues Grundsatzprogramm Sozialdemokratische Vorstellung zur nachhaltigen Gestaltung der globalen Epoche. Zwischenbericht der Grundsatzkommission an den Parteitag der SPD in Nrnberg, 19-22. November 2001, http://www.spd.de/servlet/PB/ show/1010247/programmdebatte _zwischenbericht20ipdf. 31 B. K o s z e l, Rola zjednoczonych Niemiec w procesie integracji europejskiej, [w:] J. K i w e rs k a, B. K o s z e l, M. T o m c z a k, S. e r k o, Polityka zagraniczna zjednoczonych Niemiec, Pozna 2011, s. 104, 105.
30
20
Nowy rzd Schrdera/Fischera w umowie koalicyjnej z 20 padziernika 1998 r. zastrzeg, e w polityce zagranicznej kierowa si bdzie zasad pokojowej prewencji i wzmocnienia midzynarodowego porzdku prawnego. Prawo do interwencji zbrojnej mogo mie zastosowanie w cisym porozumieniu i za zgod Narodw Zjednoczonych32. Wobec eskalacji konfliktu w Kosowie w 1998 r. i bezradnoci OBWE, w Stanach Zjednoczonych przyjta zostaa opcja siowego rozwizania konfliktu, co dao tak dobre efekty w Boni jesieni 1995 r. Stojcy przed wrzeniowymi wyborami do Bundestagu rzd Kohla/Genschera bez zastrzee wspar pomys militarnego rozwizania konfliktu. Ustpujcy gabinet CDU/ /CSU-FDP mia wic w kwestii interwencji zbrojnej w Kosowie wykrystalizowane pogldy, lecz nie do koca. Jeeli minister K. Kinkel nadal domaga si mandatu ONZ, to sam kanclerz skania si do podjcia ryzyka ataku zbrojnego nawet bez odpowiednich podstaw prawnych. Tu przed zoeniem urzdw przez politykw dotychczasowej koalicji udao si jeszcze odda do dyspozycji NATO niemieckie samoloty Tornado na potrzeby ewentualnego nalotu na pozycje serbskie w Kosowie. Powiadomiony o tym kanclerz-elekt G. Schrder nie zgosi sprzeciwu, cho ostatnie sowo naleao do Bundestagu33. Nie ulega wtpliwoci, e przywdca Serbw Slobodan Miloevi i jego otoczenie byli dobrze zorientowani w niemieckich rozterkach i zdawali sobie spraw, e bez zdecydowanej aprobaty i wspuczestnictwa Niemiec, akcja NATO w Kosowie bdzie mao prawdopodobna. W rezultacie administracja amerykaska musiaa wywrze zdecydowany nacisk na niemieckiego sojusznika. Dnia 8 padziernika prezydent Clinton, wywierajc sta presj na Miloevicia i rwnoczenie na Niemcy, poprosi amerykaskiego ambasadora przy NATO, aby ten uzyska zgod pastw sojuszniczych na ataki lotnicze na Jugosawi, jeeli Belgrad nadal bdzie stawia opr. Tego samego dnia Rada NATO w Brukseli zatwierdzia plan operacji Allied Force dla nalotw na Jugosawi. Argumentowano, e wobec blokady w ONZ i niemonoci dojcia do porozumienia z Belgradem, akcja musi by jak najszybciej uruchomiona w celu zapobieenia humanitarnej katastrofie. W sprawie konkretw jednak si nie wypowiedziano i pozwolono krajom czonkowskim NATO na wewntrzn dyskusj. W tej sytuacji rzd niemiecki 7 padziernika jasno okreli swoje stanowisko, e operacja powietrzna nastpi musi za zgod Rady Bezpieczestwa ONZ. 9 padziernika 1998 r. nowo wybrany kanclerz Gerhard Schrder i jego zielony minister spraw zagranicznych Joschka Fischer przeprowadzili rozmowy w Waszyngtonie z prezydentem Clintonem. Dokadne kulisy tej rozAufbruch und Erneuerung Deutschlands Weg ins 21. Jahrhundert. Koalitionsvereinbarung zwischen der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands und Bndnis 90/Die Grnen, Bonn, 20. Oktober 1998, http://www.trend.infopartisan.net/trd1098/vertrag.html. 33 J. K i w e r s k a, Niemcy w Sojuszu Atlantyckim, [w:] J. K i w e r s k a, P . K a l k a, Zjednoczone Niemcy. Bilans przemian ekonomicznych, spoecznych i politycznych (1990-2002), Pozna 2004, s. 235.
32
21
Bogdan Koszel
mowy s jednak nie do koca wyjanione. Niektrzy analitycy i obserwatorzy utrzymuj, e wewntrznie nowy kanclerz i jego gabinet popierali interwencj NATO bez niemieckiego udziau, ale musieli w tej kwestii powstrzyma si do czasu oficjalnego posiedzenia Bundestagu i zaprzysienia rzdu. Clinton mia okaza zrozumienie dla niemieckiej sytuacji. Inni natomiast twierdzili, e Clinton podda duej presji G. Schrdera i postawi na ostrzu noa przyszo stosunkw transatlantyckich. Przypartym do muru gociom administracja amerykaska kategorycznie owiadczya, e wobec oporu S. Miloevicia nie da si unikn akcji zbrojnej, a jej przeprowadzenie bez aktywnego wsparcia i wspudziau Niemiec spowodowaoby, i straciaby ona w olbrzymim stopniu na wiarygodnoci34. Sam kanclerz na kartach swoich wspomnie enigmatycznie odnotowa, e przekaza Clintonowi uzgodnion z byym kanclerzem Kohlem decyzj o ograniczonym udziale Niemiec w interwencji wojskowej35. Nietrudno byo zauway, e formujcy si rzd socjaldemokratyczno-zielony znalaz si w nadzwyczaj trudnym pooeniu. Reprezentujcy pokolenie 68 Schrder i Fischer do niechtnie odnosili si do Amerykanw, ale musieli zmieni swoje nastawienie pod wpywem zachodzcych wydarze. Rzd nie mia dowiadczenia w polityce midzynarodowej, a sam minister Fischer w jednym z pierwszych wywiadw po objciu urzdu przyzna, e dopiero uczy si dyplomacji i jej arkanw36. Wobec zdecydowanej presji amerykaskiej jego pole do swobodnego manewru zostao sprowadzone do minimum. Zielono-czerwona koalicja w Bonn moga si rozpa ju w momencie rozpoczcia urzdowania z najmniej oczekiwanego powodu sytuacji midzynarodowej. Naleao podj decyzj, majc wiadomo, e to pacyfizm i negatywny stosunek do angaowania wasnych si zbrojnych za granic wynis do wadzy koalicj SPD-Bndnis 90/ Die Grnen37 . Jesieni 1998 r. z Urzdu Kanclerskiego nadchodziy sprzeczne sygnay. Wypowied ministra Fischera o celowoci rezygnacji przez NATO z pierwszego uderzenia nuklearnego i jego pochway pod adresem OBWE budziy irytacj w Brukseli i Waszyngtonie, o czym donosi do centrali ambasador RFN przy NATO Joachim Bitterlich. Rwnoczenie na amach prasy (Frankfurter Allgemeine Zeitung, Die Welt, Sddeutsche Zeitung) zaczy pojawia si artykuy sugerujce zwoanie z udziaem USA oglnoeuropejskiej konferencji powiconej przyszoci Bakanw. Miaa ona by podobna do tej, ktra odbya si w 1878 r. w Berlinie i podczas ktrej pierwsze skrzypce gra kanclerz Otto von Bismarck. Opiniotwrcze pisma niemieckie szczeglny
Por. G. J o e t z e, Der letzte Krieg in Europa? Das Kosowo und die deutsche Politik, Stuttgart 2001, s. 37. 35 G. S c h r d e r, Entscheidungen. Mein Leben in der Politik, Hamburg 2006, s. 110. Podobnie J. F i s c h e r, Die rot-grnen Jahre. Deutsche Auenpolitik vom Kosovo bis zum 11. September, Kln 2007, s. 104. 36 Wir wollen keine Soli tanzen, Der Spiegel z 23.11.1998. 37 Zob. Wir sind da im Dilemma. Der grne Auenpolitiker Ludger Volmer ber die Kosowo-Krise und die deutsche Zustimmung zum NATO-Angriff, Der Spigel z 19.10.1998. Por. H.-P . Schwarz (Hrsg.), Die Bundesrepublik Deutschland: eine Bilanz nach 60 Jahren, Kln 2008, s. 503.
34
22
nacisk kady na brak jasno okrelonych celw polityki amerykaskiej. Jak pisa tygodnik Die Zeit, nikt nie potrafi udzieli odpowiedzi, czy Kosowo miao pozosta serbsk prowincj, trzeci czci federacyjnej republiki, czy te naleao uzna jego niepodlego38. Pomimo pocztkowych wtpliwoci kanclerz Schrder szybko przyczy si do amerykaskiej inicjatywy. Z uwagi na swoj partyjn, socjaldemokratyczn przynaleno nie chcia dopuci do utraty przez Niemcy wiarygodnoci wobec USA i NATO. Podobnie jak jego poprzednik, H. Kohl, by zdania, e wierno wobec sojusznikw powinna by jego moralnym nakazem. Majc w pamici negatywne dowiadczenia z przeomu lat 1991/1992 wielokrotnie w wywiadach powtarza, e nie ma i nie bdzie adnej niemieckiej szczeglnej drogi (Sonderweg) w sprawach bakaskich39 . 16 padziernika 1998 r. odbya si wielogodzinna debata parlamentarna, ktra miaa zadecydowa o pierwszej w powojennych dziejach Republiki Federalnej Niemiec akcji zbrojnej. Partie rzdzce przy cichym wsparciu chadeckiej opozycji uchwaliy udzia 500 onierzy i 14 niemieckich samolotw Tornado w planowanych ewentualnych nalotach na Jugosawi. Wrd mwcw, ktrzy apelowali o poparcie wniosku, wyrnia si wicekanclerz Fischer, ktry w charakterystyczny dla siebie emocjonalny sposb zaapelowa o zgod na ultimatum wobec Serbw i ich przywdcy. Z kolei minister K. Kinkel nie omieszka podkreli, e udzia RFN w operacji kosowskiej jest wyrazem sojuszniczej solidarnoci. Chodzi w kocu o odpowiedzialno Niemiec za pokj w Europie i nasz niezawodno w Sojuszu argumentowa minister. Nasi partnerzy musz mie moliwo polegania na solidarnoci zjednoczonych Niemiec, tak jak w inny sposb my moglimy polega przez dziesiciolecia na NATO. Broni tezy, e NATO nie chce narusza monopolu ONZ na prawne uycie siy, wskazywa jednak, e nie mona ju duej czeka na mandat Rady Bezpieczestwa ONZ, poniewa sytuacja stale si pogarsza. W kocowym gosowaniu okaza si, e 500 posw poparo wniosek rzdu, 62 deputowanych wypowiedziao si przeciwko udziaowi w operacji, a 18 wstrzymao si od gosu. Z wyjtkiem 3 posw frakcje CDU/CSU i FDP gosoway zwarcie za operacj. Po stronie SPD byo tylko 21 gosw przeciwnych, a 7 posw wstrzymao si od gosu. W odniesieniu do Zielonych wygldao to w ten sposb, i wikszo popara wniosek rzdowy, przy 9 gosach przeciwnych i 8 wstrzymujcych si. Tak wic opozycyjna SPD i Zieloni przeamay ostatecznie opory wobec udziau Bundeswehry w misjach bojowych za granic. Z partii opozycyjnych tylko PDS penia rol antymilitarystycznej opozycji40.
C. S t e l z e n m l l e r, Krieg in Ansicht. Die NATO mu dem serbischen Terror im Kosovo ein Ende setzen. Mit deutscher Hilfe? Die Zeit z 8.10.1998. Por. R. d e W e c k, Am Boden bleiben, ibidem z 15.10.1998; T. S o m m e r, Der Ausweg aus dem Krieg, ibidem z 8.04.1999. 39 Ich bin kein Kriegskanzler, Die Zeit z 12.04.1999. 40 Przebieg debaty zob. Das Parlament z 30.10.1998. Por. J. V a r w i c k, Kultura strategiczna i zmiany w polityce bezpieczestwa Niemiec (wojna o Kosowo, zwalczanie terroryzmu, kryzys iracki), w: K. Malinowski (red.), Kultura bezpieczestwa narodowego w Polsce i Niemczech, Pozna 2003, s. 241.
38
23
Bogdan Koszel
Wieczorem 24 marca 1999 r. kanclerz wezwa Niemcw, by murem stanli za swoim onierzami. 14 niemieckich samolotw Tornado miao za zadanie wyczy z akcji okoo 500 serbskich jednostek i instalacji przeciwlotniczych. Operacja Bundeswehry miaa ograniczony cel militarny, ale olbrzymie znaczenie polityczne. Jak pisa konserwatywny historyk i politolog z Uniwersytetu w Erlangen Gregor Schllgen byo pewnym paradoksem, e to SPD, a jeszcze bardziej pacyfistyczna partia Zielonych, krytykujce ostro w przeszoci prby zaangaowania Bundeswehry w misje wojskowe out of area, musiay wzi na siebie odpowiedzialno i wprowadziy Niemcy do wojny41. Udzia w operacji kosowskiej na rwnych prawach z pozostaymi mocarstwami by symbolicznym powrotem Niemiec do normalnoci. Za koniecznoci interwencji, wprawdzie z oporami, opowiedzieli si nawet gorcy obrocy Zivilmacht. Po zakoczeniu konfliktu ofiarno RFN w dziaaniach na rzecz przyjcia Paktu Stabilnoci dla Europy Poudniowo-Wschodniej spotkaa si z pozytywnymi reakcjami i ugruntowaa pozycj Niemiec jako wanego aktora na scenie midzynarodowej. Na posiedzeniu Rady Europejskiej w Kolonii (4-5.06.1999) to Niemcy przyczyniy si do podjcia decyzji o ustanowieniu Wsplnej Polityki Bezpieczestwa i Obrony (WPBiO) rozwoju samodzielnych zdolnoci wojskowych i przejciu zasobw, potencjau oraz struktur organizacyjnych Unii Zachodnioeuropejskiej. Niemiecka misja w Kosowie otworzya nowy rozdzia w dziejach Niemiec, tym razem republiki berliskiej. Wrd ostrych dyskusji i polemik, emocjonalnych komentarzy i reakcji wykuwao si nowe postrzeganie Niemiec w polityce midzynarodowej i ich miejsca na geopolitycznej mapie Europy i wiata. Oznaczao to take odejcie od adenauerowskich dziaa majcych na celu rehabilitacj i uwiarygodnienie Republiki Federalnej na zewntrz, przy jednoczesnym skoncentrowaniu si na rozwoju gospodarczym i spoecznym wewntrz kraju. Od tej pory Niemcy miay dziaa z otwart przybic i niekoniecznie utosamia wasne interesy z oczekiwaniami ich partnerw i sojusznikw. Ju w 1995 r. w przemwieniu wygoszonym w siedzibie Niemieckiego Towarzystwa Polityki Zagranicznej w Bonn prbowa je zdefiniowa prezydent Roman Herzog. Za podstawowe uzna bezpieczestwo i zachowanie istniejcego standardu ycia. Uwaa, e nie mona na ten temat milcze, gdy nikt nie uwierzy w wyczny midzynarodowy altruizm Niemiec. Wskaza, e rosn oczekiwania wobec Niemiec, ich gospodarczy, polityczny i moralny wpyw w midzynarodowym koncercie bdzie si umacnia i silniej oddziaywa anieli wojskowy potencja Bundeswehry42. Ataki terrorystyczne na USA 11 wrzenia wyzwoliy olbrzymie pokady solidarnoci Niemcw z Amerykanami. Doszo do znaczcego zblienia na
G. S c h l l g e n, Der Auftritt. Deutschlands Rckkehr auf die Weltbhne, Mnchen 2003, s. 79, 80. 42 Ansprache von Bundesprsident Roman Herzog bei der Deutschen Gesellschaft fr Auswrtige Politik in Bonn, 13 Mrz 1995, http://www.bundespraesident.de/SharedDocs/Reden/DE/ Roman-Herzog /Reden/ 1995/03/19950313_Rede.html.
41
24
linii Berlin-Waszyngton, kanclerz G. Schrder mwi o nieograniczonej solidarnoci( uneingeschrnkte Solidaritt) z zaatakowanymi. Po rezolucji Rady Bezpieczestwa ONZ z 12 wrzenia potwierdzajcej zamach terrorystyczny na Ameryk i uruchomieniu przez NATO 2 padziernika art. 5 Traktatu Waszyngtoskiego podczas wizyty w USA kanclerz zadeklarowa peny udzia Republiki Federalnej w antyterrorystycznej koalicji. Wkrtce deklaracja o bezgranicznej solidarnoci zostaa zweryfikowana, poniewa prezydent George W . Bush poprosi Niemcy o wsparcie militarne dla planowanej operacji wojskowej w Afganistanie. W odpowiedzi 6 listopada kanclerz ogosi gotowo ekspedycji za granic 3900 onierzy Bundeswehry, co tym samym wywoao kolejn debat spoeczn i parlamentarn w RFN43. Przeciwko niemieckiemu udziaowi w interwencji zbrojnej opowiadao si 57% niemieckiego spoeczestwa. W koalicyjnej partii Zielonych doszo do wewntrznego pknicia i odnowienia podziau na pacyfistycznych fundamentalistw (fundis) i pragmatycznych realistw (realos). W obliczu rozamu w koalicji J. Fischer rzuci na szal cay swj autorytet i zagrozi dymisj, gdyby jego partia nie popara wniosku rzdu. Aby przyspieszy decyzj parlamentu, na trzy dni przed gosowaniem Schrder zrcznie powiza j z wotum zaufania dla wasnego gabinetu, by zmusi koalicjanta do wyoenia kart. W gosowaniu 16 listopada 2001 r. za ekspedycj onierzy do Afganistanu wypowiedziao si 336 deputowanych, przeciwko byo 326 i tym samym kanclerz otrzyma wotum zaufania. Omieszya si gosujca przeciw chadecka opozycja, gdy niesusznie przylgna do niej opinia partii sprzeciwiajcej si walce z terroryzmem44. To sabe zwycistwo nauczyo Schrdera, e nie naley ryzykowa wasnej przyszoci i kariery politycznej i stawia wszystkiego na jedn kart. Przede wszystkim pozwolio mu szybko zorientowa si w jakim kierunku ewoluuj nastroje w spoeczestwie i wykorzysta to w najbliszych miesicach45. Taktyka przyjta przez Amerykanw w Afganistanie w duym stopniu osabiaa krytyk przeciwnikw niemieckiego zaangaowania w operacjach wojskowych. USA zdecydoway si dziaa samodzielnie, proszc tylko wybirczo niektrych sojusznikw o aktywniejsze wsparcie. W rezultacie niemiecki potencja wojskowy, podobnie jak innych pastw z wyjtkiem brytyjskiego, wykorzystany zosta w niewielkim stopniu. W operacjach uczestniczy zaledwie 100-osobowy elitarny oddzia specjalny (Kommando Spezialkrfte), pomimo e Niemcy postawiy do dyspozycji wspomniany kontyngent liczcy 3900 onierzy46.
Szerzej zob. M. J a w o r s k a, Stosunki niemiecko-amerykaskie w latach 1998-2005, Toru 2011, s. 10-12. 44 Por. P . B u r a s, Dokd prowadzi niemiecka droga. O polityce zagranicznej Niemiec 2001-2004, Wrocaw 2005, s. 18. 45 G. S c h l l g e n, Der Auftritt..., s. 117. 46 J. K i w e r s ka, Niemcy we wsplnocie transatlantyckiej, [w:] J. K i w e r s k a, B. K o s z e l, M. T o m c z a k, S. e r k o, Polityka zagraniczna zjednoczonych Niemiec, Pozna 2011, s. 216.
43
25
Bogdan Koszel
Zdecydowanie wiksze sukcesy Niemcy odnieli na polu dyplomatycznym. Ich bezsprzecznym sukcesem bya konferencja pokojowa w sprawie przyszoci Afganistanu zorganizowana w grudniu 2011 r. w orodku konferencyjno-wypoczynkowym rzdu niemieckiego na Petersbergu k. Bonn. Jej dobre rezultaty zostay odczytane jako umocnienie wizerunku Niemiec poczuwajcych si do odpowiedzialnoci za ad midzynarodowy. Z Petersbergu wysano jednoczenie czytelny sygna, e to dziaania polityczne s nadal priorytetem w dziaalnoci rzdu Schrdera, a zastosowane dziaania wojskowe wydaj si niezbdn koniecznoci w oglnej koncepcji budowania wiatowego pokoju47. Zasadnicze znaczenie dla odbudowy pozycji mocarstwowej Niemiec miaa mie kwestia iracka. Przyjta po zamachach terrorystycznych we wrzeniu 2001 r. przez USA tzw. doktryna Busha przewidywaa swobod zastosowania przez Amerykanw rodkw wojskowych wobec pastw bezporednio i porednio zaangaowanych w popieranie midzynarodowego terroryzmu. Co najwaniejsze, to Waszyngton decydowa, kogo wcign na tak list. Niemcy wychowani w duchu Zivilmacht nie byli przygotowani na poparcie neokonserwatywnej koncepcji prymatu siy w polityce i forsowania militarnych rozwiza mieszczcych si w doktrynie Busha. A Amerykanom zaleao na uzyskaniu niemieckiej przychylnoci, poniewa od 1 stycznia 2002 r. obejmowali przewodnictwo w Radzie Bezpieczestwa ONZ. Jednak w Berlinie nie akceptowano takiej nowej wizji wiatowego adu, w ktrej pod pozorem walki z terroryzmem Amerykanie uzurpowa bd sobie prawo decydowania gdzie i kiedy zastosuj rodki militarne. Przebywajc w lutym 2002 r. w Waszyngtonie, kanclerz Schrder jeszcze nie wykluczy poparcia RFN dla akcji wojskowej w Iraku, ale opatrzy to twardymi warunkami. USA miay dostarczy mocnych dowodw na wspprac Saddama Husajna z Al-Kaid, a interwencja w Iraku powinna mie mandat ONZ48. Wiosn 2002 r. Niemcy mieli coraz wicej wtpliwoci. Pojawiy si otwarcie artykuowane pretensje do administracji Busha o amerykaski unilateralizm, brak konsultacji i wyznaczanie faszywych celw i metod walki. Nawet postronnym obserwatorom rzucao si w oczy, e w rnych wypowiedziach politycy przede wszystkim rzdzcej koalicji w coraz to mielszych sowach atakowali Stany Zjednoczone, co za czasw Kohla byoby nie do pomylenia. Orientujc si w narastajcych niechtnych Amerykanom nastrojach opinii publicznej, niemieccy socjaldemokraci w kampanii wyborczej do Bundestagu w 2002 r. skupili si gwnie na problematyce zagranicznej, skutecznie odwracajc uwag spoeczestwa od pogbiajcego si kryzysu
47 48
H.-P . Schwarz (Hrsg.), Die Bundesrepublik Deutschland..., s. 503. S. H a r n i s c h, Deutsche Sicherheitspolitik auf dem Prfstand: die Nonproliferationspolitik gegenber dem Irak, [w:] S. Harnisch (Hrsg.), Deutsche Sicherheitspolitik, Baden-Baden 2004, s.173-200; K. H e i n, Die Anti-Terrorpolitik der rot-grnen Bundesregierung, [w:] ibidem, s.166171; P . B u r a s, P . L o n g h u r s t, The Berlin Republic, Iraq and the use of force, European Security 2004, nr 3, s. 215-245.
26
gospodarczego, rosncego bezrobocia i braku skutecznego programu naprawy finansw publicznych. Pomimo e kanclerz obieca prezydentowi Bushowi, i karta iracka nie stanie si elementem jego walki wyborczej o reelekcj, antywojenne i antyamerykaskie nastroje zostay wykorzystane przez kanclerza w kampanii wyborczej49. Na ulicach Berlina i wielu innych miast pojawiy si transparenty z jednoznacznymi napisami: iracka ropa naftowa = krew naszych onierzy. Pokazywano karykatury wiceprezydenta USA Dicka Cheneya, blisko zwizanego z przemysem wydobywczym ropy naftowej, jak obejmuje ramionami irackie pola naftowe. Apogeum tych antyamerykaskich wystpie stanowio przemwienie G. Schrdera 5 sierpnia 2002 r. na wiecu wyborczym SPD w Hanowerze i 13 wrzenia podczas debaty w Bundestagu. W stolicy Dolnej Saksonii przeciwstawiajc si amerykaskiej filozofii prowadzenia polityki, kanclerz przekonywa w populistycznym duchu, e znacznie lepsza jest niemiecka droga. Celowo uywa tego terminu, negatywnie kojarzonego z przeszoci Niemiec, by wykaza, e teraz deutscher Weg oznacza brak zgody na awanturnicz polityk USA wobec Iraku, a Niemcy stoj na stray obrony midzynarodowego prawa i porzdku. Kanclerz uy nawet sformuowania, e niemiecka polityka ksztatowana bdzie tylko w Berlinie i nigdzie indziej. Odpowiadajc z kolei na przemwienie prezydenta Busha w ONZ, kanclerz w Bundestagu nie pozostawi cienia wtpliwoci, e Niemcy nie zaangauj si w irack misj, a decyzje o ywotnych kwestiach narodu niemieckiego zapadaj w Berlinie i nigdzie indziej (existentielle Fragen der deutschen Nation in Berlin entschieden werden und nirgendwo anders)50. Zdania te wyrwane z towarzyszcego im kontekstu byy nastpnie wielokrotnie przytaczane w rnych publikacjach i podawane jako dowd wzrastajcej potgi Niemiec i ich mocarstwowych aspiracji. Nietrudno jednak byo zauway, e politycy SPD poszli w kierunku renacjonalizacji polityki zagranicznej pastwa i zaczli skutecznie kwestionowa adenauerowski dogmat o cisym zwizku bezpieczestwa RFN z sojuszem z USA. Za uycie w ostatniej fazie kampanii wyborczej antyamerykaskiej retoryki Schrder zapaci utrat bliskich kontaktw z USA oraz ochodzeniem relacji z Wielk Brytani. Zrekompensowa to rozbudow stosunkw z Rosj pod rzdami prezydenta Wadimira Putina51. Niemcy byy w pierwszym szeregu pastw, ktre staray si zablokowa amerykaskie dziaania na rzecz otwarcia szerokiego midzynarodowego frontu walki z Irakiem. Wsplnie z Francj i Rosj konsultoway plany w
G. L a n g g u t h, Kohl, Schrder, Merkel. Machtmenschen, Mnchen 2009, s. 287, 291. Rede von Bundeskanzler Gerhard Schrder zum Wahlkampfauftakt am Montag, 5. August 2002 in Hannover, http://www.spd.de/servlet/PB/ show/1019520/ Schr%F6der%20 Rede% 20 Wahlkampf-auftaktHannover.doc; G. S c h l l g e n, Der Auftritt..., s. 30; S. F h l i c h, Die Europisierung der Bundesrepublik, [w:] H.-P . Schwarz (Hrsg.), Bundesrepublik Deutschland..., s. 522, 523. 51 K. M a l i n o w s k i, Konsekwencje kryzysu irackiego. Niemcy wobec nowego ksztatu stosunkw transatlantyckich, Zeszyty Instytutu Zachodniego 2004, nr 34, s. 10; B. K o s z e l, Polityka wschodnia Niemiec w pocztkach XXI wieku, Zeszyty Niemcoznawcze PISM 2007, nr 1.
49 50
27
Bogdan Koszel
Radzie Bezpieczestwa ONZ, majce na celu storpedowanie akcji o charakterze militarnym. Po przegranych wyborach do rodzimego landtagu w Dolnej Saksonii, Schrder 21 stycznia 2003 r. w teatrze i operze Odeon w Hanowerze twardo mwi do 900 swoich zwolennikw, e nikt nie moe liczy na to, i Niemcy zgodz si na rezolucj ONZ legitymizujc wojn w Iraku. Mia wiadomo, e Niemcy ju nie byy izolowane, gdy miay poparcie w Paryu i Moskwie52. Jak byo do przewidzenia, otwarty sprzeciw rzdu berliskiego wobec propozycji wspdziaania w Iraku z Amerykanami Francja przywitaa z nieskrywanym zadowoleniem. Pod hasami budowy niezalenej od USA i NATO europejskiej tosamoci obronnej Francja przecigna Berlin na swoj stron i do wyranie w niemiecko-francuskim tandemie wysuna si na czoo. Postawa ta znalaza swj praktyczny wyraz we francusko-niemiecko-belgijskim weto w sprawie udzielenia gwarancji bezpieczestwa Turcji i ostrym potpieniu wojny w Iraku. Osabienie zwizku RFN z dwoma gwnymi partnerami zwikszyo podatno rzdu Schrdera na wpywy Francji. Rozejcie si drg pomidzy USA i poszczeglnymi czonkami UE w kwestii Europejskiej Polityki Bezpieczestwa i Obrony nastpio ostatecznie 29 kwietnia 2003 r. w podbrukselskim Tervuren. Przywdcy Belgii, Francji, Niemiec i Luksemburga na tzw. szczycie pralinkowym uzgodnili cis wspprac w sprawach obronnych w siedmiu dziedzinach. Gwny pomys utworzenia niezalenego od NATO sztabu planowania operacyjnego UE, bez udziau Wielkiej Brytanii, uwaany by za szczeglnie kontrowersyjny i wyranie stojcy w opozycji do Sojuszu53. Ostatnim akordem wzmacniania przez rzd Schrdera/Fischera pozycji midynarodowej Niemiec byo podpisanie 8 wrzenia 2005 r. umowy z Rosj w sprawie budowy Gazocigu Pnocnego bez uwzgldnienia negatywnych opinii ssiadw i partnerw. Opinie niemieckich specjalistw na temat podwyszenia rangi Republiki Federalnej w Europie i wiecie w okresie rzdw koalicji socjaldemokratyczno-zielonej byy zrnicowane, z przewag ocen negatywnych. Znany komentator polityczny Knut Pries i jeszcze bardziej cytowany wczeniej G. Schllgen twierdzili, e obraz by niejednorodny, ale zauway mona byo wzrost znaczenia Niemiec, ich niezalenoci i suwerennoci54. Wicej wyrozumiaoci dla zewntrznej dziaalnoci kanclerza G. Schrdera wykazaa znana analityk, profesor politologii Uniwersytetu Juliusa-Maximiliana w Wrzburgu Gisela Mller-Brandeck-Bocquet. Uwaaa ona, e bilans rzdzcej koalicji
G. L a n g g u t h, Kohl, s. 293. ESV Sieben gemeinsamen Initiativen. Gemeinsame Erklrung Deutschlands, Frankreichs, Luxemburgs und Belgiens zur Europischen Sicherheits- und Vertedigungspolitik, Brssel, 29. April 2003, Dokumente. Zeitschrift fr deutsch-franzsischen Dialog 2003, nr 3, s. 11-13; P . S c h m i d t, ESVP und Allianz nach dem Vierergipfel, SWP-aktuell 2003, nr 20; Ch. G r a n t, Wskrzeszenie europejskiej wsppracy w dziedzinie obrony, NATO-Przegld zima 2003 . 54 K. P r i e s, K., Instinkt-Strategen, Frankfurter Rundschau z 7.09.2005; G. S c h l l g e n, Deutsche Auenpolitik in der ra Schrder, Aus Politik und Zeitgeschichte B 32-33/2005, s. 3-8.
52 53
28
w kwestiach europejskich jest ambiwalentny. To Schrder wzmocni polityk zagraniczn i bezpieczestwa UE, patronowa procesowi poszerzenia UE i przygotowa projekt Konstytucji dla Europy. Ukierunkowany pocztkowo na sprawy wewntrzne, po szczycie nicejskim odkry polityk zagraniczn, w ktrej uprawianiu zasmakowa. Stara si usun w cie Fischera, pomimo e to w kompetencjach ministra spraw zagranicznych leao prowadzenie polityki integracyjnej. Symptomatyczne byo, e w Urzdzie Kanclerskim stworzy wydzia ds. integracji europejskiej (Europaabteilung), co od razu sprowokowao konflikty z Urzdem Spraw Zagranicznych (AA). By wiadomy swojej siy i potgi Niemiec i korzysta z tego bardziej otwarciej, ni robiono to dotd55. Jeden z architektw zachodnioniemieckiej polityki wschodniej z lat szedziesitych i siedemdziesitych ubiegego stulecia, Egon Bahr, usprawiedliwiajc kanclerza, pisa, i nie mona by winiem historii () przeszo nie powinna przeszkadza przyszoci. Niemiecka droga jest tak samo normalna, jak droga innych krajw56. Z kolei pisujcy dla tygodnika Die Zeit Jan Ross tez o znacznym wzrocie ciaru gatunkowego Niemiec na arenie midzynarodowej uwaa za legend, a Niemcy napinaniem muskuw i swoimi niektrymi dziaaniami straciy na znaczeniu i wiarygodnoci57. Martin Wagener, politolog Uniwersytetu w Trewirze retorycznie pyta, czy wysyanie niemieckich onierzy na liczne misje w wiecie jest oznak normalnoci tego pastwa58. Zdystansowany wobec niemieckiej rzeczywistoci brytyjski historyk i publicysta Timothy Garton Ash by zdania, e Niemcy nie s nawet redniej wielkoci mocarstwem lecz eher mittelklein als mittelgro 59. Claus Leggewie, komentator lewicowego Die Tageszeitung krytycznie pisa: Niemcy odoyy na bok kultur wstrzemiliwoci i reklamoway swoj wyszo wobec Ameryki uwaajc, e w sojuszu z Paryem i Moskw stworzyy dyplomatyczn alternatyw. Przegray i straciy: iluzj pozostaje stae miejsce w Radzie Bezpieczestwa ONZ, rokowania z Iranem znalazy si w lepej uliczce, bliskie zaamania s misje na Bakanach i w Afganistanie, Unia Europejska na Bliskim Wschodzie nie odgrywa adnej roli, przegrane wydaje si wejcie Turcji do UE, zacia si o francusko-nieG. M l l e r -B r a n d e c k-B o c q u e t, Rot-grne Europapolitik 1998-2005: Eine Investition in die Zukunft der EU, [w:] G. Mller-Brandeck-Bocquet (Hrsg.), Deutsche Europapolitik. Von Adenauer bis Merkel, Wiesbaden 2010, s. 177, 243. Podobnie: H. H a f t e n d o r n, Deutsche Auenpolitik zwischen Selbstbeschrnkung und Selbstbehauptung, Stuttgart Mnchen 2001, s. 444; A. M u r s w i e c k, Des Kanzlers Macht: Zum Regierungsstil Gerhard Schrders,[w:] Ch.Egle, R. Zohlnhfer (Hrsg.), Ende des rot-grnen Projekts. Eine Bilanz der Regierung Schrder 2002-2005, Wiesbaden 2006, s. 480-508. 56 E. B a h r, Der deutsche Weg. Selbstverstndlich und normal, Mnchen 2003, s. 137. 57 J. R o s s, Im Namen der Pose. Aus dem Europa der Krise fhrt der Kanzler nach Washington. Was bleibt von sieben Jahren rot-grner Auenpolitik? Die Zeit z 23.06.2005. 58 W momencie zejcia Kohla ze sceny politycznej za granic stacjonowao 2800 niemieckich onierzy. Od 1998 r. do koca drugiej kadencji Schrdera ogem okoo 100 000. Zob. M. W a g e n e r, Auf dem Weg zu einer normalen Macht? Die Entsendung deutscher Streitkrften in der ra Schrder, [w:] S. Harnisch, Ch. Katsioulis, M. Overhaus (Hrsg.), Deutsche Sicherheitspolitik. Eine Bilans der Regierung Schrder, Baden-Baden 2004, s. 89; R. C l em e n t, Die neue Bundeswehr als Instrument deutscher Auenpolitik, Aus Politik und Zeitgeschichte B 11/2004. 59 T. K r g e n o w, Ein mittelgroer Kanzler. Interview mit Timothy Garton Ash, Financial Times Deutschland z 11.10.2005.
55
29
Bogdan Koszel
miecka60. Rwnie rzadko si ze sob zgadzajcy historycy Hans-Peter Schwarz i Hans-Ulrich Wehler jednoznacznie negatywnie ocenili polityk zagraniczn rzdu Schrdera. Schwarz pocztkowo z uznaniem przyjmujcy pierwsze kroki kanclerza na arenie zewntrznej doszed do wniosku, e osabi on i przeciy Niemcy. Wehler analizujc polityk wobec Turcji i zabiegi o stae miejsce w Radzie Bezpieczestwa ONZ, przypisa nawet Schrderowi tsknot za wilhelmisk mocarstwowoci61. Piszcy w tym samym duchu wybitny autorytet, emerytowany profesor Uniwersytetu Fryderyka-Wilhelma w Bonn Christian Hacke rwnie uzna niemieckie denia do uzyskania staego miejsce w Radzie Bezpieczestwa za bezsensowne, bdce przejawem tsknoty mocarstwowej i szkodzce wizerunkowi kraju w wiecie62. Krytycznej ocenie polityk prowadzon przez G. Schrdera podda nawet jego koalicyjny partner Joschka Fischer. Bardziej w stylu Kohla rozumia on zaangaowanie Niemiec wobec Europy i integracji jako historyczn konieczno, a samoograniczenie jako trway element niemieckiej polityki zagranicznej. Na kartach swoich wspomnie zaznaczy, e w sprawie irackiej rzd mia racj, ale artykuowa j wyjtkowo niefortunnie. Moralizujc i otwarcie deklarujc si po stronie Parya i Moskwy, popad w otwarty antyamerykanizm, co tylko osabiao NATO i wzmacniao pacyfistw. Kiedy podczas wyborw do landtagu Dolnej Saksonii w styczniu 2003 r. Schrder powiedzia kategoryczne nie dla akcji w Iraku nawet z mandatem ONZ i nie czekajc na rezultaty misji inspektorw szukajcych w Iraku broni masowego raenia, izolowa na wasne yczenie Niemcy w Europie i wiecie. Z ubolewaniem dodawa, e pod rzdami czerwono-zielonej koalicji Niemcy odbierane byy jako chory czowiek Europy63. Nie ulega wtpliwoci, e zasug Schrdera byo wywoanie dyskusji na temat wielkomocarstwowej pozycji Niemiec w Europie i wiecie. Trudno jednak powiedzie, aby jego dziaania majce na celu wzmocnienie roli RFN w stosunkach midzynarodowych byy rzeczywicie spjne i konsekwentne. Wprawdzie stosunkom z Francj, Rosj i Chinami nadano now dynamik, ale w innych sferach odnotowano niepowodzenia. W umowie koalicyjnej SPD i Zieloni zobowizali si do zabiegw o przyznanie Unii Europejskiej staego czonkostwa w Radzie, przy jednoczesnym zastrzeeniu, e gdyby to si nie udao stae miejsce powinno przypa Niemcom. W 2004 r. rzd zmieni zdanie i uzna, e RFN, jako trzeci pod wzgldem wielkoci patnik do budetu ONZ i trzecia gospodarka wiata, powinna uzyska stae miejsce w Radzie Bezpieczestwa. Wsplnie z Japoni, Brazyli i Indiami zgosia projekt reforC. L e g g e w i e, Wie weiter nach Joschka? Die Tageszeitung z 5.09.2005. H.-P . S c h w a r z, Republik ohne Kompass. Anmerkungen zur deutschen Auenpolitik, Berlin 2005; H.-U. W e h l e r, Was bleibt von Schrder, Die Zeit z 17.11.2005. 62 Ch. H a c k e, Neudeutscher Wilhelminismus: die deutschen Bemhungen um einen stndigen UN-Sicherheitssitz waren tlpelhaft, gromannschtig und fr das Ansehen des Landes in der Welt schdlich, Internationale Politik 2005, nr 8, s. 56-61. 63 J. F i s c h e r, Die rot-grnen Jahre..., s. 503; t e n e, Die Selbstbeschrnkung der Macht mu fortbestehen, [w:] K. Kaiser (Hrsg.), Zur Zukunft der deutschen Auenpolitik. Reden zur Auenpolitik der Berliner Republik, Bonn 1998, s.76-98.
60 61
30
my Rady Bezpieczestwa. W sierpniu 2005 r. negatywnie do tych postulatw odniosy si USA i Chiny, co zablokowao cay proces64. Na korzy Schrdera przemawia natomiast fakt, e osign on swj gwny cel zwycistwo w wyborach parlamentarnych 22 wrzenia 2002 r. Kwestia iracka i wielkomocarstwowa retoryka byy dwigniami do sukcesu, zapewniajc mu drug kadencj na stanowisku kanclerza RFN. Przeprowadzone wwczas sondae pokazyway, e wyborcy uwaali, e to socjaldemokraci (52%) zdecydowanie lepiej reprezentuj niemieckie interesy za granic ni chadecy (21%). Koszty tego zwycistwa byy jednak olbrzymie. Prezydent G.W . Bush jako pierwszy prezydent USA w powojennej Europie nie wysa kanclerzowi RFN tradycyjnej depeszy gratulacyjnej, co zostao w Berlinie zauwaone i nagonione65. Bilans drugiej kadencji by zdecydowanie bardziej niekorzystny dla kanclerza i jego polityki zagranicznej. Wedug sonday prestiowego Institut fr Demoskopie Allensbach w 2002 r. jeszcze 50% Niemcw pozytywnie oceniao niemieck polityk zagraniczn. Wiosn 2005 r. odsetek zadowolonych spad do poziomu 24%. Towarzyszy temu wzrost opinii negatywnych. Liczba krytycznie odnoszcych si do linii politycznej Berlina powikszya si w tym samym okresie trzykrotnie z 9% do 31%66.
Schrder kmpft weiter fr deutschen UN-Sitz, Welt am Sonntag z 6.08. 2005 r. Por. USA und Ruland lehnen deutschen UNO-Plan ab , ibidem z 14.07.2005; N. B l om e, A. M i d d e l, U. S c h m i t t, Sehnsucht nach Macht, ibidem z 23.09.2004; A. R u b i n o w i c z-G r n d l e r, Bush: Niemcy w Radzie Bezpieczestwa ONZ? Gazeta Wyborcza z 27.06.2005. 65 M. J a w o r s k a,Stosunki..., s.142; S. F . S z a b o, Na rozstaju drg. Kryzys w stosunkach niemiecko-amerykaskich, Radzymin 2006, s. 395. 66 Allensbach, Institut fr Demoskopie, 2005: IfD-Umfrage Nr. 7070 vom Mai 2005; G. H e l lm a n n, .um diesen deutschen Weg zu Ende gehen zu knnen. Die Renaissance machtpolitischer Selbstbehauptungen der zweiten Amtszeit der Regierung Schrder-Fischer, http:// www.soz.uni-frankfurt.de/hellmann/mat/Egle_Bilanz.pdf.
64
31
3. Ewolucja samoidentyfikacji
Poczwszy od czasw Owiecenia i Romantyzmu w rozczonkowanych i podzielonych na dziesitki ksistw, krlestw i pastewek Niemczech toczyy si ywe debaty na temat wasnej tosamoci, przeszoci i perspektyw na zjednoczenie. To wwczas zaczto sobie zadawa drczce przez najblisze trzysta lat ten nard pytanie co oznacza by Niemcem (was bedeutet Deutsch zu sein). Fryderyk Nietzsche twierdzi, e dla Niemcw charakterystyczny jest fakt, i bez koca poszukuj odpowiedzi na pytanie o to kim i czym s. Jean Paul (wac. Johann Paul Friedrich Richter), pisarz niemiecki, jeden z gwnych prekursorw Romanatyzmu w literaturze niemieckiej na pytanie czym i kim s Niemcy, odpowiada: Niemcy nie s ani buntownikami, ani niewolnikami, ale trwaj w namyle porodku, czekajc na wasn si 67. Po 1871 r. to Prusy zawaszczyy niemieck histori i zaczy nadawa ton tej dyskusji. Po dojciu Hitlera do wadzy przez 12 lat ideologia nazistowska w wewntrznym postrzeganiu Niemiec przez jej obywateli dokonaa prawdziwego spustoszenia. Gloryfikujc wasne pastwo i wykorzystujc takie pojcia, jak nard i narodowo niemiecka, cakowicie je zdyskredytowaa nie tylko w oczach wiata, ale take po czci w oczach samych Niemcw. Bycie Niemcem przez powojenne lata nie wywoywao poczucia dumy, lecz wrcz przeciwnie zakopotanie, a czasem wstyd. Dlatego te Niemcy (Zachodni) przez cae powojenne dziesiciolecia chtniej mwili o sobie jako o obywatelach Republiki Federalnej (Bundesbrger) ni jako o Niemcach. To okrelenie miao oczywicie take swoje uzasadnienie polityczne w obliczu istnienia drugiego pastwa niemieckiego Niemieckiej Republiki Demokratycznej, ale gwn przyczyn bya ch odcicia si od niechlubnej historii, stosunkowo krtkiej, ale jake dramatycznej, ktra wycisna niezatarte pitno na dziejach kontynentu europejskiego. Kanclerzowi Konradowi Adenauerowi i jego nastpcom konsekwentnie realizujcym polityk Westbindung w duym stopniu udao si przeora wiadomo rodakw i ukierunkowa ich na budow zjednoczonej Europy. Bycie Europejczykiem wyprze miao pojcie Niemca, uczyni go bardziej anonimowym. Niemiec mia si rozpyn w europejskim morzu narodw, a jeeli byby rozpoznawalny, to jako przykadny Europejczyk, aktywnie zaangaowany na rzecz budowy jednoci europejskiej.
67
F . N i e t z s c h e, Jenseits von Gut und Bse, [w:] Smtliche Werke. Kritische Studienausgabe, MnchenBerlin 1980, t. 5, s. 184; J. P a u l, Politische Nachklnge. Wiedergedrcktes und Neues. Nachdruck, Heidelberg 1972, s. 126. Por. A. W o l f f-P o w s k a, Niemiecka myl polityczna wieku Owiecenia, Pozna 1998.
32
Ju w latach szedziesitych gwnym hasem wywoawczym staa si budowa spoeczestwa obywatelskiego, a na okrelenie Republiki Federalnej Niemiec przyjto uywa sformuowania mocarstwo cywilne (Zivilmacht). W rozumieniu twrcy tego pojcia, politologa z Uniwersytetu w Trewirze Hannsa W . Maulla oznaczao to skoncentrowanie si na budowie wasnej gospodarczej prosperity, rygorystycznym przestrzeganiu praw czowieka i obwatelskich wolnoci oraz niestosowaniu instrumentw wojskowych w midzynarodowej polityce bezpieczestwa. Miaa ona charakteryzowa si przewidywalnoci i stabilnoci zachowa, zaufaniem politycznym i preferencj dla rozwiza multilateralnych68. W nastpnej dekadzie zarwno politologom, jak i politykom coraz wiksze problemy zaczo sprawia okrelenie miejsca Niemiec w Europie oraz ich statusu pastwowego. W 1970 r. wymieniany ju w tym raporcie wybitny politolog i historyk Hans-Peter Schwarz pisa o Republice Federalnej jako o pastwie handlowym (Handelsstaat), skoncentrowanym na gospodarce, eksporcie wasnych wysoko przetworzonych produktw i powikszaniu stopy yciowej jej obywateli. Twrczo to pojcie jakkolwiek spotkao si to ju z zastrzeeniami rozwin w 2000 r. znany i ceniony politolog Uniwersytetu Bundeswehry w Hamburgu Michael Staack69. Czsto po zjednoczeniu spotykao si okrelenie statusu RFN jako mocarstwa o wpywach transregionalnych lub dojrzaego, wicej ni redniego mocarstwa. Inni pisali o RFN jako o mocarstwie redniej wielkoci, wiatowym mocarstwie ekonomicznym, potajemnym mocarstwie, odpowiedzialnym mocarstwie, mocarstwie regionalnym, mocarstwie cywilnym czy nawet mocarstwie wbrew wasnej woli. Co zrozumiae, politycy niemieccy inaczej rozkadali akcenty. Kanclerz Kohl przy kadej nadarzajcej si sposobnoci mwi o RFN jako o mocarstwie z odpowiedni odpowiedzialnoci (Gromacht mit entsprechender Verantwortung), a przywdca opozycyjnej SPD i kandydat z ramienia tej partii do kanclerskiego fotela w 1994 r. Rudolf Scharping o obliczalnym mocarstwie (berechenbare Gromacht)70. Odejcie kanclerza Kohla ze sceny politycznej i przeniesienie stolicy z Bonn do Berlina oznaczao pocztek nowego postrzegania wasnego pastwa jako republiki berliskiej, znaczco rnicej si od hodujcej starym wartociom i kulturze wstrzemiliwoci republiki boskiej. Po dojciu do wadzy kanclerza G. Schrdera dominujcym stwierdzeniem staa si
H. W . M a u l l, Deutschland als Zivilmacht, [w:] S. Schmidt (Hrsg.), Handbuch zur deutschen Auenpolitik, Wiesbaden 2007, s. 73-84. Por. A. Z i b a, Niemcy mocarstwo cywilne, [w:] T. o-Nowak, (red.), Polityka zagraniczna. Aktorzy potencjay strategie, Warszawa 2011, s. 128-146. 69 M. S t a a c k, Handelsstaat Deutschland. Deutsche Auenpolitik in einem neuen internationalen System, Paderborn 2000. 70 R. S c h a r p i n g, Deutsche Auenpolitik mu berechenbar sein, Internationale Politik 1995, nr 8, s. 38-44; H.-P . S c h w a r z, Die Rollen der Bundesrepublik in der Staaten Gesellschaft, [w:] K. Kaiser, R. Morgan (Hrsg.), Strukturwandlungen der Politik in Grobritannien und der Bundesrepublik, Mnchen Wien 1970; t e n e, Die Zentralmacht Europas...; Ch. H a c k e, Weltmacht wider Willen. Die Auenpolitik der Bundesrepublik Deutschland, Stuttgart 1988; A. B a r i n g, Wie neu ist unsere Lage? Deutschland als Regional-Macht, Internationale Politik 1995, nr 4, s. 12-20; K. K a i s e r, Verantwortung bernehmen, die Welt mitgestalten, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 1.10.1993; H. M l l e r, German Foreign Policy after Unification, [w:] P . B Stares (ed.), The New Germany and the New Europe, Washington 1992, s. 162.
68
33
Bogdan Koszel
normalno. Zaangaowanie w Kosowie na rwnych prawach z pozostaymi mocarstwami, gdzie gos Niemiec by wany i syszalny, otworzyo przed Niemcami nowe moliwoci w polityce zagranicznej. Hans-Peter Schwarz z zadowoleniem pisa, e we wszystkich sprawach Niemcy stay si normalne, podobnie jak inne pastwa, William M. Chandler, amerykaski politolog z Uniwersytetu Kalifornijskiego z San Diego dodawa, e z penego rnego rodzaju zahamowa oswojonego giganta (gezhmter Riese) Niemcy stay si dzielnym olbrzymem (der brave Riese)71 . Koncepcja nowego usytuowania Niemiec w Europie i wiecie staa si przedmiotem rozbienych ocen w onie rzdzcej koalicji socjaldemokratyczno-zielonej. Wicekanclerz i minister spraw zagranicznych J. Fischer definiowa t rol bardziej w kategoriach zachowawczych, w wikszym stopniu identyfikujc j z republik bosk i jej zaletami. Niemcom powinno wystarczy, e s mocarstwem o redniej sile oddziaywania (Mittelmacht). Powinny by gboko zakotwiczone w Europie i stanowi cz szeroko rozumianego Zachodu, ze Stanami Zjednoczonymi wcznie. Niewtpliwie olbrzymi wpyw na taki tok mylenia Fischera i jego postrzeganie wczesnej rzeczywistoci miao denie do przywrcenia sojuszu z Waszyngtonem i pozbycia si balastu jak to okrelia amerykaska sekretarz stanu Condoleezza Rice zatrutych przez akcj w Iraku wzajemnych stosunkw. Niemieck rol w kwestiach europejskich Fischer definiowa jako szczeglnie aktywne dziaanie na rzecz europejskiej jednoci. Postulowa podpisanie Konstytucji dla Europy i przeksztacenia UE w federacj znacznie jak zakada sprawniejsz w dziaaniu i lepiej odpowiadajc wyzwaniom XXI wieku. Nie kwestionowa przywdztwa amerykaskiego w sprawach obronnoci Europy, lecz uwaa, e ciar gatunkowy Europy w wiecie bdzie systematycznie wzrasta, jeeli upora si ona z istniejcymi bolczkami i zaniedbaniami. Gboka integracja miaa by udziaem wszystkich pastw czonkowskich, nie wchodzia w rachub koncepcja twardego rdzenia Europy i budowa Europy wielu prdkoci. Trudno jednak powiedzie, czy w nowych uwarunkowaniach, po zaangaowaniu si Niemiec w Kosowie i wzrocie ich znaczenia na arenie midzynarodowej, koncepcja nieeksponowania interesw narodowych, ustawiania si Berlina w roli wspomagajcej, a nie przywdczej (Mitmachen und Dabeisein) moga zda egzamin72. Wydaje si, e doskonale rozumia to kanclerz Schrder, ktry jak pokazay wczeniej podane przykady, w peni identyfikowa si z postrzeganiem Niemiec jako wielkiego mocarstwa (Grossmacht). Intuicyjnie wyczuwa, e budowa pastwa ze stanowcz, samodzieln polityk zagraniczn, potraficego stawi opr niekorzystnym dla siebie rozwizaniom na arenie midzynarodowej w coraz wikszym stopniu jest akceptowana przez niemieckie spoeczestwo.
H.-P . S c h w a r z, Die Zentralmacht auf Kontinuittskurs, Internationale Politik November 1999, s. 6; W . M. C h a n d l e r, Deutschland: Noch immer gezhmter Riese? Politische Studien 1999, nr 368, s. 50. 72 J. F i s c h e r, Die rot-grnen Jahre..., passim. Por. Ch. H a c k e, Die Auenpolitik der Regierung Schrder/Fischer, Aus Politik und Zeitgeschichte B 32-33/2005, s. 9-15.
71
34
W koncepcji Schrdera pozycja Niemiec miaa by porwnywalna z pozycj Wielkiej Brytanii i Francji. Nieprzypadkowo przylgna do niego opinia, e preferuje towarzystwo big boys w Unii Europejskiej i z pewn nonszalancj odnosi si do przywdcw mniejszych pastw. Jego gwnymi partnerami byli Tony Blair, z ktrym w 1999 r. wypracowa koncepcj modernizacji europejskiej socjaldemokracji, i Jacques Chirac, z ktrym w styczniu 2003 r. hucznie obchodzi 40-lecie Traktatu Elizejskiego. Jednym z wanych elementw budowy mocarstwowej pozycji Niemiec miao by strategiczne partnerstwo z Rosj. Pomimo olbrzymich zastrzee w Europie do metod sprawowania wadzy przez prezydenta Wadimira Putina, kanclerz Schrder uwaa go za krysztaowego demokrat (luppenreiner Demokrat). Wierzy, e rosyjski przywdca pragnie europeizacji Rosji i obieca mu zaangaowanie w tym zakresie Niemiec73. Wspprac z Rosj zaczto rozwija na wielu paszczyznach. W 2001 r. zainicjowano funkcjonowanie Forum Niemiecko-Rosyjskiego oraz tzw. Dialogu Petersburskiego jako miejsca wymiany pogldw przez elity obu krajw na wzr brytyjsko-niemieckich konferencji odbywajcych si Knigswinter. Promowano wymian naukowo-techniczn. Ustanowiono partnerstwo okoo 100 miast, a 525 szk wyszych i placwek naukowych podpisao porozumienie o wsppracy. W kwietniu 2005 r. kanclerz RFN i prezydent Rosji podpisali wsplne owiadczenie o strategicznym partnerstwie w dziedzinie owiaty, bada naukowych i innowacji. Powoana zosta Fundacja Niemiecko-Rosyjskiej Wymiany Modziey. W 2005 r. w Moskwie otwarto Niemiecki Instytut Historyczny. Szczeglnego znaczenia nabraa wsppraca gospodarcza74. Po przejciu wadzy przez Angel Merkel i koalicj chadecko-socjaldemokratyczn (CDU/CSU-Bndnis90/Die Grnen) wysoko zawieszona przez kanclerza Schrdera poprzeczka niemieckiej mocarstwowoci zostaa przejta i utrzymana. Nieprzypadkowo gwna dewiza rzdu chadecko-socjaldemokratycznego brzmiaa: kontynuacja i nowe wyraziste akcenty (Kontinuitt und markante Neuakzentierung)75. Pierwsze lata rzdw A. Merkel zaowocoway okreleniem statusu Niemiec jako mocarstwa rodkowoeuropejskiego lub redniego (Mittelmacht)76. Pod tym pojciem definiowano Republik Federaln jako pastwo w miar samodzielne, zorientowane raczej proatlantycko, aktywne na rzecz integracji europejskiej, ale w wikszym ni dotd stopniu patrzce na pynce z niej korzyci. Cech szczegln tego pastwa byo zajmowanie w rnych sferach
G. S c h r d e r, Entscheidungen..., s. 246. R. G t z, Deutschland und Russland strategische Partner? Aus Politik und Zeitgeschichte 2006, nr 1, s. 15; K. B a s t i a n, R. G t z, Deutsch-russische Beziehungen im europischen Kontext: Zwischen Interessenallianz und strategischer Partnerschaft, Bltter fr deutsche und internationale Politik 2005, nr 5. 75 Gemeinsam fr Deutschland mit Mut und Menschlichkeit. Koalitionsvertrag zwischen CDU, CSU und SPD, Berlin 11.11. 2005 (materia powielany); H. M a r h o l d, Deutsche Europapolitik nach dem Regierungswechsel 2005, Integration 2006, nr 1, s. 3-22. 76 R. B a u m a n n, Deutschland als Europas Zentralmacht, [w:] S. Schmidt (Hrsg.), Handbuch zur deutschen Auenpolitik, Wiesbaden 2007, s. 62-72.
73 74
35
Bogdan Koszel
z du stanowczoci postawy asertywnej, kontestujcej boskie tradycje i otwartej na nowy patriotyzm. Niemieckie dziaania w polityce zagranicznej w latach 2005-2009 trudno byo okreli jako pasmo sukcesw. Przywrcono dobre relacje z USA, pozytywnie oceniono te niemieck prezydencj w Radzie Unii Europejskiej w pierwszej poowie 2007 r. Kontynuowano zaangaowanie midzynarodowe RFN i wysyano onierzy Bundeswehry na misje wojskowe. W relacjach z Francj odnotowano prawdziw hutawk nastrojw, a katolog wzajemnych pretensji z trudem rekompensowa wsplne dokonania. Merkel zaleao na zmniejszeniu zalenoci od Francji, co zaznaczyo si w latach 2002-2003 i czemu daa wyraz, otwarcie sprzeciwiajc si pierwotnym planom Sarkozyego w sprawie utworzenia Unii dla rodziemnomorza. W sprawach europejskich Merkel jednake bez powodzenia prbowaa reanimowa traktat konstytucyjny i gdyby nie pomocna do N. Sarkozyego utknaby w lepej uliczce. Stosunkom z Rosj, pomimo olbrzymiego zaangaowania SPD i osobicie ministra spraw zagranicznych Franka-Waltera Steinmeiera, nie nadano nowych impulsw. Kontynuowano budow Rurocigu Pnocnego, majc wiadomo negatywnych reakcji w Polsce i pastwach batyckich. Z jednej strony kanclerz A. Merkel krytykowaa otwarcie W . Putina za niedemokratyczny system sprawowania rzdw i podczas swoich wizyt w Rosji ostentacyjnie spotykaa si z przedstawicielami opozycji, z drugiej atwo ulegaa naciskom wpywowych k gospodarczych, domagajcych si poszerzenia gospodarczej wsppracy z Rosj. Dopiero wojna gruzisko-rosyjska na krtko osabia niemieckie zaangaowanie na rzecz Rosji77. Na arenie wewntrznej wysyaa sprzeczne sygnay w sprawie wspierania aktywnoci Zwizku Wypdzonych i jej przywdczyni Eriki Steinbach. Zapewniaa stron polsk, e nie pozwoli na instrumentalizacj przez BdV problematyki wypdzonych, ale wyrazia zgod na budow Centrum przeciwko Wypdzeniom i sprawa ta zostaa wpisana do umowy koalicyjnej z SPD w 2005 r.78 Zestawiajc list niemieckich niepowodze i oceniajc pierwsze lata rzdw kanclerz Merkel, Hans-Peter Schwarz na okrelenie Niemiec uywa okrelenia Republika bez kompasu. Wwczas bya to trafna, ale i druzgocca ocena niemieckich ambicji, moliwoci i ogranicze w polityce zagranicznej. W jego ujciu Niemcy nie miay jasno okrelonych celw w polityce zagranicznej, trudno im byo zdefiniowa swoje priorytety i pozycj pastwa na arenie midzynarodowej79. Duy wpyw odgryway sprzeczne interesy koalicjantw.
M. D e m b i n s k i, H.-J. S c h m i d t, B. S c h o c h, H. J. S p r e n g e r, Nach dem kaukasu -Krieg. Einbindung statt Eindmmung, HSFK-Report 2008, nr 6. Szerzej zob. B. K o s z e l, Partnerstwo dla Modernizacji w stosunkach niemiecko-rosyjskich, Przegld Politologiczny 2010, nr 2, s. 93-108; t e n e, Polityka wschodnia Niemiec w pocztkach XXI wieku, Zeszyty Niemcoznawcze 2007, nr 1, s. 40-64. 78 Szerzej zob. Z. M a z u r, Centrum przeciwko Wypdzeniom... ; B. K o s z e l, Nowe otwarcie? Stosunki polsko-niemieckie w okresie rzdw koalicji PO-PSL (2007-2009), Zeszyty Instytutu Zachodniego 2009, nr 57. 79 H.-P . S c h w ar z, Republik ohne Kompass. Anmerkungen zur deutschen Auenpolitik, Berlin 2005, passim. Por. E. B a h r, Deutsche Sicherheitsinteressen im 21. Jahrhundert, Forum, 2007 nr 1.
77
36
Kiedy np. Merkel zaaprobowaa budow elementw amerykaskiej tarczy antyrakietowej w Polsce i Czechach, to minister Steinmeier ostrzega C. Rice, e oznacza to bdzie nakrcanie nowej spirali zbroje80. Wprawdzie w sierpniu 2008 r. kanclerz Merkel wybrana zostaa przez magazyn Forbes po raz trzeci na najpotniejszego polityka-kobiet na wiecie, to jednak wizerunek Niemiec jako odpowiedzialnego mocarstwa europejskiego dozna powanego uszczerbku. Sposb w jaki rzd niemiecki podszed do kryzysu finansowego strefy euro i rozwizania, ktre prbowa narzuci czonkom eurogrupy o czym jeszcze bdzie mowa w dalszej czci pracy spowodoway, e kanclerz Merkel kurtuazyjnie dotd nazywana lady Europe przeksztacia si we Frau Germania lub Madame non. Przeomem okazay si rewolucje arabskie w Tunezji, Egipcie, Libii i Syrii w latach 2010-2011, ktre dodatkowo podzieliy zachodnich sojusznikw i obnayy nieefektywno i nieskuteczno Wsplnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa oraz Europejskiej Polityki Bezpieczestwa i Obrony. Uznawanej za mao przebojow C. Ashton nie udao si skoordynowa wsplnego stanowiska pastw unijnych i ustali przez nie wsplnego planu dziaa. Konieczno konsultacji w gronie 27 pastw wymagaa czasu, ktrego brakowao. Bieg wydarze w Afryce Pnocnej by na tyle szybki, e jakiekolwiek prby opracowania konkretnych projektw szybko si dezaktualizoway. Rycho ujawniy si zrnicowane postawy gwnych pastw unijnych. Podczas gdy Francja, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone w ramach NATO i poza sojuszem aktywnie wspieray broni i ywnoci powstacw walczcych z dyktatorskimi reimami, Niemcy zachoway daleko idc powcigliwo, ograniczajc si do moralnego wsparcia i pomocy grupy niemieckich oficerw pracujcy w logistyce w sztabach NATO. Na ich obron mona powiedzie, e od samego pocztku deklaroway sympati dla arabskich rewolucjonistw. Potpiay zachowanie reimu Kaddafiego, niemiecka dyplomacja wspieraa zawieszenie embarga w ONZ na dostawy broni dla powstacw i rozpoczcie postpowania karnego przeciwko libijskiemu przywdcy przed Midzynarodowym Trybunaem Sprawiedliwoci w Hadze. Jednoczenie wiadomo byo, e Niemcy sceptycznie odnosz si do uywania rodkw militarnych w celu ochrony ludnoci cywilnej. Podobnie jak rzd amerykaski, staray si na pocztku nie zajmowa klarownego stanowiska. W ostatecznoci uzaleniono reakcj od udziau w tym przedsiwziciu pastw Ligi Arabskiej i ich rzeczywistego zaangaowania. Te warunki zostay szybko spenione i administracja amerykaska optowaa w Radzie Bezpieczestwa ONZ za wprowadzeniem szerokiego mandatu zakazu lotw nad obszarem opanowanym przez powstacw. Cho Berlin solidaryzowa si z celami rezolucji, 17 marca 2011 r. przedstawiciel Niemiec w Radzie Bezpieczestwa ONZ wstrzyma si od gosu w sprawie przyjcia tego dokumentu, wspierajcego dziaania NATO w Libii.
80
S. H a r n i s c h, Die Aussen- und Sicherheitspolitik der Regierung Merkel: eine liberale Analyse der Grossen Koalition, ZFAS: Zeitschrift fr Aussen- und Sicherheitspolitik 2010, nr 1, s. 76.
37
Bogdan Koszel
Niemieckie stanowisko wywoao niezwykle krytyczne reakcje we Francji, Wielkiej Brytanii i USA oraz wrd elit politycznych samej Republiki Federalnej. Z oburzeniem przyjmowano fakt, e nie gosowaa ona wsplnie ze starymi sojusznikami, ale z nowymi Rosj, Chinami, Indiami i Brazyli81. Wspomniany politolog Hanns W . Maull pisa o kompromitacji Niemiec i braku jakiekolwiek orientacji w polityce zagranicznej. Jego zdaniem szybko postpowaa erozja niemieckiej polityki i coraz bardziej brakowao jej politycznej witalnoci i kompleksowoci. Znany badacz nad pokojem Harald Mller uzna to za klsk i wmanewrowanie si Niemiec w izolacj midzynarodow. Z kolei J. Fischer przekonywa na amach Sddeutsche Zeitung, e niemiecka polityka zagraniczna jest jedn wielka fars, a wybitny filozof Jrgen Habermas dodawa, e Niemcy swoj unilateralnoci wprowadzaj Europ w gboki kryzys. Jeden z wieloletnich szefw tygodnika Die Zeit Gunther Hoffmann zarzuci rzdowi faszywe metody i diagnozy w polityce europejskiej, ktre prowadziy do tego, e znowu zaczo si mwi o konturach niemieckiej Europy. Ale inaczej ni sdz niektrzy, powoujc si na Bismarcka, za tym nie stoi adne pragnienie zdobyczy. Raczej obnaa si sabo Berlina, ktremu brakuje ofensywnej strategii i odwagi, aby przeciwstawi si egoistycznym daniom i pyncym z dobrobytu resentymentom. Wczorajsze europejskie Niemcy s niepewne swego nasi ssiedzi widz t niemieck niepewno82. Innego zdania jest znany berliski analityk Erhard Crome zwizany z lewicowym rodowiskiem Fundacji Ry Luksemburg, ktry uwaa, e w najbliszej przyszoci Unia Europejska traktowana bdzie przez Niemcy instrumentalnie. Nie waha si uywa na jej okrelenie sformuowania hinterland, ktry ma suy do realizacji wielkomocarstwowych ambicji Niemiec i przygotowywa je do wiatowej konkurencji z istniejcymi potgami83. W zaostrzonej przez kryzys finansowy strefy euro atmosferze nieufnoci i wzajemnych oskare pojawi si nowy ton. Niektrzy badacze zaczli uwaa, e Europa ponownie ma do czynienia z wydawaoby si zamknit tzw. kwesti niemieck. Znani analitycy Ulrike Gurot i Mark Leonard w interesujcym raporcie krytycznie pisali, e problemy finansowe Unii Europejskiej w aden sposb nie mog by rozwizane bez udziau Niemiec lub przeciw nim. NiemR. H e r z i n g e r, Libyen: Die deutsche Auenpolitik hat sich grndlich blamiert, Die Welt z 22.08.2011; J. V a r w i c k, Unzuverlssiger Bndnispartner. Ist Deutschland aussenpolitisch isoliert? Internationale Politik-one line z 23.08.2011, http://www.internationalepolitik. de/2011/08/23/ unzuverlassiger-bundnispartner-2/. Sondae w ramach ARD-DeutschlandTrend z wrzenia 2011 r. jednak pokazyway, e 54% ankietowanych pozytywnie oceniao stanowisko rzdu, a 42% opowiadao si za udziaem NATO w operacji libijskiej. Zob. Die Welt z 2.09.2011. 82 H. W . M a u l l, Deutsche Aussenpolitik. Orientierungslos, Zeitschrift fr Politikwissenschaft 2011, nr 1, s. 95-120; H. M l l e r, Desaster. Deutschland und der Fall Libyen. Wie sich Deutschland moralisch und aussenpolitsch in die Isolation manvierte, HSFK-Standpunkt 2011, nr 2; J. F i s c h e r, Deutsche Aussenpolitik eine Farce, Sddeutsche Zeitung z 19.05.2011; J. H a b e r m a s, Wir brauchen Europa, Die Zeit z 20.05.2010; G. H o f f m a n n, Deutsches Europa. Vom europischen Deutschland zur neuen Unsicherheit eine Zeitdiagnose, IP-Die Zeitschrift, http://zeitschrift-ip.dgap.org/de/ip-die-zeitschrift/regionen/ europa/deutsches-europa. 83 E. C r o m e, Deutschland in Europa. Neue Rolle in der Finanzkrise. Wystpienie na konferencji: Unia Europejska. Drogi wyjcia z kryzysu. Polski i niemiecki punkt widzenia Pozna 8-9.05.2012.
81
38
cy doskonale orientuj si w sytuacji i idc Sonderweg, wymuszaj korzystne dla siebie rozwizania, zapominaj o kulturze kompromisu oraz wysuchaniu racji innych84. Z drugiej strony konserwatywny historyk i publicysta Michael Strmer rwnie uywa pojcia kwestia niemiecka, ktre jakoby wywoane zostao celowo, by wymusi na Niemcach wicej Europy, co w praktyce sprowadzaoby si do tego, i bardziej maj oni myle po europejsku, anieli po niemiecku, wicej rokowa, wicej porcza i wicej paci85. W 2011 r. Niemcy znalazy si pod obstrzaem krytyki wychodzcej ze strony starego establishmentu politycznego byych kanclerzy Helmuta Kohla i Helmuta Schmidta. 81-letni kanclerz zjednoczenia w wywiadzie udzielonym renomowanemu periodykowi naukowemu Internationale Politik w odniesieniu do Niemiec mwi o pastwie, ktre utracio wiarygodnoi nie bardzo wie, czego chce. Bya to reakcja na postaw Berlina w sprawie konfliktu w Libii, polityk dotyczc kryzysu w strefie euro oraz decyzj rzdu Angeli Merkel o rezygnacji z energii atomowej. W jego opinii postpowa spadek znaczenia Niemiec w Europie i wiecie, a wymownym tego wiadectwem bya niedawna europejska podr prezydenta USA Baracka Obamy, ktry odwiedzi Francj i Polsk, ale omin Niemcy86. Zdaniem byego kanclerza Niemiec katastrofalne konsekwencje miaoby odrzucenie przez wspczenie rzdzcych w RFN fundamentalnych zasad niemieckiej polityki zagranicznej, takich jak stosunki transatlantyckie, zjednoczona Europa, przyja z Francj i dobre stosunki z ssiadami na wschodzie, przede wszystkim z Polsk. Odejcie od tych zasad doprowadzioby do utraty zaufania i ostatecznie izolacji Niemiec na arenie midzynarodowej87. W zblionym tonie utrzymane byo przemwienie (Deutschland in und mit Europa), ktre kanclerz Schmidt 4 grudnia 2011 r. wygosi w obecnoci 9000 czonkw i zwolennikw SPD na zjedzie w Berlinie. Byy przywdca SPD nie pozostawi wtpliwoci, e w najbliszym czasie Niemcy nie bd adnym normalnym krajem. Nadal przemawiaj za tym olbrzymie historyczne obcienia i centralna pozycja Niemiec na tak maym kontynencie, jakim jest Europa. To wszystko ma powodowa, e cay czas wobec Niemiec istniej utajone podejrzenia (latenter Argwohn) najbliszych partnerw i ssiadw,
84
U. G u r o t , M. L e o n a r d, The new German question: How Europe can get the Germany it needs, European Council on Foreign Relations. Policy brief, http://www.ecfr.eu/page/-/Germany%20in%20Europe%20text.pdf. Por. M. M e r t e s, Ein deutsches Europa. Nachruf auf ein Schreckgespenst, Internationale Politik 2002, nr 9, s. 19-24; H. W . M a u l l, ber neue Konzepte und alte ngste, ibidem 2007, nr 7-8, s. 216-219. 85 M. S t r m e r, Mchte-Gleichgewicht: Euro-Krise holt ungelste deutsche Frage zurck, Die Welt z 22.11.2011. 86 D. H a m i l t o n, Merkel, Bush, and german-american relations, Foreign Policy in Dialogue 2006, nr 6, s. 42-48. 87 Wir mussen wieder Zuversicht geben. Helmut Kohl ber eine Auenpolitik, der es an Verlsslichkeit mangelt, Internationale Politik 2011, nr 5. Sonda przeprowadzony na zlecenie telewizji ARD i dziennika Die Welt pokaza, e 68% ankietowanych poparo pogld Kohla, a 26% byo zdania, i by on w bdzie. Zob. Deutschlandtrend: Die Deutschen wollen mehr Europa, Die Welt z 2.09.2011. Por. Kritik an deutscher Aussenpolitik: SPD und Grne loben Kohls Abrechnung mit Merkel, Die Welt z 24.08.2011; B. T. W i e l i s k i, Merkel niszczy Europ Kohla, Gazeta Wyborcza z 25.08.2011; Kohl krytykuje polityk zagraniczn Niemiec, Rzeczpospolita z 24.08.2011.
39
Bogdan Koszel
co do ich rzeczywistych intencji i zamierze. W ostatnich latach ujawnio si zwtpienie w stao niemieckiej polityki. Zaufanie do niezawodnoci niemieckiej polityki zostao naruszone podkreli w zakoczeniu Schmidt 88. Cytowany wyej filozof J. Habermas w wietnym eseju Zur Verfassung Europas w 2011 r. pisa, e kontury niemieckiej polityki europejskiej po 2005 r. kompletnie si zatary. Nie wiadomo, o co chodzi i czy naprawd o co wicej ni kolejne zwycistwo wyborcze. Rezygnacja z wielkich projektw nie uwolni Europy od odpowiedzi na wyzwania klimatyczne, problemy zwizane z ryzykiem dotyczcym rozwoju technologii jdrowych, kwestiami regulacji rynkw finansowych czy ochrony praw czowieka89. Jedn z ostatnich definicji midzynarodowego statusu Niemiec na amach Internationale Politik w kocu grudnia 2011 r. przedstawili Thomas Kleine-Brockhoff, jeden z dyrektorw German Marshall Fund, i wielokrotnie ju cytowany Hanns W . Maull. W ich opinii niemieck mocarstwowo mona opisa nastpujco: ekonomicznie wydaj si silne, militarnie wstrzemiliwe, atrakcyjne, ale nie wpywowe. Brakuje jednak sensu i celu w niemieckiej polityce zagranicznej. Jedyne remedium na rozwizanie tego pooenia widzi w modernizacji niemieckiego multilateralizmu, dopasowaniu si do europejskiego partnerstwa i nowym zdefiniowaniu europejskiej polityki Niemiec. Interesujce, e nie wahali si uywa pojcia hegemon, ale z przymiotnikiem przeciony, z do wyrazicie zarysowanymi ograniczeniami swojej potgi90. Niewtpliwie Niemcy maj problemy z okreleniem wagi, miejsca i roli wasnego pastwa w Europie i wiecie. Problemy z definicj mocarstwowoci znane s Europie przynajmniej od czasu kongresu wiedeskiego w 1815 r. (puissance, une grande puissance) i nadal istniej spory, w jaki sposb pojcie to konkretyzowa i klasyfikowa. Niezawodnie Niemcy nie s mocarstwem wedug klasycznych regu. Pomimo olbrzymiego wzrostu ich znaczenia w Europie, zwaszcza w latach 2011-2012, ich moliwoci prowadzenia samodzielnej polityki s mocno ograniczone. Tradycyjnie wany w stosunkach midzynarodowych potencja wojskowy jest cile ograniczony porozumienami midzynarodowymi, a bezpieczestwo Niemcom zapewnia parasol atomowy Stanw Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji. Proeksportowa gospodarka, zabezpieczajca krajow prosperity i zamono obywateli, jest uzaleniona od koniunktury na rynkach wiatowych i powiza surowcowych, finansowych, branowych z partnerami przede wszystkim z Unii Europejskiej. Niemcy nie maj te jak dotd wikszego wpywu na przebieg wydarze w skali wiatowej. Brak im te pewnej kulturalnej hegemonii fascynujcej inne spoeczestwa, ktrej w przeszoci wyznacznikiem byy jzyk i kultura francuska, a obecnie american way of life.
Rede Helmut Schmidt auf dem SPD-Bundesparteitag am 4. Dezember 2011 in Berlin. Pressemitteilung 410/11, http://www.spd.de/aktuelles/Pressemitteilungen/21498/20111204_rede_helmut_schmidt.html. Por. T. D e n k l e r, Helmut Schmidt auf dem SPD-Parteitag Der alte Mann kann es, Sddeutsche Zeitung z 4.12. 2011. 89 J. H a b e r m a s, Zur Verfassung Europa. Ein Essay, Berlin 2011, s. 129. 90 Th. K l e i n e-B r o c k h o f f, H. W . M a u l l, Der berforderte Hegemon. Ziele und Grenzen deutscher Macht, Internationale Politik 2011, nr 6, s. 50-61.
88
40
4. Czynniki wzmacniajce i osabiajce mocarstwowo niemieck

Czynniki wzmacniajce niemieck mocarstwowo
Nowy patriotyzm i polityka historyczna. Prowadzone systematycznie przez niemieckie orodki badawcze sondae opinii publicznej wyranie wskazuj na stopniowy wzrost uczu patriotycznych i przywizania do wasnego pastwa. O ile w 1994 r. 44% badanych byo zdania, e historia Niemiec zabrania pielgnowania uczu i symboli narodowych, o tyle w 2006 r. tak opini wyraao ju tylko 22%. A 79% ankietowanych okrelao identyfikacj z pastwem i jego histori jako zjawisko pozytywne. 69% jest dumnych z jakoci produktw oznaczonych made in Germany, 71% z technicznych osigni przemysu niemieckiego, a 79% ze stanu nauki i bada. Stopie identyfikacji z wasnym pastwem ronie w szczeglnoci wrd osb do 30. roku ycia. Odrzucaj oni zdecydowanie nieustajc ekspiacj za grzechy przodkw i samoograniczanie si na arenie midzynarodowej91. Przeomem w mentalnoci i niemieckiej wiadomoci byy mistrzostwa wiata w pice nonej rozgrywane w RFN w 2006 r. Po raz pierwszy i bez adnego skrpowania na tak szerok skal pokazywano i wywieszano wasn flag na balkonach domw i blokowisk, co miao symbolizowa dum z faktu, i jest si wanie Niemcem. To poczucie zadowolenia z siebie wizao si zarwno z perfekcyjn organizacj mistrzostw, jak i z godnym przyjciem goci, w tym take z entuzjastycznym powitaniem druyn zagranicznych, rwnie z krajw egzotycznych. Odnotowano wwczas wzrost prestiu tego kraju za granic, co zaowocowao olbrzymim przyrostem sympatii dla Niemcw nie tylko w koach sportowych. Sytuacj t zrcznie prbowaa wykorzysta Erika Steinbach i Zwizek Wypdzonych, aby na fali nowego patriotyzmu poszerzy swoje polityczne zaplecze. Nieprzypadkowo po 2007 r. po objciu wadzy w Polsce przez koalicj PO-PSL prbowaa pitrzy konflikty z Polsk, domagajc si wikszej empatii ze strony rzdu D. Tuska dla niemieckich wypdzonych i zgody na szczeglne eksponowanie ich powojennej krzywdy we wasnym kraju92. Taka postawa rodzia odruchy obronne, ktre zaobserwowa mona byo zarwno w Polsce, jak i Czechach czy Francji. Jednak naley liczy si z tym, e w
91 92
I. J a n i c k a, Nowy niemiecki patriotyzm w debacie publicznej w RFN, Pia 2007, s. 24. Szeroko: B. K o s z e l, Nowe otwarcie?...
41
Bogdan Koszel
polityce historycznej i odniesieniu si do przeszoci bd amane kolejne moralne zakazy i kwestie, ktre jeszcze wczoraj byy tematem tabu. Film Upadek z 2004 r. o ostatnich dniach Adolfa Hitlera w bunkrze Kancelarii Rzeszy nie przeraa, lecz budzi wspczucie dla upadego dyktatora. Popularny serial Ucieczka (2007), ktry przykuwa do odbiornikw telewizyjnych 11 mln widzw, to nie tylko dramatyczny opis losu ludzi zmuszonych do ewakuacji w styczniu 1945 r. z Prus Wschodnich, ale i nostalgiczna podr do utraconej Arkadii, w czasy minione. Film Anonyma kobieta w Berlinie (2008), pokazujcy gwaty na niemieckich kobietach i dziewczynach dokonywane przez radzieckich onierzy w stolicy Rzeszy, rodzi wspczucie, ale nie odpowiada na pytanie, skd si wzili Rosjanie w Berlinie w kwietniu 1945 r. Wzrasta zainteresowanie modych Niemcw wasn przeszoci, choby t niechlubn, i zwiksza si zakres odwagi w podejmowaniu trudnych tematw. Przykadami takiego zainteresowania mog by publikowane dopiero po 2000 r. wspomnienia ludzi z najbliszego otoczenia Hitlera, np. jego sekretarki z lat 1942-1945 Traudl Junge, kuriera, telefonisty i ochroniarza Fhrera Rochusa Mischa czy te osobistego kierowcy Hitlera Ericha Kempki, ktrzy pod presj wydawcw i czytelnikw opisali czasy swojej suby w III Rzeszy93. Zajmujcy si kultur i literatur niemieck Tomasz G. Pszczkowski z Uniwersytetu Warszawskiego zwraca uwag na niezwyk popularno w RFN ksiek z gatunku literatury faktu Sachbcher bardzo popularnego i ksztatujcego opini publiczn rodka przekazu, ktrego skuteczno jest porwnywalna z pras czy mediami elektronicznymi. Wymienia i analizuje liczne publikacje dotyczce wzrastajcego poczucia wasnej wartoci, ale take i krytycyzmu Niemcw wobec siebie94. Niewtpliwie Niemcy zaczli siebie postrzega jako spoeczestwo w peni demokratycznie uksztatowane, dobrze zorganizowane, bdce odpowiedzialnym czonkiem i partnerem wsplnoty midzynarodowej. Wiele racji mia komentator dziennika Die Welt Ulf Poschardt, piszc w grudniu 2011 r., i wiata nie przeraa nasza sia gospodarcza, kulturalna i potga mentalna, wrcz przeciwnie, wszyscy si z tego ciesz. Polski minister spraw zagranicznych zachca Niemcw do przewodzenia, francuski prezydent w kampanii wyborczej przywouje niemieckie wzorce i dowiadczenia jako godne naladowania95.
93
T. J u n g e, M. M l l e r, Bis zur letzten Stunde Hitlers Sekretrin erzhlt ihr Leben, Mnchen 2003; R. M i s c h, Der letzte Zeuge. Ich war Hitlers Telefonist, Kurier und Leibwchter, Zrich Mnchen 2008; E. K e m p k a, Byem kierowc Hitlera, Pozna 2012. 94 T. G. P s z c z k o w s ki, Midzy poczuciem wasnej wartoci a samokrytyk. Niemcy w niemieckiej literaturze faktu po roku 2000, [w:] E. Kuczyski, M. Tomczyk (red.), Niemcy Austria Szwajcaria. Wyzwania z przeomu XX / XXI wieku, d 2011, s. 6, 7. Por. przykady: M. H e c h t, Deutsche Unsitten, Mnchen 2009; W . S c h n e i d er, Speak German! Warum Deutsch manchmal besser ist, Reinbek bei Hamburg 2009; F . L a n g e n s c h e i d t, Das Beste an Deutschland. 250 Grnde, unser Land heutezulieben, Kln 2006; M. M a t u s s e k, Wir Deutschen. Warum die anderen uns gern habenknnen, Frankfurt a.M. 2006; H.-D. G e l f e r t, Was ist deutsch? Wie die Deutschen wurden, was sie sind, Mnchen 2005. 95 U. P o s c h a r d t, Wir sind die Bunte Republik Deutschland, Die Welt z 23.12.2011.
42
Proeksportowa gospodarka i handel zagraniczny. Na pocztku XXI wieku gospodarka niemiecka zacza stopniowo odzyskiwa wigor, co szczeglnie uwidocznio si w handlu zagranicznym. To, e Niemcy nie pozbyy si swojego przemysu maszynowego, co kiedy uwaano za warunek modernizacji, okazao si zbawienne. Ich przemys samochodowy wytwarza 20% PKB, a sprzeda aut do Chin ronie lawinowo. Niemcy mocno zacisnli pasa realna paca spadaa w latach 1999-2009 o 4,5%. Pomimo rosncych kosztw pracy w RFN i cen na surowce wzrosy obroty handlowe Niemiec z zagranic i do nieoczekiwanie pojawia si powana nadwyka eksportu nad importem. W 2001 r. eksport niemieckich towarw wynis 638,3 mld euro, a import w 2005 r. 542,8 mld euro. W 2006 r. nadwyka osigna rekordowy puap 164,569 mld euro niemieckiej wymiany. Nadal 73,1% obrotw przypada na kraje Unii Europejskiej (w 2006 r. eksport wynis 558,483 mld, import 421,376 mld euro), a 8,4% na USA i Kanad. W 2005 r. Niemcy zajy pierwsze miejsce na wiecie w eksporcie z 9,6-procentowym udziaem, przed Stanami Zjednoczonymi (8,9%) i ChRL (7,5%). RFN bya te mniej zalena od importu anieli USA udzia USA w wiatowym imporcie to 16,5%, Niemiec 7,4%. Pomimo wiatowego kryzysu gospodarczego w latach 2008-2011 gospodarka niemiecka nie zwalniaa tempa. Jeeli w 2008 r. eksport osign najwyszy w historii RFN puap 985 mld euro, to dane z 2011 r. pokazyway, e wzrs on o dodatkowe 11%. O dobrej koniunkturze dla niemieckiej gospodarki wiadczy rwnie wzrost importu, ktry w 2010 i 2011 r. powikszy si do 9,5%. Tym samym mona byo rwnie mwi o rekordzie, bowiem osignito puap 808 mld euro (w 2008 r. 806 mld euro)96. Gwnym rywalem RFN w gospodarce wiatowej pozostawaa Chiska Republika Ludowa, staa si ona rwnie najwaniejszym dostawc towarw do tego pastwa. W 2010 r. z udziaem 8,8% wyprzedzia Holandi (8,3%) i pozostae kraje UE. Najwiksze obroty zanotowano w dostawach elektroniki i maszyn. Wzrasta udzia Niemiec w finansowaniu budetu Unii Europejskiej i nadal Niemcy pozostaway najwikszym patnikiem netto do brukselskiej kasy. W 2010 r. przekazay rodki w wysokoci 23,8 mld euro,a ich deficyt w relacji do odniesionych korzyci ksztatowa si na poziomie 9,2 mld euro. Bya to suma rekordowa, dotd nie odnotowywana. Daleko w tyle znaleli si pozostali patnicy netto do unijnego budetu Wielka Brytania (5,6 mld euro), Francja (5,5 mld euro) i Wochy (4,5 mld euro)97.
Der deutsche Auenhandel: AHK-Experten-Index 2010/2011. Deutsche Exporte wachsen strker als der Welthandel, http://www.rhein-neckar.ihk24.de/international/TFZ/Studi/461060/ Aussenhandels perspektiven _2011.html;jsessionid=27791A1832209C287787D7E1B0FAA 598.repl22. 97 Das statistische Jahrbuch 2007 fr die Bundesrepublik Deutschland, http://www.destatis. de/ jetspeed/portal/ cms/Sites/destatis/Internet /DE/Content/Publikationen /Querschnittsveroeffentlichungen /StatistischesJahrbuch/Jahrbuch2007Download,templateId=renderPrint.psml. Por. J. M i s a l a, Rozwj wymiany zagranicznej i midzynarodowej konkurencyjnoci gospodarki Niemiec, [w:] T. Budnikowski (red.), Gospodarka niemiecka 20 lat po zjednoczeniu, Pozna 2011, s. 136 i n.; H. K a f s a c k, Deutscher EU-Nettobeitrag wird immer grer, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 30.09.2011.
96
43
Bogdan Koszel
Niemieccy ekonomici od lat narzekaj, e niewiele si zmienia w strukturze niemieckiego wywozu. Nadal dominuj maszyny, urzdzenia i samochody, sprzt elektroniczny i wyroby niemieckiego przemysu chemicznego. Siln pozycj zdoby sobie eksport maszyn i urzdze zwizanych z energi odnawialn (generatory, turbiny wiatrowe). Zwiksza si jednake luka technologiczna w stosunku do USA, Japonii i innych wschodnioazjatyckich tygrysw. Niemcy wyranie pozostaj w tyle w dziedzinie najnowszych technologii (mikroelektronika, nanotechnologie itp.). Systemowi nauczania zarzuca si, e nie potrafi wyuskiwa utalentowanych osb, ktre szybko znajduj zatrudnienie w Stanach Zjednoczonych98. Niemcy maj wiadomo, e opieranie si na eksporcie nie wystarczy, bo ze wzgldu na uwarunkowania zewntrzne moe si on zaama. Ju ostatni kryzys gospodarczy dotkn Niemcy wanie z powodu zalenoci od eksportu silniej ni inne kraje. PKB spad w 2009 r. o ponad 5% i tylko dziki sowicie dofinansowanemu przez pastwo programowi skracania czasu pracy udao si uchroni rynek pracy przed powanym tpniciem. Metoda zwikszania produkcyjnoci poprzez redukowanie kosztw pracy nigdy nie uzyska takiej dynamiki jak w Chinach i innych krajach azjatyckich. Niemcy potrzebuj silniejszego popytu wewntrznego, wikszych publicznych inwestycji w owiat, badania i innowacje, rozbudowy sektora usug. W indeksie innowacyjnoci, jaki w 2010 r. opublikowa Niemiecki Instytut Bada Gospodarczych (DIW), na 17 najbardziej rozwinitych pastw Berlin znalaz si na dziewitym miejscu, a w odniesieniu do systemu owiaty i warunkw finansowania bada naukowych nawet na samym kocu stawki. W opinii boskiego publicysty ekonomicznego Uwe Jeana Heusera, polityka, ktrego oczkiem w gowie s tradycyjne gazie przemysu (samochodowy, chemiczny, maszynowy) korzystajce z gwarancji eksportowych, funduszy na badania, udogodnie podatkowych i opieki rzdu, to przeytek, poniewa przyszo ley w zaawansowanych technologiach99. Niemcy deklaruj szybkie odrobienie luk technologicznych i specjalizacj w przyszoci w energetyce odnawialnej, co z jednej strony podoba si wyborcom Zielonych, lecz z drugiej powoduje wtpliwoci u ekonomistw. Planuje si wyczenie elektrowni jdrowych, redukcj gazw cieplarnianych poprzez praktycznie zaniechanie wydobycia wgla kamiennego i ograniczenie wydobycia brunatnego. To moe pocign za sob gigantyczne koszty, stanowi wyzwanie dla gospodarki, ale i zarazem potny impuls modernizacyjny i innowacyjny. Gdyby te ambitne zamierzenia si powiody, Niemcy bd miay okazj sta si wiatowym liderem w sprzeday maszyn i urzdze zwizanych z technologiami odnawialnymi.
K. S e i t z, Die japanisch-amerikanische Herausforderung. Deutschlands HochtechnologieIndustrien kmpfen ums berleben, Mnchen 1996. Por. P . K a l k a, Potencja badawczo-rozwojowy RFN na tle innych wysoko rozwinitych gospodarczo krajw, [w:] T. Budnikowski (red.), Gospodarka niemiecka 20 lat po zjednoczeniu, Pozna 2011, s. 133-136. 99 U. J. H e u s e r, Was aus Deutschland werden soll. Der Auftrag an die Wirtschaftspolitik, Frankfurt a.M. 2009.
98
44
Sytuacja w niemieckich siach zbrojnych i zaangaowanie midzynarodowe Bundeswehry. Do zjednoczenia dwch pastw niemieckich w 1990 r. RFN postrzegano jako Zivilmacht, pastwo niestosujce instrumentw wojskowych w midzynarodowej polityce bezpieczestwa. Do poowy lat dziewidziesiatych Niemcy konsekwentnie przestrzegali art. 87a Ustawy Zasadniczej i wykluczali moliwo udziau onierzy Bundeswehry w misjach pokojowych ONZ, w ktrych moliwe byo uywanie rodkw militarnych. Po zjednoczeniu, a zwaszcza po wojnie w Zatoce Perskiej, gdzie Niemcy uprawiali polityk ksieczki czekowej, sojusznicy zaczli naciska na RFN, by wzia na siebie wspodpowiedzialno za ksztatowanie globalnej polityki bezpieczestwa. Po orzeczeniu Federalnego Trybunau Konstytucyjnego z 12 lipca 1994 r. Niemcy zaczy przejawia ambicje do odgrywania znaczcej roli na arenie midzynarodowej, proporcjonalnej do ich pozycji gospodarczej i dyplomatycznej.W pierwszej poowie lat dziewidziesitych Bundeswehra zaznaczya swoj obecno w do duej liczbie operacji humanitarnych, z ktrych trzy (UNTAC, UNOSOM II i DENY FLIGHT) miay dla Niemcw powane znaczenie100. Jak ju wspomniano przeomem by udzia niemieckiej Luftwaffe w ramach kontrowersyjnej z punktu widzenia prawa midzynarodowego operacji wojskowej Allied Force w Kosowie w 1999 r. Samoloty niemieckie wykonay okoo 500 operacji powietrznych, ale w RFN rozgorzaa powana dyskusja polityczna wok celowoci zaangaowania si Niemiec w tego typu dziaania101. Niewiele mniej emocji wzbudzi udzia Bundeswehry w antyterrorystycznej koalicji w Afganistanie w 2001 r. Zdominowany przez antywojenn i pacyfistyczn w duej czci koalicj czerwono-zielon Bundestag by w tej kwestii wyranie podzielony i tylko determinacji kanclerza G. Schrdera naleao zawdzicza podjcie decyzji o ekspedycji kontyngentu do Afganistanu. Po 2001 r. ponad 7000 niemieckich onierzy, instruktorw i obserwatorw byo obecnych i s oni nadal w rnych zapalnych miejscach na wiecie. Spotka ich mona w Rogu Afryki (Dibuti, Erytrea, Etiopia), Zatoce Perskiej (Zjednoczone Emiraty Arabskie, Kuwejt), czarnej Afryce (Demokratyczna Republika Konga, Kenia, Darfur), na Bakanach (Macedonia, Bonia-Hercegowina, Kosowo), Bliskim Wschodzie (Liban), na Oceanie Indyjskim i Morzu rodziemnym.
100 101
T.C y m e k, Reforma Bundeswehry 2000-2001, Toru 2003, s. 27, 28. Szerzej zob. B. K o s z el, Niemcy wobec konfliktu w Kosowie, Przegld Politologiczny 1999, nr 3-4, s. 7-22.
45
Bogdan Koszel
Tabela 1. Misje zagraniczne Bundeswehry (stan na 7.03.2012)
rdo: berblick der Auslandseinstze der Bundeswehr, http://de.statista.com/ statistik/daten/ studie/72703/umfrage/anzahl-der-soldaten-der-bundeswehr-im-ausland/; http://www.einsatz. bundeswehr.de/portal/a/einsatzbw.
Oglnonarodowa debata o celowoci misji zagranicznych Bundeswehry wybucha ze zdwojon si w 2009 r., kiedy oddziay niemieckie odpowiedzialne za odbudow infrastruktury zbombardoway talibskie cysterny z paliwem w Afganistanie, co pocigno za sob mier m.in. 100 cywili. Spowodowao to dymisj ministra pracy Franza-Josefa Junga i powoanie parlamentarnej komisji ledczej. Odwoani zostali inspektor generalny Bundeswehry genera Wolfgang Schneiderhan i wiceszef MON Peter Wichert. Po niefortunnej wypowiedzi o koniecznoci obrony Hindukuszu przez Niemcy w celu obrony ich interesw gospodarczych, ze swojego stanowiska zrezygnowa 31 maja 2009 r. nawet prezydent Horst Khler. Media i komentatorzy byli zgodni, e obrona niemieckich interesw gospodarczych przez Bundeswehr poza granicami kraju amie podstawy Ustawy Zasadniczej RFN 102. W XXI w. Bundeswehra przechodzi gboki proces definiowania swojej roli w wiecie i miejsca w realizacji polityki zagranicznej pastwa. Nadal cieraj si tu rne koncepcje strategiczne dotyczce jej rozwoju, na co wpyw ma atmosfera wewntrzna oraz powizanie Niemiec sojuszami politycznymi
102
A. P r z y b y l l, Udzia Bundeswehry w misjach zagranicznych, http://www.psz.pl/tekst-32199/ Udzial-Bundeswehry-w-misjach-zagranicznych; Niemcy w szoku. Prezydent Khler obrazi si i ustpi ze stanowiska, Gazeta Wyborcza z 31.05.2009.
46
i wojskowymi ze wiatem zachodnim.Stopniowo te wychodzi z kryzysu. Od poowy lat dziewidziesitych Niemcy coraz czciej brali udzia w rozwizywaniu rnego rodzaju konfliktw regionalnych przy jednoczesnym systematycznym zmniejszaniu nakadw na obron. W caym okresie powojennym Niemcy nie popierali wydatkw na armi ani jej dalsze modernizowanie. Sytuacja pogorszya si po dojciu do wadzy w 1998 r. pacyfistycznej Partii Zielonych, ktra wsplnie z postkomunistyczn PDS skutecznie blokowaa niezbdne reformy. Jeeli w 2003 r. brytyjski podatnik na obron wydawa przecitnie 722 dol., Francuz 765 dol., to Niemiec 426 dol. Do 2010 r. siy Bundeswehry stopniay do 250 tys. onierzy, a w 2012 r. najprawdopodobniej zostan zmniejszone do 175-185 tys. Ostateczna liczebno niemieckich si zbrojnych zalena jest od tego, ilu kandydatw do suby ochotniczej da si zwerbowa po zlikwidowaniu obowizkowego poboru do wojska. Budetowe wydatki na Bundeswehr zostay zamroone na poziomie okoo 1,5% PKB, czyli nieco ponad 24 mld euro rocznie. Wielka Brytania i Francja wydaway o 16 mld euro wicej. Wydatki na wojsko za czasw rzdu A. Merkel zwikszyy si nieznacznie: z 24,1 mld euro w 2005 r. do 26,2 mld euro w 2007 r. Zmniejszenie liczebnoci armii i likwidacja baz wojskowych rodziy problemy spoeczne i zwikszay bezrobocie. Spadaa ranga zawodu oficerskiego. Na to wszystko nakaday si niekoczce dyskusje, czy zachowa armi z poboru, czy te przeksztaci j w formacj w peni zawodow. Osabia Bundeswehr podjta 1 marca 2011 r. pod wpywem skandalu z plagiatem pracy doktorskiej dymisja wydawaoby si niezwykle energicznego i kompetentnego ministra obrony Karla-Theodora zu Guttenberga103. Dopiero w latach 2010-2011 rzd przystpi do gruntownej reformy si zbrojnych. 1 lipca 2011 r. zniesiono armi z poboru i zastpiono j armi zawodow. W ramach reformy personel tak zwanej bazy si zbrojnych, czyli ich zaplecza logistycznego i zaopatrzeniowego, zmniejszy si a o 37%. Znaczna redukcja dotknie take siy powietrzne, ktre maj liczy 22 550 onierzy o 34% mniej ni obecnie. Natomiast personel marynarki wojennej ulegnie zmniejszeniu tylko o 14%. Liczce 57 570 onierzy czyli o 30% mniej ni obecnie siy ldowe pozostan najwiksz czci skadow Bundeswehry. Korpus medyczny zostanie zredukowany o 26%. W skad niemieckich si zbrojnych ma ponadto wchodzi 30 460 onierzy przechodzcych okresowe szkolenie lub z innych przyczyn znajdujcych si poza gotowoci operacyjn. Przenosiny czekaj niemieckich sztabowcw. Dowdztwo Luftwaffe ma np. zosta przeniesione spod Kolonii do Berlina. Do stolicy ma te by przeniesione dowdztwo si ldowych, ktre do tej pory stacjonowao pod Bonn. Sztaby maj te zosta mocno odchudzone, a personel zmniejszony o 30%104. Nowy minister obrony Thomas de Maizire dy do redukcji garnizonw
Zob. dokumentacj dymisji: Sddeutsche Zeitung, http://www.sueddeutsche.de/thema/ Karl-Theodor_zu_Guttenberg. Interesujce analizy nt. Bundeswehry zob.: Militrmacht Deutschland? WeltTrends 2007, nr 56; Neue Studie: Bundeswehr ist teuer und ineffizient, Die Welt z 2.07.2011. Por. S. M e y e r, Bundeswehr: Massive Unzufriedenheit und Frust in der Truppe, Die Welt z 31.08.2011. 104 Bart, Bundeswehra si odchudza, Gazeta Wyborcza z 26.10.2011; m.ka, Redukcja w Bundeswehrze, Rzeczpospolita z 21.09.2011.
103
47
Bogdan Koszel
i baz Bundeswehry do 2017 r. o 64 placwki,do zakadanej oglnej liczby 264. Najwiksze cicia dotyczy maj Bawarii i Pnocnych Niemiec105. W XXI w. wzrosa gotowo Republiki Federalnej do uczestnictwa w rnych przedsiwziciach w skali globalnej pod szyldem ONZ, NATO czy innych organizacji midzynarodowych. Obok prnie rozwijajcej si pomocy humanitarnej i ywnociowej w ramach bardzo sprawnie dziaajcej organizacji walczcej z godem na wiecie, czego przykadem jest Welthungerhilfe, swoistym novum jest ekspedycja niemieckich si zbrojnych za granic w celu utrzymywania i zaprowadzania pokoju. Nie ma ju takich oporw jak wczeniej i to zarwno wrd elit politycznych, jak i w szerszych warstwach spoeczestwa. Nie ulega te wtpliwoci, e ta ofiarno i aktywno poczona z reform i modernizacj Bundeswehry suy konkretnemu celowi politycznemu uzyskaniu statusu staego czonka w Radzie Bezpieczestwa ONZ, co nadal jest strategicznym priorytetem niemieckiej polityki zagranicznej.
Czynniki osabiajce niemieck mocarstwowo

Problemy z dokoczeniem reunifikacji. Jakkolwiek w kocu 1995 r. formalnie owiadczono o penej gospodarczej adaptacji obszaru byej NRD do standardw ekonomicznych starych krajw zwizkowych i zarazem norm obowizujcych w Unii Europejskiej, to w warstwie psychologicznej nadal mamy do czynienia z olbrzymimi podziaami. Spoeczestwo nowych krajw zwizkowych czuje si oszukane i dyskryminowane w zakresie pac i socjalnych przywilejw, mieszkacy zachodnich landw niechtnie godzili si na seri wyrzecze i podatek solidarnociowy. Przeznaczenie olbrzymich dotacji z budetu federalnego, ktre ustpujcy w 1998 r. minister finansw Theo Waigel szacowa na zawrotn sum 1,2 bln marek, a obecnie na ponad 750 mld euro, na odbudow i rozwj infrastruktury nowych krajw federacji spowodowao dalekosine konsekwencje. W Niemczech zabrako wyobrani, jak silnie zaabsorbowanie RFN sanacj gospodarki wschodnioniemieckiej rzutowa bdzie na caoksztat zaangaowania zewntrznego Republiki Federalnej Demografia. Republika Federalna Niemiec w coraz wikszym stopniu jest konfrontowana z problemami demograficznymi. W XXI w. zacza szczeglnie odczuwa skutki szybkiego starzenia si spoeczestwa, stana wic przed koniecznoci rozbudowy opieki zdrowotnej i spoecznej oraz przygotowania systemu emerytalnego do niezbdnych, dokuczliwych dla przecitnego obywatela reform, gwnie przez podniesienie granicy wieku przejcia na emerytur z 65 na 67 lat 106.
105 106
S. M e y e r, Diese Bundeswehr-Standorte werden geschlossen, Die Welt z 26.10.2011. H. F l e i s c h, Deutschland 2020. Die katastrophale demographische Zukunft der Nation, http://www.cducsu.de/upload/444375CA3469C90EEF421F416C5DCFE111376-b3fb81ai.pdf; H. B i r g, A. M l l e r, Ist Deutschland noch zu retten? Frankfurter Allgemeine Zeitung z 28.06.2006.
48
W 1991 r. na terytorium RFN mieszkao 80,274 mln obywateli, z czego 12,032 mln stanowiy osoby powyej 65. roku ycia. W 2005 r. przy niewielkim przyrocie oglnej liczby mieszkacw (82,437 mln) liczba seniorw powyej 65 lat znacznie si podniosa i wynosia ju 15870 074107. W 2010 r. szacunki pokazyway, e liczba Niemcw zmniejszya si do 81752, a wzrost liczby osb po 65. roku ycia nabra gwatownego przyspieszenia (16 901 742 w 2009 r.)108. W 2006 r. rzd A. Merkel zdecydowa si na radykalne zmiany, podnoszc stopniowo wiek uprawniajcy do przejcia na emerytur do 67 lat. Ze wzgldu na nastroje spoeczne, reform wyduono w czasie. Dopiero w 2012 r., czyli pi lat po podjciu decyzji przez rzd, pierwszy rocznik Niemcw przejdzie na emerytur o miesic pniej. Nastpnie co roku wiek emerytalny bdzie wyduany o kolejne miesice, tak by w 2029 r. osign 67 lat. Kwestia niu demograficznego zrobia si palca szacowano, e ju w 2020 r. nad Renem i Szprew przy stosunkowo niskim bezrobociu zacznie brakowa rk do pracy, a system emerytalny bdzie trzeszcza w szwach109. W efekcie zmian wprowadzonych w 2006 r. w polityce prorodzinnej, pastwo od 2007 r. wypaca przez rok becikowe w wysokoci 65% miesicznego uposaenia (maksymalnie 1,8 tys. euro miesicznie). Jeli po roku dzieckiem bdzie zajmowa si ojciec, to wypat becikowego przedua si o dwa miesice. W sumie rodzice, ktrzy nie musz by maestwem, mog dosta od pastwa a 25 tys. euro110. Reformy przyniosy zmiany, ale w niedostatecznym stopniu. Cho od ich pocztku rzd rocznie wydaje 3,5 mld euro na becikowe, to ni demograficzny cigle si pogbia. Obecnie tylko 16,5% niemieckiego spoeczestwa ma mniej ni 18 lat, a w cigu ostatniej dekady liczba osb niepenoletnich zmniejszya si z 15,2 do 13,1 mln. Dla porwnania udzia osb niepenoletnich w oglnej liczbie ludnoci w ssiedniej Francji wynosi 22%, w Holandii i Wielkiej Brytanii siga 20%111. Niemaym problemem sta si exodus modych Niemcw do rajw podatkowych i do pastw, gdzie zarobki i moliwoci awansu s lepsze, np. do USA. Gwnie do Stanw Zjednoczonych i Szwajcarii wyjedaj lekarze, do Austrii rzemielnicy. Emigracja obja te spor cz zatrudnionych
Statistisches Jahrbuch 2007 fr die Bundesrepublik Deutschland, http://www.destatis.de/DE/ Publikationen /StatistischesJahrbuch/Jahrbuch2007.pdf?__blob=publicationFile. 108 Statistisches Jahrbuch 2011 fr die Bundesrepublik Deutschland mit internationalen bersichten, http://www.bv-agrar.de/bvagrar/agrarwelt/daten/destatis/StatistischesJahrbuch2011. pdf, s. 34 i 42; Das statistches Jahrbuch 2007 fr die Bundesrepublik Deutschland, http:// www.bpb.de/system/files/ pdf/ 5Z. 109 Demographische Belastungen fr Wachstum und Wohlstand in Deutschland, BUNDESBANK, Monatsbericht Dezember 2004, http://www.bundesbank.de/download/volkswirtschaft/mba /2004/200412mba _ demographbelast.pdf. 110 B. T. W i e l i s k i, Niemcw nieznacznie przybyo, Gazeta Wyborcza z 14.09.2011; Karosz, Niemcy nie rodz dzieci, ibidem z 8.08 2011. 111 H. A d r i a n, Die demographische Entwicklung in Deutschland und Europa mit ihren katastrophalen Auswirkungen auf Wirtschaft und Gesellschaft. Vergleich Deutschland, Europa, Japan, USA Problematik und Lsungswege, http://www.naila.de/demo.pdf.
107
49
Bogdan Koszel
w brany turystycznej i budowlanej. Dane statystyczne pokazuj, e w 2005 r. na 668 tys. urodze rodzinny kraj opucia nienotowana od 122 lat liczba Niemcw 250 tys.112 Ograniczenia wynikajce z Mittellage. Po 1990 r. punkt cikoci Niemiec przesun si na wschd, a symbolem nowych przemian byo przeniesienie stolicy z Bonn do Berlina. W ocenie wielu ekspertw rodkowoeuropejskie pooenie (Mittellage) nie tylko przynosi wymierne korzyci, ale te oznacza ssiedztwo z wieloma pastwami, ktre nie zamierzaj tolerowa ich hegemonistycznych skonnoci. Si rzeczy w wikszym ni dotd stopniu Niemcy zostay skonfrontowane z problemami regionu rodkoweuropejskiego i Europy Wschodniej. Posiaday jednak wiadomo, e kade prby zwasalizowania Europy wychodzce z ich rodka skazane s na niepowodzenie, gdy oznacza bd byskawicze odradzanie si antyniemieckich sojuszy i koalicji i utworzenie wok Niemiec cordon sanitaire. Zwolennicy szukania niemieckiej przyszoci w ramach rozwiza multilateralnych z tzw. szkoy neoliberalnej silnie akcentowali konieczno gbokiego osadzenia Niemiec w strukturach zachodnioeuropejskich i podejcia z dystansem do Mittellage. Ju w 1990 r. historyk i politolog Werner Weidenfeld w ostrym tonie pisa, e Mitteleuropa to haso wywoawcze starych i nowych nacjonalistw, pacyfistw i rzecznikw neutralnoci. Stanowi punkt kluczowy antyzachodniej myli politycznej113. W podobnym tonie wypowiedzia si byy kanclerz Helmut Schmidt, obawiajc si ponadto wcignicia Niemiec w konflikty i wanie pomidzy pastwami rodkowoeuropejskimi. My, Niemcy pisa jeszcze w 1990 r. mamy wicej ssiadw anieli inne narody Europy. Pooenie geograficzne w rodku maej, ale gsto zaludnionej czci ziemi utrudnio nam wspycie z ssiadami bardziej anieli innym narodom yjcym na obrzeach kontynentu, na swoich wyspach i pwyspach. I dodawa, z czym polskiemu czytelnikowi trudno si zgodzi: w cigu stuleci obcy wystarczajco czsto najedali nasz kraj. Jeeli si spojrzy na geografi i histori Europy, to wida, e brak pokoju na sporych obszarach okazywa si przeznaczeniem Niemcw114. Z kolei cytowany ju politolog Hans-Peter Schwarz stwierdza, e Niemcy s krajem rodkowoeuropejskim i nolens volens musz odgrywa rol centraln w Europie, a powinny to czyni w sposb normalny, bez odwoywania si do historycznych mitw115. Przesuwajc si na wschd, Niemcy zyskay szans nie eksportu niepokojw, zaburze i wojen co w przeszoci zdarzao si nader czsto ale transferu na te obszary wysoko zaawansowanych technologii, zachodnich zdobyczy demokratycznych i cywilizacyjnych. Mittellage wymusza na Niemczech okrelone odpowiedzialne i dojrzae zachowania, wchodzenie w kompromisy i szukanie szerszego poparcia dla swoich de 116.
Statistisches Jahrbuch 2007 W . W e i d e n f e l d, Der deutsche Weg, Berlin 1991, s. 175. 114 H. S c h m i d t, Die Deutschen und ihre Nachbarn, t. II, Berlin 1990, s. 13. 115 H-P . S c h w a r z, Die Zentralmacht..., s. 7-23. 116 A. W o l f f-P o w s k a, Chancen und Risiken der Mittellage der Deutschen, WeltTrends 1994, nr 4, s. 47-60.
112 113
50
5. Prby wzmocnienia pozycji Niemiec w relacjach z Francj

Stosunki francusko-niemieckie w latach dziewidziesitych i w pierwszej dekadzie obecnego stulecia ukaday si na og poprawnie, chocia wielokrotnie iskrzyo na osi Bonn/Berlin-Pary. Jowialny kanclerz H. Kohl szybko znalaz wsplny jzyk z kostycznym, ale pragmatycznym F . Mitterrandem i jego nieco pompatycznym nastpc J. Chirakiem. Inaczej natomiast wygldao to w pocztkach rzdw G. Schrdera, ktre w latach 1998-2000 oceniano jako zastj w obustronnych relacjach, a w latach 2000-2002 jako wrcz regres. Pierwsze deklaracje rzdu SPD-Zieloni napaway optymizmem, gdy minister J. Fischer wyraa poparcie dla kontynuacji polityki obu pastw w kwestiach europejskich i relacjach bilateralnych. O zainteresowaniu utrzymaniem dobrych stosunkw z Francj wiadczyo powoanie na stanowisko doradcy kanclerza ds. polityki zagranicznej Brigitte Sauzay, urodzonej w Niemczech byej tumaczki Mitterranda. Jak przyznawa G. Schrder po jej przedwczesnej mierci w 2003 r., imponowaa mu ona inteligencj i zaangaowaniem na rzecz budowania cisej wsppracy niemiecko-francuskiej117. Codzienno wiadczya jednak o czym innym. Po wyborach i zmianie rzdu kanclerz Schrder zoy wprawdzie pierwsz kurtuazyjn wizyt w Paryu, ale nie przyj zaproszenia prezydenta Chiraca na uroczystoci 80-lecia zakoczenia I wojny wiatowej w listopadzie 1998 r. Apogeum nieporozumie i sprzecznoci w interesach obu pastw wytyczaa cezura lat 1999-2002, od szczytu Rady Europejskiej w Berlinie w marcu 1999 r. do kopenhaskiego posiedzenie 15 w grudniu 2002 r. Lista wzajemnych zarzutw bya duga: finansowanie WPR, warunki przyjmowania do UE nowych czonkw, funkcjonowanie unijnych instytucji, Pakt Stabilnoci i Wzrostu, przyszo ustrojowa Unii Europejskiej, polityka transatlantycka, wzajemne oskarenia o prb hegemonii w UE. Tam, gdzie w Unii Europejskiej w gr wchodziy wasne, partykularne interesy, niejednokrotnie dochodzio do zaskakujcego porozumienia. W czerwcu 2001 r. podczas szczytu Rady Europejskiej w Gteborgu premier Lionel Jospin uzyska wsparcie kanclerza G. Schrdera w jego zabiegach o powstrzymanie liberalizacji francuskiego rynku energii, co postulowaa Komisja Europejska. Z kolei Francuzi wsparli niemieckiego przywdc, gdy zada 7-letniego okresu przejciowego na zatrudnianie pracownikw pastw, ktre miay by
117
G. S c h r d e r, Entscheidungen..., s. 352, 353.
51
Bogdan Koszel
przyjte do Unii Europejskiej w 2004 r. T wspln dziaalno ukierunkowan na osabianie instytucji europejskich trudno byo uzna za wkad obu pastw w budow zjednoczonej Europy118. Poziom napicia na linii Pary-Berlin musia by na tyle duy, e w pewnym momencie obaj przywdcy uznali za konieczne poprawi obustronne stosunki. Specjalne raporty przygotowane w latach 1998-2000 przez Quai dOrsay i Auswrtiges Amt oraz koncepcje przedstawione przez specjalnych koordynatorw stosunkw niemiecko-francuskich Rudolfa von Thaddena i Andr Borda (30.07.2002) jednoznacznie wskazyway, e budowa zjednoczonej Europy uzaleniona jest od trwaoci partnerstwa niemiecko-francuskiego119. W tej sytuacji w 2001 r. kanclerz Schrder i prezydent Chirac uzgodnili, e niezalenie od dwukrotnych w cigu roku obligatoryjnych konsultacji na najwyszym szczeblu przewidzianych Traktatem Elizejskim, dodatkowo bd si odbyway robocze i informacyjne spotkania kanclerza z prezydentem oraz ministrw spraw zagranicznych. Nabray one rozmachu po spotkaniu Chirac-Schrder jesieni 2001 r. w niewielkiej miejscowoci pooonej na terenie Alzacji Blssheim. Wzrost czstotliwoci tych spotka, nazywanych w argonie dyplomatycznych rund lub procesem z Blssheim (Blssheim Prozess-Runde), nastpi po zwyciskich dla dotychczasowej koalicji wyborach do Bundestagu 22 wrzenia 2002 r.120 Ze wzgldu na zbliajc si 40. rocznic podpisania Traktatu Elizejskiego po obu stronach zauway mona byo zwikszon aktywno. Po wsplnym wystpieniu Schrdera i Chiraca w sprawie przyszoci nowej architektury europejskiej z poowy stycznia 2003 r., w kilka dni pniej Francja i Niemcy hucznie obchodziy 40-lecie podpisania Traktatu Elizejskiego. Kulminacyjnym punktem obchodw byo uroczyste posiedzenie obu parlamentw w Sali Lustrzanej paacu w Wersalu z udziaem 1180 deputowanych do obu parlamentw i politykw, ktrzy na przestrzeni dziesicioleci wnieli najwikszy wkad w dzieo francusko-niemieckiego pojednania. We wsplnej 43-punktowej deklaracji przywdcy obu pastw zapowiedzieli daleko idc bilateraln wspprac w wielu dziedzinach, m.in. w polityce zagranicznej i obronnej, spoecznej, kulturalnej, naukowo-badawczej. Od tej pory corocznie 22 stycznia mia by uroczycie obchodzony w obu krajach jako dzie francusko-niemiecki121. Korzystajc z nadarzajcej si okazji, 21 stycznia 2003 r. w siedzibie Instytutu Goethego w Brukseli na spotkaniu z niemieckimi socjaldemokratami i francuskimi socjalistami francuski komisarz ds. handlu w UE Pascal Lamy i Gnter Verheugen przedstawili miay projekt przeksztacenia Francji
U. G u r o t, Die Bedeutung..., s. 14. R. v o n T h a d d e n, Der Elyse-Vertrag. Gestern heute morgen, 15.01.2003, http://www. auswaertiges-amt.de/www/de/aussenpolitik/ausgabe_archi5?archi5_id=3947&bereich_ id=17&type_id=4. 120 P . A. Z e r v a k i s, G. v o n G o s s l e r, 40 Jahre Elysee-Vertrag. Hat das deutsch-franzsischer Tandem noch eine Zukunft, Aus Politik und Zeitgeschichte B 3-4/2003. 121 B. S a u z a y, Deutschland Frankreich: Die Herausforderung fr die gemeinsame Zukunft, Aus Politik und Zeitgeschichte B 3-4/2003.
118 119
52
i Niemiec w federacj ze wsplnym obywatelstwem. W swych wystpieniach, ktre jednoczenie ukazay si na amach dziennikw La Libration i Berliner Zeitung postulowali oni powoanie w przyszoci wsplnych instytucji rzdowych dla obu krajw. Francja i Niemcy miayby prowadzi wspln polityk zagraniczn, obronn i finansow. Lamy zaproponowa utworzenie wsplnych, niemiecko-francuskich si zbrojnych, wsplnych przedstawicielstw dyplomatycznych oraz m.in. wsplnej reprezentacji interesw obu pastw na forum Rady Bezpieczestwa ONZ. Berlin i Pary powinny ponadto dy do wypracowania jednolitych zaoe polityki budetowej i ujednolicenia systemw podatkowych. Dla realizacji tego typu kompetencji federalnych miayby powsta wsplne instytucje (kongres skadajcy si z przedstawicieli obydwu parlamentw, cotygodniowe spotkania ministrw oraz stay sekretariat), odbywa si miay wsplne posiedzenia rady ministrw w kwestiach interesujcych ywotnie oba kraje. W ramach specjalnej rady blisz wspprac miay nawiza regiony i organizacje pozarzdowe. Na zakoczenie komisarze stwierdzili, e ta inicjatywa nie ma doprowadzi do stworzenia wyspy bez mostw do Unii Europejskiej, lecz stanowi polityczny projekt wzmocnionej wsppracy, do ktrej bd zapraszane pastwa dce do takiego samego celu122. Dla uzyskania dalszego wzmocnienia instytucjonalnych wizi, w czerwcu 2003 r. Nol Lenoir i Hans-Martin Bury, ministrowie do spraw europejskich obu krajw, otrzymali tytuy generalnych sekretarzy do spraw wsppracy francusko-niemieckiej i zostali zobowizani do sprawowania pieczy nad przebiegiem wzajemnych ustale. Nasilona zostaa wymiana urzdnikw pomidzy dwoma stolicami. Szczeglnie dotyczyo to ministerstw spraw zagranicznych i ministerstw do spraw europejskich. W niektrych mniejszych krajach powoano wsplne ambasady. W sprawach obrony we wrzeniu 2003 r. niemiecki genera Walter Spindler obj dowdztwo francusko-niemieckiej brygady po rocznym kursie w Wyszym Instytucie Obrony Narodowej w Paryu. W tym samym miesicu odbya si w Berlinie wsplna rada ministrw o doniosym znaczeniu, po ktrej w Poitiers nastpio nie mniej znaczce spotkanie midzy przedstawicielami 22 regionw francuskich i 16 niemieckich landw. Spore wraenie wywoao wystpienie prezydenta Chiraca na szczycie pastw unijnych 16 padziernika 2003 r. w Brukseli, w ktrym wypowiada si on nie tylko w imieniu Francji, ale i Niemiec, zastpujc nieobecnego na obradach kanclerza Schrdera, ktrego zatrzymao w Berlinie wane gosowanie w Bundestagu123. Apogeum tych wystpie, sugerujcych moliwo powstania unii francusko-niemieckiej, przypado na listopad 2003 r., kiedy otwarcie na ten temat na amach Le Nouvel Observateur wypowiedzia si minister spraw zagranicznych Dominique de Villepin. Uzna on, e daleko
P . L a m y, G. V e r h e u g e n, Pour une union franco-allemande, La Libration z 21.01.2003; Pldoyer fr einen deutsch-franzsischen Bund. Zwei EU-Kommissare fordern eine Annherung in der Etat- und Steuerpolitik und den Aufbau gemeinsamer Institutionen, Berliner Zeitung z 2.01.2003. 123 Jacques alias Gerhard, Le Monde z 17.10.2003.
122
53
Bogdan Koszel
idca integracja obu pastw jest niezaprzeczalnym faktem i proces ten to jeden z zakadw historycznych, ktrego Francja nie moe przegra124. W styczniu 2003 r. na marginesie obchodw rocznicy podpisania Ukadu Elizejskiego, w Berlinie obradowa francusko-niemiecki parlament modziey. W 18-punktowym katalogu przedsiwzi planowanych na najblisze lata znalaz si projekt opracowania wsplnego podrcznika do nauki historii. W inicjatyw t zaangaowa si premier kraju zwizkowego Saary Peter Mller, bdcy jednoczenie koordynatorem rzdu do spraw wsppracy kulturalnej z Francj. W marcu 2005 r. w Berlinie Mller wsplnie z francuskim ministrem edukacji Franois Fillonem poinformowali o rozpoczciu prac nad nowym podrcznikiem do nauki historii, ktrego pierwszy tom o identycznej treci i w obu jzykach, powicony wydarzeniom po II wojnie wiatowej, trafi do szk w czerwcu 2006 r. Od jesieni tego roku mia on suy jako pomoc naukowa dla abiturientw w obu krajach125. Zgodnie z ustaleniami z padziernika 2004 r. o promowaniu jzyka francuskiego w RFN i niemieckiego we Francji, bezpatnie rozpowszechniono w Niemczech 500 tys. broszur z informacjami o moliwociach nauki jzyka ssiada. Wicej, bo 800 tys. broszur z zachtami do studiowania niemieckiego rozesano we Francji126. Kolejnym polem wsppracy francusko-niemieckiej by aktywny udzia obu pastw w przygotowanie Konstytucji dla Europy. Po pocztkowych nieporozumieniach stopniowo na forum Konwentu Europejskiego przygotowujcego projekt Eurokonstytucji dochodzio do zblienia stanowisk niemieckiego i francuskiego. 22 listopada 2002 r. ministrowie spraw zagranicznych D. de Villepin i J. Fischer zoyli dokument Wsplna niemiecko-francuska propozycja w obszarze Europejskiej Polityki Bezpieczestwa i Obrony, kolejne 28 listopada 2002 r. w zakresie przestrzeni wolnoci, bezpieczestwa i sprawiedliwoci, 20 grudnia 2002 r. w sprawie wzmocnienia wsppracy gospodarczo-politycznej, 15 stycznia 2003 r. w kwestii instytucjonalnej rozbudowy Europy, a 22 stycznia opublikowano Wspln deklaracj z okazji 40-lecia Traktatu Elizejskiego127. Jeszcze przed podpisaniem ukadu akcesyjnego z nowymi pastwami, 15 stycznia 2003 r. oba kraje zdecydoway si na zoenie do prezydium Konwentu wsplnej propozycji opatrzonej tytuem Niemiecko-francuski wkad w instytucjonaln architektur Unii Europejskiej. Dokument podpisany przez Schrdera i Chiraca skada si szeciu punktw i stanowi swego rodzaju wypadkow dotychczasowych koncepcji forsowanych odrbnie przez oba kraje128.
Lunion franco-allemande refait surface, Le Nouvel Observateur z 13.11.2003. Erstes deutsch-franzsisches Geschichtsbuch ist fertig, Die Welt z 30.05.2006. 126 Presse-Service: Sekretariat der Stndigen Konferenz der Kulturminister der Lnder, 9.12. 2005, http://bildungsklick.de/ser5iceText.html?ser5iceTextId=11391. 127 Teksty: Dokumente. Zeitschrift fr den deutsch-franzsischen Dialog 2003, nr 2, s. 37-51. 128 Szczegy zob. tekst: Deutsch-franzsischer Beitrag zur institutionellen Architektur der Europischen Union , http://www.bundesregierung.de/ser5let/init.cms.layout.
124 125
54
Przyjcie przez Konwent Europejski w czerwcu 2003 r. projektu pierwszej konstytucji dla UE w duym stopniu uzna mona byo za wsplny niemiecko-francuski sukces. Po wprowadzeniu poprawek do projektu konstytucji korzystnych dla mniejszych pastw Unii, uroczyste podpisanie traktatu nastpio 29 padziernika 2004 r. w Rzymie z udziaem przedstawicieli wszystkich 25 pastw czonkowskich. Zgodnie z artykuem I.5-447, traktat podlega ratyfikacji. Wejcie w ycie Konstytucji dla Europy przewidziano na dzie 1 listopada 2006 r. Po ratyfikowaniu przez niemiecki Bundestag i Bundesrat traktatu konstytucyjnego (12 i 27 maja) w Berlinie z duymi obawami ledzono fina kampanii referendalnej we Francji. Zgodnie z wczeniejszymi pesymistycznymi prognozami, 29 maja 2005 r. Francuzi odrzucili traktat konstytucyjny, wywoujc powany wstrzs polityczny w Unii Europejskiej. Wedug oficjalnych danych, opublikowanych przez Ministerstwo Spraw Wewntrznych, przy udziale rekordowej liczby gosujcych (69,9%) a 54,87% uprawnionych zagosowao w referendum przeciwko Konstytucji europejskiej i tylko 45,13%. byo za129. Wyrane, acz spodziewane wotum nieufnoci dla tego projektu wyraone nad Sekwan wzbudzio rozczarowanie w Brukseli i konsternacj w Berlinie. Po referendum francuskim pozycja prezydenta Chiraca na scenie wewntrzpolitycznej wyranie osaba. Prezydenta Francji wyranie zawid instynkt polityczny, bowiem jego decyzja o rozpisaniu referendum i zakadane zwycistwo zwolennikw Eurokonstytucji miay najwyraniej umocni jego pozycj na francuskiej scenie politycznej, co si jednak nie stao130. Bezporednim nastpstwem przegranego referendum bya dymisja rzdu Jeana Pierrea Raffarina i powoanie nowego, po kierownictwem Dominiquea de Villepina (31.05.2005). W expos nowego premiera (8 maja) przed Zgromadzeniem Narodowym najbliszy wsppracownik Chiraca zaproponowa utworzenie unii Pary-Berlin w wybranych dziedzinach, co w obliczu niepowodzenia na unijnym forum byo kolejn prb realizacji koncepcji twardego rdzenia. Zdaniem de Villepina, niemiecko-francuska wsppraca powinna koncentrowa si przede wszystkim na polityce zagranicznej i bezpieczestwa oraz sprawach bada naukowych i kwestiach socjalnych. W owiadczeniu rzdowym francuski premier nie poda jednak szczegw propozycji. Krytycznie komentujc to wystpienie, dziennik Frankfurter Allgemeine Zeitung (13.06.) stwierdza, i po fiasku konstytucyjnego referendum Francja zamierza
LayoutServlet?global.na5iknoten= 413& link =bp; J. S c h i l d, 40. Jahrstag des Elyse-Vertrags. Bilaterale und europapolitische Impulse des deutsch-franzsischen Jubilums, SWP-aktuell 2003, nr 4, s. 1-8; Paris et Berlin sentendent sur un projet de direction bicphale de lUE, Le Monde z 15.01.2003; La proposition franco-allemande de double prsidence de lUE ne fait pas lunanimit, ibidem z 16.01. 2003; Le projet franco-allemand salu par les grands pays, Le Figaro z 16.01.2003. 129 Francuski kopot, Gazeta Wyborcza z 31. 05.2005. 130 P h. G o u i l l a u d, Le prsident, qui sexprime ce soir, est la premire victime du svre chec du rfrendum. Le chef de lEtat dans le temps des incertitudes, Le Figaro z 31.05.2005; LEurope plonge dans le doute, La Croix z 31.05.2005; Le casse-tte de Jacques Chirac, ibidem.
55
Bogdan Koszel
i w kierunku protekcjonizmu i budowania europejskiej twierdzy, co nie jest zgodne z niemieckimi interesami131. Jak si naleao spodziewa propozycje de Villepina przyjto w Berlinie do chodno. Rzecznik kanclerza Bela Anda stwierdzi, e nie s to pomysy aktualne. Przybyy 10 czerwca do Parya kanclerz rwnie wyrazi bez szerszego uzasadnienia swoje negatywne stanowisko. W zaistniaej sytuacji minister spraw wewntrznych, potencjalny nastpca Chiraca w wyborach prezydenckich w 2007 r. Nicolas Sarkozy zasugerowa, e wsppraca francusko-niemiecka by moe przeya ju swj czas. 27 czerwca 2005 r. powiedzia francuskiej prasie, e rozszerzona Europa nie moe by napdzana wycznie silnikiem dwusuwowym132. W drugiej poowie 2005 r. i w pierwszej poowie 2006 r. kluczow spraw dla obu pastw bya prba znalezienia wyjcia z impasu konstytucyjnego po negatywnych referendach we Francji i Holandii oraz okrelenie granic ekspansji Unii Europejskiej. Zgodnie z sugestiami Komisji Europejskiej, pastwa unijne otrzymay roczny okres na gbsze zastanowienie si nad przyszoci traktatu konstytucyjnego i przygotowanie konkretnych propozycji w tej kwestii. Kiedy Chirac zaamany porak w referendum konstytucyjnym, atakowany za naduycia finansowe, ktrych si dopuci, kiedy by merem Parya, stopniowo wycofywa si z ycia publicznego w poowie 2005 r., doszo do przesilenia politycznego w Niemczech i w efekcie do wyborw parlamentarnych 18 wrzenia. W ich wyniku nastpio porozumienie chadekw i socjaldemokratw i utworzenie rzdu wielkiej koalicji CDU/CSU-SPD z A. Merkel jako kanclerzem. G. Schrder podda si i zapowiedzia wycofanie si z wielkiej polityki. Tak sam decyzj podj minister spraw zagranicznych J. Fischer. Rezultaty wyborw w Niemczech wzbudziy rozczarowanie we Francji, gdy socjaldemokratw i Zielonych uwaano za wygodniejszych partnerw zarwno wobec USA, jak i Rosji. Liczono si rwnie powanie z tym, e nowy gabinet A. Merkel bdzie prbowa odbudowa nadwyrone przez kanclerza Schrdera stosunki z Waszyngtonem i nie okae si podatny na francuskie sugestie zarwno w sprawie utrzymania pewnego dystansu do USA, jak i w kwestii dalszego funkcjonowania francusko-niemieckiegomotoru w Unii Europejskiej. Godzi si w tym miejscu zaznaczy, e w umowie koalicyjnej podpisanej 11 listopada 2005 r. pomidzy CDU, CSU i SPD nie znalaz si zapis o deniu do jakiejkolwiek unii francusko-niemieckiej bd o szczeglnym charakterze wzajemnych stosunkw. W dokumencie podkrelono, e wsppraca francusko-niemiecka pozostaje nie do podwaenia jako wany impuls i respektowa bdzie interesy naszych partnerw w Unii Europejskiej.
K.-D. F r a n k e n b e r g e r, Deutsch-franzsische Feste. Die Idee des neuen Premierministers de Villepin verdient das Mitrauen der Europer, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 12-13.06.2005. Pozytywna ocena poropozycji francuskiej zob. S. S c h w a r z, Die franzsische Eigenwille in der europischen Politik, [w:] J.Franzke (Hrsg.), Europa in der Denkpause.Wege aus der Verfassungskrise, Potsdam 2005, s. 74. 132 Frankreichs Innenminister Sarkozy attackiert Chirac. Politiker wirft dem Prsidenten zaudern vor, Die Welt z 13.01.2006.
131
56
W generalnej ocenie zapowiadano kontynuacj dotychczasowej polityki europejskiej RFN i jej aktywizacj w wybranych obszarach133. 23 listopada 2005 r., zaraz po wyborze na kanclerza A. Merkel zoya pierwsz oficjaln wizyt w Paryu, przecinajc tym samym wszystkie spekulacje o jakim nadzwyczajnym ochodzeniu stosunkw pomidzy Berlinem i Paryem. Gospodarze dokadali wiele stara, aby zapewni gocia, e Francja pomimo nieudanego referendum w sprawie Eurokonstytucji z determinacj bdzie budowa zjednoczon Europ, a cisa wsppraca pomidzy dwoma krajami nada temu nowe impulsy. Na wsplnej konferencji prasowej, omawiajc relacje bilateralne, prezydent Chirac zadeklarowa, e przyja niemiecko-francuska, opierajc si na sercu i rozumie znajduje si rzeczywicie w centrum francuskiej polityki zagranicznej. Ze strony niemieckiej jednak takich owiadcze zabrako. A. Merkel, w przeciwiestwie do G. Schrdera, dawaa do zrozumienia, i w ksztatowaniu polityki europejskiej bdzie w wikszym ni dotd stopniu niezalena i bardziej otwarta na dialog i dostrzeganie interesw innych, zwaszcza mniejszych pastw w Unii Europejskiej134. Nie ulegao wtpliwoci, e z punktu widzenia A. Merkel w okresie od maja 2005 r. do maja 2007 r. prezydent Chirac by postaci skompromitowan, niewiele znaczc na europejskiej arenie, ale w Berlinie powstrzymywano si od krytycznych komentarzy. W przemwieniu kanclerz powiconym polityce europejskiej, ktre wygosia 8 listopada 2006 r. w siedzibie Towarzystwa Polityki Zagranicznej w Berlinie i ktre wzbudzio spory rezonans w Unii Europejskiej, Francja po prostu nie zostaa w ogle wspomniana135. Z drugiej strony wsppraca rozwijaa si zgodnie z ustalonym rytmem i rytuaem. Podczas szstego spotkania francusko-niemieckiej Rady Ministrw w Berlinie 14 marca 2006 r. doszo do kolejnych ustale na przyszo. Za najwaniejsze uznano wznowienie aktywnej debaty nad przyszoci Konstytucji dla Europy i niezalenoci Unii Europejskiej w zakresie sektora energetycznego. Postanowiono podj take intensywne dziaania na rzecz wzmocnienia konkurencyjnoci w Unii, usprawnienia jej modelu socjalnego i okazania wikszej troski dla ochrony rodowiska. Ministrowie komunikacji Wolfgang Tiefensee i Dominique Perben podpisali umow o budowie do 2010 r. nowego mostu na Renie koo Kehl dla szybkiego poczenia kolejowego, harmonizacj kodeksw karnych i nowe inicjatywy w sferze edukacji 136.
Gemeinsam fr Deutschland mit Mut und Menschlichkeit. Koalitionsvertrag zwischen CDU,CSU und SPD, Berlin 11.11. 2005 ( materia powielany); H. M a r h o l d, Deutsche Europapolitik nach dem Regierungswechsel 2005, Integration 2006, nr 1, s. 3-22; Paris-Berlin. La grande inconnue, Le Figaro magazine z 15.10. 2005, s. 28. 134 M. W i e g e l, Lange Zeit falsch eingeschtzt, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 24.11 2005; Die erste Reise, ibidem; G. D o b i e c k i, Pierwsza podr pani kanclerz, Rzeczpospolita z 24.11.2005. 135 G. M l l e r-B r a n d e c k-B o c q u e t, Deutsche Politik unter Angela Merkel, [w:] G. M ll e r-B r a n d e c k-B o c q u e t, Deutsche Europapolitik von Konrad Adenauer bis Angela Merkel, Wiesbaden 2010, s. 326; por. U. G u r o t, Alors viens, Marianne!: Ohne Frankreich geht nichts in Europa; kann Berlin Paris aus der Schmollecke holen? Internationale Politik 2007, nr 1, s. 39-45. 136 Deutsch-Franzsischer Ministerrat in Berlin am 14 Mrz 2006, http://www.Diplomatie.gouv. fr/de/landerinformationen_1/deutschland_10/das-deutsch-franzosische-paar_1034/deutschfranzosischer-ministerrat-14.-03.2006_1714.html.
133
57
Bogdan Koszel
Nowa kanclerz Angela Merkel pocztkowo forsowaa pomys reanimacji traktatu konstytucyjnego i niechtnie odnosia si do propozycji zmian w jego treci. Musiaa jednak wzi po uwag stanowisko Francji, gdzie cieray si najoglniej mwic dwie koncepcje. Kandydatka do fotela prezydenckiego socjalistka Sgolne Royal dawaa do zrozumienia, e nawet po wprowadzeniu zmian do traktatu konstytucyjnego jest zdecydowana podda go pod nowe referendum, ktrego wynik by niepewn spraw. Natomiast N. Sarkozy szukajc wyjcia z impasu, od pocztku 2006 r. forsowa przyjcie uproszczonego traktatu (trait simplifi). Proponowa jego odchudzenie i przyjcie najwaniejszych zapisw, ktre umoliwiayby dobre funkcjonowanie Unii w przyszoci137. Propozycja Sarkozyego bya kuszca, gdy nowy traktat, zachowujc najwaniejsz substancj starego, nie musia by kierowany na drog referendaln. Jako e propozycj t wspara Hiszpania, w maju 2006 r. Niemcy ustpiy. 27/28 maja na posiedzeniu ministrw spraw zagranicznych pastw unijnych w Klosterneuburgu k.Wiednia szef dyplomacji niemieckiej Frank-Walter Steinmeier przyzna, e byoby nie do pomylenia przedoenie po raz kolejny spoeczestwu francuskiemu i holenderskiemu niezmienionej wersji traktatu138. Francja i Niemcy uzgodniy, e zbliajca si w pierwszej poowie 2007 r. prezydencja niemiecka w Unii i zarazem 50. rocznica uchwalenia Traktatw Rzymskich bdzie dobr okazj do zaprezentowania konstruktywnych rozwiza. Niemcy ju na wstpnym etapie wsplnie z Komisj Europejsk postanowiy pilotowa ca debat nad przyszoci Unii Europejskiej. Podczas szczytu 25 pastw w Brukseli w dniach 16-17 czerwca 2006 r. w dokumencie (tzw. wnioski kocowe), ktry oficjalnie zosta przyjty na jego zakoczenie, przewidywano, e podczas niemieckiego przewodnictwa w UE przygotowany zostanie raport na temat moliwych przyszych rozwiza w sprawie unijnej konstytucji, a konieczne kroki, by dokona reform instytucjonalnych, bd podjte najpniej w drugiej poowie 2008 roku, czyli po wyborach we Francji i Holandii139. Niemieckie przewodnictwo w Radzie Unii Europejskiej w pierwszej poowie 2007 r. podporzdkowane byo reanimacji traktatu konstytucyjnego i obchodom 50-lecia Traktatw Rzymskich. W Urzdzie Kanclerskim Eurokonstytucji nadano najwyszy priorytet i podjto dziaania majce na celu wysondowanie
G. M l l e r-B r a n d e c k-B o c q u e t, Frankreich zurck in Europa, aber mit welchem Kurs? Aus Politik und Zeitgeschichte B 38/2007, s.11-18; t a , Franco-germans realtions under the Grand coalition, Foreign Policy in Dialogue 2006, nr 4. 138 A. M a u r e r, Verhandlungen zum Reformvertrag unter deutschem Vorsitz, Aus Politik und Zeitgeschichte B 43/2007,s. 3-8; G. M l l e r-B r a n d e c k-B o c q u e t, Deutsche Europapolitik unter Angela Merkel. Enge Gestaltungsspielrume in Krisenzeiten, [w:] G. M l l e r-B r a nd e c k-B o c q u e t, Deutsche Europapolitik..., s. 276.
137 139
K. N i k l e w i c z, Konstytucja UE w zamraarce, Gazeta Wyborcza z 17.06. 2006; Merkel will ein Mandat fr EU-Verfassung, Welt am Sonntag z 18.06.2006; M. S t a b e n o w, Europische Union: Ein neuer EU-Vertrag? Frankfurter Allgemeine Zeitung z 17.06.2006. Szerzej: K.-O. L a n g, Wie weiter mit dem EU-Erweiterungsprozess? [w:] J. Franzke (Hrsg.), Europa in der Denkpause s. 23-36.
58
i pozyskanie pastw czonkowskich UE dla tak silnie przez Niemcw dotd wspieranego projektu. W cieniu kampanii wyborczej we Francji toczyy si rozmowy w kwestii przyjcia traktatu konstytucyjnego i najwicej problemw Niemcom sprawiaa Polska. Za rzdw PiS-LPR i Samoobrony uwaano, e po referendach we Francji i Holandii traktat konstytucyjny jest martwy i naley podj rokowania od pocztku. 16 marca i 17 czerwca po spotkaniach z prezydentem Lechem Kaczyskim osignito niewielki postp, gdy polscy przywdcy odstpili od cakowitej negacji Eurokonstytucji i uznali, e istniejcy obecnie traktat moe by podstaw do dalszej dyskusji140 W okresie trudnych negocjacji z Warszaw i innymi pastwami odbyy si wybory prezydenckie we Francji. Podobnie jak jego poprzednicy, w walce wyborczej kandydat na prezydenta, dotychczasowy minister spraw wewntrznych Nicolas Sarkozy chtnie siga do antyniemieckiej retoryki. Podczas spotka z wyborcami 30 marca w Nicei i zwaszcza 17 kwietnia w Metz wspomina, e Francja nigdy nie ulega pokusom totalitarnym, nie wytpia adnego narodu, nie wynalaza Endlsung i nie dopucia si zbrodni ludobjstwa141. 22 kwietnia 2007 r. N. Sarkozy wygra pierwsz tur z wynikiem 31,11%. W drugiej turze 6 maja Sarkozy pokona kandydatk Partii Socjalistycznej Sgolne Royal, uzyskujc ponad 53% gosw. Uroczyste objcie urzdu Prezydenta Republiki Francuskiej na picioletni kadencj odbyo si 16 maja 2007 r. Dwa dni po wyborach N. Sarkozy mianowa Franois Fillona na stanowisko premiera142. Do czasu wyborw prezydenckich kanclerz Merkel do dobrze si wsppracowao z J. Chirakiem, pomimo e by on ju wypalonym politykiem. W kontaktach z jego nastpc zabrako przysowiowej politycznej chemii. Chodna i powcigliwa Merkel z duym dystansem odnosia si do impulsywnego i ywo reagujcego jak okrelaa go prasa hyperprezydenta, speedy Sarko czy Monsieur 1000 Volt. Take Sarkozy jakkolwiek w dniu rozpoczcia urzdowania odby krtk, pospieszn podr do Berlina, to wielokrotnie dawa do zrozumienia, e spotkania z Niemcami na rnych szczeblach s dla niego przykrym obowizkiem. Znanej francuskiej dramatopisarce Yasminie Reza mia powiedzie, e kada podr do Berlina jest dla niego piekem, a w stolicy Niemiec czy we Frankfurcie nad Menem czuje si przez gospodarzy terroryzowany. Trudno do przyjaci Niemiec byo zalicza jego najblisze otoczenie politycznego doradc Jeana-Davida Lvittea czy piszcego prezydenckie przemwienia Henri Guaino. List t
Szerzej: B. K o s z e l, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. Pola konfliktw i paszczyzny wsppracy, Pozna 2008, rozdz. II. 141 La France na jamais cd la tentation totalitaire. Elle na jamais extermin un peuple. Elle na pas invent la solution finale, elle na pas commis de crime contre lhumanit, ni de gnocide. Quand le candidat Sarkozy tait accus de germanophobie en 2007, Le Monde z 5.12.2011; J. A l t w e g g, Antideutsche Klischees in Frankreich. Euro statt Wehrmacht, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 06.12.2011. 142 Szersza analiza wyborw zob. A. K i m m e l, Die franzsischen Wahlen vom Frhjahr 2007, Aus Politik und Zeitgeschichte B38/2007, s. 3-10.
140
59
Bogdan Koszel
uzupeniali starzy wsppracownicy Sarkozyego Charles Pasqua Philippe Sguin i Claude Guant143. Nadszarpnity presti Parya jako jednego z elementw europejskiego tandemu zobowizywa prezydenta Sarkozyego do wystpienia z planem przezwycienia poraki konstytucyjnej i przedstawienia nowej realnej i powanej oferty dla pozostaych pastw czonkowskich. Jeszcze przed zwyciskimi wyborami forsowa on projekt tzw. minitraktatu lub traktatu uproszczonego (trait simplifi), co sprowadzao si do przyjcia moliwych do uratowania czci projektu konstytucyjnego. W praktyce oznacza to miao wydzielenie z traktatu konstytucyjnego czci pierwszej i drugiej zawierajcej najwaniejsze zmiany instytucjonalne oraz poddanie ich ratyfikacji przez parlamenty narodowe. Unia miaa je opracowa w ramach nowego konwentu lub konferencji midzyrzdowej pastw czonkowskich. Niewtpliwie kanclerz Merkel doceniaa zasugi Sarkozyego na rzecz przeamania impasu i przyjcia trait simplifi, ale prba zdominowania przez niego czerwcowego spotkania Rady Europejskiej w 2007 r., wieczcego udan prezydencj niemieck, wzbudzia zaenowanie. Prezydent wprawdzie docenia sukces niemiecki, ale jak uczyni to w przemwieniu w Strasburgu 2 lipca 2007 r. podkrela, e by to te sukces Francji i wynik jego osobistych koncyliacyjnych zabiegw. Nie robiy na kanclerz wraenia sowa w laudacji Sarkozyego o witej niemiecko-francuskiej przyjani czy wrcz o dozgonnej przyjani z Merkel, wypowiedziane podczas wrczenia jej Nagrody Karola Wielkiego w Aachen w maju 2008 r.144 Rozwizania przyjte na szczycie w Brukseli w dniach 21-22 czerwca 2007 r. i zgodne francusko-niemieckie wspdziaanie na rzecz przeamania oporu Polski w kwestii systemu podejmowania decyzji w Radzie UE (utrzymanie do 2014 r. systemu nicejskiego, po tym terminie tzw. podwjnej wikszoci) uspokoiy atmosfer pomidzy Paryem i Berlinem145. Oba pastw zgodnie wspieray prezydencj portugalsk Unii Europejskiej, ktra doprowadzia do podpisania 13 grudnia 2007 r. Traktatu Lizboskiego. Z pewnoci cieszyo niemieck kanclerz, e w obszarze unijnej polityki wobec poudnia Europy prezydent Sarkozy by podobnie nieprzejednany jak niemiecka chadecja w kwestii akcesji Turcji do UE. Jednake pierwszy powany projekt francuskiego prezydenta Unia na rzecz Regionu Morza rdziemnego zaskoczy Niemcw i podzieli oba kraje. Od pocztku prezydentury Sarkozyego Francja podja prb nowego rozoenia akcentw w polityce zagranicznej i wzmocnienia swojej pozycji
S. L e h n a r t z, Keine Freundschaft: Merkel und Sarkozy Szenen der arrangierten Ehe, Die Welt z 14.03.2009; A.G r o s s e r, Sarkozys Auenpolitik: ber Widersprche und Irritationen, Die politische Meinung 2007, nr 52, s. 28-32. 144 B. G o r a w a n t s c h y, Frankreich unter Staatsprsident Sarkozy, Einsichten und Perspektiven 2007, nr 3, s.144-165; J. S c h i l d, Sarkozys Europapolitik. Das zunehmende Gewicht der Innenpolitik, Integration 2007, nr 3, s. 238-250. 145 Rada Europejska w Brukseli 21-22 czerwca 2007 r. Konkluzje prezydencji, http://www.consilium. europa.eu/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/PL/ec/94942.pdf. Por. B. K o s z e l, Der bittere Sieg in Brssel, WeltTrends Herbst 2007, nr 56, s. 190, 191.
143
60
wobec Niemiec. Filarami tej polityki miaa by aktywno Francji w Europie i Afryce oraz doprowadzenie do zblienia z USA i NATO. Silnie artykuowana ju w kampanii wyborczej potrzeba wzmocnienia obecnoci francuskiej w basenie Morza rdziemnego bya pomysem miaym i ryzykownym, gdy pod znakiem zapytania stawiaa funkcjonowanie istniejcego od 1995 r. tzw. procesu barceloskiego zinstytucjonalizowanej formy wsppracy pastw tego regionu z Uni Europejsk. Sarkozy poszed w kierunku budowy niekontrolowanej przez Niemcy strefy interesw, nawizujc tym samym do historycznej obecnoci Francji kolonialnej na obszarze Afryki Pnocnej. Francja wysza z zaoenia, e istnieje pilna konieczno integracji tego zrnicowanego regionu i zaproponowaa powoanie swoistego politycznego i gospodarczego Club Med. Mia by on oparty na kilku filarach, m.in. ochronie rodowiska, dialogu midzykulturowym i wsppracy gospodarczej. Posiada mia rotacyjn prezydencj oraz wasn Komisj rdziemnomorsk podobn do Komisji Europejskiej. 23 padziernika 2007 r. w Tangerze prezydent Sarkozy zaprosi wszystkich rdziemnomorskich liderw na szczyt przywdcw do Francji w lipcu 2008 r. Uni tworzy miay pastwa tylko tego regionu, ale finansowa to przedsiwzicie caa Unia Europejska. Prezydent ju wwczas bez skrpowania mwi, e jest to projekt polityczny, majcy na celu stworzenie francuskiej strefy wpyww w basenie Morza rdziemnego. Stanowiaby ona te pewn form rekompensaty za uprzywilejowan pozycj Niemiec w Europie rodkowo-Wschodniej. Instytucje Unii Europejskiej miay z tego procesu zosta wyczone146. Od pocztku kanclerz Merkel nie krya swojego sceptycyzmu, uwaajc, e bdzie to dublowanie cho w Berlinie krytykowanego wczeniej realizowanego procesu barceloskiego. Argumentowaa, e rodzi to niebezpieczestwo podziau Unii Europejskiej w taki sposb, e Niemcy bd patrze wycznie na wschd Europy, a Francja na poudnie. Krytycznie te odniosa si do ograniczenia listy pastw biorcych udzia w nowej inicjatywie tylko do tych pooonych w regionie rdziemnomorskim. Koncepcja wyczenia z tego procesu instytucji unijnych i powoania nowych spotkaa si z krytyk rwnie w samej Francji. Prba rekrutacji byego francuskiego socjalistycznego premiera Michela Rocarda na stanowisko szefa Komisji rdziemnomorskiej nie powioda si147. Od pocztku 2008 r. za pomoc mediw rzd niemiecki podj prby torpedowania inicjatywy francuskiej, uznajc j za niekorzystn dla Unii Europejskiej. Niemieckie przeciwdziaanie w Radzie Europejskiej i Parlamencie Europejskim odnioso podany skutek. Twarda postawa niemieckiego rzdu,
C. D e m e s m a y, LAllemagne face lEurope de Nicolas Sarkozy, Politique trangre 2008, nr 2, s. 373-384. 147 Merkel und Sarkozy in Hannover. Abendessen mit Krisenstimmung, Sddeutsche Zeitung z 3.03. 2008; S. M a r t e n s, Le couple franco-allemand: ncessaire mais pas suffisant, Questions internationales mai-juin 2008, s. 74-79. Por.: A. J n e m a n n, Zehn Jahre Barcelona-Prozess. Eine gemischte Bilanz, Aus Politik und Zeitgeschichte B 45/2005, s.7-13; P . w i e b o d a, Fatamorgana Sarkozyego, Gazeta Wyborcza z 28.12.2007.
146
61
Bogdan Koszel
wspieranego m.in. przez premiera Donalda Tuska, zmusia Sarkozyego do skorygowania planw. Na francusko-niemieckim szczycie w Hanowerze w pocztkach marca 2008 r. prezydent Francji zgodzi si rozcign swj plan na wszystkie 27 pastw czonkowskich. Jak komentowano, kanclerz Merkel z niema finezj zwrcia projekt w podanym przez siebie kierunku. Najpierw eksperci z Urzdu Kanclerskiego postarali si, by planowanie zwizanych z inicjatyw dziaa odbywao si nie w Paryu, a w Brukseli. Potem zaangaowaa Polsk i Bugari, ktre domagay si zacienienia kontaktw UE z Ukrain i pastwami czarnomorskimi. Beneficjentem tego konfliktu bya z pewnoci Polska, poniewa otrzymaa zielone wiato i wsparcie Berlina dla proponowanej przez siebie koncepcji Partnerstwa Wschodniego148. Oficjalnie projekt przyjto 12-13 marca 2008 r. na posiedzeniu Rady Europejskiej w Brukseli i otrzyma on formaln nazw: Proces barceloski: Unia dla rdziemnomorza149. 13 lipca 2008 r. podczas szczytu w Paryu 43 pastw uruchomiono nowy projekt, ktry ju w listopadzie otrzyma skrcon nazw Unia dla rdziemnomorza150. W przyjtej na szczycie deklaracji wymienione zostay priorytety Unii. Znalazy si na niej ochrona czystoci wd Morza rdziemnego, polepszenie i usprawnienie pocze komunikacyjnych ldowych i morskich, ochrona przed katastrofami, rozwijanie alternatywnych rde energii, zwaszcza energii solarnej, badania i rozwj oraz promowanie przedsibiorczoci. Zaangaowana po stronie niemieckiej na rzecz tej wsppracy Fundacja Anny Lindh zainteresowana bya wymian kulturaln i wspprac instytucji wspomagajcych tworzenie spoeczestwa obywatelskiego. Rzd niemiecki wyrazi tylko zainteresowanie budow elektrowni solarnych w Afryce Pnocnej i farm wiatrowych. Dwanacie niemieckich firm i koncernw podpisao w lipcu 2009 r. w Monachium porozumienie o wsplnej budowie na Saharze elektrowni sonecznych, ktre bd zaopatrywa w prd gospodarstwa niemieckie. Projekt Desertec bdzie kosztowa 400 mln euro, a jego realizacja ma potrwa 10 lat 151. Wan kwesti, ktra wywoaa spore rozbienoci na linii Berlin-Pary, bya polityka energetyczna i klimatyczna. Podczas niemieckiej prezydencji, na szczycie UE w marcu 2007 r. w Brukseli udao si przyj ambitny plan
D. S c h w a r z e r, I. W e r e n f e l s, Formelkompromiss ums Mittelmeer, SWP-aktuell 2008, nr 24, s. 1-8; H. S t a r k, Die franzsische EU-Ratsprsidentschaft 2008 zwischen aktuellem Krisenmenagement und strategischer Weichenstellung, Integration 2008, nr 3, s. 235-240. 149 Komisja Europejska. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady, Bruksela 20.05.2008, http:// translate.google .pl/translate?hl=pl&langpair= en%7Cpl&u=http: // www.cremo .edu.gr/Union% 25 20 for%2520the%2520Mediterranean%2520Barcelona%2 520Process.pdf. 150 M. D e l g a d o, France and the Union for the Mediterranean: individualism versus co-operation, Mediterranean Politics 2011, nr 1, s. 39-57. 151 Niemcy planuj budow elektrowni sonecznych na pustyniach Afryki, Gazeta Wyborcza z 9.06.2009; O funkcjonowaniu Unii dla rdziemnomorza w latach 2008-2011 zob. Union pour la Mditerrane. Union for Mediterranean, http://www.ufmsecretariat.org/en/; http:// www. auswaertiges-amt. de/DE/Europa/Aussenpolitik/Regionalabkommen/EuroMedPartnerschaft_ node. html.
148
62
redukcji do 2020 r. gazw cieplarnianych o 20% (za podstaw przyjto rok 1990), zwikszenia udziau energii odnawialnej o 20% w caym zapotrzebowaniu UE i zmniejszenia zuycia i poprawy efektywnoci wykorzystania energii o 20%152. Podczas swojego pierwszego wystpienia w roli szefa pastwa na szczycie G-8 w czerwcu w Heiligendamm N. Sarkozy yczliwie odnis si do tych planw i popar kanclerz Niemiec, aby wsplnie w tej sprawie wywiera naciski na Rosj i Stany Zjednoczone. Kontrowersje pojawiy si, gdy dyskutowano o szczegach. Francja dya do budowy nowych elektrowni atomowych i zwikszenia udziau energii jdrowej w oglnym bilansie UE, aby uniezaleni si od dostaw surowcw rosyjskich i bliskowschodnich. W RFN spoeczestwo w coraz wikszym stopniu identyfikowao si z twardo stawianymi przez opozycj zielon daniami zamknicia wszystkich niemieckich siowni jdrowych do 2023 r. Francuzw szczeglnie poirytowa fakt wycofania si koncernu Siemens ze strategicznej wsppracy z francuskim pastwowym koncernem atomowym Areva i rozpoczcie kooperacji z rosyjskim gigantem Rosatom, m.in. przy budowie elektrowni nuklearnej w Bugarii153. Uzgodnione na pocztku 2008 r. przez ministrw rodowiska obu krajw zmniejszenie emisji dwutlenku wgla w samochodach osobowych spotkao si z protestami niemieckich koncernw samochodowych produkujcych auta o znacznie wikszej pojemnoci w porwnaniu z francuskimi. Kompromis osignito dopiero na unijnym szczycie w grudniu 2008 r. Przyjto propozycj Komisji Europejskiej ograniczenia emisji dwutlenku wgla (120 g CO2/km), jednake w odniesieniu do nowych samochodw i w duszym okresie154. Do niespodziewanie Francj i Niemcy podzieli stosunek do wielkiej korporacji lotniczej EADS (European Aeronautic Defence and Space Company), utworzonej przez grupy przemysowe z Niemiec, Francji i Hiszpanii w 2000 r., a zwaszcza do jej sztandarowego produktu Airbusa. Chodzio o rwnomierny podzia kompetencji kierowniczych, kosztw pracy i zada przy produkcji tego samolotu oraz zwikszenie francuskiego udziau w akcjach korporacji, co automatycznie przekadao si na powikszenie rzdowych wpyww w EADS. Podczas bilateralnych konsultacji w Tuluzie 16 lipca 2007 r. kanclerz Merkel wysza naprzeciw oczekiwaniom Parya i zgodzia si na francuskie propozycje. Zrezygnowano ponadto z podwjnego kierownictwa w EADS. Uzgodniono, e szefem EADS pozostanie Francuz Louis Gallois, a prezesem Airbusa Thomas Enders155.
Rada Europejska w Brukseli 8-9 marca 2007 r. Konkluzje prezydencji, http://www.consilium. europa. eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/PL/ec/93142.pdf. 153 Siemens steigt bei Atomkonzern Areva aus, Die Welt z 26.01.2009; Siemens bleibt Atom treu nur Areva nicht, Handelsblatt z 23.01.2009; Rosja kusi Niemcw atomowym sojuszem, Gazeta Wyborcza z 3.02.2009. 154 J.-M. T r o u i l l e, Deutsch-franzsische Spaltung: nationale Divergenzen in der europischen Energiepolitik, Dokumente: Zeitschrift fr den deutsch-franzsischen Dialog 2010, nr 1, s. 55-62; J. C l a a e n, Die deutsch-franzsischen Beziehungen. Funktioniert der Motor der Integration in der EU-27? Wrzburg 2011, s. 81, 82. 155 W . H i l z, Perspektiven der neuen deutsch-franzsischen Beziehungen, Aus Politik und Zeitgeschichte B 38/2007, s. 29.
152
63
Bogdan Koszel
W okresie francuskiej prezydencji w Unii Europejskiej w drugiej poowie 2008 r. Niemcy zgodnie wsppracoway z Francj rwnie w odniesieniu do zagadnie klimatycznych, emigracji i azylu, co miao wpyw na jej udany przebieg. Po odrzuceniu przez Irlandi w referendum Traktatu Lizboskiego oba pastwa zmusiy Dublin do powtrzenia gosowania, groc blokad poszerzenia UE o nowe pastwa. Kanclerz Merkel lojalnie wspieraa prezydenta Sarkozyego w przygotowaniu planu pokojowego podczas wojny gruzisko-rosyjskiej w sierpniu 2008 r. Nie bya zazdrosna o splendory, jakie spady z tego powodu na francuskiego przywdc i podobnie za prby przeksztacenia prezydencji francuskiej jak to ujmowaa prasa w one-man show 156. W 2009 r. stopniowo zacieniaa si wsppraca w dziedzinie bezpieczestwa europejskiego, ale nie trwao to dugo. Przed doroczn powicon tym zagadnieniom lutow konferencj w Monachium i jubileuszowym kwietniowym spotkaniem pastw NATO w Strasburgu i Kehl na amach dziennika Sddeutsche Zeitung ukaza si wsplny artyku kanclerz Merkel i prezydenta Sarkozyego. Wychodzc z zaoenia, e strategiczne partnerstwo midzy NATO a Uni nie spenia naszych oczekiwa, obaj przywdcy postulowali, aby polityk bezpieczestwa rozumie szerzej: powinna ona obejmowa rwnie takie kwestie, jak midzynarodowa sytuacja finansowa, dostawy energii czy problemy dotyczce migracji. Powinno si te ich zdaniem wzmocni oparte na takich samych wartociach partnerstwo UE z USA. Jedno Berlina i Parya w kwestiach bezpieczestwa miaa podkreli ogoszona decyzja, e we Francji bdzie utworzona baza dla francusko-niemieckiego batalionu. Po raz pierwszy od II wojny niemieccy onierze mieliby stacjonowa w Alzacji lub Lotaryngii, o ktre Niemcy i Francuzi od stuleci toczyli krwawe wojny157. 11 marca 2009 r. Francja oficjalnie ogosia powrt do zintegrowanej struktury NATO, co zostao z wielk sympati odebrane w Republice Federalnej. Podobaa si take nominacja na ministra do spraw europejskich dobrze postrzeganego w Berlinie Bruno La Mairea, majcego dobre rozeznanie w politycznej rzeczywistoci Niemiec. Jednake ju w czerwcu 2009 r. zosta on wymieniony na bardziej twardego polityka Pierrea Lellouchea, zwolennika powiza transatlantyckich, zaangaowanego na rzecz budowy Europejskiej Polityki Bezpieczestwa i Obrony 158. Francji zaleao na zdynamizowaniu EPBiO oraz stworzeniu sprawnych, dobrze wyposaonych si europejskich o wysokiej gotowoci bojowej. Niemcy werbalnie podzielali ten pogld. W listopadzie 2010 r. wsplnie ze Szwedami lansowali projekt intensyfikacji wsppracy wojskowej pastw czonkowSarkozy verabschiedet sich mit groem Eigenlob, Die Welt z 16.12. 2008; J. S c h i l d, M. K o o p m a n n, Der Sarkozy Moment politische Fhrung in der EU am Beispiel der franzsischen Ratsprsidentschaft, Integration 2009, nr 3, s. 266-281. 157 A. M e r k e l, N. S a r ko z y, Wir Europer mssen mit einer Stimme sprechen, Sddeutsche Zeitung z 3.02.2009. O brygadzie zob. H.-J. S t e i n, Deutsch-Franzsische Brigade in Frankreich: Leistungen der Wehrverwaltung bei der Bereitstellung der Infrastruktur im neuen Standort, Strategie & Technik 2011, nr 2, s. 70, 71. 158 G. M l l e r-B r a n d e c k-B o c q u e t, Deutsche Europapolitik unter Merkel..., s. 330; por. M. S t r m e r, Zurck in der Nato: Frankreich verfolgt nur sein nationales Interesse, Die Welt z 18.03. 2009.
156
64
skich UE. W grudniu tego samego roku ministrowie spraw zagranicznych i obrony pastwa Trjkta Weimarskiego zwrcili si z listem do Wysokiej Przedstawiciel Unii Europejskiej ds. Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa Catherine Ashton z postulatem, aby w okresie polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej w drugiej poowie 2011 r. podj konkretne decyzje w sprawie usprawnienia mechanizmw funkcjonowania EPBiO. Miano na myli przede wszystkim dziaania w zakresie szkole, logistyki, podziau kompetencji i struktury dowodzenia. Dla Francji domagajcej si utworzenia si zbrojnych o wysokiej efektywnoci, gotowych do natychmiastowego dziaania, byo to zdecydowanie za mao159. Trudno byo w tej sytuacji si dziwi, e Francja zacza forsowa wspprac z Wielk Brytani, ktra podzielaa jej punkt widzenia na rozwj europejskiej obronnoci. 2 listopada 2010 r. oba pastwa podpisay ukad o wsppracy si zbrojnych obu pastw i kooperacji w rozwoju broni atomowej. Z du determinacj natomiast Francja i Niemcy pragny realizowa projekt budowy transportowca wojskowego Airbus A400M. Do rozpoczcia produkcji 180 maszyn (ostatecznie zmniejszono zapotrzebowanie do 170) dla europejskich armii brakowao 2,4 mld euro. Podczas pobytu kanclerz Merkel w Paryu zoya ona wraz z prezydentem Sarkozym zobowizanie do ukoczenia tego najwikszego w historii UE przedsiwzicia wojskowego ze wzgldu na jego strategiczny charakter. W listopadzie 2010 r. rozpoczto seryjn produkcj transportowca w zakadach Airbusa w Bremie160. Rewolucje arabskie w Tunezji, Egipcie, Libii i Syrii w latach 2010-2011 dodatkowo podzieliy sojusznikw. Wydarzenia w Libii w 2011 r., gdzie Francja aktywnie zaangaowaa si na rzecz obalenia Muammara Kaddafiego, spotgoway francusko-niemieckie nieporozumienia, gdy Berlin zaj wspomniane neutralne stanowisko. Po wyborach parlamentarnych w Niemczech 27 wrzenia 2009 r. i powoaniu drugiego gabinetu A. Merkel, tym razem z liberaami, w umowie koalicyjnej zawartej pomidzy CDU, CSU i FDP i podpisanej 26 padziernika 2009 r. relacjom z Francj powicono tyle samo miejsca co stosunkom z Polsk. Potwierdzono, e ze wzgldu na skal s one wyjtkowe (in seiner Breite und Tiefe einzigartig) i promuj budow europejskiej jednoci. Potwierdzono jedynie gotowo intensyfikacji kooperacji w zakresie ksztacenia, ochrony klimatu, wsppracy w sferze bada kosmicznych oraz w polityce bezpieczestwa i obrony161.
R. K e m p i n, N. v o n O n d a r z a, Die GSVP vor der Erosion? Die Notwendigkeit einer Wiedereinbindung Frankreichs und Grossbritanniens, SWP-aktuell Mai 2011, nr 25; por. E. B r o k, Chancen und Perspektiven einer gemeinsamen europischen Auen- und Sicherheitspolitik: Empfehlungen an die deutsch-franzsische Zusammenarbeit, [w:] L. Albertin (Hrsg.), Deutschland und Frankreich in der Europischen Union: Partner auf dem Prfstand, Tbingen 2010, s. 114-132. 160 K. F r s t e r, Der fliegende Grizzly, Weserkurier z 27.10.2010, http://www.weser-kurier.de/ Artikel/Bremen/275589/Bremens+fliegender+Grizzly.html; Kto da wicej na wojskowego Airbusa, Gazeta Wyborcza z 5.02.2010. 161 Wachstum. Bildung. Zusammenhalt. Der Koalitionsvertrag zwischen CDU, CSU, FDP . 17 Legislaturperiode, http://www.cdu.de/doc/pdfc/091026-koalitionsvertrag-cducsu-fdp.pdf.
159
65
Bogdan Koszel
Na zewntrz dbano o pozory istnienia tak daleko idcej zayoci, e Sarkozyego i Merkel zaczto uwaa za nierozczn par i nieco artobliwie okrela jako Merkozy. Prezydent Francji uczestniczy w obchodach 20-lecia obalenia muru berliskiego, a kanclerz Merkel przybya do Parya 11 listopada na obchody kolejnej rocznicy zakoczenia I wojny wiatowej162. Powstanie nowego rzdu CDU/CSU-FDP Francja zamierzaa wykorzysta do zdynamizowania relacji francusko-niemieckich. Ju od wrzenia 2009 r. pracowa nad tym specjalny midzyministerialny zesp pod kierownictwem wspomnianego ju sekretarza stanu i penomocnika rzdu ds. stosunkw francusko-niemieckich P . Lellouchea. Rzeczywicie, 4 lutego 2010 r. w Paryu odbyo si wsplne 12. posiedzenie gabinetw, pierwsze po utworzeniu rzdu chadecko-liberalnego oraz po przyjciu przez UE Traktatu Lizboskiego. Pary zamierza na tym spotkaniu podkreli symboliczne znaczenie motoru niemiecko-francuskiego w ramach UE. W przyjtej tam Francusko-Niemieckiej Agendzie 2020 mwiono, e moliwie cise partnerstwo posiada olbrzymie znaczenie dla obu krajw i dla Europy i podkrelano, e Francja i Niemcy posiadaj tak sam wizj przyszoci Europy rzutowan do 2020 r. Dziesiciostronicowy dokument z propozycjami dalszej wsppracy niemiecko-francuskiej obejmowa sze duych zagadnie tematycznych: gospodark, energi i klimat, badania naukowe, polityk zagraniczn i bezpieczestwa, zblienie midzy dwoma narodami, jak i zacienienie kontaktw midzy obywatelami oraz wspprac instytucjonaln. Rozrzut konkretnych projektw by olbrzymi, ale nie podano sposobw ich finansowania i szczegowych terminw ich realizacji. Znalazy si wrd nich m.in. propozycje: powoania wsplnego ministra do spraw koordynacji wzajemnych relacji, ustalenia wita pojednania niemiecko-francuskiego, utworzenia wsplnej policji rzecznej na Renie, wprowadzenia uatwie w samochodowym ruchu przygranicznym, budowy satelity sucego do monitorowania emisji gazw cieplarnianych, promowania budowy pojazdw elektrycznych, zacienienia wsppracy uniwersytetw i placwek badawczych, wzmocnienia efektywnoci dziaania francusko-niemieckiej brygady, wsppracy w zakresie zwalczania cyberprzestpczoci czy wspierania dziaalnoci francusko-niemieckiego parlamentu modziey163. Liczba 80 wsplnych przedsiwzi wiadczya o zainteresowaniu Francji pogbieniem wzajemnej kooperacji, ale po drugiej stronie nie znalazo to spodziewanego odzewu. Niemcy godzili si z tez o wyjtkowoci stosunkw niemiecko-francuskich, jednake zamierzali pozosta przy obecnej formule niemiecko-francuskiej wsppracy, ktr uwaali za wystarczajc i satysfakcjonujc. Kanclerz Merkel nie chciaa wzmacniania symboliki relacji
M. W i e g e l, Gedenken in Paris. Deutsche Fahnen am Triumphbogen, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 18.11.2009; S. L e h n a r t z, Sarkozy will Frankreich jetzt zur Weltmacht machen, Die Welt z 24.09.2009. 163 Deutsch-franzsische Agenda 2020 , http://www.bundesregierung.de/Content/ DE/ Artikel/2010/02/ 2010-02-04-deutsch-franzoesische-agenda-2020.html. Por. J. K u m o c h, Posiedzenie Francusko-Niemieckiej Rady Ministrw, Biuletyn PISM 2010, nr 19, http:// www.pism.pl/files/?id_plik=805.
162
66
Pary-Berlin, gdy uwaaa, e w Unii Europejskiej moe to zosta odczytane negatywnie jako niemiecko-francuska prba zdominowania caej konstrukcji europejskiej. Oznaczaoby to te zmniejszenie pola manewru RFN w zakresie tworzenia koalicji z innymi krajami czonkowskimi, zwaszcza z Polsk, ktrej ranga w polityce niemieckiej systematycznie wzrastaa. Kryzys finansowy pastw strefy euro, pomimo e ujawni rnice zda pomidzy Paryem i Berlinem w kwestii jego rozwizania, raczej zmusza do demonstrowania francusko-niemieckiej zayoci i ukrywania istniejcych konfliktw. Apogeum kryzysu nastpio w maju-czerwcu 2010 r. Prasa niemiecka wymiewaa aspiracje Francji do odgrywania czoowej roli w wiecie. W odpowiedzi weteran protestw studenckich z 1968 r., znany wwczas ju 73-letni francuski filozof Andr Glucksmann w wywiadzie dla Die Welt dowodzi, e polityka niemiecka pod rzdami Merkel stanowi z kontynuacj tej zapocztkowanej przez kanclerza Schrdera. Niemcy w sprawach gospodarczych i bezpieczestwa energetycznego dystansuj si od Francji i na wielu paszczyznach preferuj wspprac z Rosj164. Demonstracja niemieckiej siy wobec Francji przypada na 7 czerwca 2010 r., kiedy to do niespodziewanie kanclerz Merkel odwoaa robocz wizyt prezydenta Sarkozyego w Berlinie, zasaniajc si piln dyskusj na temat pakietu oszczdnociowego w Niemczech. Berlin mia powane zastrzeenia do projektw dotyczcych utworzenia zarzdu gospodarczego w ramach UE, forsowanego przez Sarkozyego i obawia si osabienia roli Europejskiego Banku Centralnego. Niemcy byli przekonani, e wykadajc miliardy na stabilizacj euro i decydujc si na powane oszczdnoci budetowe, zrobili ju wszystko, co naley. Francj natomiast podejrzewali o ch poluzowania polityki antyinflacyjnej165. Ze wzgldu na konieczno zawarcia paktu fiskalnego i pozyskania dla tego pomysu Francji, w 2011 r. istniejce rnice zda byy stopniowo wyciszane, ale nadal we Francji nie brakowao gosw protestu przeciwko narzucaniu niemieckich recept w kwestii rozwizania problemw finansowych strefy euro. Jacques Attali, byy szef Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju i doradca prezydenta F . Mitterranda, nie zwaajc na poprawno polityczn, przypomina, e w XX w. Europa dwukrotnie popenia samobjstwo w wielkich konfliktach zbrojnych i dzisiaj to znw Niemcy trzymaj w rku bro mogc posuy do zbiorowego samobjstwa kontynentu. Wpywowy deputowany Partii Socjalistycznej (PS) Arnaud Montebourg porwnywa polityk Merkel do dziaa kanclerza Bismarcka. Inny z posw PS Jean-Marie Le Guen utosamia postaw prezydenta Sarkozyego z kapitulanck wobec III Rzeszy postaw premiera douarda Daladiera podczas konferencji monachijskiej w 1938 r. Do krytyki dogmatycznego stanowiska Niemiec przyczyli si inni prominentni politycy: byy przewodniczcy Komisji Europejskiej Jacques Delors, byy minister do spraw europejskich za prezydentury Mitterranda i rzeczA. P o s e n e r, Philosoph Glucksmann: Die deutsch-franzsische Ehe ist am Ende, Die Welt z 5.05.2010. 165 P . J e n d r o s z c z y k, Jak Angela Merkel obrazia Nicolasa Sarkozyego, Rzeczpospolita z 9.06.2010; Sarkozy przeoy wizyt w Niemczech, ibidem z 7.06.2010.
164
67
Bogdan Koszel
nik kandydata na prezydenta Franois Hollandea Dominique Moscovici i tradycyjnie byy minister spraw wewntrznych Jean-Pierre Chevnement166. Jednake ju w obliczu zbliajcych sie wyborw prezydenckich we Francji, 29 stycznia 2012 r. w wywiadzie dla omiu stacji telewizyjnych Sarkozy wychwala Niemcy i dawa za przykad do naladowania ich osignicia gospodarcze i spoeczne167. Z kolei 6 lutego po spotkaniu rzdw francuskiego i niemieckiego w Paryu kanclerz Merkel w wywiadzie dla telewizji niemieckiej ZDF i francuskiej France 2 oficjalne popara aspiracje N. Sarkozyego do reelekcji na fotelu prezydenta, co nigdy dotd we wzajemnych relacjach nie miao miejsca. Kanclerz z pewnoci obawiaa si, e gdy wadz we Francji przejby socjalista Franois Hollande, wsppraca Berlina i Parya stanaby pod znakiem zapytania. Hollande, w przeciwiestwie do Sarkozyego, nie zgadza si, by Europa dalej zaciskaa pasa wedug recepty niemieckiej przywdczyni i domaga si renegocjacji paktu fiskalnego. Interesujce, e wczenie si kanclerz Niemiec w kampani wyborcz we Francji zostao zgodnie negatywnie skomentowane po obu stronach Renu168.
J. Q u a t r e m e r, Arnaud Montebourg, la germanophobie et le populisme de gauche, Libration z 30.11.2011; G. P e r r a u l t, Le retour du discours anti-allemand, Le Figaro z 2.11.2011; P h. G o u l l i a u d, A. R o v a n, Jupp: Non aux vieux dmons de la germanophobie, ibidem; M. D e B o n i, Montebourg: La politique la Bismarck de Mme Merkel, ibidem; S. L e hn a r t z, Die franzsische Angst vor einem deutschen Europa, Die Welt z 28.11.2011; G. L a c h m a n n, Europa hat sich gegen Angela Merkel verschworen, ibidem z 24.11.2011. 167 M. B r u n e t, Nicolas Sarkozy ne profite pas de son intervention tlvise, Le Figaro z 30.01.2012; Angela Merkel, lencombrant modle pour Nicolas Sarkozy, Le Monde z 30.01.2012; D. P s z c z k o w s k a, Niemiecki Sarkozy, Gazeta Wyborcza z 31.01.2012. 168 M. v o n R o h r, Dream-Team vom Elyse, Der Spiegel z 6.02.2012; N. M i n k m a r, Die Dialektik der hellgrauen Jacke, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 7.02.2012; Pourquoi Angela Merkel fait campagne pour Nicolas Sarkozy, Le Monde z 6.02.2012. Por. Entre M. Hollande et M. Sarkozy, le coeur dAngela Merkel ne balance pas, ibidem z 19.12.2011; bart, Merkozy pije sobie z dzibka, Gazeta Wyborcza z 7.02. 2012.
166
68
6. Niemcy wobec Konstytucji dla Europy i Traktatu Lizboskiego

Podpisanie w duym stopniu z inspiracji niemieckiej na rzymskim Kapitolu Konstytucji dla Europy 29 padziernika 2004 r. uruchomio proces ratyfikacji tego ukadu w Parlamencie Europejskim i pastwach czonkowskich. W wyniku uzgodnie francusko-niemieckich i po konsultacjach z Komisj Europejsk ustalono, e proces ratyfikacyjny w Niemczech odbdzie si nieco wczeniej ni we Francji, gdy jak sdzono jego pomylne zakoczenie wywoa efekt kuli nienej, pocignie za sob niezdecydowanych wyborcw we Francji i przeway szal zwycistwa na korzy zwolennikw konstytucji. 12 maja 2005 r. pomimo zastrzee pyncych z aw poselskich CDU, CSU i Partii Zielonych, Bundestag ratyfikowa konstytucj UE przytaczajc wikszoci 569 gosw wobec 23 gosw przeciw (CDU/CSU i PDS) i 2 wstrzymujcych si (SPD). W debacie konstytucyjnej nie zabrako odniesie do gorco dyskutowanego problemu masowego napywu rzemielnikw z nowych krajw UE. 27 maja traktat konstytucyjny ratyfikowa Bundesrat. Za konstytucj gosowali przedstawiciele 15 krajw zwizkowych Niemiec. Jedynie Meklemburgia-Pomorze Przednie wstrzymaa si od gosu. Powodem takiej decyzji by sprzeciw wsprzdzcych postkomunistw z PDS, ktrzy uwaali, e konstytucja wzmacnia neoliberalne i militarystyczne tendencje w Europie169. Zgodnie z pesymistycznymi prognozami, 29 maja 2005 r. Francuzi i 1 czerwca Holendrzy odrzucili traktat konstytucyjny, wywoujc powany wstrzs polityczny w Unii Europejskiej. Odoenie w czasie przewidywanego pocztkowo na 2006 r. referendum w Wielkiej Brytanii w praktyce przypiecztowao los konstytucji i wywoao wzajemne zarzuty midzy Berlinem i Paryem a Londynem o pogrzebanie traktatu konstytucyjnego170. Wobec fiaska referendum konstytucyjnego we Francji i Holandii zgodnie z ustaleniami unijnego szczytu w Brukseli (17-18.06. 2005) Unia odoya na rok kwestie zwizane z konstytucj, chcc przeznaczy ten czas na gbsz
Bundesrat ebnet Weg fr Annahme der EU-Verfassung, Welt am Sonntag z 30.05.2005; A. R u b i n o w i c z-G r n d l e r, Bundestag ratyfikowa konstytucj, Gazeta Wyborcza z 13.05. 2005; Bundesrat ratyfikowa konstytucj Unii Europejskiej, ibidem z 28.05.2005. 170 Europejska gra Blaira, Gazeta Wyborcza z 7.06.2005; G. Z i t z e l s b e r g e r, Eine Denkpause einlegen, Sddeutsche Zeitung z 3.06.2005; M. S t a b e n o w, Nach Holland ist ganz Europa in Not, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 3.06. 2005; Die EU in der Krise. Vorlufig weiter wie geplant, ibidem; M. J o p p, G.-S. K u h l e, Wege aus der Verfassungskrise die EU nach den gescheiterten Referenden in Frankreich und den Niederlanden, Integration 2005, nr 3, s. 257-259.
169
69
Bogdan Koszel
refleksj i wypracowanie nowego kompromisu. Objcie rzdw przez wielk koalicj i kanclerz A. Merkel przypado na ten trudny okres i to ona musiaa na nowo formuowa cele i zadania dla europejskiej polityki Niemiec. 11 maja 2006 r. w Bundestagu odbya si debata nad niemieck polityk zagraniczn. Kanclerz Angela Merkel w przemwieniu referujcym stanowisko rzdu z naciskiem podkrelaa, e konstytucja europejska jest niezwykle potrzebna, ley w interesie obywateli Unii i w zwizku z tym Niemcy bd dy do jej reanimacji. Wsplnota powinna wspksztatowa globalizujcy si wiat wedug wasnych wartoci, a jej sukcesy powinny by bardziej widoczne w dynamice przemian gospodarczych, bezpieczestwie wewntrznym i zewntrznym. Angaujc si na rzecz podpisania Eurokonstytucji, przestrzegaa jednak przed zbyt pochopnymi dziaaniami171. Po szczycie Rady Europejskiej, ktry odby si 15-16 czerwca 2006 r. w Brukseli, w sprawie traktatu konstytucyjnego uzgodniono, e w pierwszej poowie 2007 r., gdy pracami UE bd kierowa Niemcy, przygotowany zostanie raport oceniajcy sytuacj. I na jego podstawie w drugiej poowie 2008 r., gdy UE przewodzi bd Francuzi, zostanie podjta ostateczna decyzja, a bdzie to ju po wyborach prezydenckich we Francji i parlamentarnych w Holandii. Jakkolwiek Niemcy ratyfikowali traktat konstytucyjny, niewtpliwie mieli wiadomo, e posiada on wiele wad. Nie mia on zwizoci dokumentu na wzr amerykaskiej ustawy zasadniczej, a kompromisy, w ktrych si rodzi, rozdy jego tre do grubego tomu, trudnego do zapamitania nawet przez specjalistw. Uwaali jednak, e nie mona lekceway faktu, i konstytucj w obecnym ksztacie do tej pory ratyfikowao 16 pastw unijnych. Przyznaa to zreszt kanclerz A. Merkel w wykadzie wygoszonym 22 wrzenia podczas konferencji zorganizowanej przez Fundacj Bertelsmanna w Berlinie. Przedstawiajc zasadnicze cele zbliajcej si niemieckiej prezydencji, mwia o potrzebie przyjcia traktatu. Nie przedstawia jednak adnych konkretnych propozycji, tumaczc, e delikatne zadanie poszukiwania kompromisw wymaga wielkiej ostronoci. Stwierdzia, e istnieje alternatywa: rozpocz ca debat konstytucyjn od nowa po rocznym okresie Denkpause bd te z istniejcego traktatu wycign najistotniejsze elementy (dos. Rosinenpicken) i na nowo je zredagowa. Za kluczowe uznaa pozostawienie w nowym traktacie Karty Praw Podstawowych, zapisu o unijnych instytucjach, a zwaszcza o urzdzie ministra spraw zagranicznych. Pani kanclerz bya zdania, i musi zosta opracowany skuteczny mechanizm podejmowania decyzji w UE w tych sprawach, ktre nale do wycznych kompetencji Unii. W jej opinii powinno si silniej akcentowa wartoci, ktrymi Unia si kieruje, dziki czemu miaaby ona nabra wyrazistoci. Obiecaa, e propozycje niemieckie ogoszone zostan w specjalnej Deklaracji Berliskiej, podczas uroczystego
171
Regierungserklrung: Wir brauchen den Verfassungsvertrag, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 12.05. 2006; B. T. W i e l i s k i, Debata o niemieckiej polityce zagranicznej w Bundestagu, Gazeta Wyborcza z 12.05.2006.
70
szczytu Rady Europejskiej w stolicy Niemiec 24-25 marca 2007 r. z okazji 50-lecia podpisania Traktatw Rzymskich172. Program niemieckiej prezydencji w Radzie przedoony zosta przez rzd federalny 30 listopada 2006 r. Ukierunkowany by on przede wszystkim na realizacj traktatu konstytucyjnego. Kanclerz A. Merkel nakrelia obszary, ktre naleao podda gbszej analizie (Uwiadomienie wartoci europejskich; Spjno wewntrzna; Wyostrzenie konturw europejskich na zewntrz; Miejsce Europy w procesie globalizacji). Nastpne zadania obejmoway stabilizacj zachodnich Bakanw, wznowienie procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie, zaprowadzenie pokoju w Afganistanie, polityk wobec ssiadw na Wschodzie, wolny handel, wsplny rynek atlantycki, wspprac z Rosj w dziedzinie bezpieczestwa energetycznego oraz polityk wobec krajw afrykaskich, gwnie w aspekcie imigracji173. Obradujca w poowie grudnia Rada Europejska w Brukseli zdominowana bya przez zagadnienia zwizane ze zbliajc si prezydencj niemieck w Unii, bezpieczestwem energetycznym i kwesti rosyjskiego embarga na dostawy polskiego misa do tego kraju. Po raz pierwszy od ptora roku, czyli od odrzucenia Eurokonstytucji w referendum we Francji i Holandii, unijni przywdcy zgodnie potwierdzili, e reforma traktatowa jest potrzebna. Kanclerz A. Merkel obiecaa znaczny postp w debacie konstytucyjnej, zaproponowaa uczciwe niemieckie porednictwo i zaapelowaa do rzdw pastw czonkowskich o wyznaczenie specjalnych penomocnikw ds. reformy traktatu konstytucyjnego. Odrzucono jednak inicjatyw hiszpask i luksembursk, aby w poowie stycznia 2007 r. zwoa do Madrytu na specjaln konferencj ju 18 pastw unijnych, ktre ratyfikowayby Konstytucj dla Europy174. Zgodnie z przyjt w Niemczech tradycj, 14 grudnia 2006 r. kanclerz A. Merkel zaprezentowaa przed niemieckim Bundestagiem cele i punkty cikoci niemieckiego przewodnictwa w Unii Europejskiej w pierwszym proczu 2007 r. i w szerszej perspektywie, 18-miesicznej, wsppracy z nastpnymi pastwami, ktre miay kierowa pracami Unii. W dokumencie zatytuowanym Europa powiedzie si wsplnie ju w czci pierwszej (Eine handlungsfhige Gemeinschaft die EU weiterentwickeln) wyraono przewiadczenie, e europejski traktat konstytucyjny stanowi widoczny postp w Europie zorientowanej na wartoci i sprawy spoeczne, prawa czowieka, wzmacnia wspprac w obszarze wymiaru sprawiedliwoci i spraw wewntrznych. Podkrelono, e dobrze rozdziela kompetencje wyczne
M. H o l l s t e i n, P . M l l e r, Barroso setzt auf Deutschland bei Rettung der EU-Verfassung, Die Welt z 23.09.2006; P . J e n d r os z c z y k, Merkel ju nie mwi o Bogu w europejskiej konstytucji, Rzeczpospolita z 23.09.2006. Por. P . K n a u e r, Was wird aus dem EU-Verfassungsvertrag, Aus Politik und Zeitgeschichte 2007, nr 10, s. 11-16. 173 S. H o b e, Niemiecka Prezydencja a przyszo europejskiego Traktatu Konstytucyjnego, w: J. Barcz (red.), Prezydencja niemiecka a stan debaty o reformie Unii Europejskiej. Aspekty polityczno-prawne, Warszawa 2007, s. 73-78. 174 Gipfeltreffen in Brssel: Die EU bleibt offen fr neue Mitglieder, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 16.12.2006; Ch. B. S c h i l t z, H. C r o l l y, Auf dem Gipfel der Harmonie, Der Tagesspiegel z 16.12.2006. Por. K. N i k l e w i c z, J. P a w l i c k i, O polskim wecie na szczycie w Brukseli, Gazeta Wyborcza z 16.12. 2006.
172
71
Bogdan Koszel
UE od kompetencji dzielonych z pastwami czonkowskimi, wzmacnia rol parlamentw narodowych w Unii i Wspln Polityk Zagraniczn i Bezpieczestwa i wreszcie czyni Europ bardziej demokratyczn, sprawniejsz i skuteczniejsz w dziaaniu oraz bardziej przejrzyst175. W znacznie zmodyfikowanej formie i w bardziej emocjonalnym tonie propozycje Niemiec pani kanclerz przedstawia 17 stycznia 2007 r. na forum Parlamentu Europejskiego. Uznaa, e stary kontynent potrzebuje traktatu konstytucyjnego ze wzgldu na szybko zmieniajcy si wiat i Europ, a na podstawie istniejcych ukadw nie bdzie mona myle o dalszych poszerzeniach. W jej gbokim przekonaniu konstytucja uatwi dziaania Unii, czemu sprzyja bdzie odchodzenie od procedury jednomylnoci w gosowaniach, co take zaowocuje tym, e wicej do powiedzenia w UE miayby wiksze pastwa. Przechodzc do szczegw w kwestii konstytucji A. Merkel zasugerowaa, aby podczas uroczystych obchodw 50-lecia Traktatw Rzymskich w specjalnym dokumencie wspomnianej Deklaracji Berliskiej okreli na nowo wartoci, ktrymi kieruje si Unia w swoich dziaaniach, cele polityczne ( m.in. rozwinicie wsplnej polityki zagranicznej, stworzenie polityki energetycznej) i ewentualnie wskaza kalendarz dalszych poszerze. Du wag przywizywaa do nowych urzdw zapisanych w konstytucji: prezydenta Rady Europejskiej i ministra spraw zagranicznych Unii. Podczas przemwienia widoczne byo, e szefowa rzdu niemieckiego postawia na szali autorytet swj i Niemiec, by w cigu procznego przewodnictwa w Unii uzyska znaczcy postp w pracach nad Eurokonstytucj i co najwaniejsze bez rozpoczynania caej dyskusji od pocztku. Jednoczenie wskazujc, e od Niemiec nie naley oczekiwa adnego cudu, staraa si jednoczenie stworzy solidne podstawy do dalszych dziaa, rwnie w innych obszarach (np. walka z godem i ndz, ochrona klimatu), podczas prezydencji portugalskiej i soweskiej. Taka strategia odniosa sukces, gdy koncepcj t popary wszystkie gwne partie reprezentowane w Parlamencie Europejskim176. W styczniu 2007 r. niemiecka kanclerz wystosowaa do stolic 26 pastw poufny list, w ktrym zasugerowaa, e rozmowy na temat Eurokonstytucji powinny by zakoczone do czerwcowego spotkania Rady Europejskiej w Brukseli. Wskazywaa, aby w proces reanimacji traktatu zaangaowali si
Europa gelingt gemeinsam. Prsidentschaftsprogramm. 1. Januar -30. Juni 2007, http://www. auswaertiges-amt.de/diplo/de/EU-P/EU-P .html; por. V . P e r t h e s, Deutsche EU-Prsidentschaft. Verantwortung fr das europische Interesse, [w:] V . Perthes, S. Mair (Hrsg.), Europische Auen- und Sicherheitspolitik. Aufgaben und Chancen der deutschen Ratsprsidentschaft, SWP-Studie Berlin, September 2006; R. S c h w e p p e, Priorytety Prezydencji Niemiec w Radzie Unii Europejskiej, [w:] J. Barcz (red.), Prezydencja niemiecka a stan debaty o reformie Unii Europejskiej. Aspekty polityczno-prawne..., s. 19-28. 176 Rede der Bundeskanzlerin vor dem Europischen Parlament. 17.I.2007, Bulletin. Pressemitteilung nr 20, http://www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/EU-P/EU-P .html; K. N i k l e w i c z, Wielka gra Merkel, Gazeta Wyborcza z 17.01.2007. Por.: M. S t a b e n o w, Deutsche Ratsprsidentschaft. Merkel will EU-Verfassung retten, ibidem z 17.01.2007; P . P i n z l e r, Europa: Zauber gesucht, Die Zeit z 4.01.2007; W . L o r e n z, Merkel: traktat to mus, Rzeczpospolita z 18.01.2007; P . B u r a s, Europa pod niemieck batut, Gazeta Wyborcza z 30.12.2006 -1.01.2007.
175
72
sami szefowie rzdw, co podniosoby rang negocjacji i je przyspieszyo. Premierzy mieliby negocjowa za porednictwem specjalnych przedstawicieli (tzw. szerpw), ktrych zapraszano by na indywidualne konsultacje do Berlina. Nie ulega wtpliwoci, e najwaniejszym momentem w dziejach trzeciej prezydencji zjednoczonych Niemiec byo uroczyste podpisanie w Muzeum Niemieckiej Historii w Berlinie 25 marca 2007 r. dokumentu pod oficjaln nazw Deklaracja przyjta z okazji pidziesitej rocznicy podpisania Traktatw Rzymskich. Nadanie temu wydarzeniu najwyszej rangi i fakt, e w wyniku zabiegw niemieckich ceremonia odbya si w stolicy Republiki Federalnej, byo wyrazem hodu dla niemieckich powice zoonych na otarzu integracji europejskiej. Ze wzgldw techniczno-organizacyjnych podpisy pod dokumentem zoyli tylko kanclerz A. Merkel, J. M. Barroso i przewodniczcy Parlamentu Europejskiej Hans-Gert Pttering, ale uroczysto odbya si w obecnoci szefw rzdw i pastw 27 krajw czonkowskich Unii177. We wstpie do syntetycznego trzyczciowego dokumentu wskazano na pozytywny dorobek i bilans integracji europejskiej. W nastpnej kolejnoci uwypuklono wartoci i przesania, ktrymi kieruje si Unia, szczeglnie uwydatniajc, e razem yjemy i dziaamy w Unii Europejskiej w sposb, ktry nie ma precedensu. Wyraa si to poprzez demokratyczne wspistnienie pastw czonkowskich i instytucji europejskich. Unia Europejska opiera si na rwnych prawach i solidarnym wspdziaaniu. Dziki temu moemy w sprawiedliwy sposb godzi interesy poszczeglnych pastw czonkowskich. W Unii Europejskiej chronimy suwerenno jej czonkw i rnorodno ich tradycji. W dalszej czci dokumentu obiecywano aktywne wczanie si Unii w rozwizywanie problemw wspczesnego wiata (walka z terroryzmem, przestpczoci zorganizowan, nielegaln imigracj, obrona praw obywatelskich, zwalczanie rasizmu i ksenofobii, wspieranie procesw pokojowych w wiecie). W ostatnim fragmencie przestrzegano, aby nie roztrwoni istniejcego dorobku (Historia przestrzega nas, aby strzec tego skarbu z myl o przyszych pokoleniach). Zoono obietnic, aby do czasu wyborw do Parlamentu Europejskiego w 2009 r. odnowi wsplny fundament Unii Europejskiej. Wiemy bowiem, e Europa to nasza wsplna przyszo178. Misterny scenariusz nakrelony przez Niemcw zakada przyjcie koncepcji nowego traktatu na czerwcowym szczycie Rady oraz dopracowanie go podczas obrad Konferencji Midzyrzdowej za prezydencji portugalskiej i wejcie w ycie dokumentu na pocztku 2009 r. po prezydencji francuskiej.
177
R. F o r m u s z e w i c z, Deklaracja berliska, Przegld Zachodni 2007, nr 2, s. 220-229; L. K h n h a r d t, 50 Jahre Rmische Vertrge, Aus Politik und Zeitgeschichte B 10/2007, s. 3-10. 178 Deklaracja przyjta z okazji pidziesitej rocznicy podpisania traktatw rzymskich, Rzeczpospolita z 26.03.2007. Komentarze: Berliner Erklrung verabschiedet. Merkel schlgt neue Regierungskonferenz vor, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 25.03.2007; Nicht ohne Europa, Die Zeit z 24.03.2007; 50 Jahre Europa: Berliner Erklrung ist auf dem Weg, Der Tagesspiegel z 25.03.2007; Merkel macht Tempo in der EU, Frankfurter Rundschau z 26.03. 2007; Europische Union Schluss mit lustig, Sddeutsche Zeitung z 26. 03.2007.
73
Bogdan Koszel
W poowie maja 2007 r. na poufnej konferencji w Urzdzie Kanclerskim w Berlinie szerpowie przekazali przewodzcym Unii Niemcom pisemne uwagi swoich rzdw w kwestii Eurokonstytucji na specjalnych 14-punktowych formularzach. Spotkali si z nimi doradca kanclerz Merkel do spraw europejskich Uwe Corsepius i sekretarz stanu w Urzdzie Spraw Zagranicznych Reinhard Silberberg. Polscy szerpowie M. Cichocki i E. Tamecka-Oniecka, reprezentujcy rzd Jarosawa Kaczyskiego, oficjalnie przedstawili polskie postulaty, ktre obejmoway koncepcj tzw. pierwiastka kwadratowego w procesie podejmowania decyzji w Radzie UE i wzmocnionego systemu z Joaniny. Na tym etapie nie stay si one przedmiotem merytorycznej dyskusji179. Ostatnie przed brukselskim szczytem krtkie konsultacje z wadzami polskimi odbya 17 czerwca kanclerz A. Merkel z prezydentem Lechem Kaczyskim w rzdowym orodku wypoczynkowym w Mesebergu w Brandenburgii. Pomimo dobrego klimatu rozmw do przeomu jednak nie doszo. L. Kaczyski promowa koncepcj pierwiastka kwadratowego, a kanclerz Merkel przedstawiaa argumenty przemawiajce za utrzymaniem systemu tzw. podwjnej wikszoci. Prezydent mia powtrzy, e pierwiastek ju jest z polskiej strony ustpstwem w stosunku do tego, co przewiduje obowizujcy obecnie Traktat Nicejski. Podtrzyma wol rozwizania problemu gosowania ju na brukselskim szczycie180. Polski opr i podwaanie strategii niemieckiego rzdu w sprawie Eurokonstytucji budziy w Niemczech coraz wiksz irytacj. Ale to negatywny odzew na polskie propozycje w sprawie pierwiastka kwadratowego w pozostaych 25 krajach unijnych spowodowa, e rzd polski stopniowo zacz wycofywa si z nieustpliwie niegdy bronionych pozycji. 21-22 czerwca w stolicy Belgii po wielogodzinnych debatach i poufnych rozmowach obfitujcych w niecodzienn dramaturgi Polska odstpia od formuy pierwiastkowej w zamian za utrzymanie nicejskiego sposobu gosowania do 2014 r. z moliwoci wprowadzenia okresu przejciowego do 2017 r.181 W pierwszych komentarzach po szczycie na czoo wybijay si sowa o kompromisie. Pomimo krytyki ze strony Zielonych i liberaw, ktrzy uznali brukselskie rozwizania za krok wstecz w stosunku do traktatu konstytucyjnego, wikszo niemieckich mediw uznaa szczyt za najwikszy sukces dyplomatyczny kanclerz A. Merkel182. Po 36 godzinach niezwykle trudnych negocjacji unijni przywdcy uzgodnili mandat negocjacyjny, na podstawie
B. K o s z e l, Rola zjednoczonych Niemiec w procesie integracji europejskiej, [w:] J. K i w e r s k a, B. K o s z e l, M. T o m c z a k, S. e r k o, Polityka zagraniczna zjednoczonych Niemiec, Pozna 2011, s. 109. 180 EU-Verfassung keinen Schritt vorwrts, Frankfurter Rundschau z 18.06.2007; Vor dem EU-Gipfel in Brssel: Merkel fordert Kompromissbereitschaft, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 18.06.2007; Merkel fordert Kaczynski zum Einlenken auf, Die Welt z 18.06.2007. 181 K. K a m m h o l z, P . M l l e r, Die Europa-Gipfel. Was in der Nacht von Brssel wirklich geschah, Die Welt z 14.07.2007. 182 Lobeshymnen fr Angela Merkel. Zufriedene Kaczynskis, Die Welt z 24.06. 2007; M. W i nt e r, EU-Gipfel. Vorwrts am Nasenring, Sddeutsche Zeitung z 24.06.2007; EU-Gipfel: Wie Angela Merkel die Basta-Kanzlerin spielte, Der Spiegel z 23.06.2007; Druck auf Polen: Merkels riskantes Pokerspiel, Frankfurter Algemeine Zeitung z 24.06.2007; Daheim viel Lob fr Merkel Kritik von der Opposition, Frankfurter Rundschau z 24.06.2007.
179
74
ktrego Konferencja Midzyrzdowa zredagowa miaa nowy dokument pn. Traktat reformujcy (minitraktat) zmieniajcy obowizujce traktaty z myl o zwikszeniu efektywnoci funkcjonowania rozszerzonej Unii i umocnieniu jej legitymacji demokratycznej, jak rwnie spjnoci jej dziaa zewntrznych. Wane jednak byo, e najistotniejsze postanowienia Eurokonstytucji (ok.75-80% zawartoci) miayby si znale w nowym traktacie183. Nie ulega wtpliwoci, e wbrew optymistycznym deklaracjom Niemcy mogli mie powody do zadowolenia, ale co najwyej umiarkowanego. Upad projekt houbionej i wspieranej usilnie przez Berlin Eurokonstytucji. Powrt do systemu nicejskiego w sposobie podejmowania decyzji oznacza krok wstecz, w aden sposb nie upraszcza procedury gosowania, co przecie byo priorytetem. Sztandarowe hasa przywiecajce deklaracji z Laeken transparentno w procesie podejmowania decyzji i Europa bliej obywatela wyblaky i straciy na ostroci. Po odrzuceniu traktatu konstytucyjnego przez Francj i Holandi, Niemcy starali si ratowa z niego, co tylko byo moliwe. wiadomi ogranicze, nie wysuwali rewolucyjnych pomysw i alternatywnych propozycji. Musieli zadowoli si osabiajcym ich si gosw w Radzie UE rozwizaniem nicejskim i 96 miejscami w Parlamencie Europejskim. Po zakoczeniu prezydencji portugalskiej uwieczonej podpisaniem 13 grudnia 2007 r. Traktatu Lizboskiego, rozpocz si proces jego ratyfikacji w Parlamencie Europejskim i pastwach czonkowskich Unii Europejskiej. 24 kwietnia 2008 r. Bundestag zdecydowan wikszoci gosw ratyfikowa Traktat Lizboski. Za jego przyjciem gosowali deputowani partii koalicyjnych i wikszoci opozycji. Przeciwko opowiedzieli si posowie Lewicy. 515 deputowanych poparo ratyfikacj traktatu. Przeciw zagosowao 58 posw z Die Linke, a jej lider Lothar Bisky krytykowa Traktat Lizboski, uzna go za kopi w 90% odrzuconej Konstytucji europejskiej. Lewica opowiedziaa si rwnie za zorganizowaniem referendum w sprawie ratyfikacji Traktatu. 23 maja 2008 r. odbyo si gosowanie w Bundesracie. Traktat Lizboski poparo 15 z 16 krajw zwizkowych Niemiec. Burmistrz Berlina Klaus Wowereit (SPD) wstrzyma si od gosu. Byo to konsekwencj konfliktu berliskiej SPD z partnerami koalicyjnymi postkomunistyczn Lewic, odrzucajc Traktat Lizboski jako przejaw neoliberalizmu i militaryzmu. Bezporednio po gosowaniu polityk bawarskiej chadecji (CSU) Peter Gauweiler zaskary jednak nowy traktat do Federalnego Trybunau Konstytucyjnego w Karlsruhe, twierdzc, i dokument jest niedemokratyczny i osabia rol parlamentw narodowych184. Prezydent H. Khler zaaprobowa tre Traktatu Lizboskiego, ale zgodnie ze wczeniejszymi zapowiedziami wstrzyma si z podpisaniem dokumentu ratyfikacyjnego do czasu orzeczenia Trybunau Konstytucyjnego. Sprawa jeszcze
Mandat Konferencji Midzyrzdowej. Rada Europejska w Brukseli 21-22 czerwca 2007 r. Konkluzje prezydencji, http://www.prezydencjaue.gov.pl/files/ger.pdf. 184 J. F a h r u n, Bundesrat: Die rot-rote Koalition pokert um den EU-Vertrag, Die Welt z 22.05. 2009; Bundesrat za ratyfikacj Traktatu Lizboskiego, Gazeta Wyborcza z 23.05.2008.
183
75
Bogdan Koszel
bardziej si skomplikowaa, gdy w styczniu 2009 r. do Trybunau wpyna kolejna skarga na ratyfikacj Traktatu Lizboskiego, skierowana przez byego szefa zarzdu koncernu Thyssen AG Dietera Spethmanna, byego europosa z ramienia CSU, Franza Ludwiga grafa Stauffenberga, specjalist do spraw gospodarczych Joachima Starbatty i berliskiego profesora prawa Markusa Kerbera. Zarzucili oni rzdowi, e ratyfikujc Traktat Lizboski, zamie konstytucj, stwarzajc zagroenie dla stabilnoci pienidza. Ich zdaniem, przewidywania Trybunau Konstytucyjnego dotyczce integracji europejskiej w wyroku z 1993 r. w sprawie Traktatu z Maastricht, ktry w konsekwencji zezwoli na wprowadzenie euro, okazay si faszywe. W UE istnieje cige naruszanie Paktu Stabilnoci i Wzrostu, przekraczanie uprawnie przez Komisj Europejsk, nieprzejrzysty jest te rozkad podziau uprawnie185. Ku niezadowoleniu kanclerz A. Merkel caa procedura ulega zwoce, poniewa obie skargi musiay by rozpatrywane odrbnie. 30 czerwca 2009 r. Federalny Trybuna Konstytucyjny w Karlsruhe wyda werdykt, w ktrym orzek, e traktat z Lizbony jest zgodny z konstytucj niemieck. Jednoczenie doda, e niezbdne jest wzmocnienie roli parlamentu narodowego. Zgodnie z orzeczeniem Bundestag bdzie musia udziela kadorazowo zgody na wejcie prawa unijnego w ycie na terenie Niemiec, zwaszcza w zakresie prawa karnego czy misji zagranicznych Bundeswehry. Sdziowie dali wyraz obawom, e postpujcy proces przejmowania kompetencji przez organy UE ograniczy zakres suwerennoci Niemiec. Tym samym porednio tworzenie federacji pastw czonkowskich Unii Europejskiej byoby sprzeczne z Ustaw Zasadnicz RFN. Kwestie te miay zosta zapisane w nowelizacji nowej ustawy kompetencyjnej w kocu sierpnia 2009 r., jeszcze przed wyborami do Bundestagu. Do tego czasu prezydent H. Khler nie mg podpisa ustawy ratyfikacyjnej186. Z pewnym polizgiem, 8 wrzenia 2009 r. Bundestag uchwali ustawy kompetencyjne. Wprawdzie w gosowaniu za przyjciem ustaw opowiedziao si 446 deputowanych i tylko 46 gwnie z partii Die Linke byo przeciw, ale nie obyo si bez zgrzytw. Przywdca CSU Horst Seehofer niespodziewanie przedoy 14-punktowy katalog da i zastrzee. Domaga si m.in. oglnonarodowych referendw w istotnych sprawach europejskich i zwizania tak decyzj rzdu, oraz kontroli prawa europejskiego przez Trybuna Konstytucyjny RFN. Po przyjciu ustaw przez Bundestag, 18 wrzenia zaaprobowa je Bundesrat i ostatecznie podpisa prezydent H. Khler187.
Bundesverfassungsgericht: Karlsruhe verhandelt zwei Tage ber Lissabon-Vertrag, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 17.01.2009; H. W e f i n g, Lissabon-Vertrag: Verfassungsgericht lsst Skepsis erkennen, Die Zeit z 10.02.2009. 186 T. J u n g h o l t, Urteil zum Reformvertrag: Karlsruhe hat der EU deutliche Grenzen gesetzt, Die Welt z 30.07.2009; Regierung trotz Kritik aus Karlsruhe erleichtert, ibidem; A. S o j e ws k a, P. J e n d r o s z c z y k, Lizbona przesza niemiecki test , Rzeczpospolita z 1.07.2009. 187 S. F i s c h e r, Bundestag macht Weg fr EU-Vertrag frei, Der Spiegel z 8.09.2009; bart, Niemcy zrobiy krok bliej Lizbony, Gazeta Wyborcza z 8.09.2009.
185
76
7. Rola RFN w przezwycianiu kryzysu finansowego pastw strefy euro Unii Europejskiej
W 2008 r. pojawiy si oznaki zaamania koniunktury zapocztkowanego bankructwem bankw i instytucji kredytowych w Stanach Zjednoczonych na nie spotykan w XXI w. skal. Stao si to w okresie przewodnictwa Francji w Unii Europejskiej, std inicjatyw w zarzdzaniu kryzysowym automatycznie przej prezydent Nicolas Sarkozy. 4 pa dziernika 2008 r. w Paryu odby si szczyt europejskich czonkw G-8 z udziaem dodatkowo prezesa Europejskiego Banku Centralnego Jeana-Claudea Tricheta i przewodniczcego tzw. eurogrupy Jeana-Claudea Junckera. Francja opowiedziaa si za holendersk propozycj, by wzorem USA stworzy specjalny parasol ochronny w wysokoci 300 mld euro dla unijnych pastw zagroonych bankructwem. Jak si wydaje, prezydent Sarkozy dobrze wyczuwa zbliajce si zagroenie, ale nie znalaz w RFN zrozumienia. Niemcy z miejsca odrzucili t propozycj, uwaajc wsplne dziaania za zbyteczne i proponujc ograniczenie si tylko do rozwizywania konkretnych przypadkw, jeeli rzeczywicie zaistnieje kryzysowa sytuacja. Niemiecki minister finansw Peter Steinbrck argumentowa, e utworzenie europejskiego funduszu pomocy spowodowaoby, e lwi cz udziaw musieliby pokry Niemcy, przy bardzo ograniczonej moliwoci z ich strony kontroli wydatkowania tych pienidzy. Niemiecka odmowa wywoaa fale krytycznych komentarzy, ale szczyt zakoczy si przyjciem pewnych wsplnych ustale. Postanowiono m.in. skoordynowa wsplne dziaania ratunkowe pastw UE, wzmocni nadzr bankowy i zwoa midzynarodowe spotkanie w celu wypracowania nowej wiatowej strategii finansowej188. Pierwsze spotkanie ukazao diametralnie rne pogldy Niemiec i Francji na sposoby wyjcia z sytuacji kryzysowej. Niemcy proponoway interwencj pastwow tylko w ostatecznoci, w konkretnych, poszczeglnych wypadkach, gdzie punkt cikoci pooony byby na oszczdnoci, dyscyplin budetow i ograniczenie wewntrznego zaduenia pastwa. Francja, si republikaskiej tradycji preferujca mocn rol pastwa w gospodarce i prymat nad ni polityki, opowiadaa si natomiast za wsplnymi, skoordy188
J. C l a a e n, Die deutsch-franzsischen Beziehungen. Funktioniert der Motor der Integration in der EU-27? Wrzburg 2011, s. 87; D. S c h w a r z e r, La prsidence franaise de lUnion europenne: quels objectifs, quels partenaires? Politique trangre 2008, nr 2, s. 361-371.
77
Bogdan Koszel
nowanymi dziaaniami midzynarodowymi uwaajc, e to zdecydowanie podniesie efektywno ewentualnych akcji ratunkowych189. Zaistniaych sprzecznoci w ocenie metod zapobiegania kryzysom finansowym nie zdoaa usun wizyta kanclerz Angeli Merkel 10 padziernika 2008 r. w Colombey-les-Deux glises z okazji odsonicia pomnika Ch. de Gaullea. Szefowa niemieckiego rzdu nadal opowiadaa si za udzielaniem pomocy zagroonym bankom w pierwszej kolejnoci przez ich wasne rzdy. Nie wykluczaa jednak wsplnej koordynacji dziaa w tym zakresie przez pastwa strefy euro190. Pewien przeom w stanowisku niemieckim nastpi na kolejnym kryzysowym szczycie w Paryu 12 padziernika 2008 r. Wziy w nim udzia pastwa eurolandu oraz dodatkowo Wielka Brytania. Pod wraeniem informacji napywajcych z USA uzgodniono skoncentrowane dziaania w celu ratowania europejskich systemw bankowych. Banki miay otrzyma gwarancj pastwa na pokrycie dugw i wzmocnienie kapitaowe z ich strony przy jednoczesnej cisej kontroli nadzoru finansowego przez Europejski Bank Centralny (EBC). W szybkim tempie, 17 padziernika Bundestag uchwali specjaln ustaw o stabilizacji rynkw finansowych. W lady RFN posza Francja. Docelowo pakiet finansowy przygotowany przez pastwa unijne zamkn mia si astronomiczn kwot 2 bln euro. Szczyt Unii Europejskiej, ktry odby si 15-16 padziernika 2008 r. w Brukseli, zaakceptowa przyjte rozwizania. Niemcy day jednak do zrozumienia, e traktuj t sytuacj jako wyjtkow, ktra nie powinna powtrzy si w przyszoci191. Rozwiniciem francuskich koncepcji ratowania systemw finansowych pastw EU bya kolejna, nie uzgodniona z Niemcami propozycja francuskiego przywdcy. 21 padziernika 2008 r. w przemwieniu wygoszonym w Parlamencie Europejskim zaproponowa on po raz pierwszy utworzenie europejskiego rzdu gospodarczego i nawet upastwowienie czci przemysu pastw czonkowskich. Drugim pomysem byo utworzenie pastwowych funduszy inwestycyjnych krajw czonkowskich UE, ktre wykupywayby akcje firm znajdujcych si w tarapatach. Federalny minister gospodarki Michael Glos (CSU) uzna je za nie do pogodzenia z filozofi niemieckiej gospodarki i z miejsca odrzuci francuskie propozycje192. Po szczycie pastw wysoko rozwinitych G-20 15 listopada 2008 r. w Waszyngtonie, gdzie doszo do porozumienia w sprawie cisej kontroli systemw
Por. J. M i s t r a l, H. U n t e r w e d d e, Wirtschafts- und Finanzpolitik:Herausforderungen und Perspektiven einer deutsch-franzsischer Initiative, w: Deutschland Frankreich: Fnf Visionen fr Europa, KAS Publikation. Deutsch-franzsischer Dialog H. 2/2010, s. 31; C h. D e u bn e r, Der deutsche und franzsische Weg aus der Finanzkrise, DGAP Analyse April 2011; P . K a u f f m a n n, H. U n t e r w e d d e, Verlorene Konvergenz? Deutschland, Frankreich und die Euro-Krise, Aus Politik und Zeitgeschichte B 43/2010, s. 13, 14. 190 J. C l a a e n, Die deutsch-franzzischen Beziehungen..., s. 88. 191 D. B o h n e n k a m p, Deutsch-franzsische Dissens. Die EU sucht Wege aus der Wirtschaftsund Finanzkrise, Dokumente. Zeitschrift fr den deutsch-franzsischen Dialog 2009, nr 1, s. 508. 192 Deutschland erteit Sarkozys Krisenplan Absage, Die Welt z 22.10.2008.
189
78
bankowych w wiecie, kolejny francusko-niemiecki szczyt z 24 listopada pogbi istniejce rnice. Kiedy prezydent Sarkozy zapowiedzia seri posuni antykryzysowych majcych szybko pobudzi gospodark, Niemcy z pewnym ociganiem poinformowali, e podejm dziaania w celu doprowadzenia do polepszenia koniunktury, ale dopiero od stycznia 2009 r. Skonio to francuskiego przywdc do wygoszenia uszczypliwej uwagi, e podczas gdy Francja pracuje, Niemcy si zastanawiaj193. W kocu listopada 2008 r. kanclerz Merkel nie wyrazia zgody na uruchomienie przez wszystkie pastwa czonkowskie UE 130 mld euro w formie pakietu antykryzysowego, dajc do zrozumienia, e jego przyjcie bdzie oznaczao wyrzucenie w boto pienidzy niemieckich podatnikw. Jakkolwiek pod naciskiem partnerw z UE rzd Merkel na pocztku grudnia w kocu zapowiedzia wydanie 32 mld euro na polepszenie koniunktury gospodarczej we wasnym kraju, Niemcy nadal byy oskarane o gr na zwok i niedocenianie narastajcego zagroenia. Nic wic dziwnego, e na zwoane 8 grudnia spotkanie w Londynie z udziaem Sarkozyego, premiera Gordona Browna i Jos Manuela Barroso, powicone omwieniu sytuacji kryzysowej i drogom wyjcia z zapaci, kanclerz Niemiec nie zostaa zaproszona. Wyglda na to pisa konserwatywny dziennik Die Welt e Merkel znalaza si w defensywie. Obywatele domagaj si szybkiej odpowiedzi na kryzys, wic przychodz Brown i Sarkozy z propozycj wydania cikich miliardw euro w celu ugaszenia poaru, co jest lepiej odbierane anieli umiarkowane zastrzyki finansowe Merkel w celu zdynamizowania koniunktury. W odczuciu czci spoeczestwa niemieckiego, ale take brytyjskiego i francuskiego Merkel uwaana jest za hamulcow, ktra sama si izoluje, kiedy Sarkozy i Brown miao id naprzd i nadaj kierunek dziaania caej Unii Europejskiej194. Ostatnie pod francuskim przewodnictwem posiedzenie Rady Europejskiej w Brukseli w dniach 11-12 grudnia 2008 r. zakoczyo si poowicznym sukcesem Francji. Pastwa czonkowskie zatwierdziy plan naprawy sytuacji gospodarczej opiewajcy na okoo 1,5% PKB UE, co przekadao si na konkretn kwot rzdu 200 mld euro. Wobec oporu Niemcw byo to mniej, anieli oczekiwa Sarkozy. W konkluzjach ze szczytu podkrelono, e w obliczu kryzysu finansowego i przewidywanej recesji w tych wyjtkowych okolicznociach Europa bdzie dziaa w sposb jednolity, silny, szybki i zdecydowany, aby unikn spirali recesji, wesprze dziaalno gospodarcz i zatrudnienie195.
J. C l a a e n,Die deutsch-franzzischen Beziehungen..., s. 90. Ch. B. S c h i l t z, Warum Merkel in Europa gar nicht isoliert ist, Die Welt z 5.12.2008. 195 D. B o h n e n k a m p, Deutsch-franzsischer Dissens... Dodatkowo zobowizano si do zwikszenia przez Europejski Bank Inwestycyjny kwoty 20 mld euro w latach 2009-2010 na rzecz maych i rednich przedsibiorstw, pozyskiwania energii ze rde odnawialnych i ekologicznego transportu, w szczeglnoci na rzecz sektora motoryzacyjnego, a take utworzenia europejskiego funduszu na rzecz energii, zmian klimatycznych i infrastruktury, ibidem. Ocena stanowiska niemieckiego zob. H. C r o l l y, Ch. S c h i l t z, Merkel setzt Non Politik gegen Sarkozy durch, Die Welt z 12.12.2008.
193 194
79
Bogdan Koszel
Prezydencja francuska w Radzie Unii Europejskiej si rzeczy spowodowaa, e oczy caej Europy i wiata zwrcone byy na Pary i prezydenta Sarkozyego. Z pewnoci dokada on wszelkich stara, aby zmniejszy do minimum skutki wiatowego kryzysu finansowego, ktre uderzyy w Uni Europejsk. Wystpowa z wieloma pomysami oywienia koniunktury gospodarczej na kontynencie, a jego nadaktywno w tym zakresie budzia szacunek nawet niemieckich ekspertw i komentatorw ycia politycznego. Problem by w tym, e niejednokrotnie nie uzgadnia swoich planw i przedsiwzi z niemieckim partnerem lub informowa o swoich zamierzeniach zbyt pno lub oglnikowo. Zepchnicie RFN na drugi plan w UE zaowocowao powrotem do chodnej atmosfery w obustronnych relacjach, podobnej do tej po nicejskim szczycie z 2000 r.196 W okresie kolejnej, tym razem czeskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej stosunki na linii Pary-Berlin stopniowo ocieplay si. Do odprenia przyczynio si przyjcie przez rzd niemiecki pakietu rodkw na stymulacj gospodarki w wysokoci 80 mld euro, czego od dawna domagano si we Francji, oraz ustpstwa niemieckie w kwestii elastyczniejszego podejcia do stawki VAT w UE. Merkel i Sarkozy wsplnie wystpili na kolokwium zorganizowanym w Paryu w styczniu 2009 r. (Noveau monde, noveau capitalisme), ktre powicone byo uzdrowieniu kapitalizmu. Szybko te porozumieli si w draliwej dotd sprawie subwencji na produkcj samochodw197. 1 marca 2009 r. z inicjatywy N. Sarkozyego i A. Merkel doszo do zwoania nadzwyczajnego szczytu Rady Europejskiej. Intencj francuskiego prezydenta byo, aby wzili w nim udzia tylko szefowie pastw i rzdw krajw strefy euro. Niemcy na to nie zgodzili si, gdy uwaali, e finansowe problemy dotycz wszystkich pastw czonkowskich. W efekcie w spotkaniu uczestniczyli przedstawiciele wszystkich pastw czonkowskich UE. Podjte zobowizania dotyczyy zwikszenia dyscypliny budetowej i ograniczenia deficytw, finansowego nadzoru nad bankami i zwalczania protekcjonizmu198. Po niemiecko-francuskich konsultacjach w Berlinie, w kilka dni pniej w obliczu zbliajcego si rutynowego szczytu Rady Europejskiej przywdcy obu krajw w licie skierowanym do przewodniczcego czeskiej prezydencji premiera Miroslava Topolanka zwrcili si z postulatem twardego forsowania kursu majcego na celu regulacj rynkw finansowych i opracowanie globalnej strategii finansowej. To wsplne stanowisko demonstrujce jedno obu krajw w wysikach na rzecz uzdrowienia rynkw finansowych, zaprezentowane na szczycie 19 i 20 marca 2009 r., miao wpyw na przebieg posiedzenia G-20 w Londynie. Zgodnie z oczekiwaniami Francji i Niemiec przyjto tam The Global Plan for Recovery and Reform. Zapowiedziano w nim cis kontrol
G. M l l e r-B r a n d e c k-B o c q u e t, Deutsche Politik unter Angela Merkel, [w:] G. MllerBrandeck-Bocquet (Hrsg.), Deutsche Europapolitik von Adenauer bis Merkel, Wiesbaden 2010, s. 329. 197 H. S t a r k, Rck und Ausblick: Frankreich Deutschland eine komplexe Beziehung, [w:] Deutschland Frankreich: Fnf Visionen fr Europa..., s.23. 198 C. G a m m e l i n, Dreier-Initiative. Warum die EU schon wieder ein Sondergipfel braucht, Sddeutsche Zeitung z 11.02.2009.
196
80
rynkw finansowych i agencji ratingowych, wzmocnienie midzynarodowych instytucji walutowych, stopniow likwidacj rajw podatkowych, wzrost rodkw finansowych Banku wiatowego i MFW przeznaczonych na wspieranie gospodarki, zwaszcza w krajach rozwijajcych si, i zwalczanie protekcjonizmu handlowego199. W kwietniu 2009 r. Midzynarodowy Fundusz Walutowy ostrzeg, e pomimo podjtych rodkw kryzys moe dotkn kraje strefy euro i spowodowa recesj gospodarcz i bezrobocie o olbrzymim nateniu i zasigu. Unia Walutowa i Gospodarcza UE stana przed olbrzymimi wyzwaniami i szybko okazao si, e jej najsabsze pastwa zachwia mog jej ca konstrukcj200. Na cenzurowanym znalaza si Grecja, ktra w 2001 r. tylnymi drzwiami wesza do unii walutowej, czciowo faszujc statystyki zwizane z konwergencj. Brak dyscypliny fiskalnej, wicy si z olbrzymimi wydatkami na cele spoeczne i yciem ponad stan, rycho doprowadzi do zaamania si greckiej gospodarki. Problemem stay si greckie obligacje. Pocztkowo papiery dune emitowane w euro miay podobn rentowno, niezalenie od kraju pochodzenia ze strefy euro. Do koca 2009 r. rentowno obligacji greckich oscylowaa wok 4% (niemieckich 2,98%). Jednake ju w padzierniku 2009 r. grecki minister finansw Giorgios Papakonstantinou poinformowa o zwikszeniu deficytu budetowego do 12,7%, co z miejsca pogbio nieufno rynkw finansowych do tego kraju i wstrzymanie si od zakupu greckich obligacji. W kocu kwietnia 2010 r. rynkowe oprocentowanie dziesicioletnich obligacji Grecji wzroso do 10,97%, czyli byo ponad 3,5-krotnie wysze od oprocentowania obligacji niemieckich. Zakup papierw greckich, pomimo wysokiego oprocentowania, by tak ryzykowny, e nie kwapiono si z ich nabywaniem. Obniona zostaa wiarygodno kredytowa Grecji do poziomu, przy ktrym obligacje okrela si jako mieciowe201. Najwikszy patnik do budetu UE Niemcy, ktrzy podobno mieli wiadomo naduy statystycznych zwizanych z wejciem Grecji do unii walutowej202, pocztkowo nie wyraali zgody na to, by rzuca Grekom koo ratunkowe. Kanclerz Merkel obawiaa si, e w razie udzielenia im wsparcia finansowego w kolejce po pomoc ustawi si inne kraje UE, jak np. Irlandia, Portugalia i Hiszpania. Sprzeciwia si, by ewentualne wsparcie dla zaduonej Grecji byo udzielane w ramach skoordynowanych poyczek od pastw obszaru wsplnej waluty203.
Szczegy zob. The Global Plan for Recovery and Reform. 2 April 2009, http://www.g20.org/ Documents /final-communique.pdf. 200 A. S c h m i d t, Die Wirtschafts- und Finanzkrise 2008/09 Die erste Bewhrungsprobe fr die Wirtschafts- und Whrungsunion, Integration 2009, nr 4, s. 388-397; H. E n d e r l e i n, Die Krise im Euro-Raum: Auslser, Antworten, Ausblick, Aus Politik und Zeitgeschichte B 43/2010, s. 7-12. 201 J. K r a k o w s k i, Kryzys finansowy wiata zachodniego i kryzys euro, Sprawy Midzynarodowe 2011, nr 2, s. 31. 202 Ujawnione dokumenty wskazuj na wczesnego ministra finansw Hansa Eichela, zob. Griechenland-Krise: Neue Dokumente setzen Hans Eichel unter Druck, Die Welt z 2.11.2010. 203 Szersza analiza zob. E. C z i o m e r, Od wiatowego kryzysu finansowego do kryzysu strefy euro: implikacje wewntrzpolityczne dla Niemiec w latach 2008-2011, Rocznik Integracji Europejskiej 2011, nr 5.
199
81
Bogdan Koszel
Przed decydujcym spotkaniem w Brukseli odyy spekulacje na temat postawy pani kanclerz. W prasie pojawiy si stwierdzenia, e najwiksze pastwo UE w pierwszej kolejnoci dba bdzie o interesy wasnych podatnikw i nie pozwoli na adne ustpstwa, ktre rujnowayby zasady unii walutowej. A. Merkel miaa zasugerowa, by amicych zasady wyrzuca ze strefy euro. Minister finansw Wolfgang Schuble proponowa kara pastwa nieprzestrzegajce zasad zmniejszaniem siy ich gosu w instytucjach decyzyjnych Unii. Wiele gazet publikowao aroganckie dania, by Grecy sprzedali swoje niezasiedlone wyspy, a kilku znanych politykw CDU i FDP przyczyo si do tego apelu. Politycy greccy otwarcie mwili, i teraz Niemcy ujawni swoje prawdziwe oblicze i okae si czy A. Merkel zasuguje bardziej na okrelenie lady Europe czy Frau Germania204. Posiedzenie Rady Europejskiej w dniach 25-26 marca 2010 r. w duym stopniu przebiegao pod dyktando Niemiec i Francji. W konkluzjach ze szczytu zaapelowano o now strategi koordynacji polityk gospodarczych i co byo wyran aluzj wobec Grecji zagwarantowanie jakoci i wiarygodnoci danych statystycznych. Powoano grup zadaniow, ktrej celem miao by opracowanie sposobw szybszego wyjcia z kryzysu i zwikszenia dyscypliny budetowej. Kanclerz Merkel okrelana teraz jako madame non wyrazia zgod na udzielenie pomocy Atenom, ale opatrzya j twardymi warunkami. W pomocy uczestniczy mia Midzynarodowy Fundusz Walutowy jako podmiot majcy dowiadczenie w takich operacjach, wsparcie mogo nastpi tylko w kategoriach ultimo ratio, a reguy Paktu Stabilnoci i Wzrostu ulegyby zaostrzeniu205. Po spotkaniu brukselskim dwuznacznie komplementujc pani kanclerz, prasa europejska porwnywaa j do Margaret Thatcher i elaznego kanclerza Otto von Bismarcka, politykw, ktrzy potrafili narzuca swoje zdanie innym pastwom. W opinii wielu politykw niemieckich podya ona ladem kanclerza Gerharda Schrdera i jego Realpolitik, przyjmujc jako rzecz nadrzdn dbao o niemieckie interesy. Zarzucano jej rwnie, e kieruje si niskimi pobudkami i zabiega o gosy wyborcw przez wyborami krajowymi do Pnocnej Nadrenii-Westfalii, ktre miay si odby 9 maja 2010 r.206 Takie stwierdzenia byy jednak uproszczone. W rzeczywistoci Merkel miaa silne argumenty przemawiajce za tym, by nie podda si presji rynkw i europejskiej opinii publicznej. Obwarowanie pomocy dla Grecji twardymi warunkami oraz
Verkauft doch euere Inseln ihre Pleite-Griechen, Das Bild z 27.10.2009; Emprte Griechen vollen Inseln nich verkaufen, Die Welt z 4.03.2010; T. B i e l e c k i, L. B a j, Merkel zablokuje pomoc dla Grecji? Gazeta Wyborcza z 25.03.2010; J. P a w l i c k i, Nowe Niemcy w nowej Europie, ibidem. Por.: M. S c h i e r i t z, Merkel lernt franzsisch, Die Zeit z 18.02.2010; P . P i n z l e r, Das Ende der Illusionen. Wenn die EU ihren tiefen ideologischen Risse kittet, kann sie sogar gestrk aus der Krise hervorgehen, Internationale Politik 2012, nr 3, s. 58-63. 205 C. V o l k e r y, Merkel beim EU-Gipfel. Madame Nons riskanter Poker, Der Spiegel z 26.03. 2010; G. B a n n a s Das deutsche Dilemma, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 26.03.2010; Rada Europejska 25-26 marca 2010. Konkluzje, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/ cms_data/docs/pressdata /PL/ec/113605.pdf; Merkel podyktowaa UE warunki porozumienia, Gazeta Wyborcza z 26.03.2010. 206 J. F i s c h e r, Frau Germania. Merkel und Europa, Sddeutsche Zeitung z 29.03.2010.
204
82
zaangaowanie w ni Midzynarodowego Funduszu Walutowego kosztoway czas, ale byy konieczne. Take zarzuty o Alleingang nie do koca odpowiaday prawdzie, gdy wiele pastw chowajc si za plecami pani kanclerz, popierao jej lini. Udzielenie finansowego wsparcia Grecji nigdy nie stao w Berlinie pod znakiem zapytania nie tylko z obawy o stabilno euro, lecz take ze wzgldu na narodowy interes. Bankructwo Grecji uderzyoby bowiem przede wszystkim w niemieckie banki, ktre zakupiy greckie obligacje na sum okoo 40 mld euro. Postulowany przez Niemcy udzia Midzynarodowego Funduszu Walutowego w pomocy dla Grecji, jako bezprecedensowa w historii strefy euro interwencja z zewntrz, by dotd przez wiele krajw z Francj na czele uwaany za zamach na wiarygodno wsplnej waluty i poddanie si dyktatowi MFW, kontrolowanemu przez USA. Nieprzypadkowo spadek wiarygodnoci i gwatowny wzrost kosztw zaduenia Grecji nastpi w lutym 2010 r., kiedy rzd Francji na tym etapie zablokowa zamiar Aten zwrcenia si o interwencj do MFW . Plan pomocy mia rwnie obejmowa dwustronne dobrowolne poyczki od pastw strefy euro. Poyczki miay by skoordynowane i wymagay jednomylnej zgody caej strefy euro i Europejskiego Banku Centralnego. Warunkiem udzielenia pomocy miao by przyjcie drastycznego programu oszczdnociowego przez rzd Jeoriosa Papandreu207. 23 kwietnia 2010 r. Grecja zwrcia si z oficjaln prob do Unii Europejskiej i MFW o pomoc finansow. 2 maja ministrowie finansw eurolandu uzgodnili pakiet ratunkowy dla Grecji w wysokoci 110 mld euro na okres najbliszych trzech lat i to pod warunkiem dokonania ostrych ci budetowych. Udzia MFW w akcji pomocy ustalony zosta na puapie 30 mld euro. 27 kwietnia Ministerstwo Finansw RFN przedoyo parlamentowi projekt specjalnej ustawy. 7 maja 2010 r. kanclerz Merkel na forum Bundestagu zaprezentowaa posom projekt planu pomocy dla Grecji i poinformowaa, e udzia Niemiec bdzie wynosi 22,4 mld euro w formie poyczek i gwarancji kredytowych. Jej zdaniem obietnica przyjcia przez rzd grecki radykalnego programu obnienia deficytu budetowego pozwoli na uruchomienie planu pomocy. Kanclerz cierpliwie tumaczya, e adna wana decyzja w Unii Europejskiej nie moe zosta podjta bez Niemiec ani przeciw Niemcom. Twierdzia, e nie mona byo udzieli Grecji pomocy finansowej wczeniej, poniewa mogo to przynie przeciwny efekt do zamierzonego. Wprowadzenie w ycie pakietu ratunkowego dla Grecji byo moliwe tylko wtedy, kiedy Grecja ujawnia, w jaki sposb zamierza zredukowa swj nadmierny deficyt budetowy i zaduenie wewntrzne. Ju po pierwszym czytaniu w Bundestagu przyjto projekt ustawy pozwalajcy rzdowi na uczestnictwo w planie ratunkowym.19 maja w przyspieszonym tempie wpyn do Bundestagu kolejny projekt o gwarancjach finansowych rzdu w ramach europejskiego mechanizmu
207
P . K a u f f m a n n, H.U n t e r w e d d e, Verlorene Konwergenz? Deutschland, Frankreich und die Euro-Krise, Aus Politik und Zeitgeschichte B 43/2010, s. 13-18.
83
Bogdan Koszel
finansowego, a ju 22 maja przyj go Bundesrat i podpis pod dokumentem, jednym z ostatnich na tym urzdzie, zoy prezydent RFN Horst Khler. Kilka dni wczeniej podobny projekt pojawi si we francuskim Zgromadzeniu Narodowym. Tutaj rwnie bez przeprowadzenia szerszej debaty posowie uchwalili pakiet pomocowy dla Grecji w wysokoci 18,6 mld euro208. W odpowiedzi na ostre kryteria udzielenia pomocy, mieszkacy Grecji rozpoczli akcj protestacyjn. Na ulicach Aten i wielu innych miast doszo do rozruchw, w wyniku ktrych mier poniosy trzy osoby. Rzd J. Papandreu nie ugi si pod daniami manifestantw i 6 maja po burzliwej debacie parlament grecki przyj ustawy oszczdnociowe. 10 maja Komisja Europejska, szefowie Europejskiego Banku Centralnego i przedstawiciele MFW (tzw. trojka) uzgodnili utworzenie specjalnego pakietu ratunkowego w wysokoci 750 mld euro na wypadek powtrzenia si podobnej sytuacji w innych sabszych ekonomicznie pastwach strefy euro. Dzie pniej ministrowie finansw (ECOFIN) na podstawie art. 122 Traktatu o funkcjonowaniu UE ustanowili europejski mechanizm stabilnoci finansowej (The European Financial Stability Mechanizm EFSM) oraz powoali instytucjonalny instrument pomocy dla pastw eurolandu o nazwie Europejski Instrument Stabilnoci Finansowej (The European Financial Stability Facility EFSF). Przewidywa on uruchomienie poyczek i linii kredytowych oraz upowania Komisj Europejsk do zacigania poyczek na rynkach kapitaowych lub od instytucji finansowych. Kierowany przez specjalist z Niemiec Klausa Reglinga mia by rozwizaniem tymczasowym i zastpionym w 2013 r. przez obliczony na lata specjalny mechanizm finansowy209. Po otrzymaniu zgody parlamentu niemieckiego, ruszya skoordynowana akcja pastw strefy euro i MFW, co zaowocowao uruchamianiem kolejnych transz pomocy finansowej dla Grecji ze wspomnianego olbrzymiego pakietu finansowego w wysokoci 110 mld euro. Pienidze w pierwszej kolejnoci przeznaczone byy na wsparcie bankw krajowych, ustabilizowanie budetu i powstrzymania zaamania gospodarczego. Nie ulegao wtpliwoci, e pomidzy Niemcami i Francj nadal istniay rozbienoci w kwestii dalszych dziaa UE dotyczcych gospodarki i sektora finansowego. N. Sarkozy susznie argumentowa, e unia walutowa i gospodarcza z EBC na czele to zdecydowanie za mao, gdy brakuje wsplnej polityki makroekonomicznej. Podtrzymywa swoj wczeniejsz ofert utworzenia rzdu gospodarczego (gouvernement conomique) pastw strefy euro o szerokich penomocnictwach. Kanclerz Merkel odrzucaa te propozycje, preferujc raczej gouvernance conomique, tj. cis koordynacj i wspprac wszystkich 27 unijnych krajw. Nie chciaa dzieli Unii Europejskiej na dwa
Merkel obiecuje pomoc dla Grecji i straszy, Gazeta Wyborcza z 20.05.2010. Por.: G. N o n n e nm a c h e r, Stunde der Wahrheit, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 6.05.2010; Merkel: Europa stoi na rozdrou. Sytuacja w Grecji przeraa, Gazeta Wyborcza z 5.05.2010; Niemcy pomog Grecji, ale..., ibidem z 27.04.2010. 209 Rozporzdzenie Rady ustanawiajce europejski mechanizm stabilizacji finansowej , 9606/10,http://register.consilium.europa.eu/pdf/pl/10/st09/st09606.pl10.pdf.
208
84
ugrupowania, obawiaa si, e rzd gospodarczy niekorzystnie wpynie na niemiecki model gospodarczy i naruszy niezaleno Europejskiego Banku Centralnego210. Szczyt Rady Europejskiej 17 czerwca 2010 r. by pewnym kompromisem pomidzy oczekiwaniami obu politykw. W konkluzjach oglnikowo potwierdzono nasz wspln determinacj, by zapewni stabilno budetow, m.in. przez przyspieszenie w uzasadnionych przypadkach realizacji planw konsolidacji budetowej, zobowizano si do zapewnienia stabilnoci finansowej eliminujc luki w przepisach i nadzorze rynkw finansowych, zarwno na szczeblu UE, jak i w ramach grupy G-20. Opowiedziano si za piln potrzeb wzmocnienia koordynacji naszych polityk gospodarczych. Przyjto take pierwsze regulacje dotyczce Paktu Stabilnoci i Wzrostu, nadzoru budetowego, jak rwnie szerszego nadzoru makroekonomicznego. Oglnie mwic, zoono obietnic wzmocnienia Paktu Stabilnoci i Wzrostu poprzez uwzgldnienie postulatu Komisji Europejskiej, by sankcje finansowe obejmoway pastwa naruszajce nie tylko 3% prg deficytu budetowego, ale rwnie przekraczajce 60% puap zaduenia publicznego. Przewidywano odpowiednie zmiany Traktatu Lizboskiego i odebranie prawa do gosowania w instytucjach unijnych pastwom, ktre amayby notorycznie rygory finansowe. Merkel zastrzega, e w wypadku przeforsowania koncepcji rzdu gospodarczego, powinien on obj wszystkie 27 pastw czonkowskich211. rodki prewencyjne majce uchroni UE przed kolejnymi wstrzsami podjte zostay na spotkaniu ministrw finansw 9-10 padziernika 2010 r. Na ewentualn akcj ratunkow miano wyasygnowa ogem 750 mld euro, z czego 440 mld wyoy miay pastwa strefy euro. 60 mld stawiaa do dyspozycji Komisja Europejska, a pozostae 250 mld euro na kredyty dla pastw zagroonych Midzynarodowy Fundusz Walutowy. Na krtko poprawio to sytuacj. Wzrosy notowania euro na giedach wiatowych, zmniejszyo si oprocentowanie obligacji emitowanych przez sabsze kraje poudnia UE212. Podczas francusko-niemieckich konsultacji w Deuaville w padzierniku 2010 r. ustalono, e docelowo obecny mechanizm kryzysowy ma by zastpiony nowym, znacznie surowszym i uzyska on zapis traktatowy. Kierujcy rozmowami ekspertw byskotliwy sekretarz generalny Paacu Elizejskiego Xavier Musca i doradca niemieckiej kanclerz do spraw europejskich Uwe Corsepius doszli do porozumienia w sprawie sankcji dla krajw UE, ktre nie speniaj fiskalnych kryteriw wymaganych przez Uni. W ramach porozumienia obie strony uzgodniy, e w ekstremalnych przypadkach niektre pastwa mog traci nawet prawo do gosowania w kluczowych dla UE sprawach. Idc na kompromis, kanclerz Merkel odstpia od wczeniej silnie bronionego postuC. G a m m e l i n, M. K l s g e n, Ein Brief, zwei Welten , Sddeutsche Zeitung z 10.06.2010. 211 Rada Europejska. 17 czerwca 2010 r. Konkluzje, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/ cmsdata /docs/pressdata/PL/ec/115354.pdf. 212 H. E n d e r l e i n, Die Krise im Euro-Raum: Auslser, Antworten, Ausblick, Aus Politik und Zeitgeschichte B 43/2010, s. 7-12.
210
85
Bogdan Koszel
latu, by kary dla niesubordynowanych czonkw strefy euro byy nakadane automatycznie, bez zgody Rady Unii Europejskiej. W zamian N. Sarkozy popar niemieckie dania w sprawie zmian traktatowych. Wsplnie odrzucono postulowan przez niektre pastwa UE emisj euroobligacji. Nowe regulacje miay wej w ycie do koca 2013 r.213 Jakkolwiek propozycja zmian Traktatu Lizboskiego zaskoczya pozostae pastwa unijne, Niemcy i Francja twardo forsoway przyjte ustalenia. Kanclerz miaa poparcie polskiego premiera Donalda Tuska, ktry 6 grudnia przebywa w Berlinie na polsko-niemieckich konsultacjach midzyrzdowych. Nieco wczeniej, w pocztkach grudnia w formie Non-Paper rzd niemiecki przedstawi propozycj funduszu stabilizacyjnego (European Stability and Growth Investment Fund), ktry chroni miaby w przyszoci zaduone kraje strefy euro214. Obradujcy w dniach 16-17 grudnia 2010 r. szczyt Rady Europejskiej w Brukseli zaaprobowa wczeniej ustalone francusko-niemieckie warunki. Pod presj Niemiec uzgodniono zmian Traktatu Lizboskiego i wprowadzenie zapisu, e pastwa czonkowskie strefy euro mog ustanowi mechanizm stabilizacyjny, jeeli bdzie to niezbdne dla stabilnoci strefy euro jako caoci. Udzielenie wszelkiej niezbdnej pomocy finansowej w ramach takiego mechanizmu bdzie podlegao rygorystycznym warunkom. Zmiana traktatu zdaniem kanclerz Merkel bya niezbdna. Obawiaa si ona, e udzielanie hojn rk przez RFN pomocy pastwom UE znajdujcym si w finansowych tarapatach zostanie zaskarone do Federalnego Trybunau Konstytucyjnego. Traktatowe umocowanie takiej moliwoci udzielania pomocy oddalao t niebezpieczn dla rzdu perspektyw215. Projektowana poprawka, ktr zatwierdzi grudniowy szczyt UE, miaa pozwoli pastwom strefy euro na powoanie 1 lipca 2013 r. staego mechanizmu zarzdzania kryzysowego dla tych pastw (ESM), ktry z kapitaem 700 mld euro zastpiby EFSF i byby oparty na wzajemnych kredytach oraz gwarancjach kredytowych dla krajw znajdujcych si w kopotach. Proponowana pomoc strefy euro przewidywaaby kontrolowane bankructwo, co oznaczaoby, e za ze dugi pastw strefy euro paciliby nie tylko ich podatnicy, ale te prywatni wierzyciele (gwnie banki) nierozwanie poyczajcy pienidze krajom o zych perspektywach finansowych. Udzia Niemiec ustalono na 27,1% (odpowiadao to 190 mld euro udziau kapitaowego i gwarancji), a Francji na 20,3% (142,7 mld euro).
213
P . E h r l i c h, J. Z e p e l i n, L. M e i e r, Als Merkel Stabilittspakt aufweichte, Financial Times Deutschland z 21.10.2010; C. G a m m e l i n, S. U l r i c h, Merkel gibt bei Stabilittspakt nach, Sddeutsche Zeitung z 19.10.2010; Szczyt francusko-niemiecki w Deauville, Gazeta Wyborcza z 18.10.2010; Merkel: potrzebne zmiany w traktatach UE, ibidem z 27.10.2010. 214 Germany proposes new euro-zone stability fund paper, 23.02.2011, http://af.reuters.com/ article / metals News/idAFLDE6BM05420101223; R. B e r s c h e n s, Berlin und Paris beraten ber Nachfolger fr Euro-Rettungsfonds, Handelsblatt z 27.12.2010. O wizycie Tuska: B.T. W i e l i s k i,Tusk pomaga Merkel, Gazeta Wyborcza z 7.12.2010. 215 N. B u s s e, Ein Brssel Gipfel fr die Karlsruher Richter, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 17.12.2010; Deutschland diktiert niemandem etwas, ibidem z 16.12.2010; Merkel Auflagen fr Pleitelnder durch, Die Welt z 17.12. 2010; Whrungskrise ist in Wahrheit eine Schuldenkrise, ibidem; Rada Europejska 16-17 grudnia 2010. Konkluzje. Zacznik nr I, http:// www. consilium.europa. eu/uedocs /cms_ data/docs/ pressdata/PL/ec/118607.pdf; Szczyt na wag euro, Gazeta Wyborcza z 17.12.2010.
86
W pocztkach 2011 r. zaobserwowa mona byo zmian strategii rzdu niemieckiego w kwestii walki z kryzysem finansowym na obszarze eurolandu. Kanclerz Merkel przyja francuski punkt widzenia, e utworzenie rzdu gospodarczego strefy euro jest koniecznoci, a posiedzenia antykryzysowe w pierwszej kolejnoci powinny odbywa si w gronie 17 pastw. Niewtpliwie wpyw miaa na to konieczno ratowania kolejnego pastwa Irlandii, gdzie doszo do zachwiania caego systemu bankowego, a wsparcie go ze strony rzdu zachwiao finansami pastwa. 21 listopada 2010 r. rzd irlandzki poprosi o pomoc i szybko j otrzyma w postaci 85 mld euro pakietu ratunkowego. Sytuacja powtrzya si w kilka miesicy pniej, gdy 16 maja 2011 r. Portugalia uzyskaa pomoc w wysokoci 78 mld euro216. 15 marca 2011 r. ministrowie finansw UE opowiedzieli si za planowan reform paktu stabilizacyjnego i ostrzejszymi sankcjami dla pastw naruszajcych deficyt budetowy. Pomimo e 26 kwietnia Grecja poinformowaa, e nie udao si jej obniy deficytu budetowego w zakadanej skali, 3 czerwca trojka pozytywnie odniosa si do oszczdnociowych przedsiwzi rzdu greckiego. Na nadzwyczajnym szczycie pastw UE 11-12 marca i nastpnie na kolejnym spotkaniu w Brukseli w dniach 2425 marca 2011 r. potwierdzono wol utworzenia ESM i sprecyzowano zasady niemieckiego w nim udziau. RFN miaa udzieli gwarancji kredytowych na sum 168,3 mld euro oraz wpaci 21,7 mld euro bezporednio z budetu federalnego. Kanclerz A. Merkel udao si zmieni wczeniejsze ustalenia, wedug ktrych Niemcy mieli przekaza poow pienidzy do 2013 r., ktry jest rokiem wyborczym w RFN. Wedug nowych ustale niemieckie wpaty zostan rozoone na pi rwnych transz wpacanych do 2017 r., co zmniejszy presj na niemiecki budet w roku wyborczym. Ponadto Niemcy dziki duemu udziaowi w kapitale ESM bd mieli w praktyce prawo weta wobec kadej decyzji ESM. Pozostae kraje zgodziy si take na niemieckie postulaty zakazu emisji wsplnych obligacji przez ESM oraz pocignicia do odpowiedzialnoci za ratowanie zaduonych pastw take prywatnych wierzycieli. Na kolejnym spotkaniu przywdcw UE w lutym 2011 r. przedstawiono opracowany wsplnie przez Niemcy i Francj tzw. pakt konkurencyjnoci. Rozszerza on zakres zarzdzania ekonomicznego. Zapowiada nadzorowanie sytuacji gospodarczej za pomoc wskanikw mierzcych stabilno finansw publicznych oraz konkurencyjno. W celu zapewnienia tej ostatniej wprowadzone miay by surowe zobowizania: przyjcie konstytucyjnego dopuszczalnego deficytu budetowego, zlikwidowanie indeksacji emerytur, pac i rent, dostosowanie, a w praktyce wyduenie wieku emerytalnego, ustalenie wsplnej podstawy podatku korporacyjnego, ustanowienie krajowych zasad zarzdzania kryzysowego w sektorze bankowym, wzajemnego uznawania dyplomw i kwalifikacji zawodowych217.
R. A l e x a n d e r, J. H i l d e b r a n d, Euro-Krise: Europa brennt und Deutsche sind an allen Fronten, Die Welt z 16.10.2010. 217 J. K r a k o w s k i, Kryzys finansowy..., s. 39.
216
87
Bogdan Koszel
Kanclerz Merkel jednoznacznie dawaa do zrozumienia, e akceptacja dla nowych rozwiza poszerzy moliwo dziaania obecnego mechanizmu finansowego i sprzyja bdzie ustanowieniu trwaego europejskiego mechanizmu stabilizacyjnego. Nie krya, e otrzymanie takiej zgody bdzie warunkiem przyczenia si RFN do rozszerzonej gwarancji pomocy w sytuacji zagroenia wypacalnoci pastw eurolandu. Propozycje nowych rozwiza wchodziy na obszar kompetencji zastrzeonych dla pastwa czonkowskiego UE, std te wzbudziy silny opr i kontestacj. Projekt zosta krytycznie oceniony przez przywdcw dwch najwikszych frakcji w Parlamencie Europejskim, gdy odbyo si to bez udziau Komisji Europejskiej i konsultacji z PE. Socjalici uwaali, e koszty uzdrowienia gospodarki europejskiej przerzucone zostan na barki zwykych ludzi, a winne zaistniaej sytuacji kierownictwa wielkich bankw i instytucji finansowych pozostan bezkarne. Przywdca frakcji liberaw i demokratw Guy Verhofstadt skierowa krytyczny list do J. M. Barroso, zarzucajc Paryowi i Berlinowi, e takimi metodami dziaania osabiaj spjno UE. Wezwa do opracowania przez Komisj Europejsk kompleksowej koncepcji europejskiego zarzdzania gospodarczego. Wsplnie z przewodniczcym frakcji socjalistw Martinem Schulzem i przewodniczcym Europejskiej Partii Ludowej Josephem Daulem opublikowa artyku na amach Financial Times Deutschland twierdzc, e Europie uda si wyj z kryzysu tylko wwczas, jeeli pastwa czonkowskie tworzy bd zgran druyn. Jednoznacznie autorzy artykuu wypowiedzieli si za koncepcj utworzenia rzdu gospodarczego strefy euro218. Niemcy i Francuzi domagali si, aby pakt konkurencyjnoci przyjty zosta przez przedstawicieli eurogrupy 11 marca, jeszcze przed planowanym posiedzeniem Rady Europejskiej. Polska i Szwecja wyraziy zastrzeenie z powodu zamiaru zwoywania dwch odrbnych posiedze. W tej sytuacji przewodniczcy Rady Europejskiej Herman van Rompuy i J. M. Barroso rozpoczli konsultacje nad now wersj paktu, moliw do przyjcia przez wszystkie pastwa strefy euro. Szczegy rozmw i osignite porozumienie ujawniono na szczycie eurogrupy 11 marca. Przyjto tam now nazw Pakt na rzecz euro. W ramach uzgodnionej wsplnej polityki zachowania konkurencyjnoci i stabilnoci finansowej pastwa eurogrupy otrzymay moliwo samodzielnego decydowania i ksztatowania tych polityk. Zaaprobowano podwyszenie efektywnych rodkw EFSF do przewidzianej wysokoci 440 mld euro oraz ustanowienie staego europejskiego mechanizmu stabilnoci finansowej dysponujcego kwot 500 mld euro. Obniono oprocentowanie poyczek udzielanych Grecji do poziomu 4,2%, z okresem wyduonej spaty do 7,5 roku219. Tak wic Republice Federalnej udao si przeforsowa zwikszenie koordynacji gospodarczej w strefie euro w ramach Paktu na rzecz euro i takie
G. V e r h o f s t a d t, M. S c h u l z, J. D a u l, Sprecht man gut ber Europa! Financial Times Deutschland z 23.06.2011. 219 C. G a m m e l i n, Der Pakt fr den Euro, Sddeutsche Zeitung z 11.03.2011. Por. EU vereinbart Pakt fr Euro auf kleinster Linie, Die Welt z 12.03.2011.
218
88
rozwizanie przyja Rada Europejska na posiedzeniu 24-25 marca 2011 r. Wyrazia te zgod na jego poszerzon formu Pakt euro plus, poniewa do porozumienia zdecydoway si przyczy inne kraje spoza strefy euro Polska, Dania, Litwa, otwa, Bugaria i Rumunia. W ramach Paktu euro plus kraje w nim uczestniczce zgodziy si na redukcj dugw publicznych poniej 60% PKB, a take uatwienie nakadania sankcji na nadmiernie zaduone kraje. Pastwo bdzie mogo unikn kary jedynie wtedy, gdy zgodzi si na to 2/3 krajw. Wstpnie ustalono cztery obszary wsppracy: konkurencyjno (uatwienia w prowadzeniu biznesu, inwestycje w badania i rozwj, a take powizanie wzrostu pac ze wzrostem produktywnoci), wzrost zatrudnienia (reforma rynku pracy, zmniejszenie bezrobocia, zmniejszenie opodatkowania pracy), finanse publiczne (ustawowe progi dla zaduenia, reforma systemu emerytalnego i ograniczenie wczeniejszego przechodzenia na emerytur) i koordynacja podatkowa (propozycja wsplnej bazy podatkowej dla przedsibiorstw)220. W kwietniu 2011 r. rzd grecki pod presj Komisji Europejskiej ogosi przyjcie ostrego planu oszczdnoci w wydatkach pastwa. Nadal utrzymywa si wysoki deficyt budetowy (10,5% PKB), agencja ratingowa Standard & Poors obniya o trzy stopnie poziom wiarygodnoci Grecji. Posiadane zasoby finansowe wystarczy miay do poowy lipca. W obliczu grocego krachu doszo do masowych wystpie na ulicach greckich miast przeciwko drastycznym oszczdnociom rzdu. Premier J. Papandreu zaproponowa rekonstrukcj gabinetu i zwrci si o wotum zaufania do parlamentu. Nie spowodowao to opadnicia fali zamieszek, strajkw i demonstracji, w duym stopniu skierowanych przeciwko Niemcom winnym rzekomo greckich trudnoci221. 10 czerwca 2011 r. niemiecki Bundestag uchwali nowy pakiet pomocowy dla Grecji obwarowany jednake twardymi warunkami. Ateny miay dokona gbokiej prywatyzacji majtku pastwowego i utrzyma oszczdnociowy kurs w polityce finansowej. Minister finansw W . Schuble domaga si udziau w akcji ratunkowej prywatnych wierzycieli, przede wszystkim bankw komercyjnych, ktre hojn rk udzielay Grecji poyczek i kupoway greckie obligacje, orientujc si w opakanym stanie finansw tego pastwa222. Wedug wylicze Banku Rozrachunkw Midzynarodowych (BIS) w rkach europejskich bankw znajdoway si greckie obligacje o wartoci 52,3 mld USD .
Wicej szczegw zob.: Rada Europejska 24-25 marca 2011 roku. Konkluzje, http://www. consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/PL/ec/120311.pdf; Pakt fr den Euro, Die Bundesregierung, http://www.bundesregierung.de/nn_987416/ Content/ DE / Artikel /2011/ 03/2011-03-25-pakt-fuer-den-euro.html; A. S o j e w s k a, Rusza pakt na rzecz euro, Rzeczpospolita z 23 03.2011; Z. P a r a f i a n o w i c z, Pakt dla euro czy dla podziau UE, Gazeta Prawna z 24.03.2011. 221 Proteste in Athen: Die Griechen haben einen Sndenbock Deutschland, Die Welt z 20.06.2011; J. D a m s, A. R e x e r, Griechenland-Krise: Europas Hin und Her bringt den Euro unter Druck, ibidem; Wut ber Sparkurs: Griechen zeigen ihren Hass auf Deutschland, ibidem z 6.06.2011; M. M o r i s s e-S c h i l b a c h, Ach Deutschland!: Greece, the Euro crisis, and the costs and benefits of being a benign hegemon, Internationale Politik und Gesellschaft 2011, nr 1, s. 26-41. 222 J. H i l d e b r a n d, Merkel und Schuble werben fr weiteres Hilfspaket, Die Welt z 8.06.2011.
220
89
Bogdan Koszel
Z tego 43% tej kwoty przypadao na niemieckie instytucje finansowe, a kolejne 27% na francuskie. Biorc pod uwag take dugi tamtejszego sektora prywatnego, to wanie francuskie banki byy najwikszym wierzycielem Grecji. Pod koniec 2010 r. pastwo to byo winne zagranicy prawie 150 mld USD. Zobowizania wobec francuskich bankw wynosiy 56,7 mld USD, a wobec niemieckich 34 mld USD223. Najnowsze wydarzenia w Grecji doprowadziy 17 czerwca do nieplanowanego spotkania kanclerz Merkel z prezydentem Sarkozym w Berlinie. Obaj politycy uzgodnili konieczno dobrowolnego wsparcia finansowego Grecji ze strony sektora prywatnego. Uznali za konieczne przygotowanie dla Grecji drugiego pakietu pomocowego z czynnym udziaem Europejskiego Banku Centralnego. Warunkiem udzielenia pomocy miaa by kontynuacja przez rzd grecki reform oszczdnociowych i porozumienie si w tej sprawie waniejszych si politycznych w tym kraju, a zwaszcza konserwatywnej opozycji z socjalistami224. W zaistniaej sytuacji grocej niewypacalnoci Aten, szczyt Unii Europejskiej w Brukseli 23-24 czerwca przyj nowe zobowizania wobec tego pastwa, tym bardziej e premier J. Papandreu uzyska w parlamencie wotum zaufania i przyrzek kontynuacj surowych reform oszczdnociowych. Uzgodniono, e dodatkowe rodki dla Grecji bd finansowane ze rde publicznych, jak i prywatnych. Oznaczao to nowy pakiet finansowy pastw strefy euro i MFW w wysokoci 109 mld euro. Po raz pierwszy uczestniczy w nim miay banki komercyjne, fundusze emerytalne i instytucje ubezpieczeniowe na sum 37 mld euro. Rada zaapelowaa do Grecji o jedno narodow i poparcie wszystkich si politycznych w celu zapewnienia rygorystycznej i sprawnej realizacji reform225. Przyjcie przez parlament grecki 29 czerwca reform oszczdnociowych spowodowao, e 2 lipca ministrowie finansw strefy euro uruchomili transfer do Grecji 12 mld euro pochodzcych jeszcze z pierwszego pakietu pomocowego na zaatanie najpilniejszych potrzeb Europejczycy sami zafundowali sobie tak dramaturgi pisa Christoph B. Schiltz, znany komentator dziennika Die Welt. Nie mieli przy tym wyboru. Jeeli Grecja w lipcu nie ma splajtowa, musz paci, obojtnie czy bdzie si oszczdza, czy te nie. Gotwka za oszczdzanie. Pikne motto, ale to nie jest aden rodek nacisku226. W przeddzie szczytu brukselskiego w stolicy Niemiec doszo do siedmiogodzinnych trudnych niemiecko-francuskich rozmw, ktre miay przygotowa scenariusz na obrady Rady Europejskiej. Rezultaty brukselskiego
Politycy chc, aby banki doczyy do pomocy dla Grecji, Gazeta Wyborcza z 30.06.2011. Griechenland-Hilfe: Merkel und Sarkozy wollen Privatsektor beteiligen , Die Welt z 17.06.2011. 225 Rada Europejska 23-24 czerwca 2011 roku. Konkluzje, http://www.consilium.europa.eu/ uedocs/ cms_data/docs/pressdata/PL/ec/123087.pdf; Euro-Gipfel: Die wichtigsten Fakten zum Griechenland-Paket, Der Spiegel z 23.06.2011; C h. B. S c h i l t z, UE-Gipfel:Viele Regierungschefs sind von Griechenland genervt, Die Welt z 23.06.2011. 226 C h. B. S c h l i t z, UE-Gipfel: Viele Regierungschefs ...
223 224
90
szczytu z 21 lipca uznane zostay za poowiczne. Kanclerz Merkel moga zaliczy do swoich sukcesw nakonienie prywatnych wierzycieli do udziau w pomocy dla Grecji, o co miesicami zabiegaa. Grecja otrzyma miaa nowy zastrzyk pienidzy z EFSF w postaci niskooprocentowanego kredytu (3,5%), a okres spaty wyduono z 7,5 do 15 lat. Poszerzone zostay moliwoci dziaania antykryzysowego w ramach EFSF. Europejski Instrument Stabilizacji Finansowej mg w przyszoci kupowa wieo emitowane obligacje pastw czonkowskich strefy euro, jak te dokonywa ich zakupu na rynku wtrnym (w wyjtkowych przypadkach w obrocie giedowym). Pojawi si miaa moliwo uruchomienia prewencyjnych linii kredytowych, ktre nie musiay by wykorzystane, ale mogy suy do uspokojenia rynkw kapitaowych227. Deniom do bliszej integracji ekonomicznej w strefie euro wychodzia naprzeciw kolejna propozycja kanclerz Merkel i prezydenta Sarkozyego ogoszona 16 sierpnia po rozmowach w Paacu Elizejskim. Wracajc do starych projektw obaj politycy zaproponowali utworzenie rzdu ekonomicznego strefy euro, ktry miaby zbiera si dwa razy w roku. Na jego czele stan mia H. van Rompuy. Zamierzano wprowadzi dodatkowo w konstytucjach pastw eurolandu progi zaduania si, a take podatek od transakcji finansowych. Zgoszono postulat, aby od pocztku 2013 r. obowizywaa wsplna podstawa obliczania podatku CIT, co obniy konkurencyjno przedsibiorstw z krajw, ktre maj niskie stawki tego podatku. Dajc dobry przykad, Merkel i Sarkozy ogosili, e w pierwszej kolejnoci nastpi harmonizacja tego podatku w RFN i Francji228. Postulaty przedstawione na szczycie spotkay si w Niemczech z krytyk partii opozycyjnych (SPD, Partii Zielonych i Partii Lewicy). Opozycja ocenia krytycznie postanowienia szczytu jako deklaracje i dziaania pozorowane, ktre zamiast stabilizowa stref euro, zaostrzaj jej kryzys. Partie domagay si konkretnych rozwiza, m.in. wprowadzenia euroobligacji jako metody stanowicej mniejsze zo dla Niemiec ni kolejne pakiety ratunkowe dla bankrutujcych krajw. A. Merkel zostaa skrytykowana te za to, e ze wzgldu na koalicyjn FDP, stanowczo sprzeciwiajc si wprowadzeniu euroobligacji, pomina ten temat w oficjalnym programie spotkania z prezydentem Sarkozym. Zastrzeenia do polityki rzdu w sprawie dziaa majcych uratowa euro zgosi publicznie
227
Umschuldungsplne: Gewinner und Verlierer der Griechenland-Einigung, Financial Times Deutschland z 22.07.2011; Gipfeltreffen der Eurolnder: Banken wollen sich an Griechenland-Hilfe beteiligen, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 21.07.2011 Euro-Krise: EU-Sondergipfel soll Flchenbrand verhindern, Die Welt z 16.07.2011; EU-Sondergipfel: Die gegenstzlichen Ziele im Kampf um den Euro, ibidem z 21.07.2011; Bankructwo Grecji: grecki poar zduszony, ale jeszcze nie ugaszony, Gazeta Wyborcza z 21.07.2011. Rozmowy w Berlinie zob.: Griechenland-Rettung: Merkel und Sarkozy einigen sich , Die Zeit z 21.07.2011; T. V i t z t h u m u n d, M. K a m a n n, Krise in Griechenland: Merkel-Sarkozy-Treffen offenbart Ratlosigkeit der EU, Die Welt z 20.07.2011; Sarkozy: niemiecki egoizm przestpczy, Rzeczpospolita z 20.07.2011. 228 C h. R o c h e, C h. v o n B o e t t i c h e r, Krise: Europa sollte Deutschland einen hohen Preis wert sein, Die Welt z 16.08.2011; S. L e h n a r t z, Drei-Punkte-Plan soll Europas Whrung retten, ibidem; Sarkozy et Merkel favorables des sanctions contre les mauvais lves de la zone euro, Le Monde z 17.08. 2011; Sarkozy et Merkel cherchent le remde pour rassurer les marchs, ibidem z 16.08.2011; Der Gipfel der Erwartungen, Handelsblatt z 16.08.2011.
91
Bogdan Koszel
prezydent Christian Wulff. Wielu deputowanych CDU proponowao, aby Grecja wystpia ze strefy euro i ogosia bankructwo. Ambitna i niesubordynowana minister pracy w rzdzie CDU/CSU-FDP Ursula von der Leyen domagaa si, by dalsze wsparcie dla Grecji odbyo si pod warunkiem, e Ateny dadz pod zastaw swoje rezerwy zota229. Atakowanej nawet we wasnym obozie kanclerz Merkel udao si na posiedzeniu gabinetu 31 sierpnia doprowadzi do zaakceptowania przez rzd nowych ustale przyjtych w sprawie udziau Niemiec w poszerzeniu mechanizmu EFSF, ale ostateczn decyzj w tej kwestii musieli podj posowie. Kanclerz moga te odetchn, gdy na pocztku wrzenia wydane zostao orzeczenie Federalnego Trybunau Konstytucyjnego. W przyspieszonym trybie grupa tzw. eurorebeliantw ze znanym z wczeniejszych podobnych wystpie bawarskim politykiem Peterem Gauweilerem na czele, wspieranym przez profesora prawa i konstytucjonalist z Norymbergi Karla Albrechta Schachtschneidera, ekonomist z T ybingi Joachima Starbattyego, byego hamburskiego senatora Wilhelma Nllinga, 82-letniego ekonomist Wilhelma Hankela oraz byego szefa koncernu Thyssena Dietera Spethmanna, zoya skarg konstytucyjn, e ich zdaniem decyzja rzdu o udziale w EFSF doprowadzi do powikszenia i tak ju rekordowego zaduenia Niemiec oraz rozkrci inflacj. Skarga zostaa odrzucona, ale Trybuna z Karlsruhe uzna, e w przyszoci rzd, zanim poyczy innemu krajowi pienidze, musi uzyska zgod komisji budetowej parlamentu230. Pomimo e 4 wrzenia CDU poniosa kolejn dotkliw porak w wyborach krajowych do landtagu w Meklemburgii-Pomorzu Przednim, w trzy dni pniej w Bundestagu kanclerz Merkel przestrzega deputowanych, e jeli upadnie euro, upadnie Europa. Podkrelia, i euro nie moe upa, nie moe i nie upadnie, o ile pjdziemy dug i trudn drog. Ale jest to droga waciwa. I przekonywaa, e opanowanie tego kryzysu to zadanie dla obecnego pokolenia. Werbowaa zwolennikw mwic, e przyszo Niemiec jest nierozerwalnie zwizana z przyszoci Europy, a Europa oznacza wiele, znacznie wicej ni wsplna waluta. Zapowiedziaa oszczdnoci i atakowaa przy tym poprzedni rzd SPD i Zielonych, ktry nie potrafi zreformowa finansw publicznych i wbrew zdaniu ekspertw zgodzi si, by Grecja wesza do strefy euro. W odpowiedzi socjaldemokraci zarzucili jej, e prowadzi chaotyczn polityk zagraniczn i zwlekaa z przyzwoleniem na udzielenie pomocy Grecji, bo nie chciaa drani wyborcw przed wanymi wyborami do parlamentw krajowych231.
P . J e n d r o s z c z y k, Wszyscy przeciwko Merkel, Rzeczpospolita z 25-08-2011. Beschwerde zurckgewiesen: Bundesverfassungsgericht billigt EU-Rettungsschirm, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 7.09.2011; Euro-Urteil in Karlsruhe: Welche Folgen hat der Richterspruch? Der Tagesspiegel z 7.09.2011; Euro-Urteil: Richter retten Euro-Retter, Financial Times Deutschland z 7.09.2011; Federalny Trybuna Konstytucyjny Niemiec legalizuje bailout, Gazeta Prawna z 8.09.2011. Por. P . G i l l i e s, Verfassungsklage: In Karlsruhe steht die Euro-Rettung vor Gericht, Die Welt z 4.07.2011. 231 Generaldebatte im Bundestag: Scheitert der Euro, scheitert Europa, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 7.09.2011; R. A l e x a n d e r, Auftritt im Bundestag: Merkels Kampfrede trifft den Nerv ihrer Fraktion, Die Welt z 7.09.2011; W . K u m m, Merkel verteidigt die Euro-Rettung, Die Zeit z 7.09.2011.
229 230
92
Przed wanym dla gabinetu Merkel gosowaniem w Bundestagu w kocu wrzenia 2011 r. Niemcy wzmogli naciski na Grecj, aby ta kontynuowaa zdecydowanie dzieo naprawy finansw pastwa, gdy od tego zalee bdzie dopyw pienidzy do jej gospodarki w postaci kolejnej transzy z EFSF. Jednoczenie dziaajc w napiciu i atmosferze pewnej nerwowoci, kanclerz Merkel zmuszona bya do pacyfikacji opornych politykw i posw we wasnych szeregach partii Unii i koalicyjnej FDP, ktrej przywdca i zarazem wicekanclerz, minister gospodarki i technologii Philipp Rsler otwarcie mwi o koniecznoci dopuszczenia do bankructwa Grecji. Nigdy dotd si nie zdarzyo pisa komentator konserwatywnej Frankfurter Allgemeine Zeitung Gnter Bannas by wicekanclerz i szef koalicyjnej partii zosta tak zajany przez gremium przywdcze CDU 232. 16 wrzenia na nieformalnym spotkaniu ministrw finansw UE we Wrocawiu zdecydowano, e decyzja o wypacie kolejnej transzy pomocy dla Aten w wysokoci 8 mld euro zapadnie dopiero w padzierniku 2011 r., a nie we wrzeniu, jak wczeniej planowano. Minister Schuble prbowa przeci spekulacje o napiciach w onie koalicji i zapewnia, e niemiecki rzd jest zgodny w sprawie dziaa sucych ratowaniu Grecji i stabilizacji euro i w tej kwestii mwi jednym gosem233. Sukcesem polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej i wrocawskiego spotkania byo uchwalenie tzw. szeciopaku ustawodawczego pozwalajcego na skuteczniejsze dyscyplinowanie krajw UE, ktre psuj swj budet przekraczaj prg 3% deficytu oraz 60% dugu publicznego. Szczeglnie wane byo wzmocnienie kryterium dugu, dotychczas odgrywajcego duo mniejsz rol ni kryterium deficytu, w czci korygujc Pakt Stabilnoci i Wzrostu, oraz rozszerzenie moliwoci stosowania sankcji wobec pastw strefy euro za nieprzestrzeganie regu i zasad polityki budetowej. Proces nakadania sankcji miaby by atwiejszy i skuteczniejszy, a rola Komisji Europejskiej w ramach nadzoru wzmocniona. Co roku miaaby ona sprawdza, czy w pastwach czonkowskich pojawiaj si sygnay wiadczce o narastaniu nierwnowagi, a na kraje, ktre nie przestrzegayby zasad, automatycznie byyby nakadane wspomniane sankcje234. Pomimo otwartego buntu w CDU i CSU kanclerz miaa wiadomo, e granice lojalnoci koalicyjnej nie zostan przekroczone, gdy alternatyw byby upadek jej rzdu i przedterminowe wybory. Wiedziaa te, e w tej kwestii liczy moe na opozycyjn proeuropejsk SPD, wspierajc plany ratowania
G. B a n n a s, Die Kanzlerin und der Sndenbock, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 15.09.2011; Philipp Rsler: Vizekanzler bringt Staatspleite Griechenlands ins Spiel, Die Welt z 11.09.2011; Griechenland-Debatte: FDP rebelliert gegen Merkels Schweigegelbde, ibidem z 14.09.2011; por. Debatte ber Euro-Rettungsschirm: Berlin erhht Druck auf Griechenland, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 8.09.2011. 233 Europas Finanzminister: Griechenland-Hilfe verzgert sich Europas Schuldenkrise, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 17.09.2011; EU-Finanzminstertreffen: Griechenland-Rettung verzgert sich, Financial Times Deutschland z 17.09.2011. 234 28 wrzenia 2011 r. projekt szeciopaku zoonego z dwch nowych dyrektyw, dwch projektw nowych rozporzdze i dwch nowelizacji przyj Parlament Europejski. Zob. Parlament Europejski przyj tzw. szeciopak, Gazeta Wyborcza z 28.09.2011.
232
93
Bogdan Koszel
Grecji z zapaci finansowej. W tej sytuacji wyniki gosowania w Bundestagu 29 wrzenia 2011 r. byy przesdzone. Projekt poszerzenia i zwikszenia kompetencji EFSF zosta poparty w Bundestagu przez zdecydowan wikszo posw. Za gosowao 523 czonkw Bundestagu, przeciw byo 85. Trzech posw wstrzymao si od gosu. W padzierniku 2011 r. Francja i Niemcy wsplnie z du determinacj zabiegay o wczenie prywatnych bankw i instytucji finansowych do programu ratowania zagroonych krajw w ramach EFSF. Po otrzymaniu zgody i mandatu Bundestagu kanclerz Merkel przy wsparciu N. Sarkozyego i H. van Rompuya oraz nowej szefowej MFW Christine Lagarde na szczycie pastw eurolandu 27 padziernika udao si skoni bankowych wierzycieli Grecji do dobrowolnej zgody na spisanie na straty 50% greckich obligacji. Nie obyo si bez pewnego szantau. Unijni przywdcy dali do zrozumienia, e jeeli nie bdzie 50% redukcji, to przyzwol na niekontrolowane bankructwo Grecji, co bdzie oznaczao straty 100%. Francuski minister gospodarki, finansw i przemysu Franois Baroin i prezydent N. Sarkozy uznali to za duy sukces, poniewa przekadao si to na 100 mld euro, co zapobiego natychmiastowemu werdyktowi agencji ratingowych o bankructwie Grecji. Ponadto przywdcy eurolandu zgodzili si, by wzmocni fundusz ratunkowy EFSF. Mia on wzi na siebie cz ryzyka inwestorw kupujcych obligacje zagroonych krajw euro i przycign nowe kapitay, przede wszystkim z Chin235. Koncepcji finansowego wzmocnienia EFSF w ujciu politykw niemieckich towarzyszy miay dziaania dyscyplinujce te pastwa czonkowskie strefy euro, ktre ocigay si z wprowadzaniem drastycznych reform oszczdnociowych. W przemwieniu w Bundestagu poprzedzajcym szczyt eurogrupy kanclerz nie krya, e pragnaby podda Ateny staej kontroli ekspertw UE i MFW, a kultur stabilnoci zapisa w zreformowanych traktatach UE. Zasygnalizowaa te, e gdyby si to nie udao, to zainteresowane pastwa strefy euro podpisz pomidzy sob odpowiednie wice umowy236. Do koncepcji tej wydawa si przekonany prezydent Sarkozy, ktry tu po szczycie w wywiadzie telewizyjnym chwali oszczdnociow i zdyscyplinowan polityk gospodarcz rzdu Merkel i Schrdera i odpiera zarzuty mediw francuskich, e zanadto ulega niemieckim wpywom237. Szczyt G-20 w Cannes w dniach 2-3 listopada 2011 r. doda nowych impulsw do walki z kryzysem. UE zaapelowaa do wiatowych potg gospodarczych o opracowanie planu, ktry przywrciby wzrost gospodarczy w skali wiatowej, pozwoli zreformowa rynki finansowe i pobudzi handel
Pour la droite, laccord de Bruxelles a sauv leuro, Le Figaro z 27.10.2011; G. B o h s e m, Befreiungsschlag in der Euro-Krise, Sddeutsche Zeitung z 27.102011; Deutsche Finanzhilfen: Der Preis der Euro-Rettung, Der Spiegel z 27.10.2011; Sommet europen: les principales dcisions, Libration z 27.10.2011;C h. J a i g u, Le rendez-vous europen de Sarkozy avant 2012, Le Figaro z 25.10 2011. 236 Bundestag und Krisengipfel: Merkels Grokampftag fr die Euro-Rettung, Die Welt z 26.10.2011. 237 S. L e h n a r t z, Sarkozy will Frankreich ein bisschen deutscher machen, Die Welt z 28.10.2011.
235
94
midzynarodowy. Podpisano umow, ktra nakada na pastwa czonkowskie obowizek wsppracy w walce z uchylaniem si od podatkw od transakcji midzynarodowych, oraz podkrelono determinacj w zwalczaniu tzw. rajw podatkowych. Jednake obrady przebiegay pod wraeniem informacji rzdu greckiego, ktry zamierza rozpisa referendum w sprawie przyjcia drastycznych rodkw oszczdnociowych zwizanych z uruchomieniem drugiego pakietu ratunkowego dla tego pastwa. Niemcy i Francja byy zdania, e bardziej adekwatne byoby pytanie, czy Grecja zamierza pozosta w strefie euro. Oznaczao to jak skomentowaa Frankfurter Allgemeine Zeitung przystawienie Papandreu przez Merkel i Sarkozyego pistoletu do piersi. Nic wic dziwnego, e w wyniku masowego ataku mediw obu pastw, Grecy do szybko zrezygnowali z tego pomysu. We Francji i Niemczech nie brakowao jednak opinii, e pozbawia si Grekw wyraenia swojej woli w demokratycznym akcie wyborczym238. Od poowy listopada rozpoczy si przygotowania do unijnego grudniowego szczytu Rady Europejskiej, ktry mia przesdzi o wyborze metod dalszej walki z kryzysem finansowym strefy euro. Kanclerz Merkel nadal preferowaa powstrzymanie wewntrznego zaduania si pastw, utrzymanie dyscypliny budetowej i kontrol wydatkw publicznych. Otrzymaa silne wsparcie CDU. Na zjedzie w Lipsku 15 listopada partia popara lini polityczn pani kanclerz, lecz w specjalnej rezolucji w przeciwiestwie do CSU wykluczya moliwo usunicia jakiegokolwiek wysoko zaduonego pastwa z unii walutowej. Znany z niekonwencjonalnych zachowa przewodniczcy frakcji CDU/CSU w Bundestagu Volker Kauder, chwalc tward postaw kanclerz Merkel i niemiecki model gospodarki, wyrazi nadziej, e przynajmniej raz bdzie si w Europie mwi po niemiecku239. 24 listopada na spotkaniu Merkel-Sarkozy w Strasburgu okazao si, e w szybko zmieniajcych si uwarunkowaniach obaj przywdcy nie maj zbyt wielkiej moliwoci manewru i skazani s na cis wspprac i kompromisy. Pozycj Merkel osabiay informacje, ktre napyny z Berlina, e dzie wczeniej, po raz pierwszy od dziesicioleci, Berlin nie by w stanie znale nabywcw na cao (6 mld euro) emisji swoich obligacji, co wiadczyo, e rynki finansowe maj coraz wiksze wtpliwoci, czy obrana przez kanclerz strategia jest dobra ju nie tylko dla strefy euro, lecz i dla samych Niemiec240. Ostatecznie doszo do porozumienia w sprawie zmian traktatu UE, ktre miay na celu zmuszenie pastw strefy euro do dyscypliny
H. S t e l t z n e r, Griff nach unserem Gold, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 5.11.2011; D. E c k e r t, H. Z s c h p i t z, Papandreou riskiert eine globale Finanzschmel, Die Welt z 3.11.2011; Griechenland-Hilfe: Schuble zollt Griechen fr Referendum Respekt, ibidem; Krise in Griechenland: Rsler droht Athen mit Rauswurf aus der Euro-Zone, ibidem; T. B i el e c k i, Na czym stoi Europa, Gazeta Wyborcza z 2.11.2011. 239 Kauder-Rede: Auf einmal wird in Europa Deutsch gesprochen, Die Welt z 15.11.2011. 240 H. K o z i e , Kryzys puka do bram Berlina, Rzeczpospolita z 23.11.2011; J. B i e l e c k i, Niemiec wobec kryzysu euro, Biuletyn Niemiecki nr 21 z 30.11.2011, csm.org.pl/pl/nocache. html?cid=2507 &did = 2393&sechash.
238
95
Bogdan Koszel
budetowej. Inicjatyw t popar rwnie obecny w stolicy Alzacji premier Woch Mario Monti. Prezydent Francji, ktry chcia przekona Merkel do zdecydowanych i szybkich dziaa, nawet za cen utraty w przyszoci tak cennej dla Francji suwerennoci budetowej, musia skapitulowa w kwestii skonienia EBC do elastycznego dziaania i zakupu obligacji zaduonych krajw. Niemcy odrzucili take drugi z kosztownych dla nich postulatw emisj euroobligacji, argumentujc, e dla tej operacji nie zostay nawet spenione warunki przedwstpne. Komentujc to spotkanie, dziennik Die Welt pisa, e jeli wsplna waluta ma nadal istnie a szanse na to s nieze Europa musi sta si niemiecka. Wicej kontroli, wicej dyscypliny i ostrzejsze sankcje. Kanclerz Merkel chce uspokoi rynki i budowa now stabiln Europ241. elazny opr i prby forsowania wasnych koncepcji przez niemieck kanclerz zostay publicznie skrytykowane we Francji, do tej pory solidarnie wspierajcej Niemcy w walce z kryzysem. W zaistniaej sytuacji due wparcie kanclerz Merkel otrzymaa ze strony polskiego ministra spraw zagranicznych Radosawa Sikorskiego. 28 listopada w przemwieniu uzgodnionym wczeniej ze stron niemieck i wygoszonym w siedzibie Niemieckiegio Towarzystwa Polityki Zagranicznej w Berlinie zaapelowa on o now solidarno europejsk i odwag w podejmowaniu trudnych decyzji, ktre mog zaowocowa pen integracj europejsk (federacj). Domaga si od Niemiec, by dla dobra waszego i naszego pomogli strefie euro przetrwa i prosperowa, gdy nikt inny nie jest w stanie tego zrobi. Zachcajc je do dziaania, minister stwierdzi, e zaczyna mniej obawia si niemieckiej potgi ni niemieckiej bezczynnoci(). Nie moecie sobie pozwoli na porak przywdztwa. Nie moecie dominowa, lecz macie przewodzi reformom 242. Tak potrzebne kanclerz poparcie polskiego polityka, de facto opowiadajcego si za niemieck koncepcj ratowania strefy euro, miao swoj cen, ktr Niemcy gotowi byli zapaci. Wbrew intencjom Francji utworzenia homogenicznej eurogrupy kierujcej si wasnymi reguami i zasadami, co jednoznacznie oznaczao budow Europy dwch prdkoci, Polska miaa by wczona do procesu decyzyjnego w sprawie przyszoci unii walutowej i tym samym integracji europejskiej. W wystpieniu 2 grudnia w Bundestagu kanclerz z naciskiem podkrelia, e strefa euro ma by otwarta dla wszystCh. B. S c h i l t z, Jetzt regiert Angela Merkels harte Hand in Europa, Die Welt z 28.11.2011. O spotkaniu zob.: Nicolas Sarkozy et Angela Merkel Strasbourg, Le Monde z 24.11.2011; Dreiertreffen in Straburg: Gemeinsam gegen Eurobonds, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 24.11.2011; Regierungstreffen in Straburg: Fiskalunion Europa, Der Tagesspiegel z 1.12. 2011; J. E i g e n d o r f, Euro-Bonds? Bleiben Sie stur, Frau Bundeskanzlerin! Die Welt z 25.11.2011. 242 Polska a przyszo Unii Europejskiej. Radosaw Sikorski, Minister Spraw Zagranicznych RP, Berlin, 28 listopada 2011 r., http://www.msz.gov.pl/files/docs/komunikaty/20111128BERLIN/ radoslaw _sikorski _polska_a_przyszlosc_ue.pdf; Europakrise: Ich frchte die deutsche Unttigkeit, Die Zeit z 30.11.2011; T. B i e l e c k i, Europa mwi Sikorskim, Gazeta Wyborcza z 30.11.2011; Vorschlge des polnischen Auenministers. Merkel sieht Schwung fr EU-Vertragsreform, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 29.11.2011.
241
96
kich, ktrzy chc z ni wspdziaa. Pochwalia Warszaw, e wprawdzie nie wprowadzia jeszcze euro, pragnie jednake przyj mocniejsze zobowizania i pj drog unii stabilnoci243. Jeeli Francja i Niemcy byy zgodne co do oglnych linii postpowania w sytuacji kryzysu strefy euro, to do koca broniy swoich pozycji w kwestiach szczegowych, a na spotkaniu swoich zwolennikw w Tulonie 1 listopada prezydent Francji mwi do piciotysicznego audytorium, e jest za niezalenoci EBC i penieniem przez niego wycznych traktatowych funkcji (utrzymanie stabilnoci cen w UE), lecz w razie zagroenia powinien on dziaa dla Europy. W jego opinii integracja europejska musi by pogbiana na drodze wsppracy midzyrzdowej, a ostatni instytucj w nakadaniu sankcji na niesubordynowane kraje euro powinna by rada premierw bd prezydentw strefy euro, a nie Trybuna Sprawiedliwoci UE (TSUE), czego domagali si Niemcy. Z drugiej strony prezydent uspokaja, e umocnienie roli instytucji unijnych i ich mocniejszy nadzr nad finansami pastw czonkowskich nie zagraa suwerennoci Francji 244. Podczas wspomnianego wystpienia w Bundestagu na pocztku grudnia A. Merkel odpieraa zarzuty mediw francuskich o ch zdominowania Unii Europejskiej, dosadnie nazywajc to bzdur i absurdem. Zadeklarowaa, e pragnie dziaa w duchu dawnych kanclerzy Konrada Adenauera i Helmuta Kohla i wprowadzi w UE tylko kultur stabilnoci i wzrostu. Nie wchodzc w szczegy przypomniaa, e Pary i Berlin wsplnie forsuj zmian traktatw europejskich i wprowadzenie sztywnych regu gry oraz automatycznych kar dla krajw przekraczajcych 3% deficyt budetowy i 60% prg zaduenia wewntrznego. Nie pozostawia wtpliwoci, e misj EBC jest dbao o stabilno cen i poziom inflacji, a nie skupowanie obligacji nadmiernie zaduonych pastw245. 5 grudnia na spotkaniu na szczycie w Paryu doszo do uzgodnienia francusko-niemieckiego stanowiska przed zbliajcym si posiedzeniem szefw pastw unijnych, ktre nastpnie w formie listu przedstawione zostao przewodniczcemu Rady Europejskiej H. van Rompuyowi. W kwestii najwaniejszej sankcji finansowych dla pastw naruszajcych progi zaduania wewntrznego i deficytu budetowego przewidziano automatyczne kary finansowe zatwierdzane przez sdziw Trybunau Sprawiedliwoci UE, ktry miaby te prawo weta w stosunku do zych projektw ustaw budetowych. Jako e stanowio to bezprecedensow ingerecj w sfer suwerennoci pastwowej, wskutek oporu Parya uzgodniono kompromis. 85% czonkw
Bart, Merkel mwi o przyszoci Europy i chwali Polsk, Gazeta Wyborcza z 2.12.2011. Ch. J a i g u, Politique Sarkozy, lEurope au coeur de la campagne, Le Figaro z 2.12.2011; S. L e h n a r t z, Sarkozy will Europa mal eben neu erfinden, Die Welt z 1.12.2011. 245 Merkel bekrftigt Ziel einer nderung der EU-Vertrge. Regierungserklrung. Deutscher Bundestag, http://www.bundestag.de/dokumente/textarchiv/2011/36876770_kw48_de_regierungserklaerung/index.html; Regierungserklrung: Merkel fordert neue europische Schuldenbremse, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 2.12. 2011; Regierungserklrung: Merkel: Kein Befreiungsschlag in der Euro-Krise, Der Tagesspiegel z 2.12.2011; Angela Merkel: Niemcy chc zdominowa Europ? To bzdura i absurd, Rzeczpospolita z 3.12.2011.
243 244
97
Bogdan Koszel
rady pastw strefy euro mogo uchyli zastosowanie takich restrykcji. Taka sama wikszo, a nie jednomylno miaaby decydowa o udzieleniu pomocy z nowego funduszu stabilizacyjnego (ESM) dla zagroonych krajw. Zaczby on dziaa w 2012 r., rok wczeniej ni planowano. Zasady dyscypliny budetowej pastwa czonkowskie strefy euro miay wprowadzi do wasnych konstytucji. Prezydent Sarkozy oraz kanclerz Merkel postulowali, by reforma strefy euro dokonaa si poprzez poprawki do obecnych traktatw UE, a jeeli bdzie to niemoliwe w formie umowy midzyrzdowej 17 pastw strefy euro. yczeniem obu politykw byo, by pastwa czonkowskie ratyfikoway nowe porozumienia do marca 2012 r., a wic jeszcze przed kwietniowymi i majowymi wyborami prezydenckimi we Francji246. Zgodnie z przewidywaniami recepta, ktra powstaa pod twardym naciskiem rzdu niemieckiego, na posiedzeniu Rady Europejskiej w Brukseli 8-9 grudnia uzyskaa poparcie zdecydowanej wikszoci pastw. Unia fiskalna i jej cise egzekowanie przez instytucje wsplnotowe nie budziy zastrzee, wtpliwoci powstay natomiast w kwestii jej wprowdzania przez zmian istniejcych traktatw. Niektre pastwa, jak np. Polska, obawiay si, e procedura ratyfikacji nowego ukadu przez wszystkie kraje czonkowskie zajmie tyle czasu, e dojdzie w tym okresie na trwae do powstania Unii dwch prdkoci. Po dziewiciu godzinach obrad uni fiskaln zakceptowano, ale opr stawi brytyjski premier David Cameron, ktry da w zamian za zgod na zmian traktatw UE specjalnych gwarancji dajcych Londynowi prawo do nietykalnoci ich usug finansowych. Efektem sporu staa si decyzja o zacienianiu dyscypliny w strefie euro i przyjcie od dawna dyskutowanej alternatywnej umowy midzyrzdowej w gronie pastw strefy euro. Poza Wielk Brytani wszystkie pastwa czonkowskie zoyy deklaracje o uczestnictwie w pracach nad now umow midzyrzdow. Trzy pastwa Szwecja, Wgry, Czechy ostateczn decyzj o przystpieniu do negocjacji uzaleniy od zgody swoich parlamentw. Umowa miaa zosta podpisana najpniej w marcu 2012 r. i podlegaaby procedurze ratyfikacji w drodze parlamentarnej bd referendalnej. Inn wan spraw omawian w Brukseli by niedobr rodkw finansowych na ratowanie zagroonych pastw, ktre skurczyy si do poziomu 250 mld euro. Podjto decyzj o dokapitalizowaniu EFSF o 200 mld euro, z czego 150 mld euro miaoby mie form gwarancji poyczek z bankw centralnych strefy euro dla MFW oraz ewentualnie 50 mld euro pochodzi z krajw spoza unii walutowej, m.in. z Polski247.
Deutsch-franzsisches Treffen: Merkel und Sarkozy wollen automatische Strafen fr Schuldensnder, Der Tagesspiegel z 6.12.2011; W . L o r e n z, Walka o ocalenie strefy euro, Rzeczpospolita z 4.12.2011; T. B i e l e c k i, Recepta Merkel i Sarkozyego, Gazeta Wyborcza z 6.12.2011. Por. Angela Merkel souhaite une union budgtaire de lEurope Le Journal du dimanche z 2.12.2011; Zone euro: Paris et Berlin divergent, ibidem. 247 Kampf gegen Staatsschuldenkrise: Euro-Rettung mit schwerem Kollateralschaden, Financial Times Deutschland z 9.12.2011; M. V i s o t, Euro: 9 heures de ngociations pour un accord, Le Figaro z 9.12.2011; Schuldenkrise: Merkel zufrieden, Grobritannien im Abseits, Frankfurter Rundschau z 9.12.2011; Ch. B. S c h i l t z, Dieser Gipfel wird Deutschland stark verndern, Die Welt z 9.12.2011; Europische Union nach dem Gipfel. Mitgehangen,
246
98
We Francji i Niemczech rezultaty szczytu przyjto z umiarkowanym optymizmem. W obu krajach uznano, e przede wszystkim przyczyni si do czciowego uspokojenia sytuacji na rynkach finansowych i ju to samo w sobie byo sukcesem. Na tym te etapie wicej nie mona byo osign. Jednake przywdca socjalistycznej opozycji i kandydat na prezydenta Francji Franois Hollande wyraa rozczarowanie osignitymi wynikami i obiecywa w przyszoci renegocjacj umowy, gdy nie zawieraa ona obietnicy kluczowej sposobu przyspieszenia wzrostu gospodarczego. Zreszt w RFN w podobnym tonie wypowiada si minister spraw zagranicznych Guido Westerwelle, ktry m.in. na amach Gazety Wyborczej apelowa o wzrost gospodarczy, rozbudow rynku wewntrznego, bran przyszociowych (energetyka, technologie informatyczne) i tworzenie przyjaznych warunkw dla przedsibiorcw248. Ostrze krytyki mediw obu krajw obrcio si przede wszystkim przeciwko Brytyjczykom, rozbijajcym europejsk solidarno w trudnym okresie prby. W najbardziej skrajnych opiniach domagano si ich usunicia z Unii Europejskiej, poniewa hamuj proces integracji i budow zjednoczonej Europy249. Z kolei prasa brytyjska nie pozostawaa duna i bronic Camerona, alarmowaa o hegemonistycznych skonnociach Niemiec i ich prbach podporzdkowania sobie caej Europy, co od dawna byo ich marzeniem. Dziennik Guardian podsumowywa ostrzegawczo, e kiedy opadnie kurz, wyoni si zimna nowa Europa z Niemcami na czele 250. Przed szczytem Rady Europejskiej w kocu stycznia 2012 r., ktry mia przyj pakt o unii fiskalnej, kanclerz Niemiec w szeroko reklamowanym wywiadzie udzielonym dla 6 gazet europejskich, m.in. hiszpaskiego El Pais, niemieckiej Sddeutsche Zeitung i Gazety Wyborczej, twardo bronia tej koncepcji. Nie pozostawia cienia wtpliwoci, e jedyn recept na wyjcie z kryzysu s sowa Winstona Churchilla z 1940 r. o krwi, pocie i zach. Jednoczenie kada nacisk na wzrost gospodarczy, konkurencyjno i innowacyjno oraz tworzenie nowych miejsc pracy. Domagaa si prywatyzacji, otwarcia zamknitych zawodw i przeprowadzenia zdecydowanych reform socjalnych. Przychylia si do francuskich opinii, e europejsk gospodark trzeba pobudza pienidzmi ze wsplnej kasy, ale nie godzia si,
mitgefangen, Sddeutsche Zeitung z 9.12.2011; K. K i s t e r, EU-Gipfel: Der Euro-Beschluss ist politisch teuer erkauft, Die Zeit z 10.12.2011; H. K a f s a c k, EU-Gipfel: Merkel: Gipfel ist Durchbruch zur Stabilittsunion, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 9.12.2011; EuroRettung: Was auf dem Gipfel beschlossen wurde, Der Spiegel z 9.12.2011. 248 S. L e h n a r t z, Frankreichs Sozialisten stellen Gipfel-Einigung infrage, Die Welt z 13.12.2011; G. W e s t e r w e l l e, Europo, odwagi!, Gazeta Wyborcza z 2.12.2011. 249 Brsseler Beschlsse: Anfang vom Ende der britischen EU-Mitgliedschaft, Die Welt z 11.12.2011; F . E d e r, Beschlsse: Camerons Nein ist falsch und gefhrlich fr Europa, ibidem; EU-Gipfel: Camerons Blockade spaltet Grobritannien, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 9.12.2011; EU-Gipfel zur Euro-Schuldenkrise: Briten bleibt Extrawurst im Hals stecken, Financial Times Deutschland z 9.12.2011; F . C o l l o m p, Londres sloigne de lUnion europenne, Le Figaro z 9.12.2011. 250 I. T r a y n o r, As the dust settles, a cold new Europe with Germany in charge will emerge, The Guardian z 9.12.2011; Europe speaks German now! Controversial claim from Merkel ally that EU countries all follow Berlins lead and Britain should fall into line, Daily Mail z 23.12.2011. Por. Euro-Krise: Briten wtend ber deutsche Dominanz in Europa, Die Welt z 17.11.2011.
99
Bogdan Koszel
by to na Niemcy spad cay ciar walki z kryzysem, gdy ich moliwoci nie s nieskoczone251. Miaa wiadomo, e w wietle sonday 73% Niemcw byo zdania, e ich kraju nie sta ju na wiksze zaangaowanie w proces ratowania euro i gospodarek pastw zagroonych. Z jednej strony zwikszaa si presja midzynarodowa na Niemcy, aby signy gbiej do kieszeni, z drugiej nasilay si dania obywateli, aby Niemcy przestay finansowo wspiera Grekw i Wochw. 30 stycznia 2012 r. na szczycie w Brukseli unijni przywdcy zatwierdzili pakt fiskalny, ktrego celem byo zaostrzenie dyscypliny budetowej, a tym samym poprawa wiarygodnoci pastw strefy euro wobec rynkw finansowych. Zawiera on m.in. now zot regu wydatkow, majc zapobiec zaduaniu si pastw strefy euro w przyszoci. Wedug niej roczny deficyt strukturalny kraju objtego paktem nie moe przekroczy 0,5% nominalnego PKB. Kraje bd musiay j wdroy do prawa narodowego, najlepiej konstytucji. Tym samym pastwa czonkowskie zobowizyway si do redukcji zaduenia wewntrznego i trzymania go na puapie do 60% PKB w skali rocznej. Mona bdzie odej od tych ustale, ale tylko przy nadzwyczaj ostrej recesji. Porozumienie uatwi te nakadanie sankcji finansowych na kraje euro, ktre przekraczaj dozwolony prg deficytu budetowego (3% PKB). W tej kwestii pakt fiskalny przewiduje istotn rol dla Komisji Europejskiej oraz Trybunau Sprawiedliwoci UE. To Komisja Europejska bdzie kontrolowa wdraanie nowych zasad fiskalnych, a Trybuna orzeka kary finansowe dla pastw, ktre nie wdro reguy wydatkowej. Kary w wysokoci do 0,1% PKB kraju zasil przyszy fundusz ratunkowy dla eurolandu ESM. Ratyfikacja paktu byaby dla krajw euro warunkiem uzyskania pomocy z nowego, wartego 500 mld euro, funduszu ratunkowego eurolandu (ESM), ktry rozpocznie funkcjonowanie w lipcu 2012 r. Budzc spore kontrowersje kwesti udziau pastw nie bdcych czonkami strefy euro w posiedzeniach 17 rozwizaa Francja, a Niemcy tylko przychyliy si do tej opinii. Postanowiono, e pastwa spoza strefy euro bd mogy by dopraszane na tematyczne szczyty tej strefy, dotyczce konkurencyjnoci, zatrudnienia, globalnej strategii euro, oraz przynajmniej raz w roku na szczyty powicone kwestii wdraania paktu fiskalnego. Gotowo do podpisania paktu wyraziy wszystkie kraje UE oprcz Wielkiej Brytanii oraz Czech, ktre podtrzymay opini o koniecznoci wczeniejszych konsultacji w parlamencie252. 2 marca 2012 r. ostatecznie 26 przywdcw krajw UE (bez Zjednoczonego Krlestwa) podpisao w Brukseli nowy traktat midzyrzdowy okrelaAngela Merkel ber die Europische Union Deutschlands Kraft ist nicht unendlich, Sddeutsche Zeitung z 25.01.2012; Schuldenkrise in Europa: Merkel warnt vor einer berforderung Deutschlands, Die Welt z 26.01.2012; B. T. W i e l i s k i, Krew, pot i zy Angeli Merkel, Gazeta Wyborcza z 26.01.2012. 252 Pour leuro, lEurope se dote dune discipline de fer, Libration z 31.01.2012; Fortschritte bei Gesprchen ber Schuldenschnitt, Financial Times Deutschland z 31.01.2012; Niepene zwycistwo Polski? Francja ustpuje ws. szczytw strefy euro, Gazeta Wyborcza z 30.01.2012; A. S o j e w s k a, Polska w unii fiskalnej, Rzeczpospolita z 31.01.2012. Por. A. G o s t y s k a, P . T o k a r s k i, Spr o nowy pakt fiskalny analiza i ocena, Biuletyn PISM nr 17 z 14.02. 2012, http://www.pism.pl/files/?id_plik=9516.
251
100
jcy zasady wzmacniania dyscypliny finansowej w Unii Europejskiej. Jego oficjalna nazwa brzmiaa: Traktat o stabilnoci, koordynacji i zarzdzaniu w Unii Gospodarczej i Walutowej (Treaty on the stability, coordination and management in the Economic and Monetary Union). Zawiera on wszystkie postanowienia podjte na spotkaniu Rady Europejskiej w kocu stycznia 2012 r. Umowa wejdzie w ycie 1 stycznia 2013 r., przy zaoeniu, e do tego czasu bdzie ratyfikowana przez co najmniej 12 z 17 pastw strefy euro253. Niemcy okazywali niemae zadowolenie z osignitego porozumienia, cho oponenci w niemieckim parlamencie wskazywali, e brak prawnej moliwoci wystpienia z paktu powoduje, e RFN po wieczne czasy zwie swoje losy z Uni Europejsk. Podczas konferencji prasowej kanclerz A. Merkel z naciskiem jednak podkrelaa, e pakt stanowi nowy rozdzia w przezwycianiu kryzysu i powany krok na drodze do unii stabilizacji, a w dalszej perspektywie zawiera elementy pozwalajce przej w krtkiej perspektywie do unii politycznej (Schritt auf dem Weg zu einer Stabilittsunion und auch zu Elementen einer politischen Union innerhalb sehr kurzer Frist zu gehen).Wyraaa nadziej, e przyjte porozumienia bd cile respektowane i zwyciy odpowiedzialno. Silnie opowiadaa si za pobudzaniem wzrostu w unijnych pastwach i nadaniem nowych bodcw gospodarce i nowych impulsw dla wzrostu konkurencyjnoci europejskich produktw na rynkach wiatowych 254.
Peny tekst: Treaty on the stability, coordination and management in the Economic and Monetary Union, http://www.european-council.europa.eu/media/582311/05-tesm2.en12.pdf . 254 Pressekonferenz von Bundeskanzlerin Merkel zu den Ergebnissen des Europischen Rates am 1./2. Mrz in Brssel, http://www.bundesregierung.de/Content/DE/Mitschrift/ Pressekonferenzen/2012/03/ 2012-03-02-eu-rat-bkin.html;jsessionid=F458A5386E8961008 6C5 F39441F36975.s2t2?nn =28588& __ site =Nachhaltigkeit. Gosy krytyczne: Fiskalpakt bindet Deutschland auf ewig an die EU, Die Welt z 29.03.2012.
253
101
Bogdan Koszel
KONKLUZJE
W pocztkach XX wieku Niemcy zaprzepaciy szans na odgrywanie roli pokojowego hegemona w Europie. Po pokonaniu Francji w 1870 r., co wzbudzio narodow eufori, i proklamacji II Rzeszy przeyy okres niespotykanego przyspieszonego rozwoju i industrializacji. Czciowo dziki reparacjom francuskim stay si pionierami w dziedzinach przemysu chemicznego, optycznego, maszynowego i samochodowego, imponoway poziomem medycyny i regulowanymi przez pastwo wiadczeniami spoecznymi. W kocu XIX stulecia na Niemcy przypadaa wikszo wiatowych patentw. Ale niemiecki militaryzm, ch dominacji i arogancja dworu panujcego zaprzepaciy moliwo pokojowego emanowania zdobyczami techniki i cywilizacji na ocienne kraje. Niemcy wywoay I wojn wiatow i j spektakularnie przegray, cho stopa obcego onierza nie stana na ziemi niemieckiej. Drug szans, jak pisa wybitny historyk mieszkajcy w USA Fritz Stern, otrzymay dopiero w wyniku zjednoczenia Niemiec. Europa obawiaa si niemieckiego kolosa ulokowanego w jej centrum, dominujcego nad pozostaymi pastwami sprawnie funkcjonujc gospodark. Jednoczenie ywiono nadziej, e zjednoczone Niemcy w dowd elementarnej wdzicznoci za okazane im zaufanie uyj swojej potgi do budowy zjednoczonej Europy i przyspieszenia jej rozwoju. Traktat z Maastricht zgodnie z francuskimi intencjami mia pogbi integracj europejsk i na trwae zwiza RFN z europejsk konstrukcj. Miao to zapobiec dryfowaniu Niemiec w Europie w oczekiwaniu na korzyci i oferty pynce z rnych stron, np. Rosji. Przez powoanie do ycia Wspolnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa oraz Europejskiej Polityki Bezpieczestwa i Obrony powanie ograniczono ich moliwo do prowadzenia samodzielnej polityki bez aprobaty sojusznikw i partnerw. Za czasw kanclerstwa H. Kohla Niemcy godziy si na narzucon im rol. Zrezygnoway z marki niemieckiej bdcej symbolem niemieckiego prestiu i osignitej prosperity, konsekwentnie realizoway wprowadzanie w ycie tzw. trzech filarw Traktatu z Maastricht i zabiegay o poszerzenie Unii Europejskiej o nowych czonkw, chcc dokoczy dziea budowy zjednoczonej Europy. Wasn polityk zagraniczn i jej cele utosamiay z polityk europejsk. Nie ulega wtpliwoci, e przy okazji wykazyway sporo dbaoci o wasne interesy. Mona powiedzie, e stay si mistrzami w formuowaniu i forsowaniu wasnych rozwiza i postulatw za pomoc piknie brzmicej retoryki europejskiej. Przeom nastpi w 1998 r., kiedy na aren polityczn wkroczy Gerhard Schrder i pokolenie politykw urodzonych po II wojnie wiatowej, pozbawionych kompleksw i kultury wstrzemiliwoci. Z pewnoci musia nastpi taki moment w dziejach kontynentu, kiedy Niemcy za wszelk cen zaczy domaga si etykiety normalnego pastwa, posiadajcego wasne, narodowe interesy. Niemcy szybko zderzyy si z dylematem:
102
w jaki sposb harmonizowa narodowy egoizm i europejsk solidarno. Wydaje si, i doskonale rozumia to kanclerz Schrder, ktry jak pokazay wczeniej podane przykady, kontynuowa dzieo zjednoczenia Europy, ale i w peni identyfikowa si z postrzeganiem Niemiec jako wielkiego mocarstwa (Grossmacht). Intuicyjnie wyczuwa, e budowa pastwa prowadzcego stanowcz, samodzieln polityk zagraniczn, potraficego stawi opr niekorzystnym dla siebie rozwizaniom na arenie midzynarodowej w coraz wikszym stopniu jest akceptowana przez niemieckie spoeczestwo. Trudno nie oprze si stwierdzeniu, e t filozofi mylenia zapocztkowa erozj niemieckiej polityki europejskiej i jednoznacznej identyfikacji interesw Niemiec z europejskimi. Powstao wraenie, e opcja europejska nie jest jedyn orientacj w polityce zagranicznej Niemiec, a ujcie dla ich ambicji znajdowa si moe poza granicami starego kontynentu. W okresie rzdw kanclerz A. Merkel Niemcy z pewnoci nie znalazy si w fazie nowego wilhelmizmu ani nie szukay nowego miejsca pod socem. Dominoway elementy kontynuacji i ostronych zmian. Fiasko houbionej przez Niemcy Konstytucji dla Europy i stara na rzecz staego miejsca w Radzie Bezpieczestwa ONZ pokazyway, i Niemcy miay znacznie mniejsze moliwoci dziaania, anieli im si na og przypisywao. Cho trudno to sobie wyobrazi, ale w warunkach polaryzacji spoeczestwa, cierania si rnych opcji i pogldw, ich polityk cechuj chaotyczne prby dostosowywania si do nowych realiw, w jakich przyszo dziaa republice berliskiej. Rzd A. Merkel prbuje dopiero uporzdkowa zaistnia sytuacj, co nie jest takie atwe, zwaywszy na koalicyjny charakter rzdu i miejscami co pokaza kryzys strefy euro uciliw wspprac z FDP, a wczeniej z SPD. Silny jest nadal w kraju pacyfizm spoeczny, nie ma mowy o powszechnej zgodzie co do celw, roli i miejsca RFN w nowym adzie midzynarodowym. Na to wszystko nakada si niewydolno systemu opieki spoecznej i dramatyczne starzenie si spoeczestwa. W prognozie rednio- i dugoterminowej naley zaoy, e rola i znaczenie Niemiec w Unii Europejskiej bd systematycznie wzrastay. W RFN toczy si powana debata na temat jej miejsca i roli w Unii Europejskiej, znaczenia integracji dla przyszoci kontynentu europejskiego i wreszcie wpywu integracji na pozycj polityczn i kondycj gospodarcz samych Niemiec w Europie i wiecie. Na razie przewaaj oceny pozytywne i dominuje haso wicej Europy (mehr Europa). Niemcom odpowiadaj wartoci, ktrymi kieruje si Unia, zaley im na stabilnoci gospodarczej, umocnieniu euro i Jednolitego Rynku Wewntrznego, budowie spoeczestwa obywatelskiego, zacieraniu rnic w rozwoju regionw oraz na wsplnej polityce zagranicznej, bezpieczestwa i obrony. Generalnie s zdania, e tylko w zjednoczonej Europie maj przyszo, dobrobyt i bezpieczestwo. Nie oznacza to, e Niemcy s monolitem i nie spieraj si w wielu istotnych dla rozwoju Unii sprawach.
103
Bogdan Koszel
W RFN istnieje szeroki rozziew opinii na temat przyszoci UE, od ocen i prognoz pesymistycznych (scenariusz Titanica dla UE) po rozwj UE metod Moneta, w systemie centrw grawitacyjnych, czy utworzenie superpastwa. Proeuropejskie elity s raczej zaniepokojone utrzymywaniem si do sabego poparcia dla integracji europejskiej w spoeczestwie i zadowolenia z systemu demokratycznego Unii. Szeroki sonda przeprowadzony na zlecenie gazety Die Welt w 2007 r., jeszcze przed kryzysem finansowym, pokaza, i na pytanie, czy UE nie posiada zbyt wiele wadzy, poniewa wikszo regulacji prawnych ustalana jest przez Bruksel, a nie przez Berlin, twierdzco odpowiedziao 62% badanych, tylko 11% byo zdania, e UE powinna by jeszcze silniejsza i potniejsza, nikt natomiast nie uwaa, e Komisja Europejska jest superrzdem europejskim. Komentujcy te sondae wskazywali na szerokie spektrum pogldw i opinii istniejcych w RFN. W chwili obecnej Niemcy nie maj dobrej recepty na przyszo Unii Europejskiej. To co w aspekcie gospodarczym proponuj rozczarowuje. W perspektywie krtko-i rednioterminowej proponuj rozwizania, ktre od dawna s przedmiotem eksperckich debat. Nale do nich rygorystyczne wdraanie i kontrolowanie unii fiskalnej, nacisk na wzrost gospodarczy, konkurencyjno i innowacyjno oraz tworzenie nowych miejsc pracy. Domagaj si wikszej prywatyzacji, otwarcia zawodw zamknitych i zdecydowanych reform socjalnych. Ostrono kanclerz A. Merkel w formuowaniu zada wynika z reakcji wewntrznych. W wietle sonday 73% Niemcw jest zdania, e ich kraju nie sta ju na wiksze zaangaowanie w proces ratowania euro i wiksz ofiarno w budowaniu zjednoczonej Europy. Ju dzisiaj wrd elit politycznych RFN pojawiaj si hasa o koniecznoci powrotu do niemieckiej Sonderweg i reanimacji tzw. kwestii niemieckiej. Coraz bardziej otwarcie nad Renem, Szprew i Hawel pisze si o dezeuropeizacji (De-Europisierung) Niemiec i domestykacji (Domestizierung) polityki niemieckiej. W wietle bada Instytutu Forsa w padzierniku i listopadzie 2011 r. 31% Niemcw uwaa, e ich punktem odniesienia w polityce zagranicznej powinna by bliska wsppraca z Chinami, Indiami i Brazyli, a tylko 33% jest za kontynuacj kooperacji z partnerami z Unii Europejskiej, jedna trzecia nie posiada opinii w tej sprawie255. Z kolei inni wskazuj, e decyzja Trybunau Konstytucyjnego z 1994 r. o ekspedycji niemieckich si za granic, tzw. ustawy kompensacyjne z 2009 r. i werdykt Trybunau z wrzenia 2011 r. w kwestii niemieckiego udziau w ratowaniu pastw strefy euro powanie ograniczaj kompetencje rzdu w polityce zagranicznej i uzaleniaj podjcie decyzji od woli parlamentu czy odpowiednich jego komisji256.
Szerzej zob. G. H e l l m a n n, Lamed Power.Germany and European Integration, [w:] G. Hellmann (ed.),Germanys EU Policy on Asylum and Defence. De-Europeanization by Default? New York 2006, s.156-184. Por. H.W . M a u l l, Weltpolitik in der Turbulenz. Schlussfolgerungen fr die deutsche Auenpolitik, FES. Internationale Politikanalyse, September 2010, http://library.fes.de/pdf-files/id/ipa /07483.pdf. 256 S. H a r n i s c h, Die Aussen- und Sicherheitspolitik..., s. 59-62.
255
104
Niemcy znajduj si jeszcze na etapie definiowania swojego miejsca w Europie i wiecie w skomplikowanych uwarunkowaniach XXI w. Z pewnoci bd podejmoway prby wzmocnienia swojej pozycji midzynarodowej w relacjach zarwno transatlantyckich, jak i w Unii Europejskiej. Ale mona to okreli jako wspzawodnictwo w procesie globalizacji, a nie denie do hegemonii. Kanclerz A. Merkel niezachwianie przekonuje, e w swojej dziaalnoci kieruje si przesaniem in dubio pro Europa i nie ma podstaw, by temu nie wierzy. Na razie nie s to dziaania spjne, trudno te mwi o ich jakiej wikszej skutecznoci i jest na to wiele przykadw. Byy kanclerz H. Schmidt przestrzega, e Niemcy nadal musz delikatnie obchodzi si ze swoj wielkoci, poniewa jakiekolwiek denia hegemonialne czy prby ultymatywnego narzucania wasnych rozwiza w Unii i poza ni spowoduj powrt do znanych scenariuszy tworzenia antyniemieckich aliansw i koalicji. Nie mog te popada i w drug skrajno, tzn. uwaa, e ich wpyw na bieg wydarze na kontynencie jest przesadnie wyolbrzymiany, a ich moliwoci bardzo ograniczone. Jak pisa metaforycznie przed wieloma latami znany brytyjski historyk i publicysta Timothy Garton Ash: So nigdy nie zdobdzie zaufania, jeeli bdzie o sobie mwi, e jest tylko gobiem257.
257
T. G. A s h, Im Namen Europas. Deutschland und der geteilte Kontinent, Mnchen Wien 1993, s. 557.
105
Bogdan Koszel
Bibliografia
I. rda
Allensbach, Institut fr Demoskopie, 2005: IfD-Umfrage Nr. 7070 vom Mai 2005. Andreae L. Reform in der Warteschleife. Ein deutscher Sitz im UN-Sicherheitsrat? Mnchen 2002. Ansprache von Bundesprsident Roman Herzog bei der Deutschen Gesellschaft fr Auswrtige Politik in Bonn, 13 Mrz 1995, http://www.bundespraesident. de/Shared Docs/ Reden/DE/Roman-Herzog/Reden/1995/03/19950313_Rede.html. Archiv der Gegenwart (1990-1997). Aufbruch und Erneuerung Deutschlands Weg ins 21. Jahrhundert. Koalitionsvereinbarung zwischen der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands und Bndnis 90/Die Grnen, Bonn, 20. Oktober 1998, http://www.trend.infopartisan.net/ trd1098/vertrag.html. Auswrtiges Amt, 2006: Pressemitteilung des Auswrtigen Amt Bundesminister Steinmeier zum 1. Krisenprventionsbericht der Bundesregierung vom 31.5.2006, http://www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/Infoservice/ Presse/Meldungen/2006/060531-Krisenpraevention.html [2.06.2006]. Bahr E., Wir mssen lernen, wieder eine normale Nation zu sein, Interview mit Egon Bahr, Junge Freiheit nr 46, 5.11.2004. Bulletin. Presse- und Informationsamt der Bundesregierung (1990-2011). Bundeskanzleramt, 2005: Gerhard Schrder: Kontinuitt in den wichtigen Bereichen, Pressemitteilung vom 19.11.2005, http://www.bundesregierung.de/artikel-, 413.919173 /Gerhard-Schroeder-Kontinuitaet.htm. Demographische Belastungen fr Wachstum und Wohlstand in Deutschland, Bundesbank, Monatsbericht Dezember 2004, http://www.bundesbank. de/download/ volkswirtschaft/mba /2004/200412mba _ demographbelast.pdf. Demoskopisches Meinungsbild in Deutschland zur Sicherheits- und Verteidigungspolitik 1992. Schriftenreihe der Akademie der Bundeswehr fr Information und Kommunikation, Adenau 1993. Deutsch-franzsische Agenda 2020, http://www.bundesregierung.de/Content/ DE/ Artikel/2010/02/ 2010-02-04-deutsch-franzoesische-agenda-2020.html. Deutsch-franzsischer Ministerrat in Berlin am 14 Mrz 2006, http://www. Diplomatie. gouv.fr/de/landerinformationen_1/deutschland_10/das-deutschfranzosische-paar_1034/ deutsch-franzosischer-ministerrat-14.-03.2006_1714.html. ESV Sieben gemeinsamen Initiativen. Gemeinsame Erklrung Deutschlands, Frankreichs, Luxemburgs und Belgiens zur Europischen Sicherheits- und Verteidigungspolitik, Brssel 29. April 2003, Dokumente. Zeitschrift fr deutsch-franzsischen Dialog 2003, nr 3. Europa gelingt gemeinsam. Prsidentschaftsprogramm.1. Januar -30. Juni 2007. http://www .auswaertiges-amt.de/dIplo/de/EU-P/EU-P .html. Fischer J., Vom Staatenverbund zur Fderation Gedanken ber die Finalitt der europischen Integration, Integration nr 3/2000. Gemeinsam fr Deutschland mit Mut und Menschlichkeit. Koalitionsvertrag zwischen CDU, CSU und SPD, Berlin 11.11. 2005 (materia powielany). Germany proposes new euro-zone stability fund paper, 23.20.2011, http://af.reuters. com/article / metals News/idAFLDE6BM05420101223. The Global Plan for Recovery and Reform. 2 April 2009, http://www.g20.org/ Documents /final-communique.pdf. Kaiser K., Deutschlands Vereinigung. Mit wichtigen Dokumenten, Bergisch Gladbach 1991. Kaiser K. (Hrsg.), Zur Zukunft der deutschen Auenpolitik. Reden zur Auenpolitik der Berliner Republik, Bonn 1998.
106
Mandat Konferencji Midzyrzdowej. Rada Europejska w Brukseli 21-22 czerwca 2007 r. Konkluzje prezydencji, http://www.prezydencjaue.gov.pl/files/ger.pdf. Pakt fr den Euro, Die Bundesregierung, http://www.bundesregierung.de/nn_987416/ Content/ DE / Artikel /2011/ 03/2011-03-25-pakt-fuer-den-euro.html. Polska a przyszo Unii Europejskiej. Radosaw Sikorski, Minister Spraw Zagranicznych RP Berlin, 28 listopada 2011 r., http://www.msz.gov. pl/files/docs/ komunikaty /20111128 BERLIN/ radoslaw _sikorski _polska_a_przyszlosc_ue.pdf. Pressekonferenz von Bundeskanzlerin Merkel zu den Ergebnissen des Europischen Rates am 1./2. Mrz in Brssel, http://www.bundesregierung.de/Content /DE/ Mitschrift /Presse konferenzen/ 2012/0 3/ 2012-03-02-eu-rat-bkin.html;jsessionid= F458A5386E89610086C5 F39441F36975.s2t2?nn =28588& __ site =Nachhaltigkeit. Rada Europejska w Brukseli 21-22 czerwca 2007 r. Konkluzje prezydencji, http://www. consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/PL/ec/94942.pdf. Rada Europejska 25-26 marca 2010. Konkluzje, http://www. consilium.europa.eu/ uedocs/cms _data/docs/ pressdata /PL/ec/113605.pdf. Rada Europejska. 17 czerwca 2010 r. Konkluzje, http://www.consilium.europa.eu/ uedocs/cms data /docs/pressdata/PL/ec/115354.pdf. Rada Europejska 16-17 grudnia 2010. Konkluzje. Zacznik nr I, http:// www. consilium. europa.eu/uedocs/cms_ data/docs/ pressdata/PL/ec/118607.pdf. Rada Europejska 24-25 marca 2011 roku. Konkluzje, http:// www.consilium.europa. eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/PL/ec/120311.pdf. Rada Europejska 23-24 czerwca 2011 roku. Konkluzje, http://www.consilium.europa. eu/uedocs/ cms_data/docs/pressdata/PL/ec/123087.pdf. Rede Helmut Schmidt auf dem SPD-Bundesparteitag am 4. Dezember 2011 in Berlin. Pressemitteilung 410/11, http://www.spd.de/aktuelles/ Pressemitteilungen/ 21498/20 111204_rede_helmut_schmidt.html. Rozporzdzenie Rady ustanawiajce europejski mechanizm stabilizacji finansowej, 9606/10, http://register.consilium. europa. Eu /pdf/pl/10/st09 /st09606. pl10. pdf. Schrder G., Rede beim Weltwirtschaftsforum am 1. Februar 2002 in NewYork, http:// www.bundesregierung.de/rede,-68583/Rede-von-Bundeskanzler-Gerhard.htm. Schrder G., Rede von Bundeskanzler Gerhard Schrder zum Wahlkampfauftakt am Montag, 5. August 2002 in Hannover, http://www.spd.de/servlet/PB/.show /1019520/Schr%F6der%20Rede%20Wahlkampf-auftaktHannover.doc. Statistisches Jahrbuch 2011 fr die Bundesrepublik Deutschland mit internationalen bersichten, http://www.bv-agrar.de/bvagrar/agrarwelt/ aten/ estatis Statistisches jahrbuch011.pdf. Das statistische Jahrbuch 2007 fr die Bundesrepublik Deutschland, http://www.destatis. de/jetspeed/portal/ cms/Sites/destatis/Internet /DE/Content/Publikationen /Querschnittsveroeffentlichungen /StatistischesJahrbuch/Jahrbuch2007 Download,templateId=renderPrint.psml. Urteil des Bundesverfassungsgerichts vom 12. Juli 1994, Karlsruhe 1994. Wachstum. Bildung.Zusammenhalt. Der Koalitionsvertrag zwischen CDU, CSU, FDP . 17 Legislaturperiode, http://www.cdu.de/doc/pdfc/091026-koalitionsvertragcducsu-fdp.pdf. Wegmarken fr ein neues Grundsatzprogramm Sozialdemokratische Vorstellung zur nachhaltigen Gestaltung der globalen Epoche. Zwischenbericht der Grundsatzkommission an den Parteitag der SPD in Nrnberg, 19-22. November 2001, http://www. spd.de/servlet/PB/show/1010247/programmdebatte _zwischenbericht20ipdf. Wir msen wieder Zuversicht geben. Helmut Kohl ber eine Auenpolitik, der es an Verlsslichkeit mangelt, Internationale Politik nr 5/2011.
107
Bogdan Koszel
II. Wspomnienia Kohl H., Erinnerungen 1990 bis1994, Mnchen 2007. Fischer J., Die rot-grnen Jahre. Deutsche Auenpolitik vom Kosovo bis zum 11. September, Kln 2007. Schrder G., Entscheidungen. Mein Leben in der Politik, Hamburg 2006. III. Opracowania Arnold H., Deutschlands Gre Deutsche Auenpolitik zwischen Macht und Mangel, Mnchen 1995. Ash, T. G., Im Namen Europas Deutschland und der geteilte Kontinent, Mnchen 1993. Bachmann K., Republika bez gorsetu, Wrocaw 2005. Bahr E., Der deutsche Weg. Selbstverstndlich und normal, Mnchen 2003. Bahr E., Deutsche Interessen. Streitschrift zu Macht, Sicherheit und Auenpolitik, Mnchen 1998. Barcz J., Prezydencja niemiecka a stan debaty o reformie Unii Europejskiej. Aspekty polityczno-prawne, Warszawa 2007. Baring A., Wie neu ist unsere Lage? Deutschland als Regional-Macht, Internationale Politik nr 4/1995. Bastian K., Gtz R., Deutsch-russische Beziehungen im europischen Kontext: Zwischen Interessenallianz und strategischer Partnerschaft, Bltter fr deutsche und internationale Politik nr 5/2005. Bauman R., Der Wandel des deutschen Multilateralismus.Verschiebungen im auenpolitischen Diskurs in den 1990er Jahren, http://www.soz.uni-fr. Bielecki J., Niemiec wobec kryzysu euro, Biuletyn Niemiecki nr 21 z 30.11.2011, csm.org.pl/pl/nocache. html? cid= 2507 &did = 2393&sechash. Bierling S., Die Auenpolitik der Bundesrepublik Deutschland: Normen Akteure Entscheidungen, Mnchen/Wien 2005. Bohnenkamp D., Deutsch-franzsischer Dissens. Die EU sucht Wege aus der Wirtschafts- und Finanzkrise, Dokumente. Zeitschrift fr den deutsch-franzsischen Dialog nr 1/2009. Bonvicini G., Schlsselfragen der deutschen Ratsprsidentschaft europische Perspektiven, Integration nr 1/1999. Bredow W ., Jger Th., Neue deutsche Auenpolitik, Opladen 1993. Budnikowski T. (red.), Gospodarka niemiecka 20 lat po zjednoczeniu, Pozna 2011. Buras P ., Dokd prowadzi niemiecka droga? O polityce zagranicznej Niemiec 2001-2004, Wrocaw 2006. Buras P ., Longhurst K., The Berlin Republic, Iraq, and the Use of Force, European Security nr 3/2004. Chandler W . M., Deutschland: Noch immer gezhmter Riese?, Politische Studien nr 368/1999. Claaen J., Die deutsch-franzsischen Beziehungen. Funktioniert der Motor der Integration in der EU-27? Wrzburg 2011. Clement R., Die neue Bundeswehr als Instrument deutscher Auenpolitik, Aus Politik und Zeitgeschichte B 11/2004. Cymek T., Reforma Bundeswehry 2000-2001, Toru 2003. Cziomer E., Polityka zagraniczna Niemiec. Kontynuacja i zmiana po zjednoczeniu ze szczeglnym uwzgldnieniem polityki europejskiej i transatlantyckiej, Warszawa 2005. Cziomer E., Historia Niemiec wspczesnych, 1945-2005, Warszawa 2006.
108
Cziomer E., Od wiatowego kryzysu finansowego do kryzysu strefy euro: implikacje wewntrzpolityczne dla Niemiec w latach 2008-2011, Rocznik Integracji Europejskiej nr 5/2011. Czubiski A.(red.), Droga Niemcw do ponownego zjednoczenia pastwa (1949-1990), Pozna 1991. Czubiski A., Wybrane problemy historii Niemiec XIX i XX w., Pozna 1990. Dauederstdt M., Die deutsche Ratprsidentschaft. Doppelstrategie zur Vertiefung und Erweiterung der EU, Bonn 1998. Deubner Ch., Der deutsche und franzsische Weg aus der Finanzkrise, DGAP Analyse April 2011. Deubner Ch., Deutsche Europapolitik, Baden-Baden 1995. Demesmay C., LAllemagne face lEurope de Nicolas Sarkozy, Politique trangre nr 2/2008. Eckart K., Eckart J. (Hrsg.), Das wiedervereinigte Deutschland eine erweiterte oder eine neue Bundesrepublik? Berlin 1999. Egle Ch., Zohlnhfer R. (Hrsg.), Ende des rot-grnen Projekts. Eine Bilanz der Regierung Schrder 2002-2005, Wiesbaden 2006. Enderlein H., Die Krise im Euro-Raum: Auslser, Antworten, Ausblick, Aus Politik und Zeitgeschichte B 43/2010. Fischer J., Die Rckkehr der Geschichte Die Welt nach dem 11. September, Kln 2005. Formuszewicz R., Deklaracja berliska, Przegld Zachodni nr 2/2007. Forsberg, T., German Foreign Policy and the War on Iraq: Anti-Americanism, Pacifism or Emancipation?, Security Dialogue 36/2005. Franzke J. (Hrsg.), Europa in der Denkpause. Wege aus der Verfassungskrise, Potsdam 2005. Gelert H.-D., Was ist deutsch? Wie die Deutschen wurden, was sie sind, Mnchen 2005. Gloger G., Die europische Integration voranbringen: zum europischen Leitantrag der SPD, Integration nr 3/2001. Goldberger B, Why Europe should not fear the Germans, German Politics August 1993. Gtz, R., Die Ostseegaspipeline. Instrument der Versorgungssicherheit oder politisches Druckmittel? SWP-aktuell 41/2005 (September), http://www.swp-berlin.org/de/ produkte/swp_aktuell_detail.php?id=4987. Gtz R., Deutschland und Russland strategische Partner? Aus Politik und Zeitgeschichte B 11/2003. Grund C., Harnisch S., Maull H.W . (Hrsg.), Deutschland im Abseits? Rot-grne Auenpolitik 1998-2003, Baden-Baden 2003. Gurot U., Alors viens, Marianne!: Ohne Frankreich geht nichts in Europa; kann Berlin Paris aus der Schmollecke holen? Internationale Politik nr 1/2007. Gurot U., Die Bedeutung der deutsch-franzsischen Kooperation fr den europischen Integrationsprozess, Aus Politik und Zeitgeschichte B 3-4/2003. Gurot U., Welches Deutschland braucht Europa?Bltter fr deutsche und internationale Politik nr 6/2011. Gurot U., Leonard M., The new German question: How Europe can get the Germany it needs, European Council on Foreign Relations. Policy Brief, http://www.ecfr.eu/ page/-/Germany%20in%20Europe%20text.pdf. Haase Ch., Jochum M., Partner in einer Fhrungsrolle? Das einige Deutschland aus der Sicht der USA, Aussenpolitik nr 3/1992. Hendzel M.H., Amerikanische Einstellungen zur deutschen Wiedervereinigung, Europa-Archiv nr 4/1990. Habermas J., Zu Verfassung Europas. Ein Essay, Berlin 2011.
109
Bogdan Koszel
Hacke Ch., Die Auenpolitik der Bundesrepublik Deutschland von Adenauer bis Schrder, Berlin 2003. Hacke Ch. Die Auenpolitik der Regierung Schrder/Fischer, Aus Politik und Zeitgeschichte B 32-33/2005. Hacke Ch., Deutschland, Europa und der Irakkonflikt, Aus Politik und Zeitgeschichte B 24-25 /2003. Hacke Ch., Deutschland und der Libyen-Konflikt: Zivilmacht ohne Zivilcourage, Aus Politik und Zeitgeschichte B 39/2011. Hacke Ch., Deutsche Auenpolitik unter Bundeskanzlerin Angela Merkel, Aus Politik und Zeitgeschichte B 43/2006. Hacke Ch., Mehr Bismarck, weniger Habermas: die groe Koalition bringt einen neuen Realismus in die deutsche Auenpolitik, Internationale Politik nr 6/2006. Hacke Ch., Neudeutscher Wilhelminismus: die deutschen Bemhungen um einen stndigen UN-Sicherheitssitz waren tlpelhaft, gromannschtig und fr das Ansehen des Landes in der Welt schdlich, Internationale Politik nr 8/2005. Hacke Ch., Weltmacht wider Willen. Die Auenpolitik der Bundesrepublik Deutschland, Stuttgart 1988. Haftendorn H., Deutsche Auenpolitik zwischen Selbstbeschrnkung und Selbstbehauptung, Stuttgart/Mnchen 2001. Hamilton D., Merkel, Bush, and German-American Relations, Foreign Policy in Dialogue nr 6/ 2006. Harnisch S., Die Aussen- und Sicherheitspolitik der Regierung Merkel: eine liberale Analyse der Grossen Koalition, ZFAS: Zeitschrift fr Aussen- und Sicherheitspolitik nr 1/2010. Harnisch S. (Hrsg.), Deutsche Sicherheitspolitik, Baden-Baden 2004. Harnisch S., Katsioulis Ch., Overhaus Ch. (Hrsg.), Deutsche Sicherheitspolitik. Eine Bilanz der Regierung Schrder, Baden-Baden 2004. Harnisch S., Maull H. W . (Hrsg.), Germany as a Civilian Power? The Foreign Policy of the Berlin Republic, Manchester/New York 2001. Hellmann G., Agenda 2020. Krise und Perspektive deutscher Auenpolitik, Internationale Politik nr 9/2003. Hellmann G., Ex occidente Lux...: Warum der deutsche Anspruch auf einen stndigen Sitz im UN-Sicherheitsrat schlecht begrndet ist und wie Deutschland auf anderem Wege dauerhaft mehr Verantwortung bernehmen kann, Politische Vierteljahresschrift nr 4/2004. Hellmann G. (ed.), Germanys EU Policy on Asylum and Defence. De-Europeanization by Default? New York 2006. Hellmann G., ...um diesen deutschen Weg zu Ende gehen zu knnen. Die Renaissance machtpolitischer Selbstbehauptungen der zweiten Amtszeit der Regierung Schrder-Fischer, http://www .soz.uni-frankfurt.de/hellmann/mat/Egle_Bilanz. pdf. Hellmann G., Von Gipfelstrmern und Gratwanderern: Deutsche Wege in der Auenpolitik, Aus Politik und Zeitgeschichte B 11/2004. Hellmann G., Wider die machtpolitische Resozialisierung der deutschen Auenpolitik. Ein Pldoyer fr offensiven Idealismus, WeltTrends nr 42/2004. Heumann H.-D., Deutsche Auenpolitik jenseits von Idealismus und Realismus, Mnchen 2001. Heuser U. J., Was aus Deutschland werden soll. Der Auftrag an die Wirtschaftspolitik, Frankfurt a.M. 2009. Hockenos P ., Joschka Fischer and the making of the Berlin Republic, Oxford 2008. Hogrefe J., Gerhard Schrder. Ein Portrit, Mnchen 2002. Horsley W ., United Germanys Seven Cardinal Sins: A Critique of German Foreign Policy, Millennium: Journal of International Studies nr 2/1992. Hubel H., Deutsche Auenpolitik nach Rot-Grn, Liberal nr 3/2005.
110
Janicka I., Nowy niemiecki patriotyzm w debacie publicznej w RFN, Pia 2007. Janicki L., Koszel B.,Wilczyski W . (red.), Zjednoczenie Niemiec. Studia politologiczno-ekonomiczno-prawne, Pozna 1996. Jaworska M., Stosunki niemiecko-amerykaskie w latach 1998-2005, Toru 2011. Jger Th., Deutschland und Polen: die europische und internationale Politik, Wiesbaden 2008. Jger Th., Dylla D. (Hrsg.), Deutschland und Polen. Die europische und internationale Politik, Wiesbaden 2008. Joetze G., Der letzte Krieg in Europa? Das Kosowo und die deutsche Politik, Stuttgart 2001. Kaiser K., Maull H.W . (Hrsg.), Deutschlands neue Auenpolitik, Bd. 1: Grundlagen, Mnchen 1994; Bd. 2: Neue Herausforderungen, ibidem 1995; Bd. 3: Interessen und Strategien, ibidem 1996; Bd. 4: Institutionen und Ressourcen, ibidem 1998. Jnemann A., Zehn Jahre Barcelona-Prozess. Eine gemischte Bilanz, Aus Politik und Zeitgeschichte B 45/2005. Kauffmann P ., Unterwedde H., Verlorene Konvergenz? Deutschland, Frankreich und die Euro-Krise, Aus Politik und Zeitgeschichte B 43/2010. Kiwerska J., Kalka P ., Zjednoczone Niemcy. Bilans przemian ekonomicznych, spoecznych i politycznych (1990-2002), Pozna 2004. Kiwerska J., Koszel B., Tomczak M., erko S., Polityka zagraniczna zjednoczonych Niemiec, Pozna 2011. Kleine-Brockhoff Th., Maull H.W ., Der berforderte Hegemon. Ziele und Grenzen deutscher Macht, Internationale Politik nr 6/2011. Knapp M., Krell G. (Hrsg.) Einfhrung in die internationale Politik, Mnchen 2004. Komorowski J., Stawarska R. (red.), Poland and European Communities, Pozna 1994. Kondt M., Kohler-Koch B. (Hrsg.), Deutschland zwischen Europisierung und Selbstbehauptung, Frankfurt a.M. 2000. Koszel B., Der bittere Sieg in Brssel, WeltTrends nr 56, Herbst 2007. Koszel B., Mitteleuropa rediviva? Europa rodkowo-i Poudniowo-Wschodnia w polityce zjednoczonych Niemiec, Pozna 1999. Koszel B., Niemcy wobec konfliktu w Kosowie , Przegld Politologiczny nr 3-4/1999. Koszel B., Nowe otwarcie? Stosunki polsko-niemieckie w okresie rzdw koalicji PO-PSL (2007-2009), Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 57/2009. Koszel B., Partnerstwo dla Modernizacji w stosunkach niemiecko-rosyjskich, Przegld Politologiczny nr 2/2010. Koszel B., Polityka wschodnia Niemiec w pocztkach XXI wieku, Zeszyty Niemcoznawcze nr 1/2007. Koszel B., Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. Pola konfliktw i paszczyzny wsppracy, Pozna 2008. Krakowski J., Kryzys finansowy wiata zachodniego i kryzys euro, Sprawy Midzynarodowe nr 2/2011. Kuczyski E., Tomczyk M. (red.), Niemcy Austria Szwajcaria. Wyzwania z przeomu XX / XXI wieku, d 2011. Khnhardt L., 50 Jahre Rmische Vertrge, Aus Politik und Zeitgeschichte B 10/2007. Lamatsch D., Deutsche Europapolitik der Regierung Schrder 1998-2002, Hamburg 2004. Langguth G., Kohl, Schrder, Merkel. Machtmenschen, Mnchen 2009. Link W ., Grundlinien der auenpolitischen Orientierung Deutschlands, Aus Politik und Zeitgeschichte B 11/2004. Lippert B. (Hrsg.), Osterweiterung der Europischen Union die doppelte Reifeprfung, Bonn 2000.
111
Bogdan Koszel
akomy M., Stany Zjednoczone w polityce zagranicznej Francji w okresie pozimnowojennym, Toru 2011. o-Nowak T. (red.), Polityka zagraniczna. Aktorzy potencjay strategie, Warszawa 2011. Malinowski K. (red.), Kultura bezpieczestwa narodowego w Polsce i Niemczech, Pozna 2003. Malinowski K., Konsekwencje kryzysu irackiego. Niemcy wobec nowego ksztatu stosunkw transatlantyckich, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 34/2004. Marhold H., Deutsche Europapolitik nach dem Regierungswechsel 2005, Integration nr 1/2006. Markovits A. S.,Reich S., Das deutsche Dilemma. Die Berliner Republik zwischen Macht und Machtverzicht, Berlin 1998. Maull H.W ., Deutsche Aussenpolitik. Orientierungslos, Zeitschrift fr Politikwissenschaft nr 1/2011. Maull H.W .(ed.), Germanys Uncertain Power: Foreign Policy of the Berlin Republic, New York 2006. Maull H. W .Normalisierung oder Auszehrung? Deutsche Auenpolitik auf dem Prfstand, Aus Politik und Zeitgeschichte B 11/2004. Maull H.W., ber neue Konzepte und alte ngste, Internationale Politik nr 7-8/2007. Maull H. W ., Zivilmacht Bundesrepublik Deutschland. Vierzehn Thesen fr eine neue deutsche Auenpolitik, Europa-Archiv nr 10/1992. Maull H.W ., Nehver W ., Stahl Ch., Vier Monate rot-grne Aussenpolitik, Trierer Arbeitspapiere zur Internationalen Politik No.1/1999. Mazur Z., Centrum przeciwko Wypdzeniom (1999-2005), Pozna 2006. Mazur Z., Rola nowych Niemiec na arenie midzynarodowej, Pozna 1996. Maurer A., Verhandlungen zum Reformvertrag unter deutschem Vorsitz, Aus Politik und Zeitgeschichte B 43/2007. Mertes M., Ein deutsches Europa. Nachruf auf ein Schreckgespenst, Internationale Politik nr 9/2002. Mojsiewicz Cz., Glass K. (red.), Przezwycianie wrogoci i nacjonalizmu w Europie, Toru/Pozna 1993. Mller H., Desaster. Deutschland und der Fall Libyen. Wie sich Deutschland moralisch und aussenpolitsch in die Isolation manvierte, HSFK-Standpunktnr 2/2011. Mller H., Macht und Ohnmacht Deutsche Auenpolitik vor dem Ende? Frankfurt a. M.1998. Mller-Brandeck-Bocquet G., Deutsche Europapolitik von Adenauer bis Merkel, Wiesbaden 2009. Mller-Brandeck-Bocquet G., Franco-germans realtions under the Grand coalition, Foreign Policy in Dialogue nr 4/2006. Mller-Brandeck-Bocquet G., Frankreich zurck in Europa, aber mit welchem Kurs? Aus Politik und Zeitgeschichte B 38/2007. Naumann K., Die Bundeswehr in einer Welt im Umbruch, Berlin 1994. Nowak Z. (red.) Republika Federalna Niemiec w systemie integracyjnym EWG, Pozna 1991. Pinzler P ., Das Ende der Illusionen. Wenn die EU ihren tiefen ideologischen Risse kittet, kann sie sogar gestrk aus der Krise hervorgehen. Internationale Politik nr 3/2012. Rittberger V . (Hrsg.), German Foreign Policy since Unification, Manchester/New York 2001. Rode R., Deutsche Auenpolitik, Amsterdam 1996. Rdder A., Elz W . (Hrsg.), Deutschland in der Welt. Weichenstellungen in der Geschichte der Bundesrepublik, Gttingen 2010.
112
Rudolf P ., Die strategische Debatte in den USA Konsequenzen fr die amerikanische Rolle in Europa, Auenpolitik nr II/1993. Rhle H., Welche Armee fr Deutschland? Deutschland-Archiv nr 6/1994. Saa H., Das vierte Reich. Deutschlands spter Sieg, Hamburg 1990. Sauzay B, Deutschland Frankreich: Die Herausforderung fr die gemeinsame Zukunft, Aus Politik und Zeitgeschichte B 3-4/2003. Scharping R., Deutsche Auenpolitik mu berechenbar sein, Internationale Politik nr 8/1995. Schild J., 40 .Jahrstag des Elyse-Vertrags. Bilaterale und europapolitische Impulse des deutsch-franzsischen Jubilums, SWP-aktuell nr 4/2003. Schild J., Sarkozys Europapolitik. Das zunehmende Gewicht der Innenpolitik, Integration nr 3/2007. Schmidt A., Die Wirtschafts- und Finanzkrise 2008/09 Die erste Bewhrungsprobe fr die Wirtschafts- und Whrungsunion, Integration nr 4/2009. Schmidt H., Die Deutschen und ihre Nachbarn, t. II, Berlin 1990. Schmidt S. (Hrsg.), Handbuch zur deutschen Auenpolitik, Wiesbaden 2007. Schllgen G., Angst vor der Macht. Die Deutschen und ihre Auenpolitik, Berlin 1993. Schllgen G., Der Auftritt. Rckkehr Deutschlands auf die Weltbhne, Mnchen 2003. Schllgen G., Die Auenpolitik der Bundesrepublik Deutschland von den Anfngen bis zur Gegenwart, Mnchen 2004. Schllgen G., Deutsche Auenpolitik in der ra Schrder, Aus Politik und Zeitgeschichte B 32-33/2005. Schllgen G., Die Macht in der Mitte Europas, Mnchen 1992. Schrder G. Eine Auenpolitik des Dritten Weges, Gewerkschaftliche Monatshefte nr 7-8/1999. Schwarz H.-P ., Die Bundesrepublik Deutschland. Eine Bilanz nach 60 Jahren, Kln-Weimar/Wien 2008. Schwarz H.-P., Republik ohne Kompass. Anmerkungen zur deutschen Auenpolitik, Berlin 2005. Schwarz H.-P ., Die Zentralmacht Europas auf Kontinuittskurs. Deutschland stabilisiert den Kontinent, Internationale Politik nr 11/1999. Schwarz H.-P ., Die Zentralmacht Europas. Deutschlands Rckkehr auf die Weltbhne, Berlin 1994. Schwarzer D., La prsidence franaise de lUnion europenne: quels objectifs, quels partenaires? Politique trangre nr 2/2008. Seitz K., Die japanisch -amerikanische Herausforderung. Deutschlands Hochtechnologie-Industrien kmpfen ums berleben, Mnchen 1996. Sokoowska P ., Polityka zagraniczna i bezpieczestwa RFN wobec obszaru pastw byej Jugosawii w latach 1990-2005, Toru 2010. Staack M., Handelsstaat Deutschland. Deutsche Auenpolitik in einem neuen internationalen System, Paderborn 2000. Stares P . B(ed.), The New Germany and the New Europe, Washington 1992. Solak J., Niemcy w NATO, Warszawa 1999. Stolarczyk M., Podzia i zjednoczenie Niemiec jako element adw europejskich po drugiej wojnie wiatowej, Katowice 1995. Sturm R., Pehle H., Das neue deutsche Regierungssystem, Wiesbaden 2005. Sulowski S., Polityka europejska Republiki Federalnej Niemiec, Warszawa 2004. Szabo S., Szabo F ., Na rozstaju drg. Kryzys w stosunkach niemiecko-amerykaskich, Radzymin 2006. Szymczyk ., Spotkanie Rady Europejskiej w Wiedniu podsumowanie prezydencji austriackiej, Wsplnoty Europejskie nr 1/1999.
113
Bogdan Koszel
Thies J., Merkel und die EU-Prsidentschaft, Europische Rundschau nr 2/2007. Varwick J., Knelangen W . (Hrsg.), Neues Europa alte EU?: Fragen an den europischen Integrationsprozess, Opladen 2004. Varwick J., Unzuverlssiger Bndnispartner. Ist Deutschland aussenpolitisch isoliert? Internationale Politik-one line z 23.08.2011, http://www.internationalepolitik. Vernet D., Kluge Ausschpfung begrenzter Souverenitt. Die Europapolitik der rot-grnen Koalition, Internationale Politik nr 5/1999. Walters V ., Die Vereinigten Staaten und die europische Sicherheit nach der Vereinigung Deutschlands, Europa-Archiv nr 22/1990. Weidenfeld W ., Der deutsche Weg, Berlin 1991. Wickert U. (Hrsg.), Angst vor Deutschland. Die neue Rolle der Bundesrepublik in Europa und der Welt, Mnchen 1992. Wolff-Powska A., Chancen und Risiken der Mittellage der Deutschen, WeltTrends nr 4/1994. Wolffsohn M., Keine Angst vor Deutschland! Bonn/Wien 1990. Woyke W . (Hrsg.), Die neue deutsche Auenpolitik, Schwalbach/ Taunus 1997. Zervakis P . A., Gossler von G., 40 Jahre Elysee-Vertrag. Hat das deutsch-franzsischer Tandem noch eine Zukunft, Aus Politik und Zeitgeschichte B 3-4/2003. Ziebura G., Bonder U., Rttger B, Deutschland in einer neuen Weltra, Opladen 1992. III. Prasa Der Spiegel (1991-2012) Die Zeit (1998-2012) Der Tagesspiegel (1991-2012) Die Tageszeitung (1992--2011) Die Welt (1991-2012) Financial Times Deutschland (2010-2012) Frankfurter Allgemeine Zeitung (1991-2012) Frankfurter Rundschau (1998-2012) Gazeta Wyborcza (1991-2012) Handelsblatt (2008-2012) La Libration (1998-2012) Le Figaro (1998-2012) Le Monde (1998-2012) Le Nouvel Observateur (1998-2012) Rzeczpospolita (1991-2012) Sddeutsche Zeitung (1997-2012) The Guardian (2011-2012)
114
INSTYTUT ZACHODNI 61-854 Pozna, ul. Mostowa 27 tel. 61 852 76 91 tel 61 852 28 54 (wydawnictwo) fax 61 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan.pl www.iz.poznan.pl
ISBN 978-83-61736-34-9

B. Koszel: Mocarstwowe Aspiracje Niemiec W Europie XXI Wieku: Realia I Perspektywy (Raport Z Badań) .

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

B. Koszel: Mocarstwowe Aspiracje Niemiec W Europie XXI Wieku: Realia I Perspektywy (Raport Z Badań) .

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NR 6(I)

INSTYTUT ZACHODNI WEST-INSTITUT INSTITUTE FOR WESTERN AFFAIRS

Mocarstwowe aspiracje Niemiec w Europie XXI wieku: realia i perspektywy

Mocarstwowe aspiracje Niemiec w Europie XXI wieku: realia i perspektywy

Seria wydawnicza: Redakcja serii:

Opracowanie redakcyjne: Koncepcja graficzna:

Hanna Ranek Ewa Wsowska

WYDAWNICTWO I DRUKARNIA UNI-DRUK. s.j. ul. Przemysowa 13 62-030 Lubo

1. Status midzynarodowy Niemiec po zjednoczeniu

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

K. K a i s e r, Deutschlands Vereinigung. Mit wichtigen Dokumenten, Bergisch Gladbach 1991, s. 264-266.

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

2. Wzrost znaczenia Niemiec w Europie na przeomie XX i XXI wieku

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

4. Czynniki wzmacniajce i osabiajce mocarstwowo niemieck

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

Tabela 1. Misje zagraniczne Bundeswehry (stan na 7.03.2012)

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

Czynniki osabiajce niemieck mocarstwowo

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

5. Prby wzmocnienia pozycji Niemiec w relacjach z Francj

G. S c h r d e r, Entscheidungen..., s. 352, 353.

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers 6(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 6(I) www.iz.poznan.pl