Adam Winiewski-Snerg

ARKA
Czytelnik Warszawa 1989

Czytelnik, Warszawa 1989. Wydanie I. Nakad 29 650+350 egz. Ark. wyd. 8; ark. druk. 8. Papier offset, ki. V, 70 g rola szer. 61 cm Oddano do skadania w maju 1988 r. Druk ukoczono w marcu 1989 r. Ld/ku Drukarnia Dzieowa, ul. Rewolucji 1905 r. nr 45 Zam. wyd. 556; druk. 362/1100/88. Lt-59. Printed in Poland Okadk i kart tytuow projektowa Wadysaw Brykczyski Redaktor techniczny Alina Szubert-Jarostawska Copyright by Adam Winiewski-Snerg,Warszawa 1989 ISBN 83-07-0I901-X

1
Prawie kady, komu ycie upyno z dala od rodzinnych stron i kto nie biegnie nad przeszkodami lat, tracc dech w ekstazie pogoni za jakim celem - wic kady, kogo nie udzi ju nadzieja, e drugi koniec drogi jest waniejszy od pierwszego, nosi w sobie sentyment do pocztku swych dziejw i prdzej czy pniej odczuje pragnienie, by odwiedzi tamto miasto albo wie, aby jeszcze bodaj raz spojrze na stary, opuszczony kiedy dom, z ktrego rozwina si w nic znan wwczas przestrze wiata bardziej lub mniej zawia linia jego losu. We mnie nostalgia ta odezwaa si w czterdziestym pierwszym roku ycia podczas dugiej morskiej podry. Dotd wcale nie znaem tego przejmujcego uczucia. Wszelkie okrelenia, jakimi ludzie je opisuj, zaliczaem do zbioru pustych sw. Czy nie lepiej jest przemierzy przestrze i dogoni czas? Po co go traci na jakiekolwiek powroty? Na adnym z kontynentw nic nie przypominao mi krajobrazw ojczystego kraju. Tsknot za porzuconym domem odczuem dopiero na penym morzu, gdy ogarnem wzrokiem bezmiar wd oceanu, w takim bowiem otoczeniu upyno mi cae dziecistwo. Odtd cierpiaem bez adnej nadziei na zaspokojenie rozbudzonego pragnienia, a pnym wieczorem pewnego dnia po raz pierwszy od trzydziestu dwch lat usyszaem znowu to wite dla mnie sowo: Arka. Jak zwykle o tej porze, wyszedem z kajuty, aby spojrze przez panoramiczne okno. Opustoszay ju wszystkie pokady i tylko w jednym z barw, gdzie spdziem duszy czas, siedziao jeszcze kilkanacie osb. Nie przygldaem si im ani ich nawet nie suchaem. Zajmowali stoliki w odlegym kcie lokalu. Zatopiony we wasnych mylach nie zwracaem uwagi na tre prowadzonej tam rozmowy, a nagle kto, kogo wielokrotnie nazwano nawigatorem, wymwi magiczne zdanie: Nad ranem miniemy Ark. Nieoczekiwany sukces, czciej ni poraka, staje si rdem gronego spitrzenia emocji. Znane s przypadki, e czowiek mdleje lub nawet - co wydaje si paradoksalne - umiera, kiedy przynosz mu nowin o jakim jego wielkim i niespodziewanym zwycistwie. Nikogo nie dziwi zgon wywoany bardzo z wiadomoci, ale identyczny skutek spowodowa moe rwnie nowina niezwykle dobra. Jak wskazuj lekarze, osabionego systemu nerwowego lepiej nie obcia nagle zbyt wielkim adunkiem szczcia. Arka bya miejscem mego urodzenia. Na tej to wanie, fregacie przyszedem na 5

wiat i razem z matk (jeli nie liczy zaogi wielokrotnie zmienianej przez ojca) spdziem pierwsze dziewi lat swojego ycia. Pniej, kiedy zamieszkalimy w miecie, gdzie ojciec prowadzi interesy, na naszym trjmasztowym jachcie wybucha epidemia cholery. Ofiar jej pada prawie caa zaoga. Na domiar zego gwatowna burza uszkodzia ster, kadub i maszty aglowca. Pozostali przy yciu ludzie wsiedli do szalup i porzucili zaraony wrak na penym morzu. Kilku marynarzy szczliwie przeyo chorob, ale nasz statek-widmo - kierowany prdami - zagin bez wieci. Odtd przez trzydzieci dwa lata nie wierzyem w moliwo odnalezienia Arki. Czasami wracaem do niej we nie, zawsze jednak, ile razy wyobraaem sobie miejsce jej wiecznego spoczynku, widziaem dno Pacyfiku. Zapewne na moim statku pywali teraz jacy obcy ludzie. I oto mao prawdopodobny przypadek skierowa go do rejonu podry Tomahawka, ktrego nawigator, dziki radarowi i cznoci radiowej, znajc dokadnie pooenie wszystkich jednostek pywajcych w okolicy naszego transatlantyku oraz ich prdkoci i kierunki, przewidywa ewentualne kolizje. Przez kilka minut gbokie wzruszenie nie pozwalao mi ruszy si z miejsca. Byo zbyt silne i musiaem je tumi, gdy w caym ciele czuem ju ttno rozsadzajce ukad krwionony. Nie do wiary! Gdyby mi kto powiedzia, e widzia gdzie Ark lub choby tylko sysza o jej istnieniu ju byaby to dla mnie wiadomo niezmiernie radosna. Lecz wtedy musiabym przeszuka wszystkie porty i morza. Tymczasem los sprawi mi wspania niespodziank. Ten jacht by teraz jedynym moim skarbem i za kilka godzin mogem znowu stan na jego pokadzie. W takim stanie ducha, oywiony nagle po dugim okresie letargu, gotw byem poruszy niebo i ziemi. Wrcibym jednak zaraz cicho do swej koi, gdyby to mogo wpyn na zmian naszego przeznaczenia, do Arki bowiem, na co wskazywa niepojty upr bezdusznej zaogi Tomahawka, wioda tylko jedna, rwnie tragiczna, jak i zagadkowa droga - przez zatopienie transatlantyku. Telefon kapitana milcza. Zadzwoniem wic do nawigatora, a gdy odoy suchawk, nim zdyem mu wyoy, o co mi waciwie chodzi, wykrciem trzeci numer, czc si z oddziaem radiowej komunikacji. Mylaem o nawizaniu kontaktu z Ark, lecz po kilku zdaniach radiotelefonistki odniosem wraenie, e dyurna jest pijana. Przez kwadrans nie znalazem z ni wsplnego jzyka. Poniewa sowa nad ranem nie do precyzyjnie okrelay czas oczekiwanego spotkania statkw, obiegem pokad wokoo, rozgldajc si we wszystkich kierunkach, zdenerwowany i zaniepokojony, czy wiate Arki nie wida ju na horyzoncie. Po godzinie jaowych targw z bosmanem, ktremu w barze postawiem kilka kolejek, otoczony przez prostych, rozbawionych czym marynarzy, by dalej nie traci czasu, 6

spraw przeniesienia na mj jacht postanowiem zaatwi na najwyszym tutaj szczeblu - bezporednio u kapitana transatlantyku. Jak si spodziewaem, pokonanie tak wysokiego progu - w nocy! - przekraczao moliwoci zwykego pasaera. Drog do jego kajuty zagrodzili mi dwaj czujni stewardzi. Powiedziaem, kim jestem. W pierwszej chwili cofnli si o krok, co dao mi zudzenie odniesionej nad nimi przewagi. Niestety, rozwiao si ono przy prbie zblienia do drzwi dostojnej sypialni: ani moje stanowisko na ldzie, ani banknoty, rozrzutnie wsuwane im do kieszeni, nie zdoay ich przekona. Owszem, za hojny napiwek podzikowali ukonami, obiecujc przy tym, e rano, a cilej - o dziewitej, to znaczy po niadaniu, kapitan natychmiast powita mnie w swym gabinecie i z pewnoci bdzie rad z uczynionego mu zaszczytu. O tej jednak porze (bya druga po pnocy) tylko katastrofa (uyli tego gronego sowa!) usprawiedliwiaaby alarm i czyjkolwiek wizyt u dowdcy statku. Od pewnego czasu zanosio si na burz, cho ocean nadal by dziwnie spokojny: w dusznym powietrzu czuo si jakie histeryczne, od wielu godzin nie rozadowane napicie. Nisko nad lustrem wody - wok horyzontu - spitrzy si wa rozrywanych byskawicami chmur, a ponad nami, porodku tego zwierajcego si powoli krgu, a do gwiazd ziaa dziura krysztaowo czystego powietrza, ktr rnica cinie - kto wie jak olbrzymia - musiaa wkrtce obrci w huraganowy lej. Czy przypadkiem sytuacja baryczna nie nosia cech zbliajcego si cyklonu? Spod drzwi kapitaskiej kajuty raz jeszcze pobiegem na taras przedniego pokadu, skd wreszcie zobaczyem znajome latarnie. Mrugay z duej odlegoci - na linii sinego widnokrgu, dokd pen moc silnikw pru wody ponury kadub Tomahawka. W cikiej atmosferze niepewnoci wiata te doday mi otuchy. W ich blasku Arka rowia si niemiao jak pierwsza zapowied jutrzenki. Na ten widok - wzmocniony wieym przypywem energii - ruszyem do sterowni, gdzie akurat nastpia zmiana wachty: drugi oficer przyj sub od pierwszego. Powiedziaem, e nazywam si Patryk Tenevis. Przyj to uprzejmie, a po powitaniu zwrci twarz w stron panoramicznej szyby i spojrza przed siebie w dal z takim zainteresowaniem, jak gdyby moje nazwisko natychmiast skojarzyo mu si z niezwyk sylwetk odlegej fregaty. Co o mnie sysza - pomylaem. - Tenevis - powtrzyem z naciskiem, przekonany ju, e mog na niego liczy. - Tamten jacht odziedziczyem po mierci rodzicw. Wskazaem grony horyzont. W strumieniach gwatownej ulewy obraz statku majaczy jak zjawa: to pon na tle rozdartej byskawic czerni, to znw gin w mrocznym bezkresie. 7

- Tamten jacht? - spyta. - Widz, jak to pana zdziwio. Chyba zaszo tu mae nieporozumienie: rodzice moi nie zawarli lubu, tote od dziecka nosz nazwisko matki, ktra bya crk znanego panu indiaskiego wodza, Tenevisa. Lecz moim ojcem by Dean Nevazar... - zawiesiem gos, kiedy unis brwi. - Tak! Wanie ten brazylijski milioner. Uyem terminu jacht, poniewa w czasach, gdy pywaem na nim z matk, Arka bya statkiem sportowym. Rzuci mi krtkie spojrzenie i zaraz przenis wzrok na ocean. Wyglda teraz na czowieka bardzo czym zmczonego. Pooyem to na karb nocnej wachty. By moe - w nadmiernym podnieceniu - wiadom ostatniej szansy, zalaem go zbyt wielkim potokiem zbdnych tu informacji o sobie, bo dugo milcza, jakby w ogle by roztargniony czy tylko w tej chwili nagle speszony, e szybko nie umie ich uporzdkowa. Gdy Arka podpyna bliej, zachcony zmian w wyrazie jego oczu, opowiedziaem mu zwile jej burzliw histori. Wszystko to byo niezbdne, by przynajmniej on poj, czym ta fregata jest dla mnie i dlaczego za jedn z szalup Tomahawka, ktr zamierzam przeprawi si na swj aglowiec, zapac chtnie potrjn cen. Bez zwoki wyjem ksieczk czekow. Rzecz prosta, zdaj sobie spraw z masy i prdkoci Tomahawka, tote za krtkotrwae zwolnienie i - co za tym idzie - nieznaczne opnienie tego statku gotw jestem podwoi, ofiarowan sum. Zreszt, gdyby da mi do szalupy jednego marynarza, mgby j wkrtce odzyska razem ze sternikiem (przecie d jest motorowa), nie tracc wypisanego ju czeku. Dlaczego milczy? Dziwi go pewnie, czemu raptem - porodku sono opaconej drogi - chc zej z komfortowego transatlantyku na pokad starej, zdemolowanej ajby, jak gdybym w rejsie pasaerskiej linii - a moe i w yciu - nie mia w ogle adnego celu. Niech wie, e nie jest to kaprys zblazowanego spadkobiercy, tylko najgbsza potrzeba nieszczliwego w gruncie rzeczy czowieka, ktrego nikt nie egna w opuszczonym porcie i nikt te nie powita go u kresu tej podry. Za nami sta sternik. (Gdyby si nie odezwa, nigdy nie uwiadomibym sobie jego obecnoci). Kiedy pochyli si nad mikrofonem przy sterowym kole i powiedzia cicho: Niech kto wreszcie wyprowadzi std tego zwariowanego Metysa, nie czekaem ju duej na reakcj drugiego oficera. Poszedem najpierw do swojej kajuty, zakleiem kilka najcenniejszych rzeczy w wodoszczelnej kopercie, wcisnem j do kieszeni i udaem si do przedziau radiowej

komunikacji, skd zamierzaem wezwa Ark, aby przysaa mi swoj d ratunkow. Oczywicie, bez porozumienia z fregat - pync wpaw - nigdy bym jej nie dogoni. Ale i tak zejcie z wielopitrowego pokadu do podstawionej mi szalupy, przy znacznej prdkoci Tomahawka, wic jakie karkoomne zsuwanie si po dugiej, rozhutanej linie, w warunkach nieludzkiej obojtnoci ze strony tutejszej zaogi - wcale nie wchodzio w rachub. Ostatecznie postanowiem zaczeka na szalup Arki i skoczy z pokadu do morza, by potem spokojnie popyn na jej spotkanie. W realizacji tego rozpaczliwego planu przeszkodzia mi pijacka wesoo radiooperatorki, ktra obja dyur zaraz po kapitaskim balu i od czasu naszej pierwszej telefonicznej rozmowy nie odzyskaa jeszcze penej przytomnoci umysu. Sensowne danie uzyskania cznoci z fregat obrcia w art. Rozbawiona moimi powanymi argumentami, dopty chichotaa i przekomarzaa si ze mn, a Tomahawk min Ark. Wtedy blady jak trup odepchnem j od aparatury, prbujc rozdygotanymi palcami, czy sam nie zdoam nawiza upragnionego kontaktu. Niestety, nie znaem dugoci fali, na ktrej pracowa odbiornik Arki: w odpowiedzi na manipulacje przy gakach z gonika odezway si zgrzyty i piski Radiooperatorka ciko podnosia si z podogi. Wyskoczyem na pokad w poszukiwaniu fachowej pomocy. Zegarek wskazywa trzeci nad ranem. Staem pod jak cian, zdezorientowany i zdziwiony, czemu - o tak pnej porze - nie, le jeszcze w swej koi. Statek spa. Naraz przypomniaem sobie, e kogo szukam, ale nie pamitaem po co. Gdzie zagrao radio. Wtedy wrcia mi wiadomo caej sytuacji: przed chwil po raz ostatni w yciu zobaczyem to, co po dalekiej burzy jak smutny cie dawnych lat pozostao na morzu i bezwadnie przepyno obok Tomahawka - wrak Arki, utraconej ju teraz na zawsze. W gbi korytarza ukazaa si grupa bardzo czym podekscytowanych ludzi. Marynarz w niebieskiej koszuli spojrza na mnie i zatrzyma wszystkich, otwierajc usta w niemym okrzyku o takiej mocy, jakby przywoywa kogo z wielkiej odlegoci. Inni rwnie gestykulowali i bezgonie poruszali wargami. Po sekundzie zrozumiaem, dlaczego nie sysz tych gosw: zdominowa je przenikliwy skowyt alarmowy syreny Tomahawka. Nieomal w tym samym momencie pokad statku pochyli si silnie do przodu. Upadem na cian. Ludzie w korytarzu te stracili rwnowag i sunc kolejno po liskiej posadzce, z impetem runli na mnie. Przywalony ich ciarem usyszaem podwodny grzmot. W kadubie - od rufy do dziobu - przebiego guche dudnienie, 9

jakby oskot przewalajcej si tam lawiny. Zapada zowroga cisza. Midzy marynarzami dostrzegem dwie pasaerki. Ogarnici panik, wszyscy szarpali si wzajemnie bez adnego sensu. Kto zada mi cios kolanem w brod, kto inny mylc pewnie o pozostawionej w kajucie kamizelce ratunkowej - wdrapywa si pod strom gr pokadu po moich plecach. Ale ju byo za pno. Ledwie zdyem wyczoga si spod skbionych cia i pomyle, e z Tomahawkiem dzieje si co strasznego, gdy drugi potny wstrzs wyrzuci nas wszystkich za burt. Zanim wypynem na powierzchni morza, poczuem na stopie konwulsyjny chwyt jakiego topielca. Drugi rozbitek rwnie energicznie cign mnie z tyu za wosy. Kiedy tak obciony wynurzyem si z wody, rufa Tomahawka - niczym samotny wieowiec - wzniosa si prosto ku niebu. Na szczcie dla nas, transatlantyk ton w bezpiecznej odlegoci. Jego dugi kadub w czasie kilkunastu sekund zapad si w morskiej otchani. Wczesny brzask nie ukaza adnego brzegu. Lecz gdy odwrciem gow, odrywajc wzrok od rodka gronego wiru, ktrym ocean zaciera ostatni lad po tajemniczej tragedii, uwiadomiem sobie, e przynajmniej my trzej jestemy uratowani. Nie opodal nas majestatycznie dryfowaa Arka. Kikuty jej masztw trcay ju promienie bliskiego wschodu.

2
Na burcie fregaty wisiaa sznurowa drabina. Aby do niej dopyn, musiaem oswobodzi ramiona, znowu unieruchomione kurczowymi chwytami obu marynarzy. Wyrywaem si im wielokrotnie, nie pojmujc, dlaczego ci silni mczyni (moc ich doni wiadczya o penej przytomnoci) nie umiej w wodzie radzi sobie sami. Zatonliby jednak bez mojej pomocy, pchaem ich wic mozolnie przed sob, przy czym pracowaem tylko nogami. Z daleka mogo si wydawa, e statek jest opuszczony, ale gdy podpynlimy bliej, sponad burty wyjrzaa gowa brodatego mczyzny. - Nie ma miejsc! - zawoa. Patrzy nieprzyjanie. Nie dowierzaem wasnym uszom, bo po katastrofie Tomahawka, ktr rwnie dobrze jak i my musia widzie z Arki, okrzyk ten trudno byo zaliczy do wisielczych dowcipw, nawet najbardziej cikich: woa do nas takim tonem, jak gdyby siedzia w szalupie ratunkowej, ju po brzegi wypenionej rozbitkami. To by nonsens. A moe art, mimo wszystko? W kadym razie sowa rzucone z pokadu na nasze powitanie popsuy mi pierwsz rado z ocalenia i odzyskania Arki. Drabin oplatay wodorosty. Wyczerpany holowaniem marynarzy poliznem si na niej i z powrotem runem w morze. Spadajc z najwyszego szczebla, uderzyem kolanem w konierz ostrych muszli, ktre piercieniem opasyway stary kadub tu pod powierzchni wody. Z blu pociemniao mi w oczach. Dopiero po duszym wypoczynku bez niczyjej pomocy wdrapaem si na pokad, gdzie moi towarzysze niedoli rozpaczliwymi gosami dyskutowali z upartym brodaczem. - Powiedziaem przecie, e nikogo nie mog przyj powtrzy twardo, wcale nie speszony widokiem mojej zakrwawionej nogi. Po prostu: brak wolnych miejsc. Czy mam tu ludzi ukada jak sardynki w puszce? Rozejrzaem si wokoo: mewy z krzykiem migay midzy uszkodzonymi masztami; tu i wdzie - wysoko na rejach - fruway strzpy porwanych agli. Jeeli nie liczy workw z piaskiem i stosu cakiem niepotrzebnych gratw - pokad (przynajmniej na dziobie) by zupenie pusty. Obserwowaem bacznie twarz nieznajomego. Sta w pozie wyraajcej szczere wzburzenie czowieka atakowanego przez intruzw i czeka w milczeniu, jakby istotnie spodziewa si odpowiedzi na swe absurdalne pytanie. Nie miaem siy wyrzuci go za burt; zreszt postanowiem spokojnie, e usun go ze statku dopiero 11

wtedy, gdy opanuj bl rozbitego kolana i gdy w stosowniejszym czasie rozwikam tajemnic jego psychiki: inaczej ta przykra zagadka nie daaby mi spokoju do koca ycia. Po wymianie nieprzyjaznych spojrze dziwacznego stranika Arki bez reszty pochona ostra polemika z marynarzami. Nie zauway, e oddaliem si od nich i powoli - mocno kulejc - odszedem w kierunku ruty. Ocean by spokojny, cho niebo nadal wygldao gronie. Krg pustego horyzontu oddzieli lustro wody od chaosu spitrzonych chmur. Nie znaem odlegoci do ldu ani kierunku, w jakim naleao szuka najbliszego portu. Statek wymaga gruntownego remontu. Lekki wiatr tarmosi szcztki ptna, lecz fregaty nie porusza z miejsca. W takielunku te rzucay si w oczy szkody wyrzdzone przez burz: rozbujane powiewem lune liny pltay si wok nadbudwek pokadu. Przez wypaczon pokryw luku zajrzaem do zalanej wod adowni i dostrzegem w niej na pce suchy zwj aglowego ptna. Nasuno mi to myl o pilnej potrzebie przywrcenia statkowi penej sprawnoci. Nierwnym krokiem kryem dugo po znajomych i obcych ktach. Kady widok budzi we mnie inne, wywoane silnymi podnietami, uczucia, nad ktrymi dominowaa melancholia. Wiele zmienio si tu przez te trzydzieci dwa lata. Porwnywaem rzeczywisto z obrazami powtarzajcymi si we nie. Niejeden szczeg zatar si ju w mojej pamici, ale nie wszystkie rnice wynikay z niszczcego dziaania czasu. Arka nie bya tak bardzo stara, jak to sobie ostatnio wyobraaem. Co prawda, uwany i wytrway obserwator znalazby rdz pod warstw wieej farby, jaki uszkodzony stopie schodw czy podejrzany przewit w dachu; zwrciby te pewnie uwag na wygadzone szczerby i zamaskowane dziury, a moe nawet ujawniby wtpliw moc kilku sprchniaych desek. Ukryte defekty zdradzay wiek caej konstrukcji, jednak - po widocznych niemal wszdzie pracach, ciesielskich - bya to w sumie nie tyle moja, okaleczona przez czas, fregata, ile do jeszcze nowy (chocia rozbity ubiegej nocy), przebudowywany wielokrotnie i w wielu fragmentach obcy mi ju teraz statek. Przechodzc powtrnie obok luku zalanej adowni, zauwayem z niepokojem, e poziom wody powoli w niej ronie. Potop ten nie by wic skutkiem przelania si przez luk jakiej wysokiej fali, o czym pomylaem za pierwszym razem. Kadub gdzie przecieka. Trzeba byo znale pknicie i uszczelni je, gdy inaczej - w czasie kilkunastu godzin - statek mg pj na dno. Bl kolana nie pozwala mi na wykonanie tej pracy. Patrzyem na such cian, obserwujc bezradnie, jak woda pnie si po niej systematycznie - milimetr za milimetrem. Naraz - w ciszy przerywanej krzykami mew - usyszaem donone nawoywania 12

i miechy. Najpierw zdziwio mnie to, a gdy uwiadomiem sobie, co z tego wynika - bardzo ucieszyo: spotkany na dziobie wariat nie by wic jedynym mieszkacem Arki. Przed wejciem do mesy zobaczyem kilkunastu ludzi. Przyjrzaem si im z uwag, ciekaw, jak spdzaj czas po burzy, czas przegldu i naprawy, bo przecie naleeli do zaogi toncego jachtu. W oglnym zarysie przypominao to malownicze wczasy. Marynarze wypoczywali czynnie lub biernie, w zalenoci od kondycji lub temperamentu, ale wrd mczyzn byty te kobiety, zapewne pasaerki pechowego rejsu, i od nich rozpoczem krtki przegld barwnej grupy, ktra zgromadzia si na rufie. To wanie one tak haasoway. Ubrane niedbale w piamy bd szlafroki, jakby wstay prosto z koi, byy oywione jakim bahym sporem i spaceroway wok zapasowej kotwicy. Na linie zwisajcej z rei, tu nad gowami tej wesoej paczki, hutali si beztrosko dwaj pnadzy Indianie; dwaj inni - nieprzytomni ju o tak wczesnej porze spali na pokadzie obok pustej butelki. By tam jeszcze jeden czerwonoskry, najstarszy; wyranie stroni od caego towarzystwa. Wsparty o burt zaglda przez okno mesy, skd sycha byo brzk stoowych naczy. Mia zniecierpliwion min i zajmowa si puszczaniem dymu z fajki. Kucharka lamazarnie nakrywaa do niadania, za na beczkach ustawionych przy pokrywie luku siedzieli z kartami w doniach czterej biali marynarze. Kibicowao im kilka zaspanych kobiet. Zapytaem palacza, co to wszystko znaczy. Temat bardzo go poruszy: a fajka ze zoci zadraa mu w zbach. Odpowiedzia, i protest mj rozumie i solidaryzuje si z nim, lecz skargi w sprawie opnionych posikw naley zgasza bezporednio u szefa kuchni. Pomylaem o biaych marynarzach. W chwili, kiedy podszedem do grajcych w karty, jeden z nich, otyy mczyzna w okularach, popiesznie zerwa si z miejsca i umiechnity yczliwie poda mi rk. Podczas gdy witaem si z pierwszym, drugi marynarz (mia na sobie ciasno zasznurowany korkowy pas ratunkowy, a na gowie zakrwawiony banda), jakby dla kontrastu z przyjaznym zachowaniem tamtego, zmierzy mnie wrogim spojrzeniem i prowokacyjnie splun za burt. Zdumiewajca tu bya przesada, z jak ci nieznajomi okazywali mi swoje uczucia: nie odezwaem si jeszcze, a ju wrd czonkw zaogi znalazem potencjalnego przyjaciela i wroga. Potencjalny przyjaciel nie przerywa gry w karty, ale ze swego miejsca na beczce bacznie mi si przyglda. Po chwili spostrzegem, e to nie ja tak bardzo go zainteresowaem, tylko moja kiesze, wypchana drobiazgami uratowanymi z kajuty Tomahawka. Gra nieuwanie i dopty traci lewy, a po susznym komentarzu partnera odoy karty, jakby si obrazi, i podszed do mnie, zapraszajc do innego kta. 13

W cichej rozmowie o sytuacji na statku nie kwestionowa moich zarzutw, co wicej - podwaja ich wag z oburzeniem na tego rodzaju baagan. Nazywa si Tony Rayt. Jak na prostego marynarza, by podejrzanie grzeczny, nawet zanadto moe, bo wcale nie kl i naduywa zwrotu: Tak jest, prosz pana. W tych okularach i ze znaczn tusz nie wyobraaem go sobie na rei. Po krtkim omwieniu najpilniejszych spraw bez sowa wskaza paczk papierosw zaklejon w rodku przezroczystej torby. Wycignem z kieszeni cay swj majtek Kiedy podawaem ogie, zauway banknoty i spyta uprzejmie, czy skromn poyczk mgbym pomc mu w potrzebie. Mogem. Przyj jeden banknot i by zmieni temat, owiadczy, e kapitan statku w zasadzie do niczego ich nie zmusza. - I nie wydaje wam adnych polece? - spytaem z niedowierzaniem. - adnych. Chocia, jeli mam by cisy... Bywa, e kiedy wychodzi z mesy, odwraca si do nas i woa: Trzymajcie si, chopcy! - To ju jest co! - Zreszt widujemy go bardzo rzadko, bo na og nie opuszcza swej kajuty. Czasami zaszczyca nas krtk wizyt na pokadzie. - A jak si wtedy zachowuje? - Zwyczajnie. - To znaczy zapdza was do roboty. - Bynajmniej. Milczy i tylko rozglda si badawczo. - Lecz kiedy spostrzega, e statek gnije w bezruchu lub, jak po ubiegej nocy, po prostu tonie - wymyla wam pewnie od darmozjadw i osw? - Przeciwnie: Czemu bez potrzeby biegacie wci po pokadzie? - pyta. Albo: Oficerowie znowu skaryli si na haasy. Czy nie moecie spa przynajmniej w nocy? - Sowem, kapitan nie gniewa si na was za bezczynno, prosi tylko o zachowanie spokoju i ciszy. - Jest to jego wizytowa pyta. Zrozumie pan wszystko, gdy wreszcie wyjani, jaka idea kieruje kapitanem od pocztku tej dziwnej podry. Ot jest on przekonany, e nasz rejs zadecyduje o losie caego wiata. Rayt zdj okulary, przetar je spokojnie i dopiero wtedy mrugn porozumiewawczo. Mimo wszystko byem zaskoczony: wiadomo o szalestwie obecnego kapitana Arki przynosia proste rozwizanie zagadki jego postpowania, nie tumaczya jednak, dlaczego zaoga bez adnego sprzeciwu godzi si na pewn zgub. Czy dziaa tu mechanizm lepego posuszestwa? Na myl o tym ostatecznie straciem panowanie nad sob. Czas ju by najwyszy podj msk decyzj i zaprowadzi tu nowy porzdek. 14

Najpierw mianowaem Rayta pierwszym oficerem Arki. Nominacj przyj z zadowoleniem. Poniewa po przeyciach i trudach ostatniej nocy, a zwaszcza z powodu rosncego blu kolana ledwie trzymaem si na nogach, poleciem mu, by sam jak najszybciej dobra sobie do pomocy drugiego oficera i nowego bosmana. Nastpnie kazaem obudzi picych Indian, wyszedem na rodek rufy i zwracajc si do wszystkich, zarwno pasaerw, jak i marynarzy, powiedziaem dononym gosem, jak si nazywam, skd przybyem, co tutaj zobaczyem, jakim blem przejmuje mnie opakany stan fregaty, czego oczekuj od zaogi i wreszcie - e jako dawny waciciel Arki, wobec umysowej niepoczytalnoci jej obecnego kapitana, w krytycznej chwili obejmuj dowdztwo nad statkiem. Powiedziaem to wszystko jednym tchem i oczekiwaem reakcji. Kobiety stojce w grupie suchaczy, przy pierwszych moich sowach rozgadane jeszcze i nieuwane, po ostatnim owiadczeniu umilky raptem, a wtedy dwaj Indianie, ktrzy dotd koysali si w grze pod rej, zaintrygowani panujc cisz zeskoczyli na pokad z wielkim haasem i zastygli w dynamicznych pozach, patrzc pytajco to na kobiety, to w stron biaych marynarzy, to znw na siebie wzajemnie. Wida nie mogli zorientowa si w sytuacji, lecz czuli jej nie rozadowane napicie, bo gdy jeden trci rk swego odwrconego koleg, by mu mnie wskaza, drugi - w przekonaniu, e tamten wzywa go do dalszych igraszek - natychmiast zdzieli go pici, co z kolei pierwszego skonio do byskawicznego rewanu. I tak brykali w krgu milczcych widzw, bez reszty pochonici wymian lekkich ciosw i gonitw, ktra wkrtce potoczya si zgodnie z zasadami niewinnej zabawy w berka. Biali marynarze bez komentarza powrcili do przerwanej gry w karty. Zwrciem si do mczyzny z bandaem na gowie, wskazujc jego ratunkow kamizelk: - Czy ten strj uratuje ci ycie, kiedy statek pjdzie na dno? - Niewykluczone, panie uzurpatorze - odpar nonszalanckim tonem. - Ale na dno pjdzie najpierw nasz nowy dezerter, bo karcer jest pusty, a doktora Ostarholda nie tak atwo wyprowadzi w pole. Syszc niemiae chichoty kobiet, z bezczeln min odwrci si do nich, zachcony i jakby ju pewien poparcia kolegw, ktrych twarze rwnie przybieray rysy powcigliwej kpiny. - Dezerter? - spytaem. Rozejrzaem si wokoo w poszukiwaniu wyjanienia zagadki. - Nie wiem, kogo masz na myli, ale mniejsza o to. Wic na statku jest lekarz. Dobrze, e wspomniae o nim, bo bdzie mi dzisiaj potrzebny. Niech razem z kapitanem przyjdzie do mojej kajuty. Naleao go jeszcze zgromi za buntowniczy zwrot panie uzurpatorze, ktrym 15

bez osonek zakwestionowa moje prawo do Arki. W atmosferze oglnej apatii, wywoanej szalestwem kapitana, takie przejawy nielojalnoci w stosunku do kogo, kto prbuje opanowa gron sytuacj, trzeba byo tumi w zarodku. Zanim jednak uwiadomiem sobie, jak wiele ryzykuj i do czego wkrtce doprowadzi moe zlekcewaenie niebezpiecznego prowodyra, z mesy odezwa si gong na niadanie. Na ten sygna wszyscy ruszyli do stow, potrcajc mnie po drodze z impetem i tak obojtnie, jakbym w ogle nie istnia. Mogo si wydawa, e nikt ju nie pamita treci mojego wystpienia, a najmniej przejmowa si nim czowiek w korkowym pasie ratunkowym: otoczony ponurymi marynarzami prbowa rozweseli ich gupim artem na temat katastrofy Tomahawka Ludzi tych nic nie obchodzia tragedia transatlantyku. Jedli z wielkim apetytem. Jak zauwayem porcje byy tu ograniczone i nawet kaw (pewnie z powodu braku wody) kucharka kademu odmierzaa sprawiedliwie. W oczekiwaniu na czyje yczliwe spojrzenie jeszcze przez chwil staem przed otwartymi drzwiami mesy, godny, ale ju zdecydowany odej. Karcer jest pusty - przypomniaem sobie. Lecz kto jest dezerterem? Nie miaem zamiaru pyta. Byby to kolejny bd taktyczny, gdybym teraz usiad z nimi, aby tego si dowiedzie. Poniewa nie zdobyem autorytetu, narazibym si na nowe kpiny. Musiaem najpierw odzyska siy i sprawie bezpieczestwa statku zjedna co najmniej kilku zwolennikw, nieposusznego marynarza mogem, za poskromi przy innej okazji. Osabiony zym samopoczuciem zszedem powoli po schodach, przy czym kady stopie informowa mj system nerwowy o coraz gorszym stanie kolana. Po krtkim odpoczynku ominem dziwn tu przeszkod w postaci inwalidzkiego wzka i z bijcym sercem zatrzymaem si przed drzwiami mojej starej kajuty. Tak silnie czuem si zwizany z przeszoci spdzon na fregacie, e nie miaem odwagi tam wej. Wracaem tu przecie mylami przez trzydzieci dwa lata! Po rozczarowaniach doznanych na pokadzie obawiaem si kolejnej przykrej niespodzianki. W dugim korytarzu atwo pomyli mieszkanie, zwaszcza gdy jest ich wiele i kiedy dom odwiedza si po tylu latach. Zmienione numery nic mi nie mwiy, jednak - kierujc si ocen odlegoci od schodw - otworzyem waciwe drzwi i zapaliem wiato w kajucie. Przez chwil patrzyem do wntrza z wahaniem penym nieufnoci, obudzonej widokiem kilku obcych mebli, a nagle - dostrzegszy pod cian znajome pki, a na nich moje stare rzeczy - wykrzyknem triumfalnie. Czy to nie graniczyo z cudem, e te drogocenne pamitki przetrway na Arce cae jej burzliwe dzieje, jakby w oczekiwaniu na mj dzisiejszy powrt! Dotarem do nich skaczc na lewej nodze, gdy prawe kolano reagowao ostrym 16

blem przy kadej prbie postawienia stopy na pododze. Nic wszystko ocalao, ale i tak byem wdziczny nowej zaodze, bo kto mg te skarby jak mieci wyrzuci po prostu za burt. Pochylony nad nimi zapomniaem o swej powanej kontuzji. W skrzyni pod pkami znalazem reszt chopicego arsenau. Ze traktowanie najgorzej zniosy modele samolotw. Podczas przegldania zakurzonych ksiek i dziecinnych gier, pudeek z rnymi drobiazgami, zbieranymi kiedy z takim przejciem, pieciem w sobie sodk myl o szczciu tamtych lepszych czasw. Blade wspomnienia nabray kolorw, gdy sprbowaem uruchomi mechaniczne zabawki. Jednak ta infantylna redukcja rzeczywistoci do skromnych granic minionego wiata po chwilach radosnego wzruszenia przyniosa mi w kocu przykry niepokj. Wkrtce odczuem silne wzmocnienie tego nienaturalnego stanu. Bezprzedmiotowy kryzys potgowa si lawinowo. Nie umiaem okreli jego przyczyny, bo to by lk fizyczny, szybkie bicie serca, brak powietrza, trudne do opanowania dygotanie ng i drtwienie doni, bolesne napicie wszystkich nerww z orodkiem wstrtnego skupienia w klatce piersiowej, skd paraliujce, ze samopoczucie rozchodzio si po caym ciele. Zanim ustpiy te dziwne objawy, przez kilkanacie minut (a raczej godzin, z subiektywnego punktu widzenia) nie pojmowaem, co si ze mn dzieje. Czy zwyky smutek lub nastrj melancholii, do jakiego prowadz wszelkie powroty do miejsc na zawsze utraconych, prby pokonania czasu w poszukiwaniu cieniw przeszoci i nie speniona potrzeba zmaterializowania ich mogy da efekt w postaci wstrzsu a tak dramatycznego? Nigdy o tym nie syszaem. Bya to wic jaka panika organizmu, bezporednio niczym przecie nie zagroonego, fizjologiczna w swej istocie reakcja na co, czego nie umiaem wskaza, ostry atak lku fizycznego, a nie psychiczny strach przed przyszoci, ktrej wcale si nie baem.

3
Do poudnia nie mogem zasn. Cho czuem si lepiej, przeszkadzay mi odgosy spoza cian i pene sprzecznoci rozmylania o sytuacji na statku. Snuem te rne przypuszczenia wok swej nocnej przygody, prbujc dociec przyczyny nagej katastrofy Tomahawka. Wreszcie, wyczerpany nadmiarem przey ostatniej doby, rozwiesiem ubranie na porczy krzesa i pooyem si do koi. Tak mina reszta dnia, gdy spaem do pnego wieczora, kiedy - zamiast oczekiwanego kapitana i lekarza - do kajuty wesza jaka moda Indianka. Rano nie widziaem jej na pokadzie. Nosia dugie warkocze kontrastujce czerni z biaym paszczem. Powiedziaa, e nazywa si Anga. Przysza z poleceniem doktora, abym niezwocznie przeprowadzi si do innej kajuty, gdzie ju przygotowano dla mnie bardziej odpowiednie miejsce. Jak na moje poczucie humoru, ten okrtowy lekarz by zanadto bezczelny. Zaskoczony jego daniem jknem z blu przy pierwszej prbie poruszenia praw nog: nie mogem zgi jej w kolanie, ktre byo okropnie sine i spuchnite. Mimo rozdranienia spytaem uprzejmie, dlaczego miabym przenie si gdzie indziej, skoro tutaj jest mi do wygodnie. Czy choremu nie nale si jakie szczeglne wzgldy? Zreszt nie musiaem nikogo o nic prosi: jako dawny waciciel Arki i obecny jej dowdca miaem prawo do wyboru kajuty wedug swego uznania. Dziewczyna postawia na stole tac z kolacj. Min miaa niepewn. Swoj prob o zajcie wskazanego ka tumaczya koniecznoci zachowania porzdku w planie zakwaterowania. Przecie to nie ona decyduje o wszystkim, wic mgbym jej nie utrudnia pracy. Jest tylko pielgniark i musi sucha lekarza, ktry choremu kaza zamieszka w semce. Mwia o sali zbiorowej, co rozgniewao mnie ostatecznie. Patrzyem na ni z gorczk w oczach. Nie miaem zamiaru rusza si z miejsca. Co by si stao z moimi zabawkami, ktre tu leay w zasigu rki? Rzecz prosta, w obawie przed gupimi uwagami nie posuyem si tym argumentem. Przywizanie do starych rzeczy - to bya moja osobista pasja. Nie musiaem zwierza si jej zaraz ze swej duchowej udrki. Zapytaem, czy dotara ju do nich wiadomo, e od rana jestem kapitanem statku. Owszem! Wic czemu pan doktor udaje pgwka? Wszak gdyby nie zlekceway tego istotnego faktu, nie kazaby skierowa mnie do okrtowej izby chorych, w ktrej pewnie wszyscy pijacy, zwleczeni przez Rayta z pokadu w ramach nowej dyscypliny, oraz uczestnicy gry w berka, poturbowani 18

podczas swawolnych igraszek, marynuj si teraz leniwie jak ledzie w ciasnym soiku. Jaki to porzdek nie pozwala odrni doktorowi swego rannego zwierzchnika od szeregowego pacjenta? Najbardziej zirytoway mnie sowa porzdek w planie zakwaterowania wypowiedziane z urzdowym spokojem, akurat tutaj - na toncym statku, gdzie rozmieszczenie ludzi we waciwych numerach waniejsze byo wida od ich ycia. Przez cay czas, kiedy si zociem, dziewczyna zbieraa z podogi i ukadaa na pkach moje porozrzucane zabawki. Gdy wychodzia, poinformowaem j spokojnie, e na lekarza bd czeka w swej kajucie. Kilka minut pniej, ledwie pomylaem: Wic i pielgniark tu zatrudnili, wrcia po wizycie u doktora Ostarholda. Niestety, lekarz nie mg mnie dzisiaj zbada, poniewa zajmowaa go pilna operacja. Anga przyniosa kartonik z aspirynami. Na rozbite kolano zaoya opatrunek. Po zabandaowaniu spuchnitej nogi podaa mi termometr. Czekaa w milczeniu, a zmierzyem temperatur. Miaem trzydzieci dziewi i sze! Opuszczajc kajut zapytaa, czy czego jeszcze nie potrzebuj. Tak. Przed mierci chciaem si widzie z byym kapitanem statku i dowiedzie si od niego, w jaki sposb nasz tuzinkowy rejs mgby zadecydowa o losach caego wiata. Niech mi to sam powie, jeli protestuje przeciwko diagnozie postawionej mu przez zaog w oparciu o plotki. Poprosiem, aby go tu zaraz przyprowadzia. Nie bya zachwycona tym pomysem. Czy nie lepiej zaczeka do czasu, a spadnie mi gorczka. Na wyleczenie grypy potrzeba tygodnia. Zreszt dobrze, moe jutro lub za kilka dni sprbuje, chocia spenianie tego rodzaju ycze nie naley do jej obowizkw. Z kapitanem nigdy nie rozmawiaa, bo jest on bardziej zajty ni doktor. Nie przyjmuje nikogo u siebie, a do jadalni zaglda niezwykle rzadko, wic trzeba mie wielkie szczcie, eby go tam spotka. W yciu codziennym zaogi wcale nie bierze udziau. Trudno jej byo powiedzie, czym waciwie si zajmuje; w kadym razie ma na gowie sprawy znacznie waniejsze od problemw, jakie zwykle nurtuj pacjenta. Dlatego nie wyobraaa sobie reakcji kapitana na wezwanie do chorego, ktremu powinien wystarczy lekarz. Zreszt zaartowaem chyba, mwic o swojej mierci. Oczywicie, nie chciaaby lekceway stanu mojej nogi, ale - gdyby nawet ko bya pknita - przecie nie umiera si z powodu takiego gupstwa!

Cay nastpny dzie przeleaem na koi w swojej kajucie. Wysoka gorczka i bl nogi nie pozwalay mi zaj si czymkolwiek. 19

Prbowaem czyta ksik, jedn, potem drug, wreszcie signem po stare komiksy, ale rwnie i nad nimi nie zdoaem si skupi: nic nie odwracao mojej uwagi od natrtnych myli o sytuacji na Arce. Troska o jej uszkodzony kadub, o wyczerpane zapasy wody i ywnoci, nieobliczalna obojtno marynarzy wobec realnego zagroenia i niepewno, czy Rayt zdoa ich zmobilizowa - wszystko to, a zwaszcza wspomnienie lekcewacego tonu w gosie pielgniarki, gdy mwia, e lekarz pacjentowi powinien tu wystarczy, pochaniao mnie bardziej od kadej lektury i przez cay dzie zakcao mi spokj. Czas ten odmierzay regularne odwiedziny Angi. Taca z kolejnymi posikami coraz bardziej chwiaa si w jej rkach. Ocean by niespokojny: czuem koysanie i syszaem uderzenia fal o burty statku. Za cianami co si nieustannie dziao. Czekaem na lekarza i na kapitana, lecz do wieczora aden z nich nie zoy mi wizyty. Kapitanowi darowaem, bo wariata te w kocu mona byo zrozumie, przy czym wcale nie miaem zamiaru peni suby pod jego dyktando, Ostarhold za mci si pewnie za nieposuszestwo w sprawie przeniesienia do semki. Po nie przespanej nocy w poudnie trzeciego dnia choroby zobaczyem w drzwiach swego pierwszego oficera. Rayt przyszed na moje danie, przekazane mu przez Ang, ktra wracajc z nim, przyniosa mi obiad. Nowy oficer mia uroczyst min: yczy kapitanowi szybkiego powrotu do zdrowia. Syszc skarg Angi, e szef nie ma apetytu, wyrazi gbokie ubolewanie, a gdy podsunem mu swj talerz, usiad szybko i bez ceremonii zabra si do jedzenia. Zaraz spytaem go o przeciek w adowni, gdy Anga nic w tej sprawie nie umiaa mi powiedzie. - Zlikwidowany - odpar w zamyleniu. Odetchnem z ulg. - Czyli e natychmiast musicie przystpi do wylewania wody. W przeciwnym razie kada wiksza fala moe nas zatopi. Potwierdzi skinieniem gowy. - Ale dlaczego prnowalicie przedwczoraj, kiedy ocean by spokojniejszy? Zanim si odezwa, przekn, kilka yek owsianki, z apetytem smakujc to dietetyczne danie. - Panie kapitanie... Ludzie skar si na brak witamin w postaci wieych warzyw i owocw. Czuj si osabieni. Czy jest jaka nadzieja? - Kpisz sobie ze mnie? - Przepraszam. Musiaem zapyta o to w imieniu zaogi. - A ja ci pytam o przyczyn lekkomylnego opnienia, bo teraz to jest najpilniejsza sprawa. Dobrze, e ich w kocu zagna do roboty. Lecz skoro ju potop 20

zosta zatrzymany, trzeba si zaj oprnianiem adowni, a w tym celu naley uruchomi pompy. Mrukn co ciszonym gosem i wrciwszy do owsianki, jad j powoli z takim wyrazem skupienia na twarzy, jakby way w mylach, gdzie w moim rozumowaniu tkwi zasadnicza luka. - Tak - westchn wreszcie do samego siebie. - Nic z tego. - Czy widzisz tu jak trudno? - W zasadzie nie. - Wic o co ci chodzi? - O marynarzy - Mnie te! Nie chciaby chyba posa wszystkich na dno? - Na dno... - powtrzy po dugim namyle, niezdecydowany, co z tym fantem zrobi. - Jasne, e tam nikogo nie mam zamiaru posya. - Mimo to - jak mi si wydaje - nie jeste przekonany, czy powiniene przekaza zaodze moje polecenie i dopilnowa, by je wykonaa. Wic co proponujesz? Rozejrza si sennie po cianach kajuty. Naraz wsta, podnis z pki warcaby i wrci z nimi do stou. - Zagramy? - spyta pojednawczym tonem. Przez chwil czuem, e mnie krew zalewa. - Suchaj no, Rayt! - syknem, z trudem panujc nad sob. - Jeszcze przedwczoraj robie wraenie do rozgarnitego marynarza. I tylko dlatego - z penym zaufaniem do twych okularw - powierzyem ci to odpowiedzialne stanowisko. Przez dwie doby, czekajc tu w gorczce na jak wiadomo z pokadu, wizaem z twym awansem wiele nadziei. Dzisiaj ledwie ci poznaj. Po tej bezprzedmiotowej, wic gupiej rozmowie, ktr starasz si rozwlec do nieskoczonoci, nerwy pkaj mi jak przecione struny. Wynikaoby z tego, e mj ukad nerwowy jest delikatniejszy lub raczej wraliwszy od waszych systemw alarmowych, wczeniej dostrzega niebezpieczestwo i drani go wszelki brak wyobrani, a zwaszcza twj gruboskrny spokj. Co gorsze, mam ju podstawy, by wtpi, czycie t dziur w ogle zatkali! Czy czsto jeste taki rozklejony, nieobecny... bo ja wiem jaki? Wycignem si swobodniej w koi, odprony tym szczerym kazaniem, ktre mogo mnie pozbawi jedynego na statku sprzymierzeca. - Szefie... - zacz, z wahaniem. - Co si tyczy mojego rozkojarzenia, ma pan suszno. Istotnie, nie jestem dzisiaj w najlepszej formie. I dlatego z gry przepraszam za kolejny zgrzyt w naszych stosunkach, jeli le oceniam sytuacj i gdyby pan teraz, po mojej uwadze, zapewne zbyt miaej lub po prostu gupiej, znowu poczu si dotknity. Musz to jednak wreszcie powiedzie, chobym mia pana jeszcze raz rozgniewa, bo inaczej moe nigdy nie wykorzystamy tej szansy. Oto w 21

czym rzecz: operujc gadko takimi zwrotami, jak trzeba si zaj lub w tym celu naley, zapomina pan wygodnie, e to nie my dwaj fatygowa si bdziemy przy pompach i na rejach, gdy ja rwnie jestem chory, tylko oni - ci dziwni ludzie. - Ach, ci dziwni ludzie! - wykrzyknem ironicznie. - Przedwczoraj na pokadzie rzuciem ju okiem na to ich wyszukane dziwactwo: alkohol do witu, gra w karty, beztroskie chichoty i inne szczenice igraszki. Czy po tak tuzinkowych zajciach poznaje si enigmatycznego czowieka? Doszukujesz si w nich osobliwoci i piecisz si z nimi, widzc co niezwykego w braku wyobrani i w pospolitym lenistwie. - Niech go pan nie lekceway! Lenistwo podniesione do potgi, ktra paraliuje instynkt samozachowawczy, przestaje by pospolite. Zreszt ten stan nie ma nic wsplnego z brakiem ochoty do pracy. - Prbujesz mnie nastraszy gupim przypuszczeniem, e oni nie dbaj o swe wasne ycie? - Nie widzia pan ich jeszcze przy innych zabawach. Teraz w zatopionej adowni na dziobie urzdzili sobie basen. - Powanie to mwisz? - Pywaj tam i nurkuj jak ryby w akwarium i jak one s gusi na wszelkie argumenty. A sysza pan wrzaski? - Kiedy? - O rnych porach dnia i nocy. - Tak. Co to za haasy? - Podczas choroby nie powinienem martwi pana takimi plotkami, ale lepiej, abymy obaj mieli si tu na bacznoci. Spojrza na drzwi. - Wychodzisz? - spytaem, gdy znika w korytarzu. - Nie - szepn. - Odrobina ostronoci nigdy nie zawadzi. - Wrci i zbliy mi usta do ucha. - Ten statek to puapka: orodek osobliwej kani! Tutaj przeprowadza si na ludziach jakie podejrzane operacje. - Nie ple bzdur! Pchnem go w twarz palcami rozwartej doni. - I zbrodnicze eksperymenty! - dorzuci z dala ciszonym gosem. - Wariat. Serio wierzysz w te brednie? - Nie ma dymu bez ognia. Dziwi to pana, e takie dowiadczenia prowadzi si na penym morzu, w pustych rejonach oceanu, a nie gdzie pod bezcieniowymi lampami miejskiego laboratorium? A czy ludobjcy dziaali kiedykolwiek jawnie? Widocznie potrzeba im cisej izolacji i rwnoczenie swobody manewru w drodze do ponurego celu, do ktrego zmierzaj, pywajc midzy swymi tajnymi bazami

22

pod parasolem z malowniczych agli, wic pod pozorem niewinnego rejsu. W bezpiecznym cieniu tej biaej maski co tu nieustannie knuj, ale chyba nie wszystko do gadko im idzie. Nie ma si czemu dziwi, bo te i rozwizanie problemu, jaki sobie postawili, na szczcie dla nas wcale nie jest atwe. Teoretycznie... - Czekaj. Dlaczego nie mwisz janiej, w czym tkwi cay problem i kto go tu rozwizuje? - Kto? Wkrtce wszystkim przestanie pan ufa. Co za si tyczy problemu, to jest on fundamentalny. Przecie od zarania dziejw zawsze kogo nurtowao praktyczne pytanie, jak w czowieku pokona i zdusi jego pragnienie ycia. Kiedy zadania tego rodzaju rozwizywano wedug wskazwek klasycznej psychologii i przez wieki osigano dostatecznie dobre efekty. Wiadomo, e mio ycia mona wyprze nienawici do niego lub wstrtem. Nienawi do wasnego ycia trudno jest spowodowa bez fizycznych lub psychicznych tortur. Natomiast aby w czowieku wywoa wstrt do ycia, naley mu tylko t pikn mio maksymalnie czym obrzydzi. W tym celu powszechnie stosowano pyn o niezwykle ohydnym zapachu, ktrym zwierzta zwane tchrzami posuguj si w samoobronie. Oczywicie, delikwenta opanowanego nagym pragnieniem ycia wcale takim pynem nie trzeba byo pryska, wystarczyo podsun mu przykr myl, e z jego uczucia bije tamten paskudny odr, i wstrt do ycia natychmiast bra w nim gr nad szczer mioci. Skuteczno metody tak drastycznych skojarze sprawdzi mogli gitowcy, na przykad w oknie jakiego wieowca, gdzie podczas psychologicznego pojedynku dopty drczyli si wzajemnie - szermujc oskareniami o tchrzostwo - a sabszy z nich wybiera przepa, czym sobie dawa dowd wikszej odwagi, nam za - mniejszej odpornoci na perfidne sugestie. - Zastanw si, dokd zmierzasz. Czyby gosi pochwa tchrzostwa? Rzuci mi krtkie spojrzenie, powane i przenikliwe, jakby co go zaskoczyo i musia sprawdzi, czy w wyrazie mojej twarzy nadal dominuje ironia. - Wcale jej nie gosz. Zdarzaj si przecie takie przypadki, kiedy strach obezwadnia kogo i kae mu zaniecha wszelkiej obrony. Lecz przejaw niemocy w obliczu zagroenia, ktre mona usun odpierajc atak - czyli faktyczne tchrzostwo, a uczucie wrogoci do programowej pogardy ycia; z jak mamy do czynienia na naszym pokadzie to zupenie co innego. Bo musi pan wiedzie, e tutaj, w sytuacjach stresowych, celowo wywoywanych przez oficerw... szkoli Si ludzi do pilotowania ywej torpedy nowego typu! 23

Ostatni informacj przekaza mi metalicznym szeptem bezporednio do samego ucha. Kiedy wyprostowa si z gbokiego skonu nad koj, popatrzyem na niego uwaniej i ju bez lekcewacego umiechu. O ile dotd niky cie prawdopodobiestwa agodzi nieco ostre rysy niedorzecznoci w jego obsesyjnych majaczeniach, co powstrzymywao mnie przed postawieniem jednoznacznej diagnozy, teraz - po torpedowej rewelacji - w okamgnieniu uwiadomiem sobie, komu daem si nabra, i natychmiast - zamiast fali spodziewanego rozdranienia - odczuem gbok ulg, a potem silne zmczenie i senno. Rayt skromnie czeka na moj reakcj. Trzeba go byo czym uspokoi. - Czy ty na pewno masz dobrze w gowie? - spytaem swobodnie, by nag zmian tonu nie budzi podejrze. - Szefie... inaczej nie odkrybym prawdy! - Jasne. Ale wspomniae o swej chorobie. No, przyznaj si, co ci tam dolega. - Nic powanego: zwyczajny wrzd dwunastnicy. - O, wic jeste w lepszym pooeniu ode mnie. Widocznie bardzo mu zaleao na utrzymaniu nowego stanowiska, gdy gotw by przedstawi mi wkrtce dowd swej penej fizycznej sprawnoci. Mimo wszystko podjem ju przykr decyzj. Szaleca na kapitaskim mostku nie mogem pokona w otoczeniu innych wariatw. Musiaem dobra sobie oficerw zdrowych psychicznie - to przynajmniej byo cakowicie pewne. Ale gdybym zaraz zwolni lub obrazi Rayta, stracibym podczas choroby jedyny kontakt z pokadem i sia wyobrani pozbawiona jakiegokolwiek oparcia skazaaby mnie na katprg jeszcze gorszych domysw. Raz jeszcze skierowaem rozmow na histori tajemniczego rejsu. Rayt nie pamita, kiedy i w jaki sposb znalaz si na Arce: zna tylko ostatnie jej przygody, za opis pocztku drogi - ze sprzecznych opowiada marynarzy. Trudno mu byo wyjani, dlaczego wcale nie przypomina sobie pierwszych dni podry, w kadym razie ta osobliwa luka w yciorysie bya dodatkowym powodem jego powanej troski. Dawno ju straci rachub czasu. Nie potrafi nawiza kontaktu z ludmi i okreli stanowiska oficerw wobec lekcewacego stosunku zaogi do niebezpiecznej sytuacji na statku, ani nawet wskaza sensownego celu wyprawy, gdy powtarzanej z uporem przez innych, egocentrycznej wizji kapitana, e na Arce decyduj si losy caego wiata, nie mona byo traktowa powanie. Wkrtce po wyjciu Rayta zasnem i spaem do wieczora, gdy jak zwykle Anga przyniosa mi znormalizowan kolacj. Zapytaem j o dyplom kwalifikowanej pielgniarki. Miaa! Jest wic fachowcem, przynajmniej gdy idzie o podzia pacjenta 24

na gwne czci ciaa, a nie odrnia jego chorej nogi od idealnie zdrowego odka. Przyznaa mi suszno: dieta z patkw owsianych przepisana przez Ostarholda na rozbite kolano musiaa by rezultatem poaowania godnej zoliwoci. Jutro postara si zmieni ten monotonny jadospis. Doktor nie ma prawa stawia zaocznych diagnoz, jest on jednak czowiekiem upartym i domaga si nadal, abym dobrowolnie przenis si do zbiorowej sali. Jeli chodzi o transport, to nie ma problemu: wzek stoi za drzwiami - otworzya je i wskazaa dwukoowy fotel, ktry ju wczeniej zauwayem w korytarzu. Temperatura spada mi do normy i nawet kolano przestao mnie bole, chocia nadal byo sine i sztywne. Mimo pewnej poprawy, oglnie nie czuem si jednak zbyt dobrze. Noc spdziem na rozmylaniach, a potem przez kilka godzin spaem, a po kolejnej bezsennej nocy poprosiem Ang o jakie proszki. Przy okazji poskaryem si jej na dziwne i bardzo przykre sensacje odczuwane w caym ciele, najwyraniej podczas zasypiania. Poradzia mi, abym w ogle nie przejmowa si tymi objawami, poniewa nerwica, ktra wystpuje w postaci opisanych dolegliwoci, zwaszcza w chwilach nasilenia lubi potgowa si hipochondrycznie: odczucie podejrzanych zaburze w ukadzie krenia i oddychania wywouje niepokj w wiadomoci chorego, co z kolei - drog sprzenia zwrotnego midzy umysem a ciaem - prowadzi do wzmocnienia nerwowej reakcji organizmu i kulminacji wewntrznego przeycia w formie silnego lku. Jest to bodaj jedyna choroba, niegrona zreszt, aczkolwiek uciliwa, przy ktrej bagatelizowanie symptomw przez pacjenta wychodzi mu zawsze na zdrowie. Inna sprawa - to potrzeba usunicia przyczyny oglnego rozstroju nerwowego, czym mgby si zaj neuropatolog albo psychoterapeuta. Zdaniem Angi wyzdrowiabym szybko, gdybym przesta upiera si przy swoim i wyszed wreszcie z tej ponurej izolatki. Przecie aden rozsdny czowiek nie wytrzymaby duej w takich warunkach. Czy mam zamiar doprowadzi si do stanu kracowego wyczerpania. Kiedy omwia zasady higieny psychicznej, sprbowaem wycign od niej jakie istotne informacje o statku, ale jak zwykle odesaa mnie do lekarza i zniechcona wysza z kajuty. Popraw nastroju odczuem dopiero po pierwszej kpieli w azience, dokd w czasie choroby skakaem na jednej nodze, podpierajc si kijem.

4
Niekiedy na statku zdarzay si okresy ciszy, najczciej jednak panowa tu haas, zarwno w czasie dnia, jak i o rnych porach nocy. Podekscytowani czym marynarze i pasaerowie (bo byy wrd nich take kobiety) zachowywali si jak pijacy w podrzdnym hotelu po powrocie z nocnej hulanki: kcili si o co pod drzwiami lub biegali po schodach na pokad i z powrotem, przywoujc si dononymi okrzykami. Prowadzone na korytarzu spory i zabawy przecigay si zwykle do samego rana. Niektrzy z awanturnikw krzyczeli gono, ale bardzo niewyranie wymawiali sowa. W elekcie trudno byo te bekoty rozszyfrowa i zrozumie, jakimi sprawami yli ci wszyscy podejrzani ludzie. Aby zorientowa si w kocu, o czym si tutaj mwi, coraz czciej przykadaem ucho do szpary w najbliszej cianie i raz podsuchaem. rozmow dwch kobiet: - Gorzej by nie moe - powiedziaa starsza, ktra lubia gdera bez istotnego powodu. Modsza przez duszy czas w milczeniu krztaa si po kajucie, zanim odpowiedziaa gniewnym tonem: - To krakanie dziaa mi na nerwy! - Ale co trzeba robi! - Co? - Nie wiem. - Wic nie ma o czym mwi. Po kilku minutach ciszy dyskusja moich ssiadek potoczya si na jeszcze bardziej zagadkowe tory: - Znowu pada. , - I co z tego: kilka cali mniej czy wicej nie zmienia naszej sytuacji. - Czy wytrzymao belek obliczona jest na tak wielkie cinienie? - Niech si pani nie przejmuje takimi problemami. - Byabym spokojniejsza, gdyby wszyscy zabrali si do roboty. - Z motykami na te gry? - Trzeba da jaki znak ycia, widoczny z daleka dla przelatujcego patrolu. - aden znak nie jest tu potrzebny, tylko ciki sprzt, ktry ju pewnie ruszy do akcji. Na zmartwienie przyjdzie pora, kiedy wyczerpie si zapas ywnoci. - Jeszcze tego brakowao! Dotychczas nie widziaam czego podobnego, wic 26

w tej guchej ciszy wyobraam sobie, e bez wezwania pogotowie nigdy o nas nie pomyli. - Przecie poza ratowaniem ludzi nic innego nie naley do ich obowizkw. - Zapomina pani o koniecznej kolejnoci: kada pomoc przychodzi najpierw tam, gdzie jest bardziej potrzebna. A kto wie, jakimi kryteriami kieruje si dyspozytor stacji? Moe na ich dugiej licie Arka jest ostatnia. Od kajuty z drugiej strony oddzielaa mnie azienka. Kiedy wszedem pod natrysk, przez kana wentylacyjny przenikn do niej dudnicy gos jakiego mczyzny: - I wtedy przyszed im do gowy pomys, eby tych idiotw zgromadzi w jednym pomieszczeniu, gdziekolwiek, byleby wszyscy przyszli tam dobrowolnie i szybko. Potem zredagowali tre wiarygodnego zaproszenia do przygotowanej puapki.

Podczas porannego przegldu azienki Anga wydaa z siebie przejmujcy okrzyk zgrozy, jakby zareagowaa na widok upiora. Mimo najlepszych chci, nie rozumiaem, o co jej waciwie chodzi: skoro pod zepsutym natryskiem od dawna nie byo odpywu wody, w odpowiednim czasie naleao przywoa hydraulika w celu naprawy obu usterek, a jeeli na statku nikt nie umia zreperowa nieszczelnego kranu ani zatkanej rury, moga mnie przecie poinformowa o tym kilka dni temu. W kadym wic przypadku swe suszne pretensje powinna kierowa pod innym adresem. Kiedy oczyszczaem si z odpowiedzialnoci za potop w azience, Anga - stojc za jej wysokim progiem po kolana w wodzie - mierzya bezradnym wzrokiem odlego do tryskajcej pod cian fontanny. Moje zdanie na temat przyczyny fatalnej awarii skwitowaa w milczeniu takim grymasem twarzy, jak gdyby co nienaturalnego widziaa ju w fakcie, e po tylu dniach choroby, spocony i brudny, lecz przekonany o sprawnoci wodocigowej instalacji, omieliem si wreszcie umy. Aby udowodni, e bez staego nadzoru jestem nie tylko nieobliczalny, ale i bezradny jak dziecko, wesza w ubraniu pod ciekncy natrysk i przez kilka minut mocowaa si z upartym kranem. Poniewa - jak oczekiwaem - nie dao to spodziewanego rezultatu, przyprowadzia mechanikw, ktrzy dokrcili kluczem uszczelk pod konierzem ruby i z drugiego korytarza - przez okienko w cianie azienki - wpucili do niej wylot straackiego wa, zapewne w celu przepompowania zgromadzonej tam wody. O psychicznym zrwnowaeniu Angi miaem dotd nie najgorsze zdanie; jak wiele ryzykowaem, korzystajc z jej pomocy, ujawni dopiero ten przykry wypadek. 27

Po zaoeniu suchego ubrania wrcia do mojej kajuty z dalszym cigiem absurdalnych alw. Nazwaa mnie gronym szalecem. Zapytaa, skd w ogle przysza mi do gowy tak beznadziejnie gupia metoda postpowania. Czy wyobraam sobie, e cierpliwo doktora, pynca z tolerancji dla potrzeb psychologicznego eksperymentu, nigdy nie zostanie wyczerpana? Ustpowaa mi wbrew wskazwkom ordynatora i duej, ni nakazuje poczucie odpowiedzialnoci, bo w tym szczeglnym przypadku pokadaa duo nadziei. Kto tak bardzo zalepiony, kto rzeczywistoci nadaje ksztat wasnego wntrza, w szczytowym okresie rozwoju swej choroby przechodzi zwykle przez faz zudzenia, e jego myli sigaj horyzontu prawdy. Spojrzenie tego rodzaju czyni mnie jednak bezradnym wobec elementarnych problemw codziennego ycia. W mojej postawie byo co intrygujcego: robiem na niej wraenie czowieka pogronego w nietuzinkowym urojeniu, ktre charakteryzuje zewntrzny spokj i do spjne objawy. Analizujc je dyskretnie podczas prowadzonych tu rozmw, oczekiwaa na ujawnienie istotnej przyczyny obserwowanego uporu. Tymczasem - czego wyrazem jest ostatni wybryk - agodne cechy mojej natury zdominowa atak bezsilnej zoci, rozadowanej po dugim okresie apatycznego zastoju, typowej dla osobnikw o ukrytych skonnociach do agresji. Wymylam jej od histeryczek, podniecajcych si kazaniami wygaszanymi z bahego powodu, jakby znajdowaa przyjemno w pitnowaniu moich wykrocze i w straszeniu widmem kary, a przecie daa dowd dobrej woli, sprzeciwiajc si Ostarholdowi, gdy poleci przynie kaftan bezpieczestwa, ktrym ju dawno mia prawo pooy kres caej tej historii. Zamiast ograniczy si do roli wyznaczonej obowizkami zwykej pielgniarki, dogadzaa mi w kaprysach, jak moga najlepiej, chocia strojenie dobrych min do zej gry nikomu nic sprawia przyjemnoci. Ale po co to wszystko robia? Okazaa brak dowiadczenia, wic musi przyj ciar konsekwencji. Dopiero teraz dostrzega, ile komplikacji mogliby unikn, gdyby od pocztku postpowali zgodnie z utartymi procedurami. Bo co na to powie kapitan rakiety? Syszaa o nim, e jest wyrozumiay. Jednak interpretacj tego skandalicznego czynu moe zaj si komisja powoana do zwalczania dywersyjnych planw. Wszystko teraz zaley od reakcji doktora Ostarholda, przed ktrym powinienem da dowd szczerej skruchy. Przyprowadzia go do mnie po kilku minutach. Zanim weszli do kajuty, zatrzymali si w korytarzu, skd usyszaem ich podniesione gosy. Lekarz waha si. czy wrci po sanitariuszy. - A gdzie on ley? - zapyta. Anga nacisna klamk. Rzucia mi krtkie spojrzenie przez nieznacznie

28

uchylone drzwi i zerknwszy na podog obok koi, jakby czym nagle zaniepokojona, zatrzasna je szybko przed doktorem. - Cay czas tutaj, pod schodami do segregatora zomu i makulatury. - Na tej goej stalowej pycie? - Nie, na workach ze szmatami. Ale niech mi pan wybaczy ten przykry widok i zapach. Mimo wszystko rwnie tutaj utrzymaabym porzdek, gdyby codziennie nie grzeba w tych mieciach i nie znosi ich do swego legowiska. - Przecie tam nie ma wodocigowej instalacji! - Jest w ssiedniej komorze. - Czy zama kran na przelotowej rurze? - Gorzej, bo zerwa plomby przy straackim hydrancie. Na szczcie nic odkrci go do samego koca. Weszli. Pielgniarka bez sowa zabraa si do przenoszenia moich rzeczy z podogi na pki. W lekarzu rozpoznaem brodatego mczyzn, ktry w dniu katastrofy Tomahawka zawoa z pokadu Arki: Brak miejsc!, a potem raz jeszcze prbowa zepchn nas do morza absurdalnym pytaniem: Czy mam tu ludzi ukada jak sardynki w puszce? Podczas gdy przypominaem sobie tamto powitanie, wariat zajrza do azienki, zamkn jej drzwi na klucz i schowa go do kieszeni. - Dlaczego nie chcia pan przenie si std do izby chorych? spyta lodowatym tonem. Po usyszanej przez drzwi rozmowie dyskusja z nimi nie miaa ju w zasadzie Sensu. Mimo to sprbowaem: - Czyby Rayt nie poinformowa was, e jestem spadkobierc Arki? Zostaem jej wacicielem po moim ojcu, do ktrego kiedy nalea ten statek. W najbliszym porcie zapoznam kapitana z odpowiednimi dokumentami. Pooyem si w tej kajucie, gdy wrciem do swego domu i mam prawo mieszka w nim tam, gdzie mi si podoba. Mwiem bez przekonania, jakbym zwraca si do ludzi umysowo upoledzonych. Ju z miny rzekomego doktora mogem wywnioskowa, ile nowych spi wywoa to owiadczenie. Umiecha si z politowaniem. Lecz. czego oczekiwaem? Zrozumienia? Nonsens. Wykluczaem przypadek, by przyszo ono ze strony wariata ubranego w lekarski kitel. - A poza tym zmartwieniem na co si uskaramy? - Mrugn do pielgniarki i podsun ironicznie: - Pewnie na brak indywidualnego basenu, bo nasz zbiorowy, napeniony przed tygodniem, jest zbyt zatoczony dla milionera poszukujcego wygd i komfortu. Co za brednie! Panowaem nad sob z najwikszym trudem. Korcio mnie, eby natychmiast wyrzuci go z kajuty. Nie liczyem na pomoc Angi, kto jednak w

29

kocu musia jej otworzy oczy. Wia si przecie w szponach tego paranoika. - Czy wiesz - spytaem - jakie przyjcie na dziobie statku zgotowa mi twj przeoony? Podesza do koi. - Chyba tumaczy si brakiem wolnych ek. - Tak! - I co z tego? Przez chwil nie mogem doby z siebie gosu. - Wic znajdujesz przyjemno w subie pod rozkazami takiego kata? - Jeli nie przestaniesz ublia panu doktorowi, pole sanitariuszy po kaftan bezpieczestwa. To naleao przewidzie: skoro ich zalepienie w urojeniu byo wynikiem zmowy, oboje traktowali mnie zgodnie z wymaganiami swej psychiatrycznej manii, czyli tak solidarnie, jak personel szpitala dla umysowo chorych. Postanowiem niczemu si tutaj nie dziwi: konsekwencja w dziaaniu cechowa moe rwnie paranoikw przekonanych o wanoci odgrywanej roli, take w odniesieniu do misji duchowej naprawy wiata. Mimo wszystko miaem zamiar ublia im nadal, bo brak si nie pozwala mi inaczej usun ich z kajuty. Fizycznie byem bezradny jak dziecko. Przeklinajc w myli skrajne osabienie i niesprawno nogi, szukaem wzrokiem kija, by broni si nim w razie ataku sanitariuszy, jeeli faktycznie zwerbowali ich do swojej groteskowej szajki. Tymczasem Anga szukaa czego w przyniesionej torbie. - Zmieni ci opatrunek? - spytaa niewinnym gosem. - Nie ruszaj mnie! - ostrzegem. - Jeste rwnie jak on bezduszna, a i w bezczelnoci wtrujesz mu znakomicie. - Co ci znowu strzelio do gowy? - Udajesz, e nie wiesz? - Signem po kij i wrciem z nim na posanie. - To wanie ten konowa zepchn mnie z drabiny, kiedy przed tygodniem - u kresu si - wspinaem si do was na burt Arki. Anga nic nie powiedziaa. Przygldaa si doktorowi ze zdumieniem w oczach. - To kamstwo! - rykn. - Wtedy na trapie nikogo nie dotykaem. Popchn go jeden z tamtych dwch pilotw, ktrzy przywlekli tego dezertera do naszego oddziau. - Jakiego dezertera? Sowo to dzwonio mi w uszach od czasu spotkania z zaog Arki. - O panu mwimy - wyjani. - Ja jestem dezerterem?

30

- A jak nazwa kogo, kto pod pozorem psychicznej choroby ucieka z odpowiedzialnego posterunku? Patrzyem na z umiechem zaenowania. Aby bez sw da mu dowd lekcewaenia, sprbowaem przybra mask obojtnoci, lecz po chwili twarz odmwia mi posuszestwa i uoya si w grymas rozpaczy, wyraajc uczucie bardziej przykre ni niesmak wywoany popisami jakiego bazna. Kim by i do czego zmierza ten aosny dziwak? Przypomina cyrkowego klowna, ktry w daremnym trudzie rozbawienia ponurej widowni dawno ju straci panowanie nad bzdurami produkowanymi przez swj chory umys. - Wspczuj panu - powiedziaem. - Gdybym bra serio oszczerstwa wariatw, zareagowabym inaczej na te wszystkie brednie. - Siebie radz aowa. - Mnie nic nie dolega. - Na pewno! - zwrci si do Angi w oczekiwaniu jej poparcia: - Czy jemu co dolega? Nic najzupeniej! Poza kontuzj kolana i osabieniem po przebytej grypie to prawdziwy okaz zarwno fizycznego, jak i psychicznego zdrowia. - Wic o czym mwimy? - Wanie o ostatnim fakcie. - e jestem przy zdrowych zmysach? - Oczywicie. -. Skoro to ustalilimy, wynocie si z kajuty. Rozoy rce w gecie zaskoczenia. - Teraz z kolei udaje pan idiot. Niedobrze! Trzeba si wreszcie na co zdecydowa: kogo pan w kocu przed nami symuluje, wariata czy kretyna? - Precz! - Powoli! - Jazda std, bo zdziel kijem! - Gupcze! - wtrcia si Anga. - Bdziesz tego aowa. Czy jeszcze nie pojmujesz, e grozi ci sd polowy i e twj los zaley tylko od dobrej woli pana doktora? - Przeceniasz znaczenie mojej roli - sprostowa skromnie faszywy lekarz. Decyzja w jego sprawie zapadnie na konsylium psychiatrw w obecnoci ordynatora. Niemniej tre pierwszego orzeczenia nabiera tutaj wagi i naley opracowa je wnikliwie, zanim komisja wojskowa poprosi mnie o dalsze wnioski. Pacjent - a stwierdzam to przy nim celowo - podejrzany jest o wiadome i uporczywe uchylanie si od powszechnego obowizku obrony ziemskiej cywilizacji. Swj plan haniebnej dezercji realizuje pod pozorem powanej choroby psychicznej. Jeeli

symulacja zostanie mu udowodniona, wyoni si te podstawy do oskarenia go o dokonanie zamachu dywersyjnego. Przy okazji - niejako na marginesie starych sporw o powodzenie nadzwyczajnego lotu i wok selekcji kandydatw do naszej galaktycznej misji - warto oceni poziom umysowy tego sabotaysty: czy osobnik o dostatecznej wiedzy z zakresu konstrukcji pociskw midzyplanetarnych - a przecie dyletanci razem z tchrzami powinni byli zosta na Ziemi - mgby oczekiwa, e zapas wody z hydrantu Arki spoczywajcej w komorze Tomahawka wystarczy nie tylko do zatopienia tej maej rakiety ratunkowej, ale te i do zniszczenia materiau wybuchowego zajmujcego adownie caej torpedy? Ju prawie nie nadaem za tymi majaczeniami. W ciszy, ktra zapada po ostatnim zdaniu, szczeglnie ostro dwiczao jedno niedorzeczne sowo. Aby zatrzyma na czym uwag, powtrzyem je machinalnie: - Torpedy... - Naraz przypomniaem sobie: - O waszych dowiadczeniach z nimi i o egzaminach na pilotw dowiedziaem si od Rayta. Wic odgrywacie przede mn scen ze szpitala dla obkanych w ramach psychologicznego testu? - Przeciwnie: to pan przed nami odgrywa sceny, za ktre grozi zwyczajny stryczek. Ostrzegam jednak, e nikt tu nie zdoa wyj spod kontroli i cisej obserwacji. W uchylonych drzwiach ukazaa si gowa jakiego starszego mczyzny. - Przepraszam, doktorze - powiedzia. - Szukaj was. Nie idziecie na obiad? - Moe wejdzie pan na chwil - odpar mj oprawca i cofn si w odlegy kt kajuty, dyskretnym gestem zapraszajc tam nieznajomego, jakby nie chcia spotka si z nim w pobliu koi. - Zaraz wychodzimy. Anga bez sowa wysza na korytarz. W drodze do doktora przybysz zatrzyma si przy mnie. - Kto to jest? - spyta z byskiem zaskoczenia w oczach. - No, niech pan profesor popatrzy - rzek doktor nieco nerwowym tonem. Prawd mwic, nie pamitam jego nazwiska. Musiabym zajrze do rejestru chorych. Kilka dni temu uderzy telefonistk, a poniewa ju wczeniej awanturowa si i plt androny o cyklonie w kosmicznej prni wok Tomahawka, przyprowadzili go do nas z podejrzeniem o halucynacje. Jak pan widzi, wbrew swemu przeznaczeniu Arka zmienia si powoli w szpital psychiatryczny.

5
Do ju miaem dusznego wntrza kajuty. Dokuczaa mi w niej przykra wo pozostawiona tu przez Ostarholda lub moe zapach jego towarzysza; w kadym razie by to lad obcego potu, nieuchwytny w normalnych warunkach. Jeszcze bardziej drczyy mnie odgosy ycia moich ssiadw: nie tylko donone haasy, ale i ciche trzaski czy nage podejrzane szmery szarpay mi nerwy rwnie bolenie, jak karabinowe strzay. Przy tych przejawach zmysowej nadwraliwoci cierpiaem te coraz bardziej na zaburzenia w ukadzie pokarmowym: chocia od wielu dni nic prawie nie jadem, w caym ciele czuem jakie przewleke zatrucie, a szczeglnie silnie bl brzucha i mdoci, narastajce falami a do kolejnej prby zwymiotowania. Po przebytej chorobie, a zwaszcza po wizycie tych aosnych psychopatw, ktrzy dodajc sobie powagi samozwaczymi tytuami, przeywali swe urojenia w dosy licznym, jak wida, zespole, znuony jaowymi sporami postanowiem wyj na pokad, by porozmawia z prostymi marynarzami i odetchn tam wreszcie wieym powietrzem. Musiaem zobaczy, jaki jest poziom wody w zalanej adowni i czy Rayt nada waciwy kierunek najpilniejszym pracom przy remoncie statku. Mimo powanej wtpliwoci, czy mj pierwszy oficer potrafi przemwi zaodze do rozsdku, byem dobrej myli, lecz kadc rk na klamce stwierdziem ze zdziwieniem, e drzwi s zamknite na klucz. Rozgniewany na stuknitego medyka kopaem je dopty, a usyszaem czyje kroki i podniesiony gos: - Co to za haasy? - Niech pan poszuka klucza i otworzy z tamtej strony, bo kto przypadkiem zamkn mnie w kajucie. - I dobrze zrobi. Pozostaniesz tu do czasu zwoania komisji. A moe wolisz karcer? Nieznajomy rozemia si bezczelnie i odszed w milczeniu, kiedy poleciem mu przywoa pielgniark. Anga dugo nie przychodzia z obiadem. Gdyby raz otworzya drzwi, bybym wolny - i pewnie dlatego lekarz nie pozwoli jej przynie posiku o zwyczajnej porze. Wycignem si w koi, zbierajc siy do kolejnego starcia, ktrego zreszt nie powinienem si ba. Miaem tu przecie do czynienia z przeciwnikami rwnie niepowanymi, jak dla czowieka obdarzonego dobrym wzrokiem ludzie niewidomi: potga ich wiary w narzucony im przez kapitana urojony obraz naszego otoczenia moga mnie irytowa lub - gdyby mi nie przeszkadzali - budzi mj podziw,

33

lecz w rozprawie z faktami obiektywnej rzeczywistoci nie mieli adnych szans. W zasadzie wic zmuszony byem do lekcewaenia tych fantastw, naleao jednak ograniczy ich zabawy, bo jak uczy dowiadczenie, do wiecznego snu szalecy sypi sobie piramidy z ofiar poszarpanych trybami zudzenia, w jakim trwali cae ycie. Reszt dnia spdziem na przegldaniu starych dokumentw. Szukaem dowodw swego pokrewiestwa z Deanem Nevazarem. Szperajc w drobiazgach pozostawionych tu przez matk, midzy pokymi papierami rozrzuconymi bezadnie w licznych skrytkach kajuty znajdowaem listy i fotografie oraz inne pamitki wiadczce o dugotrwaoci mego pobytu na Arce. Obok prezentw otrzymanych od ojca byy wrd nich moje pierwsze zeszyty szkolne, rysunki, jakie kwity i rozliczenia. Do zdj pozowaem razem z rodzicami. Przesyki pocztowe ojciec adresowa do matki. Koperty piecztowane datownikiem miay dzi warto cennych dokumentw. Odbieralimy je w wielu portach, gdy ojciec - wci czym zajty - rzadko spdza wakacje na fregacie, za to pisa do nas czsto. Wszystko pozostao tutaj, poniewa schodzc na ld nie przypuszczalimy, e Ark widzimy ju po raz ostatni. Teraz - w mojej sytuacji - z treci korespondencji prowadzonej przez rodzicw wynikao wiele faktw istotnych dla sprawy. Anga przysza pnym wieczorem. Rozmawialimy przez zamknite drzwi. Byo jej bardzo przykro, e nie moe poda mi kolacji. Ponadto przepraszaa mnie za niewaciwe postpowanie doktora, ktry zabra jedyny klucz do mojej kajuty. By ten klucz odzyska, kilka razy odwiedzia upartego lekarza i nawet gdzie indziej szukaa pomocy, niestety daremnie. Nie umiaa okreli terminu zebrania si komisji, bya jednak przekonana, e nastpny dzie wiele wyjani. Spa pooyem si wkrtce po rozmowie z Ang, lecz w nocy obudzi mnie ostry zgrzyt klucza obracanego w zamku. Zasypiajc mylaem o komisji, pierwszy jaz bez ironii, dlatego ten zwyczajny dwik - oczekiwany po wieczornym nastawieniu na jej przybycie - we nie zabrzmia mi w uszach rwnie przykrym echem, jak zowroga wiadomo o locie kosmicznej torpedy i bardziej jeszcze niedorzeczne oskarenie Ostarholda. Nim podniosem si z posania, usyszaem pisk otwieranych drzwi i zobaczyem w nich sylwetki trzech mrocznych, postaci: majaczyy na tle owietlonej ciany korytarza. Jedna z nich szybko podesza do mnie. W ciemnoci nie widziaem twarzy, poczuem tylko, e nocny go podaje mi co do rki. Z bijcym sercem nacisnem kontakt lampy: w kajucie sta jaki mody Indianin. Podczas gdy

34

wpatrywaem si w niego, nieznajomy trzyma palec na ustach. Nakazujc tym gestem milczenie, wycign drug rk w stron potwartych drzwi, mrugn znaczco, po czym zgasi wiato i z ciemnej kajuty bez sowa wyszed na korytarz do czekajcych go tam towarzyszy. Kiedy odeszli, rozwinem wcinity mi do doni papier i usyszaem brzk upadajcego klucza. Na kartce byo kilka zda: Tenevis Wojna wisi na wosku. Nikomu ani sowa o mnie! I nie zabijaj biaych, jeli nie jest to konieczne: ci idioci s potrzebni do maskowania obiektu. Wkrtce do ciebie zadzwoni. marszaek Sharp Nie byem specjalnie zaskoczony, bo kogo, komu ju raz usiowano wmwi, e jest czonkiem zaogi galaktycznej torpedy, trudno wprawi w jeszcze wiksze zdumienie. Ostatnio nie syszaem o grobie wojny, za. w zdaniu: I nie zabijaj biaych, jeli nie jest to konieczne rozdranio mnie milczce zaoenie, e do takich czynw miaem jakie skonnoci. Owszem, ze strony matki byem wnukiem Tenevisa (i pewnie na to pokrewiestwo liczy ten czerwonoskry), ale rwnie naleaem do rodziny Nevazara. W korytarzu panowaa cisza i tylko z gry dobiega miarowy oddech morza. Stojc w otwartych drzwiach, raz jeszcze sprbowaem skupi si nad kartk. Obok dziwacznego uzasadnienia: ci idioci s potrzebni do maskowania obiektu zastanawiao ostatnie zdanie: Wkrtce do ciebie zadzwoni. Czyby na fregacie zainstalowano telefony? Nie widziaem ich dotd. I wreszcie zagadkowe sowa: marszaek Sharp w podpisie. Nazwiska nie znaem. Ale - marszaek? Nie domylaem si nawet, co to wszystko znaczy. W kadym razie klucz wrczony mi razem z kartk pasowa zarwno do drzwi azienki, jak i kajuty. W drodze na pokad, zwaszcza przy pokonywaniu stromych schodw, noga znowu dokuczaa mi w kolanie. Przeszedem powoli na dzib fregaty i wrciem wzdu drugiej burty, nie spotkaem tam jednak adnego marynarza. Nikt nie peni wachty przy kole sterowym, ktre obracao si swobodnie w rytm koysania fal. Wia lekki wiatr, ocean pokrywaa zasona nieprzeniknionej nocy. Koce porwanych drabin i zamane wierzchoki masztw giny w ciemnoci. W blasku okrtowej latarni widziaem tylko goe reje na tle czarnego nieba. Przygldaem si im z niedowierzaniem, nie dostrzegajc nigdzie ani skrawka ptna. Statek spa,

35

a przecie zaoga miaa czas rozwin przynajmniej cz nowych agli. Dlaczego jeszcze nie byy gotowe i czemu oficer nie zameldowa mi o tym? Zaskoczony rozmiarami mrocznej pustki w grze, doznaem krtkotrwaego zaniku pamici: nie mogem sobie przypomnie, o czym ostatnio rozmawiaem z Raytem. Wic nie powiedziaem mu, ile nadziei pokadam w szybkim opanowaniu gronej sytuacji! Lecz czyby sam nie do zdawa sobie spraw z powagi naszego pooenia? Spodziewaem si ujrze statek gotowy do drogi, a zobaczyem go w stanie rwnie opakanym, jak pierwszego dnia. Rwnie na pokadzie panowa stary nieporzdek: spltane liny, jakie poamane meble, wojskowe lub wizienne prycze, nosze zawalone butelkami po lekarstwach, zardzewiay rower i tablica ze szkolnej klasy oraz inne rzeczy, bezuyteczne na morzu, nadal zajmoway wiele cennego miejsca. Nawet stosu workw z piaskiem, tak niedorzecznego tutaj, nikt dotd nie zrzuci do wody. A co tu robi ten absurdalny betonowy mur? Uderzyem pici w ciemny masyw ciany: tylko samobjca szukajcy grobu gdzie w mule na dnie oceanu mg obciy swj statek takim balastem. Mylc o mentalnoci byego kapitana Arki i o jego dziwacznym zbiorze, zbliyem si do strzaskanej przez burz szafy, wok ktrej spacerowaa jaka kobieta. - I jak panu mija ta pierwsza noc na wolnoci? Sza dalej przed siebie z nisko pochylon gow. W pmroku widziaem jej plecy i nie byem pewien, kogo zapytaa, ale gdy kopnem w sprchniae drzwi szafy, podbiega do mnie bardzo czym zaniepokojona. - Uwaga na osy! Okrzyk swj zaakcentowaa spojrzeniem nieruchomych oczu, zbyt dugim, zwaszcza e mierzya nim z twardym wyrazem twarzy, zbliajc j do mojej w milczeniu, a cofnem si o krok, byle nie dopuci do zderzenia. Wtedy powrcia do przerwanego spaceru. - Gniazdo jest w bieliniarce - wyjania swobodniejszym tonem po drugim okreniu szafy, po trzecim za dorzucia ju cakiem agodnie: - Osiedliy si tam jak pod dachem na jakim strychu. Czy to nie mieszne? - Skd pani wie, e zostaem uwiziony, a nastpnie oswobodzony? - zmieniem temat, wracajc do pierwszego jej pytania. - Mniejsza o osy. - A do czego su grypsy? - Wyjrzaa ostronie spoza rogu szafy. - Los kadego przybysza wywouje zainteresowanie i wymian informacji midzy celami; zreszt kontakty nawizujemy rwnie podczas spacerw. Ale tu nie wolno sta! Pchna mnie w plecy przy kolejnym zwrocie. - Niech pan chodzi dookoa w 36

regulaminowej odlegoci, bo mogliby nas zobaczy z wiey wartowniczej: cay dziedziniec jest kontrolowany. O tam! - Uchylia jedn ze zamanych desek. Zamiast do wntrza szafy spojrzaem w stron bocianiego gniazda, dokd nie dociera blask pokadowej latarni. Naraz poczuem jaki niepokojcy zapach. Duszny powiew cign od strony rufy, gdzie powietrze byo zamglone. - Pan je lekceway - kontynuowaa kobieta. - Obcemu trudno wyobrazi sobie, ile te osy sprawiaj nam radoci. W pogodne dni dolatuj a do naszej kraty. Obserwacja ich ycia to czasem jedyne lekarstwo na te dugie, smutne godziny. Alicja take przepada za nimi i wanie dlatego, e wyjrzaa przez okno, dostaa wczoraj dwie doby karceru. - Dwie doby karceru - powtrzyem z roztargnieniem. Patrzyem na sine smugi dymu, ktre wiatr leniwie rozmiata po ktach. - A za co? - No, przecie powiedziaam: wyjrzaa przez okno. Wszystko zaley od kaprysu stranika. Ale pan u komendanta mgby to wyjani... chocia moja siostra nie liczy na pomoc. Ostatnie zdanie wymwia z charakterystyczn dla silnego wzruszenia zmian intonacji gosu, co zapowiadao, e zaraz zacznie paka. I faktycznie: po krtkiej prbie opanowania nerww ukrya twarz w doniach. - Chyba nie zrozumiaem, o czym pani mwi. Wic za takie czyny karze si aresztem? Patrzyem dalej w kierunku rufy. W tej akurat chwili podejrzana chmura uniosa si na wysoko burty, ukazujc mi wreszcie swe rdo: dym lecia ze szpar midzy deskami pokadu. Spoza kolejnego kbu wyonia si posta klczcego tam mczyzny. Poszedem ku niemu, nie dowierzajc wasnym oczom. Pezajce tu i wdzie sine pasma dymu wprawiay mnie w stan podniecenia graniczcy z panik, jeszcze bardziej jednak zdumiewao zachowanie starego czowieka, a przede wszystkim - jego kamienny spokj. W chodnej koncentracji uwagi na wykonywanej pracy przypomina majsterkowicza pochylonego nad modelem jachtu: zbiera z pokadu strzpy szmat oraz kawaki lin i drewna (wiksze klocki ciosa na cienkie kliny) i razem z innymi mieciami bez popiechu wbija je ostrym kocem motka do dymicych szczelin. Kiedy po raz drugi szarpnem go za rami, wyjani na migi, e jest guchoniemy. Zreszt i tak niewiele mia do powiedzenia. Wszystko mg wyrazi prostymi gestami, tote pokaza kilka narzdzi ciesielskich, ktre okrelay jego specjalizacj na statku. Podczas odgrywania tej pantomimy nada swej twarzy grymas fachowca uraonego w zawodowej dumie:

37

gdyby mwi, spytaby pewnie, o co mi waciwie chodzi, skoro do obowizkw cieli okrtowego naleao uszczelnianie szpar midzy deskami pokadu, by do poncego wntrza rufy nie dopuci wieego powietrza. Wszak czyni rzecz oczywist, a robi to solidnie i nie bez rutyny, jakby na zatykaniu tego rodzaju dziur spdza tutaj ca sub. Po zapchaniu kolejnej szpary podnis si powoli, rozprostowa koci i ruszy do nastpnej.

6
Wiadomo o ogniu na rufie przyniesiona do jednej z mijanych po drodze kajut (przez otwarte drzwi dostrzegem w niej du grup ludzi) na nikim nie wywara wikszego wraenia. Co prawda, w pierwszej chwili, kiedy wpadem tam z okrzykiem poar! (powtrzyem go kilkakrotnie, gdy obecni nie od razu zrozumieli, e ogaszam alarm), prawie wszyscy spojrzeli na mnie ze swych krzese za stoami i - czego mona byo si spodziewa - przez pewien czas milczeli w oczekiwaniu na blisze informacje. Zanim pokonaem bl kolana uraonego w biegu po schodach, kilka osb wyszo na korytarz. W atmosferze dalekiej od paniki kto przywoa wonego (a on co mgby tu robi?), kto inny poszed w gb statku, aby na miejscu zbada sytuacj. Po krtkiej wymianie zda naleao przypuszcza, e pozostali rusz tam rwnie: przecie nie musiaem nikomu tumaczy, do czego wkrtce doprowadzi poar tumiony na zagraconej rufie przez samotnego majstra. Zorganizowana akcja powinna mu pomc i tego byem pewien, ale wanie wtedy, gdy odezwaem si znowu, ju po kilku moich sowach, po bliszym wyjanieniu, gdzie widziaem dym i w jakich odkryem go okolicznociach, wszyscy - zamiast biec na pokad lub do zagroonej ogniem strefy - powrcili do kajuty, a w niej - do zaj przerwanych moim alarmem. Orodkiem oglnego zainteresowania przestaem by rwnie nagle, jak si nim staem w momencie wejcia do kajuty. Poczwszy od tej chwili obecni - bardziej lub mniej ostentacyjnie - unikali mego wzroku. Gdy chciaem i gdzie indziej, by wrd marynarzy poszuka kogo nieobojtnego na los Arki, jaki jednorki, wysoki mczyzna podsun mi wolne krzeso. Osabiony zawrotami gowy bez namysu usiadem obok niego. Ze zmczenia ju ledwie trzymaem si na nogach i nawet bierna obserwacja otoczenia przychodzia mi z pewnym trudem. Gdyby nie fakt, e pomieszczenie to znajdowao si w kadubie statku, nie nazwabym go kajut - takie byo obszerne. Widocznie - aby uzyska przestrze o rozmiarach sali - przy ostatnim remoncie fregaty rozebrano kilka cian dzielcych przylege do siebie kajuty. Wszdzie rzucay si w oczy dokonane przez nowych uytkownikw zmiany, a wrd nich najbardziej osobliwe: kraty w oknach (zamiast firanek) i elazne drzwi (w miejscu drewnianych). Nastrj tak strzeonej sali nie przypomina jednak ponurego klimatu w jakim zakadzie karnym - raczej przeciwnie: bliszy by swobodzie atmosfery lekcji szkolnej prowadzonej przez nadzwyczaj pobaliwego nauczyciela, ktry, dopty toleruje nieuwag uczniw, 39

ich lekcewacy stosunek do wykadowcy, a traci w kocu kontrol nad zachowaniem caej rozwydrzonej klasy. Nad panujcym wok haasem dominowa gos starca, ktry podkrela sowa miarowymi ruchami rki uzbrojonej w kawaek kredy. To wanie ta kreda przycigaa wzrok, przywoujc obraz szkolnej tablicy, za jej zoony ruch, mimo psychicznej dekoncentracji zapatrzonego bezmylnie widza - bez moliwoci oceny merytorycznego ciaru goszonej tu tezy - dawa mu dobre pojcie o liczbie i ksztacie wybojw na drodze rozumowania, po jakiej si ona toczya. Mwca sta samotnie pod oknem, skd wytrwale zwraca si do wszystkich, wcale nie speszony jaskrawym faktem, e nikt na nie patrzy ani go nie sucha, wikszo zebranych siedziaa bowiem plecami do okien i podczas tamtej tubalnej oracji prowadzia przy stoach lokalne rozmowy, pozostali natomiast - jeli sdzi z kamiennego wyrazu ich twarzy, dramatycznie obojtnych na wszelkie idee - trwali w pustce duchowej nieobecnoci. Przez pewien czas cierpliwie przysuchiwaem si ssiadom to z prawej, to znw z lewej strony, w czym donony bas starego mwcy bardzo mi przeszkadza. W rozmowach przewijay si wtki spraw abstrakcyjnych, cakiem oderwanych od rzeczywistoci naszego aosnego rejsu, a gdy te niepraktyczne, jaowe medytacje dotykay kogo, zaraz wybuchay jakie bezprzedmiotowe spory. Na og polemici przekrzykiwali si wzajemnie, odpierajc ataki oponentw przeklestwami bd energicznymi gestami i nie dopuszczajc ich do gosu, cho sami - oprcz demonstracji gupich pz i min - nie mieli nic do wyraenia. Mimo najlepszych chci nie pojmowaem, o czym tu si mwi. Przeszkadzao mi w tym odczuwane w caym ciele bolesne napicie, ktre wywoywa nadmiar napywajcych zewszd zbyt silnych dla mnie bodcw zmysowych. Gbok czer nieba za oknami kuy olepiajce ostrza gwiazd, agresywniejsze tej nocy i bardziej jadowite ni kiedykolwiek. Spomidzy pyt pod sufitem w rogu sali sypa si na podog suchy piasek niewiadomego pochodzenia. Zapatrzony we jak w strumie czasu ustawionej tu na urgowisko klepsydry, pomylaem: przeciek i uprzytomniem sobie przyczyn swego podwiadomego niepokoju, ktra - ujawniona nagle - rozpalia we mnie atak zoci na samego siebie i na wszystkich wokoo: wic wyszedszy na pokad gwnie w tym celu, by zbada skutki potopu w adowni na dziobie, zaaferowany dymem na rufie, o tamtym - by moe jeszcze groniejszym niebezpieczestwie - zupenie zapomniaem! Poniewa nadal nie miaem siy wsta i wspina si po schodach na zdrtwiaych nogach, aby ostudzi przypieszone ttno, policzyem na doni tabletki uspokajajce Angi i poknem kilka z nich, bo jedna ju nie wystarczaa. Zanim proszki zaczy dziaa,

40

patrzyem na otoczenie przez zygzak rozcinajcej mi pole widzenia tej plamy, jaka pozostaje w oczach po zbyt dugim wpatrywaniu si w soce czy po salwie byskawic dostrzeonej w mroku lub - wanie! - na skutek bezsilnego gniewu. Zapewne nie brak tu byo podniet do rwnie zaskakujcych, jak i przykrych wzrusze, ktre w mym umyle - na pozr tak chodnym - wywoyway nieprzyjazne wrzenie, a w ukadzie nerwowym - napicie wybuchu, powstrzymywanego wci ogromnym kosztem. I czyby to one (jeli nie trucizna podawana mi w jedzeniu) te chroniczne zgrzyty, wkrtce po kadym przypywie energii doprowadzay mnie do oglnego wyczerpania, do znuenia cielesnego przy penej sprawnoci psychicznej, wikszego zreszt rano ni pnym wieczorem i w nocy, kiedy z reguy nie mogem zasn, czyby to one, te beznadziejne zmagania z chorymi umysowo ludmi, z ktrymi - cho irytowali mnie do granic wytrzymaoci - musiaem si w kocu upora, by przey, ta niemoliwa do wygrania walka ze skostniaymi tutaj absurdalnymi postawami wobec grocego nam wszystkim miertelnego niebezpieczestwa zamiast porazi mi rozum szalejcym wokoo obdem, co wcale nie byoby dziwne, przyprawiaa mnie o tak fatalne samopoczucie fizyczne? - Nigdy nie dobijemy do adnego brzegu - rzek niespodziewanie mj jednorki ssiad. Rzuci to przed siebie - w przestrze, jakby tylko do niej - do pustki w przerwie midzy stoami - skierowa mona byo tak pesymistyczny sd o naszym rejsie. Zawita mi nagle promyczek nadziei. Spojrzaem na yczliwie, zaskoczony nieco i niepewny, czym najtrafniej rozwin ten sensowny temat. Z oczu patrzyo mu cakiem przytomnie, wic bybym go zaraz wcign do rozmowy, ale nim wywayem odpowiedni mora, wok nas zalega podejrzana cisza. Wszyscy wpatrywali si w rg kajuty, gdzie klcza z fajk w ustach zwrcony twarz do ciany dugowosy, stary Indianin, znany mi ju z pierwszego dnia pobytu na pokadzie Arki. W tej zagadkowej pozie trwa tam od duszego czasu i musia kry si za plecami kobiety siedzcej w inwalidzkim wzku, bo zauwayem go dopiero teraz. Pod oknem rozleg si trzask rozbijanej kredy, ktr histerycznym gestem cisn o podog staruszek, widzc, e przemawia bez naleytego szacunku ze strony suchaczy. - Powtarzam po raz wtry - wycedzi przez zacinite zby. - Marszaek do tablicy! Kobieta ze sparaliowanymi nogami przetoczya ku niemu swj ruchomy fotel i proszc o gos rk wzniesion do gry, obejrzaa si ukradkiem w stron czerwonoskrego.

41

- Gdyby pan profesor przynajmniej raz sam przez godzin poklcza na grochu, toby si panu te zrobio przykro. Kady wie, jak ciko wsta po takiej karze. - Czy ja Klementynie udzieliem gosu? Rozejrzaa si bezradnie. - Bo pan to zawsze tylko innych pyta! - Do! Ustalmy co wreszcie bez krnbrnej dyskusji: tak czy nie? - Nie. - Wic niech telefonistka wraca do swej awki i czeka na wezwanie do odpowiedzi. W czasie tej osobliwej wymiany zda, tak racych przybysza infantylnym brzmieniem, stary Indianin wygrzeba si z kta i niezgrabnym krokiem podszed pod okno, gdzie chwiejne ciao stara si ustabilizowa w wojskowej postawie zasadniczej. Patrzyem na z zaenowaniem. Zatem to by w tajemniczy marszaek Sharp, ktrego list razem z kluczem do mojej kajuty przynis mi jego mody posaniec: jak wszyscy wokoo, moe tylko z wyjtkiem jednorkiego kaleki, nie budzi uznania swoim zachowaniem, ale skdind byem mu wdziczny za oswobodzenie. Ju wczeniej uprzytomniem sobie, e posta tutejszego nauczyciela rwnie nie jest mi zupenie obca: poznaem go po doskonale ysej gowie, do czego nie musiaem urodzi si z talentem spostrzegawczoci. On to przecie podczas farsy odgrywanej przez Ostarholda w obecnoci Angi zajrza przypadkiem do mojej kajuty i spyta: Co to za jeden?, na co stuknity medyk odpar nonszalanckim tonem: Niech pan profesor popatrzy! - No! - hukn teraz w stron zataczajcego si marszaka. - Udowodnij, e pilnie suchae mojego wykadu. Co byo tematem naszej dzisiejszej lekcji? Po kilku minutach milczenia wdz wskaza palcem swe cile zwarte usta, nastpnie rozchyli wargi, ukazujc silnie docinite zby, i zbliy do nich obie pici z wyrazem niezomnej zacitoci w oczach. - Nic nie powie! - wykrzykna chroma telefonistka. - Przecie to wida: on ju do mierci nie pinie ani swka! - A ja ci przysigam, e wszystko wypiewa - zapewni gniewnie rozjuszony belfer i z gron min zwrci si do upartego ucznia. - Natychmiast powtrzysz, o czym wam mwiem, a jak nie, to gadaj, kto ci da alkohol, bo inaczej zaraz powrcisz do kta! Inwalidzki wzek przetoczy si dookoa stou. - Nigdy! I nie pomog tu adne tortury: Palec na Cynglu nie puci panu profesorowi pary, chobycie ywcem wysmaali go na wolnym ogniu!

42

- Czy kto udzieli ci zezwolenia na wygaszanie dziecinnych horoskopw? - Ale ja wiem, jak si skoczy ta heca! - I ja wiem! Bo jeli Klementyna swym ustawicznym podpowiadaniem nie przestanie zakca toku mojej wychowawczej pracy, to dam rektorowi przygotowany ju wniosek o przeniesienie jej do innej uczelni. - Przepraszam. W trakcie wygaszania ostatniej pogrki staruszek wawym krokiem przyskoczy do drzwi, jak gdyby istotnie zamierza spenetrowa statek w poszukiwaniu jakiego rektora. Tam jednak zreflektowa si widocznie, e taki blef w zabawie grozi przecieniem struny, bo kiedy niesforna studentka - wycofujc swj wzek ustpia mu z drogi, powrci spokojnie pod okno uzbrojony w kijek do wskazywania obiektw na ciennej mapie. - Wic kto powtrzy, co byo tematem na-szej dzi-siej-szej lek-cji? wyskandowa tonem zawodowej rutyny. W kajucie nadal panowaa cisza. - Kamizelka do tablicy! Obejrzaem si za siebie. Dwa stoy dalej siedzia znany mi typ, ktrego atwo mogem skojarzy z uytym, przez profesora przezwiskiem, poniewa jak wtedy przed wejciem do mesy - gdzie podczas oglnej prezentacji prowokacyjnie nazwa mnie dezerterem - mia na sobie korkowy pas ratunkowy. Zakrwawionego opatrunku rwnie nie zdj z gowy od tamtego czasu. Mogoby si wydawa, e po dotychczas ogldanych scenach nic ju we mnie nie wywoa wikszego niesmaku. Nieustanny wzrost napicia zmierza tu jednak do ujawnienia jeszcze ciemniejszych si i do wyzwolenia ich w odraajcym akcie jakiej psychologicznej orgii. W nastroju irracjonalnego zagroenia znowu powstawao pytanie o granice nerwowej wytrzymaoci. Po ostrym wezwaniu: Kamizelka do tablicy! wszyscy zwrcili si w stron skrpowanego pasem, maego i suchego czowieczka. Twarz wykrzywia mu grymas nieludzkiej wprost nienawici. Nagle - nasuwajc obraz komiksowych dymkw - rozlegy si w kajucie dwa przecige dwiki: pang! i puch!. W uamku sekundy midzy nimi przywoany ucze znalaz si pod oknem, dokd dolecia torem odpalonego za stoem pocisku. Odgos pang! pozosta przy jego wywrconym krzele i brzmia jeszcze w przestrzeni, gdy pole siowe profesora wydao amortyzacyjny odgos puch!, powstrzymujc impet wciekego uderzenia w prni, po ktrym Kamizelka, popielaty na twarzy i wyprony jak struna w postawie

43

na baczno przed nauczycielem, jednym tchem wyrzuci z siebie bezadny cig: - Ty... ty pachoku analfabety, lepy tumaczu guchoniemego kretyna! Jak ja ci zaraz.... o... pluj na twoje wykady! Gwniarzu taki owaki! A poka mi cho wiadectwo ukoczenia pierwszej klasy, domokrny filozofie z nielegalnym wyksztaceniem! Ty postrachu starych dziewic, wieczne utrapienie wykidajw, ptaku szukajcy wolnych suchaczy! I ty mi tu bdziesz rozkazywa? Ja ciebie zniszcz! Pan jeszcze nie wie, kim ja jestem! Opluty egzaminator cofn si o krok. I wtedy nastpiy dwie najbardziej zdumiewajce sceny. Prowokatorem pierwszej by Kamizelka, wystpujcy dotd w roli gronego pieniacza: naraz, wbrew wszelkiej logice rozwoju wypadkw, a zwaszcza na przekr wymowie poprzedniego wystpienia, podszed do najbliszego krzesa i - opuciwszy spodnie - pooy si na nim goym siedzeniem do gry; inicjatorem drugiej - dopiero co zwymylany i zarazem oczekiwany egzekutor kary, ktry po odliczeniu kilkunastu kijw, wymierzonych sumiennie, lecz z przykroci praczki sortujcej nieprawdopodobne brudy, zapewne by pokry tym swoje zmieszanie, sam przystpi zaraz do powtrzenia tematu minionej lekcji, czym z kolei wywoa w klasie taki efekt, jaki zwykle daje ostry terkot dzwonka ogaszajcego koniec zaj. W kajucie zapanowa poprzedni baagan. Jak wida, rzekomy profesor budzi tu niekiedy respekt, ale swj autorytet opiera wycznie na cielesnych karach. Stosowa je przy okazji repetycji przerobionego materiau; bez nich nikt by na w ogle nie zwrci uwagi. Refleksjami tymi podzieliem si z jednorkim ssiadem. Kiedy przyzna mi suszno, sprbowaem indagowa dalej: - A czy nasz profesor rzeczywicie ma co wsplnego z guchoniemym? Kamizelka nazwa go pachokiem tamtego. - Ma! - odpar goniej, przekrzykujc haas. - Jest jego pomocnikiem. - O! wic to ucze zwykego cieli okrtowego. Po prostu czeladnik! Zaraz poczuem popraw nastroju. Byem ju na dobrej drodze do penego odprenia, gdy kolejne wezwanie znowu cio mi krew w yach: - Spadkobierca do tablicy! - To uzurpator! - rykn Kamizelk. Zatoczyem wzrokiem w krgu guchego milczenia, nie zerknwszy nawet w jego kierunku. - Tak! - potwierdziem mocnym gosem. - Wanie spadkobierca! I dlatego, e nim jestem, a mniejsza ju o to, czy legalnie przypisaem sobie prawo do wadzy na Arce, w godzinie jej zagady, wic w obliczu mierci, napadany przez wariatw 44

otoczonych idiotami, skazany na was w bezkresie morza - sam pord baznw! ogaszam koniec tej maskarady. Nazwijmy wreszcie rzeczy po imieniu! Przywrmy sowom pierwotne ich znaczenie! Czy jest midzy wami kto odpowiedzialny, kto ma bodaj cie wiadomoci naszego rejsu? - wiadomo naszego rejsu - powtrzy powoli bas pod oknem i zaraz zadudni retorycznie: - A kt jej nie ma? Wszak wszyscy o nim mylimy. Dlaczego jednak nazywasz go naszym? Czy kady los nie jest innym rejsem? Epitety pomijam, ale w twym ataku na nas roi si rwnie od niekonsekwencji. I tak oto apelujesz do wszystkich o wykluczenie metafor z opisu oglnej sytuacji, a sam pod naciskiem upodobania do mglistych przenoni - operujesz nimi niemal w kadym zdaniu. Ponadto, akcentujc gotowo do dziaania dla wsplnego dobra, w gbi duszy masz na myli tylko swj interes. Bo jakim prawem zamiast zapyta skromnie: Czy jest wrd was kto, kto ma wiadomo mojego rejsu?, mwisz z szerokim gestem: naszego rejsu, wic uywasz liczby mnogiej, tutaj, na wydziale CEPI tej uczelni - w Centrum Eksperymentalnym Psychologii Indywidualistw gdzie liczba ta jest zbiorem pustym? - Dowcipnie to sobie uroie! Lecz co wam pomog te brednie o uczelni, kiedy razem pjdziemy na dno? - Powoli, symulancie! - wtrci si Kamizelka. - Nie na dno i wcale nie razem! Najpierw trafi do karceru nasz nowy dezerter, bo adne uniki nie zwiod komisji lekarskiej na czele z doktorem Ostarholdem. Kretyskie wyskoki tego oblenego typa draniy mnie coraz bardziej. Przysigem sobie jednak nie ponia si w dyskusji z takimi kreaturami. - Spokj tam! - uciszy go profesor. - Czy nie zauway, e spadkobierca ignoruje kade twoje sowo? Jest nowym studentem i choby dlatego naley mu si mae wprowadzenie. - Tak - przyznaem skwapliwie, bardzo zaskoczony zmian tonu w niskim gosie czeladnika cieli. - Istotnie, naley mi si wyjanienie, lecz nie tyle mae, co cakowite. Midzy innymi musz si w kocu dowiedzie, kto bez mojej zgody wydaje tu stale te absurdalne zakazy i nakazy, a potem - w przypadku nieposuszestwa - samowolne wyroki. Na przykad: doniesiono mi wczoraj, e pasaerom Arki nie wolno wyglda przez okna... Nikt ju mnie nie sucha. Profesor sta w otwartych drzwiach, skd skin do jednorkiego inwalidy. Obaj wyszli na korytarz. Pozostaem sam na uboczu gromady igrajcej sobie z widmem wody i ognia. Czuem si bezradny, odkd profesor ponownie i tym razem ostatecznie straci kontrol nad wszystkim, co si dziao w jego klasie. Nawet ten pedagogiczny maniak, zwariowany wprawdzie, ale przecie zapoznany z tutejszymi zwyczajami, 45

przesta w niej panowa, kiedy zaraz po sowach: Czy kady los nie jest innym rejsem? odoy swj dydaktyczny kijek. Nie chodzio tu zapewne o zwyczajny strach przed batem, Kamizelka bowiem z perwersyjn wprost rozkosz podda si karze publicznej chosty. W sali trudno byo nie tylko rozmawia, ale i w ogle wytrzyma, gwnie z powodu zamieszania i wrzawy rozptanej przez kilka bardzo czym podekscytowanych osb. To one wodziy teraz rej niemal w caym towarzystwie. Przy rodkowym stole siedzieli te pasaerowie nie zwizani niczym z pozostaymi wariatami. Nie umiaem okreli, w czym tkwi sedno duchowej odrbnoci tej grupy, ludzie ci jednak rwnie zewntrznie wygldali nieco inaczej. Przypatrujc si im z najwikszym nateniem uwagi, po raz pierwszy odniosem to niepokojce wraenie, e nasza wymiana zda z czeladnikiem cieli toczya si tutaj nie p o n a d ich gowami, w co dotd wierzyem peen zarozumiaoci, ani nawet nie o b o k rwnolegle prowadzonej tam dyskusji, tylko w pamie jej zakce: n a n i s z y m p o z i o m i e w t a j e m n i c z e n i a , w gbokim podkadzie jakiej rzeczywicie istotnej i wanie przez nich rozpatrywanej sprawy. W zachowaniu ich byo co zagadkowego, co swoim ostrzem przeszywao mnie na wylot: jakby to o n i n a s tolerowali, podobnie jak doroli, ktrzy pobaajc dzieciom, przerywaj czasem powane rozmowy i patrz w milczeniu na niewinne figle. Takiego mniej wicej doznaem wraenia. A gdy odczuem, e jest ono przykre, natychmiast przyskoczyem do drzwi i wypadem na pusty korytarz, aby czym prdzej otrzsn si z tej szalonej myli.

7
Podczas melancholijnych powrotw do opuszczonego niegdy domu trafiaj si przypadki zaskakujcych odkry, ktre naruszaj ustalone od lat wyobraenie o jego wygldzie. Odkrycia te nastpowa mog przy zderzeniu faktw obserwowanych z oczekiwanymi, na linii styku midzy jest a byo, w penej napicia i wzruszenia chwili, kiedy wzrok przybysza z przyszoci pieci ksztaty rozpoznawanego otoczenia, napotykajc w nim - zamiast lub obok starych - elementy zupenie nowe, na pozr nie znane, a jak si czsto okazuje, nie obce! tylko zapomniane. I w tym lapidarnym jak si okazuje przejawia si caa moc przeywanego olnienia, potna sia obronna przed rozczarowaniem; jest bowiem tak, e gdy w przybysz z przyszoci konstatuje witokradcze zmiany w budowie swego minionego wiata i buntuje si przeciwko niepowetowanym stratom, nierzadko rwnie pod wpywem lokalnej wizji - w jego pamici spada jaka zasona; bywa wic, e wiadomo dociera do utajonej warstwy dziejw, a ilekro to nastpuje, dochodzi zarwno do rekonstrukcji cennych zasobw pamici, jak i do ich wzbogacenia. W masywie zabudowy drugiego pokadu Arki, gdzie si wczyem w poszukiwaniu cieniw przeszoci, co pewien czas doznawaem takiego wanie olnienia. Najpierw miaem wtpliwoci w stosunku do zmian w ukadzie korytarzy - nieuzasadnione, jak si okazao, potem nasuny mi si bezpodstawne zastrzeenia co do lokalizacji kilku drzwi i okien, a w kocu, po rozproszeniu wielu niepewnoci, zatrzymaem si przy schodach, ktrych tu kiedy wcale nie byo. Musiaem pogodzi si z widocznym faktem, e znaczna cz statku zostaa przebudowana. Poza wyranym spadkiem napicia na skutek dziaania tabletek uspokajajcych czuem te silne zawroty gowy i coraz wiksz senno. Kolejny jej atak obezwadni mnie na pierwszym stopniu schodw. Usiadem na nim, mylc o powrocie do kajuty, ale gdy oparem si o cian, prawie natychmiast straciem wiadomo. Od dawna nie spaem tak dugo i niespokojnie zarazem: budzony okresowymi podrygami ciaa, po ktrych serce zaczynao mi bi bardzo szybkim rytmem, co we nie zawsze wywouje popoch i jest szczeglnie przykre, to znw nkany okrzykiem Uwaga!, powtarzanym przy uchu przez kogo nieobecnego, obracaem si na pododze z jednego boku na drugi, przekonany o koniecznoci przerwania tego koszmaru i rwnoczenie niezdolny do zmiany miejsca wypoczynku. Mczyem si 47

tak chyba przez kilkanacie godzin, bo zapada kolejna noc, kiedy ostatecznie otworzyem oczy. Ten dugotrway psen nie poprawi mi samopoczucia: nadal byem obolay i na domiar zego rozdraniony, zwaszcza e wszystkie dolegliwoci kadem na karb nieodpowiedniego leku. Podnoszc si z podogi, usyszaem znajome gosy i zobaczyem profesora psychologii indywidualistw idcego obok jednorkiego inwalidy. Na mj widok obaj zatrzymali si przy schodach. - To ja skazany jestem na was w bezmiarze tej teoretycznej pustki - poskary si ysy czeladnik guchoniemego cieli swemu niepenosprawnemu rozmwcy na zakoczenie jakiego wywodu. - Co si za tyczy naszego spadkobiercy - zmieni temat spojrzawszy na mnie - to jego niewiey wygld wiadczy pewnie o zej kondycji fizycznej spowodowanej trapicymi go zaburzeniami ukadu wegetatywnego. Moe to by prosty skutek braku jakiegokolwiek zajcia albo wprost przeciwnie - nadmiernego wikania si w problemy z zasady nierozwizywalne. Wszystkiemu mona zaradzi. Poniewa neuroza, inaczej ni psychoza, nie naley do chorb zakanych, co by pan powiedzia o propozycji natychmiastowego zatrudnienia w charakterze wonego w mojej uczelni? - Serio pan to mwi? Tak, bo gdyby pan nie przyj tej skromnej posady, Clifson sam bdzie musia znie ze strychu tablice do naszej sali wykadowej. Jak uczy dowiadczenie, tutejszym studentom trzeba ka wszystko czarno na biaym... jeli opat nie wchodzi im do gowy. Stanowisko wonego nie koliduje z prawami wolnego suchacza. Ja mam chory krgosup i adnych ciarw dwiga nie mog. A zawsze co trzy rce, to przecie nie jedna. Wskaza pusty rkaw swetra zwisajcy z ramienia kolegi. Przy despotycznym sposobie bycia poza twardym byskiem oczu nie mia nic podejrzanego w wyrazie twarzy. Przygldaem mu si bacznie, czujny wobec groteskowej formy jego urojenia, ktre cechowaa wielka pewno siebie, nie zamana przez nikogo i nie oparta na niczym prcz owej tablicy szkolnej - dostrzeonej midzy gratami pokadowego baaganu. - I sdzi pan powanie, e pod wpywem pierwszego lepszego zudzenia porzuc myl o ratowaniu Arki, by zaj si umeblowaniem paskiej wyimaginowanej klasy przeznaczonej dla niewiadomych swego losu wariatw? - Od razu wida, jakie spustoszenie w podstawowym aparacie pojciowym wywoa mog wagary, ktrymi zlekceway pan kilka moich ostatnich lekcji. Luki w paskim elementarnym wyksztaceniu zasugiwayby na ekspozycj w jakim psychologicznym lamusie osobliwoci, gdyby nie byy tak bardzo klasyczne. Po pierwsze - a bez tego primo nie bdziemy dalej mwi - wariatw w ogle nie ma! Czy wyraam si do jasno? - Popatrzy gniewnie dookoa siebie. - I nigdy ich 48

nigdzie nie byo, przynajmniej z obiektywnego punktu widzenia. Bo kogo w praktyce nazywamy wariatem? Doprawdy, przecie kadego, kto nie przyjmuje naszej wizji wiata! A on nam z kolei odmawia zdrowych zmysw, z czego by wynikao, e pomyleni s dosownie wszyscy. Zatem to puste kiedy indziej sowo dopiero wtedy nabiera znaczenia, gdy posugujemy si nim w sensie subiektywnym i zarazem wzgldnym. Przy tym truizmie wychodzi te na jaw inny obiegowy bana: czowiekiem dobrym jest dla nas kady, kto wspiera nasze zudzenia. - Ja paskich nie bd wspiera. - I nie ma potrzeby. Odwrci si do Clifsona. Ruszyem chwiejnie w kierunku mesy, gdzie gwatem zamierzaem pokona swj dugotrway brak apetytu, to znaczy zje co mimo nieustannych mdoci, ale ju w poowie schodw uwiadomiem sobie, e z pozostaymi marynarzami mog mie jeszcze wiksze kopoty. Z prostymi i zarazem upartymi ludmi trudno si czasem dogada nawet w najbardziej oczywistych sprawach, a w inteligentny maniak bredzi przynajmniej w ramach oglnie przyjtej logiki. Gdybym mu tylko zdoa wybi z gowy gupie mrzonki o wyszej uczelni, mgby mi pomc w trudnym dziele ratowania szalonej zaogi. Tymczasem trzeba go byo przyapa na jakiej niekonsekwencji. Nadal rozmawia z Clifsonem. Usiadem na stopniu schodw i zapytaem spoza porczy: - Wic swych studentw nazwie pan normalnymi uczniami, skoro wariatw w ogle nie ma? - Normalny pochodzi od normy! - rozzoci si na dwik tego sowa. - A czy to moja wina? - W ostatecznoci - zgoda: bez norm faktycznie trudno byoby si oby. Stosujmy je zatem przy produkcji nitw, a nie w odniesieniu do osobowoci ludzkiej, ktra takich wzorcw wcale si nie boi. Bo przecie mwic czowiek normalny, mamy na myli przecitny, czyli najczciej spotykany, a to ju znaczy pospolity. Nie trzeba tu chyba podkrela, e zarwno obelgi wariat, jak i zniewagi czowiek pospolity uywamy zwykle w znaczeniu pogardliwym. Sowa te wyraaj nasze uczucia w stosunku do kogo, naley je zatem rozpatrywa w kategoriach emocjonalnych, a nie racjonalnych. Nie! Wrd waszych kolegw nie ma wariatw ani tym bardziej ludzi pospolitych. Jedno, co wam systematycznie zarzucam, to chroniczny brak uwagi na wszystkich moich wykadach, ktre podstawom teje uwagi, bo wanie przegldowi oglnej teorii uwagi, niemal w caoci powicam. I tak stanem przed zagadnieniem... 49

Pytam, czy pana zdaniem ludzie ci s zdrowi psychicznie! - przerwaem mu szorstkim tonem, przyciskajc go wreszcie do muru. - W tym te nie widz adnego problemu. Ale poruszy pan inny temat. By wiedzie bowiem, czy kto jest zdrowy, naley o to zapyta jego. - I to ju wystarczy? - Tak, jeli nie zatai prawdy. - Czyby? Wic wedug pana, kady psychopata, ktrego zachowanie zdradza okrelone anomalie, zdaje sobie spraw ze zego stanu swych wadz umysowych, sowem, sam dobrze wie, e jest chory psychicznie? - Oczywicie. - Tego nie oczekiwaem! I pan, taki filozof, psychoterapeuta prawie, po szumnej zapowiedzi przewrotu w pogldach na tajemnice ludzkiej duszy daje mi raptem dowd tak czystej, po prostu dziecinnej naiwnoci? - Bynajmniej. - Przecie powiedzia pan z naciskiem, e aby wiedzie, czy kto jest chory, wystarczy go o to zapyta. - Tak i przy tym twierdzeniu upieram si dalej. - Lecz kiedy psychopata wbrew diagnozie specjalisty uznaje si za czowieka w peni zdrowego i szczerze czuje si pokrzywdzony jego faszywym rozpoznaniem... - Wtedy faktycznie nie jest psychopat - dokoczy. - Opinia psychiatry w sprawie domniemanych zaburze osobowoci pacjenta nie moe pomija podstawowej prawdy, e kady z nas sam najlepiej wie, czy mu co w ogle dolega. - A co miaoby dawa nam pewno psychicznej choroby? - Jedynie cierpienie! Wszak psychopatia znaczy cierpienie duszy. - Zatem kto, kto nie cierpi psychicznie, ma prawo uznawa si za zdrowego? - Owszem, ma je! A to po prostu z tego powodu, e nic lepiej nie informuje czowieka o stanie jego duszy i ciaa ni wasne samopoczucie. Kady z nas jest zdrowy lub chory w takim czasie oraz stopniu i zakresie, w jakim dobrze czy le si czuje zarwno psychicznie, jak i fizycznie. - Panie kapitanie! W gbi korytarza ukazaa si para niewidomych pasaerw Arki. Kobieta prowadzia mczyzn. Sza obok niego, badajc okolic ostronymi ruchami biaej laski. To ona zawoaa w naszym kierunku. Oboje mieli na oczach ciemne okulary. Zanim dotarli do schodw, profesor przypomnia sobie o wanym odczycie i mimo mojego sprzeciwu ruszy na pokad. - Czy Patryk Tenevis jest jeszcze tutaj? - spytaa kobieta. Zwrcia twarz ku grze, skd dobiega odgos krokw szalonego wykadowcy.

50

Zbliywszy si do zagadkowej pary, daem znak Clifsonowi, aby zosta przy nas. - Poznalimy pana po gosie - wyjani ociemniay mczyzna, kiedy przedstawiem si im jako nowy kapitan. - Na takie przypadkowe spotkanie liczylimy od czasu paskiego owiadczenia skierowanego do zaogi w dniu przybycia na statek. Tre tamtego wystpienia analizowalimy wielokrotnie. Popieramy je bez adnych zastrzee. Trudno mi wyrazi, ile pokadamy w nim nadziei, chcemy tylko zapewni pana o swej. penej lojalnoci. Mamy zaszczyt... - Uspokj si, kochany - wtrcia si jego partnerka. - To jest mj m, Robert Kalm, a ja nazywam si Lisetta. Jeste zbyt podekscytowany i dlatego chaotyczny, pozwl wic, e wszystko po kolei sama panu kapitanowi opowiem. - Ale pan kapitan nie bdzie traci czasu na wysuchiwanie banalnej historii. Sam dobrze wie, e dawniej trudno nam tu byo porozumie si z kimkolwiek, bo do chwili jego przybycia otacza nas nieopisany zamt. W ogarniajcej ludzi nieprzyjaznej atmosferze daremnie szukalimy jakiego oparcia. Mimo wielu prb nawizania kontaktu z innymi pasaerami Arki i szczerej chci zrozumienia ich, nie pojmowalimy, co si tutaj dzieje. Dopiero pan kapitan, wskazujc przyczyny oglnego zamieszania, przywrci nam wiar w sens dalszych wysikw. Czy musisz mu przeszkadza w penieniu odpowiedzialnej suby? - Radzisz mi zachowa obojtno, kiedy poczucie zagroenia kae wczy si do akcji ratowniczej? - Pozostaw ten obowizek sprawnym marynarzom, ktrym przecie - o czym wiadczy ich zapa - wcale nie brak dzielnoci. Przy podziale funkcji midzy uczestnikw rejsu pan Tenevis rozway ju pewnie, moliwo skorzystania z naszej skromnej pomocy. W kadej chwili gotowi jestemy suy mu swymi siami, ale nie zatrzymuj go, tylko si zastanw, o ilu sprawach powinien nieustannie myle i jak wiele energii pochania kierowanie tak licznym zespoem. Wpatrywaem si z napiciem w twarze ociemniaych pasaerw. Clifson, ktrego zapytaem paajcym wzrokiem, jak zareagowa na te wszystkie, by moe niewiadome kpiny, uprzedzi mj wybuch spokojnym wyjanieniem: - Oboje nie orientujecie si w aktualnej sytuacji, wkrtce jednak pan Tenevis poczuje si lepiej, a wtedy bdzie mg zaopiekowa si wami. Tak powiedzia, za co w kocu naleao go pochwali, bo to bya zwyczajna, naturalna reakcja zdrowego czowieka, do jakiej ju od dawna nie byem zdolny. Takt i opanowanie jednorkiego inwalidy robiy na mnie bardzo dobre wraenie. Ale przy

51

tych zaletach charakteru musia mie w swej konstrukcji psychicznej jakie zagadkowe odchylenie, skoro gotw by zosta pomocnikiem wonego w tej absurdalnej uczelni. - Masz suszno - przyznaem. Ucisnem Kalmom donie i ominwszy ich w ciasnym przejciu, kulejc na sztywnej nodze, zbliyem si do Clifsona. - Jeli mylisz o mym zdrowiu fizycznym i samopoczuciu, o ktrym tak wojowniczo rozprawiaem z czeladnikiem cieli, to faktycznie jest ono w opakanym stanie, co rwnie i jemu rzucio si w oczy. Poniewa orientujesz si tu w wielu sprawach, wiesz pewnie, kto mgby da mi leki na kolano i mdoci, a zwaszcza na nerwy. W tych okolicznociach, kiedy los statku way si na ostrzu przytomnej i zarazem stanowczej decyzji, nie wolno mi jej podj, dopki nie odzyskam siy w takim przynajmniej stopniu, aby mc nie tylko wydawa polecenia, dryfujce potem ospale gdzie w prni, ale te czuwa nad ich wykonaniem. Skorzystabym z recepty kogo dowiadczonego, byleby tylko spoza szajki tamtego konowaa Ostarholda. - Poza zespoem powoanym przez ordynatora nie ma tu adnego dyplomowanego, specjalisty. Ale gdyby zrazi si pan do medycyny oficjalnej, warto sprbowa u jednego z tych kontrowersyjnych uzdrawiaczy, bioenergoterapeutw czy innych hipnotyzerw, tolerowanych na dolnym pokadzie, gdzie praktykuj razem z nieszkodliwymi znachorami, ktrych (z punktu widzenia absolwentw powanych uczelni) mona by nazwa paraterapeutami. Nigdy ich. nie brak, gdy istnieje wielkie zapotrzebowanie na rnego rodzaju usugi lecznicze. I nasz profesor naley do tego barwnego grona. Zastanawiam si, czy zdaniom goszonym przez niego nie przypisuje pan przypadkiem nadmiernego znaczenia. - A ty co o nim mylisz? - Oczywicie, samopoczucie czowieka najlepiej mu mwi o chwilowym stanie jego duszy i ciaa. Rzecz w tym jednak, e swej euforii wywoanej jakim sugestywnym zudzeniem nie sposb przecie utrzyma dugo bez wiadomie czynnej troski o przyszo. Wic czy dziaanie na wasn zgub, przy doskonaym skdind samopoczuciu, moe by przejawem psychicznego zdrowia? - O to mi wanie chodzio! Suchaj uwanie, co ci teraz powiem, bo mam wraenie, e zostaem otruty i moe wkrtce strac przytomno, a wtedy jacht byby wydany w objcia jakiej maniakalnej lub depresyjnej psychozy, czyli na pastw zbiorowej halucynacji. Musimy stawi jej opr, liczc na pomoc zdrowych ludzi, cho niewiarygodna lekkomylno marynarzy nie nastraja zbyt optymistycznie. Co kae mi wierzy, e jeste nie mniej inteligentny ni zrwnowaony, niezwykle odporny na stres psychiczny, sowem, jeste kim, kogo daremnie

szukam ju d duszego czasu. Poniewa przy posiadanych przymiotach umysu i woli - podobnie jak Rayt i Kalmowie - naleysz te do rzecznikw walki z ogarniajcym zaog szalestwem, z penym zaufaniem do twych zdolnoci powierzam ci funkcj swego drugiego zastpcy na Arce, Poruszy si niespokojnie. - Czy nie przecenia pan moich kwalifikacji? - Nie, bo pierwszym mianowaem Rayta, a jemu take daleko jeszcze do ideau oficera, ktry by mia dowiadczenie rutynowanej kadry. Nad manewrami statku wymagajcymi fachowej wiedzy sam bd czuwa za porednictwem nowego bosmana, zwerbowanego ju pewnie przez Rayta. Skontaktuj si z nim natychmiast i razem wycignijcie odpowiednie wnioski. Przy mojej pomocy obaj zreszt moglibycie si wiole nauczy; w kocu idzie mi tu gwnie o pozyskanie autorytetu wrd obcych ludzi, co te ley w ich interesie i do czego potrzebne jest jedynie wasze psychologiczne poparcie. - Wic udzielimy go panu. Najpniej jutro rano... albo wieczorem, bo najpierw musz spotka si z kim w bardzo pilnej sprawie. - Co to takiego? - Wolabym o tym nie mwi. Przyjrzaem si mu z niedowierzaniem. - Jak ty to sobie w ogle wyobraasz? Wachty wypenione towarzyskimi zebraniami, a suba w antraktach? Wic istniej tu sprawy pilniejsze ni Arka? Naraz z pokadu - jak gdyby w ironicznej odpowiedzi na moje pytanie dobieg okrzyk zniecierpliwionego profesora: - Clifson! Tablica przygniota mi palec! Jeste tam jeszcze na dole? Inwalida drgn i kilkoma skokami dotar do poowy schodw, skd zmierzy mnie nagle spojrzeniem penym rozpaczliwego wahania. - Niech mi pan pomoe - szepn. Gdzie daleko w gbi statku rozszed si stumiony pogos, jakby kto w mieszkalnym bloku zatrzasn drzwi windy. - A w czym? - spytaem lodowatym tonem po sekundzie dzwonicej ciszy. - W ratowaniu palca twego pryncypaa czy starej posady, bez ktrej, jak wida, nie moesz si oby? Gdy w milczeniu wspi si na kolejny stopie, zatrzymaem go ruchem rki. - Odchodzisz, poniewa nie jeste w stanie poj, dlaczego ja jej nie przyjem, cho tego nikomu nie trzeba tumaczy. Lecz gdyby zosta drugim oficerem

53

na moim statku, to znaczy u kogo, kto upad tak nisko, e z kolei wyczerpa swe ambicje na stanowisku wonego u pomocnika cieli, niechby nawet w pomocnik, czyli wasz profesor, mwi gosem intelektualisty - czy wtedy nie czuby si upokorzony? Wyrzuciwszy to z siebie jednym tchem, blady z gniewu zszedem na dolny pokad i lawirujc w toku midzy grupami ludzi zajmujcymi awki oraz miejsca pod cianami, ledwie wiadom ich obecnoci przecisnem si w boczny korytarz.

8
Szukaem ustronnego miejsca - jakiegokolwiek, byleby tylko nie wystawionego na widok publiczny - gdzie bez posdzenia o pijastwo mgbym natychmiast zwymiotowa, znowu bowiem - czy to na skutek zaduchu panujcego w gwnym korytarzu, ktry by wypeniony zagadkowym tumem, czy raczej pod wpywem podejrzanych tabletek Angi - poczuem szczeglnie silne mdoci. Chwiaem si tak bez sensu midzy dwiema cianami bocznego korytarza, a gdzie w jego kocu, ponaglony gwatownym skurczem odka, wtargnem czym prdzej do najbliszej kajuty i dalej (nie patrzc wok siebie) przez otwarte drzwi azienki - prosto do umywalki. Jak si okazao po kilku minutach, mimo ataku torsji nie miaem czym wymiotowa, za upiorny rezultat foniczny tej gastrycznej niemocy, efekt spowodowany palcami wciskanymi przemoc do garda, dotar do mej wiadomoci dopiero w momencie, gdy czerwony na twarzy z daremnego wysiku, zazawiony i opluty, uniosem wreszcie gow na wysoko lustra i obok swego umczonego wizerunku zobaczyem w nim odbicie jakiej jasnowosej, niezwykle czym zasmuconej dziewczyny. Staa nieruchomo na dnie wanny, ubrana w kurtk od piamy i dinsy zmoczone od butw do poowy ydek. Nic nie powiedziaa, ani nawet jakim gestem bd znaczcym spojrzeniem nie skomentowaa mojej skandalicznej napaci. Chocia miaa prawo si oburzy - i ten fakt najwczeniej rzuci mi si w oczy reakcja jej (jeli brak odruchu zasuguje na miano reakcji) prawie wcale nie odpowiadaa rodzajowi incydentu. Takie zachowanie krpowao mnie jeszcze bardziej, lokatorka kajuty nie bya bowiem rozgniewana albo co najmniej zaskoczona, lecz tylko - wanie! - pospna. Umyem twarz pod strumieniem wody ciekncej z kranu odkrconego ju przez kogo wczeniej i powoli skierowaem si ku drzwiom, ale tu przed nimi czujc zawrt gowy i brak koordynacji ruchw - usiadem ciko na krawdzi wanny. Przez duszy czas nie miaem siy podnie si z miejsca. Poza lekkim dreniem ciaa wspartego ramieniem o cian, dziewczyna rwnie nie dawaa znaku ycia. Mogo si wydawa, e zastyga w postawie dezaprobaty wobec gwatu dokonanego przed ni na wszelkich wymogach estetyki, a moe faktycznie doznaa szoku, bo zaniemwia tak demonstracyjnie, jakby nienaturalnie dugim, nieledwie wyniosym milczeniem - uprzedzajc kierunek spodziewanej obrony - chciaa wyrazi swj wstrt i brak tolerancji dla tego rodzaju wizyt; 55

z drugiej jednak strony nie miaem podstaw do takiej interpretacji jej dziwnego zachowania, gdy wzrokiem - bez adnego wyrazu - patrzya nie na mnie, tylko wprost przed siebie: lepa i gucha, niema i nieczua, skamieniaa w skrajnej obojtnoci na wszystko. Po kilku pozostawionych bez odpowiedzi pytaniach i rwnie jak one delikatnej prbie oderwania chorej od ciany skojarzyem sobie jej stan z owymi (mijanymi gdzieniegdzie w korytarzu) osobliwymi postaciami, ktre nasuway obraz typowego schizofrenika: moe i ona nie cakiem jasno przyjmowaa fakt mojej obecnoci w azience. Psychopatw o podobnym usposobieniu i fizjonomii rozpoznaem wrd pacjentw wygldajcych przytomnie. Tam to pewnie - wedug informacji Clifsona - przyjmowali ci rni paraterapeuci. Na myl o bliskim kontakcie z nimi - nie bez nadziei na rychy powrt dobrego samopoczucia - pogryem si w nastroju wyobraonej wizyty u psychoanalityka i ani si spostrzegem, gdy po przeprowadzonym w zadumie rachunku ostatniego okresu ycia tak gboko wszedem w klimat tej wizyty, e zaczem mwi na gos, jakbym chcia podnie na duchu t beznadziejnie zmartwion czym dziewczyn lub zwraca si ze swymi kopotami do suchajcego obok spowiednika. I tak reszt nocy strawiem na wspomnieniach spdzonego tu dziecistwa i na szczegowej analizie biecej sytuacji, akcentujc przede wszystkim optymistyczne jej strony i wyjaniajc obszernie, czym dla mnie jest Arka, cay nastpny dzie natomiast przespaem chyba gdzie przy wannie, niewiadom miejsca ani upywajcego czasu, bo znw za oknem panowaa ciemno, kiedy usyszaem jakie gosy. W korytarzu za uchylonymi drzwiami migny mi ciemne okulary Kalmw. Przywoywali pana kapitana. Powiedzieli, e jestem poszukiwany przez doktora Ostarholda. W jego imieniu pytaa te o mnie pielgniarka Anga. Wprowadziem ich do azienki i przy osupiaej dziewczynie, ktra nadal - mimo widocznego wyczerpania - podpieraa cian w tej samej niemal, niezomnej pozie, naradziem si z nimi, w jaki sposb ten psychiatryczny problem rozwiza bez udziau okrtowego lekarza i jego siepaczy-sanitariuszy. Od czasu awantury wywoanej przez doktora kojarzyem sobie z nimi kaftan bezpieczestwa. Psychopatka stracia kontakt z otoczeniem przed wieloma godzinami. Nie wiedziaem, co teraz byoby mniej drastyczne: czy zostawi j w spokoju, a sama dojdzie do siebie lub znuona ostatecznie osunie si na dno wanny i zanie, czy w rwnie dobrej intencji przeama jej opr gwatem i zaraz przenie na ko do kajuty. W ogle nie miaem jasnej koncepcji postpowania ze wszystkimi ludmi na statku. Kalmowie pozostali w azience, obiecujc, e raz jeszcze sprbuj przemwi chorej do rozsdku, ja za

56

wyszedem w poszukiwaniu pomocy. W drodze do gwnego korytarza z trudem rozpoznawaem dobrze znane miejsca. Nowi armatorzy statku nie szczdzili mu wymylnych tortur w postaci niepotrzebnych remontw i jeszcze bardziej zbdnych przerbek. Konstrukcyjne innowacje, obce szkutniczej tradycji i niczym nie uzasadnione, jak na przykad grube, stalowe podpory i masywne grodzie, wmontowane w kadub w celu wzmocnienia starych belek, swym wielkim ciarem musiay pogry w morzu lekk niegdy fregat do gbokoci zanurzenia wojennego okrtu. Przy tych wszystkich zmianach atmosfera dolnego pokadu miaa w sobie co z klimatu zatchego podziemia: zewszd ziao chodem i zapachem mokrego, zmieszanego z piaskiem cementu, ktrym ochlapane byy ciany i stropy, co heblowanym deskom nadawao wygld szorstkich betonowych pyt. . Od poprzedniego wieczora liczba pacjentw oczekujcych na wizyty u paraterapeutw prawie wcale nie ulega zmianie. Wida pozamedyczne usugi lecznicze cieszyy si na Arce znacznym powodzeniem. Moe bya to pora najwikszego nasilenia przyj albo okresowej przerwy w praktykach znachorw, w kadym razie oglny obraz zatoczonego wntrza nie robi na przybyszu dobrego wraenia: z jednej strony korytarza cign si rzd ludzi podzielonych na kolejki o rnej dugoci, ustawione pod wejciami do gabinetw, z drugiej - szereg awek okupowanych przez indywidua o powierzchownoci wczgw. Reszta obecnych krcia si ospale midzy drzwiami, na ktrych brakowao jakichkolwiek informacyjnych wywieszek. Pod cianami stay walizki, za postacie siedzce lub lece na awkach zaopatrzone byy w koce i ywno. Niekiedy gdzie rozlegao si chrapanie, brzmice tym dononiej, im cichsze staway si rozmowy. Podoga zamiecona bya resztkami jedzenia i niedopakami. Przez szar mg tytoniowego dymu przebijao si z gry wiato jarzeniwek, rzucajc siny blask na spocone rce, nie ogolone brody mczyzn i rozmazane makijae kobiet. Niemal wszystkie twarze miay ten charakterystyczny wyraz, jaki nad ranem - po nie przespanej nocy wrd bagay - przyjmuj podrni w poczekalni dworcowej lub po wielu godzinach jazdy w dalekobienym pocigu. Spojrzenia chorych zdradzay znuenie. Wpatrywaem si w ich rysy w poszukiwaniu kogo bardziej przytomnego, kto by mi powiedzia, gdzie - obok przypadkw zwyczajnej nerwicy - leczy si te ataki ostrej histerii lub swoistej katalepsji, ktrym moga ulega dziewczyna z wanny, i czy w ogle istniej tutaj tak wskie specjalizacje. Z pytaniem o to miaem zamiar zwrci si do rezolutnego mczyzny w kolejarskiej czapce na gowie. On jeden nie spoczywa ani chwili. Krci si

57

midzy pacjentami, udzielajc im informacji, lakonicznych wprawdzie, lecz widocznie wyczerpujcych, bo wszyscy mu si kaniali jak ekspertowi obytemu z problematyk suby zdrowia. Robi wraenie czowieka wietnie zapoznanego z tymi ludmi, wic przy okazji wyjanienia wtpliwoci natury medycznej postanowiem wypyta go obszernie o stosunki panujce wrd pasaerw na dolnym pokadzie, jednak doszo tylko do wzajemnej prezentacji, gdy w odpowiedzi na moje sowa (nie zawierajce wicej treci ponad to, kim jestem i jak si nazywam) mczyzna rzuci dwucyfrowy numer: - Dwadziecia trzy. Zaledwie to powiedzia i odszed nieco dalej, a juz z drugiej strony kto inny znowu zawrci mu gow. - Co to za liczba? - podniosem gos z niedowierzaniem. - Na jakiej podstawie z nazwiska obcego pacjenta rozpoznaje pan rodzaj jego choroby? - Nazwisko nie ma adnego znaczenia, skoro jest pan kapitanem, jeli dobrze usyszaem. - Jestem nim. to znaczy kapitanem Arki... - Ten drugi fakt take jest tu obojtny, kapitanw bowiem razem z innymi oficerami i generaami a do marszaka wcznie przyjmuje bioenergoterapeuta w dwudziestym trzecim przedziale, co ju raz powiedziaem. Czy zapisa to panu dla pamici? - Tam znajduje si elitarny gabinet - dorzuci cicho kto z boku. Zbity z tropu i zy na wszystkich wokoo powrciem do pierwszej kolejki. Wprawdzie nikt otwarcie nie zareagowa pustym miechem, ale w obu gosach czai si zamaskowany powierzchownym spokojem ciki adunek kpiny, w kadej chwili gotowy do wybuchu. Czuem, e ci wariaci bawi si tam moim kosztem. Na dolnym pokadzie z nikim wic powanie nie mona byo mwi o problemach Arki. Raz jeszcze spojrzaem w zatoczon czelu korytarza. Miejsce na pierwszej awce zajmowaa samotnie kobieta w moim wieku. Miaa na sobie rozpity gruby kouch i wysokie, zimowe buty. Ciao jej (bez adnego widocznego defektu) nie nosio ladw wyczerpania. Siedziaa swobodnie z nogami elegancko skrzyowanymi jedna na drugiej i zerkaa ku mnie badawczo. Przed drzwiami naprzeciwko nikt inny nie czeka. Miaem wtpliwoci, czy brak dugiej kolejki przed gabinetem dobrze wiadczy o lekarzu, ale gdy usiadem obok tej kobiety, ona pierwsza zapytaa z oywieniem w gosie:

58

- Pan do logikoterapeuty Nguyena? Popatrzyem na drzwi z gbokim namysem. - By moe do niego. - Nie ma pan pewnoci? - Szukam rady kogo, kto zna si na nerwicy. Czy ten znachor ma o niej bodaj mgliste pojcie? Staa jak roztopiony wosk przelany do zimnej wody i zaraz zmienia si w jeden kbek nerww. - Czy si zna? - wykipiaa ze zym byskiem w oczach. - Ale jest on psychoterapeut o najwyszej klasie! I niech mu pan nie wymyla od gupich znachorw, bo szarlatani... - wskazaa okciem rzd drzwi i naraz, zapewne pod wpywem mimicznej reakcji ssiadw, ostyga do temperatury pokojowej. - Zauwayam podja po chwili egzaltowanym tonem - e pan bardzo chromy. Kulawych lecz magiczni chirurdzy w tamtym kocu korytarza. Niech pan si pofatyguje do nich, bo Nguyen nic tu nie poradzi. Mj lekarz skupi si wycznie na problemach duszy. - To si wietnie skada. Ja rwnie chciabym najpierw przywrci rwnowag swemu systemowi nerwowemu, co zapewne szybciej postawi mnie na obie nogi ni tamci magiczni chirurdzy. Dopki nie odzyskam dobrego samopoczucia, mniejsza o moje kolano. Wspomniaa pani uprzejmie, e profesor Nguyen jest wytrawnym logikoterapeut. Niezawodnie dam dowd poaowania godnej ignorancji, bo ani si domylam znaczenia tej zagadkowej specjalnoci. Przed zasobem wiedzy profesora Nguyena - uprzedzajc dowiadczenie - pochylam si z gbokim szacunkiem. Lecz czyby metoda jego terapii bya logiczniejsza od innych? - Trafi pan w sedno i zarazem chybi! Co si tyczy psychologicznej wiedzy Nguyena, pochwalonej zdawkowo a priori, to istotnie nie brak panu pewnego wyczucia. Ale gdy idzie o w piekcy tytu naukowy wymierzony mu dwukrotnie w policzek bez podstawy do takiej zniewagi, to ostrzegam rwnie stanowczo, jak i przy znachorze, eby pan mojemu nauczycielowi nie ublia take od adnych profesorw. Po prostu pan Nguyen nie yczy sobie, aby go tak nazywano. - Dobrze, e w por zostaem uprzedzony. A swoj drog to dziwne. Od wielu miesicy bardzo le, z kadym tygodniem coraz gorzej znosz towarzystwo obcych, a ostatnio rwnie i znajomych ludzi. Dopki mogem, unikaem ich bardziej lub mniej konsekwentnie. Nie w tym rzecz, abym mia co przeciwko innym w ogle; zauwayem tylko jakie niepokojce symptomy: albo oni nieustannie irytuj mnie swym absurdalnym stosunkiem do elementarnych spraw i szarpi mi nerwy kpinami, wystawiajc na pomiewisko, albo ja z kolei denerwuj ich wbrew swej intencji, to znaczy bez wiadomego powodu. Dla poparcia tej tezy mgbym

59

przytoczy wiele przykadw. Jest tu maestwo darzce mnie penym zaufaniem i szacunkiem. Ludzie ci nie szczdz sw uznania dla mojej wytrwaoci w walce, lecz sowa te - wypowiadane przez nich w najlepszej wierze - brzmi zawsze w mych uszach jak gorzka ironia, miayby bowiem obiektywn warto, gdyby paday z innych ust. Niekiedy przenika mnie dotkliwe uczucie, e podobnie jak oni poruszam si w wiecie po omacku: nie jestem w stanie przewidzie z gry reakcji mieszkacw Arki. Jak powiedziaem, sprawiam im przykro wbrew swej intencji. Nie leao to przecie w moim interesie, by panu Nguyenowi ubliy ju na progu tej wizyty, gdzie way si, by moe, mj niepewny los. Ale nigdy nie odgadbym, i jest on tak wraliwy na punkcie tytuw! Przez cae ycie zatapia si czowiek w marzeniach o zdobyciu jakiego zaszczytu i nie ni mu si nawet teoretyczna choby - moliwo istnienia tak skromnych ludzi, jak pani lekarz i nauczyciel w jednej osobie. Mgby by wzorem do naladowania... Poruszya si nerwowo, jak gdyby zamierzaa wsta i zmieni miejsce, byleby usi gdzie dalej od takiego impertynenta. - Jake faszywie tumaczy pan motywy zmuszajce mego lekarza do odrzucania profesorskiego tytuu! Co upowanio pana do tak pokrtnej i perfidnej ich interpretacji? Skromno! - Rozemiaa si z politowaniem, gotowa ju do kolejnego ataku. - A kt tu mwi o skromnoci? Nie znajdzie pan nigdzie bardziej ni on pewnego siebie i - co za tym z reguy idzie - zarozumialszego czowieka. Ot pan Nguyen pyszni si brakiem formalnego dyplomu, cho z jego opinii O sobie nic takiego nachalnie nie wynika! To przecie ta pewno siebie i wypywajca z niej sia pozwalaj mu odrzuci wszelkie protezy, ktrymi inni podpieraj stale swe chwiejne mniemanie o wasnej wartoci. Nie kieruj, nim adna mierna skromno, wskazana we wzorach dla kadej fachowoci - jak pan to prbuje mu imputowa - lecz gbokie i uzasadnione rezultatami pracy poczucie dumy z faktu, e wszystko, co wie i rozumie, zawdzicza autentycznemu talentowi oraz samodzielnym studiom, kontynuowanym wci w gabinecie. - Uniosa si pani niepotrzebnie, gdy tak czy inaczej jego przykad budzi moje szczere uznanie. Im duej dyskutujemy, tym wiksza ronie we mnie pewno, e czekam pod waciwymi drzwiami. Wrd skrajnych nastawie wok pytania, co jest przejawem rozkwitu ambicji, a co symptomem jej zwyrodnienia, zdarzaj si jednak i porednie przypadki. Znam tutaj pewnego, bardzo ju ysego czeladnika cieli,, ktrego tytu ten (narzucony mu przez zoliwe otoczenie) ani zibi, ani grzeje, po prostu spywa ze jak woda, a on nic sobie nie robi z tego, midzy nami mwic, cakiem gupiego, ale - przyznajmy to w kocu bez histerii - do niewinnego przezwiska. 60

Replika pacjentki Nguyena nie dotara ju do mojej wiadomoci, poniewa tu za rogiem bocznego korytarza rozleg si pacz jakiej kobiety, a w tych warunkach trudno mi byo skupi si nad szczeglnymi argumentami elokwentnej entuzjastki logikoterapeuty i rwnoczenie myle o oglnej sytuacji na Arce.

9
Podczas pobytu na dolnym pokadzie (podobnie zreszt jak i dawniej w swej kajucie), czy to pogrony w majakach przy wannie, zerkajc czasem z lkiem przez drzwi uchylone na korytarz, czy te w penej niespodzianek drodze do gabinetw, syszaem nieraz wstrzsajce jki dryfujcego na falach statku oraz inne, nie mniej podejrzane odgosy, wydawane przez ludzi i wiadczce o niepokoju niektrych jego pasaerw. Gdzieniegdzie zdarzay si dziwne incydenty i powstajce na zagadkowym gruncie drobne zatargi bd ostre konflikty, ktre w normalnych warunkach zwracayby uwag otoczenia, skaniajc je do jakiej interwencji, a tutaj mijay zwykle bez wyranego echa. Na tle kilku innych tego typu scen, rozgrywajcych si w kolejkach przed, zamknitymi drzwiami, dramat kobiety paczcej nie opodal nas nie wywarby na mnie silniejszego wraenia, gdybym jej nie rozpozna, kiedy wysza spoza rogu korytarza. W pierwszej chwili uprzytomniem sobie zaledwie fakt, e ju raz z ni rozmawiaem, ale nie pamitaem, o czym i w jakich okolicznociach. Na mj widok podesza szybko do awki i pochyliwszy gow nad moim ramieniem, szeptaa co gorczkowo, coraz ciszej - w najgbszej tajemnicy. Zakopotany niedorzecznoci opowiadanej historii nie miaem odwagi przerywa jej pytaniami, ona za - mimo wieych ez - miao patrzya mi w oczy. Mwia o sodkiej niewiedzy cechujcej kadego przybysza. Podobno zapytaem, czy za taki czyn, jakiego dopucia si Alicja, karze si aresztem. Ot kara ta nie podlega dyskusji; idzie tylko o to, jak ja sobie wyobraam, skoro zamiast uy waciwego terminu, zamykam ten draliwy temat niewinnym sowem przeniesionym z ycia na wolnoci. Trzeba cay wyrok odsiadywa w celi, by mie prawo karcer nazywa aresztem! Z relatywnego punktu widzenia moe mi przyzna suszno: jest on tym dla tutejszego skazaca, czym dla czowieka spoza murw byby nasz zakad karny. Gdy chodzi o swobod ruchw, pobyt w celi, a zwaszcza spacer na dziedzicu - to istna sielanka w porwnaniu z okrutnym karcerem. Bo niech bym sprbowa wytrzyma w nim cho kilka godzin: z jednej strony strop, sigajcy poniej wysokoci ramion, z drugiej - beton pod warstw lodowatej wody. Nie sposb tam prosto sta ani usi, ani si pooy. I w tym ciemnym lochu jej siostra, Alicja, dusi si ju od kilkudziesiciu godzin! A stranik zamkn j tam jedynie za to, e wygldaa przez okno na osy latajce przy kracie ich wsplnej celi. 62

Po ostatnim zdaniu przypomniaem sobie reszt: bya to wic ta spotkana na grnym pokadzie psychopatka, ktra w szcztkach szafy porzuconej wrd innych gratw odkrya gniazdo os. Braa mnie teraz za kogo protegowanego przez stranikw. Zauwaya, e po wizieniu poruszam si do swobodnie, co tumaczya dobrymi stosunkami z komendantem. Liczya na moje poparcie u niego. Kiedy zadaem, aby mi wskazaa, gdzie przebywa jej siostra, po dugim namyle - i nie bez wahania! - zaprowadzia mnie do swej kajuty i otworzya drzwi azienki. Wszystko stao si jasne, jeli nie liczy jednego, drobnego wprawdzie, ale dla ustalenia sprawcw tej hecy bardzo istotnego szczegu: kto po raz drugi zatka korkiem i napeni wann? Poprzednio nie byo w niej wody, chocia dziewczyna staa w mokrych butach, co wtedy zauwayem. Czy zrobia to sama Alicja, masochistycznie torturujca siebie urojeniami o winie i karze, cakiem ju teraz sina z wycieczenia, czy raczej jej siostra - okrutna, lecz zrozpaczon swym sadyzmem hipnotyzerka, a moe... nieobecni w tej chwili Kalmowie? Ostatnie przypuszczenie zakrawao na nonsens. Wyprowadziem starsz siostr z kajuty i wrciem do azienki. Dziewczyna wysza z wanny na ostry rozkaz, aby opucia karcer, nastpnie posza posusznie Za mn do gwnego korytarza i dopiero na awce przed gabinetem Nguyena stracia wiadomo, zasypiajc natychmiast na moim ramieniu. Ta ponura, schizofreniczna szopka pomimo szczliwego zakoczenia (cho i temu optymizmowi brakowao podstaw) bardzo mnie znw wyczerpaa: miaem jakiego nerwowego kaca, nieproporcjonalnie wielkiego w stosunku do wagi caej sprawy. Przynaglany do decyzji ostrym blem gowy, mylaem o porzuceniu tej kopotliwej wariatki i powrocie na gr do swojej kajuty. Ale czy tam czubym si lepiej i mniej bybym bezsilny w oczekiwaniu na ostateczny upadek Arki? Tymczasem w korytarzu zrobio si luniej: niektrzy bioenergoterapeuci ju dawno powrcili ze wsplnej kolacji i przyjli wikszo chorych. Nie wszyscy jednak byli do gorliwi w penieniu swej medycznej misji, bo drzwi naprzeciwko naszej awki - tak jak i kilka innych, pod ktrymi rwnie formoway si kolejki nadal pozostaway zamknite. - Czy jest kto teraz u naszego lekarza? - zwrciem, si ostronie do jego wiernej pacjentki. - Nie - odpowiedziaa zatopiona w mylach nad notatnikiem wspartym na kolanie. - Wic jeszcze nie wrci z kolacji? Przez kilka minut pisaa co zamaszycie i dopiero po postawieniu ostatniej kropki oderwaa wzrok od grubego zeszytu. 63

- Pan Nguyen jada u siebie. W ogle nigdy nie opuszcza swego gabinetu. Zagbia si w lekturze drugiego brulionu, wertowanego w przerwach midzy biecymi notatkami. - To bardzo ciekawe - zauwayem chodno. - Ale czy wie, e ju od duszego czasu czekamy tu na moliwo zoenia mu wizyty? Zapewne pukaa pani do niego. - Nie, bo mj lekarz nie reaguje na takie haasy. - Jak mam to rozumie? Wic czy nie przyjmuje? Kiedy siadaem obok pani, kierowaem si jedynie powierzchownym spostrzeeniem, e przed tymi drzwiami kolejka jest najkrtsza, a z rozmowy wynikao... - Domylam si z atwoci, i u progu pierwszej wizyty stawia pan swemu, potencjalnemu uzdrowicielowi gniewny zarzut haniebnej opieszaoci! A czy wczeniej nie radziam zwrci si o pomoc do magicznych terapeutw? Ale niech pan popatrzy najpierw na tamte dwie dugie kolejki: jak wytumaczy tak dziwny na pozr fakt, e poszkodowani przez los ludzie gromadz si w nich ju dzisiaj, bez adnej pewnoci, czy jutro w ogle zostan przyjci, skoro - jak pan to trafnie powiedzia: powierzchownie rzecz biorc - mogliby wej zaraz do ssiednich gabinetw, gdzie te czynione s prby usuwania wszelkich dolegliwoci? Nie na kadego wida dziaa magiczna moc dotyku rk okrelonego bioenergoterapeuty! Wic kiedy pojawia si brak wiary w zdolnoci jednego magnetyzera, chory przenosi swe nadzieje na drugiego, ktry jest w danym okresie najbardziej oblegany. O wartoci jego metody lub o sile biopola ma prawo sdzi z niewymiernej liczby uzdrowie, lecz do zdobycia jednodniowej popularnoci wystarczy czasem nie sprawdzona pogoska o cudzie lub nawet przypadkowe, zatrzymanie si grupy przechodniw pod jakimi drzwiami, co z reguy prowadzi do szybkiego powstania trwaej kolejki. Takie i tym podobne czynniki wpywaj nastpnie na podjcie kolejnej decyzji, u jakiego lekarza znw sprbowa, nikomu jednak nie daj gwarancji, e po wizycie u niego doczeka si wkrtce spodziewanej poprawy. Wielu praktykw terapii niekonwencjonalnej to ludzie o opinii dziwakw, za tamci dwaj znachorzy nale do najbardziej chimerycznych postaci. Z punktu widzenia medycyny oficjalnej mona im zarzuci absolutnie wszystko: od braku elementarnego wyksztacenia, wyraajcego si nonszalancj w traktowaniu naukowych zdobyczy, a po nieodpowiedzialny stosunek do rygorw systematycznej pracy. Aby usprawiedliwi swe lenistwo, lekarze ci uciekaj si do rnych wybiegw; bywa, e w oczekiwaniu na powrt natchnienia (po wyczerpaniu magnetycznego fluidu jak to si u nas barwnie nazywa) czy z powodu okresowej anemii bioenergetycznej albo po prostu wskutek kaprynego widzimisi godzinami krc si po okolicy 64

bezproduktywnie, a potem tygodniami nie otwieraj swoich gabinetw. Zapyta pan ze susznym oburzeniem, jak mona dopuci do takiego skandalu i dlaczego ordynator nie zmusza ich do sumiennoci w penieniu medycznej suby, a ja z kolei pana zapytam, dlaczego do niej nie zmusza na przykad nas: wszak oni te nie s profesjonalistami. Po wyczerpaniu rodkw zawodowej medycyny chorzy nie maj duego wyboru i std ta ich wielka determinacja. Ale niech pan nie wnioskuje o wartoci lekarza z dugoci kolejki do jego gabinetu! - Co si tyczy mechanizmu powstawania popularnoci znachorw, to prawdopodobnie ma pani racj: nie znam tutejszego rodowiska dostatecznie dobrze, by polemizowa na ten mglisty temat. Lecz przecie pan Nguyen - siedzc tam stale za zamknitymi drzwiami... - ...nie moe nic wiedzie o naszym istnieniu? - dokoczya celnie. - Sza! Oby nie dosysza tej przykrej uwagi, bo musiaby si zaraz powanie obrazi! On miaby o nas nie wiedzie? Jake gboko los przear pana jadem neurotycznej niewiary we wszystko! Oczywicie, w odrnieniu od szarlatanw lekarz mj (stwierdzam to na jego korzy) nie przypisuje sobie zdolnoci jasnowidza ani telepaty. Mimo to - cho przez drzwi nie moe nikogo zobaczy - stanie w nich natychmiast, kiedy tylko znajdzie czas, gdy o kadej porze gotw jest udzieli nam pomocy. Do gabinetu nigdy nie pukam, aby mu nie przeszkadza w oryginalnej i pilnej pracy nad rozwizaniem tajemnicy zaburze psychicznych. Przypadkowa wizyta mogaby zakci tok jego analiz w jakim przeomowym momencie. O swej teorii bezpieczestwa wiele mi ju mwi, .akcentujc stale, jak bardzo go ona pochania. - Jeeli dobrze zrozumiaem, pan Nguyen powica si gwnie pracy naukowej, a chorych przyjmuje w przerwach midzy teoretycznymi rozwaaniami. - A czy praktyka byaby skuteczna bez jakiejkolwiek myli przewodniej? Niech pan rozejrzy si wok siebie i sprbuje zrozumie cay ten galimatias. - Bardzo mnie cieszy, e nie uszed on rwnie i pani uwagi. Moe przy pomocy tego terapeuty zdoam wreszcie nawiza kontakt psychiczny przynajmniej z niektrymi pasaerami Arki i zdoby autorytet wrd czonkw jej zaogi. - Autorytet - powtrzya w zamyleniu. - Wic powodem paskiej neurozy jest brak powszechnego uznania. Ciekawa jestem, skd u pana tak silne pragnienie wadzy. - Wnioskuje pani z pozorw. Mj stan nie jest efektem daremnego denia do dominacji nad innymi, jak to pani bdnie usiuje wytumaczy, lecz rezultatem zabjczego zderzenia radoci i rozpaczy. Pierwsze uczucie wypywa z nadziei obudzonej 65

w chwili znalezienia statku, drugie: - z niemonoci konstruktywnego porozumienia z ludmi rujnujcymi go na moich oczach. Jak si wydaje, do swego domu powrciem po latach jedynie w tym celu, aby by wiadkiem jego zagady poprzedzonej aktami wymylnej profanacji. Chce mi pani wmwi kompleks panowania nad morskim transportem wariatw, a ja - w chwili katastrofy Tomahawka - marzyem jedynie o tym, by nie spotka nikogo na opuszczonym niegdy statku i spdzi na nim reszt ycia w cakowitej samotnoci. Bo musi pani wiedzie, e Arka - to moja wasno prywatna. Zaakcentowaem te sowa, gdy w yciu takiego jak ja podrnika (widocznie do prawdy tej dochodzi si dopiero w pewnym wieku) nie ma nic bardziej osobistego ni jego przeszo, trwale zwizana z okrelonymi miejscami i przedmiotami, ktre w sentymentalnym nastroju chciaby zabezpieczy przed unicestwieniem, a ktre inni - jak bezksztatn mas w cigym procesie przemiany materii - cinaj dzielnie z powierzchni ziemi i ugniataj swymi spychaczami. O zdobycie wadzy nad marynarzami nie zabiegam z przywdczego powoania, tylko z okresowej koniecznoci. Poza rejsem do najbliszego portu, gdzie powinni dotrze we wasnym interesie i gdzie zaraz ich poegnam, nie ma midzy nami adnej wsplnej sprawy. Ale eby tam dopyn, musimy doj do porozumienia. Tymczasem nie wiem, jakim jzykiem mwi do tych obkanych ludzi. Wystarczyoby mi zdoby kilkunastu sprzymierzecw. Caa nasza nadzieja w psychiatrycznej pomocy pana Nguyena, ktry umiaby im moe wytumaczy, e ocean nie toleruje fikcji i e lekcewaenie obiektywnych praw egzystencji ludzkiej doprowadzi ich wkrtce do zguby. A na czym polega istota jego metody? Zajrzaa do trzymanego na kolanach notatnika. - Aby doceni warto odpowiedzi na to pytanie, musiaby pan najpierw zapozna si z oglnymi .pogldami mego lekarza na zjawisko odchyle od psychicznej normy. Oto jego TEORIA BEZPIECZESTWA Wszystkie zaburzenia psychiczne dzieli on na dwie grupy: neurozy (czyli choroby nerwowe) i psychozy (choroby psychiczne), przy czym nie zajmuje si przypadkami o podou organicznym, oligofrenii za wcale nie zalicza do zaburze. Na marginesie tego podziau warto zauway, e gdyby niedorozwj umysowy traktowa jako chorob, wszystkie istoty opnione w rozwoju w stosunku do czowieka, a wic zwierzta, naleaoby nazwa chorymi. Oczywicie, neuroza lub psychoza moe towarzyszy te oligofrenii, ale nie musi. 66

Neuroza (inaczej nerwica) - to zaburzenie czynnoci orodkowego ukadu nerwowego oraz niektrych narzdw bez ich organicznego uszkodzenia. Jest ona skutkiem zbyt dugotrwaego lub silnego nacisku wywieranego na ukad nerwowy czowieka najpierw przez jego wiadomo, co potem prowadzi do stresu podtrzymywanego nieustannie w podwiadomoci. Celem tego psychicznego nacisku, ktry rwnie podczas snu wywouje cielesne napicie, jest mobilizacja wszystkich si organizmu do rozwizania jakiego problemu: rzeczywistego lub urojonego, efektem negatywnym natomiast - okresowe wyczerpanie si i rozstrojenie fizjologicznych mechanizmw. Do stopniowego zaniku zaburze neurotycznych i do penego odprenia we nie dochodzi w przypadku, kiedy na jawie aktywno chorego jest znaczna i s u b i e k t y w n i e skuteczna, wic kiedy zmiana drogi do celu daje mu poczucie przyrostu bezpieczestwa. Psychoza (inaczej psychopatia) istnieje w trzech gwnych odmianach. Przypadki lekkie, bo porednie midzy dwiema skrajnymi jej formami, obejmuje psychoza maniakalno-depresyjna, ktra charakteryzuje si okresowymi zmianami nastroju w cyklu od duej ekscytacji do duej stagnacji. To wahado samopoczucia oscyluje powoli midzy nadmiarem i niedomiarem pobudzenia emocjonalnego, nie zatrzymujc si jednak duej przy jego odchyleniach ekstremalnych. W przedziale maksymalnego pobudzenia stabilizuje si psychoza maniakalna, czyli paranoja, wystpujca w postaci konstruktywnej lub destruktywnej (w obu przypadkach jest to dugotrwaa i wielka ekscytacja, enujca lub niebezpieczna dla otoczenia), za w przedziale pobudzenia minimalnego - psychoza depresyjna, to znaczy schizofrenia (dugotrwaa i wielka stagnacja, szczeglnie przykra dla chorego). W odrnieniu od koncepcji psychoanalitycznej (akcentujcej motywy seksualne) teoria bezpieczestwa wychodzi z zaoenia, e wszystkie postawy w zachowaniu czowieka, kady przejaw jego psychicznej czy fizycznej aktywnoci mona wytumaczy w sposb prosty i zarazem naturalny, przypisujc mu dziaanie pod wpywem jednego tylko motywu: jest nim pragnienie przyrostu bezpieczestwa. Wcale nie pragnienie staego braku zagroenia, w co si niemal powszechnie wierzy, lecz wanie przyrostu bezpieczestwa, ma bowiem ono wiele poziomw. Pragnienie to nadaje kierunek reakcjom pod naciskiem godu i strachu oraz instynktu seksualnego, pobudza lub tumi denia do wasnej mocy, stoi wic na czele tych wtrnych popdw, ktre bdnie rozpoznano jako niezalene i pierwotne motory ycia. Niedosyt bezpieczestwa towarzyszy nam zawsze - rwnie w okresach, gdy nie odczuwamy bezporedniego zagroenia. O samopoczuciu czowieka i jego stosunku do otoczenia - obok wielkoci pobudzenia emocjonalnego - decyduje zatem poziom bezpieczestwa, ktry jest 67

funkcj skutecznoci dziaania ocenianej subiektywnie. Diagram wszystkich nastrojw, jakim ulegaj ludzie, dogodnie jest przedstawi w ukadzie wsprzdnych prostoktnych, gdzie na osi poziomej stopniowa moemy wielko pobudzenia emocjonalnego, poczwszy od skrajnej stagnacji a do rwnie skrajnego oywienia, za na osi pionowej - poczucie bezpieczestwa, rozpoczynajc od stanw zagroenia. Szczeble poczucia stagnacji oraz zagroenia (w odrnieniu od szczebli oywienia i bezpieczestwa) maj znaki ujemne. Jeeli intensywno kadego z czterech omawianych uczu wyrazimy na skalach stopniami od umiarkowanego przez znaczny i duy do wielkiego (po cztery liczc zawsze od rodka ukadu), to na kadej z obu osi otrzymamy osiem przedziaw, co na paszczynie daje szedziesit cztery kwadraty szachownicy caego pola nastrojw. Pierwsza wiartka tej szachownicy (obszar w jej prawym grnym rogu) - to pole euforii, a trzy pozostae (liczc zgodnie z obiegiem wskazwek zegara) - to pola frustracji, apatii i wreszcie - spokoju. W kwadratach lecych na obu przektnych szachownicy zlokalizowane s stany psychiczne, przez jakie - przynajmniej w krtkotrwaym dowiadczeniu przechodzi prawie kady czowiek. Przektna pola spokoju przekrela tylko kwadrat rodkowy d5 szachownicy, poczucie stagnacji nie moe bowiem stworzy nastroju duego bezpieczestwa. Dlatego w polu spokoju wszystkie kwadraty s puste z wyjtkiem tego pierwszego, ktry wyraa poczucie umiarkowanej stagnacji i umiarkowanego bezpieczestwa. Niedobr pobudzenia emocjonalnego stwarza w nim nastrj flegmatyczny. Mwimy tu o pogodnej ociaoci i chodzie w kontaktach towarzyskich, o sabych i krtkotrwaych reakcjach uczuciowych. Gdy wzrost pobudzenia prowadzi nas do aktywnoci subiektywnie skutecznej, przechodzimy kolejno przez cztery kwadraty lece na przektnej pola euforii (od e5 do h8). W pierwszym odczuwamy nastrj sangwiniczny (lekkie oywienie i poczucie umiarkowanego bezpieczestwa), w nastpnym, gdzie poczucie oywienia i bezpieczestwa jest ju znaczne, ogarnia nas nastrj twrczy w postaci pasji kontrolowanej przez intelekt, dalej, w poczuciu duego oywienia i zarazem bezpieczestwa, pojawia si nastrj maniakalny, prowadzcy do bezkrytycznego transu (na przykad do grafomanii, dla ktrej - wobec braku refleksyjnego hamulca - nie liczy si jako, lecz ilo), a w czwartym kwadracie, przy poczuciu skrajnego oywienia i wielkiego bezpieczestwa - nastrj ekstatyczny, nietrway stan fanatycznego uniesienia lub nawet przyjemne halucynacje. W polu euforii jestemy optymistami. Podczas kontaktw towarzyskich mamy dobre samopoczucie. Nasze reakcje uczuciowe s silne i krtkotrwae. Kiedy efektem przyrostu pobudzenia jest aktywno subiektywnie nieskuteczna, czowiek ma poczucie coraz wikszego zagroenia. Jego stan psychiczny 68

klasyfikujemy w czterech kwadratach na przektnej pola frustracji (od e4 do h 1), poczwszy od lekkiego rozdranienia poprzez nastrj choleryczny (neuroza w fazie czynnej) i histeryczny (wcieko lub panika) a do reakcji kataleptycznej (okresowe drtwienie rnych czci ciaa). Jest to pole dalszej upartej aktywnoci mimo doznanego rozczarowania. Reakcje uczuciowe s tu silne i dugotrwae. Dominuje w nich napicie, strach i poczucie wrogoci.. Zarwno w wiartce pierwszej, jak i drugiej caego pola nastrojw, czowieka cechuje aktywno na og proporcjonalna do wielkoci pobudzenia. Jeeli jednak - wskutek zbyt duej poraki - doznaje on hamowania emocjonalnego, to wykazuje pasywno i okresowy brak inicjatywy. Miejsca dla czterech stopni takiego stanu psychicznego znajdujemy w kwadratach na przektnej pola apatii (od d4 do a1), poczynajc od lekkiego przygnbienia poprzez melancholiczny zastj (neuroza w fazie biernej) i depresyjny splin a do bezsilnej udrki nastroju samobjczego. Taki czowiek jest ponury i nietowarzyski. Przenika go pesymizm, lk wypywajcy z nieokrelonego rda oraz poczucie winy. Jego reakcje uczuciowe s sabe i dugotrwae. Po wytyczeniu kierunkw, ktre prowadz do trzech krtkotrwaych stanw skrajnych, jakimi s ekstaza, katalepsja i bezsilna udrka, warto zapyta o miejsca dla chronicznych zaburze o cechach psychozy. Schizofrenik ma poczucie wielkiej stagnacji, zasklepia si wic w kwadracie a3 szachownicy, gdzie mimo znacznego zagroenia - w obawie przed jeszcze gorszym samopoczuciem - pozostaje bierny niekiedy a do osupienia. Obsesja mitotwrcza jako paranoja konstruktywna zajmuje kwadrat h6, za obsesja przeladowcza jako paranoja destruktywna kwadrat h3. Midzy tymi dwiema psychozami maniakalnymi moliwe jest rwnie okresowe wahanie. Wrd paranoikw atwo te rozpozna dwa charakterystyczne, bo skrajniejsze typy: wesoego kabotyna yjcego stale w nastroju duego bezpieczestwa (h7) oraz ponurego furiata, ktry cigle awanturuje si w poczuciu duego zagroenia(h2). Obu cechuje gonitwa myli i chorobliwa ekscytacja.

10
Patrzyem w zatoczon czelu korytarza, skd kto przywoywa mnie po nazwisku. Dopiero teraz, gdy niemal wszystkie twarze zwrciy si w naszym kierunku, przyszo mi nagle do gowy, e siedzc tu w przejciu pod gabinetem, wyczerpany chorob i pozbawiony sojusznikw, wic praktycznie bezbronny, wystawiam si na atwy up siepaczom tego gronego szaleca - doktora Ostarholda. Samozwaczy lekarz okrtowy nie porzuci przecie myli o ciganiu wyimaginowanych symulantw, a kto wie, ilu zwolennikw zdoa ju zgromadzi wok swej obdnej idei kosmicznego lotu. Gdybym zosta zauwaony, posuszni mu sanitariusze w kadej chwili gotowi byliby zawlec mnie przed oblicze komisji powoanej do zwalczania jego przeciwnikw nazwanych dezerterami, a tam - wedug zapowiedzi tego psychopaty - po groteskowej rozprawie czeka mnie zwyczajny stryczek. - Konduktor woa kogo do telefonu - powiedziaa studentka Nguyena. (Nie znaa jeszcze mojego nazwiska). Rzeczywicie, ponad gowami ukazaa si twarz czowieka w kolejarskiej czapce, ktry wyszed zaraz spoza grupy pacjentw i ruchem czerwonej chorgiewki wskaza mi drzwi dwudziestego trzeciego gabinetu. Ruszyem ku nim w przekonaniu, e dzwoni Ostarhold albo ta jego faszywa pielgniarka - Anga, ale kiedy podniosem suchawk z zamiarem milczenia, gdybym usysza medyka, rozleg si w niej gos jakiego starszego mczyzny: - Tenevis, mwi marszaek Sharp. Dostae mj list? Wysaem ci go przez posaca. - List? W tej chwili Alicja, ktra we nie uczepia si mego ramienia i te stana przy telefonie, przysuna si do mnie tak blisko, jakby zamierzaa wzi udzia w rozmowie z Indianinem. Poniewa dorwnywaa mi wzrostem, usta jej sigay do mikrofonu, a ucho do suchawki. Rzecz jasna, aby co zrozumie, musiaa oprze skro o moje czoo. I tak wchaniaem zarys jej profilu promieniujcy ciepem z niepokojcej odlegoci, a obrcia twarz, muskajc mi nosem policzek. Zaraz doznaem tego pobudzenia, o jakim mwia pacjentka logikoterapeuty. Klasyfikowao mnie ono na jednym z dolnych pl szachownicy nastrojw: po kilku sekundach przyjemnego oywienia jak bicz zazdrosnego pogromcy pojawi si w nim paraliujcy lk i mde poczucie winy. - Widziae na wasne oczy, do czego s zdolni - zadudni gos z gorcej szczeliny midzy naszymi twarzami. - Gotowi zastraszy mi wszystkich onierzy, by 70

znale wrd nich wtajemniczonego penomocnika i zmusi go do ujawnienia strategicznych planw. Niech no tylko dopadn tego padalca, ktry im zdradzi mj stopie wojskowy! Podejrzewasz kogo? - Nie. - Mimo paskudnej dekonspiracji nie pisnem nikomu ani jednego sowa. Skoczyo si na upokorzeniu, co sobie powetujemy, kiedy ju nie trzeba bdzie kry naszego sztabu generalnego w zasonie dymnej pensjonatu dla obkanych. A tamtego ysego agenta sam wbij na pal w dniu ogoszenia powszechnej mobilizacji! Marszaek do tablicy! - przypomniaem sobie. Wic to by gos Palca na Cynglu, jak go nazwaa Klementyna ze swego inwalidzkiego wzka. Wwczas milczenie wodza pobudzao do szczerego miechu. Kiedy zbuntowany przeciwko szkolnemu pytaniu: Co byo tematem dzisiejszej lekcji? zaciska zby przed czeladnikiem cieli uzbrojonym w profesorski kijek, bra udzia w beztroskiej zabawie i na tle szokujcego wystpu Kamizelki przypomina potulnego niedwiedzia, ale teraz zia autentycznym gniewem, zmieniony w rozjuszonego byka. - A posaca rozpoznaby? - spyta ostrym tonem, jakby przewidujc z gry, e go nie pamitam - zamierza zdegradowa mnie za tak karygodny brak orientacji. - Dorczyciela twej kartki i klucza? - O nim, wanie mwi! Skazaem go na mier, bo spiskowa od duszego czasu. Alicja zmarszczya czoo. - Bd musia poskromi tego gronego wariata - powiedziaem do niej, mylc o marszaku. - I ja tak uwaam - zgodzi si Palec na Cynglu. - Kto musi to zrobi, bo trudno tu o bardziej jaskrawy przypadek karkoomnego pomieszania zmysw. Szczenica ambicja rozpalia w nim dz growania nad weteranami. Niczym nie umie si zadowoli. Poniewa ma due zdolnoci techniczne, po okresie prbnym w roli adiutanta powierzyem mu funkcj promotora operatorw gwnego ekranu, ale on siga po najwysze dystynkcje i kto wie, czy nie zmierza do zamachu stanu. Demoralizuje mi ludzi w przededniu spodziewanej agresji. Gdyby tak nie byo, nie przewracaby w gowach moim generaom swoimi kretyskimi planami obrony kraju. Krtko mwic, chce nas doprowadzi do zguby. Ley teraz obok ciebie - w dwudziestym trzecim bunkrze, na wsplnej pryczy dyurnych. Rozpoznasz go atwo wrd szeciu picych tam oficerw. Ma stopie pukownika i wyglda na dwudziestolatka. Nie zdoa opuci twierdzy, dopki tajfun zasypuje wejcia nowymi zwaami piasku. Ale nie zwlekaj do rana z wykonaniem tego wyroku, bo uprzedzony przez kogo mgby przekopa si midzy betonowymi blokami 71

i ukry na pustyni, gdzie patrol biaych zmusiby go prdko do ujawnienia naszej tajemnicy. Sztylet znajdziesz w szufladzie pod aparatem. Uwaaj, aby nie zbudzi pozostaych operatorw. Udowodnij wreszcie, po czyjej stoisz stronie! Czy jeste gotw? Alicja pooya do na mikrofonie. - Patryk, uciekajmy do portu! Komendant jest kapryny i atwo ulega sugestiom stranikw. Moe zmieni zdanie po kilku minutach. Nikt tu nie jest pewny darowanej wolnoci, dopki na zawsze nie zniknie mu z oczu. Ile to ju razy zawraca z drogi uaskawionych przed chwil stracecw! W porcie znam miejsce, gdzie moglibymy si ukry. Chcesz zrzuci z siebie ten koszmarny ciar? Staem na skrzyowaniu absurdalnych pyta, midzy motem a kowadem wszelkich moliwych nonsensw. Otaczay nas masywne, betonowe ciany; z niskiego stropu miejscami sypa si suchy piasek. Widziaem go przecie nie po raz pierwszy, a korytarze te nosiy brudne lady cementowej zaprawy. Ciekawe, kto i w jakim celu zamaskowa tak cay dolny pokad? Oczy dziewczyny paay uniesieniem. Wygldao z nich bezgranicznie szczere, doprowadzone do ekstazy przekonanie, e do portu wystarczy przenie si mylami i e bez pomocy Arki natychmiast mogaby mnie tam zaprowadzi. Trzeba byo tylko pokona w sobie ten dziki schizofreniczny upr! I pokonaem go: powiedziaem tak!, odrzuciwszy wszelkie jaowe medytacje, po raz pierwszy w yciu idc za impulsem wiary w moc najprostszych sw, lecz zapominajc o rce Alicji, ktra aby mnie w swej naiwnej dobroci pogadzi po wosach - sekund wczeniej odkrya mikrofon. - Wic polegam na tobie! - hukn mi w ucho bardzo ju zniecierpliwiony marszaek Sharp. Odoy suchawk, zanim sprostowaem to nieporozumienie. Alicja miaa zatroskan min. Pchnem j w stron drzwi, a zatoczya si pod cian pijana swymi portowymi zudzeniami. - Rozumiesz, na co mnie skazaa? - podniosem gos, zy na cay wiat. - Jeeli Indianin mwi, e polega na kim, to jest tak, jakby zawar z nim przymierze na ycie i mier. I biada kademu, kto by zdradzi jego zaufanie! Poniewa nie mam zamiaru przebija noem tego stuknitego pukownika, do czego si jednak zobowizaem, tamten stary bawan ma teraz prawo rozpata mi gupi eb. Wyno si std i nie stawaj wicej w zasigu mojego wzroku, bo przez ciebie stoczyem si na krawd szalestwa! Krzywy korytarz (nazwany przez Sharpa bunkrem) skada si z czterech 72

poczonych ze. sob naronikw kwadratu i przebiega wok jakiego ukrytego poza murem okrgego pomieszczenia. W planie tej zagadkowej zabudowy okrg wpisany w kwadrat styka si niemal z jego bokami i dlatego przez wskie przesmyki trudno tu byo przecisn si do kolejnych, obszerniejszych segmentw. Stolik z telefonem sta w pierwszym rogu bunkra, przy drzwiach, za ktrymi raz jeszcze spotkaem wzrokiem zgaszone spojrzenie Alicji, w drugim - wisiaa na cianie pokryta bezpiecznikami i przecznikami dua tablica rozdzielcza. Zatrzymaem si przy niej zaintrygowany nag zmian zielonego owietlenia na czerwone, ale poniewa nic si nie stao i nadal wszdzie panowaa cisza, wszedem do trzeciego naronika, gdzie w poprzek jednej pryczy spao szeciu stoczonych Indian. W najmodszym z nich rozpoznaem marszakowskiego adiutanta: lea z otwartymi oczami i na mj widok - jak wtedy w kajucie, gdy przynis mi kartk od Sharpa - pooy zaraz palec na ustach. Trawia go wida obsesja tajemnicy, bo jakby kryjc co przed kolegami, oddali si od nich i spyta mnie szeptem, czy przyszedem zobaczy ich satelitarny ekran. - Ekran satelitarny? - powtrzyem bez wikszej emocji, gotw do przyjcia kadej niespodzianki. - Uruchomiem go na zlecenie sztabu generalnego - wyjani z odcieniem dumy w gosie. - Pozwala okreli rozmieszczenie stanowisk ogniowych oraz ruchy wojsk obcych i naszych na terytorium caej wyspy. Kamera satelity ledzi je z gry, a obraz przekazuje na centralny ekran. Otworzy drzwi do okrgej, niczym nie umeblowanej salki, porodku ktrej na goej pododze leaa druga grupa Indian. Byo ich trzech, lecz w pierwszej chwili, kiedy weszlimy do rodka, nie przyjrzaem si im uwaniej, pochonity poszukiwaniem rewelacyjnego ekranu. Obrciem si wok siebie kilkakrotnie, nie dostrzegajc go jednak nigdzie - ani na suficie, ani ha panoramicznej cianie. Zanim uwiadomiem sobie; o co tutaj chodzi, nastpia zmiana zespou dyurnych: nowa trjka obserwatorw, odpoczywajca dotd, zaja miejsce poprzedniej. Chopak nazywany przez Sharpa promotorem operatorw ekranu dyrygowa nimi z wielkim przejciem. Klknwszy na pododze - nie odrywajc od niej oczu - wydoby z kieszeni due szko powikszajce i wcisn mi je do rki bez adnych wyjanie. Dopiero teraz zauwayem, e przedmiotem nieustannej obserwacji Indian jest wanie brudna i podrapana butami podoga. Wszyscy powoli czogali si po niej, zapatrzeni w rysy i inne defekty, to bez przyrzdw optycznych, to znw przez lupy przykadane do oczu, jakby w poszukiwaniu zaginionego ebka od szpilki. Gdy idzie o liczb drobnych detali, istotnie byo tu na co popatrze, zwaszcza z 73

punktu widzenia malarstwa abstrakcyjnego, poniewa obraz podogi - odnawianej co roku lakierem o innej barwie i zdzieranej systematycznie nogami przechodniw, a ostatnio tak bardzo zaniedbanej, e wszystkie stare warstwy farby wyglday miejscami spod nowych - dawa w efekcie zudzenie bogatej w szczegy, rnokolorowej mapy jakiego terenu. - Tutaj ley nasza twierdza - owiadczy adiutant, stuknwszy palcem przy ciemnej plamie wielkoci paznokcia. Wskazujc granice caej pustyni, przeszed na czworakach kilkanacie metrw. Zmuszony gestem do zbadania manewru jednej z nieprzyjacielskich dywizji, przyoyem swe szko powikszajce do rozgniecionej butem grudki piasku i zobaczyem kilka ziarenek w postaci imponujcych gazw. W poowie opisu militarnej sytuacji zmieniem nagle temat rozmowy, gdy w kocu chopak zacz mnie nieznonie nudzi. Odwiedziem ich przecie jedynie po to, aby mu powiedzie, e stary wdz odkry jego spisek i eby mia si przed nim na bacznoci. Po streszczeniu mojej rozmowy z Sharpem zapytaem ostronie, czy sysza co o gronym pooeniu Arki. Oczywicie, nie mia o nim zielonego pojcia. Chocia rozkazy wydawane wariatom prowadziy tylko do nerwowego rozstroju, poleciem mu na poegnanie, by razem ze swymi wesoymi operatorami zgosi si jutro rano do Rayta, ktry da im na pokadzie poyteczniejsze zajcie. W jaki sposb ci wszyscy ludzie hipnotyzowali si wzajemnie a do tego stopnia, e stracili wiadomo rzeczywistoci? Nie przeszkadzabym zabawom w manewry, gdyby rywalizacja wok urojonych stanowisk nie pochaniaa tak wiele energii: caa zaoga trwonia siy na paranoiczne przedsiwzicia, podczas gdy statek nie mg si doczeka elementarnego remontu. . Przyzwyczajony ju do dyurw mody fanatyk ekranu nie mia zamiaru zabra si do konstruktywnej .roboty. Kiedy po ostrej wymianie zda nastroszy si na pododze jak kogut przygnieciony kolanem, zapytaem go o samopoczucie. Jak kady czowiek doskonale zdrowy, nie od razu zrozumia, o co mi waciwie chodzi. Musiaem wic wypytywa dalej: czy odczuwa bolesne napicie w caym ciele, niepokoje, zatrucie i oglne znuenie - a w kocu poj i stwierdzi kategorycznie, e nic takiego mu nie dolega. I Palec na Cynglu - mimo podeszego wieku - te pewnie by z siebie do zadowolony. Zatem kady co mia: oni doskonae samopoczucie, a ja - suszno we wszystkim. Taka ocena sytuacji doprowadzia mnie do nowego ataku mdoci. W bezokiennej kajucie panowa nieznony zaduch. Musiaem wyj szybko na grny pokad, spojrze na gwiazdy i otwarte morze, by odetchn tam wreszcie wieym powietrzem.

11
Cay nastpny dzie przespaem w swej kajucie, gdzie te zjadem resztki obiadu pozostawionego przed kilkoma dniami, a pnym wieczorem powrciem do korytarza - na dolny pokad. W obawie przed pachokami doktora wolaem nie pokazywa si w mesie. Godziny spdzone w samotnoci nie przywrciy mi rwnowagi ducha. Przygnbiony rozbrajajcym wyznaniem adiutanta, zadowolonego z siebie mimo klinicznego obdu, raz jeszcze w czasie czterdziestu lat ycia usiowaem odpowiedzie sobie na podstawowe pytanie: co jest w nim waniejsze szczcie czy suszno? Bo jak warto miaa racjonalna interpretacja wiata, wszelkie zbudowane na gruntownej wiedzy i poparte logicznymi argumentami niepodwaalne racje, razem z cennym poczuciem realnej rzeczywistoci, skoro prowadziy mnie do nieustannej udrki, podczas gdy pogod ducha mogo przynie ycie pogrone we nie paranoicznego szalestwa? Ale gdybym doszed do ostatecznego wniosku, e od prawdy waniejsze jest szczcie, czy zdoabym je osign w jednej z tych niewiadomych swego losu grup - bez penego poczucia susznoci? Przecie nie mogem tego dokona! Nie byem bowiem w stanie wywoa w sobie zudze, na ktrych opiera si ich fanatyczny byt. W korytarzu nadal panowa tok. Pacjenci wierni kaprynym znachorom stali w dwu dugich kolejkach od poprzedniego wieczoru, ale nie brakowao te i nowych twarzy, chocia trway klimat z kolejowego wagonu tworzyy przede wszystkim znane mi ju indywidua o powierzchownoci wczgw, okupujce swymi bagaami miejsca pod cian naprzeciwko szeregu drzwi. Podchodzc do gabinetu logikoterapeuty Nguyena, zobaczyem Kalmw dyskutujcych z jego studentk. Na awce przy nich leaa Alicja. - Zamiast wylegiwa si tu caymi dniami, poszaby lepiej do swego portu, gdzie jest bezpieczniej i zapewne wygodniej - zauwayem zoliwie. - O porcie nie rozmawiajmy, bo jeszcze raz mgby stoczy si na krawd szalestwa - zacytowaa mnie z przekornym byskiem w oczach. - Jestem wypoczta, ale gdy wszede, musiaam pooy si gdziekolwiek. - Czy ju tak le wygldam, e na mj widok zrobio ci si sabo? - Nie wygldasz najgorzej, ale mimo to nie chciaam powita ci w pozycji pionowej. Przecie ostrzege mnie wczoraj, ebym nie stawaa wicej w zasigu twego wzroku! 75

Przyjrzaem si jej z niedowierzaniem. Skd taka zmiana w usposobieniu? Czy to bya ta sama, najpierw miertelnie ponura, nastpnie narwana dziewczyna, ktra w azience robia wraenie zaawansowanej schizofreniczki, u podczas telefonicznej rozmowy - nieobliczalnej panikarki, gotowej wyskoczy za burt i biec do portu przez ocean? - Panie kapitanie! - odezwa si Kalm. szukajc mnie swym biaym kijem midzy tobokami jakiego podejrzanego przybysza. - Gdyby pan wiedzia, ile zawdziczamy paskiej obecnoci na statku! Brakowao nam wanie takiego wilka morskiego. Teraz dopiero czujemy... - ...jak szybko pyniemy! - dokoczya jego niewidoma partnerka. I zaraz zawtrowaa mu piewnie: - Mne serce, dzielna do pokonay morza to! Usiadem obok Alicji. O ile jej duchowa przemiana miecia si jeszcze w granicach psychologicznego prawdopodobiestwa, o tyle nie uzasadnione niczym innym jawne kpiny Kalmw mona byo zoy tylko na karb ich fizycznego kalectwa. - Pani Lisetta ma due zdolnoci rymotwrcze - wyjania mi studentka Nguyena. - Wracajmy jednak do przerwanego wykadu. Pan Robert zapyta o genez zaburze nerwowych. Ot - zdaniem mego terapeuty - naley jej szuka w naturze mechanizmw biologicznych, wic w odruchach bezwarunkowych, uksztatowanych w czasie milionw lat ewolucji. Otworzya jeden ze swych notatnikw i przeczytaa: Kiedy jaki ssak (bo chodzi tu o wszystkie stworzenia nalece do tej gromady) czuje si zagroony, to znaczy, gdy nagle staje przed problemem, ktrego rozwizanie - jak wykazay dowiadczenia zebrane przez setki tysicy pokole - sprowadzao si najczciej do skutecznego ataku lub ucieczki, w jego ciele zachodzi wiele zmian fizjologicznych majcych na celu przygotowanie caego organizmu do gwatownego wysiku. I tak, w wyniku aktywnoci wegetatywnego systemu nerwowego nastpuje przypieszenie pracy w ukadzie krenia: krew (zaopatrzona w due dawki cukru i adrenaliny) przemieszcza si ze skry i trzewi do mzgu i mini, wzrasta jej cinienie, a czas krzepnicia ulega skrceniu, wzmaga si te wytwarzanie czerwonych krwinek. Rwnoczenie ustaj procesy trawienne oraz ruchy odka i jelit przesuwajce pokarm. Wszystkie te zmiany (obok innych) doskonale przygotowyway organizm do walki o ycie w warunkach pierwotnych, natomiast w naszych czasach, kiedy wikszoci zagroe nic mona ju usun metodami bezporedniego ataku lub ucieczki, prowadz na og do zaburze wegetatywnych. Stare mechanizmy dziaaj nadal, zawsze jednakowo i automatycznie, nie liczc si z bogactwem wspczesnych problemw. 76

Uniosa twarz sponad zeszytu i kontynuowaa tonem rutynowanego wykadowcy, zadowolona z liczby przygodnych suchaczy: - Jak ju powiedziaam, celem psychicznego nacisku, wywieranego przez podwiadomo czowieka na jego ciao, jest mobilizacja wszystkich si organizmu do rozwizania jakiegokolwiek subiektywnie wanego problemu, za ujemnym skutkiem - okresowe rozstrojenie fizjologicznych funkcji w przypadku, gdy stres jest zbyt silny albo chroniczny. Nacisk psychiczny dziaa tak na zagroonego, jak farmakologiczny doping na sportowca, ktry chce osign nadzwyczajny wynik, neuroza bowiem to choroba ludzi ambitnych. Umiarkowany opr stawiany gwodziowi przez desk sprzyja planom uzbrojonego w motek konstruktora, prowadzi go jednak do frustracji, kiedy jest nadmierny. - Naley zatem przyoy swe ostrze do tego miejsca w konstrukcji wiata, gdzie nie ma zbyt twardego ska? - domylia si konformistycznie i tym razem prozaicznie pani Lisetta. - Tak, bo niemal kady opr mona po prostu omin, jak kolejne drzewo w lesie, wcale nie rezygnujc z obranego kierunku, w ktrym liczy si tylko nasze poczucie bezpieczestwa. - A macie je tutaj? - spytaem impulsywnie, zataczajc wzrokiem dookoa siebie, zirytowany tonem ich radosnej gawdy. - Spodziewam si. e Nguyen nie podziela pani pogldw w tej istotnej kwestii, bo inaczej nie czekabym duej na jego askawe przyjcie. - Niech si pan uspokoi i czeka cierpliwie. Mj lekarz nie podziela adnych obcych mu pogldw. Gdyby je przyjmowa od swoich pacjentw, musiaby si ubra w kaftan bezpieczestwa! Ale wrmy raz jeszcze do sytuacji neurotyka na szachownicy pola nastrojw. Aby j zrozumie, trzeba najpierw wiedzie, e w odrnieniu od typowego sangwinika, skonnego do okazywania swych uczu, neurotyk, yjcy zwykle w nastroju cholerycznym, niemal zawsze je ukrywa. Dlatego jego codzienne usposobienie - przy potocznej klasyfikacji temperamentw atwo mylimy z usposobieniem flegmatyka (reagujcego sabo), z ktrym jednak nie ma nic wsplnego. Wanie z powodu wikszej wraliwoci emocjonalnej unika on sytuacji wywoujcych w nim bolesne przesterowanie ukadu nerwowego. Kady czowiek dy do wzrostu swego poczucia bezpieczestwa, by doszo ono do stanu przyjemnej euforii. Stanu tego nikt nie moe osign bez pobudzenia emocjonalnego, ktre jest warunkiem koniecznym przyrostu bezpieczestwa (lecz go nie gwarantuje!) i ktre prdzej czy pniej (po kadym okresie zastoju) automatycznie pojawia si w ukadzie nerwowym czowieka. Pobudzenie emocjonalne przychodzi w formie znanego wszystkim oywienia skaniajcego do aktywnoci 77

psychicznej i fizycznej. Rezultaty dziaalnoci poddawane s ocenie wasnej oraz otoczenia w kategoriach sukcesu lub poraki. Kademu subiektywnemu, sukcesowi towarzyszy przyrost poczucia bezpieczestwa i oywienia, podtrzymujcy aktywno w obranym kierunku i zmierzajcy po przektnej pola euforii a do stanu ekstatycznego uniesienia, poraka natomiast - w zalenoci od charakteru czowieka - wywoa moe jeden z dwch efektw: reakcj osabienia bodcw w ukadzie nerwowym albo ich silnego wzmocnienia. Hamowanie emocjonalne nastpuje tu najczciej i zapobiega komplikacjom. W tym przypadku pojawia si jednak niedosyt bezpieczestwa, a przy trwaym nastawieniu tego typu - niemie poczucie ustabilizowanej rezygnacji. W drugim przypadku mamy do czynienia ze wzmocnieniem nacisku emocjonalnego, ktry po kolejnej prbie przeamania oporu doprowadzi moe do okresowego wyczerpania si, a pniej przynie poczucie zagroenia w postaci bezprzedmiotowego lku. Typowymi dla chronicznego neurotyka s przebiegajce w nim i z reguy ukrywane przed otoczeniem ostre reakcje choleryczne. Tumi je w sobie, bo jak uczy dowiadczenie, wybuchy nie poprawiaj jego sytuacji. Podwiadomy upr nie daje mu ani chwili wytchnienia w walce z zagroeniem ze strony wiata i zmusza go do nieustannej mobilizacji si, zarwno na jawie, jak i we nie. Jako czowiek ambitny nigdy w peni nie jest z siebie zadowolony, a poniewa stawia sobie wysokie wymagania, surowo ocenia rezultaty swej dziaalnoci. Z zasady te odnosi si nieufnie do kadej prby nawizania z nim przyjaznego kontaktu i do pomocy ze strony kogo yczliwego, kto ma dobre intencje. - Znakomicie to pani uja! - wykrzykn Kalm. - A co tak bardzo przypado panu do gustu? - zainteresowaa si studentka Nguyena i zarazem moja karykaturzystka. - Ostatnie zdanie. - Czyby tylko ta jedna myl? - Tak. - I nic wicej? - wypytywaa dalej z infantylnym niedosytem pochwal. - Ostatnie zdanie, bo pan kapitan rzeczywicie jest bardzo nieufny. Nadal nie dowierza faktowi, e od czasu, kiedy przyby na statek i dokona tu tak wielu korzystnych zmian, wzroso nasze poczucie bezpieczestwa. Jego neurotyczny brak zaufania sprawia nam dotkliw przykro. Prawda, Lisetto? - Niestety - potwierdzia. Sprbowaem przebi si wzrokiem przez ciemne szka jej okularw i dostrzegem

78

poza nimi mroczny zarys otwartych oczu. Kiedy wstawaem z awki, oywi je kolejny szyderczy bysk. - Chcecie mnie dobi, czy rozmieszy dalszym cigiem tych bezczelnych kpin? - Oto klasyczna, modelowa wprost sytuacja! - ucieszya si studentka Nguyena. - Typowa reakcja neurotyka na przyjazny odruch ludzi gotowych poda mu rk: zawsze znajdzie jaki powd, by ich od siebie odepchn. Nie mona go nawet pochwali, bo w kadym sowie uznania wietrzy zaraz postp. A przecie jest samotny i cierpi z tego powodu! Kolejnym sprzymierzecom zarzuca brak orientacji w wiecie, dostrzegajc w nich symptomy gupoty lub lepoty. Szuka poparcia doskonaego, a przy tym jest niecierpliwy jak dziecko. Czy dla swej sprawy musi pan wszystkich n a t y c h m i a s t pozyska? - Wanie natychmiast! - Radziabym, uwaa, bo z takim impetem wskakuje si zwykle w kaftan bezpieczestwa. - I pani te straszy mnie tym ciasnym strojem? Nie jest to tylko moja osobista sprawa! - Tym lepiej! Wic niech pan dla niej zdobywa zwolennikw i nie odstrasza ich podejrzeniami o bezczelne kpiny. Podczas gdy wahaem si jeszcze, czy reagowa dalej na te yczliwe kazania i niewykonalne instrukcje, obok nas przesza grupa ludzi ubranych w ratunkowe kamizelki. Wtedy spostrzegem, jak beznadziejnie jaowa staa si ta abstrakcyjna dyskusja, i postawiem diagnoz pacjentce Nguyena: nic by jej nie brakowao do penego zdrowia, gdyby nie zawisa w doskonaej prni teoretycznego uoglnienia, gdzie pawia si w swej duchowej mocy z dala od imada konkretnej rzeczywistoci - poza zasigiem szczk aktualnej sytuacji. Do optymizmu na Arce potrzebna bya wida jaka szczeglna struktura psychiczna. W oczekiwaniu na nowy przypyw apatii usiadem znowu i przez duszy czas czerpaem spokj z twarzy Alicji, ktr nasze akademickie spory ju dawno ukoysay do snu. Z dalszego cigu dobrych rad studentki zapamitaem tylko jedno zdanie: - Jeli za idzie o samopoczucie fizyczne, to jestem przekonana, e spoza tych drzwi - wskazaa mi wejcie do gabinetu Nguyena - wrci pan uzdrowiony, tak jak ja wrciam zdrowa, by wam to powiedzie. Horoskop ten wywar na obecnych bardzo due wraenie. Zwaszcza zainteresowa przybysza okupujcego przejcie tobokami zoonymi naprzeciwko awki. Poruszony sugestywnym brzmieniem przepowiedni, zarezerwowa sobie miejsce w kolejce do logikoterapeuty. Zaraz te zapyta o zdanie studentki na temat kompleksw

79

Edypa i Elektry w wietle goszonej przez ni teorii bezpieczestwa. - Kady z tych kompleksw jest przejawem denia do przyrostu bezpieczestwa, czego nie dostrzegli twrcy psychoanalizy, widzc w nich tylko motywy seksualne. Od pierwszej do ostatniej chwili ycia czowiek szuka takiego partnera, ktry by mu zapewni poczucie maksymalnego bezpieczestwa. Najpierw znajduje go w jednym ze swych rodzicw, poniewa w doborze naturalnym liczy si zawsze rnica pci i poziomw samodzielnoci. Dwuosobowy ukad bezpieczestwa powstaje wwczas, gdy jedna ze stron dysponuje potencjaem zaufania i gotowa jest obdarzy nim kogo w swym odczuciu silniejszego, a druga - potencjaem samodzielnoci, ktra na og przychodzi z wiekiem, lecz nigdy nie, ronie w prni odosobnienia. Bo trzeba tu wyranie podkreli, e dla tej drugiej osoby gwnym rdem siy dajcej poczucie bezpieczestwa jest podtrzymywane wci zaufanie ze strony sabszego partnera. Aby jednak zaufanie to mogo przeksztaci si w uznanie, strona silniejsza musi zapewni sabszej wyszy poziom bezpieczestwa. Po trzydziestym lub po czterdziestym roku ycia, kiedy czowiek staje si w peni samodzielny, psychika jego domaga si zwykle zmiany partnera silnego na sabego. W pewnym stopniu potrzeb t zaspokaja wasne dziecko, jeli za chodzi o znaczenie omawianych tu kompleksw w stosunkach midzy ludmi nie spokrewnionymi, to wprawdzie obyczaj dopuszcza zwizek mczyzny z dziewczyn, ale nie toleruje wspycia kobiety z chopcem, co mci si pniej zwaszcza na jego dalszym yciu. Wi czca kadego czonka jakiej grupy z jej przywdc rwnie polega na staej wymianie impulsw bezpieczestwa, a do neurozy doprowadzi moe przewleky brak odpowiedniego poparcia.

12
Midzy chorymi, ktrzy czekali w kolejkach do bioenergom3 terapeutw, byli te ludzie o widocznym kalectwie, a wrd i nich sparaliowana Klementyna, wierna uczennica czeladnika cieli. Codziennie krcia si po korytarzu na swym inwalidzkim wzku. Tym razem zjechaa na dolny pokad znacznie pniej ni poprzedniego wieczoru i mijajc gabinet Nguyena, poprosia mnie, abym jej pomg przecisn si przez tum pacjentw pod drzwi kajuty cieli okrtowego, gdzie wykada jego pomocnik. - Czsto bije pan telefonistki? - zapytaa po drodze. Jestem jedn z nich i wolaabym wiedzie, w jakim pan dzisiaj jest humorze. Pchaem oparcie wzka. Odwrcia si w fotelu i z umiechem spojrzaa za siebie, sprawdzajc, czy swym pytaniem wywara do silne wraenie. - Nie rozumiem, o czym pani mwi. - Nie warto ju tego ukrywa! Jako dyurna musiaam zoy raport doktorowi Ostarholdowi. Midzyplanetarna telefonistka Tomahawka zadzwonia do mnie zaraz po paskim napadzie. - Wic zdya si pani poskary? Ale nie uderzyem jej, tylko odepchnem od radiostacji, bo nie chciaa mnie poczy z kapitanem Arki. Wyjanienie to pozostao bez odpowiedzi, lecz nie warto go byo rozwija. Widocznie Klementyna ya na granicy dwch zudze: wcielajc si w posta niedojrzaej uczennicy uniwersytetu reprezentowanego przez profesora, pozwolia te narzuci sobie elementy wizji kosmicznego lotu, fikcji zmontowanej z gwiazd i kaduba Arki przez lekarza okrtowego. Gdy przetoczyem jej wzek do rejonu wpyww czeladnika cieli, nie pozwolia mi przerwa wykadu swego pierwszego mistrza. Cho obecni w pobliu pacjenci ledwie go tolerowali, profesor jak zwykle nie martwi si niedostatkiem uwanych suchaczy. Zatrzymujc przechodniw, przekonywa ich o kryzysie medycyny uczelnianej. Nie negowa jej zdobyczy w zakresie chirurgii i na polu walki z drobnoustrojami, irytowa si tylko z powodu karygodnego lekcewaenia przez dyplomowanych lekarzy mechanizmw psychosomatycznych. - Za co im pacimy, skoro po wizycie czujemy si jeszcze gorzej? - spyta mnie na powitanie. - Zapatrzeni we wskazwki aparatw diagnostycznych, nie chc przyj do wiadomoci, e duchowy wpyw ujemny - dezorganizuje, a dodatni reguluje wszystkie procesy zachodzce w ciele czowieka, nie doceniaj potgi tkwicej w autosugestii i kontrsugestii. A przecie kady jest hipnotyzerem i moe 81

by zahipnotyzowany, chocia nie kady da si zahipnotyzowa kademu! - Mnie pan nie zahipnotyzuje - zastrzegem si stanowczo, zy na niego za szopk z tablicami szkolnymi, ktr zbaamuci mi Clifsona. - Tym gorzej dla pana! Kiedy to powiedzia, w drzwiach za nim ukaza si guchoniemy ciela. Zobaczyem go po raz pierwszy od czasu, gdy uszczelnia w pokadzie dymice szpary. Czeladnik przekaza mu jak wiadomo, po czym obaj znikli w kajucie. Mylc o ich powizaniu (porozumiewali si na migi), wrciem do swej kolejki. Pod gabinetem Nguyena czeka na mnie Clifson. Jednorki inwalida przyszed z dwoma Indianami, ktrych zaraz poznaem, bo to oni hutali si na linie w dniu mego przybycia na statek. Przedstawi mi ich jako modych marynarzy, zwerbowanych dzi do suby pod moimi rozkazami. Owiadczy, e po namyle przyjmuje funkcj drugiego oficera i razem z Raytem gotw, jest zaprowadzi tu nowy porzdek. Zaskoczony tak nag zmian sytuacji, popatrzyem krytycznie na czerwonoskrych chopcw: obaj byli muskularni, ale te zbyt niespokojni. Tak jak wtedy na pokadzie nadmiar energii zmusza ich do wymiany szturchacw. - Na skinienie pjd w ogie - zapewni z powag mj nowy oficer. Pod jego surowym spojrzeniem z widocznym trudem trzymali si w ryzach, tumic w sobie ch do dalszej zabawy w berka. - Prosz o bilety do kontroli! - powiedzia kto za moimi plecami. Znaem ten gos. Mczyzna w kolejarskiej czapce zasalutowa i wycign ku nam rk uzbrojon w przepisowy kasownik. Gdy Clifson bez sowa poda mu jaki kartonik, wariat zatrzyma na mnie badawczy wzrok. - A paski bilet? - Nie mam - odparem w zamyleniu. Zastanawiaem si raz jeszcze, co wynika z faktu, e Rayt tak dugo nie da znaku ycia. - Wic wsiad pan do pocigu bez wanego biletu? - naciska dalej, konduktor z urojenia. - Co? Odwrciem si od niego, ale zaraz podszed bliej i trci mnie swoim dziurkaczem. - Za taki przejazd naley si opata specjalna. - Sign do raportwki. - Paci pan? - Odczep si od nas, poczciwy czowieku! syknem u kresu wytrzymaoci.

82

- Omawiamy tu niezwykle pilne sprawy i ani mi w gowie mia si teraz z twoich kolejarskich dowcipw. - Niech pan pokae byle jaki wistek - poradzia mi na ucho studentka Nguyena. Wrczya mu kartk wyrwan z notesu i dodaa gono: - Ja mam jego bilet! Ale tym razem wariat nie da si ju nabra. - Ten pan owiadczy, e jedzie bez biletu, a poniewa nie ma te zamiaru zapaci kary... - odszed i z odlegoci kilkunastu krokw dokoczy gronie: - Mamy sposoby na gapowiczw! Po chwili znikn w kocu korytarza. Studentka przybraa min dezaprobaty. - I co pan zrobi? - Jak to co? - Gupstwo! Zawoa tu zaraz innych konduktorw i zmusi pana do zapacenia kary w realnej gotwce. - Nikt mnie do niczego nie zmusi! - Nie zapaci pan? - Wykluczone! - Nie moja sprawa, ale w ten sposb straci pan jeszcze wicej. Upartego gapowicza zamyka si zwykle w przedziale konduktorskim, by go zwolni dopiero po przybyciu policjantw, czyli teoretycznie na najbliszej stacji. Musi si jednak kiedy okaza, e do tej stacji jest nieskoczenie daleko. - I tak dotarlimy do granic absurdu! Umiechna si tryumfalnie. - Sam pan to wreszcie zrozumia! A czy nie prociej byo wyj jakikolwiek papierek, stary kwit czy choby skrawek gazety (bo on nie wnika w takie szczegy!) i pokaza mu rwnie lekko, jak inni? - Aby go wprowadzi w bd! - Nie w bd, lecz w nastrj bezpieczestwa! Bo jeli ten czowiek wyobraa sobie, e jest konduktorem, cho dla nas nim nie jest, to widocznie wykonywanie tej funkcji zmniejsza jego poczucie zagroenia. Pewnie rola jakiego kontrolera jest dla wanym stymulatorem ycia. W odgrywaniu jej znajduje antidotum na samotno. Wic dlaczego bez adnej korzyci dla siebie sprawi mu pan przykro? Przecie chodzio tu jedynie o zwyczajny gest yczliwoci. Czy wszelkie stosunki towarzyskie nie polegaj wanie na permanentnej wymianie takich gestw? Zalepieni mani rozpraszania kadego zudzenia, znalelibymy si szybko w cakowitej izolacji: nikt by te nie dba o podtrzymywanie naszych nadziei. Dlaczego w drobiazgach nic wybiera pan najprostszej drogi? Naleao po prostu omin ten przypadkowy opr w celu koncentracji si na istotnym kierunku. Nie pojmuj,

83

jaki ma pan w tym interes, aby tego skromnego czowieka - ktry dotd nie krzyowa paskich planw i nawet nie mia zamiaru stawa nikomu na drodze, a ktry teraz w obronie swej wizji bdzie pana przeladowa (bo on musi si upiera!) - gwatem wyprowadza z bdu. Ale jest jeszcze czas na refleksj i moliwo rezygnacji z faszywego stanowiska. Czy tak bardzo zaley panu na tych kilkudziesiciu dolarach? - Mwi pani o gecie przyjaznej tolerancji, lecz co by si z nami stao, gdybym ten uprzejmy gest powtrzy kilkadziesit razy, utwierdzajc wszystkich w ich lepym obdzie? Wcale nie chodzi mi o pieniaczy upr, podtrzymywany dla czystej zasady sprzeciwu, tylko o pierwszy wyom w murze otaczajcego mnie szalestwa! Zaprzeczya ruchem gowy. Nic ju do niej nie dotaro, jakby zamkna si w jakim odizolowanym wiecie. W tej dopiero chwili - z ostrym wstrzsem rozpoznania rzeczywistej sytuacji - uwiadomiem sobie wyranie, gdzie jestem i o czym tu przez cay czas mwimy. Ta kobieta prbowaa doprowadzi mnie do furii! - Idziemy! - powiedziaem do Clifsona. Zerwaem si z awki i ruszyem w boczny korytarz na olep przed siebie - byleby dalej od miejsca, gdzie metodycznie usiowano mnie przekona, e poczucie bezpieczestwa znajd w ksztatowaniu swej towarzyskiej ogady, a nie w walce o byt Arki. Po kilkunastu krokach chciaem zawrci, aby poszuka byego kapitana statku i rozmwi si z nim w podstawowych sprawach, ale zaraz - na myl o bezcelowoci naszego spotkania - poczuem silne znuenie. Nie wiedziaem, czy jest to rezultat zbyt raptownej mobilizacji si w momencie, gdy po tak dugim okresie beznadziejnoci zyskaem nagle zdecydowanych sprzymierzecw, czy raczej destrukcyjny efekt kolejnego kazania studentki. Trudno tu byo cokolwiek zrozumie, zwaszcza e od kilku miesicy czuem si jednakowo le przy kadym pobudzeniu, zarwno po otrzymaniu zej, jak i bardzo dobrej wiadomoci. I tym razem musiaem si pooy, a poniewa przechodzilimy obok kajuty, w ktrej mieszkaa Alicja, wszedem tam bez namysu i ledwie rzuciwszy okiem na zajte przez jej siostr posanie, wycignem si na drugiej koi. Clifson o nic nie zapyta. Tu za nim weszli do kajuty jego modzi marynarze, potem Alicja i Kalmowie. Razem z Raytem miaem wic szeciu zwolennikw ratowania Arki, a praktycznie czterech, bo w przypadku Kalmw nie mogem liczy na czynne poparcie, Alicja za i jej siostra nadal yy w innym wiecie. Wszyscy rozlokowali si na fotelach wok stou, tylko Indianie zatrzymali si przy drzwiach, jakby w oczekiwaniu na moje rozkazy. 84

Wygldali nieco powaniej ni podczas niedawnej prezentacji w korytarzu. Jeszcze raz spytaem ich o imiona, ale znw je zapomniaem, jak numery telefonw, ktre te ostatnio nie wchodziy mi do gowy., - Czy wiecie, kto jest pierwszym oficerem Arki? - Tony Rayt - odparli zgodnie. - Wic poszukajcie go na statku i jeli bdzie trzeba, wycignijcie z ka. Niech si tutaj zamelduje. Kiedy wyszli, przywoaem do siebie Clifsona. Musiaem si z nim naradzi przed podjciem pierwszej decyzji. Opowiedziaem mu histori Alicji i zauwayem, e jej odchylenie psychiczne obok wielu innych tego typu przypadkw - mwi mi w zasadzie wszystko o mechanizmie kadego zudzenia. Nie byem w szpitalu psychiatrycznym i jako laik nie mam zamiaru analizowa tamtejszych problemw. Wystarczy jednak codzienne spojrzenie na zainteresowania, pogldy i cele tak zwanych normalnych ludzi, by zawsze dostrzec w nich jakie rnice sigajce niekiedy bardzo daleko. Na og zachowanie si czowieka, odbiegajce nieco od rodowiskowej normy, mieci si w granicach przyjtej tolerancji. 1 nie moe by inaczej, brak doskonaej zgodnoci postaw jest bowiem nader banalnym zjawiskiem: nawet bliscy sobie ludzie nie yj dokadnie tymi Samymi sprawami, maj wic inne wizje wiata. Ale co ich upowania do odrbnej jego interpretacji, skoro - przyjmijmy to bez dyskusji - jest on dany wszystkim w postaci obiektywnej? Najpierw prawo koncentracji uwagi na wybranym fragmencie rzeczywistoci, a nastpnie zasada globalnego uoglnienia. Kademu znany jest fakt, e jeli pochania go jaka myl, wszdzie znajduje jej potwierdzenie. Umys tym bardziej traci kontakt z realnym wiatem, im silniej akcentuje w nim jaki element, wypierajc z obrazu otoczenia te skadniki, ktre nie pozwalaj uporzdkowa caoci wedug obranej koncepcji. I tak w puapki faszywej indukcji wpadaj zarwno pochopni prostaczkowie, jak i najostroniejsi geniusze: nikt nie potrafi oprze si pokusie jakiej idealizacji. W przypadkach skrajnych dochodzi do stanw nazywanych chorobami psychicznymi, przy czym denie do wzmocnienia jednych i eliminacji innych aspektw rzeczywistoci ma zawsze charakter obronny. Na przykad czowiek cierpicy z powodu swej apatii szuka dla niej usprawiedliwienia w otoczeniu (a nie w sobie, co jest naturalne, cho bardzo nie podoba si wszelkim moralistom), gdy uznanie wasnej winy prowadzi go do nerwicowego lku. ktry (odkrycie to zawdziczamy psychoanalizie) jest produktem wypartej wrogoci. Pretensja do wszystkich wokoo lub al skierowany pod konkretnym adresem nigdy nie dziaa tak destrukcyjnie, jak zbyt daleko posunite przyznanie si do osobistej odpowiedzialnoci. Rzecz prosta, nie mwimy tu o aktach skruchy pozorowanej zwykle przed zewntrznym 85

sdem w celu zmniejszenia kary, tylko o powstaniu niebezpiecznego przekonania o swej niszoci. Aby uwolni si od ciaru winy, pacjent pogrony w gbokiej apatii korzysta z kadej sposobnoci ratunku przed nastrojem samobjczym i gotw jest doj do przekonania, e zamknito go w wizieniu, a urojenie to moe w nim powsta ju na widok kraty lub innego symbolu ograniczenia wolnoci. Wtedy doznaje pewnej ulgi, poniewa cierpienie pynce z poczucia krzywdy jest znacznie mniejsze ni tortury zadawane bezsilnym trawieniem wewntrznej niemonoci czynu. Wskazaem Clifsonowi okno zabezpieczone przed wamywaczami i podsumowaem: - W przypadku obu sistr chodzi tu wic o zrzucenie odpowiedzialnoci za ich bierno w obliczu zagroenia Arki. Mgbym teraz postawi diagnozy innym pasaerom, ale zamiast traci czas na subtelne analizy rnic midzy pozostaymi urojeniami, powiem ci wprost, co zamierzam zrobi. Przypali sobie papierosa, manipulujc zrcznie zapak i pudekiem palcami jednej doni. Wrciwszy spod okna, gdzie podszed, jakby chcia spojrze na gwiazdy lub sprawdzi moc wskazanej mu kraty, ponownie usiad przy mnie na brzegu koi. - Nie zapyta pan, dlaczego zrezygnowaem z pracy u profesora - zauway. - A czy musisz si z tego przed kimkolwiek tumaczy? Masz wida dobrze w gowie, skoro umiesz doceni zalety funkcji drugiego oficera i dostrzec jego przewagi nad wonym. - Owszem, w pewnym stopniu chodzi mi o awans. Lecz czubym si oszukany, gdyby wkrtce wyszo na jaw, e panem kieruje tylko ambicja. - Powiedz wyranie, czego oczekujesz. - Ju to powiedziaem: chciabym dotrze do sedna naszych motywacji. Czy pan dy wycznie do zdobycia wadzy? - I znw to nieufne pytanie, ktrym ju raz studentka Nguyena prbowaa wypaczy sens moich wysikw! - Niech mi pan daruje: musiaem je w kocu postawi, gdy ycie na nieco wyszym szczeblu, ale znowu w pustce wypenionej tym razem acuchem stanowisk, niewiele odbiega od egzystencji wrd logicznych konstrukcji, ktrymi usiowaem podtrzyma swj byt, podczas profesorskich wykadw. - Zdumiewajce! Tak lekko podniose ciar naszej Arki do poziomu fantastycznych spekulacji tamtego wariata, jakby przesta polega na wiadectwie swych zmysw i w ogle zwtpi o jej istnieniu. - Myli si pan. Ja nie przestaem wierzy w realno Arki, jednak obok pewnoci istnienia tego statku przenika mnie te wiadomo wielkiego prawdopodobiestwa 86

niemal wszystkich goszonych tutaj teorii i razem z nimi psychiczna niemono wyboru jakiejkolwiek drogi. Przy podejmowaniu prostej decyzji waham si tym duej, im wyej wznosimy si nad drogowskazami prymitywnego racjonalizmu, ktry sens dziaania upatruje tylko w sprawnej przemianie materii. - Zmartwie mnie tym wyznaniem. Mimo swych walorw intelektualnych i trzewego spojrzenia na rzeczywisto, naleysz wic do ludzi niezdecydowanych. A przecie kilka dni temu dae mi dowd nieprzecitnej inteligencji. - Niech pan jej zanadto nie chwali! To wanie ona obok wspomnianej trzewoci spojrzenia doprowadzia mnie do apatii, nazywanej te stanem impotencji twrczej. Sam pan zauway, e w zasadzie wszyscy postrzegamy wiat jednakowo, lecz kady - w zalenoci od obranego punktu widzenia - mgby wysuwa w nim na pierwszy plan inne elementy, aby interpretowa go na swj wasny sposb. Powiedziaem mgby, rzeczywisto bowiem (wyraam tu swoje zdanie) jest tylko tworzywem: otacza nas w postaci ulegego materiau i w granicach praw przyjmuje taki ksztat, jaki nadaje jej czowiek. W takim stosunku do niej tkwi te odpowied na pytanie, dlaczego nie wszyscy chcemy by kreatorami: paraliuje nas znany egzystencjalistom lk nieskoczonej wolnoci wyboru. Szczycimy si umiejtnoci dostrzegania w kadym stanowisku pewnej dozy susznoci i zdolno t wyrabiamy w sobie dopty, a dochodzimy do penego obiektywizmu. Nasyceni nim, wiadomi wielu moliwoci dziaania chwytamy duto, lecz prdzej czy pniej - ogarnwszy raz jeszcze dany nam materia i swe projekty bardzo krytycznym, trzewym spojrzeniem - odkadamy je zawsze z uczuciem niemocy, pozostawiajc rzeczywisto w sferze nieokrelonej wartoci potencjalnej. Cho nie moemy y w wiecie pozbawionym formy, nie jestemy w stanie nada mu adnej postaci, kady ksztat bowiem wydaje si nam przejawem zbyt jednostronnego, subiektywnego zalepienia. Gdzie daleko w gbi statku rozleg si stumiony pogos, jakby kto w mieszkalnym bloku zatrzasn drzwi windy. - Jeli inaczej nie potrafisz rozwiza tego problemu, sprbuj znale midzy nami swe poczucie bezpieczestwa. Przyjmujesz zatem funkcj drugiego oficera, czy j ostatecznie odrzucasz? - To zaley od paskiego stosunku do tolerancji. Chodzi mi o wszystkich pozostaych ludzi. Na przykad, jak zamierza pan postpi w przypadku konduktora, gdyby nie zechcia zrezygnowa z kontrolerskiej misji i nie da si przekona do suby w marynarce? - Nikogo do niczego nie zamierzam zmusza. Pomyl rozsdnie: czy moglibymy mie zaufanie do nowej zaogi, gdybymy gwatem wcignli do niej wszystkich upartych wariatw? Przecie nawet normalny czowiek, zmuszony do ycia w 87

obcym mu wiecie, gotw postrada zmysy i z drugiej strony podpali nam statek, a c dopiero taki rutynowany t szaleniec! Alicja wysza na korytarz i po chwili wrcia do kajuty. - Masz zamiar spa na tej pryczy? - spytaa, patrzc mi w oczy bardziej ni kiedykolwiek przytomnie. - Nie. A chcesz si pooy? W odpowiedzi spojrzaa wymownie na Kalmw. Podczas naszej narady z Clifsonem niewidomi szeptali co midzy sob i umiechali si ironicznie. Wstaem z koi, aby zwolni im miejsce, bo o tej porze trzeba ju byo pomyle o noclegu, tym bardziej e marynarze wysani po Rayta nie wrcili jeszcze, a bez niego wolaem nie rozpoczyna adnej akcji. Na statku panowaa cisza, tylko tu obok szumiay dwa strumienie wody. To siostra Alicji, wychodzc z azienki, pozostawia odkrcone krany. Bya naburmuszona, wyranie za na nieproszonych goci. Przeszkadzalimy jej pewnie w hipnotyzowaniu Alicji. Zbliyem si do niej, aby zapyta, co myli o naszej wizycie u nich, skoro wyobraaa sobie, e przebywa w celi. Nie chciaa jednak wyjrze spod kodry. Tymczasem Clifson owin si kocem i ulokowa w fotelu. Nie umiaem zasn w pozycji siedzcej, a w ciasnej, dwuosobowej kajucie, na zastawionej meblami pododze nie byo wolnego miejsca. Przeniosem puszysty dywan do azienki i pooyem go obok wanny. Na tym posaniu nie musiaem si niczym przykrywa, bo z rur pod cianami promieniowao ciepo. Zakrcajc kran nad umywalk, spostrzegem w lustrze odbicie Alicji. Staa na progu azienki. Mylaem, e pooy si obok swej siostry, ale po chwili wesza do rodka, zamkna drzwi i zatrzymaa si przy mnie. Przez duszy czas patrzya w milczeniu na strumie wody ciekncej do wanny, jakby czekaa, co ja na to powiem, a wreszcie zakrcia kran i wypalia niespodziewanie: - Komendant Kalm skaza mnie znowu na dwie doby karceru. Stuknem si palcem w rodek czoa. - Wariatka! Zastanw si, co wygadujesz. Jeli ci to odpowiada, nie mam nic przeciwko temu, aby sobie wyobraaa, e jeste skazana. Kady w kocu ma prawo do jakiej obsesji. Ale Kalm komendantem wizienia? Skd raptem przyszo ci do gowy podejrzewa o to akurat czowieka zupenie niewidomego? Nie brak tu przecie postaci odpowiedniejszych do odgrywania tej roli. Usiada na brzegu wanny. - To ty jeste lepy! Nie orientujesz si wcale, jak wiele od niego zaley. Przenoszony codziennie z jednej celi do drugiej, dajesz si zwodzi rnym pozorom pod pierwszym lepszym pretekstem. Walczysz z cieniami, a on jest tutaj panem sytuacji i moe sobie pozwala na wszelkie ekstrawagancje. W pewnych wypadkach 88

umie z nich zreszt wyciga korzyci: czy to tak trudno udawa niewidomego, zwaszcza dla kogo, kto jest tak przebiegy i chce zobaczy wicej ni inni? Wyrobie sobie zdanie o nim na podstawie ciemnych okularw i biaej laski. Co za naiwno! Odwiedzi nas przecie pod koniec odbywania pierwszej kary. Pamitasz? Kiedy wyszede z karceru, obiecaam mu przekaza pi tysicy dolarw na jego prywatne konto, w zamian za co stworzy mi wczoraj okazj do ucieczki, ale jak wiesz - z twojego powodu nie wykorzystaam tej szansy. Jest akomy zarwno na pienidze, jak i na kobiety, cho w oczach zwierzchnikw nie chce straci opinii wzorowego komendanta. Aby go nie podejrzewano o zbyt bliskie kontakty z winiarkami, w czasie inspekcji towarzyszy mu straniczka, ktra chodzi z nim do kobiet w charakterze przyzwoitki. Moe ju zauwaye, e pani Lisetta jest bardzo zoliwa. Na mnie zawzia si szczeglnie. To ona wysuna wniosek o powtrzenie kary, a komendant Kalm uleg jej z powodu niedotrzymania tamtej umowy. Zaciekawiony fantazjami Alicji, uchyliem drzwi i zajrzaem do kajuty. Po zgaszeniu wiata pooyem si na dywanie. Kalmw faktycznie ju tam nie byo, z czego jednak nic istotnego nie mogo wynika. Widocznie wrcili do siebie, co. byo naturalniejsze ni nocleg w obcej kajucie. Musieli przecie gdzie tutaj mieszka, a kontaktu ze mn szukali tylko dla towarzystwa. Na zakoczenie sporu o przekonania (jej zdaniem, narzucane innym nie zawsze dla ich wasnego dobra) Alicja przypomniaa mi wysunity przez Clifsona postulat oglnej tolerancji, jako warunek przyjcia przez niego funkcji drugiego oficera. Po tym argumencie postanowiem nie komentowa wicej jej sposobu bycia, aczkolwiek respektowanie zasady swobodnego rozwoju pasji wszystkich wariatw zgromadzonych na Arce - w ramach wsplnego rejsu nie wydawao si wykonalne. Zasypiajc zastanawiaem si, co teraz zrobi: moga wrci do swego ka (jeeli Clifson jeszcze go nie zaj) albo jak poprzednim razem wej w butach do wanny i znowu przez dwie doby sta po kolana w wodzie, dziwnym zbiegiem okolicznoci przygotowanej tu jakby specjalnie dla niej w celu odbycia urojonej kary, na ktr zostaa skazana by moe tylko jednym spojrzeniem swej nienormalnej siostry. Zgodnie z moim skrytym yczeniem wybraa jednak trzeci moliwo, o czym dowiedziaem si dopiero nad ranem, kiedy zbudzony jakim szelestem poruszyem si i poczuem, e ley obok na dywanie, przytulajc si do mnie w ciemnoci.

13
Wieczorem nastpnego dnia - po kilku godzinach przespanych w azience - z nieco lepszym samopoczuciem, ale za to godny i zy na marynarzy Clifsona poleciem mu, aby sprbowa zjedna dla naszej sprawy innych, bardziej zdyscyplinowanych zwolennikw. Werbunek nowej zaogi i jej organizacja powinny opiera si na wikszej karnoci. Przy takim tempie wykonywania polece nigdy nie dobijemy do adnego brzegu! Jeli pamita wasny komentarz do chaosu panujcego na sali podczas profesorskiego wykadu, przytaczam teraz tylko jego sowa. Ci chopcy zapomnieli ju pewnie, komu zdecydowali si suy. Ja musiaem pozosta w kajucie do czasu, a ustpi sztywno i bl kolana, a on nie umia upilnowa swych ludzi, co powiedziaem mu otwarcie i na co odpar, e przecie sam wczoraj wysaem ich po Rayta. Podobno pierwszy oficer dobra ju sobie bosmana. Tak czy inaczej trzeba tu byo wszystkich zgromadzi w celu odbycia generalnej narady albo przynajmniej krtkiej konsultacji. Niezalenie od tego kto musia przynosi mi z mesy regularne posiki: chocia nie byem wielkim arokiem, w roli kapitana miaem prawo do codziennego jedzenia chyba nie mniejsze ni inni. Siostry Alicji nie byo w kajucie. Po wyjciu, Clifsona przez duszy czas siedziaem w fotelu naprzeciwko okna i patrzc w usiane gwiazdami niebo, mylaem o konsekwencjach minionej nocy, bezradny w obliczu nowego problemu, a wreszcie wszedem do azienki. - Ju w pierwszej chwili, gdy ci zobaczyem, bardzo mi si spodobaa - powiedziaem i zaraz dodaem: - Rzecz prosta, nie jako schizofreniczka, lecz jako kobieta. W kocu musz ci to wyzna, cho postanowiem niczego nie mwi, bo z tego mechanicznego faktu, e w moim odczuciu, a o inne nie dbam, masz tyle fizycznych zalet, nic - prcz dodatkowego ciaru w sytuacji i tak ju do skomplikowanej - powtarzam, nic absolutnie dla nas nie wynika. Sprbuj wyobrazi sobie, jak to wyglda z punktu widzenia mczyzny w tak celnie opisanym przez studentk Nguyena dwuosobowym ukadzie bezpieczestwa. Poniewa jestem czowiekiem samodzielnym, gdyby chciaa zapewni sobie bezpieczestwo w naszym ukadzie, a o tym zapewne mylaa nad ranem, mwic mi o swej mioci, musiaaby dysponowa owym potencjaem zaufania i obdarzy mnie nim bez wzgldu na to, czy w oczach innych ludzi mam szanse odniesienia jakiegokolwiek sukcesu, czy ich w ogle nie mam. Wymaga tego psychologiczne prawo naturalnego doboru partnerw, doboru nieprzypadkowego, ktry - co usyszelimy pod 90

gabinetem Nguyena - polega na kojarzeniu r n i c midzy partnerami, a nie podobiestw w stopniach ich yciowej samodzielnoci. Pary dobierane wedug zasady zupenej rwnoci praw do decydowania o wsplnym losie rozpadaj si prdzej czy pniej po okresie ostrej i nieustannej rywalizacji. A co si dzieje w naszym przypadku? Ju powiedziaem, e mi si podobasz. Mimo pozorw uczuciowego chodu trwam wic pod silnym wraeniem twojej urody, w nadziei na co bardziej istotnego i zarazem w pustce daremnego oczekiwania na jakie, bodaj iluzoryczne poparcie. Gdy czowiekowi na kim zaley, szuka uznania w jego oczach i w kocu staje si zazdrosny. Dlatego nie jest mi obojtne, co mylisz o znaczeniu kadego pasaera, chociaby takiego nieszczliwego Kalma, ktremu z naszej strony - niech mu Bg ten smutny los wynagrodzi w niebie! - naley si tylko serdeczne wspczucie, bo c innego mona o nim sdzi: jeli nawet dobrze widzi przez te okulary, i tak przecie jest zupenie lepy, jak wikszo ludzi zebranych na Arce. A ty w swej chorej wyobrani podnosisz go niemal do roli tytana! Podczas gdy ja zmagam si z cieniami, komendant Kalm mwisz do mnie gronie - jest tutaj panem caej sytuacji i moe sobie pozwala na wszelkie ekstrawagancje. Wic jemu raczej powinna si odda, skoro tak ci fascynuje! Czy nie powiedziaa, e jest akomy nie tylko na pienidze, lecz i na kobiety? W roli jego kochanki mogaby realniej myle o upragnionej wolnoci. A kim tu ja dla ciebie jestem? Zaley mi na twoim zdaniu, tote ile razy na mnie spojrzysz lub kiedy co zaczynasz mwi - spodziewam si usysze jaki sensowny komentarz do idei ratowania statku albo sowa aprobaty bodaj w drobnej, marginesowej sprawie, a tymczasem spotykam si jedynie z totalnym lekcewaeniem caej mojej dziaalnoci na Arce. Dotd nie odczuwaem tego tak silnie, poniewa wszystko staraem si ignorowa, co przychodzio mi niemal rwnie atwo, jak zachowanie spokoju, czy nawet obojtnoci wobec pozostaych wariatw - wanie z powodu beznadziei twego psychicznego stanu, ktry nie rokujc adnej poprawy, wyklucza wszelkie wsplne plany na przyszo. Po prostu nie chciaem komplikowa sobie ycia problemami ponad ludzkie siy. Kiedy jednak pierwsza zbliya si do mnie, zaraz pomylaem, e pewnie masz zamiar zmieni swj stosunek do wiata, bo Clifson ma suszno: rzeczywisto jest tworzywem, istnieje w postaci potencjalnego za i zarazem dobra, otaczajc nas w ulegym oczekiwaniu na przyjcie jednego z wielu moliwych ksztatw. Skoro wic wybr zaley od ciebie, czy nie wolisz y na otwartym morzu, choby czasem i pord byskawic, ale zawsze z poczuciem swobody i na og w 91

socu, ni dla satysfakcji komendanta Kalma drczy si wyobraeniem tego ponurego lochu? Wyjd z azienki! Dlaczego w swej biernoci jeste taka uparta? - To wszystko, co w twym obszernym wystpieniu (bo tak je chyba trzeba nazwa) poprzedza oskarenia i co dotyczy pochway dla mej urody, jest zbyt pikne, aby mogo by prawdziwe - odpara Alicja. - Powiedziae to tylko w tym celu, eby mnie nieco pocieszy przed dugim szeregiem zarzutw, ktrych - bez tamtego miego wstpu, obwarowanego zreszt licznymi warunkami - nie wysuchaaby cierpliwie adna kobieta. Mimo tych zastrzee sprawie mi przyjemno, gdy nie ukrywam, e swej atrakcyjnoci nigdy nie byam dostatecznie pewna. Moe pod wpywem tak prostych argumentw zdoaabym si wyleczy z. wielu kompleksw. Z dalszego cigu twego wystpienia zdaje si wynika podejrzany wniosek, e kobieta jest ciaem, za mczyzna duchem (do czego zaraz chciaabym powrci), a na koniec pytasz, dlaczego jestem taka uparta. Ot nie jest to bynajmniej bezmylny upr jakiej Rozkapryszonej idiotki czy trwaa obsesja schizofreniczki,, jak twierdzisz, tylko uzasadniony strach przed konsekwencjami nieposuszestwa. Zbyt krtko jeszcze przebywasz tutaj, by na wasnej skrze zapozna si z gronymi skutkami nieprzemylanego buntu. Lecz sprbuj si zastanowi, czy oceniasz, mnie do sprawiedliwie. Ju w czasie narady z Clifsonem zarzucie mi bierno, czyli brak inicjatywy tam, gdzie mona co uczyni dla poprawy swego losu, a jak ty sam zareagowae w chwili, gdy podczas rozmowy telefonicznej z Sharpem zaproponowaam ci niespodziewanie, abymy razem uciekli do portu? - Dopki nasz statek dryfuje bez steru, nie wspominaj mi wicej 0 adnym porcie. - Dobrze. Wracajc jednak do tamtej sytuacji, mgby uczciwie przyzna, e wtedy - jeli nie liczy gniewnej reakcji - nie wykazae adnej aktywnoci. Teraz to jest jasne, bo w tak wanej sprawie nie powinnam ci zmusza do szybkiej decyzji. Nie moge jej natychmiast podj, wic i ja w tej chwili - przekonana prawie, ile zyskaabym na gruntownej zmianie swego stanowiska, to znaczy zachcona bajecznymi perspektywami ycia na otwartym morzu - musz si nad nimi gbiej zastanowi. Poczekaj! I tak ju zyskae wiele, wywoujc w mych mylach zamt i niepewno, czy to miasto, w ktrym kiedy zostaam skazana, na pewno istnieje i czy ley wok Arki. Nad tym wszystkim chciaabym zastanowi si raz jeszcze. Nie mam wprawdzie twej zdolnoci rozpraszania przykrych zudze i daru do pogodnego spojrzenia w przyszo, ale mogabym si nie jednego nauczy. Nie wyobraaj sobie, e jestem a tak bardzo uparta. Daj mi tylko, spokj i czas do namysu.

92

- Cho doprawdy nie rozumiem, w jakim celu dobrowolnie stana znw w wannie, do niczego przecie nie bd ci zmusza. - Wcale nie jestem tego taka pewna. Starasz si by wyrozumiay, ale nie zawsze potrafisz. Mam prawo to powiedzie, bo czy nic polecie marynarzom Clifsona, by Rayta si wycignli z ka? Usiadem na krawdzi wanny, objem ramieniem kolana Alicji i rozemiaem si mimo woli. - Jaka ty w kocu jeste dziecinna! - Studentce Nguyena nie powiedziaby tego, bo jest dla ciebie autorytetem. - Ona nie. Skd taka bzdura przysza ci do gowy? Intryguje mnie tylko jej tajemniczy nauczyciel. - A mnie si wydaje, e jeste zakochany. - W kim? - Wanie w niej! - Nic podobnego. - Wic nie zostae oczarowany jej psychologicznymi wywodami? - Nie, poniewa samodzielny mczyzna nigdy nie akceptuje w kobiecie cech duchowej niezalenoci. Doceni je tylko czowiek niesamodzielny, ktremu one bardzo przypadn do gustu. Mwimy tu jednak o determinacji w naturalnym doborze yciowych partnerw, a nie o wzajemnym szacunku obojtnych sobie skdind wsppracownikw czy uczestnikw jakiej akademickiej dyskusji. - A ja byam pewna, e ona ci imponuje. Z tego powodu staam si ju nawet zazdrosna. - Nieporozumienie. Powiedziaem ci przecie, e jestem niezaleny, co stwierdzajc, wcale nie podkrelam adnej swej przewagi nad innymi, nikt bowiem nie moe istnie w zupenej izolacji: nawet urodzony geniusz przestaje by kimkolwiek, gdy nie znajduje bodaj jednego czowieka, ktry by zechcia skorzysta z jego niezalenoci. I ona te jest taka! Czy nie wynika to niemal z kadego jej zdania i sposobu bycia? Midzy takimi jak my partnerami - gdybymy si przypadkiem dobrali - nie byoby nawet mowy o przyjani, rwnie polegajcej na uzupenieniu istotnych brakw - a c dopiero o mioci! Moemy sobie czasem podyskutowa, a si wzajemnie zirytujemy, i na tym koniec. Jako ludzie jednakowo samodzielni, nie jestemy sobie do niczego potrzebni, chyba tylko do wymiany informacji na przykad w kolejce do jakiego doktora. Z obserwacji rnych par wynika niezbicie, e stopie samodzielnoci czowieka nie zaley bynajmniej od poziomu jego inteligencji ani tym bardziej od pci (nieuzasadnione statystycznie przekonanie o liczebnej przewadze mczyzn

93

dominujcych psychicznie nad kobietami jest nerwico rodnym mitem dla silniejszej tylko fizycznie poowy rodzaju ludzkiego), natomiast zaley od cech wrodzonych i uksztatowanych we wczesnym dziecistwie oraz od wielkoci sumy dowiadcze zebranych w yciu, ronie wic na og z wiekiem. Tymi uwagami uzupeniem myl studentki Nguyena. Kobiety w jej obecnym wieku, czyli dojrzae, interesoway mnie bardzo od dziecka (zjawisko to - powszechne wrd chopcw - nazwano kiedy kompleksem Edypa, za u dziewczynek, odczuwajcych analogiczny sentyment do dojrzaych mczyzn - kompleksem Elektry), a od pitnastego roku ycia przez okoo dwadziecia lat pocigay te fizycznie (wanie one, a nie wczesne moje rwienice!), najsilniej na pocztku tego dugiego okresu, kiedy niesamodzielno chopcw wyraa si rwnie w ich komiksowej i filmowej fascynacji supermenem, a zupenie przestay mi odpowiada w ostatnich latach, gdy staem si do samodzielny, by dostrzec zalety modych dziewczt, ktrymi kieruje to samo prawo naturalnego doboru. Teraz dopiero obudzia si we mnie silna potrzeba opieki nad kim sabszym, midzy innymi ch posiadania swego dziecka, a moda kobieta mogaby mi je da. Na pytanie, czy zmiana ideau partnera, jaka dokonaa si stopniowo w mej podwiadomoci okoo trzydziestego pitego roku ycia, jest wrd ludzi obojga pci czym wyjtkowym, czy raczej do banalnym efektem dugiego procesu dojrzewania, odpowiada obszerne dzieo pewnego badacza problemu, ktry - wbrew naturalnym inklinacjom i tylko pod presj najbliszego otoczenia, hodujcego zasadzie pokoleniowej segregacji - oeni si wzorowo w osiemnastym roku ycia z dziewczyn w swoim wieku i po trzydziestu latach wiernego poycia, ju jako uczony seksuolog... - Rozwid si i powtrnie oeni si z osiemnastolatk! - dokoczya pesymistycznie bardzo ju zniecierpliwiona Alicja. - Nic podobnego! A nawet wprost przeciwnie: opublikowa pouczajc histori swego udanego maestwa. - Chyba nie bdziesz mi jej opowiada. - Ale ten gruby tom streci mona jednym zdaniem! Ot w niemiay nastolatek, a pniej zadziorny profesor, aby pokona opr impotencji przeladujcej go przez cae ycie, poczwszy od nocy polubnej, kiedy to wobec nieprzewidywanych problemw by rwnie bezradny, jak i jego niedowiadczona partnerka, we wszystkich momentach erotycznych pierwszej poowy caego ich poycia wyobraa sobie intensywnie, e jego ona jest o jedno pokolenie starsza, czym dzielnie wywoywa w sobie zdolno do odbycia aktu, w drugiej za poowie omawianego okresu - z tego samego powodu - przypisywa swej dojrzaej ju onie cechy 94

kobiety o jedno pokolenie modszej, oczywicie rwnie w wyobrani i te z bardzo pozytywnym skutkiem. Minio zastrzee sceptycznych krytykw, ktrym nie udzieli odpowiedzi na pytanie, czy jego partnerce przez cay ten czas dopisywaa nie mniejsza fantazja, dowid wic, i dziki metodzie imaginacyjnej szczcie przynajmniej indywidualne - osign mona rwnie i w nienaturalnych warunkach. - A ciebie przekona? - Niestety nie mam tak bujnej wyobrani. Usiada obok na brzegu wanny i opierajc nogi na dywanie, przytulia gow do mego ramienia. - Patryk - powiedziaa po dugim namyle. - Jeli chcesz mi si spodoba, nie opowiadaj teraz o obcych ludziach, bo bardziej interesuje mnie twoja historia. - Wic co chciaaby wiedzie? - Powiedziae, e kiedy pocigay ci zwaszcza dojrzae kobiety. I duo ich wtedy miae? - Tych samotnych kobiet z dorastajcymi dziemi lub czterdziestoletnich panien, czsto niezamnych z powodu swej duej niezalenoci, ktre oniemielajc mnie ju samym spojrzeniem, tak bardzo mi si podobay, i na ktrych inicjatyw cay czas liczyem? - Wanie o nie pytam. - To stara historia i wolabym jej w ogle nigdy nie wspomina.

14
Okoo pnocy do drzwi kajuty zapukali marynarze Clifsona, ktrzy z mesy przynieli w tekturowym pudle obiad zakupiony dla nas przez Rayta. Nie umieli wyjani, dlaczego akurat za nasze posiki trzeba byo na statku komukolwiek paci. Zameldowali, e pierwszy oficer zgosi si tutaj wkrtce, to znaczy natychmiast po wykonaniu jakiego pilnego zadania. Nic poza tym nie mieli mi do powiedzenia. Kazaem im czeka w kajucie, a sam wrciem do azienki, gdzie Alicja zaraz zaja si rozpakowaniem obiadu. - Chyba czowiek w peni nie dojrzewa nigdy i nigdy te nie jest do samodzielny - rzuciem nieopatrznie ju przy pierwszym daniu. - Lecz poow ycia mona by przyj za zwrot ku przeszoci i std pewnie ta zmiana wielu ideaw. - Nie kady t przeszo przeywa tak silnie - odpara z oywieniem, bardzo zadowolona, e sam, po dugiej rozmowie o sytuacji na statku, powrciem w kocu do tego tematu. - Przeszo jest wana, dla ciebie jednak ma ona chyba zbyt wielkie znaczenie. Trzeba to przemyle i wsplnymi siami doj do konstruktywnego wniosku. Nie jest nam przecie obce pojcie psychoanalizy. A komu, jeli nie mnie, mgby si tutaj zwierzy? Wic wyznaj mi wreszcie, czy duo ich miae: tych dojrzaych kobiet, ktre - jak to powiedziae - oniemielajc ci ju swym spojrzeniem, tak bardzo ci si podobay, i na ktrych inicjatyw cay czas liczye. - Nie szukaem wielu, bo wcale nie chodzio mi o ilo. Na tamte lata jedna by mi wystarczya. - A ile znalaze? - Oczywicie adnej! - Odsunem od siebie jedzenie. - Jeste rozczarowana? - Skd to oczywicie? Kaesz mi wierzy, e dla adnej dojrzaej kobiety nie bye wwczas dostatecznie atrakcyjny? - Nie wyrniaem si specjalnie spord innych chopcw. Moe byem tylko nieco bardziej niemiay. - Wic dlaczego adna z tamtych samotnych, lecz przecie dowiadczonych kobiet, nie sprbowaa zbliy si do ciebie, gdy bye ju penoletni? Pewnie jestem jeszcze zbyt moda, aby to zrozumie. Czy pragnienia kobiet niestarych, ale te i nie pierwszej modoci nie maj nic wsplnego z tak czsto spenianymi marzeniami mczyzn, nawet w do podeszym wieku? 96

- Oto jest pytanie! Stawiaem je sobie przez dugie lata, nie pojmujc tej wrogiej mi obojtnoci i nienawidzc ich z tego absurdalnego powodu. Ale gdyby to proste, retoryczne pytanie postawia wwczas tamtym kobietom, zaraz by je wszystkie nim zirytowaa. - Rozumiem dlaczego. Bo kobieta w kadym wieku swe poczucie bezpieczestwa znajduje przede wszystkim w dokumencie lubnym, ktry gwarantuje jej szczcie do grobowej deski, za w twoim przypadku nie moga pewnie liczy na takie formalne zabezpieczenie. Ponadto chciaaby to szczcie przeywa otwarcie, nie ukrywajc go przed caym wiatem, z drugiej jednak strony jest niezwykle wraliwa na negatywne opinie otoczenia dotyczce jej wolnych zwizkw, zwaszcza ze znacznie modszymi mczyznami. - Co si tyczy gwarancji szczcia wiekuistego, nie zapominaj, e obiektami moich pragnie byy kobiety dojrzae, dorose rzeczywicie, a nie tylko formalnie, zatem do silne, by kierowa si w yciu wasnymi zasadami - sowem, samodzielne (jest ich bardzo wiele), a takie nie opieraj swej pewnoci siebie na naiwnej wierze w moc lubnych kontraktw. Wrd nich byy przecie panny z wyboru i kobiety rozwiedzione. W ten sposb odpada twj pierwszy argument. Odpowiadajc natomiast na drugi, zapytam ze szczerym zdumieniem, dlaczego wedug ciebie moje wczesne ideay kobiet miayby przeywa nasze intymne kontakty koniecznie na oczach ssiadw? Bo bez powszechnej aprobaty adna kobieta nie moe si oby? Zastanw si, do czego zmierzasz. Wic poza zasigiem opinii publicznej nie czuyby si skrpowane - przyznajesz, ale te nie doznawayby owej podniecajcej obecnoci widzw, bez ktrych - jak to sobie wyobraasz - nie ma mowy o penej satysfakcji nawet przy naturalnym doborze partnerw. Podejrzewasz je zatem o ekshibicjonizm! Na jakiej podstawie? Szukaem wtedy przecie kobiety normalnej, to znaczy takiej, ktra nie odsania okien sypialni, by caemu wiatu da dowd zgodnoci swych najskrytszych pragnie z jakim obyczajem. Ale gdyby nawet byy midzy nimi tak bardzo, jak mwisz, perwersyjne kobiety, kto ci powiedzia, e wszystkie kieroway si akurat tymi, pogardzanymi przeze mnie motywami? O nie! Do tej absurdalnej sprawy nie mieszaj damskich obaw przed cieniem przyszoci ani lku przed gosami zazdrosnych ssiadw. Niczego jeszcze si nie domylia! I podobnie jak ja w tamtych beznadziejnych czasach nieprdko zrozumiesz, o co tutaj chodzi. Co zacznie ci wita dopiero za kilkanacie lat, kiedy pierwsze cielesne znaki i psychiczne przejawy faktycznego dojrzewania zauwaysz rwnie u siebie i gdy zaniepokojona wymownymi sygnaami ze swego ycia towarzyskiego, skonstatujesz na ich podstawie, e dla wikszoci dojrzaych mczyzn 97

nie jeste ju rwnie jak dawniej atrakcyjna. Nieco pniej -jako pesymistka pozwolisz sobie wmwi, e ju w ogle nie moesz si podoba: przywalona perfidnymi sugestiami rodkw masowej hipnozy, chociaby w postaci filmw o mioci, w ktrych mczyni rozgldaj si tylko za modymi panienkami, sama w kocu - wbrew naturalnym potrzebom - zaczniesz si wprowadza w ten kana potgujcej si rezygnacji, wyznaczony dla dojrzaych kobiet reguami niesprawiedliwego obyczaju. I jeeli teraz wyjdziesz za chopca w swoim wieku, moe ci wwczas porzuci dla modszej dziewczyny, do czego bdzie mia obyczajowe prawo (pozornie przysugujce rwnie i tobie), a wtedy - tak jak tamte moje potencjalne kochanki ostrzeona zdobytym dowiadczeniem oraz wieloma innymi przykadami, cho ju bdziesz niezalena, prdzej zaczniesz szuka partnera wrd sdziwych dziadkw, ni spojrzysz uwaniej na jakiego znacznie modszego od siebie czowieka. A on pierwszy nie zmniejszy dzielcego was dystansu, obok zbyt wielkiego pragnienia posiadania ciebie oniemieli go bowiem narzucona obyczajem, przykra pewno poraki przy prbie zblienia i - co za tym idzie - widmo twojej kpiny. Wic nie zdradzi ci swego skrytego marzenia, ty natomiast - tak jak one: te na zawsze ju dla mnie stracone kobiety - nigdy nie uwierzysz, jak bardzo przede wszystkim jemu si podobasz, nie tylko psychicznie, co jest oczywiste, ale te fizycznie: oszukana pozorami, bo pod wpywem tamtej fabularnej narkozy nawet we nie nie zdoasz wyobrazi sobie, aby moga by dla kogo znacznie pontniejsza od modej dziewczyny - wanie dziki zaletom swojej dojrzaoci, docenianym jednak wycznie przez niego. W epoce uksztatowanej faszywym a do szpiku koci obyczajowym wzorcem rzekomego afektu Romea do Julii, wic w sytuacji spaczonej psychologicznie modelem fikcyjnej mioci, wyraanej na scenach przez wiadomych odgrywanego faszu, ale opacanych sowicie aktorw, ktrym poza teatrem aden hipnotyzer nie wmwiby podobnej bzdury - ta miaa i zarazem prawdziwa myl, e w Romeo bynajmniej nie Julii (zakochanej ju po uszy w reyserze sztuki), lecz c i e b i e potrzebuje, w adnym przypadku nie przyjdzie ci do gowy! Oto wic dlaczego na twoje pytanie: Ile ich miae? odpowiedziaem:. Oczywicie adnej! I tak wpajane ludziom od wielu pokole kretyskie przekonanie, e mczyzna i od urodzenia jest psychicznie silny, za kobieta saba a do staroci, wobec czego w kadym wieku ju rnica pci zapewnia im wzajemne wsparcie i daje poczucie bezpieczestwa, a to znaczy mio! -przez tysiclecia zbiera swe neurotyczne i sadystyczne niwo. Sprbuj pomyle, do jakich spustosze prowadzi wci ludzi ta bdna zasada! Obok spotkanego gdzie bezsilnego dobra czowiek, rwnie jak ono saby, przechodzi obojtnie, a chociaby i z najwikszym szacunkiem czy wspczuciem 98

- przecie bez mioci. Szczerze nie zapragnie partnerskiego zwizku, bo mio polega na wymianie nadziei, nic wsplnego nie ma wic z uczuciem litoci. I dopiero czowiek silniejszy moe si nim zainteresowa i pokocha je bardziej ni siebie samego, pod warunkiem jednak, e to sabsze dobro - w instynktownym bodaj przekazie uczuciowym - da mu dowd wiary w jego wasne siy, a co za tym idzie, poczucie bezpieczestwa. Oto w czym tkwi caa tajemnica mioci, wpisana w ramy teorii bezpieczestwa, goszonej przez Nguyena sowami jego studentki. Ale ta prosta prawda, tak oczywista dla kadego stworzenia na wiecie i zakodowana te w naszej podwiadomoci, jest zupenie obca wspczesnej psychologii. Gdyby byo inaczej, nie czytalibymy rozbudowanych bzdur o rzekomym instynkcie mierci (istniejcym pono w naturze ludzkiej obok instynktu ycia), nie studiowalibymy tych uczonych bredni, przy ktrych pomocy usiuje si wytumaczy zjawisko psychicznego i fizycznego masochizmu. To fakt, e bez rozwizania tego problemu nie ma mowy o zbudowaniu wiarygodnego systemu psychologicznego, opartego na czystej prawdzie, a nie na pobonych yczeniach, poniewa gwnym sprawdzianem zgodnoci kadej teorii z dowiadczeniem jest jej spjno w ekstremalnych punktach badanej rzeczywistoci, gdzie obraz zjawiska jest najwyraniejszy, a do nich naley zagadka masochizmu. Psychoanaliza jest bezradna w obliczu elementarnych problemw. I tak, na przykad, o kobiecie, ktra najsilniejszy orgazm przeywa w warunkach umiarkowanej przemocy (stosowanej jednak przez podanego partnera!), nawet za cen niewielkiego blu. wywoanego tym pozorowanym gwatem - mwi si powanie, e w jej podwiadomoci dziaa w instynkt mierci, to znaczy pragnienie samozagady, przeciwne powszechnemu deniu do ycia i do przyjemnoci oraz niezgodne z oglnym poczuciem bezpieczestwa, sowem, pragnienie przeciwne naturze. Dlatego mowa o seksualnym zboczeniu! Alicja, jakby zdziwiona ostrym tonem ostatniego zdania, spojrzaa mi bacznie w oczy, pytajc wzrokiem, co mam tu na myli, po czym - uspokojona wyrazem mojej twarzy - umiechna si rwnie i pochyliwszy si nad pustymi talerzami, pocaowaa mnie w usta. - Gdyby twrcy psychoanalizy mniej czasu spdzali na wmawianiu swym pacjentom rnych bezpodstawnych empirycznie koncepcji - kontynuowaem - a wicej w kach z wieloma kobietami, faktycznie sabymi (bo one mogyby im to wytumaczy!), nie doszoby do powstania tej rwnie pociesznej, jak i tragicznie wprost aosnej teorii, ktra na sto lat zahamowaa rozwj psychologii. Przy ocenie wszelkich zjawisk, dostrzeganych w otoczeniu przez czowieka, jego 99

instynkt od niepamitnych czasw posuguje si jedynie dwoma klasyfikatorami: dobre jest to, co mu daje poczucie bezpieczestwa, a ze - co przynosi poczucie zagroenia. W podwiadomoci nie ma wic miejsca na wszechstronne, intelektualne analizy zalet i wad drugiego partnera. Bez komputerowej analizy danych kobieta z naszego przykadu ma jednak pewno, e rdem omawianej tu rozkoszy nie jest zadawany bl! (jak to jej szpetnie usiuj wmwi ci seksualni praktycy zza biurka, wyszkoleni erotycznie podczas przewracania encyklopedycznych tomw), bo bl sam w sobie dla nikogo nie jest miy (lecz tutaj niemal do zera redukuje go euforia), jest nim natomiast (tym rdem rozkoszy) wielkie - cho krtkotrwae - poczucie bezpieczestwa, doznawane w postaci ekstatycznego uniesienia wywoanego kontaktem z kim podanym, kto jest dobry, bo akurat jej pragnie (a nie, powiedzmy - rywalki), i kto - o czym wiadczy brutalno rozpoznana w jego naturze - jest dostatecznie silny, by usun wok niej te wszystkie koszmarne, czasem po prostu urojone niebezpieczestwa. Takiej kobiety nikt nie przekona, e czyste dobro, ktre swej siy nie ujawnia w bezporednim akcie, zatem mio ofiarowana przez innego, agodnego ma czy kochanka, moe wystarczy do penego szczcia. Lecz gdzie tu jest miejsce na w instynkt mierci, to znaczy masochistyczne pragnienie blu i samozagady, przeciwne powszechnemu deniu do ycia i do przyjemnoci oraz niezgodne z oglnym poczuciem bezpieczestwa, gdzie tu jest miejsce na pragnienie przeciwne naturze? Nie ma go przecie w motywach tej kobiety! Wic to tradycyjna psychoanaliza - w swych bezradnych poszukiwaniach - bajdurzc o instynkcie mierci, istniejcym pono w naturze czowieka, zesza z drogi do prawdy na jakie perwersyjne manowce, tote jej naley przypisa to szpetne zboczenie, a nic tej biednej kobiecie i teorii bezpieczestwa! - Nie przerywaam ci dotd - powiedziaa Alicja - aby mg dokoczy swj hymn pochwalny na cze tej teorii, ktra rwnie moim, zdaniem moe mie wpyw na przyszy rozwj psychologii czowieka. Interesuje mnie jednak nie tyle jego przyszo, co raczej historia, bo w niej z reguy tkwi odpowied na pytanie, dlaczego jest dzi nieszczliwy. A ty nie wygldasz na kogo zrwnowaonego, kto jest zadowolony z siebie i ze wiata. Przyczyny naley szuka w przeszoci. Czy w tamtych, tak trudnych dla ciebie czasach, kiedy jeszcze chodzie do szkoy, nie zakochae si w jakiej dziewczynie ze swojej albo z modszej klasy? - Nie! I wrd kolegw nie naleaem do wyjtkw, chocia w bezporednich rozmowach trudno to byo ustali, poniewa nakaz obyczajowy - szczeglnie silny w szkolnym rodowisku - domaga si kategorycznie, aby wbrew aktualnym pragnieniom mczyzna w kadym wieku zaleca si do kobiety nie starszej od siebie. 100

Mamy wic filmowy wzorzec osiemnastolatka chodzcego z szesnastolatk. Przy doborze partnerw ten sztywny schemat dwuletniej rnicy wieku - rzekomo optymalny psychologicznie - obowizuje wszystkich ju do koca ycia i tylko ludzie niezaleni gwid na takie matrymonialne ideay. Prawdziwym powodem rozwodw nie jest niezgodno charakterw (orzekana gupkowato przez# arbitrw kadej skconej pary), ale wprost przeciwnie: zgodno charakterw - to znaczy jednostkowa niesamodzielno partnerw, ktra powoduje odczuwany przez nich silnie niedosyt bezpieczestwa i wzajemne oskarenia o brak wsparcia psychicznego, albo jednakowa ich samodzielno, wywoujca ostr rywalizacj. - Nie moge pokona swej niemiaoci i zwrci si wprost do jakiej dojrzaej kobiety? - Nie. - Dlaczego? - Sprbuj pomyle logicznie. Gdybym by do miay, aby to zakazane obyczajem zblienie zaproponowa kolejno kilkunastu kobietom, bo co najmniej tyle musiabym zaczepi, liczc tylko na jeden szczliwy przypadek (co wynika z prawdopodobiestwa), wykazabym swobod bycia, a raczej bezczelno dorosego i bardzo ju dowiadczonego podrywacza, odpornego na stresy, kada bowiem poraka zmniejsza pewno siebie rwnie i w innych dziedzinach, lecz wtedy wbrew taktom - udowodnibym, e jestem ponad swj wiek odporny na niepowodzenia, zatem silny psychicznie, wic wcale nie potrzebowabym kobiety dojrzaej, gdy saba koleanka by mi wystarczya. A ja jej! To si czasem zdarza, najczciej jednak za nieudane prby pokonania swej niemiaoci wraliwy czowiek paci nerwowym rozstrojem. Mnie nie brakowao odwagi w bjce z innymi chopcami tylko w towarzystwie podanej kobiety nie wiedziaem, jak skierowa rozmow na waciwy temat. Liczyem na jej zrozumienie i inicjatyw, ale okazao si wkrtce, e w naszej epoce, opartej na szkodliwych schematach obyczajowych i psychologicznych nonsensach, nawet kobieta skdind do miaa nie moe rozwiza tego podstawowego dla ludzi problemu. W tamtym czasie obok kilku znanych poza szko kobiet podobaa mi si te jedna z moich nauczycielek, czterdziestoletnia panna, bardzo wyksztacona, midzy innymi absolwentka psychologii - co podkrelam z naciskiem. Swj afekt wyznaem jej przy jakiej okazji, zdesperowany ju kilkoma niepowodzeniami i bez adnej nadziei. Aby nie wnika w nieistotne szczegy, pomijam, jak do tego doszo - w kadym razie pokonaem swj strach przed omieszeniem, a ona z podziwu godnym wyczuciem sytuacji domylia si zaraz wszystkiego i ku memu radosnemu zdumieniu powiedziaa rzeczowo, e jutro mnie uwiadomi. Poniewa 101

formalnie nie byem ju dzieckiem, nie zachodzia tu kolizja prawna, kto mgby tylko wysun zastrzeenie obyczajowej deprawacji. Nie musz ci chyba tumaczy, dlaczego tak bardzo nienawidziem tego kogo, kto rzekomo troszczy si o moje i tej kobiety dobro, a faktycznie zia ku nam jadem swej niskiej zazdroci. Uwiadomienie! Ten wspaniay, podniecajcy szept trwa w ciszy mego pokoju jeszcze przez kilkanacie godzin. W przededniu naszego spotkania u niej w domu, gdzie zostaem zaproszony w celu odbycia pierwszej lekcji, nic byo dla mnie pikniejszego sowa ponad to jedno: uwiadomienie! - czyli cielesne wprowadzenie do dziedziny znanej mi jedynie z fotograficznej i filmowej fikcji. Podczas nocy, ktra nas jeszcze dzielia - wyobraajc sobie przebieg jej wykadu - nawet oka nie zmruyem, takim byem pilnym uczniem! Tak si z gry zmobilizowaem, e cho nic mi nie zadano, z zapaem klasowego prymusa ju musiaem to sobie przerobi, jak ona do mnie naukowo podejdzie i w jakim stylu przekae mi swoje bogate dowiadczenie. Ju analizowaem te wszystkie fazy pierwotnej sztuki rozpalania ognia, widzc oczyma duszy, jak je ilustruje przykadami poprawnych postaw w obliczu natury, bez wypychania sianem najtrudniejszych fragmentw wtajemniczenia i bez odsyania do mojej koleanki, ktrej zoliwie - po rzuceniu iskry teoretycznego wstpu - mogaby zleci niewykonalne dla tamtej ignorantki zadanie ugaszenia caego poaru. Z pustej przekory ucznia spragnionego pogbionej wiedzy postanowiem by sceptykiem przy kadym akcie prawdy ukazanej mi w zblieniu, a w imaginacji przewidywaem dokadnie, co ona zrobi, aby mnie przekona. Tak to sobie roiem do samego rana, tote kiedy nadszed czas uwiadomienia, tym wiksze przeyem rozczarowanie. Przez cztery godziny mojej wizyty u tej znormalizowanej pani nie usyszaem nic o potrzebie zniesienia sztucznej midzypokoleniowej bariery, ktra dla obu stron jest powodem za podstawowego: samotnoci i neurozy. Nieustannie mwia o czym zupenie nieistotnym, co z naszymi pragnieniami nie miao nic wsplnego. Niby to czekaa na mj pierwszy ruch, lecz ilekro prbowaem pooy do na jej kolanie, zaraz chichotaa lub dawaa mi po apie i wracaa do swej idiotycznej paplaniny. W ogle nie chciaa mwi ani sucha o seksie. Siedziaem sparaliowany gupimi minami, ktre przybieraa po kadej uwadze na temat zapowiedzianej lekcji. Wszystko robia wedug musztry wieloletniego szkolenia opartego na fabularnych wzorach. Aby si podporzdkowa znanej normie, musiaa przekreli siebie i za cen groteskowego efektu wtoczy si w posta modszej ode mnie dziewczyny - wbrew memu yczeniu i na przekr wszelkim prawom psychologicznym musiaa wej w skr tej irytujcej nastolatki, a mnie chciaa zmusi do odegrania farsy pozorowanego 102

gwatu, bo kady mia obowizek wcieli si w takiego bohatera, jakiego przewiduje wzniesiony na cokole idea pary uniwersalnej. Nie pojmowaem, dlaczego to robi: przecie nie sta nad nami aden kontroler, przed ktrym musielibymy zda egzamin ze znajomoci obyczajowych przepisw. W ten sposb droczya si ze mn przez kilka trudnych do zniesienia godzin, a znuony do granic wytrzymaoci, signem po paszcz, by wreszcie wyj na wiee powietrze. Wtedy szybko rozebraa si w azience i minwszy mnie nago co miao by kuszce - pooya si w ku pod pancerzem kodry, po czym zgasia wiato, dajc mi znak do energicznego ataku. Nie chciaem sprawi jej przykroci, wic w tym fatalnym ku - jak na stole tortur - przeleaem jeszcze kilka dugich godzin. Cay czas terkotaa o swoich znajomych, zwaszcza o kochankach - takich samych jak ja biednych impotentach. Pniej, ile razy wracaem mylami do tej. przykrej nocy widziaem miliony innych zdrowych mczyzn niszczonych gdzie w wiecie podobnymi metodami i co zabawniejsze albo tragiczniejsze - przekonanych o swej uomnoci! Nic ju. mnie w niej nie pocigao, bo to nie bya ta sama kobieta: leaem obok jakiej pozbawionej inwencji i polotu, zapatrzonej w konwencje, a nie w swe pragnienia, mimo jej studiw beznadziejnie gupiej baby, ktra z maniakalnym uporem - by mi si spodoba! - usiowaa przeistoczy si w posta mojej klasowej koleanki, podczas gdy ja nadal marzyem o nauczycielce. Ju si nie spodziewaem, e w kocu zdoa mnie podnieci, do czego przecie sprowadza si rola seksualnego partnera; sam bym sobie poradzi dziki wyobrani, byleby tylko przestaa mi przeszkadza, mroc w zarodku kady przejaw mej inicjatywy, gdyby umilka bodaj na pi minut i pozwolia mi przypomnie sobie, jak codziennie wygldaa w szkole - tam obok tablicy, gdzie staa ubrana i powana, nieco surowa i pewna siebie, zdolna przeama kady nonsens w obronie psychologicznej prawdy, dominujca nad nami swym poczuciem bezpieczestwa i wraeniem duchowej siy, i gdzie nie chichotaa jak pitnastolatka w odpowiedzi na czyje draliwe pytanie. Bo ja nie chciaem mie jej, lecz eby to ona mnie miaa! W przeciwnym razie poszedbym do prostytutki, zapacibym za akt posiadania i nie byoby adnego problemu. Nie rozumiaem, na czym polega warto wspczesnej psychologii, skoro jej absolwentka jest przekonana, e ta psychologia nie ma tu znaczenia, bo stosunek sprowadza si do pokrycia partnerki przez partnera, za do seksualnego pobudzenia wystarczy mechaniczny nacisk cia poprzedzony widokiem nagoci i pocieli. Wszak swych kochankw nieczuych na te trzy podniety nazywaa impotentami. Ale gdyby w kontakt cia mia z reguy wystarcza, co by si dziao latem 103

w zatoczonym metrze? Jakie sceny rozgrywayby si na kadej, zwaszcza nudystycznej play, gdyby widok goej skry wywoywa rozpalenie chuci? Pani magister wzruszya ramionami, kiedy postawiem jej te dwa pytania. Co si za tyczy obrazu nagich cia w pocieli, tak podniecajcego rzekomo, to miaem go do podczas projekcji fabularnych filmw na telewizyjnym ekranie. W odrnieniu od producentw sekwencji pornograficznych, ktrzy czasem z dobrymi rezultatami jawnie stawiali sobie erotyczne cele, telewizyjni twrcy tak zwanych scen kowych (nie wiadomo po co w ogle eksponowanych) od dziesitkw lat dawali dowody nieznajomoci instynktownej reakcji widza. Przecie obraz tych mitoszcych si aktorw, zmuszanych do przewalania si i markowania lubienych jkw podczas pozorowanego stosunku pod szczelnym nakryciem pocielowej cenzury na przekr intencjom reyserw - nie moe wywoa innej reakcji ni zaenowanie. Nieraz widziaem, jak wraliwi ludzie w tych wanie, podobno najciekawszych momentach z niesmakiem odwracali si od ekranu. I tylko studenci w rodzaju mojej pani magister, niezdolni do samodzielnego mylenia i czucia, z zapartym tchem szkolili si na takich fabularnych wzorach. Oto wic dlaczego, oczekujc jej dziaania w myl psychologicznych wskazwek natury, dostaem po bie efektem masowej tresury. Po tej lekcji ycia w drodze do domu zatrzymaem si w ksigarni i przejrzaem najnowszy podrcznik psychologii. Nie musiaem go dugo wertowa, aby zauway, e zawiera wszystko, co jego autorw upowania do dumy z posiadanych tytuw naukowych, faktycznie bowiem byo w nim wszystko! - z wyjtkiem nauki o duszy czowieka.

15
Jak si okazao, moje zdanie o zdolnociach organizacyjnych Rayta byo zupenie faszywe: zbyt pochopnie uprzedziem si do tego dzielnego czowieka, odmawiajc mu trzewoci w ocenie naszego pooenia i biorc go nawet za jednego z tych maniakw, podatnych na sugestie doktora Ostarholda. Co prawda, na podstawie jego pierwszych nieudolnych prb zjednania zaogi i opanowania sytuacji na Arce aden kapitan nie wystawiby mu dobrej opinii. Dlaczego od tylu dni nie zdawa mi sprawy ze swej dziaalnoci? Miaem powody do niezadowolenia, tote gdy wreszcie stan pod drzwiami kajuty i zameldowa si przez marynarzy Clifsona, postanowiem pozbawi go funkcji pierwszego oficera. Przygotowaem si do ostrej rozprawy, ale ju pierwszym zdaniem rozbroi mnie cakowicie i wprawi w niemae zdumienie: - Niech pan kapitan pozwoli sobie zameldowa, e od kwadransa pyniemy pod wszystkimi aglami. Popatrzyem na z niedowierzaniem. - Jak to pyniemy? - Zwyczajnie, to znaczy zgodnie ze wszystkimi zasadami nawigacji. Clifsonowi przypada rola oficera pierwszej wachty. - Wic wyremontowalicie statek? - Wedug rozkazu. - Sami? - Nie, przy pomocy nowej zaogi. Zwerbowaem omiu marynarzy i wytyczyem kurs do najbliszego portu. Bosman umie operowa kompasem i sekstansem. Z wraenia osunem si na fotel. Chyba kpi sobie ze mnie. To byo zbyt wspaniae, aby mogo by prawdziwe. - Przecie adownie zalewa woda! - Ju jej tam nie ma! - A poar na rufie? - Ugaszony! - I nic mi o tym nie meldowae? - To miaa by niespodzianka. Od pierwszego dnia czuem, e pan mi nie ufa. Moja nominacja wisiaa na wosku. Wolaem si panu nie pokazywa do czasu ukoczenia robt, bo zostabym zdegradowany do funkcji szarego pasaera, zanim zdybym co wytumaczy. Na ziemi licz si goe fakty, choby uomne, lecz

105

wymierne rezultaty, a nie doskonae usprawiedliwienia, ktrymi mona szczyci si dopiero w niebie. - Czy ster te naprawilicie? Podszed szybko do drzwi i otworzy je zniecierpliwionym ruchem. - Szefie! Rozmawiamy tu o kadym detalu oddzielnie, podczas gdy z gry mgby pan zobaczy wszystko razem. I zobaczyem! Musia mnie tam zaprowadzi, gdy nage wzruszenie odebrao mi siy. Z trudem trzymaem si na nogach i dopiero powiew wieego powietrza przywrci mi pen przytomno. Rzeczywicie: statek szed rwno pod wszystkimi aglami - od bezantopsla a po kliwry. Widziaem je w blasku pokadowych latar. Ocean by mroczny i spokojny. Spoczywa w dole pod czarnym niebem usianym miriadami gwiazd. Clifson sta obok sternika na kapitaskim mostku. Zapyta, czy mgbym peni, nocne wachty. Nie miaem nic przeciwko temu, jeeli wola czuwa nad statkiem iw godzinach przedpoudniowych, tym bardziej e w czasie ostatniego tygodnia odzwyczaiem si ju od dziennego trybu ycia. Zmieniem go zaraz na posterunku. Raytowi przypady w udziale wachty popoudniowe. Jaki marynarz wypatrywa ldu z bocianiego gniazda. Na pokadzie nadal panowa baagan, co jednak byo niepowanym drobiazgiem w porwnaniu z faktem ocalenia Arki. Jeszcze nie mogem ochon z wraenia i ledwie suchaem oficerw ustalajcych szczegy rejsu. Dopiero gdy Rayt wymieni nazwisko bosmana, wtrciem si do ich rozmowy: - Kamizelka? A co on ma z nami wsplnego? - Mianowaem go bosmanem - odpar Rayt po wysuchaniu kolejnej uwagi sternika. - Jego? Niemoliwe. Tego pgwka stuknitego w ptasi mdek, ktry chodzi po statku w kostiumie topielca? - Wic nie uzyskam aprobaty szefa? - Wykluczone. - Nie darzy go pan wida zbyt ciepym uczuciem. - A ty by mu pewnie powierzy los Arki, gdyby ci przy wszystkich nazwa dezerterem! - Poleci mi pan jednak, abym sam sobie dobra bosmana. Mimo pozorw jest to czowiek o wielkiej sile przebicia. Gdyby go pan zobaczy podczas jakiej akcji... Owszem, widziaem go ju raz z goym siedzeniem pod profesorskim kijem czeladnika cieli. Przecie dobrowolnie pooy si na krzele po groteskowym, ataku furii. Wtedy pomocnik bioenergoterapeuty osabi mu impet siy przebicia. Ale nie przypomniaem Raytowi tamtej zdumiewajcej sceny, bo nie miaem ochoty spiera si z nim dalej o takie drobiazgi jak bosman Kamizelka. 106

O szstej rano na pokad wyszed Clifson i przej ode mnie dowdztwo nad statkiem. Zaraz po niadaniu poszedem do swej kajuty. Przespaem tam cay dzie. Dopiero o zmierzchu wstaem z koi i skierowaem si na dolny pokad. W korytarzu terapeutw panowa oywiony ruch. Drog do kajuty Alicji zagrodzio mi niezwyke zbiegowisko. Prawic wszyscy chorzy przepychali si pod drzwi gabinetu cieli okrtowego, gdzie obok swego inwalidzkiego wzka staa Klementyna. Pacjentka guchoniemego magnetyzera promieniowaa szczciem. Jej cudowne uzdrowienie byo wydarzeniem dnia. Prowadzona wzrokiem cieli oraz sowami jego pomocnika, bez adnego fizycznego wsparcia przesza w drugi koniec korytarza i swobodnie wyprostowana wrcia do swych lekarzy. Profesor tumaczy jej polecenia wydawane na migi przez guchoniemego znachora, ktry sta si gwnym bohaterem tego rzadkiego w sztuce bioenergetycznej wypadku. Po kolejnej demonstracji efektu leczenia pacjenci otoczyli go koem. Wszyscy chcieli mu si przyjrze, widzc w nim rdo tajemniczej siy. Profesor skromnie usun si na bok. Gdy zwrciem si do niego, ucisn mi do. - Skadam panom szczere gratulacje i yczenia dalszych sukcesw na polu hipnozy - powiedziaem uroczycie. Podzikowa skinieniem gowy i zaraz, jakby czym zaniepokojony, pooy palec na ustach. - Niech pan jej przypadkiem nie prbuje uwiadomi, e z fotela wstaa sama i w gruncie rzeczy bez naszej pomocy! Wadz w nogach odzyskaa dziki odblokowaniu swej ujemnej autosugestii, to znaczy bez udziau si nadprzyrodzonych. Ale taka interpretacja cudu adnemu z chorych nie przypadnie dzi do gustu. Odkd przysza moda na przepyw energii biologicznej, nikt nic chce ju sucha o starej, poczciwej hipnozie, od ktrej tak wiele zaley w yciu kadego z nas. - Wszystko wic polega na walce sugestii. Przy okazji zechce pan moe wyjani, dlaczego Kamizelka, wezwany do tablicy, zwymiotowa najpierw pod paskim adresem cay adunek swych psychicznych nieczystoci, a nastpnie jak urodzony masochista zamar w pozie oczekiwania na dotkliwy cios: - Chyba nikt tego do koca nie potrafi wytumaczy. Mnie tam przypada rola pogotowia ratunkowego. Kamizelka za musia uzupeni zapas potrzebnej mu energii: nie mg wida znie tej przeraajcej pustki, jaka zapanowaa w jego duszy po cakowitym usuniciu jedynej treci. Od tamtej chwili znowu wie po co yje, bo nadal ma do mnie al. Studentki Nguyena nie dostrzegem wrd obecnych. Jak zwykle, siedziaa pod gabinetem swego mistrza. Zapewne logikoterapeuta nie ukoczy jeszcze teorii 107

bezpieczestwa, gdy w przeciwnym wypadku jego pacjentka nie musiaaby czeka. Tym razem towarzyszy jej mody adiutant marszaka, ktremu co wykadaa: - Poczucie bezpieczestwa, identyczne jak poczucie zdrowia, nie staje si przedmiotem naszej analizy, dopki w wiadomoci dominuje nad innymi uczuciami. Inaczej mwic, wcale nie wiemy, e je mamy, jeeli go nam nie brakuje. Dopiero utrata tego poczucia daje nam zna o istnieniu nieodpartej potrzeby bezpieczestwa. Jak zauwayem, nikt z pasaerw nadal nie interesowa si losem Arki. Wszyscy trwali przy starych zudzeniach. Fakt ten nie powinien mnie zaskoczy, bo skoro dotd nie przykadali wagi do grocego im niebezpieczestwa, trudno byo oczekiwa, e ucieszy ich wiadomo o kontynuacji rejsu. Dlatego nie spodziewaem si uznania ze strony obcych ludzi, liczc tylko na rado Alicji. Przez dugie, godziny nocnej wachty wyobraaem sobie, jak ona to przyjmie, i miaem prawo do dumy. Jedynie jej reakcja nie bya mi obojtna, tote bardzo si na niej zawiodem, kiedy po wielu moich argumentach owiadczya kategorycznie, e karceru nie moe opuci bez osobistego zezwolenia komendanta Kalma. Chocia nic realnego nie stao jej na drodze, nie chciaa wyj na pokad i zobaczy dziea, w ktre woyem tyle serca i zdrowia, czym daa mi dowd lekcewaenia, wbrew gorcym sowom o dalszej mioci. Nic ju nas nigdy nie mogo pogodzi. Nie takiej kobiety szukaem! Choroba psychiczna tej upartej dziewczyny nie miaa tu przecie adnego znaczenia, bo znisbym wiele, byleby tylko polegaa na mnie. Ale wybraa mrzonki komendanta Kalma! Wychodzc z urojonej celi, byem rozgoryczony i przekonany, e midzy nami wszystko ju skoczone.

16
O dziesitej wieczorem poszedem na kapitaski mostek, aby przej dyur od Rayta. Poniewa przez osiem godzin wiatr nie zmieni siy ani kierunku, prawie nic nie miaem tam do roboty. Po przyjciu Clifsona wrciem do swej kajuty. Mylaem ju tylko o odzyskaniu psychicznej rwnowagi po duchowej zdradzie Alicji, wic gdy w drzwiach ukazaa si pielgniarka Anga, bez skrupuw wcignem j zaraz do koi i zgasiem wiato. O zmierzchu Indianka wysza z kajuty. Na poegnanie polecia mi lektur artykuu zamieszczonego w starym czasopimie, ktre przyniosa do mnie rano. Artyku nosi tytu: DYLEMAT SAMOTNYCH REWOLWEROWCW Przypumy, e pewnego dnia - w bliej nieokrelonej przyszoci - sprzony zesp superinteligentnych komputerw wojskowych zaalarmowany zostanie wydarzeniem o tej najwyszej humanistycznej wadze. Wykluczya je teoria prawdopodobiestwa i wszelkie (poza skrajnie naiwnymi) wizje futurologiczne, a mimo to wszyscy - w gbokiej warstwie podwiadomoci - oczekiwali go z jak irracjonaln nadziej. Wydarzenie to (gdyby nie konieczno utrzymania cisej tajemnicy wojskowej) rozpalioby umys i serce caego wiata: oto czue przyrzdy obserwacyjne, penetrujc z Ziemi odleg przestrze kosmiczn; dokonay w niej odkrycia... Drugiej Cywilizacji Ludzkiej. Po przeprowadzonych zdalnie sumiennych badaniach maszyny psychologiczne stwierdzaj tajemniczo: Dotd ludzko - nie wiadomo po co - na megatonach papieru krelia rne wersje kontaktw z rozumnymi omiornicami. I nagle askawy los daje jej prawdziw szans. Nie wnikajmy tu w szczegy: oto Drugi Czowiek. W powszechnej pustce moe on sta si dla was tym, czym z duchowego punktu widzenia Ewa bya dla Adama w raju: poszukiwanym w marzeniach antidotum na samotno. Z jednej wic strony otwiera si przed ludmi wspaniaa perspektywa midzyplanetarnej przyjani, a z drugiej... O mentalnoci mieszkacw bratniej planety sdzi naley rwnie z ich militarnego dziea. Na podstawie dokadnej analizy danych wiadomo z ca pewnoci, e podobnie jak nasi zjednoczeni potomkowie dysponuj ju oni pociskami 109

midzygwiezdnymi, to znaczy torpedami kosmicznymi o wielkiej mocy i o galaktycznym zasigu. Rozpdzonej rakiety tego typu potencjalny wrg czy przyjaciel nie moe w por odkry ani zniszczy w locie. Z faktu tego wynika niezwyka w skali wszechwiata techniczna rwnowaga si i - co za tym idzie - obustronna moliwo zadania ciosu, ktry tylko jedn z planet zamieniby w bysk promieniowania, po zagadzie bowiem adna ze stron nie jest ju w stanie dokona odwetu. W obliczu tej brutalnej prawdy ziemskie kalkulatory psychologiczne rozwizuj doniosy problem strategiczny nazwany przez wojskowych dylematem samotnych rewolwerowcw: Czy ziemskim strategom wolno narazi nasz cywilizacj na niebezpieczestwo zagady? Nie wolno! Jednak kto strzeli pierwszy, ten swoje sumienie obciy win okrutnej zbrodni dokonanej na potencjalnym przyjacielu. Nasza planeta jest dobra. Skd pewno, e tamta jest za? Zapyta j o to? Nonsens! Bo jeeli jest za, to skamie, by zyska na czasie, i po chwili wymierzy nam podstpny cios. Wic ognia! Powoli. A jeeli jest dobra? To nigdy nie strzeli i po zagadzie utrwali si w naszej pamici jako zamordowany idea dobra prawdziwego. Kto strzeli pierwszy - ma pewno istnienia. Nie boi si ju, ale to nie wszystko: ma pewno przetrwania... i winy, z ryzykiem wiecznego trawienia tej winy, gdy szansa nie musi by powtarzalna. A zreszt -jeeli istniej te inne, podobne planety i konsekwencja w dziaaniu - jakie formy przybraaby kiedy duchowa degeneracja czowieka, gdyby Ziemia zdecydowaa si na ten midzyplanetarny cios i gdyby si okazao, e pieko to potgujca si samotno zaludniona widmami wielu takich storpedowanych szans? Dylemat samotnych rewolwerowcw to konieczno wyboru midzy dwiema niezmiernie przykrymi moliwociami. Kalkulatory rozwizuj go po swojemu: w ukadzie wsprzdnych prostoktnych. Ekrany wskazuj o czasu i odchylenia, krzywej emocji. Z lewej strony punktu zbrodni przebiega stromy uk krzywej strachu, z prawej - duga krzywa winy, ktra zawsze (o ile nie wzmocni jej kolejna zbrodnia) jest funkcj powoli malejc w czasie. Jak si wydaje, po latach cierpienia stopniowo sabn, zwaszcza - a moe tylko wtedy! - gdy realizowane s szanse odkupienia winy. Lecz skoro po fakcie trzeba bdzie czeka na sytuacj, ktra przyniesie identyczny dylemat, aby tym razem - w celu zagodzenia winy - wybra strach niepewnoci, lepiej jest przecie dokona wyboru przed krytyczn chwil. 110

Kalkulatory rozumuj tak, jak gdyby nic, co ludzkie, nie byo im obce, zakadajc rwnoczenie, e mieszkacom obu planet tak samo na tej przyjani zaley, jak i na wasnym yciu. Maszyny bowiem wszystko pojmuj dosownie. Widz wic par rewolwerowcw w osobach Adama i Ewy zawieszonych w kosmicznej pustce. Inaczej nie byoby dylematu! Po dokadnym zrwnowaeniu szalek wagi mzgi elektronowe wracaj do krzywej strachu. Trzeba j zbada w trzech rnych odmianach: rosncej, staej i malejcej, przy czym dwie pierwsze ilustruj skutek silnego wahania emocji. Kademu z trzech wariantw krzywej strachu odpowiada jedna, charakterystyczna dla niego reakcja: histeria, psychoza i determinacja. W pierwszym i w drugim przypadku czowiek nie moe si zdecydowa, co dla niego jest gorsze: szczcie albo mier (ta alternatywa go czeka, gdyby nie wymierzy ciosu), czy puste ycie i nic prcz staej pewnoci, e sam zniszczy wszystko. Wahanie - nawet krtkotrwae - prowadzi do wzrostu krzywej strachu. Dugotrwae wahanie zawsze wywouje neuroz i w ostrym jej stadium - przy silnym nacisku zarwno koniecznoci wyboru, jak i niemonoci - potguje si. a do wystpienia reakcji histerycznej: przerwa to za wszelk cen! I wtedy pada cios. Komu, kto nie godzi si z dylematami, wewntrzna walka z niepewnoci pochania zwykle wiele czasu. Jeeli po dugim okresie wahania konflikt koniecznoci z niemonoci przekroczy granice wytrzymaoci nerwowej czowieka, napicie moe rozadowa si w psychozie. Pacjent (bo nosi to ju nazw choroby psychicznej) bezwiednie usuwa ze swego umysu w twardy dylemat, dziki czemu jego strach przestaje rosn i w formie lku o nie znanej przyczynie trwa w nim dalej na niszym poziomie wiadomoci. Ju czowiek cierpicy tylko na nerwic nie zawsze zna przyczyn swego cielesnego lku. Psychopata razem z niepokonanym dylematem, odrzuca te jak cz rzeczywistoci obiektywnej. Ten samoobronny manewr prowadzi go wic do zerwania psychicznego kontaktu z otoczeniem. Odtd yje w innym wiecie, rzadko jednak bywa w nim szczliwy. Uwzgldniajc temperamenty, mamy tutaj zesp depresyjny, a w nim przypadki gbokiego przygnbienia i spowolnienia aktywnoci a. do skrajnego osupienia, za w zespole maniakalnym - karykaturaln wesoo i ruchliwo oraz akty agresji wobec ludzi, ktrzy chorego prbuj ograniczy: Jest jeszcze trzeci przypadek - determinacja, czyli przyjte bez wikszego wahania niezomne postanowienie: czekam na to, co mi przyniesie los. Wtedy czowiek te si boi, e samoobronny cios padnie z tamtej strony, ale z biegiem czasu obawa maleje. W stosunkach midzyludzkich wybr pewnoci istnienia zawsze pociga za sob udrk winy. Ale co jest gorsze: pewno pokuty czy strach niepewnoci?

111

Anga wrcia po upywie godziny, jak gdyby chciaa da mi czas na dokadne przestudiowanie zagadkowego artykuu. Nie musiaem go tak dugo analizowa, aby zauway, e jest on zapewne punktem wyjcia do krzewionej od dawna na Arce paranoicznej wizji doktora Ostarholda. Oboje mieli zamiar pozyska mnie dla swej obsesji - co do tego nie byo wtpliwoci, zastanawiaa tu tylko zmiana metody postpowania: dawniej prbowali zredukowa mnie do roli bezmylnego narzdzia, teraz, zdecydowali si odoy kij i przemwi jzykiem agodnej perswazji. Tak to sobie wyobraaem. Po powrocie Angi okazao si jednak, e jej szef jeszcze nie wie gdzie si teraz ukryem. Tym razem dziaaa we wasnym imieniu i w tajemnicy przed nim. Wyjania mi zaraz, dlaczego od rana powinienem mie do niej pene zaufanie. Podobno zawsze gotowa bya stan w mojej obronie. Spodziewaa si wic, e po kilku godzinach spdzonych z ni, w koi zapomniaem zarwno o Alicji, jak i o realnej rzeczywistoci. - Rozwizae ju dylemat samotnych rewolwerowcw? spytaa siadajc obok mnie na koi. Zamknem czasopismo i dopiero wtedy zauwayem napisy na jego okadce: w lewym grnym rogu - cile tajne, poniej - ..do uytku wewntrznego, porodku - Perspektywy kontaktw kosmicznych, i wreszcie - TEORIA WOJNY. By tam jeszcze jeden napis, odrczny: archiwum pokadowe i numer katalogowy. - Nie ma tu adnego dylematu - powiedziaem. - Cay problem jest sztuczny, poniewa Ziemia nigdy nie zaatakuje nikogo bez dostatecznie wanego powodu. Co prawda, mogaby wystpi we wasnej obronie, ale z tamtej strony nic jej przecie nie zagraa. Wic dlaczego miaaby zrobi co tak niedorzecznego? Sam autor artykuu susznie zauway, jak bardzo nam zaley na tej midzyplanetarnej przyjani. Ju w zamierzchych czasach, zanim przysza moda na upiory, fantazjowano o ludziach na innych planetach. Najpierw byy tylko te naiwne wizje. Powstaway w odpowiedzi na podwiadome zapotrzebowanie. Czego to dowodzi? Wskazuje na ogrom naszej samotnoci! Bo ona ronie w miar, jak rozszerzaj si granice ludzkiego poznania. Zwikszamy wci pole widzenia. Ale czym jest to nieustanne wpatrywanie si w przestrze, sigajce coraz dalej, ju na odlego miliardw lat wietlnych, czym ono jest, jeli nie ma nic wsplnego z poszukiwaniem drugiego czowieka? Psychicznej prni nie wypeni nieprzeliczona liczba globw, odkrywanych po drodze, choby obfitoway w pokady jadalnej materii, ktre w trawiennej ekstazie moglibymy przepuci przez swe przewody pokarmowe, przy yciu bowiem nie utrzymuje nas moliwo jeszcze sprawniejszej przemiany materii, lecz rozpalona nadziejami myl, e we wszechwiecie nie jestemy sami, za 112

przeciwne przypuszczenie napawa nas przeraeniem jak rozbitka na bezludnej wyspie. Czy w takiej sytuacji jest sens dyskutowa o dylemacie samotnych rewolwerowcw? - Jaki ty jeste beznadziejnie poczciwy! A moe tylko usiujesz by taki, bo inaczej rzeczywicie nie byoby tu adnej dyskusji. W naszym dylemacie zaakcentowae samotno czowieka, jakby w ogle nie chcia sucha o istnieniu pary rewolwerw. Ale to one s przyczyn gwnej troski, gdy bez nich sytuacja nie stwarzaaby problemu. - Chcesz mnie przekona o koniecznoci natychmiastowego rozbrojenia? - O tym wcale nie ma mowy! Za pno na jakie pertraktacje, kiedy tamci by moe skadaj si do strzau. Stoimy przed faktem dokonanym, poniewa palce spoczywaj ju na cynglach. Nie zapominaj o warunkach dylematu. - Ziemska torpeda nie wystartuje, dopki z tamtej strony nic nam nie zagraa. - Tak sdzisz? Wic wedug ciebie sztuka samoobrony sprowadza si do tego, aby usun z naszej wiadomoci myl o prawdopodobiestwie ich ataku? Ale czy manewr ukrycia gowy w piasku, roztropny pewnie w przekonaniu strusia, przynisby zaszczyt ziemskiemu strategowi? Byby to czowiek pozbawiony wyobrani, lekkomylny optymista, przewidujcy jedynie zdarzenia przyjemne. Zespoowi ludzi tak ograniczonych Ziemia nie powierzyaby swego bezpieczestwa. Nawet jeli jest to sprzeczne z twoim zdaniem na ten temat, sprbuj przyj do wiadomoci, jakim torem przebiega rozumowanie wojskowego stratega: wprawdzie trudno mu oceni wielko prawdopodobiestwa ich ataku, w kadym razie jest ono wiksze od zera, wic nie wolno go wykluczy. Ma t pewno, bo skoro teoretyczna moliwo uycia torpedy ju raz - choby mimo woli - przysza mu do gowy, musi zaoy, e prdzej czy pniej myl o zagroeniu pojawi si rwnie na tamtej planecie. Do czasu odkrycia drugiej cywilizacji ludzkiej nasza cywilizacja ya w poczuciu niemal stuprocentowego bezpieczestwa. Mielimy zaufanie do przyszoci, a poczwszy od chwili, kiedy ich zauwaylimy, do naszej wiadomoci wkrado si poczucie zagroenia. Nadchodzi czas stresu dezorganizujcego ycie we wszystkich jego dziedzinach, lata nieustannej niepewnoci jutra, epoka zwtpienia w sens dalszych wysikw i szerzcej si powszechnie neurozy. Czynnikiem destrukcyjnym nie jest samo zagroenie, do ktrego przecie przywyklimy na Ziemi, lecz pierwszy w dziejach wiata fakt, e na prawdopodobny cios oczekujemy biernie. Wanie ta bezczynno w obliczu niebezpieczestwa spdza sen z powiek ziemskim strategom. Nic tu nie pomoe chowanie gowy w piasek, kiedy wyobrania podsuwa im obraz leccej ku nam galaktycznej torpedy. Oczywicie 113

jest to skutek zbroje na tak wielk skal, lecz skoro ju do nich doszo, czy w kocu na Ziemi nie padnie ostry wniosek, e natychmiastowy atak daje pewno obrony? - Obrony przed nieuzasadnionym strachem, ktry w twej chorej duszy przybra posta upiornej psychozy! - Ale tu nie chodzi o moje pogldy, tylko o decyzje reprezentantw Ziemi. - Nie prbuj mnie nimi zastraszy! Czyby ludzie przyszoci mieli powierzy swj los podobnym do ciebie histerykom, jakich sobie wyobraasz na stanowiskach strategw? Tacy paranoicy nie zostaliby wybrani naszymi przedstawicielami. Twoja wizja powszechnego zagroenia zbudowana jest na faszywym rozpoznaniu natury zdrowego czowieka. Pomyl, jak wygldaoby ycie na Ziemi, gdyby kady profilaktycznie niszczy wok siebie wszystkich przyjaci i gdyby to robi po prostu dlatego, e teoretycznie rzecz biorc oni rwnie mogliby mu zaszkodzi. Waszego dylematu nie potraktowaem powanie, bo bawicie si nim w celu zaspokojenia swej kosmicznej obsesji. Ma on jednak sens w skali ludzkiego ycia. Dziki jego katastroficznej wymowie zrozumiaem wreszcie, na czym polega istota kadej manii przeladowczej: jak wida, nieszczcie to opiera si na sztucznym zwielokrotnieniu jakiego znikomego prawdopodobiestwa, do ktrego zdrowy czowiek nie przykada adnej wagi. - A kim wedug ciebie jest w zdrowy czowiek, jeeli pozbawiasz go zdolnoci przewidywania? - Jest kim, kto cienie i blaski przyszoci widzi zawsze w realnych proporcjach. - Moe je widzi, dopki yje, ale po ataku torpedowym nie zobaczy ju niczego. Czy taka krtkowzroczno jest przejawem inteligencji? - Strzelia w kocu z najgrubszej armaty i musisz milcze, bo nie masz drugiego naboju. A ja ci zaraz udowodni, e wasze zalepienie jest rezultatem nielogicznego rozumowania typowego dla kadej psychozy. Nieustannie kadziesz nacisk na pragnienie bezpieczestwa... - Poniewa bez niego nie byoby dylematu. - ... i nie pojmujesz, e istota, ktra poerajc wszystko dookoa siebie i rosnc nieograniczenie w myl waszych wskazwek, cay wszechwiat wchonaby kiedy do swego pazernego organizmu, znalazaby si w nim absolutnie sama - w duchowej prni bez wyjcia! Czy ten kres daby jej poczucie bezpieczestwa? Jeli o mnie chodzi - tak wanie wyobraam sobie pieko. Ile razy w indywidualnych stosunkach dochodzi do takiej izolacji? Wszyscy jestemy samotnymi rewolwerowcami! W naszym dylemacie nie trzeba siga a po jego kosmiczn wersj, aby zauway, do czego prowadzi bezkrytyczny wybr pewnoci istnienia, do 114

ktrej zmierzamy zrywajc wszelkie kontakty. Czowiek psychicznie zdrowy nie jest krtkowzroczny, przeciwnie - przewiduje dalej ni inni, a to znaczy celniej. Jest to kto zrwnowaony, kto dziaa we wasnym interesie, mylc nie tylko o doranej korzyci w postaci chwilowego odprenia, doznanego po odrzuceniu kolejnej, ryzykownej, jak sdzi, oferty, ale przede wszystkim troszczy si o t r w a e poczucie bezpieczestwa. - Czyje? - Swoje! - Przyznajesz to otwarcie? - Tak, bo mojej koncepcji nie zamierzam broni argumentami taniej moralistyki. - Jeeli dbasz o swe poczucie bezpieczestwa, nie naraaj go daremnymi prbami oporu. - Co chcesz przez to powiedzie? - Dobrze wiesz, co mam na myli. - Nie wiem i po tej daremnej dyskusji wcale ju nie jestem ciekaw. Poza tym nie mam czasu. Na pokadzie czeka mnie kilka wanych spraw. Wstaem i podszedem do okna. Zy na siebie z powodu porannego incydentu, ktry oddali mnie od Alicji, zamierzaem wyj z kajuty, w czym przeszkadzaa mi obecno Angi, bo drzwi chciaem zamkn na klucz. Jeszcze raz zwrciem si do niej: - O jakim oporze mwisz? Zawadza ci pewnie niewygodny fakt, e Arka pynie pod wszystkimi aglami. To wam krzyuje plany pozyskania moich marynarzy dla waszej obdnej misji. - Jednak w rozmowie na tematy abstrakcyjne wykazujesz wicej przytomnoci umysu. - Nie brak mi jej rwnie w konkretnej sytuacji. - Wic przesta wreszcie udawa wariata! Twoje agle na rejach - to przecierada powieszone w suszarni naszej ywej torpedy galaktycznej, ktra zostaa wysana przez ziemski komputer strategiczny i za osiem dni osignie wrogi cel! Zniszczy go bez skrupuw i zgodnie z zasadami byskawicznego reagowania na zagroenie ze strony innych cywilizacji, choby prawdopodobiestwo ich ataku byo znikome, kalkulatorom wszczepiono bowiem strach przed niebytem, za pojcie samotnoci jest im zupenie obce. Przeywasz swe majaki, wegetujc tu pod schodami do segregatora odpadkw, na stosie brudnej bielizny pocielowej, a pod tamtym pokadem, gdzie pracownicy, nazywani przez ciebie marynarzami, rozwiesili na sznurach mokre przecierada - znajduje si pralnia Tomahawka, o czym dobrze wiesz. Widziae przecie oboki pary ulatniajcej si przez szczeliny w stropie, ktre zatyka guchoniemy ciela. - Po raz drugi usiujesz mnie zadziwi bogactwem swej chorej wyobrani i ju 115

zaczynam ci wspczu na myl o twym przeraeniu, kiedy zawiniemy do portu. To musi by bardzo bolesne: powici ycie w imieniu ludzkoci i nagle - ku zdumieniu aobnikw - wyj zdrowo na bezpieczny ld. Taki powrt trudno zaliczy do triumfalnych, tote gdyby uznano was za dezerterw, z gry skadam ci kondolencje, bo w porcie na gupstwa nie bd mia czasu. - Patryk, sprbuj pomyle logicznie. Ludzie zamieszkujcy tamten glob wiedz o istnieniu Ziemi. Wkrtce po odkryciu ich planety nawizalimy z nimi kontakt telewizyjny. Od pierwszej chwili bya mowa o naszej wizycie przyjani; wic o zaogowym locie. Wedug zapowiedzi pilotom towarzyszy ma wielu ziemskich przedstawicieli, poniewa bez nich - jak si domylilimy - podejrzewaliby nas o atak torpedowy. Rakieta sterowana zdalnie lub automatycznie zostaaby zestrzelona w drodze do celu. Po dugiej podry spodziewamy si teraz, e w ostatniej fazie hamowania, czyli za cztery doby, delegacja ich przyleci na spotkanie z nami. Przewiduje to program: przed ldowaniem nastpi powitanie w przestrzeni, lecz poza kurtuazyjnymi motywami tej wizyty naley w niej dostrzec asekuracyjny zamiar dokadnego rozpoznania. Ci uprzejmi delegaci, a praktycznie czujni wywiadowcy, po gwiazdolocie chodzili bd swobodnie, dlatego - zanim zaczn tu szpiegowa - trzeba usun z Tomahawka wszystkie kaleki oraz ludzi niepewnych moralnie, rnego rodzaju psychopatw, ktrzy podczas lotu nie wytrzymali dziejowej prby, gdy tak znaczna liczba chorych obudziaby podejrzenia, zwaszcza gdyby wrd nich znaleli zdrajcw naszej sprawy. Chorych zaadujemy do Arki (ta maa rakieta czeka teraz w komorze startowej Tomahawka) i skierujemy ku Ziemi, symulanci za i jawni dezerterzy - zgodnie z prawem wojennym - na wniosek komisji lekarskiej stan przed sdem polowym. - A ja midzy nimi. - Tak, to wanie ci grozi. - Na jakiej podstawie? . - Jeste podejrzany o wiadome i uporczywe uchylanie si od powszechnego obowizku obrony ziemskiej cywilizacji. Swj plan haniebnej dezercji realizujesz pod pozorem powanej choroby psychicznej. Jeeli symulacja zostanie ci udowodniona, wyoni si te podstawy do oskarenia ci o dokonanie zamachu dywersyjnego. - Zamachu? Wskazaa drzwi do azienki. - Nie rb gupiej miny, bo odkrcajc przeciwpoarowy hydrant, narazie nas na zatopienie. - Zdumiewasz mnie coraz bardziej. Dlaczego miabym si ba tej rzekomej

116

komisji wojskowej? Wic w twojej fantazji grozi mi co gorszego ni mier po eksplozji waszej torpedy? - Jaki ty jeste cyniczny! Nie zaley ci na dobrej sawie w pamici przyszych pokole? Wybierasz stryczek, a mgby pomyle o ratowaniu swego honoru. Zyskaby uznanie w oczach ludzi, skoro nasza, ofiara zapewnia im bezpieczestwo. Przyznaj si do oszustwa i pomagajc nam przy tropieniu pozostaych zdrajcw, daj dowd szczerej poprawy. Twoja rehabilitacja jest jeszcze moliwa, gdyby tylko przesta si upiera. Masz we mnie sojusznika i cennego porednika przy zaatwianiu tej sprawy u doktora Ostarholda. Codziennie rozmawiaam z nim o tobie, a przyrzek mi w kocu, e wycofa swe orzeczenie, jeeli go o to poprosisz. - Chcesz mnie zmusi do ponienia przed tym degeneratem? - Ja ci tylko doradzam! Popiech jest wskazany, bo decyzja w sprawie dezerterw zapadnie jutro wieczorem na konsylium psychiatrw w obecnoci ordynatora. Przedtem doktor Ostarhold musi mu przekaza raport o obserwacji przeprowadzonej przez doktora Kalma. - Kogo? - Nie wiedziae, e Kalm i jego asystentka na zlecenie Ostarholda powicili wiele czasu w poszukiwaniu dowodw twojej symulacji? Otworzyem drzwi i w milczeniu wyszedem z kajuty. Przez, kilka sekund przebiegem mylami wszystkie sytuacje, podczas ktrych stykaem si z niewidomymi pasaerami Arki. Dopiero w korytarzu po raz ostatni zwrciem si do Angi, zadajc jej zbdne ju teraz pytanie: - I znaleli je? - Oczywicie!

17
Chocia jeszcze nie nadesza pora mojej wachty, znowu musiaem W wyj na pokad, aby odetchn wieym powietrzem. Na wspomnienie dyskusji o dylemacie samotnych rewolwerowcw dostawaem skrtu kiszek. Nie mogem sobie darowa tego bezmylnego impulsu, ktry rano zaraz po powrocie do kajuty pchn mnie w objcia czerwonoskrej pielgniarki. A przecie od pierwszego dnia nie czuem do niej niczego poza irytacj przeplatan odruchami nienawici. I wcale nie zamierzaem jej dotkn (chyba tylko kijem!) ani nawet sucha, bez wzgldu na to, czy przyszaby do mnie z wasnej inicjatywy, czy na czyje polecenie. Nic mnie nie skaniao do tak pochopnego postpowania, nic prcz krtkotrwaego pragnienia zemsty na Alicji, ktra te ya w hipnotycznych szponach ich dobrze zorganizowanej szajki. Rayta nie zastaem na kapitaskim mostku. Poinformowany przez dyurnego sternika, przeszedem pod pokadem i znalazem go w dziobowej kajucie wrd kilku mczyzn grajcych w karty, skd zaraz - jakby zaskoczony i speszony moim przybyciem - wyprowadzi mnie na korytarz. Jego kompani popijali alkohol. Nie chcia przy nich rozmawia. Spodziewa si rugi za nieobecno na posterunku podczas popoudniowej wachty, okazao si jednak, e musia zej do marynarzy, z ktrymi mia pewne kopoty. Akurat w tej chwili wybiera si do mnie. aby wsplnie znale rozwizanie nie przewidzianego przez nas problemu. Mwi niewyranie. Przez duszy czas nie rozumiaem, o co tym razem tu chodzi. Co go oniemielao, a wreszcie bez ogrdek wyzna, e ci hultaje - rozleniwieni w poprzednim okresie - nie maj zamiaru pracowa na kredyt. Czy ja to sobie wyobraam? Bunt na penym morzu! Po prostu wstydzi si za tych kretynw, ktrzy nie rozumiej grozy naszego pooenia. Coraz trudniej mu jest utrzyma ich w ryzach. Ju nie potrafi im wytumaczy, do czego to doprowadzi. Dopki wiatr nie zmienia kierunku, radzi sobie jako z kilkoma zapalecami, a teraz prawie kady domaga si zaliczki. Na szczcie moe jeszcze liczy na pomoc Clifsona, przynajmniej gdy chodzi o ofiarny udzia w pracach nad mapami, lecz. niestety dla tamtych darmozjadw i pijakw on rwnie nie ma ju gotwki. Niepokojony podniesionymi gosami dobiegajcymi z kajuty co chwila zerka ku drzwiom, jakby si obawia, e korzystajc z mojej obecnoci, marynarze sami zaczn si upomina o wynagrodzenie za poprzednie wachty.

118

Przez cay czas mylaem o Alicji. W aktualnej sytuacji na statku tak pesymistycznie opisanej mi przez Rayta - nie widziaem adnego problemu. Po wysuchaniu jego sprawozdania daem mu kilka tysicy dolarw razem z plastikowym portfelem - wszystko, co tutaj miaem - aby te pienidze czym prdzej rozda kaprynej zaodze. Kiedy przelicza banknoty, zastana, wiaem si, czy Alicja wysza ju z karceru. Ruszajc ku schodom na dolny pokad, liczyem godziny spdzone w azience w ramach urojonej kary. Chciaem i prosto do niej. ale w tej czci Arki, do ktrej przyszedem w poszukiwaniu pierwszego oficera, nie byem od trzydziestu dwch lat, a poniewa po kilku remontach wiele si tutaj zmienio, miaem kopot z odnalezieniem drogi do korytarza bioenergoterapeutw. W przejciu obok gabinetu Nguyena zastanowi mnie brak jego wiernej pacjentki. Ostatnio rozmawiaa tu z adiutantem marszaka. Zamiast niej zobaczyem znajomego konduktora. - Czy ta kobieta wesza ju do logikoterapeuty? - spytaem go, wskazujc miejsce, na ktrym zawsze siedziaa. Opisaem mu wygld studentki, ale i bez tego zaraz si domyli, o kogo mi chodzi: - Ta pani wysiada na poprzedniej stacji. Nie od razu zrozumiaem, co chce przez to powiedzie. - Jak to wysiada? - Normalnie: kiedy pocig ruszy dalej, zostaa na peronie. - Niemoliwe. Pewnie dzisiaj nie miaa czasu lub ochoty przyj znowu pod gabinet i czeka na swego lekarza o zwykej porze. Zaprzeczy ruchem gowy. - Niech si pan nie upiera! - Powiedziaa, e wysiada? - Tak! I nigdy jej nie zobaczymy. Ledwie uwiadomiem sobie sens informacji o bezpowrotnym odejciu studentki Nguyena, gdy na znak konduktora spoza rogu bocznego korytarza wyszli ukryci tam dwaj mczyni w kolejarskich czapkach i niespodziewanie z obu stron chwycili mnie za ramiona. - Zapaci pan w kocu za przejazd bez biletu? - spyta powanym tonem mj stary znajomy. Odruchowo signem do kieszeni, tym razem gotw ustpi mu dla witego spokoju, ale nie znalazem portfela. - Niestety, w tej chwili nie mam przy sobie pienidzy. - Ciekawe. Wic na czyj koszt chce pan podrowa? A jaki dokument tosamoci? - Dokumenty rwnie zostawiem u kolegi. Mgbym je przynie, gdyby panowie pozwolili mi wrci.

119

- Gdzie? - Kolega jest tu gdzie w pobliu. Poszukam go i zaraz... dosownie za kwadrans... - Mowy nawet nie ma! Miabym biega po wagonach, naraajc si na nowe kpiny? Jeszcze tego brakowao! Ju do dugo czekalimy, eby pana zapa. Szaleniec by nieubagany. Wzi sobie wida do serca moje pene arogancji zachowanie, gdy poprzednim razem poprosi o bilet. Poniewa wszystko w popiechu oddaem Raytowi, wariaci - gusi na wszelkie argumenty, lecz nie bez pewnej paranoicznej konsekwencji - postanowili zatrzyma mnie w przedziale konduktorskim, gdzie miaem czeka a do przybycia policjantw na jednej z mijanych stacji. Eskortowany przez nich wszedem do maej kajuty, umeblowanej dwiema awkami. Kiedy wyszli na korytarz, usyszaem zgrzyt klucza w zamku. Klamka zapada, a przecie przed kilkoma dniami - w przypadku takiej awantury - liczyem na pomoc ze strony marynarzy Clifsona, ktrzy stale powinni towarzyszy swemu kapitanowi, zwaszcza e na statku roio si te i od rnych furiatw. Chocia studentka Nguyena ostrzegaa nas przed nimi, kolejarze okazali si sprytniejsi. Nie wyobraaem sobie takiego finau! Po upywie czterech godzin konduktor wrci do przedziau. Raz jeszcze sprbowaem go przekona o bezcelowoci czekania na policjantw, ktrzy na statku w ogle nie istnieli, nic nowego jednak nie mia mi do powiedzenia. Nie umiaem trafi mu do przekonania. Wszystkie uwagi na temat absurdalnoci ich kolejarskiego urojenia zbywa cakowitym milczeniem, przy czym zachowywa si jak czowiek w peni z siebie zadowolony. Zaraz po powrocie sign do subowej raportwki, rozpakowa stos apetycznych kanapek i zaprosi mnie do jedzenia. Jeszcze przez kilka minut udawaem obraonego, ale pod naciskiem godu wywoanego dugotrwaym postem daem si skusi. W kocu byem mu wdziczny przynajmniej za ten uprzejmy gest w stosunku do aresztowanego, tym bardziej e poza plasterkami szynki w przekrojonych bukach mia te duy termos peen gorcej kawy, z ktrego co pewien czas napenia szklanki stojce midzy nami na maym stoliku. I tak siedzielimy pod oknem naprzeciwko siebie, a min czas zmiany wachty i zarazem pora rozpoczcia mojej suby na kapitaskim mostku. Rayt nie powinien mie trudnoci ze znalezieniem zastpcy, skoro dysponowa ju pewnym kapitaem, niepokoiem si tylko na myl o Alicji, porzuconej wczoraj w gniewie na pastw jej wiziennych mrzonek i pozostajcej nadal pod zgubnym wpywem sugestii komendanta Kalma. Po kolacji mj uparty stranik upewni si ponownie, czy drzwi s zamknite

120

na klucz, a nastpnie wycign papierosy. Jeszcze przez chwil w zamyleniu patrzy w okno. - Noc wyraa wszystko, co jest najgorsze na tym wiecie - przerwa wreszcie swe milczenie, podajc mi ogie. - Oczywicie nie mam na myli ksiycowej ani sonecznej nocy. Czarna noc - to pustka tym gbsza, im wicej zawiera gwiazd. To ona jest synonimem za i dlatego roztropny czowiek - jeeli nie musi czuwa w jej ramionach - unika z ni kontaktu, zasypiajc gdziekolwiek, kiedy go dosiga, byleby wrd marze o socu lub choby w niewiadomoci doczeka kolejnego dnia. Kto, kto o niej wie wszystko, kadzie si o zmierzchu i wstaje o wicie, poniewa mrok jest wcieleniem ponurego bytu, zaprzeczeniem ycia; skoro jednak istnieje te dzie, nie ma mowy o staej bezsilnoci w potrzasku nocy. Z tego powodu rozumiem zbiega korzystajcego z osony ciemnoci, ale zawsze dziwili mnie ci nie cigani przez nikogo ludzie, ktrzy bez istotnej potrzeby podruj w nocy. Czy pasaer wsiadajcy wieczorem do dalekobienego pocigu przewiduje, co go czeka w wagonie oraz potem - po przybyciu na miejsce? Na czym opiera swoje kalkulacje? Pewnie kosztem nie przespanej nocy chciaby zyska dzie. Wiemy dobrze, jak ten rachunek mija si z otrzymanym rezultatem. Lecz czy ruch w sonecznym blasku - sam w sobie - nie jest najpogodniejszym celem? Wic skd si bierze to szalone przekonanie, e kady cel jest tam - daleko, i on jedynie ma jakie znaczenie, a droga do niego, caa odlego pokonana w peni si i podczas jasnego dnia, zatem wrd krajobrazw zmieniajcych si w barwnej przestrzeni otaczajcej pocig - to przykra strata czasu, za w ostateczny cel, czsto spoczynek w raju bliszym mierci ni ycia, po mce nocnej podry osignity resztkami si, ktre nie pozwalaj cieszy si sukcesem - to ma by zysk? Doprawdy, nie pojmuj filozofii nocnego pasaera! Niech pan spojrzy na ktregokolwiek z nich. Przecie ju cierpi! A co go czeka? Jaki sens upatruje w torturach obcowania z obrazem swej umczonej twarzy, patrzc w czarne okno, ktre w sinym owietleniu staje si zwierciadem nocy, skoro obok wasnego antypatycznego wizerunku widzi w nim jedynie odbicie ciasnego przedziau, wypenionego postaciami rwnie saniajcymi si z wyczerpania, przeywajcymi katusze ni to na jawie, ni we nie, i skoro po tej wielogodzinnej udrce - jeli rano nie wybierze snu (by nic da dowodu idiotycznej wprost niekonsekwencji) - czeka go jeszcze caodzienna katorga? Zapewne widzia pan te wagony pene amatorw pospnej drogi. Czyby ich cel wymaga ofiary wykluczajcej rado z denia do niego? Nie! Nigdy nie lubiem ludzi podrujcych pord ciemnej nocy. Mam im to za ze, bo gdyby nie oni - ci przebiegli we wasnym mniemaniu rachmistrze - nie

121

musiabym co kilka dni peni tej ponurej suby i zawsze przeywabym wiat w naturalnych jego kolorach i ksztatach, ogldajc go przez szyby z wagonu, poczwszy od trawy rosncej przy torze a po bkitny kres w dali horyzontu. - I z tego okna widzia pan to wszystko? - Co? - Te wspaniae krajobrazy w blasku sonecznej nocy: bezkresie rwniny i pasma gr, skaliste brzegi wzniesione ku niebu nad morskimi zatokami, mijane miasta i wsie, domy niemal w zasigu rki, a dalej lasy w dolinach rzek i jeziora wrd niegw, pola pod dywanami zb, czasem osiedla jak byski flesza z trudem rozpoznawane w pdzie, mosty nad przepaciami, to drewniane chaty, to znw mirae drapaczy chmur? - Oczywicie! Zawsze podczas dziennej jazdy. Pyta pan jednak z takim zdumieniem, jakby w tym fakcie byo co osobliwego. I ta noc przecie skoczy si niebawem, wystarczy tylko doczeka witu. A wtedy wszystko zobaczymy std jak na doni. - Ju od tak dawna nie widziaem wschodu, e ledwie pamitam oglny zarys ziemi skpanej w promieniach porannego soca. Przez dugi czas prowadziem wyczerpujcy, nocny tryb ycia. Zajty wci sprawami nie cierpicymi zwoki, przespaem wiele sonecznych dni i dzi bliski ju jestem, utraty wiary w moliwo kresu tej ponurej nocy.

Kilka minut po szstej rano, zanim doczekaem witu, do przedziau wpadli dwaj mczyni ubrani w biae paszcze. Konduktor otworzy im bez sprzeciwu, kiedy przez zamknite drzwi podali si za policjantw. Trzeci sanitariusz sta przed wejciem obok milczcego Ostarholda. Nic nie pomogy protesty oszukanego kolejarza: siepacze doktora obezwadnili mnie i po zaoeniu kamizelki ratunkowej - jakby na pomiewisko pacjentom - przeprowadzili korytarzami do jakiej odlegej, bezokiennej kajuty. W drodze do nowego aresztu usyszaem z daleka gos jednego z marynarzy Clifsona, ktry woa, e wpywamy do portu. Liczyem jeszcze na pomoc zaogi, tote wkrtce po wyjciu sanitariuszy zaczem dobija si do drzwi, kopic w nie nogami. Haasowaem dononie, ale zamiast marynarzy, widocznie zajtych cumowaniem Arki, powrci doktor Ostarhold i w towarzystwie swych pomocnikw zrobi mi zastrzyk usypiajcy. Rwnoczenie zostaem poinformowany, e przytomno odzyskam przed zabraniem komisji lekarskiej. Ocknem si w innym pomieszczeniu. Wszystkie jego ciany, podoga i drzwi wyoone byy mikkimi materacami. Znajdowaem si w izolatce przeznaczonej dla furiatw i miaem na sobie kaftan bezpieczestwa. Teraz to dopiero zauwayem, 122

cho wcignli go na mnie ju w przedziale konduktora: ramiona w dugich rkawach krpoway mi sznury zawizane na plecach. Przypatrujc si temu strojowi nie cakiem jeszcze przytomnym wzrokiem, uwiadomiem sobie ze zdumieniem, e wszystkie te ubiory, ktre dotychczas tu i wdzie widziaem na ludziach i tak niewinnie nazywaem kamizelkami ratunkowymi - byy kaftanami bezpieczestwa. Bosman Kamizelka te mia to na sobie, bo pewnie zbyt czsto si awanturowa. Przy drzwiach nie byo klamki. W tej wanie chwili, kiedy to spostrzegem, otworzyy si cicho, lecz zamiast spodziewanych oprawcw ukaza si w nich adiutant marszaka. Rozci mi wizy tym samym noem, ktrym mgbym go zabi (wtedy po telefonicznej rozmowie z Palcem na Cynglu), gdybym posucha rozkazu Sharpa. Mody Indianin oddali si szybko, zostawiajc w zamku kilka kluczy na kku. Jeden z nich pasowa do drzwi przeciwlegego pomieszczenia, skd rozlego si woanie o pomoc. Oszoomiony biegiem wypadkw obserwowaem w milczeniu, jak z otwartej kajuty wytoczyo, si kilkunastu ludzi ledwie ywych z wyczerpania. Przez cay czas mieli dostp do azienki, wic wody im nic brakowao, ale byli zamorzeni godem. W drodze na schody dowiedziaem si od nich, e na polecenie Ostarholda psychopaci zwabili podstpnie do tej puapki i uwizili w niej cay personel. Nie baczc na bl kolana, pobiegem do korytarza bioenergoterapeutw, aby sprawdzi, czy Alicja jest w swej kajucie, nie musiaem tam jednak zaglda, gdy siedziaa pod gabinetem. Podszedem do niej w milczeniu. - Pjd z tob, dokd zechcesz - powiedziaa na mj widok i podniosa si z awki! Pewnie bya ju na pokadzie. Korytarz wyglda nieco inaczej ni kiedy. Bez chwili namysu otworzyem drzwi do gabinetu Nguyena. Poza nimi ukazaa si klatka schodowa, ktra zaprowadzia nas z piwnicy na parter i przez frontowe wyjcie - zaryglowane od rodka dwiema zasuwami - przed nasz samotny dom, zasypany niegiem miejscami a po dach i lnicy w promieniach soca. Daleko nad biaymi grami majaczyy urawie portu.

18
Jest jeden z tych pogodnych dni, gdy nad zatok bkitnieje niebo, nieg lni w blasku poudnia i robi si do ciepo, by mona byo otworzy okno. O takiej porze, w czasie powolnego topnienia lodw i niespiesznego parowania wody, zapach ziemi unosi si ku grze wraz z oddechem powszechnego spokoju i ciszy. Senny powiew w rytm tanecznych skonw firanki przelewa si nad parapetem i strumieniem oywczego chodu wpywa leniwie pod koszul, omywajc cae ciao z resztek niedawnego napicia. Twarz wygadza uczucie ulgi, serce bije rwnym rytmem, do wszystkich tkanek powraca rwnowaga, bez ktrej minie nie mogyby odzyska swej zwyczajnej siy. To pierwsze wiosenne tchnienie powietrza wiejcego tu sponad nagrzanych stokw przez czarno-biay pejza ma w sobie moc zwiastuna dobrej nadziei. Pod jego agodnym wpywem jaka wiea myl dochodzi do gosu w gbi wiadomoci i pobudzajc pragnienie ycia, nie wiadomo jak usuwa znuenie lub koi bl i leczy przewleke rany. Gdy przychodzi taki dzie, trudno oprze si wraeniu, e otwarte okno rozszerzyo zduszony czym wiat i pogbio go do nieznanych granic. Z miejsca za stoem wzrok ogarnia biay masyw gr, pokryty pasmami granatowych cieni, a przy zatoce - szyny kolejowego toru, widoczne a do widnokrgu, gdzie za stromym brzegiem szosa poprowadzona na skalnym progu stacza si ku drugiej dolinie, bliej za - agle w wietle dnia nad czerwonymi lub onieonymi dachami domw. Mewy szybuj w czystej toni nieba. Na skraju pobliskiej kauy dzieci zebray piasek do budowy tamy, ktra w ich planach ma zmieni kierunek ulicznego potoku. Pod nieszczeln rynn nie opodal balkonu dzienne odwile na przemian z przymrozkami kilku ostatnich nocy utworzyy szereg wielkich, przezroczystych sopli. Woda spywajca ze nienej zaspy na dachu gadzi je do poysku i zwila roziskrzonymi kroplami. Za nimi jest soce. W perspektywicznym skrcie otwartej przestrzeni tak to wyglda, jakby pomaraczowa kula otaczaa te lodowe bryy i bezporednio udzielaa im swego ciepa, przy czym promienie przenikajce przez ostrza, muskajc w locie brzegi firanek, rzucaj na cian barwne plamy. Pomimo tej radosnej gry wiate, w nastroju pociechy po jakim zdarzeniu do penej ulgi brak jednak czego, co by moe przyniesie wieczr. Bo tutaj - porodku pokoju czekajcego na powrt Alicji - jest nieco smutniej ni tam na dole, midzy upionymi ogrodami, gdzie ona wkrtce musi si ukaza. 124

Smoliste cienie popiesznymi torami rozwijaj po ziemi wizy mronej nocy. Dogasa ju dzie, ale wiat janieje nagle na widok znajomej postaci. Alicja niesie co do domu: dwa due opakowania - bkitne i jasnote, z lekkim odcieniem wiosennej trawy. Sylwetka jej przemyka na tle sinej bieli wrd czarnych drzew o wierzchokach zanurzonych w smudze bliskiego zachodu. Wszdzie wok niej panuje wewntrzna zgoda i rozlega cisza, oprawiona w ramy dalekich gosw, ponad ktrymi dominuje miarowy oddech morza. Poczucie spokoju koysze myli do snu o bezpiecznej trwaoci tego stanu. Jest tak lekko na duszy, jak to bywao w najlepszych latach.

Warszawa 1985