Sprawiedliwi

KRESOWA KSIGA SPRAWIEDLIWYCH 19391945
S T U D I A I M A T E R I A Y
KRESOWA KSIGA SPRAWIEDLIWYCH 19391945

O Ukraicach ratujcych Polakw poddanych eksterminacji przez OUN i UPA
opracowa Romuald Niedzielko
T O M 12 WA R SZ AWA 20 07
Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

Projekt graczny serii Krzysztof Findziski
Na okadce: Ukraiscy i polscy mieszkacy wsi Twerdynie na Woyniu. Latem 1943 r. miejscowi Ukraicy mordowali swoich polskich ssiadw, niektrzy za udzielali Polakom pomocy. W grnym rzdzie drugi od prawej jeden ze sprawcw Wasyl Kliszczuk. W rzdzie na dole ley, w biaym szaliku, jedna z oar Stanisawa Dzikowska, zamordowana 12 lipca 1943 wraz z rodzicami i brami (zdjcie udostpnione przez Jzefa Dzikowskiego, brata Stanisawy, ktry ocala ostrzeony przez Ukraica; przedruk za zgod Wadysawa i Ewy Siemaszkw z ich ksiki Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na ludnoci polskiej Woynia 19391945, t. 12, Warszawa 2000)
Redakcja: Klemens Grski
Skad i amanie Wojciech Czaplicki
Druk i oprawa Drukarnia nr 1 02-521 Warszawa, Rakowiecka 37
Copyright by Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
Seria Studia i materiay: tom 12
ISBN 978-83-60464-61-8
Zapraszamy na nasz stron internetow www.ipn.gov.pl oraz do ksigarni internetowej www.ipn.poczytaj.pl
S PIS TRECI
Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Wojewdztwo woyskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Wojewdztwo poleskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Wojewdztwo tarnopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Wojewdztwo lwowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Wojewdztwo stanisawowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Wojewdztwo rzeszowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Wojewdztwo lubelskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aneks: Polacy z pomoc Ukraicom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wykaz skrtw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliograa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeks osb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 23 108 110 163 176 188 192 195 206 207 212
WSTP
Ksika jest rejestrem aktw pomocy humanitarnej, jakiej ze strony niektrych Ukraicw doznaa polska ludno Kresw Wschodnich poddana eksterminacji przez ukraiskich nacjonalistw w latach czterdziestych XX wieku. Ramy chronologiczne stanowi lata 19391945, czyli okres od klski wrzeniowej i okupacji sowieckiej po przymusow ekspatriacj ludnoci polskiej na Ziemie Zachodnie i do Polski centralnej. Zanim przejd do omwienia zawartoci pracy, naszkicuj w najwikszym skrcie i nieuniknionym uproszczeniu przebieg i tragiczny bilans koniktu polsko-ukraiskiego1. Trzeba rzecz jasna przywoa kontekst oglny, stale obecny w latach 19391945: nie do przypomina o obu najedcach i okupantach, niemieckim i sowieckim, ktrzy niosc zniszczenie i niewol podbitym narodom zburzyli dotychczasowy ad (chwiejny, ale jednak cywilizowany) i stworzyli warunki, by incydentalny z punktu widzenia ich interesw i strategii lokalny spr przeksztaci si w krwaw rze, czyli rozwizanie zgodne z barbarzyskimi reguami nowoczesnej wojny. Przejawy narastania napi dostrzegano ju wczeniej, jednak dominowao poczucie, e wspycie Polakw i Ukraicw ukada si poprawnie: Rzeczywicie z Rusinami, bo tak ich nazywalimy zawiadcza pochodzcy spod Zbaraa w woj. tarnopolskim o. prof. Mieczysaw Albert Krpiec mieszkalimy jak w rodzinie. Uznawalimy ich wita i odwiedzalimy ich w domach, podobnie jak oni nas. Do dzi znam ruskie koldy, dumki, oni te piewali nasze. Nikt si nie dziwi, gdy czasami oni przychodzili na Msz w. do naszego rzymskokatolickiego kocioa, a my do ich cerkwi. Naleao te do wymogw miejscowej kultury, e do Rusina, czyli Ukraica, nie odzywao si po polsku, tylko po rusku, a wic w jzyku ukraiskim. Zayo bya tak dua, e gdy ju zaczy si rzezie, w niektrych polskich wsiach ludzie wbrew faktom do koca nie wierzyli, e moe im grozi co zego ze strony ssiadw2. We wrzeniu 1939 r. czonkowie Organizacji Nacjonalistw Ukraiskich, znanej z licznych aktw antypolskiego terroru w II RP w latach trzydziestych, dokonywali pojedynczych napadw na wojskowych i cywilnych uciekinierw z centralnej Polski, a take miejscowych wacicieli ziemskich, lenikw, urzdnikw. Ataki tego rodzaju ponownie miay miejsce w kocu czerwca i w lipcu 1941 r. wraz z wkraczaniem wojsk niemieckich.
1 Termin konikt polsko-ukraiski traktuj jako pojcie opisowe obejmujce rne przejawy antagonizmu obydwu narodw zamieszkujcych to samo terytorium II Rzeczypospolitej: pojedyncze zbrodnie, walki zbrojne, masowe ludobjstwo, pacykacje, przymusowe wysiedlenia itd. 2 M.A. Krpiec, Cie nieosdzonych zbrodni, [w:] J. Kanas, Podolskie korzenie, Lublin 2002, s. 8.
Liderzy ruchu nacjonalistycznego, rozczarowani niespenionym sojuszem z Niemcami, postanowili przej inicjatyw metod faktw dokonanych: zapanowa na spornym terytorium, pokonujc zaborcw i obcych, stojcych na przeszkodzie do stworzenia niepodlegego pastwa ukraiskiego, projektowanego wedug wzorca radykalnie nacjonalistycznego. W latach 19411942 Niemcy, posugujc si policj ukraisk, przeprowadzili totaln zagad ludnoci ydowskiej3. Ukraiscy radykaowie uznali, e wreszcie nadarza si okazja, by rozprawi si z drugim, odwiecznym, ale teraz atwym do usunicia przeciwnikiem, czyli Polakami, stanowicymi na tych terenach zdecydowan mniejszo. Pod niemieck okupacj ukraiskie denia emancypacyjne zderzyy si z polskim twardym stanowiskiem, e trzeba obroni nie tylko zagroony byt narodowy, ale i przedwojenne granice. Ukraicw nie zadowalaa obietnica wikszej autonomii po wojnie, chcieli wasnego pastwa. Kiedy znalezienie przez elity przywdcze kompromisowego rozwizania politycznego okazao si niemoliwe, postanowiono zmusi polsk ludno do opuszczenia Kresw Wschodnich. OUN i jej zbrojne rami, Ukraiska Armia Powstacza, przystpiy do akcji antypolskiej, ktra przybraa charakter ludobjstwa, tj. zorganizowanej, masowej eksterminacji wszystkich osb narodowoci polskiej, w przytaczajcej wikszoci ludnoci cywilnej: w 1943 r. w woj. woyskim4, a w 1944 r. w Galicji Wschodniej, czyli wojewdztwach tarnopolskim, lwowskim i stanisawowskim5. Polskie podziemie, z Armi Krajow na czele, podjo walk przeciwko UPA dopiero po najwikszej fali mordw, do jakich doszo w lipcu 1943 r. w stu kilkudziesiciu miejscowociach Woynia. Starcia zbrojne, akcje odwetowe i prewencyjne rozgorzay w roku 1944 na terenie wojewdztw tarnopolskiego, lwowskiego, stanisawowskiego i lubelskiego. Po zakoczeniu wojny zwalczanie partyzantki banderowskiej w RzeszowSzacuje si, e w okresie okupacji na Woyniu i w Galicji zgino 700800 tys. ydw. O tym, e nie wszyscy Ukraicy akceptowali ostateczne rozwizanie, wiadczy postawa greckokatolickiego metropolity Andreja Szeptyckiego: Pogromy na ydach, masowe rozstrzeliwania wstrzsny arcybiskupem tak gboko, e opublikowa liczne listy pasterskie, nawoujc bezporednio swych wiernych: Nie zabijaj!. Szeptycki poleci klasztorom udziela ydom pomocy i kryjwki. On sam w czasie pogromw przyj pod swj dach kilku ydw, w tym lwowskiego rabina, Dawida Kahane. Metropolita napisa do papiea dugi list, w ktrym opisywa codzienne mordy na ulicach, ostrzegajc przed moralnym zdziczeniem wiernych. Wysa list protestacyjny do Himmlera (G. Lesser, Pogromy w Galicji Wschodniej w 1941 r., [w:] Tematy polsko-ukraiskie. Historia, literatura, edukacja, red. R. Traba, Olsztyn 2001, s. 120). O znacznie mniej jednoznacznej postawie metropolity wobec ukraiskich zbrodni na Polakach zob. J. Woczaski, Korespondencja arcybiskupa Bolesawa Twardowskiego z arcybiskupem Andrzejem Szeptyckim w latach 19431944, Przegld Wschodni 1992/1993, t. 2, z. 2. 4 30 lipca 1943 r. Krajowa Reprezentacja Polityczna wzywaa w Odezwie do narodu ukraiskiego do zaprzestania masowych mordw na ludnoci polskiej i zerwania wsppracy z okupantem niemieckim. Owiadczono, e Polacy nie zrezygnuj z ziem wschodnich, zadeklarowano natomiast poszanowanie rwnoci praw i swobd obywatelskich dla Ukraicw. (Rzeczpospolita Polska, 9 VIII 1943, przedruk w: Prawdziwa historia Polakw. Ilustrowane wypisy rdowe 19391945, cz. 2: 19431944, oprac. A.K. Kunert, Warszawa 1999, s. 12431244). 5 W stosunku do Woynia podjto decyzj o zycznej likwidacji caej polskiej ludnoci, za mieszkacom Galicji postawiono tylko ultimatum, e pod grob mierci maj opuci te tereny, jednak w praktyce sposb przeprowadzenia akcji antypolskiej i jej skutki byy podobne.
3
skiem i Lubelskiem kontynuoway jednostki Wojska Polskiego i Korpusu Bezpieczestwa Wewntrznego. Ostatni etap koniktu zakoczyo w 1947 r. wysiedlenie z powiatw poudniowo-wschodnich w ramach akcji Wisa ok. 150 tys. Ukraicw6. Cakowity bilans oar miertelnych (strat bezpowrotnych) w tym najtragiczniejszym okresie wzajemnych stosunkw nie zosta jeszcze dokonany (pomijam kwesti wypdzenia bd przymusowego wysiedlenia setek tysicy osb, z ktrych wiele utracio bliskich, odnioso rany, stracio zdrowie, a niejednokrotnie take dorobek caego ycia). Wedug dotychczasowej dokumentacji, opartej gwnie na relacjach wiadkw, opublikowanej w pracach Wadysawa i Ewy Siemaszkw, Henryka Komaskiego, Szczepana Siekierki i Krzysztofa Bulzackiego, Zdzisawa Koniecznego7 oraz ponad 90 numerach pisma Na rubiey8, nacjonalici ukraiscy popenili zbrodnie na Polakach w ok. 3700 miejscowociach. Straty polskie wyniosy, wedug teje niepenej dokumentacji, ok. 100 tys.9 Szczepan Siekierka szacuje (Na rubiey 2005, nr 80, s. 6), e straty rzeczywiste mogy by znacznie wysze10.
6 Z bogatej literatury omawiajcej przebieg koniktu w latach czterdziestych wymieni tylko niektre prace: A.L. Sowa, Stosunki polsko-ukraiskie 19391947, Krakw 1998; G. Motyka, Tak byo w Bieszczadach. Walki polsko-ukraiskie 19431948, Warszawa 1999; Ukraiska partyzantka 19421960. Dziaalno Organizacji Ukraiskich Nacjonalistw i Ukraiskiej Powstaczej Armii, Warszawa 2006; G. Hryciuk, Przemiany narodowociowe i ludnociowe w Galicji Wschodniej i na Woyniu w latach 19311948, Toru 2005. Odmienne pogldy, np. w kwestii rde ideowych nacjonalizmu, adekwatnoci kwalikowania zbrodni na Polakach jako ludobjstwa czy zasadnoci przeprowadzenia akcji Wisa, reprezentuje m.in. Wadysaw Filar (Przed akcj Wisa by Woy, wyd. 2, Warszawa 2000). Wyrazicielami stanowiska rodowisk patriotyczno-kresowych, kontestujcymi nauk ocjaln, s m.in. Edward Prus (Atamania UPA. Tragedia kresw, Wrocaw 1996; Taras Czuprynka. Hetman UPA i wielki inkwizytor OUN, Wrocaw 1998; Stepan Bandera 19091959. Symbol zbrodni i okruciestwa, Wrocaw 2004) i Wiktor Poliszczuk (Dowody zbrodni OUN i UPA, Toronto 2000; Gorzka prawda. Cie Bandery nad zbrodni ludobjstwa, Warszawa 2006); por. take artykuy Lucyny Kuliskiej i Czesawa Partacza w pracy zbiorowej Stosunki polsko-ukraiskie w latach 19392004, red. B. Grott, Warszawa 2004. Tez o ukraiskim ludobjstwie (trzecim, obok niemieckiego i sowieckiego), dokonanym na Polakach, przekonujco uzasadnia Ryszard Szawowski (Wstp [w:] W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na ludnoci polskiej Woynia 19391945, t. 12, Warszawa 2000; Trzy ludobjstwa, Nasz Dziennik, 10 VII 2003, oraz hasa dotyczce ludobjstwa w Encyklopedii biaych plam, t. XI, Radom 2003 i Encyklopedii katolickiej, t. XI, Lublin 2006). 7 W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo...; H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie tarnopolskim 19391946, Wrocaw 2004; S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich w wojewdztwie lwowskim 19391947, Wrocaw 2006; Z. Konieczny, Stosunki polsko-ukraiskie na ziemiach obecnej Polski w latach 19181947, Wrocaw 2006. Ostatnia pozycja zawiera aneks stanowicy rozszerzon wersj wczeniejszej publikacji: Zbrodnie nacjonalistw ukraiskich na ludnoci cywilnej w poudniowo-wschodniej Polsce (19421947), red. Z. Konieczny, Przemyl 2001. 8 Dane z Na rubiey (do nr. 66) wykorzysta w swoich dwch ksikach Stanisaw Jastrzbski: Martyrologia polskiej ludnoci w wojewdztwie lwowskim w latach 19391947, [Katowice 2004] i Ludobjstwo ludnoci polskiej przez OUN-UPA w wojewdztwie stanisawowskim w latach 19391946, Warszawa 2004. Kompletne materiay dotyczce Stanisawowskiego s w przygotowaniu. 9 W tym na Woyniu blisko 37 tys., w Tarnopolskiem prawie 24 tys., w woj. rzeszowskim i lubelskim 10 tys., w woj. lwowskim ponad 20 tys. 10 Kwesti strat wszechstronnie analizuje, podajc ostroniejsze szacunki, Grzegorz Hryciuk (Przemiany narodowociowe i ludnociowe..., s. 271279, 304315).
Po stronie ukraiskiej czne straty z rk polskich (gwnie na obszarach Polski w granicach powojennych) mog sign kilkunastu tysicy11. *** Zagadnienie, ktre stao si tematem niniejszej ksiki, w zoonej materii stosunkw polsko-ukraiskich w czasie wojny i tu po wojnie zajmuje miejsce drugorzdne. Jest zaledwie jednym z aspektw rwnie czstkowej, aczkolwiek pierwszoplanowej kwestii strat, jakie pocign za sob konikt. Nie ulega natomiast wtpliwoci, e dla niedoszych oar ma obok poznawczego istotny wymiar moralny. Postulat, by upamitni, czsto anonimowych, sprawiedliwych Ukraicw i chocia w ten sposb wyrazi im wdziczno za ocalenie, formuowano w Polsce od dawna. Zgaszali go sami uratowani, a take inni uczestnicy wydarze, ktrzy przeyli. Dla uratowanych byo jasne, e obok utrwalenia pamici o pomordowanych, odtworzenia okolicznoci ich mierci i ewentualnego wskazania sprawcw, naley uwieczni heroiczny gest ratujcych12. Tak byo od pocztku bada nad gehenn ludnoci kresowej, prowadzonych przez dugie lata wycznie siami spoecznymi, wbrew urzdowemu tabu, narzuconemu przez
11 Szczegowe badania nad t kwesti rozpoczto dopiero niedawno: w bazie komputerowej Orodka KARTA w Warszawie guruje ok. 3 tys. oar ukraiskich, wprowadzonych na podstawie dokumentacji zebranej przez Eugeniusza Misi. W tym miejscu warto te wspomnie o ukraiskich oarach OUN-UPA. Wiktor Poliszczuk oblicza je na 80 tys. jednak dane wyjciowe (nadesane przez wiadkw i opublikowane w prasie ukraiskiej na pocztku lat dziewidziesitych wykazy oar z 3 rejonw obw. rwieskiego i 3 rejonw obw. stanisawowskiego), nie poddane werykacji, zostay zbyt mechanicznie przeniesione na cae Kresy. Zob. W. Poliszczuk, Nacjonalizm ukraiski w dokumentach, cz. 3: Dokumenty z zakresu dziaa struktur nacjonalizmu ukraiskiego w okresie od grudnia 1943 do 1950 roku, Toronto 2003, s. 370470 (wykaz ponad 6 tys. ukraiskich oar OUN-UPA w jz. ukraiskim); Gwat na prawdzie o zbrodniach OUN Bandery, Toronto 2003 (ten sam wykaz w tumaczeniu polskim). 12 Warto przywoa choby inicjatyw Wacawa Chmielewskiego, pochodzcego z Kowalwki (pow. kowelski, woj. woyskie). W 1997 r. w licie do ambasadora Ukrainy w Polsce pisa na temat Ukraica Omelana Bojczuna, ktry za uprzedzenie mieszkacw Kowalwki o napadzie zosta przez upowcw zgadzony: Ta haniebna mier ciy na moim sumieniu. Jestem ostatnim z Polakw, ktry moe zwrci si do Pana o spacenie dugu wdzicznoci. Dawniej takiej szansy nie mielimy. [...] Zwracam si do Pana Ambasadora o pomoc w przywrceniu Omelanowi Bojczunowi jego czowieczestwa, godnoci i honoru, zwrcenie Jego dobrego imienia rodzinie i spoeczestwu. Omelan kocha ycie i ludzi, za nich odda swoje mode ycie. Zgin jako zdrajca Ukrainy i wrg narodu ukraiskiego. Faktycznie by bohaterem, przeciwstawi si tysicom dnych krwi nacjonalistw. On nie chcia mordowa niewinnych ludzi i bezbronnych ssiadw. Bardziej kontrowersyjny okaza si zgoszony w 2003 r. przez krakowsk Fundacj im. Tadeusza Kociuszki pomys wzniesienia w Przemylu kopca pomnika wdzicznoci Ukraicom, przyjacioom Polakw w latach 19431946. Podano, e za pomaganie Polakom zgino 5000 osb narodowoci ukraiskiej. Inicjatywa spotkaa si z krytycznym przyjciem ze strony wikszoci rodowisk kresowych i kombatanckich, zakwestionowano zarwno celowo osobnego upamitniania oar ukraiskich (zwaszcza e nie informuje si, z czyich rk i w jakich okolicznociach zginli), jak i liczb sprawiedliwych Ukraicw. Prezes Stowarzyszenia Upamitnienia Oar Zbrodni Ukraiskich Nacjonalistw Szczepan Siekierka stwierdzi, e z danych, ktre Stowarzyszenie zbierao przez 15 lat, wynika, i takich oar mogo by ok. 1000. Przypomnia te, e z inicjatywy SUOZUN w 1999 r. we Wrocawiu odsonito pomnik-mauzoleum polskich oar ukraiskiego ludobjstwa na Kresach, w ktrego krypcie znalaza si urna z ziemi z grobu Ukraicw pomordowanych przez OUN i UPA, za w 2002 r. na pomniku umieszczono tablic upamitniajc Ukraicw, ktrzy ponieli mier, ratujc Polakw.
10
instytucje pastwowe, ktre unikay podejmowania tak draliwej problematyki. Kiedy w 1985 r. rodowisko onierzy 27 Woyskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej zwrcio si do kombatantw i ich rodzin z apelem o nadsyanie wspomnie dotyczcych tamtego okresu, w rozesanej ankiecie gurowa punkt dotyczcy pomocy doznanej ze strony Ukraicw. Zgromadzono wwczas 350 relacji, pochodzcych w wikszoci od naocznych wiadkw, wnoszcych now wiedz o wielu szczegach wydarze na Woyniu. Jzef Turowski i Wadysaw Siemaszko wykorzystali je, opracowujc pierwszy wykaz zbrodni nacjonalistw ukraiskich na ludnoci polskiej Woynia (Warszawa 1990). Odnotowano w nim kilkadziesit przypadkw pomocy, podanych przez wiadkw. Dziki sukcesywnie rozszerzanej kolekcji wiadectw (sigajcej dzi zapewne 5 tys. pozycji), gromadzonej przez niektre archiwa (m.in. Archiwum Wschodnie w Warszawie), a zwaszcza przez powstae na pocztku lat dziewidziesitych organizacje spoeczne: wrocawskie Stowarzyszenie Upamitnienia Oar Zbrodni Ukraiskich Nacjonalistw i zamojskie Stowarzyszenie Upamitnienia Polakw Pomordowanych na Woyniu, po latach mogy ukaza si fundamentalne opracowania autorstwa W. i E. Siemaszkw oraz H. Komaskiego i S. Siekierki oraz K. Bulzackiego. W kadym z nich zamieszczono te wybr tekstw rdowych (57 wiadectw z Woynia oraz kilkaset z Tarnopolskiego i Lwowskiego). Relacje dotyczce Woynia wydano w kilku osobnych zbiorach13. Ponadto ukazay si antologie specjalnie powicone Ukraicom wspierajcym Polakw14 oraz cenny wycig z materiaw na ten temat, zamieszczanych w pimie Na rubiey15. Szczeglnie naley tu podkreli wyjtkowe zasugi badawcze i edytorskie Leona Karowicza, byego onierza 27 WDAK, ktry uczestniczy w akcjach odwetowych przeciwko UPA jako jastrzbiak (czonek oddziau partyzanckiego AK, ktrym dowodzi por. Wadysaw Czermiski Jastrzb). Warto poznawcza kresowych wiadectw osobistych i ich przydatno dla badaczy bywa czasem kwestionowana16. W odniesieniu do wikszoci zdarze na Kresach s one jednak niezastpionym, praktycznie jedynym, rdem informacji, naleaoby wic zachowujc konieczny krytycyzm przy ich wykorzystywaniu w dalszym cigu gromadzi relacje (pisane i ustne) na jeszcze wiksz ni dotd skal.
wiadkowie mwi, oprac. S. Biskupski, Warszawa 1996; Woyski testament, oprac. L. Popek, T. Trusiuk, P. Wira, Z. Wira, Lublin 1997; Okrutna przestroga, oprac. J. Dbski i L. Popek, Lublin 1997; ladami ludobjstwa na Woyniu. Okrutna przestroga, cz. 2, oprac. L. Karowicz i L. Popek, Lublin 1998. 14 L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie, Lublin 2000; Z. Ziembolewski, W morzu nienawici. O takich, ktrzy nie przestali by ludmi, Krosno 2001; Bracia zza Buga. Wspomnienia z czasu wojny, zebra J. Turnau, Lublin 1999. 15 E. Raski, Nie kady Ukrainiec by Polakowi wilkiem. Ukraicy, ktrzy potpiali ideologi goszon przez OUN-UPA, ostrzegali Polakw przed napadami, ukrywali ich i bronili przed mierci, nie szczdzc przy tym wasnego ycia, cz. 1, Na rubiey 2003, nr 65; cz. 2, ibidem, 2003, nr 67; cz. 3, ibidem, 2003, nr 67. 16 Zob. m.in. W. Mdrzecki, Polskie relacje pamitnikarskie i wspomnieniowe jako rdo do badania stosunkw polsko-ukraiskich w okresie II wojny wiatowej, Przegld Wschodni 1997, nr 1; J. Isajewycz, O ksice Wadysawa i Ewy Siemaszkw Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na ludnoci polskiej Woynia 19391945, Rocznik Instytutu Europy rodkowo-Wschodniej, nr 1 (2003), s. 3954 i A. Gil, Konikt pamici. Rozwaania o pracy Jarosawa Caruka Tragedia woyskich wsi w latach 1943 1944. Ukraiskie i polskie oary zbrojnego koniktu. Rejon wodzimierskowoyski, ibidem, s. 5583.
13
11
Ponadto, wrd rde okrelanych skrtowo mianem relacji, obok opowieci zagmatwanych, penych sprzecznoci i nieporadnych jzykowo bd te wyranie tendencyjnych (odtwarzajcych wydarzenia mniej lub bardziej wiadomie przez pryzmat pniejszych lektur), spotykamy ujcia odznaczajce si niecodzienn przenikliwoci, sugestywne, a zarazem wiarygodne. S wrd nich kompleksowe opracowania, ktre opisuj zdarzenia w sposb wyczerpujcy i uporzdkowany, z odnotowaniem istotnych okolicznoci, tworzone przez ludzi nawykych do analitycznego i metodycznego ujmowania rzeczywistoci: dziaaczy podziemia wojskowego i politycznego, przedwojennych inteligentw, nauczycieli, ksiy, urzdnikw. Ich teksty maj walor jednoczenie jednostkowego wiadectwa i zobiektywizowanego raportu17. Rwnie wrd przekazw, ktrych autorami s tzw. zwykli ludzie, zdarzaj si narracje przejmujce, surowe i lapidarne, acz celne i precyzyjne18. Szczegln wag maj relacje zbiorowe, werykowane przez dziesitki wiadkw w toku licznych konsultacji, czasem prowadzonych przez lata. Efektem zbiorowego wysiku mieszkacw danej miejscowoci bywa drobiazgowa rekonstrukcja zdarzenia, odtworzenie penej imiennej listy mieszkacw i wykazu oar, zidentykowanie przynajmniej niektrych sprawcw, sporzdzenie planw miejscowoci z naniesionymi budynkami, mapy wsi i okolic z zaznaczeniem kierunku atakw, miejsc zbiorowych egzekucji, rzeczywistej bd hipotetycznej lokalizacji miejsc pochwku19. *** W trakcie przeprowadzonej kwerendy20 okazao si, e o osobach nioscych pomoc wiemy znacznie mniej ni o oarach, wiadkach czy nawet o sprawcach zbrodni; w duej czci waciwi bohaterowie niniejszej ksiki pozostaj bezimienni. Z tego powodu nie moga ona przybra ksztatu sownika biogracznego w rodzaju Ksigi sprawiedliwych Michaa Grynberga. Zamiast hase biogracznych dokumentacj po17 Por. np. wspomnienia Jana Ciska z pow. brzeaskiego (AW, II/536), ks. Jzefa Kuczyskiego (Midzy para a agrem, Pary 1985), Jana Niewiskiego z pow. krzemienieckiego (ladami ludobjstwa...), Jerzego Dytkowskiego z pow. sarneskiego (AW, II/1863), Jana Cichockiego z pow. wodzimierskiego (W. i E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 2), Jana Wojdyy z pow. lwowskiego (AW, II/1686/1k), ks. Franciszka Malaka z pow. jaworowskiego (AW, II/2472), Edwarda Polaka (Baza Topr i sowieckie agry, widnica 1991) i Stanisawa Jastrzbskiego z pow. rohatyskiego (Oko w oko z banderowcami, Warszawa 1996), notatki Jzefa Opackiego dotyczce wydarze w woj. tarnopolskim (BOss, 16630/I). 18 Np. relacja Teresy Adamowicz-Radziszewskiej (AW, II/1914) czy Teresy Guz z d. Persona (Okrutna przestroga...). 19 Zob. np. materiay zebrane przez byych mieszkacw Ostrwek i Woli Ostrowieckiej na Woyniu (Woyski testament, oprac. L. Popek, T. Trusiuk, P. Wira, Z. Wira, Lublin 1997), Rumna w woj. lwowskim (T. Pater, Oczyma i sercem. Wie Rumno w latach 19391945, t. 12, Przemyl 2000) 20 Oprcz wiadectw polskich opublikowanych w antologiach i ksikach wspomnieniowych przejrzaem korpus ponad 300 relacji 27 WDAK w Archiwum IPN i okoo 150 relacji z Archiwum Wschodniego. Nike efekty day poszukiwania wrd sprawozda i meldunkw sytuacyjnych Delegatury Rzdu na Kraj (Departament Informacji i Prasy, w tym Sekcja Wschodnia AAN, 202/III-193, 195, 198, 200) oraz Komendy Obszaru Lww i Komendy Gwnej Armii Krajowej (AAN, 203/III-16, 114; 203/IV-2; 203/VII-6, 42-45; 203/XV-3-9, 12-17, 25-28, 40-42). Take w pochodzcych z Ossolineum materiaach Rady Gwnej Opiekuczej (BOss., 16722/II, t. 12; 16723/II, t. 12) oraz dokumentacji prowadzonej przez Jzefa Opackiego (BOss., 16630/I, t. 15) odnalazem dane o zaledwie kilku przypadkach pomocy.
12
mocy ujem w form not opisujcych zdarzenia w poszczeglnych miejscowociach, ktre uporzdkowaem alfabetycznie w obrbie powiatw, nalecych do siedmiu wojewdztw. Bohaterami ksiki s w gwnej mierze cywilni Ukraicy pomoc z ich strony w stosunku do ludnoci polskiej odnotowano w ponad 500 miejscowociach (spord kilku tysicy, w ktrych ginli Polacy). Dla przejrzystoci obrazu wyodrbniam tylko przypadki pomocy w trakcie bezporedniej konfrontacji obu stron. Poza sfer zainteresowania pozostawiam przedstawicieli innych narodowoci, Niemcw, Rosjan, Czechw czy ydw, ktrzy uczestniczyli w poszczeglnych zdarzeniach obok Polakw i Ukraicw21. Wyjanienia wymaga te uyte w tytule okrelenie sprawiedliwy. W swoim specycznym znaczeniu sowo to funkcjonuje w wiadomoci spoecznej od pocztku lat pidziesitych XX w., kiedy jerozolimski Instytut Yad Vashem zacz przyznawa medal i honorowy tytu Sprawiedliwego Wrd Narodw wiata. Otrzymuj je nie-ydzi, ktrzy w czasach II wojny wiatowej z naraeniem ycia swojego i swoich rodzin ratowali ydw od zagady (wrd ok. 21 tys. sprawiedliwych znalazo si jak dotd blisko 6 tys. Polakw i ponad 2 tys. Ukraicw). Nie bd tu rozwaa analogii midzy Holokaustem a martyrologi ludnoci polskiej na Kresach. Zapoyczenie traktuj jako porczny, czytelny sygna: na uytek tej ksiki nazwa sprawiedliwi oznacza bdzie osoby ratujce obcych, ktrych swoi uznali za wrogw, skazali na mier bd poddali przeladowaniu. Pierwotny sens zosta wic rozszerzony m.in. o takie przypadki, kiedy sami napastnicy, zabijajc innych, litowali si nad wybranymi oarami, z rnych powodw darowali im ycie, a take o sytuacje, w ktrych nioscy pomoc bliniemu nie by sam bezporednio zagroony. Trzeba zaznaczy, e do umieszczenia w pracy kwalikowaem zdarzenia, w ktrych doszo do gosu nie tylko samo wspczucie, kiedy nieuczestniczenie w przemocy i zbrodni byo bierne lub wyraao si w udzielaniu duchowego wsparcia, dyskretnym okazywaniu sympatii i solidarnoci z cierpicymi (cho i te przejawy altruizmu, majc na wzgldzie okolicznoci, w jakich si ujawniay, zasuguj na niezdawkow pochwa). W pierwszym rzdzie interesowaa mnie pomoc czynna, stwarzajca szans na zyczne ocalenie, a take czynne wystpowanie przeciwko sprawcom zbrodni. Uwzgldniem te publicznie wyraany sprzeciw wobec zabijania drugiego czowieka, zwaszcza kiedy protestujcy zosta ukarany mierci. Dokonujc selekcji informacji, braem pod uwag z jednej strony wiarygodno przekazu rdowego, z drugiej za ciar gatunkowy konkretnych przypadkw; pomijaem wiadectwa dotyczce drobnych gestw bd takie, ktre brzmiay wrcz nieprawdopodobnie, a nie udao si znale przekazw potwierdzajcych dan wersj.
21
Chodzi o przypadki ratowania przed wywzk w ramach deportacji sowieckich, aresztowaniem przez policj niemieck, wywzk na roboty do Niemiec, a take o sytuacje, kiedy Rosjanie lub Niemcy odstpowali od egzekucji bd puszczali wolno aresztowanych. Osiedleni na Woyniu Czesi, zazwyczaj yczliwi wobec Polakw, czstokro udzielali im schronienia. Nieliczni ydzi, ktrzy przeyli zagad, znajdowali oarne wsparcie u rodzin polskich (wszystkie, wcale niesporadyczne, przypadki znane z relacji wiadkw odnotowuje pismo Na rubiey oraz ksika W. i E. Siemaszkw), a take ukraiskich.
13
Wrd zachowanych w pamici wiadkw i utrwalonych w relacjach przykadw rozmaitej pomocy poczynajc od przejaww zwykej ludzkiej yczliwoci wobec pokrzywdzonych, a na aktach najwyszego heroizmu koczc mona wyrni nastpujce formy: 1) ostrzeenie przed napadem, zaplanowanym na konkretny moment lub nieokrelonym w czasie; 2) wskazanie drogi ucieczki w trakcie napadu; 3) ukrycie zagroonych przed spodziewanym atakiem, udzielenie im schronienia w trakcie napadu lub po nim; 4) wprowadzenie napastnikw w bd, np. przez zapewnienie, e poszukiwany jest Ukraicem czonkiem rodziny lub znajomym, a nie Polakiem; zatajenie miejsca ukrycia poszukiwanych; zajcie napastnikw (wszczcie rozmowy, ugoszczenie), by cigani zdyli si ukry lub uciec; skierowanie pocigu w inn stron; 5) przewiezienie z kryjwki w bezpieczniejsze miejsce (np. do miasta) bd uyczenie konia czy furmanki; 6) pierwsza pomoc rannym, przetransportowanie ich do lekarza lub szpitala; 7) zaopatrywanie ocalaych w ywno, a dla uatwienia ucieczki w ukraiskie ubranie; 8) informowanie bliskich o okolicznociach mierci czonkw ich rodzin (zwaszcza przez jedynych wiadkw zbrodni), wskazanie, gdzie znajduj si zwoki; 9) poredniczenie w kontaktach midzy ukrywajcymi si a poszukujcymi ich czonkami rodzin; 10) objcie opiek sierot lub dzieci zagubionych po napadzie; 11) pomoc w pochwku zamordowanych, zwaszcza gdy udzia w pogrzebie grozi zastrzeleniem; opieka nad grobami, stawianie krzyy itp.; 12) niewykonanie rozkazu zabicia czonka wasnej rodziny (ony/ma/rodzicw/dzieci); odmowa wykonania, wsplna ucieczka, ukrycie osoby skazanej na mier; 13) odmowa udziau w napadzie, pacykacji lub innej akcji represyjnej; 14) publiczny protest (na wiejskich zebraniach, z kocielnej ambony) przeciwko zbrodni i stosowaniu przymusu; 15) darowanie ycia oarom napadu, skazanym na mier lub wytropionym wskutek pocigu (np. przez upozorowanie egzekucji, umylne przeoczenie osoby bd kryjwki); 16) uwalnianie aresztowanych. Przy ustalaniu okolicznoci zdarze natraamy nierzadko na sytuacje niejasne, czasem niezmiernie zagmatwane. Dotyczy to w szczeglnoci motyww udzielania pomocy i kontekstu podejmowanych dziaa. Std przynajmniej niektre z wymienionych sytuacji i zachowa wymagaj komentarza. Odnonie do najliczniejszej grupy, obejmujcej ostrzeganie Polakw przed planowanymi przez UPA napadami na pojedyncze osoby lub cae polskie wsie, bd nakanianie, by zawczasu opucili wie, zanim dojdzie do tragedii, pewn trudno przy
14
selekcji materiau stanowio odrnienie przypadkw, kiedy o zaistniaym niebezpieczestwie osoby zagroone uprzedzane s w dobrej wierze, od przypadkw wiadomego wprowadzania w bd, np. zachcania Polakw do wyjazdu, by pozby si ich ze wsi. Nie zawsze mona byo odczyta rzeczywiste intencje, std sytuacje, kiedy ostrzeeni uciekinierzy wpadali w rce UPA, na wszelki wypadek pominem22. Zostay natomiast odnotowane do czste przypadki, kiedy Polacy ginli, poniewa zignorowali ostrzeenia. Zdarzay si przypadki stosowania wyranowanego podstpu, np. gwarantowania bezpieczestwa w celu upienia czujnoci potencjalnych oar i uatwienia zadania napastnikom23. Dla ilustracji przytocz jeden ze spektakularnych przykadw pozorowanego porozumienia. Wiosn 1943 r. polska wie Majdaska Huta w pow. zdobunowskim uzyskaa od banderowcw gwarancje bezpieczestwa, pod warunkiem, e mieszkacy wsi nie wyjad do miasta i bd wspomaga UPA (zawarto nawet umow na pimie). Przez kilka miesicy upowcy otrzymywali ywno, korzystali z koni, furmanek, desek na budow schronw, a take siy roboczej, kilkakrotnie potwierdzajc, e ukad bdzie przestrzegany. 12 lipca 1943 r. niespodziewanie dokonali ataku i wymordowali 184 mieszkacw wsi, wikszo palc w stodole24. Z informowaniem o zamiarach napastnikw wie si kwestia rozrnienia midzy systematyczn wspprac agenturalno-wywiadowcz na rzecz strony przeciwnej bd te donoszeniem z motyww gwnie materialnych (np. za wynagrodzenie) a powiadamianiem o zagroeniu z pobudek humanitarnych, z wewntrznego przekonania o potrzebie i susznoci dzielenia si tak brzemiennymi w tragiczne skutki wiadomociami. Kontrowersje mog dotyczy np. wsppracy Ukraicw z polskim podziemiem, placwkami samoobrony, a za ich porednictwem take z podporzdkowanymi dowdztwu i interesom radzieckim polskimi oddziaami partyzanckimi25. Do ksiki weszo kilka zdarze, trudnych pod tym ktem do jednoznacznej oceny (zob. m.in. Przebrae w pow. uckim, s. 84 i Zasmyki w pow. kowelskim na Woyniu, s. 6263 czy Maleniska w pow. brodzkim, woj. tarnopolskie, s. 118).
22
Por. przykad tego rodzaju wyrany i jednoznaczny: W lipcu 1943 r. jeden z upowcw uprzedzi mieszkacw kolonii Szeroka (pow. horochowski, woj. woyskie) o majcej rzekomo nastpi niemieckiej pacykacji. Radzi, by nie uciekali pojedynczo, lecz w grupie, i kierowali si w stron polany pod lasem, gdzie on si nimi zaopiekuje. Po przybyciu na miejsce Polacy zostali otoczeni przez upowcw i rozstrzelani. (W. i E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 134.) 23 Dla kontrastu zob. wie Jezioro (pow. ucki, woj. woyskie) i wie Bajkowce (pow. tarnopolski), rzadkie przykady wywizania si z udzielonych gwarancji bezpieczestwa. 24 AW, II/36, relacja Stanisawa Baejewskiego, s. 20. 25 Dziaajce na Kresach polsko-radzieckie formacje partyzanckie, a take bataliony niszczycielskie (Istriebitielnyje bataliony), maj niezaprzeczalne zasugi dla obrony polskiej ludnoci cywilnej, jednak nie zawsze (i nie w kadej miejscowoci) byo tak dobrze. Wspomnienia kombatantw partyzantki prosowieckiej cierpi na glorykacyjn jednostronno, z kolei literatura dotyczca IB (w reakcji na krzywdzcy zarzut, e wszystkie ich rodzaje suyy NKWD jako narzdzie do zwalczania konspiracji niepodlegociowej) ukazuje raczej jasne strony ich dziaalnoci. Dopki temat pozostaje zaniedbany (prace M. Juchniewicza dzi ju s zdecydowanie niewystarczajce), trudno o rygorystyczny obiektywizm w ocenie konkretnych zdarze.
15
Co prawda z perspektywy oar rzezi (rzeczywistych i potencjalnych) oraz zdecydowanych przeciwnikw zabijania ludnoci cywilnej w imi jakichkolwiek racji ideologicznych czy politycznych daj si usprawiedliwi wszelkie dziaania na niekorzy sprawcw, take zachowania zasugujce w innych, nie tak nieludzkich okolicznociach na jednoznaczne potpienie, nawet traktowany jako zo konieczne i jedyne wyjcie sojusz z innymi oprawcami. Przywoam przykad z Przebraa (w ksice, by moe niesusznie, pominity), poniewa obrazuje splot kilku wzajemnie sprzecznych motyww czy wymiarw, m.in. ambiwalencj postaw bohaterw i zdrajcw i prb ratowania przed destrukcj wizi rodzinnych (tu w rodzinie mieszanej), ale wbrew, wynikajcej z pochodzenia, solidarnoci rodzinno-polityczno-narodowej: Nasz wywiad na czele z Zygmuntem Drzewieckim, ktry z 30-letnim synem by w Przebrau, a jego ona Ukrainka zostaa z mniejszymi dziemi w Tarau pod Kokami na gospodarstwie, orientowa si w sytuacji. Wiadomo byo, jakie warunki UPA stawiaa maestwom mieszanym, polsko-ukraiskim. eby unikn najgorszego, czyli mierci z rk bulbowcw, umwili si z on, e on niby uciek z synem do Lachw. ona Drzewieckiego nie ulega daniom banderowskim, eby ma Polaka zamordowa. Uzgodnili midzy sob, e bd si spotyka w umwionych miejscach i przy pomocy uzgodnionych sygnaw wietlnych w oknach, eby nie wpa w zasadzk. Z Przebraa do Koek byo 25 km. Drzewiecki szed w nocy znanymi sobie drogami lenymi i ciekami, spotyka si ze swoj on w umwionym miejscu i otrzymywa od niej wiadomoci ze sztabu UPA. Bracia ony Drzewieckiego byli wysoko postawionymi dowdcami UPA i pracowali w sztabie. Tak wic wiadomoci przekazywane Drzewieckiemu przez jego on byy wiarygodne. Po powrocie z Koek Drzewiecki najnowsze wiadomoci przekazywa dowdztwu26. Podobne podziay i dylematy trzeba widzie w szerszym, acz nie zawsze w peni branym pod uwag kontekcie. Ot niemal wszystkie przejawy pozytywnej postawy, na jak zdobywali si Ukraicy w stosunku do Polakw27, stanowiy z punktu widzenia polityki OUN-UPA akty kolaboracji z wrogiem i zdrad ideaw narodowych, co zasugiwao na suszn i bezlitosn zemst. Niemniej jednak traajc na stosunkowo czsto informacje o mordowaniu przez UPA Ukraicw za sprzyjanie lub pomaganie Polakom, wspieranie ich czy nawet utrzymywanie kontaktw z nimi (bez precyzowania jakichkolwiek dodatkowych okolicznoci), mona odnie wraenie, e polscy wiadkowie i autorzy opracowa ulegaj pewnemu automatyzmowi,
Z. Janicki, W obronie Przebraa i w drodze do Berlina, Lublin 1997, s. 5253. Jak podkrela Tadeusz A. Olszaski, znaczna cz Ukraicw (zwaszcza starszego pokolenia, sabiej dotknitego wojenn demoralizacj) zdecydowanie potpiaa mordy, cho nie zawsze miaa odwag im si przeciwstawi, a cz potpiaa take wypdzanie Polakw. I bardzo wielu Polakw ocalio ycie dziki ostrzeeniom, a nawet czynnej pomocy swych ukraiskich ssiadw czy te ludzi zupenie im obcych. Dane o takich faktach mona znale praktycznie w kadej polskiej relacji wspomnieniowej z tych lat. A trzeba wiedzie, e Ukraicy wspomagajcy Polakw naraali si na straszn zemst swych rodakw (Konikt polsko-ukraiski 19431947, http://www.ji.lviv.ua/n20texts/pol/olszan-pol.htm#pp14; wersja w jz. ukraiskim: Ji 2001, nr 20).
27 26
16
motywujc w ten wzniosy sposb niemal kad egzekucj. Zapisy w takiej szcztkowej formie pozostawiem, jeli z analizy kontekstu wydarzenia wynikao, e wskazany powd jest prawdopodobny. Naley je traktowa raczej jako sygna sprawy, aby nie zgubi samego faktu, ni jako rozstrzygajce ustalenia. *** Do ksiki doczam niewielki objtociowo aneks powicony aktom pomocy i yczliwoci okazywanej Ukraicom przez Polakw. Dotyczy on przede wszystkim terenw Polski w granicach powojennych i okresu, kiedy ludno ukraisk objto wysiedleniami do ZSRR (lata 19441946) oraz na Ziemie Zachodnie (1947 r.). Sytuacja obu narodw stron koniktu bya tak rna, e wczenie owego aneksu w postaci rwnoprawnego rozdziau ksiki (co pierwotnie planowano) mogoby zosta odebrane jako prba relatywizacji ukraiskich zbrodni na Polakach i postawienia znaku rwnoci midzy ludobjstwem a przymusowym wysiedleniem. Sygnalizuj zaledwie problem, ktry warto rzetelnie zbada28. Jak pisze Stanisaw Stpie, odnotowano wwczas przykady solidarnoci, wspczucia i pomocy dla wysiedlanych. Wystpowao to zwaszcza na terenach, gdzie stosunki ssiedzkie ukaday si dobrze, gdzie nie dochodzio do wzajemnych antagonizmw i walk. W znacznym stopniu postawy takie wynikay z pokrewiestwa midzy Polakami i Ukraicami (charakterystyczne dla Galicji Wschodniej byy maestwa mieszane). [...] Lokalne wizi, dobre stosunki ssiedzkie oraz zwizki rodzinne powodoway, e niektrzy podejmowali prby uchronienia Ukraicw przed wysiedleniem. W zasadzie byo to moliwe jedynie przez udokumentowanie polskiej narodowoci, co czyniono gwnie przez przedkadanie metryk rzymskokatolickich oraz powiadcze ssiadw lub sotysa, e dane osoby nie s Ukraicami i nie maj nic wsplnego z podziemiem ukraiskim. Starano si take o dokumenty powiadczajce sub w powojennym Wojsku Polskim lub zaatwiano u zaangaowanego w akcj Wisa urzdnika, aby nie umieszcza danej rodziny na licie przeznaczonych do wysiedlenia. [...] przenoszenie metryk nastpowao dobrowolnie przez samych Ukraicw, ktrzy pragnli unikn wysiedlenia, a nie wskutek naciskw duchowiestwa rzymskokatolickiego. [...] w rdach znajdujemy take informacje o wystawianiu kcyjnych metryk. Nie mogo wic chodzi tu o wykorzystywanie cikiej sytuacji grekokatolikw do zwikszenia stanu posiadania Kocioa rzymskokatolickiego. Dokumenty takie w adnym wypadku nie oznaczay zmiany przynalenoci wyznaniowej, ani nie zobowizyway do praktykowania w Kociele rzymskokatolickim.[...] Przypadki solidarnoci z Ukraicami potwierdzaj rwnie meldunki podziemia ukraiskiego, w ktrych niekiedy mona znale informacje, e nawet biorcy udzia w przesiedleniach onierze sugerowali ludnoci ukraiskiej, aby prbowaa przeczeka akcj, kryjc si wraz
Na podstawowe rda, ktre naleaoby uwzgldni, skadaj si relacje ukraiskie opublikowane m.in. w warszawskim tygodniku Nasze Sowo, wychodzcym w ucku tygodniku Woy, zbiorze 1947. Propamiatna knyha, serii Zakerzonnia (t. 15) i kilku innych tomach wspomnie, oraz dokumenty zebrane przez Eugeniusza Misi w publikacji Repatriacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukraicw z Polski do USRR 19441946, t. 12, Warszawa 19961999.
28
17
z dobytkiem w lasach. [...] ze wzgldu na represje wadz bezpieczestwa, traktujcych pomaganie ludnoci ukraiskiej jako przestpstwo kolaboracji z UPA, oraz z powodu silnej propagandy odwoywajcej si do wystpie antypolskich ze strony podziemia ukraiskiego, a zwaszcza do wydarze na Woyniu, pomoc ze strony Polakw dla wysiedlanych Ukraicw nie moga przybra szerszego charakteru29. *** Noty opisujce przypadki pomocy staraem si ujednolici wedug nastpujcego schematu: 1) Miejscowo wraz z jej przynalenoci administracyjn i orientacyjnymi danymi statystycznymi na temat liczby i skadu narodowociowego mieszkacw. Struktura narodowociowa podana jest dla unaocznienia proporcji midzy ludnoci polsk i ukraisk, np. wie polska; wie polsko-ukraiska; wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich; wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk; wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej na polsk. 2) Zdarzenie zazwyczaj napad na ludno cywiln: elementarna rekonstrukcja jego przebiegu i okolicznoci, w formie krtkiego opisu z podaniem daty i liczby oar (acz z pominiciem drastycznych opisw bestialstwa sprawcw). Wykorzystaem tu informacje z istniejcych opracowa, sprowadzajc je do niezbdnego minimum. 3) Akt pomocy, wraz z podaniem okolicznoci, w postaci krtkiego zapisu sporzdzonego na podstawie relacji wiadkw bd opisu bardziej szczegowego wykorzystujcego cytaty z relacji, czasem do obszerne. Chodzio o to, by odda gos samym uczestnikom, przedstawi wydarzenia oczami wiadkw, przez pryzmat ich wyobrae, sposobu postrzegania i interpretowania rzeczywistoci (por. np. powszechnie uywane okrelenia sprawcw: banderowcy, bulbowcy30, rizuni, bandyci, bandy UPA). Gdzieniegdzie zachowuj take osobliwoci jzykowe (np. sowo pop, okrelajce duchownego obrzdku wschodniego, wwczas raczej neutralne, dzi uwaane za niestosowne czy wrcz obraliwe), co ma dodatkowy walor autentycznoci. W razie rozbienych informacji, bdw i niecisoci dodaj niezbdny komentarz. Imiona i nazwiska Ukraicw podaj z reguy w takim brzmieniu, w jakim wystpuj one w rdach (a wic najczciej w postaci spolszczonej, zgodnie zreszt z urzdow i zwyczajow praktyk II RP). Trudno w tej istotnej kwestii (identykacji tosamoci) o pen konsekwencj, poniewa na Kresach nie zawsze mamy do czynienia z wyranym rozgraniczeniem nazwisk i imion czysto polskich i czysto ukraiskich; m.in. rozpowszechniona praktyka mieszanych maestw znacznie skomplikowaa nazewnictwo osb. Ponadto obowizujce wspczenie normy transkrypcji
29
S. Stpie, Akcja Wisa. Propozycje do podrcznikw szkolnych i materiaw pomocniczych dla nauczycieli, [w:] Akcja Wisa, red. J. Pisuliski, Warszawa 2003, s. 207208. 30 Maksym Borowec Taras Bulba, twrca pierwszych oddziaw ukraiskiej partyzantki niepodlegociowej, przeciwstawia si ludobjczym metodom zwolennikw Stepana Bandery, jednak take jego podkomendni brali udzia przynajmniej w niektrych napadach na ludno polsk, std to krzywdzce zaszeregowanie.
18
s w obliczu tego faktycznego zrnicowania zbyt ubogie, czsto narzucaj rozwizania dziwaczne i sztuczne. Kopot staraem si zminimalizowa w zamieszczonym na kocu ksiki indeksie, gdzie w przypadkach budzcych wtpliwoci podaj nazwiska ukraiskie w kilku wariantach. 4) rdo: pod not o wydarzeniu przywouj wykorzystane materiay rdowe. W przypadku relacji kilku rnych wiadkw odnotowuj je w odpowiedniej kolejnoci, by uatwi jednoznaczne powizanie fragmentu noty z autorem. *** Na podstawie zebranego materiau trudno o podawanie cisych statystyk lub formuowanie prawidowoci czy choby tendencji, ktre dla bada nad stosunkami polsko-ukraiskimi w latach wojny i tu powojennych miayby rang wic. Udzielanie pomocy nie byo zjawiskiem oczywistym i masowym. W licznych polskich wiadectwach podkrela si zupeny brak jakiegokolwiek wsparcia ze strony ukraiskich ssiadw. Zdobywali si na ni nieliczni, wikszo zachowywaa si biernie. Take Ukraicy prbujcy zachowa neutralno poddani byli silnej presji, w mordach przecie nierzadko uczestniczyli ich znajomi z ssiednich miejscowoci, a nawet najblisi ssiedzi czy krewni, nie tylko formacje zbrojne nacjonalistw oraz wyposaona w bro chopska samoobrona. Skoro strach wrd Polakw poddanych eksterminacji bywa tak wielki, e nakazywa instynktownie rozpaczliw ucieczk, nieraz nawet bez ogldania si na najbliszych, mordowanych w pobliu, to i dla Ukraicw obserwujcych gehenn z bliska musia by paraliujcy, tym bardziej e za prb niesienia pomocy samemu mona byo straci ycie. Kim byli ludzie, ktrzy mimo to umieli zdoby si na gest ludzkiej solidarnoci, a nierzadko take na wrcz heroiczne czyny? W wietle zgromadzonych tutaj danych wydaje si, e motywacja ideowa, np. odmienne od nacjonalistycznych pogldy polityczne (demokratyczne czy komunistyczne) bd wzgldy oglnoludzkie odgryway rol drugorzdn. Wrd ratujcych przewaay osoby najblisze ratowanym, najsilniej zwizane z nimi emocjonalnie, a wic czonkowie rodzin mieszanych i krewni. W dalszej kolejnoci zaprzyjanieni ssiedzi, raczej Ukraicy starszego pokolenia, czsto ci, ktrzy ratowali swoich blinich z pobudek religijnych, przedkadajc zasady wiary nad solidarno narodow czy grupow. Zastanawia fakt, e bardziej widoczni s tu baptyci, sztundyci31 czy wiadkowie Jehowy, anieli bez porwnania liczniejsi prawosawni (na Woyniu) i grekokatolicy (w Galicji). Skala pomocy udzielanej Polakom jest trudna do oszacowania. Siemaszkowie odnotowali na Woyniu 242 przypadki pomocy udzielonej Polakom przez ok. 350 Ukra31
Sztundyci (lub sztundobaptyci) sekta wywodzca si z protestantyzmu niemieckiego, uksztatowana w XIX w. wrd niemieckich osadnikw na poudniu w Rosji. Popularna w rodowiskach rosyjskich i ukraiskich odstpcw od prawosawia nie tylko w Rosji, ale take na Woyniu. Gosia zasady pacyzmu, wsplnoty majtkowej i duchowej niezalenoci od wadzy. Jej radykalny odam (tzw. Duchowna Sztunda) odrzuca wszelkie obrzdy i zewntrzne przejawy uczu religijnych, jak rwnie sakramenty i przewodnictwo duchowe. Modosztundyci yli w gminach zarzdzanych przez oglne zebranie wiernych. Por. Jarosaw Tomasiewicz, Anarchizm witej Rusi, Inny wiat 2002, nr 2.
19
icw (225 wymienionych z nazwiska), z czego 313 ponioso mier32. W opracowanym przez Eugeniusza Raskiego (gwnie na podstawie materiaw SUOZUN i ksiki Leona Karowicza Ludobjcy i ludzie) wykazie Ukraicw pomagajcych Polakom na Woyniu i w Galicji Wschodniej guruje ponad 700 osb, w tym ok. 430 o ustalonym nazwisku33. Informacje na temat pomocy zebrane w niniejszej ksice przedstawiam poniej w postaci tabeli. Zestawienie ma charakter pogldowy, daje przyblione pojcie o skali i charakterze zjawiska. Tab. Statystyka pomocy udzielanej Polakom przez Ukraicw
Wojewdztwo Miejscowoci Zabici Akty Uratowani Ratujcy Ratujcy Ratujcy pomocy znani zamordowani z za udzielanie nazwiska pomocy 493 5 245 56 55 19 9 882 1806 8 417 116 95 23 62 2527 794 4 336 67 85 42 13 1341 530 2 209 55 57 33 10 896 189 120 18 29 24 4 384
woyskie poleskie tarnopolskie lwowskie stanisawowskie rzeszowskie lubelskie Razem
255 3 144 34 39 18 9 502
11 006 200 6751 357 270 90 155 18 829
*** Kresowa ksiga sprawiedliwych 19391945 jest prb zebrania w jednym miejscu rozproszonych dotd informacji z tego zakresu i z pewnoci nie wyczerpuje zagadnienia. Zdecydowano si opublikowa to wstpne podsumowanie o charakterze w znacznej mierze roboczym, by wszyscy zainteresowani tematem mogli ustosunkowa si do przedstawionych materiaw i wczy w prace nad stworzeniem poprawionego, peniejszego wykazu. Pragn podzikowa dr. Grzegorzowi Motyce za krytyczn lektur maszynopisu oraz prof. Romanowi Drozdowi i red. Marii Pakw za pomoc przy zbieraniu materiaw do aneksu. Do odbiorcw kieruj prob o nadsyanie uwag, sprostowa i ucile, a take nowych wiadectw o podobnych przypadkach. Apel ten dotyczy take badaczy spraw polsko-ukraiskich. Mogo si zdarzy, e przypadki warte upamitnienia przez przeoczenie pominem.
32 33
W. i E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 2, s. 10621063. E. Raski, Nie kady Ukrainiec... Autor odnotowa w swym zestawieniu wszelkie, nawet najdrobniejsze wzmianki o przypadkach pomocy.
20
Do ksiki nie wesza pewna partia przekazw, interesujcych, ale bez dostatecznej lokalizacji zdarzenia. Prosz wic o umieszczenie w nadsyanej relacji koniecznych danych: miejscowo, jej przynaleno administracyjna (najlepiej gmina i powiat) oraz data. Adres: Romuald Niedzielko Instytut Pamici Narodowej 00-839 Warszawa, ul. Towarowa 28 Kontakt telefoniczny: 0-22 431-83-73 e-mail: romuald.niedzielko@ipn.gov.pl
21
22
WOJEWDZTWO WOYSKIE
POWIAT DUBIESKI Boremel, gmina Boremel miasteczko i wie, zamieszkane przez 2 tys. ydw (do 1942 r., kiedy zostali wymordowani przez Niemcw), kilkuset Ukraicw i okoo 40 Polakw. Pod koniec lutego 1943 r. kierownik tartaku in. Mikoaj Masowski oraz kierownik myna w Boremlu Stanisaw Jaboski zostali uprowadzeni przez Ukraicw, podajcych si za policjantw z Dubna. Po kilku tygodniach ciaa obu mczyzn, powizane drutem kolczastym, wyowiono ze Styru. Wdow Helen Masowsk zaopiekowa si pracownik tartaku, Ukrainiec Hood. A ona jego wspomina Masowska bya sotnyczk w ich bandzie. Hood pociesza mnie i powiedzia, eby by spokojn, a gdy dowie si od ony, e na mnie przysza kolej, da mi zna. Rzeczywicie, ostrzeg mnie, zdyam na czas wyjecha [] w kwietniu przed Wielkanoc do ucka. 9 kwietnia 1943 r. upowcy zamordowali 10 Polakw. Uratowali si m.in.: Franciszek Marmucki i jego synowa Maria z maym dzieckiem, ktrych ukry Ukrainiec, diakon Chomicki, i wywiz pod Siergiejwk (gm. Czarukw, pow. ucki), oraz rodzina Wernerw, ktra zostaa w ostatniej chwili uprzedzona przez ssiada, Ukraica Imbirowskiego, i zdya wyjecha. Z yczliwoci ze strony Ukraicw wielokrotnie spotkaa si rodzina lekarza Michaa Kiesza. Jego syn Wadiusz zosta dwukrotnie ostrzeony przez szkolnych kolegw, Sawk Wozniuka oraz braci Mirona i Michaa Wokw. Po wyjedzie Michaa i Wadiusza Kieszw w czerwcu 1943 r. do ucka, nauczyciel Ukrainiec Ostalski ostrzeg pozosta w Boremlu on doktora, e caa rodzina jest w niebezpieczestwie. Aleksandra Kiesz postanowia doczy do ma. Zwrcia si o pomoc Matwija Tokara, ktry zorganizowa oddzia partyzancki, wczony z czasem do UPA. Doradzi mamie pisze Wadiusz Kiesz eby wyjechaa przed witem, inn, mao uczszczan drog, czciowo przez jego teren, by w ten sposb omin wie Zoczwk. [...] da mamie przepustk zwinity misternie listek bibuki od papierosw, przypiecztowany czerwonym lakiem i odbitym spodem naboju od pistoletu. Powiedzia to nie zaszkodzi, a w ucku prosz to zniszczy i nikomu nic nie mwi. Oprcz Chomyckiego i Imbirowskiego o planowanych napadach uprzedzali Polakw ratujc im ycie take inni Ukraicy: Aleksander Menyczuk, Miron Wok i Adam Wozniuk z rodzin.
rdo: AIPN, 27 WDAK, VIII/16, Relacja Heleny Masowskiej, k. 31v32v; W. Kiesz, Od Boremla do Chicago, Starachowice 1999, s. 106113; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 5355 (na podstawie relacji Wadiusza Kiesza).
23
Dracza Polska, gmina Radziwiw wie polsko-ukraiska. 31 maja 1943 r. upowcy zamordowali ok. 50 Polakw. Pozostali przy yciu uratowali si ucieczk do Radziwiowa, a take do Podkamienia (pow. brodzki, woj. tarnopolskie). Miejscowy duchowny prawosawny Fiyp Borekyj zosta powieszony za udzielanie wsparcia ludnoci polskiej. Ukrainka z ssiedniej Kopani pisze Bolesaw ukasiewicz miaa tam [w Draczy] zamn crk i wieczorem ostrzega j o napadzie, tote ci, co uwierzyli ostrzeeniu, ocalili ycie, w por uciekajc ze wsi. Pozostali zostali wymordowani. Zgina take owa kobieta z Kopani, bo banderowcy nie pobaali tym, co zdradzali ich zamiary. Fakt ten potwierdzi rwnie jeden z ocalaych mieszkacw Draczy, Antoni Walczak.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 97; AW, II/2089, B. ukasiewicz, Wspomnienia ze Stryjwki, k. 60; C. witojaski, A.Winiewski, Moemy wszystko przebaczy, nie wolno nam niczego zapomnie. Dzieje Podkamienia i okolic od maja 1943 r. do maja 1944 r., WowJawor 1994, s. 20 (relacja Antoniego Walczaka).
Dubno miasto powiatowe, liczce 15,5 tys. mieszkacw. yjca na obrzeu miasta w pobliu lotniska trzypokoleniowa ukraiska rodzina Sawkw utrzymywaa kontakty z ssiadami-Polakami oraz pomagaa uciekajcym przed upowcami polskim mieszkacom okolicznych wsi. W nocy z 27 na 28 wrzenia 1943 r. Sawkowie zostali zamordowani za udzielanie pomocy Polakom ponioso mier 7 osb. Ocaleli tylko trzej ranni synowie Sawki, ktrzy podczas napadu upowcw udawali zabitych.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 115 (na podstawie wspomnie Karola Koska).
Jarosawicze, gmina Jarosawicze wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk. 18 czerwca (wedug innej wersji 22 maja) 1943 r. grupa uzbrojonych upowcw dokonaa rzezi ponad 50 Polakw. Zginy te, jak twierdz wiadkowie za udzielanie pomocy Polakom, cztery osoby z ukraiskiej rodziny erdyckich: Andrij erdycki, lat 48, ktry przed wojn by wjtem; jego ona Maria, lat 45; ich syn Serhij erdycki, lat 24, oraz ich 19-letnia crka Nadia.
rdo: H. Komaski, Powiat Dubno, Na rubiey 1998, nr 30, s. 2627 (m.in. wedug relacji Jadwigi Stefanickiej z d. Jankowskiej).
Nosowica Nowa, gmina Sudobicze wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk.
24
Przed Wielkanoc 1943 roku kowal Edward Spaek zosta ostrzeony przez ssiada Ukraica, by nie nocowa w domu, bo szykuje si napad na Polakw. Spakowie powiadomili okolicznych mieszkacw, lecz tylko cz z nich daa temu wiar i ocalaa. Inni postali w domach, sdzc e to prowokacja ze strony Ukraicw, zamierzajcych obrabowa polskie gospodarstwa. W nocy, 25 kwietnia, z rk upowcw zgino 25 Polakw, ktrzy nie schronili si w lesie lub nie uciekli do innej wsi. Wrd oar bya te mieszkajca u rodziny Adamcw Ukrainka o imieniu enia, ktra stana w obronie mordowanych gospodarzy i zostaa zastrzelona.
rdo: Relacja Zbigniewa Wojcieszaka, [w:] Okrutna przestroga, oprac. J. Dbski i L. Popek, Lublin 1997, s. 16.
Pecza, gmina Werba wie ukraiska, w ktrej yo kilkanacie rodzin polskich. W 1943 r. upowcy zabili duchownego prawosawnego za to, e ostrzeg proboszcza miejscowej parai rzymskokatolickiej, ksidza Bolesawa Murawskiego, o grocym mu z ich strony niebezpieczestwie, dziki czemu wyjecha przed napadem.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 111 (na podstawie relacji Wadiusza Kiesza).
Ptycza, gmina Werba wie ukraiska, w ktrej yo blisko 40 rodzin polskich. Latem 1943 r. proboszcz parai katolickiej, ksidz Wincenty Jach, ktry dwa lata wczeniej by celem ukraiskiego zamachu, zosta ostrzeony przez miejscowych Ukraicw, e zaplanowano jego zgadzenie. Ksidz przenis si na stacj kolejow Werba, ktrej pilnowa oddzia zoony z Wgrw. Dziki temu ocala, poniewa pierwszej nocy po jego wyjedzie upowcy napadli na plebani, a nie zastawszy ksidza, zamordowali mieszkajce w pobliu dwie zwizane z para rodziny polskoukraiskie.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 112 (wedug relacji ksiy Wincentego i Wadysawa Jachw).
Radziwiw, gmina Radziwiw miasto zamieszkane przez ydw (do likwidacji getta w 1942 r.), a take przez Ukraicw i Polakw, oraz polska osada wojskowa liczca 50 gospodarstw. W maju 1943 r., jak wspomina Stanisawa Roztropowicz-Szkubel, jej rodzina przeniosa si z osady do miasta. Kiedy w lipcu wrcili na dziak po ywno, zostali ostrzeeni przez ssiadki Ukrainki. adna z otaczajcych nas kobiet nie wy25
jania, dlaczego s tak zdenerwowane, ani nie powiedziaa, e z ich strony bya to akcja ratowania naszego ycia. W kilka godzin po naszym wyjedzie nasze bye domostwo zostao obsadzone przez oddzia UPA i zaczo si wyczekiwanie na nasz ponowny przyjazd. Na targu w Radziwiowie mama dowiedziaa si, e nasz dom na dziace zosta spalony. Ostrzeono te mam bez szczegowych wyjanie, by nikt z nas nie przyjeda na dziak a do odwoania. Ostrzeenie to przekazaa mamie Ukrainka mieszkajca okoo p kilometra od naszego spalonego domostwa. W trakcie pozorowanego targowania si o cen sprzedawanego towaru powiedziaa, e bdzie przyjeda na targ dwa razy w tygodniu i o cile okrelonej godzinie, i w wyznaczonym miejscu bd mija si z mam: ona jadc furmank, a mama idc chodnikiem z przeciwnej strony. Bez zatrzymywania si, zobaczywszy mam, kiwnie gow przeczco lub potwierdzajco. Jeli przeczco, to znaczy, e nie wolno nam jeszcze przyjeda na dziak, a jeli potwierdzajco, to znaczy, e mona. Przez okoo dwa tygodnie przekazywaa sygna oznaczajcy zakaz przyjedania, a wreszcie ktrego dnia spokojnie kiwna gow potakujco. Nastpnego dnia ojciec pojecha na dziak sam, modzie zostaa w miecie. Obejrza spalony dom i cztery gniazda wygniecione w wysokim zbou otaczajcym siedlisko. Dniem i noc koczowali tam upowcy, czekajc na nasz przyjazd. W taki to sposb bezimienna Ukrainka uratowaa nas od krwawej tragedii.
rdo: S. Roztropowicz-Szkubel, Ostrzeenie, [w:] Bracia zza Buga. Wspomnienia z czasu wojny, zebra Jan Turnau, Lublin 1999, s. 106110.
Satyjw, gmina Warkowicze wie ukraiska oraz majtek, w ktrych yo kilkanacie rodzin polskich. Po nieudanym napadzie banderowcw na pocztku 1943 r. rodzina Leona Saleckiego, za rad ssiada Ukraica, wyjechaa do Beresteczka (pow. horochowski).
rodo: A. Zawilski, Znw oywaj kurhany, Wrocaw 1997, s. 130 (relacja Leona Saleckiego).
Stobiec, gmina Werba wie ukraiska, w ktrej mieszkao kilka rodzin polskich. W lipcu 1943 r. Ukrainiec Damian Kobluk ostrzeg polsk rodzin Maciukw, e musz ucieka, bo zaraz przyjd po nich upowcy, ktrzy s u niego w stodole. Cz rodziny zdya uciec do Werby, natomiast Kajetan Maciuk, lat 70, zosta wraz z drug polsk rodzin Szapowaw schwytany i zamordowany. Kobluk i jego matka, Paaszka, zaopiekowali si pozosta we wsi crk zamordowanego, Bronisaw, ukrywajc j i karmic.
rdo: A. Biedrzycka z d. Maciuk, Byam wiadkiem, Na rubiey 2001, nr 57, s. 14.
26
wiszczw, gmina Jarosawicze kolonia polska. Pod koniec czerwca 1943 r. na koloni napadli upowcy z ssiedniej wsi ukraiskiej o tej samej nazwie i zastrzelili kilkunastu Polakw. Uratoway si m.in. siostry Tomickie. Ja i siostra pisze Jadwiga Grabarczyk z d. Tomicka obejrzawszy si widziaymy nasz mam w rkach napastnikw i wtedy nie byo ju moliwoci uratowania jej. [] W ucieczce przed nacjonalistami UPA biegymy przez chutory i wioski ukraiskie, spotykaymy Ukraicw, zwaszcza w wieku starszym, ktrzy wskazywali nam bezpieczn drog i uatwiali w ten sposb ucieczk przed banderowcami.
rdo: AIPN, 27 WDAK, VIII/12, Relacja Jadwigi Grabarczyk, k. 2424v.
Zaawie, gmina Jarosawicze wie ukraiska, w ktrej mieszkao kilkanacie rodzin polskich i do 1942 r. ydowskich. Wedug relacji Kazimierza Wska, w maju 1943 r. podajcy si za sowieckich partyzantw banderowcy zastrzelili jego brata Bolesawa i ciko ranili ojca: sdzc, e nie yje, pozostawili go w lesie. Gdy ojciec odzyska przytomno, doczoga si do swojej wsi. Ukraicy bali si udzieli mu pomocy i zemsty UPA, dopiero trzeci ssiad o nazwisku Korczuk ulitowa si nad nim, przenocowa go i na drugi dzie poyczy konie z wozem drugiemu synowi, Janowi Wskowi, ktry odwiz ojca do szpitala do ucka.
rdo: K. Wsek, Byem wiadkiem, Na rubiey 1998, nr 30, s. 30.
Zoczwka, gmina Boremel wie i folwark, zamieszkane gwnie przez Ukraicw. Polakw byo ok. 150. W wyniku napadw w poowie maja i 12 lipca 1943 r. z rk upowcw zgino ponad 50 polskich mieszkacw obu miejscowoci. Kilka niedoszych oar ocalao dziki ukraiskim ssiadom, ktrzy wczeniej uprzedzali o niebezpieczestwie. Organista miejscowego kocioa Leopold Dyrda zosta ostrzeony na przeomie kwietnia i maja 1943 r. przez Iwana Bondaruka (wedug innej wersji przez Antona Diducha), po czym wyjecha z czwrk dzieci do Beresteczka w powiecie horochowskim, pozostawiajc na miejscu on z jedn crk. Podczas napadu spalono tylko ich dom. Podobnie blisko 70-letni proboszcz miejscowej parai, ks. Bolesaw Stasiewicz, ostrzeony przez Ukraica, wyjecha z trzema swoimi siostrami do ucka i przey wojn.
rdo: D. Chiniewicz z d. Dyrda, Byam mieszkank wsi Zoczwka, Na rubiey 2000, nr 43, s. 45; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 5859 (wedug relacji m.in. Leopolda Dyrdy i Danuty Chiniewicz z d. Dyrda); A. Zawilski, Znw oywaj kurhany..., s. 16 (na podstawie relacji Olgi Dyrdy).
27
POWIAT HOROCHOWSKI
Augustw, gmina Kisielin kolonia polsko-niemiecka (po wyjedzie Niemcw w 1940 r. do Rzeszy ich miejsce zajli Ukraicy). 29 sierpnia 1943 r. upowcy zamordowali 6 osb z rodziny Malinowskich. Wadysaw Malinowski z on i trojgiem dzieci ukry si w lesie. Jego kolega, Ukrainiec Jzef Pawluk, przez trzy dni opiekowa si nimi, przynoszc ywno i ostrzegajc, by nie wracali do domu. Ukraicy morduj wszystkich Polakw co do nogi w naszej okolicy cytuje jego sowa ocalony prowidnyk ich powiedzia, e taka rze jednoczenie jest przeprowadzana na caej Ukrainie, e jest nakaz wybicia wszystkich Lachiw eby nikt nie pozosta komunistw i ydw te. Pawluk opowiedzia Malinowskiemu o wymordowaniu 40 rodzin w ssiedniej Wadysawwce, czego by wiadkiem: Powiedzia, e nigdy w yciu nie widzia i nie sysza o takiej rzezi, i nikt, kto tego nie widzia, nigdy w to nie uwierzy, e jego pobratymcy tego dokonali [...] Mwi, e musimy ucieka, bo on nie moe si naraa Ukraicy s czujni i za to mog jego i rodzin zabi. Mymy usuchali jego i przez ca noc szlimy do Wodzimierza przez las, bagna.
rdo: AIPN, 27 WDAK, IV/81, Relacja Wadysawa Malinowskiego, k. 212v213.
Beresteczko, gmina Beresteczko miasto zamieszkane w 60 proc. przez Ukraicw, a take ydw (do likwidacji getta w 1942 r.) oraz kilkadziesit rodzin polskich. 30 grudnia 1943 r. rozpocz si napad upowcw, ktry trwa dwie doby, lecz zosta odparty przez samoobron. Zgino tylko kilku Polakw. Czesawa Bubliska z dwojgiem dzieci ocalaa, przechowana przez poon Ukraink. W styczniu 1944 r. wraz z ewakuujcymi si Niemcami wyjechaa ludno polska, w Beresteczku pozostao 5 osb. Upowcy opanowali miasteczko i poszukiwali ukrywajcych si Polakw. Wedug informacji zebranych przez A. Zawilskiego, czworo z nich uratowao si dziki pomocy ze strony Ukraicw. Honorat Andrzejewsk i jej siostrzenic znajomi Ukraicy przeprowadzili noc do Radziechowa (woj. tarnopolskie). Pracownikiem magistratu Sawickim oraz jego chor on chwilowo zaopiekowa si kolega z pracy, Ukrainiec Maudak, po czym zaprowadzi ich do prawosawnego proboszcza, Iwana Mikolskiego. Ten zaaranowa wyjazd z Najwitszym Sakramentem do umierajcego. Sawicki by furmanem, a ona leaa ukryta w saniach. Tak dojechali do Radziechowa. Duchowny ukraiski, ktry jeszcze przed wojn utrzymywa wzorowe stosunki z proboszczem katolickim, ks. Jerzym Zwoliskim, nie dopuci te do spalenia przez banderowcw zabytkowego kocioa w. Walentego. Przekonywa, e wity Walenty pomaga cierpicym na padaczk, i nie odrnia on pod tym wzgldem ani Ruskich, ani Polakw, czy te katolikw i prawosawnych.
28
rdo: Relacja Haliny z Saleckich Wilczek, [w:] ladami ludobjstwa na Woyniu, oprac. L. Karowicz, L. Popek, Lublin 1998, s. 41; A. Zawilski, Znw oywaj kurhany..., s. 261.
Boroczyce, gmina Brany wie ukraisko-polska. 16 lipca 1943 r. wskutek napadu banderowcw ponioso mier ok. 10 Polakw. Jeden z ukraiskich mieszkacw wsi uprzedzi Polakw o majcym nastpi mordzie i dziki temu wielu z nich ocalao. Ukrainiec o nazwisku Fedio zosta przez banderowcw zabity za przechowywanie Polakw.
rdo: L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie, Lublin 2000, s. 153154 (relacja Franciszka Morozowskiego).
Bubnw, gmina winiuchy wie zamieszkana w wikszoci przez Ukraicw (prawosawnych i baptystw, tzw. sztundystw) oraz Polakw (katolikw i baptystw). W lipcu 1943 r. upowcy dwukrotnie napadali na polskich mieszkacw. W obu przypadkach Polacy-baptyci byli ostrzegani przez Ukraicw tego samego wyznania. Za pierwszym razem spalono tylko gospodarstwa Polakw-katolikw, wic baptyci po 2 tygodniach wrcili do swoich domw, natomiast po drugim napadzie opucili Bubnw i, udajc Ukraicw, przedostali si do Skurcza.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 188189.
Buniawa, gmina Chorw kolonia polsko-ukraiska. W lipcu 1943 r. upowcy zamordowali kilkunastu Polakw. Ciko pobitym czonkom rodziny Godzikowskich udzieli pomocy miejscowy Ukrainiec, zawoc ich do szpitala we Wodzimierzu Woyskim. Ukrainiec oeniony z Polk Godzikowsk zosta przez upowcw skatowany, poniewa nie wykona rozkazu zabicia w cigu 7 dni swojej ony i dwuletniej crki. Nie wiadomo, czy przey pobicie. Natomiast jego onie i dziecku jeden z napastnikw umoliwi ucieczk.
Buany, gmina Brany wie ukraiska, w ktrej mieszkao kilka rodzin polskich. W lipcu 1943 r. podczas napadu Ukraicw Hryko Babij zaopiekowa si Genowef Sawick oraz jej rodzicami i bratem. Przez dwa tygodnie ukrywa ich w zbou, nocami karmi, a nastpnie pomg przedosta si do Horochowa, gdzie znalaz im schronienie u swoich znajomych. Ssiadk Genowefy Sawickiej, Aleksandr Mar-
29
kowsk, uratowa od mierci z rk napastnikw inny Ukrainiec, Pyyp Kowalczuk; zabra z miejsca, gdzie si nad ni pastwiono, i otoczy troskliw opiek.
rdo: L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 150151 (relacja Genowefy Sawickiej).
Cechw, gmina Brany wie ukraiska, w ktrej yo kilkanacie rodzin polskich. 17 lipca 1943 r. przyjanie usposobiony wobec Polakw Ukrainiec Serhij Kraczuk ostrzeg, e najbliszej nocy nacjonalici ukraiscy zamierzaj wymordowa ludno polsk. Polacy ukryli si w lesie i w zbou, a nastpnie przedostali si do Horochowa. Wszyscy ocaleli. Opuszczone przez nich gospodarstwa Ukraicy spalili.
Choopecze, gmina Kisielin wie ukraiska, w ktrej yo po kilka rodzin polskich i czeskich. Latem 1943 r. nacjonalici ukraiscy zamordowali kilkunastu Czechw i kilku Polakw. Od lipca do padziernika 1943 r. Ukrainiec-baptysta Mykita Wihyrynski (Wihorynski?) przechowywa w ziemnym schronie w swojej zagrodzie felczera z ssiedniej Jachimwki, Orowskiego z on. W tym czasie wieczorami na jego podwrku zbierali si upowcy z Choopecz i opowiadali, jak rozprawiaj si z Polakami. Syn Wihyrynskiego przewiz Orowskich do Wojnicy, skd dalej przedostali si do Wodzimierza Woyskiego.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 151 (na podstawie relacji Polidora Orowskiego).
Drukopol, gmina Brany miasteczko ydowskie (do 1942 r.) i wie ukraiska, zamieszkane take przez kilkadziesit rodzin polskich. W nocy z 12 na 13 lipca 1943 r. rodzin Jzefa Majewskiego zabra do swojej stodoy ssiad Ukrainiec, Andrej Sosowiec, i ukry j w schowku. Tej samej nocy pod dom Majewskich podjechali furmank banderowcy i nie zastawszy nikogo, odjechali.
rdo: L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 154 (wedug relacji Jzefa Kazimierza Majewskiego).
Dunaj, gmina Kisielin kolonia polska. 8 sierpnia 1943 r. wskutek napadu UPA zgino 18 osb. Wedug relacji Zbigniewa Jakubowskiego z Adamwki (gm. Kupiczw, pow. kowelski), ktry przebywa wwczas z rodzin w Dunaju, jego matka oraz siostra Mirosa30
wa podczas ucieczki tray do domu Ukrainki, zamnej za Polakiem Olszaskim, ktra ukrya je na strychu obory. Banderowcy wpadli do tego mieszkania w poszukiwaniu uciekajcych. Bardzo zbili t Ukraink, eby powiedziaa, gdzie ukryy si dwie Polki. Ta jednak nie zdradzia miejsca ukrycia mojej mamy i dziki temu mama z Mirk ocalay.
rdo: Z. Jakubowski, Byem wiadkiem, Na rubiey 2001, nr 51, s. 40.
Horochwka, gmina Chorw kolonia polsko-ukraiska. W dniach 1214 lipca 1943 r. w wyniku ukraiskiego napadu i obawy na uciekajcych zgino ok. 40 Polakw. Ocalay m.in. Jzefa Golisz z crkami Helen i Mari. Dwukrotnie z miejsca kani uratowa je upowiec, ktremu udao si przekona napastnikw, eby ich nie mordowali. Rodzina pozostaa we wsi, jako jedyna, a do ekspatriacji w 1946 r.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 140; L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 2526.
Janina, gmina Skobeka kolonia i osada, zamieszkane przez kilkanacie rodzin polskich i ukraiskich. W poowie lipca 1943 r. upowcy zabili kilku Polakw i spalili koloni. Pozostae osoby zdoay uciec ostrzeone o napadzie przez miejscowego Ukraica, ktry zosta za to zamordowany przez UPA.
rdo: AAN, Komenda Obszaru Lww, 203/XV-42, Rzezie woyskie, k. 83.
Janowiec, gmina Kisielin kolonia zamieszkana przez Polakw, Niemcw (do 1940 r.) oraz Ukraicw. W sierpniu 1943 r. do Janowca przybya grupa Polakw (ktrzy po napadzie w lipcu na koci w ssiednim Kisielinie uciekli do ucka), aby zebra zboe. Gdy zwieli zboe do stodoy, otrzymali wiadomo od Ukraica Lisieckiego, e szykuje si napad upowcw. Natychmiast zboe pozostawili i ratowali si ucieczk.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 157 (wedug relacji Henryka Kitaszewskiego).
Janw, gmina Kisielin kolonia polsko-niemiecka (do wyjazdu w 1940 r. Niemcw do Rzeszy). W lipcu i sierpniu 1943 r. upowcy zamordowali kilkunastu mieszkacw. W kolonii znalaza schronienie rodzina Szulakiewiczw, Polakw uratowanych z pogromu w ssiednim Jasicu. Zaopiekoway si ni 3 rodziny ukraiskie: Rodzio31
wie, agowscy i Demkowscy. Przechowywali ich, a nastpnie przeprowadzili bezpiecznie wraz z Polk Aniel Rod, on Ukraica do szosy Wodzimierzuck, skd uciekinierzy zabrali si z Niemcami do Wodzimierza Woyskiego. W Janowie pozosta Witold Szulakiewicz, inwalida wojenny. By ukrywany jeszcze przez p roku, jednak w styczniu 1944 r. zosta przez upowcw zamordowany.
rdo: AIPN, 27 WDAK, VII/15, Relacja Stanisawa Szulakiewicza, k. 2526; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 157.
Jasiniec, gmina Kisielin kolonia zamieszkana przez Polakw, Niemcw (do ich wyjazdu w 1940 r. do Rzeszy) i Ukraicw. 31 sierpnia 1943 r. z rk upowcw zgino 26 Polakw. Ocalay m.in. trzy osoby, ktre przechoway si u Waronowiczw [Wawrynowiczw?] w schronie pod stodo. Bya to rodzina mieszana, Polak Waronowicz sam musia si ukrywa. Jzefa Kiciak, ktra spdzia w kryjwce dwa tygodnie wraz z gospodarzem oraz swoim ziciem Marcelem Radeckim, wspominaa, jak ona Waronowicza, Ukrainka, chodzia po wsi i lamentowaa, e jej m take zosta zabity, poniewa by Polakiem.
rdo: W.S. Dbski, W krgu kocioa kisieliskiego, czyli Woyniacy z parai Kisielin, Lublin 1994, s. 204205 (relacja Alfredy Magdziak z d. Kiciak); W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 157158.
Kisielin, gmina Kisielin miasteczko, w ktrym yo 61 rodzin ydowskich (do likwidacji getta w 1942 r.), 57 polskich i co najmniej 48 rodzin ukraiskich. 11 lipca 1943 r. dua grupa upowcw napada na Polakw zgromadzonych na niedzielnej mszy w. Zgino ponad 90 osb. Uratowanymi z rzezi w kociele czonkami rodziny Zikowskich, a zwaszcza rannym Antonim Zikowskim, zaopiekowa si Ukrainiec Nikon Daciuk. Pomocy Polakom udzielali te Ukraicy: Sawa Kowtuniuk, ktry przez kilka tygodni ukrywa i karmi w swoim gospodarstwie 3 rodziny Sawiskich i po jednej Romanowskich, Maciaszkw i Oklskich, a nastpnie grupkami wyprowadza do lasu; Wiktor Padlewski wspomagajcy Filipkw, Romanowskich oraz dwie siostry Sawiskie, Jzef i Weronik; Woodymyr Paaczuk opiekujcy si Pawowskimi i Bagneckimi; Petro Parfeniuk, ktry ochroni Czerwinkw i rodzin Piotra Sawiskiego, a take Ostap Kochanski oraz 60-letnia Paraska Padlewska, ktra zawioza komi do szpitala w okaczach rannego Wodzimierza Sawosza Dbskiego. Dbski otrzyma te pomoc od Luby Parfeniuk. Po mordzie w kociele i obronie, podczas ktrej zostaem ranny, przewieziono mnie do jej gospodarstwa. Tam leaem w stodole do czwartku, kiedy to wywieziono mnie do szpitala. Ukrywa si tu te mj ojciec i tu zoone byy nasze osobiste rzeczy i niektre przedmioty wartociowe. Po dwch tygodniach rodzice zostali porwani i zamordowani przez upowcw, gdy udali si do swego domu. Upowcy wielokrotnie napastowali Lub, by wydaa nasze rzeczy, ale nie daa.
32
rdo: W.S. Dbski, W krgu kocioa kisieliskiego..., s. 219224; idem, Siedmiu sprawiedliwych z Kisielina, [w:] Bracia zza Buga.., s. 2529.
Kisielwka, gmina Kisielin kolonia polsko-niemiecka (do wyjazdu Niemcw w 1940 r. do Rzeszy). 21 sierpnia 1943 r. upowcy wymordowali co najmniej 93 osoby. Napadu unikna rodzina Leona i Wadysawy Procajo, ktra posuchaa ostrzeenia znajomej Ukrainki i bocznymi drogami ucieka pieszo do Wodzimierza Woyskiego.
rdo: Relacja Piotra Procajo, [w:] Okrutna przestroga..., s. 46.
Koziatyn, gmina Podberezie wie ukraiska, w ktrej yo 7 rodzin polskich. 11 lipca 1943 r. upowcy opanowali wie i zamordowali 16 osb. Uratowa si m.in. Wojciech Matula, ktremu pomagali Ukraicy, Zenon Dubrowski z Koziatyna i Babij z ssiedniej wsi Strzelcze.
Kupowalce, gmina Brany wie zamieszkana w wikszoci przez Polakw. 16 lipca 1943 r. na wie i ssiednie kolonie, Szerok i Lulwk, uderzyy znaczne siy UPA, zabijajc ok. 150 osb. Uratowaa si m.in. Halina Gilewicz, ktr przechowa w stogu siana Ukrainiec Tkaczuk. Rodzinie aszczewskich w pierwszych dniach po napadzie udzielaa pomocy ywnociowej ukraiska rodzina Czepiukw mieszkajca w osadzie Nowe Gniezno.
Liniw, gmina winiuchy wie polsko-ukraiska. W pierwszych dniach czerwca 1943 r. upowcy zamordowali 4 rodziny polskie. Rannemu Dominikowi Tarnawskiemu udzieli pomocy miejscowy Ukrainiec i zawiz go do szpitala w okaczach, za inny Ukrainiec zawiadomi o zbrodni rodzin Tarnawskich w Koszowie (gm. Torczyn, pow. ucki). 11 lipca 1943 r. z rk banderowcw zgino ok. 70 Polakw. Genowefa Modrzejewska z d. Sobczyska, wwczas 5-letnia, wspomina, jak matka, idc na mier, kazaa jej si schroni wraz z siostr w psiej budzie. W budzie Kruczka byo ciasno i ciemno, strasznie. Nie pamitam, jak dugo byymy w budzie. Pewnie ze strachu zasnam. Emilka te. Te chowania nauczyy nas by cicho, bo to nakazywaa chwila. [...] Z budy zabray nas Ukrainki. Za przechowanie polskich dzieci w tamtym czasie grozia mier. Ale one si nie bay wcale. Przekazay nas do innego domu. Do babci Julii i dziadka Pawa Sobczyskich we wsi Koba.
33
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 190191; AW, II/2232/p, Genowefa Modrzejewska, Niczyja, k. 45.
Lulwka Wgierszczyzna, gmina Brany kolonia polska. Po napadzie Ukraicw 16 lipca 1943 r., podczas ktrego zgino ponad 80 osb, Ukrainiec Hryko Babij przez 2 tygodnie ukrywa w zbou rodzin agoszw. Z rodziny Markowskich uratowaa si ciko ranna 7-letnia Aleksandra, ktr przygarna ukraiska rodzina Wojtowiczw. Po obmyciu i zajodynowaniu ran pooyli mnie w komrce. Przewanie pielgnowa mnie mczyzna. Zmienia opatrunki, karmi, uczy po ukraisku pacierza i egnania si. Poniewa byam osuchana z jzykiem ukraiskim (Ukraicy przychodzili do ojca), szybko zapominaam polskiej mowy, a mwiam po ukraisku. Na moich opiekunw: mamo i tato. [...] Kiedy wyzdrowiaam i zaczam wychodzi, moi opiekunowie mwili znajomym, e jestem ich siostrzenic. Po pewnym czasie tato przyprowadzi znalezion w lesie 17 18-letni dziewczynk, ktra nie moga chodzi. [...] Zanoszc jej jedzenie lub picie zwracaam si do niej po ukraisku, lecz ona bardzo si denerwowaa i krzyczaa. Miaa na imi Wacka. Znaa moich rodzicw [...] Ukraiska mama zabieraa mnie przewanie do cerkwi. [...] Z ich crk Nastuni pasam krowy. Pod presj ziomkw (Wojtowiczom zaczto grozi) Wojtowiczowa odwioza dziewczynk do zaprzyjanionej z Markowskimi polskiej rodziny Strutyskich w ssiednich Buanach. Sama, paczc, szybko wsiada na wz i zacia konie batem. [...] Zaczam strasznie paka i krzycze: Mamo ne kydaj mene. Kobiety nie mogy mnie w aden sposb uspokoi. Po powrocie okazao si, e m Wojtowiczowej zosta zabity. W 1977 r. Aleksandra odnalaza Wojtowiczow i spotkaa si z ni w Lulwce. 14-letnia Jolanta Sawicka, zraniona podczas ucieczki, przez kilka dni leaa nieprzytomna w zbou, po czym zdoaa dotrze do znajomej ukraiskiej rodziny Jurija Pawluka, podobnie jak jej dwie modsze siostry, Alina i Krystyna po dwch dniach ukrywania si w polu. W tym momencie wspomina Jolanta Dudkowska z d. Sawicka wysza ona Pawluka i zacza lamentowa i prosi, aby nie zostawa u nich. Mwia, e oni rwnie zgin, jeli bd pomaga Polakom. Daa mi kawaek chleba i kwane mleko, opatrzya rany [...] Chowalimy si w zbou, spalimy w krzakach malin. Wiedzielimy, e gdyby nas tu znaleziono, wtedy wszyscy zginliby cznie z Pawlukiem. Pawlukowie udzielili pomocy 21 Polakom. Dziki nim grupa ta ukrywaa w Lulwce przez 3 tygodnie. Wiadomo o Polakach przechowujcych si u Pawlukw dotara, za porednictwem Ukraicw, do rodziny Sawickich w Horochowie, ktrzy zorganizowali przetransportowanie ocalaych do miasta. Jesieni 1943 r. zostaa wymordowana wielodzietna rodzina Jzefa Skawiskiego. Przeya tylko ranna crka Wacawa, lat 12, ktr ocalia Ukrainka i odwioza ukrywajc pod som do Horochowa.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 131132; AW, II/2506, Relacja Jolanty Dudkowskiej z d. Sawickiej, k. 56; AW, II/2789, Relacja Aleksandry Gowiskiej z d. Markowskiej, k. 36.
34
Markowicze, gmina Chorw wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich. W lipcu 1943 r. ukraiski sotys Markowicz jak podaje Wadysaw Kowalczyk otrzyma wyrok mierci za udzielanie pomocy Polakom i musia ratowa si ucieczk do okacz. Zabijaniu Polakw przez UPA sprzeciwia si te miejscowy duchowny prawosawny, mwic e religia prawosawna zabrania napada na bezbronnych ludzi. W 1943 r. Ukraicowi nazwiskiem Kasztelan upowcy spalili gospodarstwo za to, e wraz ze swoimi dwoma brami wspomaga Polakw.
rdo: A. Peretiatkowicz, Polska samoobrona w okolicach ucka, Katowice 1995, s. 202 (relacja Wadysawa Kowalczyka); A. Zawilski, Znw oywaj kurhany..., s. 246.
Michawka, gmina Chorw kolonia polska, w ktrej yo kilka rodzin ukraiskich. 10 lipca 1943 r. Polacy w popiechu wyjechali do okacz, ostrzeeni przez Ukraica, ktrego upowcy nakaniali, by uczestniczy w obawie na Polakw uciekajcych z okolicznych osiedli podczas rzezi. Dziki temu zostali uratowani.
Niedwiedzie Jamy, gmina Kisielin kolonia zamieszkana przez 3 rodziny polskie i 2 ukraiskie. Ukraiska rodzina Skoropadw wzia na wychowanie troje polskich dzieci psierot: Juli, Genowef i Wadysawa Szyszkw, ktrych matka zostaa zamordowana przez upowcw w kociele w Kisielinie 11 lipca 1943. 10-letnim Henrykiem Szyszk zaopiekowa si Ukrainiec Rodion, ktrego syn by w UPA. W 1944 r. wadze sowieckie skazay ca rodzin na zesanie i wywiozy wraz z przygarnitym chopcem na Syberi.
rdo: W.S. Dbski, W krgu kocioa kisieliskiego..., s. 214 (wedug ustnej relacji Marii Zinkiewicz).
Odziutycze, gmina Kisielin miasteczko i wie, zamieszkane do 1942 r. gwnie przez ydw. Na dzie przed napadem UPA w lipcu 1943 r. jeden z miejscowych Ukraicw wywiz potajemnie wozem konnym rodzin Nieczyporowskich.
Podberezie, gmina Podberezie wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich.

35
Po wkroczeniu wojsk sowieckich we wrzeniu 1939 r. miejscowi Ukraicy grozili mierci sekretarzowi gminy Wadysawowi Saleckiemu. Duchowny prawosawny Koncewycz udzieli jego rodzinie schronienia oraz pomg w ucieczce do Beresteczka.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 181; Relacja Haliny z Saleckich Wilczek, [w:] ladami ludobjstwa na Woyniu..., s. 3637.
Poluchno, gmina Podberezie kolonia polska. 12 lipca 1943 r. upowcy wymordowali wikszo mieszkacw, ok. 40 osb. Ocalay m.in. dwie najstarsze crki Omelaskich. Doczogay si ranne do znajomej Ukrainki, ktra po opatrzeniu ran zaprowadzia je po kryjomu do Horochowa. Crk zamordowanej Kazimiery Keller, 8-letni Iren, przechowywa przez 3 tygodnie Ukrainiec Petro Stasiuk w futorze Dubinki (przed napadem kilkakrotnie uprzedza rodzin Kellerw, by uciekali, jednake nie potraktowano tego powanie). Jego ona zaprowadzia dziewczynk do Horochowa i oddaa ocalaemu ojcu.
rdo: Relacja Ireny Kolickiej, [w:] ladami ludobjstwa na Woyniu..., s. 3032; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 181.
Puhany, gmina Brany wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk. 15 i 16 lipca kilkudziesicioosobowa grupa upowcw zamordowaa 97 Polakw. W ostatniej chwili przed napadem Ukrainiec Pawo Zarycki (Zarzycki) ostrzeg Antonin Su, by nie wracaa do domu. Polakom udzielaa schronienia i pomocy ukraiska rodzina Krysiukw.
Rogowicze, gmina Chorw wie polsko-ukraiska. W lipcu 1943 r. zawiadcza Wadysaw Kowalczyk upowcy zamordowali Ukraica, sotysa wsi, za pomoc Polakom.
rdo: A. Peretiatkowicz, Polska samoobrona w okolicach ucka..., s. 202.
Szelww, gmina Chorw wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich. 12 lipca 1943 r. noc upowcy zamordowali 17 Polakw. Wedug relacji Wadysawa Kowalczyka, zastrzelony zosta m.in. dziaacz konspiracyjny Kazimierz Kolek, ps. Socha. Odbija na matrycy wiadomoci pochodzce z nasuchu radiowego, ktre byy rozsyane na cae wojewdztwo. Jego ona z dwojgiem dzieci i ojcem uciekli, poniewa upowiec stojcy przy oknie obrci si plecami, udajc e ich nie widzi.
36
Mwia mi o tym ona Kolka. Miejscowa ludno ukraiska wspczua Polakom, ale bya bezradna i obojtna, znam przypadki ukrywania Polakw.
rdo: AIPN, 27 WDAK, VII/6, Relacja Wadysawa Kowalczyka, k. 8.
Szeroka, gmina Brany kolonia polsko-ukraiska. 16 lipca 1943 r. tu przed egzekucj ok. 30 Polakw, ktrej dokonali uzbrojeni w karabiny maszynowe upowcy w mundurach niemieckich, Ukrainka Marija Szczucka, lat 16, siostra czonka UPA, uratowaa ycie swojej polskiej przyjacice, Rozalii Mrozowskiej, zabierajc j do swojej rodziny. Nastpnie przez miesic Rozali przechowywa Ukrainiec Kaczuk. Gdy sotnik Gil, zaprzyjaniony z ojcem Rozalii, dowiedzia si, e dziewczyna ocalaa, przekaza przez Marij Szczuck, e chciaby si ni zaopiekowa, by wynagrodzi wyrzdzone krzywdy. Kaczuk uzyska informacj, e planowane jest podstpne zamordowanie Mrozowskiej, po czym wywiz j, ukryt pod som na wozie, do Drukopola, gdzie miaa rodzin.
rdo: L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 154 (relacja Jzefa Kazimierza Majewskiego); W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 134135.
Twerdynie, gmina Kisielin wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich. W lipcu i sierpniu 1943 r. z rk ukraiskich mieszkacw wsi, zorganizowanych w podlegy UPA zbrojny oddzia samoobrony, zgino ok. 50 Polakw. Z rodziny Ludwika Papuyskiego uratowaa si jego crka Stanisawa i druga jego crka (lub wnuczka) Feliksa schowane w piecu u Ukraica Iwana Nazaruka. Na drugi dzie wyprowadzi obie poza wie, a dalej same dotary do orodka samoobrony w Zaturcach. Jzef Dzikowski, powracajcy we wrzeniu 1943 r. z robt przymusowych w Niemczech, pniej onierz 27 Woyskiej Dywizji AK, zosta ostrzeony przez znajomego Ukraica, by nie pojawia si w Twerdyniach, bo zostanie zabity tak jak jego rodzice, dwaj bracia i siostra.
rdo: W.S. Dbski, W krgu kocioa kisieliskiego..., s. 144; AIPN, 27 WDAK, VII/21, Relacja Jzefa Dzikowskiego, k. 37v38; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 170171; t. 2, s. 1120.
Watyniec, gmina winiuchy wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich. We wrzeniu 1943 r. upowcy zamordowali dwie rodziny: Grynowieckich i Tarasiewiczw. Ciaa wrzucono do studni. Wedug relacji Zygmunta Grynowieckiego, najstarsza crka Tarasiewiczw miaa wtedy lat 12 i z rozrban gow zostaa wrzucona do studni na wierzch, na wszystkich pomordowanych i chyba dlatego ocalaa. Wycign j z tej studni Ukrainiec, ktrego nazwiska nie znam, wiem tylko, e by bapty37
st i chyba dlatego nie chcia by bandyt. Ten Ukrainiec przechowa to ranne polskie dziecko i po jako takim wyleczeniu dostarczy dziecko do ciotki w ucku.
rdo: AIPN, 27 WDAK, VII/13, Relacja Zygmunta Grynowieckiego, k. 21.
Woronczyn, gmina Kisielin wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich. 15 lipca 1943 r. w Woronczynie, osadzie Kieleckiej i innych przylegych miejscowociach z rk banderowcw zgino ponad 60 Polakw. Uratowao si maestwo o nazwisku Szymula. Uciekajc z kolonii Zabara znaleli si w Woronczynie, gdzie zostali ostrzeeni przez znajomego Ukraica. Zrabowano im cae mienie z wozem, ale ocaleli. Stanisawa Zdzymira, ktra ukrywaa si w zbou ze swoim dziadkiem, a pniej przez 2 tygodnie take z matk i modszym rodzestwem, wspomina o pomocy, jakiej udzieli im ssiad, Ukrainiec Szopiak: Kiedy mnie zobaczy, to si przeegna i powiedzia: To ty yjesz! Nie zabili ci?!. Kaza mi chwil poczeka. Sam poszed do domu i wrci z kawakiem chleba i opat. [...] pokaza mi, gdzie Tat zakopa. [...] Poradzi nam, ebymy nadal pozostali w ukryciu. [...] O tym maym kawaku chleba, ktry da mi p. Szopiak, ylimy ju tyle dni. Mama kadego ranka dawaa nam po okruszku. [...] ostrzeg nas, e pacz dziecka sycha we wsi. Powiedzia, e kiedy kto obcy bdzie we wsi, wtedy on zacznie klepa kos. Wtedy naley stumi pacz. Kadlimy wtedy na buzi siostry wenian chustk. Kiedy tak siedzielimy w polu, mielimy z bratem marzenia. Brat przed mierci chcia si przespa w ku, a ja chciaam napi si wody.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 172; Wspomnienia Stanisawy Jdrzejczak z domu Zdzymira, Biuletyn Informacyjny. 27 Woyska Dywizja AK 2000, nr 1, s. 6771.
Zabara, gmina Kisielin kolonia niemiecka, po wyjedzie Niemcw w 1940 r. do Rzeszy zasiedlona przez Polakw i Ukraicw. 18 lipca 1943 r. upowcy zamordowali ponad 20 Polakw. Z rodziny Stpniw uratowaa si creczka Danusia. Ranna w gow wydostaa si spod cia swej rodziny, posza do znajomego Ukraica, a ten przywiz j do majtku Zaturce. Wadysaw Gniot zosta uratowany przez szkoln koleank, crk sotysa Denysa Romaniuka, ktry uczestniczy w mordach. Matk Gniota, ktra ucieka z rzezi, przez 17 dni ukrywa Ukrainiec Mykoa Osipczuk ze wsi Studynie, a nastpnie Osipczukowa przeprowadzia j, w stroju ukraiskim, do majtku Zaturce.
Zahorw Nowy, gmina Chorw wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich.
38
W nocy z 11 na 12 lipca 1943 r. upowcy zamordowali ok. 30 Polakw. Uratoway si Stanisawa lusarska i jej crka Bronisawa dziki Ukraince, ktra podczas wyapywania Polakw ukrya je w zbou, gdzie przebyway przez tydzie, ywic si ziarnem, a nastpnie dziki Ukraicowi Chrabczewskiemu, ktry je przeprowadzi do Jzefy Golisz w Horochwce, uratowanej przez innego Ukraica podczas rzezi 12 lipca.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 146 (wedug relacji Heleny Wosowskiej).
Zamlicze, gmina Chorw wie i majtek, zamieszkane w wikszoci przez Ukraicw. 11 lipca 1943 r. dua grupa upowcw zamordowaa w obu miejscowociach ok. 100 Polakw. Niektrzy spord miejscowych Ukraicw udzielali pomocy ocalaym z pogromu. Dziewczynki Krystyna Irena Lepko i Janina Gaka znalazy schronienie u Ukrainek Paraski i Maciuczki. Pniej Lepko przez miesic bya przechowywana przez Ukraica Mychaj Gidzuna. Ukrainiec Stepan Stolarczuk uratowa 3-letni crk zamordowanych Baraskich i wychowa jako swoje dziecko, mimo e mia troje wasnych dzieci. Pod koniec sierpnia 1943 r. doszo do napadu na Polakw, ktrzy wrcili do wsi na niwa. Kilku osobom: Krysiakowej z crk Bogusaw, Adamowi Szelestowskiemu i Jzefowi Gruszeckiemu udao si przedosta do okacz dziki yczliwym Ukraicom, ktrzy przeprowadzali noc i przewozili ukrytych w sianie. Ju prawie o zmroku wspomina Bogusawa Nowicka z d. Krysiak przysza Ukrainka po ziemniaki i nas zobaczya. Rozpoznaa mam i rk daa znak, eby lee. W nocy przysza po nas, przyniosa duy garnek mleka, chleb, chustki na gowy i mnie bluzk. Powiedziaa, e musimy ucieka, bo banderowcy przygotowuj akcj na ukrywajcych si Polakw. Ponadto, kiedy grzebano pobitych w stodole, doliczono si, e nie byo wrd nich wanie mojej mamy i mnie. Gdyby znaleli nas na jej polu, to wiadomo, e wybiliby ca jej rodzin. [...] Przyszli do nas m Ukrainki i Adam Szelestowski, syn Polki, ktra w lipcu uratowaa si z poncej obory. [...] Ukrainiec prowadzi nas przez podmoke ki. Bya to najbezpieczniejsza droga. Owietlay j tylko uny palcych si polskich wsi.
rdo: L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 2325 (relacja Bogusawy Nowickiej z d. Krysiak); W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 148.
Zapust Kisieliski, gmina Kisielin kolonia polsko-niemiecka (do wyjazdu Niemcw w 1940 r. do Rzeszy). W lipcu 1943 r. mieszkacy udali si do Zaturzec, ostrzeeni o napadzie przez Ukraica z Kisielina, Petra Parfeniuka. W kolonii pozostaa m.in. uratowana z napadu na koci kisieliski Teresa widerska. Ukrywaa si a do padziernika u Ukraica Syrotiuka. Kilka razy wspomi39
naa po latach banderowcy przeszukiwali gospodarstwo Syrotiukw, ale nic podejrzanego nie wykryli. Bili take starego Syrotiuka i jego syna Michaa. Ale aden mnie nie wyda. eby ich duej nie naraa [...] postanowiam opuci kryjwk i uda si do Zaturzec. [...] Do wsi baam si wchodzi, siedziaam i pakaam. Nagle zobaczyam kobiet idc w moj stron. Poznaam j. Bya to Szkuropatka Ukrainka z Niedwiedzich Jam. Przelkam si jeszcze bardziej, bo wiedziaam, e nie sprzyja Polakom. Ona mnie te poznaa i zapytaa, co tu robi? Skamaam, e id do swojej wsi i zbdziam. Chc wrci do Zaturzec, ale nie znam drogi. Wtedy ona wykrzykna: Ta tu ich peno! Jak dosza, e ci nie zobaczyli?! [...] Zarzucia mi na gow swoj chust, zaprowadzia do domu, nalaa czerwonego barszczu, kazaa szybko je. Nie tknam posiku, patrzyam w drzwi, zza ktrych sycha byo gone piewy i miechy pijanych banderowcw. Oni tu nie wejd, nie bj si, jedz, zaraz ci wyprowadz [...] daa mi du chustk w kwiaty, tak, jakie nosiy Ukrainki, wyprowadzia w pole i pokazaa kierunek na Zaturce. Nie mogam uwierzy, e mnie nie wydaa.
rdo: L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie ..., s. 2123 (relacja Teresy Siedlickiej z d. widerskiej).
urawiec, gmina Kisielin kolonia niemiecka, po wyjedzie Niemcw w 1940 r. do Rzeszy zasiedlona przez kilkadziesit rodzin polskich i kilka ukraiskich. Jan opuszyski wspomina, jak w lipcu 1943 r., jego ssiad, Ukrainiec Hapiak, podczas napadu upowcw uyczy wozu i konia Tomaszowi Grakowi z rodzin, co umoliwio im ucieczk do Zaturzec. Hapiak wzywany by z tego powodu na przesuchanie do sztabu UPA w Moczukach (gm. Kupiczw, pow. kowelski). Jan i Regina opuszyscy zostali uprzedzeni przez yczliw Ukraink, Olg Wasylewsk, o antypolskiej akcji (ktra nastpia 8 sierpnia 1943 r. w ssiednich miejscowociach), dziki czemu zdyli uciec do Zaturzec, a stamtd do Wodzimierza Woyskiego. W sierpniu 1943 r., gdy do swego gospodarstwa przyby Bolesaw Zinkiewicz, przyszed do niego Ukrainiec Kola Muyczuk i owiadczy, eby natychmiast ucieka, poniewa otrzyma on polecenie zabicia go.
rdo: W.S. Dbski, W krgu kocioa kisieliskiego... , s. 160, 162 (relacja Jana opuszyskiego); L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 109 (relacja Reginy opuszyskiej).
POWIAT KOSTOPOLSKI Adamwka, gmina Ludwipol wie polsko-ukraiska. W czerwcu 1943 r. Polacy zagroeni napadem upowcw zdyli uciec do Janwki. Dioniza Feliska, ktra nie wiedziaa o ostrzeeniu, przybya z trojgiem dzieci do wsi i zostaa zamordowana. Ssiadka, Ukrainka Sowieta Fiynska, ktra wstawia si
40
za ni, rwnie poniosa mier. Dziecko Sowiety zostao przygarnite przez Polakw z oddziau partyzanckiego AK Bomby w Hucie Starej. Troje maych dzieci Feliskiej uprowadzi miejscowy Ukrainiec; uratowa je przed zarbaniem siekierami przez upowcw sotys Adamwki, Ukrainiec Nio Sierocinski. Ukrainiec Iwan Holczyk uratowa w 1943 r. Stanisawa Feliskiego i wozi ywno dla Polakw, ktrzy schronili si w miejscowoci Huta Stara.
rdo: Relacja Jzefy Marciniak z d. Feliskiej, s. 12 (w zbiorach Romualda Niedzielki); W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 242.
Antolin, gmina Ludwipol kolonia polsko-ukraiska. W sierpniu 1943 r. Ukrainiec Micha Mieszczaniuk otrzyma od upowcw polecenie zabicia swojej ony, Polki Genowefy Szyndary, i rocznego dziecka. Za niewykonanie rozkazu zosta zamordowany wraz z reszt rodziny.
rdo: AIPN, 27 WDAK, VI/4, Relacja Jana Boczkowskiego, k. 15.
Borek, gmina Stepa kolonia polska. 16 i 17 lipca 1943 podczas zmasowanej akcji upowcw na poblisk Hut Stepask kolonia zostaa spalona, zgino kilka osb. Mieczysaw Sojewski z 7-letnim synem Edwardem ukrywa si lesie, ywic si jagodami i ziemniakami podbieranymi z pl. By skrajnie wyczerpany psychicznie i zycznie. Dwukrotnie zamierzaem popeni samobjstwo wspomina ze strachu przed schwytaniem i mczarniami, jakich spodziewaem si od ukraiskich bandytw. Braem mego synka Edzia i szlimy nad rzeczk [...] Zamierzaem razem z synkiem si utopi, aby skrci czas poniewierki i straszliwego lku. I kiedy braem syna za rczk, ten wtedy mwi z paczem do mnie: tatusiu! wracamy do naszej kryjwki. Nie miaem odwagi skoczy do wody. Znajomy Ukrainiec ze Stawiszcza, Petro Bazyluk, przyszed im z pomoc. W zamaskowanej kryjwce w jego stodole przetrwali obaj a do wkroczenia Armii Czerwonej w styczniu 1944, a nastpnie wyjechali do Polski. Petro Bazyluk przechowywa jednoczenie swego krewnego, Ukraica, rwnie zagroonego przez UPA. Nie zawaha si udzieli schronienia Sojewskim, mimo i w czerwcu 1943 zosta omykowo postrzelony przez wartownika polskiej samoobrony z Borku, w wyniku czego straci oko. Los Bazyluka zakoczy si tragicznie: wiosn 1944 r. zosta zastrzelony przez onierzy sowieckich, ktrym nie chcia odda ostatniej krowy (wedug innej wersji, podanej przez Wadysawa Kurkowskiego, zgin z rk UPA w 1946 r.). Zgin czowiek niezwykle prawy, uczciwy i szlachetny pisze Antoni Kalus. Gdyby w Polsce ustanowiono, na wzr pastwa Izrael, medal Sprawiedliwy wrd narodw wiata to Petro Bazyluk Ukrainiec zasuyby na ten medal w pierwszej kolejnoci za moraln odwag obrony ycia drugiego czowieka.
41
rdo: A. Kalus, Borek, Na rubiey 1994, nr 10, s. 16; AW II/1350/2k, W. Kurkowski, Samoobrona Huty Stepaskiej na Woyniu, k. 5557.
Borwka, gmina Derane kolonia polska. Wedug relacji Mieczysawa Kobyeckiego, w marcu 1943 r. Ukrainiec Serhij Kopernik, ktry mia narzeczon Polk oraz 2 braci nalecych do UPA, ostrzeg mieszkacw o planowanym napadzie banderowcw i wskaza, na ktrych drogach przygotowano zasadzki na uciekajc ludno. 18 marca wikszo Polakw, pod eskort 5 czonkw AK z Janowej Doliny, wyjechaa furmankami do Klewania w pow. rwieskim. W nocy z rk nacjonalistw zginli pozostali mieszkacy (29 osb), ktrzy nie chcieli opuci kolonii.
rdo: AIPN, 27 WDAK, VI/17, Relacja Mieczysawa Kobyeckiego, k. 55.
Chwojanka, gmina Ludwipol wie polska. W marcu lub kwietniu 1943 r. upowcy pobili do nieprzytomnoci nauczycielk Mariann Lubow-Potomsk, ktra kilka miesicy wczeniej przeya napad w Horodyszczu, gmina Ludwipol (zob. s. 44) i kolejny w Budkach Kudraskich. Zmaltretowan nauczycielk zaopiekowaa si rodzina Ukraica Winniczuka, potem przez dugi czas leczono j w szpitalu w Midzyrzecu (pow. rwieski).
Derane, gmina Derane miasteczko, zamieszkane w wikszoci przez ydw (do likwidacji getta w 1942 r.), ponadto przez Polakw i Ukraicw. Wiosn 1943 r. upowcy zamordowali kilkudziesiciu Polakw. W maju z ich rk zgin ukraiski nauczyciel Olejnik, nawoujcy do zgody z Polakami.
rdo: J. Turowski, Pooga. Walki 27 Woyskiej Dywizji AK, Warszawa 1990, s. 126.
Diuksyn, gmina Derane wie ukraiska, w ktrej mieszkao kilka rodzin polskich. Helena Krzemionowska-owkis w znakomitej ksice wspomnieniowej Woy opowieci prawdziwe opisuje przypadki udzielania pomocy Polakom przez Ukraicw podczas napadw banderowskich na Diuksyn, Pieki Borowieckie (zob. s. 48) i inne wsie w gminie Derane. Wymienia Ukraica Owerk Talihowa z Diuksyna, ktry wbrew presji rodowiska (wie bya silnym orodkiem banderowskim) i postawie swojej rodziny gono wystpowa w obronie polskich ssiadw, m.in. prbowa nie dopuci do napadu
42
na poblisk Radomiank. Najpierw musia ukrywa si przed wasnym synem pisze Helena Krzemionowska-owkis ktry chcia go zabi za to jego gadanie, a potem ukrywa si przed ruskimi, bo by Ukraicem z banderowskiego Diuksyna i mia syna rezuna. Janina Dobrzecka, ktra od 1940 r. bya sierot, 19 marca 1943 r. przeya udajc Ukraink rze dokonan na kilkudziesiciu Polakach w pobliskich Pendykach. Tuajc si podobnie jak jej siostra i brat wrd obcych, znajdowaa schronienie i prac u niektrych Ukraicw: Petra Onopryjczuka, Opanasa, Charyty oraz Oeny Warwinowej, nalecej do sekty sztundystw. W maju 1945 r. rodzestwu Dobrzeckich, ktre uciekajc z Diuksyna dotaro do Klewania, pomoga crka Warwinowej, Jaryna: opowiedziaa dzieciom, jak maj dojecha do Rwnego, jak odnale wujkw. Kupia im bilety, odprowadzia do pocigu. Ostatnia yczliwa Ukrainka z rodzinnego Diuksyna.
rdo: H. Krzemionowska-owkis, Woy opowieci prawdziwe, Janw Lubelski 2003, s. 1936.
Guboczanka, gmina Ludwipol kolonia polska, w ktrej yo kilka rodzin ukraiskich. 13 czerwca 1943 r. upowcy zamordowali ok. 30 Polakw. Wrd uratowanych byo m.in. nastoletnie rodzestwo Murawskich Bronisawa i ciko ranny Marian: Za mn skoczy do okna brat Marian. Tray go jednak dwie kule mordercw: jedna w plecy obok opatki, druga roztrzaskaa mu doln lew uchw. Upad do tyu z powrotem do wntrza mieszkania [...] Nieprzytomna ze strachu biegam przed siebie, na olep [...] W pobliu krzaka leszczyny [...] odnalazam brata Mariana. [...] Nie mg mwi. Ruchem rki poprosi o papier i owek. Napisa na nim: Uciekaj szybko! Ratuj swe ycie! Ja z pewnoci umr. [...] Wszyscy radzili, e trzeba ucieka do Bystrzycy, gdzie stacjonuj niemieccy onierze. Mego brata zaadowa na wz znajomy Ukrainiec Tychon i wieczorem zawiz do Bystrzycy, do niemieckiego lekarza wojskowego. Jednak lekarz go nie przyj, wic przywiz go z powrotem. [...] Miaam wtedy 15 lat, na gowie pojawiy si pierwsze siwe wosy. Chopiec, zanim szczliwie odzyska mow, by leczony chirurgicznie przez dwa i p roku w szpitalach w Bereznem, Rwnem i w Kijowie.
rdo: B. Murawska-ygado, Byam wiadkiem, Na rubiey 1995, nr 11, s. 56.
Horodyszcze, gmina Ludwipol kolonia polsko-ukraiska. Polakom udzielali pomocy i ostrzegali o niebezpieczestwie ze strony upowcw miejscowi Ukraicy, Radiukowie i Bartmascy, oraz Ukraicy z Kamionki (zob. s. 45) bracia Majstrukowie, Aleksander (z crk Sak), Prokop i Makary.
43
Na pocztku 1943 r. nauczycielka Marianna Lubow-Potomska zostaa napadnita przez upowcw. Uratowa j ssiad Majstruk, spuszczajc swoje psy na napastnikw wyrbujcych drzwi. Nauczycielka przeniosa si do kolonii Budki Kudraskie, gdzie take zostaa napadnita, a nastpnie do Chwojanki (zob. s. 42).
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 254 (wedug relacji Marianny Bagiskiej).
Hurby, gmina Ludwipol kolonia z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk. W kwietniu i maju 1943 r. upowcy zamordowali kilkunastu Polakw. Przed napadem, ktry nastpi 28 maja, prawie wszyscy mieszkacy zdyli uciec do Huty Starej, ostrzeeni w ostatniej chwili przez ssiada Ukraica.
Huta Stepaska, gmina Stepa wie polska, liczca 180 zagrd i okoo 800 mieszkacw. 16 lipca 1943 r. silne oddziay UPA wspierane przez chopw ukraiskich z okolicznych wiosek rozpoczy zmasowany atak na orodki samoobrony i osiedla polskie w rejonie Huty Stepaskiej, w ktrej przebywao wwczas 5 tys. osb. Podczas oblenia i walk trwajcych do 18 lipca zgino ok. 600 Polakw. Stanisaw Zieliski z miejscowoci Czapelka, uciekajc przed napastnikami w kierunku Rafawki, zgubi swoj 5-letni creczk. Paczce dziecko spotkaa w lesie nieznajoma Ukrainka, przechowaa potajemnie, za po kilku dniach odnalaza ojca w Rafawce i oddaa mu crk.
rdo: L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 127 (wedug ksiki W. Kobylaskiego W szponach trzech wrogw, Chicago 1988); W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 288290.
Jaminiec, gmina Derane kolonia polska. 25 marca 1943 r. upowcy napadli na koloni, zabijajc kilkanacie osb. Polakom rodzinie Sewruka i goszczcej u nich Stanisawie Drohomireckiej z synem (mieszkacom Deranego) udzieli pomocy w ukryciu si i ucieczce ssiad Ukrainiec. Bya ju noc wspomina Wodzimierz Drohomirecki kiedy przyszed i kaza nam wyj. Powiedzia: Prosz i spokojnie, powoli, gdyby kto szed lub jecha, prosz nie ucieka. Wiadomo, e Ukraicy nie boj si i nie uciekaj, takie zachowanie wiadczy bdzie, e jestecie Ukraicami i nikt was nie zaczepi. Drohomireccy postpowali zgodnie z t rad. Zanim po wielu perypetiach dotarli do Rwnego, przeyli kolejne napady nacjonalistw, a ocaleli m.in. dziki yczliwoci znajomych Ukraicw w Pendykach (zob. s. 47) i Stydyniu Wielkim.
44
rdo: W. Drohomirecki, Oczami dziecka, [w:] wiadkowie mwi, oprac. S. Biskupski, Warszawa 1996, s. 101102; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 222.
Janowa Dolina, gmina Kostopol osada zaoona dla pracownikw kamienioomw bazaltu. W 1939 r. liczya ok. 1800 mieszkacw, w wikszoci Polakw; w marcukwietniu 1943 r. ich liczba przekroczya prawdopodobnie 3000, poniewa schronili si tu uciekinierzy z okolicznych miejscowoci zagroonych przez Ukraicw. W nocy z 22 na 23 kwietnia 1943 r. dua grupa upowcw, przy licznym udziale ukraiskich mieszkacw ssiedniego Zana, dokonaa napadu na osad i zamordowaa ok. 600 Polakw. wiadkami masakry byli m.in. Jan Karwan i jego ona Jadwiga. Ich relacj spisa w 1988 r. w Chicago Wadysaw Kobylaski: Niektrzy Ukraicy radzili Polakom ucieczk do lasu, inni zabierali Polakw do swoich domw i przechowywali ich w ukryciu. Midzy innymi nas i nasze dzieci przechowywa w swoim domu Ukrainiec Wasyl. [...] W Wielki Pitek po zmierzchu rozpocza si rze bezbronnych. Po wymordowaniu Polakw w ich domach zaczto rwnie sprawdza, czy w domach ukraiskich nie ma Polakw. Polacy wykryci (zadenuncjowani) w domach ukraiskich byli mordowani na miejscu, w obecnoci rodziny ukraiskiej. Byy te przypadki, e wraz z Polakami zamordowani zostali Ukraicy, ktrzy przyznali si, i wiedzieli o obecnoci w ich domu Polakw i nie wydali ich z wasnej inicjatywy. Znany nam jest przypadek, e wykryta w domu ukraiskim pani widerska z trojgiem dzieci musiaa wczeniej oglda mord swoich opiekunw Ukraicw, a potem dopiero odebrano ycie jej i jej dzieciom. [...] Wasyl przechowa nas przez cay dzie jeszcze w sobot, a po zapadniciu nocy wyprowadzi nas do lasu i poegna. Przedostalimy si lasami do Kostopola.
rdo: Fragment relacji Wadysawa Kobylaskiego, [w:] uny nad Woyniem. Wybr dokumentw G. Sotysiak i J. Stpie, Przegld 2003, nr 25.
Kamionka, gmina Ludwipol kolonia niemiecka, po wyjedzie w 1940 r. Niemcw do Rzeszy ukraisko-polska. W lipcu i sierpniu 1943 r. upowcy zamordowali ok. 20 Polakw. Miejscowi Ukraicy, bracia Aleksander, Makary i Prokop Majstrukowie, przyczynili si do uratowania wielu polskich mieszkacw Kamionki oraz ssiedniego Horodyszcza, ostrzegajc ich o niebezpieczestwie i udzielajc pomocy. 23 lipca 1943 r. do Prokopa Majstruka przyszo 10 upowcw z rozkazem zabicia wszystkich Polakw w Kamionce. Grajc na zwok, ugoci ich, a w tym czasie jego ona ostrzega niedosze oary, dziki czemu mieszkajcy jeszcze w Kamionce Polacy, m.in. rodzina Bagiskich, zdyli uciec do lasu i w pola, po czym wyjechali do Kostopola i Bereznego. Ukraicy z Pogorewki, Szramko i Hryko Opanasowie, odwozili furmank uciekajcych Polakw, za co zostali powieszeni przez upowcw w stodole. Podobny los
45
spotka Ukraica Nieczypora z Kamionki, ktry ostrzeg polskie rodziny Fajferw, Millerw i Sozaskich, za rodzin Gdowskich odwiz furmank do Kostopola zosta zamordowany wraz z 5-osobow rodzin.
rdo: J. Bagiski, Byem wiadkiem, Na rubiey 1995, nr 11, s. 7; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 264265; E. Gross, Zbrodnie Ukraiskiej Powstaczej Armii, Gogw 1999, s. 80.
Lipniki, gmina Berezne kolonia polska. Noc 26 marca 1943 r. uzbrojone grupy upowcw zaatakoway ze wszystkich stron koloni, w ktrej schronio si wielu mieszkacw z okolicznych miejscowoci. Mimo wysikw miejscowej samoobrony zgino ok. 180 osb. Ewelina Bagiska, ktra stracia wskutek napadu wzrok, po latach opowiadaa, jak uciekajc wraz z dwjk maych dzieci rozpoznaa wrd napastnikw swego ssiada-Ukraica. Co one wam zrobiy? Przecie to malestwa! Jedno ma dwa lata, drugie nie ma nawet roku! Darujcie im ycie! Mnie ju wszystko jedno, straciam oczy, mnie moecie zabi... ale dzieci zostawcie. [...] Nie mogam uwierzy w to, e jeszcze yj, a nade mn, nad brzegiem rowu, stoi i wspczujco przemawia dawny ssiad, a obecnie przywdca bandy mordercw, biegajcych po polu i dobijajcych bagnetami lecych rannych Polakw. [...] Myl, e w tym Ukraicu zajadym szowinicie, zalepionym bezmyln nienawici do Polakw odezwao si na chwil zwyke ludzkie sumienie, ktrym Bg obdarzy przecie wszystkich ludzi. [...] Gdy nasta dzie, mj m po dugich poszukiwaniach odnalaz mnie na dnie rowu. Zabra nas do szpitala w Bereznem.
rdo: E. Hajdamowicz z d. Bagiska, Moja ostatnia noc w Lipnikach byam wiadkiem, Na rubiey 1994, nr 8, s. 23.
Maysk, gmina Berezne kolonia ze znaczn przewag ludnoci polskiej nad ukraisk. Na pocztku 1943 r. Ukrainiec, sotys ukraiskiej wsi Bronne, uprzedzi Pawa Borut, ktry by nauczycielem w Maysku, a wczeniej w Bronnem, aby nie korzysta z propozycji przechowania si u kogo w tej wsi, bo zginie jak Horodeccy, zamordowani przez upowcw w styczniu. Za ostrzeganie Polakw sotys zosta ukarany mierci.
rdo: Relacja Kazimiery Boruty, [w:] Okrutna przestroga..., s. 96.
Medwedwka, gmina Ludwipol wie polsko-ukraiska. We wrzeniu 1943 r. upowcy zamordowali blisko 60 polskich mieszkacw.
46
Jedn z nielicznych uratowanych osb bya kilkunastoletnia Polka, mwica biegle po ukraisku. Napastnicy prowadzili j ze sob, poniewa nie byli pewni, czy jest to dziecko ukraiskie, czy polskie. Miejscowa Ukrainka, ktra znaa dziecko, podbiega do nich z krzykiem i wyrwaa dziewczynk: To mao wam krwi Lachw i jeszcze chcecie zabi ukraiskie dziecko!. Ten jej gwatowny gest uratowa ycie dziewczynki. Po wojnie dziewczynka wyjechaa na zachd do Polski i zamieszkaa na Dolnym lsku w Bielawie.
rdo: W. Marmucki, Medwedwka, Na rubiey 1995, nr 11, s. 7.
Modzianwka (d. Nowiny), gmina Berezne kolonia polsko-ukraiska. W sierpniu 1943 r. Ukrainiec Wasyl Sowiski ostrzeg Polakw, e czternastego nastpi napad upowcw. Gracjan Bagiski z synami Tadeuszem i Ignacym uciek do Bereznego. Pomg im w tym inny Ukrainiec, Filip ewczuk. Aniela Cybulska take zostaa ostrzeona przez Sowiskiego, jednak postanowia przenocowa wraz ze swymi dziemi w stodole. Gdy noc wpadli upowcy, wyskoczya ze stodoy, odnoszc rany. Napastnicy znaleli dzieci, zamknli je w domu, a dom podpalili. Dzieciom udao si wyskoczy z pomieni. Wasyl Sowiski odwiz uratowan rodzin do Bereznego.
rdo: Relacja Antoniny Cybulskiej, [w:] T. Bagiski, Lipniki Woynia Poleskiego spalone, Elblg 1995, s. 3133.
Pendyki, gmina Derane kolonia polska. 29 marca 1943 r. upowcy zamordowali ok. 150 mieszkacw. Jedyna mieszkajca w Pendykach rodzina ukraiska pospieszya z pomoc Stanisawie Drohomireckiej z Deranego, ktra uniknwszy mierci w Jamicu (zob. s. 44) przybya wraz z trojgiem dzieci do kolonii i zostaa schwytana przez jednego z napastnikw. Nagle zjawia si staruszek Ukrainiec, mieszkajcy w tej wsi, podchodzi do nas, obejmuje mam i woa [...] To nasi, Ukraicy i prowadzi nas. Widzc to, pilnujcy nas Ukrainiec pozostawia nas i idzie rabowa, jak inni. Staruszek ten y w biedzie, on mia sparaliowan, chodzi po probie, zawsze kiedykolwiek by w Deranem, przychodzi do naszego mieszkania. Zawsze zosta nakarmiony, dostawa ywno na drog oraz co z odziey [...] pani mnie zawsze przyja i nakarmia, i ja pani przyjm, ale tylko do czasu, jak odejd tamci. Kaza nam wszystkim wej na piec i ukry si. Sam za pilnowa, wychodzi na zewntrz i tak nas przechowa do nastpnego dnia. Bya rwnie u niego dziewczynka, Polka, ktrej rodzina ucieka furmank do lasu. Mwi, e poszuka jej rodzicw, a jeeli nie znajdzie, to wychowa jak wasn.
rdo: W. Drohomirecki, Oczami dziecka, [w:] wiadkowie mwi..., s. 103; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 224.
47
Pieki Borowieckie, gmina Derane kolonia polsko-ukraiska. Jesieni 1942 r. Tomasz Krzemionowski prbowa wraz ze znajomymi uruchomi noc zamknity przez Niemcw myn, by zemle troch mki na wita. Zostali przyapani przez ukraiskich policjantw w subie niemieckiej. Bito ich i wpdzano do lodowatej rzeki. W ktrym momencie pisze Helena Krzemionowska-owkis ojciec usysza: Tomasz? Okazao si, e jeden z milicjantw to jego byy dobry kolega. Wrzeszczc gono wpdzi go w ciemne krzaki i po cichu kaza szybko ucieka. Darowa ojcu tym razem ycie [...] obolay i zmarznity niemal czoga si do domu. W marcu 1943 r. upowcy napadli na dom Bazylego Romaniuka. Jego syn Mikoaj, ratujc si ucieczk, sposzy napastnikw; w obawie, e sprowadzi pomoc, poprzestali na rabunku. Mikoaj by pewien, e bandyci go szukaj, wic nie mg wraca do domu. Teraz poszed do oddalonego chutoru, do zaprzyjanionych Ukraicw. Otworzya mu moda gospodyni. Opowiedzia, co si stao, i poprosi, by go gdzie ukrya. Szybko uniosa wejcie do piwniczki w kuchennej pododze, gdzie Mikoaj zszed. Przykrya chodnikiem. Wkrtce usysza zajedajce przed dom wozy i gos jej ma, ktry woa on, by pomoga, bo przywiz zboe zabrane Lachom, a musi prdko jecha dalej, do nastpnych. Mikoaj, zdrtwiay z przeraenia, bezradnie czeka w puapce, co dalej nastpi. Mczyni odjechali. Kobieta nie zdradzia jego obecnoci. Po tym zdarzeniu Romaniukowie postanowili wyjecha do Orewa w ssiednim powiecie rwieskim. Po drodze uciekinierzy zostali znw napadnici, tym razem kilka osb zabito. Reszta rodziny zdoaa dotrze do Orewa. Zaopiekowa si nimi Ukrainiec Woodymyr z pobliskiej Olchwki, ktry ju wczeniej dawa schronienie Stramskim, krewnym Romaniukw. Woodymyr by mdrym, dobrym czowiekiem. Sam pobudowa szko, w ktrej te mieszka. Przechowywa Stramskich w ze noce. Teraz wspomaga liczn polsk rodzin, naraajc si banderowcom. Po ktrym powrocie z Orewa zasta kartk na drzwiach szkoy. Kto napisa, e jeli nie zaprzestanie pomaga Lachom, to sam zginie. Nie mg dalej naraa ycia.
rdo: H. Krzemionowska-owkis, Woy opowieci prawdziwe..., s. 4953.
Poteczno, gmina Kostopol kolonia polsko-ukraiska. W lipcu i sierpniu 1943 r. upowcy zamordowali ok. 50 Polakw. Mieszkanka kolonii, Konopacka, zostaa jaki czas pniej zatrzymana przez Niemcw. Jej trojgiem dzieci, a do wkroczenia wojsk sowieckich na pocztku 1944 r., opiekoway si trzy ukraiskie rodziny: Kobw, Kouszkw i Fesiukw. W czasie niw Ukraicy wypdzili Konopackich na bagna, a sami naradzali si, czy ich wymordowa. Stwierdzili jednak, e s niegroni, i pozwolili zbiera plony. W 1945 r. rodzina wyjechaa do Polski.
48
Podsielecze, gmina Stydy kolonia polsko-ukraiska. W pierwszej poowie marca 1943 r. Ukrainiec ewko Kirysz ostrzeg Polakw przed napadem upowcw, dziki czemu ocalaa rodzina Wernerw, Janickich i kilka innych. Uprzedzeni przez niego, zdyli uciec. Podczas oblenia Huty Stepaskiej przez UPA w lipcu 1943 r. mieszkacy kolonii ukryli si w lesie. Upowcy usiowali wywabi ich stamtd podstpem. Dziki ostrzeeniu przez Ukraica Wasa Prochora uciekinierzy uniknli mierci, pozostajc w lesie. Polakom w Podsieleczu pomagaa take Ukrainka o imieniu Paaszka.
rdo: AW, II/647, I. Janicki, Wspomnienia , k. 7; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 314315.
Pogorewka, gmina Ludwipol wie ukraiska, w ktrej mieszkao kilkanacie rodzin polskich i do 1942 r. ydowskich. Duchowny prawosawny Hawryo Bohusawski nawoywa Ukraicw, biorcych udzia w napadach na Polakw, do opamitania si. Ponadto, wraz z on i synem Rocisawem, ukrywa Polakw i pomaga im w ucieczce. By unikn zemsty ze strony UPA musia ucieka z rodzin do Rwnego.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 276 (wedug relacji Jzefy Marciniak).
Polanwka, gmina Derane kolonia polska. Przed napadem na koloni, ktry nastpi 25 marca 1943 r. (zgino wwczas ok. 50 osb), Ukrainiec Josyp Jochymiec ukry u siebie na kilka dni rodzin Jana Pietrzykowskiego. O planowanym napadzie Jochymiec dowiedzia si od swoich synw, ktrzy naleeli do UPA. Nastpnie inny Ukrainiec zorganizowa wyjazd do Janowej Doliny.
rdo: AIPN, 27 WDAK, VI/34, Relacje Jana Pietrzykowskiego, Aleksandra i Jadwigi otockich, Danuty i Adama Jakuszewskich, Kazimierza Pietrzykowskiego, k. 102102v.
Stepa, gmina Stepa miasteczko zamieszkane przez ydw (do likwidacji getta w 1942 r. stanowili ponad 50 proc. ludnoci), Ukraicw i kilkanacie rodzin polskich. W 1942 r. Wanda Pepol z Niemowicz koo Sarn spdzaa z siostr Boe Narodzenie u ciotki, Anny Woszczyskiej. Wracay do domu po Nowym Roku. Wiz nas Ukrainiec, znajomy cioci, ktremu waciwie zawdziczam ycie wspomina Wanda Pepol. Ciocia moja wysza za m za Ukraica Pawa Woszczyskiego [...] wujek zosta przez swoich znajomych kolegw zamordowany w 1943 r., wanie za to, e si oeni z Polk. Zdy schowa ciel na strychu i nie wyda jej, cho by bardzo katowany. Ciocia to wszystko syszaa. Mino par dni, jak znalaza j ledwie yw s-
49
siadka, Ukrainka, przebraa w swj strj i kazaa i do Huty Stepaskiej, dokd uciekali wszyscy Polacy z ssiednich wsi. 10 kwietnia 1943 r. upowcy udajcy sowieckich partyzantw zamordowali 3 osoby z rodziny Klimkw z kolonii Dworzec, ktre ucieky stamtd podczas napadu i szukay schronienia w Stepaniu u znajomej Ukrainki. Zdya ona ukry, podaje Leon Karowicz, i uratowa 5-letni creczk Klimkw, a po pewnym czasie przekazaa j bratu Klimkowej przebywajcemu w Hucie Stepaskiej. Podczas napadu upowcw noc z 13 na 14 kwietnia 1943 r. dziki ssiadom Ukraicom zostali uratowani: Kapsiak, ktrego ukry Ukrainiec Szyrko; rodzina nauczyciela Czesawa Gawdy, ktr ukry i wywiz poza Stepa ssiad Pawo Kondratec. Stanisawa Hartwig wraz z piciorgiem dzieci zostaa przez znajomego Ukraica potajemnie wywieziona pod Hut Stepask. Jego samego, kiedy wrci do Stepania, zastrzelono za zdrad interesw Ukrainy. W pierwszej poowie kwietnia 1943 r. zostaa zamordowana Stanisawa Piczuk, ona przedwojennego sekretarza gminy, Ukraica Serhija Piczuka. Jej crk Iren obroni przed upowcami dziadek Piczuk.
rdo: AIPN, 27 WDAK, VI/30, Relacja Wandy Pepol, k. 8889; L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 136; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 299300.
Werbcze (Due i Mae), gmina Stepa wsie ukraiskie, w ktrych mieszkao po kilka rodzin polskich. 18 lipca 1943 r. upowcy zamordowali ok. 60 uciekinierw z rejonu Huty Stepaskiej, obleganej od kilku dni przez znaczne siy ukraiskie. Jedn z oar bya mieszkanka Wyrki, Franciszka Dziekaska, ocalaa natomiast jej 6-letnia crka Jadwiga. W czasie ucieczki przed upowcami wspominaj wiadkowie dziewczynka bya ju tak zmczona, e nie moga i o wasnych siach, wic mama niosa j na rkach. Kula karabinowa traa Jadzi, przechodzi przez minie i winie w piersi matki. Matka ginie na miejscu. Jadzia, lec przy martwej matce, bandauje sobie sama szmatk krwawic ran i czeka na ratunek. Przez dziesi dni dziewczynka w dzie jest przy swojej mamie, a w nocy pi na stojcym w pobliu rozbitym wozie [...] ywi si wytartym z dojrzewajcych kosw ziarnem, pijc wod z kauy. Ktrego dnia Ukrainiec ze wsi Werbcze przyjeda kosi pozostawione przez Polakw any dojrzewajcego ju zboa i znajduje Jadzi. Jedna z ukraiskich rodzin zabiera j do wsi. Rada wsi wywieraa na t rodzin nacisk, aby dziecko porzucone przez Lachw zabi, ale w obronie jej ycia wystpi nauczyciel, rwnie Ukrainiec z Werbcza, ktry zabra j do siebie na wychowanie. Wyleczona i odywiona Jadzia szybko wrcia do zdrowia. W 1944 r. jej opiekun spotka na zjedzie nauczycieli w Sarnach dawnego kierownika szkoy w Wyrce, Kazimierza Karpiskiego, i zwierzy si, e wychowuje ocala polsk dziewczynk z Wyrki. Dziewczynka traa do rodziny Karpiskich, ktr dobrze znaa, ci za zwrcili dziecko ojcu po jego powrocie z niewoli niemieckiej. Obecnie pani Jadzia mieszka w Gdasku i jest nauczycielk.
50
rdo: F. i P. Piotrowscy, To zostanie w pamici, [w:] wiadkowie mwi..., s. 68; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 303, 305.
Wielkiepole (Wielkie Pole), gmina Berezne kolonia polsko-ukraiska. Po wkroczeniu wojsk sowieckich w 1944 r. upowcy zamordowali 3 osoby z rodziny Stojkw, ktra powrcia do swego gospodarstwa z Kostopola, dokd schronia si po napadzie na Lipniki w marcu 1943 r. Unikn mierci 12-letni Micha Stojko, ktrego zatrzyma na noc jego kolega-rwienik z polsko-ukraiskiej rodziny Markielw. Przy pomocy Markiela i Ukraica Jeremkiewicza pochowa rodzin na cmentarzu ewangelickim. Potem musia ratowa si ucieczk, ostrzeony przez innego Ukraica, e jest poszukiwany przez upowcw. Nastpnego dnia nacjonalici zabili modego Markiela i jego matk, kiedy uciekali przez pola.
Zane, gmina Derane wie ukraiska, w ktrej mieszkao kilkanacie rodzin polskich i do 1942 r. ydowskich. W marcu 1943 r. mieszkanka kolonii Klin Stawecki Momotka, podczas ucieczki do Janowej Doliny, zostaa napadnita przez upowcw, okaleczona i wrzucona do dou za stodo. Wacicielka stodoy, Ukrainka, wycigna ciko rann i przewioza na drugi brzeg Horynia w kierunku Janowej Doliny, dziki czemu Polka ocalaa.
rdo: L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 84 (wedug relacji Mieczysawa Gawa).
POWIAT KOWELSKI Aleksandrwka, gmina Kupiczw kolonia liczca 25 gospodarstw polskich i 8 ukraiskich. W 1943 r. koloni trzykrotnie noc z 15 na 16 lipca, 29 sierpnia i 4 wrzenia atakowali upowcy. Wsplnie z miejscowymi Ukraicami dokonali mordu na 80 Polakach. Wrd ocalaych bya m.in. Stefania Brudziska z mem. Schronienia udzieliy im ukraiskie rodziny Atabaszw i Lewczukw. U Ukraica Pachomy ukrywali si Kamila i Witold Zikowscy. Dziki pomocy Ukraica Harasyma ukajczuka ocalaa Leokadia Nowakowicz, podczas napadu 15 lipca postrzelona w nog i ukrywajca si w polu, oraz jej brat. Szli zboami, a gdy znaleli lece zwoki, zakopywali je na miejscu. [...] w tym momencie usyszaam nad sob gos Ukraica Harasyma, z ktrym moi rodzice dobrze si znali. [...] Nie ruszaj si std, moe ci nie zobacz, to wieczorem przyjd po ciebie. Twj brat jest u mnie. [...] Powiedzia, e nie mona czeka, tylko trzeba jecha
51
do szpitala do Kowla. Obwiza mi twarz chustk i woy mnie do maniaka, z ktrego karmio si konie. Przysypa mnie sieczk i zaadowa na wz. Brata posadzi obok siebie i ruszylimy w drog. Gdy dojechalimy do lasu, wyskoczyli ludzie z bandy i zaczli go wypytywa, dokd jedzie i po co? Wytumaczy im, e wiezie bardzo chorego syna do lekarza, i pokaza na brata. Dali nam spokj i przepucili. Harasym zawiz nas do Kowla do szpitala. Tu nas przyjto i zrobiono mi operacj. Rodzina Adamowiczw po ataku lipcowym bya ukrywana przez Ukraicw Pawa Kyca i Myko Korenia (Korzenia), za pniej przez rodzin Prokopw. Przyszed te zaraz do nas Kyc wspomina Teresa Radziszewska z d. Adamowicz by nie nocowa w domu, bo nigdy nic nie wiadomo, a najlepiej by byo, gdyby mamusia z dziemi udaa si do nich na noc. [...] Ledwie zdoalimy dotrze do ich zabudowa, jak w drugim kocu Aleksandrwki rozlegy si strzay. Kyc zaprowadzi nas szybko do Korzenia, obok, i tam ukryli nas w komorze, zamykajc drzwi na klucz. [...] Zamarlimy z przeraenia, kiedy bandyci wpadli do domu, pytajc o Polakw, lecz kiedy pada odpowied, e nie ma takich, wyszli. Byo nas w tej komorze czworo maych dzieci, ja miaam 8 lat, brat 5, siostra 3 i braciszek 1,5 roku, wszyscy siedzielimy bez ruchu, starajc si nawet nie oddycha. Kiedy strzay ucichy, a banda odesza, Korze zaprowadzi nas do stodoy, gdzie bya zrobiona kryjwka. W zapolu uoone byo siano, przez rodek zrobione przejcie do ciany, a tam do dua luka, gdzie swobodnie mona byo siedzie. Podczas kolejnego napadu Teresa Adamowicz wraz z bratem ukrya si w kopie zboa. Zupenym ju zmrokiem Ukrainka Prokop chodzia po polu i szukaa nas, widziaa bowiem, jak uciekalimy. Prokop bya wdow, jej crka enia bya moj koleank, u niej czekali na nas moi rodzice z reszt rodzestwa i babcia. Tutaj zapada te decyzja, e ja z babci pjdziemy do szwagra Prokopowej, a rodzice z reszt rodzestwa ukryj si w innym miejscu [...] Przez okres trzech czy czterech tygodni ukrywa nas Prokop w stodole, wysoko na somie. [...] Dziadka naszego ukrywa Kyc Pawe a do chwili wyzwolenia i zajcia terenw przez wojska radzieckie, potem z kolei dziadek ratowa ycie im [...] Rodzina, ktra nas przechowywaa, ogromnie si naraaa. Wiadomo byo, e za ukrywanie Polakw grozia kara mierci caej rodzinie.
rdo: L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 2930 (relacja Leokadii Skowroskiej z d. Nowakowicz); ibidem, s. 111 (relacja Stefanii Brudziskiej); J. Brudziska, Byam wiadkiem, Na rubiey 2001, nr 51, s. 43; AW, II/1914, T. Adamowicz-Radziszewska, Kiedy przyszli nas zabija, k. 47.
Byte, gmina Hooby wie ukraisko-polska i kolonia polska. 18 marca 1943 r. policjanci ukraiscy pod dowdztwem Niemcw dokonali pacykacji kolonii, mordujc kilka rodzin polskich (co najmniej 20 osb) pod pretekstem poszukiwania komunistw. Ukrainiec Kosiak ukry i udzieli pomocy chopcu z rodziny Jagliskich.
rdo: AIPN, 27 WDAK, II/28, Relacja Jzefa Skiby, k. 51.
52
Budy Ossowskie, gmina Turzysk wie polska. W lipcu i sierpniu 1943 r. ponad 280 mieszkacw pado oar napadw UPA. Semen Szewczuk udzieli schronienia Polkom, Teoli Lemaskiej i Annie Kuraj. W lutym 1944 r. przekaza je do oddziau partyzanckiego AK por. Wadysawa Czermiskiego Jastrzbia. Wedug relacji Kazimierza Dobrowolskiego, Polakom udzielali pomocy ukraiski komunista Sarabko, ktry ostrzeg w por wiele osb, oraz Petro Stelmaszuk, przewodniczcy wiejskiej rady. Publicznie na zebraniu owiadczy, e broni mieszkacw jak mg, i chciaby, eby wszyscy ludzie yli w pokoju, ale teraz zwalniaj go ze stanowiska. Anna Remiszewska, schwytana przez dwch upowcw, ocalaa dziki temu, e jeden z nich nie pozwoli drugiemu strzeli ponownie, kiedy ten za pierwszym razem chybi. Polakw ukrywajcych si w lesie zaopatrywa w sl Ukrainiec o imieniu Justyn; radzi, by uciekali noc do Kupiczowa, gdzie dziaaa polska samoobrona. Edwarda Kumiskiego z crk oraz Tekl Wgrzysk, ktrzy uciekajc do Kupiczowa ukryli si w zbou na polu pod Czernijowem, znalaz Ukrainiec z karabinem i kaza wychodzi. Pozwoli na ich prob, by odmwili modlitw, a nastpnie kaza ponownie im si ukry, a wieczorem ucieka dalej. Na pytanie, czy ich nie wyda, odpowiedzia: Gdybym was wyda, to jakbym zamordowa. Uciekinierzy szczliwie dotarli do Kupiczowa.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 379; AIPN, 27 WDAK, II/7, Relacja Kazimierza Dobrowolskiego, k. 1212v.
Czernijw, gmina Kupiczw wie ukraiska, w ktrej mieszkao kilka rodzin polskich i do 1942 r. ydowskich. 6 sierpnia 1943 r. ukraiscy chopi zamordowali 15 Polakw, w tym 3 osoby z rodziny Zubkiewiczw. Uratowa si Wadysaw Zubkiewicz dziki pomocy miejscowych Ukraicw, Trochima Samoniuka oraz Iwana i Trochima Danielukw.
rdo: AIPN, 27 WDAK, II/12, Relacja Wadysawa Zubkiewicza, k. 2122.
Dobrowica, gmina Maniewicze futor polski. Futor, zamieszkany przez 17 rodzin polskich, do grudnia 1943 r. nie by atakowany. Mieszkacy w por opucili wie i przenieli si do Maniewicz, ostrzeeni przez yczliwych Ukraicw Jakima Melnyka z Duczyna, Stepana Remynskiego z Karasina oraz Aleksieja Dudaja z Serchowa (gm. Bielska Wola, pow. sarneski).
rdo: AIPN, 27 WDAK, II/67, Relacje Alfonsa Sobolewskiego i Jzefa Ostrowskiego, k. 139v.
53
Dorotyszcze, gmina Niesuchoie wie ukraiska z jedn rodzin polsk. 5 lutego 1944 r. upowcy zamordowali kierownika szkoy Jana Kukliskiego. Jego ona bya w tym czasie na robotach w Niemczech. 8-letnim synem zaopiekowaa si nauczycielka ukraiska Kwanecka. W 1946 r. wysaa go z transportem ekspatriacyjnym do Polski.
Doszno, gmina Daty wie polska liczca ok. 60 gospodarstw. 28 sierpnia 1943 r. grupa upowcw przybyych z ssiedniego Datynia dokonaa rzezi ponad 50 osb. Niektrym mieszkacom udao si uciec. Wielkiej pomocy udzielili im Ukraicy ze wsi Wielimcze, o ktrej przed wojn mwiono, e zamieszkuje j szlachta ukraiska. Wielu z nich byo baptystami, z powodw etyczno-religijnych sprzeciwiali si przemocy. Karmili i przechowywali niedobitkw, przeprowadzali lasami w bezpieczne miejsca, grzebali zamordowanych. Wasyl Burko z naraeniem wasnego ycia ratowa Polakw, ydw i Cyganw. Trjka ocalaych dzieci Kazimierza i Marii Jedynowiczw schronia si u ssiada Ukraica, ktry je nakarmi i wskaza drog do Wielimcza. Wrd Polakw, ktrzy zdoali si uratowa, bya Franciszka Kosiska z dwuletni crk Mirosaw. Weszymy do chaty Ukraica. [...] przed dom zajechaa banda na koniach. Moe 30, moe 40 ludzi. [...] wszed jeden i od progu zapyta: hde tu Polaczka Frania? [...] Odparam po ukraisku a jeeli to ja Polaczka Frania, to nie wolno mi y? Dziecko przyczepione do mojej szyi szeptao: nie mw po polsku, nie mw po polsku... Modliam si, patrzc mu w oczy, ktrych nigdy nie zapomn. [...] Mj gospodarz tymczasem przekonywa Ukraica, e tu nie ma adnej Polaczki Frani, a ta to niespena rozumu. A gdzie ona braa lub? dopytywa si tamten. No jak gdzie? W cerkwi, a gdzie moga bra? [...] bandyci zaczli odjeda [...] Nagle usyszaam za sob jaki omot. To gospodarz prbujc usi na krzele zwali si na podog. Dostaam jakich drgawek, zb nie traa na zb. [...] Reszta domownikw staa jak zahipnotyzowana. [...] Zaopiekowali si nami Ukraicy z Wielimcza, ktrzy przynieli mleko dla dziecka i jedzenie. Przez okoo 10 dni ukrywalimy si w lesie. [...] Ukrainiec Sawuk najpierw wzi moj matk i Jzi, i przeprowadzi je do Ratna, a w par dni pniej drugi Ukrainiec, ktrego nazwiska nie znam, a tylko przezwisko Hrymuczy Romanko, przeprowadzi mnie z dzieckiem, ma i jego stryjecznego brata rwnie do Ratna. [...] Crka jego Maria przyniosa bochenek chleba i klinek sera na drog, egnajc nas z paczem. W Ratnem wszystkimi uciekinierami z Doszna zajmowa si i bardzo pomaga Ukrainiec Kozio oraz jego ona. W 1990 r., w 47. rocznic tragedii, w Dosznie dokonano odsonicia piciu marmurowych tablic z nazwiskami pomordowanych Polakw. Franciszka Kosiska, za54
proszona przez ukraiskie wadze, wraz z crk Mirosaw wzia udzia w uroczystociach.
rdo: M. Bacawska z d. Kosiska, Dlaczego?, [w:] wiadkowie mwi..., s. 3436; AW, II/2638, Relacja Mirosawy Bacawskiej, k. 1019; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 329.
Gaj, gmina Wielick kolonia polska liczca ponad 100 gospodarstw. 30 sierpnia 1943 r. oddziay UPA dowodzone przez Wowka, wraz z Ukraicami z okolicznych miejscowoci, dokonay rzezi ok. 600 mieszkacw kolonii. Niektrzy ocaleli Polacy byli przechowywani przez Ukraicw we wsi Arsonowicze, a nastpnie po kryjomu wywoeni do Maniewicz i Kowla. Jan Ferszt opowiedzia Leonowi Karowiczowi o swojej ucieczce przed banderowcami: zauwayem, e na polu, gdzie stay nasze kopy zboa, nie zwoone, poniewa lkalimy si podpalania stod, stoj fury i Ukraicy ju aduj na nie snopy. Jedni wic okryli wie i mordowali ludzi, drudzy zajli si natychmiast rabunkiem dobytku, poczynajc od zboa. Skierowaem si prosto na nich. Zobaczywszy, e biegn prosto do adujcych, przestali na chwil strzela. [...] usyszaem niespodziewanie ciszony gos znajomego Ukraica: Janek, uciekaj na kadk i na drug stron!. Bo blisko od tego miejsca pyn Stochd. [...] Zauwayem, e i tam peno jest uzbrojonych upowcw. [...] Przesiedziaem jeszcze dugo w zarolach. Dopiero kiedy w dwa dni pniej przyjechaa do Gaju partyzantka, czy moe samoobrona z Royszcz, udaem si do mego gospodarstwa. Ferszt wspomina te o Ukraicach, ktrzy zginli z rk upowcw: Bya we wsi taka jedna ukraiska rodzina, bardzo patriotyczna. Marzyli o wolnym swoim kraju. [...] Tymczasem kiedy przyszli do nich pewnego razu ci od Bandery, to gospodarz, Ukrainiec, pyta ich: dlaczego zabijacie Polakw? Gdy przyjdzie czas, to i tak bdziemy wolni! Trzeba si do tego przygotowa inaczej! Przecie dzieci w koysce nic nam nie szkodz ani tamci, co to ju ledwie o kijku si poruszaj. Walczmy o wolno czystymi rkami, z prawdziwym naszym wrogiem, a tego dobrze znamy! [...] Po dwch dniach przyszli w nocy i wymordowali wszystkich! Nikt z caej i to do licznej rodziny nie ocala!. Wrd prawosawnych duchownych, ktrzy jak powszechnie sdzono w wikszoci popierali antypolsk akcj UPA, w Gaju znalaz si taki, ktry nie zgodzi si na ich program zabijania wszystkich Polakw i odmwi wicenia noy, bagnetw, karabinw i bogosawiestwa na bandyckie wyprawy. Jeszcze im powiedzia, e tak postpujc niczego nie osign, a tylko wzburz przeciwko sobie i narodowi inne pastwa. A i wani rodacy tego nie pochwal. I stao si z nim to samo, co z tamt rodzin: zamordowali w nocy jego, jego popadi i dwoje dzieci. Bo mia odwag powiedzie im prawd w oczy!.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 393396; L. Karowicz, Zagada Gaju, Biuletyn Informacyjny. 27 Woyska Dywizja AK 1997, nr 1, s. 4850.
55
Janwka, gmina Wielick wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich. Na pocztku wrzenia 1943 r. miejscowi upowcy uprowadzili z kolonii Gaj i zamordowali 11 osb z polskiej rodziny Szwedw. Marcina Szweda, oenionego z Ukraink, uratowa te. Mimo grb, e spal mu gospodarstwo, ukry Marcina w stogu siana i nie wyda napastnikom, a okaleczonego podczas przeszukiwania stogw odwiz do szpitala. Wedug relacji Jadwigi Cymbay, cz jej rodziny, po rzezi Polakw w ssiednim Gaju ukrywajca si w stodoach i na polu, ocalaa dziki pomocy ze strony Ukraica Teola. Ja wtedy byam z tatusiem u ssiada i syszaam, jak Ukraicy przyszli do Teola-Ukraica i mwili o wymordowaniu nas, polskiej rodziny. Tej nocy Teol zaprzg konie, pozbiera nas, odwiz za wiosk i pokaza drog do Perespy. Szlimy godni, bosi, goli i przestraszeni, a wioski byy puste po wymordowaniu Polakw, tylko wyy psy. Ta noc bya straszna, jakiej si nie da zapomnie. W Perespie bylimy dwa tygodnie. Ssiad Teol przywiz nam ywnoci. Potem bulbowcy zabili Teola za nas, za polsk rodzin, e nam da uciec z Woynia.
rdo: Relacja Jadwigi Cymbay, [w:] ladami ludobjstwa na Woyniu..., s. 159161.
Korsynie, gmina Wielick wie ukraiska. W 1943 r. sotys tej wsi, Ukrainiec Ituch, przeciwny mordowaniu Polakw, popeni samobjstwo. Prbowa tumaczy to swoim ssiadom, zwolennikom rzezi. Na prno. Bola na widok tego, co dzieje si w polskich osiedlach. Nie widzc moliwoci ratunku dla nieszczliwych, nie potra znale i dla siebie miejsca. Ktrego dnia znaleziono go martwego pod krzyem u rozstajnych drg. Sam wypali sobie w gow z rewolweru. Wola mier ni widok okrutnej haby, jak cigali na nard ukraiski jego pobratymcy.
rdo: L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 36 (relacja Jana Ferszta).
Kowalwka, gmina Turzysk kolonia polska z dwiema rodzinami ukraiskimi. 29 sierpnia 1943 r. z rk UPA zgino kilkunastu Polakw. Niektrzy z mieszkacw zdyli opuci koloni i dotarli do Wodzimierza Woyskiego. O zaplanowanym napadzie ostrzegli ich Ukraicy z ssiednich Rewuszek, Omelan Bojczun oraz Mikoaj Sarapko. Bojczun pomoc Polakom przypaci yciem. Inny Ukrainiec Iwan Bereziuk ukrywa w swoim domu i potajemnie wywiz do Wodzimierza Aniel Tabursk i jej syna Wiesawa. Bereziukowie przechowywali te i karmili dwoje zagubionych modych Polakw, Zo Puszczewicz i Witolda Kossakowskiego, ktrzy potem zostali wytropieni i zginli.
rdo: ladami ludobjstwa na Woyniu..., s. 165 (list Wacawa Chmielewskiego); W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 382383.
56
Lityn, gmina Turzysk wie i majtek zamieszkane przez Ukraicw i Polakw. Od lipca do wrzenia 1943 r. upowcy zamordowali ponad 70 Polakw. Dziki yczliwoci ssiadw Ukraicw uratowa si z rodzin byy kierowca waciciela majtku, Stefana Sumowskiego.
Lubitw, gmina Lubitw wie ukraiska, w ktrej mieszkao 30 rodzin polskich. W listopadzie 1943 r. banderowcy zamordowali 4 osoby z polsko-ukraiskiej rodziny Winiewskich. Uratowaa si tylko 10-letnia crka, ktra przebywaa poza domem. Przeraone dziecko ucieko do Koodena. Miejscowy Ukrainiec przywiz dziewczynk do jej stryja w Kowlu.
uczyce, gmina Turzysk kolonia zamieszkana przez 20 rodzin polskich i 4 ukraiskie. 30 sierpnia 1943 r., wobec zagroenia ze strony UPA, mieszkacy uciekli do Kowla i Zasmyk, otrzymujc chwilowe schronienie u Ukraicw we wsi Obenie, m.in. kilka razy ratowa ich z opresji Ukrainiec Syneczko. Po opuszczeniu wsi przez wikszo Polakw nastpi napad UPA. 5-osobowa rodzina Stefana Denysa, ktra pozostaa w uczycach, schronia si u ssiada Ukraica, Semena Herasyma. Ten schowa ich w piwnicy pisze Jzef Turowski i sam z siekier w rku stan w drzwiach i powiedzia, e po moim trupie ich wemiecie. Mia przed sob swego brata Konstantego Herasyma, ktry koniecznie chcia wymordowa rodzin Denysw. Wobec takiej postawy Semena Herasyma, zbrodniarze odeszli, szukajc nowych oar. W zabudowaniach Denysw znaleli ich ciotk Waleri Adamkiewicz, ktra wracaa z pola, zamordowali j siekierami. Gdy upowcy przyszli ich wymordowa, zagrodzi im drog z siekier w rku. Banderowcy uznali go za wariata pisze Leon Karowicz zadrwili z obrocy i odeszli. [...] zaprzg konie do wozu i odwiz Polakw do Wodzimierza, udajc, e wiezie Ukraicw. Prawdziwy bohater. Rodzina Spodniewskich, rodzice, dwie crki i syn Jzef (pniejszy onierz i kronikarz 27 Woyskiej Dywizji Piechoty AK znany pod zmienionym po wojnie nazwiskiem Turowski; autor relacji cytowanej powyej), w drodze do Zasmyk spotkaa znajomego Ukraica. Zaproponowa, by przenocowali u niego. Stanisaw Spodniewski zawaha si wspominaa po latach jego ona. A jeli to puapka? Zna Ukraica jako dobrego czowieka, ale i inni uchodzili za dobrych, a poszli w lasy i przystali do banderowcw. [...] Nie upyna godzina, gdy na drodze day si sysze liczne gosy, a po chwili tupot ng, ukraiskie rozhowory i szczk broni [...] Wszystko zaleao
57
teraz od odwagi, przytomnoci umysu i uczciwoci gospodarza. Jeli nawet naprawd dobrze yczy Polakom, czy nie opuci go zimna krew? Czy zdoa przekona napastnikw, e nikogo tu nie ma? [...] spokojnie odpowiedzia, e mog szuka, jeli chc. On nikogo nie widzia i za nikogo nie odpowiada. Niebezpieczestwo mino, o wicie gospodarz wskaza Spodniewskim, ktrdy maj jecha. Dotarli do Zasmyk szczliwie. Modl si za niego i za jego rodzin codziennie. Niech mu Pan Bg da zdrowie, jeli jeszcze yje, a jeeli umar, niech mu Bg obmyli nagrod w niebie.
rdo: AIPN, 27 WDAK, II/4, Relacja Jzefa Turowskiego, k. 9; L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 69.
Maniewicze, gmina Maniewicze osada zamieszkana przez ydw (do likwidacji getta w 1942 r.), Ukraicw i Polakw. Przez cay wrzesie 1943 r. miejscowy Ukrainiec przechowywa na strychu nauczycielk z Gaju (gm. Wielick), ktra ocalaa z rzezi dokonanej w tej miejscowoci przez UPA 30 sierpnia.
Michawka, gmina Kupiczw kolonia polsko-ukraiska. 16 lipca 1943 r. upowcy zamordowali 58 Polakw. Zgino m.in. 7 osb z rodziny Krutinw. Bolesaw Krutina, ostrzeony przez Ukraica Purchwena, zdoa uciec do placwki samoobrony w Zasmykach.
Mielnica, gmina Wielick miasteczko zamieszkane przez ydw (do 1942 r.), Polakw i Ukraicw. 29 sierpnia 1943 r. upowcy zamordowali ponad 100 polskich mieszkacw. Polakom udzielay pomocy rodziny ukraiskie Czernikw, Widryskich (Wydrynskich?), ukw oraz Sienkiewiczw, ktrych dwie crki, studentki medycyny, zostay zamordowane za odmow wsppracy z nacjonalistami ukraiskimi.
Nowy Dwr, gmina Kupiczw wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich. Wedug relacji Filipa Oarowskiego, 12 sierpnia 1943 r. sotys wsi, Ukrainiec Sadownik, za porednictwem swego ssiada ostrzeg Oarowskich, e banderowcy za dwie godziny maj przyjecha i wymordowa ca rodzin. Ojciec woy na furman58
ki troch osobistych rzeczy i wyruszy przez pola Aleksandrwki-Holendry w kierunku Zasmyk. Po opuszczeniu domu przez ca rodzin w 15 min. pniej przybya banda UPA, zastrzelia tylko dwa psy i pucia si w pogo za uciekajcymi rodzicami. Ucieczka si udaa. 29 sierpnia 1943 r. Sadownik uprzedzi rodzin Michalewiczw o majcym nastpi napadzie UPA. Dziki niemu prawie wszyscy Polacy ze wsi (6 rodzin) uciekli do Zasmyk.
rdo: F. Oarowski, Gdy pon Woy, wyd. 2, Chicago 1996, s. 96; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 347.
Ossa, gmina Turzysk kolonia polsko-ukraiska. W czerwcu 1943 r. upowcy przeprowadzili rewizj u Edwarda Makrockiego, uprowadzili go w kierunku wsi Boby i do nieprzytomnoci pobili. Znalaz go i odratowa znajomy Ukrainiec.
rdo: AIPN, 27 WDAK, II/10, Relacja Piotra Makrockiego, k. 19v, 18.
Ostrw, gmina Kupiczw kolonia polska. W drugiej poowie lipca 1943 r. Ukrainiec Hilko z Dawy, po powrocie z Omigowicz, ktre byy silnym orodkiem nacjonalistw, ostrzeg rodzin ladewskich i kilku innych polskich ssiadw, by natychmiast opucili wie. Polacy znaleli schronienie w Kupiczowie i Zasmykach.
rdo: M. ladewska, Z Kresw Wschodnich na Zachd, Wrocaw 2001, s. 61.
Ozierany, gmina Kupiczw wie zamieszkana przez Ukraicw i ydw (do 1942 r.) oraz kilka rodzin polskich. W padzierniku (lub w pocztkach listopada) 1943 r. upowcy zamordowali kilkunastu Polakw przywiezionych z okolicznych miejscowoci: Peresieka, Budy i Stara Dbrowa. Ranna Zoa Padowska z Peresieki dotara do znajomych Ukraicw z prob o wod dla konajcych, na co mczyni chwycili za siekiery i tylko dziki interwencji gospodyni po raz drugi ocalaa.
Pirkowicze, gmina Lubitw kolonia polska. 21 sierpnia 1943 r. mieszkacy wyjechali do Zasmyk i Gruszwki pod opiek tamtejszej samoobrony, uprzedzeni o niebezpieczestwie przez Ukraica Szamuka.
59
Polska rodzina Sikorskich, mieszkajca u Ukraica Aleksandra o przydomku Inwalida, przeya chwile grozy, gdy przyszli po ni upowcy. Aleksandrowa kazaa gociom siada i owiadczya, e zaraz zapali w piecu i usmay jajecznicy. Musi tylko przynie drzewa. Wysza na dwr i wpada do izby swych lokatorw. Uciekajcie szybko do Zasmyk, przyszli po was! [...] przystpia do rozniecania ognia. Mozolia si, podpalaa, ogie gas, podpalaa znowu, by tylko da Polakom czas do ucieczki. [...] Zza ciany dochodziy jakie gorczkowe kroki, stumione rozmowy, ale lokatorzy cigle pozostawali na miejscu. Udajc, e musi poszuka suchszego drzewa, wysza raz jeszcze na podwrze. Uchylia lekko drzwi i szepna: Prdko, bo bdzie za pno!. [...] Jak si potem okazao, strach tak sparaliowa ca rodzin, e cakiem utracili poczucie rzeczywistoci. Krcili si w miejscu, co niby pakowali, rzucali wzite rzeczy, chwytali inne, bojc si wyj na zewntrz. Ale i przybysze zorientowali si, e dzieje si tu co wbrew ich planom, bo poszeptali co midzy sob i jeden z nich wzi karabin na rami, wyszed na drog i spacerowa wzdu domu, bacznie obserwujc wszystko naokoo. Gospodyni [...] jeszcze raz ponaglia Polakw, wskazujc ciek na tyy gospodarstwa [...] wpad wartownik, szepn co siedzcym i ci, zerwawszy si od stou, pochwycili odstawione pod cian karabiny i wyskoczyli na podwrze. Drca z przeraenia Aleksandrowa wybiega za nimi. Bya pewna, e to Sikorscy prbuj ucieczki i to o nich zameldowa wartownik. Lecz podwrze byo ju puste. Napastnikw sposzyo nadejcie uzbrojonego oddziau polskiego. 4-osobowa rodzina wyjechaa do Zasmyk. Na zawsze zachowali gbok wdziczno dla swej dobrej i odwanej gospodyni Ukrainki.
rdo: L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 3942.
Ratno, miasto (wie ukraiska w okolicy) Sanitariuszka 27 Woyskiej Dywizji Piechoty AK Maria Kuczyska-Spasowska wiosn 1944 r. w czasie przedzierania si przez poleskie bagna i lasy doznaa bezwadu ng. Dowdztwo jednostki oddao j pod opiek oddziau partyzantki sowieckiej. Stamtd przekazano j jako rann z prosowieckiego oddziau partyzanckiego im. Wandy Wasilewskiej do Ukraica Siomki, sotysa ukraiskiej wsi koo Ratna, ktrej mieszkacy sprzyjali partyzantce i Armii Czerwonej. Ukrywali mnie w swoich chatach, a moj torb sanitarn zakopali w kartoisku na polu. Przebrana zostaam za wiejsk, ukraisk dziewczyn i jako Marusia weszam jakby do rodziny. Znaam niele ukraiski (ze szkoy), co pozwolio mi i umoliwiao udawanie Ukrainki w razie potrzeby. Zdana byam cakowicie na opiek i pomoc tych ludzi, poniewa w dalszym cigu nie mogam chodzi. Czogaam si po izbie lub podwrku wycznie na czworakach, zdzierajc skr na kolanach [...] Razem z maymi dziemi, ich matkami oraz dobytkiem byam wywoona w gszcza lene, mao dostpne miejsca, czsto przerzucano mnie furmank do innych wiosek, ukrywano w stogach gdy szykowaa si jaka obawa niemiecka. Na wiejski spo60
sb, zamawianiem, zioami leczyli moje poranione, okaleczone nogi. [...] Wiem na pewno, e tylko dziki yczliwoci tych ludzi, bezinteresownej, serdecznej pomocy przetrwaam cik chorob, przeyam. A przecie wiedzieli, e byam Polaczk. W tym rejonie wiosek ani rodzin polskich nie byo. Moje ycie zaleao wic od Ukraicw. Czy tak byoby, gdyby wiedzieli, e jestem partyzantk z 27 Dywizji AK, a nie z oddziau W. Wasilewskiej na to pytanie trudno da jednoznaczn odpowied.
rdo: M. Spasowska Karmen, Przeyam wrd Ukraicw, Biuletyn Informacyjny. 27 Woyska Dywizja AK 1998, nr 1.
Ryn, gmina Stare Koszary kolonia polska. 27 sierpnia 1943 r. upowcy uprowadzili 8 mczyzn, w tym trzech braci Magierw z Truskot. Nasza nauczycielka Aleksandra Magier pisze Tadeusz Kotarski bagaa oprawcw o lito nad bezprawnie pojmanymi, ju katowanymi, lecz zostaa brutalnie odpdzona od jednej z wielu furmanek i wepchnita uderzeniami kolb karabinw do przydronego rowu, mimo jej zaawansowanego b. widocznego stanu odmiennego. [...] wsiada na furmank i we dwoje z gospodarzem (jej znanym) pdzili komi [...] za porwanymi i porywaczami [...] Po drodze pytani mieszkacy informowali szczerze i otwarcie o tym, co i kogo widzieli na furmankach, mimo e te byli raczej Ukraicami. [...] zatrzymali si w gospodarstwie Ukraicw, ktrzy udzielili pomocy, bagajc jednak pani Ol, eby zaniechaa dalszej jazdy, gdy takim postpowaniem nic ju nie pomoe porwanym niech raczej chroni przed utrat ycie swoje, nienarodzonego dziecka i uczynnego, bardzo ryzykujcego gospodarza Polaka. Dla ratowania synw ojciec braci Magierw przekupi sotysa Jumczuka, by ten interweniowa u swego szwagra w sztabie UPA w winarzynie. adne starania nie przyniosy skutku, uprowadzeni mczyni zostali zabici.
rdo: AIPN, 27 WDAK, II/60, Relacja Tadeusza Kotarskiego, k. 24.
Smidy, gmina Maciejw wie ukraiska. 1 wrzenia 1943 r. upowcy, ktrzy dokonali rzezi ponad 30 Polakw w ssiedniej kolonii Siomaki, zamordowali 4 czonkw polskiej rodziny Emmw. Uratowali si z niej Tadeusz Emme i jeden z jego braci: pozostalimy przy yciu, poniewa nie byo nas w domu. Gdy wracalimy do domu, ostrzeg nas jeden z ssiadw (Ukrainiec). Powiedzia: nie idcie do domu, bo wszyscy w domu s wystrzelani i czekaj na was bandyci. Pop (ksidz ukraiski) chcia pochowa ciaa mojej rodziny na cmentarzu ukraiskim, ale mu nie pozwolili. Zagrozili, e jeli pochowa je na cmentarzu, to czeka go to samo co Polakw.
rdo: Relacja Tadeusza Emmego, AIPN, 27 WDAK, II/1, k. 2.
61
Sucha oza, gmina Wielick kolonia polska. 30 sierpnia 1943 r. z rk UPA i Ukraicw z ssiednich miejscowoci zgino ok. 70 Polakw. Zamordowano te dwch Ukraicw, Iwana Moroza i Woodymyra Hnata, ktrzy sprzeciwili si mordowaniu Polakw.
rdo: AIPN, 27 WDAK, II/61, Relacja Jzefy Cyniak, k. 127v.
Wierbiczno, gmina Turzysk wie ukraiska, w ktrej yo kilkanacie rodzin polskich, i majtek polski. W 1943 r. upowcy schwytali i zamknli w piwnicy waciciela majtku, Edwarda Cieszkowskiego. Miejscowi Ukraicy uwolnili go, ratujc mu ycie. Na pocztku wrzenia 1943 r. we wsi z rk UPA zgino 9 Polakw. Ukrainka Jewdokia Bo prbowaa powstrzyma sprawcw. Jej m ostrzeg przed niebezpieczestwem rodzin Gowiskich dziki niemu ocala m.in. rozpoznany i wyledzony przez banderowcw Hieronim Gowiski, czonek AK. Uratowa te z opresji Aleksandr Wjcik, ktra przysza do z prob o przechowanie jej rodziny i traa na upowcw. Zdoa przekona napastnikw, e jest jego krewn. Przez tydzie u Bociw nocowaa te rodzina Potockich.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 391; L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 121123; ladami ludobjstwa na Woyniu..., s. 177178 (relacje Aleksandry Wjcik i Alfredy Krawiec z d. Gowiskiej).
Wlka Porska, gmina Wielick wie ukraiska i kolonia polska. W kolonii wskutek napadu UPA 3 lipca 1943 r. zgino 21 Polakw. Natomiast Ukraicy ze wsi Wlka Porska ostrzegali Polakw przed atakiem i pomagali im, m.in. wybronili z rk upowcw nauczyciela Boronia z kolonii Wlka Porska.
Zasmyki, gmina Lubitw kolonia polska liczca okoo 100 gospodarstw. W lipcu 1943 r. do kolonii masowo napywali Polacy z okolicznych wsi zagroonych przez UPA. Zorganizowany w Zasmykach orodek samoobrony otrzyma od upowcw ultimatum wzywajce do zoenia broni do 1 wrzenia. I wtedy w wielkiej tajemnicy przyby do Zasmyk Ukrainiec i prosi o rozmow z dowdztwem. Oznajmi, e wie wszystko i gotw jest zoy dokadny meldunek, poniewa nie moe znie tego, co si dzieje, patrze na lejc si niewinn krew. Jest Ukraicem, ley mu na sercu wolno jego kraju, ale droga wybrana przez zwolennikw Bandery i jemu podobnych jest drog zbrodnicz. Mia w Zasmykach i okolicy wielu dobrych znajomych, y z nimi w najlepszej zgodzie, zna wszystkich jako spokojnych i dobrych lu62
dzi, nie widzi sensu w ich mordowaniu. A teraz znowu zanosi si na now wielk fal mordw na caym Woyniu. Nie ma serca dla tych, ktrzy morduj i Ukraicw, jeeli ci nie zgadzaj si ryzaty Lachiw. Czuby si wspwinny, gdyby nie ostrzeg Polakw o wiszcym nad nimi niebezpieczestwie. Powiedzia te, e gwnym miejscem koncentracji jest Gruszwka, tereny lece przy trakcie z Kupiczowa do Kowla, a siedzib ich sztabu jest leniczwka tu przy trakcie. Podobne informacje przekaza Polakom take inny Ukrainiec. 31 sierpnia 70-osobowy oddzia partyzancki AK por. Wadysawa Czermiskiego Jastrzbia dokona uprzedzajcego ataku na zgrupowanie UPA w Gruszwce, zoone z dwch sotni, ratujc Zasmyki przed rozbiciem. Wedug oceny Leona Karowicza, Zasmyki i okolica ocalay w duej mierze dziki odwanym i mdrym Ukraicom.
POWIAT KRZEMIENIECKI
Baszuki, gmina Stary Oleksiniec wie ukraisko-polska. W sierpniu 1943 r., wedug relacji Katarzyny Lehkun, miejscowy ksidz prawosawny za upominanie banderowcw, by zaprzestali zabijania Polakw (Zbrodnie s zawsze tylko zbrodniami mwi), zosta przez nich zamordowany, wraz z on i suc.
Biaozrka, gmina Biaozrka miasteczko zamieszkane gwnie przez Ukraicw. Wiosn i latem 1943 r. z rk upowcw zgino kilkunastu Polakw. Zabito rwnie dwie crki Ukraica, znanego w okolicy, ktre ostrzegay Polakw, e grozi im niebezpieczestwo. W czerwcu 1943 r. miejscowy proboszcz, ksidz Wadysaw Terlikowski, uprzedzony przez Ukraica, przesta odprawia niedzielne naboestwa, poniewa Polacy zgromadzeni w kociele mogli sta si atwym celem ataku ze strony upowcw. 1 lipca, ponownie ostrzeony przez Ukraica, wyjecha do Mikoajowa w woj. stanisawowskim. Przed napadami, do jakich doszo na pocztku sierpnia, ostrzegali Ukraicy, Andrzej Mielnik i Hryko Krywyj. Rodziny Centkiewiczw i Strzeszkowskich zdyy zbiec i uratoway ycie.
rdo: AIPN, 27 WDAK, XI/10, Relacja Edmunda Bosakowskiego, k. 46v; L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 143; W. Wolski, Byem wiadkiem, Na rubiey 1999, nr 38, s. 38.
63
Budki, gmina Poczajw wie ukraiska, w ktrej yo ok. 30 rodzin polskich. Rodzina Skowroskich bya wielokrotnie ostrzegana przez Ukraink w starszym wieku, Kroszkow. Nie byo to jeszcze nic konkretnego czytamy w relacji Jzefa Skowroskiego spisanej przez Edwarda Grossa dlatego siedziaem w domu, chocia miaem si na bacznoci. Dopiero od niedawna zacza przychodzi z konkretnymi ostrzeeniami. Dzisiaj w domu nie pijcie mwia bo maj przyj was wymordowa. Tak kilka razy. Uciekalimy na noc do lasu, kilka razy spalimy w kartoach na polu gdzie si dao. Ratowao nas to, e oni nie odwaali si nas wymordowa w dzie, a w nocy nie mogli nas zasta. Nie wiedzieli, e Kroszkowa, ktra jest Huziuka [przywdcy miejscowych banderowcw] teciow, ze wszystkim, co oni postanowi, przychodzi do mnie. Ktrego dnia powiedziaa nam, e tej nocy maj podpali nasz dom. I rzeczywicie podpalili. Od tego czasu nie mielimy do czego wraca. U moich rodzicw ani u rodzicw ony nie moglimy mieszka, gdy mogliby ich wymordowa razem z nami. Na szczcie mj te jest leniczym i przyjani si z panem Karpenk [Ukraicem]. Dziki temu pan Karpenko zgodzi si nas przechowa przez kilka dni. Jestemy tu ju od tygodnia. Po jakim czasie ukrywania si, wbrew ostrzeeniom Karpenki, Skowroscy wyjechali do Huty Pieniackiej w pow. brodzkim (woj. tarnopolskie). 28 lutego 1944 r. ponieli mier wrd ok. 1000 oar pacykacji Huty, dokonanej przez ukraiskich onierzy dowodzonej przez Niemcw dywizji SS Galizien.
rdo: E. Gross, Zbrodnie..., s. 123124.
Cecyniwka, gmina Katerburg majtek. W 1943 r. pracujca w majtku nauczycielka z Krzemieca, Jadwiga Katarzyna Nowakowska, zostaa uratowana przez Ukraica, ktry peni funkcj rzdcy w miejsce zamordowanego przez upowcw Polaka. Po pogrzebie zabitych tamtejszych mieszkacw zawiadomi j, e ma natychmiast porzuci prac, wrci do domu, skd zabierze j furmanka, udajca si po zboe do Krzemieca. Musi to zrobi tak, aby nikt nie mg zorientowa si, e ostatnia polska pracownica opuszcza folwark. Nowakowska szczliwie dotara do Krzemieca.
Chodaki, gmina Szumsk wie ukraisko-polska. 18 marca 1943 r. zostali zastrzeleni 3 Polacy, najprawdopodobniej przez policjantw ukraiskich, ktrzy zdezerterowali ze suby niemieckiej do lasu. Apolinary Unold, brat jednego z zabitych, zdoa zbiec i ukry si u ssiada Ukraica Skolskiego, a nastpnie uciek do Ostroga n. Horyniem (pow. zdobunowski). Zbigniewa Unolda, syna Apolinarego, jego siostr i matk, udajcych Ukraicw, wywiz do Ostroga p Ukrainiec, p Polak Rawski.
64
Huta Stara, gmina Szumsk wie polska. W kwietniu 1943 r. z rk upowcw zginy 52 osoby. Podczas napadu rodzinie Jerzego Jelekowskiego, ktry by wiadkiem, umoliwi ucieczk banderowiec Hapyna z Moszczanicy (gm. Budera, pow. zdobunowski), dawny przyjaciel jego ojca, za inny Ukrainiec, wiadek Jehowy z ssiedniej wsi Huta Ruska (gm. Szumsk), udzieli pomocy podczas ukrywania si.
Katerburg, gmina Katerburg miasteczko zamieszkane gwnie przez ydw (do 1942 r.), a take przez Ukraicw i Polakw. Wiosn 1943 r. polscy mieszkacy opucili Katerburg w obawie przed atakami UPA. Pozosta tylko proboszcz miejscowej parai, ks. Dominik Wyrzykowski. Ukraiscy ssiedzi wspomina Jan Niewiski ostrzegali ksidza kilkakrotnie o grocym mu niebezpieczestwie, lecz on to bagatelizowa. Pewnego dnia kilku ssiadw Ukraicw kategorycznie domagao si, aby natychmiast opuci plebani, bo zginie by moe w najblisz noc. Po tym ostrzeeniu Rybczanie zorganizowali konwj i przewieli ksidza do Krzemieca.
rdo: Relacja Jana Niewiskiego, [w:] ladami ludobjstwa na Woyniu..., s. 219.
Kinachowce, gmina Winiowiec wie ukraisko-polska. Latem 1943 r. kowal Adam Ludwikw zosta uprzedzony przez Ukraica Iwana Bandur, e UPA szykuje napad na Polakw. Tu przed samym napadem rodzin t ostrzeg inny Ukrainiec, niegr. Dziki temu wielu mieszkacw zdyo opuci wie. W marcu 1944 r. upowcy uprowadzili i zamordowali kilkunastu Polakw. Anna Ludwikw i jej matka Antonina Mazur przybyy do wsi po ywno, zatrzymujc si na noc u Ukraica Aleksandra Brankiego. W nocy przyszli do niego banderowcy. Uczciwy i przytomny gospodarz tak ich zagada, w taki sposb oprowadza ich po zabudowaniach, e ukrytych Polek nie znaleli. A wiedzia dobrze, e w wypadku wykrycia kobiet grozia mier jemu i caej jego rodzinie. Mwi pniej o tym cakiem otwarcie.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 468469; L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 157.
Koodno Lisowszczyzna i Koodno Siedlisko, gmina Koodno wsie polsko-ukraiskie.

65
25 maja 1943 r. Pawe Rozwadowski, ostrzeony przez koleg Ukraica, unikn schwytania, kiedy noc przyszli po niego banderowcy. 14 lipca 1943 r. na obie wsie napado 300 uzbrojonych upowcw w mundurach niemieckich i sowieckich. Ok. 500 mieszkacw ponioso mier. Uratowa si m.in. proboszcz, ksidz Wojciech Ciszek, ostrzeony przez Ukraica. Ukrainiec Semen Kornaty udzieli pomocy Jzefowi Ratuszniakowi jednak przechowywa go krtko w obawie o wasne ycie. 13-letni Stanisaw Kazimierw otrzyma postrza w nog i straci w czasie napadu matk: gow miaa roztrzaskan. To jej gowa na moich kolanach ocalia mi ycie [...] polazem niezauwaony do bliskiego nam ssiada Ukraica [...] Tam straciem siy i upadem. Po chwili z domu wyskoczyo dwu starszych synw ssiada, wzili mnie pod rce i zanieli w zarola, do swojego sadu. Zabandaowali mi ran szmatami i leaem tam ukryty przez ca noc i jeden dzie. [...] w nocy, ukryty pod som na furmance, zostaem przez ssiada Ukraica zawieziony do szpitala do Zbaraa. W jaki czas po rzezi Polakw w Koodnie odbyo si zebranie Ukraicw, na ktrym wielu wypowiadao si przeciwko dalszym mordom. W nastpstwie okoo 60 z nich upowcy rozstrzelali.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 433438; S. Kazimierw, Byem wiadkiem, Na rubiey 1999, nr 38, s. 42; por. te: B. Odnous, Lato 1943, Karta 2005, nr 46, s. 114115.
Lisznia, gmina Uhorsk wie ukraiska, w ktrej yo okoo 20 rodzin polskich. Latem 1943 r. Polacy przyjechali z Krzemieca, dokd wczeniej uciekli, na niwa. Ukrainiec ze wsi Lisznia zawiadomi ich, e upowcy urzdzili tu zasadzk, dziki czemu zdoali si uratowa. Natomiast on sam wraz z rodzin zosta zamordowany.
Ludwiszcze, gmina Uhorsk wie ukraiska, w ktrej yo okoo 20 rodzin polskich. 30 kwietnia 1943 r. upowcy zastrzelili kilku Polakw. Wedug Stanisawa Baejewskiego, w maju 1943 r. udajcy si do Krzemieca wozem zaadowanym ywnoci i zatrzymany przez upowcw mieszkaniec Huciska Horodyskiego Stanisaw Adaszyski ocala dziki znajomoci hasa, ktre przekaza mu Ukrainiec Stawski z Huciska. Jadca z nim Marianna Bacajewska zostaa zamordowana. Wedug relacji Feliksa Jasiskiego, zdarzenie miao miejsce jesieni 1943 r. w Nowym Stawie, za haso stanowice odpowied na pytanie o dokumenty brzmiao: Batiuszka szcze ne day (Proboszcz jeszcze nie da).
rdo: AIPN, 27 WDAK, XI/6, Relacja Stanisawa Baejewskiego, k. 34; AW II/1014, F. Jasiski, Kronika, k. 73.
66
Michawka, gmina Dederkay futor polsko-ukraiski. 2 maja 1943 r. ssiedzi Ukraicy uprzedzili Polakw o planowanym napadzie upowcw. Kilka rodzin wyjechao do Szumska, inni do Krzemieca. Ich zagrody zostay spalone.
Mootkw, gmina Biaozrka wie ukraisko-polska. Helena Kulczycka wspomina, e kiedy w 1942 r. napyway coraz czciej wieci o napadach na Polakw i rabowaniu ich mienia przez upowcw, do domu jej rodzicw zacza przychodzi ssiadka Ukrainka o nazwisku Boboszko. Zabieraa do siebie ich odzie na przechowanie. Robia to w tajemnicy przed wasnym 8-letnim synem, obawiajc si, by pytany przez upowcw nie zdradzi matki. Kiedy nastpowa wzgldny spokj, odnosia przechowane rzeczy. Gdy za napady na Polakw nasiliy si, caa rodzina Kulczyckich, z wyjtkiem ojca Heleny, spdzaa u niej noce. 30 lipca 1943 r. upowcy zamordowali kilkunastu Polakw. Po stracie ojca i brata, Kulczycka schronia si u siostry i szwagra w miejscowoci Pyska. Pewnej nocy przyszli banderowcy i pytali o miejsce pobytu szwagra. Gdy kobiety nie chciay zdradzi tajemnicy, napastnicy pobili je do nieprzytomnoci.
Nowystaw, gmina Dederkay wie ukraiska, z kilkoma rodzinami polskimi. W 1943 r. duchowny prawosawny Fiodor Cichocki, lat okoo 90, zosta miertelnie pobity przez upowcw. Wraz ze swoim synem Fiodorem, rwnie duchownym, otwarcie i publicznie pitnowali dziaania nacjonalistw, odmawiali odprawienia dla nich naboestw. Dua cz Ukraicw we wsi nie aprobowaa postpowania upowcw, w zwizku z czym niektrzy np. Prokop Humeniuk, Roman Panasiuk, Stepan Bondarczuk byli przeladowani.
rdo: AIPN, 27 WDAK, XI/7, Relacja N.N. Dzika, k. 37.
Oleksiniec Stary, gmina Stary Oleksiniec wie ukraiska, w ktrej yo ok. 10 rodzin polskich. W 1943 r. upowcy kilkakrotnie rabowali gospodarstwo Aleksandra Staniszewskiego. W sierpniu mody Ukrainiec ostrzeg Staniszewskich, e bdzie na nich napad. W jego wyniku ona i syn Staniszewskiego zostali zabici, on sam ocala, ukryty na strychu.
67
Siniowce, gmina anowce wie ukraiska, w ktrej yo 40 rodzin polskich. Latem 1943 r. z rk upowcw zgino kilkudziesiciu Polakw. W kocu grudnia zamordowano jeszcze 7 osb, m.in. Karola Lewickiego, jego on oraz dwie crki. O przebiegu mordu miejscowa Ukrainka poinformowaa krewn Lewickich Franciszk Chabluk, przyby z Rybczy, dokd schronia si po poprzedniej rzezi. Ukrainka ukrya j w piwnicy i poradzia, by jak najprdzej opucia Siniowce, poniewa tu czuwaj mordercy na tych, co moe jeszcze powrc.
rdo: Relacje Janiny Olearskiej z 1 XII 2003 i 12 V 2004 (w zbiorach Wadysawa i Ewy Siemaszkw).
Szumbar, gmina Dederkay wie ukraiska, w ktrej yo 7 rodzin polskich. W marcu 1943 r., po pierwszych morderstwach na Polakach w Dederkaach Wielkich, Ukrainiec Antoni Teryda wywiz do Krzemieca organistk kocioa z jej 80-letni matk, ratujc im ycie. Zosta za to ciko pobity przez upowcw. Kiedy banderowcy wydali zaoczny wyrok mierci na ks. Jzefa Kuczyskiego, organizatora samoobrony w Dederkaach, Ukraicy w Szumbarze wzili go w obron. O wyroku powiadomi go Mikoaj Bielecki, duchowny prawosawny, z ktrym ks. Kuczyski przyjani si i wsppracowa przez 3 lata, bdc proboszczem w Szumbarze.
rdo: ks. J. Kuczyski, Midzy para a agrem, Pary 1985, s. 15, 28.
Szumsk, gmina Szumsk miasteczko zamieszkane w wikszoci przez ydw (do likwidacji getta w 1942 r.) oraz Ukraicw i Polakw. W 1943 r. zosta zastrzelony przez upowcw Ukrainiec Wasyl Huk ze wsi Zielony Db (gm. Budera, pow. zdobunowski). Banderowcy wspomina Feliks Jasiski zagrozili mu mierci, o ile nie wykona rozkazu i nie zabije swojej ony Polki. Ot Wasyl, nie namylajc si, razem z on uciek do Szumska, tam wstpi do policji, dosta karabin i jedzi na wypady. Banderowcy zabili jego matk Ukraink w jej domu i ledzili za Wasylem, eby go zabi, i to stao si na grobli w Szumsku, zastrzelili go z duej odlegoci. Wedug Leopolda miecha, zamordowano te dwch Ukraicw, Iszczuka i Krawczuka, za kontakty z Polakami. Autor wymienia take Supiskiego i Duyka z Oryszkowiec, ktrzy uprzedzali przed napadami UPA.
rdo: AW II/1014, Feliks Jasiski, Kronika, k. 69; AIPN, 27 WDAK, XI/2, Relacja Leopolda miecha, k. 2v, 44v.
Uhorsk, gmina Uhorsk wie ukraiska, w ktrej yo kilkanacie rodzin polskich.

68
W 1943 r. miejscowy mody Ukrainiec uratowa rodzin czesko-polsk przyby z Polesia Woyskiego, ostrzegajc, e UPA zamierza ich wymordowa. Sam, jako zdrajca, zosta powieszony na rodku wsi.
Wanuw, gmina Biaozrka wie ukraiska z 4 rodzinami polskimi. W kwietniu 1943 r. Franciszek Szreffel, waciciel gospodarstwa rolnego i myna, dziki ostrzeeniu przez znajomego Ukraica o planowanym napadzie, zdy wyjecha z rodzin do Krzemieca. Jego matka i siostra, ktre nie uwierzyy w realno niebezpieczestwa i pozostay we wsi, kilka miesicy pniej zostay zamordowane.
Wesowka, gmina Uhorsk wie polsko-ukraiska. W 1943 r. kilku mieszkacw wsi zostao zabitych przez upowcw. Zdarzyo si te zabjstwo pozorowane. Kazimierz Bania opisa przypadek Antoniego liwiskiego i jego syna, ktrzy orali pole. Obozujcy w pobliskim lesie banderowcy wysali jednego spord siebie, by zastrzeli tych orzcych Polakw. Wysany banderowiec, dochodzc do oraczy, powiedzia do nich, po co go wysano, i wyjani: Ja bd do was tak strzela, eby was nie tra. Kiedy strzel, upadnie jeden, a po nastpnym strzale drugi. Wy udawajcie zabitych i lecie tak do wieczora. Wieczorem prosto z pola uciekajcie do Krzemieca. Tak te zrobili. Przeyli swoj upozorowan mier i razem z innymi wyjechali do Krzemieca na zachd.
rdo: K. Bania, Na Woyniu, [w:] Bracia zza Buga..., s. 1112.
Wierzbowiec, gmina Wyszogrdek wie ukraiska, w ktrej yo ok. 15 rodzin polskich. W 1943 r. zagroeni przez napady UPA mieszkacy schronili si w anowcach. We wsi pozostaa 5-osobowa rodzina Kudrykw. Ukrywali si na polach, w ziemiankach oraz w stodoach u ssiadw Ukraicw. 14-letni Janin Kudryk odnalaz w stodole mody upowiec i chcia rozstrzela. Wacicielka stodoy, Ukrainka, ubagaa go, by tego nie robi. W kocu grudnia 1944 r. miejscowy duchowny prawosawny przekaza ukrywajcej si rodzinie wiadomo, e maj natychmiast ucieka, bo on nie chce, by w Wierzbowcu polaa si polska krew. Twierdzi, e zosta zmuszony do powicenia narzdzi zbrodni i e znaleziono ju ochotnikw, ktrzy maj wytropi i zamordowa Kudrykw. 31 grudnia moda Ukrainka, majca mae dzieci, z naraeniem ycia przewioza Kudrykw wozem konnym do stacji kolejowej Kornaczwka, skd zabrali si do Zbaraa.
69
rdo: Relacje Janiny Olearskiej z 1 XII 2003, 21 VIII 2003 i 12 V 2004 (w zbiorach Wadysawa i Ewy Siemaszkw).
Winiowiec Nowy, gmina Winiowiec miasto zamieszkane gwnie przez ydw (do likwidacji getta w 1942 r.), a take Ukraicw i Polakw. Od wiosny 1943 r. zagroeni przez UPA Polacy cigali do miasta z ssiednich wsi i chronili si w klasztorze oo. karmelitw bosych. W lutym 1944 r. upowcy, podszywajc si pod partyzantw sowieckich, wdarli si do klasztoru i dokonali rzezi ok. 200 osb. Polacy, ktrzy przeyli, ukrywali si u Ukraicw. Maria Ciesielska z Polan przez sze tygodni przechowywaa si pod kiem u Ukraicw Romaniszynw. Take Polak Gsiorowski ukrywa si u jednego z Ukraicw.
Winiowiec Stary, gmina Winiowiec wie ukraiska, w ktrej mieszkao take 50 rodzin polskich. W lutym 1944 r. upowcy zamknli i spalili w kociele w. Stanisawa Biskupa Mczennika kilkudziesiciu Polakw. Ci, ktrzy pozostali we wsi, chronili si w kryjwkach, m.in. u Ukraicw. Rodziny Soroki, Hala, Nataki i Kniazia z naraeniem ycia przechowyway Polakw z rodzin Stemplowskich, Krlikowskich i Dutkowskich, razem 28 osb. Ukrywajcy si zostali przez upowcw wytropieni i wymordowani. Maria Stemplowska wspominaa, jak j i jej crk przygarna Ukrainka Mdzarycha: Mowi i dzieciom, ktre zginy, ju nie pomoesz. Powinna sama zadba o swoje bezpieczestwo. Ukrya nas obie w swoim domu. W nocy przyszli banderowcy, eby zamordowa Laszk z dzieckiem. W obronie mnie i mego dziecka stan syn Mdzarychy, rwnie banderowiec, i nie pozwoli na kolejne morderstwo. Przeya m.in. Antonina witkowska z czworgiem dzieci pisze o swojej ciotce Stefania Krlikowska ukryta przez Ukraink w jamie wykopanej pod obor. Idc doi krowy, Ukrainka przynosia im chleb, a najmodsze z dzieci zabraa do domu i przechowaa je w piecu chlebowym.
rdo: M. Stemplowska-Niezgoda, Byam mieszkank Winiowca Starego, Na rubiey 1999, nr 39, s. 1415; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 475476; AW II/1698, List Stefanii Krlikowskiej doczony do relacji Marii Stec pt. Historia o Woyniu i Winiowcu, k. 2.
Zaue, gmina Szumsk wie polsko-ukraiska. 10 sierpnia 1943 r. upowcy zamordowali ok. 30 Polakw. Tadeusza Sierakowskiego i jego rodzin przechowa, a do odejcia napastnikw, ssiad Ukrainiec, nazywany Kocio. Wszyscy ocaleli.
70
POWIAT LUBOMELSKI
Borki, gmina Luboml wie ukraisko-polska. 10 stycznia 1944 r. upowcy zamordowali 55 Polakw. Ukrainiec Kalenik otrzyma od miejscowego kierownictwa UPA polecenie zamordowania swojej ony Polki i dwch maych crek. Wyjecha potajemnie do Lubomla, ratujc ycie swoje i swojej rodziny.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 522; H. Komaski, Borki, Na rubiey 2000, nr 44, s. 49.
any, gmina Luboml kolonia polsko-ukraiska. 29 sierpnia 1943 r. doszo do napadu UPA na koloni. Rodzina kowala Jana Tomicza zostaa ostrzeona przez Ukraica o imieniu Siako i w ostatniej chwili ucieka do Przewa (gm. Olesk), gdzie znalaza tymczasow kryjwk u Ukraica Skoka. Zaraz po ucieczce Tomicz wrci do an po najpotrzebniejsze rzeczy i inwentarz. Gdy pdzi do Przewa bydo, zosta znowu ostrzeony przez Ukraica Siak, by je zostawi i ucieka.
Ostrwki, gmina Huszcza wie polska liczca ponad 600 mieszkacw (dzi nie istnieje). 5 lipca 1943 r. upowcy dokonali prowokacyjnego zamachu na przejedajcych Niemcw, by cign na wie pacykacj. Zabili kilku z nich. wiadkiem zdarzenia bya Zoa Ulewicz: W pewnej chwili strzay ucichy, a obok nas pojawiy si: moja mama z bratem Bolkiem, ssiadka Helena Kuwaek z czwrk swoich dzieci i teciow. Nagle zza domu wyszed onierz niemiecki z automatem gotowym do strzau. Obok niego sta ukraiski policjant z Opalina. Niemiec krzykn Halt i kaza nam pooy si twarz do ziemi. Ukrainiec pozna nas. Przynosi kiedy mojemu wujkowi Jesionczakowi buty do naprawy. Policjant wytumaczy Niemcowi, e jestemy niewinni. onierz kaza nam wsta i poda kademu rk. [...] W chwil po ich odejciu Niemcy ostrzelali nasze gospodarstwo, ktre spono w caoci. Zgina wtedy moja siostra. Do pacykacji caej wsi na szczcie nie doszo. 30 sierpnia 1943 r. znaczne siy UPA, wspomagane przez ukraisk ludno z okolicznych miejscowoci, napady na Ostrwki i zamordoway ok. 500 Polakw. W ssiedniej Woli Ostrowieckiej tego samego dnia zgino ok. 600 osb. wiadkowie wydarze odnotowali nieliczne przypadki udzielenia pomocy oarom rzezi przez Ukraicw z Przekurki (zob. s. 73) i Sokoa (zob. s. 74). Z rzezi w Ostrwkach ocaleli m.in. Jzef Je oraz Antoni Ulewicz, ktry tak wspomina moment, kiedy znalaz si w dole wraz z kilkudziesicioma oarami. Nad nami
71
stao trzech Ukraicw, reszta krcia si po oklniku. Wrd nich dostrzegem znajomego. Zaczem prosi go, by zabili mnie strzaem z karabinu, a nie siekier czy innym narzdziem. [...] znajomy Ukrainiec podszed do rowu, poda mi rk, mwic, abym wsta. Gdy wyszedem z dou, da mi czapk, marynark i kaza i ze sob. [...] Pokaza mi wski betonowy mostek. Powiedzia, abym si w nim ukry. Z trudem wcisnem si. Odchodzc nakaza mi cicho siedzie, bo jeli mnie znajd, to zabij, a wie spal. Po pewnym czasie poczuem, e kto prbuje dosta si do mojej kryjwki. [...] Po gosie poznaem kierownika szkoy Jea. Potem okazao si, e i jego doprowadzi do mostku ten sam Ukrainiec. Znaleli nas dopiero Niemcy [...] Podszed do nas Ukrainiec o nazwisku Jakub Rogowski, ktry suy w policji u Niemcw. Znaem go od dawna. Zapytaem, co z nami zrobi. Powiedzia, e rozstrzelaj. Odpowiedziaem, aby to on nas zabi, a nie Niemcy. Po namyle zacz rozmawia ze stojcym obok niego Niemcem. Przekona go, i nie jestemy bandytami, ale jego ssiadami. Niemiec kaza nam ucieka do Jagodzina [...].
rdo: Woyski testament, oprac. L. Popek, T. Trusiuk, P. Wira, Z. Wira, Lublin 1997, s. 39; ibidem, s. 71 (relacja Zoi Borodziej z d. Ulewicz); ibidem, s. 156 (relacja Antoniego Ulewicza); W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 502511.
Poapy, gmina Zgorany wie ukraiska. Na pocztku padziernika 1943 r. Polak, ukrywajcy si samotnie w lesie po wymordowaniu jego rodziny w czasie napadu 30 sierpnia na ssiednie wsie Ostrwki i Wola Ostrowiecka, wpad w rce upowcw. Chcieli go powiesi, jednak nie dopucili do tego miejscowi Ukraicy, jego dawni ssiedzi. Pochwycili do rk koki, konice z wozw, co kto mia pisze Leon Karowicz i w gronej postawie owiadczyli, e nie pozwol na jeszcze jeden mord. To przez was to wszystko! krzyczeli gronie do banderowcw. Po co byo mordowa Polakw? To przez was jestemy teraz bez dachu nad gow! To ma by taka Ukraina? Porozbijamy by wszystkim, jeli std zaraz nie odjedziecie! Krzyczay kobiety, mczyni, a e banderowcw byo niewielu, dali za wygran. Jeden z gospodarzy ukraiskich odprowadzi Polaka na bok i pokaza mu widniejce w dali zarola. Tam poszli wasi. Moe ich jeszcze dogonisz. Id, nic ci nie grozi. My sobie tu z nimi poradzimy. Zmczony, wygodzony do granic wytrzymaoci Polak ocala.
Przekurka, gmina Huszcza wie ukraiska (dzi nie istnieje). Po napadzie UPA 30 sierpnia 1943 r. na ssiedni Wol Ostrowieck, podczas ktrego dokonano rzezi ok. 600 Polakw, niektrym z ocalaych udzielali pomocy miejscowi mieszkacy. Helen Przystup i jej dzieci przez 5 dni ukrywa w lesie Ukrainiec
72
z Przekurki (wedug reportau zamieszczonego w 2004 r. w Rzeczpospolitej nazywa si Siergiej Zieliski), ktrego syn nalea do UPA. Szstego dnia przyby do nich jej m Bolesaw, pracujcy w tym czasie u Ukraica koo Lubomla. Dowiedziawszy si od niego o mordach na Polakach, postanowi ucieka z rodzin za Bug. Aleksander Lubczyski wyskoczy z poncej szkoy w Woli Ostrowieckiej, gdzie dokonano masakry kilkudziesiciu osb, i udawa zabitego. Wystraszony tym, co zobaczyem, uciekem w pobliskie krzaki. Przesiedziaem w nich trzy dni, bez jedzenia i picia. Cay czas spaem. Czwartego dnia, gdy osabem, poszedem do ukraiskiej wsi Przekurki. Napotkani Ukraicy dali mi chleba i mleka. Mwili, abym ucieka do Dorohuska. Postanowiem pj do Polakw, ktrzy mieszkali w pobliu wsi Przekurki. Mieszkaem z nimi dwa tygodnie. Podczas pobytu u tej rodziny, przyszo 11 uzbrojonych Ukraicw. Pytali si: Czy to jest caa rodzina?. Gdy dowiedzieli si, e jestem uratowany z Woli Ostrowieckiej, powiedzieli: Jak si uratowa, niech yje, jego szczcie. Wieczorem przyszli Polacy mieszkajcy w pobliu. Razem z nimi uciekem do Jagodzina. Rodzin Bolesawa Kuwaka z Ostrwek zaprzyjanione z nim rodziny ukraiskie, Makarowie i Mikolusowie, przez 3 dni przechowyway w Przekurce, po czym odprowadziy do przeprawy przez Bug. Edwardowi Soroce oraz rannemu Janowi Palcowi pomoga Ukrainka, ona gajowego z lasu Borek. Nastpnie jej m przeprowadzi ich bezpiecznie do Jagodzina. Jesieni 1943 r. pododdzia sotni Maluka zamordowa rodzin Petruka (przydomek Prystupa): dziadkw, rodzicw z synem Piotrem i dwiema crkami. Przez krtki czas trzy osoby z tej rodziny ukryway si u Ukrainki Peagii Sanuryki w Przekurce.
rdo: M. Narbutt, Woy: pami i zapomnienie, Rzeczpospolita, 7-8 VIII 2004; Woyski testament..., s. 93 (relacja Czesawa Kuwaka); ibidem, s. 96 (relacja Aleksandra Lubczyskiego); ibidem, s. 155 (relacja Heleny Twarg z d. Przystupa); ibidem, s. 133 (relacja Edwarda Soroki); L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 162163; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 512.
Rwno, gmina Huszcza dua wie ukraiska, w ktrej yo 30 rodzin polskich. W kocu sierpnia 1943 r. miejscowi Ukraicy otrzymali od UPA polecenie wymordowania polskich ssiadw. Mieli by zwoani na zebranie do Polaka Baraskiego i tam zlikwidowani. Jednake miejscowy duchowny prawosawny stanowczo si temu sprzeciwi i Polacy zostali ostrzeeni przez przyjanie nastawionych Ukraicw, dziki czemu zdyli uciec na teren powiatu chemskiego na Lubelszczynie. W ten sposb uniknli losu ok. 1100 osb zamordowanych 30 sierpnia przez UPA w pobliskich wsiach Ostrwki i Wola Ostrowiecka Anna Ryszkiewicz z d. Wawrzyniak wspomina, jak ocalaa cz jej rodziny. 29 sierpnia przyszed do nich mody Ukrainiec oczywicie pijany i bardzo paka, i caowa mego ciotecznego brata Stanisawa Wawrzyniaka i mwi otwarcie, e ka mu i i bi Polakw w swojej wiosce. Tak mwi: Co to bdzie, jak on zabije Staszka Wawrzyniaka, jak to kolega, razem chodzili do szkoy, jak on zabije mego tata Aleksandra
73
Wawrzyniaka i jego rodzicw, on i dzieci, jak to bliscy ssiedzi.... Paka i narzeka, e on tego nie moe zrobi. O wicie nastpnego dnia, tu przed okreniem wsi przez banderowcw, Aleksander Wawrzyniak postanowi ucieka z rodzin na zachd w stron Buga. Spotka jadcego konno Ukraica, ktry ponagli go, by jak najszybciej ucieka. Zaprzg tato konie do wozu i wyjechalimy za wie do pana Bondarenki. To by Ukrainiec. Tam bylimy dwa dni, ale byli tam te Ukraicy i powiedzieli: Jedcie tam, gdzie wszyscy pojechali. My na wasz mier nie chcemy patrze, bo banderowcy powiedzieli: spotkaj Polaka, to gowa do pniaka. We wrzeniu 1943 r. upowcy zamordowali okoo 30 Polakw z Rwna, ktrzy powrcili do wsi. Ukrainiec Jagieo, oeniony z Polk, nie wyda swojej ony, za co zosta ciko pobity i po kilku dniach zmar.
rdo: Relacja Anny Ryszkiewicz z d. Wawrzyniak, [w:] ladami ludobjstwa na Woyniu..., s. 225; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 513.
Sok, gmina Zgorany wie ukraiska, w ktrej yo kilku Polakw. 30 sierpnia 1943 r. prawie wszyscy mieszkacy wsi uczestniczyli w rzezi Ostrwek i Woli Ostrowieckiej, jednak znaleli si i tacy, ktrzy z naraeniem ycia udzielili Polakom pomocy. Dwie Polki z Woli Ostrowieckiej znalazy chwilowe schronienie w rodzinie ukraiskiej, gdzie je nakarmiono i poradzono, by uciekay do Jagodzina (gm. Berece). Rodzina Ukraicw Kuniczw ocalia dwie crki, w wieku 10 i 6 lat, Jana i Marianny Pogorzelcw, zamordowanych w Woli Ostrowieckiej, i przewioza do Lubomla, gdzie przekazaa dziewczynki polskim kolejarzom. Sotys Sokoa uratowa i wywiz do Lubomla Polk z dwojgiem dzieci w wieku 3 lat i p roku, zamn za Ukraicem z Sokoa Alosz Basiukiem rozpoznanym przez wielu wiadkw uczestnikiem rzezi, ktry chcia sw rodzin wymordowa. Spord ok. 300 kobiet i dzieci z Ostrwek, zamordowanych pod lasem w pobliu Sokoa, przey m.in. Czesaw Kruk i jego matka teciowa Katarzyny Kruk z d. Jesionek. Moj teciow Ukraicy rwnie pognali pod Sok. Ocalaa cudem. Jeden z mordujcych Ukraicw ze strachu czy litoci omin j i jej syna Czesawa. Ukraicy widzc, e strzela niecelnie, grozili mu, e go zastrzel, jak si nie poprawi. Gdy nastaa cisza, podniosa gow i zobaczya, e z pola powstaj ranni i uciekaj w pobliskie zarola. Ocala te may chopiec z Woli Ostrowieckiej, Czesaw Lubczyski, ktrego wzili na wychowanie miejscowi Ukraicy. Wedug relacji Ewy Palec, jego ojciec, Jan Lubczyski, gdy dowiedzia si o losie syna, po zakoczeniu wojny pojecha za Bug i zabra chopca do Polski.
rdo: Woyski testament..., s. 39; ibidem, s. 88 (relacja Katarzyny Kruk z d. Jesionek); ibidem, s. 111 (relacja Ewy Palec); W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 529.
Sztu, gmina Berece wie ukraiska, w ktrej yo kilkanacie rodzin polskich.

74
30 sierpnia 1943 r. upowcy zamordowali nieustalon liczb Polakw. Dziki ostrzeeniu przez yczliwych Ukraicw, rodzinie Ulewiczw noc z 29 na 30 sierpnia udao si uciec polami do Lubomla.
Wola Ostrowiecka, gmina Huszcza wie polska liczca ponad 800 mieszkacw (dzi nie istnieje). 30 sierpnia 1943 r. w wyniku napadu znacznych si UPA, wspomaganych przez okoliczn ludno ukraisk, mier ponioso ok. 600 Polakw. W ssiednich Ostrwkach tego samego dnia zgino ok. 500 osb. wiadkowie wydarze odnotowali nieliczne przypadki udzielenia pomocy oarom rzezi przez Ukraicw z Przekurki (zob. s. 7273) i Sokoa (zob. s. 74). Bronisaw Jesionek z rodzin ukrywa si poza domem, otrzymujc pomoc ze strony dwch rodzin ukraiskich z Sokoa. Kiedy po zapewnieniu, e niebezpieczestwo mino, wrcili do Woli Ostrowieckiej, zostali napadnici przez grup upowcw, dowodzon przez znajomego Ukraica, Machok. Pada propozycja wspomina Maria Pendel z d. Jesionek aby zamkn nas w domu i podpali go. Wszyscy zaczlimy krzycze i lamentowa. Spr rozstrzygn Machoko, ktry powiedzia, e dzisiaj nam nic nie zrobi, ale wrc jutro i nas zabij. [...] Przyszy do nas dwie ukraiskie rodziny, ktre opiekoway si nami przez minione 10 dni. Przyniosy nam jedzenie i wod do picia. Jedna z Ukrainek radzia, aby ucieka do Starego Jagodzina [...] Po pewnym czasie wysiedlono nas za Bug do miejscowoci Okopy.
rdo: Woyski testament..., s. 39; ibidem, s. 116 (relacja Marii Pendel z d. Jesionek); W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 513521.
Zamynie, gmina Berece wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk. Po napadzie banderowskim 30 sierpnia 1943 r. mieszkacy wsi schronili si w Rymaczach. 22 wrzenia 1943 r. kilku upowcw z Wiszniowa napado na braci Matczukw, ktrzy wrcili do wsi po ywno. Konstanty Matczuk zosta zabity, Stefanowi Matczukowi udao si uciec do lasu, a potem schroni u Ukraica Petra Menyczuka, ktry go odprowadzi na teren kontrolowany przez Polakw.
POWIAT UCKI Andrzejwka, gmina Czarukw kolonia polska.

75
W styczniu 1944 r. mieszkacy wyjechali do Wodzimierza Woyskiego wraz z ewakuujcymi si Niemcami. Ukraicy spalili polskie zagrody oraz budynek szkolny, siedzib polskiej samoobrony. W kolonii pozosta Piejak i jego ojciec. Obaj byli ukrywani przez Ukraica baptyst, ktrego po wkroczeniu Sowietw miejscowi Ukraicy oskaryli o wspprac z Niemcami (faktycznie by czonkiem polskiej samoobrony i mia zezwolenie na bro od Niemcw), w wyniku czego zosta skazany na 10 lat wizienia.
Bakowce, gmina Poonka wie ukraiska z kilkoma rodzinami polskimi oraz kolonia czeska. 22 czerwca 1943 r. upowcy zamordowali maestwo Hipolita i Justyn Rodziewiczw. Ich synem Janem zaopiekowali si Ukraicy Zachar Pro, Charyton Pasteruk, achtion Mauzelepa i Wyczyniuk, a take dwaj Czesi. Przechowywany byem przez tych ludzi zawiadcza Jan Rodziewicz z naraeniem ycia przez okres 8 tygodni i 3 dni w piwnicach i na strychach. Mimo dalszych nieustajcych poszukiwa przez czonkw bandy nikt mnie nie wyda. W przebraniu, z zapuszczon brod i wsami, z narzdziami stolarskimi, aby utwierdza w przekonaniu, e jestem stolarzem poszukujcym pracy, dotarem do ucka.
rdo: AIPN, 27 WDAK, V/5, Relacja Jana Rodziewicza, k. 25.
Bereciany, gmina Silno wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich. W 1943 r. upowcy sprawowali we wsi wadz. Od lutego do 20 maja 1943 r. rodzin nauczyciela Kolady przechowywao na przemian kilka miejscowych rodzin ukraiskich. Kiedy Ukraicy odmwili dalszej pomocy, Koladowie pozostawili dobytek i uciekli do Cumania.
Berezoupy Mae (Ksawerwka), gmina Szczurzyn wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich, oraz majtek. W sierpniu 1943 r. grupka uzbrojonych Ukraicw napada na dom zarzdcy majtku Berezoupy, Kaliszewskiego. Jego crka ucieka do ssiada Ukraica, ktry j ukry. Napastnicy przyprowadzili do tego ssiada maestwo Kaliszewskich z synem oraz Stanisawa Regionowicza i tam zamordowali. Uratowan dziewczyn ssiad Ukrainiec przekaza Polakom.
76
Boratyn, gmina Torczyn wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich. Wedug relacji Wadysawa Siedleckiego, w lipcu 1943 r. w Boratynie i okolicach upowcy zamordowali 11 Ukraicw, ktrzy pomagali Polakom.
Budki Horodyskie, gmina Szczurzyn kolonia polska. Na wie o mordach na Polakach, do jakich doszo w wielu miejscowociach Woynia 11 lipca 1943 r., mieszkacy opucili koloni i uciekli do Torczyna. Miasto zapewniao bezpieczestwo wspomina Eugeniusz Raski to prawda, ale nie byo w nim ywnoci niezbdnej ludziom, jak te zwierztom domowym, ktre wraz z ludmi tam si znalazy. Rada w rad i postanowiono jedzi po ywno na swoje gospodarstwa, gdzie te rozpoczte niwa czekay, a na noc wraca do Torczyna i tam czeka na dzie nastpny. Podczas ktrego powrotu do Torczyna z przydronych chaszczy wyszed na drog mody czowiek, bliski krewny miejscowego popa. Ojciec mj zatrzyma wz. Modzieniec poprosi ojca na chwil rozmowy. Nie przyjedajcie tu wicej powiedzia bez adnych wstpw. Nasi nic wam nie zrobi, ale za obcych nie rczymy, prosz powiedzie o tym swoim ludziom, ale o mnie nic nikomu, byby to dla mnie wyrok mierci.... Zgodnie z yczeniem modego Ukraica, tre ostrzeenia bya znana wszystkim uciekinierom jeszcze tego samego dnia. Nazajutrz rano droga z Torczyna do Budek Horodyskich bya pusta. Tylko dwch si wyamao. Mczyzna w sile wieku i dwudziestokilkuletni kawaler, Dominik Grocki. Zbagatelizowali ostrzeenie, a moe nie uwierzyli? Pojechali na swoje i pierwszy zdoa zbiec, ale drugi nie wrci.
rdo: E. Raski, Nie kady Ukrainiec by Polakowi wilkiem. Ukraicy, ktrzy potpiali ideologi goszon przez OUN-UPA, ostrzegali Polakw przed napadami, ukrywali ich i bronili przed mierci, nie szczdzc przy tym wasnego ycia, cz. 2, Na rubiey 2003, nr 67, s. 10.
Chooniewicze, gmina Silno wie ukraiska, w ktrej yo okoo 10 rodzin polskich. 28 marca 1943 r. do wsi przybyli upowcy z ssiedniej Zowki z zamiarem wymordowania Polakw w kociele. yczliwy Ukrainiec Hry za porednictwem rodziny Rokitw z Halinwki uprzedzi o niebezpieczestwie, dziki czemu do kocioa przyszo tylko kilka starszych osb i UPA zrezygnowaa z napadu.
Chorochory, gmina Szczurzyn wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk i do 1942 r. ydowsk.
77
Wedug relacji Wadysawa Siedleckiego, w 1943 r. upowcy zamordowali 6 Ukraicw, ktrzy pomagali Polakom.
Chrobrw, gmina Czarukw osada polsko-ukraiska. Pod koniec czerwca 1943 r., po kilku napadach upowcw, w ktrych giny pojedyncze osoby, cz polskich rodzin postanowia ratowa si ucieczk do okolicznych miejscowoci Niewicza, awrowa, Marianwki i Skurcza. Rodziny Filipczakw i Kurkw ostrzeg przed kolejnym atakiem Ukrainiec Siako Klepiec: powiedzia wspomina Mirosawa Pobocha z d. Kurek e jego narzeczona Pola (polska nauczycielka) zostaa zamordowana. Ponagla nas do ucieczki. Siako nie zdy dojecha do swojego domu zosta zabity przez pobratymcw. Rodzina Sebastiaskich szukaa schronienia w rnych miejscowociach, uciekajc w kierunku Wodzimierza Woyskiego. 11 lipca noc zaprzyjaniony Ukrainiec zawiadomi ich, e znw s w niebezpieczestwie. Nastpnego dnia schronilimy si razem z rodzin cioci w ssiedniej ukraiskiej wsi, wrd wyznawcw sztundyzmu. Po kilku dniach nasz gospodarz przybieg z pola, kac nam ukry si w konopiach, bo id banderowcy. Banderowcy przeszukali zabudowania i ostrzegli, e za ukrywanie Lachw jest kara mierci. W nocy powrcilimy do zagrody cioci i ukrywalimy si w stodole. Pod koniec lipca mama postanowia wraca do Skurcza. Przebraymy si w ukraiskie ubrania i wrd banderowcw udaymy si w drog. Mama mwia po ukraisku, e ma i synw zabili jej polscy bandyci, banderowcy ostrzegali nas, e w Skurczu s Lachy [...] spotkaymy znajomych, z ktrymi szczliwie dotarymy do Skurcza.
rdo: Relacja Mirosawy Pobochy z d. Kurek, [w:] ladami ludobjstwa na Woyniu..., s. 262; Zuzanna Sebastiaska, Halina Hilbrecht z d. Sebastiaska, Byymy wiadkami, Na rubiey 1998, nr 30, s. 22.
Dbrowa, gmina Koki kolonia polska. 20 czerwca 1943 r. Ukraicy zamordowali 4 osoby z rodziny Rudnickich oraz 17-letni Wand Stpie. Jej rodzina zostaa ukryta przez Ukraica baptyst i zawieziona do Maniewicz.
Glinne, gmina Koki kolonia polska. Latem 1943 r. za przeciwstawienie si zabijaniu Polakw zostali powieszeni przez upowcw Ukrainiec Kwacz z on i crk Parask. Najmodszy syn Wasyl zdoa wyrwa si oprawcom i uciec.
78
Halinwka, gmina Silno kolonia polska liczca 42 gospodarstwa. 28 marca 1943 r. Ukrainiec Hryc, ktry w czerwcu 1941 r. uprzedzi rodzin Rokitw, e ma by deportowana w gb Zwizku Radzieckiego, ostrzeg, e nastpi napad upowcw na Halinwk. Wikszo ludzi ucieka do lasu, jednak cz zbagatelizowaa ostrzeenie i pozostaa w domach. Noc upowcy z Zowki napadli na koloni i zamordowali 40 osb.
Jagiellonw, gmina Oyka osada polska. 10 sierpnia 1943 r. upowcy zabili kilku Polakw. Rodzina Justkowskich zostaa w por ostrzeona przez Ukraica Oeksandra Chamazd ze wsi Baszyki i ocalaa.
Jezioro, gmina Kiwerce wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich i do 1942 r. ydowskich. Zenobiusz Janicki wspomina o ukraiskim duchownym prawosawnym, Konstantym Docu, ktry nie tylko nie nawoywa do rzezi Polakw, lecz przyczyni si do zawarcia umowy z dowdztwem orodka samoobrony w pobliskim Przebrau potwierdzajcej, e jego podopieczni zachowaj cakowit neutralno, nigdy nie wezm udziau w napadach ani na Przebrae, ani na okoliczne polskie wsie i osiedla. Uzasadnia to tym, e przecie dotd yli z Polakami w najlepszej zgodzie, pomagali sobie nawzajem, wic nie maj powodu do wystpowania przeciwko nim. Zawartej umowy cile przestrzega, dziki czemu zostawi po sobie dobre wspomnienia nie tylko u mieszkacw Przebraa.
rdo: Z. Janicki, W obronie Przebraa..., s. 17, 52, 6970.
Jeziorany Szlacheckie, gmina Czarukw kolonia polsko-ukraiska. 19 czerwca 1943 r. upowcy z ssiednich wsi zabili 49 Polakw. U Ukraica Jakuba Kowalczyka znalaza schronienie 6-osobowa rodzina Markowskich, jednak po tygodniu oni take zostali wykryci i zamordowani. Ukraicy Puksztowie (dwaj bracia i siostra) przez dwa miesice ukrywali w schronie wykopanym w sadzie swego dobrego znajomego Jana Marmuckiego, lat 70. Po kilkakrotnych wizytach banderowcw, ktrzy poszukiwali ukrywajcych si Polakw, Puksztowie postanowili wywie Marmuckiego z Jezioran. Ukryli mnie na dnie
79
wozu, a na wierzch pooyli kilka workw zboa jako kontyngent dla Niemcw. Kalina Pukszta zawioza go do Niewicza, gdzie stacjonowali onierze niemieccy. Stamtd wyjecha do ucka, a w 1945 r. do zachodniej Polski.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 539540; J. Marmucki, Byem wiadkiem, Na rubiey 2000, nr 48, s. 41.
Koszw, gmina Torczyn wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk. 29 czerwca 1943 r. upowcy zamordowali 31 Polakw. Nielicznym udao si ukry. Schronienia i pomocy udzieliy im rodziny ukraiskie Saponikw i Szeremetw, rodzina Konstantego Bojczuka, a take Iwan Grodzki i Semen Jaciur. Jedna z polskich rodzin na dwie godziny przed atakiem zostaa niemal si sprowadzona przez znajomego Ukraica, syna Petra Bambuy z Liniowa (gm. winiuchy, pow. horochowski), do zagrody jego ojca. Ukrywali si tam przez kilka dni. Rann on Juliana Sokoowskiego Ukraicy zawieli do szpitala, a dwch uratowanych synw wzili pod opiek. Rodzin Marianny Bk ostrzega przed napadem 23-letnia Szura Saponik. Mymy cudem ocalay pisze Irena Justyna z d. Bk siedziaymy cay czas w tej stodole, nikt nas nie wyda. Ukraicy niektrzy byli dla mnie b. dobrzy i przychylni, np. Bojczuk Kostek wsplnie wykopalimy taki bunkier w ziemi, na wierzchu bya ruchoma pokrywa, na niej rosa trawa. Czsto tam chowaymy si przed bandytami. Iwasyk Szeremeta, mody Ukrainiec, mia 1315 lat, informowa nas o zamiarach i ruchach band. Niektrzy rwnie Ukraicy, ktrzy wspczuli Polakom, podzielili ten sam los. Szura Saponik, najadniejsza dziewczyna we wsi [...]. Pamitam, jak opakiwaa razem z moj mam mier mojej siostry Wandy i wspczua Polakom [...]. W lipcu 1943 r., za sprzyjanie Lachom oraz nieujawnienie kryjwki jej brata Tolka, ktry odmwi udziau w akcji przeciwko Polakom i wstpienia do UPA, Saponik zostaa przez upowcw zamordowana. Z ich rk zginli take Ukraicy, bracia Jan i Piotr Czerwakowie za zatajenie miejsca ukrywania si ich brata Romana, oenionego z Polk. Odmwi on wstpienia do UPA, udziau w zabijaniu Polakw oraz zabicia swojej ony. 12-letnia Olga Czerwak uratowaa Polk, swoj modsz koleank. Pewnego dnia poszam z ni do cerkwi w Sadowie wspomina Sabina Krlikowska z d. Tarnawska. Dziao si tam co niezwykego. Ukraicy znosili siekiery, widy, noe, a pop wici je, eby szli zabija Polakw i przez to posi woln Ukrain. Wtedy ona wyprowadzia mnie z budynku i pokazaa ciek, kac prdko ucieka. Kiedy pod koniec sierpnia 1943 r. Tarnawscy zbiegli do okacz, Ukrainiec o polskim nazwisku Wojciechowski przywiz im zboe. Przywiz on nam do okacz 1q pszenicy i 1q yta. Powiedzia wtedy do ojca: Ty, Marian, nie masz chleba, to ci przywiozem, bo ja wziem twoje zboe. Kiedy wraca do domu, spotkali go nacjonalici i tak mocno zbili, e umar. A okropn kar otrzyma za to, e wozi Polakowi chleb.
80
rdo: AIPN, 27 WDAK, V/52, Relacja Tadeusza ukowskiego, k. 171v. (tu przytoczona relacja Ireny Justyny); I. Justyna z d. Bk, Byam wiadkiem, Na rubiey 2004, nr 72, s. 4243; S. Krlikowska z d. Tarnawska, Byam wiadkiem, ibidem, s. 4445.
Kozakowa Dolina, gmina Czarukw kolonia ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich. Pod koniec marca 1943 r. Ukrainiec Jewczuk ostrzeg Pawa Zawilskiego o przygotowywanym napadzie na jego brata Apolinarego. Za sprzyjanie Polakom, a zwaszcza uprzedzanie o zamierzonych napadach banderowcw, ca rodzin Jewczukw zamordowano.
rdo: Relacja Leokadii Zawilskiej, Na rubiey 1998, nr 30, s. 18.
Kreswka, gmina Koki kolonia polska. Wiosn 1943 r. mieszkacy kolonii, zagroeni napadami ze strony UPA, uciekli w wikszoci do Koek. Stefani i Zenona Barwiskich relacjonuje dowdca samoobrony w pobliskiej Rafawce Apolinary Oliwa przechowywaa u siebie pewna Ukrainka, ktra jeszcze wczeniej, jak tylko moga, ostrzegaa ich i innych Polakw przed zamierzeniami zwyrodnialcw z jej narodowoci. Kobieta ta ze zami w oczach oznajmia im, e dwch synw ma w bandzie i sama si musi ich wystrzega, dlatego nie moe ju duej przechowywa Polakw u siebie. Rodzinny dom Barwiskich sta w Kreswce. Chcieli do niego wrci. Nie pomogy ostrzeenia Ukrainki, e tam nie maj po co wraca, bo od band roi si w okolicy. Nie posuchali jej i poszli. W Kreswce Barwiscy zostali schwytani przez banderowcw. Zncano si nad nimi, lecz w kocu wypuszczono. I nagle wrd zb natknli si na Tierieszkow t Ukraink, ktra przechowywaa ich u siebie. Gdy nie chciaa dopuci, by weszli wprost do gniazda bandytw Barwiscy zaoponowali. Mieli ju do wczgi i cigego strachu. Byo im ju wszystko jedno. Inicjatywa jednak naleaa do Tierieszkowej. Dzielna kobieta postanowia wystpi przeciw nakazom i terrorowi wasnych synw. Doszli do jej zabudowa. Ukrya Barwiskich w stodole i przez kilka dni donosia im jedzenie. Ktrego dnia przysza z Kornelukiem zaufanym czowiekiem, ktry take wewntrznie nie godzi si z bandytyzmem ziomkw. Zdecydowano, e Korneluk przeprowadzi Barwisk, przebran w ukraiski strj, do Przebraa, a pniej wrci po Barwiskiego. Tak te si stao. Stefania z grabiami na plecach bezpiecznie dotara w towarzystwie Korneluka do Przebraa. Noc Korneluk przeprowadzi jej ma. Autor relacji podkrela, e Ukrainiec Korneluk nie przyj jako zapaty proponowanych mu dolarw.
rdo: A. Oliwa, Gdy powicano noe, Opole 1973, s. 7374.
Kurhan, gmina Szczurzyn kolonia polska.

81
15 lipca 1943 r. w trakcie napadu upowcw Ukrainiec Hry Kuczeruk udzieli schronienia rodzinie Stanisawa Soroczyskiego, a nastpnie noc przeprowadzi j do Berezoup. Natomiast syn i crka Kuczeruka brali w tym czasie udzia w pogromie polskich mieszkacw osady Kieleckiej w pow. horochowskim.
awrw, gmina Poonka dua wie ukraiska, w ktrej yo kilkanacie rodzin polskich. W czerwcu 1943 r. wikszo Polakw wyjechaa do ucka. Rodzin Buczyskich ostrzeg o planowanych mordach Ukrainiec Iwan Serwetnyk. Kilka rodzin, ktre pozostay we wsi, upowcy zamordowali.
opate, gmina Silno osada polska. W czerwcu 1943 r. zosta zamordowany, za odmow zabicia swej ony, Ukrainiec Muchaniuk, oeniony z Janin Domalewsk. Losy jego ony pozostaj nieustalone.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 624 (wedug relacji Edmunda Domalewskiego).
uck miasto powiatowe i wojewdzkie liczce ok. 41 tys. mieszkacw: Polakw, ydw (do likwidacji getta w 1942 r.) i Ukraicw (ok. 17 proc.). 24 grudnia 1943 r. oddziay UPA zaatakoway przedmiecia ucka, zabijajc ok. 100 mieszkacw miasta i uciekinierw z rnych stron powiatu. Unikna masakry m.in. rodzina Wandy Guszek, ochroniona przez Ukraica Wadyniuka.
Majdan Komarowski, gmina Koki kolonia polska. W maju-czerwcu 1943 r. upowcy zamordowali rodzin Hilarego Boreckiego (w tym czworo maych dzieci). Dziki pomocy Ukrainki uratowaa si ona Boreckiego, Agata. Otrzymaa od niej ubranie i szczliwie przedostaa si do Maniewicz, a nastpnie do ucka, gdzie odnalaza swoj dalsz rodzin.
rdo: A. Oliwa, Gdy powicano noe..., s. 8384.
Marianwka, gmina Czarukw kolonia polska.

82
W czerwcu 1943 r. Ukrainiec Hrehorka (Hryhorij) Hnatiuk uprzedzi mieszkacw o planowanym napadzie UPA. Polacy opucili w panice swe zagrody, uciekajc do Niewicza, Skurcza, ucka i innych miejscowoci.
Marianwka Berezoupska, gmina Szczurzyn kolonia zamieszkana przez 24 rodziny polskie i 3 ukraiskie. W kocu czerwca 1943 r. Leonard Rudnicki zosta ostrzeony przez miejscowego Ukraica o planowanym napadzie UPA. Rodziny polskie ucieky do majtku Berezoupy Mae, pilnowanego przez kilkuosobow zaog niemieck, oraz do kolonii polskich Krzemieniec i Kopaczwka w gm. Royszcze, w ktrych bya zorganizowana samoobrona. W dniu opuszczenia kolonii przez Polakw upowcy spalili wszystkie polskie zabudowania.
Marusia, gmina Czarukw kolonia polska. W 1943 r. w kolonii dziaaa placwka samoobrony. Dziki ostrzeeniu przez Ukraica Porbczuka kolonia zdoaa si przeciwstawi atakowi upowcw w czerwcu 1943 r., spalono tylko kilka zagrd, nikt nie zgin. Jednake ju nastpny napad, 15 stycznia 1944 r., przynis 8 oar miertelnych.
Niewicz, gmina Czarukw dua wie ukraiska, w ktrej yo okoo 25 rodzin polskich. W styczniu 1944 r., tu przed wkroczeniem wojsk sowieckich, upowcy zabili 5 Polakw, w tym wdow po Marianie Paszkowskim (Paczkowskim?), zamordowanym przez Ukraicw w 1940 r. Jej trjk dzieci zaopiekowaa si do czasu ekspatriacji w 1945 r. ukraiska rodzina Wilkowskich.
Ostrw, gmina Trocianiec wie ukraiska z kilkoma rodzinami polskimi. W kocu kwietniu 1943 r. upowcy zamknli w stodole i zamordowali kilkanacie osb z grupy Polakw, ktrzy wybrali si z Przebraa po zakup ywnoci. Dominik Kowalski, powieszony przez napastnikw, resztk si zdoa uwolni si z ptli. Wieczorem pisze Zenobiusz Janicki przejeda obok chaupy Ukrainiec wra83
cajcy z myna. Syszc jki w stodole wszed tam. Zobaczywszy strasznie poranionego czowieka zabra go do swojego domu we wsi Sawatycze i ukry go w stodole. Na drugi czy trzeci dzie, zachowujc wszelkie rodki ostronoci, przy pomocy swoich zaufanych ssiadw, w Ukrainiec wieczorem przywiz rannego Polaka do Przebraa.
rdo: Z. Janicki, W obronie Przebraa..., s. 3335.
Poszcza omanowska, gmina Poonka kolonia ukraiska. 21 czerwca 1943 r. upowcy zamordowali kilkanacie osb, uciekinierw z ssiedniego Sosnowca oraz z Tomaszowa (gmina Derane, pow. kostopolski). Ocalaa m.in. nastoletnia Otylia Furmanek z Tomaszowa. Zostaa postrzelona w nog i nie moga dalej ucieka: widzc beznadziejno sytuacji, zacza paka i lamentowa w jzyku ukraiskim, wzywajc Boga na pomoc. Wtedy bandyt widocznie ruszyo sumienie i powiedzia: Jak ty jeste Polk, to dlaczego modlisz si po ukraisku?. Nie otrzymujc adnej odpowiedzi, odszed od niej. Mieszkajca w pobliu Ukrainka ostrzega Otyli, e napastnik zaraz wrci. Dziewczyna zacza czoga si w kierunku ucka. Nastpnego dnia spotkaa Ukraica, ktry zawiz j furmank do szpitala w ucku.
rdo: AW II/1283/2k, M. Gawe, Opis tragedii ludnoci polskiej na Woyniu w czasie II wojny wiatowej, k. 1213.
Prohonw, gmina Torczyn kolonia ukraiska. Wedug relacji Wadysawa Siedleckiego, w 1943 r. upowcy zamordowali dwch Ukraicw za pomoc udzielan Polakom.
Przebrae, gmina Trocianiec kolonia polska liczca ok. 1100 mieszkacw. Latem 1943 r. w kolonii, ktra stanowia silny orodek polskiej samoobrony, przebywao ok. 10 tys. uciekinierw z okolicznych miejscowoci. Kilkanacie osb ponioso mier wskutek wielokrotnych napadw upowcw. Wedug Bogusawa oziskiego, dwaj Ukraicy, Sydor Olchowicz i Nikifor Klimczuk, uprzedzili Polakw, e w pobliskim Trociacu banderowcy tworz siln placwk. Przybyli obaj do Przebraa z biaymi chustami w rkach i owiadczyli, e s ukraiskimi patriotami, lecz nie uznaj metod stosowanych przez banderowcw. Udzielili komendzie Przebraa dokadnych informacji o sile upowcw w Trociacu oraz zgodzili si by przewodnikami, jeli dojdzie do wyprawy. Atak si powid, placwk banderowsk rozbito.
84
rdo: L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 125126 (wedug opracowania Bogusawa oziskiego); AIPN, 27 WDAK, V/15, Relacje Zenobiusza Janickiego, Leonarda Janickiego, Tadeusza Janickiego, k. 59.
Skurcze, gmina Czarukw wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk i majtek polski. W padzierniku 1943 r. Ukraicy zamordowali wdow Adel Mrozisk i jej syna Czesawa. Uratowa si jej 4-letni syn Adam, ktry w czasie napadu spa na zapiecku. Zaopiekowaa si nim ssiadka Ukrainka. Zawioza go do ssiedniego Czarnego Lasu (gm. Torczyn) i tam umiecia go u rodziny czeskiej o nazwisku Juzwa. Uratowany Adam Mroziski zosta przez nich adoptowany i zabrany po wojnie do Czechosowacji.
Smoligw, gmina Torczyn wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich. Wedug Wadysawa Siedleckiego, w 1943 r. upowcy zamordowali 2 rodziny ukraiskie, razem 5 osb, za pomoc udzielon Polakom.
Torczyn, gmina Torczyn miasteczko zamieszkane w wikszoci przez Ukraicw, a take przez ydw (do likwidacji getta w 1942 r.) oraz Polakw. Polacy, ktrzy w lipcu 1943 r. przeyli pogrom Wlki Sadowskiej (gm. Kisielin, pow. horochowski), uzyskali pomoc materialn i schronienie u Ukraicw w Torczynie, Kosti Horoszki z rodzin, zam. przy ul. Zwycizcw, oraz Koli Klimowicza, zam. przy ul. Smoligowskiej. Pomagali oni Polakom zawiadcza Stanisaw Lachiewicz a zwaszcza swoim ssiadom. Przestrzegali przed zbrodniczymi zamiarami swych pobratymcw, udostpniali swoje mieszkania na kryjwki, czsto wyraali sprzeciw zwyrodnialstwu, jakie opanowao w tych latach wikszo Ukraicw.
rdo: AIPN, 27 WDAK, VII/7, Relacja Stanisawa Lachiewicza, k. 14.
Usicze, gmina Torczyn wie ukraiska, w ktrej mieszkao kilkanacie rodzin polskich. W marcu 1944 r. upowcy porwali kowala Stefana Rajewskiego i trzech innych Polakw, przebywajcych u niego w kuni. Kowala uratowa miejscowy Ukrainiec ukasz Symeniuk, pozostali zaginli bez wieci.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 645; AIPN, 27 WDAK, V/34, Relacja Kazimierza Pietrzykowskiego, k. 99v.
85
Zagaje, gmina Czarukw kolonia polsko-ukraiska. W czerwcu 1943 r. polscy mieszkacy, ostrzeeni przez Ukraicw o grocym im niebezpieczestwie ze strony UPA, zdoali si schroni w Niewiczu i ucku. Cz opuszczonych domw upowcy spalili, a dobytek zrabowali.
Znamiarwka, gmina Silno wie ukraiska z dwiema rodzinami polskimi. W maju 1943 r. upowcy napadli na obie polskie rodziny i cz osb zamordowali. Czworgiem ocalaych dzieci, w tym Mieczysawem Kamiskim, zaopiekowa si miejscowy Ukrainiec. Dwa tygodnie pniej dzieci zostay mu odebrane i wywiezione do lasu na rozstrzelanie. Uratowa si tylko Mieczysaw Kamiski ranny, po odzyskaniu przytomnoci wrci do przechowujcego go wczeniej Ukraica, a ten zawiz go do Huty Stepaskiej (pow. kostopolski).
abcze, gmina Czarukw wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich. W lipcu 1943 r. upowcy zamknli w cerkwi i spalili ywcem ksidza greckokatolickiego Serana Horosiewicza. Razem z nim spono 4 Polakw, ktrych ukrywa. W swoich kazaniach potpia on zbrodnie dokonywane przez Ukraicw na ludnoci polskiej. W 1943 r. upowcy odrbali gow Ukraicowi Milisiewiczowi, czeladnikowi kowalskiemu, oenionemu z Polk, za odmow zamordowania ony.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 552; A. Zawilski, Znw oywaj kurhany..., s. 250251.
urawicze, gmina Silno wie ukraiska. Jesieni 1941 r. grupa modych Ukraicw zatrzymaa przechodzcych przez wie Feliksa i Stanisawa Trusiewiczw z Obrek (gm. Koki) i zaprowadzia na przesuchanie do sotysa. Tam Stanisaw zosta rozebrany do naga. Modzi Ukraicy zagldali do izby sotysa, groc siekierami i noami. Sotys uspokoi bojwk i atakowani wrcili do domw.
POWIAT RWIESKI Aleksandria, gmina Aleksandria miasteczko zamieszkane gwnie przez ydw (do 1942 r.), a take przez Polakw i Ukraicw.
86
W sierpniu 1943 r. upowcy zamordowali ksidza greckokatolickiego, Ukraica Bak, oraz jego on i crk. Ksidz w 1940 r. zosta wysiedlony przez wadze radzieckie ze liwnicy koo Krasiczyna (pow. przemyski) i wraz z grup Polakw przyby do Aleksandrii, gdzie na prob wiernych, ktrzy nie mieli swojego duszpasterza, odprawia msze w. w kociele rzymskokatolickim.
rdo: B. Mazuryk, Byam wiadkiem, Na rubiey 1999, nr 39, s. 37.
Basowy Kt, gmina Rwne wie ukraiska z kilkunastoma rodzinami polskimi oraz polska osada wojskowa. W lipcu 1943 r. rodzina Majorw zostaa uprzedzona przez jednego z Ukraicw, by natychmiast opucia wie, gdy grozi jej mier z rk UPA. Ostrzeenie to nastpio w porze obiadowej wspomina Ryszard Major. Natychmiast te ja z siostr, a nastpnie ojciec i matka, opucilimy nasz dom pozostawiajc niemal wszystko na up bandziorw. Wiem, e przez okres 2 tygodni banda UPA oczekiwaa naszego powrotu. Take Ukrainiec Roman Badur uprzedza polskich mieszkacw wsi o grocym im niebezpieczestwie. Radzi, by nocowali w Rwnem, a w dzie przychodzili tylko do obrzdku inwentarza. Dziki jego ostrzeeniom i pomocy unikny mierci ona osadnika wojskowego Walika i jej crki.
rdo: AW II/2370, R. Major, Wspomnienia , k. 1; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 705706 (na podstawie relacji Tomasza Walika).
Graniczna, gmina Rwne kolonia polska. W 1943 r. upowcy wymordowali kilkunastoosobow rodzin Rajkowskich. Uratowaa si 6-letnia Halina Rajkowska, ktra ucieka z poncego domu. Zaopiekowa si ni znajomy Ukrainiec, dajc zna rodzinie w Rwnem.
Grdek, gmina Rwne wie ukraiska, w ktrej mieszkao kilkanacie rodzin polskich. W kwietniu 1943 r. upowcy zamordowali kilkanacie osb z rodzin Nurkw i Pachtw oraz zabili Ukraica Hrycia Onufrijewa, sprzyjajcego Polakom i nawoujcego do zaniechania mordw. O niebezpieczestwie napadu UPA ostrzega Polakw Ukrainiec, ogrodnik Hoowaty.
Huboczek, gmina Hoszcza wie ukraiska, w ktrej yo kilkanacie rodzin polskich.

87
3 lipca 1943 r. upowcy zabili kilku Polakw. Uratowaa si Seweryna CzeszejkoSochacka z synem Tadeuszem, ostrzeona w czasie napadu na ssiadw przez suc Ukraink. Po trzech dniach ukrywania si w polu otrzymali od niej ubrania chopskie i uciekli do Rwnego.
Kamienna Gra, gmina Aleksandria wie ukraiska, w ktrej yo 15 rodzin polskich. W nocy z 5 na 6 maja 1943 r. kilku Polakw zgino z rk upowcw. Ich dowdca Abram Bryks oszczdzi 15-letni Leokadi Czerwisk, zaprzyjanion z jego czterema crkami. Pozostali mieszkacy zdyli si ukry lub uciec.
Klecka Wielka, gmina Midzyrzec wie polsko-ukraiska. Urodzony we wsi Klecka Wielka Ukrainiec Musij Soowej by szykanowany za swj wrogi stosunek do poczyna UPA. Przesuchiwany w poowie grudnia 1943 r., zezna m.in.: Podczas likwidacji Polakw przechowywaem Polaka Tyszeckiego, ktry by najbogatszym Lachem w naszej kolonii. Wedug Jana Klepuszewskiego, wrd Ukraicw, ktrzy pomagali Polakom, ukrywajc ich w swoich domach i dostarczajc ywno do kryjwek oraz informujc o zamiarach upowcw, bya m.in. Paraska Krawczuk.
rdo: Protok przesuchania Musija Sooweja, [w:] W. Poliszczuk, Nacjonalizm ukraiski w dokumentach, cz. 2: Dokumenty z zakresu dziaa struktur nacjonalizmu ukraiskiego w okresie od 1920 do grudnia 1943 roku, Toronto 2002, s. 400401; AIPN, 27 WDAK, IX/1, Relacja Jana Klepuszewskiego, k. 4.
Klewa, gmina Klewa miasteczko ydowskie, w ktrym yo kilkadziesit rodzin polskich i ukraiskich. 13 grudnia 1939 rodzice i brat Stefana Sawickiego uniknli mierci z rk nacjonalistw ukraiskich, ostrzeeni przez zaprzyjanionego Ukraica. Po ucieczce przez Bug i dotarciu do podwarszawskiego Wawra ojciec i brat zostali rozstrzelani przez Niemcw.
rdo: Relacja Stefana Sawickiego, [w:] 60 rocznica zbrodni wawerskiej, Warszawa 2000, s. 811.
Leonwka, gmina Tuczyn wie polska.
88
Na pocztku sierpnia 1943 r. upowcy napadli na konwj uciekinierw z Kudranki (gmina Ludwipol, pow. kostopolski), zabijajc ok. 40 osb. Tadeusz Bagiski, lat 6, i jego starsza siostra ratowali si ucieczk: potknem si i upadem w zbou lub wysokiej trawie. Moja siostra pobiega dalej, za ni pogna konny bandyta. [...] Opowiedziaa mi swoj przygod, jak ocalaa: Gdy dopad mnie ten banderowiec i skierowa luf karabinu w moj stron, zaczam go prosi, aby darowa mi ycie [...] Ukrainiec zawaha si, widocznie ruszyo go sumienie, bo powiedzia do mnie, kad si na ziemi i le cicho. Ja musz strzeli, aby moi koledzy myleli, e zabiem ciebie. Daruj ci ycie. To powiedziawszy, strzeli obok mnie i odjecha.
rdo: T. Bagiski, Byem wiadkiem, Na rubiey 1995, nr 12, s. 32.
Majkw, gmina Hoszcza wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich. W kwietniu 1943 r. syn miejscowego duchownego prawosawnego ostrzeg, w tajemnicy przed ssiadami, rodzin Pluteckich o majcym nastpi napadzie banderowcw. Powiadomi ich te o miejscu, gdzie znajduj si zwoki ojca rodziny, byego legionisty Tadeusza Pluteckiego, ktrego podstpnie wywabiono do awrowa i tam zamordowano.
rdo: Relacja Stanisawa Pluteckiego, [w:] ladami ludobjstwa na Woyniu..., s. 225; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 684.
Szczekiczyn, gmina Midzyrzec wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich. W lecie 1943 r. zosta zamordowany przez upowcw miejscowy duchowny prawosawny za przechowywanie dzieci Ukraica z Medwedwki (gm. Ludwipol, pow. kostopolski) Iwana Gercela, udzielajcego pomocy Polakom.
POWIAT SARNESKI Buda, gmina Kisorycze wie ukraiska. W styczniu 1944 r. dwa domy Ukraicw pomagajcych Polakom z ssiedniej wsi Borowina, gdzie latem 1943 r. zabito ok. 50 mieszkacw, zostay otoczone przez upowcw i spalone. Zginli m.in. Sergiej Bogdaniec i jego brat Bogdan.
89
Budki Borowskie, gmina Kisorycze wie polska, w ktrej yo kilka rodzin ukraiskich. W nocy z 6 na 7 grudnia 1943 r. upowcy zaatakowali jednoczenie Budki Borowskie oraz ssiednie wsie Doha i Okopy, zabijajc ok. 130 Polakw. Ocaleli z napadu schronili si u mieszkacw ukraiskiej wsi Netreba, ktrzy sami ukrywali si w lenych szaasach, nie chcc wstpi do UPA. Dua grupa uciekinierw przekroczya dawn granic polsko-radzieck. We wsi Perewisianka wspomina Leon ur przyjto nas gocinnie, rozlokowano po chatach i szaasach, ogrzano i nakarmiono. Moja rodzina zamieszkaa u Marka osia. Jake inaczej zachowali si Ukraicy, ktrzy nie zarazili si nacjonalizmem, a przecie byli to krewni, bracia i swaci tych naszych, polskich, tu przy byej granicy mieszkajcych. Ukrainiec Andrej Kostiuk, zamieszkay midzy Budkami a Borowem, za udzielanie pomocy Polakom by przez upowcw w 1943 r. kilkakrotnie torturowany, a w 1944 r. zamordowany.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 758760; L. ur, Mj woyski epos, Suwaki 1997, s. 72; Z. Bukowski, Powiat Sarny, cz. 3, Na rubiey 2000, nr 46, s. 48.
Czerte, gmina Midzyrzec kolonia polska. Po zamordowaniu kilku Polakw przez upowcw w czerwcu 1943 r., kilkadziesit rodzin schronio si w lesie z obawy przed dalszymi napadami. Postanowili zwrci si o pomoc do Landwirta (niemieckiego urzdnika ds. rolnych) w Korcu. Ukrainka Paraska Krawczuk ze wsi Klecka Wielka przekazaa informacj. Po koczujcych Polakw przybya eskorta niemiecka i przewioza ich wraz z inwentarzem do Korca.
Dbrowa, gmina Kisorycze futor polski. W poowie grudnia 1943 r. upowcy zamordowali kilkanacie osb. Za odmow udziau w napadzie zamordowani zostali Ukraicy Feliks Broda, Leon Demeczuk, uk i czwarty o imieniu Paton. Ukrainiec Mikoaj Koomiejec uprzedza mieszkacw okolicznych wiosek o planowanych akcjach UPA, ratujc wielu Polakw. Nie robi tego z chci zysku ocenia dowdca samoobrony w Rokitnie, Jerzy Dytkowski ani te dla przypodobania si Polakom, ale wprost szed za gosem sumienia czowieka!.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 760; AW, II/1863, J. Dytkowski, Historia wojskowej organizacji konspiracyjnej Samoobrony Odcinka Rostw 27 DP Armii Krajowej z siedzib w Rokitnie, k. 107.
90
Karpiwka, gmina Kisorycze wie ukraiska, w ktrej mieszkao kilka rodzin polskich. W maju 1943 r. upowcy wymordowali cztery rodziny polskie. Rodziny te mimo ostrzee przychylnych im ssiadw Ukraicw, midzy innymi Hryka Gaaweja, nie opuciy wsi.
rdo: B. Janik, Byo ich trzy, Warszawa 1970, s. 143.
Lado, gmina Klesw wie polska. W grudniu 1942 r. sotys Feliks abdzki i jego sekretarz Henryk Garbowski otrzymali wiadomo od Ukrainki Olgi Semeniuk z chutoru Sakw, e nacjonalici w Tomaszgrodzie planuj zamordowanie ich obu. Rwnie inni Ukraicy z Sakowa i Tomaszgrodu przekazywali informacje o grocym Polakom niebezpieczestwie, dziki czemu wielu z nich w por zdoao wyjecha.
rdo: H. Garbowski, Polesie Woyskie pod okupacj niemieck, Warszawa 2003, s. 19, 29, 78.
Okopy, gmina Kisorycze wie polska liczca 60 zagrd. 15 czerwca 1943 r. w drodze powrotnej z wyjazdu do Rokitna po leki i rodki opatrunkowe zostaa zamordowana przez upowcw nauczycielka Felicja Masojada oraz jej suca i furman. Masojada cieszya si powaaniem wrd Polakw i Ukraicw, jednym i drugim suya pomoc w rnych yciowych sprawach, leczya ich. Do Rokitna wybraa si mimo ostrzee Ukraica Konstantego K. z Netreby. W nocy z 6 na 7 grudnia 1943 r. wie, wraz z ssiednimi miejscowociami Budki Borowskie i Doha, staa si obiektem ataku ze strony upowcw. cznie zgino ok. 130 Polakw. Ukrainiec Trom Dmitruk ostrzega, ale nie chciano wierzy, bo wczeniej wsie byy skutecznie chronione przez partyzantk radzieck.
rdo: B. Janik, Byo ich trzy..., s. 140142, 264.
Perestaniec, gmina Klesw kolonia polsko-ukraiska. Jak zawiadcza Weronika Kretschmer z d. abdzka, mieszkacy kolonii yli od pokole w przyjani, uroczycie witowali Nowy Rok 1943, a w Wielki Post modzie polska i ukraiska wykonaa i postawia dbowy krzy. Wszyscy caowali ten krzy i dotykali go rk, skadajc przysig, e nie uczynimy sobie krzywdy. [...] Nie wiedzielimy wtedy, e i Ukraicy naraeni s na niebezpieczestwo za udzielanie pomocy czy informacji Polakom. Wiosn 1943 r. upowcy kilkakrotnie napadali na koloni. O zagroeniu ycia ostrzegali Polakw Ukraicy z rodziny Borejkw i Gisw, a take Iwan Semeniuk.
91
W pocztkach 1943 r. synowie Adama Gisa pobili ciko swego ojca za to, e przepdzi agitatorw z Klesowa, ktrzy chcieli nakoni ich, by wstpili do UPA i mordowali Polakw. Wskutek pobicia Adam Gis zmar, lecz przed mierci zdy ostrzec Jana abdzkiego. W marcu 1943 r. upowcy zamordowali Harasyma Gisa, s. Adama, za uprzedzenie Polakw o planowanym napadzie. W kwietniu 1943 r., kiedy mieszkacy kolonii, przebywajcy ze wzgldw bezpieczestwa w ssiedniej wsi Lado, dojedali do Perestaca, by przeprowadza prace polowe, rodzina abdzkich mieszkaa u Gisw do chwili, gdy gospodarze stwierdzili, e obu rodzinom grozi napad UPA. 28 maja okoo poudnia wspomina Weronika abdzka przybieg do Lada Ukrainiec z Sech o przezwisku Czyhun i powiadomi, e Staryki ju pady, e 600-osobowa grupa UPA, ktra wymordowaa Staryki noc z 28 na 29 maja, ma uderzy na Lado. Przekaza to i znikn w lesie. By to zwyky chop, bosy, bieg 16 kilometrw, aby nas powiadomi o niebezpieczestwie. Widziaam tego chopa i syszaam, co mwi. Przybieg do kowala Jzefa Garbowskiego, u ktrego zamieszkiwaymy po ucieczce z Perestaca. To bya nasza rodzina. U kadego z gospodarzy byo po kilka rodzin... To wszystko prawda! Ten chop ocali nam ycie. I za to mu dziki od wszystkich. W maju 1943 r. upowcy zamordowali Dmytra Gisa. Zginli take Petro Borejko z on Nadi, ktrzy udzielali schronienia polskiej rodzinie Januszkiewiczw. W lipcu 1943 r. Polacy z Perestaca przyjechali na niwa pod ochron radzieckiego oddziau partyzanckiego. Kiedy zbierali si do powrotu, Ukrainiec Iwan Semeniuk ostrzeg ich, e upowcy przygotowali na powracajcych zasadzk (pniej zosta za to ciko pobity). Partyzanci schwytali w lesie czonka UPA, Fiodora Chomeniuka z Sakowa, i chcieli go rozstrzela, lecz Weronika abdzka zdoaa go wybroni.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 778779; W. abdzka-Kretschmer, Ucieczka taborowa mieszkacw Perestaca, [w:] A. Peretiatkowicz, Woyska samoobrona w dorzeczu Horynia, Katowice 1997, s. 5674; L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 14.
Rudnia Lwa, gmina Kisorycze wie polska z jedn rodzin ukraisk. 21 maja 1943 r. wie zostaa zaatakowana przez upowcw. Zgino okoo 30 osb. Z napadu uratowaa si rodzina Jzefy Piwcewicz, ktr w por uprzedzi ssiad Ukrainiec i dziki temu zdya uciec.
Tur, gmina Rafawka kolonia polska. 16 lipca 1943 r. upowcy zamordowali ok. 50 mieszkacw. Z mojej wsi Tur relacjonuje Stanisaw Szumski kaleka Jan Milewicz w czasie napadu banderowcw
92
nie by w stanie razem z kolumn ucieka, wic razem ze swoj on Helen zaszyli si w krzakach, ywic si warzywami przynoszonymi przez on. Po kilku dniach spotka ich Ukrainiec i w wielkiej tajemnicy w nocy przewiz ich w sianie do Rafawki, gdzie szczliwie przeyli.
rdo: AIPN, 27 WDAK, III/13, Relacja Stanisawa Szumskiego.
Tutowicze, gmina Antonwka wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich i do 1942 r. kilkanacie ydowskich. W pierwszej poowie 1943 r. na mocie na Horyniu zostaa zamordowana Ukrainka z kolonii Wydymer, Jaryna Wooszyn, czonkini UPA, ktra odmwia zamordowania polskiego dziecka.
Zote, gmina Dbrowica gajwka zamieszkana w wikszoci przez Ukraicw. Na pocztku 1943 r. rodzina Teodorowiczw z dziesiciorgiem dzieci, w obawie przed upowcami zacza si ukrywa. Nie moga czeka w domu, a przyjd ich mordowa pisze o swojej krewnej Helena Krzemionowska-owkis. Antosia ubieraa dzieci jak moga najlepiej i ciemnym wieczorem wyprowadzaa je w las. Zabieraa jakie pierzyny, by te najmodsze otuli. [...] Ktrej nocy przyczajeni w krzewach usyszeli jakie czapice kroki. Zbliay si do nich. Przeraeni, rozpoznali star babk ssiadw, ktra... niosa gorce mleko dla dzieci. Nastpnej nocy znowu kto si skrada... Tym razem ich due psisko, ktre zostawio dom, by towarzyszy dzieciom. Ukraiscy ssiedzi podgldali te poczynania matki i milczeli. Tylko jeden z nich nie wytrzyma i w tajemnicy przed innymi przyszed do wujka Antoniego: Teodorowicz! Nie wychodcie ju na noc do lasu. Dzieci zamarzn. A i tak kady was znajdzie jak zechce, po ladach na niegu. To i babka was znalaza, i pies. A bulbowcy nie znajd? Bd czuwa i sucha u swoich. Jak zechc do was i, to powiadomi wczeniej! Dziki temu czowiekowi yje caa rodzina. Powiadomili w czas. Wujek zostawi mu dwie krowy za to. Sam zdy wywie rodzin do Dbrowicy, potem z innymi uciekinierami do Sarn.
rdo: H. Krzemionowska-owkis, Woy opowieci prawdziwe..., s. 60.
POWIAT WODZIMIERSKI Berezowicze, gmina Mikulicze kolonia ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk i do 1942 r. ydowsk.
93
15 sierpnia 1943 r. upowcy napadli na Polakw, ktrzy pozostali w kolonii (miesic wczeniej cz mieszkacw w obawie przed atakami wyjechaa do Wodzimierza Woyskiego). Zgino ok. 40 osb. Uratowao si czworo dzieci: Genowefa Arszal, lat 6, Zygmunt Arszal, lat 9, Kazimierz Studziski, lat 11 i crka Chabrw, lat ok. 10. Po wyjciu z ukrycia dzieci dotary do domu Ukraica Oksenczuka, czonka sekty sztundystw goszcej pacyzm i duchow niezaleno od wadz. Nakarmi je i przechowa przez noc, po czym troje pierwszych przekaza w rce Polakw (Chabrwn przygarna starsza Ukrainka zwana Kak, jednak rzecz si wydaa i wkrtce dziewczynk zabito). Ten czowiek [...] zasuguje na wdziczno za swoje postpowanie. Po wkroczeniu w lipcu 1944 wojsk sowieckich zosta wraz z rodzin wywieziony na Sybir za swoje przekonania religijne, a po roku 1980 wrci z Sybiru do Wodzimierza.
rdo: Relacja Jzefa Garbacza z 21 X 2004 (w zbiorach Romualda Niedzielki).
Buanka, gmina Chotiaczw wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich. W lipcu 1943 r. upowcy zamordowali kilkunastu Polakw. Wadysaw Naklick i jej crk przez dwa miesice ukrywaa u siebie rodzina ukraiska. Kiedy rzecz si wydaa, obie zostay zastrzelone, za ich opiekunowie ciko pobici. Natomiast m zamordowanej znalaz wraz z synem schronienie u innej rodziny ukraiskiej. Ukrainiec pisze Stanisaw Piwkowski ktry przechowywa mojego znajomego i jego ojca [...] owiadczy, e nie moe ich ju duej przechowywa, poniewa im i jego rodzinie grozi zagada. Nastpnego dnia rankiem Ukrainiec ten zaprzg konia do wozu zaadowanego uprzednio som i przewiz ich pod rzek Bug w miejsce, gdzie mona byo swobodnie przej na drug stron.
rdo: AIPN, IV/35, Relacja Stanisawa Piwkowskiego, k. 125125v.
Dominopol, gmina Werba wie polska, w ktrej mieszkao te kilka rodzin ukraiskich. W lipcu 1943 r. upowcy zamordowali ok. 250 osb. Jak wspomina Mieczysaw Lekiewicz, zgino m.in. kilkudziesiciu Polakw, czonkw polsko-ukraiskiego oddziau partyzanckiego, zorganizowanego z inicjatywy UPA rzekomo do wsplnej walki z Niemcami. Wedug relacji Franciszka Pirkowskiego (ps. Kowal), we wsi pozostaa rodzina polsko-ukraiska, w ktrej dwaj synowie naleeli do UPA. Zamierzali oni zabi matk Polk, jednak ojciec Ukrainiec stan w jej obronie i jednego z nich zastrzeli. Drugi syn uciek i po jakim czasie zastrzeli ojca, natomiast matka staruszka pozostaa przy yciu, gdy dowdca grupy banderowcw nie pozwoli jej zastrzeli.
rdo: AIPN, 27 WDAK, IV/23, Relacja Mieczysawa Lekiewicza, k. 8688; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 916 (na podstawie relacji Franciszka Pirkowskiego).
94
Duliby, gmina Olesk wie ukraiska. Od pocztku wrzenia 1943 r. Ukrainka o imieniu Maaszka przez p roku ukrywaa w swym gospodarstwie Bronisawa Kunysza z Grabiny (gm. Olesk), ktry ocala z rzezi 140 osb w kolonii Soroczyn (gm. Olesk), dokonanej przez UPA 29 sierpnia 1943 r. Kowal o imieniu Pawo jaki czas przechowywa, a nastpnie wyprowadzi do Turzyska (pow. kowelski) innych ocalaych mieszkacw Grabiny, Jzef Jaroszek z dziemi i Czyow z dwojgiem dzieci. 6-letni Teres Person, jedyn pozosta przy yciu z caej rodziny Personw, wymordowanej w Niebrzydowie 29 sierpnia 1943 r., przez 2 lata opiekowali si Dymitr, Natasza i Katia Chwiszczukowie. Rodzina ta z naraeniem swego ycia opiekowaa si mn oraz, w wiele lat po tragedii, mogiami moich najbliszych. W padzierniku 1994 r. dyrekcja kochozu Duliby wykonaa pomnik nagrobny, krzy metalowy oraz ogrodzenie na mogiach moich rodzicw i rodzestwa, pooonych na polu kochozowym i w lesie. Do dnia dzisiejszego miejscowi Ukraicy nazywaj te okolice Personowe Pole. Ukrainiec Sydoruk podaje Kazimierz Kosowski ukrywa przez 3 miesice krawca Bolesawa Bak z on i trojgiem dzieci. 11 listopada 1943 r. wszyscy zostali wymordowani przez upowcw, ktrzy wczeniej wykorzystywali Bak do szycia mundurw i zapewne dlatego tak dugo tolerowali jego przechowywanie.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 872; Relacja Teresy Guz z d. Persona, [w:] Okrutna przestroga..., s. 324; AIPN, 27 WDAK, IV/20, Relacja Kazimierza Kosowskiego, k. 75v.
Fiodorpol, gmina Werba kolonia polska. W lipcu 1943 r. rodzina Stanisawa i Stefanii Zielnikw, ktrych syn Czesaw dziaa w konspiracji ZWZ-AK i by poszukiwany przez upowcw, zostaa uprzedzona przez Ukraica Krawczuka o planowanym napadzie na nich, dziki czemu zdyli uciec do Wodzimierza Woyskiego. W sierpniu 1943 r. z rk upowcw zgino ponad 60 mieszkacw kolonii.
Fundum, gmina Chotiaczw kolonia polsko-ukraiska. W maju 1943 r. Ukraicy wywiesili plakaty, w ktrych namawiano Polakw, by wstpowali do organizujcej si polsko-ukraiskiej partyzantki. Ukrainiec Sergiej Kociuk ostrzeg Jzefa Szweda, e celem tej akcji jest odebranie Polakom broni i wymordowanie mczyzn co te si stao w nocy z 10 na 11 lipca w Dominopolu, gdzie zastrzelono ok. 20 zwerbowanych Polakw. Leokadia Smolicz z d. Lewandowska wspomina, jak w 1943 r. jej polsko-ukraiska rodzina ukrywaa si w schronie dzie i noc przez dwa miesice zagroona napadem ze strony bratanka Lewandowskiej i ssiada, ktrzy naleeli do UPA. Lewandowscy
95
byli kilkakrotnie ostrzegani przez innych ssiadw Ukraicw, take przed kolejnym atakiem, ktry nastpi w kocu sierpnia 1943 r. Zdyli wwczas uciec do Uciuga.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 818 (wedug relacji Jzefa Szweda); AW/1425/2k, Leokadia Smolicz, Kresy Wschodnie, k. 811.
Gboczyca, gmina Olesk kolonia liczca 70 gospodarstw polskich i 4 ukraiskie. 29 sierpnia 1943 r. oddzia UPA wspierany przez chopw z ssiednich wsi wymordowa ok. 250 Polakw. Uratowao si dwoje dzieci z rodziny Winiarskich, dziewczynka i 2-letni chopiec. Przygarn je Ukrainiec Aleksander Kuszneruk, a w 1944 r. przekaza do Polskiego Czerwonego Krzya w Chemie Lubelskim.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 872874; por. te: B. Odnous, Lato 1943..., s. 120121.
Grabina, gmina Olesk kolonia polska. 29 sierpnia 1943 r. upowcy przy wspudziale miejscowych chopw ukraiskich zamordowali ok. 150 mieszkacw. Kilka osb, w tym Hel Olszewsk i jej siostr Antosi, uratowa Ukrainiec Pirih (Pierg). Ukrainka o przezwisku Dymijanka przechowaa i przeprowadzia do Turzyska (pow. kowelski) szecioro dzieci z rodziny Przybyszw i 14-letniego Jzefa Grabarza.
Gruszw, gmina Poryck wie ukraiska, w ktrej yy 2 rodziny polskie. W lipcu 1943 r. z rk upowcw zgino 8 Polakw. Zosta te zamordowany jak wspomina Zoa Szwal Ukrainiec Szewczuk, ktry wypowiada si krytycznie o dziaaniach UPA wobec Polakw. Powiesili go przy cerkwi na drzewie, a zabudowania spalili. [...] Myl, e nie wszyscy akceptowali mordy, ale byli tak zastraszeni, e bali si cokolwiek pocz wbrew woli bandytw.
rdo: AW, II/953, Zoa Szwal, Zbrodnie dokonane na Polakach w Orzeszynie przez UPA, k. 8.
Gucin, gmina Grzybowica kolonia polska liczca 35 rodzin polskich i kilka ukraiskich. W lipcu 1943 liczna grupa upowcw spoza Gucina wymordowaa ok. 140 mieszkacw kolonii oraz ssiedniej wsi Myszw.
96
Uratowana z napadu 18-letnia Apolonia Traczykiewicz, bdca wiadkiem zamordowania swej rodziny, zostaa przygarnita w stanie szoku przez Ukraica Petra Muzyk, nauczyciela i czonka UPA. Zosta on zastrzelony, poniewa nie chcia jej wyda upowcom. Wwczas jego matka w nocy przyprowadzia Apoloni do Iwanicz (gm. Poryck), gdzie dziaaa polska samoobrona. Anna Adamkiewicz z Myszowa wydostaa si, ranna, z poncej kuni, w ktrej napastnicy zamknli kilkadziesit osb. Stary Ukrainiec zawiz j do Wodzimierza Woyskiego, ukryt na wozie pod sianem. Troje dzieci Jana Krzysztana, ktre wyczogay si z kuni i schoway w zbou, wzia do siebie stara Ukrainka. Po pewnym czasie przyszli do niej upowcy, zmusili do wydania dzieci i utopili je w studni. Pawe Buba, ostrzeony przez starego Ukraica, e upowcy wydali wyrok mierci na niego i jego on Ukraink, uciek do swego brata we Wodzimierzu.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 828829; AIPN, 27 WDAK, IV/17, Relacja Alfonsa Krzysztana, k. 6557.
Iwanicze Stare i Iwanicze Nowe, gmina Poryck wie ukraiska i kolonia czeska. 11 lipca 1943 r. doszo do napadu upowcw na Iwanicze Stare, polskich oar byo prawdopodobnie ok. 10. Miejscowy nauczyciel, czonek AK, Wadysaw Filar, zaalarmowany o wicie przez uciekiniera z mordowanej kolonii Gurw (gm. Grzybowica), ukry si z rodzin (on, synem Wadysawem i crk) u Czechw w Iwaniczach Nowych. Rano wspomina syn przyszli do czeskich Iwanicz Ukraicy z Iwanicz Starych, znajomi ojca. Bez broni, cho chyba ju zmobilizowani przez UPA. Zakwaterowali si w pobliskich domach. Nie wiedzielimy po co. Okazao si, e pilnuj, eby kto obcy nas nie dopad. Z tak ochron przetrwalimy kolejny dzie. Nastpnej nocy w ogle nie byo spania, zewszd sycha byo strzay. Gdy witao, odnalaz nas Andrij Martyniuk. Powiedzia, e musimy wyjecha do miasta, bo oni, nasi ssiedzi-Ukraicy, nie dadz rady nas obroni przed Ukraicami-obcymi. Poszlimy polami do stacji kolejowej, a pan Andrij i inni koledzy ojca pewnie wielu z nich byo w ukraiskiej konspiracji szli opotkami jako nasza obstawa. Jestem pewien, e w ten sposb uratowali nam ycie. Mam dla nich za to niezmiern wdziczno. Ukrainiec Hawryluk przechowywa przez jaki czas maestwo Jaremczukw i braci Jaremczukowej, Karasiw, z pobliskiej kolonii Sdowa. Pomocy tej rodzinie udziela rwnie Ukrainiec Szelest z Radowicz.
rdo: yjemy dziki Ukraicom, ktrzy ocalili nas przed Ukraicami. Rozmowa z prof. Wadysawem Filarem, Gazeta Wyborcza, 7 VIII 2003; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 888889.
97
Kohylno, gmina Werba wie ukraiska, w ktrej yo okoo 20 rodzin polskich. Latem 1943 r. z rk UPA zgino ponad 70 Polakw. W lipcu upowcy wymordowali rodzin kowala Janczewskiego. Jego onie, bdcej w ostatnim miesicu ciy, rozpruto brzuch i zabito dziecko. Po odejciu oprawcw ssiad Ukrainiec zawin j w somian mat i zawiz do szpitala we Wodzimierzu Woyskim. Przeya jeszcze 4 lata.
Lachw, gmina Poryck wie ukraiska, w ktrej yo kilkanacie rodzin polskich. W marcu 1943 r. upowcy zamordowali zarzdc majtku Lachw, Piotra Bernardta. 11 maja spalili wszystkie zabudowania. Bezdomn rodzin Bernardta przyj do siebie miejscowy duchowny prawosawny Balicki (Baykyj), ktry przechowywa take yda Ensera. 11 lipca 1943 r. i w nastpnych dniach zamordowano ponad 20 Polakw. Crki Bernardta, uratowane z masakry w kociele w Porycku (zob. s. 100), zostay ostrzeone przez ukraisk nauczycielk o nazwisku Pokydko (lub Pohydko) i zdoay uciec.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 891; t. 2, s. 1233; AIPN, 27 WDAK, IV/73, Relacja Jadwigi Krajewskiej z d. Bernardt.
askw, gmina Chotiaczw wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich. 12 lipca 1943 r. za udzielanie pomocy Polakom upowcy zamordowali 5-osobow rodzin ukraisk o nazwisku Dzik.
Marcelwka, gmina Werba kolonia z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk. Latem 1943 r. upowcy zamordowali kilkunastu Polakw. Rodzina Zarembw ocalaa dziki pomocy ze strony ukraiskiego ssiada, Giergiela. Przyja pomidzy moim bratem Wadysawem wspomina Stanisawa Tokarczuk z d. Zaremba a Ukraicem Tolkiem Giergielem zadecydowaa o naszym yciu. [...] Zapamitaam do dobrze dzie, w ktrym mielimy umrze za to, e bylimy Polakami. Dzie by soneczny, pikny, wia lekki wiatr. Jeszcze przed niwami, czerenie byy w peni dojrzae. [...] Nieoczekiwanie przyszed ssiad Tolko Giergiel [...] zawoa Wadka do potu i na osobnoci poinformowa go, e tej nocy przyjad mordercy i musi ucieka. Zarembowie uciekli noc do Wodzimierza Woyskiego. Pojawi si problem braku ywnoci. Mamusia ryzykujc ycie chodzia do Marcelwki i przynosia nam
98
ywno z naszego gospodarstwa. [...] Jednego dnia w polu, w duej odlegoci od zabudowa, spotkaa ssiadk Ziuk Giergiel, on Tolka Giergiela. Okazao si, e banderowcy zorganizowali zasadzk w domu. Pani Giergiel czekaa wiele godzin, przez trzy dni z rzdu, aby ostrzec Mamusi przed schwytaniem. Bandyci spodziewali si, e gdy zatrzymaj matk, to za ni przyjd dzieci i bd mogli wszystkich zamordowa. Mamusia nie posza tam wicej, a ywno braa z pl obcych, nieznanych sobie ludzi. [...] Wszystkie domy naszego gospodarstwa i naszych ukraiskich ssiadw zostay spalone.
rdo: Relacja Stanisawy Tokarczuk z d. Zaremba (w zbiorach Romualda Niedzielki).
Maria Wola, gmina Mikulicze kolonia polsko-ukraiska. 12 lipca 1943 r. upowcy zamordowali ok. 220 Polakw i 10 osb z rodzin polskoukraiskich. Zgin m.in. Ukrainiec Wadysaw Dziduch z on Polk (Bronisaw z d. Wilk) oraz dziemi, poniewa odmwi zamordowania ony.
rdo: AIPN, 27 WDAK, IV/36, Relacja Mieczysawa Futymy, k. 128.
Mikoajwka, gmina Werba kolonia polska. W sierpniu 1943 r. w wyniku napadw upowcw zgino ok. 40 Polakw, a take Ukrainiec grekokatolik Drozd z dziemi za przechowywanie Polakw. Ukrainiec Saamacha przechowywa Anastazj Gajewsk z d. Stasilewicz i jej dzieci.
Nowa Werba, gmina Werba kolonia polsko-ukraiska. Walenty Jan Borowski ocali ycie swoje i swojej rodziny dziki Ukraicowi, Stiopce Hodorukowi. Tu przed napadem UPA Hodoruk ostrzeg go, e wkrtce Polacy maj zgin. Zaalarmowani mieszkacy kolonii zdyli uciec do Bielina. Mordy w okolicznych miejscowociach miay miejsce 29 sierpnia 1943 r.
rdo: L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 147 (wedug relacji Jana Borowskiego).
Nowosiki, gmina Olesk wie ukraiska z kilkoma rodzinami polskimi. W lipcu 1943 r. Ukrainiec Bortniczuk powiadomi miejscowego nauczyciela Szczsnego o grocym mu niebezpieczestwie, dziki czemu zdoa on uciec wraz z on i trojgiem dzieci.
rdo: AIPN, II/13, Relacja Marianny Tadaniewicz, k. 23.
99
Olin (Ole), gmina Poryck majtek, w ktrym yo kilkanacie rodzin polskich. 11 lipca 1943 r. cz Polakw, uprzedzonych przez jednego z Ukraicw, zdoaa uciec przed napadem upowcw.
rdo: BOss, 16630/I, t. 5, Tragedia Woynia trwa, Nasze Ziemie Wschodnie 1943, nr 5 (sierpiepadziernik), k. 10; AAN, Delegatura Rzdu na Kraj, Departament Informacji i Prasy 1943-44, Sprawozdanie sytuacyjne Biura Wschodniego z Ziem Wschodnich z m-c lipiec 1943, sygn. 202/III-193, k. 42.
Orzeszyn, gmina Poryck kolonia polska liczca 70 rodzin. 11 lipca 1943 r. upowcy zamordowali ponad 300 mieszkacw. Polka Muniakowa, ktra zostaa przywalona wrzucanymi do rowu ciaami rozstrzeliwanych Polakw, uratowaa si dziki jednemu z napastnikw. Wrd ok. 60 ocalaych Polakw bya Hanna Leko z noworodkiem. W trakcie rzezi Ukrainka z ssiedniej wsi Samowola pomoga jej urodzi i nie pozwolia zamordowa ani matki, ani dziecka, a nastpnie otoczya oboje opiek i pomoga uciec. Po pewnym czasie sama zostaa zamordowana.
rdo: AW, II/953, Z. Szwal, Zbrodnie dokonane na Polakach w Orzeszynie przez UPA, k. 23; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 892895.
Poryck, gmina Poryck miasteczko zamieszkane w wikszoci przez ydw (do likwidacji getta w 1942 r.), a take Ukraicw i Polakw. 11 lipca 1943 r. upowcy dokonali masakry ludzi zgromadzonych w kociele. Wczeniej proboszcz Bolesaw Szawowski, uprzedzony przez Ukraica ze wsi Pawwka, Woodymyra Kuaja, kaza ministrantom rozgosi, by ludzie nie przychodzili na sum na godz. 11, poniewa ma nastpi napad. Apele nie poskutkoway, paraanie zgromadzili si licznie. Ksidz nie opuci swoich wiernych, znalaz si wrd ok. 100 miertelnych oar napadu. Wedug jednej z wersji, przekazanej m.in. przez Zygmunta Staskiego, do konajcego ksidza, na jego prob, przyby z pobliskiej cerkwi duchowny prawosawny, opatrzy go olejami i wyspowiada. Jan B. z Olina, ktry przyby do kocioa wraz z dziadkiem, siostrami i bratem, w czasie napadu zdoa wydosta si na zewntrz. Przedzieraem si wspomina przez stos zabitych w drzwiach gwnych. Wychodzc na dziedziniec zamarem, bo ujrzaem dwch Ukraicw przy karabinie maszynowym. Nieoczekiwanie jeden powiedzia do drugiego: Pu, jego i tak wilki zjedz. Z kocioa udao si te wydosta Ryszardowi J. z rodzin. Przed wieczorem dotarlimy do zabudowa naszego dawnego ssiada Ukraica Kiryka M. Dano nam tam je i przenocowano. Na drugi dzie Kiryk M. pojecha do naszego domu w Porycku i przywiz walizki z rzeczami, ktre mielimy przygotowane na wszelki wypadek, a take ukryte pienidze i dokumenty. Wieczorem 12 lipca udalimy si do Sokala.
100
Ocala z napadu Janin Wojewdk przez 2 tygodnie ukrywa Ukrainiec Joachim Kisy. Jej matk Jadwig, rwnie przez dwa tygodnie, przechowywaa ukraiska rodzina Wakolukw. Tadeuszowi Wojewdce w pierwszych godzinach po rzezi pomocy udzieli Ukrainiec Artiom Harkis. Dwie dziewczynki ranna Elbieta Sarzyska i Kamila Cybuchowska byy przechowywane przez Ukraica Siocha.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 896899; Z. Staski, W. Staski, Poryck, miasteczko kresowe symbol tragedii Polakw na Woyniu, Toru 2005, s. 59; B. Odnous, Lato 1943..., s. 107108 (relacje Jana B. i Ryszarda J.).
Rusw, gmina Chotiaczw wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich. Latem 1943 r. rodzina epikw zostaa ostrzeona przez miejscowych Ukraicw o majcym nastpi napadzie UPA i przeprawiona przez Bug w rejonie Kryowa.
rdo: H. Smalej, Zbrodnie ukraiskie na terenie gminy Moniatycze pow. Hrubieszw w latach 19391944, Zamo 2003, s. 86.
Sielec, gmina Mikulicze wie ukraisko-polska. 13 lipca 1943 r. wskutek napadu upowcw zgino kilkunastu Polakw. Pozostaym rodzinom, m.in. Mynarskim, udao si uciec, w czym dopomogli im m.in. ssiedzi Ukraicy, Aleksander Zacharczuk i Mojsiej Juziuk. Przeprawili oni ludzi przez rzek ug (most by przez UPA spalony) i doprowadzili do stacji kolejowej Bubnw (gm. Mikulicze), skd uratowani dojechali do Wodzimierza Woyskiego pocigiem eskortowanym przez Niemcw. Rodzin Styczyskich uratowa Ukrainiec Juchno (ojciec jednego z napastnikw). Wadysaw Szostaczuk (brat jednego z napastnikw) ostrzeg rodzin Morelowskich i dziki niemu w por uciekli. Rodzinie Gularowskich dopomg w odszukaniu si i ucieczce Ukrainiec Loka Zasadko. Zawiz ich do Wodzimierza Woyskiego, jednake kiedy po kilku tygodniach wrci do wsi na niwa, sam zosta zamordowany.
rdo: AIPN, 27 WDAK, IV/64, Relacja Zygmunta Mynarskiego, k. 182v; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 866867.
Somin, gmina Olesk wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich. W 1943 r. Ukrainiec Serhij Czobotar ukrywa przez jaki czas w swoim gospodarstwie dwie Polki, ktre wywiz z Radowicz (pow. kowelski), Katarzyn Kuakowsk i Katarzyn Mynek, kad z dwojgiem dzieci, po czym zorganizowa przepraw obu rodzin za Bug. Tam zostay one schwytane przez policjantw ukraiskich i przekazane do Somina. Obie polskie rodziny i ich ukraiskiego opiekuna miejscowi upowcy zamordowali.
rdo: F. Budzisz, Podr na Woy, Biuletyn Informacyjny. 27 Woyska Dywizja AK 1992, nr 2, s. 4344; F. Budzisz, Z ziemi cmentarnej, Gdask 1998, s. 182.
101
Stasin (d. Kausw), gmina Grzybowica kolonia polska liczca kilkanacie rodzin. 11 lipca 1943 dua grupa upowcw spdzia mieszkacw do dwch stod i rozstrzelaa 105 osb. Wrd dziesiciu osb, ktre ocalay, by roczny syn Drodowskich, Marian. Znalaz go ywego pord zwau trupw podczas grzebania pomordowanych Ukrainiec o imieniu Paton i zabra do domu. Przez trzy tygodnie opiekowaa si nim jego crka Sonia, lecz wskutek grb upowcw rodzina ta oddaa dziecko do szpitala we Wodzimierzu Woyskim, gdzie znajdowa si jego ranny ojciec.
rdo: AIPN, 27 WDAK, IV/11, Relacja Adolfa Kosnowicza, k. 4444v; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 834836.
Strzelecka, gmina Korytnica dua kolonia polska, w ktrej mieszkao kilka rodzin ukraiskich. W 1943 r. upowcy zamordowali ponad 100 Polakw. 17 listopada 1943 r. Ukraicy zamordowali Agat Hojarsk, ktra wczeniej przybya do kolonii na niwa. Reszta rodziny uratowaa si, uciekajc do Uciuga (pow. wodzimierski), ostrzeona w por przez Ukraink Prokopiuk. Wasyl Kowaluk nie dopuci do zamordowania swojej ony Polki. Pomaga te innym Polakom, m.in. rodzinie Szwedw.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 850851 (wedug relacji Rozalii Wasilewskiej i Juliana Grzesika); L. Karowicz, Ludobjcy i ludzie..., s. 67.
Swojczw, gmina Werba wie polsko-ukraiska. 31 sierpnia 1943 r. upowcy zamordowali ok. 90 Polakw. W dniu rzezi ukrywa Polakw i udziela im pomocy Ukrainiec Hleb Dubieczuk. Zo Hasiak z 9-letnim synkiem Ryszardem przez 8,5 miesica ukrywali Dubieczukowie, sotys Ukrainiec Cebula i ukraiska dziewczynka Helena Laszuk.
Teresin, gmina Werba kolonia polska, zamieszkana przez 300 Polakw i kilka rodzin ukraiskich. 29 sierpnia 1943 r. chopi ukraiscy z Kohylna i Gnojna wsplnie z upowcami dokonali zbrojnego napadu na ludno polsk. Zgino ponad 200 osb. Rodzin Krakowiakw ukry Ukrainiec Kiry Sidoruk z Wlki Swojczowskiej, za Tymosz Siunia udzieli schronienia Stanisawowi Bydychajowi i jego matce, a nastpnie wskaza bezpieczn drog do Wodzimierzwki (gm. Mikulicze). Rodzin Stefanusw na tydzie przed napadem uprzedzi Szymon roda. Nie wiem, co si stao rodzie pisze Antoni Stefanus e nas ostrzeg, a tydzie pniej [...] zakopa ywcem troje dzieci.
102
Ukrainiec Hryhorij Stolaruk mordowa Polakw, za jego krewny Anastazij ratowa; Kiryczuk by jednym z napastnikw, natomiast jego ona nosia chleb Polakom ukrywajcym si w lesie po rzezi. 8-letniej Rozalii Bojko, ktra uratowaa si jako jedyna z rodziny, kazano i do sotysa. Tam natkna si na banderowcw. Wypytali j, kim jest, i powiedzieli: jak zostaa to niech bdzie. Jeszcze raz przeya. Pracowaa potem w bardzo cikich warunkach u rodziny ukraiskiej a do czasu odnalezienia jej przez stryja po zakoczeniu wojny.
rdo: AIPN, 27 WDAK, IV/49, Relacja Antoniego Stefanusa, k. 153v; AW II/2558, R. Wielosz z d. Bojko, List wspomnienia, k. 23.
Turia, gmina Werba wie polska, w ktrej yo kilka rodzin ukraiskich. 30 sierpnia 1943 r. upowcy z Gnojna, Mohylna i Rewuszek zamordowali ponad 30 polskich mieszkacw. Miejscowi Ukraicy Michajo i Nikita Flisiukowie, grekokatolicy (wedug innej wersji: ewangelicy) Iwa Kociuba i Micha Wgrzyn ostrzegali Polakw i przechowywali; wyprowadzili do Wodzimierza Woyskiego ok. 30 osb, przewanie kobiety i dzieci. Kociuba i Wgrzyn ukrywali przez dwa tygodnie ptoraroczne dziecko Mariana Likiewicza, po czym je przekazali jego starszym braciom. Brat Ukraica Jana Drozda zosta wraz z dziemi zamordowany za przechowywanie Polakw. Ukrainiec Saamacha udzieli schronienia Anastazji Stasilewicz z dwojgiem dzieci. W kocu wrzenia 1943 r. zosta zamordowany niepenosprawny Czesaw Buczko, ktry nie zdy uciec ze sw rodzin i by ukrywany oraz karmiony przez Nikit Flisiuka.
rdo: AIPN, 27 WDAK, IV/21, Relacje Kazimierza Likiewicza, Henryka Likiewicza, Mieczysawa Likiewicza, Jerzego Owiecimskiego, k. 8081; W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 942944.
Uanwka, gmina Mikulicze osada polsko-ukraiska. 12 lipca 1943 r. nastpi napad upowcw z okolicznych miejscowoci. Zgino ok. 30 osb, w tym Andrzej i Aniela Pawlakowie. Ich dzieci Krystyn i Leokadi uratowaa ukraiska rodzina Prochorw. Pomocy Polakom udzialaa te ukraiska rodzina Sztuniw.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 867868; AIPN, 27 WDAK, IV/25, Relacja Edwarda ukaszewicza, k. 90; por. te: B. Odnous, Lato 1943..., s. 110.
Witoldw, gmina Poryck kolonia ukraiska, w ktrej yy 2 rodziny polskie. 11 lipca 1943 r. upowcy zabili kilku Polakw, m.in. z rodziny Staszczykw i Stankiewiczw. W tym czasie, gdy mordowano Stankiewiczw, Ukrainiec Woodymyr Ko103
zibroda ostrzeg przechodzcego Jana Ostaszewskiego. Dziki temu zdy on uciec z rodzin do lasu w pow. sokalskim (woj. lwowskie). Rodzina kowala Kozibrody pomagaa te Czesawowi Staszczykowi w pochwku jego rodziny.
rdo: AW II/2665, C. Staszczyk, Owiadczenie w sprawie mordw w Kolonii Witoldw pow. Wodzimierz Woyski gmina Poryck, k. 15; por. te: B. Odnous, Lato 1943..., s. 103.
Witoldwka, gmina Poryck kolonia polsko-ukraiska. Ukrainiec Wasyl Horbaczewkyj udzieli schronienia kilkorgu Polakom z Wygranki, ocalaym z rzezi dokonanej 11 lipca 1943 r. przez upowcw na 150 mieszkacach tej miejscowoci. Rano w trakcie ucieczki grup t zatrzymaa pod Witoldwk bojwka ukraiska, jednak dziki interwencji Ukrainki Kozibrody zostali puszczeni wolno i mogli uda si w dalsz drog na teren powiatu sokalskiego w woj. lwowskim.
Zaboce, gmina Grzybowica wie ukraiska, w ktrej yo kilkanacie rodzin polskich. 11 lipca 1943 r. wskutek napadu upowcw zgino 76 Polakw. ucj Serwatowsk uratowa jeden z miejscowych Ukraicw.
Zaszkiewicze Stare, gmina Poryck wie ukraiska, w ktrej yy 2 rodziny polskie. 11 lipca 1943 r. podczas przeszukiwania wsi przez grup upowcw zostao zamordowanych 5 osb z rodziny mudzkich. 13-letni syn, uratowany tego dnia z masakry w kociele w Porycku, znalaz schronienie u miejscowego Ukraica, wyznawcy sekty subotnikw, ktry przez kilka tygodni ukrywa chopca oraz jego matk i siostr, rwnie uratowane z kocioa w Porycku.
rdo: AW II/1144, K. Kaszuba, Mord Polakw na Woyniu dokonany 11 lipca 1943 roku, k. 26.
dary Due, gmina Grzybowica wie ukraiska, w ktrej yo 12 rodzin polskich. 11 lipca 1943 r. upowcy i miejscowi Ukraicy zamordowali nieustalon liczb Polakw. Uratowaa si rodzina nauczyciela i czonka konspiracji ZWZ-AK Jana Cichockiego, ktr w ostatniej chwili przed napadem ostrzeg Ukrainiec Jan Baut.
104
Okolicznoci zdarzenia Cichocki opisa w tekcie zamieszczonym anonimowo w konspiracyjnym pimie Walka: Przez 26 lat cieszyem si wrd miejscowej ludnoci najlepszym zaufaniem, byem dla tych ludzi ojcem, nauczycielem, doktorem, sdzi, wjtem, na kadym kroku pomagaem dobr rad, tote miaem prawie w kadej wsi znajomych, przyjaci, kumw, dobrych ssiadw, ktrzy wierzyli mi i zawsze zwracali si do mnie o porad, i o wszystkich wypadkach mi donosili [...]. Ludno ta zawsze mwia, e nic zego bez ich wiedzy sta mi si nie moe. Wszyscy jednogonie potpiali rabunek, morderstwa i palenie zagrd. Jednak mimo wszystko w tragicznym dniu 11 lipca br. wszyscy wiedzieli o tym, co si dziao wokoo mnie, jednak nikt z najbliszych przyjaci-ssiadw nie chcia mnie ostrzec. Od 4-ech miesicy w domu nie nocowaem, tylko po polach, w krzakach i tragicznej nocy te nie spaem w domu. Kiedy 11 lipca o godz. 2.30 usyszaem na pobliskich koloniach strzay, sam udaem si do domw i pytaem si, co si dzieje. Odpowied brzmiaa jednogonie: nic nie wiemy. Ale na p godziny przed napadem na mj dom, czowiek, ktry by zodziejem, by szereg razy karany za rne przestpstwa, w ostatniej chwili przybieg do mnie do mego domu, paczc jak mae dziecko, i o wszystkim mi opowiedzia, co byo w nocy postanowione na zebraniu i co si dookoa dzieje; prosi mnie, e o ile mi si uda z rodzin uj ywym, bym kiedy w yciu i o nim wspomnia, powiedzia te, e by pewny, i najblisi ssiedzi i przyjaciele mnie powiadomili, jednak nic mi do ostatniej chwili nie mwi, a widzc zbliajc si mier moj wraz z rodzin, spieszy, by ostrzec. I tylko zawdziczajc jemu, uszedem z rodzin ywym.
rdo: BOss, 16630/I, t. 5, To tylko fragment... (opowiadanie wiadka rzezi woyskiej), Walka nr 45 (25 XI 1945), k. 61. Rozszerzona wersja, stanowica raport dla Komendy AK Lww, zostaa zamieszczona w: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 2, s. 12681275.
POWIAT ZDOBUNOWSKI Chiniwka, gmina Nowomalin wie polska, w ktrej yo kilka rodzin ukraiskich. Na pocztku czerwca 1943 r. upowcy zamordowali ok. 100 Polakw. Krtko przed napadem rodzina Jarmoliskich zosta ostrzeona przez znajomego Ukraica, e UPA planuje wybicie wszystkich Polakw. W pniejszym czasie upowcy robili obawy na ukrywajcych si w wapiennych jaskiniach. Ukrainiec Hawryluk zosta powieszony za pomaganie Polakom, zamordowano te dwie creczki Karola Czechowskiego, ktrymi opiekowaa si ona Hawryluka. Cz ukrywajcych si w jaskiniach przetrwaa do nadejcia wojsk sowieckich w pocztkach 1944 r. Leontynie Wojciechowskiej pomaga mynarz Ukrainiec. Dziki niemu opucia jaskinie i sprowadzia czerwonoarmistw, ktrzy zabrali niedobitkw.
105
Derma, gmina Mizocz dua wie ukraiska, w ktrej yo kilkanacie rodzin polskich. W 1943 r. z rk upowcw zgino ok. 150 Polakw. 11 maja zostali zamordowani Jan i Wadysaw Lombardo. Crka Wadysawa, Krystyna, przebywaa w tym czasie w Ostrogu. Zbliam si wspomina swj przyjazd do Dermania i widz, e swoj i nasz krow pasie Andrej, nasz ssiad. Jest przeraony moim nadejciem. Krystyna, ciebie zabij! A gdzie jest ojciec! pytam. I sysz odpowied: Wczoraj wieczorem zamordowali ojca i dziadka. Odkrya to Nadia, gdy wysza do was rano i ocalaa. Autorka relacji, wwczas 15-letnia, musiaa si odtd ukrywa, a pierwsz noc spdzia w budynku szkoy, gdzie zaopiekoway si ni trzy rodziny nauczycielskie jedna rosyjska i dwie ukraiskie.
rdo: K. Pajk, Wspomnienia woynianki, [w:] Polacy i Ukraicy zablini rany, wybr i komentarz L. ur, Suwaki 2001, s. 8485.
Hurby, gmina Budera wie polska. 2 czerwca 1943 r. Ukraicy z ssiednich wsi, w liczbie okoo 1000 osb, wymordowali ok. 250 Polakw. Z rodziny Jana Ostaszewskiego uratowao si dwoje dzieci. Widziaa to pogorzelisko moja ona wspomina Kazimierz Bania. Po trzech dniach kto bezimienny przywiz je noc wozem i komi taty do miasta, do ktrego on z dziemi uchodzi. Babcia tych dzieci, idc raniutko ulic, zobaczya siedzce na wozie wnuki. Pyta babcia: Kto was, dziecita, tu przywiz? A pan. Jaki pan? Nieznany dzieciom pan. Mamy tu przykad litoci ze strony bezimiennego, mona powiedzie, bohatera Ukraica, ktry wyrwa dzieci z pogromu i ocali je od mczeskiej mierci.
rdo: K. Bania, Na Woyniu, [w:] Bracia zza Buga..., s. 12.
Mizocz, gmina Mizocz miasteczko zamieszkane w wikszoci przez ydw (do 1942 r.), a take Polakw i Ukraicw. W kocu sierpnia 1943 r. upowcy zamordowali ok. 100 osb. Przed napadem za odmow wstpienia do UPA zosta zabity wraz z rodzin stolarz Ukrainiec o nazwisku Zachmast (lub Zachmacz). Uratowa si tylko jego 89-letni syn, ktrym zaopiekowali si Polacy. Stanisawa Kowalska zostaa przed napadem ostrzeona przez Ukraica Dawidiuka ze wsi Stubo.
106
Pruski, gm. Sijace polska osada wojskowa liczca 9 gospodarstw. Po 18 wrzenia 1939 r. grupa Ukraicw z ssiednich wsi terroryzowaa osadnikw, m.in. Wacawa Stpniewskiego. Kilka tygodni pniej Stpniewski zosta aresztowany. Sdzi go publicznie wiejski komitet ukraiski. Przed zapadniciem wyroku jeden z Ukraicw spord publicznoci wygosi mow obrocz, dziki ktrej oskarony odzyska wolno.
rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 989; zob. te: Z Kresw Wschodnich RP na wygnanie. Opowieci zesacw 19401946, Londyn 1996.
Tajkury, gmina Zdobica wie ukraiska, w ktrej yo kilkadziesit rodzin polskich. 1 maja 1943 r. upowcy zamordowali 30 Polakw. Wedug relacji ks. R. Podhorodeckiego, cytowanej przez Romualda Wernika, Ukrainiec Petro Poterucha, ktry podczas mordw ukry Polk Wojciechowsk, a nastpnie wywiz j potajemnie do Rwnego, zosta po powrocie schwytany przez nacjonalistw i za kar, e pomaga Polakom, upieczony ywcem na ronie. Jego siostra, Jaryna Poterucha, take udzielaa wsparcia polskim ssiadom.
rdo: R. Wernik, Tajkury wioska, ktra bya miastem, Londyn 1997, s. 71.
Zielony Db, gmina Budera wie polsko-ukraiska. Latem 1943 r. upowcy zamordowali ok. 60 Polakw. Wiele rodzin zostao spalonych ywcem w swoich mieszkaniach. Jan Wereszczyski wwczas 14-letni tak pisa o swoim ocaleniu: Na dwa dni przed wymarszem do Szumska uratowaa mi ycie Huk Nastia, ona Huka Syy i matka Huka Sawatia, ktry mia mnie zabi na polecenie swego prowodyra. Polecenie to usyszelimy z Nasti przez drzwi ssiedniego pokoju. Nastia, naraajc siebie, wyprowadzia mnie, ukrywajc pod szerok zapask i uatwia mi ucieczk.
rdo: Relacja Jana Wereszczyskiego, [w:] W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 2, s. 1244.
107
WOJEWDZTWO POLESKIE
POWIAT KOSZYRSKI Kalewica, gmina Wielka Gusza wie ukraiska, z 5 rodzinami polskimi. Antoni Juniewicz wspomina, jak latem 1943 r. w czasie niw on i jego ojciec zostali ostrzeeni przez ssiada, Ukraica, by natychmiast wracali z pola do domu. Twierdzi, e byo u niego kilku czonkw UPA i dowiedziawszy si, e obok na polu s dwaj Polacy, mieli zamiar nas zamordowa. Gospodarz ten mia uprosi ich, by tego nie czynili, bo by moe kto w odwecie zechce na nim dokona zemsty za to zabjstwo. Nie mielimy powodu, by mu nie wierzy. Natychmiast nie dokoczywszy zbioru yta wrcilimy do domu. Przykad ten, jak i dziesitki, i setki podobnych, potwierdza oczywist tez, e nie wszyscy Ukraicy na Woyniu i Polesiu byli mordercami lub choby tylko sympatykami zbrodniczych czynw UPA. Kilka miesicy pniej zim na przeomie 1943/44 roku krylimy si u naszych ssiadw Ukraicw w stodoach, na strychach, czy nawet w domach.
rdo: A. Juniewicz, Przyczynek do losw ludnoci polskiej w powiecie Kamie Koszyrski na Kresach Wschodnich w latach 19391944, Na rubiey 2003, nr 67, s. 36.
Lubieszw, gmina Lubieszw miasteczko ydowsko-ukraiskie; Polacy stanowili 10 proc. 9 listopada 1943 r. upowcy wymordowali ok. 200 Polakw. O kilku uratowanych osobach pisze Antoni Mayszczycki: W tych strasznych godzinach miejscowa Ukrainka Zoa Widmuk przygarna nasz matk i siostr, ukrywajc je na strychu. Potem wysza przed dom i nadchodzcym bandytom, ktrzy pytali, czy nie ma u niej Polakw, odpowiedziaa, e nikogo nie ma. Ryzykowaa yciem. [...] Ssiad nasz, Ukrainiec Andrij, w czasie palenia Polakw w Lubieszowie przechowa w beczce matk naszego kolegi, Wadysawa Knysza, pniejszego podpukownika WP. Unikna w ten sposb strasznej mierci. A czowiek ten naraa ycie nie tylko swoje, ale i caej swojej rodziny. [...] Z poncego budynku, w ktrym nacjonalici zamknli okoo dwustu Polakw, udao si wyskoczy i ocale tylko jednej osobie Przastkowi. Z ran postrzaow brzucha dotar do odlegej o par kilometrw wioski Prochody, gdzie udzieli mu pomocy Ukrainiec Puhacz. Doczekawszy nocy, przewiz rannego par dziesitkw kilometrw do oddziau polskich parytyzantw stacjonujcych koo Kanau Krlewskiego. Jan Przastek, zawiadowca stacji kolejowej, po wojnie osiad w Szczecinie.
rdo: A. Mayszczycki, Odpowiadam na apel, [w:] Bracia zza Buga..., s. 8687.
108
POWIAT PISKI Krasne, gmina Brodnica wie polsko-ukraiska. W listopadzie 1944 r. Antonina Rusak, mieszkajca wwczas w miejscowoci Bukaha, wybraa si do znajomej Ukrainki we wsi Krasne. Na miejscu zostaa zatrzymana przez upowcw, ktrzy tam kwaterowali: wartownik wprowadza do pokoju i oddaje w rce komandira. Ten pyta, kto ja jestem i po co tu przychodz. Mwi ju troch miejscow gwar, wic odpowiadam, e przyszam do Olgi do pracy. On j woa i pyta: Znasz t dziewczyn? Znam. To dziewczyna z Mochra mwi Olga. [...] Czy ty nie jeste czasem Polka? pyta po raz drugi. Nie, nie szybko odpowiadam. To mw pacierz. [...] Dosy powiedzia i da mi spokj. Kaza mi si rozgoci i obieca, e nigdzie nie wyjd, dopki oni nie odejd. [...] Olga w kuchni zrobia posanie dzieciom i mnie, ale z wraenia i ze strachu nie mogam spa. Bandyci w nocy gdzie wychodzili, zmieniali si kilka razy i wracali. [...] Dopiero wieczorem zaczli si zbiera do drogi, a nam nakazali milcze, bo jak wrc, to bdzie le.
rdo: A. Rusak, Przyja i krzywda. Wspomnienia z pnocnego Woynia, [w:] Polacy i Ukraicy zablini rany..., s. 26.
109
WOJEWDZTWO TARNOPOLSKIE
POWIAT BORSZCZOWSKI Babice koo Dwinogrodu, gmina Mielnica Podolska wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 400 mieszkacw. Pod koniec 1944 r. mia miejsce napad banderowcw na wybrane zagrody polskie. Przez trzy tygodnie od tej tragicznej nocy pisze mieszkanka wsi Maria Krzyewska, ktrej matk zgwacono i pobito chodziymy z mam nocowa do naszych przyjaci Ukraicw. Ale i tam byo niebezpiecznie, bo za ukrywanie Polakw banderowcy bili swoich ziomkw. Obie z mam wyjechaymy do Mielnicy Podolskiej.
rdo: Relacja Marii Krzyewskiej-Krupnik, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., Wrocaw 2004, s. 538.
Bereanka, gmina Turylcze wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 450 mieszkacw. 3 sierpnia 1944 zosta zamordowany za udzielanie pomocy Polakom mieszkaniec wsi, Ukrainiec. 7 listopada 1944 zostay uprowadzone i zamordowane dwie nauczycielki Polka oraz Ukrainka, ktra pomagaa Polakom.
rdo: BOss, 16630/I, t. 1, Materiay Jzefa Opackiego dotyczce zbrodni ukraiskich w Maopolsce Wschodniej i na Woyniu w latach 19391945, k. 138; H. Komaski, Powiat Borszczw, cz. 11, Na rubiey 2004, nr 76, s. 38.
Burdiakowce, gmina Gusztyn wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1800 mieszkacw. W maju 1945 r. zostao powieszonych dwch miejscowych Ukraicw za to, e udzielali pomocy Polakom.
rdo: H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 1144.
Cygany, gmina Gusztyn wie z niewielk przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ponad 2000 mieszkacw. W tej wsi wielokrotnie dochodzio do atakw banderowcw na ludno polsk (m.in. 20 wrzenia 1944 r. i 23 lutego 1945 r.), w ich wyniku zostao zamordowanych ponad 100 osb. Niektrzy Ukraicy okazywali Polakom pomoc. Do takich Ukraicw w naszej wsi nalea Bednarczuk, ktry ocali od mierci moj siostr Mari
110
wspomina Wadysaw Krzykw. Wymienia take kobiet o nazwisku Zamrykit (Zamrykina), ktra ocalia od mierci dwoje maych dzieci, jego krewnych Ani i Janka Skawiskich, podajc te dzieci za wasne. Moja wujenka, Weronika Karwacka relacjonuje Krzykw pobita przez banderowcw, stracia przytomno. Oprawcy sdzili, e nie yje. Po odzyskaniu przytomnoci doczogaa si do ssiada Ukraica ysiaka, ktry ryzykujc yciem, odwiz j do szpitala w Borszczowie. W 1945 r. Ukrainka, ona zamordowanego Polaka Leona Trautmana, otrzymaa rozkaz zabicia dwch synw uwaanych za Polakw. Nie wykonaa rozkazu, chronic si z dziemi w Borszczowie.
rdo: W. Krzykw, Byem wiadkiem, Na rubiey 1996, nr 15, s. 28; H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 34.
Filipkowce, gmina Ucie Biskupie wie z du przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1800 osb. W wyniku napadw bojwek banderowskich zgino kilkanacie osb narodowoci polskiej. We wsi byo wiele wypadkw ochrony i pomocy Polakom ze strony Ukraicw ostrzegano przed planowanymi napadami i dawano na noc schronienie w ukraiskich zagrodach.
rdo: H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 36
Germakwka, gmina Krzywcze Grne wie liczca ok. 4000 osb, w tym ok. 1000 Polakw. We wsi kilkakrotnie, m.in. w lutym, sierpniu oraz padzierniku 1944 r., miay miejsce akcje upowcw wymierzone w ludno polsk, w wyniku ktrych mier ponioso ponad 100 osb. W obawie przed napadem pisze Danuta Konopska od czerwca 1944 nie spalimy w domu. Na noc ukrywalimy si u znajomych Ukraicw, ktrzy na og przyjmowali nas yczliwie. Pewnej nocy do rodziny Ukraicw, u ktrych spalimy, przyszed ich syn. Dotychczas byymy przekonane, e poszed do wojska, tymczasem on by w bandzie UPA. Rozmawia do gono ze swoimi rodzicami, z podniesionych gosw wynikao, e dochodzio midzy nimi do sprzeczki. Ogarn nas strach, by moe on wiedzia, e pimy u jego rodzicw. W swojej relacji wspomina te o innym Ukraicu, gajowym Kiaku, oenionym z Polk Zo Konopsk: Kiedy rozpoczy si mordy Polakw, m mojej cioci prawdopodobnie otrzyma polecenie zabicia swojej ony i synka. Tego polecenia nie wykona. Zosta zamordowany przez banderowcw w leniczwce, gdzie pracowa. Po padziernikowych mordach rodzina autorki schronia si w Krzywczu Dolnym. Jej siostra Stanisawa wrcia wozem do Germakwki, by zabra reszt dobytku. Na pocztku wsi spotkaa znajom Ukraink, ktra jej odradzaa zblianie si do swego domu, poniewa tam ju niczego nie ma, a ssiedzi Ukraicy rozgrabili wszystko. Po111
cztkowo siostra upieraa si, e musi to sama sprawdzi, wtedy ta Ukrainka przypomniaa jej tragiczny los kilku dziewczt polskich. Stasia usuchaa rady, zawrcia wz i przyjechaa z powrotem.
rdo: D. Kosowska z d. Konopska, Byam wiadkiem, Na rubiey 2000, nr 47, s. 3839.
Gboczek, gmina Gboczek wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 2800 osb Z rk upowcw zgino w tej wsi 128 Polakw, pozostali wyjechali do Polski. Rok 1943. Bernard Juzwenko wspomina o Ukraicu, ktry wywiadczy zagroonym Polakom powan przysug, kiedy upowcy przygotowywali si do napadu na wie: Te pozorowane prby napadu wskazyway na to, e banderowcy szykuj atak na wiksz skal. Poinformowa nas te o tym Ukrainiec, ktry od dziecka wychowywa si razem z nasz modzie i nam sprzyja. On to powiadomi nas o koncentracji obcych jednostek banderowskich po ukraiskiej stronie wioski. Wzmocnilimy wic placwki po tej stronie wsi. Sprzyjaa Polakom take rodzina Michaa Hradowego, ktrego dwie crki wyszy za m za Polakw, a modszy syn wstpi w 1944 r. razem ze szwagrami do polskiego wojska. Pod koniec 1945 r. Micha Hradowy z on za ze wychowanie dzieci zostali ukarani przez UPA mczesk mierci, a ich zmasakrowane zwoki zostay wrzucone do ich wasnej studni.
rdo: B. Juzwenko, Zagada Polakw we wsi Gboczek, Na rubiey 1993, nr 6, s. 20, 22; H. Komaski, Powiat Borszczw, cz. 9, Na rubiey 2002, nr 60, s. 30.
Iwanie Puste, gmina Iwanie Puste wie z du przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 2100 mieszkacw. W nocy z 17 na 18 lutego 1944 r. banderowcy zamordowali ok. 20 Polakw, w tym Bielawskich, Biernackich. Zgino take 6 osb z rodziny gospodarza Urbana. Cz rodziny w czasie napadu ucieka do ssiada Ukraica. Gdy bandyci z mieszkania Urbana weszli do mieszkania ssiada Ukraica, wywlekli stamtd czonkw rodziny Urbana, zaprowadzili do ich mieszkania i dokonali morderstwa. Crka Urbanw Maria lat 8 schronia si za spdnic Ukrainki, ktr ona zasonia sob, i uratowaa si.
rdo: BOss, 16630/I, t. 1, Materiay Jzefa Opackiego..., s. 136137.
Jezierzany, gmina Jezierzany wie liczca ponad 4000 mieszkacw, z czego poow stanowili ydzi (w 1942 r. zgadzono ich w getcie w Borszczowie), za Polacy ok. 20 proc.
112
W latach 19441945 z rk banderowcw ponioso mier kilkudziesiciu Polakw, a take 8 Ukraicw, m.in. Batrynczuk, Chliborob, Wadysaw Styczyszyn, Tomko, Zazulak. Ukraicy zostali zamordowani za to, e potpiali zbrodnie UPA na Polakach oraz kazania miejscowego ksidza greckokatolickiego Walnickiego, nawoujce do rozprawy z polsk ludnoci. W marcu 1945 r. upowcy zamordowali rodzin Sorokowskich. Z pogromu pisz Bernard Juzwenko i Henryk Komaski uratowa si najmodszy syn Leon. Pogrony w gbokim nie zosta przez ojca przykryty pierzyn, czego nie zauwayli oprawcy. Tragedi, ktra spotkaa jego rodzin, pozna dopiero rano, jak si obudzi. W tym czasie do domu wesza ssiadka Ukrainka. Nie ukrywajc zdziwienia, e chopiec yje, poradzia mu, by szybko ucieka z domu, jeli chce y. Leon pobieg do swoich dziadkw z rodziny matki.
rdo: B. Juzwenko, H. Komaski, Powiat Borszczw, cz. 1, Na rubiey 1994, nr 8, s. 15; H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 4142.
Michawka, gmina Mielnica Podolska wie z przewag ludnoci ukraiskiej, liczca ponad 800 mieszkacw. Latem 1944 r. Polacy w obawie przezd atakami banderowcw schronili si w Borszczowie. Cz pozostaa we wsi, ukrywajc si m.in. u zaprzyjanionych rodzin ukraiskich. We wrzeniu banderowcy wyapywali ukrywajcych si Polakw. Schwytanych bito, nie oszczdzano rwnie Ukraicw, ktrzy odwayli si udziela im pomocy.
rdo: H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 46
Nowosika Biskupia, gmina Nowosika Biskupia wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ponad 1100 mieszkacw. 17 listopada 1944 r. banderowcy przebrani w sowieckie mundury wojskowe zamordowali 40 Polakw, m.in. kierownika miejscowej szkoy Mieczysawa Wierzbickiego. Jego onie i crce pomg w tym czasie ssiad Ukrainiec o nazwisku Syczuk: poradzi nam natychmiast ukry si i ostrzeg, e nam rwnie grozi niebezpieczestwo. Dziki temu obie ocalaymy. Nastpnego dnia, kiedy odnalazymy z mam zwoki mojego ojca, tene Ukrainiec poradzi nam, abymy szybko uciekay ze wsi, a on postara si ciao ojca przewie do Mielnicy. Co te z naraeniem swego ycia uczyni. Zaadowa je na furmank, przykry som i zawiz do Mielnicy, gdzie pomg nam w pogrzebie. Pomoga nam rwnie nasza znajoma Ukrainka o nazwisku Goik, ktra przebraa nas obie w wiejskie stroje ukraiskie i przeprowadzia do Mielnicy Podolskiej.
rdo: Relacja Aliny Urban z d. Wierzbickiej, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 549550.
113
Piatkowce, gmina Jezierzany wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1300 mieszkacw. W nocy z 8 na 9 lutego 1944 r. sotnia UPA napada na polskie zagrody. Zamordowano 17 osb, wrd nich Agnieszk Tracz. Maoletnie crki zamordowanej, Wand i Czesaw, ocalia suca, Ukrainka Rozalia, ktra owiadczya banderowcom, e to s jej dzieci. W marcu 1944 r. zgin, gdy nie chcia bra udziau w mordowaniu Polakw, policjant ukraiski Micha Jaryk (Jeryk). W tym samym miesicu za odmow udziau w mordowaniu Polakw ponis mier Ukrainiec o nazwisku Kuszmieruk
rdo: H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 50; C. Blicharski, Petruniu ne ubywaj mene!. Czystka etniczna w wykonaniu nacjonalistw ukraiskich na terenie wojewdztwa tarnopolskiego, Biskupice 1998, s. 46.
Skowiatyn, gmina Korolwka wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1200 mieszkacw. Banderowcy uprowadzili i zamordowali cznie kilkunastu mieszkacw wsi. Wrd nich by Ukrainiec Ilko Szczerbaniuk w lutym 1944 r. ukarany mierci za sprzyjanie Polakom. Podobny los spotka kilka dni pniej innego Ukraica, Jzefa Chymejczuka.
rdo: B. Juzwenko, H. Komaski, Powiat Borszczw, cz. 1, Na rubiey 1994, nr 8, s. 19.
Sobdka Muszkatowiecka, gmina Wokowce wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 1000 mieszkacw. Podczas napadu banderowcw 17 kwietnia 1945 ponioso mier 35 Polakw. W jednym z zaatakowanych domw uratowaa si Sabina Posyniak: Zwrciam si z prob do ssiada Ukraica, Michaa Kuczery, aby udzieli mi pomocy i odwiz resztki uratowanego mienia do Borszczowa. Okaza si dobrym i yczliwym czowiekiem. [...] Zwoki mojej crki, Marysi, zawinam w przecierado i koc, i pooyam na wozie. Na ten widok ssiad Ukrainiec przez chwil zawaha si i powiedzia: Troch si boj, ale zawioz was do Borszczowa, bardzo lubiem to dziecko. Sowa dotrzyma. Zawiz nas do Borszczowa. Urzdziam Marysi katolicki pogrzeb z ksidzem.
rdo: S. Posyniak, Byam wiadkiem, Na rubiey 2000, nr 47, s. 42.
Turylcze, gmina Turylcze wie o znacznej przewadze ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1100 mieszkacw. W sierpniu 1944 r. zostao zamordowanych przez banderowcw za wspomaganie Polakw czworo Ukraicw o nieznanych nazwiskach dwie mode kobiety w ciy powieszono, a kobiet i jej dorosego syna utopiono w rzece Zbrucz.
114
Podobny los spotka maestwo ukraiskie z osiedla Podhorodyszcze nad Zbruczem. Oary zwizano razem drutem i wrzucono do rzeki. Edward Karpiski wspomina, jak jesieni 1944 jego modsza siostra schronia si wraz z babci u ssiada Ukraica: Gdy do Salija weszli banderowcy, bardzo pobili babci. Zapytali si, czyje to dziecko? Stary Salij odpowiedzia, e to jest z jego rodziny. I to uratowao moj siostr od mierci [...] Ja z mam i siostr mielismy tylko to, co na sobie, bez ywnoci, bez ubra, stracilismy wszystko. Po kilku dniach od napadu banderowcw udao nam si uciec przez Iwankw do Borszczowa. Wywiz nas ukrytych na wozie w somie ssiad Ukrainiec.
rdo: J. Selwa, Turylcze, cz. 2, Na rubiey 2000, nr 47, s. 43; H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 5455; E. Karpiski, Byem wiadkiem, Na rubiey 2006, nr 85, s. 52.
POWIAT BRODZKI Boratyn, gmina Suchowola wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 2000 mieszkacw. Ukraicy w tej wsi, m.in. Semko Hromlak, udzialali schronienia Polakom, a take ostrzegali poszczeglne osoby o grocym im niebezpieczestwie.
Czernica, gmina Podkamie wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 2500 mieszkacw. Jak podaje mieszkaniec przysika Chudziskie, Jan Henryk Wrblewski, na wie o mordach dokonywanych na Polakach on i jego rodzina ukrywali si nocami w zagrodzie znajomego Ukraica: W dzie przebywalimy w domu, natomiast na noc, przez las sonin, chodzilimy nocowa do stodoy u znajomego Ukraica Safata na przysiku Bakaje. Rano wracalimy do domu. Trwao to kilka miesicy. Ten sam Ukrainiec udzieli im schronienia po napadzie banderowcw na ich dom 2 lutego 1944 r. W lutym 1944 r. w przysiku Bakaje dwaj inni Ukraicy, Jan Kwasiuk (szewc) oraz Iwan omikowski, zostali zamordowani za udzielanie pomocy Polakom. Ukraicy z okolic Czernicy i Huciska Brodzkiego, m.in. Oksana Hawryluk, starali si zdobywa informacje o podejmowanych przez UPA planach akcji antypolskich i przekazywali je zaprzyjanionym Polakom. 25 grudnia 1944 r. wskutek napadu banderowcw zgino ponad 20 osb, m.in. Antoni Werner. Jego syn Ryszard, relacjonuje Edward Gross, przebywa w tym czasie u ssiada, Ukraica Prokaziuka. Usysza strzay i postanowi pobiec do domu, jednak ukraiscy gospodarze kazali mu pozosta i si ukry. Do mieszkania wpadli trzej napastnicy, zadali konia z wozem i odjechali na rabunek. Mniej wicej za p godziny po odejciu banderowcw do chaupy Prokaziuka przysza crka Jana Wernera,
115
Antonina Niedwiedzka. Wiem, e to dla was niebezpieczne powiedziaa na wstpie ale tato jest ranny i przyszam was prosi, ebycie zawieli tat do Podkamienia do lekarza. [] Ukrainiec jecha do Podkamienia z dusz na ramieniu, bo zdawa sobie spraw, co go czeka, gdyby banderowcy si dowiedzieli, e wiezie rannego Polaka do lekarza, ale nie odmwi. [] T noc Ryszard spdzi jeszcze u Ukraica Prokaziuka i rano za namow matki poszed do Podkamienia do klasztoru. Jego matka i siostra zostay natomiast w Czernicy. Nie spay jednak we wasnym domu, tylko ukryway si u ukraiskich znajomych w Ponikwie.
rdo: Relacja Jana Henryka Wrblewskiego, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 609-611; H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 62; E. Gross, Zbrodnie..., s. 169, 222223.
Hucisko Brodzkie, gmina Jasionw wie z du przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 900 mieszkacw. 13 lutego 1944 r. w wyniku napadu banderowcw zgino ok. 50 Polakw. Wedug relacji Tadeusza Sokoowskiego, spisanej przez Edwarda Grossa, jego rodzin ostrzeg w ostatnim momencie Ukrainiec z ssiedniej wsi. Po jakim czasie wpad do naszego domu Martyniuk z Litowiskiego Huciska. Rzia, bierz dzieci i uciekaj, bo tu zaraz bdzie gorco! krzykn i wyskoczy na podwrze. [] Nie wiadomo, czy mia zamiar wraca szybko do domu, czy chcia ostrzec jeszcze inne polskie rodziny, z ktrymi by zaprzyjaniony. Banderowcy, ktrzy byli ju bardzo blisko, zapewne myleli, e to jaki Polak chce przed nimi uciec. Wzili Martyniuka na cel i uczciwy Ukrainiec po chwili ju nie y. Latem 1944 r. do zniszczonej wsi, nie baczc na zagroenie ze strony UPA, powrcio kilka polskich rodzin, m.in. Anna Bojarska z dziemi. Wysaa swego syna Tadeusza do znajomej Ukrainki, siostry jego chrzestnej. Ukrainka potraktowaa Tadka na rwni z dziemi swojej siostry. [] daa im ciepego jedzenia, co dla wygodzonego Tadka byo czym nadzwyczajnym, i zamierzaa pooy je spa. Do mieszkania wpadli upowcy poszukujc Polakw. To s dzieci mojej siostry, czego od nich chcecie? powiedziaa gospodyni otrzsnwszy si ze strachu. Napastnicy kazali mwi dzieciom pacierz. Chopiec i dziewczynka, wychowani w rodzinie polsko-ukraiskiej zdali egzamin bez problemu, natomiast Tadeusz umia si tylko przeegna. Kobieta pospieszya mu na ratunek. Odczepcie si od dziecka! Nie widzicie, jak go przestraszylicie? Sowa nie moe wypowiedzie. Banderowcy dali mu spokj i wyszli.
rdo: E. Gross, Zbrodnie..., s. 241, 428429.
Huta Pieniacka, gmina Pieniaki wie ze znaczn przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 800 mieszkacw. We wsi dziaaa polska samoobrona. W 1944 r. liczba ludnoci, wraz z uciekinierami z ssiednich miejscowoci zagroonych terrorem UPA, wzrosa do 1500 osb. 28 lutego
116
1944 r. ukraiscy onierze dowodzonej przez Niemcw dywizji SS Galizien dokonali pacykacji wsi, zabijajc, wedug rnych szacunkw, od 600 do 1000 Polakw. Z rodziny Czesawa Jarosza, ktrej histori relacjonuje w swojej ksice Edward Gross, uratowa si on sam i jego crka Maria. Zaraz po pochowaniu ony, crki, matki i innych krewnych zawiz rann Marysi do Huciska Pieniackiego i zostawi u Biakowskich powinowatych Ukraicw. Obieca im, e kiedy tylko znajdzie bezpieczne miejsce, to zaraz dziecko zabierze. Niestety, bezpiecznego miejsca nie znalaz. Sam ukrywa si w rnych jarach i bagnach. Tymczasem Biakowscy doszli do wniosku, e ukrywanie Marysi w ich domu moe zakoczy si tragicznie zarwno dla niej, jak i dla nich. Biakowski posadzi wic Marysi na wz, narzuci na ni du ilo chrustu i tak odwiz do ojca. Od tego czasu Marysia chowaa si z ojcem w najbardziej niedostpnych miejscach. Jarosz umieci crk na przechowanie u samotnej Ukrainki w Poczajowie Starym (pow. krzemieniecki). Ta jednak zastrzega, e w jej domu czasem zbieraj si banderowcy. Jeli dowiedz si, kim jestecie, to was wymorduj. Dla bezpieczestwa nakazaa, by dziewczynka mwia tylko po ukraisku. Moe wszystko byoby dobrze pisze dalej Gross gdyby Marysia wkrtce nie zapomniaa o przestrogach ojca i dobrej kobiety. Ktrego wieczoru, podczas obecnoci banderowcw, Marysia kadc si spa uklka przed kiem i gono zacza: Ojcze nasz, ktry jest w niebie [] Jeden z nich przywoa do siebie gospodyni i wadczym tonem rozkaza: Jutro ju ma jej tu nie by! Na samym pocztku pacykacji Huty Stanisaw Sulimir uk, ktry by wwczas dzieckiem, zosta ukryty i wywieziony w bezpieczne miejsce przez Ukraicw. Wedug informacji podanej przez Edwarda Prusa, proboszcz greckokatolicki w Chorocie Starym, Iwan Doruk, na kazaniu wygoszonym po zagadzie Huty wezwa wiernych do opamitania, za co zosta zamordowany.
rdo: E. Gross, Zbrodnie..., s. 313314; S.S. uk, Zagada Huty Pieniackiej (fragmenty relacji naocznego wiadka), Gos Kresowian 2004, nr 15, s. 40; E. Prus, Requiem nad zamordowanym polskim sioem, Nowy Przegld Wszechpolski 2001, nr 34. Zob. te: W. Bkowski, Zagada Huty Pieniackiej, Krakw 2001.
Litowisko, gmina Podkamie wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1000 mieszkacw. W latach 1944-45 banderowcy mordowali Ukraicw z rodzin mieszanych, ktrzy odmawiali zabijania czonkw swoich rodzin. W Hucisku Litowiskim [polski przysiek Litowiska] rozgryway si dantejskie sceny relacjonuje Zdzisaw Iowski. Mordowano nie tylko Polakw, ale take Ukraicw, ktrzy w jakikolwiek sposb sprzyjali Polakom, np. Ukraica Horobiowskiego, mieszkajcego w rodku naszej wsi, zamordowano za to, e nie chcia zabi swojej ony, ktra bya Polk. Czajk zamordowano wrzucajc do studni, poniewa przyzwoicie traktowa Polakw. Inny Horobiowski z Litowisk, a take czteroosobowa ukraiska rodzina Paczyszynw oraz Apolonia arkowska z rodziny mieszanej zostali zamordowani za odmo117
w wstpienia lub wysania synw do UPA. W sumie z rk upowcw mier ponioso ponad 30 Ukraicw.
rdo: H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 7475; Relacja Zdzisawa Iowskiego, ibidem, s. 577; C. Blicharski, Petruniu ne ubywaj mene!..., s. 65
Maleniska, gmina Podkamie maa wie ze znaczn przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 170 mieszkacw. W 1944 r. z rk banderowcw i onierzy dywizji SS Galizien zgino kilkudziesiciu Polakw. Oar byoby prawdopodobnie wicej, gdyby nie dziaalno samoobrony kierowanej przez Stanisawa Szerlowskiego i pomoc ze strony niektrych Ukraicw. Obron wsi uatwia ponadto fakt pisz czonkowie samoobrony w Maleniskach e mia wrd Ukraicw zaufanego czowieka, ktry duo wiedzia lub by w stanie si dowiedzie, poniewa u swoich pobratymcw cieszy si duym zaufaniem. Dziki temu Hajdamace, jak go Szerlowski nazywa, Samoobrona wiedziaa, jakie banderowcy maj plany, kogo postanowili zamordowa. Szerlowski, jako czonek stray lenej, czsto chodzi po lasach i wsiach. Dziki temu mia moliwo ostrzegania Polakw, na ktrych UPA wydaa wyrok mierci. Zrozumiae, e Hajdamaka nie zawsze zdobywa wiadomoci na czas.
rdo: Relacja Stanisawa Grossa, Czesawa Iowskiego, Heleny Skwarek z d. Gross, Stanisawa Szerlowskiego i Janiny Ziombry z d. Gross, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 567568.
Palikrowy, gmina Podkamie wie liczca ponad 1500 mieszkacw, z ktrych 70 proc. stanowia ludno polska. 12 marca 1944 miaa miejsce akcja banderowcw wspartych przez pododdzia onierzy ukraiskich z dywizji SS Galizien. Zgromadzono mieszkacw wsi, dokonano selekcji, oddzielajc Ukraicw od Polakw, po czym Polakw zgadzono. Wedug ocjalnych danych, zgino wwczas 365 osb. wiadek wydarze Stanisawa Piotrowska, ktra przeya egzekucj, stwierdza, e wspycie midzy mieszkacami wsi obu narodowoci ukadao si poprawnie. T wzajemn symbioz i tolerancj w peni potwierdziy tragiczne wydarzenia, jakie miay miejsce 12 marca 1944 r. w Podkamieniu. Zdecydowana wikszo Ukraicw z naszej wsi deklarowaa, e nie chce mie nic wsplnego z mordami banderowcw, i wielu z nich potpiao zbrodnicze czyny nacjonalistw. Autorka stwierdza, e do udziau w akcji antypolskiej nie udao si zmobilizowa miejscowych Ukraicw nawet nastawionemu szowinistycznie duchownemu prawosawnemu podczas naboestw odprawianych w cerkwi w Palikrowach. Jego nawoywania do udziau swych ziomkw w mordowaniu Polakw w zawoalowanej formie ewangelicznej oczyszczenia pszenicy z kkolu nie przyniosy efektu. Miejscowi Ukraicy nie wzili w tym udziau. Co nie oznacza wcale, e i w naszej wsi nie byo gotowych do mordowania
118
Polakw. Stanowili oni jednak znaczn mniejszo i pod presj wikszoci nie mogli tego uczyni. [] Podczas segregacji kilku Polakom udao si doczy do ukraiskiej grupy. Miejscowi ich nie wydali, dziki czemu udao si im ocali ycie. Trzeba przyzna, e dziki sprzecznym informacjom niektrych miejscowych Ukraicw ocalao jeszcze kilku Polakw. [] Okoo godziny 22 spod zwaw trupw wydostao si jeszcze okoo 20 osb, w wikszoci rannych, lej lub ciej. Wrd nich byam ja. Zostaam rozpoznana przez moich trzech ukraiskich kolegw, ktrzy udzielili mi schronienia i dziki temu ocalaam. [] W akcji tej wzia udzia tylko nieliczna grupa Ukraicw mieszkacw wsi. Ocaleni Polacy z tego pogromu zawdziczaj ycie swym ssiadom Ukraicom. Potem si dowiedziaem pisze Franciszek Niedwiecki, ktry rwnie przey egzekucj e podczas selekcji Mieczysaw Daczak uratowa swoje ycie dziki Ukraicowi Pitkowskiemu, ktry w ostatniej chwili poda mu swj dokument i uznano go za Ukraica. Do Palikrw przyby 13 marca 1944 r. Zbigniew Szlosek, uciekinier z Podkamienia, w ktrym trwa atak banderowcw: znalazem schronienie u znajomego Ukraica. W Palikrowach, dziki opatrznoci Boej, doczekaem przyjcia wojsk sowieckich.
rdo: S. Piotrowska, Byam wiadkiem, Na rubiey 1995, nr 12, s. 2324; F. Niedwiecki, Byem wiadkiem, Na rubiey 2001, nr 54, s. 34; Z. Szlosek, Byem wiadkiem, Na rubiey 2002, nr 60, s. 55.
Pieniaki, gmina Pieniaki wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1500 mieszkacw Dwjka dzieci ocalaych z pogromu w Hucie Pieniackiej (28 lutego 1944 r.) Stanisawa Brzzek i Florian Brzzek podczas powrotu do rodzinnej wsi Pieniaki zostaa zaatakowana przez grup wyrostkw ukraiskich. Interweniowa ssiad i przyjaciel ich ojca, Ukrainiec, ktry zabra dzieci i odda na miejscowy posterunek policji ukraiskiej, skd tray do rodzicw.
Podkamie, gmina Podkamie miasteczko liczce ok. 4000 mieszkacw Polakw, Ukraicw oraz (do 1942 r.) ydw. Na terenie miasteczka i miejscowego klasztoru dominikanw chronio si wielu uciekinierw z okolicznych wiosek oraz liczna grupa ocalaych z rzezi na Woyniu. W marcu 1944 r. wskutek trwajcych pi dni akcji nacjonalistw z OUN i UPA oraz onierzy dywizji SS Galizien zostao zamordowanych ok. 600 Polakw. Niektrzy Ukraicy ostrzegali przed atakami. Obok przed domem naszej ssiadki Anny Beej wspomina Stanisaw Baczewicz sta Stefan Batoryna, brat Beejowej. Gdy nas zobaczy, krzykn na cay gos: Baczewicz, utikajte, zara prijdut rizaty!. Wkrtce potem ostrzeg matk Baczewi119
cza, ktra ukrywaa si u ssiadw na strychu, e nie jest tam bezpieczna i musi ucieka do lasu. 12-letniemu Kazimierzowi Szeremecie, ktremu banderowiec zastrzeli matk, a jego samego postrzeli, Ukrainiec Batoryna opatrzy rany i przenocowa u siebie. Pewnego dnia wspomina Maria Piaseczna-Broszczakow przysza do nas ssiadka Ukrainka Bkowa i prosia, abymy niezwocznie wyjedali, bo ona nam w niczym nie pomoe. 3 marca 1944 r. wraz z mam i bratem opucilimy Podkamie, a 4 marca bylimy ju u brata [we Lwowie]. Ojciec nie chcia wyjecha, mimo naszych usilnych prb. Nazajutrz przyszed do niego Ukrainiec, niejaki Grzegorz Szawardnicki, i powiadomi go, eby rano z Niemcami zabra si do Brodw. Tak te uczyni. Gdy 12 marca 1944 r. przyszli do naszego domu banderowcy, dom by pusty. Anna Jasiska-Borowska wspomina dzie 11 marca 1944 r., poprzedzajcy tragedi w Podkamieniu. Do wieczora adne wiadomoci do nas nie dotary, dopiero pnym wieczorem przyszed nasz ssiad Ukrainiec, ktry mia on Polk, niejaki Pawe Salecki i powiedzia, bymy le o nim nie myleli, e nie ukrywa tego, e naley do tej ukraiskiej organizacji, bo innego wyjcia nie mia. Nikogo nie ma na sumieniu, w adnych akcjach udziau nie bra, tylko suy swoim podwodem, bo mia konie i wz. Przyszed nas ostrzec i radzi, by modzi chociaby na kilka dni wyjechali do Brodw, bo teraz jest taka sytuacja, e bd w dzie i w nocy mordowa Polakw. Niemcy im to umoliwili. Obieca, e zaopiekuje si rodzicami i zrobi wszystko, abymy kiedy powiedzieli, e by dobrym ssiadem. Autorka relacji opisuje te przypadek swojej siostry, Anieli Iowskiej, i jej rodziny. Wieczorem do ich mieszkania weszo dwch banderowcw. Omioletnia dziewczynka widzc ich rzucia si jednemu do ng i z paczem woa: Prosz pana, niech pan nie zabija mamusi. Nasz tatu jest w niewoli [niemieckiej] i jestemy trzy siostrzyczki. I to dziecko skruszyo serce banderowca. Podnis j i powiedzia do siostry, eby si nie baa, nie zrobi jej krzywdy, bo zostawi te w domu mae dzieci, i zapewni j, e nikt do niej wicej nie przyjdzie. Mieczysawa Woskresiska wspomina, jak wraz z matk i kilkoma innymi osobami ukrywajcymi si w klasztorze, wyskoczya z wysokiego pitra, od nie pilnowanej strony. Nastepnie przez dwa dni obie byy przechowywane na strychu przez znajomych Ukraicw.
rdo: S. Baczewicz, Byem wiadkiem, Na rubiey 2002, nr 60, s. 4950; K. Szeremeta, Byem wiadkiem, ibidem, s. 54; M. Piaseczna-Broszczakow, Byam wiadkiem, ibidem, s. 5354; A. Jasiska-Borowska, Byam wiadkiem, ibidem, s. 52; AW II/2215/p, Mieczysawa Woskresiska, Wspomnienia, k. 34. O wypadkach w Podkamieniu zob te: C. witojaski, A. Winiewski, Moemy wszystko przebaczy...,; Z. Iowski, S. Iowski, Podkamie. Apokaliptyczne wzgrze, cz. 1, Opole 1994, cz. 2, Opole 1996; pisana na gorco relacja ks. Jzefa Burdy, Nasza Przeszo t. 93 (2000), s. 289340.
Suchowola, gmina Suchowola wie liczca ponad 1500 mieszkacw, gwnie Ukraicw.
120
17 stycznia 1944 r. mia miejsce atak banderowcw na zagrody polskie, w wyniku ktrego zgino blisko 50 osb. Franciszek Moliski z przysika Zalesie wspomina: Ci wszyscy Polacy i z rodzin mieszanych, ktrzy ukryli si u ssiadw Ukraicw, ocaleli, bo tam ich banderowcy nie szukali. W zagrodzie Ukraicw znalaza schronienie podczas napadu siostra Moliskiego, Janka, oraz jej koleanka, 12-letnia Dziunka Bajewicz. Po mierci rodzicw, ktrych zamordowali banderowcy, Bajewicz bya przechowywana przez ssiadw Ukraicw. Edward Gross przywouje bardzo przychylnie ustosunkowanego do Polakw, Iwana Hrycyna. Niejednego ostrzeg przed zamiarami banderowcw, a tym samym uratowa ycie.
rdo: F. Moliski, Byem wiadkiem, Na rubiey 2001, nr 53, s. 35; E. Gross, Zbrodnie..., s. 361.
Woochy, gmina Jasionw wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1000 mieszkacw. 24 grudnia 1943 r. bojwka banderowska napada na dom rodziny egliskich i zamordowaa mczyzn, wrd nich Ukraica Wodzimierza (Dymitra) Benedyka, zicia gospodarza. Benedyk nie wyda tecia, ani jego kuzyna. Przed mierci by torturowany za to jak powszechnie mwiono e nie chcia zamordowa swego tecia i ony
arkw, gmina Jasionw maa wie z przewag ludnoci ukraiskiej, mieszkao tu 6 rodzin polskich. 1 stycznia 1944 banderowcy przebrani w mundury policji ukraiskiej zamordowali we wsi 17 Polakw. O tym dniu pisze Wadysaw Muzyka: Wracajc z kocioa, wstpiem do mieszkajcego na skraju naszej wsi mego przyjaciela Ukraica o nazwisku Ksej. [...] W trakcie rozmowy zapytaem go, jak pozna tych, ktrzy s banderowcami, po czym ich odrni od tych, ktrzy nie s banderowcami. Stach Ksej odpowiedzia, e kiedy przyjdzie do mnie policja, to musz wiedzie, e to oni. Jeszcze tego samego dnia nastpi atak, z ktrego Muzyka ocala m.in. dziki tej wiedzy. Po tym wydarzeniu wraz z ca rodzin chodzi na nocleg do znajomego Ukraica.
rdo: Relacja Wadysawa Muzyki, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 589.
POWIAT BRZEASKI Augustwka, gmina Koniuchy wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ponad 800 mieszkacw.
121
Wedug relacji ksidza greckokatolickiego Pawa Olijnyka, Ukrainiec Petro Wasylczyszyn, wcielony do Baudienstu (niemieckiej przymusowej suby budowlanej), jesieni 1943 r. wstpi do partyzantki upowskiej, ale po trzech miesicach odmwi dalszego udziau w akcjach antypolskich. Schroni si u rodzicw, zosta jednak wkrtce schwytany i rozstrzelany przez Sub Bezpieczestwa OUN (partyzanckie gestapo, jak pisze Olijnyk). Jego rodzicw, gono rozpaczajcych po stracie syna, rwnie zgadzono.
rdo: o. P. Olijnyk, Zoszyty, Kyjiw 1995, s. 87.
Brzeany miasto powiatowe liczce ponad 12 tys. mieszkacw, w tym 50 proc. Polakw, 30 proc. ydw (do 1942 r.) i 20 proc. Ukraicw. W latach 19431944 upowcy zamordowali kilkudziesiciu Polakw. 26 lutego 1944 r. zgin cieszcy si powszechnym powaaniem lekarz Stefan Biliski. Jak pisze wiadek Witold Rapf, o planach zgadzenia Biliskiego musiao by gono w rodowiskach ukraiskich, bo by kilkakrotnie ostrzegany przez sprzyjajcych mu Ukraicw. M.in. przez Oksan, crk miejscowego ukraiskiego popa Baczyskiego, z ktrym rodzina Biliskich utrzymywaa stosunki towarzyskie. Dziewczyna prosia go, aby uwaa na siebie i nie oddala si sam z domu i szpitala, szczeglnie wieczorami czy noc. Niestety dr Biliski bagatelizowa te ostrzeenia i po prostu nie wierzy, by kto mg zagraa jego yciu. Zosta podstpnie wezwany do rzekomo chorego dziecka i po przybyciu na miejsce zastrzelony.
rdo: W. Rapf, Byem wiadkiem, Na rubiey 1996, nr 16, s. 13.
Buszcze, gmina Buszcze wie polsko-ukraiska liczca ok. 1000 mieszkacw. W 1944 r. z rk upowcw zgino kilkudziesiciu Polakw. 2 czerwca 1944 zamordowany zosta Piotr Gamuga, Ukrainiec, lat okoo 35, za sprzyjanie Polakom. W okrutny sposb zatukli go kijami na podwrzu oraz zarnli noami Mari Zamojsk, lat okoo 54, jego gospodyni. Potem trupa jej oraz Piotra Gamugi zwizali drutem kolczastym i utopili w rzece.
rdo: BOss. 16722/II, t. 1, List (niepodpisany) z 1944 r. do Polskiego Komitetu Opieki w Brzeanach, s. 129.
Gaik, gmina Brzeany kolonia koo Brzean, zamieszkana przez ok. 150 mieszkacw, przewanie Polakw. 18 wrzenia 1939 r. doszo do zbrojnego napadu bojwki OUN na koloni. Zabito 7 osb. Niektrzy Ukraicy pomogli wwczas napadnitym: Okoo poudnia przyjechaa furmanka, a na niej trzech starszych Ukraicw pisze Janina Giycka.
122
O czym rozmawiali, a nastpnie zabrali Woln [rann Polk] do Brzean, gdzie umiecili j w szpitalu. Matka i brat autorki relacji ukryli si podczas napadu w stogu siana: Po odejciu Ukraicw matka z Anatolem wyszli z palcego si ju stogu. Spotkali wwczas starego Ukraica, ktry zabra ich do siebie. Da on matce do przebrania strj ukraiski i zagrozi domownikom, e policzy si z nimi, jeli spotka j co zego. [...] Kiedy uspokoio si, ten dobry czowiek kaza pomc mamusi, aby odszukaa pozostae dzieci.
rdo: Relacja Janiny Giyckiej, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 621.
Hinowice, gmina Brzeany wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca blisko 800 mieszkacw. W nocy z 23 na 24 marca 1944 r. bojwki banderowskie napady na zagrody polskie. Zamordowano 22 Polakw. W polskich domach nie byo mczyzn, wic kobiety zbijay trumny, jak potray pisze wiadek wydarze Jzef Bereziuk. Niektrym pomagali Ukraicy. Trumny na zwoki Jana Jakbca i Jzefa Borka sporzdzi Stefan Lipka, pomaga mu inny Ukrainiec, Stefan Kozak (obaj pniej zginli w tajemniczych okolicznociach). Ten sam wiadek pisze, e jego ojciec znalaz schronienie w domu Ukraica ucyszyna w Brzeanach. W kwietniu 1944 r. za ostrzeganie i udzielanie pomocy Polakom zostali zamordowani take Ukraicy Eliasz Biyk i Dymitr Witkowski Kru.
rdo: H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 110; Relacja Jzefa Bereziuka, ibidem, s. 612613.
Huta Szklana, gmina Narajw wie polsko-niemiecka liczca ok. 400 mieszkacw. W marcu 1944 r. banderowcy zamordowali kilkudziesiciu Polakw. Krystyna Dudzicka opisuje, jak wraz z matk unikny mierci z rk napastnikw, uciekajc z wasnego domu. Jest noc. Dochodzimy do samotnie stojcej ukraiskiej chaupy rodziny Snowydw. Nie chc nas wpuci. Mczyzn nie ma. Jaka kobieta mwi: Pani, idyte, ja sia boju. Pomimo oporu z jej strony wchodzimy do mieszkania, walimy si na awy, kompletnie wyczerpane przeyciami i trudn drog w niegu. Przechodzi noc jasna od uny poarw. Ukrainka cay czas stoi na stray na dworze. Boi si banderowcw. Mwi, e dom spal, a j zabij za udzielenie schronienia.
rdo: K. Dudzicka, Byam wiadkiem, Na rubiey 1996, nr 16, s. 19.
Kotw, gmina Potutory wie ze znaczn przewag lunoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1400 mieszkacw.
123
15 sierpnia 1943 r. zosta uprowadzony i zamordowany przez upowcw powracajcy z odpustu w Litiatynie ks. Wadysaw Biliski, administrator parai Kotw. Jego ciaa nigdy nie odnaleziono. Pierwsze informacje o tym zdarzeniu suca ksidza uzyskaa od ukraiskiej rodziny, na ktrej polu oar schwytano i postrzelono. Inna Ukrainka z Kotowa podaa jej dalsze szczegy o tym, jak oprawcy zncali si nad swoj oar. Fakt zamordowania ks. Biliskiego pisa w 1948 r. wikariusz z Brzean, ks. Zygmunt Barmiski zosta pniej potwierdzony przez pewn greckokatolick zakonnic, ktra wstrznita zbrodniami wspbraci, straciwszy nawet zaufanie do wasnego ksidza greckokatolickiego, nawizaa tajemny kontakt z nasz plebani w Brzeanach i pewnie dla uspokojenia wasnego sumienia przestrzegaa nieraz Polakw przed zamierzonymi napadami grocymi im ze strony Ukraicw.
rdo: ks. J. Woczaski, Relacja o mierci ks. Wadysawa Biliskiego w 1943 roku z rk ukraiskich nacjonalistw, Studia Rzeszowskie, t. 5 (1998), s. 154.
Kozowa, gmina Kozowa miasto liczce ponad 6500 mieszkacw w wikszoci Polakw, a take ydw (do 1942 r.) oraz Ukraicw. W 1944 r. zostaa uprowadzona przez banderowcw i zamordowana za udzielanie pomocy Polakom Ukrainka Katarzyna Kuna, akuszerka i poona.
Kuropatniki, gmina Koniuchy wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ponad 2000 mieszkacw. W kwietniu 1944 r. z rk UPA zgino ponad 30 Polakw. Ukrainiec dostaje rozkaz zabicia polskiego ksidza zawiadcza Adam Adamw przychodzi noc, wali do drzwi, ksidz otwiera. Przyszedem Ci zabi, taki mam rozkaz. No c, synu, jeli Ci jestem winny to strzelaj, oara i napastnik popatrzyli sobie w oczy. Napastnik odszed. Po tygodniu przyszed drugi raz, historia podobna, wiem, e nie jeste nic winien, ale musz Ci zabi, bo inaczej mnie zabij. Jak musisz, strzelaj mwi ksidz. Nie mog, powiedzia napastnik i poszed. Na drugi dzie poegna si ze swoj rodzin i powiedzia wzywaj mnie, moe to ostatnie poegnanie. Po latach na cmentarzu ukraiskim, na zaniedbanym bezimiennym grobie kto zrobi krzy z tabliczk i nazwiskiem tego Ukraica, co nie zabi ksidza. Wyrok na nim wykonali siepacze z organizacji. W 1950 r. zosta zamordowany przez banderowcw Ukrainiec Dymitr Kuciel za to, e pomg swojej siostrze, Katarzynie Kogut, zamnej za Polakiem, w wyjedzie wraz z dziemi do Polski.
rdo: A. Adamw, Wspomnienia, AW, II/17, k. 34; H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 114.
124
Mieczyszczw, gmina Kurzany wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 2700 mieszkacw. 23 lutego 1944 r. w nocy nastpi atak banderowcw na zagrody polskie. Zamordowano ponad 20 osb. Kilku rannym pomogli miejscowi Ukraicy: Rozali Drzewieck zaopiekowa si ssiad, ktry zawiz j do szpitala w Brzeanach, gdzie odzyskaa zdrowie. Rwnie u ssiada, Ukraica Malickiego, znalaz pomoc osiemdziesicioletni Franciszek Steiner zosta odwieziony do crek mieszkajcych w Brzeanach.
rdo: T. Nowak, Byem wiadkiem, Na rubiey 2000, nr 45, s. 50; Relacja Tadeusza Nowaka, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 637638.
Narajw Miasto, gmina Narajw Miasto wie ukraisko-ydowsko-polska liczca ponad 3600 mieszkacw. W pierwszej poowie 1944 r. z rk banderowcw zgino kilkunastu Polakw. Zostaa zamordowana take Ukrainka Kateryna Jacyk za to, e prosia oprawcw o darowanie ycia oarom. W tym samym czasie zosta zamordowany przez SB OUN Ukrainiec o imieniu Hry, poniewa nie chcia mordowa Polakw.
Paucza Maa, gmina Paucza Maa wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca blisko 1300 mieszkacw. Od pocztku 1944 r. w obawie o ycie rodzina Janiny Radaczyskiej ukrywaa si na noc u ssiadw Ukraicw, najczciej u ssiadki, Froki Ciso. 12-letnia Radaczyska nocowaa te u Marynki Psiurskiej w Tomaszwce. Pewnego razu natkna si w jej domu na grup banderowcw, lecz dziki przytomnoci gospodyni zdoaa w por zbiec. Udaa si do innej Ukrainki, wdowy o nazwisku uczkiw, u ktrej ju raz nocowaa. Ta kobieta ulitowaa si nade mn wspomina Radaczyska. Daa mi gorcego mleka, pocielia koo pieca i pooya mnie do snu. Czuam, e ona sama si boi, bo za przechowywanie Polakw grozia kara nawet mierci. Byam jej bardzo wdziczna. Nastpnie rodzina autorki ukrywaa si w ukraiskiej czci wsi, u znajomego ojca, Iwana Barana. Nie bardzo chtnie nas tam przyjto, zwaszcza e do tego domu cigno wicej uciekinierw-Polakw, spokrewnionych z on gospodarza. W domu peno byo ludzi. Spalimy na pododze na rozoonej somie, po trzech dniach pobytu w tym domu syn gospodarza, ktry nalea do UPA, powiedzia memu ojcu, e nas duej nie mog u siebie trzyma, e powinnimy szuka dla siebie innego miejsca. W kocu marca 1944 r. upowcy dokonali napadu na obie ssiadujce ze sob wsie, Paucz Wielk i Ma. Przez okienko ze strychu pisze dalej Radaczyska mama zauwaya ssiadk Ukraink i zacza j prosi, by pomoga nam std wydosta si. Ona gdzie pobiega i po chwili wrcia z kilkoma ssiadami, ktrzy przynieli ze sob dugi sznur i rzucili nam na strych, a sami zaczli gasi palcy si budynek. Po sznu125
rze spuciymy si na ziemi. Tymi ssiadami byli Dmytro Babiak i Milian Rewny, obaj ju nie yj. Kiedy zeskoczyam po sznurze na ziemi Milian Rewny powiedzia mi po ukraisku: dziecko, uciekaj, gdzie ciebie oczy ponios. I ja pobiegam prawie nieprzytomna ze strachu.
rdo: J. Krzykaa z d. Radaczyska, Byam wiadkiem, Na rubiey 2001, nr 53, s. 4243.
Paucza Wielka, gmina Paucza Maa wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 2500 mieszkacw. W nocy z 30 na 31 marca 1944 r. podczas napadu UPA na polskie zagrody zamordowano 112 osb. O przypadakach pomocy udzielanej Polakom przez niektrych miejscowych Ukraicw pisz Jan Rybaczyk i Maria Majcher-Tarniowa, ktrej list Rybaczyk przytacza. Trzy osoby z rodziny Tarniowej zginyby, gdyby nie interwencja jednego z ssiadw Ukraicw, Mykiety, ktry kaza swoim wspnapastnikom pozostawi oary w spokoju. [] Picioosobowa rodzina Karola Baszkowa i trzyosobowa rodzina Antoniego Muszyskiego zostay ukryte przez przyjaznych ssiadw Ukraicw w ich domach i dziki temu ocalay. Banderowcy podczas napadu nie oszczdzili te niektrych Ukraicw. Zamordowali wtedy cztery rodziny. W rodzinie Mykoy Weysznego zamordowali trzy osoby: ma, on i ich crk. [] Jedn z przyczyn tego zabjstwa bya pomoc Polakom i wspczucie wyraane gono przez crk po napadzie.
rdo: J. Rybaczyk, Byem wiadkiem, Na rubiey 1996, nr 16, s. 24.
Rohaczyn Miasto, gmina Rohaczyn Miasto wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 900 mieszkacw 13 kwietnia 1945 r. banderowcy zamordowali ponad 30 Polakw. Wasyl Drobnicki nalea do tych Ukraicw czytamy w relacji Wadysawa onowskiego ktrzy odmwili wsppracy z UPA w mordowaniu Polakw. On ukrywa i ywi Polakw ocalaych z pogromu w osadzie Huta, tej nocy [z 13 na 14 kwietnia] banderowcy zastrzelili go za kar, e chroni Polakw. Ten sam wiadek pisze take o innym Ukraicu, Bohdanie Narajewskim, ktry by prowidnykiem UPA we wsi, bra wczeniej udzia w zabijaniu ydw i Polakw, ale zmieni si radykalnie. Uzna, e nie ma sensu zabijanie ssiadw, kobiet, starcw i dzieci, tylko dlatego, e s Polakami. Z mordercy sta si obroc swych pobratymcw. To w jego mieszkaniu i w domu jego ojca znalaza schronienie caa moja rodzina. To 25 marca 1944 r., kiedy banderowcy po spaleniu i wymordowaniu Polakw w Hucie [...] skierowali si do mojej rodzinnej wsi [] stan na mocie prowadzcym do wsi i mia powiedzie: Przejdziecie, ale po moim trupie. Usysza od nich obietnic, e nikogo nie zabij i nie spal adnego polskiego domu. Banderowcy przeszli przez
126
wie, ale tylko postraszyli Polakw. Kilka gospodarstw ograbili i spalili jeden dom na kocu wsi. Za t swoj humanitarn ludzk postaw wobec Polakw Bohdan Narajewski zapaci swoim yciem.
rdo: W. onowski, Byem wiadkiem, Na rubiey 1996, nr 16, s. 26. Por. take: W. onowski, W trzeci noc po Wielkiejnocy, Opole 2004, s. 97; AW II/1506/2k, W. onowski, Czas morowy. Ostatnia niedziela w niepodlegej II Rzeczypospolitej, k. 4852.
Szaraczuki, gmina Potutory wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 2300 mieszkacw. W marcu 1944 r. z rk upowcw zgino kilkunastu Polakw. Wikszo Polakw z tej wsi, uprzedzona przez yczliwego Ukraica, schronia si w Trociacu.
rdo: H. Komaski, Powiat Brzeany, cz. 4, Na rubiey 2001, nr 53, s. 51.
Zapust Lwowski, gmina Narajw Miasto wie ze znaczn przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 1000 mieszkacw. W kwietniu 1944 r. (z 11 na 12 i z 13 na 14) wskutek napadw banderowcw zgino ponad 100 osb. Wadysaw onowski wymienia kilku Ukraicw, dziki ktrym wielu Polakw ocalao. Stefunko Oeksa, banderowiec, mia informowa oddzia UPA w pobliskim Lesie Botnickim, ktrdy Polacy zamierzaj ucieka w razie ataku na Zapust, ale mieszkacw namawia, by szukali schronienia w Narajowie, za swoim ziomkom poda kierunek zupenie przeciwny. Po wykryciu tej gry zosta dotkliwie pobity i w nastpstwie zmar. Ukrainka Franciszka Gidur, mieszkanka Nowosiki, bya informatork UPA, jednak przekazywaa banderowcom faszywe, wyolbrzymione dane o uzbrojeniu samoobrony w Zapucie, natomiast za porednictwem Polki z Zapustu, swojej przyjaciki Ewy Kasak, uprzedzaa Polakw o zbliajcej si napaci Upowiec Nieczypor bra udzia w napadzie 12 kwietnia. W jednym z domw tra na swoich dobrych znajomych, maestwo Krzakw. Powiedzia kompanom, e sam si z Lachami rozprawi. Wyprowadzi oboje za stodo na pole, kaza im ucieka i wystrzeli dwa razy w powietrze. Rwnie jego za kar zabito, gdy rzecz si wydaa. Podobny los spotka Ukraica Grzegorza Kuk, gospodarza w Zapucie, po tym, jak ukrywa w swoim domu Mari Prucnal, kiedy latem 1944 r. wrcia do swojej wsi po maszyn do szycia (w kwietniu stracia ma i dwoje dzieci; picioro uratowanych dzieci wywioza do Brzean). Kuka pomaga te innym polskim ssiadom bdcym w potrzebie. Gospodarz Iwan Pro przechowa w swoim domu przez noc z 12 na 13 kwietnia 15-letniego Franciszka Cebul, za banderowiec Fedyk kaza swoim podkomendnym wynie z domu kilkumiesiczn Ani Kujstr i postawi koysk pod wiatr, na wypadek poaru, dziki czemu dziwczynka ocalaa.
127
Rodzin Dereniowskich ostrzegali o niebezpieczestwie Ukraicy Dmytro Kucy, Wasyl Nahirny, Dmytro Oeksiw i Iwan Horaty. Rodzin Janowiczw wspar w nieszczciu ukraiski ssiad Karmazyn, za wczeniej sotys Zapustu, Ukrainiec Zorij, ostrzeg ich, e musz si ukry. Zorij jednych oszukiwa pisze Wadysaw onowski mwi im nieprawd i przez to zwodzi i osabia ich czujno. Innych uprzedza przed niebezpieczestwem. By osob rozdwojon: midzy strachem przed swoimi nieformalnymi zwierzchnikami, banderowcami, a wspczuciem dla swoich ssiadw, wspmieszkacw kolonii.
rdo: W. onowski, W trzeci noc..., s. 129130, 160164, 192, 230237. Zob. te: AW, II/86/, A. Dereniowski, Wschodnie losy Polakw; AW, II/1304/2k, T. Janowicz, Powstanie i zagada Zapustu Lwowskiego.
POWIAT BUCZACKI Barysz, gmina Barysz miasto ze znaczn przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczce blisko 7000 mieszkacw. Wskutek wielokrotnych napadw banderowcw w latach 19411945 zgino ok. 200 Polakw. Banderowcy wydali wyrok mierci m.in. na polskiego ksidza Adama Dziedzica, ktrego Niemcy wykorzystywali jako tumacza podczas cigania kontyngentu od miejscowych rolnikw. Jeden z przyjaznych mu Ukraicw ostrzeg go o tym, a drugi przyjaciel, Ukrainiec, wywiz ukrytego na furmance ksidza na stacj kolejow w Monasterzyskach pisze wiadek Piotr Warcha. Ksidz wyjecha w drugiej poowie 1943 r. do centralnej Polski.
rdo: P. Warcha, Byem wiadkiem, Na rubiey 2002, nr 59, s. 3.
Bobulice, gmina Kujdanw wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1800 mieszkacw W nocy z 13 na 14 marca 1944 r. bojwka UPA wsparta przez miejscowych Ukraicw dokonaa napadu na domy polskie. Zgino ponad 40 osb. Ocalaa cz Polakw z tych, ktrzy ukryli si u ssiadw Ukraicw.
rdo: Relacja Stanisawa Zimroza, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 691.
Buczacz miasto powiatowe liczce ok. 12 tys. mieszkacw, w wikszoci ydw (w latach 19411943 wymordowanych), a take Polakw i Ukraicw. 4 lutego 1944 r. Tomasz Mizioek, ekonom majtku ze wsi Leszczace, zosta zatrzymany na drodze przez banderowcw i uprowadzony do lasu. Zagin bez wieci.
128
wiadkiem uprowadzenia bya Ukrainka, zwana Czarn Parask, ktra w tym czasie zbieraa chrust w lesie i widziaa to wydarzenie. Przekazaa wiadomo onie i crce Mizioka, ktre przez dugi czas bezskutecznie go poszukiway.
rdo: H. Komaski, L.Buczkowski, J. Skiba, M. Dumanowski, Powiat Buczacz, cz. 1, Na rubiey 1995, nr 14, s. 12.
Czechw, gmina Monasterzyska wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej (nieliczne rodziny polskie), ponad 700 mieszkacw. Na pocztku lipca 1941 r. nacjonalici ukraiscy dokonali napadu na polskie domy i zamordowali 14 Polakw i 9 Ukraicw. Zgina m.in. wraz z dzieckiem Ukrainka Pomiska, ona Polaka, bo nie chciaa zdradzi kryjwki ma.
Jezierzany, gmina Jezierzany wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1500 mieszkacw. 18 grudnia 1945 r. z rk UPA zgino czworo Polakw oraz 18-letni Ukrainiec Mykoa Riwny za odmow udziau w mordowaniu Polakw.
Koropiec, gmina Nowosiki Koropieckie wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 6400 mieszkacw. W grudniu 1943 r. upowcy zamordowali Ukraink Justyn Makw, on Polaka, wraz z trojgiem dzieci. Po tym wydarzeniu Polacy nie nocowali u siebie, chronic si w domach zaprzyjanionych Ukraicw. Nacjonalici zagrozili, e je za kar spal, wic stopniowo polska ludno wyjedaa do bezpieczniejszych miejscowoci. Ksidz greckokatolicki Skorochid wzywa z ambony do zaniechania mordowania Polakw; zosta przez banderowcw wygnany ze wsi.
rdo: H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 154; C. Blicharski, Petruniu ne ubywaj mene!..., s. 86.
Leszczace, gmina Zubrzec wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1300 mieszkacw. W nocy z 18 na 19 wrzenia 1939 r. bojwka OUN dokonaa napadu na rodzin waciciela majtku ziemskiego, Wadysawa Gobskiego. Zamordowano jego szwagra, nastpnie schwytano i poddano torturom siostr i crk Gobskiego Zo129
Harsdorf i Jadwig Pragowsk. Porzucone pod lasem oary napotka starszy wiekiem Ukrainiec, ktry zaprowadzi je do gajowego Podlisnego, rwnie Ukraica. Ten udzieli im schronienia w stodole, a nastpnego dnia zorganizowa transport do szpitala w Buczaczu, gdzie odzyskay zdrowie.
rdo: Relacja Jadwigi Pragowskiej, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 674-675.
Olesza, gmina Hrehorw wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 750 mieszkacw. We wsi bya silna organizacja OUN, stacjonowa terenowy sztab UPA. Wikszo Polakw zostaa ostrzeona przez przyjaznych im Ukraicw o grocym niebezpieczestwie i w drugiej poowie 1944 r. schronia si w Monasterzyskach.
Petlikowce Stare, gmina Petlikowce Stare wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 2600 mieszkacw. W latach 19431945 z rk banderowcw mier ponioso kilkunastu Polakw. 29 wrzenia 1943 zagin bez wieci ojciec Bronisawy Drozd, Tadeusz. Przez dugi czas poszukiwaam wraz z rodzin mego ojca pisze Bronisawa Drozd. W trakcie tych poszukiwa niektre moje koleanki Ukrainki ostrzegay mnie, abym tego nie robia, bo moe mnie i rodzin spotka nieszczcie. [...] Pn jesieni 1944 r. jego zwoki przypadkowo odkrya i rozpoznaa Maryka Kurmyo (pochodzia z rodziny mieszanej, ojciec Ukrainiec, matka Polka). Stao si to moliwe dziki temu, e kto spuci wod z zapory. O fakcie odnalezienia zwok Maryka powiadomia ocera radzieckiego, ktry mieszka w Petlikowcach. [...] Banderowcy, dowiedziawszy si o odkryciu zwok, przyszli tego samego dnia do Maryki Kurmyo i uprowadzili j z domu. Bya w zaawansowanej ciy. Zostaa przez nich zamordowana. [...] O okolicznociach mierci mego ojca dowiedziaam si od kilku osb, zarwno wiadkw bezporednich, jak i porednich. [...] Informacje przekazay te osoby narodowoci ukraiskiej, ktrych nazwisk nie mog poda ze zrozumiaych wzgldw. W drugiej poowie 1945 r. caa ludno polska opucia wie przenoszc si do Polski. W listopadzie 1945 r. powrci z robt w Niemczech do rodzinnej wsi Jzef Skotnicki. Nie zasta tu ju ani swojej rodziny, ani nikogo z Polakw. Poszed do ssiada Ukraica, Kotonisa, u ktrego otrzyma posiek oraz ostrzeenie, e musi natychmiast ucieka, gdy grozi mu mier. Ostrzeenie przyszo w sam por, bowiem Skotnickiego widziano ju wczeniej, jak szed do wsi, i szykowano zamach. Po wielu dramatycznych przeyciach (dwukrotna prba zabjstwa, cikie zranienia) udao mu si wyjecha do Polski, gdzie si osiedli.
130
rdo: B. Drozd, Byam wiadkiem, Na rubiey 1995, nr 14, s. 1718; Relacja Jzefa Skotnickiego spisana przez Mieczysawa Dumanowskiego, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 678-679.
Przewoka, gmina Petlikowce Stare wie w przewaajcaj czci ukraiska, liczca ponad 3300 mieszkacw. W marcu 1945 r. zosta zamordowany Ukrainiec, mynarz Mychajo Chomut, za to, e pomaga i me zboe Polakom. Miesic wczeniej z rk tych samych sprawcw zgina jego ona Polka.
rdo: H. Komaski, Powiat Buczacz, Na rubiey 1998, nr 27, s. 7.
Puniki, gmina Koropiec wie zamieszkana prawie wycznie przez ludno polsk, liczca ponad 900 mieszkacw. W latach 19441945 zostao zamordowanych przez UPA ponad 100 osb, najwicej oar spowodowa napad 13 lutego 1945 r. (ponad 80 osb). Na dwa dni przed napadem UPA na Puniki czytamy w zbiorowej relacji mieszkacw wsi Joanna Krzesiska, ona Jana, bdc u krewnych w Nowosice, dowiedziaa si od znajomej Ukrainki, e Polakom w Punikach grozi niebezpieczestwo. Mwia, e moe si wydarzy co niedobrego. Te ostrzeenia spowodoway, e cz rodzin polskich w obawie o ycie wyjechaa do Buczacza.
rdo: Relacja zbiorowa mieszkacw Punik, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 656.
Skomorochy, gmina Potok Zoty wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1400 mieszkacw. W 1943 r. ks. Pawe Baranowski zosta aresztowany przez policj ukraisk i odesany do gestapo w Stanisawowie. Konwojujcy go policjant Ukrainiec wyprowadzi ksidza z dworca w Stanisawowie i po przejciu klku ulic wypuci na wolno. Ostrzeg go jedynie, by nie wraca do Skomoroch. 17 marca 1944 r. podczas napadu banderowcw na zagrody polskie wrd 14 miertelnych oar znalazo si dwch Ukraicw. Mikoaj Fekiw zosta zamordowany za to, e wystpi w obronie Polakw. Jadwiga Kroczyska wspomina: tej nocy zamordowano take Ukraica o nazwisku Rego. Przybito go gwodziami do desek w stodole za kar, e wyrazi si krytycznie o mordowaniu Polakw. Autork relacji, wwczas dziecko, uratowaa podczas pogrzebu oar ataku Ukrainka Katarzyna Fekiw: Nagle rozlega si strzelanina. [...] Fekiw przykrya mnie po swego dugiego koucha i powiedziaa do mnie po polsku: chod ze mn, bo tutaj ciebie zabij. Ta kobieta ukrywaa mnie w swoim domu do ukraiskiej Wielkanocy. Potem skrycie przez las zaprowadzia mnie na plebani rzymskokatolick w Potoku Zotym.
131
rdo: ks. S. Bizu, Historia krzyem znaczona. Wspomnienia z ycia Kocioa katolickiego na Ziemi Lwowskiej 19391945, wyd. 2, Lublin 1994, s. 190; J. Kroczyska, Byam wiadkiem, Na rubiey 1998, nr 27, s. 1920.
Soroki, gmina Zubrzec wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1700 mieszkacw. W nocy z 24 na 25 marca 1944 r. podczas napadu na polskie gospodarstwa zgino ok. 30 osb. Rozalia Jezierska stracia wwczas ma i 5-letni crk, zostaa ranna. Napastnicy sdzc, e nie yj, pozostawili mnie w spokoju. Po jakim czasie oprzytomniaam i doczogaam si do ssiada Ukraica, Dymitra Krzyanowskiego. Znalazam tam schronienie. Ale na drugi dzie odnaleli mnie banderowcy i ponownie podjli prb zamordowania. [] Mordercy sdzc, e ju nie yj, pozostawili mnie nieprzytomn u ssiada Ukraica. Stamtd odwieziono mnie do siostry mego ma [].
rdo: R. Jezierska, Byam wiadkiem, Na rubiey 1998, nr 27, s. 8.
Trocianiec, gmina Ucie Zielone wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1600 mieszkacw. W kwietniu 1944 r. z rk UPA zgino ok. 30 Polakw, a take 3 kobiety Ukrainki matki modych Ukraicw, ktrzy zginli podczas napadw na polskie wsie. Publicznie nazyway banderowcw zbrodniarzami, win za mier synw obciay banderowskich przywdcw. Ukrainiec Ciurenko zosta zamordowany za to, e odmwi mordowania Polakw. W lutym 1944 r. banderowcy zamordowali Iwana Hronata, Ukraica, wielkiego przyjaciela Polakw, ktry wielokrotnie ostrzega ich przed napadami i wielu ocali ycie.
Ucie Zielone, gmina Ucie Zielone ukraisko-ydowsko-polska, liczca ponad 2400 mieszkacw. 2 lutego 1945 r. wskutek napadu UPA, mimo oporu stawianego przez samoobron, zgino ponad 130 Polakw. Za odmow udziau w mordowaniu Polakw zosta zamordowany Ukrainiec Sawko Houb. Na piersiach zawieszono mu kartk z napisem: chto ne z namy, toj proty nas (kto nie z nami, ten przeciw nam).
Zalesie Koropieckie, gmina Zubrzec wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca blisko 700 mieszkacw.
132
7 lutego 1945 r. banderowcy, powracajcy do swojej bazy z pogromu ludnoci polskiej w Baryszu, zatrzymali si we wsi Zalesie, gdzie zaczli gromadzi schwytanych w okolicach Polakw. Nastpnie ok. 70 osb spalili w suszarni tytoniu. Niektrzy ze schwytanych jednak ocaleli. Danuta awruszczak bya w grupie Polakw, zgromadzonej koo myna: Dookoa tej grupy stao wielu uzbrojonych banderowcw. Sawek Danielewicz, Ukrainiec, waciciel myna, zwrci si z prob do banderowcw, by mnie pucili, e ja jestem prawie dzieckiem. Ci jednak umiechali si, nie odpowiadajc na jego proby. Autork relacji przesuchiwano i bito, po czym usiowano zastrzeli: Przytomno odzyskaam o wicie i widziaam obok mnie lec martw babci Borkowsk i ma Stasi Jarzyck. Wtedy do izby wszed stary Ukrainiec, znajomy mego ojca. Kiedy to zobaczy, zacz paka i kl na banderowcw. Zwrci si do mnie, abym posza razem z nim, to on mnie ukryje. Bardzo si wtedy baam. Nie bardzo mu wierzyam. Podnis mnie i kiedy stanam, poczuam si pewniej, mogam i o wasnych siach. Franciszek Markowski ocala, mimo e otrzyma od banderowcw wyrok mierci. Jego relacj spisa Mieczysaw Biernacki: Wyprowadzajcy na rozstrzelanie banderowiec, znajcy bardzo dobrze Fr. Markowskiego, powiedzia do niego: Ratuj si jak moesz, masz mae dzieci, uciekaj!. Odda trzy strzay w gr i odszed. Fr. Markowski po chocie pprzytomny doczoga si do domu znajomego Ukraica, ktry ukry go u siebie do rana, a rankiem pooy go na furmank, przykry go som, zaci konie batem, ktre wrciy z pobitym do Punik, dziki temu ocala od mierci. Wspomniany wyej Ukrainiec Sawomir Danielewicz, waciciel myna, zosta kilka dni pniej zamordowany przez banderowcw za odmow wykonania rozkazu UPA zabicia swojej matki, ktra bya Polk.
rdo: Relacja Danuty awruszczak z d. Borkowskiej, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo... , s. 670; Relacja Franciszka Markowskiego spisana przez Mieczysawa Biernackiego, ibidem, s. 671; Relacja Feliksa Proroka, ibidem, s. 675.
Zubrzec, gmina Zubrzec wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 2000 mieszkacw. W 1944 r. i pierwszej poowie 1945 r. z rk nacjonalistw ukraiskich zgino kilkudziesiciu Polakw. Wedug relacji Mariana Fedorowicza, we wsi obok banderowcw dziaali take melnykowcy (z bardziej umiarkowanej frakcji OUN, kierowanej przez Andrija Melnyka) oraz undowcy (czonkowie UNDO Ukraiskiego Zjednoczenia NarodowoDemokratycznego, ktre dziaao legalnie w Polsce do 1939 r.). Ukraicy z tych dwu ostatnich ugrupowa odnosili si przychylnie do nas Polakw. Zdarzay si czste wypadki, e nocowali i ukrywali Polakw, ostrzegali ich o grocym niebezpieczestwie. Tak pomoc odczuem ja i moja rodzina. Fedorowicz wspomina te o przypadkach karania mierci przez UPA tych spord Ukraicw, ktrzy protestowali przeciwko antypolskiej akcji nacjonalistw, m.in. by133
ego podocera armii austriackiej oraz ony Iwana Piwowarczuka, ktra publicznie potpia zamordowanie greckokatolickiego ksidza Tereszkuna za zdrad Ukrainy.
rdo: M. Fedorowicz, Byem wiadkiem, Na rubiey 1998, nr 27, s. 1011.
POWIAT CZORTKOWSKI Czerkawszczyzna, gmina Jagielnica Stara wie o znacznej przewadze ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 400 mieszkacw. Weronika Jastrzbska z d. Skikiewicz opowiedziaa histori zaprzyjanionej rodziny polsko-ukraiskiej. Kowalczyk, onaty z Ukraink o imieniu Oesia, zosta ostrzeony, e w nocy banderowcy bd mordowa Polakw. Dlatego te od duszego czasu mia si na bacznoci, oboje z on czuwali na zmian, by w razie napadu mie szans na ucieczk. I stao si. W nocy pewnego dnia w marcu 1944 r. przyszli mordercy. Po pnocy wywayli drzwi i zapytali Oek, on Kowalczyka, gdzie jest jej m. On w tym czasie siedzia ukryty na strychu domu i wcign za sob drabin. Oeka odpowiedziaa, e nie wie, gdzie jest m. Wtedy bandyci z UPA zaczli j bi, a kiedy to nie pomogo, dokonali zbiorowego gwatu, potem udusili i powiesili na haku w jej domu. [] Nim jednak dostali si na strych, Kowalczyk zdy uciec [] Do naszego mieszkania wczoga si pan Kowalczyk, wyglda jak ywy trup, cay by siwiuteki.
rdo: Relacja Weroniki Jastrzbskiej z d. Skikiewicz, Na rubiey 2002, nr 62, s. 3536.
Kosw, gmina Kosw wie o przewadze ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 2400 mieszkacw. Ukraicy Fedorkw i Bindura zginli z rk UPA za to, e odmwili udziau w mordowaniu Polakw.
rdo: C. Blicharski, Petruniu ne ubywaj mene!..., s. 93.
Poowce, gmina Pauszwka wie o przewadze ludnoci ukraiskiej nad polsk oraz kolonia, w ktrej yo 600 Polakw i 20 ydw; cznie ok. 2200 mieszkacw. 6 lipca 1941 r. z rk nacjonalistw ukraiskich zgino 16 ydw i 9 Polakw. Wedug relacji Jana Jankowskiego, napastnicy zaatakowali m.in. dom Mikoaja Pawowskiego, wrzucajc do wntrza dwa granaty. Rodzina ratowaa si ucieczk. Maria matka z dziemi szybko przebiega przez drog do ssiada Ukraica, Nestora Korczyskiego (jego ona bya Polk). Ten, jak si okazao, obserwowa przez okno to wydarzenie i na widok uciekajcych szybko otworzy drzwi od ganku od strony ogrodu i wpuci uciekinierw. Ostatni bya dziewczynka Lusia. Nestor Korczyski za134
uway, jak jeden z banderowcw rzuca granat za uciekajc. W ostatniej chwili pochwyci j za rk i wcign do mieszkania, ale granat wybuch tu pod drzwiami i rani dziewczynk w plecy. Na szczcie rana bya lekka, po dwu tygodniach pobytu w szpitalu dziewczynka wrcia do zdrowia.
rdo: J. Jankowski, Byem wiadkiem, Na rubiey 1996, nr 15, s. 19.
Przechody, gmina Czortkw wie ukraiska, w ktrej mieszkao kilka rodzin polsko-ukraiskich. 6 stycznia 1945 r. upowcy zamordowali maestwo Draniowskich z crk. Mj ojciec pisze ocalay syn by Ukraicem, matka Polk. [] ojciec by wyznania greckokatolickiego i czu si Rusinem [] Co do pogldw, to by przeciwnikiem banderowskiej ideologii i dlatego odmwi wszelkiej wsppracy z banderowcami. Jak si okazao pniej, przypaci to swoim yciem
rdo: E. Draniowski, Byem wiadkiem, Na rubiey 1996, nr 15, s. 16.
Skorodyce, gmina Byczkowce wie o znacznej przewadze ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ponad 1400 mieszkacw. 7 lipca 1941 r. banderowcy schwytali 9 Polakw i urzdzili nad nimi sd. Omiu z nich zamordowali. Uratowa si m.in. Stefan Bandura, prowadzony pod broni przez dwch banderowcw. Jeden z nich zatrzyma si przy mocie relacjonuje Antonina Sitko i prbowa zapali papierosa. Drugi sta nieco dalej od nich. Stefan Bandura prbowa mu przypali papierosa, wtedy ten powiedzia do niego: Uciekaj, Stefanie, w kukurydz, bo my ciebie prowadzimy na mier. Ja bd do ciebie strzela, ale ty si tego nie bj. [...] Skorzysta z tej rady i ocali ycie. O prbie ocalenia innego z aresztowanych, Tomasza Chmieluka, pisze jego crka Stefania. Ojciec ubra si, a e czu si niewinny, poszed na to przesuchanie. W tym samym czasie do naszego domu, ale drugimi drzwiami, wszed ssiad Ukrainiec Ludwik Szczepaski, ktry przyszed uprzedzi ojca, by nie szed na przesuchanie, bo grozi mu mier. Niestety, byo ju o kilka minut za pno. [] Wyrok zosta wykonany tej nocy. [] Jeden z Ukraicw z Biaej zakopa zwoki i da tylko zna o tym, przynoszc do naszego domu buty ojca. Eugenia Suchorolska opisuje kilka przypadkw udzielenia pomocy jej rodzinie przez Ukraicw. Ostrzeona o planowanym napadzie, nocowaa wraz z matk u Ukraica Kobasiuka. Pamitam, pewnej nocy do jego domu zapukali banderowcy z okrzykiem: otwieraj! Ssiadka nas obie z mam szybko ukrya pod warsztatem tkackim i przykrya workami. Do mieszkania wszed banderowiec, pytajc, czy nie ma tu Polaczkw? Ona na to: Oj, panoczku, u nas takich nie ma! Jej crka Hanka wysza z drugiej chaupy i zabraa ich do siebie. I tak si udao, e nie szuka nas banderowiec, obie ocalaymy. Autorka wspomina te o swoim ojcu, ktry zosta schwytany przez napastnikw podczas
135
prby ucieczki. Tata szed pieszo, wysoki, chudy. W tym czasie szed kondukt pogrzebowy prowadzony przez ukraiskiego popa. Pop na ten widok zatrzyma si i powiedzia: co wy go tak prowadzicie jak Jezusa Chrystusa? Wstydcie si! Widzicie, dzieci jego pacz. Wwczas banderowcy powiedzieli do ojca: Id do swego domu, i zwolnili go. Ulegli autorytetowi swego duchownego. Widocznie mia jeszcze y. Suchorolska relacjonuje te swoj podr do ssiedniej wsi na pogrzeb wujka. Pewna Ukrainka wraz z mem jechali do Biaego Potoku i zgodzili si mnie zabra ze sob. Kiedy wjechalimy do lasu, spostrzeglimy, e do nas pdzi na koniach dwu uzbrojonych banderowcw. Zatrzymali sanie i zapytali, kogo wiezie i dokd jedzie? Ukrainka do jednego z nich zwrcia si po imieniu i odpowiedziaa, e ta dziewczyna to crka jej siostry. Oni zapytali, czy umiem modli si po ukraisku. Znaam kilka sw tej modlitwy, ale szo mi niezbyt skadnie. Wtedy ta Ukrainka powiedziaa, e mi ta dziewczyna zmarza i nie moe mwi. Uwierzyli jej i dali spokj, odjechali. Duchowny greckokatolicki, wymieniony w kilku relacjach wiadkw wydarze w Skorodycach (wedug Stefanii Kurasiewicz, nazywa si Przewoodzki), publicznie potpia akcje wymierzone w ludno polsk, mwi, e niepodleg Ukrain trzeba budowa z Bogiem. Pod koniec 1944 r. sta si obiektem napaci upowcw i musia ucieka do innej miejscowoci. 8 padziernika 1944 r. nastpi napad banderowcw. Bronisawa Bandura wspomina ucieczk swojej rodziny i szukanie schronienia u ukraiskich ssiadw, m.in. Czornyskich. Przyjli nas i umiecili na strychu swego domu, chocia uczynili to z du niechci lub obaw. [] Mj m w tym czasie nocowa u ukraiskiej rodziny Suszkw. Kiedy jednak w pobliu banderowcy zaczli mordowa Polakw, wyskoczy przez okno i boso pobieg przez pola w kierunku rzeki. [] powrcilimy na zgliszcza swego gospodarstwa, pozbieralimy to, co jeszcze ocalao, i udalimy si do Czortkowa. Wiktor Szatkowski wspomina, jak w marcu 1945 r. ukrywa si wraz z ojcem u ssiada, Ukraica. Jego matka i brat, ktrzy pozostali w domu, zginli z rk banderowcw. Uratowa si tylko dziadek. Prawdopodobnie sdzili, e ju nie yje, bo cignli z niego buty. Po ich wyjciu dziadek odzyska przytomno i zobaczy trupy mojej mamy i mego brata. Wtedy szybko opuci mieszkanie, chronic si w domu znajomego ssiada Ukraica. Ten z kolei widzc rannego dziadka, zawiz go do szpitala w Czortkowie Rwnie w marcu 1945 r. Tomasz Bandura z siostr i jej creczk szykowali si do opuszczenia wsi. Noclegu w domu kilku ssiadw Ukraicw odmwio nam z obawy o swoje ycie. Grozia im za to mier z rk banderowcw. Postanowilimy si schroni w stajni lub w stodole u ssiada Ukraica, ale bez jego wiedzy. Nie skoczylimy jeszcze przygotowa do wyjcia, jak przyszy do nas znajome Ukrainki: Katarzyna z Kamiciw z 11-letnim synem (jej starszy syn by w UPA) i ze swoj siostr, by je przenocowa, gdy Sowieci mog powrci i wywie ich na Sybir. Nie odmwilimy im. Moja siostra przygotowaa dla nich posanie w drugim pokoiku. O pnocy przyszli banderowcy, jeden z nich powiedzia: Kto tu jest obcy, niech si ubiera i wychodzi, a drugi skierowa w nasz stron automat. Jedna z nocujcych u nas
136
Ukrainek podesza do mnie i powiedziaa: Iwasiu (mam na imi Tomasz), ubieraj si, idziemy do domu. Byem cay zdrtwiay ze strachu. Nie pamitam, jak szybko si ubraem i wyszedem z ni. [] Katarzyna zaprowadzia mnie do swojego mieszkania, kazaa cign buty i ukry si za piecem. Sama siada na skraju tego pieca, zasaniajc mnie swoim ciaem. W drugim pokoju jej mieszkania banderowcy urzdzili w tym czasie pijack uczt, bawili si i piewali do samego rana. W nocy przyszed Woodymyr, syn Katarzyny, i wiecc latark zapyta swoj matk: De je Tomko (gdzie jest Tomek). Jego matka odpowiedziaa, e tu go nie ma, e jak z nim wysza na podwrze, to uciek gdzie na wie. Wida byo, e jej uwierzy, bo wyszed z domu.
rdo: A. Sitko, Byam wiadkiem, Na rubiey 2002, nr 62, s. 45; S. Kurasiewicz z d. Chmieluk, Byam wiadkiem, Na rubiey 2000, nr 45, s. 28; E. Suchorolska, Byam wiadkiem, Na rubiey 2002, nr 62, s. 47; B. Bandura, Byam wiadkiem, Na rubiey 2000, nr 45, s. 26; W. Szatkowski, Byem wiadkiem, Na rubiey 2000, nr 45, s. 33; T. Bandura, Byem wiadkiem, Na rubiey 2000, nr 45, s. 2627.
Wawrynw, gmina Czortkw wie ukraiska, w ktrej mieszkao kilka rodzin polsko-ukraiskich. W kwietniu 1945 r. Ukrainiec Heuko zosta wraz z rodzin zamordowany przez UPA, poniewa odmwi udziau w akcji przeciwko Polakom, a nastpnie nie wykona polecenia banderowcw, by zabi swoj on Polk.
Zalesie, gmina Koldziany wie o znacznej przewadze ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ponad 2200 mieszkacw. W lipcu 1941 r. z rk nacjonalistw ponis mier Ukrainiec Korostil wraz z rodzin. Potpia przeladowania Polakw zarwno przez Sowietw, jak i banderowcw.
rdo: S. Rakowski, H. Komaski, Powiat Czortkw, cz. 1, Na rubiey 1996, nr 15, s. 25; C. Blicharski, Petruniu ne ubywaj mene!..., s. 94.
POWIAT KAMIONECKI Busk, gmina Busk miasto liczce 8 tys. mieszkacw: 4 tys. Polakw; 2,5 tys. ydw (do 1942 r.); 1,5 tys. Ukraicw. W latach 19441945 z rk banderowcw zgino kilkudziesiciu Polakw. Za odmow wsppracy z UPA, m.in. w akcjach przeciwko ludnoci polskiej, zosta zamordowany Ukrainiec ukasz Czuczman.
137
W maju 1944 r. wikary parai Busk, ks. Antoni Adamiak, zosta ostrzeony przez kilku miejscowych Ukraicw. Owiadczyli, e ze strony mieszkacw miasta nic mu nie grozi, jednak oni maj pewne wiadomoci, e banderowcy zgrupowani we wsi Sokole planuj jego zgadzenie. Ksidz opuci Busk jako jeden z ostatnich Polakw.
rdo: H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 206; ks. bp A. Adamiuk, Byem wiadkiem, Na rubiey 1995, nr 13, s. 21; M. Trojan-Krzynowa, Miasto Busk i okolice na kresach II Rzeczypospolitej, Racibrz 1998, s. 146.
Czany, gmina Grabowa wie wraz z osiedlem Gajowskie, zamieszkana przez 1200 Polakw i Ukraicw. W kwietniu 1944 r. wikszo Polakw, ostrzeona przez miejscowych Ukraicw o groacym jej niebezpieczestwie ze strony UPA, opucia wie. W drugiej poowie roku dwaj Ukraicy z rodziny mieszanej, bracia Stopniccy, zostali zastrzeleni za niewykonanie rozkazu zabicia swojej matki, Polki.
rdo: B. Szeremeta, Wataka. Wspomnienia nierozstrzelanego i jego zbrodnie, Wrocaw 1995, s. 1920.
Ruda Sielecka, gmina Kamionka Strumiowa wie o znacznej przewadze ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1500 mieszkacw. Na pocztku kwietnia 1944 r. Polacy zostali ostrzeeni przez Ukraica o majcym nastpi napadzie UPA. Wikszo mieszkacw schronia si w Kamionce Strumiowej. Napastnicy zamordowali 16 osb.
Wolica Derewlaska, gmina Grabowa wie o przewadze ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 900 mieszkacw. 7 lutego 1944 r. proboszcz, ks. Jacek ukasiewicz, ostrzeony przed niebezpieczestwem ze strony banderowcw przez miejscowego Ukraica, wyjecha do Lwowa. Po 2 tygodniach powrci do parai. Przez dwa tygodnie pobytu w domu, w nocy wcale nie rozbieraem si. Do pnocy czuwaem, nastpnie zmczony kadem si w ubraniu na kanap i dalej nadsuchiwaem, by w razie napadu by gotowym do ucieczki. 7 marca znw wyjecha do Lwowa, za 20 marca banderowcy dokonali napadu i ograbili jego plebani, a w przysiku Wlka zamordowali kilkunastu Polakw.
rdo: ks. J. Woczaski, Eksterminacja narodu polskiego i Kocioa rzymskokatolickiego przez ukraiskich nacjonalistw w Maopolsce Wschodniej w latach 19391945. Materiay rdowe, cz. 1, Krakw 2005, s. 185.
138
POWIAT KOPYCZYNIECKI Czabarwka, gmina Husiatyn wie polsko-ukraiska liczca 4200 mieszkacw. 2 lutego 1944 r. zosta zamordowany przez UPA Ukrainiec Wasyl Bodnar za to, e dzwoni w cerkwi na alarm, gdy do wsi zbliali si upowcy.
rdo: H. Komaski, F. Iskra, Powiat Kopyczyce, cz. 3, Na rubiey 1997, nr 23, s. 32.
Kluwice, gmina Chorostkw wie o przewadze ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 2000 mieszkacw. Wedug relacji Tadeusza Piaskowskiego pojedyncze napady banderowcw na mieszkacw wsi miay miejsce ju w 1942 r. Od sierpnia 44 r. ju w domach nie spalimy po piwnicach, stajniach, strychach, gdzie si tylko dao. [...] W wigili 24 XII 44 Ukrainka ostrzega pani upkowsk, nasz ssiadk, w wielkiej tajemnicy, e dzi bd chodzi z koz herody. Caa wie jak byskawica zaostaa zaalarmowana. Wszyscy opucili swoje mieszkania, chowajc si jak codzie. My skrylimy si u babci Burskiej [...] Okoo 23.00 usyszelimy ruch i ciche nawoywanie banderowcw, przewracali kady kt [...] drzwi do sieni, gdzie byo zatoczone ludmi cae pomieszczenie nie rozbili. [...] caa wie bya przetrznita, zagldali w kad przysowiow mysi dziur, ale nikogo nie znaleli. Nastpnego dnia ukrywajcy si mieszkacy uciekli do pobliskiego miasteczka, Chorostkowa.
rdo: AW, II/2212/p, Relacja Tadeusza Piaskowskiego, k. 12.
Kociubice, gmina Kociubice wie o przewadze ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 2700 mieszkacw. W lutym 1945 r. Ukraicy Petro Baa i Mychajo Jurkw zostali zamordowani przez banderowcw za odmow udziau w zabijaniu Polakw i za publiczne potpienie zbrodni UPA.
Majdan, gmina Kopyczyce wie ze znaczn przewag ludnoci polskiej nad ukraisk (gwnie rodziny mieszane), liczca blisko 1000 mieszkacw W marcu 1944 r. i styczniu 1945 r. wskutek napadw banderowcw zgino cznie ponad 150 Polakw. Drugi z atakw przeya m.in. Stanisawa ywina. Tej tragicznej nocy 26 stycznia 1945 r. miaam 23 lata. Poszam nocowa do przyjaznego domu ssiada Ukraica o nazwisku Leon Zikowski, w przekonaniu, e gwarantuje to mi bezpieczn noc. [] Gospodarz lea w ku, by obonie chory, mia sparaliowane
139
nogi. [] Wkrtce po tym usyszelimy strzay karabinowe, krzyki i jki mordowanych ludzi. [] Zdawaam sobie spraw, e ucieczka z tego domu oznacza mier. Nie byo gdzie ucieka. Baam si, e gdy przyjd banderowcy do domu, domownicy mog mnie wyda. Liczyam na to, e w domu Ukraica nie bd mnie szuka. Caa pena niepokoju i strachu ukryam si we wnce pod piecem, zasaniajc otwr pierzyn. W tym mniej wicej czasie gospodyni wybiega na podwrze i syszaam, jak woaa, e jest Ukraink, i by domu nie podpalali. W pewnej chwili do mieszkania weszli banderowcy i podeszli do ka gospodarza, pytajc, czy jest jeszcze kto w domu. Ten odpowiedzia, e jest sam. Po chwil pady strzay, to banderowcy zastrzelili chorego gospodarza. [] Wyskoczyam przez okno [] Pobiegam w kierunku swego domu.
rdo: S. ywina, Byam wiadkiem, Na rubiey 1997, nr 21, s. 38
Niborg Nowy, gmina Kopyczyce wie znacznej przewadze ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1600 mieszkacw. Ukrainiec Kuma, lat 45, zosta zastrzelony przez wasnego syna, banderowca, za potpianie zbrodni UPA.
Zielona, gmina Majdan wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 500 mieszkacw. Na pocztku 1944 r. banderowcy zastrzelili Ukraica, Mikoaja Muzyk, ktry odmwi udziau w mordowaniu Polakw.
POWIAT PODHAJECKI Bokw, gmina Bokw wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1500 mieszkacw. W nocy z 10 na 11 lutego 1944 r. wskutek napadu UPA ponioso mier ok. 60 Polakw. Ksidz Ludwik Chrapek uratowa si dziki wjtowi, Ukraicowi, ktry uchroni go przed zamordowaniem przez banderowcw, wywoc noc do Brzean.
rdo: K. Bulzacki, H. Komaski, Powiat Podhajce, cz. 2, Na rubiey 1996, nr 17, s. 23.
Boykw, gmina Bokw wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 2100 mieszkacw.
140
8 lutego 1944 r. upowcy zamordowali kilkunastu Polakw. Bronisawa Huber z d. Gut, ktra stracia prawie ca rodzin, podczas napadu bya ukryta na strychu swojego domu. Przez trzy dni ukrywaa mnie u siebie samotna starsza Ukrainka, nasza ssiadka. W tym czasie przyjecha kto z naszej rodziny ze Lwowa i zabra mnie do siebie.
rdo: B. Huber z d. Gut, Byam wiadkiem, Na rubiey 2002, nr 63, s. 23.
Hnilcze, gmina Zawaw wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 3 tys. mieszkacw. W sierpniu 1944 r. podczas kolejnego napadu upowcw na wie zgino kilkunastu Polakw. Ocalaa m.in. rodzina Srokowskich. Ostrzega ich, a nastpnie przechowaa w kryjwce pod swoj stodo ukraiska ssiadka Olga Misiurak. Pisarz Stanisaw Srokowski, ktry by wwczas dzieckiem, stworzy przejmujc wizj tego zdarzenia w opowiadaniu Anioy.
rdo: S. Srokowski, Nienawi (opowiadania kresowe), Warszawa 2006, s. 209218, 253
Markowa, gmina Toustobaby wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1200 mieszkacw. W nocy z 14 na 15 stycznia 1944 r. upowcy zamordowali ponad 50 Polakw, w tym miejscowego proboszcza, ks. Mikoaja Ferensa. Uczestniczca w jego pogrzebie Janina Czubak opisaa prby ratowana proboszcza. Jedna kobieta, moe bya to gospodyni ksidza, mwia do zebranych: Ksidz mg y, gdy ukraiski ksidz posya trzy razy swojego diaka, proszc, eby koniecznie przyszed do niego, gdy grozi mu niebezpieczestwo. Niestety, proba ta nie odniosa skutku. Za trzecim razem przekaza przez diaka: Wie caa jest otoczona. Prosz ratowa swe ycie. Przechowam ksidza. U mnie bdzie bezpieczny. Ale proboszcz z Markowej odpowiedzia: Nie mog opuci moich paraan. Co ich czeka, to i mnie niech nie ominie. [] Podzikowa ukraiskiemu ksidzu za trosk o jego ycie. Tym ksidzem ukraiskim by Mychajo Szczurowski. O jego postawie pisze te ks. Antoni Kania z parai Huta Nowa, ktry ju na pocztku lutego 1944 r. sporzdzi list pomordowanych w Markowej: Ks. Szczurowski tymczasem znalaz si na miejscu. Procesji jordanowej nie urzdza, a nawet w dzie Jordanu nie odprawia uroczystej mszy. Odprawi ur[oczyst] msz za dusz p. ks. Ferensa, ktr zapowiedzia na ambonie, a potem za wszystkich pomordowanych i zaprosi rodziny. Ostatniej niedzieli, tj. 30/I zapowiedzia, e opuszcza wie, albowiem: nie chc wrd bandytw umiera. Szkoda mojej 30-letniej pracy mwi w czasie kazania. Wrd mieszkacw wsi, ktrzy posuchali ostrzee i ocaleli, bya Romualda Rafalska. My z matk od tej pory nie nocowalimy ju w domu wspomina. Ukrywalimy si u ssiadw, czsto u Ukraicw. [] Pamitam, pewnego razu w nocy banderowcy szukajc Polakw dokonali rewizji w domu i zagrodzie naszego ssiada Ukraica Mykiety Semaka. Pytali si, czy u nich nie ma Polakw? Ssiedzi zaprze141
czyli. Mnie ukrya w domu stara Ukrainka, a mam ukryto w stodole w somie. Podczas tej rewizji nie znaleziono nas. Sytuacja stawaa si bardzo niebezpieczna, dlatego po kilku dniach ukrywania si ucieklimy do Monasterzysk.
rdo: Z. yromski, Zagadka tragedii w Markowej, Na rubiey 2005, nr 77, s. 2627 (wedug relacji Janiny Czubak); Pismo ks. Antoniego Kani, [w:] ks. J. Woczaski, Eksterminacja narodu polskiego..., s. 298; R. Kucy z d. Rafalska, Byam wiadkiem, Na rubiey 2004, nr 73, s. 4142.
Michawka, gmina Winiowczyk wie polsko-ukraiska, liczca ponad 600 mieszkacw. W kwietniu 1944 r. banderowcy uwizili 14 Polakw i kazali im kopa d na wsplny grb. O zamiarze dokonania zbrodni miejscowa Ukrainka powiadomia Polakw z ssiedniej Biaokiernicy, ci za sprowadzili Niemcw, ktrzy przybyli do Michawki, rozbroili banderowcw i uwolnili uwizionych.
Sawentyn, gmina Sawentyn wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1700 mieszkacw. W nocy z 17 na 18 wrzenia 1939 r. ounowcy zamordowali 50 osb. Wrd nich bya nauczycielka Irena Zdeb z d. Maaczyska, ktra mieszkaa u rodziny ukraiskiej. Jak pisze jej brat Jan Maaczyski, gospodarze usiowali j ratowa, przebrali w ukraiski strj i ukryli w sadzie obok domu. Zostaa tam jednak odnaleziona przez napastnikw i zakuta widami. [...] U gospodarza Ukraica pozostaa crka siostry Boena, ur. w 1937 r., ktr on ukry i w ten sposb ocali od mierci. Wedug relacji Janiny Mazur, zosta te wwczas zamordowany Ukrainiec Perekop za ukrywanie Polaka, Wadysawa wirza.
rdo: J. Maaczyski, Byem wiadkiem, Na rubiey 2000, nr 48, s. 51; J. Mazur, Byam wiadkiem, Na rubiey 1996, nr 3, s. 25.
Toustobaby, gmina Toustobaby wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ponad 3600 mieszkacw. 22 grudnia 1944 r. po poudniu due siy UPA zaatakoway wie i zamordoway ok. 80 Polakw. Idc dalej wspomina Szczepan Siekierka natknem si na zwoki mego stryjka Jana Siekierki. Przy jego trupie siedziaa jego ona i gono pakaa. Bya z pochodzenia Ukraink. Paczc opowiadaa nam o zamordowaniu swego ma. Mwia, e na kolanach bagaa banderowcw o darowanie ycia mowi. Byli jednak bezlitoni. Odpowiedzieli tylko: my ciebie zostawimy, nie zabijemy, bo jeste Ukraink, ale twego ma musimy zabi, bo on w kociele chrzczony.
142
rdo: S. Siekierka, Byem wiadkiem, Na rubiey 1993, nr 5, s. 24.
Zawaw, gmina Zawaw wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1000 mieszkacw. W styczniu 1944 r. grupa mieszkacw Zawaowa wzia udzia w pogrzebie kilkudziesiciu oar rzezi dokonanej przez banderowcw w ssiedniej wsi Markowa. Nie wiem wspomina Janina Czubak, ktra udaa si na pogrzeb wraz z matk co si stao z pozostaymi w Markowej kobietami i dziemi, bo musiaymy ucieka z Zawaowa. Zaprzyjaniona z moj mam ssiadka Ukrainka uprzedzia nas, abymy ucieky natychmiast do miasta, tak jak stoimy, czyli nie zabierajc ze sob adnych paczek i bagay. Reszta Polakw, mieszkacw Zawaowa, te zostaa uprzedzona przez swoich ssiadw Ukraicw: Nie chcemy waszej mierci, uciekajcie. Pozostawilimy domy i cay dobytek. Znalelimy schronienie u rodzin polskich mieszkajcych w miecie. Decyzja o ucieczce bya zasadna; do koca 1944 r. z rk upowcw zgino w Zawaowie ok. 30 Polakw.
rdo: Z. yromski, Zagadka tragedii w Markowej, Na rubiey 2005, nr 77, s. 2627 (wedug relacji Janiny Czubak).
POWIAT PRZEMYLASKI Ciemierzyce, gmina Dunajw wie polsko-ukraiska, liczca ponad 2800 mieszkacw. W 1944 r. z rk banderowcw zgino ok. 100 Polakw. Bolesaw Sienkiewicz, waciciel myna, w grudniu 1943 r. ciko raniony przez banderowcw, opisujc napad na Ciemierzyce, dokonany 18 lutego 1944 r., wymienia sytuacje, kiedy Ukraicy stawali w obronie Polakw. Moje siostry z dwojgiem dzieci zdoay uciec przez rzek i ukry si u ssiadki, Ukrainki, Paraki Fory. Nastpnie banderowcy udali si do domu Czaka Jzefa i zastrzelili go. Zastrzelili rwnie bdcego u Czaka Rosickiego Stefana. W ich obronie stan Ukrainiec Pawe Petryk, ktrego ciko postrzelili w brzuch. Przewieziony do szpitala w Przemylanach ranny Ukrainiec zosta zoperowany i po pewnym czasie wrci do zdrowia. [] Innym razem na podwrku Ukrainki Ireny Chrucielowej zabili crk kowala Stanisaw Wilk. Chrucielowa wzia Stanisaw w ramiona i krzyczaa: Ne dam, ne dam. I obie zostay zabite.
rdo: B. Sienkiewicz, ps. uraw, Byem wiadkiem, Na rubiey 2002, nr 59, s. 1617.
Kopa, gmina wirz wie ze znaczn przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 580 mieszkacw.
143
14 lutego 1944 r. banderowcy spalili 30 gospodarstw i zabili 5 Polakw. 10-osobowa rodzina taskich przebywaa cay czas w schronie. Bandyci nie znalazszy w domu nikogo, zrabowali mieszkanie, wywoc rzeczy, nastpnie zdemolowali je granatami, wreszcie dom podpalili. Dym i ogie dostajc si do schronu o mao ukrytych nie zadusiy. Wydobywajce si jki zwabiy ssiada-Ukraica, ktry z pomoc innych ludzi wycign ca rodzin na p martw ze schronu i przyprowadzi do przytomnoci.
rdo: Meldunek tygodniowy, opracowany przez pracownika lwowskiej ODR Kazimierza wirskiego, z 22 IV 1944, [w:] Kwestia ukraiska i eksterminacja ludnoci polskiej w Maopolsce Wschodniej w wietle dokumentw Polskiego Pastwa Podziemnego 19421944, wstp i oprac. L. Kuliska i A. Roliski, Krakw 2004, s. 9192.
ahodw, gmina Pohorylce wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 2500 mieszkacw. 24 lutego 1944 r. banderowcy zamordowali Piotra nieyka. Pozostali czonkowie tej rodziny ocaleli dziki pomocy Ukraica Aleksandra aby. Rodzina Piotra nieyka wyjechaa w Nowosdeckie. Aleksander uprawia ich ziemi, liczc na ich powrt. Omieli si powiedzie o tym ssiadom. Kiedy banderowcy dowiedzieli si o tym, dokonali zemsty na rodzinie Aleksandra aby. W lipcu 1944 r. wymordowali ca jego rodzin 5 osb.
rdo: H. Komaski, Powiat Przemylany, cz. 1, Na rubiey 1997, nr 20, s. 23.
Plenikw, gmina Dunajw wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 700 mieszkacw. Stanisawa Palka, wspominajc lata wojny w swojej wsi i okolicach, podkrela zgodne wspycie obu narodowci. Rodziny ukraiskie pomagay Polakom nawet wtedy, gdy w okolicach pojawiay si oddziay nacjonalistw. Ostrzegali i uprzedzali przed planowanymi napadami i udzielali schronienia w swoich domach. [] Na przedwioniu roku 1942 (dokadnych dat nie sposb przytoczy) moja mama, ciocia i dziadek zostali ostrzeeni przed planowanym napadem grasujcych ju wtedy banderowcw. Jednoczenie rodzina Wasyla Szeremety zaprosia nas na nocleg do siebie. Spalimy na pododze na zabranej z domu pocieli. [] Terror nacjonalistw spowodowa, e Polacy musieli posugiwa si jzykiem ukraiskim, aby nie cign na siebie ich uwagi. [] Jedyny kontakt w zabawie mogam utrzymywa z dziemi zaprzyjanionego z nami leniczego Borowskiego, Ukraica, ktrego ona bya Polk. Wkrtce ich pomoc okazaa si bardzo potrzebna. W kwietniu 1943 r. (byo bardzo zimno) mieszkaniec Plenikowa, Ukrainiec (nazwiska nie pamitam), zawiadomi dziadka o kolejnym napadzie na Polakw w okrelon noc. Tym razem udalimy si do leniczego Borowskiego [] Ucieklimy do pobliskiego lasu i stamtd nad ranem wrcilimy do leniczwki. Po zabudowaniach leniczego pozostay zgliszcza.
144
rdo: S. Palka, Byam wiadkiem, Na rubiey 2002, nr 59, s. 3132.
POWIAT RADZIECHOWSKI Batyjw, gmina aszkw wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 400 mieszkacw. W lutym 1944 r. w Podbatyjowie, polsko-ukraiskim przysiku Batyjowa, za udzielanie pomocy Polakom zostali zamordowani przez banderowcw 16-letni Ukrainiec Wasyl Maluk oraz jego matka. W kwietniu 1944 r. polscy mieszkacy Batyjowa zostali ostrzeeni przez miejscowych Ukraicw o grocym ze strony UPA niebezpieczestwie. Wikszo z nich schronia si w Radziechowie; 7 osb, ktre pozostay we wsi, zamordowano.
rdo: H. Komaski, Powiat Radziechw, cz. 5, Na rubiey 2002, nr 63, s. 26.
Kusty, gmina aszkw wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 800 mieszkacw. W grudniu 1944 r. z rk banderowcw zgin Ukrainiec Hryko Szewczuk za wystpowanie w obronie Polakw.
Paww, gmina Choojw wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1600 mieszkacw. Antoni Grzeszczuk, podobnie jak wielu innych wiadkw wydarze na Kresach, podkrela, e przed wojn i w jej pierwszym okresie Polacy i Ukraicy yli ze sob w zgodzie. W 1943 r. z Woynia napyway hiobowe wieci i wida byo dalekie uny poarw. Mwiono o mordach Polakw dokonywanych przez banderowcw, UPA i ukraiskich szowinistw. W naszej wsi ludno ukraiska podzielia si. Niektrzy Ukraicy, nasi ssiedzi, zwaszcza starsi wiekiem, ostrzegali nas o planowanych napadach. Niektrzy nocowali u siebie polskie rodziny. W nocy z 1 na 2 kwietnia 1944 r. upowcy zamordowali ponad 30 Polakw. Moja rodzina przez dwie noce po tym napadzie wspomina Jzef Kunierzewski ukrywaa si u przyjaznego nam ssiada Ukraica, nazywa si Zaczuk, i dziki temu ocalelimy, bo nastpnego dnia w nocy nasz dom zosta otoczony przez 8-osobow grup banderowcw, ktrzy wamali si do niego, a nie znajdujc nikogo, odeszli. Widzielimy to z naszego ukrycia. W tej sytuacji po dwu dniach pobytu nasz przyjaciel Ukrainiec powiedzia do nas: Musicie ucieka do Radziechowa, bo mog was znale u mnie, a wtedy was i moj rodzin zabij. Wczesnym rankiem z tobokami na plecach opucilimy kryjwk i poszlimy do Radziechowa.
145
rdo: A. Grzeszczuk, Byem wiadkiem, Na rubiey 1994, nr 10, s. 6; J. Kunierzewski, Byem wiadkiem, Na rubiey 2001, nr 52, s. 45.
Smarzw, gmina Szczurowice wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca blisko 1400 mieszkacw. W drugiej poowie 1944 r. Polacy, ostrzeeni przed napadem banderowcw przez yczliwych ssiadw Ukraicw, uciekli do Radziechowa. Po ich wyjedzie zagrody zostay doszcztnie ograbione i zniszczone.
Witkw Nowy, gmina Witkw Nowy wie zamieszkana przez ponad 2100 osb ydw (do 1942 r.), Ukraicw i Polakw. W pierwszej poowie 1944 r. z rk upowcw zgino ok. 40 Polakw. Ograbiony i podpalony zosta miejscowy koci paraalny. Ukrainiec ukasz Bious zabra z kocioa i ukry obraz Matki Boej Pocieszenia. Powiadomi o tym proboszcza, ks. Tadeusza Pilawskiego. Zim 1945 r. ks. Pilawski, w przebraniu kobiecym, przy pomocy zaufanego Ukraica potajemnie wywiz obraz do zachodniej Polski (obecnie znajduje si w kociele w Oawie).
POWIAT SKAACKI
Hlibw, gmina Grzymaw wie polsko-ukraiska, liczca 2200 mieszkacw. Ukrainiec Pawe Kisiel przez kilka miesicy ukrywa w swoim domu Michalin Gsick z crkami. W padzierniku 1944 r. banderowcy je wykryli, po czym wszystkie trzy Polki oraz gospodarza domu zamordowali.
Kokoszyce, gmina Turw wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1700 mieszkacw. Jedn z oar terroru nacjonalistw ukraiskich, obok kilkunastu Polakw, bya ukraiska nauczycielka Oeka Sawka, lat 25. Zamordowano j za kar, e przyjania si z Polakami.
rdo: D. Wysoklski, Byem wiadkiem, Na rubiey 2000, nr 48, s. 47.
146
Krasne, gmina Krasne wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca 2000 mieszkacw. W nocy z 16 na 17 lipca 1944 r. upowcy zamordowali 52 Polakw. Proboszcz rzymskokatolicki, ks. ukasz Makoldra, ocali ycie dziki miejscowemu ksidzu greckokatolickiemu, ktry w ostatniej chwili udzieli mu schronienia przed napastnikami na swojej plebanii.
rdo: C. Blicharski, Petruniu ne ubywaj mene!..., s. 133; H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 339.
Okno, gmina Grzymaw wie polsko-ukraiska, liczca ponad 2 tys. mieszkacw. W lutym 1944 r. banderowcy zamordowali kilkunastu Polakw. W kwietniu zosta przez nich zamordowany Ukrainiec Dymitr Niewieszczuk za nawoywanie swoich rodakw do zaniechania morderstw i rabunkw dokonywanych na ludnoci polskiej.
rdo: W. Marmucki, Powiat Skaat, cz. 2, Na rubiey 1998, nr 26, s. 8.
Orzechowiec, gmina Kaczanwka wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1350 mieszkacw. W 1944 r. doszo do kilku pojedynczych mordw dokonanych przez upowcw na Polakach. Zgina te Ukrainka Katarzyna Hawryluk, ktra publicznie potpiaa mordowanie i ograbianie ludnoci polskiej, za niektrych sprawcw nazywaa faszystami.
Poznanka Hetmaska, gmina Grzymaw wie ze znaczn przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 1100 mieszkacw. W marcu 1944 r. banderowcy zamordowali ok. 20 Polakw, a take dwch Ukraicw, Dymitra Hoojad i Piotra Szparag, ktrych zastrzelono za odmow udziau w mordowaniu Polakw.
rdo: W. Marmucki, Powiat Skaat, cz. 2, Na rubiey 1998, nr 26, s. 11; E. Gross, Zbrodnie..., s. 381.
Stawki Kranieskie, gmina Krasne wie polsko-ukraiska, liczca ok. 400 mieszkacw.
147
W lutym 1944 r. banderowcy zabili kilku Polakw. W marcu za ukrywanie Polakw zosta przez banderowcw postrzelony, a nastpnie powieszony Ukrainiec Pawe Sorokaty.
POWIAT TARNOPOLSKI Bajkowce, gmina ozowa wie polsko-ukraiska, liczca ok. 1000 mieszkacw W roku 1944 wikszo Polakw w obawie przed atakami nie spaa w domach, nocowaa w kryjwkach oraz u ssiadw Ukraicw. Pewnej nocy zauwaono pisze Henryk Komaski e do miejscowego Ukraica Hylka Szkuy wesza grupa banderowcw. Powiadomiono o tym ukraiskiego ksidza Baczyskiego, ktry natychmiast poszed do tego domu i po rozmowie spowodowa, e banderowcy opucili wie. Prawdopodobnie mieli oni dokona rzezi Polakw tej nocy. Juliusz Baczyski, greckokatolicki proboszcz, wymg na banderowcach zapewnienie, e na terenie jego parai nikt z Polakw nie zginie. Sowa dotrzymano, w Bajkowcach i ssiedniej Rusianwce do napadu nie doszo.
rdo: H. Komaski, Powiat Tarnopol, cz. 3, Na rubiey 1998, nr 26, s. 32; J. Kanas, Podolskie..., s. 150.
Chodaczkw Wielki, gmina Chodaczkw Wielki wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ponad 3000 mieszkacw. W kwietniu 1944 r. onierze dowodzonej przez Niemcw ukraiskiej dywizji SS Galizien zamordowali ok. 860 osb. Znany jest przypadek pomocy udzielonej Polakom przez miejscow Ukraink, ktra siedziaa w swojej piwnicy razem z ukrywajc si rodzin polsk. Kiedy przyszed jeden z onierzy, porozmawiaa z nim i daa mu ywno, a ten zaniecha wrzucenia granatu do piwnicy.
rdo: A. Korman, Kilka uwag do pracy Jerzego Wgierskiego Armia Krajowa w Okrgu Stanisaww i Tarnopol, Na rubiey 1999, nr 40, s. 5
Czerniechw, gmina Jankowce wie ukraiska, liczca ok. 1000 mieszkacw, w ktrej mieszkao kilkunastu Polakw. Ksidz greckokatolicki w czasie kazania potpi UPA za zbrodnie popenione na Polakach. Nastpnego dnia znaleziono go martwego.
148
Czernielw Mazowiecki, gmina Borek Wielki wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ponad 1300 mieszkacw. W grudniu 1943 r. banderowcy planowali napad na Polakw. Wedug relacji kilku osb zapobiegli temu dwaj Ukraicy, ksidz greckokatolicki o nazwisku Krawczyk i lekarz medycyny Lucjan Karaczko.
Gaje Wielkie, gmina Borki Wielkie wie polsko-ukraiska. 27 marca 1945 r. za ostrzeenie Polki, Szpilskiej, zostaa zamordowana dziewczynka Ukrainka.
Ihrowica, gmina Ihrowica wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca 2800 mieszkacw. 24 grudnia 1944 r. upowcy zamordowali ponad 80 Polakw. Kazimiera Biaows, wwczas 17-letnia, wspomina, jak wraz z ssiadkami zastanawiay si, dokd ucieka. Pobiegymy do ssiadki Ukrainki [o nazwisku Kotu, jak podano w innych relacjach], ktra chciaa nas ukry. Jednak dziewiciu osb nie sposb byo schowa w jednym mieszkaniu. Zaczymy wchodzi w rne kty. Niektre z nas ucieky w pole. Obie z Jzi prosiymy nasze matki, by uciekay razem z nami. Odmwiy kategorycznie i pozostay w tym ukraiskim domu. [...] Zdecydowaymy si, e pjdziemy do Obrczwki, do Ukrainki Tiutiunnyk. U niej zastaymy ju Polakw, z ktrymi przeczekaymy do rana. [...] wrciymy do swoich domw, ktrych ju nie byo. [...] U ssiadki na podwrku leay zastrzelone: moja mama, mama Jzi i staruszka Maria Nakonieczna. [...] Razem z Jadzi [siostra autorki] ruszyymy do Tarnopola. Gdy doszymy do Iwaczowa, byo ju ciemno. Wstpiymy do znajomej Ukrainki. Poczstowaa nas mlekiem i chlebem, i zaproponowaa nocleg. Jednak nie mogymy spa i przepakaymy ca noc. Rano pani Maria daa nam niadanie i yczya, ebymy dotary szczliwie do Tarnopola. Rodzice Jana Biaowsa o przydomku Ks ukrywali si podczas napadu u ssiada Ukraica, Mikoaja Hoyka. 10 stycznia 1945 r. wyjechali do Tarnopola. Halina Konopka-Biaows wspomina z wdzicznoci t sam ukraisk rodzin. Przez dugi czas, moe dwa lata, nie spalimy w domu, lecz po rnych kryjwkach, a gwnie na strychu Ukraica, Mikoaja Hoyka. W 1944 r. bya u nas jaka rodzina z Woynia. W dzie wigilijny spodziewalimy si, e moe zdarzy si co zego. Przysza do nas ssiadka, Anna Hoyk, na Wigili. Gdy zasiedlimy do stou, usyszelimy nagle strzay i zobaczylimy un poarw. Zabraam obrus razem z jedzeniem, po czym ucieklimy do ssiadw. W styczniu 1945 r. Stefania Syroka i jej ssiadka Jzefa Barylska powrciy do Ihrowicy w poszukiwaniu ywnoci. Po drodze z jeszcze jedn Polk nocoway u s149
siadw Ukraicw. Noc przyszli banderowcy pisze Jan Biaows, krewny Syroki. Powycigali ich spod ek i dowdca bandy wyda wyrok kara mierci za to, e miay tu przyj. [...] Gospodarze prosili o lito dla swoich ssiadek, wyliczajc ich cechy dobrossiedzkie. Ciocia z dwiema Polkami klczaa przed oprawcami, proszc o darowanie ycia. [...] Nagle do mieszkania wszed banderowiec, stojcy dotd w sieni. Stwierdzi, e okolicznoci agodzc dla cioci jest udzielenie pomocy kilka miesicy temu dwm Ukraicom z Dywizji SS Hayczyna. Uciekajc przed wojskami radzieckimi przyszli do jej domu i prosili o pomoc. Ciocia ich nakarmia i daa dwa ubrania cywilne swojego ma. Speniajc ich dania, ratowaa ycie sobie i crkom. Innego wyjcia nie miaa. Fakt ten podziaa agodzco na wyrok. Wyprowadzono i zamordowano tylko pani Burakowsk Marcel [...]. Cioci i Jzi Barylskiej darowano ycie, nakazujc wyjecha z samego rana i wicej tu nie wraca.
rdo: Relacja Kazimiery Biaows z Kanady, [w:] Jan Biaows, Wspomnienia z Ihrowicy na Podolu. Banderowska rze ludnoci polskiej w Wigili 1944 roku, b.m.w. 1997, s. 130; Relacja Haliny Konopki-Biaows z Warszawy, ibidem, s. 139; Jan Biaows, Byem wiadkiem, Na rubiey 1998, nr 26, s. 2627.
Kozw, gmina Kozw wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 4600 mieszkacw. 12 lutego 1945 r. upowcy zamordowali 10 osb, w tym Ukraica onatego z Polk, Dymitra Kusznierza. Zgin za udzielanie pomocy Polakom.
rdo: H. Komaski, Powiat Tarnopol, cz. 3, Na rubiey 1998, nr 26, s. 35.
Kozwka, gmina Baworw wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1950 mieszkacw. W padzierniku 1944 r. zostaa zamordowana przez banderowcw Ukrainka Barbara Bondarczuk, ktra publicznie potpiaa zbrodnie nacjonalistw na Polakach.
Kurniki Szlachcinieckie, gmina ozowa wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 550 mieszkacw. Izydor Szpilur wspomina, jak w nocy z 28 na 29 grudnia 1944 r. podczas napadu banderowcw na poblisk wie ozowa jego rodzin przygarn do swego domu ssiad Ukrainiec Iwan Hrymak. W lutym 1945 r. za ostrzeganie i udzielanie pomocy Polakom zosta przez upowcw zamordowany Ukrainiec Piotr Chomicki z on i dwiema crkami. Zginy take dwie crki Polaka Pawa agisza, ktre pieky u Chomickich chleb na wyjazd do Polski.
150
We wsi dziaa, pisze Szpilur, dorany sd OUN lub UPA, ktry ferowa wyroki mierci na Polakw i na tzw. nielojalnych Ukraicw. Taki wyrok, w listopadzie 1944 r., wykonano na Ukraicu Oeksie Majoowskim za wspomaganie Polakw; zabito take jego kuzyna, kiedy nie zgodzi si zamordowa na ich polecenie Majoowskiego.
rdo: Izydor Szpilur, Byem wiadkiem, Na rubiey 2002, nr 58, s. 4748; H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo..., s. 374.
ozowa, gmina ozowa wie ze znaczn przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 800 mieszkacw. W nocy z 28 na 29 grudnia 1944 r. banderowcy zamordowali ponad 100 osb. Jan Kanas opisuje kilka przypadkw pomocy udzielonej Polakom: Ukrainiec Woodymyr Markowicz uratowa ycie swojej cioci, Anny Dubiel, i jej synowej, w ostatniej chwili powstrzymujc napastnikw przed wtargniciem do jej domu. Stefan Paksa stan w obronie swojej ony Polki, po ktr przyszli upowcy. Otworzy, stan w progu. Jak chcecie przej, to po moim trupie. Strzelili mu w czoo. Nie wiadomo, czy do mieszkania ju nie weszli, czy te ona si ukrya, w kadym razie usza z yciem.
rdo: J. Kanas, Podolskie..., s. 146.
Romanwka, gmina Borki Wielkie wie polsko-ukraiska, liczca ponad 1000 mieszkacw. Pod koniec 1944 r. miejscowi banderowcy zamordowali ukraiskiego nauczyciela Tetiuka za odmow wsppracy z UPA w mordowaniu Polakw.
Stechnikowce, gmina ozowa wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1200 mieszkacw. We wsi Stechnikowce czytamy w relacji Anny Derkacz jeden z Ukraicw mia on Polk i z ni dwie crki. Pod koniec 1943 r. otrzyma list od banderowcw z UPA, w ktrym nakazano mu niezwocznie zabi swoj on i obie crki za to, e s Polkami. M i ojciec Ukrainiec tego rozkazu nie wykona. Otrzyma wic kolejny list z rozkazem i pogrkami, ale rwnie po raz drugi rozkazu nie wykona. Jaki czas potem otrzyma trzeci list o podobnej treci, a w nim ostrzeenie, e jeeli sam tego nie zrobi, wykonaj to inni. Po tym trzecim licie zdawa ju sobie spraw, e zabjcy przyjd. Naostrzy wtedy siekier, ale nie do wykonania rozkazu, lecz do obrony. Kilka dni potem w nocy kto zacz ostro dobija si do drzwi, chwyci wic za topr i stan w sieni za drzwiami. Kiedy drzwi wywaono, wpad pierwszy morderca, gospodarz-obroca z caej mocy uderzy go ostrzem siekiery. Napastnik upad, za nim
151
wpad drugi. Spotkao go to samo. Wicej napastnikw nie byo. Wtedy gospodarz zapali lamp, eby zobaczy banderowcw. I zobaczy ciaa swego ojca i brata. Podobny przypadek opisuje Mieczysaw Bratkowski, wczesny zarzdca majtku we wsi Stechnikowce. Jesieni 1943 r. zgosi si do niego po rad Danyo Hemij, Ukrainiec onaty z Polk. Mia dwoje dzieci, syna i crk. Banderowcy kazali mu zabi on i crk (syn, zgodnie z tradycj, by ochrzczony w cerkwi, wic uznano go za Ukraica). Bratkowski poradzi mu, by natychmiast wywiz on i crk do rodziny w Tarnopolu. Dziki temu obie ocalay.
rdo: Relacje Anny Derkacz i Mieczysawa Bratkowskiego, Na rubiey 1998, nr 29, s. 38.
Tarnopol miasto wojewdzkie w 1939 r. liczce ok. 40 tys. mieszkacw, w wikszoci ydw (do 1943 r. Niemcy wymordowali ich 15 tys.), a take Polakw i Ukraicw. W lutym 1944 r., przed nadejciem wojsk radzieckich, ukraiski lekarz Lucjan Karaczko zawiadomi Polakw o planowanym przez banderowcw napadzie na polskie domy (oznaczone gazkami wierkowymi, wetknitymi w drzwi, okno lub cian domu). Prawdopodobnie dziki temu uniknito rzezi na kilku ulicach miasta Tarnopola.
Zastawie, gmina Baworw wie polsko-ukraiska, liczca ok. 780 mieszkacw. Wedug relacji Wadysawa Kosowskiego, po wkroczeniu Niemcw w czerwcu 1941 r. policja wezwaa go na przesuchanie. Trwao ono do 8 sierpnia. Przy wyprowadzaniu mnie do latryny uciekem dziki policjantowi Nowosadowi, Ukraicowi, ktry szepn mi: uciekaj. Strzela za mn, ale niecelnie. By on wielkim przyjacielem moich rodzicw. Ucieczka udaa si. Dymitr Nowosad, policjant ukraiski, rozpuci wiadomo, e ciko zostaem postrzelony i w lesie rozszarpay mnie wilki i dzikie psy. Jemu uwierzono. Autor by pniej czonkiem miejscowego batalionu niszczycielskiego (Istriebitielnyj batalion), w 1945 r. repatriowa si do Polski.
rdo: AW, II/2103, Relacja Wadysawa Kosowskiego, k. 22.
POWIAT TREMBOWELSKI Budzanw, gmina Budzanw miasto zamieszkane przez Ukraicw, Polakw oraz ydw (do 1943 r.), liczce 5500 mieszkacw. W marcu 1944 r. banderowcy spalili 120 budynkw i zabili kilku Polakw. Spalono te zabudowania Ukraica Josypa Diuka, zwanego Gedzykiem. Uratowa on konie i krowy swoich polskich ssiadw Hreczuchw, rozbijajc drzwi od stajni w czasie poaru.
152
rdo: K. Witomski, Byem mieszkacem Budzanowa, Na rubiey 1999, nr 35, s. 49.
Iwanwka, gmina Iwanwka wie polsko-ukraiska liczca ok. 2800 mieszkacw. 12 marca 1944 r. w wyniku napadu UPA zgino 19 osb. Ksidz Franciszek Napieracz zdy schroni si na plebanii greckokatolickiej. Postanowiem pisa w sprawozdaniu kilka dni pniej w obawie rozstawionych ewentualnych czujek przebra si w strj kobiecy i przej do ukraiskiego proboszcza w miejscu, aby zasign rady, co dalej czyni. [...] Wyszedem z kocioa w kierunku ukr[aiskiego] probostwa, ucieszono si, e yj, uspokojono mnie, e jestem u nich bezpieczny, ale naprawd czuem, e sami si boj, przenocowaem, otrzymaem circa 120 z, do worka pokarm i raniutko odwieli mnie na przedmiecie Trembowli w tym samym stroju kobiecym.
rdo: Pismo ks. Franciszka Napieracza z relacj o napadach i mordach ukraiskich nacjonalistw w parai Iwanwka, [w:] ks. J. Woczaski, Eksterminacja narodu polskiego..., s. 450.
Sobdka Janowska, gmina Janw wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 1280 mieszkacw. Wedug relacji Wojciecha Pleszczaka, 9 wrzenia 1944 r. banderowcy zamordowali 9 osb z rodzin polskich oraz Ukraink o przezwisku Siworisicha, w zaawansowanej ciy, za to, e zawiadomia Polakw, kiedy do wsi weszli banderowcy.
rdo: AW, II/1906, W. Pleszczak, Ludzie jednej polskiej wsi Podola, k. 201.
Sorocko, gmina Sorocko wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 2900 mieszkacw. 23 listopada 1944 r. banderowcy zamordowali ponad 90 Polakw. Zygmunt Harc opisuje, jak przey napad. Moje wejcie do stodoy zauway miejscowy mynarz Piotr Dutka, Ukrainiec, ktry zabra mnie do mieszkania i tam dokona opatrunku lewej rki. Mieszkanie, do ktrego traem, naleao do Ukrainki, kobiety w starszym wieku. To ona, wsplnie z mynarzem, dokonaa opatrunku zwisajcej i krwawicej lewej rki i ramienia. Banderowcy w pocigu za mn dotarli do tej stodoy [...]. Kiedy mnie tam nie znaleli, zaszli do mieszkania Ukrainki, pytajc jej, czy nie widziaa rannego Lacha? Ta im kategorycznie powiedziaa, e takiego nie widziaa i u niej jego nie ma. [...] Ja w tym czasie byem na strychu ukryty za szerokim przewodem kominowym, trzymaem w rku swj ostatni granat typu F-1, gotowy w razie odkrycia do popenienia samobjstwa. [...] Ci sami banderowcy po raz drugi powrcili do domulepianki tej Ukrainki i jeden z nich wycign z torby cay plik banknotw sowieckich i powiedzia do tej kobiety, e to wszystko bdzie jej, jeeli wskae, gdzie ukry si ranny Lach. Odpowiedziaa po raz drugi, e w jej domu nie ma Lacha.
153
Wrd zamordowanych by te ks. Adam Drzyzga. Wczeniej greckokatolicki proboszcz parai Sorocko ostrzega go, e upowcy wydali na niego wyrok mierci, i radzi by jak najprdzej wyjecha. Ks. Drzyzga postanowi to uczyni, jednak ju nie zdy, zgin mierci mczesk.
rdo: Z. Harc, Byem wiadkiem, Na rubiey 1997, nr 25, s. 36; Pismo ks. Jana Ferensa w sprawie zamordowania przez ukraiskich nacjonalistw ks. Adama Drzyzgi, [w:] ks. J. Woczaski, Eksterminacja narodu polskiego..., s. 443.
Stadnica, gmina Iawcze wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca 140 mieszkacw. 12 lutego 1945 r. banderowcy zamordowali 25 Polakw. wiadkiem wydarzenia by Wadysaw Biliski. Tej nocy wiele polskich rodzin spao u swych przyjaci ssiadw na strychach w wikszoci za ich wiedz, ale te zdarzao si, e i bez ich wiedzy. Nasza rodzina spaa na strychu u ssiada Ukraica Wasyla Ptaszyskiego. [...] Tej nocy banderowcy przyszli rwnie i tu. Zatrzymali si w sieni i wypytywali Wasyla, czy nie wie, gdzie s kryjwki Polakw-ssiadw, a kiedy on powiedzia, e nie wie, wtedy banderowiec powiedzia mu: Wasylu u tebe spiut proklatyje Lachy! On im na to: Ja bohater! Ja walczyem razem z Michaem Biliskim z bolszewikami i nie wahabym si go ukry przed wami, to mj przyjaciel. Ale on dzi nie wierzy mi i boi si mnie tak samo jak was, modych Ukraicw. Jeli mi nie wierzycie, to szukajcie. Na jego zdecydowan odpowied banderowcy poszli dalej. wiadek ocenia, e wobec znikomej liczebnoci Polakw w tym rejonie, nie byo szans na walk z UPA. Jedynym rodkiem dajcym pewno przeycia byy kryjwki nocne i dzienne, stae zmiany miejsc pobytu w rejonie i poza rejonem wsi. Pomagali nam przey nasi ssiedzi Rusini-Ukraicy, czsto nas ostrzegajc lub udzielajc schronienia przed banderowcami.
rdo: W. Biliski, Byem wiadkiem, Na rubiey 2003, nr 65, s. 4546.
Strusw, gmina Strusw wie polsko-ukraiska, liczca ok. 2500 mieszkacw. W padzierniku 1943 r. banderowcy zamordowali ksidza greckokatolickiego Panasiuka, Ukraica onatego z Polk, ktry w swoich kazaniach potpia zbrodnie UPA na Polakach. Zabito rwnie jego on w zaawansowanej ciy.
rdo: K. Turzaski, Powiat Trembowla, cz. 1, Na rubiey 1994, nr 9, s. 19.
Tiutkw, gmina Darachw wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ponad 1100 mieszkacw.
154
23 marca 1944 r. banderowcy zamordowali 22 Polakw. Mimo terroru wobec opornych pisz Pawe Bury i Kazimierz Pelc wielu uczciwych Ukraicw nie dao si wcign do udziau w zbrodniach, jak to pokazuj liczne przykady. Np. w naszej wsi Ukrainiec Micha Kapusta podczas napadu ukry u siebie dwie polskie rodziny, a poszukujcym ich banderowcom powiedzia, e u niego Lachw nie ma. Ocali im ycie. Tene Micha Kapusta zosta mocno pobity przez swego brata banderowca za odmow udziau w mordach Polakw. Inny z naszej wsi, Polak Skrtkowicz, tej nocy podczas napadu usiowa wypdzi bydo z obory przed jej spaleniem. Zasta go przy tym jeden z napastnikw. Nie tylko, e pozwoli mu wykona t czynno, ale powiedzia mu: uciekaj, bo jak przyjd inni, to ciebie zabij. J. Skrtkowicz ocala.
rdo: P. Bury, K. Pelc, Bylimy wiadkami, Na rubiey 1997, nr 25, s. 38.
Wierzbowiec, gmina Mogielnica wie polsko-ukraiska, liczca ok. 2500 mieszkacw. W latach 19431944 z rk banderowcw zgino ponad 60 Polakw. Antoni Gomukiewicz pisze, e miejscowi Ukraicy, poza nielicznymi wyjtkami, odmawiali jakiejkolwiek pomocy Polakom: Wikszo z nich w obawie przed kar ze strony banderowcw. Wedug relacji Jana Szozdy, Ukrainiec o przezwisku Krzyworki ostrzeg Polakw o napadzie planowanym na 12 marca 1944 r. Dziki temu Polacy przygotowali odpowiednie schrony i kryjwki. Micha Berbe opowiada, jak w czasie napadu 22 marca 1944 r. (mia wwczas 12 lat) uszed z yciem: Nad ranem poszedem do ciotki w Laskowcach. Jej m, a mj wujek by Ukraicem. Bardzo uwaaem, aby nikt mnie nie zobaczy. Ukryem si w ich stodole. Kiedy do stodoy wesza ciotka po siano, to zobaczya mnie. Natychmiast zabraa mnie do swego domu, nakarmia i schowaa na ku pod pierzyn. Niedugo potem przyszed wujek i zapyta mnie, czy mnie kto widzia, jak wchodziem. Odpowiedziaem, e nie. Wtedy wujek zabroni mi wychodzi z mieszkania i powiedzia: twj ojciec ju nie yje.
rdo: A. Gomukiewicz, Byem wiadkiem, Na rubiey 1999, nr 37, s. 35; J. Szozda, Byem wiadkiem, ibidem, s. 37; M. Berbe, Byem wiadkiem, ibidem, s. 33.
Zazdro, gmina Darachw wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 2000 mieszkacw. 12 lutego 1945 r. z rk banderowcw zgino ok. 40 osb. Ocala m.in. ksidz Kazimierz Lechman, ktremu udzieli schronienia miejscowy ksidz greckokatolicki.
rdo: K. Turzaski, Powiat Trembowla, cz. 1, Na rubiey 1994, nr 9, s. 20.
155
POWIAT ZALESZCZYCKI Burakwka, gmina Koszowce wie polsko-ukraiska, liczca ponad 2000 mieszkacw. 2 maja 1945 r. zosta przez banderowcw zamordowany Ukrainiec, ktry wystpi w obronie swojej ony Polki.
rdo: BOss, 16630/I, t. 1, Materiay Jzefa Opackiego..., s. 213.
Czerwonogrd, gmina Drohiczwka wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 360 mieszkacw. Na pocztku 1944 r. wspomina Kasper Kazimierz Karasowski pamitam, do naszego domu przychodzili ssiedzi Ukraicy: Micha Stachera, Pawe Kolba i Pawe Wytrykusz, ktrzy radzili memu ojcu, Ignacemu Karasowskiemu, by ucieka ze wsi i szuka gdzie schronienia, bo Polakom grozi niebezpieczestwo, mwili te o wiceniu noy i broni przez popw ukraiskich, ktrzy zachcali do mordowania Polakw i rozgrzeszali ich. Opisujc wojenn histori rodziny, Maria Jzefowska mwi te o opuszczeniu przez nich Czerwonogrodu. Potajemnie ojciec wszed w kontakt z zaufanym przyjacielem naszej rodziny i ten zgodzi si zawie nas do Zaleszczyk by to Ukrainiec. Przedsiwzicie byo bardzo ryzykowne dla nas i dla naszego przewonika, trzeba byo przedrze si przez tereny opanowane przez band.
rdo: K. Karasowski, Byem wiadkiem, Na rubiey 2004, nr 57, s. 49; M. Jzefowska z d. Szuba, Byam wiadkiem, ibidem, s. 47.
Latacz, gmina Drohiczwka wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1600 mieszkacw. 15 stycznia 1945 r. banderowcy zamordowali 90 Polakw. Celestyna Litwiczuk, wwczas 11-letnia, przeya napad, ukrywajc si pocztkowo z ojcem w stodole u znajomej Ukrainki (bez jej wiedzy). Kiedy nadszed ranek, ojciec zanis mnie do mieszkania innej znajomej Ukrainki, ktra przyja mnie, a sam poszed szuka ubrania dla siebie i dla mnie. Wtedy do mieszkania weszo kilku uzbrojonych ludzi z pomalowanymi twarzami na czarno i czerwono [...] To byli banderowcy. Na szczcie zaraz za nimi wbiega jaka moda kobieta, crka lub synowa tej starszej Ukrainki, ktra mnie przyja, i zagadaa tych mczyzn, zabierajc ich do drugiego mieszkania. W tym czasie przybiega moja starsza siostra, przynoszc mi ubranie. Ta starsza Ukrainka ostrzega j, by szybko mnie zabieraa i czym prdzej uciekaa, bo grozi nam niebezpieczestwo. [...] Przez kilka dni caa nasza rodzina i kilkunastu innych mieszkacw ukrywalimy si w piwnicy ukraiskiego ksidza, za jego wiedz. Pewnego
156
wieczoru przyszed do nas i powiedzia, e jego suba zameldowaa ju banderowcom, e ukrywa on Polakw, i nie moe da adnej gwarancji bezpieczestwa, i radzi jak najszybciej ucieka. Pomg w zorganizowaniu ukraiskich furmanek i odwieziono nas do Tustego i tam zamieszkalimy a do wyjazdu do Polski. Inny mieszkaniec Latacza, Eugeniusz Tuligowski, take ukrywa si z rodzin w domu ssiadki Ukrainki. Po kilku dniach oznajmia im, e kto donis banderowcom, i ukrywa polskie dzieci, i e w zwizku z niebezpieczestwem musz opuci dom.
rdo: C. Litwiczuk, Byam wiadkiem, Na rubiey 1996, nr 18, s. 21; E. Tuligowski, Byem wiadkiem, ibidem.
Torskie, gmina Ucieczko wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 2500 mieszkacw. W padzierniku 1944 r. z rk UPA zgino ponad 40 Polakw. Aleksander Chmura, szczegowo opisujc przebieg wydarze, odnotowuje pomoc, udzielan Polakom przez Ukraicw. Wymienia ukraisk rodzin Pacholczakw, ktra ukrya przed napastnikami Genowef z d. Kobylask i jej dziecko. Pisze take o Ukraicu Kociuku, starszym bracie w cerkwi greckokatolickiej, ktry znalaz si wrd kilkudziesiciu oar kolejnego napadu, zamordowany wraz z rodzin za to, e nie pochwala zbrodni dokonywanych przez UPA. W styczniu 1945 r. upowcy zamordowali polsko-ukraisk rodzin Sdziszewskich. Przy yciu pozosta ich syn Franciszek. W czasie nieobecnoci wartownika pisze Chmura Frankowi udao si rozwiza skrpowane nogi i ze zwizanymi rkami zdoa si wyczoga znanym tylko sobie przejciem ze stodoy i zbiec. Na drodze spotka znan sobie starsz kobiet, Ukraink, bardzo religijn, ktra rozwizaa mu rce.
rdo: A. Chmura, Byem wiadkiem, Na rubiey 1996, nr 18, s. 2728.
Uhrykowce, gmina Uhrykowce wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1600 mieszkacw. W kilka dni po Boym Narodzeniu wspomina grudzie 1944 r. Maria Sosnowska znajoma ssiadka Ukrainka poinformowaa nas o niebezpieczestwie napadu banderowcw i radzia schroni si w miecie. Skorzystalimy z tej rady i wyjechalimy z ojcem do Zaleszczyk i tam zatrzymalimy si u krewnego. Po dwch dniach oboje wrcili do Uhrykowiec. W pewnym momencie zauwayam przez okno, e palia si polska cz wsi Uhrykowce. Przeraeni tym wydarzeniem schronilimy si razem z ojcem u ssiada Ukraica. Ten przyj nas i razem z ojcem obserwowali, czy w naszym kierunku nie zmierzaj banderowcy. Zdoali unikn losu kilkudziesiciu Polakw zamordowanych 1 stycznia 1945 r.
rdo: M. Sosnowska, Byam wiadkiem, Na rubiey 1996, nr 18, s. 29.
157
Ucieczko, gmina Ucieczko wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk i ydowsk, liczca ponad 2200 mieszkacw. Wedug relacji Edwarda Jaworskiego, w 1944 r. banderowcy zamordowali 17 Polakw. Ksidz Piotr Chomiak zosta uratowany przez Ukraica, ktry wywiz go potajemnie do Tustego. By moe za t pomoc Ukrainiec, jego ona i dwaj synowie zostali zamordowani.
rdo: Relacja Edwarda Jaworskiego (w zbiorach Romualda Niedzielki).
eawa, gmina Zaleszczyki Stare wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 800 mieszkacw. 13 listopada 1944 r. banderowcy zamordowali piciu Ukraicw, ktrzy sprzyjali Polakom i potpiali zbrodnie UPA.
rdo: H. Komaski, Powiat Zaleszczyki, cz. 4, Na rubiey 2004, nr 74, s. 43.
POWIAT ZBARASKI Czachary Zbaraskie, gmina Maksymwka wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 700 mieszkacw. To, e moja caa rodzina i ja uniknlimy mierci wspomina Rudolf Milaszewski zawdziczamy Mikoajowi Siwemu, Ukraicowi z naszej wsi. Kiedy wracaem do domu wieczorem [lato 1943 r.] z innej wsi, spotkaem go i powiedzia mi: uciekajcie ze wsi, bo moe sta si co zego, grozi wam niebezpieczestwo. Jak podaje Edward Paliniewicz, 2 lutego 1945 r. z domu Ukraica Pawyszyna, u ktrego ukrywa si razem z matk, zosta uprowadzony i zamordowany przez banderowcw 17-letni Gustaw Drobnicki. Ciko pobita matka ocalaa dziki pomocy ssiada Ukraica.
rdo: R. Milaszewski, Byem wiadkiem, Na rubiey 2001, nr 56, s. 29; E. Paliniewicz, Byem wiadkiem, ibidem, s. 27.
Koszlaki, gmina Koszlaki wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 2500 mieszkacw. Unicki proboszcz parai Koszlaki, ks. Teol ucyk, napisa do Kurii Metropolitalnej obrzdku aciskiego we Lwowie pismo, w ktrym poinformowa o uprowadzeniu przez upowcw 5 listopada 1944 r. wikariusza tamtejszej parai rzymskokatolickiej, ks. Wodzimierza Siekierskiego. Powiadamia te, e zaj si osobicie pogrzebem zmarego mierci naturaln proboszcza katolickiego ks. Jana Biliskiego.
rdo: ks. J. Woczaski, Eksterminacja narodu polskiego..., s. 347.
158
Prosowce, gmina Skoryki wie polsko-ukraiska, liczca ok. 450 mieszkacw. W listopadzie 1944 r. banderowcy zamordowali Ukraica Hryhorija Chinija i pi osb z jego rodziny za to, e pitnowali grabie i mordy dokonywane na Polakach.
rdo: H. Komaski, Powiat Zbara, cz. 2, Na rubiey 1996, nr 19, s. 20.
Stryjwka, gmina Maksymwka wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ponad 1800 mieszkacw. W 1943 r. banderowcy dokonali napadu na wie. Jak przyszli wieczorem 11 listopada 1943 r. zabi mego ojca Jana Robaka wspomina jego crka, Wadysawa Lewczuk z d. Robak to wtargnli si, wyamujc drzwi w sieni. Kiedy si zaczli dobija do drzwi, to mj dziadek wyszed z pokoju i podszed do drzwi, mwic: jaka to cholera tucze si po nocy?. Banderowcy, ktrzy ju wamali si do sieni, powiedzieli do niego: bdcie cicho, nic wam nie zrobimy! wiecili latarkami elektrycznymi po mieszkaniu szukajc naszego ojca. Ale nasz ojciec okoo dwu godzin wczeniej zosta zabrany niemal si przez naszego ssiada Ukraica, Michaa Kuszlaka kolegi szkolnego naszego ojca, ktry razem z ojcem ukry si u ssiada Jana Sowy. Kuszlak nie powiedzia ojcu, dlaczego go wyprowadza z domu. Antoni Sok pisze, e podczas tego napadu jego matka i siostra schroniy si u Ukraica Turaskiego. Gdy ucichy strzay i banderowcy odeszli, Turaski razem z moj mam poszli do naszego domu i tam zastali zastrzelonego mego ojca Jana Sokoa. Ukraicy we wsi musieli zna szczegy napadu pisze Bolesaw ukasiewicz bo nie sposb inaczej wytumaczy czynu Michaa Kuszlaka czy Paaszki Nahajowej ze Skaaszczyzny, ktra niemal si zacigna do swego domu i tam ukrya przed napadem swego ssiada Stacha Ganowskiego. To wiadczy, jak bardzo zrnicowana bya postawa ludnoci w Stryjwce, ludnoci ukraiskiej oczywicie. Jedni, nie baczc na nastpstwa, starali si pomaga Polakom, w tym samym za czasie ich by moe krewni lub przyjaciele mordowali swych ssiadw.
rdo: W. Lewczuk z d. Robak, Byam wiadkiem, Na rubiey 2001, nr 56, s. 33; A. Sok, Byem wiadkiem, ibidem; AW, II/2089, B. ukasiewicz, Wspomnienia ze Stryjwki, k. 64.
Taraswka, gmina Zaue wie polsko-ukraiska, liczca ok. 450 mieszkacw. W lipcu 1943 r. doszo do rzezi ok. 500 mieszkacw Koodna (pow. krzemieniecki, woj. woyskie), odlegego o 7 km od Taraswki. Ze wsi Taraswka pisze Stanisaw Maleczak nie zgin nikt z Polakw na terenie wsi, stao si to w czci rwnie dziki postawie Ukraicw z tej wsi, ktrzy nie zaangaowali si do udziau w mordach swoich ssiadw.
rdo: H. Komaski, Powiat Zbara, cz. 2, Na rubiey 1996, nr 19, s. 23.
159
Zbara Stary, gmina Czernichowce wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ponad 1100 mieszkacw. Jan Konysz opisuje wydarzenie, ktrego by uczestnikiem w lipcu 1941 r. Policjanci ukraiscy zebrali 60 Polakw rzekomo do prac lenych. W grupie byem rwnie i ja. Jak si pniej dowiedziaem, wszyscy mieli by rozstrzelani. Do tej masakry nie doszo tylko dziki wstawiennictwu miejscowego ksidza greckokatolickiego o nazwisku Bohatiuk i diaka (organisty) Diducha. Ci dwaj wpynli na zmian podjtej wczeniej decyzji. Pamitam dobrze rwnie to, e ten diak Diduch uratowa od mierci moj starsz siostr. Ukraiscy policjanci spili tego Niemca i ktry z nich powiedzia, e moja siostra jest ydwk. Pijany Niemiec bez namysu wyj pistolet i wymierzy nim w moj siostr. Wtedy ten diak Diduch podbi rk z pistoletem, tak e kula przesza obok mojej siostry.
rdo: J. Konysz, Byem wiadkiem, Na rubiey 1996, nr 19, s. 21.
POWIAT ZBOROWSKI Biaogowy, gmina Zaoce wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1600 mieszkacw. Pewnego sierpniowego popoudnia 1944 roku wspomina Micha Gerc przysza do moich rodzicw ona znanego we wsi polakoercy i matka ocera UPA, i powiedziaa, e musz nie zwlekajc ucieka ze wsi albo nadchodzc noc spdzi w jej domu. [...] Poniewa przed wieczorem oddalanie si ze wsi byo bardzo niebezpieczne noce naleay do UPA nie byo wyboru, t noc trzeba byo spdzi w jaskini lwa. [...] podzikowano ssiadce, zaadowano skromne mienie na wz i ruszono ku Zaocom na dalsz tuaczk. W styczniu 1945 r. z rk banderowcw zgin Ukrainiec Szeremeta za to, e odmwi zamordowania swojej ony Polki.
rdo: AW, II/1286/2k, M. Gerc, Okruchy wspomnie z lat okupacji 19391945 we wschodniej Maopolsce, k. 23; M. Gerc, Byem wiadkiem, Na rubiey 2001, nr 56, s. 42 i 44.
Pomorzany, gmina Pomorzany miasto zamieszkane gwnie przez Ukraicw, a take Polakw, ydw (do 1943 r.), liczce 4300 mieszkacw. Ukrainiec Pawo Roszczenko ukry na strychu obory Polaka, ratujc go w ten sposb od mierci z rk banderowcw.
Reniw, gmina Zaoce wie polsko-ukraiska, liczca ponad 1200 mieszkacw.

160
Na chutorze Biae Pole wspomina Franciszek akomski pod lasem, nalecym do wsi Reniw, mieszkaa rodzina ukraiska, Zachariasz i Maria Romanw. Byli wyznania greckokatolickiego, uwaali siebie za Rusinw, a obywateli polskich. Sprzyjali Polakom i ydom. W okresie od wrzenia 1939 roku do roku 1944 ukrywali w swoim domu kpt. WP Grackiego, rodem z Zaoziec. W okresie od 1941 do 1944 roku ukrywali u siebie trzy rodziny ydowskie: 12 osb.
rdo: Relacja Franciszka akomskiego, Na rubiey 2001, nr 56, s. 36.
Urw, gmina Zborw wie ukraiska, w ktrej yo kilkudziesiciu Polakw, liczca ponad 1000 mieszkacw. W 1943 r. banderowcy zamordowali ukraiskiego ksidza greckokatolickiego, ktry potpia w swych kazaniach zbrodnie na Woyniu i nawoywa do zgody.
POWIAT ZOCZOWSKI Buek, gmina Biay Kamie wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca 1000 mieszkacw. Wiosn 1944 r. banderowcy zamordowali Ukraica Romana Kouszyna, oenionego z Polk, za odmow zabicia swojego szwagra, Polaka o nazwisku Gral.
Czyw, gmina Remizowce wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 750 mieszkacw. Jan uliski pisze o zaegnanym jesieni 1943 r. napadzie na jego rodzinn wie. Do sotysa Ukraica, Michaa Panowyka, przybya grupa banderowcw ze wsi Koropiec i Uhorce w celu dokonania mordu na miejscowych Polakach. Do mordu nie doszo dziki postawie Panowyka. Jakich uy argumentw i czym si kierowa tene sotys, nie jestem w stanie wyjani. Faktem jest, e planowana rze nas omina. Banderowcy na wiosn 1945 r. zamordowali naszego sotysa. Razem z nim zgino z rk banderowcw jeszcze 10 innych Ukraicw.
rdo: Jan uliski, Byem wiadkiem, Na rubiey 2001, nr 54, s. 52.
Googry, gmina Googry wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 2700 mieszkacw.
161
W nocy z 30 na 31 marca 1944 r. upowcy zamordowali 28 Polakw. Ocalaa m.in. Maria Baraska, ktra wraz z 9-letni crk Aleksandr oraz innymi osobami z rodzin polskich schronia si u ssiadw Ukraicw o nazwisku Furda.
rdo: M. Baraska, A. Kaban z d. Baraska, Byymy wiadkami, Na rubiey 2001, nr 49, s. 33.
162
WOJEWDZTWO LWOWSKIE
POWIAT BBRECKI Bbrka, gmina Bbrka miasto powiatowe, zamieszkane przez Polakw, Ukraicw i ydw, liczce ponad 5400 mieszkacw. W czerwcu 1944 r. zagroona przez napady banderowcw ludno polska z okolicznych wsi udawaa si na noc do Bbrki. Niektre rodziny ukraiskie przyjmoway znajomych lub krewnych Polakw. Miejscowe kierownictwo OUN-UPA wydao wtedy zakaz przyjmowania na noc Polakw pod kar mierci. Signito te po metod zastraszania w nocy z 19 na 20 czerwca 1944 r. kilkakrotnie strzelano do okien domu Ukraica o nazwisku Czaban.
rdo: H. Komaski, Powiat Bbrka, Na rubiey 1997, nr 23, s. 12.
Kniesioo, gmina Strzeliska Nowe wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1100 mieszkacw. Jak wspomina Wadysaw abiak, w latach 19421944 sotysem w Kniesiole by Ukrainiec Wasyl Berezowski. On to do mojej mamy powiedzia m.in. jak dugo jestem sotysem, sied spokojnie, bo ja nigdy nie podpisz, e mona mordowa Polakw. Jednak wiedz o tym, e nacjonalici ukraiscy si mnie wyrzuc z urzdu. Tak si stao na pocztku 1944 roku. Wskutek napadu banderowcw 8 marca 1944 r. zgino 7 osb, w tym czworo z rodziny abiakw, a take Ukrainiec o przydomku Cholewka, ktry mia on Polk i mieszka u zicia, Polaka. Podczas napadu ukry zicia na strychu, a sam poda si za gospodarza. Po kolejnym napadzie i ograbieniu gospodarstwa moja matka zdecydowaa si na wyjazd z Kniesioa. Ssiad Ukrainiec o nazwisku Czmyr podj si wywie pozosta nasz rodzin do Chodorowa. Matka z moimi siostrami i bratem zaadowali na wz resztki skromnego ocalaego dobytku i wyjechali. Gdy przejedali przez wie Leszczyn to na drog wybiego 12 uzbrojonych banderowcw i zatrzymao wz. Wtedy moja matka z crkami i bratem zaczli gono paka i modli si. Gdy doszli do wozu, matka rozpoznaa wrd nich znajomego Ukraica, komendanta policji ukraiskiej ze Strzelisk Nowych, ktry by kilka razy w naszym domu. Ten pozna widocznie moj matk, bo zacz j wypytywa o rne sprawy. Widocznie ruszyo go sumienie, bo powiedzia do banderowcw otaczajcych wz: nic zego im nie rbcie. A do matki rzek: jedcie do Chodorowa. [...] Ssiadowi Ukraicowi Czmyrowi serdecznie podzikowalimy za przywiezienie naszej matki z rodzin i naleycie wynagrodzilimy.
163
W 1944 r., po przejciu frontu, z rk UPA zgino dlaszych kilkanacie osb. Wrd oar bya Ukrainka Jaszczyszyn z dwjk dzieci. Przekonana, e po wejciu Sowietw nie dojdzie do dalszego mordowania Polakw, wypowiedziaa publicznie takie zdanie: Teraz ju skoczy si wasze bandyckie panowanie. Nastpnej nocy zostaa przez banderowcw zamordowana.
rdo: W. abiak, Byem wiadkiem, Na rubiey 1999, nr 37, s. 1920.
opuszna, gmina Chlebowice Wielkie wie polsko-ukraiska, liczca ok. 1000 mieszkacw. 27 marca 1944 r. z rk banderowcw zgin Piotr Stopyra, ktry wybra si do myna w Milatynie, mimo ostrzee ze strony przyjaznych mu Ukraicw w opusznej. ona Emilia, ktra wyruszya na poszukiwanie ma, rwnie zostaa zamordowana. 6-letni crk Stopyrw Janin i jej niespena 3-letnim bratem zaopiekowali si w opusznej ukraiscy ssiedzi, Truszowie. Kilka rodzin polskich opucio wie, a w przewozie dobytku pomg im Ukrainiec Wasyl Biega, uyczajc furmanki z komi. W kwietniu pozostaymi w opusznej starszymi osobami zaopiekowaa si Ukrainka Maryna obas.
rdo: S.N., Kolonia opuszna Nowa na Wschodzie (fragmenty wspomnie), Na rubiey 2003, nr 66, s. 3132; Karczowani, Karta 1992, nr 8, s. 6064 (relacja Janiny StopyryGawroskiej). Zob. te: J. Stopyra-Gawroska, Bez dziecistwa, Warszawa 1997; wyd. rozsz.: Grajewo 2003.
Nowosielce, gmina Bortniki wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1400 mieszkacw. Ksidz Roman Daca przey napad UPA w nocy z 28 na 29 wrzenia 1943 r. na swoj plebani. Zgina jego matka i gospodyni. Inni moi domownicy pisze we wspomnieniach ktrych w tym czasie byo wielu, a wrd nich Ukrainiec Fedio Kostyszyn, zostali pobici do nieprzytomnoci, za to jedynie, e nie zdradzili mojej kryjwki i nie wydali mnie. Fedio Kostyszyn z swoj nieodczn siekier skoro tylko nastpi wit 29 wrzenia 1943 roku, opuchnity i poraniony przez napastnikw rozpocz poszukiwania, aby odnale jegomoci swojego ksiendza ... w opustoszaej plebanii, penej gruzw, ogromnego zniszczenia i ograbionej doszcztnie, gdzie leay zwoki pomordowanych kobiet. Na ich widok wszyscy domownicy przeraeni rozpierzchli si w rne strony. Pozosta tylko on jeden Fedio Kostyszyn, mj sucy. Zacz mnie szuka wrd tych gruzw i rumowisk, pragn uratowa mnie nawet za cen swego ycia, bo chocia Ukrainiec, to gdyby banderowcy si o tym dowiedzieli, nie ominaby go mier z ich rk. Ten dobry i wierny, bohaterski suga, z ktrym miaem rwnie w czasie pracy i kopoty, tym razem po tej tragicznej nocy wczesnym rankiem ze swoj nieodczn siekier odnaaz mnie ukrytego w schronie pod podog. Przy pomocy swej siekiery
164
podway pokryw i zasta mnie tam na wp ywego, niezdolnego do adnego ruchu, skostniaego, usmarowanego oliz mazi pleni i cuchncego bota. Ksidz Daca przywouje te wczeniejsze momenty ze swego ycia, kiedy zazna yczliwoci ze strony Ukraicw: W pierwszych dniach wojny po 17 wrzenia 1939 roku, kiedy grozio mi niebezpieczestwo z rk ukraiskich nacjonalistw, bardzo mi pomg, a wrcz ocali ycie dr Stefan Seniginowski Ukrainiec z Chodorowa, naraajc przy tym wasne ycie. W 1940 roku tene lekarz Ukrainiec w niezwykle trudnych i prymitywnych warunkach operacyjnych uratowa ycie mej matki przeprowadzajc transfuzj krwi, ktrej byem dawc. [...] Bg w swej niepojtej wszechmocy i miosierdziu [...] ocali mi kolejno ycie take rkami i czynem szlachetnego czowieka, jakim by Berezowski, ruski cerkiewny, diak obrzdku greckokatolickiego w Nowosielcach, Ukrainiec. On to przechowa mnie w swojej izbie, midzy pierzynami i poduszkami, gdy grozia mi mier z rk faszystw ukraiskich. Dziao si to latem 1942 roku. Podobnie zostaem ocalony w zimie pod koniec 1942 roku, gdy w nocy przejedaem przez ukraisk wie Wierzbica. Zostaem nagle na drodze w rodku wsi zatrzymany przez uzbrojony oddzia Ukraicw. By to prawdopodobnie miejscowy oddzia UPA, ktry przeprowadza nocne wiczenia. [...] na moim wozie znaleziono worek yta [...] Wtedy byo to dziaanie na szkod pastwa niemieckiego, przewoenie zboa grozio mierci, dowdca tego oddziau wyda na mnie wyrok mierci w imieniu wadzy niemieckiej. Miaem zosta rozstrzelany. [...] a tu nagle wok mnie zebra si liczny tum kobiet, dzieci chyba z caej wsi. Zaczli gono krzycze, paka i wywoywa z szeregw po imieniu swoich mw i synw i wszystkich stojcych tam Stricw. Zaczli woa: nie zabijajcie go jak psa, pucie wolno, to polski jegomo z Nowosielec, ktry leczy i ratowa zdrowie i ycie naszych dzieci i nam rwnie. W oddziale nastpia konsternacja. Wykonanie wyroku odwoano. Puszczono mnie wolno. I o dziwo, ci co mieli mnie rozstrzela dla mego osobistego bezpieczestwa eskortowali mnie niemal pod sam plebani. egnajc mnie powiedziano, e mam szczcie i na drugi raz, abym by ostroniejszy i nie pokazywa si w ich stronach.
rdo: ks. R. Daca, Byem wiadkiem (fragmenty wspomnie z 1985 r.), Na rubiey 2001, nr 52, s. 3536.
POWIAT DROHOBYCKI
Majdan, gmina Kropiwnik Nowy wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 950 mieszkacw. 29 sierpnia 1943 r. w czasie napadu na leniczwk zgino 14 osb, w tym leniczy Jan Pittner i jego wnuk. Suca Ukrainka ocalaa, mimo i nie chciaa ujawni, gdzie ukry si gospodarz, i powiedziaa napastnikom, e dziecko jest jej.
165
rdo: J. Pit z d. Pittner, Byam wiadkiem, Na rubiey 2005, nr 77, s. 4849.
POWIAT GRDECKI
Lelechwka, gmina Janw Lwowski wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 600 mieszkacw. 7 kwietnia 1944 r. banderowcy napadli na leniczwk pooon w folwarku Buawa i zamordowali 2 Polakw, w tym leniczego Antoniego Smyrskiego mimo e podczas najcia poprzedniego dnia darowali mu ycie dziki wstawiennictwu gajowego, Ukraica Pasawskiego.
rdo: J. Smyrska, Byam wiadkiem, Na rubiey 1997, nr 20, s. 1011.
POWIAT JAWOROWSKI
Pyszwka (Rehberg), gmina Szutowa wie polska, liczca ok. 200 mieszkacw. 7 kwietnia 1944 r. w nocy banderowcy zamordowali 63 osoby. W przeddzie napadu jaki znajomy Ukrainiec wspomina Maria Tyma z d. Heleniak powiadomi Jzefa Heleniaka o przygotowywanym napadzie na nasz wie. Nasi rodzice, pomni ostrzeenia, ca nasz czwrk rodzestwa (mnie Mari, wwczas 12 letni i braci Franka 9 lat, Janka 8 lat i Stasia 2 lata) uoyli do snu w murowanej komorze.
rdo: M. Tyma, Byam wiadkiem, Na rubiey 1996, nr 17, s. 28. Zob. take: W. Rydzik, Ocali od zapomnienia. Tragedia Pyszwki spowodowana przez ukraiskie bandy UPA w dniu 7.04.1944 roku, mps, Skierniewice 1994 (Biblioteka IPN w Warszawie).
Rogono, gmina Szutowa wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 2200 mieszkacw. Pod koniec kwietnia 1944 r. zosta przez bojwk SB OUN zamordowany proboszcz greckokatolicki w Rogonie, ks. Michajo Teep wraz z rodzin 4 osoby. Bya to kara wymierzona za publiczne potpienie przez ksidza napadu na Pyszwk 7 kwietnia, zamordowanie ponad 60 Polakw i zniszczenie tamtejszego kocioa.
rdo: ks. W. Pitowski, Stosunki polsko-ukraiskie po wybuchu II wojny wiatowej. Zarys, mps, Czarna k. acuta 1988, s. 338.
166
Szutowa, gmina Szutowa wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 800 mieszkacw. W lutym 1944 r. upowcy zamordowali kilkunastu Polakw, m.in. proboszcza, ks. Albina Barnasia. Jak wspomina ks. Franciszek Malak, miejscowy ksidz greckokatolicki, ktry okazywa yczliwo osieroconym polskim paraanom, zosta zabity w nocy z on [...] Tacy ksia, jak ten w Szutowej, ktry zachca swoich, aeby przy spowiedzi wielkanocnej dawali pierwszestwo Polakom, bo oni s jak sieroty, jak owce bez pasterza, naleeli do bardzo rzadkich wyjtkw, zreszt wnet ginli.
rdo: AW, II/2472, ks. F. Malak, Dzieje rzymskokatolickiej parai Lipina, dek. i pow. Jaworw, diec. Przemyl, k. 1415.
POWIAT LWOWSKI
Chaupki, gmina Bika Szlachecka przysiek Barszczowic, wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk. W kocu lutego 1944 r. upowcy zamordowali ok. 20 Polakw. Zgin take Ukrainiec Antoni Murmya, poniewa nie zgodzi si wywoa z domu swego szwagra, Polaka, ktrego napastnicy chcieli uj ywcem.
rdo: J. Wgierski, Armia Krajowa oddziay lene 19 puku piechoty, Krakw 1993, s. 90.
Chrusno Stare, gmina Ostrw wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 900 mieszkacw. Na przeomie kwietnia i maja 1944 r. pod zarzutem udzielania pomocy Polakom zostaa zamordowana przez upowcw 6-osobowa ukraiska rodzina Uhrynw.
rdo: H. Komaski, Powiat Lww, Na rubiey 2003, nr 66, s. 48.
Mikaszw, gmina Bika Szlachecka wie polsko-ukraiska, liczca ok. 600 mieszkacw. Na pocztku czerwca 1944 r. w drodze powrotnej ze Lwowa zosta napadnity i ostrzelany z broni palnej Jzef Wojdya. Jak wspomina jego brat, Jan Wojdya, napastnicy bdc przekonani, e oara nie yje, pozostawili j na drodze. Na miejsce zbrodni wrcia jego ona z matk Jzefa Mari Wojdya. Napadnity by tylko ranny i przytomny. Obie doprowadziy go do pobliskiego domu Ukraica o nazwisku Iwan Puhacz, ktry swoim wozem odwiz rannego do jego domu. Za co pniej ci napastnicy bardzo go pobili. [...] Na drugi dzie kierownictwo AK z Biki Szlacheckiej
167
przysao wozy i odpowiednio uzbrojony konwj do ewakuacji rannego i zagroonych Polakw. [...] Niestety ranny dosta zapalenia puc i zmar 7 czerwca 1944.
rdo: Relacja Jana Wojdyy, Na rubiey 2000, nr 43, s. 14 i 18.
Mioszowice, gmina Ostrw wie polsko-ukraiska W Mioszowicach, Ukrainiec Micha minka uratowa swego ssiada Kazimierza Jednoroga i jego rodzin, informujc napastnikw, e Polacy ju uciekli.
rdo: B. Bednarski, Akcja SS Galizien w Siemianwce dnia 26 lipca 1944 roku, Na rubiey 2003, nr 66, s. 41.
Pustomyty, gmina Nawaria wie ze znaczn przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca 1400 mieszkacw. Na pograniczu Siemianwki i Pustomyt upowcy wymordowali w nocy z 20 na 21 maja 1944 r. rodzin Surmiakw. Zbrodniarzy potpi podczas pogrzebu oar na cmentarzu w Pustomytach greckokatolicki duchowny. Mordercy udali si przed cerkiew w Leniowicach z daniem bogosawiestwa. Miejscowy ksidz greckokatolicki odmwi im tego. Upad przed nimi na kolana relacjonuje Bolesaw Bednarski mwic, eby dalsze mordowanie w Pustomytach, zacz od niego. Ta postawa duchownego ostudzia morderczy zapa napastnikw i zapewne ocalia dalsze, potencjalne oary.
rdo: B. Bednarski, Akcja SS Galizien w Siemianwce...
Rakowiec, gmina Krasw wie polsko-ukraiska liczca ponad 600 mieszkacw. 26 marca 1944 roku pisze Bolesaw Bednarski we wsi Rakowiec, w czasie kazania ks. Baeja Jurasza wtargnli do kocioa uzbrojeni mczyni, przebrani w mundury niemieckie. Sterroryzowali zebranych, wypdzili ze wityni, ustawili trjkami, razem z ksidzem 96 osb, w tym 9 mczyzn. Napastnikw byo 36 na koniach, otoczyli oni swoje oary i skierowali na drog prowadzc do lasu. W czasie prby ucieczki zginy: Helena i Maria Czubate z dzieckiem, Janisiw z Nowosiki, ranna zostaa Marysia, suca Chorkawego i Jan Oleszczuk, ktry zmar po dwu dniach. Na polanie pod lasem stao si co nieoczekiwanego. Przybyli miejscowi Ukraicy, z sotysem Ptasznikiem i greckokatolickim ksidzem Bereziukiem z Polany i wstawili si za polskimi ssiadami. Swoj postaw uratowali ycie Polakom. Napastnicy zadowolili si okupem: trzema parami koni z saniami, znaczn iloci chleba i dziesicioma tysicami zotych. Po napadzie ycie we wsi zamaro. Mczyni kryli si po schronach, a niektre rodziny opuciy wie.
168
rdo: B. Bednarski, Akcja SS Galizien w Siemianwce..., s. 3940; por. take: J. Wgierski, W lwowskiej Armii Krajowej, Warszawa 1989, s. 101.
POWIAT MOCISKI Aramowska Wola, gmina Twierdza wie ukraiska, liczca ponad 2000 mieszkacw. yo tu 5 rodzin polskich. W marcu 1944 r. banderowcy napadli na furmank, ktr czworo Polakw jechao do rodzinnej wsi po ywno i odzie. Trzy osoby zostay zamordowane, jedna zdoaa uciec. Za t furmank jechaa druga, powoona przez Jana Wojtkw z Rudnik. Przypadkowy Ukrainiec ostrzeg go, dziki czemu wonica zawrci i unikn mierci.
rdo: Relacja Michaliny Rabiej z d. Kowalskiej, Na rubiey 1999, nr 40, s. 34.
POWIAT RAWSKI Bruckenthal, gmina Bruckenthal wie polska, liczca ponad 360 mieszkacw, w ktrej yo kilka rodzin ukraiskich. Wiosn 1944 r. banderowcy kolejny raz napadli na wie, mordujc kilkudziesiciu Polakw. Jan Ostrwka, ratujc si ucieczk, znalaz schronienie u ukraiskiej rodziny Baczkw w ssiednim Woronowie. Pyyp Baczek opatrzy mu rany i sprowadzi z Beza ukraiskiego lekarza Myziuka, cieszcego si szacunkiem take wrd Polakw. Ten zawiz rannego do szpitala.
rdo: AW, II/1264/2k, M. Darowski, Odwet lub banderowcy, k. 105107 (wyd. ksikowe pt. Krwawy odwet, PodgrzynWrocaw 2000, s. 145148).
Ostobu, gmina Bruckenthal wie polska, liczca ok. 300 mieszkacw. Wiosn 1945 r. rodzina Darowskich zostaa uprzedzona przez znajomego Ukraica z Korczowa o planowanym przez UPA ataku. Nie chcia, abymy ginli niepotrzebnie. Naraajc wic siebie na wielkie niebezpieczestwo, a moe i mier niehybn, przychodzi do nas z ostrzeeniem.
rdo: M. Darowski, Odwet lub banderowcy..., k. 110 (wyd. ksikowe pt. Krwawy odwet, PodgrzynWrocaw 2000, s. 152).
Staje, gmina Tarnoszyn wie polsko-ukraiska, liczca ponad 800 mieszkacw.

169
Jesieni 1943 r. w nieznanych okolicznociach zosta zastrzelony Ukrainiec, kasjer kolejowy Stefan Kril, znany z tego, e potpia mordy na Polakach dokonywane przez UPA. 15 listopada 1943 r. banderowcy zabili 9 Polakw. Ranny Aleksander Kijanowski wyrwa si z rk napastnikw. Ukraiski lekarz Myziuk z Beza opatrzy mu rany i zorganizowa transport do szpitala w Tomaszowie. Po tym tragicznym wydarzeniu pisze Mieczysaw Darowski nikt ju prawie nie spa w nocy w swoim domu. Ukrywano si po rnych kryjwkach i schronach, korzystano rwnie z ukry u przyjaci Ukraicw. Ukraicy Manikowie zginli z rk banderowcw, bo potpiali ich zbrodnie i dawali schronienie Polakom. Wedug relacji Kazimierza Grnickiego, w grudniu 1944 r. banderowcy napadli na Pawa Legeyskiego i byliby go udusili, gdyby nie interwencja uzbrojonego Ukraica, ktry uwaa si za komunist i potpia banderowcw
rdo: M. Darowski, Byem wiadkiem, Na rubiey 1997, nr 25, s. 18; M. Darowski, Odwet lub banderowcy..., k. 519 (wyd. ksikowe pt. Krwawy odwet, PodgrzynWrocaw 2000, s. 3841); K. Gmicki, Byem wiadkiem, Na rubiey 1997, nr 25, s. 21.
POWIAT RUDECKI Komarno, gmina Komarno miasteczko liczce ok. 5500 mieszkacw, przed wojn zamieszkane w poowie przez ludno ydowsk. Ukraicy stanowili 30 proc., a Polacy 20 proc. ludnoci. W lipcu 1944 r. bojwka SB OUN rozstrzelaa trzech Ukraicw Jzefa Kossa, Aleksandra Szpyca i Wadysawa Kruka za odmow wstpienia do UPA i udziau w mordowaniu Polakw.
rdo: H. Komaski, Powiat Rudki, Na rubiey 2000, nr 42, s. 24.
Rumno, gmina Komarno wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 2500 mieszkacw. W nocy z 2 na 3 czerwca 1944 r. oraz w cigu kilku nastpnych dni z rk UPA zgino w tej miejscowoci ok. 40 osb. Rodzina Tadeusza Patera (o przydomku Ste) zdoaa si uratowa dziki pomocy ssiadki Ukrainki. Rodzice obudzili nas ca pitk i z tobokami uchwyconymi naprdce zaprowadzili nas do rodziny ukraiskiej, jak przypominam sobie nazywaa si Szydo Katarzyna, przezwisko Gruszka. Uciekajc przez ogrd wrd strzelaniny widzielimy ponc stajni i stodo. [...] Micha Podibka (Karabyn) zabezpieczy nasz dom, pilnujc go; po powrocie zza Sanu przechowywa nam krow i konia (stajnia spona). Jako ssiad by dla naszej rodziny yczliwy. Wdziczni mu jestemy za t pomoc.
170
Stanisaw Pater, s. Jzefa, wspomina: Mama z Dorot i Tadeuszem skrya si w chacie ssiadki Naki, Ukrainki [...] Ta wanie wdowa, Anastazja Kaandiak (nazywana Naka Dykoho) okazaa si do koca uczciwa, po ludzku, jak wczeniej zapewniaa i odwana, na miar kobiety-bohaterki (po wyjedzie Polakw wiele wycierpiaa od swoich ssiadw i ukraiskich organizacji). Kiedy ta okropna akcja pisze Jzef Pater Marcinko dobiega koca i nasta wit ca czwrk wrcilimy do domu; na ogrodach tam gdziemy mieszkali nie palili i nie mordowali, bo bliscy ssiedzi nie pozwolili, nasz ssiad Ukrainiec, Iwan Paczyszyn Hawryszko, by dobrym czowiekiem; do swojego domu w czasie akcji wpuci mojego ojca, babci i stryjka Wojtka, ktrzy tam siedzieli, a si wszystko skoczyo. Byli jeszcze inni, udzielajcy pomocy Polakom, m.in. dwie panie Ukrainki, ktre wiele razy informoway Polakw ssiadw o zamiarach banderowcw; nawet doniosy kiedy bd mordowa Polakw; ale jak si o tym mwio polskim gospodarzom [...] to nie chcieli wierzy, odpowiadajc: takie rzeczy odnonie ohydnego mordowania nie mog nastpi, a wobec mnie: co ty wiesz, ty jeste mody. Pniej si jednak okazao, niestety, e wszystko byo prawd. Tymi yczliwymi kobietami byy: dwie Anny Anna yszczyszyn Bundziowa i Anna, ona Fedka, nazwiska jej nie pamitam. Jan Gerus (wwczas 11-letni) wspomina, jak jesieni 1944 r. ssiad Ukrainiec, z ktrym wybra si do lasu po drzewo na opa, uchroni go przed napotkanym uzbrojonym banderowcem, owiadczajc, e Gerus jest jego siostrzecem. W trakcie ataku banderowcw z 2 na 3 czerwca ocala te, wwczas 11-letni, Tadeusz Paczyszyn. W swojej ksice powiconej wsi Rumno pisze: wrd spoecznoci ukraiskiej znaczca liczba rodzin nie bya zwolennikami uprawianego przez UPA ludobjstwa. Mimo zakazw i zagroe nawet kar mierci za kontaktowanie si z Polakami, niektrzy Ukraicy, zachowujc daleko idc ostrono, informowali swoich polskich ssiadw o nadchodzcym niebezpieczestwie. W wyniku tych informacji niektrzy Polacy przygotowali w swoich ogrodach, sadach i innych miejscach prowizoryczne schrony do ukrycia swoich rodzin. Dziki takim czsto przemylnym schronom i kryjwkom uratowao si wiele rodzin.
rdo: Relacja Tadeusz Patera Stecia, [w:] ks. T. Pater, Oczyma i sercem. Wie Rumno w latach 19391945, t. 2, Przemyl 2000, s. 85; Relacja Stanisawa Patera, ibidem, s. 117; Relacja Jzefa Patera, ibidem, s. 80; Relacja Jana Gerusa, ibidem, s. 183184; Tadeusz Paczyszyn, Rumno: pomnik pamici 19441945, Przemyl 1998, s. 103; zob. te: Mieczysaw Pabis, Zginli, bo byli Polakami. 60. rocznica ukraiskiego ludobjstwa w Rumnie, Nasz Dziennik, 16 III 2004.
POWIAT SAMBORSKI Dublany, gmina Dublany wie ze znaczn przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ponad 2700 mieszkacw. Genowefa omecka wspomina, jak ocalia ycie jesieni 1943 r.: Pojechalimy do myna w ssiedniej wsi, zemle zboe na mk. [...] W pewnej chwili podszed
171
do nas waciciel myna, Ukrainiec o nazwisku Beca, i powiedzia, e za chwil do myna przyjdzie wojsko i bdzie kontrolowa dokumenty, doda jednoczenie, by Polacy ukryli si. Maria Kriycz [Ukrainka, zamna za Polakiem] po wysuchaniu tego, co powiedzia mynarz, nakazaa mi, gdy bd pyta, jak si nazywam i skd pochodz, ebym mwia, e nazywam si Anna Zazula i pochodz z osiedla Koczakw, bya to dzielnica wsi Dublany, w ktrej wikszo stanowili Ukraicy, natomiast Franciszkowi Chepie radzia, by udawa guchoniemego. I rzeczywicie za kilkanacie minut przyszo rzekome wojsko [...] na czapkach mieli tryzuby. [...] Maria Kriycz powiedziaa im, e przy sobie nie mamy adnych dokumentw, e ich nie bralimy, poniewa mieszkamy niedaleko i jestemy Ukraicami. Odpowiadalimy po ukraisku. Widocznie uwierzyli Marii i mnie, bo dali nam spokj. Natomiast Franciszka Chep, ktry udawa guchoniemego zabrali na przesuchanie. Po chwili powrci bardzo pobity i okrwawiony. [...] Polaka o nazwisku uk [...] banderowcy wyprowadzili przez kadk na drugi brzeg rzeki i tam z innymi zatrzymanymi Polakami zamordowali.
rdo: G. omecka z d. Kasperska, Byam wiadkiem, Na rubiey 2004, nr 74, s. 31.
Olszanik, gmina Sambor wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1700 mieszkacw. W czerwcu 1944 r. wikszo mieszkajcych we wsi Polakw zostaa ostrzeona przez miejscow Ukraink o planowanym ataku banderowcw. Prawie wszyscy uciekli i schronili si w Czukwi. Napad rzeczywicie mia miejsce, zamordowano dwie polskie rodziny, ktre pozostay w domach.
rdo: H. Komaski, Powiat Sambor, Na rubiey 1999, nr 37, s. 48.
Stara Sl, gmina Stara Sl wie liczca ponad 1100 mieszkacw, zamieszkana w wikszoci przez Polakw, mieszkali tu take Ukraicy i ydzi. W nocy z 29 na 30 maja 1944 r. zosta zamordowany Ukrainiec Likiewicz wraz z on Polk za to, e nieli pomoc Polakom.
rdo: H. Komaski, Powiat Sambor, Na rubiey 2004, nr 74, s. 35.
Strzelbice, gmina Stary Sambor wie liczca ponad 1900 mieszkacw, w wikszoci Ukraicw. Polacy i ydzi stanowili po 10 proc. ludnoci. Barbara Radyska opisuje, jak w obliczu narastajcego od poowy 1943 r. zagroenia ze strony banderowcw jej matka zwrcia si o rad do znajomego Ukraica z Sambora: Okazao si, e by jakim wanym w UPA. Nazywa si Woyniec. Przyj mam i poradzi, by wyjechaa w inne miejsce w cigu jednego tygodnia. Powie172
dzia, e duej nie jest w stanie ochrania naszego ycia. Po tej rozmowie [...] wyjechalimy do ojca do miejscowoci Wakowa k. Olszanicy w powiecie Lesko.
rdo: B. Radyska, Byam wiadkiem, Na rubiey 1999, nr 37, s. 52.
POWIAT SOKALSKI Ostrw, gmina Krystynopol wie ze znaczn przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ponad 2000 mieszkacw. Ra urowska, Ukrainka zamna za Polakiem, przeya podpalenie przez banderowcw rodzinnego domu. Jej m z dziemi schronili si w kociele. Z ukrycia patrzyam, jak pon mj dom, i widziaam, jak ssiad Ukrainiec polewa wod wejcie do piwnicy. By przekonany, e jestemy ukryci w piwnicy. W ten sposb chcia nas ocali
rdo: R. urowska, Byam wiadkiem, Na rubiey 1997, nr 22, s. 31.
Poturzyca, gmina Krystynopol wie liczca ok. 1500 mieszkacw, w wikszoci Ukraicw. Mieszkao tu take ok. 100 Polakw oraz nieliczni ydzi. W marcu 1944 r. zosta zamordowany przez upowcw Ukrainiec Tymoszuk za odmow udziau w mordowaniu Polakw.
rdo: H. Komaski, Powiat Sokal, Na rubiey 2001, nr 55, s. 38.
uel, gmina Bez wie liczca ok. 1500 mieszkacw, w wikszoci Ukraicw. Od marca 1944 r., kiedy upowcy przybyli z Woynia zaatakowali ssiednie miejscowoci, m.in. Bez i Ostrw, cz polskiej ludnoci zacza opuszcza wie, uciekajc na Zachd. Miejscowa ukraiska samoobrona na czele z ks. ukiem postanowia ochrania rodziny polskie i mieszane, polsko-ukraiskie, ktre zdecydoway si pozosta we wsi. Dziki temu uelscy Polacy przeyli wojn.
rdo: Relacja Piotra Szkoy, [w:] 1947. Propamiatna knyha, oprac. B. Huk, Warszawa 1997, s. 212213.
POWIAT TURCZASKI
omna, gmina omna wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 600 mieszkacw.
173
15 wrzenia 1943 r. upowcy dokonali napadu rabunkowego na zakad opiekuczy prowadzony przez siostry franciszkanki z Warszawy: zabrali z magazynu wszystko, co dao si zabra wspomina siostra Salomea Rydzik. Wrd bandytw znalaz si Ukrainiec, ktry ostrzeg przed ponownym napadem. Prosi o nieujawnianie jego nazwiska. O zdarzeniu Siostra Przeoona powiadomia jednak Warszaw, a stamtd nadesza decyzja o natychmiastowym opuszczeniu omny. Zakad wraz z dziemi przenis si do Warszaway.
rdo: W. Rydzik, Ocali od zapomnienia. Tragedia Pyszwki..., s. 19 (Biblioteka IPN).
Sokolniki Grskie, gmina Tarnawa Nina wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1700 mieszkacw. Latem 1944 r. z rk upowcw zgino ok. 30 Polakw, ktrzy schronili si w leniczwce. Wedug relacji Alfreda Steinhardta, jeden z Ukraicw ostrzega polskich mieszkacw przed napadami.
rdo: A. Steinhardt, Byem wiadkiem, Na rubiey 1999, nr 38, s. 31.
POWIAT KIEWSKI Borowe, gmina Mosty Wielkie wie liczca ponad 700 mieszkacw, przewanie Ukraicw. Mieszkali tu take nieliczni Polacy i ydzi. Na wiosn 1944 r. podczas napadu na jeden z domw polskich uratowa si mczyzna o nazwisku Has (Hass). Ranny doczoga si do ssiada Ukraica, ktry opatrzy mu rany i odwiz do Mostw Wielkich.
rdo: A. Gob, Powiat kiew, Na rubiey 1999, nr 36, s. 21.
Butyny, gmina Butyny wie liczca ponad 2200 mieszkacw, przewanie Ukraicw. Mieszkao tu take ponad 120 Polakw i ok. 100 ydw. W lecie 1944 r. po wymordowaniu lub wypdzeniu wszystkich Polakw pozostaa we wsi jedna kobieta z dwojgiem maych dzieci, ktra ukrywaa si u ssiada Ukraica. Wobec staego zagroenia Ukrainiec z naraeniem ycia wywiz rodzin w nocy do Mostw Wielkich.
rdo: A. Gob, Powiat kiew..., s. 22.
Wolica, gmina Mosty Wielkie wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 1000 mieszkacw.
174
W okresie zagroenia napadami UPA od jesieni 1943 do wiosny 1944 r. niektrzy Ukraicy, m.in. Maria Chiyska, Mikoaj Chiyski, Anna Hoota, Seran Humaniuk, Wasyl Iwaniewicz, Andrzej Nahirny, Katarzyna Nahirna, Katarzyna Stodolna, Roman Stodolny, pomagali swoim ssiadom Polakom. Przyjmowali na nocleg starsze osoby i dzieci, a modym pozwalali spa w swoich stodoach i stajniach. W nocy z 2 na 3 kwietnia 1944 r. z rk UPA zgino ok. 20 osb. W czasie napadu u Stefana Marmasza uratoway si dwie rodziny polskie. On i jego matka Anastazja udzielili wydatnej pomocy w przewiezieniu zwok do Mostw Wielkich. W 1944 r. Stefan Marmasz zosta uprowadzony przez UPA i zamordowany za pomoc udzielan Polakom.
rdo: A. Gob, Powiat kiew..., s. 33; C. Filipowski, Moja ty biedna sierotko, [w:] L. Kuliska, Dzieci Kresw II, Krakw 2006, s. 99.
tace, gmina Kodno Wielkie wie liczca 4800 mieszkacw, przewanie Ukraicw. Mieszkao tu take ponad 500 Polakw oraz ok. 350 ydw. W marcu 1944 r. upowcy zabili kilku Polakw. Po jakim czasie wspomina Bronisawa Jaszczyszyn tato wybra si z krewniakami na dwu furmankach do otaniec po ziemniaki z kopcw i kilka workw pszenicy. W drodze powrotnej przyczy si do nich Ukrainiec Dmytro yyski z naszej wsi. Pokaza memu ojcu skrcony karabin bez lufy tzw. obrzezak i powiedzia mu: mam rozkaz ciebie zabi, ale sumienie mi nie pozwala, nie przyjedaj tu wicej. Niestety ojciec nie posucha, nie uleg te probom mojej mamy i pojecha na niwa. Do domu ju nigdy nie powrci. Zosta zamordowany przez dwu banderowcw w lesie, a zwoki jego wrzucono do jakiej jamy. Mwia to nam jedna Ukrainka, ktrej synw i teciw rwnie pomordowali banderowcy. W dole, gdzie wrzucono zwoki mego ojca, leay ciaa innych pomordowanych, w tym te Ukraicw, ktrzy potpiali zbrodnie UPA.
rdo: B. Jaszczyszyn, Byam wiadkiem, Na rubiey 1999, nr 36, s. 35.
175
WOJEWDZTWO STANISAWOWSKIE
POWIAT DOLISKI Broszniw Osada, gmina Broszniw wie polska. W padzierniku 1943 r. banderowcy uprowadzili z pocigu kolejki wskotorowej i zamordowali 18 pracownikw lenych jadcych z odprawy w Dolinie. Jarosaw Busko, sekretarz lenictwa, ocala, poniewa zosta ostrzeony przez znajomego Ukraica i nie pojecha na odpraw.
rdo: A. Gob, Powiat Dolina, Na rubiey 2002, nr 62, s.13.
Czohany, gmina Bolechw wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 2200 mieszkacw. 14 lutego 1943 r. banderowcy zabili Jana Pukalskiego i uprowadzili kilku innych Polakw. Zamordowali rwnie trzech Ukraicw, ktrzy publicznie potpiali zbrodnie dokonywane na Polakach.
rdo: B. Pukalski, Byem wiadkiem, Na rubiey 2002, nr 62, s.13.
Dolina miasto powiatowe. liczce ok. 10 tys. mieszkacw, zamieszkane przez Polakw i Ukraicw oraz (do 1942 r.) ydw. 24 grudnia 1944 r. upowcy napadli na dom Bolechowskich i zabili 5 osb. Benedykt i Wadysaw Bolechowscy zostali ciko ranni. Uznani przez napastnikw za martwych, ocaleli. Miejscowa Ukrainka narzeczona Benedykta, przechowaa obu w swoim domu, ratujc im ycie
rdo: H. Komaski, Powiat Dolina, Na rubiey 1998, nr 29, s. 4.
Iemnia, gmina Spas wie liczca ok. 1200 mieszkacw, zamieszkana przez Ukraicw i kilka rodzin polskich. Na przeomie 1943 i 1944 r. upowcy dokonali napadu na dom leniczego Pichura. Leniczy by w piwnicy, napastnicy zastali w kuchni jego suc, Ukraink. Suca powiedziaa im wspomina Krzysztof Donigiewicz e leniczego nie ma, wyszed niedawno z leniczwki i dotychczas nie powrci. Pytajcych nie zadowolia ta odpowied, zaczli bi kobiet dajc wskazania miejsca, gdzie ukry si leniczy. Suca dawaa jedn tylko odpowied, mimo bicia, e leniczy wyszed i nie wrci. W kocu bandyci dali spokj kobiecie, a po przeszukaniu leniczwki odeszli.
176
rdo: K. Donigiewicz, Byem wiadkiem, Na rubiey 1998, nr 29, s. 4.
Polanica, gmina Polanica wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1000 mieszkacw. Jesieni 1943 r. banderowcy zabili kilkunastu pracownikw nadlenictwa. Ja na kilka dni przed tym wydarzeniem zawiadcza Kazimierz Sosenkiewicz zostaem ostrzeony przez znajomego Ukraica, ktry powiedzia mi w zaufaniu: Panie leniczy, wyjedajcie z rodzin na Zachd, bo szykuj si was wszystkich wyrn.
rdo: K. Sosenkiewicz, Byem wiadkiem, Na rubiey 1998, nr 29, s. 25.
Trocianiec, gmina Rachi wie polsko-ukraiska, liczca ok. 1300 mieszkacw. Wedug meldunku AK, w lutymmarcu 1944 r. za przeciwdziaanie rezustwu zosta zamordowany duchowny greckokatolicki.
rdo: AAN, Armia Krajowa, Komenda Obszaru Lww, 203/XV-14, Meldunek Spirytusu do Apteki z 8 III 1944, k. 137.
POWIAT KAUSKI
Dbrowa, gmina Tomaszowce wie ukraiska, liczca ok. 600 mieszkacw oraz kolonia zamieszkana przez 40 Polakw. W marcu 1944 r. banderowcy zamordowali kilka osb, w tym Jzefa i Michaa akw. Cz rodzin akw wspomina Zoa ak pozostaa na kolonii. Wikszo nocowaa w rnych schronach poza swoimi zagrodami i ocalaa podczas marcowego napadu banderowcw. Przez pewien czas pomaga im znajomy Ukrainiec, Iwan . Dostarcza im ywno, informowa.
rdo: Z. ak z d. Skrybat, Byam wiadkiem, Na rubiey 1998, nr 29, s. 17.
Doha Wojniowska, gmina Tomaszowce wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca blisko 2000 mieszkacw. 18 wrzenia 1939 r. ukraiscy nacjonalici zamordowali dwch polskich onierzy powracajcych z wojny. wiadkiem tego wydarzenia by rwnie powracajcy z wojny Walenty Wr, okoo 30 lat, mieszkaniec tej wsi, ktry zosta razem z nimi zatrzymany przez bojwkarzy OUN. W bojwce tej brao udzia dwu braci Ukraicw o nazwisku Buaczuk, jeden z nich mia na imi Onufrij. Tene by czeladnikiem w warsztacie stolarskim u rodziny Worw i przyjani si z Walentym Worem... Dziki niemu Walenty
177
Wr zosta zwolniony, ale pod przysig, e nikomu nie powie o losach pozostaych dwu onierzy. Tene Onufrij Buaczuk w 1944 r. ostrzeg on Walentego Wora o planowanym napadzie w nocy z 1 na 2 kwietnia 1944 r.. Dziki temu moga uciec i ocalaa.
rdo: H. Komaski, Powiat Kausz, Na rubiey 2003, nr 66, s. 50.
Mysw, gmina Podmichale wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1300 mieszkacw 13 kwietnia 1943 r. upowcy zamordowali 3 osoby z rodziny Masowskich. Napastnicy oblali dom naft lub benzyn wspomina Aniela R z d. Masowska i podpalili zostawiajc nas dwoje jeszcze ywych w budynku. Mnie Anieli, lat 13 i modszemu bratu Kazimierzowi, lat 7, cudem udao si wyrwa z poncego budynku i ukry si u ssiadki Ukrainki babci Kuczerowej. Babcia ukrya nas oboje za piecem, pakaa nad naszym losem i aowaa zamordowanych z naszej rodziny. Okoo godziny 4-tej nad ranem do mieszkania powrci syn babci Aleksander Kuczera z kilkoma kolegami z bandy, ktra braa udzia w mordowaniu Polakw, midzy innymi i naszych rodzicw i siostry. Kiedy nas zobaczyli chcieli koniecznie zabi. Babcia Kuczera wyprosia jednak, by nam dzieciom darowali ycie. Zostawili nas w spokoju.
rdo: A. R z d. Masowska, Byam wiadkiem, Na rubiey 2000, nr 46, s. 27.
Niegowce, gmina Tomaszowce wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1800 mieszkacw Ju od pocztku 1944 roku wspomina Adam Rutyna podczas nocy wok pony polskie zagrody i mnoyy si napady band tzw. UPA. Pewnego wieczoru do naszego domu przyszed znajomy Ukrainiec, Piotr Nasada, ktry poradzi ojcu wyjazd ze wsi do Kausza, poniewa grozi mu niebezpieczestwo. Zi w/w o nazwisku Kabaczek by w UPA i std Piotr Nasada orientowa si w najbliszych planach wobec Polakw. W tym czasie nie posiadalimy wasnego konia. Tak furmank uyczy nam znajomy ssiad Ukrainiec, zabralimy cz dobytku i wyjechalimy do Kausza, gdzie zajlimy jeden z wolnych poydowskich domw.
rdo: A. Rutyna, Byem wiadkiem, Na rubiey 2000, nr 46, s. 28.
Podmichale, gmina Podmichale wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 2900 mieszkacw. Noc z 6 na 7 stycznia 1944 r. upowcy napadli m.in. na plebani rzymskokatolick. Ksidz Micha Sempowicz zdoa w ostatniej chwili jak podaje Micha Starczewski wyskoczy przez okno w bielinie i boso, kucharka Marysia Watras wyrzucia za nim piam, ktra zawisa na krzaku ry. Napastnicy skierowali ogie z karabinw w kierunku piamy. To pozwolio ksidzu odwrci uwag od siebie i wpa do zagro178
dy Grzegorza Hryniowa (Starorusina), u ktrego znalaz pomoc i kryjwk. Wieczorem w przebraniu chopskim uda si do Kausza, gdzie znalaz schronienie na plebanii rzymskokatolickiej. W nastpnych miesicach z rk UPA zgino ponad 60 osb, w tym Ukrainiec Stefan Jaciw (z on, crk i synem), ktrego ukarano za udzielanie pomocy Polakom.
rdo: M. Starczewski, Byem wiadkiem, Na rubiey 1998, nr 29, s. 1820.
POWIAT KOOMYJSKI Debesawce, gmina Matyjowce wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 2000 mieszkacw. W lutym 1944 r., wobec istniejcego zagroenia ze strony banderowcw oraz w wyniku ostrzee yczliwych ssiadw Ukraicw o moliwoci napadu, wikszo Polakw opucia rodzinne zagrody, chronic si w Koomyi, wrd nich bya m. in. rodzina Zbigniewa Berlinga.
rdo: H. Komaski, Powiat Koomyja, Na rubiey 1999, nr 33-34, s. 23.
POWIAT KOSOWSKI Czerhanwka, gmina Kosw Stary wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 900 mieszkacw. W marcu 1944 r. upowcy zamordowali ok. 20 Polakw. Ocalaa tylko Biruta Dziwiska z crk Zo Zdziechowsk, nauczycielk. Podczas napadu Huculi ukryli je obie i ochraniali a do czerwca 1944 r., kiedy zostay ewakuowane w rejon niatyna.
rdo: H. Komaski, Powiat Kosw Huculski, Na rubiey 2000, nr 48, s. 9.
Kobaki, gmina Ronw wie polsko-ukraiska. Od marca 1944 r. we wsi dochodzio do napadw UPA na Polakw. Wanda Jaskowska wspomina, jak wraz z rodzin ze wzgldw bezpieczestwa ukrywaa si, nocujc poza domem. Pogoda bardzo si popsua. Nie mona byo dalej spa na polu. Poprosia wic moja mama ssiadk, bardzo dobr Ukraink Ilon Romaniuk, aby przyja dzieci na noc do siebie. Nie odmwia, przyja nas. Rodzice natomiast poszli do innego Ukraica, starego dziadka Michaa Sorochaniuka. On kaza im rozebra si i wchodzi na piec. Sam natomiast z on usiad przy oknie i pilnowa. [...] Zastukali i zawoali, e s banderowcami i natychmiast naley im otworzy. [...] zapytali: A Polakw u was nie ma? Dziadek odpowiedzia, e u niego nikogo nie ma. Banderowcy
179
poszli. Moja mama tak si trzsa ze strachu, e nie moga sowa wypowiedzie. Cudem zostali przy yciu. [...] Ilona nie odmawiaa nam w dalszym cigu pomocy. Przyjmowaa nas czsto, mimo to, e wiedziaa, e gdy banderowcy znajd u niej polskie dzieci, to i j razem z nami zamorduj. Jesieni 1944 r., kiedy z rk upowcw ginli mieszkacy ssiednich wsie Rybno i Nowosielica, rodzina autorki znw musiaa si ukrywa a do wyjazdu do Polski.
rdo: AW, II/157, Relacja Wandy Jaskowskiej, k. 34.
Kosw Huculski miasto powiatowe liczce ponad 7 tys. mieszkacw, przed wojn w poowie zamieszkane przez ydw; Ukraicy stanowili 40 proc., a Polacy i Ormianie 10 proc. ludnoci. Wedug relacji Jana Sitnika, w 1944 r. Ukraicy Iwan Kowaluk i Marika Kowaluk, Iryna Mynczak, Wasyl Porczak, Mykoa Sorochan i Petro Strynadiuk z naraeniem wasnego ycia pomagali Polakom, ostrzegajc ich i ukrywajc przed banderowcami. W kwietniu 1944 r. Ukrainka Maria Majdaniuk ostrzegaa matk Ewy Ostrowskiej, by si na noc ukrya, gdy jej rodzinie grozi niebezpieczestwo ze strony UPA. Inna Ukrainka, Katarzyna Pawyk, odprowadzia Ew do ciotki zamieszkaej we wsi Czerhanwka. Lesawa Malankiewicz z d. Wooszczuk opisuje, jak podczas napadu banderowcw w 1944 r. biegaa zdezorientowana wok poncego rodzinnego domu, stajc si atwym celem dla napastnikw. W tym czasie nasza ssiadka, Ukrainka Stopczycka, zauwaya mnie, pooya mnie na swoim podwrku i narzucia na mnie na kartoan, lec tu od jesieni, i powiedziaa: le cicho, nie krzycz, nie ruszaj si. Tak ocalia ycie dziecka. Inynier lenik Jzef Wooszczuk kierowa w 1944 r. nadlenictwem powiatu kosowskiego. Mieszkaem z on i creczk w budynku nadlenictwa. Ostrzeony przez znajomego Ukraica o planowanym napadzie, ukryem si ze swoj rodzin w specjalnej, poprzednio przygotowanej kryjwce na cmentarzu ydowskim. Mieszkaniec kosowskiego osiedla Moskalwka, Wadysaw Huk relacjonuje pomoc, jakiej udzielali Polakom Ukraicy w okresie zagroenia napadami banderowskiemi w 1944 r. W nocy 29/30 marca spalimy u znajomego murarza Juraka, Ukraica w Kutach, ja z on na sianie w szopie, a syn w mieszkaniu Jurakw. Gospodyni daa nam je na kolacj i niadanie. Nastpnie powrcilimy bezdroami do domu [...]. Czsto ostrzega mnie gajowy Ukrainiec. Rodzice mojej ony kadej nocy spali u znajomych Ukraicw. Mj brat Stanisaw mia w mieszkaniu schowek pod podog, ale te czsto razem z on i dwjk dzieci ukrywa si w Moskalwce u znajomych Ukraicw, a kilkanacie razy u Biliskiej, Ukrainki, ktra potpiaa banderowskie zbrodnie. Kuzynki mojej ony, Jadwiga Walter i Stefania Stankiewicz, rwnie chodziy z dziemi na noc do Ukraicw [...]. ona doktora Tobiczyka, nauczycielka, ostrzegaa wszystkich mieszkacw ulicy Pistyskiej, dziki temu nikt tam nie zgin. W polskich domach nocowali Ukraicy, dziki czemu banderowcy ich nie spalili. [...] Ukrainiec Mirosaw Romanw ukrywa dwie Polki siostry.
180
rdo: J. Sitnik, Byem wiadkiem, Na rubiey 2001, nr 54, s. 41; E. Ostrowska, Byam wiadkiem, Na rubiey 1998, nr 31, s. 3334; L. Malankiewicz z d. Wooszczuk, Byam wiadkiem, Na rubiey 2001, nr 54, s. 38; J. Wooszczuk, Byem wiadkiem, Na rubiey 2001, nr 54, s. 39; W. Huk, Byem wiadkiem, Na rubiey 1998, nr 31, s. 32 i 33.
Kuty, gmina Kuty miasto liczce ok. 7 tys. mieszkacw, Polacy i Ormianie stanowili 40 proc., a ukraiscy Huculi 20 proc. ludnoci. Helena ysiak z Rybna opisuje, jak podczas ucieczki przed banderowcami w marcu 1944 r. znalaza schronienie w Kutach. W Kutach zaopiekowa si nami kolega zamordowanego wujka Kulbickiego Dmytro Babiuk. By on Ukraicem. Mia on Polk. Oboje byli bardzo dobrymi ludmi. Zamieszkaymy u nich a do naszego wyjazdu na Ziemie Zachodnie. Jerzy Zieliski podaje w swojej relacji, e jego rodzin ostrzeg przed napadem banderowcw Ukrainiec Stefan Polek. Dziki temu Zieliscy z wyjtkiem babci, ktra zostaa zamordowana zdoali uciec w pola i uj z yciem.
rdo: H. ysiak, Byam wiadkiem, Na rubiey 2000, nr 48, s.10; Relacja Jerzego Zieliskiego z 14.02.2004 (w zbiorach Romualda Niedzielki).
Rybno, gmina Kosw Stary wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1300 mieszkacw. Helena ysiak ukrywaa si w marcu 1944 r. wraz z matk i wujostwem w oborze ssiada: Ssiad, Ukrainiec, by bardzo dobrym czowiekiem. Wiedzia o tym, e kad noc spdzamy w jego oborze i tylko bardzo nas prosi, aby w przypadku odnalezienia nas przez band nie mwi, e przebywamy tam za jego pozwoleniem. Wtedy byby zamordowany tak samo jak my
rdo: H. ysiak, Byam wiadkiem, Na rubiey 2000, nr 48, s. 10.
Tudiw, gmina Kuty Stare wie ukraiska, mieszkay tu 12 rodziny polskie. W marcu 1944 r. zostali zamordowani przez bojwk SB OUN za sprzyjanie Polakom liwiscy ksidz greckokatolicki (Ukrainiec z rodziny mieszanej) oraz jego syn.
rdo: H. Komaski, Powiat Kosw Huculski, Na rubiey 2000, nr 48, s. 15.
POWIAT NADWRNIASKI Bednarwka, gmina Majdan redni wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk.
181
W czerwcu 1944 r. zostali zamordowani za wspprac z Polakami czterej Ukraicy gajowy Petruczuk Petlura i jego trzej synowie.
rdo: H. Komaski, Powiat Nadwrna, Na rubiey 1998, nr 33-34, s. 43.
Majdan redni, gmina Majdan redni wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad Polsk. W listopadzie 1944 r. banderowcy zamordowali dwch Ukraicw nalecych do UPA za kar, e ostrzegali Polakw o terminach napadw.
rdo: H. Komaski, Powiat Nadwrna, Na rubiey 1998, nr 33-34, s. 49.
Paryszcze, gmina Majdan redni wie ukraiska liczca ponad 1700 mieszkacw, byy tu 4 zagrody polskie. Franciszek Pronobis wraz z rodzin zosta latem 1944 r. uratowany przez Ukraink, on miejscowego ksidza greckokatolickiego, ktra wywioza ca t rodzin wasn furmank do Nadwrnej. Pozostae rodziny polskie w tej wsi zginy.
rdo: F. Pronobis, Byem wiadkiem, Na rubiey 1998, nr 33-34, s. 50.
Worochta, gmina Worochta wie z przewag ludnoci ukraiskiej, liczca ponad 2700 mieszkacw, Polacy stanowili ok. 25 proc. ludnoci. W napadach UPA na wie nie braa udziau miejscowa ludno ukraiska (huculska). Podczas napadu w nocy z 31 grudnia 1944 r. na 1 stycznia 1945 r. wielu Polakw znalazo kryjwki u swoich huculskich ssiadw. Miejscowi Huculi uchylali si take od wskazywania napastnikom polskich zagrd, dziki czemu wiele z nich ocalao.
rdo: W. Marmucki, Powiat Nadwrna, Na rubiey 1998, nr 33-34, s. 53.
POWIAT ROHATYSKI Dytiatyn, gmina Konkolniki wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1000 mieszkacw. Maria Czarna przeya jako dziecko napad upowcw na rodzinn wie w 1944 r.: pobiegam zobaczy, co si dzieje, gdy wracaam, ssiad Ukrainiec kaza mi ukry si w domu jego matki. Matka Czarnej wraz z rodzestwem zginli podczas napadu, ona sama musiaa si dalej ukrywa. Uciekam na drug stron wsi do swojej stryjenki, ktra z dwoma synami, Piotrkiem i Bronkiem, ukrywaa si na strychu swojego ssiada Ukraica. A potem razem ucieklimy ze wsi. Po drodze zgubiam si, chodziam po polach a do Szumlan,
182
tam znalazam schronienie u jakiej znajomej kobiety, gdzie razem z innymi ukraiskimi dziemi pasam krowy. Po duszym czasie w Szumlanach odnalaz j ojciec.
rdo: M. Czarna, Byam wiadkiem, Na rubiey 2002, nr 60, s. 36.
Firlejw, gmina Firlejw wie liczca ponad 1500 mieszkacw, Ukraicy stanowili 75 proc., a Polacy 25 proc. ludnoci. Podczas napadu banderowcw 16 lutego 1944 r. Wadysaw Kossakowski by ukryty za obrazem w kociele. Nie zosta znaleziony, chocia wielu ludzi schowanych w kociele napastnicy odnaleli i zamordowali. Nastpnego dnia rano do kocioa wesza Ukrainka, nazywaa si Kiczua. Pomodlia si gono, przysigaa przed Bogiem i wezwaa ukrywajcych si: Jeli kto yje, niech wyjdzie. Wiem, e jest tu Wadysaw Kossakowski, jego dzieci pacz przed kocioem, teraz nic wam nie grozi, co bdzie pniej, tego nie wiem. [...] Z kocioa wyszo kilkanacie osb i wszyscy poszli do swoich domw. Jzef Ziemba wspomina, e podczas napadu banderowcw na wie 15 lutego 1944 r. w jednym z domw ocala niezauwaony przez napastnikw may chopiec. Gdy podczas dnia, 16 lutego wesza do tego domu ssiadka Ukrainka, znalaza ywego chopca i za zgod wadz ukraiskich odprowadzia dziecko do jego ciotki, a mojej matki Ludwiki Ziemby.
rdo: W. Kossakowski, Byem wiadkiem, Na rubiey 1996, nr 17, s. 14; J. Ziemba, Byem wiadkiem, ibidem.
Fraga, gmina Fraga wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 850 mieszkacw. 14 kwietnia 1944 r. podczas napadu grupy banderowcw na wie Micha Matys ukrywa si wraz z czci rodziny. Na drugi dzie po tym morderstwie, wczesnym rankiem przyjazny nam ssiad Ukrainiec odwiz nas do Chodorowa.
rdo: M. Matys, Byem wiadkiem, Na rubiey 2000, nr 42, s. 2.
Podkamie Rohatyski, gmina Podkamie Rohatyski wie polsko-ukraiska, liczca ok. 1500 mieszkacw. W relacji Tadeusz Struyskiego czytamy, e wobec zagroenia ze strony banderowcw czsto korzystano z kryjwek u przyjaznych ssiadw Ukraicw.
rdo: T. Struyski, Byem wiadkiem, Na rubiey 2002, nr 60, s. 39.
Powierz, gmina Bukaczowce wie zamieszkana przez Ukraicw i kilka rodzin polskich, liczca ponad 300 mieszkacw.
183
Wiosn 1944 r. Stanisaw i Stanisawa Kamiscy otrzymali list podrzucony przez ssiadw, Ukraicw, z ostrzeeniem przed planowanym napadem UPA, i natychmiast wyjechali do Rzeszowa.
rdo: W. onowski, W trzeci noc po Wielkiejnocy..., s. 229.
Sobdka Boszowiecka, gmina Sobdka Boszowiecka wie polsko-ukraiska, liczca ponad 700 mieszkacw. 4 lutego 1944 r. mia miejsce napad banderowcw na zagrody polskie. Polakw, wychodzcych w tym czasie z pocigu na miejscowej stacji, ostrzega przed napadem Ukrainka. Wedug innej relacji, Ukrainka Zasiadko ostrzega jednego z tych Polakw, gdy chcia si dosta do domu, mwic mu, eby ucieka, gdy s tam banderowcy.
rdo: J. Bogusiewicz z d. Kruszelnicka, Byam wiadkiem, Na rubiey 1996, nr 17, s. 20; E. Kruszelnicki, Byem wiadkiem, ibidem, s. 21.
POWIAT STANISAWOWSKI Delejw, gmina Delejw wie polsko-ukraiska liczca ponad 2400 mieszkacw. wiadek Jan Wierzbicki pisze, e od wiosny 1943 r. wobec narastajcego zagroenia ycia i mienia wikszo Polakw zacza nocowa w kryjwkach, czasami u przyjaznych ssiadw Ukraicw. Trzeba przyzna pisze Wierzbicki e w wielu wypadkach niektrzy ssiedzi Ukraicy ostrzegali Polakw o moliwych terminach napadu banderowcw.
rdo: J. Wierzbicki, Byem wiadkiem, Na rubiey 1999, nr 35, s. 25.
ysiec, gmina ysiec wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk i ydowsk, liczca ponad 1500 mieszkacw. 12 grudnia 1943 r. zosta zamordowany przez SB UPA Bazyli Bocmaniuk, Ukrainiec, komendant miejscowego posterunku policji ukraiskiej, za to, e udziela pomocy Polakom i nie dopuszcza do ich mordowania na terenie swojej wsi.
rdo: H. Komaski, Powiat Stanisaww, Na rubiey 1999, nr 35, s. 26.
POWIAT STRYJSKI upanie, gmina awoczne wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 1100 mieszkacw.
184
21 lipca 1944 r. upowcy zamordowali ok. 30 Polakw. Uprzedzona przez ssiada Ukraica rodzina Bronisawa Turzaskiego zdoaa si w por ukry i ocalaa. W styczniu 1945 r. zosta zamordowany przez SB OUN Ukrainiec Mychajo Jewczyniec, m.in. za to, e sprzyja i pomaga Polakom (przeciwstawia si take mordowaniu Ukraicw za ich opr wobec UPA).
rdo: Z. Turzaski, Wie upanie, Na rubiey 2005, nr 79, s. 44, 47.
POWIAT NIATYSKI Rudniki, gmina Durw wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk i ydowsk, liczca ponad 1800 mieszkacw. Latem 1943 r. zosta zamordowany przez banderowcw z SB OUN duchowny ukraiski Seczuk za to, e przez rok goci u siebie Polaka, inwalid Leona Zakrzewskiego (nie wiedzia, e Zakrzewski by ocerem WP i ZWZ).
rdo: F. Kuczyski, Byem wiadkiem, Na rubiey 2002, nr 61, s. 21.
niatyn miasto powiatowe, liczce ponad 10 tys. mieszkacw prawie poowa to Ukraicy, nastpnie ydzi, Polacy (ponad 2000) oraz Niemcy. 28 marca 1944 r. do miasta wjecha konny oddzia banderowcw. Zwrcili si oni m.in. do miejscowego proboszcza greckokatolickiego ks. Ilii Orenczuka z daniem podania adresw polskich domw. Proboszcz ostrzeg ich jednak, e Polacy maj bardzo duo broni i amunicji, co by moe powstrzymao banderowcw od ataku.
rdo: H. Komaski, Powiat niatyn, Na rubiey 2002, nr 61, s. 24.
Trjca, gmina Zabotw wie z du przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 3500 mieszkacw. 23 padziernika 1944 r. mia miejsce atak upowcw, w wyniku ktrego mier ponioso 75 osb narodowoci polskiej. W tym dniu niektre rodziny ukraiskie, np. Boszkowie, Hrynkowie, Manylukowie i Sachrukowie, udzieliy schronienia rodzinom polskim oraz ostrzegay przed niebezpieczestwem, dziki czemu wielu Polakw ocalio ycie. Za pomoc udzielon Polakom ich domy zostay przez banderowcw spalone, a z rodzin Manylukw i Sachrukw zamordowano 9 osb. Stanisaw Jankowski wspomina, e przed moliwoci napadu banderowcw na Trjc 23 padziernika 1944 r. ostrzega jego rodzin spotkana na drodze ssiadka, Ukrainka Marusia Boszko.
185
Franciszka Musionek pisze, e podczas napadu na wie w marcu 1944 r. zgin od kul banderowskich Ukrainiec Petro Budzyk, ktry walczy po stronie Polakw. Ona sama ukrywaa si po napadzie u ssiada Ukraica. Damian Rycki, z pochodzenia Ukrainiec, wychowywany przez matk Ukraink i ojczyma Polaka mia podczas napadu banderowcw 23 padziernika 1944 r. dziesi lat. Wspomina m.in. Ukraink z tej wsi Hocych, ktra w tym tragicznym dniu chciaa zaprowadzi go w bezpieczne miejsce do jego babki Ukrainki. Po drodze pocieszaa jeszcze i zamierzaa przygarn paczce ze strachu trzy mae Polki. Zostaa jednak zaskoczona przez banderowcw i zamordowana wraz dwiema dziewczynkami. Ryckiemu udao si uciec. Bogusawa Czyewska z pobliskich Matyjowiec zostaa uprzedzona o planowanym napadzie banderowcw na Trjc przez koleank z dziecistwa, Ukraink Marijk Soroczysk, crk sotysa. Marijka zabraa j na nocleg do domu i ukrya przed banderowcami, kiedy ci przyszli podczas napadu do Soroczyskich.
rdo: H. Komaski, Powiat niatyn, Na rubiey 2002, nr 61, s. 26; Relacja Stanisawa Jankowskiego, Na rubiey 1993, nr 6 s. 16; Relacja Franciszki Musionek z d. Podlaskiej, ibidem, s. 17; D. Rycki, Byem wiadkiem, Na rubiey 2002, nr 61, s. 27 i 29; B. Czyewska, Byam wiadkiem, ibidem, s. 26.
POWIAT TUMACKI
Hostw, gmina Tarnowica Polna wie ukraisko-polska, liczca blisko 2000 mieszkacw. We wrzeniu 1944 r. zosta powieszony przez banderowcw ksidz greckokatolicki, Ukrainiec o nazwisku Wooszczuk, za to, e wzi udzia w pogrzebie pomordowanych kilka dni wczeniej dziesiciu Polakw. Podczas pogrzebu potpi mord, mwic: Co ci Polacy byli winni, zostao tyle sierot bez ojcw.
rdo: H. Komaski, Powiat Tumacz, Na rubiey 1998, nr 32, s. 29.
Lackie Szlacheckie, gmina Markowce wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ponad 2800 mieszkacw. Mieszkali tu take mniej liczni ydzi i Niemcy. Roman Zuber pisze w swoich wspomnieniach o ukraiskiej nauczycielce Knihinickiej, ktra 29 marca 1944 r. uprzedzia go o planowanym napadzie banderowcw: Id szybko do twoich znajomych Polakw i powiedz im, aby tej nocy w domu nie spali. Niech si gdzie ukryj. Informowaa o tym take innych Polakw.
rdo: R. Zuber, Rze Polakw [fragment wspomnie], Na rubiey 2004, nr 76, s. 42.
186
POWIAT YDACZOWSKI
Derw, gmina Rozd wie z przewag ludnoci polskiej nad Ukraisk, liczca blisko 1500 mieszkacw. Jakub Kraszewski opisuje napad banderowcw na wie z 9 na 10 maja 1944 r.: Ojciec z moimi brami Stefanem i Jzefem uciekli do lasu, natomiast mnie mama zabraa i poszlimy do ssiada Rusina, ktry nas przyj i ukry.
rdo: J. i J. Kraszewscy, Bylimy wiadkami, Na rubiey 2000, nr 42, s. 10.
Rozd, gmina Rozd miasteczko liczce ponad 5000 mieszkacw, przed wojn przewaaa ludno ydowska. Polacy stanowili ok. 30 proc., a Ukraicy 15 proc. ludnoci. 6 maja 1944 r. Ukrainiec Turko wystpi w obronie grupy Polakw, z ktr wraca ze stacji Rozd i wsplnie z ni wpad w banderowsk zasadzk. Za kar zosta wraz z Polakami zamordowany. Danuta Bdziuch podaje, e podczas napadu banderowcw w 1943 r. schronia si wraz z matk u ssiada, Ukraica o nazwisku Szaran. Tej nocy wesza do jego domu grupa banderowcw i przebywaa tam kilka godzin, ssiad jednak nie wyda Polek. Zosta on jaki czas pniej za swj przychylny stosunek do Polakw zamordowany.
rdo: H. Komaski, Powiat ydaczw, Na rubiey 2000, nr 42, s. 16; D. Bdziuch z d. Chorosza, Byam wiadkiem, ibidem, s. 19.
yrawa, gmina Ruda wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 850 mieszkacw. Wanda Sznajder opowiada o losach dwch rodzin ukraiskich, ktre sprzeciwiy si woli banderowcw, stajc po stronie Polakw. Jan Frej odmwi zabicia swojej ony Polki, za co otrzyma wyrok mierci z rk banderowcw. Ciko ranny, zbieg z miejsca egzekucji, nastpnie zosta odwieziony do szpitala w Stryju przez Ukraica Andruszk, dziki czemu przey. Najstarszy syn z ukraiskiej rodziny yzakw odmwi udziau w mordowaniu Polakw, gdy uwaa, e nie jest to dobra droga do budowania ukraiskiej pastwowoci. Za swoje pogldy zosta pod koniec 1944 r. zamordowany przez banderowcw. Pniej zamordowano rwnie jego ojca i matk, ktrzy gono krytykowali zabjcw syna.
rdo: Relacja Wandy Sznajder spisana przez Eugeniusza Jaworskiego, Na rubiey 2000, nr 42, s.1213.
187
WOJEWDZTWO RZESZOWSKIE
POWIAT BRZOZOWSKI Dylgowa, gmina Dynw wie polska, w ktrej mieszkao kilkunastu Ukraicw. W lipcu 1944 r. upowcy planowali zabjstwo ksiy, proboszcza Franciszka Paciaka i wikarego Kazimierza Pysia z Dylgowej. Obaj ostrzeeni przez znajom nauczycielk Ukraink schronili si w Dynowie i uniknli mierci.
rdo: A. Gob, Powiat Brzozw, Na rubiey 1999, nr 39, s. 19.
Niewistka, gmina Nozdrzec wie ze znaczn przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ponad 400 mieszkacw. W 1945 r. Ukrainiec Jan Kic zosta zamordowany przez SB OUN za kar, e uprzedzi Polakw o planowanym napadzie.
Siedliska, gmina Dynw wie polsko-ukraiska, liczca ok. 600 mieszkacw. W 1946 r. 5-osobowa rodzina ukraiska zostaa zamordowana przez SB OUN za to, e udzielaa pomocy Polakom i ostrzegaa ich o niebezpieczestwie banderowskiego napadu.
POWIAT JAROSAWSKI Cetula, gmina Radawa wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1500 mieszkacw. W 1945 r. Olga Bursztyga i druga Ukrainka, Saka, oraz Dymitr Sidor i Aleksander Wieliczko zostali zamordowani za zdrad Ukrainy, gdy sprzyjali Polakom, udzielali im pomocy, ostrzegali ich przed banderowcami.
rdo: H. Komaski, Powiat Jarosaw, Na rubiey 1998, nr 32, s. 1314.
Nielepkowice, gmina Wizownica wie polsko-ukraiska, liczca ponad 88 mieszkacw.

188
27 marca 1945 r. Micha Hartlip, penic nocn wart wraz z 5 innymi Polakami, zosta ujty przez upowcw i postrzelony. Wstawi si za nim jego przyrodni brat Prekasz nalecy do UPA.
rdo: S. Kaniowska, Z. Kaniowska, Byymy wiadkami, Na rubiey 1998, nr 32, s. 18.
Ryszkowa Wola, gmina Wizownica wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1800 mieszkacw. W 1945 r. cz Ukraicw wraz z ksidzem greckokatolickim Teodorem Lewickim ostrzegaa Polakw przed napadami UPA.
rdo: H. Komaski, Powiat Jarosaw, Na rubiey 1998, nr 32, s. 20.
POWIAT LESKI
Baligrd, gmina Baligrd wie liczca ok. 1700 mieszkacw, zamieszkana w wikszoci przez ydw, a take przez Polakw i Ukraicw. 6 sierpnia 1944 r. oddzia UPA urzdzi obaw na Polakw wychodzcych z kocioa oraz tych, ktrzy schronili si w domach. Rozstrzelano ponad 40 osb. Ksidz Jzef Miezin ocala dziki temu, e wstawi si za nim miejscowy ksidz greckokatolicki, Ukrainiec Oleko. Adwokat Stanisaw mietana ocala dziki pomocy miejscowych Ukraicw, ktrzy ukryli go u siebie.
rdo: ks. W. Pitowski, Stosunki polsko-ukraiskie..., s. 222.
Krzywe, gmina Zatwarnica wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 980 mieszkacw. W 1943 r. Ukraicy Grzegorz i Anna Miko oraz ich teciowa za ukrywanie Polakw zostali zamordowani przez UPA.
rdo: H. Komaski, M. Seredyski, Powiat Lesko, cz. 3, Na rubiey 1998, nr 29, s. 22; J. Pawusiewicz, Na dnie jeziora, Warszawa 1981, s. 306.
Ropienka, gmina Ropienka wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1100 mieszkacw. Rodzina Ukraica Jarosawa Andrucha z Ropienki w 1944 r. przechowywaa Polaka Mieczysawa Kolora.
189
rdo: Relacja Jarosawa Andrucha, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 429.
Tworylne, gmina Lutowiska wie zamieszkana w zdecydowanej wikszoci przez Ukraicw, w ktrej yy 2 rodziny polskie, liczca ponad 900 mieszkacw. 18 stycznia 1945 r. banderowcy zamordowali Mari Kucharz z dwojgiem dzieci. Wczeniej ukrywali si oni u rodziny ukraiskiej Gauszkw. Za ukrywanie Lachw rwnie Gauszkowie (4 osoby) stracili ycie.
rdo: H. Komaski, M. Seredyski, Powiat Lesko, cz. 3, Na rubiey 1998, nr 29, s. 33.
Wokowyja, gmina Wokowyja wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 560 mieszkacw. W 1943 r. sekretarz gminy w Wokowyi, Wadymir, podczas jednego z zebra sotysw, poleci zorganizowanie w kadej wsi odpowiedniej bojwki, gotowej w kadej chwili do wyrnicia Polakw co do nogi. Sotys wsi Bukowiec potpi ten apel.
rdo: ks. W. Pitowski, Stosunki polsko-ukraiskie..., s. 234.
Zawz, gmina Wokowyja wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 600 mieszkacw. W 1945 r. Ukrainiec poleci swojej onie Polce, by opucia dom i ukrya si w lesie. Nastpnego dnia wrcia i natkna si w domu na zwoki syna. Suy on w UPA i otrzyma rozkaz zamordowania matki. Prawdopodobnie zabi go ojciec. Po pewnym czasie ojca znaleziono powieszonego, z kartk na piersi Za zdrad Ukrainy.
rdo: Relacja Antoniego Matuszewskiego, [w:] Z. Ziembolewski, W morzu nienawici. O takich, ktrzy nie przestali by ludmi, Krosno 2001, s. 103107.
POWIAT LUBACZOWSKI Brusno Nowe, gmina Horyniec wie polsko-ukraiska. 28 marca 1945 r. zostali zamordowani za udzielanie pomocy Polakom Ukraicy Ilko Baran oraz Stefan Kruczko (wraz z on i crk).
rdo: H. Komaski, Powiat Lubaczw, Na rubiey 1994, nr 7, s. 17.
Nowa Grobla, gmina Oleszyce wie polsko-ukraiska. W padzierniku 1945 r. zostaa zamordowana za wspomaganie Polakw Ukrainka Anna Petryszyn.
190
Radru, gmina Horyniec wie polsko-ukraiska. Za pomoc Polakom zostali zamordowani w tej wsi dwaj Ukraicy, Jacyna i Taraban, ten ostatni w 1946 r.
Wlka Horyniecka, gmina Horyniec wie polsko-ukraiska. W maju 1944 r. upowcy zaatakowali pobliski Horyniec. Jak relacjonuje Andrzej Litwak, wwczas 6-letni chopiec, jego matka postanowia ucieka wraz z synem. Bieglimy przez pole i goni nas czowiek z siekier. Czowiek ten nas dogoni i okazao si, e by nim miejscowy prowidnyk UPA, ktry powiedzia do matki, e goni nas, aby obroni przed swoimi, wskaza nastpnie kierunek ucieczki.
rdo: Relacja Andrzeja Litwaka z lutego 2004 (w zbiorach Romualda Niedzielki).
POWIAT PRZEMYSKI Iska, gmina Dubiecko wie liczca ponad 1300 mieszkacw, w wikszoci Ukraicw. Polacy stanowili 15 proc. ludnoci. W 1945 r. Ukrainiec Jan Kaszycki, ktrego ona bya dziaaczk OUN, ostrzeg rodzin Jana Furmana o niebezpieczestwie ze strony banderowcw. Za namow Furmana wikszo polskich rodzin opucia wie.
rdo: Relacja Kazimierza Furmana, [w:] Z. Ziembolewski, W morzu nienawici..., s. 102103.
Kumina, gmina Kumina wie ze znaczn przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 1000 mieszkacw. W nocy 2 listopada 1945 r. mia miejsce atak sotni Hromenki. Z poaru ocalao zaledwie kilka zagrd polskich i 15 zagrd ukraiskich. Dwie rodziny ukraiskie udzieliy tej nocy schronienia kilku rodzinom polskim, ratujc im ycie.
rdo: H. Komaski, Powiat Przemyl, Na rubiey 2002, nr 64, s. 51.
191
WOJEWDZTWO LUBELSKIE
POWIAT HRUBIESZOWSKI Obrowiec, gmina Moniatycze wie zamieszkana przez 57 rodzin polskich i kilka ukraiskich. Na pocztku kwietnia 1944 r. upowcy zabili ponad 40 Polakw. Miejscowi Ukraicy uprzedzili swoich polskich ssiadw o napadzie i dziki temu znaczna cz mieszkacw w por schronia si w pobliskim Sawcinie. W odwecie za ostrzeenie Polakw gospodarstwa Ukraicw zostay spalone.
rdo: H. Smalej, Zbrodnie ukraiskie na terenie gminy Moniatycze pow. Hrubieszw w latach 19391944, Zamo 2003, s. 74 (na podstawie relacji Stanisawa Czekanowskiego).
Oszczw, gmina Dohobyczw wie polsko-ukraiska. 11 marca 1944 r. sotys (Ukrainiec Jurczak) zwoa w Domu Ludowym zebranie, rzekomo w celu zapobieenia walkom narodowociowym. Zaproszony zosta rwnie ksidz katolicki. Idcego na zebranie ksidza zatrzyma miejscowy Ukrainiec, przestrzeg go przed niebezpieczestwem i zaprowadzi do mieszkania Piotrowskich. Pniej okazao si, e zebranych w Domu Ludowym Polakw czekaa mier z rk przybyej na miejsce sotni UPA. Ocalay dwie osoby.
rdo: J. Markiewicz, Partyzancki kraj, wyd. 2, Lublin 1985, s. 158159.
POWIAT TOMASZOWSKI Chodywace, gmina Jarczw wie polsko-ukraiska. W nocy z 12 na 13 kwietnia 1944 r. mia miejsce atak upowcw na Chodywace i koloni Plebank. Domy polskie w Chodywacach byy tylko czciowo zamieszkane, gdy wielu Polakw zdoao ju przemieci si na tereny kontrolowane przez polski ruch oporu. Cz ludzi opucia wie w przeddzie napadu, powiadomiona o przygotowywanym napadzie przez jedn z Ukrainek.
rdo: Zwizek Walki Zbrojnej Armia Krajowa w Obwodzie Tomaszw Lubelski. Relacje, wspomnienia, opracowania, dokumenty, oprac. I. Caban, Lublin 1997, s. 261262.
Korczmin, gmina Tarnoszyn wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1100 mieszkacw. Do 22 VII 1944 w pow. rawskim, woj. lwowskie.
192
22 lutego 1944 r. upowcy napadli na trzech Polakw. Filip Kurpisz wyrwa si z rk napastnikw. Wykorzysta moment zaskoczenia pisze Katarzyna Kurpisz i pobieg do pobliskiego lasku. Mordercy zaczli strzela. By ju zmierzch. Ojciec by w biaej bielinie, niezbyt widoczny na tle niegu. Udao mu si zbiec. Dotar do jakiej chaty rodziny ukraiskiej. Tam starszy mczyzna da mu obuwie, ubranie i zaprowadzi do dworu w Korczminie. W 1946 r. banderowcy zamordowali czworo Ukraicw, ktrzy byli przeciwni zabijaniu Polakw i udzielali im wczesniej pomocy: Iwana Wygranowskiego z on, ich szwagra Dmytra Kakaluka oraz studenta Iwana Kowala.
rdo: K. Kurpisz, Byam wiadkiem, Na rubiey 1997, nr 25, s. 14; H. Komaski, M. Darowski, Powiat Rawa Ruska, cz. 1, ibidem.
ykoszyn, gmina Telatyn wie polsko-ukraiska, liczca ponad 500 mieszkacw. 28 sierpnia 1944 r. upowcy otoczyli polsk cz ykoszyna, mordowali wycignitych z domw i napotkanych mieszkacw. Marianna Romaczuk z szecioletni crk postanowia ucieka: Zaczymy ucieka, a za nami gromadka dzieciakw. Sama nie wiedziaam, dokd biegn. Przeraone i zapakane wpadymy do zabudowa Anny Nowosad Ukrainki. Mieszanym jzykiem polsko-ukraiskim zaczam baga, aby nas ukrya. Anna Nowosad staa przeraona i nie moga wypowiedzie sowa. [...] Jedna z crek Anny wybiega przed dom i krzykna do matki: Nie pryjmuj Lachiw, bo i nas wybijut. Ale wmieszaa si druga crka, ktra zacza nakania j, aby pomoga nam. Anna Nowosad, nie namylajc si dugo, skina na nas i zacza upycha w rnych zakamarkach swojego domu. Dziki niej uniknymy niechybnej mierci, a razem z nami czworo dzieci.
rdo: Relacja Marianny Romaczuk, [w:] Zwizek Walki Zbrojnej Armia Krajowa w Obwodzie Tomaszw Lubelski..., s. 267.
Poturzyn, gmina Poturzyn wie z przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk Stanisawa Starczewska relacjonuje atak upowcw na wie 1 kwietnia 1944 r. Strzelanina wyrwaa mnie ze snu [...] Zaczam ucieka, cho nie wiedziaam dokd. Wpadam do zabudowa Ukraica Elisza Radomiaka. Byo tam ju kilku Polakw. Bagalimy o schronienie. Gospodarz bez sowa ukry nas w swoim domu. Dziki niemu ocalao nas chyba z 15 osb.
rdo: Relacja Stanisawy Starczewskiej, [w:] Zwizek Walki Zbrojnej Armia Krajowa w Obwodzie Tomaszw Lubelski..., s. 274275.
Tarnoszyn, gmina Tarnoszyn wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ponad 1200 mieszkacw.
193
W nocy z 17 na 18 marca 1944 r. UPA zamordowaa ok. 80 osb. Tej nocy odnotowano rwnie przykady bohaterstwa niektrych Ukraicw. Np. Wasyl Kociuch ukry w swoich zabudowaniach okoo 30 Polakw, dziki czemu ocaleli m.in. Franciszek Wawrzyszczuk z rodzin, Jan Kopel, Wadysaw Piotrowski, Antoni Lewandowski oraz Mao z 4-osobow rodzin. Tadeusz Wolczyk w swoich wspomnieniach podaje, e jego rodzina zostaa uprzedzona o ataku przez Ukraica Grocholskiego, a przeya, ukryta w komorze przez innego Ukraica, Maksyma Bid, ktry ukrywa tam jeszcze kilkanacie osb, przewanie kobiet z dziemi.
rdo: Zwizek Walki Zbrojnej Armia Krajowa w Obwodzie Tomaszw Lubelski..., s. 283. Jerzy Wgierski podaje, e atak mia miejsce z 18 na 19 marca i zgino ok. 60 osb (Armia Krajowa oddziay lene 19 puku piechoty, Krakw 1993, s. 41); T. Wolczyk, Tarnoszyn w ogniu, Chem 1998, s. 23.
Wasylw, gmina Tarnoszyn wie ze znaczn przewag ludnoci ukraiskiej nad polsk, liczca ok. 1000 mieszkacw. W latach 19431946 upowcy zamordowali ok. 90 Polakw. 3 listopada 1943 r. wskutek napadu na dom Macieja Haasy zginy cztery osoby. Na kilka dni przed tym napadem wspomina Wadysaw Haasa nasz ssiad Ukrainiec, przyjaciel mego taty Macieja, ostrzeg go, by mia si na bacznoci, bo mwi, e Wadysaw, twj syn, jest w polskiej partyzantce, i mog banderowcy was zabi. Tato skorzysta z tego ostrzeenia i powoli wyzwiz modsze dzieci, zboe, troch rzeczy, cz byda w rodzinne strony do Huty Ranieckiej. Ja natomiast przez cay ten czas ukrywaem si w pobliu domu, w schronie. Wyjecha z rodzin ju nie zdylimy. We wtorek zostali zamordowani rodzice [] sam ocalaem cudem.
rdo: W. Haasa, Byem wiadkiem, Na rubiey 1998, nr 27, s. 41.
Wiszniw, gmina Poturzyn wie ukraisko-polska, zamieszkana przez ponad 200 rodzin Wielu Ukraicw z tej wsi z naraeniem wasnego ycia (nacjonalici z OUN bezwzgldnie rozprawiali si ze zdrajcami) ostrzegao Polakw o zamierzeniach UPA i OUN, m.in. w marcu 1944 r. Ukrainiec z Wiszniowa Szymon widerski przekaza Wacawowi Pikule informacj o przygotowaniach nacjonalistw do wymordowania wszystkich Polakw we wsi. Po tej wiadomoci wikszo ludnoci polskiej opucia soectwo Wiszniw i przeniosa si na pnocno-zachodnie tereny pow. tomaszowskiego.
rdo: Zwizek Walki Zbrojnej Armia Krajowa w Obwodzie Tomaszw Lubelski..., s. 288.
194
ANEKS
POLACY Z POMOC UKRAICOM Bez, pow. sokalski, woj. lwowskie W 1945 r. ks. Kania z ambony potpia polskie napady na Ukraicw, za co UB chciao go aresztowa, wic latem tego roku uciek z miasteczka. Wedug Ukrainki, Anny Kit, ks. Kania wystawi jej metryk rzymskokatolick.
rdo: Relacja Piotra Szkoy, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 215; Relacja Anny Kit z d. ekiw, ibidem, s. 319.
Binczarowa, pow. nowosdecki, woj. krakowskie Na pocztku lipca 1947 r. Seman Madzelan, przeznaczony wraz z innymi mieszkacami wsi do wysiedlenia w ramach akcji Wisa, by wiadkiem, jak stary Polak znakiem krzya bogosawi kad przejedajc furmank z odjedajcymi Ukraicami.
rdo: Relacja Semana Madzelana, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 24 (w relacji wie wystpuje pod nazw Bilcarowa); zob. take: S. Madzelan, Spowied z nie popenionych grzechw, [w:] Mniejszo w warunkach zagroenia. Pamitniki emkw, Wrocaw 1996.
Caryskie, pow. leski, woj. rzeszowskie W styczniu lub lutym 1946 r. pluton WP otrzyma zadanie wysiedlenia wsi. Zosta jednak okrony przez sotni Bira i w porozumieniu z ukraiskim sotysem oraz dowdc sotni odstpi od deportacji.
rdo: G. Motyka, Tak byo w Bieszczadach..., s. 287288.
Dukowice, pow. jarosawski, woj. rzeszowskie W marcu 1946 r. Polka Simiska wezwaa Ukraicw, aby ci poszli do jej domu i ratowali furmanw ukraiskich przetrzymywanych tam przez polski oddzia.
rdo: Relacja Marii Maruszko, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 424.
195
Gorajec, pow. lubaczowski, woj. rzeszowskie Maria Sygowa podaje, e komendant milicji z Pazowa, Chropusta, w maju 1947 r. ostrzeg mieszkacw wsi Gorajec przed planowan akcj WP. Wedug Mikoaja Koszila, Polak Leon Gniewik udziela schronienia Ukraicom przed napadami wojska.
rdo: Relacja Marii Sygowej, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 148; Relacja Mikoaja Koszila, ibidem, s. 157.
Grziowa, pow. przemyski, woj. rzeszowskie Proboszcz parai greckokatolickiej o nazwisku Hamika zanim wyjecha na ziemie zachodnie odprawia wielokrotnie niedzielne naboestwa dla wopistw w stranicy. On i onierze uwaali, e Bg jest jeden, a obrzdek to rzecz wtrna.
rdo: Relacja Wadysawa Tarnawskiego, [w:] Zbigniew Ziembolewski, W morzu nienawici..., s. 119.
Hubinek, pow. tomaszowski, woj. lubelskie Ukraiscy mieszkacy Hubinka, ktrzy chcieli unikn wysiedlenia do ZSRR, kupowali metryki u ksidza rzymskokatolickiego albo przechowywali si u polskich rodzin. W czerwcu 1947 r. eskorta transportu kolejowego zatrzymywaa pocig, aby konwojowane rodziny ukraiskie mogy narwa trawy lub wzi siano dla byda. Ludzie trzy razy dziennie otrzymywali jedzenie.
rdo: Relacja Bazylego Spodarka, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 172, 174.
Huta Brzuska, pow. przemyski, woj. rzeszowskie W styczniu 1946 r. podczas akcji pacykacyjnej WP na ohatyn Stefania Tchir zostaa postrzelona w nogi. Odnalaz j brat i chcia zawie do szpitala w Sanoku, ale po drodze we wsi Huta trali na obaw. Zostaa w jakiej chacie ze staruszk, ktra te nie bya w stanie ucieka. Dwaj polscy onierze nie podpalili chaty, wynieli dziewczyn na zewntrz i przykryli pierzyn. Z caej wsi pozostao tylko to jedno zabudowanie, reszt spalono.
rdo: Relacja Stefanii Tchir, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 203.
Ihrowica, pow. tarnopolski, woj. tarnopolskie

196
Polka Stefania Syroka udzielia pomocy dwm Ukraicom z dywizji SS Galizien, kiedy uciekajc przed wojskami radzieckimi jesieni 1944 r., przyszli do jej domu. Nakarmia ich i daa dwa ubrania cywilne swojego ma. Podczas napadu banderowcw w styczniu 1945 r. darowano jej ycie.
rdo: J. Biaows, Byem wiadkiem, Na rubiey 1998, nr 26, s. 2627.
Kamionka, pow. sanocki, woj. rzeszowskie 15 kwietnia 1945 r. Polak ostrzeg w ostatniej chwili ukraisk rodzin Kowalczykw przed polskim napadem.
rdo: Relacja Wodzimierza Kowalczyka, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 101.
Komacza, pow. leski, woj. rzeszowskie Wedug Julii Koszil, 50 rodzin z Komaczy miao od wjta zwolnienie od wyjazdu do ZSRR. 15 wrzenia 1945 r. Ukraicy z gminy Komacza wystosowali petycj do MBP z prob o niewysiedlanie. Petycj popara Rada i Zarzd Gminy Komacza, wjt gminy Komacza Stanisaw Kasiewicz oraz przewodniczcy Zarzdu Gminnego Zwizku Samopomocy Chopskiej w Komaczy. 16 lutego 1946 r. petycj do marszaka Roli-ymierskiego z prob o nie wysiedlanie emkw z gminy Komacza podpisali sotysi: Radoszyc, Komaczy, Doycy, Turzaska, Jawornika, Osawia. 23 marca 1946 r. w trakcie palenia wsi przez oddzia UPA omal nie zosta zniszczony klasztor sistr nazaretanek, wielce zasuonych dla miejscowej ludnoci emkowskiej i polskiej. Dziki interwencji szefa miejscowej komrki OUN Makarenki klasztor oszczdzono. Napastnicy zgodzili si te na dalsze przebywanie w nim sistr, co byo w tamtych czasach absolutnym ewenementem.
rdo: Relacja Julii Koszil, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 273; AMSWiA, MAP, sygn. 304; AAN, Gwny Przedstawiciel Rzdu ds. Ewakuacji Ludnoci Ukraiskiej, sygn. 397/164; M. Koprowski, Nazaret na stokach Birczy, Go Niedzielny 2001, nr 37.
Korczmin, pow. tomaszowski, woj. lubelskie 26 czerwca 1947 r. oddzia WP, zawiadcza Jzef apczuk, przeprowadza obaw na banderowcw. Modzie zdya uciec, wic aresztowano 54-letniego Semena apczuka. Prowadzili go przez kadk na Rzeczycy dwaj onierze. Jeden z nich zepchn
197
Semena do wody i chcia utopi. Wtedy drugi onierz wskoczy i uratowa go. apczuka osadzono w obozie w Jaworznie, gdzie zgin w styczniu 1948 r. Wedug Anny Kit z d. ekiw, 24 czerwca 1947 r. wojsko aresztowao jej ojca oraz Marka i Dmytra Bisw. Sotys Korczmina Marcin Lipieski wstawi si przed ocerami WP za aresztowanymi Ukraicami.
rdo: Relacja Jzefa apczuka, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 316, 331; Relacja Anny Kit, ibidem, s. 323.
Krosno, pow. kronieski, woj. rzeszowskie Mieszkacy Krosna - L. Zajdel, J. Przybya i in. H. Wjtowicz 29 marca 1946 r. zwrcili si z prob do Wadysawa Gomuki, aby nie wysiedlano emkw.
rdo: AAN, Prezydium Rady Ministrw, sygn. 21/3.
Kulaszne, pow. sanocki, woj. rzeszowskie Sotys Kulasznego Piotr Dbicki oraz sotysi: Szczawnego, Wysoczan, Ponnej, Marachowa, Rzepedzi, Przybyszw i Mokrego podpisali 11 lutego 1946 r. petycj do Prezydium Rady Ministrw z prob o niewysiedlanie emkw z gminy Kulaszne.
rdo: AAN, Urzd Rady Ministrw, sygn. 14/19.
Lesko, pow. leski, woj. rzeszowskie Starosta leski Pawusiewicz umoliwia Ukraicom uniknicie wysiedlenia do ZSRR.
rdo: AMSWiA, MAP, sygn. 304.
Lubaczw, pow. lubaczowski, woj. rzeszowskie Wedug ks. Myszczyszyna, po zabiciu dziecka ukraiskiego przez polskiego onierza ks. dziekan rzymskokatolicki Sobczyski z Lubaczowa mia powiedzie: onierz splami mundur polski krwi niewinnego dziecka. Polka, ona Ukraica Stroskiego, po zabiciu jej ma przez Polakw, wyrzeka si polskoci i chciaa ochrzci dziecko w cerkwi w Lubaczowie.
198
rdo: Relacja ks. Myrosawa Myszczyszyna, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 340341.
Lubliniec Nowy, pow. lubaczowski, woj. rzeszowskie W marcu 1945 r. Polak Kowal uprzedza Ukraicw o planowanym napadzie na Lubliniec Nowy.
rdo: Relacja Agaty Hryko, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 377.
uh, pow. leski, woj. rzeszowskie W lutym 1947 r. grupa upowcw zjawia si u znajomej polskiej rodziny, by si posili. Crka gospodarzy zaproponowaa, e ich przechowa, jednak nie skorzystali.
rdo: Relacja Michaa Szymaskiego, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 368.
Mielniki, pow. lubaczowski, woj. rzeszowskie W lutym 1947 r. Olga i Zosia Piotrowskie z Mielnik udzieliy schronienia upowcom.
rdo: Relacja Michaa Szymaskiego, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 369.
Mikisz Nowy, pow. jarosawski, woj. rzeszowskie Niektrzy Polacy z Mikisza Nowego pakali i egnali si z wysiedlanymi na zachd Ukraicami.
rdo: Relacja Piotra Kowala, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 412.
Mikoajw, pow. ydaczowski, woj. stanisawowskie Wedug Jarosawa Pryszlaka, 10 wrzenia 1939 r. z inicjatywy OUN w Mikoajowie i okolicach wybucho zbrojne powstanie przeciwko wadzy polskiej, traktowanej jako okupacyjna. Kilka dni trway zacite walki. Karna ekspedycja wojskowo-policyjna dotara do Mikoajowa. Spalono tam zabudowania gospodarcze ojca Pryszlaka. Chciano go zastrzeli, ale w jego obronie stan proboszcz katolicki oraz polskie siostry suebniczki, obsugujce dom starcw.
199
rdo: J. Pryszlak, Za Ukrajinu! Zapysky czena ZP UHWR, Mykoajiw Montreal Lwiw 1999, s. 1213.
Mizocz, pow. zdobunowski, woj. woyskie W kocu sierpnia 1943 r. upowcy zamordowali ok. 100 osb. Przed napadem, za odmow wstpienia do UPA, zosta zabity wraz z rodzin stolarz Ukrainiec o nazwisku Zachmast (lub Zachmacz). Uratowa si tylko jego 89-letni syn, ktrym zaopiekowali si Polacy.
Nowosielce Kozickie, pow. leski, woj. rzeszowskie Ksidz Ryczan ratowa znanych sobie modych Ukraicw przed mobilizacj do UPA, wystawiajc im rzymskokatolickie wiadectwa chrztu, przez co nie podlegali poborowi do sotni. We wsi dziaaa ochronka dla dzieci prowadzona przez pi sistr rzymskokatolickich. Ich przeoona, siostra Czerwiec, ratowaa zdrowie i ycie wszystkim bez wyjtku, nawet banderowcom rannym w walkach z wojskiem polskim, sowieckim lub milicj. Bardzo j szanowano. Za tego rodzaju dziaalno moga ponie surow kar. Zdawaa sobie z pewnoci z tego spraw, ale nie dla niej nie byo Polakw, Rusinw, lecz tylko ludzie. Polka Maria Sidor przechowywaa rannego strzelca z sotni. Czy moga odmwi schronienia znajc go od dziecka i z nim si wczeniej przyjanic?
rdo: Relacja Wadysawa Tarnawskiego, [w:] Z. Ziembolewski, W morzu nienawici..., s. 116119.
Nowosiki, pow. hrubieszowski, woj. lubelskie Ksidz prawosawny z Nowosiek Mikoaj Golc razem z miejscowym ksidzem rzymskokatolickim na przeomie marca i kwietnia 1944 r. objedali okoliczne wsie, aby zapobiec walkom polsko-ukraiskim.
rdo: Relacja Jurija Makara, [w:] Chomszczyna i Pidlaszszja w perszij poowyni XX stolittia, Lwiw 2003, s. 51.
Olszanica, pow. leski, woj. rzeszowskie Dwie Polki w Olszanicy ostrzegy powracajce z ZSRR do Komaczy kobiety, aby ominy Uherce, gdy tam jest wojsko.
200
rdo: Relacja Julii Koszil, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 272.
Pawokoma, pow. brzozowski, woj. rzeszowskie 3 marca 1945 r. oddzia AK Wacawa wsparty przez Polakw z okolicznych miejscowoci dokona napadu na wie w odwecie za wczeniejsze uprowadzenie przez UPA 10 mieszkacw Pawokomy i 3 mieszkacw Dynowa. Rozstrzelano od 120 do 150 Ukraicw (wedug danych ukraiskich ponad 360). Po operacji Wisa, dokonanej w 1947 r., u polskich gospodarzy ukrywali si trzej byli czonkowie UPA pochodzcy z Pawokomy.
rdo: Z. Konieczny, By taki czas. U rde akcji odwetowej w Pawokomie, wyd. 2 rozsz., Przemyl 2005, s. 64. Por. take: P. Poticznyj, Pawokoma. Istorija sea 14411947, Lwiw 2001; Darowano yttia, szczob prawdu rozkazaty. Pawokoma 3 III 1945, oprac. J. Misyo, M. Pakiw, Warszawa 2006.
Piskorowice, pow. jarosawski, woj. rzeszowskie 17 kwietnia 1945 r. w wyniku napadu na wie oddziaw Narodowej Organizacji Wojskowej, dowodzonych przez Mew i Jzefa Zadzierskiego Woyniaka, zgino, wedug rnych szacunkw, od 120 do 400 Ukraicw. W czasie polskiego napadu jeden z Polakw ukry, a nastpnie przez tydzie przechowywa Ukraink Ann Srok. Wedug Anny Papy, komendant milicji Jzef Bruko odmwi udziau w akcji na Piskorowice, za co zosta przez polski oddzia zastrzelony. Podczas napadu polska rodzina udzielia schronienia rodzinie ukraiskiej.
rdo: Relacja Anny Sroki, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 470, 473.
Podue, pow. dubieski, woj. woyskie 1 czerwca 1943 r. upowcy zabili dwch pracownikw myna, m.in. Eugeniusza Czarnieckiego, szanowanego zarwno przez Polakw, jak i Ukraicw, za bezstronno i uczciwo. Wacaw Czarniecki, wspomina, e ju w poowie 1942 r. niektrzy Ukraicy ostrzegali wszystkich trzech braci Czarnieckich, by nie nocowali w domach. W trakcie organizowania pogrzebu obu zamordowanych Polakw, bracia Czarnieccy spotkali kompani onierzy wgierskich, dowodzon przez znanego im porucznika: pyta nas, na kogo mamy podejrzenie, z jakiej wsi mog pochodzi mordercy. Nie moglimy nic powiedzie, przecie ze wszystkimi brat y tak zgodnie!... Wwczas porucznik Keczkejs kaza swoim onierzom otoczy kilka najbliszych chat i podpali. Mj brat Stefan zacz histerycznie krzycze: Tam s kobiety i dzieci! Tylko nie
201
to! Nie pogbiajcie nienawici! Poparem brata. Porucznik jeszcze raz zwrci si do mnie, po prostu dajc, abym powiedzia, na kogo mam cho cie podejrzenia. Powiedziaem mu, e chobym wiedzia, nie chc odpaca tym samym, ludziom moe winnym. Pochowalimy brata na drugi dzie na cmentarzu w Dubnie. Osieroci on i dwoje dzieci. Po jakim czasie dowiedzielimy si od yczliwych Ukraicw, e tego dnia z bratem Stefanem rwnie mielimy by zamordowani.
rdo: AIPN, 27 WDAK, VIII/6, Relacja Wacawa Czarnieckiego, k. 15.
Potok, pow. bigorajski, woj. lubelskie W latach 19421944 polscy ssiedzi udzielali schronienia i pomocy rodzinie Ukrainki Marii Dus, ktra musiaa si ukrywa przed polskimi bandami.
rdo: Relacja Marii Dus, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 477.
Ryszkowa Wola, pow. jarosawski, woj. rzeszowskie Wiosn 1946 r. polski sotys Ryszkowej Woli Ryzner umoliwi 8 rodzinom ukraiskim z kolonii Chodanie uniknicie wyjazdu do ZSRR.
rdo: Relacja Woodymyra lusara, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 486.
Rzyczki, pow. rawski, woj. lwowskie wie z przewag ludnoci polskiej nad ukraisk, liczca ok. 2000 mieszkacw. Na pocztku maja 1944 r. UPA podja akcj mordowania polskich kobiet on Ukraicw. Aby mowie nie stanli temu na przeszkodzie, wezwano ich na zebranie do domu kultury, za upowcy poszli mordowa ony. Zgina wwczas m.in. Agnieszka Morozowa z d. yakwna, jej dwie crki (3-letni i 11-miesiczn) poraniono. Nieszczsnym mem Ukraicem i jego crkami zaopiekoway si siostry zakonne w Jarosawiu.
rdo: J. Wgierski, Armia Krajowa oddziay lene..., s. 41.
Sanok, pow. sanocki, woj. rzeszowskie Wedug wiadectwa Julii Szyszko, Stanisaw Gibaa ostrzeg Ukraica Woodymyra Tymcia przed grocym mu aresztowaniem i mierci.
202
Powiatowa Midzypartyjna Komisja Porozumiewawcza w Sanoku wystosowaa 6 padziernika 1945 r. memoria do MBP w sprawie wstrzymania wysiedlania emkw i odsunicia od akcji wojska. Memoria podpisa take Przewodniczcy Powiatowej Rady Narodowej w Sanoku Micha Gula.
rdo: Relacja Julii Szyszko, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 91; AMSWiA, MAP, sygn. 304.
Srogw Grny, pow. sanocki, woj. rzeszowskie Sotys gromady Srogw Grny zwrci si 15 wrzenia 1945 r. do Polskiej Komendy Wojskowej w Sanoku, aby nie wysiedla Ukraicw. Ich lojalno potwierdzi komendant posterunku MO w Jurowce, Pinczyski
rdo: AMSWiA, MAP, sygn. 304.
liwnica k. Krasiczyna, pow. przemyski, woj. rzeszowskie Ks. Jan Lasek wystawia ukraiskim grekokatolikom aciskie metryki urodzenia, by uchroni ich przed wysiedleniem do USRR.
rdo: Relacja Augusta Stanisawa Fenczaka, [w:] Zbigniew Ziembolewski, W morzu nienawici..., s. 129131.
Telatyn, pow. tomaszowski, woj. lubelskie W 1946 r. miejscowi akowcy ukrywali przed wysiedleniem do USRR rodzin ukraisk zbieg ze niatyna (pow. sokalski). Tam te pomaga Ukraicom miejscowy Polak o nazwisku Polak.
rdo: Relacja Marii uca, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 198.
Uhrynw, pow. sokalski, woj. lwowskie 12 czerwca 1946 r. jeden z ocerw WP przekaza Ukraicom z Uhrynowa informacj, aby ukryli si, gdy za trzy dni wygasa umowa o wysiedleniu do USRR, wic kto nie zdy wyjecha, tego ju nie wysiedl.
rdo: Relacja Stefana Macijewicza, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 124.
203
Ulucz, pow. brzozowski, woj. rzeszowskie W 1945 r. starsza Polka w Uluczu sprzeciwia si grabiey rodzin ukraiskich przez WP.
rdo: Relacja Michaa Pogaskiego, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 500.
Wierzbica, pow. tomaszowski, woj. rzeszowskie onierz WP stan w obronie Ukrainki bitej przez innego onierza.
rdo: Relacja Stefanii ewko, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 80.
Witoldw, gmina Poryck, woj. woyskie Po zamordowaniu 11 lipca 1943 r. przez upowcw kilku Polakw z rodziny Staszczykw i Stankiewiczw, z Wodzimierza Woyskiego przybyli uzbrojeni polscy kolejarze, w tym bracia Stankiewiczowie. Schwytali Ukraica Sztyka jako domniemanego sprawc mordu. Czesaw Staszczyk wstawi si za Ukraicem twierdzc, i on nie mg zabi. Sztyka puszczono wolno.
rdo: AW II/2665, C. Staszczyk, Owiadczenie w sprawie mordw w Kolonii Witoldw pow. Wodzimierz Woyski gmina Poryck, k. 34.
Wola Krecowska, pow. sanocki, woj. rzeszowskie Dwaj porucznicy WP zgodzili si na niewysiedlanie do ZSRR jednej rodziny ukraiskiej we wsi.
rdo: Relacja Julii Szyszko, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 89.
Zagrz, pow. leski, woj. rzeszowskie W trakcie wysiedlania Ukraicw w 1946 r. Polak Kasiewicz wystawia Ukraicom zawiadczenia o ich lojalnoci.
rdo: Relacja Stefana Bojiwki, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 284.
Zaue, pow. lubaczowski, woj. rzeszowskie

204
Porucznik WP Mikoaj Grodziski udziela pomocy zgromadzonym na stacji w Zauu Ukraicom, zwaszcza dzieciom i matce z nowo narodzonym dzieckiem.
rdo: Relacja Jzefa arko, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 1947.
Zawadka Morochowska, pow. sanocki, woj. rzeszowskie W styczniu, marcu i kwietniu 1946 r. wie by pacykowana przez oddziay WP. Zgino ok. 70 Ukraicw. Wedug relacji Anny Babiak, podczas pacykacji pod koniec stycznia jeden z onierzy WP nie pozwoli koledze zastrzeli modej dziewczyny ukraiskiej.
rdo: Relacja Anny Babiak, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 225.
ohatyn, pow. przemyski, woj. rzeszowskie Dwaj onierze WP we wsi ohatyn wezwali lekarza do Ukrainki, ktra le si czua po porodzie.
rdo: Relacja Mirona Paliwody, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 584.
uel, pow. sokalski, woj. lwowskie Wedug relacji Piotra Szkoy, we wsi uel staniczny OUN i jego zastpca z abcza w latach 1943-1944 ukrywali Polaka, za pniej mieli u niego swoj kryjwk. Zostali jednak przez niego wydani. WOP, ktre stacjonowao we wsi uel, w 1946 r. obronio mieszkacw przed napadem bezkich milicjantw. Komendant stanicy WOP w uelu, por. Ryngwalski, pomaga Ukraicom, rozbroi grup milicjantw, ktrzy chcieli rabowa wie.
rdo: Relacja Piotra Szkoy, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 214216.
205
WYKAZ SKRTW
AAN AIPN AK AMSWiA AW BOss MAP MBP MO OUN SB OUN UPA 27 WDAK WP ZWZ Archiwum Akt Nowych w Warszawie Archiwum Instytutu Pamici Narodowej w Warszawie Armia Krajowa Archiwum Ministerstwa Spraw Wewntrznych i Administracji w Warszawie Archiwum Wschodnie w Warszawie Biblioteka Zakadu Narodowego im. Ossoliskich we Wrocawiu Ministerstwo Administracji Publicznej Ministerstwo Bepieczestwa Publicznego Milicja Obywatelska (ukr.) Organizacja Nacjonalistw Ukraiskich Suba Bezpieczestwa Organizacji Nacjonalistw Ukraiskich (ukr.) Ukraiska Armia Powstacza 27 Woyska Dywizja Piechoty Armii Krajowej Wojsko Polskie Zwizek Walki Zbrojnej
206
BIBLIOGRAFIA
Anczarski Jzef, ks., Kronikarskie zapisy z lat cierpie i grozy w Maopolsce Wschodniej 19391946, Krakw 1996. Antypolska akcja nacjonalistw ukraiskich w Maopolsce Wschodniej w wietle dokumentw Rady Gwnej Opiekuczej 19421944, wst. i oprac. Lucyna Kuliska i Adam Roliski, Krakw 2004. Antypolska akcja OUN-UPA 19431944. Fakty i interpretacje, red. nauk. Grzegorz Motyka, Dariusz Libionka, Warszawa 2003. Bkowski Wadysaw, Zagada Huty Pieniackiej, Krakw 2001. Biaows Jan, Wspomnienia z Ihrowicy na Podolu. Banderowska rze ludnoci polskiej w Wigili 1944 roku, b.m.w. 1997. Blicharski Czesaw, Petruniu ne ubywaj mene!. Czystka etniczna w wykonaniu nacjonalistw ukraiskich na terenie wojewdztwa tarnopolskiego, Biskupice 1998. Bracia zza Buga. Wspomnienia z czasu wojny, zebra Jan Turnau, Lublin 1999. Budzisz Feliks, Z ziemi cmentarnej, Gdask 1998. Caban Ireneusz, Na dwa fronty. Obwd AK Tomaszw Lubelski w walce z Niemcami i ukraiskimi nacjonalistami, Lublin 1999. Caruk Jarosaw, Trahedija woynkych si 19431944. Ukrajinki ta polki ertwy zbrojnoho protystojannia. Woodymyr-Woynkyj rajon, Lwiw 2003. Cybulski Henryk, Czerwone noce, Warszawa 1969. Dbski Wodzimierz Sawosz, Byo sobie miasteczko. Opowie woyska, Lublin 2006. Dbski Wodzimierz Sawosz, W krgu kocioa kisieliskiego, czyli Woyniacy z parai Kisielin, Lublin 1994. Dobrzaski Mieczysaw, Gehenna Polakw na Rzeszowszczynie 19381948, Wrocaw 2002. Filar Wadysaw, Przed akcj Wisa by Woy, wyd. 2, Warszawa 2000. Filar Wadysaw, Woy 19391944. Eksterminacja czy walki polsko-ukraiskie. Studium historyczno-wojskowe zmaga na Woyniu w obronie polskoci, wiary i godnoci ludzkiej, Toru 2004. Garbowski Henryk, Polesie Woyskie pod okupacj niemieck, Warszawa 2003. Gawry Cezary, cieki ocalenia, Warszawa 1997. Gross Edward, Zbrodnie Ukraiskiej Powstaczej Armii, Gogw 1999. Hryciuk Grzegorz, Przemiany narodowociowe i ludnociowe w Galicji Wschodniej i na Woyniu w latach 19311948, Toru 2005. Janicki Zenobiusz, W obronie Przebraa i w drodze do Berlina, Lublin 1997. Jastrzbski Stanisaw, Ludobjstwo ludnoci polskiej przez OUN-UPA w wojewdztwie stanisawowskim w latach 19391946, Warszawa 2004. Jastrzbski Stanisaw, Martyrologia polskiej ludnoci w wojewdztwie lwowskim w latach 19391947, [Katowice 2004].
207
Jastrzbski Stanisaw, Oko w oko z banderowcami. Wspomnienia maoletniego onierza Armii Krajowej, Warszawa 1996 Kanas Jan, Podolskie korzenie, Lublin 2002. Karczowani, Karta 1992, nr 8 (relacje). Karowicz Leon, Jastrzbiacy. Historia oddziau i batalionu por. Jastrzbia w 27. Woyskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej, Lublin 1999. Karowicz Leon, Ludobjcy i ludzie, Lublin 2000. Komaski Henryk, Siekierka Szczepan, Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie tarnopolskim 19391946, Wrocaw 2004. Konieczny Zdzisaw, By taki czas. U rde akcji odwetowej w Pawokomie, Przemyl 2000; wyd. 2 rozsz., Przemyl 2005. Konieczny Zdzisaw, Stosunki polsko-ukraiskie na ziemiach obecnej Polski w latach 19181947, Wrocaw 2006. Konieczny Zdzisaw, Zmiany demograczne w poudniowo-wschodniej Polsce w latach 19391950, Przemyl 2002. Krzemionowska-owkis Helena, Woy opowieci prawdziwe, Janw Lubelski 2003. Kubw Wadysaw, Polacy i Ukraicy na Podolu. Tragedia Polakw w Berezowicy Maej koo Zbaraa, Wrocaw 1997. Kubw Wadysaw, Terroryzm na Podolu, Warszawa 2003. Kuliska Lucyna, Dzieci Kresw, Warszawa 2003. Kuliska Lucyna, Dzieci Kresw II, Krakw 2006. Kuliska Lucyna, Dzieje Komitetu Ziem Wschodnich na tle losw ludnoci polskich Kresw w latach 19431947, t. 1, Krakw 2002. Kuliska Lucyna, Dzieje Komitetu Ziem Wschodnich na tle losw ludnoci polskich Kresw w latach 1943-1947, t. 2: Dokumenty i materiay zgromadzone przez dziaaczy i czonkw KZW, Krakw 2003. Kwestia ukraiska i eksterminacja ludnoci polskiej w Maopolsce Wschodniej w wietle dokumentw Polskiego Pastwa Podziemnego 19421944, wst. i oprac. Lucyna Kuliska i Adam Roliski, Krakw 2004. Lubieniecka-Baraniak Krystyna, Gdy brat staje si katem. Opowie dokumentalna, Szczecinek 2007. Markiewicz Jerzy, Partyzancki kraj, wyd. 2, Lublin 1985. Mazur Grzegorz, Pokucie w latach drugiej wojny wiatowej. Pooenie ludnoci, polityka okupantw, dziaalno podziemia, Krakw 1994. Motyka Grzegorz, Postawy wobec koniktu polsko-ukraiskiego w latach 1939 1953 w zalenoci od przynalenoci etnicznej, pastwowej i religijnej, [w:] Tygiel narodw. Stosunki spoeczne i etniczne na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej 19391953, red. Krzysztof Jasiewicz, Warszawa 2002. Motyka Grzegorz, Tak byo w Bieszczadach. Walki polsko-ukraiskie 19431948, Warszawa 1999. Motyka Grzegorz, Ukraiska partyzantka 19421960. Dziaalno Organizacji Ukraiskich Nacjonalistw i Ukraiskiej Powstaczej Armii, Warszawa 2006.
208
Na rubiey 19932007, nr 192 (opracowania i relacje dotyczce zbrodni nacjonalistw ukraiskich). Okrutna przestroga, oprac. Jerzy Dbski i Leon Popek, Lublin 1997. Oliwa Apolinary, Gdy powicano noe, Opole 1973. Pakiw Marija, Wira nadija lubow, t. 12, Warszawa 20012005. Partacz Czesaw, ada Krzysztof, Polska wobec ukraiskich de niepodlegociowych w czasie II wojny wiatowej, Toru 2004. Pater Tadeusz, ks., Oczyma i sercem. Wie Rumno w latach 19391945, t. 12, Przemyl 2000. Pawusiewicz Jzef, Na dnie jeziora, Warszawa 1981. Peretiatkowicz Adam, Polska samoobrona w okolicach ucka, Katowice 1995. Peretiatkowicz Adam, Woyska samoobrona w dorzeczu Horynia, Katowice 1997. Pitowski Wadysaw, ks., Stosunki polsko-ukraiskie po wybuchu II wojny wiatowej. Zarys, mps, Czarna k. acuta 1988. Piotrowski Czesaw, Krwawe niwa nad Styrem, Horyniem i Sucz, Warszawa 1995. Piotrowski Tadeusz, Genocide and Rescue in Wolyn. Recollections of the Ukrainian Nationalist Ethnic Cleansing Campaign against the Poles during World War II, Jefferson, NC, 2000. Polacy i Ukraicy dawniej i dzi, red. Bogumi Grott, Krakw 2002. Polacy i Ukraicy zablini rany, oprac. Leon ur, Suwaki 2001. Poliszczuk Wiktor, Dowody zbrodni OUN i UPA, Toronto 2000. Poliszczuk Wiktor, Gorzka prawda. Cie Bandery nad zbrodni ludobjstwa, Warszawa 2006. Poliszczuk Wiktor, Gwat na prawdzie o zbrodniach OUN Bandery, Toronto 2003. Poliszczuk Wiktor, Nacjonalizm ukraiski w dokumentach, cz. 2: Dokumenty z zakresu dziaa struktur nacjonalizmu ukraiskiego w okresie od 1920 do grudnia 1943 roku, Toronto 2002. Poliszczuk Wiktor, Nacjonalizm ukraiski w dokumentach, cz. 3: Dokumenty z zakresu dziaa struktur nacjonalizmu ukraiskiego w okresie od grudnia 1943 do 1950 roku, Toronto 2003. PolskaUkraina: trudne pytania, t. 110, Warszawa 19982006. Popek Leon, witynie Woynia, t. 1, Lublin 1997. Pro memoria o sytuacji w kraju (19411944). Raporty Departamentu Informacji Delegatury Rzdu RP na Kraj o zbrodniach na narodzie polskim, oprac. J. Gmitruk, A. Indraszczyk i A. Koseski, Warszawa 2004. Prus Edward, Atamania UPA. Tragedia kresw, Wrocaw 1996. Prus Edward, Stepan Bandera (19091959). Symbol zbrodni i okruciestwa, Wrocaw 2004. Prus Edward, Taras Czuprynka. Hetman UPA i wielki inkwizytor OUN, Wrocaw 1998.
209
Repatriacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukraicw z Polski do USRR 1944 1946, oprac. Eugeniusz Misio, t. 12, Warszawa 19961999 Raski Eugeniusz, Na woyskich kresach. Najedcy i ssiedzi, Wrocaw 2004. Raski Eugeniusz, Nie kady Ukrainiec by Polakowi wilkiem. Ukraicy, ktrzy potpiali ideologi goszon przez OUN-UPA, ostrzegali Polakw przed napadami, ukrywali ich i bronili przed mierci, nie szczdzc przy tym wasnego ycia, cz. 1, Na rubiey 2003, nr 65; cz. 2, ibidem, 2003, nr 67; cz. 3, ibidem, 2003, nr 67. Serhijczuk Woodymyr, Polaky na Woyni u roky Druhoji switowoji wijny. Dokumenty z ukrajinkych archiwiw i polki publikaciji, Kyjiw 2003. Siekierka Szczepan, Komaski Henryk, Bulzacki Krzysztof, Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich w wojewdztwie lwowskim 19391947, Wrocaw 2006. Siemaszko Wadysaw, Siemaszko Ewa, Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na ludnoci polskiej Woynia 19391945, t. 1-2, Warszawa 2000. Smalej Henryk, Zbrodnie ukraiskie na terenie gminy Moniatycze pow. Hrubieszw w latach 19391944, Zamo 2003. Sowa Andrzej Leon, Stosunki polsko-ukraiskie 19391947, Krakw 1998. Srokowski Stanisaw, Nienawi (opowiadania kresowe), Warszawa 2006. Staski Zygmunt, Staski Witold, Poryck, miasteczko kresowe symbol tragedii Polakw na Woyniu, Toru 2005. Stopyra-Gawroska Janina, Bez dziecistwa, Warszawa 1997; wyd. rozsz., Grajewo 2003. Stosunki polsko-ukraiskie w latach 19392004, red. Bogumi Grott, Warszawa 2004. Szawowski Ryszard, Wojna polsko-sowiecka 1939. To polityczne, midzynarodowe i psychologiczne. Agresja sowiecka i polska obrona. Sowieckie zbrodnie wojenne i przeciw ludzkoci oraz zbrodnie ukraiskie i biaoruskie, t. 12, wyd. 3, Warszawa 1997. Szczeniak Antoni, Szota Wiesaw, Droga do nikd. Dziaalno Organizacji Ukraiskich Nacjonalistw i jej likwidacja w Polsce, Warszawa 1973. ladami ludobjstwa na Woyniu. Okrutna przestroga, cz. 2, oprac. Leon Karowicz i Leon Popek, Lublin 1998. ladewska Monika, Z Kresw Wschodnich na Zachd, Wrocaw 2001. wiadkowie mwi, oprac. Stanisaw Biskupski, Warszawa 1996. Torzecki Ryszard, Polacy i Ukraicy. Sprawa ukraiska w czasie II wojny wiatowej na terenie II Rzeczypospolitej, Warszawa 1993. Turowski Jzef, Pooga. Walki 27 Woyskiej Dywizji AK, Warszawa 1990. Turzaski Kazimierz, Eksterminacja ludnoci polskiej na Trembowelszczynie w latach 19391946, Wrocaw 2003. 1947. Propamiatna knyha, oprac. Bohdan Huk, Warszawa 1997. Urban Wincenty, ks. bp, Droga krzyowa Archidiecezji Lwowskiej w latach II wojny wiatowej 19391945, Wrocaw 1983. Wgierski Jerzy, Armia Krajowa na poudniowych i wschodnich przedpolach Lwowa, Krakw 1994.
210
Wgierski Jerzy, Armia Krajowa na zachd od Lwowa, Krakw 1993. Wgierski Jerzy, Armia Krajowa oddziay lene 19 puku piechoty, Krakw 1993. Wgierski Jerzy, Armia Krajowa w Okrgach Stanisaww i Tarnopol, Krakw 1996. Wgierski Jerzy, W lwowskiej Armii Krajowej, Warszawa 1989. Woczaski Jzef, ks., Eksterminacja narodu polskiego i Kocioa rzymskokatolickiego przez ukraiskich nacjonalistw w Maopolsce Wschodniej w latach 1939 1945. Materiay rdowe, cz. 12, Krakw 20052006. Woy Galicja Wschodnia 19431944. Przewodnik po polskich i ukraiskich rdach archiwalnych, t. 1, red. Daria Nacz, Hennadij Boriak, WarszawaKijw 2003. Woyski testament, oprac. Leon Popek, Tomasz Trusiuk, Pawe Wira, Zenon Wira, Lublin 1997. Zakerzonnia. Spomyny wojakiw UPA, oprac. Bohdan Huk, t. 15, Warszawa 1994 2005. Zawilski Apoloniusz, Znw oywaj kurhany, Wrocaw 1997. Zbrodnie nacjonalistw ukraiskich na ludnoci cywilnej w poudniowo-wschodniej Polsce (19421947), red. Zdzisaw Konieczny, Przemyl 2001. Ziembolewski Zbigniew, W morzu nienawici. O takich, ktrzy nie przestali by ludmi, Krosno 2001. onowski Wadysaw, W trzeci noc po Wielkiejnocy, Opole 2004. ur Leon, Mj woyski epos, Suwaki 1997. Archiwum Akt Nowych: Delegatura Rzdu na Kraj, Departament Informacji i Prasy Armia Krajowa, Komenda Obszaru Lww Archiwum Instytutu Pamici Narodowej w Warszawie: 27 Woyska Dywizja Armii Krajowej Archiwum Wschodnie Orodka KARTA w Warszawie: Relacje dotyczce zbrodni ukraiskich na ludnoci polskiej Materiay Rady Gwnej Opiekuczej (kopie z Biblioteki Zakadu Narodowego im. Ossoliskich we Wrocawiu) Materiay Jzefa Opackiego dotyczce zbrodni ukraiskich w Maopolsce Wschodniej i na Woyniu w latach 19391945 (kopie z Biblioteki Zakadu Narodowego im. Ossoliskich we Wrocawiu)
211
INDEKS OSB
Adamcowie 25 Adamiak Antoni, ks. bp, 138 Adamkiewicz Anna 97 Adamkiewicz Waleria 57 Adamowiczowie 52 Adamowicz-Radziszewska Teresa 12, 52 Adamw Adam 124 Adaszyski Stanisaw 66 Aleksander Inwalida 60 Aleksandrowa 60 Anastazij 103 Andrej 106 Andrij 108 Andruch Jarosaw 189, 190 Andruszko 187 Andrzejewska Honorata 28 Arszal Genowefa 94 Arszal Zygmunt 94 Atabaszowie 51 B. Jan 100, 101 Babiak Anna 205 Babiak Dmytro 126 Babij 33 Babij Hryko 29, 34 Babiuk Dmytro 181 Bacajewska Marianna 66 Bacawska Mirosawa z d. Kosiska 55 Baczek Pyyp 169 Baczewicz Stanisaw 119, 120 Baczkowie 169 Baczyska Oksana 122 Baczyski Juliusz, ks. 148 Badur Roman 87 Bagiscy 45 Bagiska Marianna 44 Bagiski Gracjan 47 Bagiski Ignacy 47 Bagiski Jan 46 Bagiski Tadeusz 47, 89 Bagneccy 32 Bajewicz Dziunka 121 Baka, ks. 87 Balicki (Baykyj), ks. 98 Baa Petro 139 Baut Jan 104 Bambua Petro 80 Bandera Stepan 9, 18, 55, 62 Bandura Bronisawa 136, 137 Bandura Iwan 65 Bandura Stefan 135 Bandura Tomasz 136, 137 Bania Kazimierz 69, 106 Baran Ilko 190 Baran Iwan 125 Baranowski Pawe, ks. 131 Barascy 39 Baraska Aleksandra 162 Baraska Maria 162 Baraski 73 Barmiski Zygmunt, ks. 124 Barna Albin, ks. 167 Barwiska Stefania 81 Barwiski Zenon 81 Barylska Jzefa 149, 150 Basiuk Alosza 74 Batoryna Stefan 119, 120 Batrynczuk 113 Bazyluk Petro 41 Bk Marianna 80 Bk Wanda 80 Bkowa 120 Bkowski Wadysaw 117 Beca 172 Bednarczuk 110 Bednarski Bolesaw 168, 169 Beej Anna 119 Benedyk Wodzimierz (Dymitr) 121 Berbe Micha 155 Bereziuk, ks. 168 Bereziuk Iwan 56 Bereziuk Jzef 123 Berezowski 165 Berezowski Wasyl 163 Berling Zbigniew 179 Bernardt Piotr 98 Biakowscy 117 Biaows Jadwiga 149 Biaows Jan 149, 150, 197 Biaows Kazimiera 149, 150 Bida Maksym 194 Biedrzycka Aniela z d. Maciuk 26 Bielawscy 112 Bielecki Mikoaj, ks. 68 Biernaccy 112 Biernacki Mieczysaw 133 Biliska 180 Biliski Jan, ks. 158 Biliski Micha 154 Biliski Stefan 122 Biliski Wadysaw 154 Biliski Wadysaw, ks. 124 Bious ukasz 146 Biyk Eliasz 123 Bindura 134 Bis Dmytro 198 Bis Marko 198 Biskupski Stanisaw 11, 45 Bizu Stanisaw, ks. 132 Blicharski Czesaw 114, 118, 129, 134, 137, 139, 146, 148, 149, 160, 161 Boszkowie 185 Boszko Marusia 185 Baszkw Karol 126 Baejewski Stanisaw 15, 66, Boboszko 67 Bocmaniuk Bazyli 184 Boczkowski Jan 41 Bociowie 62 Bo Jewdokia 62 Bodnar Wasyl 139 Bogdaniec Bogdan 89 Bogdaniec Sergiej 89 Bogusiewicz Janina z d. Kruszelnicka 184 Bohatiuk, ks. 160 Bohusawski Hawryo, ks. 49 Bohusawski Rocisaw 49 Bojarska Anna 116 BojarskiTadeusz 116 Bojczuk Konstanty 80 Bojczun Omelan 10, 56 Bojiwka Stefan 204 Blochowscy 176 Bolechowski Benedykt 176 Bolechowski Wadysaw 176 Bondarczuk Barbara 150 Bondarczuk Stepan 67 Bondarenko 74 Bondaruk Iwan 27 Borecka Agata 82 Borecki Hilary 82 Borekyj Fiyp 24 Borejko Nadia 92 Borejko Petro 92 Borejkowie 91 Borek Jzef 123
212
Borkowska 133 Borodziej Zoa z d. Ulewicz 72 Boro 62 Borowec Maksym Taras Bulba 18 Borowski 144 Borowski Walenty Jan 99 Bortniczuk 99 Boruta Kazimiera 46 Boruta Pawe 46 Bosakowski Edmund 63 Braski Aleksander 65 Bratkowski Mieczysaw 152 Broda Feliks 90 Brudziska Jzefa 52 Brudziska Stefania 51, 52 Bruko Jzef 201 Bryks Abram 88 Brzzek Florian 119 Brzzek Stanisawa 119 Buba Pawe 97 Bubliska Czesawa 28 Buczko Czesaw 103 Buczkowski Ludwik 129 Buczyscy 82 Budzyk Petro 186 Budzisz Feliks 101 Bukowski Zygmunt 90 Bulzacki Krzysztof 9, 11, 140 Buaczuk 177 Buaczuk Onufrij 177, 178 Burakowska Marcela 150 Burda Jzef, ks. 120 Burko Wasyl 54 Burska 139 Bursztyga Olga 188 Bury Pawe 155 Busko Jarosaw 176 Bydychaj Stanisaw 102 Bdziuch Danuta 187 Caban Ireneusz 192 Caruk Jarosaw 11 Cebula 102 Cebula Franciszek 127 Centkiewiczowie 63 Chabluk Franciszka 68 Chabrowie 94 Charyta (Charyton?) 43 Chepa Franciszek 172 Chiniewicz Danuta z d. Dyrda 27 Chinij Hryhorij 159 Chiyska Maria 175 Chiyski Mikoaj 175 Chliborob 113 Chamazda Oeksandr 79
Chmielewski Wacaw 10, 56 Chmieluk Tomasz 135 Chmura Aleksander 157 Cholewka 163 Chomeniuk Fiodor 92 Chomiak Piotr, ks. 158 Chomicki (Chomycki) 23 Chomicki Piotr 150 Chomut Mychajo 131 Chorkawy 168 Chrabczewski 39 Chrapek Ludwik, ks. 140 Chropusta 196 Chrucielowa Irena 143 Chwiszczuk Dymitr 95 Chwiszczuk Katia 95 Chwiszczuk Natasza 95 Chymejczuk Jzef 114 Cichocki Fiodor, ojciec, ks. 67 Cichocki Fiodor, syn, ks. 67 Cichocki Jan 12, 104, 105 Ciesielska Maria 70 Cieszkowski Edward 62 Cisek Jan 12 Ciso Froka 125 Ciszek Wojciech, ks. 66 Ciurenko 132 Cybuchowska Kamila 101 Cybulska Aniela 47 Cybulska Antonina 47 Cymbaa Jadwiga 56 Cyniak Jzefa 62 Czaban 163 Czajka 117 Czak Jzef 143 Czarna Maria 182, 183 Czarna Paraska 129 Czarniecki Eugeniusz 201 Czarniecki Stefan 201 Czarniecki Wacaw 201, 202 Czechowski Karol 105 Czekanowski Stanisaw 192 Czepiukowie 33 Czermiski Wadysaw Jastrzb 11, 53, 63 Czernikowie 58 Czerwak Jan 80 Czerwak Olga 80 Czerwak Piotr 80 Czerwak Roman 80 Czerwiec 200 Czerwinkowie 32 Czerwiska Leokadia 88 Czeszejko-Sochacka Seweryna 88 Czeszejko-Sochacki Tadeusz 88
Czmyr 163 Czobotar Serhij 101 Czornyscy 136 Czubak Janina 141, 142, 143 Czubata Helena 168 Czubata Maria 168 Czuczman ukasz 137 Czyhun 92 Czyewska Bogusawa 186 Czyowa 95 Daca Roman, ks. 164, 165 Daciuk Nikon 32 Danielewicz Sawomir 133 Danieluk Iwan 53 Danieluk Trochim 53 Daczak Mieczysaw 119 Darowscy 169 Darowski Micha 169, 170 Darowski Mieczysaw 170, 193 Dawidiuk 106 Demeczuk Leon 90 Demkowscy 32 Denys Stefan 57 Dereniowscy 128 Dereniowski Antoni 128 Derkacz Anna 151, 152 Dbicki Piotr 198 Dbski Jerzy 25 Dbski Wodzimierz Sawosz 32, 33, 35, 37, 40 Diduch 160 Diduch Anton 27 Diuk Josyp (Gedzyk) 152 Dmitruk Trom 91 Dobrowolski Kazimierz 53 Dobrzecka Janina 43 Domalewska Janina 82 Domalewski Edmund 82 Doniec Konstanty, ks. 79 Donigiewicz Krzysztof 176, 177 Doruk Iwan, ks. 117 Draniowscy 135 Draniowski Eugeniusz 135 Drobnicki Gustaw 158 Drobnicki Wasyl 126 Drohomirecka Stanisawa 44, 47 Drohomirecki Wodzimierz 44, 45, 47 Drozd 99 Drozd Bronisawa 130, 131 Drozd Jan 103 Drozd Roman 20 Drozd Tadeusz 130 Drodowski Marian 102
213
Drzewicki Zygmunt 16 Drzewiecka Rozalia 125 Drzyzga Adam, ks. 154 Dubiel Anna 151 Dubieczuk Hleb 102 Dubieczukowie 102 Dubrowski Zenon 33 Dudaj Aleksiej 53 Dudkowska Jolanta z d. Sawicka 34 Dudzicka Krystyna 123 Dumanowski Mieczysaw 129, 131 Dutka Piotr 153 Duyk 68 Dutkowscy 70 Dymijanka 96 Dyrda Leopold 27 Dyrda Olga 27 Dytkowski Jerzy 12, 90 Dziduch Bronisawa z d. Wilk 99 Dziduch Wadyslaw 99 Dziedzic Adam, ks. 128 Dziekaska Franciszka 50 Dziekaska Jadwiga 50 Dzik 67 Dzikowie 98 Dzikowski Jzef 37 Dziwiska Biruta 179 Dus Maria 202 Emme Tadeusz 61 Emmowie 61 Enser 98 Fajferowie 46 Fedio 29 Fedorkw 134 Fedorowicz Marian 133, 134 Fedyk 127 Feliska Dioniza 40, 41 Feliski Stanisaw 41 Fenczak August Stanisaw 203 Ferens Jan, ks. 154 Ferens Mikoaj, ks. 141 Ferszt Jan 55, 56 Fesiukowie 48 Fekiw Katarzyna 131 Fekiw Mikoaj 131 Filar Wadysaw, ojciec 97 Filar Wadysaw, syn 9, 97 Filipczakowie 77 Filipkowie 32 Filipowski Czesaw 175 Fiynska Sowieta 40, 41 Flisiuk Michajo 103
Flisiuk Nikita 103 Fory Paraka 143 Frej Jan 187 Furda 162 Furman Jan 191 Furman Kazimierz 191 Furmanek Otylia 84 Futyma Mieczysaw 99 Gajewska Anastazja z d. Stasilewicz 99, 103 Gaawej Hryko 91 Gaka Janina 39 Gauszkowie 190 Gamuga Piotr 122 Ganowski Stach 159 Garbacz Jzef 94 Garbowski Henryk 91 Garbowski Jzef 92 Gawe Mieczysaw 51, 84 Gawda Czesaw 50 Gasiorowski 70 Gdowscy 46 Gerc Micha 160 Gercel Iwan 89 Gerus Jan 171 Gsicka Michalina 146 Gibaa Stanisaw 202 Gidur Franciszka 127 Gidzun Mychajo 39 Giergiel Tolko 98, 99 Giergiel Ziuka 99 Gil 37 Gil Andrzej 11 Gilewicz Halina 33 Gis Adam 92 Gis Dmytro 92 Gis Harasym 92 Gisowie 91, 92 Giycka Janina 122, 123 Giycki Anatol 123 Gowiscy 62 Gowiska Aleksandra z d. Markowska 34 Gowiski Hieronim 62 Guszek Wanda 82 Gniewik Leon 196 Gniot Wadysaw 38 Goik 113 Golc Mikoaj, ks. 200 Golisz Helena 31 Golisz Jzefa 31, 39 Golisz Maria 31 Gob Antoni 174, 175, 176, 188 Gobski Wadysaw 129
Gomuka Wadysaw 198 Gomukiewicz Antoni 155 Godzikowscy 29 Grak Tomasz 40 Gral 161 Grnicki Kazimierz 170 Grabarczyk Jadwiga z d. Tomicka 27 Grabarz Jzef 96 Gracki 161 Grocholski 194 Grocki Dominik 77 Grodziski Mikoaj 205 Grodzki Iwan 80 Gross Edward 46, 64, 115, 116, 117, 121, 147 Gross Stanisaw 118 Grott Bogumi 9 Gruszecki Jzef 39 Grynberg Micha 12 Grynowieccy 37 Grynowiecki Zygmunt 37, 38 Grzesik Julian 102 Grzeszczuk Antoni 145, 146 Gula Micha 203 Gularowscy 101 Guz Teresa z d. Persona 12, 95 Hajdamaka 118 Hajdamowicz Ewelina z d. Bagiska 46 Hal 70 Haasa Maciej 194 Haasa Wadysaw 194 Hamika 196 Hapiak 40 Hapyna 65 Harc Zygmunt 153, 154 Harkis Artiom 101 Harsdorf Zoa 130 Hartlip Micha 189 Hartwig Stanisawa 50 Hasiak Ryszard 102 Hasiak Zoa 102 Has (Hass) 174 Hawryluk 97 Hawryluk 105 Hawryluk Katarzyna 147 Hawryluk Oksana 115 Heleniak Franciszek 166 Heleniak Jan 166 Heleniak Jzef 166 Heleniak Stanisaw 166 Hemij Danyo 152 Herasym Konstanty 57
214
Herasym Semen 57 Heuko 137 Hilbrecht Halina z d. Sebastiaska 78 Hilko 59 Hnat Woodymyr 62 Hnatiuk Hryhorij 83 Hocycha 186 Hodoruk Stiopka 99 Hojarska Agata 102 Holczyk Iwan 41 Hood 23 Hoojada Dymitr 147 Hoota Anna 175 Hoowaty 87 Houb Sawko 132 Hoyk Anna 149 Hoyk Mikoaj 149 Horbaczewkyj Wasyl 104 Horaty Iwan 128 Horobiowski I 117 Horobiowski II 117 Horodeccy 46 Horosiewicz Seran, ks. 86 Horoszko Kostia 85 Hradowy Micha 112 Hreczuchowie 152 Hromenko 191 Hromlak Semko 115 Hronat Iwan 132 Hryciuk Grzegorz 9 Hry 77, 79 Hry 125 Hryko Agata 199 Hrymak Iwan 150 Hryniw Grzegorz 179 Hrynkowie 185 Huber Bronisawa z d. Gut 141 Huk Bohdan 173 Huk Nastia 107 Huk Sawatij 107 Huk Stanisaw 180 Huk Sya 107 Huk Wasyl 68 Huk Wadysaw 180, 181 Humaniuk Seran 175 Humeniuk Prokop 67 Huziuk 64 Iowska Aniela 120 Iowski Czesaw 118 Iowski Stanisaw 120 Iowski Zdzisaw 117, 118, 120 Ituch 56 Imbirowski 23
Isajewycz Jarosaw 11 Iskra Ferdynad 139, 140 Iszczuk 68 Iwaniewicz Wasyl 175 J. Ryszard 100, 101 Jaboski Stanisaw 23 Jach Wincenty, ks. 25 Jach Wadysaw, ks. 25 Jaciowie 179 Jaciw Stefan 179 Jaciur Semen 80 Jacyk Kateryna 125 Jacyna 191 Jagieo 74 Jagliscy 52 Jakbiec Jan 123 Jakubowska Mirosaw 30 Jakubowski Zbigniew 30, 31 Jakuszewska Danuta 49 Jakuszewski Adam 49 Janczewscy 98 Janiccy 49 Janicki Ignacy 49 Janicki Leonard 85 Janicki Tadeusz 85 Janicki Zenobiusz 16, 79, 83, 84, 85 Janik Bronisaw 91 Janisiw 168 Jankowski Jan 134, 135 Jankowski Stanisaw 185, 186 Janowicz Tadeusz 128 Januszkiewiczowie 92 Jaremczukowie 97 Jarmoliscy 105 Jarosz Czesaw 117 Jarosz Maria 117 Jaroszek Jzefa 95 Jaryk (Jeryk) Micha 114 Jarzycka Stasia 133 Jasiska-Borowska Anna 120 Jasiski Feliks 66, 68 Jaskowska Wanda 179, 180 Jastrzb zob. Czermiski Wadysaw Jastrzbska Weronika z d. Skikiewicz 134 Jastrzbski Stanisaw 9, 12 Jaszczyszyn 164 Jaszczyszyn Bronisawa 175 Jaworski Edward 158 Jaworski Eugeniusz 187 Jednorg Kazimierz 168 Jedynowicz Kazimierz 54 Jedynowicz Maria 54
Jelekowski Jerzy 65 Jeremkiewicz 51 Jesionczak 71 Jesionek Bronisaw 75 Jewczuk 81 Jewczukowie 81 Jewczyniec Mychajo 185 Jezierska Rozalia 132 Je Jzef 71, 72 Jdrzejczak Stanisawa z d. Zdzymira 38 Jochymiec Josyp 49 Jzefowska Maria z d. Szuba 156 Juchniewicz Mieczysaw 15 Juchno 101 Jumczuk 61 Juniewicz Antoni 108 Jurak 180 Jurasz Baej, ks. 168 Jurczak 192 Jurkw Mychajo 139 Justkowscy 79 Justyn 53 Justyna Irena z d. Bk 80, 81 Juziuk Mojsiej 101 Juzwenko Bernard 112, 113, 114 K. Konstanty 91 Kaban Aleksandra z d. Baraska 162 Kabaczek 178 Kahane Dawid 8 Kakaluk Dmytro 193 Kalenik 71 Kaliszewscy 76 Kaliszewski 76 Kalus Antoni 41, 42 Kaandiak Anastazja 171 Kaminec Katarzyna 136, 137 Kaminec Woodymyr 137 Kamiska Stanisawa 184 Kamiski Mieczysaw 86 Kamiski Stanisaw 184 Kanas Jan 7, 148, 151 Kania, ks. 195 Kania Antoni, ks. 141, 142 Kaniowska Stanisawa 189 Kaniowska Zoa 189 Kaczuk 37 Kapsiak 50 Kapusta Micha 155 Karaczko Lucjan 149, 152 Karasiowie 97 Karasowski Ignacy 156 Karasowski Kasper Kazimierz 156
215
Karowicz Leon 11, 20, 2931, 37, 39, 40, 44, 5052, 5558, 60, 6265, 70, 72, 73, 85, 92, 99, 102 Karmazyn 128 Karpenko 64 Karpiski Edward 115 Karpiski Kazimierz 50 Karwacka Weronika 111 Karwan Jadwiga 45 Karwan Jan 45 Kasak Ewa 127 Kasiewicz Stanisaw 197, 204 Kasztelan 35 Kaszuba Kazimierz 104 Kaszycki Jan 191 Kaka 94 Kazimierw Stanisaw 66 Keczkejs 201 Keller Irena 36 Keller Kazimiera 36 Kiciak Jzefa 32 Kiczua 183 Kiesz Aleksandra 23 Kiesz Micha 23 Kiesz Wadiusz 23, 25 Kiak 111 Kijanowski Aleksander 170 Kiryczuk 103 Kirysz ewko 49 Kisiel Pawe 146 Kisy Joachim 101 Kit Anna z d. ekiw 195, 198 Kitaszewski Henryk 31 Klepiec Siako 78 Klepuszewski Jan 88 Klimczuk Nikifor 84 Klimkowie 50 Klimowicz Kola 85 Knia 70 Knihinicka 186 Knysz Wadysaw 108 Kobasiuk 135 Kobluk Damian 26 Kobluk Paaszka 26 Kobylaska Genowefa 157 Kobylaski Wadysaw 44, 45 Kobyecki Mieczysaw 42 Kochanski Ostap 32 Kociuba Iwa 103 Kogut Katarzyna 124 Kolba Pawe 156 Kolek Kazimierz Socha 36, 37 Kolor Mieczysaw 189 Kobowie 48
Koomiejec Mikoaj 90 Komaski Henryk 9, 11, 24, 71, 110193 Koncewycz, ks. 36 Kondratec Pawo 50 Konieczny Zdzisaw 9, 201 Konopacka 48 Konopka-Biaows Halina 149, 150 Konopska Danuta 111, 112 Konopska Stanisawa 111 Konopska Zoa 111 Konysz Jan 160 Kopel Jan 194 Kopernik Serhij 42 Koprowski Marek, ks. 197 Korczuk 27 Korczyski Nestor 134 Korman Aleksander 148 Kornaty Semen 66 Korneluk 81 Korostil 137 Korze (Kore) Mykoa 52 Kosek Karol 24 Kosiak 52 Kosiska Franciszka 54 Kosiska Mirosawa 54, 55 Kosnowicz Adolf 102 Kosowska Danuta z d. Konopska 112 Kosowski Kazimierz 95 Kosowski Wadysaw 152 Koss Jzef 170 Kossakowski Witold 56 Kossakowski Wadysaw 183 Kostiuk Andrej 90 Kostyszyn Fedio 164 Koszil Julia 197, 201 Koszil Mikoaj 196 Kocio (Konstanty) 70 Kociuch Wasyl 194 Kociuk 157 Kociuk Sergiej 95 Kotarski Tadeusz 61 Kotonis 130 Kotu 149 Kowal 199 Kowal Iwan 193 Kowal Piotr 199 Kowalczuk Pyyp 30 Kowalczyk 134 Kowalczyk Jakub 79 Kowalczyk Oesia 134 Kowalczyk Wadysaw 3537 Kowalczyk Wodzimierz 197 Kowalska Stanisawa 106
Kowalski Dominik 83 Kowaluk Iwan i Marika 180 Kowaluk Wasyl 102 Kowtuniuk Sawa 32 Kozak Stefan 123 Kozibroda Woodymyr 103, 104 Kozio 54 Kolicka Irena 36 Kouszkowie 48 Kouszyn Roman 161 Kraczuk Serhij 30 Krajewska Jadwiga z d. Bernardt 98 Krakowiakowie 102 Kraszewski Jakub 187 Kraszewski Jzef 187 Kraszewski Stefan 187 Krawczuk 68 Krawczuk 95 Krawczuk Paraska 88, 90 Krawczyk 149 Krawiec Alfreda z d. Gowiska 62 Krpiec Mieczysaw Albert 7 Kretschmer Weronika z d. abdzka 91, 92 Kril Stefan 170 Kriycz Maria 172 Kroczyska Jadwiga 131, 132 Kroszkowa 64 Krlikowscy 70 Krlikowska Sabina z d. Tarnawska 80, 81 Krlikowska Stefania 70 Kruczko Stefan 190 Kruk Czesaw 74 Kruk Katarzyna z d. Jesionek 74 Kruk Wadysaw 170 Kruszelnicki Edmund 184 Krutina Bolesaw 58 Krutinowie 58 Krysiakowa 39 Krysiukowie 36 Krywyj Hryko 63 Krzakowie 127 Krzemionowska-owkis Helena 42, 43, 48, 93 Krzemionowski Tomasz 48 Krzesiska Joanna 131 Krzesiski Jan 131 Krzykaa Janina z d. Radaczyska 126 Krzysztan Alfons 97 Krzysztan Jan 97 Krzykw Wadysaw 111 Krzyworki 155 Krzyanowski Dymitr 132
216
Krzyewska-Krupnik Maria 110 Ksej Stach 121 Kucharz Maria 190 Kuciel Dymitr 124 Kucy Dmytro 128 Kucy Romualda z d. Rafalska 142 Kuczera Aleksander 178 Kuczera Micha 114 Kuczerowa 178 Kuczeruk Hry 82 Kuczyska-Spasowska Maria Karmen 60, 61 Kuczyski Franciszek 185 Kuczyski Jzef, ks. 12, 68 Kudryk Janina 69 Kudrykowie 69 Kujstra Anna 127 Kuka Grzegorz 127 Kukliski Jan 54 Kulbicki 181 Kuliska Lucyna 9, 144, 175 Kulczyccy 67 Kulczycka Helena 67 Kuaj Woodymyr 100 Kuakowska Katarzyna 101 Kunert Andrzej Krzysztof 8 Kunysz Bronisaw 95 Kuraj Anna 53 Kurasiewicz Stefania z d. Chmieluk 135137 Kurkowie 78 Kurkowski Wadysaw 41, 42 Kurmyo Maryka 130 Kurpisz Filip 193 Kurpisz Katarzyna 193 Kuszlak Micha 159 Kuszmieruk 114 Kuszneruk Aleksander 96 Kusznierz Dymitr 150 Kuna Katarzyna 124 Kuniczowie 74 Kunierzewski Jzef 145, 146 Kuwaek Bolesaw 73 Kuwaek Helena 71 Kuma 140 Kumiski Edward 53 Kwacz 78 Kwacz Paraska 78 Kwacz Wasyl 78 Kwasiuk Jan 115 Kwanecka 54 Kyc Pawo 52 Lachiewicz Stanisaw 85 Lasek Jan, ks. 203
Laszuk Helena 102 Lechman Kazimierz, ks. 155 Legeyski Pawe 170 Lehkun Katarzyna 63 Lemaska Teola 53 Lepko Krystyna Irena 39 Lesser Gabriele 8 Lekiewicz Mieczysaw 94 Leko Hanna 100 Lewandowscy 95 Lewandowski Antoni 194 Lewczuk Wadysawa z d. Robak 159 Lewczukowie 51 Lewiccy 68 Lewicki Karol 68 Lewicki Teodor, ks. 189 Lipieski Marcin 198 Lipka Stefan 123 Lisiecki 31 Likiewicz 172 Likiewicz Henryk 103 Likiewicz Kazimierz 103 Likiewicz Marian 103 Likiewicz Mieczysaw 103 Litwak Andrzej 191 Litwiczuk Celestyna 156, 157 Lombardo Jan 106 Lombardo Krystyna 106 Lombardo Wadysaw 106 Lubczyski Aleksander 73 Lubczyski Czesaw 74 Lubow-Potomska Marianna 42, 44 Ludwikw Adam 65 Ludwikw Anna 65 aba Aleksander 144 abowie 144 abdzcy 92 abdzki Feliks 91 abiak Wadysaw 163, 164 abiakowie 163 agisz Pawe 150 agoszowie 34 agowscy 32 akomski Franciszek 161 apczuk Jzef 197, 198 apczuk Semen 197 aszczewscy 33 awruszczak Danuta z d. Borkowska 133 epikowie 101 ewczuk Filip 47 ewko Stefania 204 obas Maryna 164
omecka Genowefa z d. Kasperska 171, 172 omikowski Iwan 115 opuszyska Regina 40 opuszyski Jan 40 o Marek 90 otocka Jadwiga 49 otocki Aleksander 49 oziski Bogusaw 84, 85 uca Maria 203 ucyk Teol, ks. 158 ucyszyn 123 uczkiw 125 ukajczuk Harasym 51, 52 ukasiewicz Bolesaw 24, 159 ukasiewicz Jacek, ks. 138 ukaszewicz Edward 103 upkowska 139 ysiak Helena 181 yszczyszyn Anna 171 yzakowie 187 M. Kiryk 100 Maciaszkowie 32 Maciuczka 39 Maciuk Bronisawa 26 Maciuk Kajetan 26 Makw Justyna 129 Madzelan Seman 195 Magdziak Alfreda z d. Kiciak 32 Magier Aleksandra 61 Magierowie 61 Machoko 75 Macijewicz Stefan 203 Majcher-Tarniowa Maria 126 Majdaniuk Maria 180 Majewski Jzef Kazimierz 30, 37 Majoowski Oeksa 151 Major Ryszard 87 Majorowie 87 Majstruk Aleksander 4345 Majstruk Makary 43, 45 Majstruk Prokop 43, 45 Majstruk Saka 43 Makar Jurij 200 Makarenko 197 Makarowie 73 Makoldra ukasz, ks. 147 Makrocki Edward 59 Makrocki Piotr 59 Malak Franciszek, ks. 12, 167 Maleczak Stanislaw 159 Malicki 125 Malinowski Wadysaw 28 Maaczyski Jan 142
217
Maaszka 95 Maoniowie 194 Mayszczycki Antoni 108 Manylukowie 185 Marciniak Jzefa z d. Feliska 41, 49 Markielowie 51 Markiewicz Jerzy 192 Markowicz 35 Markowicz Woodymyr 151 Markowscy (Lulwka Wgierszczyzna) 34 Markowscy (Jeziorany Szlacheckie) 79 Markowska Aleksandra 29, 34 Markowski Franciszek 133 Marmasz Anastazja 175 Marmasz Stefan 175 Marmucka Maria 23 Marmucki Franciszek 23 Marmucki Jan 79, 80 Marmucki Wadysaw 47, 147, 148, 182 Martyniuk 116 Martyniuk Andrij 97 Maruszko Maria 195 Masowscy 178 Masowska Helena 23 Masowski Kazimierz 178 Masowski Mikoaj 23 Masojada Felicja 91 Malankiewicz Lesawa z d. Wooszczuk 180, 181 Maluk 73 Maluk Wasyl 145 Matczuk Konstanty 75 Matczuk Stefan 75 Matula Wojciech 33 Matuszewski Antoni 190 Matys Micha 183 Maudak 28 Mauzelepa achtion 76 Mazur Antonina 65 Mazur Janina 142 Mazuryk Bronisawa 87 Manikowie 170 Menyczuk Aleksander 23 Menyczuk Petro 75 Melnyk Andrij 133 Melnyk Jakim 53 Mewa 201 Mdrzecki Wodzimierz 11 Mdzarycha 70 Michalewiczowie 59 Mielnik Andrzej 63
Mieszczaniuk Micha 41 Miezin Jzef, ks. 189 Mikolski Iwan, ks. 28 Mikolusowie 73 Milaszewski Rudolf 158 Milewicz Helena 93 Milewicz Jan 92 Milisiewicz 86 Millerowie 46 Misio Eugeniusz 10, 17, 201 Misiurak Olga 141 Miko Grzegorz i Anna 189 Mizioek Tomasz 128 Mynarscy 101 Mynarski Zygmunt 101 Mynczak Iryna 180 Mynek Katarzyna 101 Modrzejewska Genowefa z d. Sobczyska 33, 34 Moliska Janka 121 Moliski Franciszek 121 Momotka 51 Morelowscy 101 Moroz Iwan 62 Morozowa Agnieszka z d. yakwna 202 Morozowski Franciszek 29 Motyka Grzegorz 9, 20, 195 Mroziska Adela 85 Mroziski Adam 85 Mroziski Czesaw 85 Mrozowska Rozalia 37 Muchaniuk 82 Muniakowa 100 Murawska-ygado Bronisawa 43 Murawski Bolesaw, ks. 25 Murawski Marian 43 Murmya Antoni 167 Musionek Franciszka 186 Muszyski Antoni 126 Muzyka Mikoaj 140 Muzyka Petro 97 Muzyka Wadysaw 121 Muyczuk Kola 40 Mykieta 126 Myszczyszyn Myrosaw, ks. 198, 199 Myziuk 169, 170 Nahajowa Paaszka 159 Nahirna Katarzyna 175 Nahirny Andrzej 175 Nahirny Wasyl 128 Naklicka Wadysawa 94 Nakonieczna Maria 149
Napieracz Franciszek, ks. 153 Narajewski Bohdan 126, 127 Narbutt Maja 73 Nasada Piotr 178 Nataka 70 Nazaruk Iwan 37 Nieczypor 46 Nieczypor 127 Nieczyporowscy 35 Niedzielko Romuald 21, 41, 94, 99, 158, 191 Niedwiecki Franciszek 119 Niedwiedzka Antonina 116 Niewieszczuk Dymitr 147 Niewiski Jan 12, 65 Nowak Tadeusz 125 Nowakowicz Leokadia 51 Nowakowska Jadwiga Katarzyna 64 Nowicka Bogusawa z d. Krysiak 39 Nowosad Anna 193 Nowosad Dymitr 152 Odnous Barbara 66, 96, 101, 103, 104 Oksenczuk 94 Okulscy 32 Olchowicz Sydor 84 Olearska Janina 68, 70 Olejnik 42 Oleko, ks. 189 Oleszczuk Jan 168 Olga 109 Olijnyk Pawo, ks. 122 Oliwa Apolinary 81, 82 Olszaski 31 Olszaski Tadeusz Andrzej 16 Olszewska Antosia 96 Olszewska Hela 96 Oeksiw Dmytro 128 Omelascy 36 Onopryjczuk Petro 43 Onufrijew Hry 87 Opacki Jzef 12, 110, 112, 156 Opanas 43 Opanas Hryko 45 Opanas Szramko 45 Orenczuk Ilia, ks. 185 Orowski Polidor 30 Osipczuk Mykoa 38 Osipczukowa 38 Ostalski 23 Ostaszewski Jan 104, 106 Ostrowska Ewa 180, 181
218
Ostrowski Jzef 53 Ostrwka Jan 169 Owiecimski Jerzy 103 Oarowski Filip 58, 59 Pabis Mieczysaw 171 Pacholczakowie 157 Pachoma 51 Padlewska Paraska 32 Padlewski Wiktor 32 Padowska Zoa 59 Pajk Krystyna 106 Palec Ewa 74 Palec Jan 73 Paliniewicz Edward 158 Paliwoda Miron 205 Palka Stanisawa 144, 145 Paaczuk Woodymyr 32 Paaszka 49 Panasiuk, ks. 154 Panasiuk Roman 67 Panowyk Micha 161 Paczyszyn Iwan Hawryszko 171 Paczyszyn Tadeusz 171 Pakw Maria 20, 201 Papa Anna 201 Papuyska Feliksa 37 Papuyska Stanisawa 37 Papuyski Ludwik 37 Paraska 39 Parfeniuk Luba 32 Parfeniuk Petro 32, 39 Partacz Czesaw 9 Pasawski 166 Pasteruk Charyton 76 Paszkowski (Paczkowski) Marian 83 Paciak Franciszek, ks. 188 Pater Dorota 171 Pater Jzef Marcinko 171 Pater Stanisaw 171 Pater Tadeusz, ks. 12, 170, 171 Pawlak Andrzej 103 Pawlak Aniela 103 Pawlak Krystyna 103 Pawlak Leokadia 104 Pawluk Jzef 28 Pawluk Jurij 34 Pawlukowie 34 Pawo 95 Pawowscy 32 Pawowska Lusia 134 Pawowska Maria 134 Pawowski Mikoaj 134
Pawusiewicz 198 Pawusiewicz Jzef 189 Pawyk Katarzyna 180 Pawyszyn 158 Pelc Kazimierz 155 Pendel Maria z d. Jesionek 75 Pepol Wanda 49, 50 Perekop 142 Peretiatkowicz Adam 35, 36, 92 Personowie 95 Petruczuk Petlura 182 Petruk Prystupa 73 Petryk Pawe 143 Petryszyn Anna 190 Piaseczna-Broszczakow Maria 120 Piaskowski Tadeusz 139 Pitkowski 119 Pichur 176 Piejak 76 Pierg (Pirih) 96 Pietrzykowski Jan 49 Pietrzykowski Kazimierz 49, 85 Pitowski Wadysaw, ks. 166, 189, 190 Pikua Wacaw 194 Pilawski Tadeusz, ks. 146 Piczuk Irena 50 Piczuk Serhij 50 Piczuk Stanisawa 50 Piotrowscy 192 Piotrowscy Franciszka i Piotr 51 Piotrowska Olga 199 Piotrowska Stanisawa 118, 119 Piotrowska Zoa 199 Piotrowski Wadysaw 194 Pirkowski Franciszek Kowal 94 Pisuliski Jan 18 Pit Janina z d. Pittner 166 Pittner Jan 165 Piwcewicz Jzefa 92 Piwkowski Stanisaw 94 Piwowarczuk Iwan 134 Pleszczak Wojciech 153 Plutecki Stanisaw 89 Plutecki Tadeusz 89 Paksa Stefan 151 Paton (Dbrowa) 90 Paton (Stasin) 102 Pomiska 129 Pobocha Mirosawa z d. Kurek 78 Podhorodecki R., ks. 107 Podibka Micha (Karabyn) 170 Podlisny 130
Pogaski Micha 204 Pogorzelec Jan 74 Pogorzelec Marianna 74 Pokydko (Pohydko) 98 Polak 203 Polak Edward 12 Polek Stefan 181 Poliszczuk Wiktor 9, 10, 88 Popek Leon 11, 12, 25, 29, 72 Posyniak Maria 114 Posyniak Sabina 114 Poterucha Jaryna 107 Poterucha Petro 107 Poticzny Petro 201 Potoccy 62 Pragowska Jadwiga 130 Prekasz 189 Procajo Leon 33 Procajo Piotr 33 Procajo Wadysawa 33 Prochor Was 49 Prochorowie 103 Pro Iwan 127 Pro Zachar 76 Prokaziuk 115, 116 Prokop enia 52 Prokopiuk 102 Prokopowie 52 Pronobis Franciszek 182 Prorok Feliks 133 Prucnal Maria 127 Prus Edward 9, 117 Pryszlak Jarosaw 199, 200 Przastek Jan 108 Przewoodzki, ks. 136 Przybya J. 198 Przybyszowie 96 Przystupa Bolesaw 73 Przystupa Helena 72 Psiurska Marynka 125 Ptasznik 168 Ptaszyski Wasyl 154 Puhacz 108 Puhacz Iwan 167 Pukalski Bronisaw 176 Pukalski Jan 176 Pukszta Kalina 80 Puksztowie 79 Purchwen 58 Puszczewicz Zoa 56 Py Kazimierz, ks. 188 Rabiej Michalina z d. Kowalska 169 Radaczyska Janina 125, 126
219
Radecki Marcel 32 Radiukowie 43 Radomiak Elisz 193 Radyska Barbara 172, 173 Rafalska Romualda 141 Rajewski Stefan 85 Rajkowscy 87 Rajkowska Halina 87 Rakowski Stanisaw 137 Rapf Witold 122 Ratuszniak Jzef 66 Rawski 64 Rego 131 Regionowicz Stanisaw 76 Remiszewska Anna 53 Remynski Stepan 53 Rewny Milian 126 Riwny Mykoa 129 Robak Jan 159 Rodion 35 Rodziewicz Hipolit 76 Rodziewicz Jan 76 Rodziewicz Justyna 76 Rodziowie 31 Rod Aniela 32 Rogowski Jakub 72 Rokitowie 77, 79 Rola-ymierski Micha 197 Roliski Adam 144 Romaniszynowie 70 Romaniuk Bazyli 48 Romaniuk Denys 38 Romaniuk Ilona 179 Romaniuk Mikoaj 48 Romanowscy 32 Romanw Maria 161 Romanw Mirosaw 180 Romanw Zachariasz 161 Romaczuk Marianna 193 Rosicki Stefan 143 Roszczenko Pawo 160 Rozalia 114 Roztropowicz-Szkubel Stanisawa 25, 26 Rozwadowski Pawe 66 R Aniela z d. Masowska 178 Raski Eugeniusz 11, 20, 77 Rycki Damian 186 Rudniccy 78 Rudnicki Leonard 83 Rusak Antonina 109 Ryczan, ks. 200 Ryngwalski 205 Rutyna Adam 178 Rybaczyk Jan 126
Rydzik Salomea 174 Rydzik Wojciech 166, 174 Ryszkiewicz Anna z d. Wawrzyniak 73, 74 Ryzner 202 Sachrukowie 185 Sadownik 58, 59 Safat 115 Salecki Leon 26 Salecki Pawe 120 Salecki Wadysaw 36 Salij 115 Saka 188 Saamacha 99, 103 Samoniuk Trochim 53 Sanuryka Peagia 73 Saponik Szura 80 Saponik Tolek 80 Saponikowie 80 Sarabko 53 Sarapko Mikoaj 56 Sarzyska Elbieta 101 Sawicka Alina 34 Sawicka Genowefa 29, 30 Sawicka Jolanta 34 Sawicka Krystyna 34 Sawicki 28 Sawicki Stefan 88 Sawka Oeka 146 Sawkowie 24 Sawuk 54 Sebastiascy 78 Sebastiaska Zuzanna 78 Selwa Jan 115 Semak Mykieta 141 Semeniuk Iwan 91, 92 Semeniuk Olga 91 Sempowicz Micha, ks. 178 Senigowski Stefan 165 Seczuk 185 Seredyski Mieczysaw 189, 190 Serwatowska ucja 104 Serwetnyk Iwan 82 Sewruk 44 Sdziszewscy 157 Sdziszewski Franciszek 157 Siako 71 Sidor Dymitr 188 Sidor Maria 200 Sidoruk Kiry 102 Siedlecki Wadysaw 77, 78, 84, 85 Siedlicka Teresa z d. widerska 40
Siekierka Jan 142 Siekierka Szczepan 911, 110 161 Siekierski Wodzimierz, ks. 158 Siemaszko Ewa 9107, 200 Siemaszko Wadysaw 9107, 200 Sienkiewicz Bolesaw uraw 143 Sienkiewiczowie 58 Sierakowski Tadeusz 70 Sierocinski Nio 41 Sikorscy 60 Simiska 195 Sioch 101 Siomko 60 Sitko Antonina 135, 137 Sitnik Jan 180, 181 Siunia Tymosz 102 Siworisicha 153 Siwy Mikoaj 158 Skawiska Anna 111 Skawiska Wacawa 34 Skawiski Jan 111 Skawiski Jzef 34 Skiba Jzef 52, 129 Skok 71 Skolski 64 Skorochid, ks. 129 Skoropad 35 Skotnicki Jzef 130, 131 Skowroscy 64 Skowroska Leokadia z d. Nowakowicz 52 Skowroski Jzef 64 Skrtkowicz 155 Skwarek Helena z d. Gross 118 Sawiscy 32 Sawiska Jzefa 32 Sawiska Weronika 32 Sawiski Piotr 32 Sojewski Edward 41 Sojewski Mieczysaw 41 Sowiski Wasyl 47 Smalej Henryk 101, 192 Smolicz Leokadia z d. Lewandowska 95, 96 Smyrska Janina 166 Smyrski Antoni 166 Snowydowie 123 Sobczyska Emilia 33 Sobczyska Julia 33 Sobczyski, ks. 198 Sobczyski Pawe 33 Sobolewski Alfons 53 Sokoowski Julian 80
220
Sokoowski Tadeusz 116 Sok Antoni 159 Sok Jan 159 Soowej Musij 88 Sotysiak Grzegorz 45 Sorochan Mykoa 180 Sorochaniuk Micha 179 Soroczyska Marijka 186 Soroczyski Stanisaw 82 Soroka 70 Soroka Edward 73 Sorokaty Pawe 148 Sorokowscy 113 Sorokowski Leon 113 Sosenkiewicz Kazimierz 177 Sosnowska Maria 157 Sosowiec Andrej 30 Sowa Andrzej Leon 9 Sowa Jan 159 Sozascy 46 Spaek Edward 25 Spodarek Bazyli 196 Spodniewscy 57, 58 Spodniewski Jzef zob. Turowski Jzef Sroka Anna 201 Srokowscy 141 Srokowski Stanisaw 141 Stachera Micha 156 Staniszewscy 67 Staniszewski Aleksander 67 Stankiewicz Stefania 180 Stankiewiczowie 103, 204 Staski Witold 101 Staski Zygmunt 100, 101 Starczewska Stanisawa 193 Starczewski Micha 178, 179 Stasiewicz Bolesaw, ks. 27 Stasiuk Petro 36 Staszczyk Czesaw 104, 204 Staszczykowie 103, 204 Stawski 66 Stec Maria 70 Stefanicka Jadwiga z d. Jankowska 24 Stefanus Antoni 102, 103 Stefanusowie 102 Stefunko Oeksa 127 Steiner Franciszek 125 Steinhardt Alfred 174 Stelmaszuk Petro 53 Stemplowscy 70 Stemplowska-Niezgoda Maria 70 Stpie Danuta 38 Stpie Jzef 45
Stpie Stanisaw 17, 18 Stpie Wanda 78 Stpniewski Wacaw 107 Stodolna Katarzyna i Roman 175 Stojko Micha 51 Stojkowie 51 Stolarczuk Stepan 39 Stolaruk Hryhorij 103 Stopczycka 180 Stopniccy 138 Stopyra Emilia 164 Stopyra Piotr 164 Stopyra-Gawroska Janina 164 Stramscy 48 Stroski 198 Strutyscy 34 Struyski Tadeusz 183 Strynadiuk Petro 189 Styczyscy 101 Styczyszyn Wadysaw 113 Studziski Kazimierz 94 Strzeszkowscy 63 Suchorolska Eugenia 135137 Sumowski Stefan 57 Supiski 68 Surmiakowie 168 Suszkowie 136 Su Antonina 36 Sydoruk 95 Sygowa Maria 196 Symeniuk ukasz 85 Syneczko 57 Syczuk 113 Syroka Stefania 149, 150, 197 Syrotiuk 39 Syrotiuk Micha 40 Syrotiukowie 40 Szamuk 59 Szapowaowie 26 Szaran 187 Szatkowski Wiktor 136, 137 Szawardnicki Grzegorz 120 Szawowski Bolesaw, ks. 100 Szawowski Ryszard 9 Szczepaski Ludwik 135 Szczerbaniuk Ilko 114 Szczsny 99 Szczucka Marija 37 Szczurowski Mychajo, ks. 141 Szelest 97 Szelestowski Adam 39 Szeptycki Andrej 8 Szeremeta 160 Szeremeta Bronisaw 138 Szeremeta Iwasyk 80
Szeremeta Kazimierz 120 Szeremeta Wasyl 144 Szeremetowie 80 Szerlowski Stanisaw 118 Szewczuk 96 Szewczuk Hryko 145 Szewczuk Semen 53 Szkoa Piotr 173, 205 Szkua Hylko 148 Szkuropatka 40 Szlosek Zbigniew 119 Sznajder Wanda 187 Szopiak 38 Szostaczuk Wadysaw 101 Szozda Jan 155 Szparaga Piotr 147 Szpilska 149 Szpilur Izydor 150, 151 Szpyc Aleksander 170 Szreffel Franciszek 69 Sztuniowie 103 Sztykao 204 Szulakiewicz Stanisaw 32 Szulakiewicz Witold 32 Szulakiewiczowie 31 Szumski Stanisaw 92, 93 Szwal Zoa 96, 100 Szwed Jzef 95, 96 Szwed Marcin 56 Szwedowie 102 Szydo Katarzyna 170 Szymaski Micha 199 Szymulowie 38 Szyndara Genowefa 41 Szyrko 50 Szyszko Genowefa 35 Szyszko Henryk 35 Szyszko Julia 35 Szyszko Julia 202, 203, 204 Szyszko Wadysaw 35 ladewska Monika 59 liwiscy 181 lusarska Bronisawa 39 lusarska Stanisawa 39 liwiski Antoni 69 lusar Woodymyr 202 miech Leopold 68 mietana Stanisaw 189 niegr 65 nieyk Piotr 144 roda Szymon 102 witkowska Antonina 70 widerska 45 widerska Teresa 39, 40
221
widerski Szymon 194 witojaski Czesaw 24, 120 wirski Kazimierz 144 wirz Wadysaw 142 Taburska Aniela 56 Taburski Wiesaw 56 Tadaniewicz Marianna 99 Talihow Owerko 42 Taraban 191 Taras Bulba zob. Borowec Maksym Tarnawscy 80 Tarnawski Dominik 33 Tarnawski Marian 80 Tarnawski Wadysaw 196, 200 Tchir Stefania 196 Teep Michajo, ks. 166 Teepowie 166 Teodorowicz Antoni 93 Teodorowicz Antosia 93 Teodorowiczowie 93 Teol 56 Tereszkun, ks. 134 Terlikowski Wadysaw, ks. 63 Teryda Antoni 68 Tetiuk 151 Tierieszkowa 81 Tiutiunnyk 149 Tkaczuk 33 Tobiczyk 180 Tokar Matwij 23 Tokarczuk Stanisawa z d. Zaremba 98, 99 Tomasiewicz Jarosaw 19 Tomicz Jan 71 Tomko 113 Traba Robert 8 Tracz Agnieszka 114 Tracz Czesawa 114 Tracz Wanda 114 Traczykiewicz Apolonia 97 Trautman Leon 111 Trojan-Krzynowa Mieczysawa 138 Trusiewicz Feliks 86 Trusiewicz Stanisaw 86 Trusiuk Tomasz 11, 12, 72 Truszowie 164 Tuligowski Eugeniusz 157 Turaski 159 Turasiewiczowie 37 Turko 187 Turnau Jan 11, 26 Turowski Jzef 11, 42, 57, 58
Turzaski Bronisaw 185 Turzaski Kazimierz 154, 155 Turzaski Zygmunt 185 Twardowski Bolesaw, abp 8 Twarg Helena z d. Przystupa 73 Tychon 43 Tyma Maria z d. Heleniak 166 Tymcio Woodymyr 202 Tymoszuk 173 Tyszecki 88 Uhrynowie 167 Ulewicz Antoni 71, 72 Ulewicz Zoa 71, 72 Ulewiczowie 75 Unold Apolinary 64 Unold Zbigniew 64 Urban Alina z d. Wierzbicka 113 Urban Maria 112 Urbanowie 112 Wadyniuk 82 Wakolukowie 101 Walczak Antoni 24 Walik Tomasz 87 Walnicki, ks. 113 Walter Jadwiga 180 Warcha Piotr 128 Waronowiczowie (Wawrynowiczowie) 32 Warwinowa Oena 43 Wasilewska Rozalia 102 Wasyl 45 Wasylczyszyn Petro 122 Wasylewska Olga 40 Watras Maria 178 Wawrzyniak Aleksander 74 Wawrzyniak Stanisaw 73 Wawrzyszczuk Franciszek 194 Wsek Bolesaw 27 Wsek Jan 27 Wsek Kazimierz 27 Weyszny Mykoa 126 Wereszczyski Jan 107 Werner Antoni 115 Werner Jan 115 Werner Ryszard 115, 116 Wernerowie (Boremel) 23 Wernerowie (Podsielecze) 49 Wernik Romuald 107 Wgierski Jerzy 148, 167, 169, 194, 202 Wgrzyn Micha 103 Wgrzyska Tekla 53 Widmuk Zoa 108
Widryscy (Wydrynscy) 58 Wieliczko Aleksander 188 Wielosz Rozalia z d. Bojko 103 Wierzbicki Jan 184 Wierzbicki Mieczysaw 113 Wihyrynski (Wihorynski) Mykita 30 Wilczek Halina z d. Salecka 29, 36 Wilk Stanisawa 143 Wolczyk Tadeusz 194 Wilkowscy 83 Winiarscy 96 Winniczuk 42 Wira Pawe 11, 12, 72 Wira Zenon 11, 12, 72 Winiewscy 57 Winiewski Aleksander 24, 120 Witkowski Dymitr Kru 123 Witomski Kazimierz 153 Wosowska Helena 39 Woszczyska Anna 49 Woszczyski Pawe 49 Wojciechowska 107 Wojciechowska Leontyna 105 Wojciechowski 80 Wojcieszak Zbigniew 25 Wojdya Jan 12, 167, 168 Wojdya Jzef 167 Wojdya Maria 167 Wojewdka Janina 101 Wojtkw Jan 169 Wojtowiczowie 34 Wolna 123 Wolski Wadysaw 63 Woczaski Jzef, ks. 8, 124, 138, 142, 153, 154, 158 Wok Micha 23 Wok Miron 23 Woodymyr 48 Wooszczuk 186 Wooszczuk Jzef 180, 181 Wooszyn Jaryna 93 Woyniec 172 Woskresiska Mieczysawa 120 Wowk 55 Wozniuk Adam 23 Wozniuk Sawko 23 Wjcik Aleksandra 62 Wjtowicz H. 198 Wr Walenty 177, 178 Wrblewski Jan Henryk 115, 116 Wyczyniuk 76 Wygranowski Iwan 193 Wyrzykowski Dominik, ks. 65
222
Wysoklski Dymitr 146 Wytrykusz Pawe 156 Zacharczuk Aleksander 101 Zachmast (Zachmacz) 106, 200 Zadzierski Jzef Woyniak 201 Zajdel L. 198 Zakrzewski Leon 185 Zamojska Maria 122 Zamrykit (Zamrykina) 111 Zaczuk 145 Zaremba Wadysaw 98 Zarembowie 98 Zarycki (Zarzycki) Pawo 36 Zasadko Loka 101 Zasiadko 184 Zawilski Apolinary 81 Zawilski Apoloniusz 2629, 35, 86 Zawilski Pawe 81 Zazulak 113 Zdeb Boena 142 Zdeb Irena z d. Maaczyska 142 Zdziechowska Zoa 179 Zieliski Jerzy 181 Zieliski Siergiej 73
Zieliski Stanisaw 44 Zielnik Czesaw 95 Zielnik Stanisaw 95 Zielnik Stefania 95 Ziemba Jzef 183 Ziemba Ludwika 183 Ziembolewski Zbigniew 11, 190, 191, 196, 200, 203 Zimrz Stanisaw 128 Zinkiewicz Bolesaw 40 Zinkiewicz Maria 35 Ziombra Janina z d. Gross 118 Zikowscy 32 Zikowska Kamila 51 Zikowski Antoni 32 Zikowski Leon 139 Zikowski Witold 51 Zorij 128 Zuber Roman 186 Zubkiewicz Wadysaw 53 Zwoliski Jerzy, ks. 28 ak Jzef 177 ak Micha 177 ak Zoa z d. Skrybat 177 arko Jzef 205
arkowska Apolonia 117 egliscy 121 enia 25 erdycka Maria 24 erdycka Nadia 24 erdycki Andrij 24 erdycki Serhij 24 minka Micha 168 mudzcy 104 onowski Wadysaw 126, 127, 128, 184 tascy 144 uk 90 uk 172 uk, ks. 173 uk Sulimir 117 ukowie 58 ukowski Tadeusz 81 uliski Jan 161 ur Leon 90, 106 urowska Ra 173 yyski Dmytro 175 yromski Zbigniew 142, 143 ywina Stanisawa 139, 140
223

Sprawiedliwi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sprawiedliwi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KRESOWA KSIGA SPRAWIEDLIWYCH 19391945

KRESOWA KSIGA SPRAWIEDLIWYCH 19391945

Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

Redakcja: Klemens Grski

Skad i amanie Wojciech Czaplicki

Druk i oprawa Drukarnia nr 1 02-521 Warszawa, Rakowiecka 37

Seria Studia i materiay: tom 12

Zapraszamy na nasz stron internetow www.ipn.gov.pl oraz do ksigarni internetowej www.ipn.poczytaj.pl

woyskie poleskie tarnopolskie lwowskie stanisawowskie rzeszowskie lubelskie Razem

255 3 144 34 39 18 9 502

11 006 200 6751 357 270 90 155 18 829

Podberezie, gmina Podberezie wie ukraiska, w ktrej yo kilka rodzin polskich.

rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 445.

Koodno Lisowszczyzna i Koodno Siedlisko, gmina Koodno wsie polsko-ukraiskie.

Uhorsk, gmina Uhorsk wie ukraiska, w ktrej yo kilkanacie rodzin polskich.

Sztu, gmina Berece wie ukraiska, w ktrej yo kilkanacie rodzin polskich.

POWIAT UCKI Andrzejwka, gmina Czarukw kolonia polska.

rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 568.

Kurhan, gmina Szczurzyn kolonia polska.

Marianwka, gmina Czarukw kolonia polska.

Huboczek, gmina Hoszcza wie ukraiska, w ktrej yo kilkanacie rodzin polskich.

Leonwka, gmina Tuczyn wie polska.

rdo: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobjstwo..., t. 1, s. 981982.

rdo: S. Siekierka, Byem wiadkiem, Na rubiey 1993, nr 5, s. 24.

rdo: S. Palka, Byam wiadkiem, Na rubiey 2002, nr 59, s. 3132.

rdo: K. Witomski, Byem mieszkacem Budzanowa, Na rubiey 1999, nr 35, s. 49.

Reniw, gmina Zaoce wie polsko-ukraiska, liczca ponad 1200 mieszkacw.

rdo: J. Pit z d. Pittner, Byam wiadkiem, Na rubiey 2005, nr 77, s. 4849.

Staje, gmina Tarnoszyn wie polsko-ukraiska, liczca ponad 800 mieszkacw.

rdo: K. Donigiewicz, Byem wiadkiem, Na rubiey 1998, nr 29, s. 4.

Nielepkowice, gmina Wizownica wie polsko-ukraiska, liczca ponad 88 mieszkacw.

rdo: Relacja Jarosawa Andrucha, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 429.

rdo: H. Komaski, Powiat Lubaczw, Na rubiey 1995, nr 11, s. 20.

Ihrowica, pow. tarnopolski, woj. tarnopolskie

rdo: Relacja Julii Koszil, [w:] 1947. Propamiatna knyha..., s. 272.

Zaue, pow. lubaczowski, woj. rzeszowskie

You might also like