Stanisaw Kryszewski

Instytut Fizyki Teoretycznej i Astrozyki Uniwersytet Gdaski

Mechanika Kwantowa
Skrypt dla studentw IIIego roku zyki

Gdask 2002-2010

Spis treci
I CZ GWNA WYKADU
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1
1 1 2 2 3 4 6 6 6 7 8 8 9 12 12 13 14 15 17 18 18 18 20 22 22 24 27 29 30 30 30 32 36 38 38 38 44 46 48 48 49 50 51 53 53 54 55 57 58 59 59

1 Czstki i fale 1.1 Fale elektromagnetyczne i fotony . . . . . . . . . . . . . 1.2 Analiza dowiadczenia interferencyjnego Younga . . . . 1.2.1 Eksperyment pierwszy jedna szczelina otwarta 1.2.2 Eksperyment drugi obie szczeliny otwarte . . . 1.2.3 Dyskusja opisu korpuskularnego . . . . . . . . . 1.3 Dualizm korpuskularnofalowy . . . . . . . . . . . . . . 1.3.1 Podsumowanie omawianych dowiadcze . . . . . 1.3.2 Kwantowa unikacja obu aspektw . . . . . . . . 1.3.3 Dualizm korpuskularnofalowy . . . . . . . . . . 1.4 Idea rozkadu spektralnego . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4.1 Dyskusja eksperymentu polaryzacyjnego . . . . . 1.4.2 Wnioski kwantowo-mechaniczne . . . . . . . . . . 2 Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera 2.1 Funkcja falowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 Rwnanie Schrdingera . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1 Uwagi i komentarze . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2 Uzasadnienie rwnania Schrdingera . . . . . 2.2.3 Dalsze uwagi i komentarze . . . . . . . . . . . 2.2.4 Uoglnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3 Wasnoci funkcji falowych . . . . . . . . . . . . . . 2.3.1 Probabilistyczna interpretacja funkcji falowej 2.3.2 Gsto i prd prawdopodobiestwa . . . . . 2.4 Stacjonarne rwnanie Schrdingera . . . . . . . . . . 2.4.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.2 Czstka swobodna . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.3 Stany zwizane i rozproszeniowe . . . . . . . 2.4.4 Warunki cigoci dla funkcji falowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej 3.1 Przestrze funkcji falowych i operatory . . . . . . . . . . . . . . 3.1.1 Przestrze funkcji falowych przestrze Hilberta . . . . 3.1.2 Operatory na przestrzeni funkcji falowych . . . . . . . . 3.1.3 Operatory hermitowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 Obserwable i pomiary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.1 Obserwable . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.2 Wyniki pomiarw i ich prawdopodobiestwa . . . . . . . 3.3 Wartoci oczekiwane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.1 Dyskusja dodatkowa. Dyspersje . . . . . . . . . . . . . . 3.4 Konstrukcja operatorw obserwabli . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.1 Operatory pooenia i pdu . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.2 Zasada odpowiednioci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.3 Hamiltonian czstki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5 Nawiasy Poissona i relacje komutacyjne. Metoda kwantowania . 4 Rwnanie Schrdingera 4.1 Zachowanie normy wektora stanu funkcji falowej . . 4.2 Rwnanie Schrdingera dla ukadu konserwatywnego . 4.2.1 Ewolucja w czasie dla stanu stacjonarnego . . . 4.2.2 Normowanie stacjonarnej funkcji falowej (4.25) 4.2.3 Stan pocztkowy stan wasny hamiltonianu . 4.2.4 Uwagi o zachowaniu energii . . . . . . . . . . . 4.3 Ewolucja wartoci oczekiwanej obserwabli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.03.2010

MECHANIKA KWANTOWA Spis treci

ii
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 60 61 61 63 65 65 65 67 67 68 68 69 70 71 73 73 74 74 76 77 77 77 78 80 81 82 82 83 85 85 87 87 88 89 89 90 91 91 91 92 92 93 94 94 94 95 96 96 97 97 97 99 99 100 100 101 101 102 103 103 104 105

4.4

4.3.1 A t liczbowa funkcja czasu . . . 4.3.2 Rwnanie ruchu dla A t . . . . . Twierdzenie Ehrenfesta . . . . . . . . . . . 4.4.1 Wyprowadzenie rwna Ehrenfesta 4.4.2 Dyskusja. Granica klasyczna . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5 Zasada nieoznaczonoci 5.1 Formalna zasada nieoznaczonoci . . . . . . . . . . . . 5.1.1 rednie i dyspersje. Pojcia wstpne . . . . . . 5.1.2 Zasada nieoznaczonoci . . . . . . . . . . . . . 5.1.3 Warunki minimalizacji zasady nieoznaczonoci 5.2 Dyskusja i pewne zastosowania . . . . . . . . . . . . . 5.2.1 Oglne sformuowanie . . . . . . . . . . . . . . 5.2.2 Relacja nieoznaczonoci pooeniepd . . . . . 5.2.3 Zastosowanie do atomu w modelu Bohra . . . . 5.3 Zasada nieoznaczonoci energia czas . . . . . . . . .

6 Wany przykad oscylator harmoniczny 6.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2 Stacjonarne rwnanie Schrdingera dla oscylatora . . . . . . . 6.2.1 Zamiana zmiennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.2 Zachowanie asymptotyczne . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.3 Rwnanie dla funkcji f ( ) . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3 Rozwizanie via konuentna funkcja hipergeometryczna . . . 6.3.1 Konuentne rwnanie hipergeometryczne. Rozwizanie 6.3.2 Dyskusja rozwiza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3.3 Wielomiany Hermitea. Funkcje wasne . . . . . . . . . 6.3.4 Podsumowanie: funkcje i energie wasne oscylatora . . 6.4 Pewne zastosowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4.1 Element macierzowy operatora pooenia . . . . . . . 6.4.2 Element macierzowy operatora pdu . . . . . . . . . . 6.4.3 Elementy macierzowe k | x 2 | n oraz k | p 2 | n . . . 6.4.4 Zasada nieoznaczonoci i energia stanu podstawowego 7 Notacja Diraca 7.1 Abstrakcyjna przestrze wektorw stanu . . . . . 7.2 Kety i bra. Notacja Diraca . . . . . . . . . . . . . 7.3 Operatory liniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3.1 Operatory, kety i bra . . . . . . . . . . . . 7.3.2 Operator rzutowy . . . . . . . . . . . . . 7.4 Sprzenia hermitowskie w notacji Diraca . . . . 7.4.1 Denicja operatora sprzonego . . . . . . 7.4.2 Wasnoci sprzenia hermitowskiego . . . 7.4.3 Uwagi dodatkowe i przykady . . . . . . . 7.4.4 Notacja Diraca reguy mnemotechniczne 7.5 Operatory hermitowskie obserwable . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8 Reprezentacje w przestrzeni stanw 8.1 Denicja reprezentacji . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1.1 Intuicyjne wprowadzenie . . . . . . . . . . . . 8.1.2 Relacje ortonormalnoci i zupenoci . . . . . 8.2 Reprezentacje ketw, bra oraz operatorw . . . . . . 8.2.1 Reprezentacje ketw i bra . . . . . . . . . . . 8.2.2 Reprezentacja iloczynu skalarnego . . . . . . 8.2.3 Uwagi o normowaniu . . . . . . . . . . . . . . | . . . . . . . . . . 8.2.4 Reprezentacja | = A 8.2.5 Reprezentacja iloczynu operatorw . . . . . . 8.2.6 Elementy macierzowe operatora sprzonego . | 8.2.7 Wyraenie dla | A . . . . . . . . . . . 8.3 Operatory rzutowe i rozkad spektralny obserwabli . 8.3.1 Projektory jednowymiarowe . . . . . . . . . . 8.3.2 Projektory wielowymiarowe . . . . . . . . . . 8.3.3 Rozkad spektralny obserwabli . . . . . . . . 8.4 Nowa terminologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4.1 Funkcje falowe w reprezentacji U . . . . . . . 8.4.2 Operatory w reprezentacji U . . . . . . . . . 8.4.3 Uwagi dodatkowe . . . . . . . . . . . . . . . .

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

ii

6.03.2010

MECHANIKA KWANTOWA Spis treci

iii
107 107 107 108 109 109 111 112 113 113 114 116 116 117

9 Reprezentacje pooeniowa i pdowa 9.1 Reprezentacja pooeniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.1.1 Denicja reprezentacji pooeniowej . . . . . . . . . 9.1.2 Funkcje falowe w reprezentacji pooeniowej . . . . . 9.1.3 Operatory w reprezentacji pooeniowej . . . . . . . 9.1.4 Operator pdu w reprezentacji pooeniowej . . . . . 9.1.5 Zasada odpowiednioci w reprezentacji pooeniowej 9.2 Reprezentacja pdowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.3 Zwizek midzy reprezentacjami | r i | p . . . . . . . . . . 9.3.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.3.2 Funkcje wasne pdu w reprezentacji pooeniowej . 9.3.3 Zmiana reprezentacji pary fourierowskie . . . . . . 9.3.4 Czstka swobodna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.3.5 Kopoty interpretacyjne . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

10 Zupeny zbir obserwabli komutujcych 119 10.1 Twierdzenia matematyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 10.2 Zupeny zbir obserwabli komutujcych (ZZOK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 10.3 Uwagi praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 11 Postulaty mechaniki kwantowej 11.1 Postulat 1: wektor stanu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2 Postulat 2: obserwable . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.3 Postulat 3: wyniki pomiarw wartoci wasne obserwabli 11.4 Postulat 4: prawdopodobiestwo wynikw pomiarowych . 11.4.1 Przypadek widma dyskretnego bez degeneracji . . 11.4.2 Przypadek widma dyskretnego z degeneracj . . . 11.4.3 Przypadek widma cigego . . . . . . . . . . . . . 11.5 Postulat 5: pomiar redukcja wektora stanu . . . . . . . . 11.6 Postulat 6: ewolucja w czasie rwnanie Schrdingera . . 12 Kwantowa teoria momentu pdu 12.1 Orbitalny moment pdu wstp . . . . . . . 12.1.1 Podstawowe denicje . . . . . . . . . . 12.1.2 Relacje komutacyjne . . . . . . . . . . 12.2 Oglny operator moment pdu . . . . . . . . 12.2.1 Denicje i uwagi wstpne . . . . . . . 12.2.2 Relacje komutacyjne . . . . . . . . . . 12.3 Wartoci wasne operatorw J2 oraz J3 = Jz 12.3.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . 12.3.2 Warto wasna m jest ograniczona . . 12.3.3 Wasnoci J | j m . . . . . . . . . . 12.3.4 Wartoci wasne J2 oraz J3 = Jz . . . 12.3.5 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . 12.4 Wektory wasne operatorw J2 oraz J3 = Jz . 12.4.1 Konstrukcja stanw | j m . . . . . . . 12.4.2 Reprezentacja standardowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 125 126 126 126 127 127 128 129 130 131 131 131 132 133 133 134 135 135 136 137 137 139 139 139 140 142 142 142 143 143 144 144 145 146 148 150 150 150 152 155 155 155 157 158 158

13 Orbitalny momentu pdu 13.1 Oglne wasnoci orbitalnego momentu pdu . . . . . 13.1.1 Przypomnienie wynikw . . . . . . . . . . . . . 13.2 Wartoci wasne i wektory wasne . . . . . . . . . . . . 13.2.1 Elementy macierzowe . . . . . . . . . . . . . . 13.3 Orbitalny moment pdu w reprezentacji pooeniowej . 13.3.1 Wsprzdne kartezjaskie i sferyczne . . . . . 13.3.2 Operatory Lk we wsprzdnych sferycznych . 13.3.3 Operator L2 we wsprzdnych sferycznych . . 13.3.4 Wartoci wasne i funkcje wasne L2 i L3 . . . 13.4 Harmoniki sferyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.4.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.4.2 Konstrukcja harmonik sferycznych . . . . . . . 13.4.3 Harmoniki sferyczne zebranie informacji . . . 14 Stany stacjonarne w potencjale centralnym 14.1 Postawienie problemu . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.1.1 Przypomnienie klasycznego problemu Keplera 14.1.2 Hamiltonian kwantowo-mechaniczny . . . . . 14.2 Separacja zmiennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.2.1 Zupeny zbir obserwabli komutujcych . . . . . . . .

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

iii

6.03.2010

MECHANIKA KWANTOWA Spis treci

iv
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 160 161 161 162 163 163 163 165 168 168 169 169 169 170 170 171 176 177 179 179 179 181 183 184 185 185 186 187 189 189 189 191 191 194 194 194 195 196 198 198 198 201 201 202 204 207 207 208 209 211 211 211 211 213 214 214 216 217 219 224 224 225

14.2.2 Radialne rwnanie Schrdingera . . . . . . . 14.2.3 Zachowanie si funkcji radialnych w r = 0 . . 14.3 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.3.1 Rwnanie radialne . . . . . . . . . . . . . . . 14.3.2 Liczby kwantowe . . . . . . . . . . . . . . . . 14.3.3 Degeneracja zasadnicza i przypadkowa . . . . 14.4 Zagadnienie dwch cia . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.4.1 Separacja zmiennych w mechanice kwantowej 14.4.2 Wartoci i funkcje wasne Hamiltonianu . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15 Atom wodoropodobny 15.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.2 Stabilno atomu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.2.1 Dyskusja klasyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.2.2 Dyskusja kwantowo-mechaniczna . . . . . . . . . . . . . 15.3 Kwantowo-mechaniczna teoria atomu wodoropodobnego . . . . 15.3.1 Rwnanie radialne dyskusja wasnoci . . . . . . . . . 15.3.2 Rozwizanie rwnania radialnego . . . . . . . . . . . . . 15.3.3 Dyskusja rekurencji i kwantowanie energii . . . . . . . . 15.3.4 Funkcje radialne oglne sformuowanie . . . . . . . . . 15.4 Dyskusja uzyskanych rezultatw . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4.1 Rzdy wielkoci parametrw atomowych . . . . . . . . . 15.4.2 Poziomy energetyczne. Gwna liczba kwantowa . . . . 15.4.3 Radialne funkcje falowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4.4 Jawne wyraenia dla kilku pierwszych funkcji radialnych 15.4.5 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.5 Obliczanie rednich rs nl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.5.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.5.2 Kilka przypadkw szczeglnych . . . . . . . . . . . . . . 15.5.3 Wzr rekurencyjny Kramersa dla rednich rs nl . . . . 16 Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym 16.1 Przyblienie pklasyczne w mechanice kwantowej . . . 16.1.1 Hamiltonian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.1.2 Niezmienniczo ze wzgldu na cechowanie . . . 16.1.3 Cigo prdu prawdopodobiestwa . . . . . . . 16.2 Czstka bezspinowa w jednorodnym polu magnetycznym 16.2.1 Wybr potencjau wektorowego . . . . . . . . . . 16.2.2 Hamiltonian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.2.3 Dyskusja rzdw wielkoci . . . . . . . . . . . . . 16.2.4 Interpretacja czonu paramagnetycznego . . . . . 16.2.5 Interpretacja czonu diamagnetycznego . . . . . . 16.3 Normalny efekt Zeemana dla atomu wodoropodobnego . 16.3.1 Poziomy energetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17 Teoria spinu 1/2 17.1 Wprowadzenie braki dotychczasowej teorii . . . . . . . . . . . 17.2 Postulaty teorii Pauliego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.3 Macierze Pauliego i operatory spinu 1/2 . . . . . . . . . . . . . 17.4 Nierelatywistyczny opis czstki o spinie 1/2 . . . . . . . . . . . 17.4.1 Wektory stanu spinory . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.4.2 Operatory i ich dziaanie na spinory . . . . . . . . . . . 17.4.3 Obliczanie prawdopodobiestw i wartoci oczekiwanych 18 Dodawanie momentw pdu 18.1 Cakowity moment pdu . . . . . . . . . . . . . . . . . 18.1.1 Przypomnienie z mechaniki klasycznej . . . . . 18.1.2 Przykad kwantowo-mechaniczny . . . . . . . . 18.1.3 Oddziaywanie spin-orbita dyskusja wstpna 18.2 Dodawanie dwch momentw pdu . . . . . . . . . . . 18.2.1 Dyskusja i wprowadzenie . . . . . . . . . . . . 18.2.2 Podstawowe wasnoci operatora J = j1 + j2 . . 18.2.3 Wartoci wasne (liczby kwantowe) J oraz M . 18.2.4 Wektory wasne operatorw J2 i J3 . . . . . . 18.3 Wspczynniki Clebscha-Gordana (CG) . . . . . . . . 18.3.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18.3.2 Wasnoci wspczynnikw CG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

iv

6.03.2010

MECHANIKA KWANTOWA Spis treci

v
231 231 233 233 234 235 237 238 239 239 240 242 244 245 245 245 246 248 250 250 252 255 257 258 258 260 260 260 262 263 263 263 264 266 269 269 272 274 276 279 280

19 Stacjonarny rachunek zaburze 19.1 Istota problemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.2 Rachunek zaburze dla stanu niezdegenerowanego . . . . 19.2.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.2.2 Formalizm matematyczny . . . . . . . . . . . . . . 19.2.3 Poprawki pierwszego rzdu . . . . . . . . . . . . . 19.2.4 Poprawki drugiego rzdu do energii . . . . . . . . . 19.2.5 Dyskusja uzyskanych rezultatw . . . . . . . . . . 19.3 Rachunek zaburze dla stanu zdegenerowanego . . . . . . 19.3.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19.3.2 Formalizm rachunku zaburze z degeneracj . . . . 19.3.3 Dyskusja macierzy zaburzenia . . . . . . . . . . . . 19.3.4 Rachunek zaburze z degeneracj podsumowanie

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20 Rachunek zaburze z czasem 20.1 Przyblione rozwizanie rwnania Schrdingera . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.1.1 Zagadnienie stacjonarne przypomnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.1.2 Wpyw zewntrznego zaburzenia. Prawdopodobiestwo przejcia . . . . 20.1.3 Prawdopodobiestwo przejcia w pierwszym rzdzie rachunku zaburze 20.2 Zaburzenie harmoniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.2.1 Prawdopodobiestwo przejcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.2.2 Wasnoci funkcji pomocniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.2.3 Prawdopodobiestwo przejcia. Przyblienie rezonansowe . . . . . . . . 20.2.4 Zaburzenie stae w czasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.2.5 Szeroko rezonansu i zasada nieoznaczonoci . . . . . . . . . . . . . . . 20.2.6 Warunki stosowalnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.2.7 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.3 Sprzenie ze stanami z continuum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.3.1 Dyskusja problemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.3.2 Zota regua Fermiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn 21.1 Prosta dyskusja zjawisk optycznych . . . . . . . . . . 21.1.1 Gsto modw we wnce . . . . . . . . . . . 21.1.2 Rozkad Plancka . . . . . . . . . . . . . . . . 21.1.3 Wspczynniki A i B Einsteina . . . . . . . . 21.2 Oddziaywanie atomu z fal elektromagnetyczn . . 21.2.1 Hamiltonian oddziaywania . . . . . . . . . . 21.2.2 Prawdopodobiestwo przejcia, cz. I . . . . . 21.2.3 Prawdopodobiestwo przejcia, cz. II . . . . . 21.2.4 Reguy wyboru . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.2.5 Wspczynniki A i B Einsteina . . . . . . . . 21.2.6 Stosowalno rachunku zaburze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

II

ROZDZIAY UZUPENIAJCE I WICZENIOWE

282

22 (U.1) Czstki i fale 283 22.1 Dowiadczenia z polaryzacj fotonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 22.1.1 Przypomnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 22.1.2 Trzy polaryzatory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 23 (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera 23.1 Rwnanie KleinaGordona . . . . . . . . . . . . . . 23.2 Jednowymiarowe rwnanie Schrdingera . . . . . . 23.2.1 Oglne omwienie . . . . . . . . . . . . . . 23.2.2 U (x) funkcja parzysta . . . . . . . . . . . 23.3 Jednowymiarowa, nieskoczona studnia potencjau 23.3.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . 23.3.2 Rozwizanie rwnania Schrdingera . . . . 23.3.3 Funkcje falowe . . . . . . . . . . . . . . . . 23.3.4 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . 23.4 Jednowymiarowa, skoczona studnia potencjau . . 23.4.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . 23.4.2 Stany zwizane . . . . . . . . . . . . . . . . 23.4.3 Stany rozproszeniowe . . . . . . . . . . . . 23.4.4 Rozpraszanie niskoenergetyczne . . . . . . . 23.5 Czstka swobodna i pakiet falowy . . . . . . . . . . 23.5.1 Pakiet falowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 286 286 286 288 289 289 290 291 292 292 292 293 300 304 309 309

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

MECHANIKA KWANTOWA Spis treci

vi

23.5.2 Pakiet gaussowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 23.5.3 Ewolucja pakietu gaussowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312 23.5.4 Dyskusja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 24 (U.3) Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej 24.1 Wartoci oczekiwane i dyspersje dla stanu superponowanego 24.1.1 Zaoenia wstpne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.1.2 Obliczenia elementw macierzowych . . . . . . . . . 24.1.3 Dyspersja energii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.2 Pomiary i stany porednie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.2.1 Dowiadczenie 1: dwa kolejne pomiary . . . . . . . . 24.2.2 Dowiadczenie 2: bez stanu poredniego . . . . . . . 24.2.3 Dyskusja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 (U.4) Rwnanie Schrdingera 25.1 Pakiet falowy raz jeszcze . . . . . 25.1.1 Wartoci oczekiwane x i 25.1.2 Wartoci oczekiwane p i 25.2 Uoglnione twierdzenie o wiriale . . . . . . . x2 . . . p2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 317 317 318 318 319 319 321 321 323 323 323 324 326 327 327 327 329 329 332 332 332 333 335 337 339 339 343 344

26 (U.5) Zasada nieoznaczonoci 26.1 Pakiet falowy minimalizujcy zasad nieoznaczonoci 26.1.1 Wyprowadzenie postaci pakietu . . . . . . . . 26.1.2 Dyskusja wynikw . . . . . . . . . . . . . . . 26.2 Dyskusja dowiadczenia interferencyjnego . . . . . .

27 (U.6) Oscylator harmoniczny 27.1 Rozwizanie przez rozwinicie w szereg . . . . . . . . . . . . . . . 27.1.1 Oglna posta rozwiza . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27.1.2 Dyskusja rozwini. Kwantowanie energii . . . . . . . . . 27.2 Alternatywna posta funkcji falowych . . . . . . . . . . . . . . . 27.3 Szacowanie energii stanu podstawowego z zasady nieoznaczonoci 27.4 Operatory anihilacji i kreacji. Oscylator harmoniczny . . . . . . . 27.4.1 Operatory anihilacji i kreacji oglna teoria . . . . . . . 27.4.2 Operatory anihilacji i kreacji podsumowanie . . . . . . . 27.4.3 Zastosowanie do oscylatora harmonicznego . . . . . . . .

28 (U.7) Notacja Diraca 350 28.1 Przestrze dualna. Pojcie bra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 28.2 Operatory i ich sprzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351 29 (U.8) Reprezentacje w przestrzeni Hilberta 29.1 Reprezentacje dyskusja praktyczna . . . . . 29.1.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . 29.1.2 Dyskusja zagadnie praktycznych . . . 29.1.3 Dowolny stan | . . . . . . . . . . . 29.1.4 Uwagi kocowe . . . . . . . . . . . . . 29.2 Zmiany reprezentacji . . . . . . . . . . . . . . 29.2.1 Dwie reprezentacje: "stara" i "nowa" . 29.2.2 Wasnoci transformacji . . . . . . . . 29.2.3 Uwagi kocowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 354 354 355 356 358 358 358 359 362

30 (U.9) Reprezentacje pooeniowa i pdowa 363 30.1 Operator pdu w reprezentacji pooeniowej. Twierdzenie pomocnicze . . . . . . . . . . . . . . . . 363 30.2 Funkcje falowe oscylatora harmonicznego w reprezentacji pdowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364 31 (U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie 31.1 Rwnanie Schrdingera i operator ewolucji . . . . . . . . 31.1.1 Podstawowe denicje . . . . . . . . . . . . . . . . 31.1.2 Wasnoci operatora ewolucji . . . . . . . . . . . 31.1.3 Posta operatora ewolucji . . . . . . . . . . . . . 31.2 Obraz Schrdingera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.3 Obraz Heisenberga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.3.1 Wektor stanu w obrazie Heisenberga . . . . . . . 31.3.2 Operatory w obrazie Heisenberga . . . . . . . . . 31.3.3 Ewolucja operatora w obrazie Heisenberga . . . . 31.3.4 Pewne dodatkowe wasnoci obrazu Heisenberga 31.4 Obraz oddziaywania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.4.1 Wektor stanu w obrazie oddziaywania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367 367 367 367 369 370 371 371 371 372 373 374 375

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

vi

6.03.2010

MECHANIKA KWANTOWA Spis treci

vii
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375 376 378 378 378 379 382 382 383 383 385 385 385 385 386 387 388 388 390 390 390 393 393 393 396 396 398 398 399 402 403 405 406 407 409 409 409 410 411 411 412 413 413 414 414 415 416 418 418 418 419 420 421 422 422 422 426 427 427 428 429

31.4.2 Rwnanie Schrdingera w obrazie oddziaywania . 31.4.3 Operatory i ich ewolucja w obrazie oddziaywania 31.5 Ewolucja stanu ukadu w obrazie oddziaywania . . . . . 31.5.1 Postawienie problemu . . . . . . . . . . . . . . . . 31.5.2 Rozwizanie iteracyjne . . . . . . . . . . . . . . . . 31.6 Interpretacja szeregu iteracyjnego . . . . . . . . . . . . . . 32 (U.11) Obroty i moment pdu 32.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32.2 Podstawowe wasnoci obrotw w R3 . . . . . . . . . 32.2.1 Obrt wektora . . . . . . . . . . . . . . . . . 32.2.2 Obroty innitezymalne . . . . . . . . . . . . . 32.2.3 Wasnoci obrotw . . . . . . . . . . . . . . . 32.3 Operatory obrotw w przestrzeni stanw (bez spinu) 32.3.1 Denicja operatora obrotu . . . . . . . . . . . 32.3.2 Wasnoci operatora obrotu . . . . . . . . . . 32.3.3 Transformacja obserwabli . . . . . . . . . . . 32.4 Obroty i momentu pdu . . . . . . . . . . . . . . . . 32.4.1 Obrt innitezymalny . . . . . . . . . . . . . 32.4.2 Operator skoczonego obrotu i moment pdu 32.4.3 Transformacje obserwabli . . . . . . . . . . . 32.5 Relacje komutacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32.6 Uwagi kocowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32.6.1 Cakowity moment pdu . . . . . . . . . . . . 32.6.2 Niezmienniczo przy obrotach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

33 (U.12) Potencja centralny 33.1 Ukad rodka masy i ruch wzgldny. Przypomnienie z zyki klasycznej 33.2 Model molekuy dwuatomowej. Potencja Kratzera . . . . . . . . . . . 33.2.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33.2.2 Radialne rwnanie Schrdingera . . . . . . . . . . . . . . . . . 33.2.3 Pena funkcja falowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33.2.4 Kwantowanie energii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33.2.5 Rozwinicie potencjau w otoczeniu rmin = a . . . . . . . . . . 33.2.6 Dyskusja przyblionego wyraenia dla Enl . . . . . . . . . . . . 33.2.7 Warto r w stanie podstawowym . . . . . . . . . . . . . . . 34 (U.13) Atom wodoropodobny 34.1 Model Bohra przypomnienie . . . . . . . . . . . 34.1.1 Postulaty Bohra . . . . . . . . . . . . . . 34.1.2 Obliczenia En i rn . . . . . . . . . . . . . 34.2 Pd radialny w atomie wodoropodobnym . . . . 34.2.1 Uwagi wstpne . . . . . . . . . . . . . . . 34.2.2 Pd radialny . . . . . . . . . . . . . . . . 34.2.3 Rwnania ruchu dla wielkoci radialnych . 34.3 Wzr rekurencyjny Kramersa dla rs nl . . . . . 34.3.1 Zastosowanie twierdzenia o wiriale . . . . 34.3.2 Wykorzystanie rwna ruchu dla wielkoci 34.3.3 Pomocnicze wartoci oczekiwane . . . . . 34.3.4 Ostatni etap oblicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . radialnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

35 (U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym 35.1 Przypomnienie zyki klasycznej . . . . . . . . . . . . . . 35.1.1 Rwnania Lagrangea . . . . . . . . . . . . . . . 35.1.2 Potencja uoglniony Ue dla czstki w polu . . . 35.1.3 Formalizm kanoniczny (hamiltonowski) . . . . . 35.1.4 Krtka uwaga o cechowaniu . . . . . . . . . . . . 35.1.5 Hamiltonian czstki klasycznej . . . . . . . . . . 35.2 Niezmienniczo ze wzgldu na cechowanie . . . . . . . . 35.2.1 Niezmienniczo rwnania Schrdingera . . . . . 35.2.2 Niezmienniczo prdu prawdopodobiestwa . . 35.3 Cechowanie i mechanika kwantowa . . . . . . . . . . . . 35.3.1 Uwagi wstpne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35.3.2 Transformacja wektora stanu . . . . . . . . . . . 35.3.3 Ewolucja wektora stanu . . . . . . . . . . . . . .

36 (U.15) Spin 432 36.1 Wasnoci momentu pdu spinu 1/2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432 36.1.1 Sformuowanie abstrakcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

vii

6.03.2010

MECHANIKA KWANTOWA Spis treci

viii
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433 437 437 438 440 440 441 442 446 447 449 451 453 453 453 454 460 461 462 463 464 467 467 467 473 474 474 477 481 487 490 490 490 490 492 494 494 494 495 500 501 504 504 504 504 505 507 507 508 511 511 512 512 513 514 514 516

36.1.2 Spin 1/2 w dowolnym kierunku . . . . 36.2 Nierelatywistyczny opis czstki o spinie s . . 36.2.1 Wektory stanu spinory . . . . . . . . 36.3 Przykady operatorw dla s = 1 . . . . . . . 2 36.4 Spin 1/2 w polu magnetycznym . . . . . . . . 36.4.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . 36.4.2 Pole statyczne i pole zmienne w czasie 36.4.3 Rwnanie Schrdingera . . . . . . . . 36.4.4 Pole statyczne. Precesja Larmora . . . 36.4.5 Oscylacje Rabiego . . . . . . . . . . . 36.4.6 Widmo Mollowa . . . . . . . . . . . . 36.5 Pewne wasnoci macierzy Pauliego . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

37 (U.16) Dodawanie momentw pdu 37.1 Zoenie orbitalnego momentu pdu i spinu 1/2 . . . . . . . 37.1.1 Przejcie do bazy sprzonej . . . . . . . . . . . . . . 37.1.2 Obliczenia wspczynnikw CG . . . . . . . . . . . . 37.1.3 Stany bazy sprzonej w reprezentacji pooeniowej . 37.1.4 Przykad zastosowania: l = 1 i s = 1 . . . . . . . . . 2 37.1.5 Stany bazy niesprzonej via stany sprzone . . . . 37.1.6 Unitarno wspczynnikw ClebschaGordana . . . 37.1.7 Przykad zastosowania . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze 38.1 Komentarze do oglnej teorii . . . . . . . . . . . . . . . . 38.1.1 Rachunek zaburze dla stanu niezdegenerowanego 38.1.2 Rachunek zaburze dla stanu zdegenerowanego . . 38.2 Struktura subtelna w atomie wodoropodobnym . . . . . . 38.2.1 Hamiltonian i jego dyskusja . . . . . . . . . . . . . 38.2.2 Poprawka do energii kinetycznej . . . . . . . . . . 38.2.3 Oddziaywanie spin-orbita . . . . . . . . . . . . . . 38.2.4 Struktura subtelna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39 (U.18) Metoda wariacyjna 39.1 Metoda wariacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39.1.1 Uwagi wstpne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39.1.2 Twierdzenia pomocnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . 39.1.3 Funkcjona E () szacuje energi od gry . . . . . . . . 39.1.4 Procedura oblicze metod wariacyjn . . . . . . . . . 39.2 Przykad: energia stanu podstawowego atomu helopodobnego 39.2.1 Omwienie problemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39.2.2 Wybr funkcji prbnej. Konstrukcja funkcjonau E () 39.2.3 Dyskusja wynikw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39.2.4 Pierwszy rzd rachunku zaburze . . . . . . . . . . . . 40 (U.19) Zaburzenia zalene od czasu 40.1 Rachunek zaburze zaleny od czasu . . . . . . . . . . . 40.1.1 Omwienie problemu . . . . . . . . . . . . . . . . 40.1.2 Przybliona ewolucja wektora stanu . . . . . . . 40.1.3 Prawdopodobiestwo przejcia . . . . . . . . . . 40.2 Atom wodoru w zmiennym polu elektrycznym . . . . . . 40.2.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40.2.2 Prawdopodobiestwo przejcia obliczenia . . . 40.2.3 Prawdopodobiestwo przejcia | 1, 0, 0 | 2, l, m 40.2.4 Stosowalno rachunku zaburze . . . . . . . . . 40.3 Przyblienie sekularne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40.3.1 Uwagi wstpne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40.3.2 Stany istotne w okolicach rezonansu . . . . . . . 40.3.3 Zaniedbanie stanw nierezonansowych . . . . . . 40.3.4 Zaniedbanie skadnikw szybko oscylujcych . . 40.3.5 Rozwizanie rwna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

III

DODATKI MATEMATYCZNE

518
519

A Konuentna funkcja hipergeometryczna

B Wielomiany Hermitea i ich wasnoci 522 B.1 Denicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

viii

6.03.2010

MECHANIKA KWANTOWA Spis treci

ix

B.2 Relacje rekurencyjne i rwnanie rniczkowe Hermitea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523 B.3 Caki z wielomianami Hermitea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524 B.4 Inne sposoby obliczania caek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527 C Harmoniki sferyczne C.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C.1.1 Caka normalizacyjna Ip (n) . . . . . . . . . . . C.2 Wyprowadzenie postaci Yl m (, ) dla m < l . . . . . . C.2.1 Zastosowanie operatora obniajcego . . . . . . C.2.2 Operator (L / )k w reprezentacji pooeniowej C.2.3 Harmoniki Yl m (, ) . . . . . . . . . . . . . . . C.3 Jawne obliczenia pewnych harmonik sferycznych . . . C.4 Inny sposb konstrukcji . . . . . . . . . . . . . . . . . C.5 Harmoniki i ich sprzenia zespolone . . . . . . . . . . C.6 Relacja rekurencyjna dla harmonik sferycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 528 528 528 530 530 531 533 533 535 537 538 543 543 545 546 546 547 547

D Wielomiany Legendrea, itp. D.1 Wielomiany Legendrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D.2 Stowarzyszone funkcje Legendrea . . . . . . . . . . . . . . D.3 Harmoniki sferyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D.3.1 Zwizek ze stowarzyszonymi funkcjami Legendrea D.3.2 Parzysto harmonik sferycznych . . . . . . . . . . D.3.3 Harmoniki sferyczne to funkcje wasne L2 i Lz . .

E Uwagi o wielomianach Laguerrea 549 E.1 Podstawy denicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549 E.2 Caki z wielomianami Laguerrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550

IV

ZADANIA DOMOWE
Seria Seria Seria Seria Seria Seria Seria Seria Seria Seria 1 . 2 . 3 . 4 . 5 . 6 . 7 . 8 . 9 . 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

555
556 558 560 562 565 567 569 571 573 575

Skorowidz

576

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

ix

Cz I

CZ GWNA WYKADU

6.03.2010

1. Czstki i fale

Rozdzia 1

Czstki i fale
Celem tego rozdziau jest omwienie i wprowadzenie pewnych zasadniczych idei mechaniki kwantowej. Trzeba jednak wyranie podkreli, e omawiane tu zagadnienia s przedstawione w sposb, ktry nie jest ani kompletny, ani te cisy. Mechanika kwantowa burzy wiele z prostych i intuicyjnie oczywistych koncepcji zyki klasycznej. Dlatego te w rozdziale tym wskaemy na pewne trudnoci interpretacyjne, ktre wymuszaj odstpienie od idei typowo klasycznych.

1.1

Fale elektromagnetyczne i fotony

Newton (XVII-XVIII w.) korpuskularna teoria wiata. XIX w. teoria falowa i jej dowiadczalne potwierdzenia (Young, Fresnel, Maxwell, itd.). Teoria elektromagnetyzmu Maxwella jest w peni falowa. 1900 Planck i teoria promieniowania ciaa doskonale czarnego. Konieczna hipoteza: kwantowanie energii. 1905 Einstein, efekt fotoelektryczny. wiato skada si z kwantw o okrelonej energii fotony. 1924 efekt Comptona wiato ma natur korpuskularn. Wniosek : W oddziaywaniach wiata z materi, wiato zachowuje si jak strumie (wizka, itp.) czstek, zwanych fotonami. Fali elektromagnetycznej o czstotliwoci = /2 ( czsto) i dugoci fali = c/ odpowiadaj fotony o energii i pdzie wynoszcych E = h = , p = k, przy czym k = 2 . (1.1)

W zjawiskach typu interferencji czy dyfrakcji wiato zachowuje si jak fala. Mamy wic do czynienia z dualizmem korpuskularnofalowym. Staa Plancka h = 6, 62 1034 J s, = h = 1, 05 1034 J s, 2 (1.2)

W tym wykadzie, mwic "staa Plancka" praktycznie zawsze bdziemy mie na myli , a nie samo h, bo tak jest znacznie wygodniej.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

1. Czstki i fale

1.2

Analiza dowiadczenia interferencyjnego Younga

ska [interferencji wiata lub czstek materialnych (SK)], to znaczy nie umiemy "wytumaczy", dlaczego przebiega w taki, a nie inny sposb, moemy natomiast "opowiedzie", w jaki sposb ono przebiega, a mwic o tym, opowiemy rwnoczenie o podstawowych osobliwociach mechaniki kwantowej w ogle." Richard P. Feynman

Motto : "W gruncie rzeczy nie potramy cakowicie wyjani tajemniczego charakteru tego zjawi-

Rozwaymy znane skdind dowiadczenie ugicia i interferencji wiata na dwch szczelinach (interferencyjne dowiadczenie Younga). Oba dowiadczenia, o ktrych bdziemy mwi przedstawione s schematycznie na rysunku 1.1. Celem naszej analizy jest pokazanie, e korpuskularne i falowe aspekty natury wiata s niezbdne do penej interpretacji zjawiska interferencji wiata na dwch szczelinach. W omawianych tu dowiadczeniach wiato pochodzi z pewnego rda

Rys. 1.1: Schemat dwch dowiadcze dyfrakcyjno-interferencyjnych na dwch wskich szczelinach.

znajdujcego si daleko w lewo. Praktycznie rwnolega wizka rozchodzi si zgodnie z kierunkiem osi z i pada z lewej na przeson P , w ktrej znajduj si dwie szczeliny S1 i S2 . Po przejciu przez nie, wiato pada na ekran (E1 w pierwszym, E2 w drugim dowiadczeniu). Na ekranie s gsto rozmieszczone detektory, ktre zliczaj padajce fotony (mierz natenie wiata). Zliczenia fotonw mog by, w razie potrzeby, sumowane. Daj wic informacj (w funkcji x odlegoci od osi z ) o powstaym na ekranie obrazie. Wyniki takich dowiadcze (tj. zalenoci nate od x) ilustruj wykresy "nad" ekranami E1 i E2 .

1.2.1

Eksperyment pierwszy jedna szczelina otwarta

Jedna ze szczelin (najpierw S2 ) jest zasonita, czyli wiato przechodzi przez szczelin S1 i ulega na niej ugiciu (dyfrakcji), a nastpnie pada na ekran E1 . W rezultacie, urednione po 1 wiata na ekranie E1 przedstawia linia ciga. Nastpnie, w drugiej czci czasie natenie I eksperymentu, zakrywamy szczelin S1 i pozwalamy wiatu przechodzi przez szczelin S2 . Linia
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

1. Czstki i fale

2 odpowiada urednionemu nateniu mierzonemu w tej sytuacji. Linia kropkowana przerywana I 1 + I 2 zmierzonych w czasie obu czci eksperymentu. przedstawia sum nate I Fala ugita na szczelinie Si i padajca na ekran E1 w pewnym punkcie odlegym o x od osi z ma formaln posta fi = Ai (x) cos t kz + i , i = 1, 2. (1.3)

Ai jest zalena od x, bo energia fali kulistej maleje wraz z kwadratem odlegoci od rda (w tym wypadku szczeliny). Faza i zaley od dugoci drogi optycznej od szczeliny Si do danego punktu na ekranie, a wic take zaley od wsprzdnej x. Natenie takiej fali, mierzone przez detektory na ekranie wynosi
2 Ii = A2 i (x) cos t kz + i ,

(1.4)

gdzie wspczynnik zaley od wyboru ukadu jednostek. Uredniajc po okresie drga fali uzyskamy i = 1 A2 (x), I i 2 (1.5)

bowiem cos2 urednia si do 1/2. Wykresy na rysunku 1.1 ("nad" ekranem E1 ) przedstawiaj 1 oraz I 2 , a take ich sum, ktra jest zoeniem wynikw dwch czci wanie takie natenia I eksperymentu.

1.2.2

Eksperyment drugi obie szczeliny otwarte

Teraz odsaniamy jednoczenie obie szczeliny. wiato przechodzi w kierunku ekranu E2 , na ktrym rejestrujemy charakterystyczne prki interferencyjne. Natenie wiata na ekranie ma intensywne maksima (interferencja konstruktywna, gdy rnica drg optycznych od szczelin S1 i S2 do danego punktu na ekranie jest cakowit wielokrotnoci dugoci fali ) oraz minima (interferencja destruktywna, gdy rnica drg optycznych jest nieparzyst wielokrotnoci /2). W tym przypadku, na detektor w danym punkcie ekranu E2 padaj dwie fale pochodzce z dwch szczelin i detektor rejestruje natenie (chwilowe) I = f1 + f2
2 2

= A1 cos t kz + 1
2 = A2 1 cos t kz + 1

+ A2 cos t kz + 2
2 + A2 2 cos t kz + 2

+ 2 A1 A2 cos t kz + 1 cos t kz + 2 . Z tosamoci trygonometrycznej 2 cos cos = cos( + ) + cos( ), wynika, e

2 I = A2 1 cos t kz + 1 2 + A2 2 cos t kz + 2

(1.6)

+ A1 A2 cos 2t 2kz + 1 + 2 + A1 A2 cos 1 2 . (1.7)

Uredniajc po czasie widzimy, e trzeci skadnik nie daje wkadu (rednia warto cosinusa jest rwna zeru). Wobec tego 1 = 1 A2 A2 I 1 + 2 + A1 A2 cos 1 2 . 2 2
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(1.8)

6.03.2010

1. Czstki i fale

Wyraajc amplitudy przez natenia (por. (1.5), Ai = = I 1 + I 2 + 2 I 1 I 2 cos 1 2 . I

i / ) otrzymujemy 2I (1.9)

1 = I 2 , to wwczas natenie Dla prostoty rozwaa przyjmijmy e A1 = A2 , a co za tym idzie I wiata rejestrowanego na ekranie E2 zmienia si od I min = 0 do I max = 4 I 1 . Natenie I nie I jest wic prost sum nate wiata biegncego od kadej ze szczelin. Zauwamy ponadto, e zaleno amplitud od x sprawia, e obraz interferencyjny jest take scharakteryzowany pewn obwiedni, ktra opisuje zanik obrazu, gdy odchylenie |x| od rodka ekranu staje si due. Rnica faz = (1 2 ) wystpujca we wzorze (1.9) moe by w zasadzie dowolna i zaley od rnicy drg optycznych od szczeliny Si do danego punktu na ekranie. wiato spjne (koherentne) charakteryzuje si dobrze okrelonymi i niezmiennymi w czasie rnicami fazowymi. W wietle niespjnym (niekoherentnym) rnice faz szybko i chaotycznie uktuuj w czasie. Gdybymy wic przeprowadzali dowiadczenie interferencyjne z fal niespjn, wwczas rnice faz szybko zmieniayby si i cos uredniby si do zera. Na ekranie E2 zaobserwowalibymy ten sam efekt, co przy zsumowaniu rezultatw dowiadczenia pierwszego. Warunkiem otrzymania prkw interferencyjnych jest wic spjno wizki padajcej. Na ekranie E2 obserwujemy prki tylko wtedy, gdy wiato przechodzce przez szczeliny S1 i S2 jest koherentne. Warto tutaj poleci jako wiczenie, wyprowadzenie znanych ze szkoy warunkw na pooenie maksimw i minimw interferencyjnych
nL ,

x =

maksima L , d (1.10) minima,

1 2

+n

gdzie d jest odlegoci pomidzy szczelinami, za L odlegoci midzy przeson P , a ekranem E2 , na ktrym rejestrujemy prki interferencyjne.

1.2.3

Dyskusja opisu korpuskularnego

Interpretacja i opis zjawiska interferencji w jzyku teorii falowej nie sprawia powaniejszych trudnoci. Fale rozprzestrzeniaj si w caej przestrzeni i w pewnych obszarach interferuj konstruktywnie, a w innych destruktywnie. W naszym intuicyjnym podejciu czstki to obiekty dobrze zlokalizowane przestrzennie, majce rozmiary znacznie mniejsze ni jakiekolwiek inne dugoci charakteryzujce dowiadczenie (szeroko szczelin, czy odlego midzy nimi). Jak wic interpretowa efekt interferencji w ujciu korpuskularnym? Mwimy tu o wietle, a wic o fotonach, ale rwnie dobrze moglibymy mwi o innych czstkach, np. o elektronach czy neutronach. Fala padajca na przeson ulega ugiciu na szczelinach w przesonie. Moemy uzna, e ugicie takie mona wyjani zderzeniami fotonw z brzegami szczelin. Bardziej dokadna analiza pokazaaby, e nie jest to wyjanienie cakiem wystarczajce, cho intuicyjnie sensowne. Aby wic nie komplikowa sytuacji, pozostamy przy tym niezbyt cisym wyjanieniu. Jednoczenie jednak powinnimy zda sobie spraw, e ju tutaj pojawia si pierwszy znak zapytania nad susznoci naszych intuicji polegajcych na zastosowaniu klasycznego rozumienia ruchu czstek. Zliczenia fotonw odbywajce si na ekranach, mog polega na badaniu stopnia zaczernienia kliszy fotogracznej. Mona take stosowa fotopowielacze, ktre komputerowo zliczaj poszczeglne fotony (i w razie potrzeby sumuj takie zliczenia). A wic i to co dzieje si w konkretnym punkcie "na ekranie" moemy do atwo zrozumie w ramach korpuskularnej interpretacji zjawiska. Trudnoci pojawiaj si, gdy chcemy zrozumie charakter caego obrazu zarejestrowanego na ekranie.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

1. Czstki i fale

Dowiadczenie pierwsze (z otwart jedn szczelin) nie nastrcza specjalnych trudnoci interpretacyjnych. Fotony padajce na otwart szczelin uginaj swj tor lotu (ulegaj na niej dyfrakcji). W rezultacie obserwujemy krzyw natenia z maksimum naprzeciwko szczeliny otwartej. Rzeczywicie nie wida tu specjalnych kopotw z interpretacj. Dowiadczenie drugie jest ju znacznie trudniejsze do interpretacji. Jak to si dzieje, e czstki fotony daj na ekranie E2 prki interferencyjne? By moe fotony jako oddziauj ze sob przed i za przeson? Nie ma jednak adnych przesanek zycznych, aby sdzi, e takie oddziaywania w ogle istniej. Co wicej, wspczesne urzdzenia pozwalaj wysya i rejestrowa pojedyncze fotony (innymi sowy mona wizk padajc bardzo osabi). Detektory (fotopowielacze) bd wic rejestrowa pojedyncze "kliknicia". W takim przypadku leccy ku ekranowi foton nie ma partnera, z ktrym mgby oddziaywa. Jeeli wic za powstanie obrazu interferencyjnego odpowiedzialne s jakie oddziaywania pomidzy fotonami, to obraz interferencyjny powinien znikn. Jaki wic bdzie obraz powstay na ekranie przy sumowaniu zlicze, gdy padaj na pojedyncze fotony tak, aby zjawiska ugicia kolejnych fotonw na szczelinie i potem ich detekcja byy zdarzeniami niezalenymi? Gdy otwarte s obie szczeliny, a czas rejestracji jest krtki (tylko kilka fotonw zdyo dolecie do ekranu) obserwujemy dobrze zlokalizowane punkty, w ktrych kolejne fotony uderzaj w ekran. Rozkad tych punktw jest losowy, w tym sensie, e przy powtarzaniu dowiadczenia punkty te s rozoone za kadym razem w inny sposb. A zatem, w krtkim czasie, widzimy na ekranie pojedyncze punkty. Sugeruje to, e potrzebna jest interpretacja korpuskularna, ktra na dodatek powinna mie charakter probabilistyczny. Rozumiemy przez to, e potrzebny jest jaki sposb obliczania prawdopodobiestwa tego, gdzie padnie foton. Jeeli jednak czas obserwacji ronie, to rejestrujemy coraz wicej fotonw i widzimy, e zsumowany obraz na ekranie coraz lepiej odtwarza prki interferencyjne. Obraz interferencyjny "buduje si" wraz z upywem czasu. A zatem wyglda na to, e w tej sytuacji potrzebne jest podejcie na gruncie teorii falowej (bo wanie ona daje poprawny opis prkw). Otrzymalimy wic dwa wnioski. Przy maej liczbie fotonw (krtki czas rejestracji) wydaje si, e potrzebujemy opisu korpuskularnego, a na dodatek majcego charakter probabilistyczny, bo identyczne fotony ulegaj ugiciu w przypadkowy (losowy) sposb. Natomiast przy duej liczbie fotonw (dugi czas) waciwy jest opis falowy. Stwierdzenia te s nie do pogodzenia. Co bowiem trzeba wybra, gdy liczba fotonw (i czas rejestracji) s rednie, ani mae ani due ? Moe foton, przy przejciu przez przeson dzieli si na jakie subczstki, ktre oddziaujc ze sob daj na ekranie obraz interferencyjny? Gdyby jednak tak byo, to stosujc odpowiednio czue detektory rejestrowalibymy na ekranie kilka "klikni" (przy jednym fotonie padajcym). To si jednak nigdy nie zdarza. Foton albo jest zarejestrowany, albo nie jest niepodzielny. Moe wic jego trajektoria jest bardzo skomplikowana (np. zaptlona przez obie szczeliny). Jednak taka hipoteza jest z jednej strony dziwaczna, a z drugiej nie moe doprowadzi do jakiegokolwiek opisu rozkadu prkw interferencyjnych powstaych na ekranie. A wic droga do wyjanienia interferencji nie prowadzi przez wprowadzanie dziwnych hipotez. Zwrmy uwag na jeszcze jedn trudno. Intuicja (klasyczna) podpowiada, e foton, lecc od rda ku przesonie, przelatuje nastpnie albo przez szczelin S1 , albo przez S2 . Ugina si na niej i potem traa w ekran w pewnym punkcie x. Jeeli foton przelecia przez jedn szczelin, to co za rnica czy druga jest zasonita czy otwarta. Natraamy wic na jeszcze jeden trudny aspekt. Wyniki dowiadcze przy jednej szczelinie zasonitej i przy obu otwartych s przecie zasadniczo rne. Wskazuje to, e okrelenie przez ktr szczelin przelecia foton, niszczy obraz interferencyjny. Rzeczywicie tak jest. W dalszym cigu wykadu (po omwieniu zasady nieoznaczonoci) gbiej uzasadnimy ten fakt. Na zakoczenie podkrelmy raz jeszcze, e nasze rozwaania dotyczce interferencji wiaS.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

1. Czstki i fale

ta (fotonw) mog rwnie dobrze dotyczy dowolnych czstek materialnych, jak np. elektrony czy protony. Co wicej dzisiejsza technika dowiadczalna pozwala przeprowadza eksperymenty interferencyjne, w ktrych uczestnicz atomy. Odpowiednio przygotowane atomy tworz tzw. kondensat Bose-Einsteina, w ktrym bada si rnorodne zjawiska. Zagadnienia te, ze wzgldu na falowy charakter materii, nazywane bywaj optyk atomow.

1.3
1.3.1

Dualizm korpuskularnofalowy
Podsumowanie omawianych dowiadcze

1. Pojedynczy foton ulega ugiciu na szczelinie i traa w ekran losowo. Nie umiemy przewidzie, gdzie konkretnie tra. 2. Dugotrwaa obserwacja (sumowanie rejestracji pojedynczych fotonw) sprawia i powstaje obrazu interferencyjnego (prkw jasnych i ciemnych). Potramy cile przewidzie gdzie powstan prki jasne, a gdzie ciemne. Sugeruje to, e fotony traaj w pewne punkty ekranu z wikszym, a w inne z mniejszym prawdopodobiestwem. 3. W pewnych sytuacjach sensowny wydaje si opis korpuskularny, a w innych falowy. Jak trzeba wic postpowa, aby pogodzi ze sob dwa, zasadniczo rne, typy podej teoretycznych? 4. Warunkiem otrzymania obrazu interferencyjnego jest niemono okrelenia przez ktr szczelin przelecia foton. Kae to wtpi, czy foton ma dobrze okrelon trajektori (w rozumieniu zyki klasycznej). Podsumowujc, moemy stwierdzi, e dyskusja zjawiska interferencji prowadzi do tajemniczych, i dziwnych wnioskw. Nasz dyskusj prowadzilimy dla wiata fotonw. Rwnie dobrze mona by rozwaa, na przykad, elektrony. Wnioski byyby identyczne. Pikn dyskusj interferencji elektronw mona znale w podrczniku Feynmana (t.I, cz.2, rozdz.37, str.173).

1.3.2

Kwantowa unikacja obu aspektw

W wietle powyszej dyskusji widzimy, e peny opis (wszystkich wspomnianych aspektw) zjawiska interferencji nie jest moliwy, jeli rozumujc na gruncie zasad zyki klasycznej bierzemy pod uwag tylko podejcie korpuskularne, albo tylko falowe. Co wicej, wydawa by si mogo, e bazujc na koncepcjach zyki klasycznej nie mona pogodzi obu spojrze. Pokaemy, e tak by nie musi, cho automatycznie okae si konieczna bardzo krytyczna analiza koncepcji i intuicyjnych poj obecnych w dobrze znanej zyce klasycznej. Wiele swojskich i dobrze ugruntowanych intuicji klasycznych trzeba odrzuci, aby poprawnie i spjnie opisa zjawiska mikrowiata. Omwimy teraz wskazane wyej trudnoci i pozorne paradoksy, cho by moe w nieco innej kolejnoci. Po pierwsze zauwamy, e okrelenie przez ktr szczelin przelatuje foton wymaga jakiego dodatkowego mechanizmu detekcji. Wiemy za, e za tak informacj "pacimy" zanikiem obrazu interferencyjnego (por. rysunek 1.1, ekran E1 ). Wniosek : Pomiar (w tym wypadku prosta detekcja fotonu) wykonany na ukadzie zycznym w zasadniczy sposb zakca ukad. Tego nie ma w zyce klasycznej, gdzie proces pomiaru ma zaniedbywalny wpyw na badany ukad zyczny. Po drugie, intuicyjnie czujemy, e foton przechodzi przez ktr ze szczelin (nie dzieli si na subczstki), jednak zachowuje si zupenie inaczej w zalenoci od tego, czy druga szczelina jest otwarta, czy nie.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

1. Czstki i fale

Wniosek : Intuicyjna koncepcja czstki (fotonu) przelatujcego przez okrelon szczelin musi zosta odrzucona. W konsekwencji pojcie trajektorii czstki naley postawi pod znakiem zapytania. Trzeba je albo w zasadniczy sposb zrewidowa, albo wrcz cakowicie odrzuci. I wreszcie po trzecie, fotony padajce pojedynczo na ekran, stopniowo (wraz z upywem czasu wzrostem cakowitej liczby zarejestrowanych fotonw) buduj obraz interferencyjny. Natomiast dla pojedynczego fotonu mamy wyrany aspekt probabilistyczny. Mimo, e fotony s emitowane przez rdo w identycznych warunkach, to jednak padaj na ekran w rnych punktach. Nie moemy przewidzie, gdzie tra pojedynczy foton. Wniosek : Warunki pocztkowe nie okrelaj jednoznacznie wynikw dowiadczenia (stanu kocowego). Tak wic kolejna koncepcja klasyczna musi by zakwestionowana lub wrcz odrzucona. Przewidywania zyczne dla pojedynczej czstki maj charakter probabilistyczny. Moemy bada jedynie prawdopodobiestwo tego, e foton tra w ten czy inny punkt ekranu. Przy wielu czstkach (wiele kolejnych zdarze) potramy obliczy rozkad statystyczny okreli, w ktre punkty ekranu tra duo, a w ktre mao czstek. Zupenie analogiczne wnioski otrzymamy analizujc cakiem inne eksperymenty u podstaw ktrych ley zjawisko interferencji Przykadami mog by dyfrakcja elektronw na krysztaach, rozpraszanie neutronw na jdrach (oddziaywania silne) atomw tworzcych ciaa o najrniejszych strukturach.

1.3.3

Dualizm korpuskularnofalowy

Aspekty falowe i korpuskularne s nierozczne. Oba s potrzebne do opisu interferencji (jak rwnie wielu innych zjawisk). wiato, a take inne czstki skadniki mikrowiata, zachowuj si jak fala i jak faktyczne czstki materialne. Podejcie falowe umoliwia obliczanie prawdopodobiestw tego, co stanie si z czstk w danej sytuacji zycznej. Aby to stwierdzenie wyjani, znw powracamy do wiata i fotonw. Informacje o fotonie zawarte s (jest to jedna z moliwoci) w nateniu pola elektrycznego E(r, t) fali elektromagnetycznej. Pole to jest rozwizaniem rwna Maxwella. W przeprowadzonej powyej analizie fi (por. (1.3)) oznaczao np. jedn ze skadowych pola E. Amplitud fali moemy prbowa interpretowa jako amplitud prawdopodobiestwa znalezienia fotonu w punkcie r w chwili t. Stwierdzenie to oznacza, e kwadrat moduu amplitudy, a wic natenie wiata I |E|2 jest miar prawdopodobiestwa tego, gdzie (w danej chwili) znajduje si foton (miar, bo aby w sposb cisy mwi o prawdopodobiestwie, naleaoby najpierw odpowiednio unormowa natenie I do jedynki). Powysze rozwaania dotyczce fotonu s zdecydowanie niecise, pozwalaj jednak wnioskowa, e jedna z gwnych idei mechaniki kwantowej polega powinna na tym, aby czstce przypisa pewn funkcj (r, t) ktra nosi cechy fali. Ta funkcja falowa powinna mie charakter amplitudy prawdopodobiestwa pozwalajcy na wyliczenie prawdopodobiestwa tego, co moe da pomiar takiej czy innej wielkoci zycznej. Co wicej, falowy charakter funkcji (r, t) powinien zapewnia moliwoci zachodzenia zjawiska interferencji. Oczywicie na razie nie wiemy w jaki sposb wyznacza tak funkcj, ani te jakimi wasnociami powinna si charakteryzowa. Na rnorodne, powstajce w tym miejscu pytania dotyczce funkcji falowej zwizanej z dan czstk, bdziemy sukcesywnie odpowiada w dalszym cigu wykadu. Na razie poprzestaniemy na postulacie, e z kad czstk musimy zwiza pewn funkcj (r, t) funkcj falow. Naley tu jednak stwierdzi, e cho dyskusja wasnoci wiata okazaa si by owocna, to jednak fotonom czstkom ultrarelatywistycznym, w zasadzie nie mona przyporzdkowa 7

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

1. Czstki i fale

funkcji falowej (prby takie, mniej czy bardziej udane, znane s z literatury przedmiotu). Analogia "optyczna" jest owocna i poyteczna. Trzeba jednak pamita, e NIE wolno i zbyt daleko i wierzy, e pole E(r, t) cile opisuje stan fotonu. Opis taki wymaga teorii relatywistycznej, jak jest elektrodynamika kwantowa. W dyskutowanych tutaj zagadnieniach mamy do czynienia jedynie z analogi. Pomimo tego zastrzeenia, poczynimy jeszcze pewne dodatkowe uwagi na temat wiata fotonw. Wnioski jakie uzyskamy bd bowiem dotyczy take funkcji falowych zwizanych z czstkami materialnymi (elektronami, protonami, itp.). Rwnania Maxwella s liniowe, obowizuje wic zasada superpozycji. Zasada ta stwierdza, e jeli E1 i E2 opisuj fale elektromagnetyczne, to rwnie a1 E1 + a2 E1 (gdzie aj s dowolnymi staymi) take jest tak fal. Zasada ta ley u podstaw klasycznego wyjanienia zjawiska interferencji. W zyce kwantowej, gdzie bdziemy mwi o funkcjach falowych (r, t) zasada superpozycji musi take obowizywa i dotyczy wanie samych funkcji falowych amplitud prawdopodobiestwa. Sprawia to, e w domenie kwantowej take bdziemy mie do czynienia ze zjawiskami interferencji (na przykad fal zwizanych z elektronami). Jak ju mwilimy, teoria kwantowa (czca aspekty korpuskularny i falowy) pozwala jedynie na obliczanie prawdopodobiestw zajcia pewnych zdarze (wynikw pomiarw). Eksperyment musi wic bazowa na wielokrotnych powtrzeniach dowiadczenia w identycznych warunkach. W przypadku dowiadczenia Younga potrzeba byo bardzo wielu fotonw, aby w kocu powsta obraz interferencyjny, okrelajcy gdzie fotony "najchtniej" (z najwikszym prawdopodobiestwem) traaj w ekran.

1.4
1.4.1

Idea rozkadu spektralnego

Dyskusja eksperymentu polaryzacyjnego

Omwimy teraz inne dowiadczenie optyczne, zwizane z polaryzacj fal wietlnych. Znw podkrelamy, e mwimy o wietle ze wzgldu na wiksz pogldowo dyskusji. Moglibymy rwnie dobrze mwi o innych dowiadczeniach, np. o dowiadczeniu Sterna-Gerlacha dotyczcym spinu

Ein ex ein ey
y Polaryzator

Eout

ep

ex
z

Rys. 1.2: Schemat dowiadczenia polaryzacyjnego. elektronu. Ukad dowiadczalny byby zupenie inny. Rol polaryzatorw speniayby odpowiednio skonstruowane magnesy. Analiza dowiadczenia byaby nieco bardziej zoona, lecz zasadnicze
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

1. Czstki i fale

wnioski pozostayby niezmienione. Skupimy si wic na dyskusji wiata, majc jednak w pamici wspomniane w poprzedniej czci rozdziau ograniczenia. Rozwaamy wizk wiata spolaryzowanego liniowo i rozprzestrzeniajcego si w kierunku osi z i padajc z lewej strony na polaryzator. Fal tak opiszemy za pomoc formuy E(r, t) = E0 ein ei(tkz ) . (1.11)

Jednostkowy wektor polaryzacji ein tworzy z osi x kt (por. rys 1.2) i ze wzgldu na poprzeczno fali elektromagnetycznej, ley w paszczynie xy . E0 jest pewn amplitud fali. Fala ta pada na polaryzator, ktry przepuszcza wiato o polaryzacji wzdu ep = ex , natomiast pochania fale o polaryzacji wzdu ey . A wic za polaryzatorem fal przechodzc przedstawimy wzorem Eout (r, t) = E0 ex ei(tkz ) , (1.12)

co opisuje fal cakowicie spolaryzowan (rwnie liniowo) wzdu kierunku ustawienia polaryzatora. Ponadto, znane z klasycznej optyki prawo Malusa orzeka, e natenie wiata przechodzcego okrelone jest przez kt (jaki tworzy wektor polaryzacji padajcego wiata z kierunkiem ustawienia polaryzatora) wzorem I = I0 cos2 , (1.13)

gdzie I0 jest nateniem wiata padajcego na polaryzator. Gdy polaryzacja fali padajcej tworzy kt 0 z osi x to "caa fala" przechodzi. Jeeli za /2, to polaryzator jest nieprzezroczysty dla fali padajcej (o polaryzacji prostopadej do jego ustawienia). Widzimy wic, e analiza tego dowiadczenia na poziomie klasycznym, w jzyku teorii falowej, jest dobrze znana i intuicyjnie oczywista. Dyskusja korpuskularna Jak za omwi dowiadczenie polaryzacyjne w ramach podejcia korpuskularnego? Sytuacja zyczna jest ta sama, co przedstawiona na rysunku 1.2. wiato padajce ma polaryzacj w kierunku ein tworzcym kt z osi x. Zamy dalej, e wizka padajca jest bardzo osabiona tak, e na polaryzator padaj pojedyncze fotony. Detektor zliczajcy fotony umieszczony jest zaraz za polaryzatorem, jego "kliknicie" oznacza, e foton przeszed przez polaryzator. Zgodnie z nasz intuicj foton albo przejdzie przez polaryzator, albo nie. Nie wiemy na pewno, co si stanie z fotonem o polaryzacji ein = ep . Musimy myle w kategoriach probabilistycznych. Nonsensem jest bowiem "uamek fotonu". Po dowiadczeniu z wieloma fotonami (a wic po dostatecznie dugim czasie), gdy rdo wyemituje N 1 fotonw, moemy oczekiwa, e detektor za polaryzatorem zarejestruje N cos2 fotonw. Efekt (rezultat) klasyczny, zgodny z teori falow odtwarza si dopiero wtedy, gdy N jest due. Potwierdza si wic oczekiwanie, e opis pojedynczego fotonu musi mie aspekt probabilistyczny. Oznacza to, e znw jestemy zmuszeni zrewidowa pojcia intuicyjne, oczywiste na gruncie zyki klasycznej.

1.4.2

Wnioski kwantowo-mechaniczne

1. Pomiar (w tym wypadku detekcja fotonu po przejciu przez polaryzator), moe dawa tylko pewne, cile okrelone wyniki (tzw. rezultaty lub wartoci wasne). W dyskutowanym dowiadczeniu mamy dwie moliwoci foton przechodzi przez polaryzator; foton nie przechodzi.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

1. Czstki i fale

10

Wynik pomiaru jest wic "skwantowany" przyjmuje tylko okrelone dopuszczalne wartoci. W przypadku klasycznym, nie ma ogranicze na wynik dowiadczenia, natenie I fali przechodzcej (przy danym I0 ) moe przyjmowa dowolne wartoci. 2. Kademu dopuszczalnemu wynikowi pomiaru (dowiadczenia) odpowiada tzw. stan wasny. Tutaj mamy dwa takie stany, ein = ex , oraz ein = ey . (1.14)

Jeeli polaryzacj fotonu padajcego okrela ein = ex , to foton przechodzi przez polaryzator, jeeli za ein = ey , to foton jest pochonity i nie przechodzi. Odpowiednio midzy rezultatami (wartociami) wasnymi, a stanami wasnymi mona wic okreli tak: jeli foton przed pomiarem (przejciem przez polaryzator) jest w jednym ze stanw wasnych to rezultat pomiaru wystpuje z prawdopodobiestwem 1 i jest odpowiednim rezultatem (wartoci) wasn. 3. Jeeli przed pomiarem (tj. przed przejciem przez polaryzator) stan fotonu jest dowolny (np. ein = (cos , sin ), jak na rysunku 1.2), to jedynie moliwe jest okrelenia prawdopodobiestwa otrzymania jednego z rezultatw wasnych. Moemy wwczas mwi, e z takim to a takim prawdopodobiestwem foton przejdzie przez polaryzator. Aby znale to prawdopodobiestwo, trzeba stan fotonu rozoy na kombinacj liniow stanw wasnych. W naszym przypadku mamy ein = ex cos + ey sin . (1.15)

Prawdopodobiestwo otrzymania w wyniku pomiaru jednego z rezultatw wasnych otrzymujemy biorc kwadrat moduu wspczynnika stojcego przy danym stanie wasnym. Oczywicie suma prawdopodobiestw wszystkich moliwych rezultatw pomiaru musi dawa 1. Ostatnie danie wynika std, e jakikolwiek (spord dopuszczalnych) wynik otrzymujemy z pewnoci, a wic z prawdopodobiestwem 1. W przypadku dowiadczenia polaryzacyjnego, z (1.15) wynika, e
2 Pprzej s cie = cos ,

oraz

Pabsorpcja = sin2 .
2 2

(1.16)

Nietrudno zauway, e prawdopodobiestwa te mona wyrazi nastpujco Pprzej s cie = Pabsorpcja = ein ex ein ey
2 2

= (ex cos + ey sin ) ex = (ex cos + ey sin ) ey

= cos2 = sin .
2

(1.17a) (1.17b)

Odpowiednie prawdopodobiestwa s wic kwadratami moduw rzutw wektora polaryzacji fotonu padajcego na stany wasne: ex "przejdzie" oraz ey "nie przejdzie". Suma tych prawdopodobiestw jest oczywicie rwna 1, tak jak by powinno. I tak na przykad, gdy = /2 otrzymujemy Pprzej s cie = 0, Pabsorpcja = 1. Przedstawione tu zasady stanowi przykad koncepcji tzw. rozkadu spektralnego. Rozkad typu (1.15) jest specyczny dla omawianego dowiadczenia polaryzacyjnego i wynika on z kierunkw narzuconych przez wybran orientacj polaryzatora. W oglnym wypadku, analogiczne rozkady s okrelone charakterem eksperymentu i mog by bardzo rne. W trakcie wykadu napotkamy wiele rnych przykadw takich rozkadw rozkadw spektralnych. 4. Za analizatorem wiato jest cakowicie spolaryzowane wzdu kierunku ep = ex . Jeli dalej umiecimy drugi, tak samo zorientowany polaryzator to fotony na padajce maj ju cile okrelon polaryzacj ep = ex . A wic wedug pkt. 2 i 3 znajduj si w stanie wasnym odpowiadajcym ustawieniu drugiego polaryzatora. Wobec tego przejd przeze z prawdopodobiestwem rwnym jednoci. Z powyszych rozwaa wynika, e skutkiem pierwszego
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

10

6.03.2010

1. Czstki i fale

11

pomiaru polaryzacji dla fotonu, ktry mia polaryzacj dowoln ein = (cos , sin ), jest skokowa jej zmiana na ex . Przed polaryzatorem mielimy E(r, t) ein . Po przejciu mamy dodatkow informacj foton przeszed. Ta nowa informacja przejawia si w zmianie stanu. Polaryzacja jest teraz opisana wektorem ex . Potwierdza to poczynione uprzednio stwierdzenie, e pomiar w istotny sposb zakca (wrcz zmienia) stan ukadu zycznego. Omawiane tutaj dowiadczenie polaryzacyjne pozwala wyrobi sobie pewne intuicje dotyczce zasadniczych koncepcji mechaniki kwantowej. Jej formalizm matematyczny jest bowiem bardzo zoony i czsto koncepcje zyczne s ukryte w "gszczu matematycznym". ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

11

6.03.2010

2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

12

Rozdzia 2

Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

2.1 Funkcja falowa

W poprzednim rozdziale stwierdzilimy, e do penego opisu zjawisk mikrowiata, opisu czcego aspekty falowe i korpuskularne, potrzebujemy zupenie nowego podejcia, cakiem innego ni zyka klasyczna. Omawialimy zjawiska dotyczce fotonw, jednak uzyskalimy pewne oglne wnioski dotyczce szerszej klasy ukadw. Hipoteza de Brogliea dotyczy dowolnych czstek elementarnych. Wedug tej hipotezy, czstki materialne (podobnie jak foton) maj zarwno wasnoci falowe, jak i korpuskularne. Wskazuje na to np. dyfrakcja elektronw na krysztaach (dowiadczenie Davissona i Germera w 1927 roku). Wobec tego z czstk o energii E i pdzie p czymy fale materii o czstoci = 2 i wektorze falowym k w nastpujcy sposb E = = h, p = k, (2.1)

przy czym dugo fali wynosi = 2 |k| = 2 h = . |p| |p| (2.2)

Zauwamy tutaj, e z (2.1) wynika = E/h. Przez analogi z fotonami, chciaoby si wwczas napisa = c/ . Tak jednak NIE wolno robi, poniewa czstki na og maj mas m = 0, dlatego te ich prdko musi by mniejsza od c. Foton poruszajcy si z prdkoci wiata jest wic czstk o wyjtkowych wasnociach. Analiza przeprowadzona w poprzednim rozdziale wskazuje, e obiekty kwantowo-mechaniczne zachowuj si niekiedy jak czstki, a niekiedy jak fale. Sprawia to, e ich opis musi by zupenie inny ni w przypadku klasycznym Pojcia jakie tutaj wprowadzimy bd ucilane i dalej wyjaniane w kolejnych rozdziaach. Przypomnijmy w tym miejscu, e w mechanice klasycznej ukad zyczny jest opisany zbiorem wsprzdnych i pdw uoglnionych. Np. czstka klasyczna jest opisana przez trzy skadowe pooenia x(t) i trzy skadowe pdu p(t), a wic cznie przez 6 funkcji czasu. Zaleno od czasu wsprzdnych i pdw uoglnionych wynika np. z hamiltonowskich rwna ruchu. S to rwnania rniczkowe, ktre pozwalaj jednoznacznie i cile przewidzie pniejszy stan ukadu, pod warunkiem, e znany jest stan w pewnej chwili wczeniejszej (pocztkowej). Wsprzdne uoglnione s sparametryzowane czasem, wic wyznaczaj trajektori ukadu w funkcji czasu.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

12

6.03.2010

2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

13

Przechodzc do zjawisk mikrowiata radykalnie zmieniamy sposb jego opisu. Postulujemy, e ukad zyczny (na razie skupimy uwag na pojedynczej czstce) jest w peni opisany za pomoc tzw. funkcji falowej, ktr zwykle oznaczamy jako (r, t) funkcja falowa. Mwimy te czasem, e stan ukadu jest dany funkcj falow (r, t). Podkrelmy jeszcze, e wektor r wystpujcy jako argument funkcji falowej nie wie si w aden prosty sposb z pooeniem czstki. Funkcja falowa moe take zalee od innych wielkoci (parametrw), ale od ilu i jakich, zaley od tego jaki ukad zyczny chcemy opisywa. Stan kwantowo-mechaniczny ukadu (a wic funkcja falowa) to nieskoczenie wiele liczb wartoci funkcji falowej we wszystkich dopuszczalnych punktach r dla kolejnych chwil czasu t. Naley tutaj podkreli, e kwantowo-mechaniczna funkcja falowa moe w oglnoci by funkcj zespolon (r, t) C. (2.4) (2.3)

Jeeli tylko potramy okreli (znale) odpowiedni funkcj falow, twierdzimy wwczas, e zawiera pen (jaka tylko jest dostpna) informacj o rozwaanym ukadzie zycznym. Kapitalne znaczenie w mechanice kwantowej ma zasada superpozycji. Sprowadza si ona do nastpujcego postulatu (dania) Jeli 1 (r, t) i 2 (r, t) s funkcjami falowymi ukadu zycznego (czstki) to wwczas ich superpozycja (r, t) = 1 1 (r, t) + 2 2 (r, t), (2.5)

co zachodzi dla dla dowolnych 1 , 2 C, jest take funkcj falow. Postulat ten oczywicie dotyczy kombinacji liniowej dowolnej iloci funkcji falowych, mona go bowiem stosowa sukcesywnie. Dziki daniu spenienia zasady superpozycji moemy opisywa efekty interferencyjne, tak charakterystyczne dla zjawisk mikrowiata. Co wicej, z postulatu tego pynie wany wniosek. Funkcje falowe okrelamy (budujemy) jako rozwizania pewnego rwnania falowego. Zasada superpozycji narzuca danie, aby odpowiednie rwnanie falowe byo liniowe: kombinacja liniowa rozwiza te musi by funkcj falow innym rozwizaniem tego rwnania. Matematycznym wyrazem tego warunku jest stwierdzenie, e przestrze funkcji falowych musi by przestrzeni wektorow, w ktrej kombinacje liniowe elementw przestrzeni s nadal jej elementami.

2.2

Rwnanie Schrdingera

W jaki sposb wyznacza funkcje falowe? Musimy dysponowa odpowiednim rwnaniem, ktre bdzie spenione przez funkcje falowe. Innymi sowami, potrzebujemy rwnania, ktrego rozwizaniami bd funkcje falowe. Skupmy na razie uwag na pojedynczej, bezspinowej czstce o masie m poruszajcej si w pewnym polu tak, e jej energia potencjalna opisywana jest funkcj V = V (r, t) funkcj

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

13

6.03.2010

2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

14

argumentu r i czasu. Postulujemy, e funkcja falowa (r, t) odpowiadajca rozwaanej czstce spenia rwnanie Schrdingera i
2 (r, t) = 2 (r, t) + V (r, t) (r, t) t 2m

(2.6)

Rwnanie to jest jednym z kilku najwaniejszych rwna zyki wspczesnej, cho powysza jego posta nie jest najbardziej oglna, bowiem dotyczy pojedynczej czstki, a nie dowolnego ukadu zycznego. Nieco dalej omwimy oglniejsz posta rwnania Schrdingera, ktre jest jednym z postulatw teorii kwantowej, to znaczy mona uzasadnia jego posta, ale nie mona go wyprowadzi z jakichkolwiek innych (bardziej fundamentalnych) zasad, czy praw zycznych. Postulat, e funkcja falowa spenia rwnanie Schrdingera moemy uwaa za prawo zyki (o takim samym statusie, jak na przykad prawa Newtona). Kada teoria zyczna, a zatem take i mechanika kwantowa, musi bazowa na pewnych postulatach, czy te aksjomatach. Innym przykadem takich postulatw s rwnania Maxwella. Mona je na rne sposoby uzasadnia, ale nie mona ich wyprowadzi z bardziej podstawowych zasad. Ponadto, naley pamita, e o prawidowoci teorii zycznej koniec kocw rozstrzyga dowiadczenie. Ilo dowiadcze potwierdzajcych poprawno mechaniki kwantowej (a zatem i rwnania Schrdingera) jest imponujca.

2.2.1

Uwagi i komentarze

Rwnanie Schrdingera bdzie zasadniczym "obiektem" naszych rozwaa. Jego konsekwencje zyczne s niezwykle zoone, dlatego te nie jest moliwe oglne omwienie wasnoci tego rwnania. Wskaemy tutaj jedynie kilka bardzo oglnych faktw istotnych dla zrozumienia dalszego cigu wykadu. 1. Rwnanie Schrdingera jest rwnaniem zespolonym, na co wskazuje obecna po lewej stronie jednostka urojona i = 1. Wniosek : Funkcja falowa, jako rozwizanie rwnania zespolonego jest funkcj argumentw rzeczywistych, o wartociach zespolonych (r, t) C. 2. Rwnanie Schrdingera jest rwnaniem rniczkowym pierwszego rzdu wzgldem czasu. Wniosek : Aby rozwiza rwnanie Schrdingera musimy zna warunek pocztkowy dla pewnej chwili t0 (r, t0 ) = 0 (r). (2.7)

Zadanie warunku pocztkowego okrela wic funkcj falow w nastpnych chwilach czasu. Jest to zgodne z postulatem, e funkcja falowa w peni okrela stan ukadu: pocztkowa funkcja falowa i rwnanie Schrdingera jednoznacznie wyznaczaj funkcj falow w innych (pniejszych) chwilach. Rwnanie Schrdingera jest wic w peni deterministyczne. Zwrmy jeszcze uwag, e warunek pocztkowy jest funkcj argumentu r, a nie liczb. 3. Rwnanie Schrdingera jest rwnaniem rniczkowym drugiego rzdu wzgldem zmiennych przestrzennych, jego prawa strona zawiera bowiem laplasjan 2 =
S.Kryszewski

2 2 2 + + , x2 y 2 z 2

r = (x, y, z ).

(2.8) 14

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

15

Obszar zmiennoci argumentu r jest w zasadzie nieograniczony, tj. r R3 . Niekiedy moemy w obszar ograniczy do pewnej (skoczonej) objtoci. Powiemy o tym bardziej szczegowo po omwieniu podstawowych wasnoci funkcji falowych. 4. W drugim skadniku prawej strony rwnania Schrdingera wystpuje funkcja V (r, t), oznaczajca energi potencjaln czstki. Energia potencjalna jest wielkoci, przez ktra po prostu mnoymy funkcj falow. W mechanice kwantowej przyj si argon, w ktrym zamiast sw energia potencjalna uywa si skrtowej nazwy potencja. A zatem, przy dyskusji zagadnie kwantowo-mechanicznych naley pamita, e posugujemy si specyczn terminologi. Konkretne sposoby okrelania postaci energii potencjalnej omwimy pniej. Dla czstki swobodnej (nie oddziaujcej z niczym) przyjmujemy V (r) 0, drugiego czonu po prawej stronie rwnania Schrdingera po prostu nie ma. 5. Rwnanie falowe opisujce ewolucj funkcji falowych powinno, jak wiemy, by liniowe. Rwnanie Schrdingera oczywicie posiada t wasno: jest liniowe. Dziki temu kombinacja liniowa rozwiza jest te rozwizaniem. A zatem, dla jego rozwiza rzeczywicie obowizuje zasada superpozycji. Jeli funkcje falowe 1 i 2 s rozwizaniami rwnania Schrdingera, to jest nim rwnie kombinacja liniowa 1 1 + 2 2 , gdzie 1 , 2 C. Fakt ten sprawia, co omwimy nieco dalej, e funkcje falowe podlegaj zjawisku interferencji. 6. Rwnanie Schrdingera opisuje propagacj fali (funkcji falowej). Dla kadej chwili czasu okrelone jest nieskoczenie wiele liczb wartoci funkcji dla wszystkich punktw r V R3 . Ginie wic pojcie trajektorii czstki, ktre zostaje zastpione propagacj fali materii zwizanej z dan czstk. Przeprowadzajc wic dowiadczenie interferencyjne (typu eksperymentu Younga) dla czstek stwierdzamy, e pytanie przez ktr szczelin przesza czstka jest pozbawione sensu zycznego. Powysze uwagi wynikaj z matematycznej struktury rwnania Schrdingera. W nastpnych czciach tego wykadu poczynimy kolejne kroki pozwalajce na dalsz interpretacj.

2.2.2

Uzasadnienie rwnania Schrdingera

Rwnanie Schrdingera jest postulatem mechaniki kwantowej. Mimo to jednak mona prbowa przeprowadzi jego uzasadnienie. Jest to o tyle poyteczne, e pozwala zrozumie pewne dalsze wasnoci tego rwnania, a take okreli zakres jego stosowalnoci. Czstka swobodna Najprostszym modelem fali, jaki moemy powiza z czstk jest (zespolona) fala paska. Wiemy jednak, e fala taka rozciga si w caej przestrzeni. Intuicyjnie czujemy, e nie jest to zbyt dobry model, bowiem intuicja zyczna podpowiada, e czstka, a zatem i zwizana z ni funkcja falowa, powinny by jako "zlokalizowane" przestrzennie. Wasno tak ma pakiet falowy (r, t) = d 3 k A(k) ei ( kr
t )

(2.9)

w ktrym zalena od wektora falowego amplituda okrela wag z jak poszczeglne fale paskie wchodz w skad pakietu. Zastosujemy do pakietu (2.9) postulaty de Brogliea: p = k, (przy czym dugo wektora falowego zwizana jest z dugoci fali |k| = 2/) oraz E = . Zamieniamy zmienn cakowania [stae wcigamy do funkcji A(.)] i mamy (r, t) = d 3 p A(p) exp ip r iEt . (2.10)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

15

6.03.2010

2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

16

Rwnanie Schrdingera jest liniowe, wic moemy oczekiwa, e superpozycja fal paskich, a wic pakiet falowy, bdzie je spenia. Wykonujemy wic kolejne rniczkowania, ktre daj nastpujce wyniki. Rniczkowanie po czasie prowadzi do i (r, t) = t
2

d 3 p A(p) E exp

ip r

iEt

(2.11)

Dwukrotnie rniczkujc po zmiennych przestrzennych otrzymujemy i (r, t) = =

2

2 (r, t) ip r iEt . (2.12)

d 3 p A(p) p2 exp

Odejmujc stronami rwnania (2.11) i (2.12) (podzielone przez 2m), dostajemy i

2 (r, t) + 2 (r, t) = t 2m

d 3 p A(p)

p2 2m

exp

ip r

iEt

(2.13)

Dla swobodnej czstki nierelatywistycznej o masie m mamy klasyczny zwizek p2 . (2.14) 2m Moemy wic oczekiwa, e prawa strona rwnania (2.13) powinna znika. A zatem znika powinna rwnie lewa strona, a to prowadzi do rwnania E=
2 (r, t) = 2 (r, t), t 2m ktre stanowi rwnanie Schrdingera dla czstki swobodnej.

(2.15)

Czstka w polu zewntrznym Aby uzasadni rwnanie Schrdingera dla czstki poruszajcej si w polu zewntrznym rozwaymy przypadek pola zachowawczego (gdzie energia potencjalna czstki nie zaley jawnie od czasu). Klasyczna energia cakowita czstki to p2 kl + V (rkl ) = H (rkl , pkl ), (2.16) 2m gdzie rkl , pkl i H (rkl , pkl ) to odpowiednio pooenie, pd i hamiltonian czstki klasycznej. W polu zachowawczym energia czstki jest staa, za rkl oraz pkl s dobrze okrelonymi (przez rwnania ruchu) funkcjami czasu. W przypadku klasycznym, czstka jest dobrze zlokalizowana, dlatego te przyjmiemy, e zwizany z ni pakiet fal de Brogliea jest wski istotnie rny od zera w obszarze maym w porwnaniu z jakimikolwiek innymi rozmiarami ukadu zycznego. Moemy wic przyj, e rkl i pkl z dobrym przyblieniem opisuj ruch centrum pakietu falowego. Co wicej, moemy uzna, e energia V (r) jest wolnozmienna w obszarze, gdzie zlokalizowany jest pakiet. Wobec tego moemy napisa Ekl = V (r) (r, t) V (rkl ) (r, t). (2.17)

W cigu krtkich przedziaw czasu zmiany pdu pkl s bardzo mae. Wobec tego zarwno Ekl jak i pkl s prawie stae. W pakiecie falowym E Ekl oraz p pkl s wic te prawie niezmienne. Moemy zatem wynie je przed caki w relacjach (2.11)(2.12). W rezultacie otrzymujemy przyblione relacje i (r, t) Ekl (r, t), t
MECHANIKA KWANTOWA

(2.18) 16

S.Kryszewski

6.03.2010

2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

17 (2.19)

2 (r, t) p2 kl (r, t). p2 kl V (rkl ) 0. 2m

Skadajc trzy powysze relacje dostajemy i

2 + 2 V t 2m

Ekl

(2.20)

A zatem pakiet falowy, przynajmniej w przyblieniu, spenia rwnanie stojce po lewej, czyli wanie rwnanie Schrdingera. Powysze uzasadnienie mona uzna za wystarczajce w ramach omawianego przyblienia dla wskiego pakietu falowego. Gdy jednak warunki przyblienia nie s spenione, to wwczas postulujemy, e rwnanie Schrdingera nadal obowizuje. Na zakoczenie powiedzmy, e w literaturze przedmiotu mona znale inne uzasadnienia rwnania Schrdingera. Zawsze jednak trzeba zdawa sobie spraw, e rwnanie to jest w gruncie rzeczy jednym z postulatw nierelatywistycznej mechaniki kwantowej.

2.2.3

Dalsze uwagi i komentarze

W powyszym uzasadnieniu rwnania Schrdingera skorzystalimy z klasycznego zwizku p2 + V (r, t), (2.21) 2m waciwego dla zyki nierelatywistycznej. Wnioskujemy, e rwnanie Schrdingera jest rwnaniem nierelatywistycznym. Oczekujemy wic, e dotyczy ono czstek, ktrych energie s znacznie mniejsze ni ich energie spoczynkowe Ekl = E mc2 . (2.22)

Konsekwencje tego warunku omwimy w dalszej czci wykadu. Wspomnimy tutaj, e mona rwnie poda rwnania relatywistyczne, bdce uoglnieniem rwnania Schrdingera. Takimi rwnaniami s np. rwnanie KleinaGordona (dla czstek bezspinowych, patrz Uzupenienia) i rwnanie Diraca (dla elektronu, czstek o spinie 1/2). Jak wiadomo, w przyrodzie mog zachodzi procesy anihilacji i kreacji czstek (przy czym spenione by musz odpowiednie zasady zachowania), np. elektron i pozyton mog zanihilowa, emitujc przy tym energi unoszon przez fotony. Aby jednak procesy anihilacji-kreacji mogy mie miejsce, musz by dostpne dostatecznie due energie, bliskie energiom spoczynkowym czstek. Warunek (2.22) nie jest speniony, konieczne s wtedy teorie relatywistyczne. A zatem nierelatywistyczne rwnanie Schrdingera nie opisuje zjawisk, w ktrych mog zachodzi procesy anihilacji-kreacji (jest ono niewystarczajce do ich poprawnego opisu). Z dyskusji tej i z warunku (2.22) wynika wic ograniczenie stosowalnoci teorii schrdingerowskiej. Omawiajc dalej powysze uzasadnienie rwnania Schrdingera zauwamy, e odpowiednie rniczkowania wykonane w rwnaniach (2.11)(2.13) pozwalaj wypisa odpowiednioci i t
-

E energia, p pd.

(2.23a) (2.23b)

Relacje te wskazuj na bliski zwizek pomidzy operatorami (w tym wypadku rniczkowymi) dziaajcymi na funkcje falowe, a wielkociami o dobrze okrelonym sensie zycznym i mierzalnymi dowiadczalnie. Nie bdziemy w tym miejscu dalej komentowa tej odpowiednioci. Jest ona jednak niezwykle dalekosina i ogromnie wana w caym formalizmie mechaniki kwantowej. W dalszym cigu wykadu wrcimy do szczegowej dyskusji operatorw dziaajcych na funkcje falowe. Omwimy ich znaczenie, wasnoci, sposoby formalnego ich obliczania, itd.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

17

6.03.2010

2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

18

2.2.4

Uoglnienie
(r, t), (r, t) = H t

Rwnanie Schrdingera (2.6) dla pojedynczej, bezspinowej czstki moemy zapisa w postaci i (2.24)

jest operatorem zdeniowanym wzorem gdzie H = H

2

2m

2 + V (r, t),

(2.25)

ktry nazwiemy operatorem Hamiltona (w skrcie hamiltonianem) dla (bezspinowej) czstki o masie m poruszajcej si polu, w ktrym ma ona energi potencjaln V (r, t). Nazwa ta nie na funkcj falow jest rwnowane powinna by zdumiewajca, bowiem dziaanie operatora H dziaaniu operatora z lewej strony, a ten jak wiemy, sprawia i pojawia si energia czstki. Dlatego te hamiltonian uznajemy za operator energii czstki. Nazewnictwo to pochodzi oczywicie z mechaniki klasycznej, gdzie z energi czstki utosamiamy jej klasyczny hamiltonian. Podkrelmy jednak, e klasyczny hamiltonian to funkcja wsprzdnych i pdw uoglnionych, za hamiltonian kwantowo-mechaniczny to operator, ktry dziaa na funkcj falow czstki. Sens zyczny hamiltonianu pozostaje wic podobny jest to operator energii ale jego natura matematyczna jest radykalnie inna. Zapis rwnania Schrdingera w formie (2.24) jest nie tylko wygodnym, skrtowym zapisem rwnania (2.6) dla pojedynczej czstki, ale take punktem wyjcia do bardzo istotnych uoglnie. Przyjmiemy nastpujcy postulat, uoglniajcy tez (2.6). oznacza hamiltonian (operator energii) pewnego ukadu zycznego. Wwczas Niech H funkcja falowa (t) opisujca w peni stan zyczny tego ukadu spenia rwnanie Schrdingera i (t) (t) = H t (2.26)

ktre okrela ewolucj funkcji falowej w czasie. Do jego rozwizania potrzebna jest znajomo funkcji falowej 0 = (t0 ) w pewnej chwili pocztkowej t0 . Nie zaznaczylimy tu zalenoci funkcji falowej od innych zmiennych (dla pojedynczej czstki byo to r R3 ). W oglnym przypadku inne zmienne, od ktrych zaley funkcja falowa ukadu mog by bardzo rne. Ich charakter matematyczny, sens zyczny, a take ich ilo, zaley od tego, jaki ukad zyczny jest obiektem naszych bada. Oczywicie rozwizanie rwnania (2.26) jest moliwe dopiero wtedy, gdy wiemy jak naley skonstruowa hamiltonian dla danego ukadu zycznego. Odpowiedzi na to pytanie bdziemy poszukiwa w dalszych rozdziaach.

2.3
2.3.1

Wasnoci funkcji falowych

Probabilistyczna interpretacja funkcji falowej

Do tej pory niewiele powiedzielimy o samych funkcjach falowych. Rwnanie Schrdingera pozwala wyznaczy funkcje falowe. Jak jednak naley je interpretowa, jaki jest ich sens zyczny? Formuujc bardzo ogln odpowied, stwierdzamy, e funkcja falowa (r, t) jest interpretowana jako amplituda prawdopodobiestwa. Aby lepiej zrozumie znaczenie tego sformuowania ponownie skupimy uwag na pojedynczej czstce.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

18

6.03.2010

2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

19

Dla pojedynczej czstki funkcja falowa (r, t) jest amplitud gstoci prawdopodobiestwa znalezienia czstki w otoczeniu punktu r w chwili t. Gstoci prawdopodobiestwa, a nie samym prawdopodobiestwem, bowiem argumenty r stanowi zbir cigy, dlatego dP (r, t) = C | (r, t)|2 d 3 r, (2.27)

Jest prawdopodobiestwem tego, e czstka znajduje si w objtoci d 3 r wok punktu r w chwili t. Staa C jest konieczna na to, aby zapewni waciwe normowanie. Chodzi o to, aby prawdopodobiestwo znalezienia czstki gdziekolwiek w przestrzeni R3 byo rwne jednoci. Jednak r nie jest pooeniem czstki w typowym klasycznym sensie, funkcja falowa (r, t) okrela amplitud prawdopodobiestwa znalezienia czstki w otoczeniu danego punktu r. Innymi sowy, wektor r jest pooeniem okrelonym jedynie z pewn gstoci prawdopodobiestwa, rwn | (r, t)|2 . Wynika std ponownie, e nie moemy okreli trajektorii czstki, w mechanice kwantowej pojcie to traci sens. Prawdopodobiestwo (2.27) musi by unormowane, co oznacza, e musi by speniony warunek
R3

dP (r, t) = 1.

(2.28)

Podstawiajc relacj (2.27) wnioskujemy, e musi by C

R3

d 3 r | (r, t)|2 = 1.

(2.29)

Std wynika, e funkcja falowa musi spenia warunek

R3

d 3 r | (r, t)|2 < ,

(2.30)

a wic musi by cakowalna w kwadracie. Z relacji (2.29) ewidentnie wynika, e C =

R3

d 3r

1 | (r, t)|2

(2.31)

Wobec tego funkcja falowa (prim wcale nie musi oznacza pochodnej) (r, t) , (r, t) = C (r, t) = ma ju podan wasno
V

(2.32)

d 3 r (r, t)

= 1.

(2.33)

Tak wic ograniczajc klas dopuszczalnych funkcji falowych do przestrzeni funkcji cakowalnych w kwadracie, moemy funkcj tak zawsze unormowa w sensie powyszych relacji. Bdziemy wic, jako funkcje falowe opisujce ukad zyczny, zawsze bra funkcje unormowane do jedynki. Wniosek : Nie wszystkie matematycznie poprawne rozwizania rwnania Schrdingera s zycznie sensowne. Sens funkcji falowej maj rozwizania nalece do klasy funkcji cakowalnych z kwadratem. Klasa dopuszczalnych zycznie rozwiza jest wsza ni klasa wszystkich moliwych rozwiza. Ograniczenie to ma, jak dalej pokaemy, niezwykle istotne konsekwencje zyczne. Funkcje nienormowalne nie mog odpowiada dopuszczalnym zycznie stanom czstki. Mimo to jednak, w niektrych sytuacjach wygodnie jest posugiwa si funkcjami nienormowalnymi, nie nalecymi do klasy funkcji cakowalnych w kwadracie. Dotyczy to tzw. fal paskich, ktre omwimy w dalszej czci rozdziau, konieczne bowiem bd pewne dodatkowe kroki interpretacyjne. Ograniczamy wic na razie nasze rozwaania do funkcji normowalnych, to jest cakowalnych w kwadracie. Z warunku normalizacyjnego (2.30) lub (2.33) wynikaj nastpujce wnioski.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

19

6.03.2010

2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

20

1 Funkcja falowa ma wymiar objtoci do potgi ( 2 ). Element objtoci d 3 r ma wymiar m3 , wic na to aby caka w (2.33) bya bezwymiarowa potrzeba by kwadrat moduu | (r, t)|2 mia wymiar m3 . Std wynika, e wymiar funkcji falowej wynosi

(r, t)

= m3/2 ,

dla pojedynczej czstki.

(2.34)

danie unormowania zycznie sensownej funkcji falowej sprawia, e dwie funkcje falowe rnice si o stay czynnik (tj. 1 = 2 , gdzie C) moemy utosami. Przedstawiaj one ten sam stan zyczny ukadu, bowiem w wyniku normowania uzyskamy jedn i t sam funkcj falow. Do bardziej szczegowej dyskusji tego wniosku powrcimy w dalszych czciach wykadu. W granicy |r| funkcja falowa powinna zerowa si
|r|

lim (r, t) = 0,

(2.35)

co jest konieczne dla zapewnienia cakowalnoci w kwadracie. Jak ju wspominalimy, teoria schrdingerowska jest nierelatywistyczna i nie opisuje procesw anihilacji-kreacji czstek. A wic w teorii tej, czstki nie mog si pojawia, ani te znika. czc ten fakt z interpretacj probabilistyczn funkcji falowych stwierdzamy, e funkcja falowa musi by przynajmniej ciga, bowiem zapewnia to cigo gstoci prawdopodobiestwa. Skok gstoci prawdopodobiestwa oznaczaby, e czstki (z pewnym prawdopodobiestwem) ulegaj anihilacji lub kreacji. Warunek ten znw ogranicza klas dopuszczalnych zycznie rozwiza rwnania Schrdingera. Pokaemy dalej, e musi by speniony silniejszy warunek, nie tylko funkcja falowa musi by ciga, ale take (cho przy pewnych ograniczeniach) musi by ciga pochodna (r, t) grad (r, t). Rozwizania rwnania Schrdingera (dziki jego liniowoci) speniaj zasad superpozycji: kombinacja liniowa 1 1 + 2 2 funkcji falowych 1 oraz 2 jest take funkcj falow. Kombinacja ta, ewentualnie po odpowiednim unormowaniu, jest take amplitud prawdopodobiestwa. Prowadzi ona do gstoci prawdopodobiestwa |1 1 + 2 2 |2 , z ktrej wynika pojawianie si efektw interferencyjnych typowych dla teorii falowej. Istotnie, |1 1 + 2 2 |2 = (1 1 + 2 2 ) (1 1 + 2 2 )
= |1 |2 |1 |2 + |2 |2 |2 |2 + 1 2 1 2 + 1 2 1 2 = |1 |2 |1 |2 + |2 |2 |2 |2 + 2 Re {1 2 1 2 } .

(2.36)

Pierwsze dwa skadniki ostatniej rwnoci odpowiadaj prawdopodobiestwom zwizanym z obiema funkcjami 1 oraz 2 oddzielnie, podczas gdy trzeci skadnik jest typowym wyraeniem interferencyjnym (warto porwna ksztat tego wyraenia ze wzorem (1.8)). Dziki temu rwnanie Schrdingera wraz z interpretacj probabilistyczn funkcji falowej zapewniaj moliwo opisu efektw interferencyjnych. Funkcja falowa jest wic amplitud prawdopodobiestwa. Za jej pomoc moemy obliczy jakie jest prawdopodobiestwo tego, e czstka znajduje si w danym podobszarze dostpnej dla niej przestrzeni. Funkcja falowa niczego nie mwi o trajektorii czstki. Pojcie toru ruchu, tak wane w zyce klasycznej nie ma sensu w odniesieniu do obiektw kwantowo-mechanicznych. Ponadto, zasada superpozycji sprawia, e moliwe s efekty interferencyjne.

2.3.2

Gsto i prd prawdopodobiestwa

Dodatkowym uzasadnieniem probabilistycznej interpretacji funkcji falowej jest nastpujce rozumowanie.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

20

6.03.2010

2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

21

Gsto prdu prawdopodobiestwa Rozwamy znw pojedyncz czstk (bezspinow) poruszajc si w polu o potencjale (energii potencjalnej) V (r, t). Funkcja falowa (r, t) tej czstki spenia wic rwnanie Schrdingera, za (r, t) rwnanie sprzone (r, t) t (r, t) i t i
2

= =

2m
2

2 (r, t) + V (r, t) (r, t), 2 (r, t) + V (r, t) (r, t)

(2.37a) (2.37b)

2m

Oznaczmy teraz gsto prawdopodobiestwa znalezienia czstki w otoczeniu punktu r przez , czyli wic (r, t) = | (r, t)|2 (2.38)

Niech V1 oznacza may (cho w zasadzie dowolny) podobszar caej przestrzeni dostpnej dla czstki. Scakujmy gsto prawdopodobiestwa po obszarze V1 i zrniczkujmy po czasie. Obliczamy wic pochodn t d 3 r (r, t) = d 3r + . t t (2.39)

V1

V1

Za pomoc rwna (2.37) eliminujemy po prawej stronie (2.39) pochodne czasowe i mamy t
V1

d 3 r (r, t) =

V1

d 3r

2mi

1 V i

1 V i . (2.40)

2mi

2 +

Poniewa dziaanie potencjau V na funkcje falowe sprowadza si do mnoenia, zatem czony drugi i czwarty si skracaj. Dostajemy wic t d 3 r (r, t) = d 3r 2mi 2 2 . (2.41)

V1

V1

Odwoamy si teraz do tosamoci znanej z analizy wektorowej, (tzw. twierdzenie Greena), ktrej tu nie bdziemy dowodzi, a ktra obowizuje dla dowolnych funkcji (r) i (r): 2 2 = div ( ) () . Na mocy (2.42) z (2.41) otrzymujemy t d 3 r (r, t) = 2mi d 3 r div ( ) ( ) . (2.43) (2.42)

V1

V1

Wprowadzamy teraz pojcie prdu prawdopodobiestwa, zdeniowanego za pomoc relacji J(r, t) = 2mi (r, t) (r, t) (r, t) (r, t) . (2.44)

Stwierdzamy zatem, e gsto i prd prawdopodobiestwa okrelone odpowiednio w (2.38) i (2.44), speniaj rwnanie (2.43), to jest t d 3 r (r, t) = d 3 r div J(r, t) , (2.45)

V1

V1

ktre nazwiemy cakowym prawem cigoci prawdopodobiestwa.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

21

6.03.2010

2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

22

Rwnanie cigoci prawdopodobiestwa Uzyskane prawo moemy interpretowa na dwa sposoby. Po pierwsze, obszar V1 , po ktrym cakowalimy jest cakowicie dowolny. Wobec tego, z (2.45) wynika rwnanie cigoci prawdopodobiestwa w postaci rniczkowej (r, t) = div J(r, t). t (2.46)

Zwrmy uwag na formaln identyczno powyszego rwnania cigoci prawdopodobiestwa z rwnaniem cigoci adunku znanym z elektrodynamiki klasycznej. Zbieno formalnej postaci rwna jest zreszt typowa dla relacji opisujcych cigo takiej czy innej wielkoci zycznej (np. rwnanie cigoci masy w hydrodynamice). Rwnanie rniczkowe (2.46) jest wic lokalnym prawem zachowania, stwierdza ono, e prawdopodobiestwo nie znika, a moe jedynie "przepywa" z jednego podobszaru przestrzeni do innego. Jeszcze lepiej to wida, gdy nieco inaczej zinterpretujemy nasze rezultaty. Z drugiej strony, moemy po prawej stronie rwnania (2.45) zastosowa cakowe twierdzenie Gaussa. Otrzymujemy wtedy t d 3 r (r, t) = dS J(r, t). (2.47)

V1

V1

gdzie V1 oznacza powierzchni zamknit ograniczajc objto V1 , a dS jest elementem powierzchni stanowicym wektor prostopady do powierzchni i skierowany na zewntrz. Rwnanie (2.47) jest ewidentnym prawem zachowania. Jeli wektory S i J tworz kt wikszy ni 90o , wwczas prd prawdopodobiestwa wpywa do badanej objtoci V1 , iloczyn skalarny pod cak jest ujemny. Caa prawa strona rwnania (2.47) jest dodatnia. A zatem i lewa strona jest dodatnia, co oznacza, e gsto prawdopodobiestwa wzrasta. Sytuacja, w ktrej kt midzy omawianymi wektorami jest ktem ostrym, mamy do czynienia z wypywem prdu prawdopodobiestwa, a wic gsto maleje. Zwrmy jeszcze uwag, e jeli rozszerzymy V1 do caej przestrzeni R3 , to na mocy warunku (2.35) caka po prawej stronie wzoru(2.47) redukuje si do zera. W ten sposb dostajemy t d 3 r (r, t) = t d 3 r | (r, t)|2 = t
2

= 0.

(2.48)

Oczywicie oznacza to, e norma funkcji falowej jest staa. Nie jest to wynik nieoczekiwany, bowiem funkcji falowa jest unormowana do jednoci, wic rzeczywicie jej norma jest staa i rwna 1.

2.4
2.4.1

Stacjonarne rwnanie Schrdingera

Wprowadzenie

Zbadajmy teraz rwnanie Schrdingera dla pojedynczej czstki o masie m, ktrej hamiltonian (a wic energia potencjalna) nie zaley od czasu, tj. rwnanie i
2 (r, t) = (r, t) = H 2 + V (r) t 2m

(r, t).

(2.49)

Szukajmy rozwizania tego rwnania w postaci iloczynu (r, t) = (r) g (t).

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(2.50) 22

6.03.2010

2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

23

Wykorzystujc to podstawienie w rwnaniu (2.49) otrzymujemy i (r)

2 dg (t) = g (t) 2 + V (r) (r), dt 2m

(2.51)

skd oczywicie wynika, e

2 i dg (t) 1 = 2 + V (r) (r). g (t) dt (r) 2m

(2.52)

Lewa strona jest funkcj wycznie czasu, a prawa zaley jedynie od r. Rwnanie (2.52) musi by spenione dla dowolnej chwili czasu i dla dowolnego r V. Wnioskujemy wic, e funkcje (rnych zmiennych) po obu stronach rwnania musz by rwne pewnej staej, ktr oznaczymy symbolem E i umwimy si nazywa energi czstki. Znaczenie tak wprowadzonej terminologii wyjanimy szczegowo w trakcie dalszej dyskusji. W myl poczynionych uwag, stwierdzamy, e rwnanie (2.52) sprowadza si do pary rwna dg (t) dt
2

iE

g (t)

(2.53a) (2.53b)

2m

2 + V (r) (r) = E(r).

Rozwizanie rwnania (2.53a) jest trywialne g (t) = C0 exp iE (t t0 ) , (2.54)

gdzie t0 oznacza pewn chwil pocztkow. Sta cakowania C0 moemy tutaj opuci, bowiem w iloczynie (2.50) wczymy j do funkcji (r). Jest to wygodne, bowiem piszc teraz (r, t) = (r) exp iE ( t t0 ) , (2.55)

widzimy, e | (r, t)|2 = |(r)|2 i automatycznie normowanie penej funkcji falowej sprowadza si do normowania funkcji (r). Co wicej, caa zaleno czasowa penej funkcji falowej zawarta jest w czynniku eksponencjalnym. Utosamienie staej separacji E z energi czstki jest wic zgodnie z postulatem de Brogliea. Rozwizanie rwnania (2.53b) jest oczywicie zalene od postaci energii potencjalnej V (r), a wic od tego jaki konkretnie ukad zyczny jest obiektem naszych rozwaa. Rwnanie to nie zawierajce ju czasu nazwiemy stacjonarnym rwnaniem Schrdingera i zapiszemy nieco oglniej, w postaci (r) = E (r), H (2.56)

dany jest wzorem (2.25). Rwnanie (2.56) jest o tyle gdzie dla pojedynczej czstki hamiltonian H oglniejsze od (2.53b), e rwnie dopuszcza hamiltoniany inne ni ten waciwy dla jednej czstki. Zauwamy, e stacjonarne rwnanie Schrdingera (2.56) ma posta zagadnienia wasnego dla . Aby lepiej je zrozumie i oswoi si z uyciem operatorw, nastpny rozdzia pooperatora H wicimy omwieniu narzdzi matematycznych koniecznych do dalszych studiw nad mechanik kwantow. Stacjonarne rwnanie Schrdingera jest niemal tak samo wane jak rwnanie pene (2.6). Wynika to std, e dla ukadu zachowawczego (czyli takiego, w ktrym energia potencjalna nie
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

23

6.03.2010

2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

24

zaley od czasu), separacja (2.50) jest zawsze moliwa. Wtedy pena funkcja falowa ma posta (2.55) i rozwizanie penego rwnania Schrdingera redukuje si do rwnania stacjonarnego. Dlatego te kwestiom zwizanym z rozwizywaniem stacjonarnego rwnania Schrdingera powicimy najwicej uwagi. Poniewa (zazwyczaj) dopuszczalne energie tworz zbir {En } wic i dopuszczalne (zycznie sensowne) funkcje falowe stanowi pewn rodzin funkcyjn. Moe tak si zdarzy, e dla pewn nych wartoci En istnieje kilka funkcji i n (r) speniajcych rwnanie (2.53b). Mwimy wwczas, e energia E jest zdegenerowana. Grny indeks in przebiegajcy zbir {1, 2, . . . , gn } numeruje funkcje falowe odpowiadajce jednej i tej samej energii En , a liczb gn nazywamy stopniem degeneracji danej wartoci energii. Jeli za danej wartoci energii odpowiada tylko jedna funkcja (r) to mwimy, e energia E jest niezdegenerowana i grny indeks in 1 jest zbyteczny, wic zwykle go wtedy pomijamy. Oglne rozwizanie rwnania Schrdingera jest wic (na mocy zasady superpozycji) kombinacj liniow
gn

(r, t) =
n in =1

in in n n (r) exp

iEn

(t t0 ) ,

in n C,

(2.57)

ktr trzeba (cho bywa to nieproste) odpowiednio unormowa. Poczynione tu uwagi nie s ani w peni cise, ani wyczerpujce. S one jednak potrzebne po to, aby mc rozpocz rozwizywanie prostych przykadw stacjonarnego rwnania Schrdingera. W nastpnych rozdziaach, po wprowadzeniu odpowiednich narzdzi matematycznych, wrcimy do szczegowej dyskusji, naszkicowanych tu skrtowo, kwestii zwizanych z wasnociami rwnania Schrdingera i jego zycznie dopuszczalnych rozwiza.

2.4.2

Czstka swobodna

Uzasadniajc rwnanie Schrdingera dla czstki swobodnej posuylimy si pojciem pakietu falowego superpozycji fal paskich. Przyjmujc rwnanie Schrdingera jako postulat teorii pokaemy teraz, e fale paskie (mimo pewnych trudnoci interpretacyjnych, ktre take omwimy) s rzeczywicie rozwizaniami. Dla prostoty rachunkw rozwaymy problem jednowymiarowy. Uoglnienie do trzech wymiarw nie powinno by trudne, a chcemy unikn bardziej zoonej notacji. Bdziemy omawia czstk (bezspinow, o masie m) swobodn, nie oddziaujc z niczym. Oczywicie jej energia potencjalna jest trywialna V (x) = 0. (2.58)

Nie wprowadzamy tu a priori adnych ogranicze wsprzdnej x, a wic przyjmujemy, e x R (rozwaamy czstk w caej przestrzeni). Ewolucj funkcji falowej czstki opisuje pene (jednowymiarowe) rwnanie Schrdingera i
2 2 (x, t) = (x, t). t 2m x2

(2.59)

Jak wiemy, rwnanie to separuje si, wic (x, t) = (x) exp iEt , (2.60)

gdzie E jest energi czstki, za funkcja (x) spenia stacjonarne rwnanie Schrdingera d2 (x) = E (x). 2m dx2
2

(2.61)
MECHANIKA KWANTOWA

S.Kryszewski

24

6.03.2010

2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

25

Wygodnie jest wprowadzi nastpujce oznaczenia E = , k = 2mE

2

2m

R+ ,

(2.62)

za pomoc ktrych zapiszemy rwnanie (2.61) w postaci d2 (x) + k 2 (x) = 0. dx2 (2.63)

Jest to dobrze znane rwnanie (tzw. rwnanie typu oscylatora harmonicznego). Rozwizaniem jest kombinacja liniowa (x) = A eikx + B eikx . Wobec tego, pena funkcja falowa (2.60) czstki swobodnej ma posta (x, t) = A eikxit + B eikxit , (2.65) (2.64)

gdzie skorzystalimy z oznacze (2.62). Podstawienie tej funkcji falowej do rwnania Schrdingera (2.59) prowadzi do zwizku dyspersyjnego = k2 . 2m (2.66)

Postulat de Brogliea mwi, e pd czstki p = k , zatem energia E = = p2 . 2m (2.67)

Energi E identykujemy wic z energi kinetyczn czstki. Energia E jest dodatnia, co tumaczy czemu w (2.62) napisalimy k R+ (oglnie rzecz biorc k mogoby by liczb zespolon). Funkcja falowa (x, t) jest wic zoona z dwch fal paskich rozchodzcych si w przeciwnych kierunkach z prdkoci fazow vf = /k . Aby lepiej zrozumie sens zyczny uzyskanego rozwizania rwnania Schrdingera obliczmy gsto prawdopodobiestwa (x, t) = | (x, t)|2 = = A eikx + B eikx eit
2 2

A eikx + B eikx

= |A|2 + |B |2 +

A B e2ikx + AB e2ikx .

(2.68)

Wyraenie dla (x, t) zawiera ewidentny czon interferencyjny. Dwie fale (przeciwbiene) o tej samej czstoci s spjne, wic mog interferowa tworzc fal stojc. Najlepiej to wida, jeli pooymy A = B . Wtedy (x, t) = 2 |A|2 + |A|2 e2ikx + e2ikx = 2 |A|2 1 + cos (2kx) , (2.69)

co istotnie przedstawia fal stojc. Gsto prdu prawdopodobiestwa obliczamy adaptujc do jednego wymiaru wyraenie (2.44). Otrzymujemy wic J (x, t) =
S.Kryszewski

2mi

(x)

d (x) d (x) (x) dx dx

(2.70) 25

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

26

bowiem czynnik wykadniczy z czasem si skraca. I dalej, z (2.64) dostajemy J (x, t) = 2mi k m A eikx + B eikx (ik ) A eikx B eikx A eikx + B eikx ( ik ) A eikx B eikx |A|2 |B |2 . (2.71)

Fala eikxit o amplitudzie A biegnie z lewa na prawo (w kierunku rosncych x). Odpowiada jej pierwszy skadnik w prdzie prawdopodobiestwa J+ (x, t) = k 2 |A| . m (2.72)

Fala eikxit o amplitudzie B biegnie za z prawa na lewo (w kierunku malejcych x) i odpowiada jej prd prawdopodobiestwa J (x, t) = Fale paskie Wracamy do dyskusji funkcji falowej (2.64). Jeeli nie ma jakich, narzuconych z zewntrz powodw, rozsdnie jest rozwaa dwie fale oddzielnie A = 0 i B = 0 J > 0 fala biegnca w prawo; A = 0 i B = 0 J < 0 fala biegnca w lewo. Do tej pory przyjmowalimy, e k dane w (2.62) jest dodatnie i fale biegnce w przeciwnych kierunkach rozrnialimy po znaku stojcym w wykadniku. Aby mc wygodnie dyskutowa fale biegnce i w lewo i w prawo dopumy, e k R (obojga znakw). Oba powysze przypadki moemy teraz zapisa jednym wzorem (x, t) = C exp ikx it , gdzie E = , k 2 = 2m/ , a take (x, t) = |C |2 , J (x, t) = k |C |2 . m (2.75) (2.74) k |B |2 . m (2.73)

Warto parametru k okrela wic wartoci pdu i energii czstki, za znak k pozwala identykowa fale biegnce w prawo (k > 0) i w lewo (k < 0). Klasyczna prdko czstki (o wtpliwym sensie w mechanice kwantowej) wynosi vkl = p/m = k/m. Mwimy o tym, aby zestawi vkl z prdkociami charakteryzujcymi fal. Fala zwizana z czstk ma prdko fazow vf = = k E p2 p vkl = = = = . k p 2mp 2m 2 (2.76)

Natomiast jej prdko grupowa wynika ze zwizku dyspersyjnego (2.66) vg = d (k ) d = dk dk k2 2m = k = vkl . m (2.77)

Widzimy wic, e na gruncie mechaniki kwantowej, gdzie czstk opisuje funkcja falowa, koncepcja prdkoci czstki (w cisym, klasycznym znaczeniu) jest rzeczywicie wtpliwa. Znacznie bezpieczniej jest mwi o pdzie czstki.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

26

6.03.2010

2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

27

Zauwamy, e z postaci gstoci (x, t) danej czy to w (2.68) czy w (2.75) wynika problem z normowaniem funkcji falowej. Widzimy, e dx (x, t) obliczana na caej osi jest rozbiena, i nie moe by skojarzona z prawdopodobiestwem. Fale paskie nie mog wic przedstawia dopuszczalnych zycznie stanw czstki i tym samym sprawiaj kopot natury interpretacyjnej. Warto sobie zda spraw, e fale paskie w nieograniczonej przestrzeni s take kopotliwe w zwykych zagadnieniach zyki klasycznej. Jednym ze sposobw, i to chyba najbardziej eleganckim,uniknicia kopotw "normalizacyjnych" jest konsekwentny opis czstek za pomoc pakietw falowych. Przykad takiego opisu zamieszczony jest w Uzupenieniach. Inny sposb polega na zmianie interpretacji. czc wzory (2.75) i (2.77) dostajemy J (x, t) = vkl |C |2 = vkl (x, t). Wyraenie to przypomina klasyczn formu dla gstoci prdu elektrycznego jq = q v zwizanego z adunkami elektrycznymi o gstoci q poruszajcymi si z prdkoci v. Analogia ta pozwala interpretowa fale paskie jako fale odpowiadajce cigemu strumieniowi czstek. Amplituda |C |2 jest wtedy miar gstoci strumienia czstek tego ile czstek zawiera si w jednostce objtoci strumienia. Mona wykaza (cho nie jest to wcale proste), e uzyskane w ten sposb przewidywania zyczne s identyczne z przewidywaniami otrzymanymi dla pakietw falowych. Mimo omwionych problemw interpretacyjnych fale paskie typu (2.74) bywaj poytecznym, bo matematycznie prostym, narzdziem w wielu zagadnieniach mechaniki kwantowej. Przy posugiwaniu si nimi naley jednak wykaza si spor doz ostronoci. Problem w tym, e fale paskie s nienormowalne. Nazywanie ich funkcjami falowymi wydaje si wic by pewnym naduyciem terminologicznym (niestety do czstym). Do dyskusji tych problemw wrcimy raz jeszcze po wprowadzeniu poj reprezentacji pooeniowej i pdowej.

2.4.3

Stany zwizane i rozproszeniowe

Prowadzc dalsz dyskusj pozostajemy przy bezspinowej czstce poruszajcej si w pewnym polu tak, e jej energia potencjalna nie zaley od czasu. Rozwizania rwnania Schrdingera maj posta sfaktoryzowan (2.55), przy czym funkcja (r) spenia rwnanie stacjonarne (2.53b). Oczywiste jest, e warto E cakowitej energii czstki determinuje charakter rozwiza. Zamy, e energia potencjalna V (r) zmienia si w granicach Vmin V (r) Vmax . (2.78)

Energia cakowita czstki jest sum energii kinetycznej (dodatniej) i potencjalnej. Oczywicie wic E > Vmin . Rozwizania rwnania Schrdingera dla E Vmin s niemoliwe (niezyczne). Pozostaj wic do rozwaenia dwa przypadki (i) (ii) Vmin < E < Vmax , E > Vmax . (2.79a) (2.79b)

Te dwie sytuacje s zasadniczo rne. Scharakteryzujemy je bez podawania cisych dowodw matematycznych. ad (i) Rozwizania rwnania Schrdingera odpowiadajce energiom E < Vmax nazwiemy stanami zwizanymi. Nazwa ta bierze si z mechaniki klasycznej, gdzie ruch czstki jest w takim przypadku ograniczony. Stany zwizane odpowiadaj normowalnym funkcjom falowym (znikajcym przy duych |r|, patrz (2.35)). Funkcje te odpowiadaj z kolei energiom, ktre tworz zbir dyskretny. Tylko pewne energie z przedziau (Vmin , Vmax ) prowadz do zycznie sensownych rozwiza rwnania Schrdingera. Stany zwizane maj wic skwantowane poziomy energetyczne.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

27

6.03.2010

2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

28

ad (ii) Gdy energia cakowita czstki E > Vmax wwczas dozwolone rozwizania rwnania Schrdingera s moliwe dla dowolnych energii. Innymi sowy, dozwolone energie (wiksze ni Vmax ) tworz zbir cigy. W tym przypadku rozwizaniami rwnania Schrdingera s funkcje nienormowalne, ktre dla |r| zachowuj si jak fale paskie. Stany takie nazywamy rozproszeniowymi, poniewa w przypadku klasycznym ruch czstki byby nieograniczony i odpowiadaby, przy |r| , czstce swobodnej, ktra ulega rozpraszaniu na potencjale V (r). Konsekwentne stosowanie pakietw falowych pozwala omin problemy zwizane z funkcjami nienormowalnymi. Niestety jest to znacznie bardziej zoone matematycznie. W praktyce, przy dyskusji stanw rozproszeniowych, posugujemy si falami paskimi, reinterpretujc ich amplitudy jako miary gstoci strumienia czstek. Na zakoczenie do oglnej dyskusji stanw zwizanych i rozproszeniowych zwrmy uwag, e wartoci Vmin i Vmax nie musz by skoczone, co omwimy na przykadach. Nieskoczona jednowymiarowa jama potencjau okrelona jest za pomoc potencjau V (x) = 0, dla |x| < a, + , dla |x| > a. (2.80)

Ruch czstki moliwy jest jedynie w obszarze |x| < a, bo energia cakowita nie moe by nieskoczona. Funkcja falowa poza obszarem |x| < a znika. Wewntrz tego obszaru spodziewamy si stanw zwizanych opisanych normowalnymi funkcjami falowymi, Energie tych stanw bd skwantowane tworz dyskretny zbir wartoci i le w przedziale 0 < E < Vmax = +. Jednowymiarowa skoczona jama potencjau odpowiada przykadowo energii potencjalnej V (x) = 0, dla |x| < a, V0 , dla |x| > a przy czym V0 > 0. (2.81)

W tym przypadku Vmin = 0 oraz Vmax = V0 , mamy wic dwie moliwe sytuacje. Dla energii cakowitych 0 < E < V0 oczekujemy, e w jamie bd stany zwizane odpowiadajce skwantowanym (dyskretnym) poziomom energetycznym. Natomiast dla energii E > Vmax = V0 spodziewamy si stanw rozproszeniowych o dowolnych (dodatnich) energiach, ktre daleko od jamy (tj. dla |x| a) zachowuj si jak fale paskie. Energia potencjalna jednowymiarowego oscylatora harmonicznego o masie m i czstoci dana jest wzorem Vosc (x) =
2 2 1 2 m x ,

(2.82)

wic Vmin = 0 za Vmax = +. Energie oscylatora le wic w przedziale (0, ). Oczekujemy jedynie stanw zwizanych odpowiadajcych dyskretnym energiom. Dozwolone poziomy energetyczne oscylatora s skwantowane. W atomie wodoru proton i elektron oddziauj coulombowsko. Energia potencjalna elektronu wynosi V (r) = q2 , 40 |r| (2.83)

a wic Vmin , natomiast Vmax = 0. Dla energii E < 0 spodziewamy si stanw zwizanych. Jest to intuicyjnie zrozumiae, bowiem aby zjonizowa atom trzeba elektronowi dostarczy energi niezbdn do "zerwania" wizania. Jeli za energia elektronu E > 0 to oczekujemy stanw rozproszeniowych. Swobodny elektron moe ulec rozproszeniu na protonie i po oddziaywaniu ponownie by swobodny.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

28

6.03.2010

2. Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

29

Wszystkie z tych przykadw s przedmiotem szczegowej dyskusji w dalszych rozdziaach lub w Uzupenieniach.

2.4.4

Warunki cigoci dla funkcji falowych

Jak ju wspominalimy, funkcja falowa powinna by ciga, zapewnia to bowiem, e nie mog zachodzi procesy anihilacji i kreacji czstek. Prawo cigoci prawdopodobiestwa (2.47) wymaga ponadto, aby i prd prawdopodobiestwa by cigy. Skoro nie doznaje skoku, to rwnie i prd J powinien by cigy. Z okrelenia (2.44) wynika wic, e funkcja falowa powinna by ciga wraz z przestrzennymi pochodnymi pierwszego rzdu. Powysze warunki cigoci dla funkcji falowych obowizuj w przypadku gdy energia potencjalna czstki jest ciga, co ma miejsce w realnych sytuacjach zycznych. Czasami jednak modelujemy rzeczywisto niecig energi potencjaln (jak na przykad w (2.80) i (2.81). Jeeli skok potencjau jest skoczony, wwczas danie cigoci funkcji falowej wraz z pochodnymi pozostaje w mocy. Jeeli natomiast w pewnym obszarze mamy V = , to obszar ten jest dla czstki niedostpny (energia czstki nie moe by nieskoczona). Prawdopodobiestwo znalezienia czstki w takim obszarze jest tosamociowo rwne zeru, wic i funkcja falowa musi w nim znika. Wobec tego na granicach obszaru dostpnego dla czstki gsto prawdopodobiestwa, ktra musi by ciga, powinna spada do zera. A wic na brzegu dostpnego dla czstki obszaru mamy | V = 0. Skoro wic funkcja falowa znika na brzegu, to rwnie znika tam prd J. Wewntrz obszaru mamy J = 0, na brzegu i na zewntrz J = 0. Z faktw tych nie wynika jednak, e na granicy dostpnego obszaru pochodne przestrzenne funkcji falowej powinny by cige. A zatem w punktach, gdzie energia potencjalna doznaje skoku nieskoczonego, damy cigoci (czyli zerowania si) tylko funkcji falowej. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

29

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

30

Rozdzia 3

Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

W zasadzie wykad metod matematycznych zyki (II-gi rok studiw) powinien zapewni odpowiednie przygotowanie matematyczne czytelnika. Mimo to jednak choby dla ustalenia notacji) przypomnimy tu najistotniejsze fakty. Podkrelamy, e celem niniejszego wykadu nie jest ciso matematyczna, lecz raczej pogldowo, ktra pozwala skoncentrowa si bardziej na zycznych, ni matematycznych aspektach mechaniki kwantowej. Wiele stwierdze, czy wasnoci obiektw matematycznych podamy bez dowodw, czy wyprowadze. Czytelnika zainteresowanego zyk matematyczn odsyamy do bardziej specjalistycznej literatury.

3.1
3.1.1

Przestrze funkcji falowych i operatory

Przestrze funkcji falowych przestrze Hilberta

Uwaga : W wielu poniszych wzorach bdziemy pomija argumenty funkcji, co nie powinno wpyn na przejrzysto i sensowno formu. Przestrze wektorowa F funkcji falowych Interpretacja probabilistyczna narzuca na funkcje falowe czstki (ukadu zycznego) warunek d 3 r | (r, t) |2 =
2

= 1.

(3.1)

Ogranicza to klas dopuszczalnych funkcji falowych do przestrzeni funkcji cakowalnych z kwadratem. Przestrze ta jest przestrzeni Hilberta, oznaczan zazwyczaj przez L2 . Dodatkowe przesanki zyczne ka dalej ograniczy przestrze funkcyjn. damy wic, aby funkcje falowe miay wasnoci: byy cige i rniczkowalne tyle razy ile trzeba; na brzegach obszaru V funkcje falowe powinny znika; jeli V obszar nieskoczony, to lim|r| (r) = 0. A zatem pracujemy na og w podprzestrzeni przestrzeni L2 . Podprzestrze t oznaczymy przez F . W niektrych przypadkach wygodnie jest pracowa w przestrzeni funkcji nienormowalnych w powyszym sensie. Sytuacja taka ma miejsce np. dla czstki swobodnej (gdy energia potencjalna znika). O sytuacji tej ju wspominalimy i wskazalimy na sposoby ominicia kopotw z funkcjami nienormowalnymi. Powrcimy do tego problemu pniej.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

30

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

31

Fakt, ze funkcje falowe tworz przestrze wektorow jest bardzo istotny. Wasnoci przestrzeni wektorowych wskazuj, e kombinacje liniowe funkcji falowych s take funkcjami falowymi. W ten sposb, niejako automatycznie uwzgldniamy zasad superpozycji. Przestrze F jest wyposaona w naturalny iloczyn skalarny , F
-

| C,

(3.2)

ktry jest zdeniowany przez nastpujc cak | =

V

d 3 r (r) (r).

(3.3)

Iloczyn skalarny w przestrzeni wektorowej musi spenia warunki: | | 1 1 + 2 2 1 1 + 2 2 | = = | , + 2 | 2 , + 2 2 | . 1 1 | (3.4a) (3.4b) (3.4c)

= 1 | 1

przy czym relacja (3.4c) wynika z dwch poprzednich. Formuy (3.4b) i (3.4c) oznaczaj, jak mwimy, e iloczyn skalarny jest liniowy w drugim, a antyliniowy w pierwszym skadniku. Z denicji iloczynu skalarnego wynika okrelenie normy wektora z przestrzeni F R
2

d 3 r | (r) |2 =

d 3 r (r) (r).

(3.5)

Iloczyn skalarny w przestrzeni F spenia bardzo wan nierwno, zwan nierwnoci Schwarza | 1 | 2 |2 1 | 1 2 | 2 , (3.6)

przy czym rwno zachodzi tylko wtedy, gdy wektory 1 , 2 F s proporcjonalne, to znaczy gdy 1 = 2 , ( C). Baza ortonormalna w F W przestrzeni Hilberta (wektorowej) mona wybra baz ortonormaln, tj. zbir funkcji (wektorw) {ui } speniajcych warunek ui | uj =
V

d 3 r u i (r) uj (r) = ij ,

(3.7)

i takich, e dla dowolnej funkcji falowej (r) F mona zbudowa rozkad (r) =
i

ci ui (r),

ci C.

(3.8)

Rozkad ten jest jednoznaczny. Jeli funkcja falowa zaley od innych parametrw (np. od czasu), to wspczynniki ci rozkadu take bd zalee od tych parametrw. atwo sprawdzi, e wspczynniki ci dane s wzorem ck = uk | =
V

d 3 r u k (r) (r).

(3.9)

Zwrmy uwag, e indeksy numerujce wektory bazy i I tworz pewien zbir I . Indeksw tych jest tyle, ile wynosi wymiar przestrzeni Hilberta F . Zatem zbir I moe by skoczony lub nie, co zaley od charakteru konkretnego zagadnienia.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

31

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

32

Dla dwch wektorw , F moemy wypisa rozkady typu (3.8), to jest (r) =
i

bi ui (r),

(r) =
i

ci ui (r),

(3.10)

wwczas z ortonormalnoci bazy (i z liniowoci przestrzeni) wynika, e |

2

=
i

b i ci ,
2

(3.11a) =
i

=
i

| bi |2 ,

oraz

| ci |2 .

(3.11b)

W szczeglnoci, dla unormowanej funkcji falowej mamy wic

2

= 1

| ci |2 = 1,

(3.12)

co oczywicie ma zasadnicze znaczenie przy probabilistycznej interpretacji funkcji falowej. Relacja zupenoci Rozwamy rozkad (3.8) funkcji falowej i wemy pod uwag wyraenie (3.9) dla wspczynnikw tego rozkadu. Otrzymujemy wtedy (r) =
i

ci ui (r) =
i

ui | ui (r), ui (r) (x). (3.13)

=
i

d 3 x u i (x) (x) u i (x) ui (r)

i

d 3x

Porwnujc obie strony tej relacji, wnioskujemy e u i (x) ui (r) = (x r),

i

(3.14)

co stanowi tzw. relacj zupenoci dla funkcji { ui (r) } tworzcych baz w przestrzeni F . I na odwrt, zbir funkcji speniajcych relacj (3.14) tworzy baz w F .

3.1.2

Operatory na przestrzeni funkcji falowych

Operatory liniowe w F Operator dziaajcy na przestrzeni F jest odwzorowaniem : F A

-

F,

(3.15)

F (z tej samej to znaczy wektorowi (funkcji) F przyporzdkowuje inny wektor = A przestrzeni). W naszych rozwaaniach ograniczamy si do badania operatorw liniowych, to jest takich, dla ktrych 1 1 + 2 2 A 1 + 2 A 2 , = 1 A (3.16)

dla dowolnych 1 , 2 C.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

32

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

33

Operatory mona mnoy (skada) (zwrmy uwag, e jako pierwszy dziaa na funkcj falow operator stojcy z prawa) B = A B A , = A (3.17)

. Naley z ca moc podkreli, e mnoenie operatorw jest na og nieprzegdzie = B mienne (nie jest obojtne w jakiej kolejnoci dziaaj), to jest B = B A. A Bardzo poyteczne jest pojcie komutatora dwch operatorw B A, B B A. = A (3.19) (3.18)

Za jego pomoc, zamiast relacji (3.18), wygodnie jest zapisa nieprzemienno mnoenia (skadania) operatorw w postaci B A, = C, (3.20)

jest na og rny od zera. gdzie operator C Przykadem operatorw dziaajcych na funkcje falowe s: operator mnoenia funkcji falowej przez wsprzdn x i operator rniczkowania wzgldem tej wsprzdnej (r) = x (r), X x (r) = (r). D x (3.21a) (3.21b)

Pracujc z tymi operatorami naley zachowa pewn ostrono wynikajc std, e mog one wyprowadza funkcje falowe z przestrzeni funkcji normowalnych, tzn. rezultat ich dziaania na funkcj normowaln moe by funkcj, ktra ju nie jest normowalna. Jest to pewien niuans matematyczny, ktry moe w pewnych zastosowaniach mie due znaczenie. Mimo to jednak, nie bdziemy si zbytnio przejmowa t trudnoci. W wikszoci badanych tu konkretnych przypadkw takich problemw nie ma. oraz D x s nieprzemienne. Ich komutator Twierdzenie 3.1 Zdeniowane powyej operatory X wynosi D x X, = x, x = 1. (3.22)

Dowd. Niech (r) F bdzie dowoln funkcj falow. Wwczas mamy D x (r) = X, x (r) x x (r) = x x (r) x x x (r) (r) (r) x = x x x x = (r), x

(3.23)

bowiem skadniki pierwszy i trzeci (zawierajce pochodne funkcji falowej) si znosz. Z dowolnoci funkcji wynika teza (3.22).

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

33

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

34

Elementy macierzowe operatorw dziaajc na funkcj falow produkuje now funkcj = A . Mona wic oblicza Operator A iloczyn skalarny | = = |A
V

(r) . d 3 r (r) A

(3.24)

i Tak obliczon liczb (w oglnoci zespolon) nazywamy elementem macierzowym operatora A zwyczajowo zapisujemy jako
V

(r) = d 3 r (r) A

| . |A

(3.25)

Jak pokaemy dalej, notacja ta jest wygodna i poyteczna. Ma ona charakter mnemotechniczny, a ponadto pozwala na pewne interesujce uoglnienia. Zagadnienie wasne dla operatora = , gdzie C, nazywamy zagadnieniem wasnym dla operatora Rwnanie operatorowe A . Wektor nazywamy wektorem wasnym, za liczb (w oglnoci zespolon) wartoci A s wasn. Intuicyjnie mona to zrozumie w nastpujcy sposb: wektory wasne operatora A "wydua" je lub "skraca", przy czym jednak ich to takie wektory, e dziaanie operatora A "kierunek" pozostaje niezmieniony. Operatory sprzone bdzie operatorem na przestrzeni Hilberta F . Operator A nazwiemy sprzonym do Niech A operatora A, jeli dla wszystkich , F speniony jest warunek | A = | . A (3.26)

Sprzganie operatora jest wic swego rodzaju regu przenoszenia go z prawego do lewego skadnika iloczynu skalarnego (lub na odwrt). Zapisujc iloczyny skalarne za pomoc caek otrzymamy
V

(r) d 3 r (r) A

= =

V V

(r) d 3 r (r) A

(r) (r). d 3 r A

(3.27)

Posugujc si elementami macierzowymi wzr (warunek) (3.26) zapiszemy jako | , = |A | |A

lub

| |A

| , |A

(3.28)

gdzie druga rwno jest po prostu sprzeniem zespolonym pierwszej. sprzony do danego operatora A jest wyznaczony jednoznacznie, przy czym Operator A podstawowe wasnoci operacji sprzgania operatorw s nastpujce +B A B A A A

+ B , = A A , = B = A, , = A dla C.

(3.29a) (3.29b) (3.29c) (3.29d)

Dowody (wyprowadzenia) tych wasnoci mona znale w podrcznikach algebry liniowej lub metod matematycznych zyki.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

34

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

35

w niej Zwrmy uwag, e jeeli przestrze F jest skoczenie wymiarowa, to operator A dziaajcy, jest reprezentowany przez macierz zoon z elementw aij C. Operator sprzony jest wwczas reprezentowany przez macierz transponowan o wspczynnikach sprzonych A w sposb zespolony A
ij

= aij

ij

= a ji .

(3.30)

x (patrz (3.21b)) jest operator Lemat 3.1 Operatorem sprzonym do operatora D = D x x

. x

(3.31)

Dowd. Jako punkt wyjcia wemy praw stron warunku (3.26) lub (3.27). Dla dowolnych funkcji falowych (r) i (r) mamy x | D = d 3r (r) x (r). (3.32)

Cak obliczamy przez czci x | D = (r) (r)

V

d 3 r (r)

(r) . x

(3.33)

gdzie w pierwszym skadniku obliczamy wartoci na brzegu V obszaru V. Czon ten znika na mocy przyjtych na pocztku rozdziau zaoe dotyczcych funkcji falowych. A zatem widzimy e x | D = d 3 r (r) (r) x = | . x (3.34)

Porwnujc wynik z lew stron (3.26) stwierdzamy, e teza (3.31) jest udowodniona. Funkcje operatorw Jeeli zwyka (liczbowa) funkcja f (z ) ma rozwinicie w szereg potgowy (szereg Taylora)

f (z ) =
n=0

fn z n ,

fn C,

(3.35)

to za pomoc tego rozwinicia deniujemy funkcj operatora A = f (A ) = F

n=0

n . fn A

(3.36)

Poniewa umiemy mnoy i dodawa operatory denicja taka jest zrozumiaa. Nie bdziemy tu bada matematycznych kwestii dotyczcych na przykad zbienoci szeregw operatorowych. W pewnych przypadkach udaje si praktycznie wyliczy taki szereg, co pozwala zapisa funkcj operatorow w zwartej postaci. (tzn. A = ). Wwczas k i Niech i bd wartoci i wektorem wasnym operatora A s rozwizaniami zagadnienia wasnego dla k -tej potgi operatora A. Wynika to z wielokrotnego na wektor wasny . Stosujc to rozumowanie do kolejnych skadnipodziaania operatorem A kw rozwinicia (3.36) stwierdzamy, e f () i s, odpowiednio, wartoci wasn i wektorem ). wasnym funkcji operatorowej f (A
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

35

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

36

3.1.3

Operatory hermitowskie

Operator samosprzony hermitowski to taki, e = A , A a zatem taki dla ktrego, na mocy (3.28), zachodzi | |A = | |A

(3.37)

lub

| |A

| . |A

(3.38)

x = i D x jest hermitowski, t.j Twierdzenie 3.2 Operator P x P

x . = P

(3.39)

Dowd. Na mocy relacji (3.29d) i (3.31) mamy x P

x i D

= i

x D

= i

x D

x , = P

(3.40)

co koczy dowd. Operatory hermitowskie maj cay szereg poytecznych wasnoci, z ktrych bdziemy w trakcie wykadu czsto korzysta. =A , to A = 0 wtedy i tylko wtedy, gdy | A | = 0 dla wszystkich wektorw 1. Jeeli A (funkcji) F . jest hermitowski wtedy i tylko wtedy, gdy 2. Operator A | |A R, (3.41)

dla kadego F . Relacja ta wynika automatycznie z denicji (3.38). 3. Wartoci wasne operatora hermitowskiego s rzeczywiste. hermitowski, oraz A u = u, A = R. (3.42)
2

| u R. Wobec tego uzyskujemy u | A |u = u|u = u Z (3.41) mamy u | A R. Poniewa norma wektora jest z denicji rzeczywista, wic w rezultacie = |u u|A R. u 2

(3.43)

=A (operator hermitowski) to jego wektory wasne odpowiadajce rnym war4. Jeeli A tociom wasnym s ortogonalne.
hermitowski A A u = u
1 1 1

u2 = 2 u2 A 1 = 2

u1 u2 to znaczy u1 | u2 = 0

(3.44)

Z zaoenia i z wasnoci (3.4) iloczynu skalarnego mamy nastpujcy cig rwnoci | u2 . Korzystamy dalej z (3.38) i uzyskujemy 2 u1 | u2 = u1 | 2 u2 = u1 | A | u1 = u2 | 1 u1 = 1 u2 | u1 2 u1 | u2 = u2 | A = 1 u2 | u1 2 1 u1 | u2 = 0.

= 1 u1 | u2

(3.45)

co wynika z faktu, e 1 R, oraz z wasnoci iloczynu skalarnego. A zatem (3.46)

Poniewa 1 = 2 , wic musi by u1 | u2 = 0, co koczy dowd.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

36

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

37

5. Mwimy, e wartoci wasne operatora (hermitowskiego, ale niekoniecznie) s zdegenerowane, jeli jednej i tej samej wartoci wasnej opowiada gn rnych wektorw wasnych. Wwczas
in n ui A n = an un ,

in = 1, 2, . . . , gn .

(3.47)

a wic jednej wartoci wasnej an odpowiadaj funkcje wasne dodatkowo numerowane przez in = 1, 2, . . . , gn . Liczb gn nazywamy stopniem degeneracji wartoci wasnej an . n gn Mwimy, e an jest gn -krotnie zdegenerowana. Funkcje {ui n }in =1 odpowiadaj jednej i tej samej wartoci wasnej, nie moemy wic a priori twierdzi, e s one ortogonalne. Mona jednak udowodni, e funkcje te rozpinaj gn -wymiarow podprzestrze Fn przestrzeni F , a wic stanowi w Fn baz, ktr mona nastpnie podda procedurze ortogonalizacji i w kocu unormowa. n 6. Dowolna kombinacja liniowa funkcji {ui n }in =1,2,...,gn odpowiadajcych gn -krotnie zdegene rowanej wartoci wasnej an operatora A
gn

n =
in =1

in in Cn un ,

in Cn C,

(3.48)

odpowiadajc tej samej wartoci wasnej. Istotnie, z jest funkcj wasn operatora A liniowoci problemu wynika, e n = A A
gn gn i=1 in in Cn un gn

in in Cn A un in in Cn un

=
i=1

in n Cn an ui n = an

i=1 gn i=1

= an n ,

(3.49)

co koczy uzasadnienie tezy. hermitowskiego znajdziemy 7. Jeeli wic badajc zagadnienie wasne dla operatora A wszystkie wartoci wasne {an } o stopniu degeneracji odpowiednio rwnym gn , to podzielimy przestrze F na gn -wymiarowe podprzestrzenie Fn (oczywicie moe si zdarzy gn = 1). Przeprowadzajc (o ile to potrzebne, gdy gn = 1) procedur ortonormalizacji n w kadej z podprzestrzeni Fn , otrzymamy ortonormalny zbir wektorw (funkcji) {ui n } (funkcje odpowiadajce rnym n s, zgodnie z (3.44) ortogonalne). Twierdzimy, e w przestrzeni skoczenie wymiarowej dim F = N < , = =A , A
n {ui n } baza ortonormalna w F .

(3.50)

W takim przypadku baza liczy skoczon liczb elementw. Wobec tego, podobnie jak w (3.8) moemy zapisa dowolny wektor (funkcj) z F w postaci rozwinicia
N gn

(r) =
n in =1

in in Cn un (r),

gdzie

in Cn =

n ui n | .

(3.51)

gdzie sumy s skoczone. Twierdzimy, e w przestrzeni skoczenie wymiarowej dowolny wektor mona rozoy w bazie utworzonej przez wektory wasne operatora hermitowskiego. W przestrzeni nieskoczenie wymiarowej twierdzenie to moe, ale nie musi, by prawdziwe. Oczywicie o ile zachodzi, to wtedy baza liczy nieskoczenie wiele elementw i suma w (3.51) jest take nieskoczona.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

37

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

38

8. Jeeli funkcja f (z ) jest rzeczywista (wspczynniki rozwinicia w szereg s rzeczywiste) to wwczas

F = f (A ) = F f (z ) rzeczywista = . A hermitowski =A hermitowski

(3.52)

=A spenia zagadnienie wasne Au = au, a R, to zagadnienie Jeeli wic operator A wasne dla f (A) ma rozwizanie z rzeczywistymi wartociami wasnymi f (a) i tymi samymi wektorami wasnymi.

3.2
3.2.1

Obserwable i pomiary
Obserwable

Obserwabl nazwiemy taki operator hermitowski, dla ktrego zbir wektorw wasnych tworzy baz w przestrzeni F . Zatem dla obserwabli, twierdzenie (3.50) obowizuje, i to niezalenie od wymiaru przestrzeni F . Wobec tego dla obserwabli z denicji mamy
A =A obserwabla
in n ui A n = an u n

an R, degeneracja gn krotna n {ui n } baza ortonormalna w F

(3.53)

Dla dowolnej funkcji falowej F mona zbudowa rozkad postaci (3.51), speniajcy warunek
gn n in =1
n wynikajcy z dania unormowania funkcji falowej (por. (3.12)). W relacjach tych baza {ui n }, a co za tym idzie i sumowania (wzgldem indeksu n), mog by skoczone lub nie.

in Cn

= 1,

(3.54)

3.2.2

Wyniki pomiarw i ich prawdopodobiestwa

Mwilimy, e stan ukadu zycznego jest w peni okrelony przez funkcj falow (r, t) wektor z pewnej przestrzeni Hilberta F . Zajmiemy si teraz omwieniem sposobu przewidywania wynikw pomiarw dostarczajcych informacji o ukadzie zycznym. Wskaemy, jak na podstawie znajomoci funkcji falowej moemy uzyska takie informacje. W ukadach zycznych mona mierzy rne wielkoci je charakteryzujce. Oczywicie to, jakie wielkoci maj sens i jakie s mierzalne zaley zarwno od struktury ukadu, jak i od warunkw konkretnego dowiadczenia. Koncepcja pomiaru ma w zyce klasycznej sens intuicyjny, ktry nie wymaga specjalnych komentarzy. W mechanice kwantowej sytuacja jest jednak inna. Wynika to przede wszystkim std, e pomiar przeprowadzany w ukadzie kwantowo-mechanicznym zakca jego stan. Postaramy si wyjani najwaniejsze aspekty pojcia pomiaru kwantowo-mechanicznego, cho niektre subtelnoci s do dzi przedmiotem kontrowersji oraz aktywnych bada naukowych. Przede wszystkim przyjmiemy, e pomiar jest dokonywany za pomoc makroskopowego urzdzenia podlegajcego zasadom mechaniki (zyki) klasycznej. Oznacza to, e do opisu przyrzdu pomiarowego nie jest potrzebna mechanika kwantowa. Przyjmiemy te, e aparatura pomiarowa jest, przynajmniej teoretycznie, tak dokadna i precyzyjna jak tylko to potrzebne ( w praktyce, niestety, istniej rnorodne ograniczenia natury technicznej).

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

38

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

39

Sformuujemy teraz postulaty, mwice w jaki sposb mechanika kwantowa pozwala przewidywa wyniki pomiarw wic je z funkcj falow ukadu. Postulujemy, e kadej wielkoci zycznej A (ktrej sensu zycznego na razie nie precyzujemy), moemy przyporzdkowa pewn obserwabl wielko s c zyczna A
-

=A obserwabla, A

(3.55)

a wic operator hermitowski, ktrego wartoci wasne s rzeczywiste, a wektory wasne tworz baz ortonormaln w przestrzeni stanw (funkcji falowych). Nastpnie postulujemy, e analizujc wyniki dowiadczenia polegajcego na pomiarze pewnej wielkoci zycznej A charakteryzujcej badany ukad zyczny bdziemy zawsze stosowa zasad rozkadu spektralnego. Znaczenie i sens tej zasady jest nastpujcy.

Rys. 3.1: Schemat ilustrujcy ide rozkadu spektralnego wyniki pomiaru wielkoci
zycznej A.

Wynik pomiaru wielkoci A musi by liczb (odpowiednio mianowan), ktra naley do przyporzdkowanej wielkoci A. Wyjania to zbioru {an } wartoci wasnych obserwabli A dlaczego damy, aby obserwabl by operator hermitowski wynik pomiaru musi by liczb rzeczywist. Zbir wartoci {an } moe by skoczony lub nie (od tego zaley take ksztat zbioru wskanikw). Charakter zbioru wartoci {an } zaley wic zarwno od tego jaki ukad zyczny rozwaamy, jak i od tego jak konkretnie wielko zyczn mierzymy. Postulat ten ilustruje rodkowa cz rysunku 3.1, w ktrej urzdzenie pomiarowe "wyrzuca" warto an . Ograniczymy si na razie do dyskusji przypadku bez degeneracji. Zaoymy, e ukad zyczny zosta przygotowany w ten sposb, e tu przed pomiarem jego funkcja falowa miaa posta (r) =
n

Cn un (r),

gdzie

Cn =

un | ,

(3.56)

odpowiadajce wartociom wasnym an i tworzce za un (r) funkcje wasne obserwabli A baz w przestrzeni F . Ilustruje to fala "wchodzca" do przyrzdu pomiarowego (rys.3.1)
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

39

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

40

Mechanika kwantowa pozwala nam jedynie powiedzie, e prawdopodobiestwo tego, e w wyniku pomiaru wielkoci A otrzymamy warto wasn ak wynosi Pk = | Ck |2 = 2 n | Cn | | uk | |2 2 n | un | | = | uk | |2 . 2 (3.57)

Mianownik powyszego wyraenia wypisalimy w sposb jawny, jednak suma w nim wystpujca jest rwna jednoci (normalizacja funkcji falowej ), Zatem mianownik ten jest tak naprawd zbyteczny. Zwrmy uwag, e iloczyn skalarny w liczniku tego wyraenia, to nic innego ni kwadrat moduu rzutu wektora na (jednowymiarow przypadek bez degeneracji) podprzestrze odpowiadajc wartoci wasnej ak . Iloczyn skalarny uk | nazywamy amplitud prawdopodobiestwa tego, e w wyniku pomiaru wielkoci zycz. Mwimy te niekiedy, nej A otrzymamy warto wasn ak odpowiedniej obserwabli A e uk | jest amplitud prawdopodobiestwa tego, e czstka przygotowana w stanie jest w stanie un . Stwierdzenie takie ma (niestety) charakter nieco argonowy i niejako antycypujcy pomiar, bowiem w domyle zostaje powiedzenie, e "w wyniku pomiaru wielkoci A otrzymamy warto wasn an ". Oczywicie prawdopodobiestwa Pk dane w (3.57) speniaj Pk = 1,
k

(3.58)

bowiem prawdopodobiestwo otrzymania jakiegokolwiek wyniku pomiaru musi by zawsze rwne 1. Niezwykle istotne jest to, e zbir { ak } moliwych wynikw pomiaru wielkoci zycznej A nie zaley od tego jaka (przed pomiarem) funkcja falowa (r, t) opisywaa stan ukadu. od jej wartoci wasnych. Jakie obserwable i jak Zbir ten zaley jedynie od obserwabli A skonstruowane dotycz danego ukadu zaley od jego natury zycznej, a nie od tego jaka jest jego aktualna funkcja falowa. Z drugiej strony, prawdopodobiestwa Pk otrzymania konkretnej wartoci ak zale ju od poprzez amplitudy Ck = uk | . Z powyszego postulatu wynika, e jeli ukad zyczny zosta przygotowany w stanie wa, to jest gdy w kombinacji (3.56) mamy Cn = nk , czyli gdy (r) = uk (r), snym obserwabli A wwczas w wyniku pomiaru wielkoci zycznej A otrzymamy warto ak z prawdopodobiestwem rwnym 1. Jeeli w rezultacie pomiaru wielkoci zycznej A otrzymalimy warto wasn ak obser, to postulujemy, e po pomiarze nastpuje tak zwana redukcja funkcji falowej, wabli A polegajca na tym, e (r) funkcja falowa przed pomiarem przechodzi w now funkcj (fala "wychodzca" na rys.3.1) (r)
pomiar ak

(r) = uk (r).

(3.59)

Stan ukadu po pomiarze jest opisywany przez funkcj falow uk , bdc stanem (wekto z jednowymiarowej (brak degeneracji) podprzestrzeni Fk . Jeli rem) wasnym obserwabli A po pierwszym pomiarze (zanim funkcja falowa zdy w wyniku ewolucji czasowej zmieni si w znaczcy sposb) dokonamy ponownego pomiaru wielkoci A to, z prawdopodobiestwem 1, otrzymamy znw warto ak . Wynika to std, e po pierwszym pomiarze, a tu przed drugim, ukad znalaz si w stanie (r) = uk (r). Efekt ten, zachodzcy w chwili pomiaru, nazywamy "redukcj" funkcji falowej. Nazwa ta bierze si std, e z caej kombinacji liniowej (3.56) "wybrany"zosta stan odpowiadajcy rezultatowi pomiaru. Redukcja funkcji falowej zachodzca w chwili pomiaru jest jednym z najbardziej tajemniczych aspektw
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

40

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

41

mikrowiata i do dzi budzi istotne kontrowersje. Jednym z wyjanie jest stwierdzenie, e redukcja funkcji falowej zachodzi dlatego, e aparat pomiarowy jest (w/g naszych zaoe) obiektem klasycznym. Peny kwantowo-mechaniczny opis ukadu zoonego z badanego ukadu i z przyrzdu pomiarowego jest bardzo skomplikowany i, jak si wydaje, take nie jest w peni zadowalajcy. Jako ciekawostk mona powiedzie, e Roger Penrose (jeden z najwybitniejszych wspczesnych zykw matematycznych) wie redukcj funkcji falowej z zupenie dzi niezbadanymi efektami wynikajcymi z kwantowej natury oddziaywa grawitacyjnych. Fakt zachodzenia redukcji funkcji falowej (zreszt potwierdzony dowiadczalnie) przyjmiemy, w niniejszych wykadach, jako prawo przyrody, ktrego natura jest nieznana. Pomiar "niszczy" funkcj falow (r, t) (t sprzed pomiaru) i "ustala" now uk (r), ktra nastpnie ewoluuje w czasie zgodnie z rwnaniem Schrdingera. Przypadek z degeneracj , ktrej wartoci wasne s niezdePrzeprowadzona do tej pory dyskusja dotyczya obserwabli A generowane. Trzeba wic uoglni nasz analiz na przypadek z degeneracj. Rozkad funkcji ma teraz posta (3.51), co jest oczywistym uoglnieniem falowej na funkcje wasne obserwabli A rozkadu (3.56). Wygodnie nam bdzie posugiwa si nieco zmodykowanym zapisem, dlatego relacj (3.51) zapiszemy w postaci
gn

(r) =
n

n (r),

gdzie

n (r) =
in =1

in in Cn un (r).

(3.60)

, ktre odpowiadaj Funkcje {n } s wic kombinacjami liniowymi funkcji wasnych obserwabli A jednej i tej samej wartoci wasnej an . Moemy je interpretowa jako "skadowe" (rzuty) penej funkcji falowej, lece w gn -wymiarowych podprzestrzeniach Fn przestrzeni F . Kada z funkcji , to jest spenia relacj A n = an n i to niezalenie od {n } jest funkcj wasn obserwabli A wartoci wspczynnikw kombinacji (druga cz (3.60)). Wynika to z wasnoci (3.49) wektorw wasnych operatorw. Co wicej, funkcje takie odpowiadajce dwm rnym wartociom wasnym s ortogonalne m | n = mn . (3.61)

Dowd przeprowadzamy metod tak sam w stwierdzeniu (3.44). Zwrmy jednak uwag, e funkcje n (r) nie s na og unormowane. Aby wic mona je byo nazwa funkcjami falowymi, naley je unormowa. Rozwamy ponownie pomiar wielkoci zycznej A. Wynikiem pomiaru moe znowu by tylko , powiedzmy ak . Tak samo jak poprzednio, dopuszczalne jedna z wartoci wasnych obserwabli A wyniki pomiaru nie zale od funkcji falowej . Natomiast prawdopodobiestwo uzyskania wanie takiego wyniku zaley od stanu ukadu i jest dane przez kwadrat moduu rzutu wektora na podprzestrze Fk , a wic przez Pk = | k | |2 gn in 2 = n in =1 | Cn | | k | k |2 gn in 2 . n in =1 | Cn | = k | (3.62)

Rwno iloczynw skalarnych

k | k

wynika z ortogonalnoci wektorw m o

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

41

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

42

rnych indeksach. Bez trudu sprawdzamy, e

gk

k |

=
ik =1 gk

ik Ck

gn n in =1

in in k Cn ui k | un

gn

= =

ik =1 n in =1 gk ik 2 Ck = ik =1

ik in Ck Cn kn ik in

k | k .

(3.63)

Wobec tego, w przypadku degeneracji, prawdopodobiestwo uzyskania w wyniku pomiaru wartoci ak wynosi Pk =
gk ik 2 ik =1 Ck gn in 2 n in =1 | Cn | gk ik =1
k ui k |

=
2

gk ik =1 gn n in =1

k ui k |

n 2 | ui n | |

(3.64)

gdzie ponownie mona pomin mianownik, jako rwny jednoci ze wzgldu na normowanie funkcji falowej . Otrzymane prawdopodobiestwo (3.64) ewidentnie stanowi uoglnienie wzoru (3.57), do ktrego si redukuje, gdy przy brak degeneracji "odpada" suma po indeksie ik . Suma wszystkich uzyskanych tu prawdopodobiestw jest rwna jednoci, tak samo jak w przypadku bez degeneracji (wynika to z warunku normowania funkcji falowej i z relacji (3.51)). Po pomiarze (wartoci ak ) funkcja falowa redukuje si do podprzestrzeni Fk . A zatem, dla przypadku z degeneracj, stan ukadu po pomiarze wyraa si
gn

(r) =
n in =1

in in Cn un (r)

pomiar ak

(r) =

k (r) , k
2

(3.65) = k | k = k | ,

gdzie jawnie normujemy zredukowan funkcj falow. Poniewa k wic podstawiajc (3.60) i (3.63) do powyszego, dostajemy (r)
-

pomiar ak

(r) =

gk ik ik ik =1 Ck uk (r) gk ik 2 ik =1 |Ck | gk ik ik ik =1 uk (r) uk gk ik 2 ik =1 |Ck |

(3.66)

Tym razem mianownik jest potrzebny, bo k nie bya unormowana. Podsumowujc stwierdzamy, z wartoci wasn ak . e stan ukadu tu po pomiarze jest stanem wasnym obserwabli A Podkrelmy jednak, e nie jest dowolny wektor z podprzestrzeni Fk , lecz "cz" wektora (sprzed pomiaru) leca w Fk i potem unormowana. Zauwamy jeszcze, e przechodzc we wzorze (3.66) do przypadku niezdegenerowanego (gn = 1, indeks in zbyteczny) otrzymujemy (r)
pomiar

- (r) =

Ck uk (r) |Ck |

= eiArg(Ck ) uk (r),

(3.67)

co rni si od formuy (3.59) jedynie czynnikiem fazowym o module rwnym 1. Czynnik ten nie ma znaczenia zycznego, (omwimy to bardziej szczegowo za chwil) wic moemy uzna, e przewidywania zyczne wynikajce z (3.59) i (3.66) s jednakowe.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

42

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

43

Aby praktycznie wykorzysta te reguy, trzeba odpowiedzie na zasadnicze pytanie, jak kon odpowiadajcy wielkoci zycznej A. Jeeli bdziemy umieli struowa obserwabl (operator) A to zrobi, wwczas (przynajmniej w zasadzie) rozwizujemy zagadnienie wasne dla tego operatora, to jest znajdujemy zbiory {an } oraz {un } wartoci i wektory wasne. Rozkadajc funkcj falow w szereg wzgldem bazy {un } obliczymy wspczynniki Cn = un | , czyli amplitudy prawdopodobiestwa. Tym samym moemy obliczy prawdopodobiestwo (3.57), tego e w wyniku pomiaru uzyskamy dla wielkoci zycznej A warto rwn an . Zanim zajmiemy si , poczynimy kilka istotnych uwag. odpowiedzi na pytanie, jak skonstruowa obserwabl A Pewne uwagi dodatkowe. Efekty interferencyjne Jeeli funkcj falow pomnoymy przez dowolny czynnik C, co "psuje" normowanie, to po pierwsze stwierdzamy, e nie ma to wpywu na rozwizania zagadnie wasnych dla obserwabli (liczba si skraca). Po drugie, przewidywania zyczne wynikajce ze wzorw (3.57) lub (3.64) nie ulegn zmianie, bowiem dodatkowy czynnik ||2 pojawi si zarwno w liczniku jak i w mianowniku, wic skrci si. Dlatego te zawsze bdziemy normowa funkcje falowe. = Analogicznie, nie ma wpywu na przewidywania zyczne zamiana funkcji falowej na i i e . Nie psuje to ani normowania, ani prawdopodobiestw, bo |e | = 1. Wnioskujemy wic, e dwie proporcjonalne funkcje falowe reprezentuj ten sam stan zyczny. Niezbdna tu jest jednak pewna ostrono. Dla przykadu rozwamy funkcj falow 1 = ei1 1 + ei2 2 , 2 (3.68)

gdzie k s unormowane, za fazy k R. W zasadzie eik k oraz k reprezentuj ten sam stan zyczny. Jednak superpozycj trzeba traktowa ostronie. Korzystajc w elementarny sposb z wasnoci iloczynu skalarnego, dostajemy | 1 ei1 1 + ei2 2 | ei1 1 + ei2 2 2 1 i1 +i1 1 i1 +i2 = e 1 | 1 + e 1 | 2 2 2 1 i2 +i1 1 i2 +i2 + e 2 | 1 + e 2 | 2 2 2 = 1 + Re ei(2 1 ) 1 | 2 , =

(3.69)

skd jasno wynika, e rnica faz moe odgrywa istotn rol. Wnioskujemy wic, e globalny czynnik fazowy nie ma znaczenia zycznego i moe by wybrany dowolnie. Natomiast rnica faz (faza wzgldna) pomidzy dwoma (lub wicej) funkcjami falowymi tworzcymi superpozycj moe mie znaczenie zasadnicze. Aby si jeszcze lepiej o tym przekona, zamy e unormowane funkcje falowe 1 i 2 s odpowiadajcymi wartociom wasnym b1 = b2 . Wobec tego stanami wasnymi obserwabli B bdzie inn obserwabl, ktra ma funkcje te s ortogonalne: j | k = jk . Niech teraz A wartoci wasne an (dla prostoty niezdegenerowane) i odpowiednie stany wasne un . Jeli ukad zyczny jest w stanie k , to na mocy relacji (3.57) prawdopodobiestwo uzyskania wyniku pomiarowego an wynosi Pk (an ) = | un | k |2 . Rozwamy teraz stan = 1 1 + 2 2 , j = j | C, (3.70)

przy warunku |1 |2 + |2 |2 = 1, ktry zapewnia normowanie funkcji . Wielkoci |j |2 skrtowo nazywamy prawdopodobiestwem tego, e ukad w stanie zostanie znaleziony w stanie j .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

43

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

44

cilej mowic, |j |2 interpretowa naley jako prawdopodobiestwo tego, e w wyniku pomiaru ) otrzymamy wartoci bj . wielkoci zycznej B (obserwabli B Pytamy teraz, jakie jest prawdopodobiestwo uzyskania wartoci an w wyniku pomiaru wielkoci zycznej A, gdy stan ukadu jest opisany funkcj falow okrelon w (3.70). Zgodnie z denicj (3.57), przy unormowanej funkcji falowej P (an ) = | un | |2 = = un | 1 1 + 2 2
2

un | 1 1 + 2 2
+ 1 2 un | 1 2 2

un | 1 1 + 2 2 un | 2

= |1 |2 | un | 1 |2 + |2 |2 | un | 2 |2
+ 1 2 un | 1

un | 2 (3.71)

= |1 | P1 (an ) + |2 | P2 (an )
+ 2Re 1 2 un | 1

un | 2

Trzeci czon tego wyraenia zaley nie tylko od wartoci moduw liczb zespolonych j ale take od rnicy ich faz (fazy wzgldnej). Czon ten moemy nazwa interferencyjnym. Jego obecno jest charakterystyczna dla zagadnie mechaniki kwantowej i dobrze ilustruje fakt, e faza globalna funkcji falowej jest bez znaczenia (mona j wybra w sposb dowolny), natomiast faza wzgldna ma znaczenie zasadnicze i w adnym wypadku nie wolno o niej zapomina.

3.3

Wartoci oczekiwane

W poprzednim podrozdziale wprowadzilimy postulat mwicy, e wyniki pomiarw wykonywanych w ukadach kwantowo-mechanicznych podlegaj zasadzie rozkadu spektralnego. Nie jestemy na og w stanie powiedzie, e wynik pomiaru wielkoci zycznej A da konkretny wy) otrzymamy z nik. Moemy natomiast powiedzie, e wynik ak (warto wasna obserwabli A prawdopodobiestwem Pk (patrz (3.57) lub (3.64)). Mechanika kwantowa, w przeciwiestwie do zyki klasycznej, nie pozwala przewidywa wynikw pojedynczego pomiaru. Wiedzc jak ukad jest przygotowany (znajc odpowiedni funkcj falow) moemy jedynie oblicza prawdopodobiestwa takich czy innych rezultatw pomiaru. Wynika std, e wykonujc pomiar w ukadzie zycznym przygotowanym w stanie opisanym funkcj falow (r, t) nie moemy cile przewidzie jego wynikw. Co wicej, po pomiarze nastpuje redukcja funkcji falowej i (na og) ukad przechodzi do stanu innego ni ten, w ktrym go przygotowano. Tak wic pojedynczy pomiar nie daje informacji o funkcji falowej przed pomiarem, a jedynie o stanie ukadu po pomiarze, ktry to stan jest stanem wasnym obserwabli odpowiadajcym zmierzonej wartoci wasnej. Wyjtkiem jest sytuacja, gdy ukad przed pomiarem zosta przygotowany w stanie un (r) jednym ze odpowiadajcej mierzonej wielkoci zycznej. Pojedynczy pomiar stanw wasnych obserwabli A moemy uzna za metod przygotowania ukadu zycznego w okrelonym stanie wasnym takiej, czy innej obserwabli. Jak wic wyglda realistyczna sytuacja pomiarowa pozwalajca wnioskowa o funkcji falowej (r, t) charakteryzujcej stan ukadu zanim dokonalimy pomiaru? Poniewa posugujemy si pojciem prawdopodobiestwa, pouczajce jest rozwaenie sytuacji pomiarowej z punktu widzenia standardowego rachunku prawdopodobiestwa. Zamy, e wynik ak pewnego dowiadczenia pojawia si z prawdopodobiestwem pk . Jaki jest redni wynik duej serii zoonej z N 1 pomiarw, w ktrej kady z wynikw ak otrzymano nk razy ? Najpierw zauwamy, e w oczywisty sposb k nk = N . Zgodnie z czstociow interpretacj prawdopodobiestwa moemy napisa pk = nk /N (co jest suszne przynajmniej przy N ). Moemy wic intuicyjnie stwierdzi, e

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

44

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

45

redni wynik pomiarw to a =

k

ak nk = N

ak pk ,
k

(3.72)

Wracamy teraz do zagadnie mechaniki kwantowej. Rozwamy, dla prostoty, przypadek bez o wartociach wasnych an i wektodegeneracji. Wielkoci zycznej A odpowiada obserwabla A rach wasnych un stanowicych baz ortonormaln w przestrzeni funkcji falowych. Stan ukadu zycznego opisywany jest (unormowan) funkcj falow , ktr zgodnie z (3.56) moemy rozoy w bazie =
n

Cn un ,

Cn =

un | ,
n

|Cn |2 = 1.

(3.73)

Zamy teraz, e mamy bardzo wiele identycznych ukadw, kady przygotowany w stanie . W kadym z nich wykonujemy pomiar wielkoci A. Nie moemy przewidzie dokadnie wyniku pojedynczego pomiaru. Umiemy jedynie stwierdzi, e pomiar taki da warto ak z prawdopodobiestwem Pk = |Ck |2 = | uk | |2 . Wielko Cn = un | nazwiemy amplitud prawdopodobiestwa tego, e ukad przygotowany w stanie | zostanie (w wyniku pomiaru) znaleziony w stanie | un . Wasnoci amplitud prawdopodobiestwa podsumowuj relacje (3.73). Wracamy teraz do pytania jaka wic bdzie warto rednia wynikw takiej serii pomiarw? Moemy te spojrze inaczej. Pomiaru wielkoci A dokonujemy w jednym ukadzie znajdujcym si w stanie . Z prawdopodobiestwem Pk otrzymujemy warto ak . Po redukcji funkcji falowej ponownie przygotowujemy ukad tak, aby znw znalaz si w stanie . Ponawiamy pomiar, spodziewajc si na og innego rezultatu am , ktry zdarzy si z innym prawdopodobiestwem Pm . Nastpnie powtarzamy t procedur wielokrotnie, pytajc o redni warto naszych rezultatw dowiadczalnych. W obu przypadkach, rozumujc na gruncie teorii rachunku prawdopodobiestwa, stwierdzamy, e rednia warto z wielu pomiarw powinna wynosi A =
k

ak Pk .

(3.74)

Rozwamy t wielko dalej, korzystajc z wprowadzonych ju ustale dotyczcych pomiarw i ich prawdopodobiestw. Z postulatu (3.57) otrzymujemy wic A =
k

ak Pk =
k

ak | uk | |2 =
k

ak Ck Ck ,

(3.75)

gdzie ostatni krok wynika z rozkadu (3.73). Przeksztacajc dalej, wiemy, e funkcje {un } tworz baz, wobec czego piszemy A =
k m am Ck Cm km = k m am Ck Cm uk | um .

(3.76)

Z okrelenia iloczynu skalarnego dalej mamy A =

k m Ck Cm V

d 3 r u n (r) am um (r)

(3.77)

na funkcje un i z liniowoci wyrae wynika dalej Z okrelenia dziaania operatora A A =

k m Ck Cm V

d 3 r u k (r) A um (r) A
m

=
S.Kryszewski

d 3r
n

Cn un (r)

Cm um (r)

(3.78) 45

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

46

Rozpoznajemy rozwinicia (3.73) funkcji falowej i jej sprzenia. Otrzymujemy wic A =

V

(r) d 3 r (r) A

| , |A

(3.79)

gdzie posuylimy si notacj (3.25) dla elementu macierzowego operatora. Stwierdzamy wic, e mechanika kwantowa pozwala obliczy poszukiwan redni za pomoc wzoru (3.79). | nazywamy wartoci oczekiwan wielkoci zycznej A Liczb (mianowan) A = | A ) dla ukadu zycznego, ktrego stan opisuje funkcja (ktrej odpowiada operator obserwabla A falowa . Podkrelmy jednak, e obliczenia A dotycz albo redniego wyniku pomiarw przeprowadzonych na duej liczbie identycznie przygotowanych (w stanie ) egzemplarzy danego ukadu zycznego; albo dugiej serii pomiarw wykonywanych w jednym ukadzie, ktry po kolejnym pomiarze jest ponownie przygotowany w stanie . | jest zawsze rzeczywista, co wynika Zauwamy, e warto oczekiwana A = | A zarwno z powyszego wyprowadzenia, jak i z wasnoci (3.41) operatorw hermitowskich. Po drugie, widzimy, e wan rol odgrywa fakt unormowania funkcji falowych, ktrej norma nie pojawia si w mianownikach. I wreszcie zauwamy, e zmiana globalnej fazy funkcji falowej (tj. zamiana ei ) w aden sposb nie wpywa na wielko obliczanej wartoci oczekiwanej. Oczywicie pozostaje problem konstrukcji operatorw hermitowskich obserwabli odpowiadajcych wielkociom zycznym. Aby wykorzysta praktycznie formu (3.79) trzeba wiedzie dziaa na funkcj falow (r). jak operator A

3.3.1

Dyskusja dodatkowa. Dyspersje

Warto oczekiwan A dan w (3.79) moemy obliczy, gdy tylko znamy funkcj falow ukadu . zycznego i posta operatora (obserwabli) A Faktyczny pomiar jest dokonywany na wielu identycznie przygotowanych egzemplarzach ba z prawdodanego ukadu. Kady z pomiarw daje ktr z wartoci wasnych ak obserwabli A 2 podobiestwem Pk = | uk | | . Wielokrotnie powtarzane pomiary dostarczaj wic informacji o rozkadzie Pk i tym samym o funkcji falowej ukadu. Rozkad prawdopodobiestwa mona scharakteryzowa za pomoc dyspersji (wariancji) zdeniowanej jako 2 (A) = = A A A2 A
2 2

= =

2 2 A A + A A 2 | | A | |A

2 2

(3.80)

przy czym A R jest liczb komutujca z dowolnym operatorem. Warto oczekiwana A jest dana wzorem (3.75). Natomiast A2 obliczamy korzystajc z rozkadu (3.73) i otrzymujemy A2 = =
k

2 | |A uk | a2 k
k 2

2 A
k

uk uk |
2 a2 k | uk | | k

2 uk |A

|Ck | ,

(3.81)

wynika, e A 2 uk = a2 uk . czc teraz formuy bowiem z zagadnienia wasnego obserwabli A k (3.80), (3.81) i (3.75) dostajemy
2

(A) =
k

a2 k

|Ck |

ak |Ck |

(3.82) 46

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

47

Przy podnoszeniu szeregu do kwadratu musimy uwaa 2 (A) =

k 2 a2 k |Ck | k

ak |Ck |2
m

am |Cm |2 (3.83)

=
k

ak |Ck |2 ak
m

am |Cm |2 .

Dyspersja rozkad wynikw pomiarowych jest wic do skomplikowanym wyraeniem, ktre na og jest rne od zera. Sukcesywne pomiary wielkoci zycznej A w ukadzie przygotowanym w stanie pozwalaj zbudowa rozkad prawdopodobiestwa Pk = | uk | |2 , za jego dyspersja 2 (A) dostarcza dalszych informacji o funkcji falowej . Szczeglna sytuacja ma miejsce wtedy, gdy stan ukadu tu przed pomiarem jest stanem . Oznacza to, zgodnie z (3.73), e = us , a zatem wspczynniki rozkadu wasnym obserwabli A speniaj Cn = ns . Zachodzi wwczas nastpujce wtedy i tylko wtedy gdy Twierdzenie 3.3 Stan ukadu jest stanem wasnym obserwabli A 2 dyspersja (A) zeruje si { = us } 2 (A) = 0 . (3.84)

Warto oczekiwana obserwabli jest wtedy rwna jednej z jej wartoci wasnych. Dowd. Zamy najpierw, e = us , czyli Cn = ns . Wwczas ze wzoru (3.83) wynika, e 2 (A) =
k

ak ks ak
m

am ms

= as ( as as ) = 0,

(3.85)

co koczy dowd pierwszej czci twierdzenia. =A A , gdzie A Przeprowadzimy dowd w przeciwn stron. Rozwamy operator A jest wartoci oczekiwan wielkoci A w dowolnym stanie (unormowanym) . Obliczamy norm wektora A
2

| A A

2 , |A

(3.86)

jest hermitowski (suma operatora hermitowskiego i liczby rzeczywistej). Idc bowiem operator A dalej, mamy A
2

= =

A )(A A ) | (A 2 | A |A
2 2

| (3.87)
2

= (A). Teraz, z zaoenia, 2 (A) = 0. Zatem norma A wic =0 A = = A . A

= 0. Zerow norm ma tylko wektor zerowy, (3.88)

z wartoci wasn Ostatnia rwno oznacza, e funkcja jest funkcj wasn obserwabli A A . Twierdzenie jest udowodnione. Jeli funkcja falowa ukadu jest superpozycj stanw wasnych obserwabli odpowiadajcych rnym wartociom wasnym, to wwczas dyspersja 2 (a) = 0. Mwimy wtedy, e wielko zycz nie ma dobrze okrelonej wartoci. Przykad taki rozwaamy na, ktrej odpowiada obserwabla A w Uzupenieniach. W dowodzie poprzedniego twierdzenia "ukryty" jest dowd nastpnego.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

47

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

48

Twierdzenie 3.4 Dyspersja dowolnej wielkoci zycznej mierzona w dowolnym stanie ukadu zycznego jest zawsze nieujemna. 2 (A) 0, dla kadej obserwabli A. (3.89) 2 . Norma dowolnego wektora jest Dowd. We wzorze (3.87) pokazalimy, e 2 (A) = A nieujemna, co koczy dowd.

3.4
3.4.1

Konstrukcja operatorw obserwabli

Operatory pooenia i pdu

Na obecnym etapie budowy formalizmu mechaniki kwantowej przyjmiemy dwa ponisze przyporzdkowania jako postulaty. . Jest to operator zoony z trzech skado1. Operator pooenia czstki oznaczymy przez R 3 ), ktrych dziaanie na funkcj falow wych (tzw. operator wektorowy) R = (X1 , X2 , X sprowadza si do jej pomnoenia przez odpowiedni wsprzdn j : (r) X
- X j (r) = xj (r),

j = 1, 2, 3.

(3.90)

Wsprzdne s rzeczywiste, wic tak zdeniowany operator jest hermitowski. Poniewa sprowadza si do mnoenia funkcji falowej przez odpowiednie wspdziaanie operatora R rzdne, wic czsto przyjmujemy, e = r, R (3.91)

czyli po prostu utosamiamy operator z samym wektorem wodzcym. = i . Ma on trzy skadowe, z ktrych kada dziaa 2. Operatorem pdu jest operator P na funkcj falow j : (r) P
- P j (r) = i

(r). xj

(3.92)

Zgodnie z twierdzeniem (3.39) jest to operator hermitowski. Zwrmy uwag, e w tej chwili formalizujemy intuicyjne przypuszczenie (2.23). Naley pamita, e mwimy tu o operatorach pooenia i pdu, a nie o pooeniu i pdzie czstki. Mechanika kwantowa nie moe nam powiedzie jakie jest pooenie czy pd czstki. Jedyne co moemy powiedzie (na mocy relacji (3.79)) to to, e dla czstki znajdujcej si w stanie opisywanym funkcj falow (r, t) wartoci oczekiwane pooenia i pdu wynosz odpowiednio r p = = | |R | |P = =
V V

d 3 r (r, t) r (r, t), d 3 r (r, t) i (r, t) .

(3.93a) (3.93b)

Jedn z zasadniczych cech mechaniki kwantowej, cakowicie odmienn od zyki klasycznej jest to, e obserwableoperatory nie s przemienne nie komutuj. W oparciu o twierdzenie (3.22) i denicje (3.90), (3.92), moemy napisa kanoniczn relacj komutacyjn dla operatorw pooenia i pdw j , P k X = i jk . (3.94)

W dalszych rozdziaach rozwiniemy formalizm mechaniki kwantowej, w ramach ktrego pokaemy, e przedstawione tu rozumowanie mona odwrci. Chodzi o to, e jako postulat mona przyj relacj komutacyjn (3.94), a z niej wyprowadzi denicje (3.90) i (3.92), co odbierze im status postulatw.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

48

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

49

Umowa terminologiczna Piszc funkcj falow w postaci = (r, t) usiowalimy powstrzyma si od nazywania jej argumentu r pooeniem czstki. Przypominamy wic, e sens zyczny maj jedynie: | (r, t)|2 gsto prawdopodobiestwa znalezienia czstki w ssiedztwie punktu r V (por. (2.27) i jego dyskusja); r warto oczekiwana (3.93a) okrelajca redni warto zmierzonego pooenia czstki (pomiar wielokrotny). Aby unikn dziwolgw sownikowych czy gramatycznych, od tej pory bdziemy mwi o wektorze r argumencie funkcji falowej jako o wektorze pooenia. Jest to jednak umowa terminologiczna nie niosca sensu zycznego. Pamitamy, e wektor r NIE jest pooeniem czstki, w tym sensie co w mechanice klasycznej.

3.4.2

Zasada odpowiednioci

W mechanice klasycznej stan ukadu zycznego jest okrelony przez podanie wsprzdnych i pdw uoglnionych (zmiennych kanonicznych) {qi (t), pi (t)} w funkcji czasu. Wielkoci te ewoluuj w czasie zgodnie z hamiltonowskimi rwnaniami ruchu. Wielkoci zyczne charakteryzujce ukad (np. energia, pd kinetyczny, moment pdu, itp.) s zbudowane jako pewne funkcje zmiennych kanonicznych. Na gruncie klasycznym potramy (dla jednej czstki) zbudowa funkcj Akl = Akl (rkl , pkl , t), ktra odpowiada jakiej wielkoci zycznej. Poniewa wiemy jak tworzy funkcje operatorw (por. (3.36)), wic nasuwa si myl, aby w klasycznej funkcji Akl zamieni oraz pkl P , co pozwolioby dosta pewien operator. Natraamy jednak od razu na rkl R dwie trudnoci. Funkcj Akl budujemy na og za pomoc zmiennych kanonicznych (wsprzdnych uoglnionych, np. sferycznych). Posta takich funkcji moe zalee od wyboru ukadu wsprzdnych. Nie wiemy wic, jaki ukad wsprzdnych jest waciwy do przeprowadzenia zamiany wielkoci klasycznych na operatory. P =P R . Co gorsza, iloczyn operatorw R P Operatory nie komutuj. Wiemy, e R nie jest hermitowski, bowiem P R

P x + Y P y + Z P z X

x X + P y Y + P z Z = P R = R P . = P

(3.95)

Iloczyn taki nie jest wic obserwabl nie moe odpowiada wielkoci zycznej, cho klasyczny iloczyn rkl pkl = pkl rkl nie sprawia adnych trudnoci. Unikn tych trudnoci mona przez przyjcie nastpujcych zaoe. 1. Klasyczn wielko Akl budujemy we wsprzdnych kartezjaskich i wtedy stosujemy podstawienia (3.90) i (3.92) tworzc w ten sposb operator kwantowo-mechaniczny. 2. W razie potrzeby stosujemy procedur symetryzacyjn. Aby wyjani, na czym to polega, zilustrujemy j przykadem rkl pkl
- 1

P + P R . R

(3.96)

Wobec relacji (3.95) operator po prawej jest ewidentnie hermitowski, moe wic by obserwabl odpowiada wielkoci zycznej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

49

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

50

W wietle tych uwag, formuujemy zasad odpowiednioci, zwan te czasami zasad kwantowania. tworzymy z klasycznej wielkoci zycznej Obserwabl (operator hermitowski) A Akl (rkl , pkl , t) wyraonej we wsprzdnych kartezjaskich przez podstawienia rkl
- R = r,

pkl

- P = i ,

(3.97)

przy (o ile taka potrzeba zachodzi) zastosowaniu odpowiedniej procedury symetryzacji. Zasad t bez trudu stosujemy dla jednej czstki i atwo uoglniamy dla N czstek, gdy operatory bd mie dodatkowo numer okrelajcy, do ktrej czstki si odnosz. Po zbudowaniu obserwabli moemy, znw w razie potrzeby, przej do innego ukadu wsprzdnych. W zasadzie mona formuowa zasad odpowiednioci w sposb bardziej oglny niezaleny od ukadu wsprzdnych. Podejcie takie jest jednak znacznie bardziej skomplikowane (odpowiednie relacje nie byyby takie proste jak (3.97)). Zyskujc na elegancji matematycznej niewiele bymy zyskali na zycznym zrozumieniu teorii. Na zakoczenie podkrelamy, e istniej wielkoci zyczne (np. spin czstek elementarnych), ktre nie maj odpowiednika w zyce klasycznej. Wwczas konstrukcja odpowiedniego operatora obserwabli musi by przeprowadzona innymi metodami. czas t nie jest obserwabl. Jest to parametr zewntrzny mierzony za pomoc zegara zewntrznego w stosunku do jakiekolwiek ukadu kwantowo-mechanicznego.

3.4.3

Hamiltonian czstki

Hamiltonian ukadu zycznego peni w mechanice klasycznej zasadnicz rol i odpowiada energii ukadu. Skupiajc na razie uwag na pojedynczej czstce o masie m, wypisujemy jej klasyczny hamiltonian Hkl = p2 kl + V (rkl , t), 2m (3.98)

gdzie V (rkl , t) jest energi potencjaln wynikajc z oddziaywania czstki z otoczeniem. Energia potencjalna jest funkcj pooenia czstki, wic jej kwantowo-mechaniczny odpowiednik bdzie , ktrej dziaanie na funkcj falow sprowadza si do pomnoenia t sam funkcj operatora R (r, t) przez V (r, t). Przechodzc do mechaniki kwantowej, w myl zasady odpowiednioci, stwierdzamy, e wielkoci zycznej jak jest energia odpowiada bdzie operator Hamiltona (zwany krtko hamiltonianem) o postaci
2 2 , t) = = P + V (R H 2 + V (r, t). 2m 2m

(3.99)

Wynik ten, uzyskany w oparciu o zasad odpowiednioci oczywicie w peni pokrywa si z wyprowadzon per analogiam relacj (2.25). Rwnanie Schrdingera (2.6) postulowane uprzednio dla pojedynczej czstki staje si wic przypadkiem szczeglnym rwnania i (r, t). (r, t) = H t
MECHANIKA KWANTOWA

(3.100) 50

S.Kryszewski

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

51

Tym samym postulatem mechaniki kwantowej jest jedynie rwnanie (3.100) (patrz take (2.26)), za rwnanie (2.6) wynika ze, oczywicie po zastosowaniu zasady odpowiednioci do konstrukcji hamiltonianu pojedynczej czstki.

3.5

Nawiasy Poissona i relacje komutacyjne. Metoda kwantowania

Omawialimy tutaj formalizm mechaniki kwantowej stosujc pojcia intuicyjne. Nie byo naszym celem ani przedstawienie formalnego opisu penej struktury matematycznej mechaniki kwantowej, ani te utrzymanie matematycznej cisoci. W tym podrozdziale skrtowo omwimy jeden ze sposobw formalnego przejcia od zyki klasycznej do kwantowej. W tym celu przypomnijmy znane z mechaniki klasycznej pojcie nawiasw Poissona. Rozwamy ukad zyczny o n stopniach swobody opisany wsprzdnymi i pdami kanonicznymi ({qi }, {pi }). Wielkoci zyczne A i B przedstawione s za pomoc funkcji Akl (qi , pi ) oraz Bkl (qi , pi ). Dla wielkoci tych tworzymy nawiasy Poissona zdeniowane wzorem
n

{Akl , Bkl }P =
j =1

Akl Bkl Bkl Akl qj pj qj pj

(3.101)

Przechodzc na grunt mechaniki kwantowej wiemy, e wielkociom zycznym A i B musimy przy oraz B . Regua ich konstrukcji porzdkowa odpowiednie obserwable (operatory hermitowskie) A jest nastpujca. Klasyczne nawiasy Poissona musz przechodzi w komutator operatorw {Akl , Bkl }P
kwantowanie

1 i

B . A,

(3.102)

Tak narzucony warunek kwantowania wystarczy do skonstruowania mechaniki kwantowej w odpowiednio dobranej przestrzeni funkcji falowych. Zastpuje on zasad odpowiednioci, bowiem narzucenie relacji komutacyjnych pozwala wyznaczy posta operatorw. Aby lepiej zilustrowa t procedur, rozwamy pojedyncz czstk opisan klasycznie trzema skadowymi pooenia r = (x1 , x2 , x3 ) i trzema skadowymi pdu p = (p1 , p2 , p3 ). Bez trudu obliczamy nawiasy Poissona
3

{xk , xm }P {pk , pm }P {xk , pm }P

=
j =1 3

xk x m xm xk xj pj xj pj pk pm pm pk xj pj xj pj xk p m p m xk xj pj xj pj

= 0, = 0, = km .

(3.103a) (3.103b) (3.103c)

=
j =1 3

=
j =1

W myl reguy (3.102) klasyczne nawiasy Poissona przechodz w relacje komutacyjne dla operatorw pooenia i pdu k , X m X k , P m P k , P m X = 0, = 0, = i km . (3.104a) (3.104b) (3.104c)

Ostatnia z nich jest identyczna z relacj (3.94), ktra wynika z konkretnej postaci operatorw k oraz P m . Uzyskana tutaj relacja (3.104c) ma charakter oglniejszy, bo nie zaley od postaci X
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

51

6.03.2010

3. Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

52

wystpujcych w niej operatorw jest narzucona z gry. Mona wic przeprowadzi konstrukcj operatorw w nastpujcy sposb: wybra (ustali) relacje komutacyjne; dobra odpowiedni przestrze Hilberta (przestrze stanw funkcji falowych); znale konkretn posta operatorw. Warto zwrci uwag, e rezultaty ostatniego kroku (tj. posta operatorw) zale od doboru przestrzeni Hilberta. W dalszych rozdziaach podamy przykady takiej wanie procedury. W szczeglnoci, relacja (3.104c) zastosowana do operatorw pooenia i pdu w odpowiednio dobranej przestrzeni funkcji falowych doprowadzi nas do uprzednio postulowanych odpowiednioci (3.90) i (3.92). Omwimy i inne przykady, w ktrych relacje komutacyjne posu jako punkt wyjcia do konstrukcji operatorw obserwabli. Metoda konstrukcji formalizmu mechaniki kwantowej polegajca na zastpieniu klasycznych nawiasw Poissona przez komutatory kwantowo-mechanicznych operatorw jest jednak mudna. Rozpoczynajc studia nad mechanik kwantow powinno si wiedzie o istnieniu tej metody i o szczeglnej roli jak w niej odgrywaj komutatory. W dalszym cigu wykadu najczciej jednak bdziemy wybiera bardziej intuicyjne, cho z pewnoci mniej cise podejcie. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

52

6.03.2010

4. Rwnanie Schrdingera

53

Rozdzia 4

Rwnanie Schrdingera
Rwnanie Schrdingera jest postulatem mechaniki kwantowej okrelajcym tzw. dynamik. Zadaje ono (przy odpowiednio dobranym warunku pocztkowym) ewolucj funkcji falowej opisujcej stan ukadu zycznego. Przejdziemy teraz dyskusji rnorodnych, a bardzo wanych, wnioskw pyncych z rwnania Schrdingera. ktre zapiszemy w postaci i (r, t). (r, t) = H t (4.1)

jest hamiltonianem hermitowskim operatorem odpowiadajcym energii ukadu zyczgdzie H nego. Bdziemy stara si prowadzi do oglne rozwaania, wic nie precyzujemy jaka jest . Posugiwa si bdziemy tutaj tylko jednym wektorem r argukonkretna posta operatora H mentem funkcji falowej. Intuicyjnie wic mamy przed oczami ukad zyczny zoony po prostu z jednej czstki. Moemy jednak uwaa, e r symbolizuje zbir pooe, a dr oznacza odpowiedni element wielowymiarowej (dla wielu czstek) objtoci. Dlatego te rozwaania nasze mona atwo uoglni, wobec czego twierdzimy, e odnosz si one do oglnego (cho na razie bliej nieokrelonego) ukadu zycznego.

4.1

Zachowanie normy wektora stanu funkcji falowej

Dyskutujc probabilistyczn interpretacj funkcji falowej wprowadzilimy pojcia gstoci i prdu prawdopodobiestwa (por. denicje (2.38) i (2.44)). Co wicej, biorc pod uwag rwnanie Schrdingera dla jednej czstki wyprowadzilimy rwnanie cigoci prdu prawdopodobiestwa (2.45), a take wykazalimy, e norma funkcji falowej jest staa w czasie (patrz (2.48)). Wykaemy teraz fakt oglniejszy. Rwnanie Schrdingera z dowolnym hamiltonianem zachowuje norm funkcji falowej, to jest (r, t)
2

= =

(t) | (t) d 3 r (r, t) (r, t) = const., (4.2)

czyli norma || (r, t)||2 nie zaley od czasu. Dowolna funkcja falowa (stan ukadu zycznego) raz unormowana do jednoci (na przykad w chwili pocztkowej), pozostaje unormowana w dowolnej innej chwili czasu. Pokaemy, e jest to konsekwencj hermitowskoci hamiltonianu. Aby wykaza to stwierdzenie, rozwaymy sprzone rwnanie Schrdingera, tj. rwnanie hermitowsko sprzone do (4.1): i (r, t) = H (r, t) (r, t) = H t
MECHANIKA KWANTOWA

(4.3)

S.Kryszewski

53

6.03.2010

4. Rwnanie Schrdingera

54

hermitowski. Nie ma znaczenia, czy H jest jawnie zaleny od czasu, czy te nie. Badamy bo H teraz pochodn kwadratu normy. Korzystamy z regu rniczkowania oraz z rwna (4.1) i (4.3). Otrzymujemy (r, t) t
2

= = = = i i i

d 3r

+ t t H H | H | H , (4.4)

d 3r | H

|H

i z denicji iloczynu skalarnego, gdzie, w przedostatnim kroku skorzystalimy z hermitowskoci H = H , wic sprenie w za w ostatnim, z regu sprzgania hermitowskiego. Poniewa za H ostatnim wzorze nie ma znaczenia. W ten sposb dostajemy (r, t) t A zatem (r, t)
2 2

= 0.

(4.5)

= const. = (r, t0 ) 2 ,

(4.6)

czyli unormowana funkcja falowa ewoluujca zgodnie z rwnaniem Schrdingera pozostaje zawsze unormowana. Dziki temu moemy atwo utrzyma probabilistyczn interpretacj funkcji falowej. Stwierdzenie to odzwierciedla fakt, e czstki nie gin, wic prawdopodobiestwo ich znalezienia w caej dostpnej przestrzeni jest zawsze rwne 1, co wydaje si by intuicyjnie oczywiste. Z faktu zachowania normy funkcji falowej nie wynika, e lokalna gsto prawdopodobiestwa (r, t) = | (r, t)|2 jest te staa (pamitajmy, e r symbolizuje, o ile to potrzebne, zbir pooe wielu (kilku) czstek). Wrcz odwrotnie, spodziewamy si, e skoro czstka moe si porusza, to prawdopodobiestwo znalezienia jej w rnych czciach dostpnego obszaru bdzie si w czasie zmienia. Innymi sowy, prawdopodobiestwo "przelewa" si z jednego podobszaru do drugiego. W przypadku jednej czstki ilustruje to prawo zachowania prdu prawdopodobiestwa (2.45) lub (2.46). Uoglnienia tego prawa na przypadek wielu czstek nie bdziemy bada. Poprzestaniemy na wynikach dla jednej czstki, a zatem nie ma potrzeby powtarza rozwaa z rozdziau 2.

4.2

Rwnanie Schrdingera dla ukadu konserwatywnego

Ukad zyczny nazywamy konserwatywnym (lub zachowawczym) jeli jego hamiltonian nie zaley od czasu. W takim wypadku, za pomoc zasady odpowiednioci mona do atwo skonstruowa hamiltonian. Jeli tylko znamy hamiltonian klasyczny Hkl jako funkcj kanonicznych pooe i pdw, to hamiltonian kwantowo-mechaniczny bdzie postaci ,P ) = Hkl (r, i ), = Hkl (R H (4.7)

czyli bdzie t sam funkcj operatorw pooenia i pdu. Oczywicie, w myl naszej umowy, oraz P mog oznacza odpowiednie rodziny, na przykad numerowane indeksami operatory R odpowiadajcymi czstkom tworzcym badany ukad zyczny.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

54

6.03.2010

4. Rwnanie Schrdingera

55

Jak wiemy z dyskusji w rozdziale 2 (patrz (2.49) (2.56)) funkcja falowa ukadu, ktrego hamiltonian nie zaley od czasu wyraa si jako iloczyn (r, t) = eiE (tt0 )/ (r), (4.8)

w ktrym zmienne przestrzenne i czas s rozseparowane, za E oznacza energi ukadu. Funkcja (r) jest niezalena od czasu, spenia rwnanie (r) = E (r), H (4.9)

i musi by unormowana = 1. Rwnanie powysze jest zagadnieniem wasnym dla operatora = H (r, i ). Rwnanie to nazwalimy stacjonarnym rwnaniem SchrdingeHamiltona H ra. Funkcj falow (stan kwantowo-mechaniczny) (r, t) okrelony rwnaniem (4.8) nazwiemy stanem stacjonarnym. Konkretna posta rwnania (4.9) oczywicie zaley od postaci hamiltonianu, a wic od tego z jakim ukadem zycznym mamy do czynienia. W dalszym cigu wykadu (i wicze) rozwaymy cay szereg rnorodnych przykadw ukadw konserwatywnych (z hamiltonianem niezalenym jawnie od czasu), dla ktrych bdziemy rozwizywa stacjonarne rwnanie Schrdingera, tj. zagadnienie wasne dla odpowiedniego hamiltonianu. Tutaj za przedstawimy pewne oglne wasnoci stacjonarnego rwnania Schrdingera. Twierdzenie 4.1 Jeli stan ukadu zachowawczego jest stanem stacjonarnym, to warto oczekiwana energii jest staa w czasie. To znaczy | |H = const. = E, dla stanu stacjonarnego (r, t). (4.10)

Dowd. Poniewa ukad jest z zaoenia konserwatywny, wic hamiltonian nie zaley od czasu. Na mocy (4.8) mamy wic | |H = = = (r, t) d 3 r (r, t) H eiE (tt0 )/ (r) d 3 r eiE (tt0 )/ (r) H (r), d 3 r (r) H (4.11)

bowiem czony wykadnicze si znosz. Widzimy wic, e warto oczekiwana energii nie zaley = E , skd ju wynika druga od czasu, a wic jest staa. Co wicej, na mocy (4.9) mamy H cz tezy.

4.2.1

Ewolucja w czasie dla stanu stacjonarnego

Przedyskutujemy nieco dokadniej rozwizania rwnania Schrdingera (2.24) dla ukadu zachowawczego. Pene rozwizanie rwnania rniczkowego pierwszego rzdu wzgldem czasu wymaga znajomoci warunku pocztkowego (r, t0 ) 0 (r), (4.12)

w ktrym unormowan do jednoci funkcj 0 (r) przyjmiemy za znan. Naszym celem bdzie zbadanie postaci funkcji falowej (r, t) dla chwil czasu t > t0 . Zamy, e znamy rozwizania zagadnienia wasnego dla hamiltonianu, tzn. umiemy znale zbir funkcji {un } i energii wasnych {En } takich, e spenione jest rwnanie un (r) = En un (r), H
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(4.13) 55

6.03.2010

4. Rwnanie Schrdingera

56

gdzie dodatkowy indeks uwzgldnia moliwo degeneracji. Funkcje wasne hamiltonianu (obserwabli operatora hermitowskiego) tworz baz w przestrzeni funkcji falowych badanego ukadu i speniaj relacje ortonormalnoci i zupenoci un | um = nm ,
n

u n (r) un (r ) = (r r ).

(4.14)

Dowolny stan ukadu opisany funkcj falow (r, t) moe by rozoony w bazie (r, t) =
n,

cn (t) un (r),

(4.15)

przy czym caa informacja o zalenoci od czasu jest zawarta we wspczynnikach cn (t). Opis zalenoci stanu ukadu od czasu sprowadza si wic do znalezienia tych wspczynnikw. Aby je obliczy podstawiamy rozkad (4.15) do rwnania Schrdingera (4.1). Korzystajc z liniowoci otrzymujemy operatora H i
n,

d cn (t) un (r) = dt

un (r) = cn (t) H
n, n,

En cn (t) un (r),

(4.16)

Mnoymy teraz obustronnie przez u m (r) i

n,

d cn (t) um (r) un (r) = dt

En cn (t) u m (r) un (r).

n,

(4.17)

Cakujemy obie strony po d 3 r w caej przestrzeni (obliczamy wic iloczyny skalarne) i

n,

d cn (t) um | un dt

=
n,

En cn (t) um | un .

(4.18)

Korzystamy z relacji ortonormalnoci (4.14) i

n,

d cn (t) mn = dt

En cn (t) mn .
n,

(4.19)

Wykonujc sumowanie otrzymujemy rwnanie ruchu dla wspczynnikw cn (t): d cm (t) iEn = cm (t). dt (4.20)

Zwrmy uwag, e rwnanie to moemy otrzyma od razu z (4.16) odwoujc si do jednoznacznoci przedstawienia wektorw (funkcji) w bazie. Cakowanie rwnania (4.20) jest bardzo proste (zmienne si rozdzielaj). W rezultacie otrzymujemy cm (t) = cm (t0 ) eiEn (tt0 )/ . Wstawiamy teraz wynik (4.21) do rozkadu (4.15) i mamy (r, t) =
n,

(4.21)

cn (t0 ) eiEn (tt0 )/ un (r).

(4.22)

Wspczynniki cn (t0 ) oczywicie zale od warunku pocztkowego (4.12), ktry jest dany. Nietrudno jest wic je wyliczy. Bierzemy wyraenie (4.22) dla chwili pocztkowej 0 (r) = (r, t0 ) =
n,

cn (t0 ) un (r).

(4.23) 56

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

4. Rwnanie Schrdingera

57

Mnoymy obustronnie z lewej przez u m (r), obliczamy iloczyny skalarne (cakujemy) i korzystamy z ortonormalnoci funkcji wasnych hamiltonianu um | 0 =
n,

cn (t0 ) um | un

= cm (t0 ).

(4.24)

Obliczone w ten sposb wspczynniki podstawiamy do (4.22): (r, t) =

n,

un | 0 eiEn (tt0 )/ un (r),

(4.25)

co stanowi poszukiwane rozwizanie rwnania Schrdingera dla ukadu konserwatywnego. Widzimy wic, e uzyskane rozwizanie jest kombinacj liniow wyrae typu (4.8). Oczywicie oglne rozwizanie musi by, zgodnie z zasad superpozycji wynikajc z liniowoci rwnania Schrdingera, kombinacj liniow rozwiza szczeglnych. Uzyskane wyniki pozwalaj nakreli procedur rozwizywania rwnania Schrdingera dla ukadw zachowawczych (z hamiltonianem niezalenym jawnie od czasu). 1. Rozwizujemy stacjonarne rwnanie Schrdingera (4.13), czyli zagadnienie wasne dla operatora Hamiltona. Znajdujemy wic wartoci (energie) wasne i odpowiednie funkcje wasne tworzce baz w przestrzeni funkcji falowych ukadu. 2. Rozkadamy stan pocztkowy w bazie stanw wasnych, tj. obliczamy wspczynniki wedug wzoru (4.24). 3. Konstruujemy funkcj falow dla t > t0 na podstawie relacji (4.22) lub (4.25). Podkrelmy, e kluczow rol odgrywa tu pierwszy punkt. Jest on zreszt zazwyczaj technicznie najtrudniejszy.

4.2.2

Normowanie stacjonarnej funkcji falowej (4.25)

Udowodnilimy ju, e rwnanie Schrdingera zachowuje norm funkcji falowej i to niezalenie od tego czy hamiltonian jest, czy te nie jest funkcj czasu. Mimo to, zrobimy proste wiczenie rachunkowe, w ktrym wykaemy, e funkcja falowa (4.25) jest rzeczywicie unormowana. Istotnie, z denicji normy
2

= =

d 3 r (r, t) (r, t)

d r
n,

un | 0 e

iEn (tt0 )/

un (r)

m,

um | 0 eiEm (tt0 )/ um (r) um | 0 (4.26)

=
n, m,

0 | un ei(En Em )(tt0 )/ d 3 r u n (r) um (r)

Caka w ostatniej linii to po prostu iloczyn skalarny un | um = nm (ortonormalno funkcji bazy). Wykonujc wic sumowania po m i widzimy, e w czynniku wykadniczym

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

57

6.03.2010

4. Rwnanie Schrdingera

58

energie si znosz. W ten sposb mamy

2

=
n,

0 | un

un | 0 d 3 x u n (x) 0 (x)

=
n,

d 3 r 0 (r) un (r) d 3 x 0 (r) n,

= =

d 3r d 3r

u n (x) un (r) 0 (x) (4.27)

d 3 x 0 (r) (x r) 0 (x),

gdzie skorzystalimy z warunku zupenoci funkcji tworzcych baz. Dalsze kroki s ju trywialne
2

d 3 r 0 (r) 0 (r) = 1,

(4.28)

bowiem pocztkowa funkcja falowa jest, z zaoenia, unormowana. Pokaemy pniej, wprowadzajc tzw. notacj Diraca, jak mona wykona analogiczne rachunki w sposb niemale automatyczny.

4.2.3

Stan pocztkowy stan wasny hamiltonianu

Rozwamy szczeglny przypadek. Niech stan pocztkowy (r, t0 ) = 0 (r), bdzie jednym ze stanw wasnych hamiltonianu odpowiadajcym energii En . Jeli energia En jest gn -krotnie zdegenerowana, to 0 (r) jest kombinacj liniow 0 (r) =

b un (r),

(4.29)

bowiem wszystkie un ( = 1, 2, . . . , gn ) odpowiadaj tej samej (gn krotnie zdegenerowanej) wartoci wasnej energii. Na mocy relacji (4.25) stan ukadu dla dowolnego t > t0 (r, t) =
m,

um |

b un eiEm (tt0 )/ um (r)

=
m,

b um | un eiEm (tt0 )/ um (r) b mn eiEm (tt0 )/ um (r)

m,

= eiEn (tt0 )/

b un (r) = eiEn (tt0 )/ 0 (r).

(4.30)

A wic oba stany: pocztkowy 0 (r) i kocowy (r, t) rni si tylko globalnym (niezalenym od pooenia r) czynnikiem fazowym. Rnica ta nie ma adnego znaczenia zycznego. Stan pocztkowy i kocowy nios dokadnie t sam informacj. Dlatego te stany stacjonarne (stany wasne hamiltonianu) s tak nazwane. Ponadto widzimy tutaj jak istotne jest rozwizanie zagadnienia wasnego dla hamiltonianu (stacjonarnego rwnania Schrdingera). Co wicej, w rozwaanym stanie gsto prawdopodobiestwa znalezienia czstki w otoczeniu punktu r jest niezalena od czasu. Istotnie, z (4.30) mamy od razu (r, t) = | (r, t)|2 = |0 (r)|2 , bo czynnik wykadniczy ma modu rwny jednoci. (4.31)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

58

6.03.2010

4. Rwnanie Schrdingera

59

= A (r, p) niezalenej jawnie od czaRozwamy jeszcze warto oczekiwan obserwabli A su dla ukadu znajdujcego si w stanie stacjonarnym (4.30)) stanie wasnym hamiltonianu (energii). Bezporednio z denicji mamy A = = | |A
V

(r, t) d 3 r (r, t) A | 0 0 | A = A 0. (4.32)

0 (r) = d 3 r 0 (r) A

Wnioskujemy wic, e dla ukadu w stanie wasnym hamiltonianu wartoci oczekiwane niezalenych od czasu obserwabli s take od czasu niezalene.

4.2.4

Uwagi o zachowaniu energii

Z powyszych rozwaa wynika, e stan wasny hamiltonianu (dla ukadu konserwatywnego) w wyniku ewolucji czasowej pozostaje stanem wasnym odpowiadajcym tej samej energii. Moemy wic powiedzie, e energia jest zachowana. Inne spojrzenie na uzyskane rezultaty jest nastpujce. W chwili pocztkowej t0 mierzymy energi ukadu. Otrzymujemy jedn z wartoci wasnych, np. En . Po pomiarze, stan ukad (funkcja falowa) redukuje si do stanu wasnego energii (o postaci typu (4.29)). Jest to stan stacjonarny, ktrego ewolucja w czasie polega na pojawieniu si zycznie nieistotnego czynnika fazowego. Ponowny pomiar energii da ten sam wynik, czyli energia ukadu jest staa. Oczywicie w obecnoci oddziaywa zewntrznych lub oddziaywania zalenego od czasu sytuacja si komplikuje. Do dyskusji takich zagadnie wrcimy w dalszych czciach wykadu.

4.3
4.3.1

Ewolucja wartoci oczekiwanej obserwabli

A
t

liczbowa funkcja czasu

bdzie operatorem hermitowskim (obserwabl) odpowiadajcym pewnej wielkoci Niech A zycznej. Stan ukadu opisany jest funkcj falow (r, t) speniajc rwnanie Schrdingera (4.1) lub rwnanie sprzone (4.3). Podkrelmy, e rozwaana wielko zyczna moe (ale nie musi) by jawn funkcj czasu. Powstaje wwczas pytanie jak zaley od czasu warto oczekiwana A
t

| (t) (t) | A

(r, t). d 3 r (r, t) A

(4.33)

Wane jest zrozumienie, e A t jest liczbow funkcj czasu, z czego zdaje spraw umieszczony u dou indeks t. Przyjmijmy, e Akl (rkl , pkl , t) jest pewn klasyczn wielkoci charakteryzujc ukad zyczny (np. czstk bezspinow). W mechanice klasycznej rkl i pkl s funkcjami czasu, ich ewolucj rzdz hamiltonowskie rwnania ruchu. A wic klasyczna wielko A(r, p, t) zaley od czasu w sposb niejawny (uwikany) poprzez r i p, a take jawnie, na co wskazuje jej trzeci argument. Przechodzimy teraz do mechaniki kwantowej, wedug zasady odpowiednioci A(r, p, t)
-

(r, i , t). A

(4.34)

Operatory pooenia i pdu od czasu nie zale (tzw. obraz Schrdingera). Caa zaleno od czasu siedzi w trzecim argumencie. Przy obliczaniu wartoci oczekiwanej wedug (4.33) dodatkowa zaleno od czasu wchodzi poprzez odpowiedni zaleno funkcji falowej (t). Otrzymana caka wzgldem d 3 r jest oczywicie niezalena od r, daje ona liczb zalen od czasu. A zatem A t jest funkcj czasu, tj. dla dowolnego t jest liczb. Wyjtkiem jest sytuacja (por. (4.32)),
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

59

6.03.2010

4. Rwnanie Schrdingera

60

nie zaley jawnie od czasu. Jeeli gdy (r, t) jest stanem wasnym hamiltonianu, a obserwabla A jednak A = A(t) (obserwabla jest funkcj czasu), to warto oczekiwana A t jest funkcj czasu nawet wtedy, gdy stan jest stanem wasnym energii.

4.3.2

Rwnanie ruchu dla A

Aby odpowiedzie na postawione powyej pytanie, szukamy rwnania ruchu mwicego jak zachowuje si warto oczekiwana A t jako funkcja czasu. Poniewa jest to funkcja tylko t, wic rniczkujc rwnanie (4.33) dostajemy d A dt
t

= =

t t

(r, t) d 3 r (r, t) A d 3r A A + + A t t t (4.35)

moe jawnie zalee od czasu. Posugujc W rodkowym skadniku dopucilimy, e operator A si rwnaniem Schrdingera (4.1) i rwnaniem sprzonym (4.3) eliminujemy pochodne czasowe funkcji falowej d A dt
t

d 3r

1 i

H +

A A 1 + A H t i . (4.36)

. Zapisujc powyDrugi czon to po prostu warto oczekiwana pochodnej czasowej operatora A sze wyraenie nieco formalniej mamy d A dt
t

A t

1 i

| A H

1 i

H . |A

(4.37)

Przerzucajc w drugim czonie hamiltonian z lewego skadnika iloczynu skalarnego do prawego, korzystamy z jego hermitowskoci d A dt
t

A t

1 i

A |H

1 i

H , |A

(4.38)

a nastpnie czymy dwa ostatnie skadniki otrzymujc d A dt

t

A t

1 i

H H A | . | A

(4.39)

Widzimy, e ostatni czon to po prostu warto oczekiwana komutatora, wobec tego piszemy poszukiwane rwnanie ruchu w postaci i d A dt
t

H A,

+ i

(t) A t

(4.40)

jest jawnie zalena od czasu. ZwrOstatni skadnik jest obecny tylko wtedy, gdy obserwabla A jest od czasu niemy te uwag, e w tym wyprowadzeniu nie zakadalimy, e hamiltonian H zaleny.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

60

6.03.2010

4. Rwnanie Schrdingera

61

Poytek z rwnania (4.40) jest w praktycznych obliczeniach na og may. Wynika to std, e do obliczenia jego prawej strony potrzebne nam s dwie wartoci oczekiwane H A, (t) A t = = H | (t) , (t) | A, (t) | (t) A | (t) . t (4.41)

Aby policzy te wartoci oczekiwane musimy zna | (t) rozwizania rwnania Schrdingera. Moemy wwczas bezporednio obliczy A t ze wzoru (4.33). Nie ma wtedy potrzeby budowania wzoru (4.40), a nastpnie jego cakowania. Mimo to relacja (4.40) ma zastosowania formalno-teoretyczne, pozwalajce omwi wane aspekty mechaniki kwantowej. Dla obserwabli niezalenej jawnie od czasu drugi skadnik wyraenia (4.40) znika, a zatem pozostaje rwnanie i d A dt
t

H A,

(4.42)

komutuje z hamiltonianem, to jest sta ruchu. Mamy wic naJeeli wic obserwabla A stpujce stwierdzenie
A A =A , = 0 t H =0 A,

d dt

A
t

= 0,

= const.

(4.43)

W szczeglnoci, w ukadach zycznych, ktrych hamiltonian nie zaley jawnie od czasu energia jest zachowana. H = 0, t = E = const., (4.44)

co wykazalimy (inn metod) ju uprzednio. Warto w tym miejscu przypomnie, e w mechanice klasycznej sta ruchu jest wielko zyczna, ktrej nawiasy Poissona z hamiltonianem znikaj (zeruj si). Przy kwantowaniu nawiasy Poissona przechodz w komutatory, wic stwierdzenie (4.43) moemy uzna za kwantowo-mechaniczny odpowiednik twierdzenia mechaniki klasycznej. Relacja (4.40) jest przydatna do wyprowadzenia tzw. rwna Ehrenfesta. Rwnania te pozwalaj wyjani sposb przejcia od mechaniki kwantowej do klasycznej.

4.4
4.4.1

Twierdzenie Ehrenfesta
Wyprowadzenie rwna Ehrenfesta

Rozwamy czstk bezspinow poruszajc si w polu o potencjale (energii potencjalnej) V (r), Oczywicie jej hamiltonian ma posta 2 = P + V (r). H 2m (4.45)

oraz P czstki. aden Zastosujemy wyej omawiany formalizm do operatorw pooenia i pdu R z tych operatorw nie zaley jawnie od czasu, wobec czego, na mocy (4.40) otrzymujemy rwnania
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

61

6.03.2010

4. Rwnanie Schrdingera

62

ruchu dla wartoci oczekiwanych d , H , r t = (4.46a) R dt d , H . p t = P (4.46b) i dt Wartoci oczekiwane obliczamy dla pewnego stanu | ukadu, nie ma jednak tutaj koniecznoci dokadniejszego precyzowania tego stanu. Aby wykorzysta rwnania ruchu (4.46b) musimy obliczy wystpujce w nich komutatory. Pierwszy z nich to i , H R = 1 2 R, P 2m + , V (r) . R (4.47)

Drugi komutator znika, bo dziaanie operatora pooenia i jego funkcji polega na mnoeniu funkcji = r, otrzymujemy falowej, a takie dziaania s przemienne. Wobec tego, piszc zgodnie z (3.97) R 1 2 = 1 ek x n P n r, P k , P 2m 2m ek n P n + P n x n k , P = x k , P 2m ek n + i kn P n = i kn P 2m i . k = i P ek P (4.48) = m m Przechodzimy teraz do oblicze komutatora operatora pdu i hamiltonianu, potrzebnego w (4.46b). Niech (x) oznacza dowoln funkcj falow badanej czstki, wwczas mamy r, H = , H (r) = P , V (r) (r) = i ek k , V (r) (r) P (4.49) = i ek { k (V (r) (r)) V (r)k (r)} = i ek (r) k V (r) + V (r) k (r) V (r)k (r) . Drugi i trzeci skadnik wzajemnie si znosz, a zatem wobec dowolnoci funkcji falowej (x) otrzymujemy , H P = i ek k V (r) = i V (r). (4.50)

Wykorzystujc obliczone komutatory (4.48) i (4.50) w rwnaniach (4.46), po skrceniu czynnikw i dostajemy d 1 r t = P t, (4.51a) dt m d p t = V (r) . (4.51b) dt Powysze rwnania stanowi tre tzw. twierdzenia Ehrenfesta. S to kwantowo-mechaniczne rwnania ruchu dla wartoci oczekiwanych pooenia i pdu czstki (bezspinowej) poruszajcej si w polu o potencjale V (x). Rwnania (4.51) s bardzo podobne do klasycznych rwna ruchu czstki 1 d xkl (t) = pkl (t), dt m d pkl (t) = grad V (x) = Fkl , dt (4.52a) (4.52b)

gdzie Fkl jest klasyczn si dziaajc na czstk. Analogia pomidzy rwnaniami (4.51) i (4.52) jest ewidentna, lecz wymaga starannej dyskusji.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

62

6.03.2010

4. Rwnanie Schrdingera

63

4.4.2

Dyskusja. Granica klasyczna

Zamy, e (x, t) przedstawia pewien pakiet falowy opisujcy rozwaan czstk. Wwczas warto oczekiwan x(t) nazwiemy centrum pakietu. Zbir pooe { x(t) } sparametryzowany czasem t stanowi wwczas trajektori, wzdu ktrej porusza si centrum pakietu. Podkrelmy, e nie mwimy tu o trajektorii czstki, ale o pakiecie, ktry nieodzownie ma pewne rozmycie. Jeeli szeroko przestrzenna pakietu jest maa w porwnaniu ze wszelkimi innymi odlegociami istotnymi dla badanego ukadu, to pooenie pakietu jest dobrze okrelone (cho tylko w pewnym przyblieniu) przez pooenie jego centrum. W takiej granicy nie ma istotnej rnicy pomidzy opisami klasycznym, a kwantowo-mechanicznym. Powstaje jednak wtedy pytanie, czy ruch centrum pakietu podlega prawom mechaniki klasycznej? Rwnanie (4.51a) stwierdza, e prdko pakietu (jego rodka) jest rwna redniemu pdowi podzielonemu przez mas czstki. A wic lewa strona rwnania (4.51b) moe by interpretowana jako m d2 x(t) /dt2 . Odpowied na postawione pytanie byaby pozytywna, jeli prawa strona (4.51b) byaby rwna klasycznej sile Fkl = grad V (x) (4.53)
x = x

a wic gradientowi energii potencjalnej wzitemu w centrum pakietu. Jednake prawa strona rwnania (4.51b) jest rwna redniej sile, urednionej po caym pakiecie. Na og za rednia sia grad V (x) = d 3 r (x, t) [ V (x) ] (x, t) ,
x = x

= grad V (x)

(4.54)

bowiem inaczej mwic, rednia warto funkcji na og nie jest rwna wartoci funkcji obliczonej dla redniej wartoci jej argumentu. Wnioskujemy wic, e cile rzecz biorc odpowied na postawione pytanie jest negatywna: w oglnym przypadku ruch centrum pakietu podlega prawom mechaniki kwantowej, a NIE klasycznej. Uzyskane wyniki pozwalaj na dalsz, cho ju przyblion dyskusj. W relacji (4.54) rwno nie zachodzi. Jednake moemy lew cz (4.54) zapisa w postaci grad V (x) = d 3 r | (x, t) |2 V (x). (4.55)

Jeeli wic funkcja | (x, t) |2 jest ostro wypikowana w okolicach x , tzn. | (x, t) |2 szybko zmienia si w obszarze, gdzie V (x) jest wolnozmienny (innymi sowy, jeeli w okolicach x wyraenie grad V (x) jest praktycznie stae), to moemy powysz cak przybliy wzorem grad V (x) V (x)
x = x

d 3 r | (x, t) |2 ,
x = x

= grad V (x)

(4.56)

ze wzgldu na normowanie funkcji (pakietu) falowej. W granicy makroskopowej (klasycznej) dugo fali de Brogliea B , zwizanej z rozwaan czstk, jest znacznie mniejsza ni odlegoci na jakich V (x) zmienia si w istotny sposb. Rozmiary pakietu falowego s zazwyczaj rzdu kilku B , wic relacja (4.56) jest dobrym przyblieniem. W takim przypadku ruch pakietu falowego jest w dobrym przyblieniu klasyczny i odpowiada ruchowi czstki klasycznej o masie m w polu o potencjale V (x).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

63

6.03.2010

4. Rwnanie Schrdingera

64

Wynik ten jest bardzo wany, bowiem pozwala wykaza, e rwnania mechaniki klasycznej wynikaj z rwnania Schrdingera w okrelonej sytuacji granicznej, ktra jest dobrze speniona dla zdecydowanej wikszoci ukadw makroskopowych. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

64

6.03.2010

5. Zasada nieoznaczonoci

65

Rozdzia 5

Zasada nieoznaczonoci
5.1
5.1.1

Formalna zasada nieoznaczonoci

rednie i dyspersje. Pojcia wstpne

, B oraz C bd operatorami hermitowskimi (obserwablami A =A , B =B , C =C ). Niech A Niech operatory te speniaj relacj komutacyjn B =A B B A = i C. A, (5.1)

Czynnik zosta po prawej stronie wprowadzony dla wygody. Natomiast jednostka urojona po prawej jest konieczna, ze wzgldu na to, e komutator dwch operatorw hermitowskich jest z zaoenia hermitowski, jest antyhermitowski (zmienia znak przy sprzeniu), skoro za C zgodno mona zapewni tylko poprzez w dodatkowy czynnik i. Istotnie, z hermitowskoci , B oraz C wynika operatorw A B A,

B B A A

A A B = B A A B =B

B = i C = i C = A,

(5.2)

Wprowadzone operatory s obserwablami pewnego ukadu zycznego opisanego funkcj falow (ktr przyjmujemy za znan). W stanie tym wartoci oczekiwane s dane przez elementy macierzowe A = | , |A B = | , |B (5.3)

ktre obliczamy zgodnie z zasadami omwionymi w rozdziale 3. W podobny sposb deniujemy mamy (patrz (3.80)) dyspersj obserwabli. Dla obserwabli A 2 (A) = A A
2

A2 A 2 .

(5.4)

bowiem warto oczekiwana A jest liczb i komutuje z dowolnym operatorem. Dla obserwabli mamy oczywicie identyczne wyraenia. Obie dyspersje, zgodnie z (3.89) s dodatnie B 2 (A) 0, 2 (B ) 0. (5.5)

iB : Dla wygody dalszych rozwaa wygodnie jest przedeniowa obserwable A =A A = A , A =B B =B , B (5.6)

i ktre s take hermitowskie, bo wartoci oczekiwane A i B s rzeczywiste. Obserwable A B speniaj nastpujce lematy.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

65

6.03.2010

5. Zasada nieoznaczonoci

66

iB znikaj Lemat 5.1 Wartoci oczekiwane operatorw A = B = 0. A Dowd. Relacja ta w oczywisty sposb wynika z okrele (5.6) i (5.3). iB s rwne dyspersjom operatorw A oraz B . Lemat 5.2 Dyspersje operatorw A ) = 2 (A), 2 (A ) = 2 (B ). 2 (B (5.8) (5.7)

iA . Wprost z (5.6) mamy Dowd. Wemy pod uwag A 2 (A) = A A

2

2 . = A

(5.9)

Z relacji (5.7) wynika dalej 2 (A) = 0 A

2

A A

), = 2 (A

(5.10)

iB dowd przebiega identycznie. co naleao wykaza. Dla operatorw B i B speniaj t sam relacj komutacyjn co operatory wyjciowe A Lemat 5.3 Operatory A , to jest oraz B B A, = B A, = i C. (5.11)

Dowd. Z denicji (5.6) atwo otrzymujemy B A, A B B A A B B A B A B A B + A B = A A +B A + B A A B . B =

(5.12)

Poniewa A oraz B to liczby (rzeczywiste) wic komutuj one z dowolnymi operatorami. Wikszo czonw znosi si parami. Zostaje nam tylko B A, B B A = i C. = A (5.13)

zgodnie z przyjtym zaoeniem (5.1), co oczywicie koczy dowd lematu. Wykaemy teraz twierdzenie kluczowe dla wyprowadzenia zasady nieoznaczonoci. oznacza operator w przestrzeni Hilberta H. Operator G moe, ale nie Twierdzenie 5.1 Niech G musi by hermitowski. Wwczas, dla dowolnej funkcji falowej H zachodzi nierwno G | |G 0. (5.14)

Dowd. Z okrelenia operatora sprzonego i sposobu w jaki on dziaa (por. (3.26)), mamy G | |G = | G G = G
2

0,

(5.15)

co wynika z podstawowych wasnoci normy w przestrzeni wektorowej. Na zakoczenie dowodu, zwrmy uwag, e rwno w relacji (5.16) zachodzi tylko i tylko wtedy, gdy = 0, G co take wynika z wasnoci normy.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(5.16)

66

6.03.2010

5. Zasada nieoznaczonoci

67

5.1.2

Zasada nieoznaczonoci

Zasad nieoznaczonoci wyprowadzimy przy tych samych zaoeniach wstpnych, przy ktrych oraz dyskutowalimy dyspersje, nie bdziemy wic ich powtarza. Dla operatorw (obserwabli) A B budujemy operatory pomocnicze =A iaB, G = A + iaB, G a R, (5.17)

nie jest hermitowski. Na gdzie a jest parametrem. Zauwamy, e tak zdeniowany operator G mocy twierdzenia (5.14) mamy natychmiast (po podstawieniu (5.17)): + iaB | A iaB | A 0. (5.18)

przy czym rwno zachodzi tylko wtedy, gdy = G iaB = 0. A (5.19)

Analizujc dalej relacj (5.18) utrzymujemy uporzdkowanie operatorw (bo na og nie komutuj) i korzystamy z liniowoci tego wyraenia. W ten sposb uzyskujemy 2 | ia | (A B B A ) | + a2 | B 2 | |A 0. (5.20)

2 | = 2 (A) i analogicznie dla opeNa podstawie lematu (5.8) rozpoznajemy dyspersje | A 2 . W drugim czonie wystpuje komutator rwny i C , zatem ratora B 2 (A) + a2 2 (B ) + a C 0. (5.21)

Otrzymalimy wic trjmian kwadratowy parametru a R. Jest on nieujemny i to dla dowolnych wartoci parametru a. Jego wyrnik musi wic by niedodatni, a to odpowiada warunkowi =
2

4 2 (A) 2 (B )

0.

(5.22)

Powyszy warunek jest rwnowany relacji 2 (A) 2 (B )

2

(5.23)

ktra stanowi tre formalnej zasady nieoznaczonoci. Zasada ta stanowi bdzie punkt wyjcia do dalszej dyskusji.

5.1.3

Warunki minimalizacji zasady nieoznaczonoci

2

Zasada nieoznaczonoci (5.23) bdzie zminimalizowana, tzn. zachodzi bdzie rwno ) 2 (B ) = 2 (A 4 C

2

(5.24)

jeeli wyrnik w rwnaniu (5.22) jest zerem. Wwczas trjmian (5.21) ma jeden (podwjny) pierwiastek wynoszcy a= C ) 2 2 (B (5.25)

Ponadto, bdzie mie miejsce relacja (5.19). Wnioskujemy wic, e funkcja falowa minimalizuje zasad nieoznaczonoci (zachodzi (5.24)), jeeli spenione jest rwnanie iaB = 0, A
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(5.26) 67

6.03.2010

5. Zasada nieoznaczonoci

68

gdzie parametr a dany jest wzorem (5.25). Zwrmy uwag, e skoro zachodzi (5.24), to moemy ) za pomoc 2 (A ) i wobec tego moemy napisa rwnie dobrze wyrazi w (5.25) 2 (B a= C = ) 2 2 (B C 2 ) ) 4 2 (A 2 2 (A = 2 C 2 C (5.27)

Dla wygody dalszych zastosowa rozpiszmy staranniej rwnanie (5.26), deniujce funkcj falow iB w (5.26) , dla ktrej nastpuje minimalizacja zasady nieoznaczonoci. Uywajc okrele A mamy wic A A B = ia B (5.28)

Wykorzystujc dalej (5.27) uzyskujemy A A = i C ) 2 2 (B ) 2i 2 (A = C B B B B (5.29)

Rwnania (5.28) i (5.29) s cile rwnowane, pozwalaj wyznaczy stan | , ktry minimalizuje zasad nieoznaczonoci. Dla ukadu zycznego w stanie speniajcym ktre z tych rwna zachodzi relacja (5.24), a wic zasada nieoznaczonoci jest zminimalizowana. Przykady oblicze ilustrujcych minimalizacj zasady nieoznaczonoci mona znale w Uzupenieniach.

5.2
5.2.1

Dyskusja i pewne zastosowania

Oglne sformuowanie

Uzyskana oglna posta zasady nieoznaczonoci moe by sformuowana tak: oraz B nie mog by jednoczenie okrelone (zmierzone) Dwie obserwable niekomutujce A z dowoln dokadnoci. Dyspersje pomiaru speniaj nierwno ) 2 (B ) 2 (A
2

(5.30)

=C wynika z relacji komutacyjnej gdzie C B =A B B A = i C. A, (5.31)

Wniosek : Pomiar wielkoci zycznych (jednoczesny), ktrych operatory komutuj, jest mo = 0. liwy z dowoln dokadnoci, bowiem wtedy C Zasada nieoznaczonoci (5.30) ma nastpujcy sens. Przygotowujemy N 1 identycznych egzemplarzy badanego ukadu zycznego. Kady z nich jest w stanie opisanym t sam funkcj falow . W N/2 ukadw dokonujemy pomiarw wielkoci zycznej A (ktrej odpowiada obser). Otrzymujemy pewien rozkad rezultatw pomiarowych wok wartoci redniej A . wabla A Rozkad ten ma szeroko scharakteryzowan przez dyspersj 2 (A). W pozostaych ukadach ). Otrzymujemy rozkad wok B o szerokoci dokonujemy pomiaru wielkoci B (obserwabla B 2 (B ). Niezalenie od dokadnoci aparatury pomiarowej (moe by idealna) szerokoci obu rozkadw spenia musz nierwno (5.30). Zasada nieoznaczonoci jest prawem przyrody. Dyspersje wielkoci zycznych w niej wystpujce nie maj nic wsplnego z bdami pomiarowymi (aparaturowymi). Nieokrelonoci wynike z zasady nieoznaczonoci maj charakter zasadniczy.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

68

6.03.2010

5. Zasada nieoznaczonoci

69

Idealny (bezbdny) pomiar nie moe przekroczy ogranicze wynikajcych z zasady nieoznaczonoci. Znaczenie zasady nieoznaczonoci jest nie do przecenienia, a jej zastosowania s praktycznie nieograniczone. W tym rozdziale, z koniecznoci ograniczamy si do omwienia tylko kilku wybranych zastosowa. Inne mona znale w dalszych rozdziaach. W Uzupenieniach omawiamy pakiet falowy, ktry minimalizuje zasad nieoznaczonoci. Przedstawiamy tam take dyskusj dowiadczenia interferencyjnego na dwch szczelinach. Na podstawie zasady nieoznaczonoci wnioskujemy, e stwierdzenie przez ktr szczelin przesza czstka prowadzi do zniszczenia (rozmycia) obrazu interferencyjnego. W rozdziale 15 pokazujemy, e stabilno atomu (ograniczenie energii z dou) wynika wprost z zasady nieoznaczonoci. W rozdziale 27 Uzupenie stosujemy zasad nieoznaczonoci do oszacowania stanu energii stanu podstawowego kwantowo-mechanicznego oscylatora harmonicznego.

5.2.2

Relacja nieoznaczonoci pooeniepd

Najczciej spotykanym przykadem zastosowania zasady nieoznaczonoci jest niewspmierzalno wsprzdnej i odpowiedniej skadowej pdu. Wemy pod uwag skadow x-ow pooenia i pdu oraz spenian przez nie regu komutacyjn (por. (3.97), (3.94) i (3.104c) x j = x, p j = p x = i , x x , p x = i . (5.32)

= 1 . cise zastosowanie zasady nieoznaczonoci Z relacji komutacyjnej oczywicie wynika C (5.30) pozwala wic napisa 2 (x) 2 (px )
2

(5.33)

co odnosi si do minimalnych (uzyskanych za pomoc idealnej aparatury) dyspersji pomiarowych, np. dla pooenia 2 (x) = (x x )2 = x2 x 2 . Najczciej, cho zupenie niecile, pisze si x px 2 , (5.34)

mwic, e nieokrelono pooenia x i nieokrelono (rozmycie) pdu px speniaj (5.34). Pamita jednak naley, e cisy sens zasady nieoznaczonoci przypisujemy relacji (5.33), natomiast wzr (5.34) jest jedynie intuicyjnym przyblieniem. Zwrmy uwag, e z zasady nieoznaczonoci wynika, e nie istniej takie stany (funkcje falowe) kwantowo-mechaniczne, w ktrych jednoczenie znikaj dyspersje pooenia i pdu. Moliwe jest, e 2 (x) 0, wwczas jednak musi by 2 (px ) . Zyskujc pen informacj o skadowej x pooenia czstki, tracimy jednoczenie jakkolwiek moliwo okrelenia x-owej skadowej pdu. Rzecz jasna, moe te by odwrotnie. Warto w tym miejscu zda sobie spraw z rzdw wielkoci. W tym celu zastosujemy zasad nieoznaczonoci (5.34) do pyku kurzu o rednicy d = 1 m = 1 106 m i masie m 1015 kg . Przyjmijmy, e pyek porusza si z prdkoci v = 1 mm/s = 1 103 m/s. Pd takiego pyku wynosi wic p = mv 1018 Js/m. Jeeli teraz pooenie takiego pyku okrelamy (mierzymy) z dokadnoci do 0.01d = 108 m, to kwantowo-mechaniczna niepewno okrelenia pdu jest rzdu p
S.Kryszewski

2x

6 1034 Js 3 1026 . 8 2 10 m
MECHANIKA KWANTOWA

(5.35) 69

6.03.2010

5. Zasada nieoznaczonoci

70

Widzimy wic, e relacja nieoznaczonoci wprowadza wzgldn nieokrelono pdu o wartoci rzdu p/p 108 , co jest grubo poniej moliwoci pomiarowych. Wnioskujemy zatem, e w odniesieniu do cia makroskopowych o masach rzdu od 106 kg wzwy, niepewno pdu (przy x 108 m) prowadzi na og do jeszcze mniejszych wzgldnych bdw. A wic w zagadnieniach zyki makroskopowej relacja nieoznaczonoci nie ma adnego praktycznego znaczenia. Natomiast w mikrowiecie (a wic w zagadnieniach mechaniki kwantowej) zasada nieoznaczonoci ma znaczenie bardzo istotne.

5.2.3

Zastosowanie do atomu w modelu Bohra

Model atomu Bohra jest znany ze szkoy redniej, wic nie bdziemy go tu omawia, lecz po prostu ze skorzystamy. W modelu tym, elektron krcy wok protonu (atom wodoru) traktowany jest jako czstka klasyczna poruszajca si po orbicie koowej. Podany przez Bohra warunek kwantowania okrela moment pdu elektronu, a wic wie pd elektronu i promie jego orbity L = rp = n , n = 1, 2, 3, . . . . . . (5.36)

eby mc sensownie mwi o elektronie jako czstce posiadajcej dobrze okrelon trajektori (a wic w terminach zyki klasycznej) wzgldne niepewnoci pooenia (mierzonego wzdu orbity) i pdu powinny by mae, tzn. x r, p p. (5.37)

Oczywicie, obie powysze nierwnoci oznaczaj, e x p rp 1. (5.38)

Z drugiej strony, relacja nieoznaczonoci narzuca ograniczenie na iloczyn niepewnoci pooenia i pdu. Poniewa interesuj nas tu oszacowania rzdw wielkoci, wic zastosujemy zasad nieoznaczonoci w jej intuicyjnej postaci (5.34): xp (pominiemy czynnik 1 2 , bo on i tak nie zmienia oszacowa). Wobec tego, powysz nierwno moemy zapisa jako 1 x p rp rp . (5.39)

Wyraajc iloczyn rp za pomoc warunku kwantowania (5.36) otrzymujemy 1 x p rp 1 , n = 1 1 , n = n 1. (5.40)

Widzimy wic, e uzyskany warunek moe by speniony co najwyej dla duych wartoci liczby kwantowej n. Model atomu Bohra dla n maych prowadzi do sprzecznoci z zasad nieoznaczonoci. Wystarcza to do jego odrzucenia. Zasada nieoznaczonoci sprawia, e model oparty na pojciu (klasycznym) trajektorii musi zosta odrzucony. Warto jednak zauway, e dla duych n (tzw. atomy Rydbergowskie) analogie klasyczne mog by poyteczne. Innymi sowy moemy stwierdzi, e elektrony wzbudzone do stanw kwantowych o duej wartoci liczby kwantowej n zachowuj si podobnie do czstek klasycznych. Analogia ta ma jednak jakociowy charakter i w zwizku z tym, przy praktycznych obliczeniach, lepiej posugiwa si mechanik kwantow.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

70

6.03.2010

5. Zasada nieoznaczonoci

71

5.3

Zasada nieoznaczonoci energia czas

oraz B speniajcych relacj komutacyjn (5.1) oboPrzypomnijmy, e dla dwch obserwabli A wizuje, relacja (5.23), to jest zasada nieoznaczonoci 2 (A) 2 (B )
2

(5.41)

=H . Dyspersja hamiltonianu odOperator Hamiltona jest operatorem energii. Wemy wic B powiada dyspersji energii, wic zamiast (5.41), moemy teraz napisa 2 (A) 2 (E )
2

1 A, H i

(5.42)

nie zaley jawnie od czagdzie jawnie wpisalimy komutator. Zamy dalej, e obserwabla A su, a wic A/t = 0. Wobec tego, na mocy formuy (4.40), warto oczekiwan komutatora wystpujcego we wzorze (5.42) moemy zastpi przez pochodn czasow wartoci oczekiwanej . W ten sposb otrzymujemy obserwabli A 2 (A) 2 (E )
2

d A dt
2

(5.43)

co oczywicie prowadzi do wniosku, e 2 (A) d A dt

2

2 (E )

(5.44)

Konieczne jest teraz omwienie sensu uamka stojcego po lewej stronie powyszego wyraenia. A )2 = A2 A 2 opisuje odchylenie (redniokwadratowe) Dyspersja 2 (A) = (A od wartoci oczekiwanej A (redniej). Natomiast pochodna d A /dt wartoci obserwabli A mwi, nam jakie jest tempo zmian (w czasie) wartoci oczekiwanej. Jeeli przez A oznaczymy odchylenie, zachodzce w cigu czasu A , wwczas moemy charakterystyczne dla obserwabli A oszacowa 2 (A) (A)2 , oraz d A dt A . A (5.45)

Oszacowania te pozwalaj zapisa uamek z (5.44) w postaci 2 (A) d A dt

2

(A)2 2 = A . A 2 A

(5.46)

Czas A moemy interpretowa jako charakterystyczny czas trwania typowych uktuacji (zmian . Innymi sowy, czas A jest to czas potrzebny na to, aby zmiany wartoci w czasie) obserwabli A A wynike z ewolucji czasowej byy porwnywalne z typowym odchyleniem okrelonym przez 2 (A). Wykorzystujc (5.46) w relacji (5.44), piszemy A (E ) 2 , (5.47)

co nazwiemy relacj nieoznaczonoci energiaczas. Podejcie takie jest nieodzowne, bowiem nie istnieje wielko, ktr moglibymy nazwa operatorem czasu. Zazwyczaj, relacj t zapisuje si nieco prociej, a mianowicie t E
S.Kryszewski

.
MECHANIKA KWANTOWA

(5.48) 71

6.03.2010

5. Zasada nieoznaczonoci

72

Wynik ten moemy interpretowa tak: jeli w ukadzie zycznym zachodz pewne zmiany majce charakterystyczny czas trwania t, to towarzyszce tym efektom zmiany energii s okrelone z dokadnoci E tak, aby spenione byy powysze relacje. Na przykad, z dowiadczenia wiadomo, e elektron w atomie przebywa w stanie wzbudzonym przez pewien skoczony czas t (tzw. czas ycia stanu wzbudzonego), a nastpnie przechodzi do stanu podstawowego emitujc jednoczenie foton kwant pola elektromagnetycznego. Z relacji nieoznaczonoci (5.48) wynika, e energia fotonu jest okrelona z dokadnoci do E = /t. Moemy wic powiedzie, e stan wzbudzony elektronu w atomie ma pewne rozmycie E energii. Jeeli konserwatywny ukad zyczny znajduje si w stanie wasnym hamiltonianu, to jak wiemy, jego energia jest staa w czasie, co odpowiada nieokrelonoci (rozmyciu) energii E = 0. Zasada nieoznaczonoci (5.48) wymaga wwczas aby t , co oznacza, e ukad taki przebywa w danym stanie dowolnie dugo. Jest to dodatkowe uzasadnienie nazwy "stan stacjonarny". Oczywicie obecno oddziaywa zewntrznych moe spowodowa, e stan ukadu bdzie ulega zmianom. Wpyw oddziaywa (zaburze) zewntrznych dyskutowa bdziemy w dalszych rozdziaach. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

72

6.03.2010

6. Wany przykad oscylator harmoniczny

73

Rozdzia 6

Wany przykad oscylator harmoniczny

6.1 Wprowadzenie

Klasyczny, jednowymiarowy oscylator harmoniczny odpowiada potencjaowi (energii potencjalnej): V (x) =

1 2

kx2 .

(6.1)

Potencja ten okrela si dziaajc na oscylator dV (x) = kx, (6.2) dx zgodn z prawem Hookea. Zwrmy w tym miejscu uwag, e wiele potencjaw majcych minimum, mona w okolicach tego minimum przybliy potencjaem typu oscylatora. Jeeli potencja (x) ma minimum w punkcie x0 , to mona go w otoczeniu tego punktu rozwin w szereg Taylora Fx = 1 d2 (x) |x=x0 (x x0 )2 + . . . (6.3) 2! dx W rozwiniciu tym nie ma pierwszej pochodnej, bo z zaoenia potencja (x) ma w x0 minimum, wic (x)|x=x0 = 0, za druga pochodna (x)|x=x0 > 0. Dokonujc zamiany zmiennych y = 1 x x0 , przeskalowujc energie tak aby byo (x0 ) = 0, oraz kadc (x)|x=x0 = 2 k sprowadzamy problem (w przyblieniu) do potencjau kwadratowego. Jest to jeden z powodw, dla ktrych oscylator harmoniczny jest rzeczywicie wanym przykadem. Rwnanie ruchu oscylatora (newtonowskie) ma posta (x) = (x0 ) + mx + kx = 0, ktre mona te zapisa w postaci x + 2 x = 0, gdzie = k . m (6.5) (6.4)

Nietrudno jest te skonstruowa klasyczny hamiltonian oscylatora: p2 1 p2 1 + kx2 = + m 2 x2 (6.6) 2m 2 2m 2 Klasyczny oscylator (co atwo pokaza) ma energi cakowit niezalen od czasu (sta ruchu), bowiem czas jest zmienn cykliczn (nie wystpuje jawnie w hamiltonianie (6.6)). Ponadto klasyczny ruch oscylatora jest przestrzennie ograniczony Hkl = x (A, A),
S.Kryszewski

gdzie

A amplituda.
MECHANIKA KWANTOWA

(6.7) 73

6.03.2010

6. Wany przykad oscylator harmoniczny

74

6.2

Stacjonarne rwnanie Schrdingera dla oscylatora harmonicznego

W poprzednich rozdziaach stwierdzilimy, e rozwizanie rwnania Schrdingera w gruncie rzeczy sprowadza si do znalezienia rozwiza tzw. stacjonarnego rwnania Schrdingera, czyli do zagadnienia wasnego dla hamiltonianu rozwaanego ukadu zycznego. Operator Hamiltona dla kwantowo-mechanicznego oscylatora harmonicznego skonstruujemy za pomoc zasady odpowiednioci. Bierzemy hamiltonian klasyczny (6.6), w ktrym pd i wsprzdne zastpujemy operatorami pooenia i pdu. Otrzymujemy wic operator
2 d2 1 2 1 = p + m 2 x H + m 2 x 2 = 2 , 2 2m 2 2m dx 2

(6.8)

bowiem p = (i )d/dx, (mamy tu przypadek jednowymiarowy), za dziaanie operatora pooenia x polega na mnoeniu funkcji falowej przez odpowiedni funkcj. Wobec tego stacjonarne rwnanie Schrdingera dla oscylatora ma posta d2 (x) 1 + m 2 x2 (x) = E (x). 2m dx2 2
2

(6.9)

Poniewa ograniczamy si do jednego wymiaru, wic funkcja falowa (w problemie stacjonarnym) zaley jedynie od wsprzdnej x. Uwaga. Na gruncie kwantowomechanicznym nie ma a priori adnego powodu ogranicza obszar zmiennoci wsprzdnej x. A wic mamy x R. Rwnanie (6.9) jest rwnanie rniczkowym, mona wic odwoa si do teorii rwna rniczkowych i dokona oglnej dyskusji hamiltonianu (6.8) i rozwiza zagadnienia wasnego (6.9). Nie bdziemy jednak tego robi. Poprzestaniemy na stwierdzeniu dwch faktw. Wartoci wasne energii s dodatnie, co wynika take z analogii klasycznej. Wynik ten otrzymamy zreszt jako rezultat bezporednich oblicze. Funkcje wasne hamiltonianu (6.8) maj okrelon parzysto, tzn. funkcje wasne s albo parzyste albo nieparzyste. Zbir funkcji wasnych rozpada si na dwie klasy. Fakt ten jest 1 konsekwencj parzystoci potencjau V (x) = 2 kx2 . Ta wasno rwnania Schrdingera omawiana jest w Uzupenieniach. Rozwizanie zagadnienia wasnego (6.9) podzielimy na etapy. Szukamy rozwiza nastpujcego rwnania rniczkowego, d2 (x) + dx2 2mE
2

m2 2
2

x2

(x) = 0,

(6.10)

ktre w oczywisty sposb wynika z (6.9). Funkcje falowe speniajce to rwnanie musz spenia warunki zyczne, jakim jest na przykad danie aby funkcje te byy normowalne w kwadracie (interpretacja probabilistyczna).

6.2.1

Zamiana zmiennych

Dyskutujc rne zagadnienia zyczne wielokrotnie potrzebujemy okrelenia, czy dana wielko zyczna jest dua czy maa. Aby mc co takiego stwierdzi musimy mie odpowiedni skal porwnawcz. Stwierdzenie, e masa atomu jest maa nie bardzo ma sens, bowiem jest ona rzeczywicie maa w porwnania z pykiem kurzu, lecz dua w porwnaniu z mas elektronu. Ewidentnie potrzebujemy skali porwnawczej. Jednym ze sposobw jest znalezienie skal, naturalnych
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

74

6.03.2010

6. Wany przykad oscylator harmoniczny

75

dla danego problemu zycznego. Omwimy to na przykadzie skali dugoci naturalnej dla kwantowo-mechanicznego oscylatora harmonicznego opisywanego rwnaniem Schrdingera (6.9) lub (6.10). Oscylator jest scharakteryzowany trzema parametrami: m, i (mechanika kwantowa!). Z tych trzech parametrw konstruujemy wielko o wymiarze dugoci. Musimy wic mie [dug.] = ma b c , gdzie wykadniki a, b i c s liczbami rzeczywistymi. Poniewa [m] = kg, [ ] = 1 , s [ ] = Js = kg m2 s (6.12) (6.11)

wic warunek (6.12) sprowadza si do [dug.] = kga 1 s

b

kg m2 s

= (kg)a+c m2c sbc .

(6.13)

damy zgodnoci wymiarw, skd wynika ukad rwna na wykadniki a + c = 0, b c = 0 2c = 1. (6.14)

1 1 Std za mamy od razu c = 1 2 , a = 2 i b = 2 . Wracajc do rwnania (6.11) otrzymujemy

[dug.] = m1/2 1/2b

1/2

(6.15)

Jest to wanie poszukiwana naturalna "jednostka" dugoci charakteryzujca kwantowo-mechaniczny oscylator harmoniczny. Wprowadzamy now, bezwymiarow zmienn = m x. (6.16)

Wynikaj std dwie korzyci. Po pierwsze, teorie matematyczne (a wic i teoria rwna rniczkowych) dotycz zmiennych bezwymiarowych. Po drugie, nabieraj teraz sensu stwierdzenia typu 1, co oznacza, e odpowiednia wsprzdna x przyjmuje wartoci znacznie wiksze ni naturalna jednostka (6.15). Szukamy rozwizania w funkcji nowej zmiennej. Z denicji (6.16) wynikaj relacje d d d m d = = , dx dx d d d2 d d d d m d = = 2 dx dx dx dx d d (6.17a) = m d2 . d 2 (6.17b)

Posugujc si powyszymi relacjami w rwnaniu (6.10) i skracajc pojawiajcy si czynnik m/ , otrzymujemy rwnanie w zmiennej d2 ( ) + d 2 E 2 ( ) = 0, (6.18)

gdzie wprowadzilimy oznaczenie dla energii przeskalowanej do wielkoci bezwymiarowej E =

S.Kryszewski

2E .
MECHANIKA KWANTOWA

(6.19) 75

6.03.2010

6. Wany przykad oscylator harmoniczny

76

Widzimy wic, e naturaln jednostk energii dla oscylatora jest wic iloczyn . Oczywicie rwnanie (6.18) ma nadal struktur zagadnienia wasnego, tyle e w zmiennych bezwymiarowych. Poszukiwane funkcje falowe w zmiennej x wyraaj si teraz (w myl dokonanej zamiany zmiennych) wzorem (x) = ( ) = x m , (6.20)

o czym naley pamita, bowiem zmierzamy do konstrukcji funkcji falowych jako funkcji wsprzdnej x.

6.2.2

Zachowanie asymptotyczne

Funkcje falowe, bdce rozwizaniami rwnania Schrdingera musz by cakowalne w kwadracie, oczekujemy wic, e dla duych bezwzgldnych wartoci argumentu powinny zbiega do zera. Aby to zbada rozwaymy rwnanie (6.18) dla duych wartoci zmiennej, tzn. dla takich, e ( E ), gdy warto wasna E w rwnaniu (6.18) jest zaniedbywalna. Wobec tego, w przyblieniu, mamy rwnanie d2 ( ) 2 ( ) 0. d 2 atwo jest zgadn przyblione rozwizanie tego rwnania. Mianowicie ( ) exp 1 2 , 2 (6.22) (6.21)

jest takim rozwizaniem. Istotnie, przez proste rniczkowanie mamy d ( ) = ( ), d d2 ( ) = ( ) + 2 ( ). d 2 (6.23)

Dla duych pierwszy czon w drugiej pochodnej jest zaniedbywalny w porwnaniu z drugim. Funkcja (6.22) spenia wic w przyblieniu asymptotyczne rwnanie (6.21). Funkcja falowa musi by normowalna. Wobec tego, matematycznie dopuszczalne rozwizanie exp(+ 2 /2), jest zycznie nie do przyjcia. A zatem, jako przyblione rozwizanie dla duych przyjmujemy 1 ( ) exp 2 , 2 (6.24)

ktre mona unormowa. Funkcja (6.24) jest rozwizaniem przyblionym, zadowalajcym dla duych . Potrzebujemy rozwizania cisego. Postulujemy wic rozwizanie rwnania (6.18) w postaci ( ) = exp 1 2 2 f ( ), (6.25)

gdzie f ( ) jest funkcj, ktr trzeba znale. Zanim przystpimy do poszukiwania f ( ), poczynimy na jej temat pewne uwagi. Funkcja falowa musi by normowalna, a wic funkcja f ( ) musi by taka, aby 1 d exp 2 2
2

f ( )

< .

(6.26)

(Skoro funkcja falowa (x) ma by normowalna, to to samo dotyczy normowalnoci w zmiennej , bowiem obie zmienne s wzajemnie proporcjonalne.) Wnioskujemy wic, e funkcja f ( ) musi
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

76

6.03.2010

6. Wany przykad oscylator harmoniczny

77

by "przyzwoita". Wiadomo, e funkcja exp( 2 /2) wygasza dla dostatecznie duych dowolny wielomian. Mona by wic z gry da, aby f ( ) bya wielomianem. Wykaemy dalej, e tak jest istotnie, bez adnych zaoe wstpnych. Zauwamy jeszcze, e moe si wydawa, i matematycznie poprawne rozwizanie asympto2 tyczne exp(+ 1 2 ) zostao odrzucone. Jak si okae, wcale ono nie "zniko". Rzeczywicie denitywne ograniczenie si do rozwiza nalecych do klasy funkcji normowalnych nastpi pniej. Postulat (6.25) traktujemy wic jako pomocniczy.

6.2.3

Rwnanie dla funkcji f ( )

Funkcja (6.25) ma cile spenia rwnanie (6.18). Podstawiamy wic (6.25) do (6.18). Rniczkujc, otrzymujemy (prim oznacza pochodn wzgldem argumentu) 1 ( ) = exp 2 2 1 ( ) = exp 2 2 f ( ) + f ( ) , 2 f ( ) f ( ) 2f ( ) + f ( ) . (6.27a) (6.27b)

Po podstawieniu obliczonych pochodnych do rwnania (6.18), uproszczeniu wsplnego czynnika wykadniczego i elementarnym skrceniu, otrzymujemy f ( ) 2f ( ) + (E 1)f ( ) = 0, (6.28)

ktre stanowi poszukiwane rwnanie dla nieznanej funkcji f ( ). Odnotujmy jeszcze, e "wyjciowa" funkcja falowa (x), wyraona w zmiennej za pomoc wzoru (6.20), przyjmuje teraz posta (x) = exp m 2 x 2 f x m . (6.29)

Dalsze kroki rozwizania mona przeprowadzi na rne sposoby. Przedstawimy tutaj jeden z nich. Drugi sposb znale mona w Uzupenieniach.

6.3
6.3.1

Rozwizanie via konuentna funkcja hipergeometryczna

Konuentne rwnanie hipergeometryczne. Rozwizanie

Dalej analizujc rwnanie (6.28) wprowadzimy jeszcze jedn zmienn pomocnicz y = 2 = d dy d d = = 2 . d d dy dy (6.30)

Dla drugiej pochodnej analogicznie otrzymujemy d2 d 2 = d d d = d d d 2 d dy = 2 d d d +2 d dy dy (6.31)

= 2

2 d d d2 d dy d 2 2 d + 2 = 4 + 2 = 4 y +2 . 2 2 2 d dy dy dy dy dy dy

Po dokonaniu takiej zamiany zmiennych rwnanie (6.28) przybiera posta 4y d2 d + 2 2 dy dy f (y ) 2 2 d f (y ) + (E 1) f (y ) = 0. dy (6.32) 77

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

6. Wany przykad oscylator harmoniczny

78

Uporzdkowanie tego rwnania prowadzi do y d2 f (y ) + dy 2 1 y 2 d (E 1) f (y ) + f (y ) = 0, dy 4 (6.33)

ktre ma dokadnie posta konuentnego rwnania hipergeometrycznego d2 u(z ) du(z ) + (c z ) au(z ) = 0, (6.34) 2 dz dz Podstawowe wasnoci tego rwnania omwione s w Dodatkach matematycznych, a wic nie ma potrzeby ich tu powtarza. Dla skrcenia notacji, oznaczymy konuentn funkcj hipergeometryczn jako z (a, c, z )
1 F1 (a, c, z ).

(6.35)

Porwnujc rwnanie (6.33) z oglnym rwnaniem stwierdzamy, e parametry naszego rwnania hipergeometrycznego s nastpujce E 1 1E 1 = , c = , (niecakowite). (6.36) 4 4 2 Moemy wic, korzystajc z oglnych wzorw, zapisa rozwizania rwnania (6.33) za pomoc funkcji . Zauwamy przy tym, e a = E 3 1 , ac+1 = + 2 4 4 A zatem oglne rozwizanie rwnania (6.33) dla f (y ) to kombinacja liniowa 1c = f (y ) = C 1E 1 , , y 4 2 + D y 1/2 3E 3 , , y , 4 2 (6.37)

(6.38)

gdzie C i D stanowi stae dowolne (na razie nieokrelone). Oczywicie uzyskane wyniki wymagaj dalszej dyskusji o bardziej zycznym charakterze (a take normowania).

6.3.2

Dyskusja rozwiza
1E 1 2 , , 4 2 3E 3 2 , , . 4 2

Wracajc w oglnym rozwizaniu (6.38) do zmiennej mamy wic f ( ) = C + D (6.39)

Zwrmy od razu uwag, e skoro funkcja (a, c, z ) jest okrelona za pomoc rozwinicia w szereg, to pierwszy skadnik w (6.39) (proporcjonalny do C ) jest funkcj parzyst argumentu , za drugi (proporcjonalny do D) jest funkcj nieparzyst. Przypominamy, e szukamy funkcji falowej w postaci (x) = exp( 2 /2)f ( ), gdzie = m/ x. Asymptotyczne wasnoci konuentnej funkcji hipergeometrycznej sprawiaj, e rozwizania dla | | zachowuj si (z dokadnoci do staej) jak f ( )
| |

exp 2

ac

(6.40)

przy czym w pierwszym czonie a = (1E )/4 oraz c = 1/2, natomiast w drugim a = (3E )/4 oraz c = 3/2. Poniewa funkcj falow otrzymujemy mnoc f ( ) przez exp( 2 /2), wic widzimy, e otrzymane funkcje s nienormowalne, bowiem znw pojawia si asymptotyczne (due | |) 2 rozwizanie postaci exp(+ 1 2 ). Uniknicie tej trudnoci jest moliwe tylko wtedy, gdy szeregi przedstawiajce funkcj urywaj si, a wic redukuj si do wielomianw, co zachodzi wtedy, gdy pierwszy parametr funkcji jest ujemn liczb cakowit. Potencja oscylatora jest funkcj parzyst, a wic funkcje wasne hamiltonianu tworz dwie klasy: funkcji parzystych i nieparzystych. Rozwaymy wic dwa oddzielne przypadki.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

78

6.03.2010

6. Wany przykad oscylator harmoniczny

79

Rozwizania parzyste Rozwizania parzyste "siedz" w pierwszych czonie funkcji (6.39). Przyjmiemy wic C = 0 oraz D = 0, i wwczas mamy f ( ) = C 1E 1 2 , , . 4 2 (6.41)

Szereg si urywa, jeeli speniony jest warunek 1E = n, 4 2E = 4n + 1 n = 1, 2, 3, 4, . . . . . . (6.42)

Wobec tego oczywicie mamy E = 4n + 1. Wedug oznaczenia (6.19) otrzymujemy = E = 2n + 1 , 2 (6.43)

co oczywicie stanowi warunek kwantowania energii. Rozwizania nieparzyste Rozwizanie nieparzyste to drugi skadnik w (6.39). Przyjmiemy teraz C = 0 oraz D = 0. W tym przypadku mamy f ( ) = D 3E 3 2 , , . 4 2 (6.44)

I teraz szereg si urywa, jeeli speniony jest warunek 3E = n, 4 2E = 4n + 3 n = 1, 2, 3, 4, . . . . . . (6.45)

Tym razem wic mamy E = 4n + 3. Ponownie w/g oznacze (6.19) dostajemy = E = 2n + 1 + 1 , 2 (6.46)

co oczywicie stanowi drugi warunek kwantowania energii. Podsumowanie Podsumowujc moemy stwierdzi, e uzyskalimy rozwizania stacjonarnego rwnania Schrdingera (zagadnienia wasnego dla energii) dla oscylatora harmonicznego (x) = exp 2 2 f ( ) gdzie = x m . (6.47)

Funkcje falowe i energia dla rozwiza parzystych N (x) = 2n (x) = C exp EN = N+ 1 , 2 2 2 n, 3 2 , , 2 (6.48a) (6.48b)

N = 2n, (n = 1, 2, . . .).

Funkcje falowe i energia dla rozwiza nieparzystych N (x) = 2n+1 (x) = D exp EN = N+ 1 , 2 2 2 n, 1 2 , , 2 (6.49a) (6.49b)

N = 2n + 1, (n = 1, 2, . . .).

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

79

6.03.2010

6. Wany przykad oscylator harmoniczny

80

Wielomiany Hermite Wystpujce tu konuentne funkcje hipergeometryczne mona powiza z wielomianami Hermitea 1 n! (n, , z 2 ) = (1)n H2n (z ), 2 (2n)! n! 3 H2n+1 (z ). 2 z (n, , z 2 ) = (1)n 2 (2n + 1)! (6.50a) (6.50b)

Wczajc wspczynniki liczbowe do staych normalizacyjnych (ktre obliczymy pniej) moemy rozwizania parzyste i nieparzyste zapisa odpowiednio w postaci 2n (x) = N2n exp E2n = 2 2 H2n ( ), 1 , 2 H2n+1 ( ), 1 2 (6.51b) (6.51a)

2n + 2 2

2n+1 (x) = N2n+1 exp E2n+1 =

2n + 1 +

Oczywicie rozwizania te moemy poczy, kadc k = 2n dla rozwiza parzystych i k = 2n +1 dla nieparzystych. Mamy wtedy k (x) = Nk exp Ek = k+ 1 2 2 2 Hk ( ), (6.52a) (6.52b)

gdzie k = 1, 2, . . . . . ., a take = x m/ . Zwrmy uwag, e zbir wartoci wasnych energii tworzy "drabink" rwnoodlegych poziomw, a odlegoci pomidzy nimi s rwne . Nieprzypadkowo wic iloczyn stanowi naturaln jednostk energii oscylatora. Oczywicie rezultaty uzyskane tu, s w peni zgodne z wynikami otrzymanymi w Uzupenieniach za pomoc zupenie innych metod rachunkowych.

6.3.3

Wielomiany Hermitea. Funkcje wasne

Hipergeometryczna funkcja konuentna, cho poyteczna w obliczeniach, mniej przemawia do wyobrani ni wielomiany Hermitea. Dlatego te w dalszej dyskusji konsekwentnie posugujemy si tymi wielomianami. Najwaniejsze wasnoci wielomianw Hermitea s przedstawione w Dodatkach matematycznych. Podamy tu tylko kilka faktw, z ktrych bdziemy korzysta. Wielomiany Hermitea speniaj (dla n 1) relacje rekurencyjne Hn+1 (x) = 2x Hn (x) 2n Hn1 (x), d Hn (x) = 2n Hn1 (x). dx Speniaj take nastpujc relacj ortogonalnoci

(6.53a) (6.53b)

2 dx ex Hn (x)Hm (x) = 2n n! nm .

(6.54)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

80

6.03.2010

6. Wany przykad oscylator harmoniczny

81

Nietrudno jest te sprawdzi, e wielomiany Hermitea speniaj rwnanie rniczkowe f ( ) 2f ( ) + 2nf ( ) = 0, dla f (x) = Hn (x). (6.55)

Rwnanie to jest formalnie identyczne z naszym rwnaniem (6.28), w ktrym zamiast parametru (E 1) pooy trzeba 2n (n cakowite), zgodnie z warunkiem (6.52b). Moglibymy od razu da, aby rozwizaniem rwnania (6.28) byy wielomiany. Jest to moliwe tylko wtedy, gdy (E 1) = 2n. A wic moglibymy w ten sposb otrzyma zarwno poszukiwane funkcje falowe n ( ), jak i warunek kwantowania. Postpowanie takie jest jednak mao eleganckie. O funkcji f ( ) speniajcej rwnanie (6.28) wiemy, e musi spenia warunek normowalnoci (6.26), z czego nie wynika jednoznacznie, e f ( ) jest wielomianem. Normowanie funkcji falowych Funkcje falowe (6.52a) w zmiennej x maj posta (x) = n (x) = Nn exp m 2 x 2 Hn x m . (6.56)

Pozostaje okreli sta Nn , ktr wyznaczymy z warunku normowania 1=

dx | (x)|2 .

(6.57)

Przypominamy, e cakowanie odbywa si po caej przestrzeni, nie ma tu bowiem adnych ogranicze na zmienn x. Wstawiamy wic funkcj falow (6.56) do warunku (6.57) i musimy obliczy cak 1 = |Nn |2

dx exp

x2

Hn x

Hn x

(6.58)

Wprowadzamy now zmienn cakowania y = x m/ . Zatem z (6.58) mamy 1 = |Nn |2

dy ey Hn (y ) Hn (y ).

(6.59)

Caka po prawej, to nic innego ni caka ortogonalizacyjna wielomianw Hermitea (6.54), wobec tego otrzymujemy 1 = |Nn |2 2n n! , = |Nn |2 = m 1 . 2n n! (6.60)

Wybierajc faz rwn zeru, otrzymujemy nalnie Nn = m

1/4

1 . 2n n!

(6.61)

6.3.4

Podsumowanie: funkcje i energie wasne oscylatora

Hamiltonian (6.8) jednowymiarowego kwantowo-mechanicznego oscylatora harmonicznego ma nastpujce funkcje wasne n (x) =
S.Kryszewski

1/4

1 2n n!

exp

m 2 x Hn x 2

(6.62) 81

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

6. Wany przykad oscylator harmoniczny

82

Funkcje te odpowiadaj energiom En = n + 1 , 2 (6.63)

gdzie n = 1, 2, 3, . . .. Przypomnijmy, e kwantowanie energii jest warunkiem otrzymania normowalnych, a wic zycznie akceptowalnych, rozwiza stacjonarnego rwnania Schrdingera. Kwantowanie energii jest wic konsekwencj narzucenia warunkw zycznych na matematycznie moliwe do otrzymania rozwizania. Oglna funkcja falowa oscylatora harmonicznego jest kombinacj liniow stanw wasnych (6.62), ktre tworz baz w przestrzeni stanw. Wobec tego, dla dowolnego stanu oscylatora mamy funkcj falow

(x) =
n=0

cn n (x),
n=0

|cn |2 = 1.

(6.64)

Wspczynniki cn s na og zespolone. Drugie rwnanie stanowi wic warunek unormowania dowolnej funkcji falowej. Wielkoci cn s amplitudami prawdopodobiestwami tego, e w wyniku pomiaru energii oscylatora opisanego funkcj falow (6.64), otrzymamy energi En dan wzorem (6.63).

6.4

Pewne zastosowania

Oscylator harmoniczny jest (czsto tylko przyblionym) modelem wielu ukadw zycznych. Otrzymane (co waniejsze cise) rozwizania stacjonarnego rwnania Schrdingera dla oscylatora harmonicznego s wic czsto poyteczne. Przedstawimy tu obliczenia pewnych elementw macierzowych operatorw zwizanych z oscylatorem.

6.4.1

Element macierzowy operatora pooenia

Obliczymy element macierzowy operatora pooenia, ktry z denicji, dany jest cak k|x|n =
dx k (x) x n (x).

(6.65)

Biorc z (6.62) funkcje wasne oscylatora harmonicznego, otrzymujemy k|x|n = m

dx

2k

Hk x Dokonujemy zamiany zmiennych y=x m x=y ,

1 m 2 exp x n k ! 2 n! m m x Hn x .

(6.66)

zatem

dy = dx

(6.67)

wobec czego caka powysza przyjmuje posta k|x|n = Hk (y ) y Hn (y ) y2 dy e 2k k ! 2n n!

(6.68)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

82

6.03.2010

6. Wany przykad oscylator harmoniczny

83

Zwrmy uwag, e przed ca pojawia si naturalna dugo (6.15), a funkcja podcakowa jest bezwymiarowa. Obliczenia elementu macierzowego operatora pooenia (dla oscylatora harmonicznego) sprowadzilimy wic do k|x|n
(1)

1 k 2 k ! 2n n!

Ikn ,

(1)

(6.69)

gdzie Ikn oznacza cak Ikn =

(1)

dy Hk (y ) Hn (y ) y ey ,

(6.70)

Obliczenia powyszej caki s przedstawione w Dodatkach matematycznych. Na podstawie formuy (B.39) lub (B.44) korzystajc z wasnoci delt Kroneckera otrzymujemy k|x|n = [ 2n (n + 1)! n,k1 k n m 2 k ! 2 n! + 2n1 n! n,k+1

2n (n + 1)2 n! n,k1 + 2k k ! 2n (n + 1)! (n + 1) n,k1 2n+1 (n + 1)! + 2 n n! 22 2n1 (n

2n n! n,k+1 22 2k k !

1)!

n,k+1

= =

m m

n+1 n,k1 + 2 n k, n1 + 2

n n,k+1 2

n+1 k, n+1 , , 2

(6.71)

co stanowi kocowy rezultat. Warto oczekiwana pooenia dla oscylatora znajdujcego si w stanie wasnym energii n , wynikajca z powyszego wzoru wynosi x = n|x|n =
dx n (x) x n (x) = 0,

(6.72)

czego mnona by od razu oczekiwa, bowiem funkcje n (x) maj okrelon parzysto, zatem funkcja podcakowa jest nieparzysta, wic caka musi znika.

6.4.2

Element macierzowy operatora pdu

W tym wypadku, bezporednio z denicji mamy k|p|n =

dx k (x) p n (x). = i dx k (x)

d n (x). dx

(6.73)

Podstawiamy funkcje wasne oscylatora harmonicznego z (6.62) i dostajemy k|p|n = i Hk x

S.Kryszewski

m m d dx

1 2 k k ! 2 n n! exp

dx exp Hn x

mx2 2 m . (6.74) 83

mx2 2

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

6. Wany przykad oscylator harmoniczny

84

Ponownie dokonujemy zamiany zmiennej cakowania zgodnie z (6.67). Wobec tego k|p|n = i m m 2k k ! 2n n!

1 k 2 k ! 2 n n! m d dy

dy

m 1 2 y 2

exp Hn (y )

1 2 y 2

Hk ( y )

exp

= i

dy ey Hk (y ) y Hn (y ) +

d Hn (y ) . dy

(6.75)

Na mocy relacji rekurencyjnej (6.53b) eliminujemy pochodn wielomianu Hermitea k|p|n = i m 2k k ! 2n n!

dy ey Hk (y ) (6.76)
(1)

[ y Hn (y ) 2n Hn1 (y ) ] .

Jest to suma dwch caek. Pierwsz z nich rozpoznajemy jako cak Ikn obliczon w (B.39), druga za to po prostu caka ortogonalizacyjna (6.54). Wobec tego piszemy k|p|n = i m n k,n1 + 2 n+1 k,n+1 2 (6.77)

k 2n 2 k ! k,n1 . 2k k ! 2n n! Porzdkujemy czynnik w trzecim skadniku korzystajc z delty Kroneckera 2n 2k k ! k,n1 = 2n 2n n! 1 k,n1 = 2 2n n k,n1 . 2

(6.78)

Wobec tego z (6.77) otrzymujemy k|p|n = i m n+1 k,n+1 2 n k,n1 , 2 (6.79)

co stanowi poszukiwany element macierzowy operatora pdu. Zwrmy uwag, e otrzymany rezultat jest czysto urojony, co moe wydawa si niepokojce, bowiem pd jest obserwabl zyczn. Nie ma jednak powodu do niepokoju, bowiem element macierzowy nie jest wielkoci mierzaln. Tak jest warto oczekiwana n | p | n , ktra, ze wzgldu na obecno delt Kroneckera, zeruje si. Mona si o tym przekona take w inny sposb. Warto oczekiwana pdu dla oscylatora w stanie wasnym energii dana jest jako p = n|p|n = i
dx n (x)

d n (x) = 0, dx

(6.80)

bowiem n (x) i jej pochodna maj odwrotne parzystoci. Funkcja podcakowa jest znw nieparzysta i caka znika.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

84

6.03.2010

6. Wany przykad oscylator harmoniczny

85

6.4.3

Elementy macierzowe k | x 2 | n oraz k | p 2 | n

Elementy te mona obliczy posugujc si tymi samymi metodami rachunkowymi, ktre stosowalimy powyej. Ze wzgldu na kwadraty pooenia i pdu obliczenia s nieco bardziej mudne, cho nie powinny przedstawia trudnoci koncepcyjnych. Na przykad obliczajc k | x 2 | n regu rekurencyjn (6.53a) trzeba zastosowa dwukrotnie. Nie bdziemy tu przedstawia niezbdnych oblicze, a jedynie podamy kocowe rezultaty. Element macierzowy kwadratu operatora pooenia ma posta

k|x 2 | n

n+

1 2 +

k, n +

n(n 1) k, n2 4

(n + 1)(n + 2) k, n+2 . 4

(6.81)

Natomiast element macierzowy kwadratu operatora pdu to

k|p 2 | n

1 = m n + 2

k, n

n(n 1) k, n2 4

(n + 1)(n + 2) k, n+2 . 4

(6.82)

6.4.4

Zasada nieoznaczonoci i energia stanu podstawowego

Dyskutujc zasad nieoznaczonoci pooenie-pd stwierdzilimy, e nie istniej takie stany kwantowo-mechaniczne, w ktrych znikaj jednoczenie dyspersje pooenia i pdu. Zbadajmy sytuacj dla oscylatora harmonicznego znajdujcego si w jednym ze stanw wasnych n (x). Wykazalimy (por. (6.72) i (6.80)), e wartoci oczekiwane pooenia i pdu wwczas znikaj, tj. n | x | n = n | p | n = 0. I dalej, na podstawie wzorw (6.81) i (6.82), w ktrych kadziemy k = n, mamy kolejne wartoci oczekiwane n | x2 | n = m n+ 1 , 2 n | p2 | n = m n+ 1 . 2 (6.83)

atwo obliczamy dyspersje

2 n (x) = 2 n (p) =

x2 p2

x p

2 2

n+

= m

1 2 1 n+ . 2

(6.84a) (6.84b)

Wobec tego ich iloczyn wynosi

2 2 n (x) n (p) = 2

n+

1 2

(6.85)

gdzie indeks n mwi, e rozwaamy stan wasny n energii (hamiltonianu) oscylatora harmonicznego. Poniewa n 0, wic widzimy, e dla oscylatora znajdujcego si w stanie wasnym energii zachodzi nierwno
2 2 n (x) n (p) 2

(6.86)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

85

6.03.2010

6. Wany przykad oscylator harmoniczny

86

co oznacza, e speniona jest zasad nieoznaczonoci. Ponadto, z relacji (6.85) jasno wynika, e w stanie podstawowym (n = 0) jest ona minimalizowana. Co wicej, atwo obliczamy warto oczekiwan energii (w stanie n ): E = = 1 |n = 1 n|p n|H 2 | n + m 2 n | x 2 | n 2m 2 1 + n = En . 2

(6.87)

Nie jest to wynik nieoczekiwany, bo stan n jest stacjonarnym stanem wasnym odpowiadajcym wanie energii wasnej En . Wiemy za. e energia ukadu zycznego znajdujcego si w stanie stacjonarnym nie ulega zmianom. Warto jeszcze zwrci uwag, e stanowi podstawowemu 0 oscylatora odpowiada energia E0 = 1 2 = 0. Energia stanu podstawowego nie moe by rwna zeru. Gdyby tak byo, oznaczaoby to, e wartoci oczekiwane x2 i p2 s take rwne zeru. Zeru byyby rwne odpowiednie dyspersje, a to dawaoby 2 (x) 2 (p) = 0, co jest jawnie sprzeczne z zasad nieoznaczonoci, ktra stwierdza, e takie stany nie istniej. Moemy wic powiedzie, e fakt i E0 = 0 jest konsekwencj zasady nieoznaczonoci. W Uzupenieniach pokazujemy, e tak istotnie jest. Zasada nieoznaczonoci wymaga, aby energie stanw wasnych oscylatora speniay warunek 1 1 E 2 . A wic minimalna energia (stan podstawowy n = 0) to wanie 2 . ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

86

6.03.2010

7. Notacja Diraca

87

Rozdzia 7

Notacja Diraca
7.1 Abstrakcyjna przestrze wektorw stanu

Do tej pory posugiwalimy si postulatem, e stan ukadu zycznego jest w mechanice kwantowej w peni opisany za pomoc funkcji falowej (r) (dla czstki bezspinowej). Funkcj falow moglimy rozkada w bazie funkcji wasnych takiego, czy innego operatora obserwabli, otrzymujc zbir liczb wspczynnikw rozkadu. Przy wyborze innej obserwabli (inne funkcje wasne) rozkad, wic i wspczynniki byyby ju inne. Mamy wic do czynienia z sytuacj podobn jak w przypadku zwykych wektorw z przestrzeni R3 , gdzie kady wektor jest opisany trzema liczbami skadowymi (wsprzdnymi) w wybranym ukadzie wsprzdnych. Zmiana ukadu odniesienia prowadzi do innej trjki liczb. Jednak wektor, jako obiekt geometryczny pozostaje zawsze ten sam. Koncepcja wektora sprawia, e przy formuowaniu oglnych zasad (praw zyki) nie potrzebujemy odwoywa si do jakiegokolwiek ukadu wsprzdnych. Podobnym podejciem posuymy si i teraz w mechanice kwantowej. Kademu stanowi kwantowo-mechanicznego ukadu (np. czstce) przypisujemy pewien wektor, ktry oznaczymy przez | , z pewnej przestrzeni Hilberta (zupenej i orodkowej przestrzeni wektorowej z iloczynem skalarnym, nad ciaem liczb zespolonych). Formalnie piszc, dokonujemy przyporzdkowania (r) F
-

| H.

(7.1)

Podkrelmy, e w wektorze | nie ma adnej zalenoci od pooenia r. Zanim przejdziemy do znacznie bardziej szczegowego omwienia zwizku (7.1) poczynimy pewne intuicyjne uwagi. Ot na relacj t mona spojrze tak, jak na odpowiednio midzy trjk liczb skadowymi wektora z R3 w pewnym ukadzie wsprzdnych, a wektorem obiektem geometrycznym, ktry ju w aden sposb nie zaley od ukadu odniesienia. Wartoci funkcji falowej w kolejnych punktach r (cho jest ich nieskoczenie wiele) speniaj rol analogiczn do skadowych zwykego wektora. Podejcie takie nie jest jedynie sformalizowaniem mechaniki kwantowej. Pozwala ono na atwo uchwytne uoglnienia. S takie sytuacje (np. spin), dla ktrych nie daje si wprowadzi funkcji falowych. Natomiast uoglnienia za pomoc formalnych wektorw jest stosunkowo proste. Dlatego te postulat o opisie stanu ukadu sformuujemy inaczej. A mianowicie, postulujemy, e stan ukadu zycznego jest opisany przez pewien wektor (wektor stanu lub po prostu stan), nalecy do odpowiednio dobranej (abstrakcyjnej) przestrzeni Hilberta. Dodatkowo bdziemy da, aby wektor ten by unormowany do jednoci | H, = 1. (7.2)

Norm wektora obliczamy za pomoc iloczynu skalarnego, waciwego dla przestrzeni H. danie unormowania potrzebne jest do utrzymania interpretacji probabilistycznej. W dalszej czci
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

87

6.03.2010

7. Notacja Diraca

88

tego rozdziau omwimy formalizm wektorw stanu, a take jego zwizki z funkcjami falowymi, operatorami, itp.

7.2

Kety i bra. Notacja Diraca

Niech H oznacza pewn przestrze Hilberta. Ketem nazwiemy element tej przestrzeni, czyli po prostu wektor | H. Szczegy zwizku pomidzy ketami a funkcjami falowymi omwimy pniej. Przestrze funkcji falowych F i przestrze Hilberta H s izomorczne, mimo to jednak bdziemy rozrnia midzy nimi tak, jak rozrniamy trjki liczb i obiekty geometryczne jakimi s zwyke wektory. Podkrelmy jeszcze raz, e w kecie | nie ma adnej zalenoci od pooenia r. W funkcji falowej (r) punkt r ma charakter pewnego (uprzywilejowanego) ukadu odniesienia. Teraz chcemy o tym zapomnie, a dalej traktowa w ukad odniesienia na rwni z jakimkolwiek innym. Przestrze H jest przestrzeni Hilberta, jest wic wyposaona w iloczyn skalarny | , | H
-

| C,

(7.3)

o wasnociach, ktre wypiszemy ju bez dodatkowych komentarzy | = | , = 1 | 1 + 2 | 2 ,

= 1 1 | + 2 2 | , 2

(7.4a) (7.4b) (7.4c) (7.4d) = 0. (7.4e)

| 1 1 + 2 2 1 1 + 2 2 | | = 0, (ii )

przyczym 1 , 2 C, (i ) R,

r owno s c zachodzi tylko wtedy, gdy |

Wektor | nazwalimy ketem. Wygodnie jest nazwa | bra. (7.5)

Iloczyn skalarny | C jest "bra-ketem". Nazw t wprowadzi Dirac, bowiem bracket oznacza po angielsku nawias. Mwic cile zbir wszystkich bra tworzy tzw. przestrze dualn H przestrze funkcjonaw liniowych dziaajcych na przestrzeni wektorowej H. Nie bdziemy jednak omawia aspektw matematycznych. Zainteresowanych odsyamy do Uzupenie. Tutaj poprzestaniemy na stwierdzeniu, e bra | jest obiektem matematycznym, ktry w dziaaniu na wektor (ket) | produkuje liczb zespolon, rwn iloczynowi skalarnemu wektorw (ketw) | oraz | : | H H
-

C.

(7.6)

Odpowiednio pomidzy ketami i bra oznaczymy znakiem (sprzenia hermitowskiego) i napiszemy H |

operacja -

| H .

(7.7)

Nie wchodzc w niuanse matematyczne przyjmiemy rwnie, e kademu bra odpowiada ket, wic dodatkowo okrelimy operacj odwrotn H
S.Kryszewski

operacja -

| = |

H.

(7.8) 88

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

7. Notacja Diraca

89

czc obie relacje widzimy, e zoenie dwch operacji dziaa nastpujco |

= | .

(7.9)

Przyjmiemy tu bez dowodu (patrz Uzupenienia), e operacja jest antyliniowa, tzn. ketowi | f bdcemu kombinacj liniow | f = 1 | 1 + 2 | 2 (gdzie 1 , 2 C) odpowiada bra f | = | f takie, e |f

1 | 1 + 2 | 2

= 1 1 | + 2 2 | =

= 1 | 1

+ 2 | 2

f |.

(7.10)

Relacja ta dobrze kojarzy si z wasnociami sprzenia hermitowskiego. Std zreszt wynika zastosowanie znaku do oznaczenia odpowiednioci ket bra. Uwaga. W tym miejscu naley wyjani moliwe nieporozumienie notacyjne. Mnoenie keta (wektora) przez liczb zespolon moemy zapisa jako | = | . (7.11)

Jakiemu bra odpowiada powyszy ket? Mona powiedzie, e ketowi | odpowiada bra |. Jednake na mocy (7.10) | = |

= |.

(7.12)

"Wycigajc" liczb C z bra musimy pamita o antyliniowoci. Warto ten fakt skojarzy take z antyliniowoci iloczynu skalarnego w pierwszym skadniku (7.4c).

7.3
7.3.1

Operatory liniowe
Operatory, kety i bra

Nie wprowadzamy tu nieznanych skdind informacji. Naszym celem jest przede wszystkim wy odwzorowuje przestrze H w siebie janienie kwestii notacyjnych. Operator A H |
A -

H,

przy czym

| . =A

(7.13)

Ograniczamy si do klasy operatorw liniowych, to znaczy takich, e 1 | 1 + 2 | 2 A | 1 + 2 A | 2 , = 1 A 1 , 2 C. (7.14)

Operatory mona dodawa, mnoy przez liczb zespolon, co raczej nie wymaga komentarzy. Natomiast iloczyn dwch operatorw rozumiemy jako zoenie dwch odwzorowa A | = B A | B | . =B (7.15)

Takie zoenie jest na og nieprzemienne, wic znw pojawia si pojcie komutatora dwch operatorw B A, B B A. = A (7.16)

Wprowadzamy teraz wan wielko, zwan elementem macierzowym operatora, ktry deniujemy w nastpujcy sposb | |A
S.Kryszewski

| | A

C,

(7.17) 89

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

7. Notacja Diraca

90

| , lub po prostu co moemy interpretowa jako bra | dziaajce na ket (wektor) | = A jako iloczyn skalarny wektorw | i | . Zwracamy tu uwag na waciw kolejno czynnikw. Moliwa jest te inna interpretacja wzoru (7.17). Moemy bowiem napisa | |A = | |A (7.18)

jako pewne nowe bra. i potraktowa | = |A Podkrelmy, e porzdek w jakim wypisywane s poszczeglne czony wyrae, jest bardzo to pewne nowe bra z przestrzeni H , ktre moe dalej dziaa na ket | H. istotny. |A Wobec tego | |A = | |A = | C. (7.19)

|, to wtedy mamy Z drugiej strony, gdybymy napisali w odwrotnej kolejnoci, tj. A | | A | = A {liczba zespolona} = A (7.20)

pewien nowy operator, = A a wic co zupenie innego ni w (7.19).

7.3.2

Operator rzutowy
|. atwo zauwa-

Warto omwi jeszcze jedn kwesti. A mianowicie zanalizujmy wielko | y, e dla dowolnego keta | H
-

| | = |

| H,

(7.21)

bowiem iloczyn skalarny | jest liczb, za iloczyn keta i liczby zespolonej to wektor z H. Wobec tego | | = {operator na H}. (7.22)

Niech teraz | H bdzie unormowany do jednoci, tzn. | = 1. Zbadajmy szczeglny przypadek operatora typu (7.22) P = | |. (7.23)

Operator ten dziaajc na dowolny ket | H daje nam P | = | | , (7.24)

a wic wektor proporcjonalny do keta | . Wspczynnikiem proporcjonalnoci jest iloczyn skalarny | , ktry przez analogi ze standardow geometri, moemy interpretowa jako dugo rzutu wektora | na wektor | . Zatem P w/g wzoru (7.24) daje rzut | na | . Dlatego te operator P nazywamy operatorem rzutowym, lub projektorem (na | ). Operator ten jest idempotentny, tzn. P2 = | | | = | | = P , (7.25)

co wynika z unormowania keta | . Wasno idempotentnoci jest typowa dla operatorw rzutowych. Operatory rzutowe s czsto spotykane w formalimie mechaniki kwantowej, dlatego te krtko o nich wspomnielimy.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

90

6.03.2010

7. Notacja Diraca

91

7.4
7.4.1

Sprzenia hermitowskie w notacji Diraca

Denicja operatora sprzonego

dziaajc na (wektor) ket | produkuje inny wektor A | = | . Wektorowi Operator A temu, na mocy odpowiednioci (7.7) odpowiada bra |, ktre zapisujemy w postaci | = |

| A

. |A

(7.26)

przeksztaca | na | , za A pozwala zbudowa nowe bra | = | A A zatem operator A ze starego bra |. Przyporzdkowanie to moemy te zapisa jako | A = | | = |A , (7.27)

. Rozszerzon dyskusj tego zagadnienia mona znaPowysze relacje okrelaj wic operator A le w Uzupenieniach.

7.4.2

Wasnoci sprzenia hermitowskiego

H (7.28)

. Niech | Z denicji sprzenia operatora wyprowadzamy jeszcze inn wasno A dowolny ket. Wwczas z wasnoci iloczynu skalarnego mamy | = | .

Po lewej kadziemy | zatem | |A =

| , po prawej wstawiamy odpowiednie bra w/g relacji (7.27). A =A (7.29)

| , |A

lub rwnowanie, przez sprzenie zespolone obu stron | |A

| , |A

(7.30)

dla dowolnych ketw | i | . Formuy (7.29) lub (7.30) mona uzna za denicj operatora sprzonego do A . Wzory te budz skojarzenia z okreleniem sprzenia operatora w przeA strzeni funkcji falowych (por. (3.26) i (3.27)) szczeglnie, gdy zapiszemy je inaczej, korzystajc z wasnoci iloczynu skalarnego | |A

| | A

)| (A

| , |A

(7.31)

Nasze wyniki s jednak dosy formalne. Nie jest na razie oczywiste, jak si one tumacz na jzyk funkcji falowych. Problem ten omwimy pniej, poruszajc kwestie tzw. reprezentacji w przestrzeni ketw (w przestrzeni Hilberta). Operacja sprzenia hermitowskiego operatorw ma wasnoci: (a). (b). (c). (d). ) = A, (A ) = A , (A +B ) = A + B , (A B ) = B A , (A (7.32a) (7.32b) (7.32c) (7.32d)

analogiczne do relacji (3.29). Dowody powyszych wasnoci podane s w Uzupenieniach. Na zakoczenie zauwamy, e operator rzutowy (7.24) jest ewidentnie hermitowski P = |
S.Kryszewski

= |

| = P .
MECHANIKA KWANTOWA

(7.33) 91

6.03.2010

7. Notacja Diraca

92

7.4.3

Uwagi dodatkowe i przykady

Mog si tu pojawi nieporozumienia podobne do tych, ktre dyskutowalimy w odniesieniu do |. Wyjaniarelacji (7.11) i (7.12). Nie jest mianowicie oczywiste, co znaczy zapis | A oraz A | my to przyjmujc nastpujc umow. | A jest innym zapisem keta A| , natomiast A | , czyli jest to bra stowarzyszone z ketem A | | A A oraz | = |A , A (7.34)

co powinno zapobiega ewentualnym nieporozumieniom. Rozwaymy teraz kilka prostych przykadw posugiwania si wprowadzonym formalizmem i notacj Diraca. 1. Reguy (7.34) "wyjmowania" operatorw z bra wykorzystamy w (7.29), tj. w relacji (7.29), | = |A | . Po lewej stronie znaku rwnoci operator to jest we wzorze | A "wcigniemy" w prawo, a po prawej w lewo. Otrzymujemy | A = | . A (7.35)

| = | A , oraz | = |A = A |, wic widzimy, e relacja Poniewa | = A (7.35) to nic innego ni wasno | = | iloczynu skalarnego. Potwierdza to wewntrzn spjno formalizmu. | . Na mocy regu (7.34) i (7.32a) otrzymujemy 2. Rozwaymy wyraenie A | A = ) | | (A = | |A = . | A (7.36)

do Relacja powysza bywa czasem uywana w celu zdeniowania operatora sprzonego A operatora A. Ilustruje ona sposb "przerzucania" operatora z lewej do prawej strony (lub odwrotnie) iloczynu skalarnego. 3. Nietrudno jest wykaza, e ze wzr (7.36) jest rwnowany relacji (7.30). Wemy sprzenie zespolone po obu stronach (7.36): | A

| A

(7.37)

Przeksztacamy praw stron korzystajc z wasnoci iloczynu skalarnego | A

| . A

(7.38)

= A i dostajemy "Wyjmujc" operatory zgodnie z (7.34), po lewej mamy A | |A

| . |A

(7.39)

Nawias kwadratowy mona opuci i odtwarza si relacja (7.30). Powysze przykady pokazuj, e notacja Diraca umoliwia proste i szybkie formalne rachunki i to bez odwoywania si do niuansw matematycznych. Pamita naley o omwionych wyej zasadach "wyjmowania" operatorw z ketw i bra, a take o kolejnoci obiektw, ktrymi manipulujemy.

7.4.4

Notacja Diraca reguy mnemotechniczne

Poniewa sprzganie po hermitowsku jest czsto wykorzystywane w obliczeniach kwantowo-mechanicznych, warto jest zebra omwione fakty i przedstawi procedur oblicze w postaci regu, o praktycznie mnemotechnicznym charakterze. A wic obliczajc sprzenie hermitowskie trzeba:
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

92

6.03.2010

7. Notacja Diraca

93

dokona nastpujcych zamian wielkoci | | A

-

| | A

dla dla dla

C, | H,

(7.40a) | H ,

(7.40b)

| H , | H, (7.40c) operator liniowy na H. dla A (7.40d) Odwrci porzdek wszystkich wielkoci, cho w wypadku liczb zespolonych to nie ma znaczenia (liczby te s przemienne z wszelkimi innymi obiektami). Dla przykadu zastosowania powyszych regu postpowania, rozwamy wielko (nie jest przy tym wane czy ma ona jakikolwiek sens zyczny lub matematyczny, czy nie) | v | w B | u |A

w | v |A | u = | B | u | B w | = v |A

(7.41)

| w , ktry te jest liczb W ostatnim kroku liczb zespolon i element macierzowy | A zespolon, przenielimy na pocztek wyraenia, bowiem liczby komutuj z wszelkimi innymi wielkociami.

7.5

Operatory hermitowskie obserwable

iA s dwoma rnymi obiektami Na podstawie relacji (7.27) mona domyla si, e operatory A | to ket, za | = |A to bra. Dlatego te zapis matematycznymi, bowiem | = A =A nie jest w peni cisy (wicej szczegw na warunku hermitowskoci operatora w postaci A ten temat mona znale w Uzupenieniach). Naleaoby raczej powiedzie, e jeli dla dowolnych | , | H zachodzi | |A = | | A (7.42)

nazywamy hermitowskim. Relacj t wygodnie jest zapisa po prostu pomijajc to operator A nawiasy | |A = | . |A (7.43)

Wida wic, e przy operatorze hermitowskim mona pomin znak . Ze wzgldu na omwione reguy posugiwania si notacj Diraca, poyteczne jest uywanie znaku i (dla operatorw hermitowskich) pomijanie go dopiero na kocu oblicze. Dla operatora hermitowskiego, z relacji (7.30 mamy | |A

| |A

| , |A

(7.44)

gdzie druga rwno wynika z (7.43). Co wicej, | A = | |A = | |A = , | A (7.45)

gdzie pierwsza rwno wynika z reguy "wyjmowania" (7.34), druga rwno to zastosowanie (7.43), za trzecia to znw regua (7.34). Formua (7.45) wskazuje, e z hermitowskoci operatora wynika moliwo "przekadania" go z pierwszego do drugiego skadnika iloczynu skalarnego. Zwrmy na zakoczenie uwag na mnemotechniczny charakter notacji Diraca. Dziki temu posugujemy si ni szybko, atwo i wygodnie. Dodatkow zalet notacji Diraca jest to, e "ukrywa w sobie" szczegy natury matematycznej i w ten sposb pozwala wykonywa obliczenia bez zbytniego zastanawiania si nad pen cisoci matematyczn. ******************************
S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

93

6.03.2010

8. Reprezentacje w przestrzeni stanw

94

Rozdzia 8

Reprezentacje w przestrzeni stanw

8.1
8.1.1

Denicja reprezentacji
Intuicyjne wprowadzenie

Wektor jest abstrakcyjnym pojciem geometrycznym. Wykonanie konkretnych oblicze wymaga zadania (wybrania) odpowiedniego ukadu wsprzdnych, w ktrym wektor utosamiamy z kolumn liczb. Wybr ukadu wsprzdnych to, innymi sowy, wybr wektorw bazy jednostkowych wektorw osi ukadu. Wsprzdne wektora to wspczynniki jego rozkadu na wektory wybranej bazy. Podobnie postpujemy w mechanice kwantowej, cho posugujemy si nieco inn terminologi. Wybr reprezentacji to po prostu wybr bazy w przestrzeni Hilberta przestrzeni stanw ukadu zycznego. Wybierajc baz przedstawiamy wektory przez ich "skadowe", za operatory reprezentujemy przez odpowiednio obliczone elementy macierzowe. Wybr bazy reprezentacji jest w zasadzie dowolny, lecz tak jak wybr ukadu wsprzdnych w mechanice klasycznej, jest na og podyktowany wygod oblicze. Jako baz w pewnej przestrzeni Hilberta H wybierzemy zbir wektorw (ketw), { | u } = baza w przestrzeni H, I. (8.1)

Mwimy czsto, e dokonalimy wyboru reprezentacji U . Jeeli wybrana baza stanowi zbir , to wybranej bazie reprezentacji, wektorw wasnych pewnej wielkoci zycznej obserwabli U nadajemy nazw zwizan z ow wielkoci zyczn. Na przykad, gdy baza {| u } odpowiada =H stanom wasnym hamiltonianu, to mwimy o reprezentacji energetycznej, bowiem wtedy U jest hamiltonianem, czyli operatorem energii. Zwracamy tu uwag na nastpujc okoliczno. Wektory bazy s numerowane indeksem z pewnego zbioru I . Moemy tu mie do czynienia z trzema rnymi przypadkami. Wymiar przestrzeni Hilberta H jest skoczony (dim H = N < ). Wwczas zbir I jest te skoczony i zawiera N elementw, ktre mona ponumerowa od 1 do N . Wtedy ( ) = jest zwyk delt Kroneckera. Wymiar przestrzeni H jest nieskoczony (dim H = ) lecz przeliczalny (mocy takiej, jak zbir liczb naturalnych N). Zbir I jest przeliczalny i pokrywa si z N, za ( ) = jest nadal delt Kroneckera. Wymiar przestrzeni Hilberta H jest nieskoczony, nieprzeliczalny (wwczas dim H = , mocy continuum, jak zbir liczb rzeczywistych R). Zbir I te jest nieprzeliczalny, a ( ) nabiera sensu tzw. delty Diraca.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

94

6.03.2010

8. Reprezentacje w przestrzeni stanw

95

8.1.2

Relacje ortonormalnoci i zupenoci

Wybralimy reprezentacj U , a wic baz w przestrzeni Hilberta. Zakadamy, e jest to zbir wektorw ortonormalnych, czyli taki, e wektory te speniaj warunek u | u = ( ) (8.2)

Z faktu, e zbir {| u } jest baz w H wynika, e dowolny ket (wektor) | H mona (i to w sposb jednoznaczny) zapisa jako kombinacj liniow wektorw bazy postaci | =
I

d f () | u =

d | u f (),

(8.3)

gdzie wspczynniki f () s liczbami (zalenymi od parametru ), a wic nie ma znaczenia, czy napiszemy je przed, czy za wektorem. Rozkad taki nazwa moemy rozkadem keta | w reprezentacji U . Do dyskusji tego rozkadu wrcimy w dalszym cigu wykadu. Sens caki w powyszym wzorze zaley od omawianego wyej charakteru zbioru indeksw. Ponownie mamy trzy moliwe przypadki. {zbir skoczony}. Caka przechodzi w sum skoczon. Wspczynniki zapisujemy jako f () = f , przy czym stanowi one cig skoczony. {zbir nieskoczony, przeliczalny}. Caka oznacza sum nieskoczon (szereg), a wspczynniki f () = f s cigiem nieskoczonym. { zbir nieskoczony, continuum}. Caka pozostaje cak. Wspczynniki f () s pewn funkcj indeksu . (W zasadzie nic nie stoi na przeszkodzie, aby oznacza je rwnie za pomoc symbolu f ). Wprowadzilimy w ten sposb ogln notacj, ktr w razie potrzeby moemy dopasowa do konkretnego przypadku, odpowiadajcego jednej z trzech omwionych moliwoci. W dalszym cigu naszych rozwaa nie bdziemy za kadym razem, tam gdzie nie jest to konieczne, omawia tych trzech moliwoci. Dalsz dyskusj prowadzimy w notacji waciwej dla trzeciego przypadku. Adaptacja zapisu dla dwch pozostaych, w wietle powyszych uwag, nie powinna stanowi adnego problemu. Oczywicie z relacji ortonormalnoci (8.2) zastosowanej do rozkadu (8.3) wynika u | =
I

d u | u f () =

d ( ) f () = f ( ).

(8.4)

Wielkoci u | , gdzie indeks przebiega odpowiedni zbir wartoci, czsto bywaj nazywane funkcjami falowymi w reprezentacji U (do sprecyzowania i omwienia tej nazwy wrcimy dalej). Dalsze rozumowanie ilustruje nastpujcy cig rwnoci. Korzystamy z (8.3) i (8.4) | = = =
I I

d | u f () d | u
I

u | u | | . (8.5)

d | u

Relacja (8.5) musi by suszna dla dowolnego keta | H, wic piszemy

I

d | u

u | =

= 1 , d P

(8.6)

jest operatorem jednostkowym (operatorem identycznoci) na rozwaanej przestrzeni gdzie 1 Hilberta H. Relacj (8.6) nazywamy relacj zupenoci bazy w H, lub rozkadem operatora
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

95

6.03.2010

8. Reprezentacje w przestrzeni stanw

96

jednostkowego (w skrcie jedynki) w reprezentacji U . Operator identycznoci na przestrzeni H = | u u |, z ktrych kady rzutuje na kierunek zosta wic rozoony na operatory rzutowe P wyznaczony przez kolejny wektor wybranej bazy. Wyprowadzilimy tutaj relacj zupenoci zakadajc jednoznaczno rozkadu wektora w pewnej bazie. Zachodzi te stwierdzenie odwrotne. Jeeli pewien zbir wektorw spenia relacj zupenoci (8.6), to zbir ten stanowi baz ortonormaln w badanej przestrzeni. Skoro za jest baz, to rozkad typu (8.5) jest jednoznaczny.

8.2
8.2.1

Reprezentacje ketw, bra oraz operatorw

Reprezentacje ketw i bra

Analizujemy teraz wektor (ket) | H, w ktrej wybrana zostaa baza ortonormalna {| u }, czy te innymi sowy, reprezentacja U . Na podstawie relacji (8.3), ktra jest przedstawieniem wektora | jako kombinacji liniowej wektorw bazy, moemy wektor ten utosami (w reprezentacji U ) ze "supkiem" kolumn

. . . u | . . .

. . . = f () . . .

(8.7)

w ktrym kady z elementw jest liczb obliczon z (8.4). Gdy indeks przebiega zbir skoczony, to kolumna (8.7) ma tyle elementw, ile wynosi wymiar przestrzeni H. Jeeli za zbir indeksw jest nieprzeliczalny, to powysz kolumn mona utosami z pewn zwyk funkcj parametru (zmiennej) . Relacja (8.7) cile czy si z rozkadem (8.5), tj. | = I d | u u | , ktry mona te interpretowa jako dziaanie operatora identycznoci, okrelonego w (8.6) na ket | . Wielkoci u | s wspczynnikami rozkadu (skadowymi) wektora stanu w wybranej bazie reprezentacji. Zupenie analogicznie moemy zoy bra i operator jednostkowy, a wic utworzy nowe bra H , ktre dziaajc na wektor | musi dawa to samo co po prostu |. Wobec tego | 1 musi by | = = | 1 d | u u |. (8.8)

Interpretujc powyszy wzr jako rozkad bra na "skadowe", widzimy, e | u = u | . A wic mamy tu do czynienia ze sprzeniami zespolonymi wspczynnikw (skadowych) keta | hermitowsko sprzonego z badanym bra. Otrzymany zwizek jest przejawem antyliniowej relacji midzy ketami i bra. Stanowi on rozkad bra | w reprezentacji U . Jeeli teraz b() = u | bd wspczynnikami rozkadu (w reprezentacji U ), takimi jak w (8.3), dla wektora (keta) | , wwczas ze wzgldu na antyliniowo, odpowiednie bra bdzie mie w przestrzeni H rozkad | = d b ( ) u | (8.9)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

96

6.03.2010

8. Reprezentacje w przestrzeni stanw

97

8.2.2

Reprezentacja iloczynu skalarnego

Przechodzimy do dyskusji iloczynu skalarnego dwch wektorw. Z rozkadw (8.9) i (8.3) otrzymujemy | = =
I

d b ( ) u |

d f () | u (8.10)

d b ( ) f () u | u ,

bo liczby b ( ) i f () s przemienne z ketami i bra. I dalej z ortonormalnoci bazy (8.2) | = d d b ( ) f () ( ) = d b () f (). (8.11)

Z okrelenia (8.4) wspczynnikw b ( ) oraz f () wynika | = = =

I

d | u d | u

u | u | | (8.12)

| = | . |1

Otrzymalimy w zasadzie tosamo, ktra niewiele wnosi, lecz sprawdza wewntrzn spjno formalizmu. Formua (8.26) pozwala jednak na dokonanie wanego kroku interpretacyjnego. Poniewa "skadowe" keta f () = u | uporzdkowalimy w kolumn, widzimy, e dla zachowania regu obliczania iloczynu skalarnego wedug zasad mnoenia macierzy, naley wzi "skadowe" bra w postaci wiersza |
-

...,

| u ,

...

...,

b (),

...

(8.13)

czyli wic bra | w reprezentacji U jest przedstawione za pomoc macierzy jednowierszowej. A zatem w sensie macierzowym ket | i bra |, reprezentowane odpowiednio przez kolumn i wiersz, s hermitowsko sprzonymi macierzami (lub ich uoglnieniami na nieskoczenie wiele wymiarw).

8.2.3

Uwagi o normowaniu

Probabilistyczna interpretacja mechaniki kwantowej wymaga, aby wektor (stan) | H by unormowany. Ze wzoru (8.39) zastosowanego dla | = | otrzymujemy
2

= | =

d f () f () =

d |f ()|2 .

(8.14)

danie unormowania stanu | sprowadza si wic do normowania wspczynnikw rozkadu tego stanu w bazie {| u }. Oczywicie, w przypadku bazy dyskretnej, caka w (8.14) przechodzi w sum po dyskretnym indeksie.

8.2.4

Reprezentacja |

| =A

W poprzednich paragrafach omwilimy sposb przyporzdkowania ketowi | jego "skadowych" f () = u | . Rozwamy teraz nastpujc sytuacj. Mamy rozkady dwch stanw w

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

97

6.03.2010

8. Reprezentacje w przestrzeni stanw

98

reprezentacji U : | | = =
I I

d f () | u , ( ) | u , d f

gdzie gdzie

f () = u | ( ) = u | f

(8.15a) (8.15b)

Przyjmiemy, e oba rozwaane stany (wektory) s powizane relacj | | , = A (8.16)

jest pewnym operatorem liniowym. Powstaje wic pytanie: jak zwizek (8.16) pomidzy gdzie A ( ) rozwini w reprewektorami przekada si na relacj pomidzy wspczynnikami f () i f zentacji U ? () przeNie jest trudno odpowiedzie na postawione pytanie. Z denicji wspczynnikw f ksztaconego keta, a take z (8.16) mamy () = f u | = | . u | A (8.17)

a ket | , wstawiamy rozkad jedynki (relacj W powyszym wzorze, pomidzy operator A zupenoci) (8.6). W ten sposb otrzymujemy () = f = = = 1 | u | A u | A
I I I

d | u

u | | u | (8.18)

| u d u | A d A f ( ),

w reprezentacji U , zdeniowane gdzie wprowadzilimy tzw. elementy macierzowe operatora A jako | u A = u | A (8.19)

Jeli wic umiemy skonstruowa elementy macierzowe, to wzr (8.18) stanowi odpowied na postawione powyej pytanie. | u zauwamy, e wspczynniki f ( ) i Zanim omwimy elementy macierzowe u | A f () przedstawiaj wektory | i | w reprezentacji U jako kolumny (8.7). Przygldajc si relacji (8.18) widzimy, e aby zachowa zgodno ze standardow notacj macierzow kolumna przedstawiajca przeksztacony wektor musi powsta przez przemnoenie macierzy reprezentujcej operator w danej bazie i kolumny "skadowych" wektora wyjciowego. Dlatego te wielkoci, zwane elementami macierzowymi, rzeczywicie interpretujemy jako macierz kwadratow, w ktrej indeks numeruje wiersze, za indeks kolumny. Macierz taka moe by skoczona lub nie, co zaley od wymiaru przestrzeni H. Taka interpretacja wyjania take nazw nadan obiektom wprowadzonym w rwnaniu (8.19). Wybierajc konkretn baz w przestrzeni Hilberta najczciej kierujemy si atwoci oblicze. Zamy wic, e baza {| u } jest tak wybrana, e umiemy wyliczy niezbdne nam . Innymi sowy, przyjmujemy, e umiemy zbudowa macierz elementy macierzowe operatora A (8.19) przedstawiajc nasz operator w reprezentacji U . Aby efektywnie wykorzystywa relacj , (8.18) pomidzy wspczynnikami rozkadu dwch wektorw powizanych przez operator A warto omwi niektre wasnoci elementw macierzowych operatora w reprezentacji U .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

98

6.03.2010

8. Reprezentacje w przestrzeni stanw

99

8.2.5

Reprezentacja iloczynu operatorw

Zobaczymy teraz, jak wprowadzone elementy macierzowe dotycz iloczynu operatorw. Wychodzc wic wprost z denicji (8.19) i korzystajc po drodze z rozkadu jedynki (8.6) w reprezentacji U , otrzymujemy B A

= = = = =

B | u u | A 1 | u B u | A u | A
I I I

d | u

| u u | B | u u | B (8.20)

| u d u | A d A B

Wprowadzony sposb okrelania elementu macierzowego iloczynu operatorw w wybranej bazie jest wic konsystentny z metodami obliczania iloczynu macierzy. Potwierdza to suszno nazwy elementy macierzowe. Tak wic macierz iloczynu operatorw jest iloczynem odpowiednich macierzy. Zauwamy, e wyprowadzenie relacji (8.20) moglibymy przeprowadzi w dowolnej innej reprezentacji (bazie). Regua obliczania elementu macierzowego iloczynu operatorw nie zaley wic od wyboru reprezentacji. Praktyczne obliczenia wykonujemy jednak zawsze wybierajc jak konkretn reprezentacj. Jest to sytuacja podobna do tej, w ktrej prawa zyki klasycznej formuujemy za pomoc wektorw, wielkoci geometrycznych, niezalenych od wyboru ukadu wsprzdnych. Faktyczne obliczenia prowadzimy jednak w odpowiednio dobranym ukadzie odniesienia.

8.2.6

Elementy macierzowe operatora sprzonego

hermitowsko sprzony do operatora A . Pytamy jakie s jego elementy Rozwamy operator A macierzowe w reprezentacji U ? Element macierzowy tego operatora jest postaci A

| u u | A

| u u | A

= A ,

(8.21)

gdzie w drugiej z powyszych rwnoci wykorzystalimy, znan z uprzednich rozwaa rela| = | pomidzy elementami macierzowymi operatora sprzonego i cj | A |A wyjciowego. Widzimy wic, e macierz operatora sprzonego tworzymy z macierzy operatora niesprzonego poprzez transpozycj i zwyke sprzenie zespolone. Jeeli natomiast operator A = A = A , a zatem jest hermitowski, wwczas z (8.21) wynika A

A = A ,

=A hermitowski. A

(8.22)

Macierz operatora hermitowskiego jest wic hermitowska, co chyba nie jest wnioskiem nieoczekiwanym. Odnotujmy jeszcze, e diagonalne elementy macierzowe operatora hermitowskiego s rzeczywiste A = A R, =A hermitowski, A (8.23)

co jest ogln wasnoci macierzy hermitowskich. Podkrelmy ponownie, e rozwaania powysze, dotyczce operatorw i ich sprze s niezalene od wyboru reprezentacji (bazy w przestrzeni H), to znaczy przebiegaj w ten sam sposb w kadej reprezentacji.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

99

6.03.2010

8. Reprezentacje w przestrzeni stanw

100

8.2.7

| Wyraenie dla | A

Posugujemy si cay czas tymi samymi sposobami. Rozwaajc element macierzowy, a wic | korzystamy dwukrotnie z rozkadu jedynki (8.6) i mamy liczb | A | |A = = = = 1 A | |1 |
I I I I I

d | u

u | A

d | u u |

u | |

d d

d | u

| u u | A

d b () A f ( ).

(8.24)

Poniewa wspczynniki b () = | u tworz wiersz, za f ( ) = u | kolumn, wic widzimy ponownie, e uzyskane wyraenia nadal s w peni zgodne z technikami rachunku macierzowego.

8.3

Operatory rzutowe i rozkad spektralny obserwabli

, tj. operator hermiNiech A bdzie pewn wielkoci zyczn, ktrej odpowiada obserwabla A towski, ktrego wektory wasne tworz w przestrzeni H baz ortonormaln. Piszemy wic
(i) | fn A (i) = an | fn ,

i = 1, 2, 3 . . . , gn .

(8.25)

gn -krotnie zdegenerowanymi, z czego zdaje spraw Liczby an R s wartociami wasnymi A (i) indeks (i). Stany wasne | fn tworz baz wic speniaj relacje
(i) (j ) fn | fm gn

= nm ij ,
n i=1

(i) | fn

(i) . fn | = 1

(8.26)

Dowolny wektor | H mona rozoy w bazie

gn

=
n i=1

(i) (i) Cn | fn ,

gdzie

(i) Cn =

(i) fn | . (i)

(8.27)

Powysze relacje s analogami formu (8.2), (8.6) i (8.3). Dla ustalonego n stany | fn rozpinaj podprzestrzenie Hn podprzestrzenie wasne o wymiarze dim Hn = gn , odpowiadajce wartoci wasnej an . Moemy wwczas tworzy kombinacje liniowe
gn

| n

=
i=1

(i) (i) Cn | fn Hn ,

(8.28)

i zamiast rozkadu (8.27) pisa | =

n

| n .

(8.29)

, to jest Co wicej, dowolny | n Hn jest stanem wasnym obserwabli A | n A = A

gn i=1 (i) (i) Cn | fn

= an | n .

(8.30)

Dowd tej rwnoci przeprowadza si zupenie tak samo jak w przypadku rwnania (3.49).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

100

6.03.2010

8. Reprezentacje w przestrzeni stanw

101

8.3.1

Projektory jednowymiarowe
(i)

Operatory rzutowania na kierunek wyznaczony przez wektor | fn

i) (i) P( n = | fn (i) fn |,

(8.31)

maj nastpujce wasnoci. S idempotentne (patrz (7.25)), tj.,

i) P( n 2 (i) = Pn .

(8.32)

Oczywista (z denicji (8.31)) jest hermitowsko

i) P( n i) = P( n .

(8.33)

i) Projektory P( n s ortogonalne, w tym sensie, e i) (j ) (i) P( n Pm = nm ij Pn .

(8.34)

Uzasadnienie tej relacji wynika z denicji i z )(8.26)

i) (j ) (i) P( = | fn n Pm (i) (j ) fn | fm (j ) fm | (i) fn | (j ) fm |

(i) = nm ij | fn (i) = nm ij | fn (i) = nm ij Pn .

(8.35)

Obecno delt Kroneckera zapewnia zerowanie si prawej strony dla n = m i i = j , poza deltami mona jednak pooy n = m i i = j , std druga linia powyszej formuy. Zauwamy dodatkowo, e z (8.35) wynika take idempotentno operatorw rzutowych. Stosujc w rozkadzie jedynki (8.26) oznaczenia (8.31) mamy
gn n i=1 i) P( n = 1.

(8.36)

8.3.2

Projektory wielowymiarowe

Niech Pn oznacza operator rzutowania na gN -wymiarow podprzestrze Hn . Zatem

gn

Pn =
i=1

i) P( n

(8.37)

Wasnoci takich projektorw s takie same. Idempotentno Pn = Pn . Hermitowsko P n = Pn . Ortogonalno Pn Pm = nm Pn . . Zupeno n Pn = 1

2

Dowody tych wasnoci w elementarny sposb wynikaj z wasnoci projektorw jednowymiaroi) wych P( n i faktu, e Pn jest ich sum.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

101

6.03.2010

8. Reprezentacje w przestrzeni stanw

102

8.3.3

Rozkad spektralny obserwabli

gn n i=1 gm m j =1 gm m j =1 (i) (j ) fn | A | fm (j ) fm |.

. Oczywicie moemy napisa Wrmy do dyskusji obserwabli A = 1 1 A = A

gn (i) | fn (i) fn |

(j ) | fm

(j ) fm |

=
n i=1

(i) | fn

(8.38)

Stany | fm

(j )

, wic z ich ortogonalnoci s wektorami wasnymi obserwabli A

(i) (j ) = am fn | fm

(i) (j ) fn | A | fm

= am nm ij .

(8.39)

Wobec tego otrzymujemy = A =

n i=1 gn gn n i=1 gn gm m j =1 (i) an | fn i) an P( n = n (i) fn | (i) (j ) | fn am nm ij fm |

=
n i=1

an Pn .

(8.40)

na operatory rzutowe (w reprezentacji generowanej przez ten operator), Taki rozkad operatora A z wagami danymi przez odpowiednie wartoci wasne nazywamy rozkadem spektralnym operator . Z rozkadu spektralnego wynikaj istotne wnioski. A Zachodz relacje komutacyjne
i) P( A, n

Pn A,

= 0,

(8.41)

wszystkie inne projektory s ortogonalne do wystbowiem w rozkadzie spektralnym A pujcych w komutatorach, a te komutuj same ze sob. i) Dla dowolnego | H stan P( n | jest stanem wasnym obserwabli A odpowiadajcym wartoci wasnej an . Istotnie, z rozkadu spektralnego mamy
i) P( A n | gk

=
k j =1 gk

i) ak Pk P( n |

(j )

=
k j =1

i) ak kn ji P( n |

i) = an P( n | .

(8.42)

z wartoci wasn an Analogicznie, Pn | jest stanem wasnym obserwabli A Pn | A = an Pn | . (8.43)

Dowd przebiega identycznie jak w poprzednim punkcie.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

102

6.03.2010

8. Reprezentacje w przestrzeni stanw

103

dla ukadu zyczWarto oczekiwana wielkoci zycznej A, ktrej odpowiada operator A nego znajdujcego si w stanie | wynosi A = =
n i=1 gn

| |A
gn i) an | P( n | (i) an | fn gn (i) fn | (i) fn | 2

=
n i=1

=
n

an
i=1

(8.44)

(i) . Sum gn | fn Skorzystalimy tu z rozkadu spektralnego (8.40) dla obserwabli A | |2 , i=1 (zgodnie z postulatami mechaniki kwantowej) interpretujemy jako prawdopodobiestwo tego, e w wyniku pomiaru wielkoci zycznej A otrzymamy warto wasn an . Wynik ten oczywicie odpowiada prawdopodobiestwu (3.64), a w przypadku bez degeneracji (gdy i 1) przechodzi w (3.57). Suma wszystkich prawdopodobiestw musi dawa jedynk, wic musi by gn n i=1 (i) fn | 2

= 1.

(8.45)

Warunek ten to nic innego ni danie unormowania stanu | . Po raz kolejny widzimy wic, e normowanie wektora | jest rzeczywicie potrzebne.

8.4

Nowa terminologia

Podsumujemy wyej wyprowadzone pojcia i zalenoci pomidzy nimi. Celem naszym jest nadanie opisanemu formalizmowi terminologii typowej dla mechaniki kwantowej.

8.4.1

Funkcje falowe w reprezentacji U

Niech {| u } bdzie pewn baz w przestrzeni Hilberta H przestrzeni stanw | . Przyjmujemy, e I stanowi zbir mocy continuum, a wic mamy tu caki i delty Diraca. Przejcie do przypadku, w ktrym zbir I jest dyskretny nie powinno nastrcza adnych trudnoci, caki przejd w sumy, a delty Diraca w delty Kroneckera. Wprowadzon baz nazwiemy reprezentacj U w danej przestrzeni. Oczywicie wektory bazy musz spenia warunki: ortonormalnoci (8.2) i zupenoci (tzw. rozkad jedynki w reprezentacji U ) (8.6). Dowolny stan, wektor | H moemy zapisa w bazie (reprezentacji U ) w/g (8.3), przy czym wspczynniki rozkadu s iloczynami skalarnymi u | . Omwimy teraz dokadnie terminologi, ktrej ju uylimy, i ktr bdziemy si posugiwa

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

103

6.03.2010

8. Reprezentacje w przestrzeni stanw

104

w dalszym cigu wykadu. Dowolny stan | H mona rozoy w bazie | u | = d | u f (). : (8.46)

Liczbow funkcj parametru f () = u | (8.47)

nazwiemy funkcj falow stanu | w reprezentacji U .

Funkcja falowa f () (w reprezentacji U ) powinna by unormowana, to jest

I

d |f ()|2 = =

I I

d u | d | u

u | u | = | = 1, (8.48)

gdzie przedostatni krok wynika z zupenoci wektorw bazy. Dziki temu moemy utrzyma interpretacj probabilistyczn f () = u | jako amplitudy (gstoci dla rozkadw cigych) prawdopodobiestwa tego, e ukad zyczny opisany stanem | w wyniku pomiaru znaleziony zostanie w stanie | u . Reprezentacja U jest dowolna, zatem danie unormowania funkcji falowej dotyczy kadej reprezentacji i zapewnia, e interpretacja probabilistyczna jest niezalena od wyboru reprezentacji. Wybr reprezentacji okrela natomiast o jakim (czego) prawdopodobiestwie mwimy.

8.4.2

Operatory w reprezentacji U

() bd odpowiednio funkcjami falowymi dwch stanw | i | = A | Niech f () i f () funkcj w reprezentacji U , tak jak w (8.15). Na mocy relacji (8.18) moemy powiza f falow stanu | w reprezentacji U , z odpowiedni funkcj falow f () stanu wyjciowego | reprezentacji U () = f = = u | = | u | A

| u f ( ) d u | A d A f ( )
(u)

(8.49)

(u) | u jest elementem macierzowym operatora A w reprezentacji U , co tym gdzie A = u | A razem jawnie zaznaczylimy za pomoc grnego indeksu. Jak ju wspominalimy, praw stron (u) relacji (8.49) odczytujemy jako iloczyn macierzy A i wektora kolumnowego f () (por. (8.7)). dziaa na dowolny stan | musimy posugiwa si zapisem Zazwyczaj, gdy operator A takim jak w (8.49), tj. uywa macierzy i ich elementw macierzowych. Na og trudno jest (u) () (w reprezentacji U ), aby mc napisa relacj postaci znale tak posta operatora A ( u ) (), to jest jedn formu pozwalajc za pomoc niezbyt skomplikowanych ()f () = f A () na podstawie znajomoci funkcji falowej operacji matematycznych obliczy funkcj falow f (u) tak, aby mg on dziaa f (). Innymi sowy, rzadko udaje si skonstruowa operator A

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

104

6.03.2010

8. Reprezentacje w przestrzeni stanw

105

bezporednio na funkcje falowe f () w danej reprezentacji. Czasami jednak taka "sztuczka" si udaje, Przykady takich sytuacji omwimy w dalszych paragrafach. Poniewa nie jest atwo znale oglne wyraenia dla niezbdnych elementw macierzowych dlatego wygodnie jest przyj nastpujc konwencj notacyjn. (u) f () = A (u) u | A | u | A | u f ( ) d u | A (8.50a) (8.50b) (8.50c)

(u) to tak zwany operator A w reprezentacji U . Operator ten dziaa na funkcj gdzie A falow f () = u | (w teje reprezentacji), w sensie okrelonym przez element macierzowy w drugiej linii. Trzecia linia deniuje sens elementu macierzowego.

Podkrelmy tutaj, e relacje (8.50) deniujce pojcie operatora w reprezentacji U maj charakter dystrybucyjny (wyraenia cakowe jak w (8.50c)), co nie uatwia praktycznych oblicze. W konkretnych sytuacjach tak staramy si wybra reprezentacje (czyli bazy) w przestrzeni stanw, aby moliwie uproci obliczenia. Przede wszystkim chodzi o efektywne obliczanie elementw macierzowych operatorw, a nastpnie caek (8.50c).

8.4.3

Uwagi dodatkowe

Niekiedy zdarza si, e w odpowiednio dobranej reprezentacji element macierzowy operatora mona przedstawi w postaci (u) ( ) A = ( ) A
(u)

(8.51)

(u) ( ) jest wtedy operatorem A w reprezentacji U dziaajcym bezporednio na funkcje gdzie A falowe brane w teje reprezentacji. Dystrybucyjna (cakowa) relacja (8.49) daje wwczas () = f = d A f ( ) (u) ( ) f ( ) d ( )A (8.52)
(u)

(u) () f (), = A

W takiej sytuacji trudno, o ktrej mwilimy przed wprowadzeniem konwencji notacyjnej (8.50) () na podstawie f () staje si moliwe, o ile tylko potramy zostaje ominita. Obliczenie f ( u ) skonstruowa operator A () w reprezentacji U . (u) () wyraonym w reprezentacji U na og wystpuZwrmy uwag, e w operatorze A je zmienna parametr charakteryzujcy wybran reprezentacj. czc wyraenie (8.51) z trzecim czonem relacji (8.49) lub z (8.50c), moemy napisa | u | A = (u) ( ) f ( ) d ( ) A

(u) () f () = A (u) () u | . = A

(8.53)

w wybranej reTak wic, w pewnych wypadkach moliwe jest zapisanie dziaania operatora A prezentacji w postaci zwartej, bez odwoywania si do zapisu dystrybucyjnego cakowego, jak
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

105

6.03.2010

8. Reprezentacje w przestrzeni stanw

106

(u) () w rew ostatnim czonie (8.49), lub w (8.50c). Jeli wic potramy wyznaczy operator A prezentacji U (w sensie relacji (8.51)), to moemy element macierzowy w (8.53) wyrazi poprzez (u) () na funkcj falow stanu | w danej reprezentacji. Znalezienie bezporednie dziaanie A (u) () operatora A w reprezentacji U czsto nie jest spraw ani prost, ani jawnej postaci A | u , a nastpnie atw. Wymaga to najpierw obliczenia elementu macierzowego A = u | A dokonania odpowiednich manipulacji tak, aby otrzyma wzr typu (8.51). ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

106

6.03.2010

9. Reprezentacje pooeniowa i pdowa

107

Rozdzia 9

Reprezentacje pooeniowa i pdowa

9.1 Reprezentacja pooeniowa

Reprezentacja pooeniowa jest w mechanice kwantowej szczeglnie uprzywilejowana i najczciej uywana. Dlatego te z uwag j omwimy, powicajc wiele czasu na dokadne omwienie i wyprowadzenie niuansw pojawiajcych si w praktycznej pracy nad rnymi zagadnieniami mechaniki kwantowej. Aby unaoczni sobie pewne aspekty dyskusji moemy myle o ukadzie zycznym zoonym z pojedynczej, bezspinowej czstki poruszajcej si w polu o potencjale V (r).

9.1.1

Denicja reprezentacji pooeniowej

operatora Reprezentacj pooeniow budujemy jako zbir wektorw wasnych obserwabli R pooenia czstki, ktry z zaoenia jest hermitowski. Jego zagadnienie wasne zapiszemy w postaci | ur = r | ur . R (9.1)

jest wektorowy, w tym sensie, e stanowi trjk operatorw R = (X, Y, Z ) = Operator R (X1 , X2 , X3 ) po jednym dla kadej ze wsprzdnych w zwykej przestrzeni pooe. Moemy wic alternatywnie napisa Xj | ur = xj | ur , j = 1, 2, 3. (9.2)

gdzie xj to skadowe pooenia czstki, to jest r = (x, y, z ) = (x1 , x2 , x3 ) R3 . Stwierdzenie, rozumiemy wic w sensie e wektor r (jak w rwnaniu (9.1)) jest wartoci wasn operatora R trzech rwna (9.2) dla kadej skadowej pooenia oddzielnie. W rwnaniu (9.1) wektor r peni dwojak rol. Z jednej strony jest to warto wasna operatora pooenia r stanowi wic moliwy wynik pomiaru pooenia czstki. Z drugiej strony, wektor ten jest indeksem numerujcym (w sposb cigy) wektory wasne | ur operatora pooenia. tworz baz (reprezentacj) w przestrzeni HilWektory wasne operatora hermitowskiego R berta H przestrzeni stanw czstki bezspinowej. A zatem utosamiamy wprowadzon wczeniej baz {| u } z wektorami {| ur }, za wektor r R3 przejmuje rol cigego indeksu . Wprowadzimy oglnie przyjt notacj, oznaczajc wektor | ur po prostu jego "numerem", a wic piszc | ur | r oraz |r = r|r . R (9.3)

Stosujc jednak tak notacj musimy pamita, e wektor r jest wartoci wasn operatora , a zatem jest zwykym wektorem pooenia czstki. Natomiast | ur | r jest wektorem z R przestrzeni Hilberta, a wic zupenie innym obiektem matematycznym.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

107

6.03.2010

9. Reprezentacje pooeniowa i pdowa

108

Tak wybran reprezentacj nazwiemy reprezentacj pooeniow. Zbir wektorw {| r } H tworzy w przestrzeni Hilberta baz cig (numerowan przez cigy indeks). Wektor r jest teraz (zamiast ) indeksem, wic zachodz odpowiednioci
I

d 3 r,

( )

(r r ).

(9.4)

Bdziemy wic nadal mie do czynienia z cakami i deltami Diraca. Cak d 3 r, o ile nie s zaznaczone granice cakowania, rozumiemy jako cak po caym obszarze dostpnym dla czstki. Obszar taki zawiera si w R3 , moe by podzbiorem caej przestrzeni lub te ca przestrzeni i zastpuje zbir indeksw I . Wektory | r musz tworzy baz ortonormaln i zupen (por. (8.2) i (8.6)). Przyjmujemy, e z zaoenia s spenione relacje r1 | r2 = (r1 r2 ) d 3r | r r| = 1 ortonormalno s c, zupeno s c (tzw. rozkad jedynki). (9.5a) (9.5b)

Na zakoczenie tego paragrafu wypiszmy element macierzowy operatora pooenia w reprezentacji pooeniowej. Z (9.3) oraz (9.5a) mamy | r2 r1 | R = r1 | r2 | r2 = r2 r1 | r2 = r2 (r1 r2 ), (9.6) moe by wyniesiona na zewntrz gdzie r2 trjka liczb bdca wartoci wasn operatora R iloczynu skalarnego. Widzimy wic, e obliczenie elementu macierzowego operatora pooenia w reprezentacji pooeniowej jest bardzo proste. Wyraenie (9.6) zawiera delt Diraca. Jeli zestawimy je z (8.51), to stwierdzimy, e moemy si spodziewa uproszcze rachunkowych.

9.1.2

Funkcje falowe w reprezentacji pooeniowej

Dowolny stan | H zapisujemy w wybranej reprezentacji (rozkadamy w bazie) | | = 1 = d 3r | r r| . (9.7)

Zgodnie z denicj (8.47) wielko r| = (r), (9.8)

nazwiemy funkcj falow stanu | w reprezentacji pooeniowej. Przenosi si tu caa, omawiana w poprzednich rozdziaach interpretacja funkcji falowej. Wedug probabilistycznej interpretacji wzoru (8.47), (r) funkcja falowa stanu | w reprezentacji pooeniowej, okrela amplitud gstoci prawdopodobiestwa znalezienia czstki w stanie | r , tj. w otoczeniu punktu r. Mwimy tu znw o gstoci, bo mamy do czynienia z reprezentacj cig. Zbadajmy normowanie stanu | . Bierzemy iloczyn skalarny stanu | z samym sob, korzystamy z rozkadu jedynki (9.5b) i stosujemy oznaczenie (9.8), otrzymujc | | = |1 = = =
S.Kryszewski

d 3r | r d 3r r |

r| r| (9.9) 108

d 3 r (r) (r).
MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

9. Reprezentacje pooeniowa i pdowa

109

A zatem funkcja falowa (r) = r | musi by funkcj cakowaln w kwadracie. Jeeli tylko | jest skoczone, to mona przeprowadzi normowanie funkcji falowej. Oczywicie, dajc aby | = 1 otrzymujemy z (9.9) standardowy warunek normalizacyjny dla funkcji falowej (w reprezentacji pooeniowej). Widzimy wic, e przenosz tu si, i to bez adnego problemu, wszelkie znane nam ju wasnoci funkcji falowych. Uzasadnia to nazewnictwo i notacj wprowadzone w (9.8).

9.1.3

Operatory w reprezentacji pooeniowej

Formalne (abstrakcyjne) operatory dziaaj w przestrzeni Hilberta H. Jeli wic dwa stany | , | , wwczas odpowiednie funkcje falowe w | H s zwizane ze sob relacj | = A reprezentacji pooeniowej speniaj zwizek wyniky, z zaadaptowania do aktualnych potrzeb, relacji (8.49) lub (8.50). Dokonujc odpowiednich podstawie otrzymujemy (r) = = r| = | r|A (9.10)

| r1 (r1 ). d 3 r1 r | A

na funkcje falowe A wic tak jak w oglnym przypadku, do okrelenia jak dziaa operator A | r obliczone w teje w reprezentacji pooeniowej, niezbdne s elementy macierzowe r | A reprezentacji. Operator pooenia Operator pooenia dziaajc na stan | produkuje pewien nowy stan | , to jest | = | . Nietrudno jest znale zwizek midzy odpowiednimi funkcjami falowymi w reprezentacji R pooeniowej. Na podstawie (9.6), z (9.10) dostajemy (r) = = = r| = | r|R r1 |

| r1 d 3 r1 r | R

d 3 r1 r1 (r r1 ) r1 | (9.11)

= r r| = r (r) , "przeniesione" do przestrzeni funkcji falowych sprowadza si Dziaanie operatora pooenia R spenia oglny do mnoenia (r) przez wektor pooenia. Ze wzoru tego widzimy, e operator R warunek (8.52). Wobec tego, na podstawie (9.11) i (8.53) moemy odczyta operator pooenia w reprezentacji pooeniowej (r) = r, R co bynajmniej nie jest wynikiem nieoczekiwanym. (9.12)

9.1.4

Operator pdu w reprezentacji pooeniowej

Skorzystamy ponownie z oglnego podejcia opisanego wzorem (8.49), lub (8.50). Rozwaymy , dla ktrego interesuje nas element macierzowy r | P | r . Niestety w tym operator pdu P przypadku nie ma z gry zdeniowanego dziaania operatora pdu na stany bazy pooeniowej, musimy wic zaj si obliczeniami.
S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

109

6.03.2010

9. Reprezentacje pooeniowa i pdowa

110

Jak pamitamy mechanik kwantow mona konstruowa zastpujc klasyczne nawiasy Poissona wielkoci zycznych przez komutatory (pomnoone przez i ) odpowiednich operatorw kwantowo-mechanicznych. Dlatego te, jako punkt wyjcia przyjmujemy kanoniczn relacje komutacyjn (3.104c) dla skadowych operatorw pooenia i pdu: Xj , Pk = i jk . Biorc teraz element macierzowy r | | r r | Xj , Pk | r = i jk r | r obu stron relacji komutacyjnej, dostajemy (9.14) (9.13)

= i jk (r r ),

gdzie skorzystalimy z relacji ortonormalnoci (9.5a). Z drugiej strony obliczamy element macierzowy komutatora, otrzymujc r | Xj , Pk | r = r | Xj Pk Pk Xj | r (9.15)

= (xj xj ) r | Pk | r

co wynika z rwnania wasnego (9.2) i jego sprzenia hermitowskiego. Porwnujc obie uzyskane relacje mamy jk (r r ) = i (xj xj ) r | Pk | r (9.16)

W dalszych obliczeniach wykorzystamy twierdzenie, ktrego dowd podany jest w Uzupenieniach. Twierdzenie 9.1 Delta-funkcja Diraca ma nastpujc wasno jk (r) = xj (r). xk (9.17)

Wykorzystujc tez (9.17) po lewej stronie rwnania (9.16) piszemy (xj xj ) i (r r ) = (xj xj ) r | Pk | r , xk (9.18)

skd po skrceniu, otrzymujemy r | Pk | r = i (r r ) = i (r r ). xk x k (9.19)

Naley pamita, e wyraenie to ma sens jedynie w ramach teorii dystrybucji, tj. w sensie formuy (8.49), gdzie element macierzowy operatora wystpuje pod znakiem caki. Obliczony element macierzowy operatora pdu w reprezentacji pooeniowej wykorzystamy w celu znalezienia wyraenia r | Pk | (por. regua (8.49)). Dostajemy wic r | Pk | = = i d 3r d 3r r | Pk | r r | (9.20)

(r r ) (r ). x k

Cak obliczamy przez czci. Czon brzegowy (powierzchniowy) musi znika, bowiem funkcja falowa na granicy obszaru jest rwna zeru. A wic dalej r | Pk |
S.Kryszewski

= i

d 3 r (r r )

(r ) = i (r). x k xk

(9.21) 110

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

9. Reprezentacje pooeniowa i pdowa

111

Element macierzowy operatora pdu w reprezentacji pooeniowej zawiera delt Diraca, tak jak to rozwaalimy w oglnym przypadku (8.51). Udao si nam dokona takich przeksztace, e doprowadzilimy do formuy majcej oglny ksztat wzoru (8.53). Wobec tego moemy napisa r | Pk | = Pk (r) = i
(r )

(r), xk

(9.22)

a std, wobec dowolnoci funkcji falowej (r), wynika ju konkretna posta operatora pdu w reprezentacji pooeniowej. Zauwamy, e jestemy tu w zgodzie z ogln notacj zaproponowan we wzorach (8.50). Tak wic mamy Pk
(r)

= i

, xk

k = 1, 2, 3,

(9.23)

czego zreszt naleao oczekiwa. Teraz jednak, uzyskana posta operatora pdu w reprezentacji pooeniowej zostaa wyprowadzona z reguy komutacyjnej, a nie przyjta jako postulat. W tym przypadku udao nam si pozby caek, moliwy jest zwarty zapis dziaania operatora pdu. Jest to wic specyczna ilustracja relacji (8.50) gdzie sens dystrybucyjny znikn.

9.1.5

Zasada odpowiednioci w reprezentacji pooeniowej

W powyszych rozwaaniach wykazalimy, e w reprezentacji pooeniowej dziaanie operatorw pooenia i pdu na dowoln funkcj falow wyraa si wzorami | r|R | r|P (r) (r) = r (r), = R (r) (r) = i (r), = P (9.24a) (9.24b)

a wic dziaanie operatora pooenia na (r) sprowadza si do mnoenia przez wektor, za dziaanie operatora pdu do rniczkowania wzgldem zmiennych przestrzennych. Nietrudno jest zastosowa te same argumenty co poprzednio do potg operatorw pooenia i pdu. Na przykad, stosujc dwukrotnie rozkad jedynki, dla kwadratu operatora pdu mamy 2 | r|P = d 3 r1 | r1 d 3 r2 r | P | r2 r1 | P r2 | . (9.25)

Wstawiajc elementy macierzowe w/g (9.19) i wykonujc te same, cho coraz bardziej zoone przeksztacenia, otrzymamy w kocu 2 | r|P =
2

2 (r) =

(r) P

(r).

(9.26)

iP na funkcj falow (r), moemy ju konstruowa A zatem znalazszy dziaanie operatorw R w reprezentacji pooeniowej dowolne inne operatory, bdce funkcjami tych dwch. I tak na , mamy przykad dla hamiltonianu H 2 ) = P + V (R H 2m
repr. pooeniowa

(r) = H

2m

2 + V (r).

(9.27)

Rezultat dyskusji moemy oczywicie zapisa w sposb bardziej oglny, a mianowicie Aklas (r, p)
repr. pooeniowa

(r) = A (r, i ). A

(9.28)

W ten sposb, zasada odpowiednioci wprowadzona wczeniej waciwie ad hoc, uzyskuje w jzyku reprezentacji pooeniowej rzetelne uzasadnienie formalne. Zwizek z zyk klasyczn, polegajcy na sposobie konstruowania operatorw na podstawie klasycznych wielkoci zycznych, jest kolejnym uzasadnieniem szczeglnej roli reprezentacji pooeniowej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

111

6.03.2010

9. Reprezentacje pooeniowa i pdowa

112

9.2

Reprezentacja pdowa

Celem niniejszego podrozdziau jest pokazanie, e reprezentacja pooeniowa, cho najczciej uywana, nie jest jedyn moliw. Omwimy pokrtce reprezentacj pdow. Postpujemy w sposb zupenie analogiczny do poprzedniego przypadku, dlatego te ponisze oznacza wektorowy, a wic zoony z 3 skadowych rozwaania bd ju nieco skrtowe. Niech P = (P x , P y , P z ) = (P 1 , P 2 , P 3 ) operator pdu (pewnej czstki). Jego wektory i wartoci wasne P oznaczymy | up P |p = p |p , P (9.29)

, czyli moliwym wynikiem pomiaru gdzie jak uprzednio p jest wartoci wasn operatora P 3 pdu czstki. Oczywicie p R i jest zwykym wektorem. Wektor | p z przestrzeni Hilberta oznaczamy jego "numerem" (analogicznie jak to zrobilimy w (9.3) dla pooenia). Stany (wek tworz w H baz, a zatem s ortonormalne i zupene, tory) wasne operatora hermitowskiego P tj. speniaj relacje p1 | p2 d 3p | p = (p1 p2 ), (9.30a) (9.30b)

. p| = 1

Zbir indeksw jest zbiorem cigym. Wobec tego, podobnie jak w (9.4) caka po d przejdzie w cak wzgldem d 3 p, a take ( ) bdzie zastpiona przez (p p ). Tak wybran w H reprezentacj (baz) nazwiemy reprezentacj pdow. Postpujc dalej, analogicznie jak przy dyskusji reprezentacji pooeniowej, otrzymujemy | p2 p1 | P = p2 p1 | p2 = p2 (p1 p2 ), (9.31)

co oczywicie jest elementem macierzowym operatora pdu w reprezentacji pdowej. Niech teraz | H bdzie dowolnym wektorem opisujcym stan czstki. Wwczas (w analogii do (9.7)) moemy napisa | | = 1 = d 3p | p p| = (p). d 3p | p (9.32)

Oczywicie wielko p| (p), = (9.33)

nazwiemy funkcj falow (czstki) w reprezentacji pdowej. Sprawdmy teraz konsekwencje normowania stanu | . A zatem 1 = | = = | |1 = d 3p | p d 3p p| , (p)
2

(p) (p) = d 3p

(9.34)

gdzie skorzystalimy z rozkadu jedynki (9.30b) w reprezentacji pdowej. Widzimy wic, e zgod(p) w reprezentacji pdowej jest unormowana do jednie z oglnymi wymogami, funkcja falowa noci, tak samo jak to byo w reprezentacji pooeniowej (i zreszt w kadej innej, patrz (8.48) (p) jako amplitud gstoci prawdopodoi jego dyskusja). Dlatego te interpretujemy funkcj biestwa tego, e badana czstka ma pd w otoczeniu p. Pracujc w reprezentacji pooeniowej badalimy, w jaki sposb w teje reprezentacji wyraaj si operatory pooenia i pdu. Rozwaymy ten sam problem w reprezentacji pdowej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

112

6.03.2010

9. Reprezentacje pooeniowa i pdowa

113

| . Wobec tego, podobnie jak przy wyprowadzaniu relacji (9.11), w tym Niech wic | = P wypadku dostajemy (p) = = p| = | p|P = 1 | p|P (9.35)

| p1 d 3 p1 p | P

p1 | .

Korzystajc z wyraenia (9.31) otrzymujemy (p) = d 3 p1 p1 (p p1 ) p1 | = p p| (p) = p (9.36)

Widzimy wic, e dziaanie operatora pdu w reprezentacji pdowej sprowadza si do pomnoenia (p) przez pd (wartoci wasn) funkcji falowej (p) = p (p), (p) P (9.37)

co jest wynikiem podobnym do relacji (9.11) uzyskanej w reprezentacji pooeniowej. Do mudne obliczenia doprowadziy nas do wyraenia (9.23) okrelajcego operator pdu w reprezentacji pooeniowej. W duej mierze analogiczna (nie bdziemy wic jej tu podawa) procedura obliczeniowa pozwala znale posta operatora pooenia w reprezentacji pdowej. Otrzymujemy wtedy (p) = i R = i p , p lub Xj
(p)

=i

pj

(9.38)

czyli operator pooenia w reprezentacji pdowej to gradient obliczany w przestrzeni pdw p R3 .

9.3
9.3.1

Zwizek midzy reprezentacjami | r i | p

Wprowadzenie

Stanowi zycznemu | H przyporzdkowalimy funkcje falowe (r) = r | (p) = p | w reprezentacji poo zeniowej, w reprezentacji pdowej, (9.39a) (9.39b)

przy czym s one wspczynnikami rozkadu stanu | odpowiednio w bazach {| r } i {| p }, to znaczy | | = = d 3r | r d 3p | p r| p| = = d 3 r | r (r), (p), d 3p | p (9.40a) (9.40b)

Co wicej, operatory pooenia i pdu to Reprezentacja pooeniowa operator pooenia operator pdu Pk
(r )

pdowa Xj
(p)

(r) = r R = i xk

= i

pj

(9.41)

(p) = p P

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

113

6.03.2010

9. Reprezentacje pooeniowa i pdowa

114

Nasuwa si wic wniosek, e obie reprezentacje s wzajemnie cile powizane. Aby dokadnie zbada ten zwizek, posuymy si metodami, ktre omawialimy ju w poprzednim rozdziale. Rozwamy (r) = r | funkcj falow w reprezentacji pooeniowej i skorzystajmy z rozkadu jedynki w reprezentacji pdowej (r) = | r|1 = d 3p r | p p| = (p). d 3p r | p (9.42)

Postpujc teraz "odwrotnie", piszemy (p) = = | p|1 = d 3r p | r r|

d 3 r p | r (r) =

d 3r r | p

(r).

(9.43)

Z powyszych relacji wynika, e jeeli tylko znamy wielko r | p , to moemy sprawnie przej od reprezentacji pdowej do pooeniowej (za pomoc (9.42)), lub na odwrt od pooeniowej do pdowej (9.43). Moemy take interpretowa iloczyn skalarny r | p jako macierz przejcia od jednej reprezentacji do drugiej. Zanim przystpimy do oblicze r | p zastanwmy si nad sensem zycznym tej wielkoci. Ot umwilimy si nazywa r | funkcj falow stanu | w reprezentacji pooeniowej. Wobec tego r | p moemy nazwa funkcj falow pdu w reprezentacji pooeniowej. Poniewa | p to stan wasny operatora pdu, wic moemy jeszcze precyzyjniej stwierdzi, e r | p to funkcja wasna pdu w reprezentacji pooeniowej. Moemy odwrci rozumowanie i nazwa p | r funkcj wasn pooenia w reprezentacji pdowej. Oczywicie zachodzi przy tym relacja p|r = r | p . (9.44)

Co wicej | p | r |2 , zgodnie z interpretacj probabilistyczn, jest gstoci prawdopodobiestwa tego, e czstka majca pd p (stan wasny) znajduje si w otoczeniu punktu r w przestrzeni; gstoci prawdopodobiestwa tego, e czstka znajdujca si w punkcie r ma pd odpowiadajcy wartoci wasnej p. Niestety, taka interpretacja sprawia powane kopoty, ktre omwimy po obliczeniu jawnej postaci funkcji r | p .

9.3.2

Funkcje wasne pdu w reprezentacji pooeniowej

Szukamy wic funkcji wasnej pdu w reprezentacji pooeniowej, czyli innymi sowy macierzy przejcia midzy reprezentacjami pooeniow a pdow. Oznaczmy dla wygody p (r) r | p . (9.45)

Aby znale t funkcj, rozwamy element macierzowy powstajcy przez "oboenie" zagadnienia wasnego pdu (9.29) przez bra r | |p r|P = r|p|p = p r|p = p p (r), (9.46)

gdzie po prawej wycignlimy zwyky wektor (warto wasn pdu) przed element macierzowy. Za pomoc relacji (9.22), w ktrej kadziemy | = | p otrzymujemy |p r|P
S.Kryszewski

(r) r | p = P

= i p (r),
MECHANIKA KWANTOWA

(9.47) 114

6.03.2010

9. Reprezentacje pooeniowa i pdowa

115

Porwnujc prawe strony dwch ostatnich rwna otrzymujemy rwnanie rniczkowe i p (r) = p p (r). Rwnanie to ma oczywiste rozwizanie w postaci i p (r) = N0 exp pr , (9.48)

(9.49)

gdzie N0 jest sta normalizacyjn. Normowanie jest tu jednak spraw delikatn. Zauwamy bowiem, e z zupenoci bazy pooeniowej (9.5b) i z normalizacji (9.30a) wynika d 3 r p (r)
2

d 3r p | r

r|p

p|p

= (0).

(9.50)

A wic mamy kopot. Warto w tym miejscu przypomnie sobie, e w teorii transformacji Fouriera mamy poyteczn relacj (2 )3 (k1 k2 ) = d 3 r exp i k1 k2 r . (9.51)

Wobec tego, dla naszych funkcji p (r) = r | p z warunku ortonormalizacji (9.30a) otrzymujemy (p1 p2 ) = p1 | p2 = d 3 r p1 | r i i r | p2 i p2 r (9.52)

= |N0 |2 = |N0 |2

d 3 r exp d 3 r exp

p1 r exp

(p1 p2 ) r .

Druga rwno wynika z rozkadu jedynki w reprezentacji pooeniowej, a trzecia z (9.49). Zamieniajc w elementarny sposb zmienn cakowania r = q dostajemy (p1 p2 ) = |No |2 = |No |2 1 (2 )3
3 3

d 3 q exp [ i (p1 p2 ) q ] (2 )3 (p1 p2 ) ei . (2 )3 (9.53)

A wic widzimy, e staa normalizacyjna wynosi |No |2 = = No = (9.54)

Wybieramy faz globaln rwn zeru. Tym samym funkcje wasne operatora pdu w reprezentacji pooeniowej s postaci 1 i r | p = p (r) = exp pr . (9.55) 3 / 2 (2 ) Zgodnie z wprowadzon interpretacj, moemy na wielko r | p spojrze dwojako. Po pierwsze, jest to funkcja wasna pdu w reprezentacji pooeniowej, bowiem | p jest stanem wasnym pdu. Po drugie, jest to element macierzowy macierzy przejcia pomidzy reprezentacj pooeniow a pdow (relacje (9.42) oraz (9.43)). atwo jest sprawdzi, e powysza funkcja rzeczywicie jest funkcj wasn pdu w reprezentacji pooeniowej. Istotnie, zgodnie z przepisem (9.22) 1 i (r) p (r) = i P pr exp 3 / 2 (2 ) 1 i i = i p exp pr 3 / 2 (2 ) = p p (r), tak jak by powinno.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(9.56)

115

6.03.2010

9. Reprezentacje pooeniowa i pdowa

116

9.3.3

Zmiana reprezentacji pary fourierowskie

Do tej pory pracowalimy w reprezentacji pooeniowej, w ktrej stan | reprezentujemy za pomoc funkcji falowej (r) r | . Chcemy teraz stan | przedstawi w reprezentacji pdowej. Korzystamy ze wzoru (9.43), gdzie podstawiamy r | p , a zatem (p) = = d 3 r p (r) (r) 1 (2 )3/2 d 3 r exp i p r (r). (9.57)

I na odwrt, przechodzimy od reprezentacji pdowej do pooeniowej, wic na mocy (9.42) otrzymujemy (r) = = (p) d 3 p p (r) 1 (2 )3/2 d 3 p exp i (p). pr (9.58)

Wnioskujemy wic, e funkcje falowe stanu | w reprezentacjach pooeniowej i pdowej stanowi par transformat Fouriera. Jeli wobec tego znamy skdind (np. z rozwizania rwnania Schrdingera) funkcj falow czstki w reprezentacji pooeniowej, to za pomoc transformaty (9.57) znajdziemy odpowiedni funkcj falow w reprezentacji pdowej. Transformata (9.58) zapewnia za przejcie odwrotne od pdowej funkcji falowej do zwykej, tj. do reprezentacji pooeniowej.

9.3.4

Czstka swobodna

Funkcje falowe p (r) = r | p interpretowalimy (w reprezentacji pooeniowej) jako funkcje wasne pdu, albo jako wspczynniki przejcia pomidzy reprezentacjami | r i | p . Moemy jednak nada tym funkcjom jeszcze inn interpretacj. Rozwamy mianowicie czstk swobodn (bezspinow, o masie m), ktrej hamiltonian ma posta 2 = P . H 2m Zbadajmy stacjonarne rwnanie Schrdingera, czyli zagadnienie wasne dla hamiltonianu | H = E | = 2 P | 2m = E | , (9.60) (9.59)

ktre w reprezentacji pooeniowej przyjmuje posta

2

2m

2 (r) = E (r),

(9.61)

co oczywicie wynika np. z (9.26). Zamiast rozwizywa rwnanie rniczkowe (9.61) moemy postpi inaczej. Drugie z rwna (9.60) zapiszemy jako 2 | P = 2mE | , (9.62)

| p = p| p , wic co stanowi rwnanie wasne dla kwadratu operatora pdu. Poniewa za P 2 2 | p = p | p . Zatem stan | jest stanem wasnym pdu proporcjonalnym natychmiast mamy P do stanu | p . A wic po podstawieniu do (9.62) (staa proporcjonalnoci i tak si skraca) mamy p2 | p
S.Kryszewski

= 2mE | p .
MECHANIKA KWANTOWA

(9.63) 116

6.03.2010

9. Reprezentacje pooeniowa i pdowa

117

Wnioskujemy std, e stan | p jest nie tylko stanem wasnym pdu, ale take stanem wasnym hamiltonianu (energii) swobodnej czstki odpowiadajcym energii E = p2 /2m. Przechodzc do reprezentacji pooeniowej stwierdzamy, e funkcja falowa p (r) = r|p = 1 exp (2 )3/2 i pr (9.64)

jest funkcj wasn pdu oraz funkcj wasn energii swobodnej czstki, przy czym E = p2 /2m. Zwrmy uwag, e energia E jest zdegenerowana, bo odpowiadaj jej funkcje wasne (9.64), w ktrych energia okrela jedynie warto p = |p|, za kierunek wektora pdu jest dowolny.

9.3.5

Kopoty interpretacyjne

Normujc funkcj wasn pdu p (r) = r | p (w reprezentacji pooeniowej) natralimy na kopoty. Odwoalimy si do "sztuczek" z teorii dystrybucji i transformacji Fouriera. Niestety nie s to jedyne kopoty. Zgodnie z przyjt interpretacj r | p jest amplitud prawdopodobiestwa tego, e czstka o pdzie p zostanie znaleziona w otoczeniu punktu r. Wydaje si to by w porzdku, dopki nie uwiadomimy sobie, e p (r)
2

1 (2 )3/2

exp

pr

1 , (2 )3

(9.65)

wic caka z gstoci prawdopodobiestwa po caej przestrzeni R3 daje nieskoczono. Cay kopot w tym, e prawdopodobiestwo znalezienia czstki w caej przestrzeni powinno by rwne 1. Zanim przejdziemy do dalszej dyskusji, warto poczyni dwie uwagi. Po pierwsze, zasada nieoznaczonoci mwi, e jeli czstka ma cile okrelony pd (o rozmyciu dcym do zera), to rozmycie jej pooenia powinno dy do nieskoczonoci. W tym wic sensie nasz kopot moe wydawa si niewielki. Po drugie, jeli bdziemy cakowa gsto prawdopodobiestwa (9.65) po skoczonej objtoci (nie wprowadzajc adnych innych modykacji), to wynik cakowania powinien by skoczony, mona wic mie nadziej, e jako uda si przeprowadzi normowanie prawdopodobiestwa. Sprbujmy teraz uzmysowi sobie, skd wziy si problemy. Wprowadzajc reprezentacj | p (a potem szukajc zwizkw z reprezentacj | r ) przyjlimy milczco, e wartoci wasne pdu tworz zbir cigy, czego konsekwencj jest relacja ortonormalizacyjna (9.30a) zawierajca delt Diraca zamiast delty Kroneckera i z ktrej korzystalimy w (9.52). Innymi sowy przyjlimy, e operator pdu ma widmo cige. Oczywicie to samo dotyczy widma energii, gdy traktujemy p (r) jako funkcj wasn hamiltonianu czstki swobodnej. Operatory majce widmo cige wystpuj w rnych zagadnieniach zycznych i sprawiaj trudnoci podobne do omawianych tutaj. Nie jest naszym celem dyskutowanie matematycznych aspektw tych trudnoci. Rozwizuje si je zazwyczaj technikami zblionymi do tutaj zastosowanych, tj. (mwic w uproszczeniu)) przez odwoanie si do teorii dystrybucji i transformacji Fouriera. Mamy jednak wtedy do czynienia z nienormowalnymi (w sensie relacji (9.65)) funkcjami falowymi. Jak poradzi sobie z ich interpretacj zyczn? Jeden ze sposobw przenosimy z zyki klasycznej, gdzie czsto opisujemy fale za pomoc tzw. fal paskich typu exp(ik r it), ktre rozcigaj si w caej przestrzeni i take s kopotliwe (bo np. traktujc je cile nios nieskoczon energi). Wyjcie z kopotu polega na cichym zaoeniu, e fale paskie stanowi skadowe pakietw falowych. Podobnie moemy postpowa w mechanice kwantowej, po cichu mylc o funkcjach p (r) jako o skadowych pakietu falowego. Matematyczna analiza pakietw bywa mudna i dosy uciliwa. Funkcje p (r) s za proste i atwo poddaj si manipulacjom matematycznym. Wygodnie jest si wic nimi posugiwa
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

117

6.03.2010

9. Reprezentacje pooeniowa i pdowa

118

przyjmujc, e w kocu dokonamy ich superpozycji tworzc pakiety falowe. Pakiet falowy tworzy funkcj normowaln funkcj falow i jego interpretacja probabilistyczna nie sprawia ju adnych kopotw. Co wicej, pakiet charakteryzuje si skoczonymi rozmyciami pdu i pooenia, co jest w peni zgodne z zasad nieoznaczonoci. Innym sposobem ominicia omawianych trudnoci interpretacyjnych jest rozwaanie ukadw zycznych w skoczonej objtoci (w pudle o objtoci V). Metoda ta nie tylko (jak ju wskazywalimy) ogranicza obszar dostpny dla czstki, lecz take na og prowadzi do widma dyskretnego, czyli pozwala unikn problemw z widmem cigym. Funkcje falowe s wwczas normowalne. Przykadem moe by czstka w nieskoczenie gbokiej jamie potencjau, gdzie adne kopoty si nie pojawiaj. Podsumowujc, stwierdzamy, e funkcje falowe r | p mog by poytecznym narzdziem matematycznym (tak samo jak fale paskie w zyce klasycznej), a z ich interpretacj radzimy sobie w ktry z omwionych sposobw. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

118

6.03.2010

10. Zupeny zbir obserwabli komutujcych

119

Rozdzia 10

Zupeny zbir obserwabli komutujcych

10.1

Twierdzenia matematyczne

iB komutuj i jeli | jest stanem wasnym A , to wektor Lemat 10.1 Jeli dwa operatory A | jest take stanem wasnym A odpowiadajcym tej samej wartoci wasnej. | = B
A | = | B = 0 A,

B | A

| = B

(10.1)

Dowd. Bezporednio z zaoe, przez prosty rachunek B | A B | = A A | = B | = B | = B , (10.2)

iB . gdzie w drugiej rwnoci skorzystalimy z komutacji operatorw A Zwrmy tu uwag na dwa moliwe przypadki. Warto wasna jest niezdegenerowana. Wwczas | jest jedynym wektorem wasnym. | jest te wektorem wasnym (przy tej samej wartoci wasnej) to musi by Skoro B proporcjonalny do | , to znaczy | B = | . (10.3)

. A wic w tym wypadku wektor | jest take stanem wasnym operatora B Warto wasna jest zdegenerowana, wic w przestrzeni H odpowiada jej podprzestrze | odpowiada tej samej wartoci wasnej, a wic musi H o wymiarze g > 1. Wektor B lee w podprzestrzeni H . Jedyne co moemy stwierdzi to, e jeli warto wasna jest zdegenerowana, to wektor operatora A Podprzestrze n H rozpita przez wektory wasne A | B odpowiadajce zdegenerowanej warto sci wasnej operatora A

(10.4)

na wektor wasny | H operatora A nie wyprowadza go poza t podDziaanie B . przestrze. Mwimy, e podprzestrze H jest inwariantna wzgldem B

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

119

6.03.2010

10. Zupeny zbir obserwabli komutujcych

120

iB komutuj i jeli | 1 oraz | 2 s dwoma wektorami Lemat 10.2 Jeli dwie obserwable A | 2 jest wasnymi A nalecymi do rnych wartoci wasnych, to element macierzowy 1 | B zerem
B A A | 1 | 2 A

= = = =

A B 1 | 1 2 | 2 2

| 2 1 | B

= 0.

(10.5)

iB wynika, e B | 2 Dowd. Na mocy poprzedniego twierdzenia, z komutacji operatorw A odjest wektorem wasnym A nalecym do wartoci wasnej 2 . Wektory wasne operatora A powiadajce 2 s ortogonalne do wektorw wasnych nalecych do 1 . Std teza. Twierdzenie 10.1 Jeli dwie obserwable komutuj, to w przestrzeni stanw mona skonstruowa baz ortonormaln wspln dla obu obserwabli. Uzasadnienie. Przedstawimy tu intuicyjne rozwaania, a nie w peni cisy dowd. Zamy, ma widmo dyskretne, a wic dla uproszczenia, e operator A | ui A n = an | ui n (10.6)

gdzie n = 1, 2, . . . , oraz i = 1, 2, . . . , gn (gn jest stopniem degeneracji wartoci wasnej an ). jest obserwabl, wic wektory | ui tworz baz ortonormaln w przestrzeni stanw Poniewa A n H. Zbiory wektorw {| ui n }i=1,2,...,gn dla kolejnych n rozpinaj podprzestrzenie Hn , na ktre jest komutujcy z A dziaajc na wektory podzielona caa przestrze stanw. Wiemy, e operator B z Hn nie "wychodzi" z niej, Hn Hn . B Wiemy take z poprzedniego lematu, e j ui m | B | un = 0, dla m = n. (10.8) (10.7)

Gdy jednak m = n to relacja ta ju na og nie jest speniona. Oznacza to, e macierz reprezen ma ksztat blokowy tujca operator B

(10.9) Zaznaczone bloki s podmacierzami kwadratowymi o wymiarze gn gn . Bloki numerowane indeksem n mog oczywicie mie rne rozmiary. Mamy teraz dwa przypadki. Warto wasna an jest niezdegenerowana, dim H = 1 (indeks grny przy | ui n jest zbytecz jest wymiaru 1 1. Wektor wasny obserwabli ny). Odpowiedni blok w macierzy obserwabli B jest jednoczenie wektorem wasnym obserwabli B , tak samo jak w (10.3). A
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

120

6.03.2010

10. Zupeny zbir obserwabli komutujcych

121

Drugi przypadek zachodzi, gdy warto wasna an jest gn -krotnie zdegenerowana. Blok w macierzy (10.9) ma wymiar gn gn . Wektory | ui n rozpinajce podprzestrze Hn s wektorami . Utwrzmy wektor | n Hn wasnymi obserwabli A, lecz na og nie s wektorami wasnymi B na jako dowoln kombinacj wektorw rozpinajcych t podprzestrze. Dziaanie operatora A | n to (por. (3.49) | n A = A =
i=1 gn i=1 gn

ci | ui n ci an | ui n

gn

=
i=1

| ui ci A n
gn

= an
i=1

ci | ui n

= an | n ,

(10.10)

nie zmienia tej kombinacji poza przemnoeniem przez liczb. Oznacza to, e w podprzestrzeni n , gdzie I n jest macierz jednostkow mona przedstawi jako an I Hn dziaanie operatora A "obcit" do podprzestrzeni Hn . Innymi sowy, dowolny wektor z Hn jest wektorem wasnym . Jakkolwiek wybierzemy baz (ortonormaln) w Hn , to zbudowany z niej wektor zawsze bdzie A nalecym do wartoci wasnej an . Wnioskujemy wic, e w podprzestrzeni stanem wasnym A Hn rozpitej przez {| ui n }i=1,2,...,gn mona wybra inn baz. Operator B dziaajc na wektor z jest hermitowski, a wic rozwaajc jego Hn nie wyprowadza go z tej podprzestrzeni. Operator B "obcicie" do podprzestrzeni Hn stwierdzamy, e mona do zdiagonalizowa. A zatem, moemy w Hn znale baz (ortonormaln) {| i n }i=1,2,...,gn , zoon z wektorw wasnych obserwabli B | i B n = bi
(n)

| i n .

(10.11)

i Kady | i n Hn jest jak kombinacj liniow wektorw "starej bazy" {| un }i=1,2,...,gn . Na moi odpowiadajcym cy relacji (10.10) stwierdzamy, e kady | n jest nadal wektorem wasnym A wartoci wasnej an . Postpowanie to moemy zastosowa w kadej z podprzestrzeni Hn . Tak skonstruowane wektory | i n dla kolejnych n i odpowiadajcych im i = 1, 2, . . . , gn s wektorami jak i B , a take stanowi baz ortonormaln w caej przestrzeni wasnymi zarwno obserwabli A H. Podsumowujc stwierdzamy od Przestrze H dzielimy na podprzestrzenie Hn podprzestrzenie wasne obserwabli A

powiadajce wartociom wasnym an . komutujcej z A . W Kada z podprzestrzeni Hn jest inwariantna wzgldem obserwabli B Hn znajdujemy baz zoon z wektorw wasnych B . Tak podzielony zbir wektorw {| i n } dla n = 1, 2, . . .; i = 1, 2, . . . , gn jest baz ortonoriB . maln w H zoon z wektorw wasnych wsplnych dla obserwabli A Tak wic twierdzenie jest uzasadnione. (n) Zwrmy uwag, e uzasadniajc twierdzenie milczco przyjlimy, e wartoci wasne bi w Hn s niezdegenerowane. Zaoenie to upraszcza rozwaania, ale nie jest konieczobserwabli B , bdcych jednoczenie ne, bo zawsze mona w Hn znale baz zoon z wektorw wasnych B wektorami wasnymi A. Bloki w macierzy (10.9) wynikaj z podziau na podprzestrzenie przez . Jeli wartoci wasne B w Hn s zdegenerowane to wwczas kady z blokw bdzie operator A podzielony na podbloki, niekoniecznie o rozmiarze 1 1. Dlatego te dla komutujcych obserwabli iB bdziemy pisali A | i A np i B |
np

= an | i np = bp | i np .

(10.12a) (10.12b)

Indeksy n i p rozrniaj wartoci wasne obu obserwabli. Moemy powiedzie, e indeks n numeruje bloki (wynike z degeneracji wartoci wasnej an ), indeks p numeruje podbloki dla
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

121

6.03.2010

10. Zupeny zbir obserwabli komutujcych

122

danego n. Grny indeks i jest potrzebny jeli podbloki maj wymiar wikszy ni 1 1, tj. gdy s nadal zdegenerowane. wartoci wasne B Prawdziwe jest rwnie twierdzenie odwrotne. Jeeli dwie obserwable maj wspln baz wektorw wasnych to obserwable te komutuj. Dowd mona przeprowadzi przez odwrcenie kolejnoci rozwaa. , ktra jest sum dwch Czasami mamy do czynienia z zagadnieniem wasnym obserwabli C innych obserwabli komutujcych, tj. = A + B, C przy czym B A, = 0. (10.13)

Jeli znajdziemy zbir | i np wspln baz dla A i B , to problem dla C jest automatycznie i : rozwizany. Wektor | np w oczywisty sposb jest stanem wasnym C | i C np = an + bp | i np . (10.14)

Fakt, e {| i np } stanowi baz jest wany. Std bowiem wynika, e liczby cnp = an + bp . wyczerpuj zbir wartoci wasnych obserwabli C

10.2

Zupeny zbir obserwabli komutujcych (ZZOK)

o niezdegenerowanych wartociach wasnych to wektory wasne {un } Jeli mamy obserwabl A tworz baz w przestrzeni stanw. Podprzestrzenie Hn s jednowymiarowe i s wyznaczone jed stanowi (jednoelementowy) zupeny zbir obserwabli komunoznacznie. Mwimy, e operator A tujcych (ZZOK). s zdegenerowane (wszystkie, czy tylko niektre) to pewne podJeeli wartoci wasne A przestrzenie Hn s wicej ni jednowymiarowe. W tych podprzestrzeniach mona wybra baz w sposb dowolny. Wartoci wasne an nie wystarczaj wic do jednoznacznego okrelenia bazy w caej przestrzeni. Aby wyznaczy baz w sposb jednoznaczny potrzebujemy jakich dodatko komutujc z A i konstruujemy wspln wych informacji. W tym celu wybieramy obserwabl B B } stanobaz. Jeli problem niejednoznacznoci zostanie w ten sposb usunity, to zbir {A, wi ZZOK. Jednoznacznie wyznaczona baza {| np } odpowiada wartociom wasnym {an , bp }. w podprzestrzeniach wyznaczonych przez A bdzie mie niezdegenerowane Wystarczy jeli B musz by niezdewartoci wasne. Zwrmy jednak uwag, e nie wszystkie wartoci wasne B generowane. Wektory | np i | ms z dwch rnych podprzestrzeni Hn i Hm mog odpowiada (cho odpowiadaj rnym wartociom wasnym: an = am tym samym wartociom wasnym B byy niezdegenerowane to operator obserwabli A). Co wicej, gdyby wszystkie wartoci wasne B sam z siebie stanowiby ZZOK. B Moe si tak zdarzy, e dla pary wartoci wasnych an i bp istnieje kilka wektorw wasnych (macierz (10.9) ma w klatkach podklatki o wymiarze wikszym ni 1 1). Wobec tego musimy kontynuowa proces jednoznacznego wyznaczania bazy. Dobieramy trzeci obserwabl komutujc zarwno z A jak i z B C A C, = B C, = B A, = 0. (10.15)

iB , to z koniecznoci Jeli wartociom wasnym an i bp odpowiada jeden wsplny wektor wasny A (ze wzgldu na relacj (10.15)) jest to take wektor wasny obserwabli C . Wynika to oczywicie z pierwszego lematu (10.1). Jeli wartociom wasnym an i bp odpowiada podprzestrze Hnp o wymiarze wikszym ni , B i C . Wwczas trzy wartoci 1, to moemy wybra baz wspln dla trzech obserwabli A
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

122

6.03.2010

10. Zupeny zbir obserwabli komutujcych

123

wasne an , bp i cs wyznaczaj wektory wasne | nps . Jeli w ten sposb zbudowana baza jest B, C } stanowi ZZOK. ju okrelona w peni jednoznacznie to obserwable {A, W razie potrzeby (nadal brak penej jednoznacznoci) kontynuujemy proces, dobierajc ob komutujc z trzema poprzednimi. serwabl D B, C, . . .} stanowi zupeny zbir obserPodsumowujc mwimy, e zbir obserwabli {A, wabli komutujcych (ZZOK), jeli wszystkie obserwable komutuj parami; okrelenie wartoci wasnych wszystkich tych operatorw wyznacza jednoznacznie zbir wektorw wasnych tworzcych baz (ortonormaln) w przestrzeni stanw. B, C, . . .} jest zupenym zbioRwnowanie moemy powiedzie, e zbir obserwabli {A rem obserwabli komutujcych, jeeli istnieje jednoznacznie okrelona baza, ktrej wektory s wsplnymi wektorami wasnymi wszystkich tych obserwabli jednoczenie. Naley zdawa sobie spraw, e wybr ZZOK dla danego ukadu zycznego na og nie jest jednoznaczny. Kierujemy si zazwyczaj wygod lub te sensem zycznym obserwabli, wybierajc je tak, aby jak najprociej interpretowa wyniki.

10.3

Uwagi praktyczne

W praktycznych zastosowaniach interesuje nas oczywicie minimalny ZZOK. Jeli taki zbudujemy, to zawsze mona go rozszerzy dobierajc obserwabl komutujc z pozostaymi. To jednak nie wnosi niczego poytecznego. , B oraz C tworz ZZOK. Wobec Niech wic (dla przykadu) trzy operatory (obserwable) A tego, z zaoenia komutuj parami B A, = C B, = A C, = 0. (10.16)

Jak wiemy, operatory te maj wsplny zbir wektorw wasnych | nps A | nps B | nps C = an | nps , = bp | nps , = cs | nps , an R, bp R, cs R, n N, p P, s S, (10.17a) (10.17b) (10.17c)

Omawiajc zagadnienie w oglnym kontekcie, musimy pamita, e zbiory indeksw N , P oraz S mog by rne, skoczone lub nie, jedne takie, a drugie inne. Charakter zbiorw indeksw zaley od konkretnego zagadnienia. Wektory {| nps } tworz (jednoznacznie okrelon) baz w przestrzeni stanw, wic dowolny wektor | mona w sposb jednoznaczny rozoy w bazie | =
nN pP sS

Cnps | nps .

(10.18)

W praktycznych zadaniach naszym podstawowym celem jest zwykle wyznaczenie bazy {| nps } w przestrzeni H, a take jednego (lub wicej) spord trzech zbiorw wartoci wasnych {an }, {bp } oraz {cs }. Rozwizanie problemu najczciej przebiega w nastpujcych krokach. Sprawdzamy, czy dany ukad obserwabli stanowi ZZOK. Jeli nie to musimy dobra obserwable tak, aby uzyska ZZOK. Dla wybranych obserwabli stanowicych ZZOK rozwizujemy zagadnienia wasne postaci (10.17). Z otrzymanych wektorw wasnych konstruujemy ortonormaln baz w przestrzeni stanw.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

123

6.03.2010

10. Zupeny zbir obserwabli komutujcych

124

Przedstawiona procedura jest sformuowana w sposb abstrakcyjny, za praktyczne obliczenia wykonujemy zwykle w reprezentacji pooeniowej, a wic wektorami stanu s wwczas funkcje falowe. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

124

6.03.2010

11. Postulaty mechaniki kwantowej

125

Rozdzia 11

Postulaty mechaniki kwantowej

Mechanika kwantowa, jak zreszt kada teoria zyczna, bazuje na kilku postulatach, ktre przyjmujemy "na wiar". Nie umiemy powiedzie dlaczego obowizuj takie, a nie inne postulaty. Jedyne co moemy stwierdzi to to, e wszystkie dane i wyniki dowiadczalne s zgodne z proponowanymi postulatami. Rol postulatw w mechanice klasycznej peni, na przykad, trzy zasady dynamiki Newtona, a w elektrodynamice rwnania Maxwella. Dowiadczenie potwierdza ich suszno i okrela zakres stosowalnoci. Nie wchodzc wic w rozwaania o charakterze bardziej lozocznym ni zycznym, po prostu przedstawimy postulaty mechaniki kwantowej. Postulaty te ju pojawiy si w toku wykadu, teraz jedynie je zbierzemy i uporzdkujemy. Warto jednak stwierdzi, e moliwe s rne sformuowania, zalene przede wszystkim od stopnia abstrakcji wybranego aparatu matematycznego. Nie jest jednak naszym celem ani daleko posunita ciso matematyczna, ani te wyranowana abstrakcyjno.

11.1

Postulat 1: wektor stanu

na-

W kadej chwili czasu t stan ukadu zycznego jest okrelony przez wektor | (t) lecy do pewnej przestrzeni Hilberta H.

Uwagi 1. W praktycznych zastosowaniach wygodnie jest ten stan unormowa, tj. wzi | (t) = | (t) , (t) 2 (11.1)

gdzie norm obliczamy za pomoc iloczynu skalarnego, w ktry wyposaona jest przestrze Hilberta H. 2. W przestrzeni wektorowej mona budowa kombinacje liniowe, co jest odzwierciedleniem zasady superpozycji. Kombinacja liniowa wektorw stanu (odpowiednio unormowana) jest te, cho oczywicie innym, wektorem stanu. Dlatego te postulat ten mona nazwa zasad superpozycji. 3. W rozdziale 2 postulowalimy istnienie funkcji falowej (r, t) opisujcej stan ukadu. Jak wiemy, w przestrzeni H mona wybra rne bazy reprezentacje. Funkcja falowa jest po prostu wektorem stanu w reprezentacji pooeniowej: (r, t) = r | (t) , jest wic obiektem rwnowanym, lecz mniej oglnym, bowiem moemy skonstruowa inne reprezentacje: pdow, energetyczn i inne. Oczywicie, w konkretnych zastosowaniach atwiej jest posugiwa si funkcj falow, ni oglnym, abstrakcyjnym wektorem stanu.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

125

6.03.2010

11. Postulaty mechaniki kwantowej

126

11.2

Postulat 2: obserwable

dziaajca w H (opeKadej mierzalnej wielkoci zycznej A odpowiada obserwabla A rator hermitowski).

Uwagi jest obserwabl oznacza, e (dla wartoci wasnych tworzcych zbir 1. Fakt, e operator A dyskretny)
A = A , operator

hermitowski

an R, degener. gn krotna
n {| ui n } baza ortonorm. w F

(11.2)

n n | ui A = an | u i n n

2. Operatory kwantowo-mechaniczne mona konstruowa za pomoc zasady odpowiednioci. Jednak dla niektrych wielkoci (spin) trzeba szuka innych sposobw ich okrelania. 3. Moliwy jest te inny sposb konstrukcji obserwabli posiadajcych odpowiedniki klasyczne. Nawiasy Poissona dla klasycznych wielkoci zostaj zastpione przez komutator odpowiednich operatorw (i pomnoone przez czynnik i ). Otrzymane w ten sposb relacje komutacyjne su za punkt wyjcia do konstrukcji jawnej postaci operatorw. Metod t posuylimy si w rozdziale 7 znajdujc posta operatora pdu w reprezentacji pooeniowej. Wykorzystamy j take przy dyskusji operatora momentu pdu.

11.3

Postulat 3: wyniki pomiarw wartoci wasne obserwabli

Jedynym dopuszczalnym wynikiem pomiaru wielkoci zycznej A moe by ktra . z wartoci wasnych obserwabli (operatora hermitowskiego) A

Uwagi musi by ob1. Wynik pomiaru jest zawsze (mianowan) liczb rzeczywist. Dlatego te A serwabl operatorem hermitowskim. , a co za tym idzie, zbir wartoci wasnych i stany wasne s okrelone 2. Posta obserwabli A przez zyczn natur ukadu (jego struktur). Dlatego te zbir dopuszczalnych wynikw pomiarowych nie zaley od stanu | , w ktrym ukad znajdowa si tu przed pomiarem. Znaczenie stanu | okrela nastpny postulat. ) moe by dyskretny, co oznacza, e rezul3. Widmo (zbir wartoci wasnych obserwabli A taty pomiaru s skwantowane. Postulat ten bywa wic nazywany zasad kwantowania.

11.4

Postulat 4: prawdopodobiestwo wynikw pomiarowych

Postulat ten jest uoglnieniem i sformalizowaniem idei rozkadu spektralnego, o ktrej mwilimy w rozdziaach 1 i 2. Uoglnienie to omwimy dla trzech rnych przypadkw.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

126

6.03.2010

11. Postulaty mechaniki kwantowej

127

Niech | oznacza unormowany wektor z przestrzeni H opisujcy stan pewnego ukadu zycznego. Zwrmy tu uwag, e dajc unormowania stanu | nieznacznie modykujemy postulat 1. Nie jest to danie konieczne, ale znaczco uatwia i upraszcza zapis prawdopodobiestw (por. dyskusja w rozdziale 3, wzory (3.55)(3.64)). . Niech A oznacza pewn wielko zyczn, ktrej odpowiada obserwabla A

11.4.1

Przypadek widma dyskretnego bez degeneracji

odpowiadajcych W tym przypadku {| n } stanowi zbir wektorw wasnych obserwabli A wartociom wasnym {an }, przy czym | n = an | n A m | n = mn | n
n

zagadnienie wasne, ortonormalno s c, zupeno s c. (11.3)

n | = 1

Postulat 4a A. Prawdopodobiestwo Pn tego, e w wyniku pomiaru wielkoci zycznej A, w ukadzie opisanym unormowanym wektorem stanu | , otrzymamy warto wasn an wynosi Pn = | n | |2 . (11.4)

bowiem w tym wypadku wartoci wasnej an odpowiada tylko jeden wektor wasny | n .

11.4.2

Przypadek widma dyskretnego z degeneracj

odpowiada gn rnych wektorw wasnych W tym wypadku wartoci wasnej an obserwabli A

i | i A n = an | n j i m | n gn n i=1

zagadnienie wasne, ortonormalno s c, zupeno s c, (11.5)

= mn ij

| i n

i n| = 1

gdzie grny indeks przebiega zbir {1, 2, 3, . . . , gn }, za gn nazywamy stopniem degeneracji wartoci wasnej an .

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

127

6.03.2010

11. Postulaty mechaniki kwantowej

128

Postulat 4b B. Prawdopodobiestwo Pn tego, e w wyniku pomiaru wielkoci zycznej A, w ukadzie opisanym unormowanym wektorem stanu | , otrzymamy warto wasn an wynosi
gn

Pn =
i=1

i n|

(11.6)

W tym przypadku kada kombinacja liniowa stanw o tym samym numerze n, jakim jest ozna czona zmierzona warto wasna, jest wektorem wasnym obserwabli A A
gn i=1 i Cn | i n gn

= an
i=1

i Cn | i n

(11.7)

(patrz take (3.49) i (10.10)). Omawiane prawdopodobiestwo jest sum kwadratw moduw n i 2 amplitud g i=1 Cn .

11.4.3

Przypadek widma cigego

ma wartoci wasne nalece do zbioru cigego, wic wektory wasne { } s Obserwabla A take numerowane indeksem cigym. Wwczas mamy | = | A | = ( ) d | Postulat 4c C. Prawdopodobiestwo Pn tego, e w wyniku pomiaru wielkoci zycznej A, w ukadzie opisanym unormowanym wektorem stanu | , otrzymamy warto z przedziau (, + d ) wynosi dP = | | |2 d, (11.9) | = 1 zagadnienie wasne, ortonormalno s c uog olniona, zupeno s c, (11.8)

a wic | | |2 jest funkcj ciga, majc sens gstoci prawdopodobiestwa.

Uwagi 1. Niech | H bdzie dowolnym wektorem stanu pewnego ukadu zycznego. Warto oczekiwana (rednia warto z wielu pomiarw) wielkoci zycznej A, ktrej odpowiada , wynosi obserwabla A A = | . |A (11.10)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

128

6.03.2010

11. Postulaty mechaniki kwantowej

129

Dla ilustracji rozwamy dalej przypadek bez degeneracji (11.3) i skorzystajmy z rozkadu jedynki A =
n

| n |A

n |

=
n

| n an n | an
n

n |

(11.11)

Z dowolnoci stanu | wynika moliwo utosamienia = A

n

an | n

n |,

(11.12)

2.

3.

4. 5.

(tzn. rozkad na operatory rzutowe | n n |). co stanowi rozkad spektralny operatora A Rozumowanie to wskazuje, dlaczego omawiany postulat czymy z ide rozkadu spektralnego. Zauwamy jeszcze, e z rozkadu (11.12) wynika, e Cn = n | okrela amplitud prawdopodobiestwa tego, e w wyniku pomiaru uzyskamy warto wasn an . Analogiczne rozkady spektralne moemy oczywicie wypisa dla dwch pozostaych przypadkw. Posugujc si denicj wartoci oczekiwanej i rozkadem spektralnym, wraz z odpowiedni jego interpretacj, moemy poczy postulaty 3 i 4 w jeden. Zalet takiego podejcia jest zmniejszenie liczby postulatw, za wad konieczno nieco rozbudowanej interpretacji. Dlatego pozostaniemy przy podanym sformuowaniu postulatw mechaniki kwantowej. Z tego postulatu wynika probabilistyczna interpretacja funkcji falowej (r) = r | . Pooenie czstki ma widmo cige, za | r to wektor wasny operatora pooenia. Wic r | jest amplitud gstoci prawdopodobiestwa tego, e w wyniku pomiaru pooenia czstki otrzymamy warto r. Innymi sowy, jest to amplituda gstoci prawdopodobiestwa tego, e czstka znajduje si w punkcie r. Postulat 4 jest wic uoglnieniem stwierdzenia, e | (r, t)|2 jest gstoci prawdopodobiestwa znalezienia czstki w punkcie r. Warunek normowania sprawia, e wektory rnice si o stay czynnik | 1 = | 2 moemy utosami. W szczeglnoci, globalny czynnik fazowy jest bez znaczenia zycznego. Rnica faz pomidzy wektorami stanu moe jednak mie istotne znaczenie ze wzgldu na moliwo interferencji amplitud.

11.5

Postulat 5: pomiar redukcja wektora stanu

Jeli w ukadzie zycznym opisanym stanem | dokonamy pomiaru wielkoci zycz, to po pomiarze stanem nej A otrzymujc an , jedn z wartoci wasnych obserwabli A ukadu jest unormowany rzut stanu | na (unormowany) wektor wasny | n odpowiadajcy zmierzonej wartoci wasnej |
- | n pomiar an

n | | n | |2

(11.13)

Innymi sowy mwimy, e w wyniku pomiaru nastpuje redukcja (lub kolaps) stanu | do stanu | n .

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

129

6.03.2010

11. Postulaty mechaniki kwantowej

130

Uwagi 1. Mwimy tu o rzutowaniu, bowiem | n n | jest operatorem rzutowania. . Dla przy2. Postulat ten nietrudno uoglni, uwzgldniajc charakter widma obserwabli A padku z degeneracj otrzymamy wyraenie (3.66). Operator rzutowania rzutuje stan | na gn -wymiarow podprzestrze w przestrzeni H. (tzn. | = 3. Jeli stan ukadu przed pomiarem jest jednym ze stanw wasnych obserwabli A | k ), to pomiar wielkoci zycznej A da warto ak z prawdopodobiestwem rwnym 1, za stan ukadu pozostanie bez zmiany (nadal bdzie stanem | k )). 4. Postulat o redukcji stanu kwantowo-mechanicznego wydaje si by najbardziej tajemniczy i najmniej zrozumiay spord caej szstki postulatw. Postulat ten ley u podstaw pewnych paradoksw (np. znany od lat 30-tych XX wieku, paradoks EPR, Einsteina, Podolskyego i Rosena). Paradoksy takie daj si zrozumie i wyjani na gruncie mechaniki kwantowej, jednak do dzi budz dyskusje i kontrowersje dotyczce sposobw jej interpretacji.

11.6

Postulat 6: ewolucja w czasie rwnanie Schrdingera

Stan | (t) ukadu zycznego ewoluuje w czasie zgodnie z rwnaniem Schrdingera i d | (t) dt (t) | (t) , = H (11.14)

(t) jest obserwabl (zwan hamiltonianem) odpowiadajc cakogdzie hamiltonian H witej energii ukadu. Hamiltonian moe (ale nie musi) by funkcj czasu.

Uwagi 1. Postulat ten jest jedynym postulatem dynamicznym. Okrela on dynamik wektora stanu, to jest sposb w jaki | (t) zmienia si w czasie. 2. Jest to rwnanie pierwszego rzdu wzgldem czasu, wic do jego penego rozwizania konieczne jest okrelenie stanu pocztkowego dla pewnej chwili t0 . 3. Rwnanie Schrdingera jest w peni deterministyczne. Ewolucja wektora stanu (lub funkcji falowej w reprezentacji pooeniowej) jest wyznaczona jednoznacznie. Probabilistyczna interpretacja mechaniki kwantowej wynika z pozostaych postulatw. 4. Gwnym sposobem konstrukcji hamiltonianu jest zasada odpowiednioci. Jeeli punktem wyjcia jest nierelatywistyczna zyka klasyczna, wwczas dostajemy nierelatywistyczn mechanik kwantow, w ktrej cakowita energia czstki musi by znacznie mniejsza ni jej energia spoczynkowa. 5. Znaczenie rwnania Schrdingera jest nie do przecenienia. Zasadnicza cz niniejszego wykadu jest powicona badaniu rozwiza tego rwnania i jego rnorodnych konsekwencji. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

130

6.03.2010

12. Kwantowa teoria momentu pdu

131

Rozdzia 12

Kwantowa teoria momentu pdu

UWAGA : Poczwszy od tego rozdziau bdziemy na og pomija "daszki" nad operatorami. Matematyczny sens wielkoci pojawiajcych si w rwnaniach powinien wynika z kontekstu.

12.1

Orbitalny moment pdu wstp

Kwantowo-mechaniczna teoria momentu pdu moe by wprowadzana na rne sposoby. W Uzupenieniach omawiamy zwizek pomidzy zwykymi obrotami w przestrzeni R3 przestrzeni pooe, a odpowiednimi transformacjami w przestrzeni H stanw ukadu zycznego, czyli w przestrzeni Hilberta. Pokazujemy tam, e operator momentu pdu jest generatorem transformacji w przestrzeni Hilberta, a take wyprowadzamy jego posta wynikajc z wasnoci obrotw geometrycznych. Tutaj jednak wybieramy prost i intuicyjn drog, wynikajc z zyki klasycznej.

12.1.1

Podstawowe denicje

Klasyczny moment pdu czstki dany jest wyraeniem Lkl = rkl pkl . W myl zasady odpowiednioci kwantowo-mechaniczny operator momentu pdu konstruujemy zastpujc wielkoci klasyczne operatorami = i r . P = L = R rp (12.1)

Z denicji tej, w oczywisty sposb, wynikaj wyraenia dla poszczeglnych skadowych operatora momentu pdu L1 Lx = ypz zpy = i L2 Ly = zpx xpz = i L3 Lz = xpy ypx = i y z , z y z x , x z x y . y x (12.2a) (12.2b) (12.2c)

Skadowe operatorw pooenia i pdu speniaj kanoniczne relacje komutacyjne xj , pk = i jk , j, k = 1, 2, 3. (12.3)

Zwrmy uwag, e skadowe operatora momentu pdu (orbitalnego) (12.2) s utworzone przez rne skadowe operatorw pooenia i pdu, ktre komutuj ze sob. Dlatego te niepotrzebna
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

131

6.03.2010

12. Kwantowa teoria momentu pdu

132

jest tu procedura symetryzacyjna, o ktrej wspominalimy przy omawianiu zasady odpowiednioci. Wygodnie jest zapisa denicj skadowych operatora momentu pdu za pomoc standardowych regu obliczania iloczynu wektorowego Lm = mnq xn pq , (12.4)

gdzie zawsze obowizuje konwencja sumacyjna (sumujemy po powtarzajcych si wskanikach od 1 do 3). Jak wiemy, kwantowo-mechaniczne operatory na og s nieprzemienne, za relacje komutacyjne odgrywaj zasadnicz rol. Dlatego badanie momentu pdu rozpoczniemy od znalezienia rnych relacji komutacyjnych przydatnych w dalszych rozwaaniach.

12.1.2

Relacje komutacyjne

Wprowadzone denicje wystarcz do zbadania podstawowych relacji komutacyjnych, ktre ujmiemy jako kolejne lematy. Lemat 12.1 Skadowe operatorw orbitalnego momentu pdu Lm , pooenia xn i pdu pq , speniaj nastpujce reguy komutacyjne Lm , xn Lm , pn Lm , Ln = i mnq xq , = i mnq pq , = i mnq Lq . (12.5a) (12.5b) (12.5c)

Dowd. Relacj (12.5a) dowodzimy prostym rachunkiem, wprost z denicji (12.4) Lm , xn = mjk xj pk , xn + xj , xn pk (12.6)

= mjk xj pk , xn = i mnj xj .

= mjk { xj (i )kn + 0 } = i mjn xj

co koczy dowd pierwszej z relacji. Dowd drugiej przebiega cakiem analogicznie, wic go ominiemy. Dowd trzeciej relacji niestety jest nieco duszy Lm , Ln = Lm , nqs xq ps xq Lm , ps + Lm , xq ps (12.7)

= nqs = i

= nqs i msb xq pb + i mqb xb ps snq smb xq pb + qns qmb xb ps .

Poniewa zachodzi relacja abc ade = bd ce be cd , wic dalej otrzymujemy Lm , Ln = i = i nm qb nb qm xq pb +i nm sb nb sm xb ps nm xs ps xn pm . nm xq pq xm pn + i (12.8)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

132

6.03.2010

12. Kwantowa teoria momentu pdu

133

Pierwszy i trzeci skadnik s takie same znosz si. Idc dalej mamy Lm , Ln = i = = i i xm pn xn pm am bn xa pb an mb xa pb ma nb na mb xa pb (12.9)

Korzystamy ponownie z (12.8) i dostajemy Lm , Ln = i qmn qab xa pb = i qmn Lq , (12.10)

co koczy dowd trzeciej relacji komutacyjnej. Uzyskane relacje komutacyjne dotycz operatora tzw. orbitalnego momentu pdu, mimo to jednak graj pierwszorzdn rol w dalszych rozwaaniach.

12.2
12.2.1

Oglny operator moment pdu

Denicje i uwagi wstpne

Zdeniowany powyej operator L jest tzw. orbitalnym momentem pdu pojedynczej czstki (nazwa ta wynika z analogii klasycznej). Ukady zyczne mog jednak skada si z wicej ni tylko jednej czstki. Moe by wtedy potrzebny cakowity moment pdu ukadu. Co wicej (jak to omwimy pniej) czstki mog mie spin, tzw. wewntrzny moment pdu, cakowicie niezaleny od stanu jej ruchu (a wic niezaleny od L). Wida wic, e pojcie momentu pdu jest oglniejsze, nie jest ograniczone do orbitalnego momentu pdu pojedynczej czstki. Dlatego te uoglnimy nasze rozwaania wprowadzajc operator J skadajcy si z trzech skadowych (operatorowych) J = (J1 , J2 , J3 ). Na te trzy operatory te narzucamy dwa warunki. Po pierwsze damy aby byy to obserwable operatory hermitowskie, ktrych wektory wasne rozpinaj przestrze stanw. Po drugie, damy aby speniay one relacje komutacyjne, formalnie identyczne z relacjami komutacyjnymi dla skadowych operatora orbitalnego momentu pdu, a mianowicie, damy aby zachodziy relacje Jm , Jn = i mnq Jq . (12.11)

Operatory Jk nazwiemy operatorami momentu pdu (ale ju bez przymiotnika) i nie precyzujemy ich konkretnego sensu zycznego. Staa Plancka wystpuje tu po to, aby zgadzay si wymiary. Operatorowi J przysuguje wymiar staej Plancka, a wic wymiar momentu pdu (co dodatkowo uzasadnia nazw). Oczywicie z faktu, e skadowe momentu pdu nie komutuj wynika, e niemoliwy jest jednoczesny pomiar trzech skadowych operatora J. Wprowadzamy take operator cakowitego momentu pdu zdeniowany jako
2 2 2 J2 = J1 + J2 + J3 ,

(12.12)

oraz dwa operatory pomocnicze J = J1 i J2 ,

+ J = J .

(12.13)

Operatory J nie s hermitowskie, lecz s swoimi wzajemnymi sprzeniami. J+ bywa nazywany operatorem podnoszcym, za J obniajcym. Pochodzenie tej terminologii wyjani si w trakcie naszej dyskusji. Podkrelmy, e w prowadzonych tu rozwaaniach relacja komutacyjna (12.11) jest w gruncie rzeczy postulatem. Nie wynika ona tu z jakich denicji, lecz jest z gry narzuconym warunkiem (wynikajcym z analogii do orbitalnego momentu pdu). W Uzupenieniach pokazujemy,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

133

6.03.2010

12. Kwantowa teoria momentu pdu

134

e relacja ta jest cile powizana z wasnociami obrotw w R3 i z indukowanymi przez nie transformacjami w przestrzeni Hilberta. Mimo to jednak, przyjmiemy (12.11) jako postulat i przebadamy jego najwaniejsze konsekwencje, tj. wynikajce z (12.11) inne reguy komutacyjne, a take wasnoci operatorw momentu pdu.

12.2.2

Relacje komutacyjne

Lemat 12.2 Operator cakowitego momentu pdu J2 i skadowa Jk speniaj relacj komutacyjn J2 , Jk = 0, dla k = 1, 2, 3. (12.14)

Dowd. Stosujc regu sumacyjn, z relacji (12.11) otrzymujemy J2 , Jk = Jn Jn , Jk + Jn , J k Jn (12.15)

= Jn Jn , Jk

= i nkp Jn Jp + i nkp Jp Jn . W drugim skadniku zamieniamy miejscami wskaniki p n J2 , Jk = i nkp Jn Jp + i pkn Jn Jp = i nkp + pkn Jn Jp = i knp + knp Jn Jp = 0.

(12.16)

co naleao wykaza. Naturalnym wnioskiem z powyszego lematu jest stwierdzenie, e moliwy jest jednoczesny pomiar cakowitego momentu pdu i jednej (dowolnie wybranej) skadowej. Zazwyczaj wybieramy (z przyczyn historycznych) skadow J3 jako wspmierzaln z J2 . Lemat 12.3 Skadowa operatora momentu pdu J3 i operatory J speniaj relacj J3 , J = J . (12.17)

Dowd. Przeprowadzamy bezporedni rachunek, w ktrym korzystamy z kanonicznej relacji (12.11). A zatem J3 , J = J3 , J1 iJ2 J1 i J2 = i 31k Jk i2 321 J1 = i J2 = J , 32k Jk J1 (12.18)

= i 312 J2 = co byo do wykazania.

Lemat 12.4 Operatory J+ oraz J speniaj relacj komutacyjn J+ , J = 2 J3 . (12.19)

Dowd. Znowu przez bezporedni rachunek dostajemy J+ , J = J1 + iJ2 , J1 iJ2 + i J2 , J1 (12.20)

= i J1 , J2 = 2i J2 , J1 = 2i2 co byo do wykazania.

S.Kryszewski

21p Jp = 2 213 J3 = 2 J3 ,

MECHANIKA KWANTOWA

134

6.03.2010

12. Kwantowa teoria momentu pdu

135

Lemat 12.5 Operator cakowitego momentu pdu J2 i operatory J speniaj relacj J2 , J = 0. (12.21)

Dowd. Na mocy lematu (12.14) mamy J2 , J = = co koczy dowd. Lemat 12.6 Operator cakowitego momentu pdu J2 mona wyrazi w postaci J2 = 1 J+ J + J J+ 2
2 + J3 .

J2 , J1 iJ2 J2 , J1 i J2 , J2 = 0. (12.22)

(12.23)

Dowd. Bezporednio sprawdzamy (pamitamy, e skadowe Jk nie komutuj) J2 = = = 1 2 (J1 + iJ2 )(J1 iJ2 ) + (J1 iJ2 )(J1 + iJ2 ) + J3 2 1 2 2 2 2 J iJ1 J2 + iJ2 J1 + J2 + J1 + iJ1 J2 iJ2 J1 + J2 2 1 1 2 2 2J1 + 2J2 2
2 + J3 2 + J3

(12.24)

co, na mocy denicji (12.12) oczywicie koczy dowd. Lemat 12.7 Dla operatorw J zachodzi nastpujca relacja J J = J2 J3 J3 . (12.25)

Dowd. Bezporednio sprawdzamy (skadowe Jk nie komutuj) J J = J1 iJ2 J1 iJ2

2 2 = J1 iJ1 J2 iJ2 J1 i2 J2 2 2 = J1 + J2 i J1 J2 J2 J1 2 = J2 J3 i2

12p Jp 123 J3 . (12.26)

= J
2

2 J3

= J J3 J3 co naleao pokaza.

12.3
12.3.1

Wartoci wasne operatorw J2 oraz J3 = Jz

Wprowadzenie

Operatory J2 i J3 komutuj, a wic z jednej strony s jednoczenie mierzalne, za z drugiej strony maj wsplny zbir wektorw wasnych. Wektor wasny operatorw J2 i J3 oznaczymy przez | j m i napiszemy odpowiednie zagadnienia wasne J2 | j m J3 | j m
S.Kryszewski

= =

j | j m ,

(12.27a) (12.27b)
MECHANIKA KWANTOWA

m |j m ,

135

6.03.2010

12. Kwantowa teoria momentu pdu

136

gdzie po prawej wprowadzilimy dla zgodnoci wymiarw. Rozwaane operatory s hermitowskie, wic bezwymiarowe liczby j , m R. Poprawny wymiar uwzgldnia staa Plancka, zatem liczby j , m bdziemy nazywa wartociami wasnymi operatorw J2 i J3 , odpowiednio. Moe si tak zdarzy, e operatory J2 i J3 nie wystarczaj do utworzenia zupenego zbioru obserwabli komutujcych. Wwczas moe istnie kilka stanw speniajcych powysze zagadnienie wasne. Wtedy bd si one rni dodatkowym indeksem numerujcym stany wasne jakiej trzeciej obserwabli, ktr trzeba doczy, aby zbudowa ZZOK. Na razie pominiemy ten ewentualny trzeci indeks, ale do dyskusji tego problemu wrcimy pniej. Stany | j m i | j m odpowiadaj rnym wartociom wasnym operatorw hermitowskich, s wic ortogonalne. Mona je unormowa, wic przyjmiemy j m|j m = jj mm . (12.28)

Oczywicie z (12.27) wynikaj wartoci oczekiwane j m | J2 | j m j m | J3 | j m = =

2

j ,

(12.29a) (12.29b)

m.

Operator J jest z zaoenia obserwabl, jest wic hermitowski, wobec tego operator J2 jest dodatnio okrelony, co oznacza e
2

j =

j m | J2 | j m

J| j m

0,

0.

(12.30)

Wobec tego zawsze znajdziemy tak liczb nieujemn j , e moemy napisa j = j (j + 1), j 0, oraz J2 | j m =
2

j (j + 1) | j m .

(12.31)

Wprowadzenie liczby j na tym etapie rozwaa jest moliwe, cho na razie niekonieczne. Pniej, wyniknie nam ona w sposb naturalny.

12.3.2

Warto wasna m jest ograniczona

2 jest nieujemna, bowiem Warto oczekiwana operatora Jk 2 j m | Jk |j m

Jk | j m

0.

(12.32)

Suma dwch liczb nieujemnych te jest nieujemna. Zatem stosujc (12.27) otrzymujemy 0
2 j m | J1 |j m

2 j m | J2 |j m

= =

2 2 j m | J1 + J2 |j m 2 j m | J2 J3

|j m

j m2 .

(12.33)

2 + J 2 ), a po Wnioskujemy std, e po pierwsze stan | j m jest stanem wasnym operatora (J1 2 drugie, e

j m2

0.

(12.34)

To za oznacza, e liczba kwantowa m jest ograniczona, gdy tylko j jest znane. Wobec tego, stwierdzamy, e dla danego (okre slonego) j : mmin m mmax (12.35)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

136

6.03.2010

12. Kwantowa teoria momentu pdu

137

12.3.3

Wasnoci J | j m

Rozwaymy teraz dziaanie operatora podnoszcego J+ i obniajcego J na stany | j m . Poniewa operatory J komutuj z J2 (por. (12.21)), wic J2 J | j m = J2 J | j m = J J2 | j m =
2

j J | j m .

(12.36)

Wektor J | j m jest wic stanem wasnym operatora J2 z wartoci wasn j . Co wicej, z relacji komutacyjnej (12.17) wynika, e J3 J | j m = J J3 m J | j m |j m = (m 1)J | j m . (12.37)

= J

Oznacza to, e wektor J | j m jest stanem wasnym operatora J3 odpowiadajcym wartoci wasnej (m 1). Wasnoci te posiada te stan | j, m 1 . Wnioskujemy wic, e musi zachodzi proporcjonalno J | j m = C | j, m 1 . (12.38)

Stae proporcjonalnoci trzeba oczywicie wyznaczy, czym zajmiemy si dalej. Wasno podnoszenia lub obniania liczby kwantowej m wyjania dlaczego operatory J nazywamy podnoszcym lub obniajcym. Lemat 12.8 Operatory J dziaajc na stan | j m daj J+ | j m J | j m = = j m(m + 1) | j, m + 1 , j m(m 1) | j, m 1 , (12.39a) (12.39b)

Dowd. Na mocy relacji (12.25) otrzymujemy j m | J J | j m = = =

2

j m | J2 J3 (J3 ) | j m
2

j m (m ) j m | j m (12.40)

[ j m(m 1)] .

Z drugiej strony, z (12.38) mamy od razu j m | J J | j m = C | j, m 1

2

= |C |2 ,

(12.41)

bowiem stany | j, m1 s z zaoenia unormowane. Zestawiajc dwie powysze rwnoci piszemy C = j m(m 1) . (12.42)

Podstawiajc ten wynik do (12.38) otrzymujemy tez.

12.3.4

Wartoci wasne J2 oraz J3 = Jz

W naszych poprzednich rozwaaniach stwierdzilimy, e warto wasna m jest ograniczona, patrz (12.35). Wiemy take, e operator J+ podnosi liczb kwantow m o 1. Poniewa m nie moe przekroczy mmax , wic musi zachodzi relacja J+ | j, mmax
S.Kryszewski

= 0.
MECHANIKA KWANTOWA

(12.43) 137

6.03.2010

12. Kwantowa teoria momentu pdu

138

Analogicznie, operator J obnia liczb kwantow m o 1, lecz m nie moe spa poniej mmin , wic musi te by J | j, mmin = 0. (12.44)

Podziaajmy operatorem J na obie strony relacji (12.43) i skorzystajmy z (12.25) biorc pod uwag, e stan | j, mmax jest stanem wasnym operatorw J2 i J3 . Otrzymujemy 0 = J J+ | j, mmax = = J2 J3 (J3 + ) | j, mmax
2

j mmax (mmax + 1) | j, mmax

(12.45)

W podobny sposb dziaamy operatorem J+ na obie strony (12.44) i mamy teraz 0 = J+ J | j, mmin = = J2 J3 (J3 ) | j, mmin
2

j mmin (mmin 1) | j, mmin

(12.46)

Z uzyskanych wyrae wynika wic ukad rwna j mmax (mmax + 1) = 0 j mmin (mmin 1) = 0. Z rwna tych eliminujemy j , i w kolejnych krokach otrzymujemy mmax (mmax + 1) = mmin (mmin 1),
2 m2 max + mmax mmin + mmin = 0,

(12.47)

(mmax + mmin )(mmax mmin ) + (mmax + mmin ) = 0, (mmax + mmin )(mmax mmin + 1) = 0, (12.48) Poniewa mmax mmin wic powysze rwnanie moe by spenione tylko wtedy, gdy zeruje si pierwszy czynnik. Wnioskujemy wic, e mmax = mmin . (12.49)

Stan | j, mmin ma najmniejsz moliw liczb kwantow m = mmin . Na mocy relacji (12.39a) wnioskujemy, e dziaajc na ten stan operatorem J+ otrzymamy nowy stan z liczb kwantow m podniesion o jeden, tzn m = mmin + 1. Stosujc sukcesywnie operator J+ zwikszamy liczb m, a wreszcie natramy na mmax . Dalsze stosowanie J+ produkuje zera. A wic mmin i mmax musz rni si o liczb cakowit (o tyle, ile razy stosowalimy operator J+ ). A zatem piszemy mmax mmin = 2j, (12.50)

gdzie j jest nieujemn liczb cakowit lub powkow. Liczby kwantowe mmax i mmin speniaj wic rwnania (12.49) i (12.50). Wynika z nich oczywisty wniosek mmax = j oraz mmin = j. (12.51)

Wobec tego wnioskujemy, e dopuszczalne wartoci liczby kwantowej m to m = j, j + 1, j + 2, . . . , . . . , j 2, j 1, j. Natomiast na mocy pierwszego z rwna (12.47) otrzymujemy j = j (j + 1), (12.53) (12.52)

przy czym wiemy, e j jest liczb nieujemn cakowit lub powkow. Liczba ta, wprowadzona w (12.31), wynika teraz w sposb naturalny z caego formalizmu, a ponadto zosta sprecyzowany jej charakter.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

138

6.03.2010

12. Kwantowa teoria momentu pdu

139

12.3.5

Podsumowanie

Operatory J2 i J3 komutuj, maj wic wsplny zbir (ortonormalnych) wektorw wasnych {| j m }, speniajcych J2 | j m J3 | j m = =
2

j (j + 1) | j m ,

(12.54a) (12.54b)

m |j m ,

gdzie liczba kwantowa m moe przyjmowa (2j + 1) wartoci m = j, j + 1, j + 2, . . . , . . . , j 2, j 1, j. Liczba kwantowa j jest nieujemna cakowita lub powkowa 1 3 5 , 1, , 2, , . . . , . . . , (12.56) 2 2 2 Z wasnoci operatorw J wynika, e liczba kwantowa m zmienia si krokami o wielkoci jednostkowej. Wobec tego jeli j powkowa, to m te powkowa; jeli j cakowita, to m te cakowita. Widzimy wic, e zbiory wartoci wasnych {j, m} rozpadaj si na dwie klasy, liczb cakowitych (tzw. przypadek bozonowy) i powkowych (przypadek fermionowy). Warto take przypomnie dziaanie operatorw J na stany | j m : j = 0, J+ | j m = = J | j m = = j (j + 1) m(m + 1) | j, m + 1 (j m)(j + m + 1) | j, m + 1 , j (j + 1) m(m 1) | j, m 1 (j + m)(j m + 1) | j, m 1 . (12.57b) (12.57a) (12.55)

12.4
12.4.1

Wektory wasne operatorw J2 oraz J3 = Jz

Konstrukcja stanw | j m

Niech E oznacza pewn przestrze wektorow, w ktrej dziaaj operatory J2 i J3 . Wemy pod uwag wartoci wasne j i m, ktrym odpowiada unormowany wektor | j m . Wektor ten tworzy podprzestrze E (j, m). Mamy teraz dwie moliwoci: J2 i J3 tworz ZZOK. Wektor | j m jest wyznaczony jednoznacznie, dim E (j, m) = 1. J2 i J3 nie tworz ZZOK. Trzeba dobra jaki inny operator, ktry komutuje z J2 i z J3 tworzc wsplnie z nimi ZZOK. Wwczas podprzestrze E (j, m) ma wymiar dim E (j, m) = g (j, m), odpowiadajcy iloci rnych wartoci wasnych dodatkowego operatora (mwimy tu skrtowo o jednym operatorze, ale w razie potrzeby dobieramy ich tyle, eby utworzy ZZOK). W tej podprzestrzeni budujemy baz | , j, m , gdzie numeruje wartoci wasne dodatkowego operatora. Baza ta jest ortonormalna , j, m | , j, m =

(12.58)

Dowolny wektor z podprzestrzeni E (j, m) mona wic przedstawi w bazie

g (j,m)

| E (j, m)
S.Kryszewski

=
=1

C ()| , j, m ,

(12.59) 139

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

12. Kwantowa teoria momentu pdu

140

gdzie zwracamy uwag, e zakres zmiennoci parametru zaley na og od j . Idc dalej, stosujemy do wektorw | , j m operatory J . W ten sposb (po unormowaniu) dostajemy wektory | , j m 1 nalece do odpowiednio do podprzestrzeni E (j, m 1) i tworzce baz w tych podprzestrzeniach. Poniewa operatory J przyporzdkowuj wektorom | , j m wektory | , j m 1 w sposb jednoznaczny, wic wnioskujemy, e wymiar podprzestrzeni E (j, m 1) nie ulega zmianie: dim E (j, m 1) = g (j, m). Oczywicie moemy dalej stosowa J tworzc E (j, m 2). Kontynuujc tak procedur dojdziemy do E (j, j ), kada o wymiarze g (j, m). Wynika std, e wymiar podprzestrzeni E (j, m) nie zaley od liczby kwantowej m dim E (j, m) = g (j ). (12.60)

Rozwaania te ilustruje ponisza tabela. Kad kolumn stanowi wektory z jednej podprzestrzeni E (j, m). Wektory te maj te same liczby kwantowe j i m za rni si liczbami 1 , 2 , . . . , gj . E (j, j ) | 1 , j, j | 2 , j, j . . . | g(j ) , j, j
J+

E (j, j + 1)
-

...
-

E (j, j )
-

J+

| 1 , j, j + 1 | 2 , j, j + 1 . . .

J+

... ... . . .

J+

| 1 , j, j | 2 , j, j . . .

J+

J+

J+

| g(j ) , j, j + 1

J+

...

J+

| g(j ) , j, j

Liczba kwantowa m zmienia si (co jeden) od mmin = j do mmax = j , a wic przyjmuje (2j +1) wartoci. Fakt ten ilustruje liczba kolumn w tabeli, ktrych jest wanie (2j + 1).

12.4.2

Reprezentacja standardowa

W powyszych rozwaaniach podprzestrzenie E (j, m) skaday si z wektorw tworzcych kolumny w tabeli. Rwnie dobrze moemy zbudowa podprzestrzenie E (j ), ktre s rozpite przez wektory rnice si liczb m. Wiersze tabeli przedstawiaj wic zbiory wektorw tworzcych podprzestrzenie E (j ). Poniewa i j s ustalone, wic dim E (j ) = 2j + 1. (12.61)

Podprzestrzenie te s niezmiennicze wzgldem operatora J. Operator J2 nie zmienia liczb kwantowych j i m. Operatory J1 , J2 , J3 , J mog miesza wektory o rnych m, lecz nie zmieniaj j . A wic dziaanie tych operatorw na wektory z E (j ) przeksztaca je w inne wektory z tej samej podprzestrzeni E (j )
J1 , J2 , J3 , J

E (j ).

(12.62)

W zwizku z tym operatory J (i ich kombinacje) dziaajce na tej podprzestrzeni mona reprezentowa za pomoc macierzy (2j + 1) (2j + 1). Podprzestrze E (j ) jest wic rozpita przez wektory | , j, m o ustalonych i j . Caa przestrze E bdzie wic suma takich podprzestrzeni E = j =1 E (j )
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
g (j )

(12.63) 140

6.03.2010

12. Kwantowa teoria momentu pdu

141

Jeszcze raz podkrelamy, e zakres zmiennoci parametru zaley od konkretnej wartoci j . Wektory rozpinajce ca przestrze tworz baz ortonormaln, zatem , j , m | , j, m =
j j

m,

(12.64)

bowiem indeksy , j i m numeruj wartoci wasne obserwabli (operatorw hermitowskich). Wektory | , j, m speniaj take relacj zupenoci.
g (j ) j j

| , j, m
=1 m=j

. , j, m | = 1

(12.65)

Dowolny wektor | E mona w sposb jednoznaczny rozoy na wektory bazy

g (j ) j

=
j =1 m=j

Cjm ()| , j, m .

(12.66)

gdzie Cjm () = , j, m | . Wektory | , j, m s wektorami wasnymi obserwabli J2 , J3 oraz (ktre komutuj parami i tworz ZZOK). Zatem pewnego A J2 | , j, m J3 | , j, m | , j, m A =
2

j (j + 1) | , j, m

(12.67a) (12.67b) (12.67c)

= m | , j, m = aj | , j, m

numerujemy indeksami , j , co jest wyrazem zalenoci tego, Wartoci wasne aj obserwabli A zaley od kontekstu ile wartoci wasnych aj odpowiada danemu j . Sens zyczny obserwabli A 2 zycznego. Jeeli J i J3 stanowi ZZOK, to wwczas 1 i g (j ) j 1, co oznacza, e dodatkowy parametr jest zbyteczny i nie wnosi adnych informacji. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

141

6.03.2010

13. Orbitalny momentu pdu

142

Rozdzia 13

Orbitalny momentu pdu

13.1
13.1.1

Oglne wasnoci orbitalnego momentu pdu

Przypomnienie wynikw

W poprzednim rozdziale wprowadzilimy orbitalny moment pdu czstki poprzez odwoanie si do zyki klasycznej i do zasady odpowiednioci. W Uzupenieniach omwilimy natomiast jego zwizek z obrotami. Zbierzemy teraz uzyskane uprzednio rezultaty. Operator orbitalnego momentu pdu jest operatorem wektorowym majcym trzy skadowe L = (L1 , L2 , L3 ) gdzie Lk = kmn xm pn , (13.1)

utworzonych za pomoc operatorw pooenia i pdu. Skadowe Lk speniaj kanoniczn relacj komutacyjn Lm , Ln = i mnp Lp , (13.2)

Relacja ta, z jednej strony, wynika z kanonicznej relacji komutacyjnej dla pooenia i pdu xm , pn = i mn , a z drugiej strony, jest konsekwencj wasnoci obrotw. Wszystkie wasnoci operatora J omwione w poprzednim rozdziale zostay wyprowadzone w oparciu o identyczn relacj komutacyjn. Dlatego te wszystkie wyniki poprzedniego rozdziau moemy prawie automatycznie zastosowa do orbitalnego momentu pdu. Wystarczy tylko dopasowa notacj. Deniujemy wic operator cakowitego orbitalnego momentu pdu oraz operatory podnoszcy i obniajcy
2 2 L2 = L2 1 + L2 + L3 ,

L = L1 iL2 .

(13.3)

Wszelkie relacje komutacyjne przenosimy bez trudu, zmieniajc w odpowiedni sposb notacj. Dowody przebiegaj zupenie analogicznie. A zatem mamy teraz L2 , Lm L , L = 0, = 2 L3 , L3 , L = L , L , L = 0.
2

(13.4a) (13.4b)

Obowizuj te podobne relacje operatorowe L2 = L L 1 ( L L + L L ) + L2 3, 2 = L2 L3 (L3 ), (13.5a) (13.5b)

ktre mona sprawdzi takimi samymi rachunkami jak w poprzednim rozdziale.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

142

6.03.2010

13. Orbitalny momentu pdu

143

13.2

Wartoci wasne i wektory wasne

Wyprowadzenie wartoci i stanw wasnych operatora momentu pdu J bazowao wycznie na reguach komutacyjnych. Wobec tego, e tutaj mamy te same reguy, wic znw przenosimy wyniki zmieniajc jedynie w odpowiedni sposb notacj. Niech | l, m oznacza unormowany stan wasny operatorw L2 oraz L3 , wwczas L2 | l, m L3 | l, m = =
2

l(l + 1) | l, m ,

(13.6a) (13.6b)

m | l, m ,

Ukad zyczny po obrceniu o kt 2 musi wraca do stanu wyjciowego. Std te wynika, e liczby kwantowe l oraz m s liczbami cakowitymi. Wniosek ten, nie majcy na razie adnego uzasadnienia, wyprowadzimy w dalszym cigu wykadu. Konstrukcja stanw wasnych przebiega analogicznie jak w oglnym przypadku. Podprzestrze E (, l) zawiera (2l + 1) wektorw odpowiadajcych rnym dopuszczalnym wartociom liczby m. Liczba numeruje stany wasne, jakiej innej obserwabli, jeli dwa operatory L2 oraz L3 nie wystarczaj do utworzenia zupenego ukadu komutujcych obserwabli. Stany | , l, m tworz zbir zupeny i ortonormalny , l, m | , l , m = ll mm (13.7)

Co wicej, omawiana podprzestrze jest inwariantna wzgldem operatorw L, a take nieredukowalna, tzn. nie ma mniejszej podprzestrzeni zawartej w E (, l), ktra byaby inwariantna wzgldem operatorw orbitalnego momentu pdu.

13.2.1

Elementy macierzowe

Zebrane tu rezultaty atwo wynikaj z poprzedniego rozdziau. l, m | L2 | l , m l, m | L3 | l , m l, m | L | l , m = = = =

2

l(l + 1) ll mm , l(l + 1) m (m 1) ll m,m 1 (l m )(l m + 1) ll m,m 1 .

(13.8a) (13.8b)

m ll mm ,

(13.8c)

Z denicji L w (13.3) oraz z (13.8c) wynikaj dwa dalsze elementy macierzowe l, m | L1 | l , m = 2 ll l(l + 1) m (m + 1) m,m +1 + l, m | L2 | l , m = 2i ll l(l + 1) m (m 1) m,m 1 , l(l + 1) m (m + 1) m,m +1 l(l + 1) m (m 1) m,m 1 , (13.9b) (13.9a)

ktre wynikaj z dodania i odjcia stronami formu (13.8c) dla operatorw L+ oraz L .

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

143

6.03.2010

13. Orbitalny momentu pdu

144

13.3

Orbitalny moment pdu w reprezentacji pooeniowej

Zarwno w poprzednim rozdziale, jak i w Uzupenieniach znalelimy jawn posta skadowych operatora L w reprezentacji pooeniowej: L1 = Lx = i L2 = Ly = i L3 = Lz = i z , z y z x , x z x y . y x y (13.10a) (13.10b) (13.10c)

Formuy te zapisane s we wsprzdnych kartezjaskich, ktre jak si okazuje w praktyce, nie s zbyt wygodne. Jak wspominalimy, dyskutujc zasad odpowiednioci, operatory powinny by konstruowane we wsprzdnych kartezjaskich, a dopiero potem mona przej do innych wsprzdnych. Tak te teraz zrobimy, transformujc skadowe (13.10) orbitalnego momentu pdu do wsprzdnych sferycznych.

13.3.1

Wsprzdne kartezjaskie i sferyczne

Przypominamy zwizek midzy wsprzdnymi kartezjaskimi i sferycznymi x = r sin cos , oraz relacje odwrotne r2 = x2 + y 2 + z 2 , Zamiana zmiennych Przejcie we wzorach (13.10) od wsprzdnych kartezjaskich do sferycznych jest raczej wiczeniem w rniczkowaniu. Zbierzemy wane rezultaty porednie, podajc ich wyprowadzenia jedynie w skrcie. Macierz zamiany wsprzdnych jest nastpujca r x x x = sin cos , = cos cos , r sin , r sin r = sin sin , y cos sin = , y r = y cos , r sin r = cos , z sin = z r = 0. z (13.13) cos = z = r x2 z , + y2 + z2 tg = y . x (13.12) y = r sin sin , z = r cos , (13.11)

Obliczenia dziewiciu pochodnych tworzcych powysz macierz s bardzo proste. Naszkicujemy jednak sposb obliczania niektrych z nich. A mianowicie, z (13.12) otrzymujemy r x = = x x2 + y 2 + z 2 (13.14)

1 x = sin cos . 2 x = r 2 x2 + y 2 + z 2

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

144

6.03.2010

13. Orbitalny momentu pdu

145

Analogicznie obliczamy pozostae dwa elementy pierwszego wiersza macierzy (13.13). Bierzemy teraz drug z relacji (13.12), przy czym po lewej stronie stosujemy reguy rniczkowania dla funkcji zoonej cos = cos[(x)]. W ten sposb mamy sin z 1 = = z (x2 + y 2 + z 2 )3/2 2x 1 / 2 2 2 2 x x (x + y + z ) 2 zx 1 = 3 = sin cos cos , r r

(13.15)

gdzie skorzystalimy rwnie ze zwizkw (13.11). Otrzymalimy wic pierwszy wyraz w drugim wierszu macierzy (13.13). Postpujc cakiem analogicznie z trzeci relacj w (13.12) dostajemy 1 sin sin y y , = = 2 = 2 cos x x x x r cos2 sin2 (13.16)

skd po uproszczeniu dostajemy pierwszy czon trzeciego wiersza macierzy (13.13). Otrzymana wyej tablica pochodnych pozwala wyrazi pochodne obliczane wzgldem wsprzdnych kartezjaskich przez pochodne we wsprzdnych sferycznych. I tak, w myl zasad rniczkowania funkcji zoonych otrzymujemy r = + + . x x r x x Korzystajc z pochodnych zebranych w tablicy (13.13) dostajemy cos cos sin = sin cos + . x r r r sin (13.18) (13.17)

W ten sam sposb obliczamy pozostae operatory rniczkowania wzgldem zmiennych kartezjaskich przez odpowiednie operatory we wsprzdnych sferycznych. Wyniki s nastpujce y z = sin sin = cos cos sin cos + + , r r r sin (13.19) (13.20)

sin . r r

13.3.2

Operatory Lk we wsprzdnych sferycznych

Obliczenia skadowych Lk operatora orbitalnego momentu pdu we wsprzdnych sferycznych polegaj na podstawieniu wzorw (13.17,13.19,13.20) do formu (13.10). Wyglda to skomplikowanie, jednak wiele czonw znosi si parami. Wykorzystanie elementarnych relacji trygonometrycznych take daje znaczne uproszczenia. Nie ma tu wic adnych trudnoci koncepcyjnych, a jedynie mamy do czynienia z do mudnymi rachunkami. Pokaemy tutaj jak oblicza jedn ze skadowych operatora momentu pdu. Pozostae oblicza si bardzo podobnie i dlatego podamy tylko gotowe rezultaty. Na podstawie wzoru (13.10), do ktrego podstawiamy odpowiednie formuy (13.11) oraz (13.20) i (13.19), dla pierwszej skadowej operatora momentu pdu mamy L1 = i = i y z z y

sin r r cos sin cos r cos sin sin + + r r r sin r sin sin cos
MECHANIKA KWANTOWA

(13.21) 145

S.Kryszewski

6.03.2010

13. Orbitalny momentu pdu

146

Wyrazy zawierajce /r skracaj si, L1 = i = i cos cos cos2 sin sin sin + ctg cos , sin2 sin

(13.22)

co koczy obliczenia. W analogiczny sposb obliczamy dwie pozostae skadowe operatora L we wsprzdnych sferycznych. Rezultaty wyraaj si wzorami L1 = Lx = i L2 L3 + ctg cos , = Ly = i cos + ctg sin , = Lz = i . sin (13.23a) (13.23b) (13.23c)

Poniewa skadowe podnoszca i obniajca wyraaj si jako kombinacje L1 oraz L2 , wic z powyszych wzorw atwo uzyskujemy L+ = L = ei ei + i ctg , + i ctg .

(13.24)

Warto przypomnie, e sprzenie operatora rniczkowania zmienia jego znak, to znaczy

oraz

(13.25)

dziki czemu, z relacji (13.24) widzimy, e operatory L+ oraz L s swymi sprzeniami, tj. L + = L , i na odwrt.

13.3.3

Operator L2 we wsprzdnych sferycznych

W tym wypadku niezbdne obliczenia s nadal koncepcyjnie proste, lecz jeszcze bardziej skomplikowane. Wynika to std, e zgodnie z (13.3) musimy obliczy kwadraty operatorw przedstawionych we wzorach (13.23). Przeledzimy obliczenia operatora L2 1 . Z (13.23a) mamy L2 1 = + ctg cos sin + ctg cos sin + ctg cos = 2 sin + ctg cos sin + ctg cos .
2

sin

(13.26)

Pozostaje wykona niezbdne rniczkowania. Otrzymujemy L2 1 =

2

sin2

sin cos 2 2 sin2 2 + ctg cos2 2 + ctg2 cos2 . 2 (13.27) 146

+ 2 sin cos ctg ctg2 cos sin

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

13. Orbitalny momentu pdu

147

Niestety powyszego wzoru nie da si uproci. Podobnie nieprzyjemny wynik otrzymamy obliczajc kwadrat L2 . W tym wypadku mamy L2 2 =
2

cos2

2 sin cos + 2 sin2 2 + ctg sin2 2 + ctg2 sin2 . 2 (13.28)

2 sin cos ctg + ctg2 sin cos

Cho oba uzyskane wyraenia s mocno zoone, jednak wiele czonw rni si tylko znakiem. Pozostae adnie si grupuj. Biorc pod uwag jedynk trygonometryczn, otrzymujemy sum
2 L2 1 + L2 = 2

2 2 2 + ctg + ctg . 2 2

(13.29)

Na szczcie, z (13.23c) w trywialny sposb mamy L2 3 =

2

2 . 2

(13.30)

Wobec tego operator kwadratu orbitalnego momentu pdu we wsprzdnych sferycznych wyraa si wzorem
2 2 L2 = L2 1 + L2 + L3 2 2 2 = 2 + (1 + ctg ) + ctg . (13.31) 2 2 Pozostaje doprowadzi powyszy wynik do wygodniejszej postaci. Przede wszystkim z elementarnej trygonometrii

1 sin2 Co wicej, nietrudno jest otrzyma nastpujc relacj rniczkow 1 + ctg2 = 2 + ctg 2 = = 1 sin sin 2 + cos 2

(13.32)

1 2 sin 2 + sin sin 1 = sin (13.33) sin Wykorzystujc powysze relacje pomocnicze w (13.31) otrzymujemy kocowe wyraenie dla kwadratu orbitalnego momentu pdu. Podsumowanie Formuy dla operatorw L2 oraz L3 w reprezentacji pooeniowej wyraone we wsprzdnych sferycznych s podstawowymi wynikami tego paragrafu. Zbieramy je tu razem L2 = L3 L 1 1 2 sin + sin sin2 2 = i = ei + i ctg ,
2

(13.34a) (13.34b) (13.34c) 147

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

13. Orbitalny momentu pdu

148

Wzory te oka si szczeglnie wygodne w dalszych zastosowaniach. Zwrmy take uwag, e operator orbitalnego momentu pdu zaley jedynie od zmiennych ktowych, co wskazuje na jego cise powizanie z obrotami.

13.3.4

Wartoci wasne i funkcje wasne L2 i L3

Wnioski z oglnego formalizmu Operatory L2 oraz L3 speniaj kanoniczne relacje komutacyjne (13.2), a take zagadnienia wasne (13.6). Na podstawie oglnej teorii z poprzedniego rozdziau wiemy, e liczby l s cakowite lub powkowe, natomiast m zmienia si od l do +l skokowo co jeden. Stwierdzilimy, e naturalne jest pracowa w reprezentacji pooeniowej, a na dodatek we wsprzdnych sferycznych. Celem naszym jest wic teraz znalezienie funkcji wasnych (w tyme ukadzie wsprzdnych), a take przedyskutowanie wartoci wasnych. Operator L zaley jedynie od zmiennych ktowych, dlatego w reprezentacji pooeniowej wprowadzamy baz za pomoc stanw ktowych | = | (gdzie to kt bryowy), ktrym na podstawie oglnych rozwaa o reprezentacjach w przestrzeni Hilberta, przypisujemy nastpujce wasnoci. (i) Ortonormalno (zmienne cige) | (ii) Zupeno
0

1 ( ) ( ) sin

(13.35)

d sin

2 0

d |

. | = 1

(13.36)

Zauwamy e cakujc po kcie bryowym mamy: d = sin d d, dlatego te w powyszych wzorach pojawi si sin . Odwoujc si do oglnych regu zapisu operatorw w wybranej reprezentacji, przepisujemy rwnania wasne (13.6) w reprezentacji pooeniowej | | L2 | l m | L3 | l m = L2 | l m = L3 | l m = =
2

l(l + 1) | l m ,

(13.37a) (13.37b)

m |l m ,

Lewe strony s po prostu elementami macierzowymi operatorw L2 i L3 w reprezentacji pooeniowej. W rodkowych czonach rozumiemy, e odpowiednie operatory s wyraone w reprezentacji | , czego ju nie zaznaczamy grnym indeksem. Oczywicie wic s to operatory w postaci (13.34). Natomiast po prawej mamy wyraenia wynike z rwna wasnych (13.6). Wykorzystujc wic posta operatorw orbitalnego momentu pdu w reprezentacji pooeniowej moemy napisa rwnania wasne dla funkcji falowych | l m , ktre moemy oczywicie nazwa funkcjami wasnymi (w reprezentacji pooeniowej) orbitalnego momentu pdu, nalecymi do wartoci wasnych l i m. Posugujemy si tu terminologi ustalon przy dyskusji reprezentacji w przestrzeni Hilberta. A zatem z (13.34), (13.37) otrzymujemy par rwna rniczkowych
2

1 sin sin

1 2 sin2 2 =
2

|l m

= (13.38a) (13.38b) 148

l(l + 1) | l m

|l m =

m |l m .
MECHANIKA KWANTOWA

S.Kryszewski

6.03.2010

13. Orbitalny momentu pdu

149

Rwnania te pozwalaj na wycignicie szeregu wanych wnioskw. Przede wszystkim zauwamy, e z rwnania (13.38b) wynika faktoryzacja funkcji wasnych |l m = g () Flm (). (13.39)

Po wstawieniu tak sfaktoryzowanej funkcji do rwnania (13.38b), stwierdzamy, e funkcja Flm () skraca si. W ten sposb otrzymujemy rwnanie zawierajce tylko funkcj g (). Ma ono posta i g () = m g (). (13.40)

Scakowanie tego rwnania jest trywialne. Sta cakowania przyjmujemy za dowoln i wczon do funkcji Flm . Wobec tego g () = eim . (13.41)

Z drugiej strony, podstawiajc sfaktoryzowan posta funkcji wasnej do wzoru (13.38a) widzimy, e dwukrotne rniczkowanie po kcie wyprodukuje czynnik m2 i poza tym nie zmieni funkcji g (). Wobec tego, w rwnaniu tym, na skutek faktoryzacji (13.39) funkcja g () skrci si po obu stronach. W rezultacie uzyskamy rwnanie wycznie dla funkcji Flm (). Otrzymana posta funkcji g () ma bardzo istotne konsekwencje. Stan ukadu zycznego nie moe si zmieni, jeli dokonamy obrotu ukadu zycznego o kt 2 wok osi z . Oznacza to, e musi by speniony warunek g () = g ( + 2 ) = eim(+2) = eim e2im = eim . (13.42)

A zatem musi by e2im = 1. Std za wynika, e liczba kwantowa m moe przyjmowa jedynie wartoci cakowite. Moemy powiedzie, e danie, aby m byo liczb cakowit wynika z dania niezmienniczoci stanu ukadu zycznego przy obrotach o kt 2 . Z faktu, e m jest liczb cakowit, automatycznie wynika, e liczba kwantowa l te musi by liczb cakowit, bowiem m zmienia si od l do +l co jeden. Podsumujmy wnioski wynikajce z oglnych rozwaa, ktre prowadzilimy w reprezentacji pooeniowej. Liczby kwantowe charakteryzujce wartoci wasne orbitalnego momentu pdu s liczbami cakowitymi. l = 0, 1, 2, . . . m = l, l + 1, . . . , 1, 0, 1, . . . , l 1, l. (13.43a) (13.43b)

Funkcje wasne orbitalnego momentu pdu w reprezentacji pooeniowej (we wsprzdnych sferycznych) faktoryzuj si |l m = eim Flm (). (13.44)

Podstawienie faktoryzacji (13.44) do wzoru (13.38a) daje rwnanie, ktre speniaj funkcje Flm () 1 sin sin m2 sin2 Flm () = l(l + 1) Flm (). (13.45)

gdzie l i m s cakowite (jak wyej). Wyznaczenie funkcji Flm () bdzie celem naszych dalszych rozwaa.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

149

6.03.2010

13. Orbitalny momentu pdu

150

13.4
13.4.1

Harmoniki sferyczne
Wprowadzenie

Funkcje wasne (13.44) orbitalnego momentu pdu w reprezentacji pooeniowej Ylm (, ), = |l m = eim Flm (), (13.46)

nazwiemy harmonikami sferycznymi. Jako funkcje wasne obserwabli, harmoniki sferyczne musz spenia typowe warunki nakadane na funkcje falowe. Harmoniki sferyczne powinny tworzy zbir funkcji ortonormalnych, tj musz spenia ll mm = = = l m|l m
0 0 2 0 2 0

d sin d sin

d l m |

|l m (13.47)

d Ylm (, ) Yl m (, ).

Pierwsza rwno jest wyrazem ortonormalnoci stanw wasnych orbitalnego momentu pdu. Druga wynika z zastosowania relacji zupenoci (13.36) do rwnoci poprzedniej. Trzeci krok to po prostu zastosowanie denicji (13.46). Stany wasne orbitalnego momentu pdu musz by baz zupen. Wobec tego musz spenia warunek
l

|l m
l=0 m=l

. l m| = 1

(13.48)

Z ortonormalnoci bazy | (por. (13.35)) oraz z powyszego, wynika cig rwnoci 1 ( ) ( ) = | sin
l

=
l=0 m=l l

|l m

l m| (13.49)

=
l=0 m=l

Ylm (, ) Ylm ( , ),

co stanowi relacj zupenoci dla harmonik sferycznych.

13.4.2

Konstrukcja harmonik sferycznych

Uwagi wstpne Konstrukcj harmonik sferycznych mona prowadzi na rne sposoby. Przedstawimy tu zarys jednego z nich, a szczegy omwimy w Dodatkach matematycznych. Zauwamy najpierw, e z oglnej teorii wynika, i stan | l, l odpowiadajcy maksymalnej wartoci m (dla danego l) musi spenia relacj L+ | l, l = 0. (13.50)

Jeli teraz bra | podziaa z lewej na powysz rwno, to automatycznie przejdziemy do reprezentacji pooeniowej. Biorc operator L+ wedug (13.34c) otrzymamy rwnanie ei + i ctg Yl l (, ) = 0.
MECHANIKA KWANTOWA

(13.51) 150

S.Kryszewski

6.03.2010

13. Orbitalny momentu pdu

151

Z denicji (13.46) wynika Yl l (, ) = eil Fl l (), co podstawiamy do naszego rwnania. W wyniku elementarnych manipulacji otrzymujemy d Fl l () l ctg Fl l () = 0, d (13.52)

gdzie ju moemy uywa zwykych pochodnych, bo Fl l () jest funkcj jednej zmiennej. W tym momencie moemy naszkicowa procedur konstrukcji harmonik sferycznych. Rozwizujc rwnanie (13.52) zbudujemy funkcj eil Fl l (), ktra trzeba unormowa. W ten sposb znajdziemy harmonik Yl l (, ). Dalej, pracujc cay czas w reprezentacji pooeniowej, bdziemy dziaa na Yl l (, ) operatorem obniajcym L . W ten sposb wygenerujemy harmoniki sferyczne o coraz to mniejszym numerze m. Na przykad, w pierwszym takim kroku mamy Yl,l1 (, ) = | l, l 1 = L Yl,l (, ). (13.53) L | l, l

Przy przejciu do drugiej linii wpisalimy znak proporcjonalnoci, poniewa operator L+ produkuje pewien dodatkowy czynnik, ktry trzeba wyeliminowa prowadzc normowanie harmonik sferycznych. Kontynuujc stosowanie L bdziemy budowa harmoniki sferyczne o coraz mniejszych liczbach m, a wreszcie dojdziemy do mmin = l. Obliczenia Fl l () Aby efektywnie skorzysta z takiej procedury musimy najpierw wyznaczy funkcj Fl l () z rwnania (13.52). Rwnanie to przepisujemy w postaci d Fl l () cos = l Fl l (). d sin Jest to rwnanie o rozdzielajcych si zmiennych d Fl l () d sin = l , Fl l () sin ktre prosto scakowa. Otrzymujemy Fl l () = Cl (sin )l , (13.56) (13.55) (13.54)

gdzie Cl jest sta cakowania, ktr trzeba okreli na drodze normowania. Wobec tego, pierwsza skonstruowana harmonika sferyczna jest postaci Yl l (, ) = Cl eil (sin )l , co trzeba unormowa. Normowanie Przystpujemy wic do normowania. Na podstawie (13.47) musimy mie 1 =
0

(13.57)

d sin
0

2 0

d |Cl |2 eil (sin )l eil (sin )l (13.58) 151

= 2 |Cl |2
S.Kryszewski

d sin (sin )2l .

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

13. Orbitalny momentu pdu

152

Zamieniamy zmienn cakowania x = cos . Otrzymana funkcja podcakowa jest parzysta i wobec tego mamy 1 = 4 |Cl |2
1 0

dx 1 x2

= 4 |Cl |2 I1 (l).

(13.59)

Caka I1 (l) jest obliczona w Dodatkach matematycznych. Rezultat jest nastpujcy I1 (l) =
1 0

dx 1 x2

2l l!

(2l + 1)!

(13.60)

Podstawiajc t cak do wzoru (13.59) atwo otrzymujemy |Cl | = (2l + 1)! 4 1 . 2l l! (13.61)

Harmonika Yl l () Do okrelenia pozostaje jedynie faza staej normalizacyjnej. Przyjmujemy tutaj faz rwn (1)l , a przyczyny tego wyboru omwimy w Dodatkach matematycznych. Wstawiajc obliczon sta do wzoru (13.57) otrzymujemy ostateczn posta skonstruowanej harmoniki sferycznej Yl l (, ) = (1)l 2l l! (2l + 1)! il e (sin )l . 4 (13.62)

Stosujc teraz operator obniajcy L moemy dziaa nim na uzyskan harmonik. W ten sposb otrzymamy Yl,l1 (, ). Procedur t omawiamy szczegowo w Dodatkach matematycznych.

13.4.3

Harmoniki sferyczne zebranie informacji

Nie moemy tu prowadzi wykadu dotyczcego teorii funkcji specjalnych. Zbierzemy tu jedynie rezultaty wyprowadzone w Dodatkach matematycznych i przedstawimy wzory poyteczne w dalszym cigu wykadu. Harmoniki sferyczne funkcje wasne orbitalnego momentu pdu w reprezentacji pooeniowej mona przedstawi na dwa rwnowane sposoby Ylm (, ) = (1)l 2l l! 2l + 1 (l + m)! eim d lm (sin )2l 4 (l m)! (sin )m d(cos )lm 2l + 1 (l m)! 4 (l + m)! eim (sin )m d l +m (sin )2l . d(cos )l+m (13.63)

(1)l+m 2l l!

Z powyszych okrele harmonik sferycznych wynika relacja sprzenia zespolonego [Ylm (, )] = (1)m Yl,m (, ). (13.64)

Harmoniki sferyczne mona zapisa za pomoc stowarzyszonych funkcji Legendrea (patrz Dodatek matematyczny D) w postaci Yl m (, ) = (1)m
S.Kryszewski

2l + 1 (l m)! im m e Pl (cos ), 4 (l + m)!

MECHANIKA KWANTOWA

(13.65a) 152

6.03.2010

13. Orbitalny momentu pdu

153

gdzie m

0. Natomiast dla m < 0 mamy 2l + 1 (l + m)! im |m| e Pl (cos ). 4 (l m)! (13.65b)

Ylm (, ) =

W Dodatku matematycznym D sprawdzamy, poprzez bezporednie obliczenia, e tak zadane harmoniki sferyczne istotnie s rozwizaniami zagadnie wasnych (13.37). Przy odbiciu przestrzennym gdy kty sferyczne ulegaj nastpujcym zamianom
odbicie

- ,

odbicie

- + ,

(13.66)

harmoniki sferyczne maj wasno Yl m (, )

odbicie

- Yl m ( , + ) = (1)l Yl m (, ),

(13.67)

co, jak mwimy, okrela parzysto harmonik sferycznych. Posugujc si wzorem (13.63) moemy bez trudu wyliczy i wypisa kilka pierwszych harmonik sferycznych. Dla l = 0 jedynie moliw wartoci m jest zero. Zatem Y00 (, ) = |00 = 1 . 4 (13.68)

Dla przypadku l = 1 mamy trzy moliwe wartoci m = 1, 0, 1. A wic mamy te trzy harmoniki sferyczne Y1,1 (, ) = Y1,0 (, ) = |1 1 = |10 = 3 i e sin , 8 (13.69a) (13.69b)

3 cos . 4

Dla l = 2 mamy pi moliwych m = 2, 1, 0, 1, 2. Odpowiednie pi harmonik sferycznych ma posta Y2,2 (, ) = Y2,1 (, ) = Y2,0 (, ) = |2 2 = 15 2i 2 e sin , 32 15 i |2 1 = e sin cos , 8 5 |20 = 3 cos2 1 . 16 (13.70a) (13.70b) (13.70c)

Czsto przydatna jest relacja rekurencyjna dla harmonik sferycznych Ylm (, ) cos = Yl+1,m (, ) (l + m + 1)(l m + 1) (2l + 1)(2l + 3) (l + m)(l m) (2l 1)(2l + 1) (13.71)

+ Yl1,m (, )

Harmoniki sferyczne stanowi zupeny zbir funkcji ortonormalnych, tzn. zachodzi relacja ortonormalnoci (13.47), a take relacja zupenoci (13.49). Tak wic harmoniki sferyczne stanowi baz w przestrzeni funkcji zmiennych ktowych (, ). Oznacza to, e dowoln funkcj f (, ) mona rozoy w szereg
+l

f (, ) =
l=0 m=l

Clm Ylm (, ),

(13.72) 153

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

13. Orbitalny momentu pdu

154

przy czym wspczynniki rozwinicia dane s jako caki w reprezentacji pooeniowej (we wsprzdnych sferycznych) Clm = lm|f =
0

d sin

2 0

d Ylm (, ) f (, ).

(13.73)

Na koniec zauwamy, e harmoniki sferyczne, a cilej ich cz zalena od kta , s powizane ze stowarzyszonymi wielomianami Legendrea. Zwizek ten omawiamy w Dodatkach matematycznych. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

154

6.03.2010

14. Stany stacjonarne w potencjale centralnym

155

Rozdzia 14

Stany stacjonarne w potencjale centralnym

14.1 Postawienie problemu

Jednym z najwaniejszych problemw mechaniki kwantowej jest wyjanienie struktury atomu. W najprostszym atomie atomie wodoru proton i elektron oddziauj coulombowsko. Jest to oddziaywanie centralne, dlatego te rozdzia niniejszy powicimy omwieniu kwantowomechanicznego problemu ruchu czstki w polu si centralnych. Najpierw przypomnimy problem klasyczny tzw. zagadnienie Keplera. Omwimy stacjonarne rwnanie Schrdingera z potencjaem centralnym. Pokaemy, e wygodne jest przejcie do wsprzdnych sferycznych. Rozpoznajc operator cakowitego momentu pdu, utworzymy odpowiedni zupeny zbir obserwabli komutujcych. Pozwoli to przeprowadzi separacj zmiennych, co w konsekwencji zredukuje wyjciowe, trjwymiarowe rwnanie Schrdingera do tzw. rwnania radialnego (ju jednowymiarowego). Przedyskutujemy te najwaniejsze wasnoci tego rwnania. Pokaemy, e kwantowo-mechaniczne zagadnienie ruchu dwch cia mona (podobnie jak w mechanice klasycznej) sprowadzi do problemu ruchu wzgldnego w ukadzie rodka masy. Problem dwch cia zostaje w ten sposb sprowadzony do zagadnienia Keplera dla ciaa o masie zredukowanej. Przejcie takie jest moliwe dla wszystkich potencjaw centralnych.

14.1.1

Przypomnienie klasycznego problemu Keplera

Rozwamy czstk o masie poruszajc si w pewnym polu, przy czym (przynajmniej na razie) nie precyzujemy charakteru tego oddziaywania. Zaoymy ponadto, e nieruchome centrum pola jest umieszczone w rodku ukadu wsprzdnych. Energia potencjalna czstki jest dana pewn funkcj V = V (r), zalen jedynie od odlegoci czstki od centrum pola. Mwimy, e czstka porusza si w polu o potencjale centralnym. Na czstk dziaa sia F = grad V (r) = dV (r) dr r . r (14.1)

Sia jest wic zawsze radialna. Wobec tego moment pdu czstki wzgldem centrum L = r p = const. (14.2)

jest sta ruchu. W konsekwencji ruch czstki zachodzi w jednej paszczynie (jest paski). Dowody tych stwierdze mona znale w podrcznikach mechaniki klasycznej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

155

6.03.2010

14. Stany stacjonarne w potencjale centralnym

156

Czstka jest w punkcie r wzgldem centrum siy S i ma prdko v. Prdko czstki mona rozoy na skadowe radialn i skadow styczn (prostopad do r) zwizan z wartoci momentu pdu vr = dr , dt |v | = |L| . r (14.3)

Cakowita energia czstki to

E = =

Rys. 14.1: Rozkad prdkociczstki.

2 v + V (r) 2 2 2 + V (r). v + v 2 r

(14.4)

Eliminujc |v |, energi wyraamy przez E = 2 L2 vr + + V (r). 2 2 r2 (14.5)

Wobec tego klasyczny hamiltonian czstki poruszajcej si w nieruchomym, centralnym polu potencjalnym V (r) ma posta
2 2 = pr + L + V (r), H 2 2r2

(14.6)

gdzie pd radialny pr = dr/dt jest pdem kanonicznie sprzonym ze wsprzdn r. Moment pdu L moe zosta wyraony poprzez zmienne (r, , ) oraz kanonicznie sprzone pdy (pr , p , p ). Z mechaniki klasycznej wiadomo, e L2 = p2 + 1 p2 . sin2 (14.7)

danym rwnaniem (14.6) rozdzielilimy energi Zwrmy jeszcze uwag, e w hamiltonianie H kinetyczn na dwa czony, czon radialny i "obrotowy". Wynika to std, e przyjlimy potencja niezaleny od ktw. Kty i pdy z nimi sprzone "siedz" wycznie w L2 . Gdyby interesowaa nas tylko ewolucja r, to poniewa L = const, hamiltonian H jest wycznie funkcj zmiennych radialnych. Wwczas z rwna Hamiltona d d2 r H L2 dV (r) pr = 2 = = . 3 dt dt r r dr Jest to praktycznie problem jednowymiarowy z efektywnym potencjaem Vef f (r) = L2 + V (r), 2r2 (14.9) (14.8)

gdzie pierwszy czon to tzw. czon "odrodkowy". Rozwizanie problemu ruchu czstki w polu centralnym jest dokadnie omawiane w trakcie kursu mechaniki klasycznej. W przypadku potencjau grawitacyjnego V (r) 1/r uzyskujemy wtedy dobrze znane zagadnienie Keplera opisujce np. ruch planet wok gwiazdy centralnej.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

156

6.03.2010

14. Stany stacjonarne w potencjale centralnym

157

14.1.2

Hamiltonian kwantowo-mechaniczny

Odwoujc si do analogii klasycznej rozwaymy teraz kwantowo-mechaniczny odpowiednik problemu ruchu czstki w polu o potencjale centralnym. Hamiltonian czstki poruszajcej si w takim polu (na mocy zasady odpowiednioci) bdzie wic w reprezentacji pooeniowej mie posta
2 2 p = + V (r) = 2 + V (r). H 2 2

(14.10)

gdzie laplasjan 2 i r = x2 + y 2 + z 2 wyraone s we wsprzdnych kartezjaskich (tak jak tego wymaga zasada odpowiednioci). Bdziemy szuka rozwiza stacjonarnego rwnania Schrdingera, czyli stanw wasnych hamiltonianu (14.10). Szukamy wic rozwiza rwnania
2

2 + V (r) (r) = E (r),

(14.11)

Potencja V (r) ma symetri sferyczn, wobec tego bardziej poyteczne s wsprzdne sferyczne. Laplasjan we wsprzdnych sferycznych ma posta (dla dowolnej funkcji = (r, , )) 2 = 1 1 r2 + 2 sin r2 r r r sin 2 1 + 2 2 . r sin 2

(14.12)

Wystpuj tu czynniki r2 , wic przypadek gdy r = 0 trzeba analizowa szczeglnie uwanie. Na podstawie przedstawionych w poprzednich rozdziaach rozwaa o orbitalnym momencie pdu wiemy, e operator L2 w reprezentacji pooeniowej i we wsprzdnych sferycznych wyraa si wzorem L2 =
2

1 sin

sin

1 2 . sin2 2

(14.13)

Porwnujc laplasjan (14.12) i cakowity moment pdu (14.13) dostajemy 2 = 1 r2 r r2 r L2 . 2 r2 (14.14)

co moemy wykorzysta w hamiltonianie, po lewej stronie rwnania (14.11). Po uporzdkowaniu, hamiltonian czstki o masie w polu siy centralnej ma posta = H r2 2 2r r r
2

L2 + V (r). 2r2

(14.15)

Celem naszym jest teraz rozwizanie stacjonarnego rwnania Schrdingera, czyli zagadnienia wasnego r2 2 2r r r
2

L2 + V (r) (r, , ) = E (r, , ), 2r2

(14.16)

we wsprzdnych sferycznych.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

157

6.03.2010

14. Stany stacjonarne w potencjale centralnym

158

14.2
14.2.1

Separacja zmiennych
Zupeny zbir obserwabli komutujcych

Wiemy, e trzy skadowe operatora momentu pdu dziaaj jedynie na zmienne ktowe. W konsekwencji komutuj one ze wszystkimi operatorami dziaajcymi na zmienn radialn. Wobec tego z postaci hamiltonianu (14.15) wynika, e L = 0, H, (14.17)

Przemienno hamiltonianu i skadowych Lk jest odbiciem faktu, e hamiltonian jest niezmienniczy wzgldem obrotw. Oczywicie H komutuje rwnie z L2 . Mimo, e Lx , Ly , Lz s staymi ruchu (bo komutuj z H ), to jednak nie komutuj midzy sob. Jako zupeny zbir komutuj L2 oraz L3 . Operatory te okrelaj wsplne stany wasne. Mamy cych obserwabli wybieramy H, zatem do rozwizania zagadnienia (r) H L (r) L3 (r)
2

= = =

E (r),
2

(14.18a) (14.18b) (14.18c)

l(l + 1) (r),

m (r).

Wiemy ju, e (w reprezentacji pooeniowej) harmoniki sferyczne s funkcjami wasnymi operatorw L2 oraz L3 . Moemy wic napisa L2 Ylm (, ) = L3 Ylm (, ) =
2

l(l + 1) Ylm (, ),

(14.19a) (14.19b)

m Ylm (, ).

Hamiltonian (14.15) mona zapisa take jako

2 =H r + L , H 2r2

gdzie

r = H

r2 2r2 r r

+ V (r).

(14.20)

Wtedy stacjonarne rwnanie Schrdingera (14.16) ma posta

2 r + L H 2r2

= E ,

lub

r E = L2 , 2r2 H

(14.21)

przy czym lewa strona ostatniego rwnania zaley jedynie od zmiennej radialnej, a prawa od zmiennych ktowych. Wobec tego funkcja falowa ulega faktoryzacji na cz radialn i ktow = (r) = (r, , ) = R(r)Ylm (, ), (14.22)

poniewa wiadomo jakie s funkcje ktowe - funkcje wasne L2 oraz L3 . Przy takim zaoeniu widzimy, e automatycznie spenione s rwnania (14.18b) i (14.18c). Zatem zaleno ktowa funkcji wasnych hamiltonianu czstki o masie w polu si centralnych jest znana. Pozostaje rozwaenie rwnania (14.18a), to jest (r) = E (r). H (14.23)

Z rwnania tego poszukiwa bdziemy zalenoci od zmiennej radialnej, a wic radialnej funkcji falowej R(r). Zaleno ktowa jest bowiem w peni zawarta w harmonikach sferycznych.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

158

6.03.2010

14. Stany stacjonarne w potencjale centralnym

159

14.2.2

Radialne rwnanie Schrdingera

Rozwaamy wic rwnanie

2

2r2

r2 r r

L2 + V (r) (r) = E (r), 2r2

(14.24)

gdzie szukana funkcja falowa jest postaci danej w rwnaniu (14.22). Podstawiajc j do wzoru (14.24) pamitamy, jak operator L2 dziaa na harmoniki sferyczne (por. (14.19a)). Operacje rniczkowania wzgldem zmiennej radialnej nie wpywaj na harmoniki sferyczne, ktre po prostu si skracaj. A zatem atwo otrzymujemy dR d r2 2r2 dr dr
2

2 l(l

+ 1)R + V (r)R = ER(r), 2r2

(14.25)

co stanowi radialne rwnanie Schrdingera. Uylimy w nim zwykych pochodnych, a nie czstkowych, bo funkcja R(r) jest zalena tylko od jednej zmiennej. Jak ju wspominalimy, trzeba uwanie przeanalizowa zachowanie funkcji R(r) w otoczeniu punktu r = 0. Podkrelmy take, e w rwnaniu radialnym (14.25) liczba kwantowa l jest parametrem, wobec tego w przestrzeni rozwiza wydzielone s podprzestrzenie o ustalonym l. Co wicej, dla kadego l mamy (2l + 1) moliwych wartoci liczby magnetycznej m, ktra w (14.25) jawnie nie wystpuje. Oczekujemy zatem, e energie - wartoci wasne hamiltonianu zalee bd od orbitalnej liczby kwantowej l, a take od pewnej innej liczby kwantowej, ktr oznaczmy na razie przez . Podobn zaleno wykazywa wic bd take funkcje R(r). Dlatego piszemy R(r) = Rl (r). (14.26)

Oczywicie sens liczby pozostaje do ustalenia. Zgodnie z powyszym, rwnanie (14.25) mona zapisa
2

2r2

d d r2 dr dr

2 l(l

+ 1) + V (r) Rl (r) = El Rl (r). 2r2

(14.27)

Czon rniczkowy w (14.27) mona uproci przyjmujc funkcj radialn w postaci Rl (r) = 1 ul (r). r (14.28)

Wwczas, po wykonaniu rniczkowania, dostajemy 1 d r2 dr r2 dRl dr = 1 d r2 dr r2 d 1 ul (r) dr r = 1 d2 ul . r dr2 (14.29)

Wykorzystujc t zaleno w rwnaniu (14.27) dostajemy rwnanie radialne dla funkcji ul (r). Skracajc czynnik r1 , otrzymujemy d2 ul (r) + 2 dr2
2 2 l(l

+ 1) ul (r) + V (r) ul (r) = El ul (r). 2r2

(14.30)

Za przy uwzgldnieniu dokonanych podstawie, pena funkcja wasna ma posta (r) = 1 ul (r) Ylm (, ), r (14.31)

jest wic numerowana przez trzy liczby kwantowe , l, m. Liczby l i m s znane, natomiast liczb naley znale.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

159

6.03.2010

14. Stany stacjonarne w potencjale centralnym

160

Zauwamy, e rwnanie radialne (14.30) moemy zapisa gdzie Vef f (r) = V (r) +
2 l(l

d2 + Vef f (r) (r) = E (r) 2 dr2

(14.32)

+ 1) , 2r2

(14.33) 0). Zwrmy

jest to wic rwnanie jednowymiarowe dla potencjau efektywnego Vef f (ale r jeszcze uwag, e
2 l(l

+ 1) = 2r2

2 l(l

+ 1) 2

1 r2

2 l(l

+ 1) 2r3

r . r

(14.34)

Zatem przyczynek czonu galny".

2 l(l + 1)/(2r 2 )

do potencjau ma charakter odpychajcy, "centryfu-

14.2.3

Zachowanie si funkcji radialnych w r = 0

Naley zbada zachowanie si funkcji R(r) w otoczeniu r = 0. Rozwamy ma kulk w otoczeniu punktu r = 0. Oczekujemy, e strumie prawdopodobiestwa przez tak sfer powinien znika gdy r 0 2 r r r
r0

- 0.

(14.35)

Czynnik r2 wynika z tego, e pole sfery jest proporcjonalne do kwadratu promienia sfery. Co wicej, oczekujemy, ze prawdopodobiestwo znalezienia czstki w r = 0, take powinno dy do zera gdy objto kulki dy do zera. Zatem ||2 r3
r0

- 0.

(14.36)

Powysze warunki maj oczywicie wpyw na ksztat funkcji u(r) wchodzcej do radialnego rwnania Schrdingera (14.30). Warunki (14.35) i (14.36) dotycz tylko funkcji u poniewa funkcja falowa ma posta = RYlm = (u/r)Ylm . Wykonujc elementarne rniczkowania, z rwnania (14.35) dostajemy u d r dr u r u d r dr u r r2 = u du du u . dr dr (14.37)

A wic warunki (14.35, 14.36) maj dla funkcji u(r) posta u du du u dr dr |u|2 r
r0 r0

0, 0.

(14.38a) (14.38b)

Teraz naley zbada jakie s konsekwencje tych dwch warunkw dla rozwiza rwnania radialnego (14.30). Aby dokona niezbdnych oszacowa przyjmijmy potencja w postaci V (r) = 2 V r k /(2). Wwczas rwnanie (14.30), po pomnoeniu obustronnie przez 2/ 2 przybiera 0 ksztat d2 u l(l + 1) 2 + u + V0 rk u = 2 E u. 2 2 dr r
MECHANIKA KWANTOWA

(14.39) 160

S.Kryszewski

6.03.2010

14. Stany stacjonarne w potencjale centralnym

161

Zadajmy teraz aby u = rs . Rwnanie (14.39) daje przy takim zaoeniu s(s 1) + l(l + 1) V0 2E + 2 rk+2 = . 2 2 r r (14.40)

Jeli k 2, to dla bardzo maych r dominuje w (14.40) pierwszy czon po lewej, drugi albo jest stay, albo zaniedbywalnie may. Zatem asymptotycznie dla r dcego do 0 powinno by s(s 1) l(l + 1) 0. r2 (14.41)

atwo zauway, e ten warunek jest speniony dla s1 = l, oraz s2 = l + 1. (14.42)

Z powyszych rezultatw wynikaj nastpujce wnioski. Dla potencjau V (r) rk przy k > 2, funkcja u(r) speniajca radialne rwnanie (14.30) zachowuje si w otoczeniu r = 0 jak u(r) C1 rl + C2 rl+1 (14.43)

Jednake u(r) musi spenia take zyczne warunki (14.38). Jest to moliwe tylko wtedy gdy C1 = 0. Zatem rozwizanie rl musimy z przyczyn zycznych odrzuci. Z przyczyn zycznych wynika wic, e dopuszczalne rozwizania radialnego rwnania Schrdingera (14.30) musz spenia u(r)
r0

- 0.

(14.44)

Innymi sowy, w otoczeniu r = 0 funkcja radialna R(r) = u(r)/r powinna si zachowywa jak R(r) = u(r) r
r0

- rl .

(14.45)

Pamitamy przy tym, e orbitalna liczba kwantowa jest nieujemn liczb cakowit. Na uzyskane warunki naoone na funkcj radialn mona spojrze inaczej. Formalnie rzecz biorc, rwnanie radialne (14.30) dopuszcza r < 0, co jednak jest niezyczne. Moemy przyj, e V (r) = dla r < 0. Obszar ten jest niedostpny dla czstki, wic musi tam by R(r) 0. Cigo funkcji falowej wymaga wic aby R(r) 0 dla r 0+ . danie (14.45) zapewnia wic konieczn cigo.

14.3
14.3.1

Podsumowanie
Rwnanie radialne

Analizowalimy czstk o masie w polu o potencjale centralnym i takim, e V (r) rk gdzie k 2. (14.46)

Stacjonarne rwnanie Schrdingera, ze wzgldu na symetri potencjau pozwala na nastpujce wnioski:

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

161

6.03.2010

14. Stany stacjonarne w potencjale centralnym

162

(i) Funkcje wasne hamiltonianu, s jednoczenie funkcjami wasnymi operatorw L2 oraz L3 . Okrela to ich zaleno ktow, a wic mamy (r) = lm (r, , ) = ul (r) Ylm (, ) r (14.47)

(ii) Funkcja radialna ul (r) spenia radialne rwnanie Schrdingera d2 ul (r) + 2 dr2
2 2 l(l

+ 1) ul (r) + V (r) ul (r) = E u (r). 2r2

(14.48)

Funkcja radialna ul (r) musi te spenia warunek ul (r)

r0

- 0.

(14.49)

(iii) Pena funkcja falowa musi by unormowana, musi wic zachodzi d3 r |(r)|2 = d
0

r2 dr |lm (r, , )|2 = 1.

(14.50)

Ze wzgldu na sfaktoryzowan posta (14.47) penej funkcji falowej warunek normowania take si faktoryzuje. d3 r |ul (r)|2 d | Ylm (, ) |2 = 1. (14.51)

Poniewa harmoniki sferyczne s z denicji unormowane do jednoci, wic w kocu zostaje nam warunek normalizacji radialnej funkcji ul d3 r |ul (r)|2 = 1. (14.52)

(iv) Poyteczne jest czasami zapisa warunek normalizacji dla tzw. penej funkcji radialnej w postaci Rl (r) = (1/r) ul (r). Oczywicie z warunku (14.52) wynika natychmiast d3 r r2 |Rl (r)|2 = 1. (14.53)

Zauwamy, e warunek zbienoci funkcji ul (r) przy r dcym do zera, zapewnia dobr zbieno caek. Na zakoczenie, zwrmy uwag, e moe si tak zdarzy, e indeks odpowiada widmu cigemu energii El . Wwczas indeks przyjmuje wartoci cige i warunek normalizacyjny (14.52) trzeba wtedy zapisa w postaci warunku ortonormalnoci d3 r u l (r ) u l (r ) = ll ( ). (14.54)

Oczywicie dla widma dyskretnego indeks jest te dyskretny, wtedy delta Diraca przechodzi w delt Kroneckera.

14.3.2

Liczby kwantowe

Z powyszej analizy stacjonarnego rwnania Schrdingera dla czstki o masie poruszajcej si w potencjale centralnym V (r) wynika, e funkcje falowe lm zale co najmniej od trzech indeksw liczb kwantowych. Co najmniej, bo nie wiemy z gry jaki jest charakter liczby , by moe jest ona multiindeksem. Rozwaane funkcje falowe s funkcjami wasnymi operatorw H
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

162

6.03.2010

14. Stany stacjonarne w potencjale centralnym

163

hamiltonianu, cakowitego momentu pdu L2 oraz L3 rzutu momentu pdu na o z . Funkcje lm odpowiadaj wartociom wasnym El energia;
2

l(l + 1) peny moment pdu; m rzut momentu pdu na o s z.

Naturalne jest wic nazwa: radialna liczba kwantowa (czasem gwna). l i m to orbitalna i magnetyczna liczba kwantowa (nazewnictwo z teorii momentu pdu). Cz ktowa funkcji falowej nie zaley w aden sposb od potencjau (pod warunkiem, e jest on sferycznie symetryczny).

14.3.3

Degeneracja zasadnicza i przypadkowa

Energie El , czyli wartoci wasne hamiltonianu nie zale od magnetycznej liczby kwantowej m. A wic dla konkretnych (ustalonych) liczb i l mamy (2l + 1) rnych funkcji falowych odpowiadajcych tej samej energii. Funkcje te s oczywicie wzajemnie ortogonalne, jako rne funkcje wasne operatora L3 . A zatem Energie El s co najmniej gl = (2l + 1)-krotnie zdegenerowane. Jest to degeneracja o charakterze zasadniczym, wynikajcym z symetrii sferycznej potencjau V (r). Inne degeneracje, zwizane z liczbami kwantowymi i l mog te mie miejsce, ale nie musz. Zaley to konkretnego problemu. Te dodatkowe degeneracje bywaj wic zwane przypadkowymi, bowiem rna jest sytuacja w rnych przypadkach.

14.4

Zagadnienie dwch cia

W Uzupenieniach przypominamy klasyczne zagadnienie dwch cia. Przypominamy, w jaki sposb problem ten sprowadza si do ruchu wzgldnego w ukadzie rodka masy. Podobny sposb postpowania mona take wykorzysta w mechanice kwantowej. Dotyczy to jednego z najwaniejszych ukadw zycznych jakim jest atom wodoropodobny: dodatnio naadowane jdro i elektron o adunku ujemnym oddziaujce coulombowsko, ktry szczegowo omwimy w nastpnym rozdziale. Ponisze rozwaania s wic swego rodzaju przygotowaniem do kwantowo-mechanicznego opisu atomu, cho oczywicie stosuj si take i do innych ukadw. W Uzupenieniach przedstawimy model molekuy dwuatomowej bazujcy na wprowadzonych tu pojciach.

14.4.1

Separacja zmiennych w mechanice kwantowej

Obserwable zwizane ze rodkiem masy i z ruchem wzgldnym Rozpatrujemy tu ukad zyczny zoony z dwch czstek (bezspinowych) oddziaujcych za porednictwem potencjau centralnego V (r12 ). Na razie nie precyzujemy zycznego charakteru tego oddziaywania. Opis ukadu rozpoczynamy od ukadu LAB, w ktrym obu czstkom przyporzdkowujemy operatory (obserwable) pooenia i pdu r(1) , p(1) oraz r(2) , p(2) . Operatory te speniaj relacje komutacyjne xj
(m)

, pk

(n)

= i mn jk

(14.55)

gdzie wskaniki m, n = 1, 2 numeruj czstki. Operatory odpowiadajce rnym czstkom s przemienne (niezalene). Odwoujc si do klasycznych relacji, na mocy zasady odpowiednioci, moemy oczywicie zbudowa nowe operatory pooenia r = r(1) r(2) ,
S.Kryszewski

R =

m1 r(1) + m2 r(2) , m1 + m2
MECHANIKA KWANTOWA

(14.56) 163

6.03.2010

14. Stany stacjonarne w potencjale centralnym

164

ktre nazwiemy operatorami pooenia wzgldnego i pooenia rodka masy. Analogicznie, przez odwoanie si do klasycznych wyrae (patrz Uzupenienia) skonstruujemy operatory pdu p = m2 p(1) m1 p(2) , m1 + m2 P = p(1) + p(2) . (14.57)

Powstaje w tym miejscu pytanie, czy operatory skonstruowane tak jak to robilimy w zyce klasycznej s "dobrymi" operatorami. Aby si o tym przekona rozwaymy reguy komutacyjne speniane przez nowo wprowadzone operatory. Nietrudno sprawdzi, e nowe operatory speniaj relacje komutacyjne xj , pk = i jk , Xj , Pk = i jk , (14.58)

Istotnie, na przykad mamy xj , pk = = xj xj ,

(1) xj , (1) (2)

m2 pk m1 pk m1 + m2
(1)

(1)

(2)

m2 pk m1 + m2

(2) xj ,

m1 pk m1 + m2

(2)

(14.59)

bowiem komutatory zawierajce operatory rnych czstek znikaj. Wobec tego dalej xj , pk = = m2 (1) (1) x , pk m1 + m2 j + m1 (2) (2) x , pk m1 + m2 j (14.60)

m2 m1 i jk + i jk = i jk . m1 + m2 m1 + m2

jak naleaoby oczekiwa dla operatorw pooenia i pdu. Ponadto pary operatorw (r, p) oraz (R, P) s wzajemnie niezalene, to znaczy komutuj. I znw dla przykadu sprawdzamy Xj , pk =
(1) (2) m1 xj + m2 xj m2 pk m1 pk , = m1 + m2 m1 + m2

(1)

(2)

m1 m2 (1) (1) x , pk m1 + m2 j

m1 m2 (2) (2) x , pk m1 + m2 j

= 0.

(14.61)

bowiem operatory rnych czstek komutuj, a pozostae komutatory s identyczne i rwne i jk . Poniewa pary operatorw (r, p) oraz (R, P) speniaj kanoniczne relacje komutacyjne, wic nic nie stoi na przeszkodzie, aby interpretowa je jako operatory pooenia i pdu. Co wicej mona bez trudu skonstruowa dla nich odpowiednie reprezentacje. S wic one rwnie dobre jak wyjciowe operatory waciwe dla LAB. Zauwamy, e w analogiczny sposb moemy zbudowa operator momentu pdu dla CMS. A zatem operator L = r p, (14.62)

bdzie operatorem momentu pdu ruchu wzgldnego (dla kcyjnej czstki o masie zredukowanej wzgldem nieruchomego centrum siy). Natomiast Lcm = R P, (14.63)

jest momentem pdu ruchu caoci wzgldem LAB. Mona oczywicie sprawdzi, e tak wprowadzone operatory bd spenia kanoniczne relacje komutacyjne dla momentu pdu (jest to oczywicie konsekwencj relacji komutacyjnych (14.58) dla pooe i pdw).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

164

6.03.2010

14. Stany stacjonarne w potencjale centralnym

165

14.4.2

Wartoci i funkcje wasne Hamiltonianu

Kwantowo-mechaniczny hamiltonian ukadu dwch czstek moemy zapisa za pomoc operatorw LAB H = p2 p2 1 2 + + V (r12 ), 2m1 2m2 (14.64)

albo te za pomoc nowych operatorw (odpowiadajcych CMS) H = p2 P2 + + V (r), 2 2M gdzie = m1 m2 . m1 + m2 (14.65)

Hamiltonian (14.65) jest sum dwch skadnikw H = Hcm + Hrel , gdzie Hcm = P2 /2M jest hamiltonianem ukadu dwch czstek jako caoci, za Hrel = p2 + V (r), 2 (14.67) (14.66)

stanowi hamiltonian ruchu wzgldnego. Oba skadniki komutuj Hcm , Hrel = 0. (14.68)

Wobec tego moemy szuka rozwizania zagadnienia wasnego, w ktrym oba operatory maj wsplne stany wasne. Hcm | Hrel | = Ecm | , = Er | . (14.69a) (14.69b)

Z powyszych rwna wasnych wynika, e cakowity hamiltonian spenia H| = Hcm + Hrel | = (Ecm + Er ) | , (14.70)

a wic odpowiadajce mu energie wasne s sum energii ruchu ukadu jako caoci i energii ruchu wzgldnego. Dla operatorw r i R naturalna jest reprezentacja pooeniowa parametryzowana dwoma wektorami pooe: | r, R . Funkcja falowa (r, R) = r, R | jest wic zalena od dwch zmiennych wektorowych, czyli od szeciu wsprzdnych. Operatory pdu w tej reprezentacji to p = i r , P = i R . (14.71)

Zmienne r oraz R s niezalene, zatem moemy szuka funkcji wasnych hamiltonianu w postaci iloczynu (r, R) = (r) (R) to jest r, R | = r| R| . (14.72)

Zagadnieniom wasnym (14.69) odpowiadaj wic rwnania Hcm | Hrel | = Ecm | , = Er | . (14.73a) (14.73b)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

165

6.03.2010

14. Stany stacjonarne w potencjale centralnym

166

ktre w reprezentacji pooeniowej wygldaj nastpujco

2

2M

2 (R) = Ecm (R), R (r) = Er (r),

(14.74a) (14.74b)

2 r + V (r)

Posta pierwszego z tych rwna jest dokadnie taka sama jak dla czstki swobodnej o masie M . Dlatego te jego rozwizanie (patrz (9.55) to (R) = 1 exp (2 )3/2 iP R , (14.75a)

przy czym zachodzi relacja Ecm = P2 2M 0, (14.75b)

co oczywicie jest energi kinetyczn ukadu jako caoci. Energia ta jest nieujemna i nie jest skwantowana (innymi sowy ma widmo cige). Oczywicie bardziej interesujce zycznie jest rwnanie (14.74b), ktre dotyczy ruchu wzgldnego czstek (ruchu kcyjnej czstki o masie zredukowanej wok centrum siy). Jego rozwizania, tj. posta funkcji falowych i dopuszczalne wartoci energii Er zale od konkretnej postaci potencjau V (r). W przypadku pola centralnego, gdy V (r) = V (|r|) = V (r), rozwizanie rwnania (14.74b) sprowadza si do omwionego powyej zagadnienia ruchu czstki o masie w polu centralnym. Podsumowanie Badanie stacjonarnego rwnania Schrdingera dla ukadu zycznego zoonego z dwch (bezspinowych) czstek o masach m1 i m2 , dla ktrych energia potencjalna ich oddziaywania zaley tylko od ich wzgldnego pooenia sprowadza si do: Pena funkcja falowa wyraona w zmiennych CMS, tj. przez r i R (odpowiednio pooenia wzgldnego i pooenia rodka masy) ma posta (r, R) = 1 exp (2 )3/2 iP R (r), (14.76)

gdzie pd P jest pdem ukadu jako caoci. Energia kinetyczna ruchu ukadu jako caoci wynosi Ecm = P2 , 2M gdzie M = m1 + m2 . (14.77)

Energia Ecm jest nieujemna i dowolna (nieskwantowana). Energia cakowita ukadu jest sum E = Ecm + Er , gdzie Er jest energi ruchu wzgldnego. (14.78)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

166

6.03.2010

14. Stany stacjonarne w potencjale centralnym

167

Dla ruchu wzgldnego trzeba rozwiza stacjonarne rwnanie Schrdingera

2

2 r + V (r)

(r) = Er (r),

(14.79a)

gdzie masa zredukowana wynosi = m1 m2 , m1 + m2 (14.79b)

Rwnanie (14.79a) dla V (r) = V (r) (pole centralne) sprowadza si do zagadnienia omwionego w pierwszych czciach rozdziau, a wic w rezultacie do radialnego rwnania Schrdingera. Poszukiwanie funkcji falowej (r) odbywa si wic dalej (po okreleniu potencjauV (r)) w sposb przedstawiony relacjami (14.47)(14.53). ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

167

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

168

Rozdzia 15

Atom wodoropodobny
UWAGA : W rozdziale tym traktujemy elektron jako czstk bezspinow. Innymi sowy, nie bierzemy pod uwag faktu, e elektron posiada spin 1/2. W dalszych rozdziaach rozwaymy znaczenie spinu i omwimy jak jego uwzgldnienie modykuje otrzymane tutaj rezultaty.

15.1

Wprowadzenie

Atom skada si z jdra i elektronw. Jako cao jest elektrycznie obojtny, adunek jdra i chmury elektronowej wzajemnie si znosz. W skad jdra wchodz protony i neutrony zwane hadronami, bowiem s one zwizane siami jdrowymi (oddziaywania silne, ktrych natury i wasnoci nie bdziemy tu omawia). Masy protonu i neutronu wynosz mP = 1.672 1027 kg, mN = 1.675 1027 kg. (15.1)

Mas jdra atomowego mona w przyblieniu wyliczy ze wzoru M = (A Z )mN + ZmP , (15.2)

gdzie A liczba masowa, Z liczba atomowa (adunek jdra). Na og masa jdra jest nieco mniejsza ni M wynikajca ze wzoru (15.2). Wie si to z tzw. defektem masy obecnym ze wzgldu na energi wizania nukleonw w jdrze. Masa elektronu wynosi me = 9.1 1031 kg, (15.3)

jest wic blisko 2000 razy mniejsza ni masa nukleonu. Masa zredukowana elektronu w atomie = M me 1 = me M + me 1 + me /M me 1 me M , (15.4)

niewiele si rni od masy elektronu. Rozmiary jdra atomowego s okoo 5 rzdw wielkoci mniejsze ni rozmiary atomu jako caoci. Dlatego te potraktujemy jdro jako obiekt punktowy obdarzony mas M i adunkiem Ze. Jdro jest rdem coulombowskiego pola elektrycznego, w ktrym znajduje si elektron. Energia potencjalna elektronu w tym polu dana jest wzorem V (r) = , r gdzie = Ze2 . 40 (15.5)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

168

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

169

Rozwaa tu bdziemy atom zoony z elektronu i jdra, ktre uznajemy za czstki punktowe (obdarzone mas i adunkiem elektrycznym). Jest to wic ukad dwch cia, ktre oddziauj za porednictwem potencjau centralnego. Rezultaty poprzedniego rozdziau mog wic z powodzeniem by zastosowane do opisu atomu wodoropodobnego. Zaoymy, e atom jako cao spoczywa (tzn. jego rodek masy jest nieruchomy, co zreszt nie ma tu wikszego znaczenia). Ruch wzgldny elektronu (wzgldem rodka masy, praktycznie pokrywajcego si z jdrem atomu) opiszemy za pomoc hamiltonianu H = p2 , 2 r (15.6)

co jak wiemy, sprowadzi si do analizy odpowiedniego radialnego rwnania Schrdingera.

15.2
15.2.1

Stabilno atomu
Dyskusja klasyczna

Zanim przejdziemy do kwantowo-mechanicznego opisu atomu wodoru rozwamy przez chwil model klasyczny. W modelu tym elektron kry po orbicie (dla prostoty koowej) wok jdra atomowego. Sia Coulomba spenia rol siy dorodkowej, zatem v 2 = 2, r r (15.7)

gdzie v prdko elektronu, za r promie orbity. Obliczajc z tego rwnania pd elektronu p = v znajdujemy jego energi kinetyczn Ekin = p2 = . 2 2r (15.8)

Wobec tego cakowita energia elektronu w klasycznym atomie to Etot = Ekin + Epot = = . 2r r 2r (15.9)

Energia Etot nie jest ograniczona z dou, bo r moe by dowolnie mae. Elektron poruszajcy si po orbicie koowej porusza si z przyspieszeniem (dorodkowym). Elektrodynamika klasyczna mwi, e adunek poruszajcy si z przyspieszeniem emituje fale elektromagnetyczne. Fale te unosz energi, ktr traci elektron. Energia elektronu (ujemna) coraz bardziej maleje, wic r maleje. Elektron na orbicie o promieniu r jest niestabilny, i w kocu spada na jdro. A wic w modelu klasycznym rozmiary atomu powinny by takie same jak rozmiary jdra. Stwierdzenia te s ewidentnie sprzeczne z dowiadczeniem. Rozmiary atomu s o kilka rzdw wielkoci wiksze ni jdra (wskazuje na to synne dowiadczenie Rutherforda). Widzimy wic, e zyka klasyczna nie moe poprawnie opisa struktury atomu.

15.2.2

Dyskusja kwantowo-mechaniczna

Na gruncie mechaniki kwantowej mona przeprowadzi bardzo proste oszacowania wskazujce, e atom jest stabilny. Elektron w atomie posiada pewien redni pd p i znajduje si w pewnej redniej odlegoci r od jdra. Obie te rednie moemy (z grubsza) przyj jako charakterystyki rozmycia obu wielkoci, ktre musz spenia zasad nieoznaczonoci p r = p r . (15.10) 169

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

170

Oszacowanie (15.10) pozwala stwierdzi, e energia kinetyczna elektronu Ekin p 2 2

2

2 r

(15.11)

Szacujc teraz energi cakowit, mamy

2

Etot

Ekin

Epot

2 r

. r

(15.12)

bowiem Ekin zastpilimy (zgodnie z (15.11) ) czym wikszym. Podkrelmy, e prowadzimy tu jedynie oszacowania rzdw wielkoci, a nie cise obliczenia (np. szacujemy 1/r jako 1/ r , a nie cile przez r1 ). Zbadajmy teraz dokadniej wyraenie stojce po prawej stronie nierwnoci (15.12). Wprowadmy w tym celu funkcj
2

f (x) =

2x2

. x
2

(15.13)

Nietrudno sprawdzi, e funkcja ta ma minimum, bowiem f (x) =

2 = 0, x2 x3

dla

x =

(15.14)

Warto minimalna tej funkcji to 2 . (15.15) 2 2 Jeli wic w (15.12) zastpimy praw stron jej minimaln wartoci rwn fmin , to nierwno bdzie "tym bardziej" prawdziwa. Mamy wic fmin = 2 . (15.16) 2 2 Nierwno ta, bdca konsekwencj zasady nieoznaczonoci, orzeka, e energia cakowita elektronu w atomie jest ograniczona z dou. Elektron nie moe straci dowolnie duej energii, a wic nie moe spa na jdro. Mechanika kwantowa, w przeciwiestwie do klasycznej, zapewnia stabilno atomu. Co wicej, minimalizacja prawej strony nierwnoci (15.12) zachodzi dla Etot
2

(15.17)

co stanowi oszacowanie rozmiarw atomu gdy elektron ma minimaln energi. Mechanika kwantowa wyjania stabilno atomu na podstawie prawa przyrody jakim jest zasada nieoznaczonoci. Zdumiewajcy jest fakt, e oszacowanie (15.16)) energii elektronu dokadnie pokrywa si ze cile obliczon energi jonizacji (energi najniszego poziomu energetycznego). Oszacowanie r dane w (15.17)) take jest bliskie cisemu wynikowi. Przechodzimy teraz do cisej dyskusji kwantowo-mechanicznej, ktra w peni potwierdzi otrzymane tu oszacowania.

15.3
15.3.1

Kwantowo-mechaniczna teoria atomu wodoropodobnego

Rwnanie radialne dyskusja wasnoci

Rwnanie radialne dla atomu wodoropodobnego W przypadku kwantowo-mechanicznym, energia potencjalna elektronu w polu coulombowskim jdra jest dana wzorem (15.5). Jest to potencja sferycznie symetryczny (centralny) i zachowuje
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

170

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

171

si jak rk , k 2. Wobec tego zgodnie z oglnymi wasnociami rozwiza rwnania Schrdingera dla potencjaw centralnych, funkcje falowe w reprezentacji pooeniowej s postaci 1 ul (r) Ylm (, ), (15.18) r przy czym, zgodnie z teori przedstawion w poprzednim rozdziale, funkcja radialna musi spenia radialne rwnania Schrdingera (ju z potencjaem coulombowskim) lm = Rl (r) Ylm (, ), =
2 l(l + 1) d2 + 2 2 2 dr 2 r r 2

ul (r) = El ul (r).

(15.19)

Ponadto, z oglnej teorii wiadomo, e funkcja radialna ul (r) w otoczeniu zera musi zachowywa si jak ul (r)
r0

- 0.

(15.20)

Liczba kwantowa jest na razie bliej nieokrelona, Wyniknie ona z rozwizania rwnania radialnego. Widmo hamiltonianu Klasyczny przycigajcy potencja coulombowski jest zmodykowany przez tzw. czon centryfugalny tak, e ruch ciaa zachodzi w potencjale efektywnym Vef f (r) = L2 + , r 2r2 (15.21)

gdzie L jest momentem pdu wzgldem rodka masy. Moment pdu jest w polu centralnym zachowany, wic drugi czon w (15.21) ma charakter dominujcy dla maych odlegoci r. Dla duych r dominuje natomiast przycigajcy czon coulombowski. W rezultacie potencja efektywny ma minimum, co mona w elementarny sposb sprawdzi, badajc funkcj Vef f (r). Typowy ksztat takiego potencjau efektywnego przedstawiony jest na rys.(15.1), z ktrego jednak nie naley wyciga adnych wnioskw ilociowych. Wracamy teraz do dyskusji przypadku kwantowego. Mona wtedy wykaza, e widmo (zbir energii El ) skada si z czci dyskretnej i czci cigej. Wynika to z nastpujcego rozumowania. Dla energii E > 0 ruch klasyczny jest nieograniczony przestrzennie. W rezultacie, rwnanie radialne ma zycznie dopuszczalne rozwizania dla E > 0, takie e widmo energii jest cige. Wwczas odpowiednie funkcje falowe (typu zblionego do fal paskich) s nienormowalne w kwadracie, wic trzeba je normowa do delty Diraca. Z drugiej strony, dla E < 0, ruch klasyczny jest ograniczony. Dla tego przypadku rwnanie radialne ma zycznie dopuszczalne rozwizania tylko dla dyskretnych wartoci El . Widmo jest wic dyskretne i funkcje wasne normowalne jak zwykle do jedynki. W przypadku kwantowo-mechanicznym rol potencjau centryfugalnego odgrywa drugi czon (zaleny od orbitalnej liczby kwantowej l) w nawiasie kwadratowym w rwnaniu radialnym (15.19).

15.3.2

Rozwizanie rwnania radialnego

Zamiana zmiennych w rwnaniu radialnym W wietle powyszych uwag przechodzimy do dyskusji rwnania radialnego (15.19). Mnoymy je stronami przez czynnik 2/ 2 , d2 l(l + 1) 2 1 + 2 2 2 r dr r
S.Kryszewski

ul (r) =

2El
2

ul (r).

(15.22) 171

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

172

Rys. 15.1: Klasyczny potencja efektywny w atomie wodoropodobnym.

Chcemy teraz pozby si wspczynnika przy czonie 1/r w operatorze po lewej. Dokonujemy podstawienia r = aB = a0 , Z
2

gdzie

a0 =

(/Z )

40 , e2

(15.23)

przy czym wielko a0 nazwiemy promieniem Bohra. Nowa zmienna = r/aB jest bezwymiarowa. Nastpnie zamieniamy zmienn w operatorze rniczkowania d d d 1 d = = , dr dr d aB d d2 1 d2 d d d = = . 2 dr2 dr d dr a2 B d (15.24)

Wykorzystujc powysze podstawienia w rwnaniu radialnym, dostajemy d2 l(l + 1) 2 + 2 2 d ul () = 2El

2

a2 B ul ().

(15.25)

Przeksztacamy wspczynnik po prawej stronie, korzystajc z (15.23) 2El

2

a2 B = El

(40 )2 El , = 1 2 4 EIB 2 Z e

(15.26a)

gdzie EIB = Z 2 e4 . 2 (40 )2 (15.26b)

Pokaemy pniej, e wielko EIB jest energi jonizacji atomu wodoropodobnego. Czyli nasze rwnanie radialne w zmiennej = r/aB ma posta d2 l(l + 1) 2 + 2 2 d
S.Kryszewski

ul () +

El ul () = 0. EIB

(15.27) 172

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

173

W dalszej analizie rwnania radialnego (15.27), ograniczymy si do przypadku El < 0, (15.28)

a wic do widma dyskretnego (ktre zreszt otrzymamy). Dlatego te moemy wprowadzi oznaczenie pomocnicze w postaci dodatniego parametru 2 l = El > 0. EIB (15.29)

Wobec tego nasze rwnanie radialne przybiera posta l(l + 1) 2 d2 + 2 l ul () = 0, 2 2 d (15.30)

dla zmiennej = r/aB. Przypomnijmy, e zgodnie z (15.20) funkcja radialna (po zamianie zmiennej) musi spenia warunek ul ()
0

- 0.

(15.31)

Uwzgldnienie zachowania asymptotycznego Przeprowadzimy jakociow dyskusj rozwizania rwnania (15.30) dla duych 1. Dla takich czony 1 i 2 przestaj odgrywa znaczc rol. A wic asymptotycznie, rwnanie to redukuje si do d2 2 l ul () 0. d2 Rozwizaniem tego rwnania (rwnanie oscylatora z urojon czstoci) jest ul () = exp (l ) . (15.33) (15.32)

Jest to oczywicie rozwizanie przyblione (czony 1 i 2 zaniedbalimy) dla dostatecznie duych . Funkcja radialna ul () zgodnie z oglnymi reguami postpowania przy potencjaach centralnych) musi by unormowana do jednoci. A wic rozwizanie asymptotyczne ze znakiem + w eksponencie musimy odrzuci jako nienormowalne, a tym samym zycznie nie do przyjcia. Szuka wic bdziemy rozwizania rwnania radialnego (15.30) w postaci ul () = exp (l ) fl (), (15.34)

gdzie nowa, nieznana funkcja fl () musi zosta znaleziona. Zwrmy w tym miejscu uwag, e wyrniamy tu exp (l ), ale formalnie nie odrzucamy rozwizania z plusem, tj. exp (+l ), "siedzi" ono na razie ukryte w funkcji fl . Trzeba je bdzie zidentykowa i przy kocu oblicze odrzuci jako niecakowalne. Postulat (15.34) musimy teraz wstawi do rwnania (15.30) i znale odpowiednie rwnanie dla funkcji fl (). Krok polegajcy na obliczeniu drugiej pochodnej funkcji ul danej postulatem (15.34) i podstawienie do (15.30) opuszczamy, (proste wiczenie z rniczkowania). Po podstawieniu, czon wykadniczy uproci si. W rezultacie otrzymamy rwnanie tylko dla funkcji fl (), ktre ma posta d2 d 2l + 2 d d
S.Kryszewski

2 l(l + 1) 2

fl () = 0.

(15.35) 173

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

174

Zanim przejdziemy do kolejnych krokw rozwizania tego rwnania przypominamy warunek (15.31). Ze wzgldu na postulat (15.34), atwo wida, e funkcja fl () musi spenia analogiczny warunek fl ()
0

- 0,

(15.36)

bowiem czynnik wykadniczy dy do jedynki, gdy - 0. Rozwizanie przez szereg potgowy Przedstawimy pewn metod rozwizywania rwnania rniczkowego (15.35) (przy warunku (15.36)), polegajc na poszukiwaniu rozwizania w postaci szeregu potgowego fl () = s
q =0

Cq q =

q =0

Cq q+s

(15.37)

Czynnik s przed szeregiem wynika std, e musimy zapewni spenienie warunku (15.36). A wic szereg nie moe rozpoczyna si od wyrazu wolnego. Nie wiemy jednak, jaka jest najnisza potga zmiennej . Std czynnik s z przodu. Sensowne jest wic przyj, e C0 = 0. W trywialny sposb obliczamy pierwsz i drug pochodn szeregu. Wynik tych oblicze wstawiamy do rwnania radialnego (15.35) otrzymujc
q =0

(q + s)(q + s 1) Cq q+s2 2l
q =0

(q + s) Cq q+s1 Cq q+s1 l(l + 1)

q =0

+ 2
q =0

Cq q+s2 = 0.

(15.38)

W rwnaniu tym grupujemy wyrazy, pierwszy i ostatni oraz dwa pozostae. Dostajemy
q =0

(q + s)(q + s 1) l(l + 1) Cq q+s2 +

q =0

2 1 l (q + s) Cq q+s1 = 0.

(15.39)

Z pierwszego szeregu wyodrbniamy wyraz z numerem q = 0. Mamy wic s(s 1) l(l + 1) C0 s2

+
q =1

(q + s)(q + s 1) l(l + 1) Cq q+s2

+
q =0

2 1 l (q + s) Cq q+s1 = 0.

(15.40)

W trzecim czonie eliminujemy q = 0 przez podstawienie q = q + 1, wic q = q 1, przy czym q = 1, 2, . . . . Przepisujemy rwnanie (15.40) z przenumerowanym ostatnim czonem i

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

174

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

175

otrzymujemy s(s 1) l(l + 1) C0 s2

+
q =1

(q + s)(q + s 1) l(l + 1) Cq q+s2

+
q =1

2 1 l (q 1 + s) Cq 1 q +s2 = 0.

(15.41)

Tym samym w obu szeregach mamy najnisz potg zmiennej rwn s 1. Zaniedbujc prim w ostatnim czonie, czymy oba szeregi i dostajemy rwnanie s(s 1) l(l + 1) C0 s2

+
q =1

(q + s)(q + s 1) l(l + 1) Cq + 2 1 l (q 1 + s) Cq1 q+s2 = 0. (15.42)

Uzyskane rwnanie musi by spenione dla kadego . Wobec tego musi znika wspczynnik w pierwszym czonie, a take wszystkie wspczynniki szeregu. Poniewa z zaoenia C0 = 0, wic powysze rwnanie jest rwnowane nastpujcej parze rwna. Pierwsze wynika z pierwszej linii formuy (15.42) i ma posta s(s 1) l(l + 1) = 0. (15.43a)

Drugie rwnanie wynika z dania znikania wspczynnikw w drugiej i trzeciej linii wzoru (15.42) (q + s)(q + s 1) l(l + 1) Cq = = 2 1 l (q 1 + s) Cq1 , (15.43b) i obowizuje dla q 1. Jak wic wida, rwnanie to jest zwizkiem rekurencyjnym, w ktrym C0 peni rol staej dowolnej (lub te jest znane skdind). Teraz z rwnania (15.43a) mamy s2 s l(l + 1) = 0. Jest to warunek, ktry ju badalimy przy oglnym rwnaniu radialnym, a zatem s1 = l + 1, s2 = l. (15.45) (15.44)

W oglnym kontekcie mwilimy, e pierwiastek s2 = l trzeba odrzuci, bowiem nie zapewnia on waciwego zachowania funkcji radialnej w otoczeniu zera. I teraz postpujemy podobnie odrzucajc to rozwizanie. Wybieramy, jako zyczne jedynie s = s1 = l + 1. (15.46)

Skoro wic wykadnik s jest ju okrelony, to wstawiamy go do rwnania (15.43b), ktre wobec tego przyjmuje posta (q + l + 1)(q + l) l(l + 1) Cq = = 2 1 l (q + l) Cq1 . Wymnaajc i upraszczajc mamy w kocu q q + 2l + 1 Cq = 2 1 l (q + l) Cq1 .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(15.47)

(15.48) 175

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

176

Std oczywicie wynika zwizek rekurencyjny Cq = 2 1 l (q + l) Cq1 , q (q + 2l + 1) przy czym q 1. (15.49)

Traktujc sta C0 = 0 za znan moemy wic zbudowa cay szereg. Wobec tego poszukiwan funkcj radialn moemy przedstawi w postaci sfaktoryzowanej ul () = exp (l ) l+1
q =0

Cq q ,

(15.50)

gdzie zmienna zwizana jest ze wsprzdn radialn r = aB . Funkcja ta ewidentnie spe- 0. Problem wic sprowadza si do wyznaczenia C0 i do analizy nia warunek ul () 0 powyszej relacji rekurencyjnej.

15.3.3

Dyskusja rekurencji i kwantowanie energii

Wspczynniki szeregu bdcego rozwizaniem naszego rwnania radialnego speniaj relacj rekurencyjn (15.49). Parametr l jest, oglnie rzecz biorc, dowoln liczb rzeczywist (jej kwadrat to warto wasna energii). Wobec tego licznik relacji rekurencyjnej jest na og rny od zera dla dowolnego cakowitego q . Dla duych q z (15.49) mamy w przyblieniu Cq
q 1

- 2l Cq1 .

(15.51)

Zamy, e obowizuje powysza relacja. Wtedy napiszemy dq = 2l dq 1 . q (15.52)

Std w oczywisty sposb mamy dalej dq = (2l )q d0 . q! (15.53)

Odpowiada to rozwiniciu w szereg funkcji

q =0

dq q =

(2l )q d0 q = d0 exp 2l q ! q =0

(15.54)

Porwnujc ten wynik z funkcj radialn (15.50) widzimy, e jeli licznik relacji rekurencyjnej (15.49) nie znika, to dla duych , gdy odgrywaj rol przede wszystkim due liczby q , funkcja radialna zaczyna si zachowywa jak ul () exp (l ) l+1 exp (2l ) , (15.55)

co jako niecakowalne, jest zycznie niedopuszczalne. Zauwamy, e analizujc asymptotyczne zachowanie ul () wspomnielimy, e przy faktoryzacji jak w (15.34) nie ginie rozwizanie zachowujce si jak exp (+l ). Wanie si nam ono pojawio z powrotem. Musimy wic odrzuci te rozwizania, ktre daj szeregi nieskoczone. A zatem w relacji rekurencyjnej musi si tak zdarzy, e dla pewnego q licznik znika l (q + l) 1 = 0.
q =kN

(15.56)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

176

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

177

Wwczas wspczynnik Ck = 0. Na mocy rekurencji wszystkie nastpne wspczynniki Ck+p = 0, ostatnim niezerowym wspczynnikiem jest Ck1 . Szereg si wic urywa staje si wielomianem zmiennej . Funkcja radialna przyjmie posta ul () = exp (l ) l+1
k 1 q =0

Cq q ,

(15.57)

i tym samym jest cakowalna w kwadracie, czyli normowalna. Musi wic istnie taka liczba cakowita k 1 (bo q 1), e l (k + l) 1 = 0 = l = 1 . k+l (15.58)

Wedug wprowadzonego oznaczenia (15.29) warunek ten zapisujemy l = El EIB = 1 , k+l dla k 1. (15.59)

Uzyskany rezultat jest rwnowany kwantowaniu energii wartoci wasnych radialnego rwnania Schrdingera. Utosamiajc nieokrelon dotd liczb kwantow z dodatni liczb cakowit k , moemy napisa Ekl = EIB , (k + l)2 dla k 1. (15.60)

Oznacza to, e mamy warunek kwantowania energii. Spord energii El < 0, tylko te speniajce warunek (15.60) prowadz do zycznie akceptowalnych (normowalnych) rozwiza. Wszystkie inne energie daj rozwizania nienormowalne zycznie nie do przyjcia. Do dyskusji kwantowania energii w/g (15.60) wrcimy dalej.

15.3.4

Funkcje radialne oglne sformuowanie

Wstawmy teraz warunek kwantowania w postaci (15.58) do relacji rekurencyjnej (15.49). Otrzymujemy dla q 1 Cq
1 1 k+ l (q + l) = 2 Cq1 , q (q + 2l + 1)

(15.61)

co po elementarnych przeksztaceniach mona zapisa w postaci Cq = kq 2 Cq1 . k + l q (q + 2l + 1) (15.62)

Jak ju wiemy szereg urywa si (gdy q staje si rwne k ), dajc wielomian stopnia k 1. Uwzgldniajc jeszcze warunek kwantowania (15.58) w funkcji radialnej (15.57), mamy ukl () = exp k+l
l+1 k 1 q =0

Cq q ,

(15.63)

gdzie, konsekwentnie, zamiast piszemy k . Wspczynniki Cq wyznaczamy z rekurencji (15.62). Dla q = 1 mamy C1 =
S.Kryszewski

2 k+l

k1 C0 . 2l + 2
MECHANIKA KWANTOWA

(15.64) 177

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

178

Nastpnie z (15.62) i z powyszego dostajemy C2 = = 2 k2 C1 k + l 2 (2l + 3) 2 2 (k 1)(k 2) C0 . k+l 1 2 (2l + 2)(2l + 3) 2 k3 C2 k + l 3 (2l + 4) 3 (k 1)(k 2)(k 3) 2 C0 . k+l 1 2 3 (2l + 2)(2l + 3)(2l + 4) (k 1)! , [k (q + 1)]!

(15.65)

Postpujc tak dalej uzyskujemy C3 = = Poniewa (k 1)(k 2) (k q ) = (15.67)

(15.66)

nietrudno wic jest kontynuowa omawian procedur, ktra prowadzi do wniosku, e Cq = (1)q 2 k+l
q

(k 1)! (k 1 q )!

(2l + 1)! C0 , q ! (2l + 1 + q )!

(15.68)

co w oparciu o relacj rekurencyjn (15.62) mona prosto udowodni przez indukcj matematyczn wzgldem numeru q . Zwrmy uwag, e lewa strona w (15.67) ewidentnie zeruje si dla q = k . Prawa strona ma wtedy w mianowniku czynnik (1)!, ktry dy do +. A zatem prawa strona (15.67) take zeruje si dla q = k . Dlatego te moemy stwierdzi, e Cq=k = 0, co w wietle poczynionych uwag wida z (15.68). Otrzymane wyraenie na wspczynniki Cq moemy podstawi do wzoru (15.63). Wracajc jednoczenie do zmiennej r, podstawiamy = r/aB i otrzymujemy ukl (r) = C0 exp
k 1

r (k + l) aB

rl+1 2r (k + l) aB
q

q =0

(1)q (k 1)! (2l + 1)! (k 1 q )! (2l + 1 + q )! q !

(15.69)

przy czym czynnik aB normalizacyjnego

0

(l+1)

wcignlimy do staej C0 , ktr wyznaczymy oczywicie z warunku

dr | ukl |2 = 1.

(15.70)

Pena funkcja radialna wynika z (15.69) i ma posta Rkl (r) = 1 ukl (r) r r (k + l) aB rl
k1 q =0

= C0 exp

(1)q q!

2r (k + l) aB

(k 1)! (2l + 1)! . (k 1 q )! (2l + 1 + q )!

(15.71)

Zwyczajowo funkcje radialne (15.71) podaje si w nieco innej, cho cakiem rwnowanej postaci. Wrcimy do tego zagadnienia w czasie dyskusji uzyskanych wynikw w nastpnych paragrafach.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

178

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

179

15.4
15.4.1

Dyskusja uzyskanych rezultatw

Rzdy wielkoci parametrw atomowych

Dozwolone wartoci energii elektronu w atomie wodoropodobnym (wartoci wasne hamiltonianu) wynikaj z otrzymanego warunku kwantowania energii (15.60). Aby go przedyskutowa rozwamy jawne wyraenie (15.26) dla energii jonizacji EIB = 2 2 Ze2 40
2

1 c2 Z 2 2

e2 40 c

(15.72)

Wprowadzimy teraz niezmiernie poyteczn wielko, zwan sta struktury subtelnej, ktr standardowo oznaczamy przez = 1 40 e2 c 1 7.3 103 . 137 (15.73)

Posugujc si sta struktury subtelnej, zapisujemy energi jonizacji jako EIB = c2 2 2 Z . 2 (15.74)

Poniewa masa zredukowana me , zatem czynnik c2 jest praktycznie rwny masie spoczynkowej elektronu (wyraonej w jednostkach energii). Energia jonizacji jest o 2 razy, a wic okoo 5.33 105 razy mniejsza. Podkrelmy take, e dla cikich atomw (gdy Z jest due), energia EIB moe by ju porwnywalna z mas spoczynkow elektronu. Wtedy teoria nierelatywistyczna zaamuje si i do opisu cikich atomw niezbdna staje si teoria relatywistyczna, co ju wybiega poza program naszego wykadu. Wyramy jeszcze promie Bohra (15.23) za pomoc staej struktury subtelnej , aB = a0 1 = Z Z
2

40 1 = e2 Z

40 e2

1 Z

1 .

(15.75)

Odnotujmy, e wielko c = c 3.8 103 (15.76)

nazywamy comptonowsk dugoci fali elektronu. Jak nietrudno obliczy promie Bohra a0 0.52 , jest o trzy rzdy wielkoci wikszy ni c .

15.4.2

Poziomy energetyczne. Gwna liczba kwantowa

Przypomnijmy otrzymany powyej (patrz 15.60) warunek kwantowania energii Ekl = EIB , (k + l)2 (15.77)

gdzie dla ustalonego l cakowitego, mamy nieskoczenie wiele poziomw energetycznych, bowiem k = 1, 2, . . . . Kady poziom jest przynajmniej (2l + 1)krotnie zdegenerowany. Wynika to std, e dla ustalonego l, magnetyczna liczba kwantowa m numerujca harmoniki sferyczne wystpujce w funkcji falowej przyjmuje wanie tyle wartoci. Jest to degeneracja o charakterze zasadniczym, wynikajca z symetrii sferycznej potencjau coulombowskiego. Wystpuje tu jednak rwnie degeneracja przypadkowa, a mianowicie jest tak wtedy gdy k + l = k + l .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

179

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

180

W przypadku atomu wodoropodobnego energia nie zaley oddzielnie od liczb kwantowych k i l, lecz zawsze od ich sumy. Poniewa k 1, wic wygodnie jest wprowadzi, now liczb kwantow n zastpujc sum k + l. Deniujemy wic tzw. gwn liczb kwantow n = k + l, n = 1, 2, 3, . . . . (15.78)

Zwrmy uwag na istotne ograniczenie wynikajce z okrelenia gwnej liczby kwantowej. Liczba k musi by wiksza lub rwna jednoci, wobec tego to ograniczenie na k = n l pociga za sob ograniczenie na l. Skoro n l 1, to n l + 1 Lub te l n 1. Wobec tego, dla danego (okrelonego) n musi by l = 0, 1, 2, . . . , n 1. (15.79)

Orbitalna liczba kwantowa (przy ustalonym n) moe wic przyjmowa skoczon ilo rnych wartoci. Wracajc do kwantowania energii za pomoc gwnej liczby kwantowej n widzimy, e dozwolone energie atomu wodoropodobnego dane s wzorem En = EIB 1 = 2 n n2 c2 2 2 Z , 2 (15.80)

co jest identycznym z rezultatem wynikajcym z modelu Bohra (patrz Uzupenienia), wyprowadzonym tu jednak z cisych zasad mechaniki kwantowej, a nie z poczynionych ad hoc postulatw. Najmniejsza energia odpowiada n = 1: E1 = EIB . Aby zerwa wizanie elektronu z jdrem (innymi sowy, aby zjonizowa atom) trzeba oczywicie dostarczy elektronowi energi |E1 | = EIB , co wyjania dlaczego EIB nazwalimy energi jonizacji. Iloczyn c2 jest bardzo bliski energii spoczynkowej elektronu, ktra wynosi okoo 0.5 MeV. Staa struktury subtelnej 1/137. Widzimy, e dla cikich atomw (Z rzdu kilkudziesiciu) energia jonizacji zblia si do energii spoczynkowej elektronu. Omawiana tu teoria jest zaoenia nierelatywistyczna, wic oczekujemy, e powinno by EIB c2 . Oznacza to, e schrdingerowska teoria atomu wodoropodobnego jest suszna jedynie dla lekkich atomw. Innymi sowy, dla duych Z potrzebna jest inna teoria ju w peni relatywistyczna. Omwmy jeszcze konwencj terminologiczn. Ot odpowiednie liczby kwantowe nazwiemy w nastpujcy spasb (i) (ii) (iii) n = 1, 2, 3, 4, . . . . . . g owna; l = 0, 1, 2, . . . , n 1 orbitalna (azymutalna); m = l, . . . , 0, . . . , l magnetyczna; (15.81)

Stany scharakteryzowane okrelon liczb n (przy dowolnych l i m) nazywamy powok elektronow. Liczba orbitalna l okrela podpowoki. Dla danego n mamy wic n podpowok, bo tyle rnych wartoci moe przyjmowa orbitalna liczba kwantowa. W kadej podpowoce mamy (2l + 1) stanw scharakteryzowanych rnymi liczbami magnetycznymi m. Na podstawie tej dyskusji atwo moemy obliczy krotno degeneracji n-tej powoki elektronowej
n1

gn =
l=0

(2l + 1) = 2

(n 1)n + n = n2 . 2

(15.82)

Nie uwzgldniamy tu spinu elektronu. Fakt, e elektron posiada spin zwiksza krotno degeneracji o czynnik 2, co daje gn = 2n2 .

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

180

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

181

Notacja spektroskopowa Tak zwana notacja spektroskopowa pochodzi jeszcze z XIX wieku (sprzed powstania mechaniki kwantowej). Podpowokom numerowanym przez orbitaln liczb kwantow przyporzdkowane s litery w nastpujcy sposb l=0 l=1 l=2
-

s p d

l=3 l=4

f g (15.83)

. . . . . . i dalej alfabetycznie

Dalej notacj spektroskopow konstruujemy tak : (liczba)(litera). Liczba z przodu numeruje powoki elektronowe, a wic odpowiada gwnej liczbie kwantowej, natomiast litera przyporzdkowuje podpowoki wedug powyszej tabeli. A zatem, na przykad, mamy 1s, n = 1, l = 0, 2s, n = 2, l = 0, stan podstawowy pierwszy stan wzbudzony (15.84)

2p, n = 2, l = 1,

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . itd. Powoki elektronowe n = 1, 2, 3, . . . , czasem bywaj nazywane duymi literami: K, L, M, . . . , i dalej alfabetycznie.

15.4.3

Radialne funkcje falowe

Funkcje radialne wprowadzenie Na podstawie oglnych rozwaa dotyczcych potencjaw centralnych wiemy, e pena funkcja falowa (w reprezentacji pooeniowej) to iloczyn funkcji radialnej Rkl (r) oraz harmonik sferycznych Ylm (, ). Poniewa wprowadzilimy w (15.78) gwn liczb kwantow, wic musimy to uwzgldni, dokonujc przenumerowania w funkcjach radialnych. Wzory (15.69) (15.71) przedstawiaj sposb konstrukcji funkcji radialnych. Wobec tego dokonujc przenumerowania pamitamy, e k = n l oraz , e dla ustalonego n liczba l przebiega od zera do (n 1). W ten sposb otrzymujemy dla kilku pierwszych funkcji radialnych Rn=1, l=0 = Rk=1,l=0 , Rn=2, l=0 = Rk=2,l=0 , Rn=2, l=1 = Rk=1,l=1 , Rn=3, l=0 = Rk=3,l=0 , Rn=3, l=1 = Rk=2,l=1 , Rn=3, l=2 = Rk=1,l=2 , (15.85)

co oczywicie moemy bez trudu kontynuowa dalej. Na podstawie obliczonej funkcji (15.71) moemy wypisa jawn posta odpowiednio przenumerowanej funkcji radialnej Rnl (r) = C0 exp r naB rl
nl1 q =0

(1)q q!

2r naB

(n l 1)! (2l + 1)! . (n l 1 q )! (2l + 1 + q )!

(15.86)

Pozostaje nam teraz doprowadzi znalezione funkcje radialne do bardziej zwartej postaci. Funkcje radialne i wielomiany Laguerrea Wprowadzamy teraz pewne stae czynniki w czonie rl , uwzgldniajc ich odwrotno z samego przodu. Co wicej, z sumy w drugiej linii wydzielamy czynniki nie podlegajce sumowaniu i
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

181

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

182

jednoczenie licznik i mianownik dzielimy przez ten sam czynnik. W rezultacie otrzymujemy skomplikowane wyraenie postaci Rnl (r) = C0 naB 2
l

exp

1 2r 2 naB

2r naB

(n l 1)! (2l + 1)! [(n l 1) + (2l + 1)]!

nl1

q =0

(1)q q!

2r naB

[(n l 1) + (2l + 1)]! . (n l 1 q )! (2l + 1 + q )!

(15.87)

Wszystkie czynniki stojce przed sum (wcznie z silniami) i niezalene od zmiennej radialnej r zbieramy w jedn sta normalizacyjn (zalen teraz od liczb kwantowych n i l). W ten sposb radialn funkcj zapisujemy jako Rnl (r) = Anl exp
nl1

1 2r 2 naB (1)q q!

2r naB 2r naB
q

q =0

[(n l 1) + (2l + 1)]! . (n l 1 q )! (2l + 1 + q )!

(15.88)

W drugiej linii powyszego wyraenia mamy wielomian stopnia (n l 1). Szukajc w encyklopedii matematycznej znajdujemy tzw. stowarzyszone wielomiany Laguerrea, zdeniowane wzorem
p s) L( p (x)

=
q =0

(p + s)! (1)q q x . q! (p q )! (s + q )!

(15.89)

A wic Lp (x) jest wielomianem stopnia p. Porwnujc nasz wielomian w (15.88) z wielomianami Laguerrea, widzimy, e przyjmujc p = (n l 1) oraz s = (2l + 1), moemy radialn funkcj falow zapisa za pomoc wielomianw Laguerrea Rnl (r) = Anl exp 1 2r 2 naB 2r naB
l

(s)

Lnl1

(2l+1)

2r naB

(15.90)

Wielomiany Laguerrea s bardzo dobrze znane, ich rozliczne wasnoci s stablicowane, atwo jest wic si nimi posugiwa (patrz take Dodatki matematyczne). Aby denitywnie zakoczy analiz radialnych funkcji falowych dla atomu wodoropodobnego, trzeba jeszcze obliczy sta normalizacyjn wystpujc w (15.90). Normowanie Staa normalizacyjn wyznaczymy z warunku (14.53), tj. 1 =
S.Kryszewski
0

dr r2 |Rnl (r)|2 .
MECHANIKA KWANTOWA

(15.91) 182

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

183

Biorc funkcj Rnl (r) dan w (15.90) i zamieniajc zmienn cakowania x = 2r/naB , dostajemy 1 = naB 2
3

|Anl |2

dx x2l+2 ex Lnl1 (x)

(2l+1)

(15.92)

Cak tak rozwaamy w Dodatku matematycznym. Dana jest ona wzorem (E.30a). Wobec tego z (15.92) od razu dostajemy 1 = naB 2
3

|Anl |2

2n (n + l)! . (n l 1)!

(15.93)

Std ju bez trudu mamy |Anl | = 2 naB

3/2

(n l 1)! . 2n (n + l)!

(15.94)

Radialne funkcje falowe atomu wodoropodobnego Wybierajc dowoln faz staej normalizacyjnej (15.94) rwn zeru, podstawiamy j do wzoru (15.90) i otrzymujemy ostateczn posta radialnych funkcji falowych atomu wodoropodobnego Rnl (r) = 2Z na0
3/2

(n l 1)! 2n (n + l)!

l 2Z r na0 Zr (2l+1) 2Zr exp Lnl1 , na0 na0

(15.95)

gdzie uwzgldnilimy, e aB = a0 /Z .

15.4.4

Jawne wyraenia dla kilku pierwszych funkcji radialnych

Wyraenia dla funkcji radialnych atomu wodoropodobnego konstruujemy w oparciu o formu (15.95), w ktrej potrzebujemy jawnej postaci wielomianw Laguerrea. Te ostatnie znajdujemy w tablicach, lub bez trudu wyznaczamy z denicji (15.89). Mamy wwczas L0 (x) = 1,
(s) L1 (x) (s)

(15.96a) (15.96b) (15.96c)

= (s + 1) x, 1 1 (s) L2 (x) = (s + 1)(s + 2) x(s + 2) + x2 , 2 2

co wystarczy do prostych oblicze jawnej postaci kilku pierwszych funkcji radialnych atomu wodoropodobnego. Funkcja R10 (r) W tym wypadku mamy n = 1, l = 0 (jedynie moliwe), wic (n l 1) = 0, (2l + 1) = 1. (1) W funkcji R10 wystpuje wic wielomian Laguerrea L0 (x) = 1. Z (15.95), po elementarnych przeksztaceniach atwo otrzymujemy Rn=1, l=0 (r) = 2 Z a0
3/2

exp

Zr a0

(15.97)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

183

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

184

Funkcja R20 (r) Teraz mamy n = 2 oraz l = 0, a zatem (n l 1) = 1, (2l + 1) = 1. Bierzemy wic wielomian (1) L1 (x) = 2 x. Po prostym uporzdkowaniu dostajemy Rn=2, l=0 (r) = 2 Funkcja R21 (r) Analogicznie, mamy n = 2 oraz l = 1, a zatem (n l 1) = 0, (2l + 1) = 3. Bierzemy wic (3) wielomian L0 = 1. Upraszczajc wspczynniki mamy 2 Rn=2, l=1 (r) = 3 Funkcja R30 (r) Tutaj mamy n = 3 oraz l = 0, a zatem (n l 1) = 2, (2l + 1) = 1. Z (15.96c) mamy wielomian (1) L2 = x2 /2 3x + 3. Upraszczajc wspczynniki dostajemy Rn=3, l=0 (r) = = 2 Funkcja R31 (r) I dalej, mamy n = 3 oraz l = 1, a zatem (n l 1) = 1, (2l + 1) = 3. Z (15.96b) mamy wielomian (3) L1 = 4 x. Proste uporzdkowanie wspczynnikw daje nam 2 2 Z 3/2 Zr Zr Zr Rn=3, l=1 (r) = 2 exp . (15.101) 3 3a0 3a0 3a0 3a0 Funkcja R32 (r) I wreszcie n = 3 oraz l = 2, a zatem (n l 1) = 0, (2l + 1) = 5. Z (15.96a) mamy wielomian (5) L0 = 1. Wobec tego 2 2 Z 3/2 Zr 2 Zr Rn=3, l=2 (r) = . (15.102) exp 3a0 3a0 3 5 3a0 Z 3a0
3/2

Z 2a0

3/2

Zr 2a0

exp

Zr 2a0

(15.98)

Z 2a0

3/2

Zr 2a0

exp

Zr 2a0

(15.99)

12

Zr 3a0

2 3

Zr 3a0

exp

Zr 3a0

(15.100)

15.4.5

Podsumowanie

Funkcje falowe atomu wodoropodobnego (elektronu w polu jdra) s numerowane trzema liczbami kwantowymi (15.81) i maj posta nlm (r) = Rnl (r) Ylm (, ), (15.103)

gdzie funkcje radialne dane s w (15.95), za harmoniki sferyczne s znane z poprzednich rozdziaw. Liczby kwantowe s nastpujce g owna orbitalna (azymutalna) magnetyczna
S.Kryszewski

n = 1, 2, 3, 4, . . . . . . ; l = 0, 1, 2, . . . , n 1; m = l, . . . , 0, . . . , l.
MECHANIKA KWANTOWA

(15.104) 184

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

185

Powysze funkcje s ( w reprezentacji pooeniowej) stanami wasnymi energii odpowiadajcymi wartociom wasnym En = EIB 1 Z 2 e4 1 c2 2 2 = = Z , n2 n2 2 (40 )2 n2 2 (15.105)

przy czym energie te s n2 -krotnie zdegenerowane. Wygodnie jest take zauway, e promie Bohra a0 = 2 / , zatem En = 1 Z 2 1 Z 2 2 = . n2 2 2 n2 2 a0 = nn ll mm . (15.106)

Funkcje falowe (15.103) tworz zupeny zbir funkcji ortonormalnych nlm | n l m (15.107)

Normowanie tych funkcji przeprowadzilimy w sposb jawny. Ortonormalno wzgldem liczb kwantowych l i m atwo jest wykaza, korzystajc z ortonormalnoci harmonik sferycznych. Ortogonalno wzgldem gwnej liczby kwantowej wynika z faktu, e odpowiadaj one rnym wartociom wasnym energii. Warto zwrci uwag, e przy bezporednim dowodzie ortogonalnoci wzgldem n musimy wykaza, e zachodzi relacja
0

dr r2 Rnl (r) Rkl (r) = nk ,

(15.108)

co niestety jest trudne. Wynika to std, e argumenty wielomianw Laguerrea wystpujcych w funkcjach radialnych s postaci 2Zr/na0 oraz 2Zr/ka0 . Fakt, e argumenty te s rne sprawia, e jawne wyliczenie omawianej caki jest bardzo kopotliwe.

15.5
15.5.1

Obliczanie rednich rs
Wprowadzenie

nl

Interesuj nas rednie (wartoci oczekiwane) potg odlegoci elektronu od jdra atomowego, gdy atom znajduje si stanie wasnym energii opisywanym liczbami kwantowymi n, l, m. Bdziemy wic bada wielkoci postaci rs
nl

= nlm | rs | nlm ,

(15.109)

gdzie s jest liczb cakowit, za | nlm s funkcjami falowymi atomu wodoropodobnego nlm (r) = Rnl (r) Ylm (, ). (15.110)

Zwrmy uwag, e w warto oczekiwana (15.109) nie zaley od magnetycznej liczby kwantowej m, co wynika z ortonormalnoci harmonik sferycznych. Co wicej, ortonormalno harmonik sferycznych natychmiast redukuje trjwymiarow cak do jednowymiarowej caki radialnej rs
nl

2 dr rs+2 Rnl (r).

(15.111)

Podstawiajc funkcje radialne Rnl (r) wedug wzoru (15.95) otrzymujemy rs

nl

2Z na0
0

(n l 1)! 2n (n + l)! 2Z r na0

2l

dr rs+2

exp

2Z r na0
2

Lnl1 2Zr/na0
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(2l+1)

(15.112) 185

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

186

Dokonujemy zamiany zmiennej cakowania 2Z r = x, na0 lub r = na0 x, 2Z (15.113)

i przeksztacamy cak do postaci rs

nl

2Z na0
0

(n l 1)! 2n (n + l)! na0 na0 dx 2Z 2Z na0 2Z

s 0

s+2

xs+2 x2l ex Lnl1 (x)

(2l+1) 2

(2l+1)

(n l 1)! 2n (n + l)!

dx x2l+2+s ex Lnl1 (x) .

(15.114)

Oglne obliczenia takich caek s niestety dosy zoone. Kilka szczeglnych przypadkw mona jednak stosunkowo atwo obliczy. S to przypadki s = 0, 1, oraz s = 1, 2. Niezbdne do oblicze caki s podane w Dodatku matematycznym. Obliczanie caek typu (15.114) dla innych s staje si bardzo kopotliwe, nie bdziemy wic tego rozwaa. Innym, i to bardzo wygodnym wyjciem jest znalezienie odpowiedniej relacji rekurencyjnej, co omwimy nieco dalej.

15.5.2

Kilka przypadkw szczeglnych

nl

Przypadek r0

Oczywicie caka r0 nl = nlm | 1 | nlm jest po prostu cak normalizacyjn funkcji falowych. Jej wynik jest trywialny r0
nl

= 1,

(15.115)

co zreszt jest oczywiste, jeeli uzmysowimy sobie, e warto oczekiwana staej (rwnej r0 = 1) musi by rwna tej samej staej. Przypadek r
nl

Kolejna rednia r nl odpowiada s = 1. Wobec tego pod cak w (15.114) argument x wystpuje w potdze 2l + 3. Odpowiedni cak znajdujemy w (E.30b), wic z (15.114) dostajemy r
nl

= = =

(n l 1)! 2n (n + l)! (n l 1)! 2n (n + l)! a0 2Z

na0 2Z na0 2Z

dx x2l+3 ex Lnl1 (x)

(2l+1)

2 3n2 l(l + 1)

(n + l)! (n l 1)! (15.116)

3n2 l(l + 1) .

Rezultat ten warto zestawi z promieniem rn = n2 a0 /Z , obliczonym w ramach modelu Bohra (por. (34.14b). Niestety, w przeciwiestwie do kwantowania energii nie wystpuje tu zgodno. Pewnym wytumaczeniem tego braku zgodnoci moe by to, e tutaj (a wic w kontekcie mechaniki kwantowej) nie mwimy o promieniu orbity (pojcie trajektorii nie ma sensu) lecz tylko o redniej odlegoci elektronu od jdra.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

186

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

187

Przypadek r1

nl

Nastpna rednia, ktr zbadamy odpowiada s = 1. Pod cak (15.114) wystpuje wic x2l+1 , co odpowiada tzw. cace ortogonalizacyjnej (E.15) dla wielomianw Laguerrea. Wobec tego dostajemy 1 r
nl

= =

(n l 1)! 2n (n + l)! (n l 1)! 2n (n + l)!

na0 2Z 2Z na0

1 0

dx x2l+1 ex Lnl1 (x) = Z a 0 n2

nl

(2l+1)

(n + l)! (n l 1)!

(15.117) = r
1 nl .

Zauwamy, e ze wzorw (15.116) i (15.117) jasno wynika, e r1 Przypadek r2

nl

I wreszcie ostatni prosty przypadek odpowiada s = 2. W cace (15.114) wystpuje czynnik x2l . Na podstawie wyraenia (E.38) otrzymujemy 1 r2 = = = (n l 1)! 2n (n + l)! (n l 1)! 2n (n + l)! 2Z 2 3 a2 0 n (2l + 1)
nl

nl

na0 2Z 2Z na0

2 0 2

dx x2l ex Lnl1 (x)

(2l+1)

(n + l)! (2l + 1)(n l 1)! (15.118)

15.5.3

Wzr rekurencyjny Kramersa dla rednich rs

Jak wspominalimy, kopoty z obliczaniem caek typu (15.114) mona omin za pomoc odpowiedniej relacji rekurencyjnej. Punktem wyjcia do znalezienia takiej relacji dla rednich typu rs nl jest radialne rwnanie Schrdingera, ktre jest speniane przez funkcje radialne Rnl (r) lub unl (r). Wyprowadzenie jest skomplikowane, podamy tu jedynie kocowe wyniki, a wyprowadzenie odkadamy do Uzupenie. Rezultatem do mudnych oblicze jest tzw. rekurencyjny wzr Kramersa 0 = (s + 1) s r n2
nl

(2s + 1) +

a0 s1 r Z

nl

a2 s (2l + 1)2 s2 0 rs2 4 Z2

nl .

(15.119)

Relacja ta, wraz z obliczonymi ju powyej rednimi pozwala wyliczy wszelkie inne rednie rozwaanej postaci. Do dalszych zastosowa (np. przy obliczeniach za pomoc rachunku zaburze) przydadz si nam jeszcze nastpujce formuy, wynike ze wzoru Kramersa i z rezultatw (15.115)-(15.118). I tak na przykad, dla s = 2, z (15.119) dostajemy 0 = 3 r2 n2
nl

a0 r Z

nl

1 a2 (2l + 1)2 4 0 r0 2 Z2

nl .

(15.120)

Std za wynika, e r2
nl

n2 3

a0 r Z

nl

1 a2 4l2 + 4l 3 0 r0 2 Z2
MECHANIKA KWANTOWA

nl

(15.121) 187

S.Kryszewski

6.03.2010

15. Atom wodoropodobny

188

Podstawiajc wartoci oczekiwane (15.115) i (15.116) otrzymujemy r2

nl

n2 3

5a2 0 2Z 2

3n2 l2 l

a2 0 2Z 2

4l2 + 4l 3 (15.122)

= n2

a2 0 5n2 3l(l + 1) + 1 . 2Z 2

W analogiczny sposb, kadc w (15.119) s = 1 i korzystajc z (15.117) oraz z (15.118), obliczymy warto oczekiwan r3
nl

Z3 a3 0

1 , n3 l ( l + 1 2 )( l + 1 )

(15.123)

z ktrej skorzystamy przy innych zastosowaniach. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

188

6.03.2010

16. Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

189

Rozdzia 16

Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

16.1
16.1.1

Przyblienie pklasyczne w mechanice kwantowej

Hamiltonian

Pene podejcie kwantowo-mechaniczne wymaga kwantowania nie tylko ukadu czstek naadowanych, ale rwnie pola elektromagnetycznego. W takim jednak wypadku przechodzimy na grunt elektrodynamiki kwantowej, co zdecydowanie wykracza poza zakres niniejszych wykadw. Posugiwa si bdziemy przyblieniem pklasycznym polegajcym na tym, e pola zewntrzne traktowa bdziemy jako zwyke (klasyczne) funkcje pooenia i czasu. Przyblienie to jest oczywicie ograniczeniem, ktre nie pozwala opisa zjawisk zwizanych z kwantow natur pl elektromagnetycznych. Jest to jednak przyblienie dajce niezy wgld w przebieg wielu wanych zjawisk zycznych. W Uzupenieniach pokrtce przypominamy klasyczny opis oddziaywania czstki naadowanej z zewntrznym polem elektromagnetycznym. Odpowiedni klasyczny hamiltonian jest dany relacj (35.19). Stosujc do niego zasad odpowiednioci tworzymy kwantowo-mechaniczny hamiltonian dla czstki o masie i adunku q , poruszajcej si w polu o energii potencjalnej (wewntrznej) V (r) i poddanej oddziaywaniu z zewntrznym polem elektromagnetycznym opisanym potencjaami: wektorowym A(r, t) oraz skalarnym (r, t). A zatem operator Hamiltona ma teraz posta = H = H
2 1 (r) p q A + q + V 2 2 2 p q + q A2 + q + V (r), pA+Ap 2 2 2

(16.1a) (16.1b)

gdzie jawnie (za pomoc "daszkw") oznaczylimy wielkoci o charakterze operatorowym. W drugiej linii powyszej relacji zapisalimy hamiltonian zwracajc uwag na kolejno poszczeglnych czonw. Jest to konieczne, bowiem potencja wektorowy jako funkcja pooenia, moe nie

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

189

6.03.2010

16. Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

190

komutowa z operatorem pdu. Wprowadzimy teraz umow terminologiczn, piszc 2 p (r) H0 = +V 2 q H1 = pA+Ap 2 q2 2 H2 = A 2 hamiltonian atomowy, czon paramagnetyczny, czon diamagnetyczny. (16.2)

Cakowity hamiltonian (16.1) jest wic sum = H0 + H1 + H2 + q. H (16.3)

Sens i znaczenie zyczne tych czonw, a take rzdy wielkoci energii zwizanych z nimi, omwimy dalej, przy czym pominiemy ju "daszki" nad operatorami. W zastosowanym przyblieniu pklasycznym potencjay pl zewntrznych s zwykymi = i . Wyfunkcjami pooenia i czasu, wic na og nie komutuj z operatorem pdu p jania to nastpujce twierdzenie. Twierdzenie 16.1 Skadowe operatora pdu i potencjau wektorowego speniaj relacj komutacyjn: pk , Aj = i Aj . xk (16.4)

Dowd. W reprezentacji pooeniowej dla dowolnej funkcji falowej (r) mamy pk , Aj (r) = i k Aj Aj k (r) = i k Aj + i Aj k = i k Aj i Aj k + i Aj k = i k Aj . Wobec dowolnoci funkcji (r) wynika std teza (16.4). W wietle powyszego twierdzenia rozwaamy czon paramagnetyczny hamiltonianu H1 = q pk Ak + Ak pk 2 q = pk Ak Ak pk + Ak pk + Ak pk 2 q q = pk , Ak Ak pk 2 iq q = divA A p. 2 (16.5)

(16.6)

Tym samym peny hamiltonian wyraa si wzorem H = H0 + iq q q2 2 divA A p + A + q. 2 2 (16.7)

Konkretna posta potencjaw wektorowego A(r, t) (a zatem i divA) oraz skalarnego (r, t), zaley od konkretnego problemu, a wic od wyboru cechowania. Podkrelmy take, e hamiltonian (16.7) nie zawiera spinu elektronowego, a wic nie zawiera jakichkolwiek sprze pomidzy polem a spinem.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

190

6.03.2010

16. Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

191

16.1.2

Niezmienniczo ze wzgldu na cechowanie

Cechowanie potencjaw zarwno w przypadku klasycznym jak i kwantowym nie moe wpywa na przewidywania zyczne. Kwesti t do szczegowo zajmiemy si w Uzupenieniach. Tutaj za poprzestaniemy na krtkim stwierdzeniu podstawowych faktw. Jeeli w rwnaniu Schrdingera i gdzie = 1 p qA H 2
2

(r, t) = H (r, t), t

(16.8a)

+ q + V (r),

(16.8b)

dokonamy transformacji cechowania potencjaw A (r, t) = A(r, t) + (r, t), cechowanie - (r, t) = (r, t) (r, t), (r, t) t i jednoczenie przetransformujemy funkcj falow (r, t)
cechowanie -

A(r, t)

cechowanie -

(16.9a) (16.9b)

(r, t) = exp

iq

(r, t)

(r, t),

(16.10)

to rwnanie Schrdingera dla "nowej" funkcji falowej ma posta i (r, t) = H (r, t), t (16.11)

gdzie "nowy" hamiltonian H ma posta tak jak w (16.8), ale z nowymi ju przecechowanymi potencjaami. Tak wic, rwnanie Schrdingera jest niezmiennicze wzgldem transformacji cechowania potencjaw, jeli wybierajc nowe cechowanie jednoczenie dokonamy transformacji funkcji falowej wedug wzoru (16.10). Zwrmy uwag, e przetransformowana funkcja falowa rni si od "starej" nieprzetransformowanej jedynie o czynnik fazowy. Mogoby si wydawa, e rnica ta nie ma znaczenia zycznego, bo | exp(iq/ )| = 1. Tak jednak nie jest. Czynnik fazowy w (16.10) nie jest czynnikiem globalnym, wykadnik jest funkcj pooenia i czasu, a wic zmienia si od punktu do punktu i tym samym ma istotne znaczenie zyczne.

16.1.3

Cigo prdu prawdopodobiestwa

Rozwamy rwnanie Schrdingera z czasem, w ktrym (r, t) jest funkcj falow bezspinowej czstki naadowanej i (r, t) = H (r, t), t (16.12)

z hamiltonianem (16.7), ktry zapiszemy tymczasowo w postaci H= p2 iq q + divA A p + (r, t), 2 2 (16.13)

gdzie wprowadzilimy oznaczenie (r, t) = V (r) + q(r, t) +

S.Kryszewski

q2 2 A (r, t), 2
MECHANIKA KWANTOWA

(16.14) 191

6.03.2010

16. Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

192

co stanowi rzeczywist funkcj pooenia r, ktra take jest sparametryzowana czasem t. Okrelamy teraz gsto prawdopodobiestwa (robimy to tak samo jak i poprzednio, w przypadku bez pl elektromagnetycznych) (r, t) = (r, t) (r, t) = | (r, t) |2 . i szukamy dla niej rwnania ruchu. Oczywicie mamy (r, t) = t (r, t) (r, t) + (r, t) (r, t) . t t (16.16) (16.15)

Z rwnania Schrdingera (16.12) i jego sprzenia wynika 1 = H, t i 1 = H . t i (16.17)

A wic po podstawieniu do rwnania (16.16) otrzymujemy (funkcje falowe i ich pochodne s przemienne to nie s operatory) 1 1 = H + H. t i i Podstawiamy hamiltonian (16.13), przy czym p = i . Zatem z (16.18) dostajemy
2 1 iq iq = (r, t) 2 divA A + (r, t) (r, t) t i 2 2

(16.18)

2 1 iq (r, t) 2 + divA i 2 2 iq A + (r, t) (r, t). +

(16.19)

Rozpisujc poszczeglne skadniki powyszej sumy, atwo widzimy, e czony zawierajce (r, t) si znosz. Otrzymujemy i
2 iq iq = 2 + divA + A t 2 2 2 iq iq 2 + divA + A . 2 2

(16.20)

Porzdkujc dalej i
2 = 2 2 t 2 iq iq divA + A + A . +

(16.21)

Oczywista jest relacja rniczkowa A = A + A . Wobec tego otrzymujemy i

2 iq = 2 2 + t 2

(16.22)

A ( ) + divA .

(16.23)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

192

6.03.2010

16. Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

193

Pierwszy czon w powyszym wzorze jest identyczny jak w przypadku bez pola. Korzystalimy wtedy z tosamoci analizy wektorowej (2.42), stosujc j wic ponownie we wzorze (16.23, otrzymujemy i t
2

div + iq A ( ) + divA . (16.24)

Pokaemy teraz co zrobi z drugim czonem powyszego wyraenia. div A = k (Ak ) = k Ak + Ak k ( ) = divA + A ( ) . Wobec tego z (16.24) otrzymujemy i iq = div + div A . t 2 (16.26) (16.25)

A zatem moemy napisa rwnanie i q = div ( ) + A . t 2 Wprowadzajc wic wektor j = 2i q A (16.28) (16.27)

mamy rwnanie cigoci dla gstoci prawdopodobiestwa = div j t (16.29)

dla gstoci prawdopodobiestwa = | |2 i dla gstoci prdu prawdopodobiestwa okrelonej w (16.28). Dokonujc transformacji cechowania potencjaw (16.9) i jednoczenie biorc now funkcj falow w/g (16.10) stwierdzamy, e gsto prawdopodobiestwa
cechowanie -

= ,

(16.30)

jest ewidentnie niezmiennicza. Gsto prdu prawdopodobiestwa transformuje si jak j

cechowanie -

2i

q A .

(16.31)

W Uzupenieniach pokazujemy, e przy omawianych transformacjach zachodzi take j

cechowanie -

= j.

(16.32)

A zatem zarwno gsto, jak i prd prawdopodobiestwa s inwariantne wzgldem transformacji cechowania potencjaw. Oznacza to, e przewidywania teorii nie zale od wyboru cechowania. Wybierajc pewne konkretne cechowanie moemy kierowa si wygod oblicze, za wyniki nie bd zalee od wybranego cechowania.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

193

6.03.2010

16. Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

194

16.2

Czstka bezspinowa w jednorodnym polu magnetycznym

Kwantowo-mechaniczny opis czstki bezspinowej w polu magnetycznym wymaga posuenia si rwnaniem Schrdingera z hamiltonianem postaci danej rwnaniem (16.7), a wic przede wszystkim wymaga okrelenia potencjaw. Rozwaamy tu jednorodne (stae co wartoci i kierunku) pole magnetyczne o indukcji B. Jest to zagadnienie statyczne, wic od razu moemy przyj, e potencja skalarny pola 0. Pozostaje wybra potencja wektorowy.

16.2.1

Wybr potencjau wektorowego

Zaproponujemy tu nastpujcy wybr potencjau wektorowego A =

1 2

rB ,

gdzie

B = const.

(16.33)

Moemy powiedzie, e wybr nasz polega na wyborze pewnego konkretnego cechowania, takiego ktre okazuje si wygodne w praktycznych obliczeniach. Potencja wektorowy okrela pole magnetyczne o indukcji (stosujemy tu zapis k = k = /xk )
1 B = rot A = ei ijk j 2 (kmn xm Bn ) 1 ei (im jn in jm ) jm Bn = 2

= 1 2 ei (in Bn 3in Bn ) = ei Bi = B.

(16.34)

Do konstrukcji hamiltonianu (16.7) potrzebujemy jeszcze dywergencji potencjau wektorowego. W tym przypadku wynosi ona div A = div 1 2 rB = 1 2 k klm xl Bm
1 = 2 klm kl Bm

= 1 2 kkm Bm = 0, bowiem B = const., z zaoenia.

(16.35)

16.2.2

Hamiltonian

Korzystamy z oglnej formuy (16.7) gdzie kadziemy = 0 oraz div A = 0. Podstawiajc take wybran posta potencjau wektorowego, otrzymujemy H = p2 q q2 + V (r) + rB p + 2m 2m 8m rB
2

(16.36)

Operatory pooenia i pdu nie komutuj, wic analizujc trzeci czon musimy uwaa na kolejno operatorw rB p = rB
k

pk = kmn xm Bn pk (16.37)

= Bn nmk xm pk = Bn Ln = B L, gdzie L jest operatorem orbitalnego momentu pdu.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

194

6.03.2010

16. Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

195

Zbadajmy teraz wyraz w ostatnim skadniku hamiltonianu (16.36). rB

2

= (kmn xm Bn ) (kps xp Bs ) = (mp ns ms np ) xm xp Bn Bs = xm xm Bn Bn xm xn Bn Bm = r2 B2

rB

2 2

2 2 = B r ,

= B2 r2

rB B2

(16.38)

gdzie r jest skadow wektora r prostopad do wektora pola magnetycznego B. Teraz do hamiltonianu (16.36) podstawiamy relacje (16.37) i (16.38). Otrzymujemy q2 2 2 q p2 B BL + B r gdzie B = + V (r) , (16.39) 2m 8m 2m przy czym wielko B nazywamy magnetonem Bohra. Zgodnie z wprowadzonym wczeniej nazewnictwem, rozpoznajemy tutaj H = H0 = p2 + V (r) 2m B BL hamiltonian atomowy, czon paramagnetyczny, czon diamagnetyczny. (16.40a) (16.40b) (16.40c)

H1 = H2 =

q2 2 2 B r 8m

16.2.3

Dyskusja rzdw wielkoci

Jeli wemiemy pod uwag atom wodoru, to moemy prosto oszacowa rzdy wielkoci energii zwizanych z poszczeglnymi czonami hamiltonianu (16.40). Hamiltonian atomowy H0 jest oczywicie zwizany z energiami stanw atomowych. Energie te s rzdu kilku eV . Wobec tego oszacowanie odpowiednich czstoci daje E0 1014 1015 Hz. (16.41) h Jest to zreszt typowy zakres czstotliwoci widma wiata widzialnego. Nastpnie chcemy oszacowa energie zwizane z czonem paramagnetycznym hamiltonianu. Wartoci momentu pdu s rzdu . Wobec tego E1 1 h h B B = 1 h q B 2m = 1 2 qB . 2m (16.42)

Std wic wynika, e Biorc dane liczbowe, adunek q = 1.6 1019 C , mas elektronu m = 9.1 1031 kg E1 Hz 1.4 1010 B h tesla Hz MHz = 1.4 106 B = 1.4 B (16.43) gauss gauss gdzie w kocu warto pola B trzeba wyrazi w gaussach (104 tesli). Pole B rwne 10 tesli (105 gaussw) jest ju cakiem silne. W takim przypadku mamy wic E1 1.4 105 MHz = 1.4 1011 Hz. h
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(16.44) 195

6.03.2010

16. Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

196

Porwnujc to oszacowanie z (16.41) widzimy, e E0 E1 . (16.45)

Innymi sowy, stwierdzamy, e energie zwizane z czonem paramagnetycznym s znacznie mniejsze ni energie stanw atomowych, do ktrych prowadzi czon atomowy. Pozostaje zbada czon diamagnetyczny. Sensownie jest przyj, e |r | jest rzdu promienia Bohra. Wobec tego piszemy oszacowanie E2 q2 2 2 a B . m 0 (16.46)

Aby uatwi rachunki, rozpatrzmy stosunek E2 = E1

2 q 2 a2 0 B m

2m q B

2 qa2 0

B = 2

q B 2m

2ma2 0
2

(16.47)

gdzie E1 = q B/2m wynika z relacji (16.42). Przypomnijmy teraz, e energia jonizacji atomu wodoru wynosi EI = 2 /2m a2 0 . Widzimy wic, e stosunek (16.47) moemy zapisa w postaci E2 E1 = 2 . E1 EI Energia jonizacji jest rzdu E0 , wic z (16.45) wynika, e E1 /EI sprowadza si do oszacowania E2 E1 1, = E2 E1 . (16.48) 1. Wobec tego (16.48)

(16.49)

Czon diamagnetyczny daje wic energie jeszcze mniejsze ni paramagnetyczny. Podsumowujc, stwierdzamy, e energie zwizane z kolejnymi czonami hamiltonianu (16.40) speniaj oszacowania E0 E1 E2 , (16.50)

i cho sens poniszej relacji jest dyskusyjny, napiszemy H0 H1 H2 . (16.51)

Oszacowanie to bdziemy rozumie w nastpujcy sposb. Energie wasne hamiltonianu atomowego s due, stanowi gwn cz wartoci wasnych penego hamiltonianu. Czon paramagnetyczny daje jedynie (proporcjonalnie niewielkie) poprawki do energii atomowych. Czon diamagnetyczny (jako jeszcze znacznie mniejszy) daje przyczynki, ktre s poprawkami do poprawek. Argumentacja ta jest wyjanieniem, dlaczego w wielu praktycznych zagadnieniach czon diamagnetyczny mona po prostu zaniedba.

16.2.4

Interpretacja czonu paramagnetycznego

Przed dyskusj czonu paramagnetycznego (16.40a) hamiltonianu przypomnijmy pewne fakty z zyki klasycznej. adunek q porusza si po orbicie koowej o promieniu r z prdkoci v . Opowiada temu prd o nateniu I =
S.Kryszewski

q v = q = q . T 2 2r
MECHANIKA KWANTOWA

(16.52) 196

6.03.2010

16. Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

197

Warto momentu magnetycznego koowego obwodu z prdem v qvr Mm = IS = q r2 = . 2r 2 Moment pdu czstki naadowanej L = mvr. Wobec tego moment magnetyczny wynosi q Mm = L. 2m

(16.53) (16.54) (16.55)

Na gruncie zyki klasycznej wiemy, e zarwno moment pdu L, jak i moment magnetyczny Mm s prostopade do paszczyzny orbity. Energia oddziaywania obwodu z prdem o momencie magnetycznym Mm z zewntrznym polem magnetycznym B dana jest wzorem q Um = B Mm = B L. (16.56) 2m Wracajc do mechaniki kwantowej zapiszmy hamiltonian paramagnetyczny (16.40b) w postaci H1 = B wielko q L (16.58) 2m nazwiemy orbitalnym momentem magnetycznym czstki (elektronu). Idc dalej, piszemy q H1 = B ML = B L. (16.59) 2m Widzimy wic pen analogi formaln pomidzy klasycznym wyraeniem dla energii oddziaywania (16.56), a kwantowo-mechanicznym hamiltonianem (operatorem energii) paramagnetycznym. Dlatego te interpretujemy H1 jako hamiltonian sprzenia midzy zewntrznym polem magnetycznym a momentem magnetycznym atomu wynikajcym z orbitalnego ruchu elektronu wok jdra. Naley jednak poczyni dwie dodatkowe uwagi. Po pierwsze, w pewnych sytuacjach zycznych mona uoglni relacj (16.58), na przypadek w ktrym orbitalny moment pdu L zostanie zastpiony przez przez oglny moment pdu J. Wtedy moment magnetyczny to B q MJ = g J = g J, (16.60) 2m gdzie g to tzw. wspczynnik giromagnetyczny. W przypadku "orbitalnym" (16.58) wspczynnik ten jest rwny 1. Jednak nie zawsze tak jest. Warto wspczynnika g zaley od konkretnej sytuacji zycznej. Nie bdziemy tutaj dalej kontynuowa tego tematu, wrcimy do niego omawiajc spin elektronu. Po drugie zauwamy, e argumentacja klasyczna jest tu troch nacigana. W wyraeniu (16.54) posuylimy si kinetycznym momentem pdu Lkin = m(r v). Kwantowo-mechaniczny orbitalny moment pdu to L = r p, gdzie p to kanoniczny pd z formalizmu hamiltonowskiego. Pd kinetyczny to pkin = mv = p q A. Wobec tego 1 Lkin = m r v = m r p qA = r p q r A m = L q rA . (16.61) ML = L = Mona pokaza, cho ju nie bdziemy tego robi, e popeniony bd nie jest duy. Bd naszego rozumowania jest tego samego rzdu co energie E2 zwizane z czonem diamagnetycznym (ktry zwykle zaniedbujemy).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

L ,

(16.57)

197

6.03.2010

16. Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

198

16.2.5

Interpretacja czonu diamagnetycznego

Gdy atom wodoropodobny jest w stanie podstawowym wwczas l = 0 i czon paramagnetyczny H1 nie daje wkadu do energii, cho atom znajduje si w polu magnetycznym. Jedyny wpyw pola na wartoci energii zachodzi poprzez czon diamagnetyczny H2 . Pole magnetyczne (opisane potencjaem wektorowym A) modykuje jednak prd prawdopodobiestwa, we wzorze (16.28 jest bowiem skadnik zaleny od A. Dlatego te w atomie jest indukowany pewien moment magnetyczny. Hamiltonian diamagnetyczny opisuje wanie sprzenie pomidzy zewntrznym polem magnetycznym a zaindukowanym przez to pole momentem magnetycznym.

16.3

Normalny efekt Zeemana dla atomu wodoropodobnego

Wracamy do hamiltonianu (16.39), w ktrym wobec przeprowadzonej dyskusji, zaniedbamy czon diamagnetyczny. Rozwaamy wic hamiltonian o postaci H = H0 B BL = B p2 + V (r) B L. 2m (16.62)

Badanym obiektem zycznym jest atom wodoropodobny (a wic V (r) = V (r) = /r). Masa zredukowana elektronu jest tak niewiele rna od masy swobodnego elektronu, e po prostu bdziemy pisa m, w razie potrzeby pamitajc, e jest to masa zredukowana. Tak wic wszystko co powiedzielimy dotd o atomie (wodoropodobnym) pozostaje w mocy. W szczeglnoci, moemy wypisa funkcje wasne hamiltonianu atomowego i odpowiednie energie wasne nlm (r) = Rnl (r) Ylm (, ), EIB 1 En = 2 = n n2 c2 2 2 Z 2

(16.63)

Podkrelmy tutaj, e w naszym modelu nie uwzgldniamy spinu elektronu. Dlatego te naley mie wiadomo, e nasze rozwaania maj charakter bardziej ilustracyjny ni zyczny. Tym niemniej model ten ma przynajmniej jakociowy sens.

16.3.1

Poziomy energetyczne

Analizujemy wic hamiltonian atomu wodoropodobnego umieszczonego w staym i jednorodnym polu magnetycznym. Wybieramy ukad wsprzdnych tak, aby pole magnetyczne byo skierowane wzdu osi z : B = (0, 0, B ). Hamiltonian (16.62) zapiszemy wic w postaci
2

H = =

2m

B B BLz = H0 BLz . r

(16.64)

Gdyby nie byo pola magnetycznego (B = 0) to hamiltonian H0 ma symetri sferyczn i waciwy ZZOK stanowi operatory H0 , L2 oraz Lz (tak samo jak dla atomu wodoropodobnego). Tutaj pojawi si dodatkowy czon oddziaywania proporcjonalny do Lz Widzimy wic, e nadal moemy posugiwa si uprzednio wybranym ZZOK. Obowizuje wic wszystko to, o czym mwilimy poprzednio. Przechodzimy do wsprzdnych sferycznych. Laplasjan znw produkuje cz radialn i cz ktow, proporcjonaln do L2 . Funkcje wasne stany stacjonarne pozostan niezmienione, tj. maj posta (16.63). Poniewa nasz hamiltonian zawiera dodatkowy czon, wic tym razem inne bd energie. Poniewa Lz nlm (r) = Rnl (r) Lz Ylm (, ) = m Rnl (r) Ylm (, ) = m nlm (r),
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(16.65) 198

6.03.2010

16. Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

199

wic atwo wida, e zagadnienie wasne energii bdzie postaci H nlm (r) = = H0 + H1 nlm (r) En B mB nlm (r) (16.66)

a zatem degeneracja zostanie przynajmniej czciowo usunita, bowiem uzyskane energie s dodatkowo numerowane liczb m. En,m = En B mB. Oznaczmy teraz (adunek q elektronu jest ujemny) L = qB B = B, 2m (16.68) (16.67)

wobec czego mamy energie w postaci En,m = En + m L . (16.69)

Omwimy uzyskane rezultaty dla kilku pierwszy stanw atomu wodoropodobnego. Dla stanu podstawowego mamy n = 1, l = 0, m = 0, wic energia tego stanu nie ulegnie zmianie. Dla pierwszego stanu wzbudzonego z (16.66) i (16.69) mamy natomiast H0 + H1 200 (r) = E2 200 (r) H0 + H1 21m (r) = ( E2 + m L ) 21m (r) (16.70a) (16.70b)

Biorc kolejne m = 1, 0, +1, ktre s dopuszczalne w stanie 21m (r) stwierdzamy, e pod wpywem zewntrznego pola magnetycznego nastpio rozszczepienie poziomu n = 2. Warto wasna energii E2 "rozdzielia" si na trzy, tzw. podpoziomy zeemanowskie. Dwa z nich (n = 2, l = 1, m = 1) s niezdegenerowane, natomiast trzeci odpowiada dwm stanom (n = 2, l = 0, m = 0) oraz (n = 2, l = 0, m = 0), jest wic zdegenerowany dwukrotnie. Pole magnetyczne sprawio wic, e degeneracja energii zostaa czciowo usunita. Ilustruje to poniszy rysunek. Po lewej

Rys. 16.1: Normalny efekt Zeemana dla pierwszego stanu wzbudzonego (n = 2) atomu
wodoropodobnego.

stronie mamy sytuacj bez pola, wic dla (n = 2) mamy jeden 22 = 4-krotnie zdegenerowany poziom energetyczny. Po prawej stronie przedstawiona jest sytuacja w polu B. Poziom zdegenerowany uleg rozszczepieniu na trzy podpoziomy, liczby kwantowe (numerujce odpowiednie stany) zostay przyporzdkowane kademu z podpoziomw. Rysunek 16.1 nie uwzgldnia adnej skali energetycznej. Jest to jedynie schemat rozszczepienia poziomu n = 2 na podpoziomy zeemanowskie. Oczywicie moemy kontynuowa nasze rozwaania. Kolejna warto wasna energii E3 atomu wodoropodobnego jest (w sytuacji bez pola) zdegenerowana 9-krotnie. Prowadzc analiz
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

199

6.03.2010

16. Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

200

Rys. 16.2: Normalny efekt Zeemana dla drugiego stanu wzbudzonego (n = 3) atomu wodoropodobnego.

tak samo jak dla n = 2, moemy zbudowa schemat analogiczny do przedstawionego na rysunku 16.1. Dla n = 3 maksymalna warto orbitalnej liczby kwantowej l = 2. Wobec tego minimalna i maksymalna warto m to 2. W obecnoci pola magnetycznego moemy wic spodziewa si, ze bdzie wystpowa 5 podpoziomw zeemanowskich. Nie bdziemy tu prowadzi wszystkich (bardzo prostych) rozwaa. Wyniki dyskusji dla n = 3 podsumowuje schemat 16.2, ktry take nie zachowuje adnej skali energetycznej. Dalsza analiza dla kolejnych n prowadzi do wniosku, e n2 krotnie zdegenerowany poziom energetyczny ulega rozszczepieniu na podpoziomy zeemanowskie, co czciowo usuwa degeneracj. Liczba podpoziomw zeemanowskich jest rwna iloci dopuszczalnych liczb kwantowych m dla maksymalnego l dozwolonego dla danego n. A wic liczba podpoziomw rwna jest (2lmax +1). Z drugiej strony lmax = n 1, zatem mamy [2(n 1) + 1] = (2n 1) podpoziomw zeemanowskich. Widzimy wic, e n2 -krotnie zdegenerowany poziom energetyczny atomu wodoropodobnego ulega rozszczepieniu na nieparzyst liczb podpoziomw zeemanowskich. Efekt ten nazywamy normalnym efektem Zeemana. Zauwamy, e dla niektrych atomw zachodzi anomalny efekt Zeemana, w ktrym liczba podpoziomw zeemanowskich jest parzysta. Wynika to z istnienia spinu elektronu, ktry tutaj zaniedbalimy. Do dyskusji spinu, jego wpywu na rne efekty zachodzce w atomach wrcimy w dalszych czciach wykadu. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

200

6.03.2010

17. Teoria spinu 1/2

201

Rozdzia 17

Teoria spinu 1/2

17.1 Wprowadzenie braki dotychczasowej teorii

W dotychczasowych rozwaaniach dotyczcych rnych ukadw zycznych (w tym i atomu wodoropodobnego) wielokrotnie zastrzegalimy si, e mwimy o czstce bezspinowej. Omawiajc struktur atomu opisywalimy elektron (w ukadzie rodka masy) jako czstk punktow scharakteryzowan przez funkcj falow (r) = (x, y, z ). Uzyskane wyniki, cho cise matematycznie, s niedokadne zycznie. Brak bowiem, na przykad uwzgldnienia faktu, e elektron posiada spin. poprawek relatywistycznych, (itp., itd.). Mona unikn wielu z tych brakw jeeli rozwaa bdziemy w peni relatywistyczne rwnania Diraca. Wtedy te, niejako automatycznie, pojawia si spin. Spin zosta jednak odkryty dowiadczalnie przed opublikowaniem rwnania Diraca. Pauli zbudowa odpowiedni teori, ktra jak si okazuje, jest granicznym przypadkiem teorii Diraca. W niniejszym wykadzie nie bdziemy posugiwa si rwnaniem Diraca. Omwimy wic teori Pauliego, a poprawki relatywistyczne rozwaymy pniej, w ramach rachunku zaburze. Przesanki dowiadczalne wskazujce na istnienie spinu s nastpujce. Dowiadczenie SternaGerlacha. Wizka atomw srebra ulega w niejednorodnym polu magnetycznym rozszczepieniu na dwie skadowe. Linie widmowe atomw s na og rozszczepione, czego nie wyjania dotychczas omawiana teoria atomu wodoropodobnego. Jest to tak zwana struktura subtelna i nad subtelna, przy czym ta ostatnia jest zwizana z faktem, e jdro atomowe take posiada spin. W normalnym efekcie Zeemana linia widmowa jest rozszczepiona na nieparzyst ilo linii. Wielko rozszczepienia jest wprost proporcjonalna do natenia pola B. Efekt ten wyjanialimy wic z ruchem elektronu moment magnetyczny B M = L, (17.1) gdzie B = e /2e magneton Bohra. Niekiedy jednak wystpuje tzw. "anomalny" efekt Zeemana, w ktrym linia widmowa ulega rozszczepieniu na parzyst liczb skadowych. Orbitalna liczba kwantowa l jest cakowita, magnetyczna liczba kwantowa m przyjmuje wic (2l + 1) wartoci ilo nieparzyst. To wyjania normalny efekt Zeemana. Zjawisko to ma miejsce dla atomw o parzystej liczbie atomowej Z . Gdy natomiast Z jest nieparzyste to, po umieszczeniu atomu w zewntrznym (staym i jednorodnym) polu magnetycznym zachodzi efekt Zeemana dajcy parzyst liczb podpoziomw. Sugeruje to istnienie powkowych wartoci momentu pdu. Oglna teoria momentu pdu dopuszcza tak moliwo, podczas gdy dla orbitalnego momentu pdu liczba kwantowa l jest zawsze cakowita.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

201

6.03.2010

17. Teoria spinu 1/2

202

Fakty te pozwalaj domniemywa, e istnieje (w atomach i nie tylko) moment pdu powkowy. Wymaga to jednak przyjcia dodatkowych zaoe (lub rozbudowania postulatw).

17.2

Postulaty teorii Pauliego

Wyjanienie omwionych faktw dowiadczalnych wymaga postulatu, e elektron posiada wewntrzny moment pdu (spin) taki, e zwizany z nim jest moment magnetyczny S = 2 B S gdzie B = |e| , 2me (17.2)

bowiem elektron ma ujemny adunek. Zwrmy tu uwag na dodatkowy czynnik 2, sprawiajcy, e spinowy moment magnetyczny jest, formalnie rzecz biorc, dwukrotnie wikszy ni orbitalny. Wspczynnik ten zwany wspczynnikiem giromagnetycznym dla elektronu, daje si wyjani dopiero na gruncie elektrodynamiki kwantowej. Istnienie spinu sprawia, e do dotychczasowych postulatw musimy doda nastpne. Niezalenie od zmiennych r i p, ktre nazwiemy zmiennymi orbitalnymi, musimy jeszcze mie jakie zmienne spinowe. 1. Wielko zyczna zwana spinem jest momentem pdu. Wobec tego odpowiadajca jej obserwabla ma charakter wektora S = (S1 , S2 , S3 ), ktrego skadowe s operatorami hermi towskimi, tj. Sk = Sk , a take musz spenia kanoniczne relacje komutacyjne Sk , Sm = i kmn Sn . (17.3)

W wietle oglnej teorii momentu pdu, stwierdzamy, e istniej stany spinowe | s, ms speniajce rwnania wasne S2 | s, ms S3 | s, ms = =
2

s(s + 1) | s, ms

(17.4a) (17.4b)

ms | s, ms ,

gdzie wartoci wasne s s cakowite lub powkowe (nie przesdzamy tego na razie), za ms zmienia si co 1 od minimalnej wartoci (ms )min = s do (ms )max = s. 2. Czstka danego typu (np. elektron) ma jednoznacznie okrelon liczb kwantow s. Mwimy wtedy, e czstka ta ma spin s. Przestrze stanw spinowych dla tej czstki jest wic (2s + 1)-wymiarowa, ze wzgldu na dopuszczalne wartoci liczby ms . Wszystkie stany spinowe czstki odpowiadaj tylko jednej wartoci wasnej S2 rwnej 2 s(s + 1), za rni si liczb kwantow ms . Czstki dla ktrych liczba s jest powkowa nazywamy fermionami, a te dla ktrych s jest cakowite nazywamy bozonami. Proton i neutron maj spin s = 1/2, s wic frmionami. Ich wspczynniki giromagnetyczne s jednak inne. Znane czstki elementarne s zarwno bozonami jak i fermionami. 3. Istniej czstki z s = 0, wtedy zmienne orbitalne, a wic "zwyka" funkcja falowa, wystarcza do opisu stanu czstki bezspinowej. Dla czstki o spinie s = 0 pojcie funkcji falowej (okrelonej zmiennymi orbitalnymi) trzeba rozszerzy. Odpowiedni ZZOK musi rwnie zawiera operatory spinowe S2 oraz S3 . Stan czstki opisuje wic wektor stanu bdcy zoeniem stanu orbitalnego (funkcji falowej) i stanu spinowego. 4. Zmienne spinowe charakteryzujce czstk dziaaj w przestrzeni spinw, a wic z denicji komutuj z obserwablami dziaajcymi w przestrzeni charakteryzowanej zmiennymi orbitalnymi (r, p) Sk , A = 0, (17.5)

(r, p) = A (r, i ). dla dowolnego operatora A

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

202

6.03.2010

17. Teoria spinu 1/2

203

5. Elektron ma spin s = 1/2 i moment magnetyczny dany wzorem (17.2). Jest on fermionem. Na podstawie punktu 2 wnioskujemy, e przestrze stanw spinowych elektronu jest dwuwymiarowa. Konsekwencj faktu, e elektron posiada spin s = 1/2, jest oddziaywanie spinowego momentu magnetycznego S z zewntrznym polem magnetycznym. Odpowiedni hamiltonian ma posta HS = S B = 2 B S B. (17.6)

Peny hamiltonian elektronu oddziaujcego z zewntrznym polem elektromagnetycznym (o potencjaach A, ) konstruujemy identycznie jak w poprzednim rozdziale. A zatem czc uprzednie rozwaania z aktualnymi, moemy zapisa peen hamiltonian (tzw. hamiltonian Pauliego) w postaci H = 1 p qA 2m
2

+ V (r) + q 2

S B.

(17.7)

Pierwsze skadniki tego hamiltonianu (jak i oznaczenia) omwilimy w poprzednim rozdziale i tu pozostaj one niezmienione. Hamiltonian ten jest nazywany hamiltonianem Pauliego (i stanowi nierelatywistyczne przyblienie wynikajce z rwnania Diraca). Dyskusja przeprowadzona w poprzednim rozdziale dla czstki bezspinowej pozostaje w mocy, w tym sensie, e dotyczy ona pierwszych skadnikw hamiltonianu Pauliego. Rozwaajc wic, na przykad, hamiltonian elektronu w atomie wodoropodobnym, ktry jest umieszczony w zewntrznym, jednorodnym polu magnetycznym musimy teraz wyraenie (16.62) uzupeni hamiltonianem HS . W ten sposb otrzymamy odpowiedni hamiltonian dla elektronu ze spinem H = B p2 L + 2S , + V (r) 2m (17.8)

gdzie oczywicie m masa zredukowana elektronu (ukad rodka masy). Komentarze dodatkowe Elektron uwaamy za czstk punktow. W szkolnych podrcznikach czasami przedstawia si elektron jako czstk rozcig i tumaczy istnienie spinu wewntrznego momentu pdu jako efekt wirowania. JEST TO BZDURA !! Uzasadnienie jest nastpujce. Zamy, e elektron rzeczywicie jest czstk rozcig, ktra wiruje wok wasnej osi. Wirowanie to ma by przyczyn powstawania wewntrznego momentu pdu spinu. Rodzi to jednak seri problemw. Po pierwsze, czstka rozciga wymaga wicej ni 3 zmienne do jej penego opisu (np. trzy skadowe pooenia i trzy kty Eulera opisujce orientacj w przestrzeni). Po drugie, obroty bryy rozcigej miayby charakter przestrzenny. Zwizany z tym moment pdu powinien by opisywany cakowitymi liczbami kwantowymi. Wnioskujemy wic, e spin elektronu nie moe by powizany z obrotami przestrzennymi. Aby si jeszcze lepiej o tym przekona, przeprowadzimy proste oszacowanie. Zamy, e elektron jest ma kulk o promieniu Re i masie me . Kulka taka ma (klasyczny) moment bez2 /5. Zamy dalej, e kulka ta wiruje z pewn prdkoci ktow tak, wadnoci Ie = 2me Re e e ma moment pdu rwny S = Ie e . Z drugiej strony warto oczekiwan S moemy przyj 1 1 za rwn (1 + ) = 3 /2 (patrz (17.4a)). Z rozwaa tych wynika oszacowanie 2 2 3 2
S.Kryszewski

2 2 me Re e . 5
MECHANIKA KWANTOWA

(17.9) 203

6.03.2010

17. Teoria spinu 1/2

204

Prdko liniowa (ruchu obrotowego) na rwniku kulki wynosi v = e Re , zatem 4 5 3 me Re v = v , 4 me Re 5 3

(17.10)

przy czym warto zauway, e im mniejszy promie Re , tym wiksza prdko v . Dla oszacowania liczbowego v wemy Re = 2.821015 m (co jest tzw. klasycznym promieniem elektronu). Wartoci liczbowe pozostaych staych s znane, wic otrzymujemy v 4 1.05 1034 0.089 1012 5 3 9.1 1031 2.82 1015 8.89 102 3 108 296 c. 3 m s (17.11)

Prdko rwnikowa wirujcego elektronu zapewniajca waciw warto wewntrznego momentu pdu (tj. spinu) jest wic prawie 300 razy wiksza od prdkoci wiata. Jest to oczywista bzdura. Ponownie przekonujemy si, e spin elektronu nie moe by zwizany z wirowaniem czegokolwiek. Wniosek : Spin jest wielkoci czysto kwantowo-mechaniczn i nie ma adnego odpowiednika klasycznego. Moemy powiedzie, e elektron ma spin, tak samo zreszt jak ma mas i adunek. Innymi sowy spin elektronu jest jego wasnoci, w tym samym sensie co masa czy adunek.

17.3

Macierze Pauliego i operatory spinu 1/2

Wymiar przestrzeni E1/2 wynosi 2. Przestrze ta jest izomorczna z przestrzeni wektorow C2 . Wobec tego dowolny wektor z tej przestrzeni mona reprezentowa dwuwymiarowym "supkiem". Dlatego te przyjmiemy odpowiednio
1 , ms = |s = 2 1 2

= |+ = |

= =

1 0 0 1

, ,

(17.12a) (17.12b)

1 , ms = 1 |s = 2 2

Oczywicie te dwa wektory tworz baz w dwuwymiarowej przestrzeni wektorowej (nad ciaem liczb zespolonych). Dowolny wektor z rozwaanej przestrzeni mona wic zapisa jako kombinacj liniow | = + | + + | = + . (17.13)

Wektor sprzony do | to bra | o postaci "wiersza" | = + + | + | =

+ , .

(17.14)

Iloczyn skalarny dwch wektorw zapisujemy (zgodnie z reguami mnoenia macierzy) | =

+ ,

= + + + .

(17.15)

I wreszcie, warunek normowania przyjmuje posta 1 =

S.Kryszewski

= |+ |2 + | |2
MECHANIKA KWANTOWA

(17.16) 204

6.03.2010

17. Teoria spinu 1/2

205

Operatory dziaajce w rozwaanej przestrzeni s macierzami 2 2. Przestrze operatorw jest wic 4-wymiarowa. Jako baz w przestrzeni operatorw mona wybra macierz jednostkow oraz trzy macierze (zwane macierzami Pauliego) x = 0 1 1 0 , y = 0 i i 0 , z = 1 0 0 1 , (17.17)

gdzie indeksacj (x, y, z ) stosujemy wymiennie z (1, 2, 3). Operatorem spinu 1/2 (np. elektronu) jest wwczas S =
1 2

(17.18)

czyli wic kadej ze skadowych spinu odpowiada Sk =

1 2

k ,

k = 1, 2, 3.

(17.19)

Sprawdzimy dalej, e przy tak zadanej reprezentacji: stany spinowe przez (17.12), za Sk przez (17.18) i (17.19) wszystkie, powyej wprowadzone wasnoci operatora spinu s spenione. Wasnoci macierzy Pauliego Macierze Pauliego s w sposb jawny zadane wzorami (17.17). Wszystkie podane niej wasnoci mona sprawdzi bezporednimi (i bardzo prostymi) rachunkami, dlatego te podamy je tutaj bez dowodw, czy wyprowadze. Macierze Pauliego speniaj relacje komutacyjne j , k = 2 i jkn m , . (17.20)

ktre, wraz z denicj (17.18), zapewniaj spenienie kanonicznych relacji (17.3) dla operatora spinu 1/2. Kwadraty macierzy Pauliego to macierz jednostkowa
2 2 2 x = y = z =

1 0 0 1

. = 1

(17.21)

Macierze Pauliego antykomutuj, to znaczy { j , k } = j k + k j = 2jk . Macierze Pauliego s bezladowe i unimodularne Tr {k } = 0, det {k } = 1. (17.23) (17.22)

Wartoci wasne wszystkich trzech macierzy Pauliego s rwne 1. Dziki temu, dla wszystkich trzech operatorw Sk mamy 1,2 = 2 , warto sci wasne operator ow Sk , (k = x, y, z ). (17.24)

W zasadzie rezultat ten jest zaskakujcy, monaby si go jednak spodziewa. Wynika on std, e wszystkie kierunki w przestrzeni s rwnouprawnione. Ktry z nich umwimy si nazywa osi z jest wanie kwesti umowy. Rwnie dobrze moe peni t sam rol dowolny inny kierunek std rezultat (17.24). Macierze Pauliego s czsto spotykane w praktycznych zastosowaniach i maj cay szereg poytecznych wasnoci. Przedstawimy tu niektre z nich.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

205

6.03.2010

17. Teoria spinu 1/2

206

Lemat 17.1 Iloczyn dwch macierzy Pauliego dany jest wzorem j k = jk + i jkm m . (17.25)

Dowd. Jeli j = k to jj = 1, za jjm = 0 i wtedy teza wynika z (17.21). Jeeli j = k to jk = 0, wwczas teza wynika z dodania stronami relacji komutacyjnej (17.20) i antykomutacyjnej (17.22). Lemat 17.2 Niech A i B bd dwoma wielkociami wektorowymi, ktre komutuj z macierzami Pauliego. Zachodzi relacja A B = AB + i AB (17.26)

Wielkoci A i B mog by operatorami, ktre nie komutuj midzy sob. Ich porzdek po lewej i prawej stronie rwnoci jest utrzymany. Dowd. W dowodzie korzystamy z relacji (17.25). Otrzymujemy wic A B = k Ak m Bm = km + i kmn n Ak Bm = Ak Bk + i n nkm Ak Bm = A B + i n A B
n

= AB + i AB .

(17.27)

Zatem lemat jest udowodniony. W wielu zagadnieniach zycznych opis stanu ukadu mona sprowadzi do dwuwymiarowej przestrzeni wektorowej. Wektory | i macierze Pauliego stanowi wwczas bardzo poyteczne narzdzie badawcze. Podane wyej relacje, speniane przez macierze Pauliego s punktem wyjcia do wyprowadzenia caego szeregu innych (bardzo uytecznych) relacji. Podamy dwa przykady wyrae, ktrych dowody s umieszczone w Uzupenieniach: eik = cos + i k sin eik j eik = Operatory spinu 1/2 Na podstawie denicji (17.18) i postaci macierzy Pauliego (17.17) piszemy S = 2 0 1 1 0 , 2 0 i i 0 , 2 1 0 0 1 . (17.30)
j ,

(17.28) gdy j = k, gdy j = k. (17.29)

cos(2 ) + j jkm m sin(2 ),

Na mocy wasnoci (17.21) otrzymujemy dalej

2 2 2 S2 = Sx + Sy + Sz = 2

2 2 2 x + y + z

3 4

1 0 0 1

(17.31)

Zbadajmy dziaanie operatora S2 na stany | . Dostajemy S2 | + = =

S.Kryszewski

3 4 3 4

1 0 0 1
2

1 0 2

3 4

1 0 (17.32) 206

|+

1 + 1 )| + , 2
MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

17. Teoria spinu 1/2

207

i analogicznie S2 |
2

1 + 1 )| + , 2

(17.33)

Widzimy wic, e stany | s rzeczywicie stanami wasnymi operatora S2 i odpowiadaj liczbie 1 kwantowej s = 2 . Jest to oczywicie zgodne z relacj (17.4a) wynikajc z postulatw Pauliego. Co wicej, w oczywisty sposb mamy Sz | + Sz | = 2 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 = 2 1 0 0 1 = 2 |+ ,

| ,

(17.34)

1 czyli (zgodnie z warunkiem (17.4b)) stany | odpowiadaj liczbom kwantowym ms = 2 waciwym dla s = 1 2 , tak jak to wynika z oglnej teorii momentu pdu. Czsto mwi si, e stan | + to "spin w gr", za stan | to "spin w d"

17.4
17.4.1

Nierelatywistyczny opis czstki o spinie 1/2

Wektory stanu spinory

Fakt, e czstki maj spin sprawia, e musimy rozszerzy zbir obserwabli niezbdnych do penego opisu stanu czstki. Zupene zbiory obserwabli komutujcych (ZZOK) jakimi posugiwalimy si do tej pory musz zosta powikszone o operatory S2 oraz S3 . Zazwyczaj (dla czstki danego typu) liczba kwantowa s warto wasna S2 , jest ustalona. Wszystkie kety dla danej czstki odpowiadaj tej jednej wartoci s, wic operator S2 , cho potrzebny do utworzenia ZZOK, suy tylko do ustalenia s. Operator S3 okrela liczb kwantow ms , ktra moe przyjmowa (2s + 1) rnych wartoci. Liczb ms musimy uwzgldni przy opisie stanu czstki. Przestrze zmiennych okrelajcych stan czstki musi zatem "wzrosn", aby uwzgldni zmienne spinowe. Nie bdziemy tu prowadzi oglnych rozwaa dla dowolnego spinu (tj. dla dowolnej wartoci liczby kwantowej s). Ograniczymy si do przypadku s = 1 2 (elektronu). Warto jednak pamita, e omwione tu wasnoci mona do atwo uoglni. Czstce o spinie s = 1 2 pzypisujemy tzw. spinor dwuskadnikowy (r) = + (r) = (r) = r, ms = + 1 2 | r, ms = 1 2 | , (17.35)

gdzie |+ (r)2 | oraz | (r)|2 s, odpowiednio, gstociami prawdopodobiestwa znalezienia czstki w otoczeniu punktu r ze spinem "w gr" lub "w d". W oglnym przypadku funkcje + i mog by rne. W wielu zastosowaniach praktycznych mamy do czynienia z sytuacj prostsz, a mianowicie tak, e spinor (17.35) moemy zapisa w postaci (w reprezentacji pooeniowej) (r) = (r) + . (17.36)

Mwimy wtedy, e zmienne orbitalne i spinowe rozdzielaj si (faktoryzuj). W tym przypadku | (r)|2 jest (jak zwykle) gstoci prawdopodobiestwa znalezienia czstki w otoczeniu punktu 207

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

17. Teoria spinu 1/2

208

r, za |+ |2 i | |2 to, odpowiednio, prawdopodobiestwa spinu czstki w stanie "w gr" lub "w d". Interpretacja taka narzuca wic konieczno oddzielnego unormowania
2

d 3 r | (r)|2 = 1,

(17.37a) (17.37b)

|+ |2 + | |2 = 1.

Iloczyn skalarny dwch spinorw typu (17.36) obliczamy w do oczywisty sposb wynikajcy z rozdzielenia zmiennych oraz z regu sprzenia hermitowskiego | = = = d 3 r (r) (r) =
d 3 r (r) + , (r)

d 3 r (r) (r) + + +

+ + + .

(17.38)

Zestawiajc t denicj z warunkami (17.37) stwierdzamy, e spinor (r) jest unormowany | = | |+ |2 + | |2 = 1, (17.39)

czego zreszt naleao si spodziewa, a zgodnie z (17.37) ka kada cz spinora (17.36) jest unormowana oddzielnie.

17.4.2

Operatory i ich dziaanie na spinory

Dalej pozostajemy przy naszej uproszczonej sytuacji, gdy spinor ma posta (17.36). Przestrze zmiennych opisujcych czstk (elektron) o spinie 1 2 zostaa rozszerzona. Zamiast "zwykej" funkcji falowej mamy dwuwymiarowy spinor postaci (17.36). W zwizku z tym musimy te rozszerzy koncepcj operatora. Operator dziaajcy na spinor zoony jest z czci oznacza operator orbitalny (w reprezentacji pooeniowej). orbitalnej i czci spinowej. Niech A bdzie operatorem spinowym, ktry dla czstki o spinie s = 1 jest reprezentowany przez Niech S 2 hermitowsk macierz 2 2, ktrej wspczynniki Sjk , (j, k = 1, )2, s liczbami zespolonymi. S ), czyli jako tak zwany iloczyn tensorowy Zoenie tych dwch operatorw zapiszemy jako (A operatorw. Dziaanie tego operatora na spinor (r) zdeniujemy nastpujco S (r) = A = S (r) A (r) A + . (17.40)

S11 + + S12 S21 + + S22

Zapis poprzez iloczyn tensorowy moe wydawa si nieco mylcy, ale to tylko zapis. W wielu wypadkach pomija si znak , lecz sens formu pozostaje bez zmian. W efekcie cz orbitalna operatora A S dziaa tylko na (r) cz orbitaln spinora. Cz spinowa opertora dziaa A tylko na cz spinow spinora zgodnie z reguami mnoenia macierzy. W szczeglnoci, gdy na spinor dziaa jedynie opertor orbitalny to piszemy (r) = A (r) A + + = 1 (r) A + (17.41) 208

(r) A

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

17. Teoria spinu 1/2

209

Gdy za na spinor dziaa wylcznie operator spinowy to wtedy (r) = S (r) S + = (r) S 1 + (17.42)

= (r)

S11 + + S12 S21 + + S22

Powysze wzory s do oglne dlatego te podamy prosty przykad. Rozwaymy spinory typu (17.36), Przykad. Zoenie operatorw orbitalnego i spinowego W reprezentacji pooeniowej z -owa skadowa operatora momentu pdu to Lz = i / (wsprzdne sferyczne). Wobec tego dla spinora postaci (17.36) dostajemy Lz Sz (r) = Operator Sz = Sz =
1 2

Lz Sz (r)

(17.43)

z , a wic odpowiada mu macierz 1 0 . (17.44)

0 1

Biorc powysz macierz i stosujc regu (17.40) otrzymujemy dalej Lz Sz (r) = i (r) + 2 . (17.45)

Relacj t moemy zapisa w formie macierzowej

Lz Sz (r) =

i 2 2

i 2
2

(r) + (r)

(17.46)

Macierz o wspczynnikach operatorowych wystpujc w powyszym wyraeniu moemy wic utosami z operatorem Lz Sz ) dziaajcym na przestrzeni

17.4.3

Obliczanie prawdopodobiestw i wartoci oczekiwanych

Nadal rozwaamy spinory postaci (17.36) unormowane zgodnie z relacjami (17.37) lub (17.39). S (zgodnie z notacj Warto oczekiwan obserwabli reprezentowanej przez operator A wprowadzon powyej) obliczamy w reprezentacji pooeniowej w nastpujcy sposb. S | | A = S (r). d 3 r (r) A (17.47)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

209

6.03.2010

17. Teoria spinu 1/2

210

Stosujc wic reguy sprzenia hermitowskiego oraz wyraenie (17.40) otrzymujemy S | | A = = S11 + + S12 S21 + + S22 (r) d 3 r (r) A

(r) d 3 r + , (r) A

= =

+ ,

S11 + + S12 S21 + + S22

+ S11 + + S12

+ S21 + + S22

| . |A

(17.48)

| s gdzie | s jest spinorem Czon w nawiasie kwadratowym moemy zapisa jako s | S | s = + , (17.49)

jest reprezentowane przez (hermitowsk) macierz 2 2. Stwierdzamy wic, e dla stanu za S opisanego spinorem (r) = (r) + = r | | s , (17.50)

S zapisujemy w postaci warto oczekiwan obserwabli A S | | A = | |A | s . s | S (17.51)

Ze wzoru tego w szczeglnoci widzimy, e przy obliczaniu wartoci oczekiwanej obserwabli spinowej | S | 1 = | | s s | S = | s , s | S (17.52)

bowiem cz spinowa jest unormowana oddzielenie (patrz (17.37b). Natomiast dla obserwabli orbitalnej mamy 1 | | A = | |A s | s = | , |A (17.53)

gdy zgodnie z (17.37a) cz spinowa jest te unormowana. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

210

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

211

Rozdzia 18

Dodawanie momentw pdu

18.1
18.1.1

Cakowity moment pdu

Przypomnienie z mechaniki klasycznej

W mechanice klasycznej, gdy rozpatrujemy ukad czstek oddziaujcych (przy czym zakadamy, e oddziaywanie spenia III-ci zasad dynamiki) pokazuje si, e momenty pdu poszczeglnych czstek mog ulega zmianom, jednak cakowity moment pdu takiego ukadu
N

L =
i=1

Li = const.,

(18.1)

jest wielkoci zachowan. Podobna sytuacja ma miejsce w mechanice kwantowej.

18.1.2

Przykad kwantowo-mechaniczny

Rozwamy dwie czstki (numerowane przez indeksy 1 i 2) poruszajce si w polu centralnym (wsplnym dla obu czstek). Zamy, e czstki te nie oddziauj ze sob, zatem kada oddzielnie ma hamiltonian (dla k = 1, 2)
2

Hk =

2m

2 k + V (rk ),

(18.2)

za 2 k to laplasjan wzgldem wsprzdnych k -tej czstki. Skadowe momentu pdu kadej z czstek speniaj kanoniczne relacje komutacyjne Li , Hk
(j )

= 0,

i = 1, 2, 3;

j, k = 1, 2.

(18.3)

Przypadek j = k dyskutowalimy ju uprzednio (czstka w polu centralnym), za dla j = k relacja ta jest odzwierciedleniem faktu, e rne czstki maj rne wsprzdne. Oczywicie wic moment pdu kadej z czstek komutuje z sum hamiltonianw. Wnioskujemy std, e sumaryczny moment pdu komutuje z hamiltonianami (ich sum), a wic jest sta ruchu (tak jak w mechanice klasycznej). Jeeli jednak czstki oddziauj ze sob, to sytuacja nie jest ju tak prosta. Zamy, e energia potencjalna oddziaywania czstek zaley jedynie od odlegoci midzy nimi: (|r1 r2 |) = (r12 ), a wic hamiltonian to H = H1 + H2 + (r12 ).
(1)

(18.4)

Zbadamy teraz moment pdu jednej z czstek, np. wybierzemy skadow Lz . Obliczamy komutator z hamiltonianem cakowitym. Otrzymujemy L(1) z , H
S.Kryszewski

L(1) z , H1

L(1) z , H2

L(1) z , (r12 ) .

(18.5) 211

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

212

W myl poprzednich uwag, dwa pierwsze komutatory znikaj. Pozostaje ostatni komutator, ktry zapisujemy w reprezentacji pooeniowej L(1) z , H = i x1 y1 , (r12 ) . y1 x1 (18.6)

Obliczajc komutator, pamitamy, e jest to operator dziaajcy na pewn (dowoln) funkcj falow , a zatem wykonujc rniczkowania dostajemy L(1) z , H = i x1 y1 y1 x1 + i x1 y1 y1 x1 y1 . y1 x1 (18.7)

= i

x1

Na mocy dowolnoci funkcji falowej , mamy wic L(1) z , H = i x1 y1 . y1 x1 (18.8)

Pozostaje znale pochodne energii potencjalnej x1 = = (|r1 r2 |) (r12 ) |r1 r2 | = x1 r12 x1 d(r12 ) (x1 x2 ) . dr12 |r1 r2 |

(18.9)

W zupenie analogiczny sposb znajdziemy d(r12 ) (y1 y2 ) = . y1 dr12 |r1 r2 | Wykorzystujc obie obliczone pochodne w komutatorze (18.8) dostajemy L(1) z , H d(r12 ) dr12 d(r12 ) = i dr12 = i x1 (y1 y2 ) y1 (x1 x2 ) |r1 r2 | y1 x2 x1 y2 , |r1 r2 | (18.10)

(18.11)

co na og jest rne od zera. W kadym bd razie nie wida adnych przyczyn, dla ktrych moglibymy oczekiwa, e komutator ten znika. Wnioskujemy wic, e w ukadzie dwch czstek oddziaujcych moment pdu jednej z nich nie jest zachowany (rozumowanie powysze moemy powtrzy dla pozostaych skadowych). Moemy take przeprowadzi te same obliczenia, ale dla drugiej czstki. Wwczas, przez prost zamian indeksw otrzymamy L(2) z , H = i d(r12 ) dr12 y2 x1 x2 y1 , |r1 r2 | (18.12)

skd wynika, e moment pdu drugiej czstki te nie jest zachowany. Dodajmy jednak oba uzyskane komutatory stronami L(1) + L(2) z z , H = 0. (18.13)

(analogiczne relacje mamy take dla dwch pozostaych skadowych). Wobec tego, bez trudu wykaemy, e L2 T, H
S.Kryszewski

= 0,
MECHANIKA KWANTOWA

(18.14) 212

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

213

gdzie LT = L1 + L2 . Oczywicie wnioskujemy, e cakowity (sumaryczny) moment pdu ukadu jest wielkoci sta jest zachowany (tak samo jak w mechanice klasycznej). Wniosek ten nie jest nieoczekiwany, jeli uwiadomimy sobie, e nawiasy Poissona z mechaniki klasycznej przenosz si na komutatory w mechanice kwantowej.

18.1.3

Oddziaywanie spin-orbita dyskusja wstpna

Opisujc uprzednio atom wodoropodobny nie uwzgldnialimy spinu elektronu. Hamiltonian atomu (przy wszystkich niezbdnych zaoeniach, omawianych w poprzednich rozdziaach), by postaci H0 = p2 + V (r), 2m (18.15)

gdzie V (r) potencja coulombowski. W rozwizaniu zagadnienia wasnego korzystalimy z faktu, e Lk , H = 0, L2 , H = 0, (18.16)

skd oczywicie wynika, e orbitalny moment pdu jest sta ruchu. Ponadto, operator momentu pdu ma wasnoci komutacyjne Lk , L2 = 0. (18.17)

Ze wzgldu na wypisane reguy komutacyjne, operatory H0 , L2 oraz L3 tworzyy ZZOK, dla ktrego szukalimy funkcji i wartoci wasnych. Jeeli jednak uwzgldnimy spin elektronu, to musimy ZZOK uzupeni operatorami S2 i S3 (ten pierwszy niewiele wnosi, bo spin elektronu s = 1 2 , czyli jest ustalony). Oczywicie operatory spinu wchodz do ZZOK, komutuj bowiem ze wszystkimi operatorami zalenymi od zmiennych orbitalnych. Spin jest wic take sta ruchu. W dalszej czci wykadu pokaemy, e w bardziej realistycznym modelu atomu naley uwzgldni tak zwane oddziaywanie spin-orbita, ktre sprawia, e hamiltonian atomu trzeba uzupeni za pomoc wyraenia HSO = (r) L S, (18.18)

gdzie (r) jest funkcj odlegoci elektronu od centrum siy coulombowskiej (w praktyce od jdra). Natur zyczn tego oddziaywania i posta funkcji (r) omwimy pniej. Zbadajmy teraz bardziej formalne konsekwencje pojawienia si dodatkowego czonu w hamiltonianie. Mamy wic teraz hamiltonian postaci H = H0 + HSO . (18.19)

Rozwamy skadow orbitalnego momentu pdu i jej komutator z nowym hamiltonianem Lk , H = Lk , H0 + HSO = Lk , HSO , (18.20)

bowiem komutator z H0 znika. Idc dalej, mamy Lk , H = Lk , (r) Lp Sp = (r)Sp Lk , Lp , (18.21)

bo funkcja (r) nie zaley od ktw, a spin nie zaley od zmiennych orbitalnych. Na mocy kanonicznych relacji komutacyjnych otrzymujemy Lk , H = (r)Sp i kps Ls = i (r) kps Sp Ls = i (r) S L
S.Kryszewski
k

(18.22) 213

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

214

Powtarzajc bardzo podobne obliczenia, dla skadowych spinu dostaniemy Sk , H = Sk , HSO = (r) Lp Sk , Sp = (r)Lp i kps Ss
k

= i (r) kps Lp Ss = i (r) L S

(18.23)

Zwrmy uwag, e cho operatory Lp i Sq komutuj, to jednak nie wolno (bez zmiany znaku) zamieni kolejnoci indeksw w tensorze ijk (iloczyn wektorowy zmienia znak przy zamianie kolejnoci jego czynnikw). Oba powysze komutatory nie znikaj. A zatem w ukadzie (atomie), w ktrym wystpuje oddziaywanie spin-orbita, ani L ani S nie s staymi ruchu, nie s zachowywane. Poniewa operatory L3 i S3 nie komutuj z hamiltonianem (18.19) wic przestaj by dobrymi kandydatami do konstrukcji ZZOK. Dodajmy jednak komutatory (18.22) i (18.23) stronami Lk + Sk , H = i (r) LS
k

SL

= 0.

(18.24)

co wynika z komutacji L i S, oraz z antysymetrii iloczynu wektorowego. Oczywicie wic sumaryczny (cakowity) moment pdu czstki o spinie S i orbitalnym momencie pdu L, zdeniowany jako suma J = L + S, jest sta ruchu, bowiem z (18.24) wynika oczywicie Jk , H = 0. (18.26) (18.25)

Co wicej, w zupenie analogiczny sposb obliczymy komutator J2 , H = [ Jk Jk , H ] = Jk [ Jk , H ] + [ Jk , H ] Jk = Jk [ Lk + Sk , H ] + [ Lk + Sk , H ] Jk = 0. (18.27)

Z naszej dyskusji wynika, e L3 i S3 nie mog wchodzi do ZZOK odpowiadajcego hamiltonianowi H = H0 + HSO . Z drugiej strony, na mocy relacji komutacyjnych (18.25) i (18.27) widzimy, e kandydatami do nowego ZZOK bd operatory J2 i J3 . Aby jednak omwi ZZOK waciwy dla atomu, w ktrym wystpuje oddziaywanie spinorbita, musimy najpierw zbada natur i wasnoci operatora J = L + S.

18.2
18.2.1

Dodawanie dwch momentw pdu

Dyskusja i wprowadzenie

Z obu powyszych przykadw wynika konieczno kwantowo-mechanicznego dodawania dwch momentw pdu i to niezalenie od ich natury orbitalnej czy spinowej. Operatory mona dodawa (cho trzeba przy tym uwaa, w jakich przestrzeniach one dziaaj). Jak jednak wygldaj wartoci i wektory wasne operatora bdcego sum, jakie s dopuszczalne zakresy ich zmiennoci. Na pytania tego typu postaramy si teraz odpowiedzie. Rozwaa bdziemy sytuacj ogln i bada J = j1 + j2 , (18.28)

gdzie j1 i j2 s operatorami momentu pdu (dowolnej natury zycznej) posiadajcymi wszel(1) kie wasnoci typowe dla momentu pdu. Skadowe jk pierwszego moment pdu j1 speniaj kanoniczne relacje komutacyjne
(1) jk , jp (1) (1) = i kpq jq ,

k, p, q = 1, 2, 3.
MECHANIKA KWANTOWA

(18.29) 214

S.Kryszewski

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

215

Operator ten ma ortonormalne stany wasne | j1 m1 , takie e

2 j1 | j1 m1 (1) j3

= =

j1 (j1 + 1) | j1 m1 ,

(18.30a) (18.30b)

| j1 m1

m1 | j1 m1 .

Liczba kwantowa j1 > 0 (przypadek j1 = 0 jest) przyjmuje wartoci cakowite lub powkowe. Liczba kwantowa m1 przyjmuje wartoci od j1 do +j1 , zmieniajc si co 1. Dla ustalonej liczby kwantowej j1 mamy (2j1 + 1) stanw rnicych si liczbami kwantowymi m1 ; operator j1 dziaa w podprzestrzeniach E (j1 ), ktre maj wymiar dim E (j1 ) = 2j1 + 1; operator j1 (ani te adna z jego funkcji) nie wyprowadza wektorw stanu poza podprzestrze E (j1 ). Zupenie analogiczne relacje obowizuj i dla drugiego momentu pdu. Dla porzdku wypiszemy je. A wic mamy relacj komutacyjn
(2) jk , jp (2) (2) = i kpq jq ,

k, p, q = 1, 2, 3.

(18.31)

Ortonormalne stany | j2 m2 , speniaj zagadnienia wasne

2 j2 | j2 m2 (2) j3

= =

j2 (j2 + 1) | j2 m2 ,

(18.32a) (18.32b)

| j2 m2

m2 | j2 m2 .

Liczba kwantowa j2 jest nieujemna i cakowita lub powkowa. Natomiast druga liczba kwantowa m2 = j2 , . . . , +j2 zmienia si co 1. Dla ustalonego j2 mamy (2j2 + 1) stanw o rnych liczbach kwantowych m2 , operator j2 dziaa w podprzestrzeniach E (j2 ) o wymiarze (2j1 + 1) i nie wyprowadza z niej wektorw stanu. Przypomnijmy jeszcze, e w teorii operatorw momentu pdu wprowadzilimy operatory (k) (k ) (k ) podnoszce i obniajce j = j1 i j2 , (k = 1, 2). Operatory te dziaajc w podprzestrzeniach E (jk ) na stany | jk mk podnosz lub obniaj liczb mk : j | j1 m1
(1)

= =

j1 (j1 + 1) m1 (m1 1) | j1 m1 1 (j1 m1 )(j1 m1 + 1) | j1 m1 1 , j2 (j2 + 1) m2 (m2 1) | j2 m2 1 (j2 m2 )(j2 m2 + 1) | j1 m1 1 . (18.33b) (18.33a)

j | j2 m2

(2)

= =

Zwrmy take uwag, e operatory j1 i j2 s niezalene. Dziaaj w rnych podprzestrzeniach, wic j1 , j2 = 0, lub r ownowa znie
(2) jk , jp (1)

= 0.

(18.34)

Celem naszym jest zbadanie operatora J = j1 + j2 (18.28). Operatorowi temu odpowiada przestrze (2j1 + 1)(2j2 + 1)-wymiarowa, bo dla kadego wektora z E (j1 ) (a jest ich 2j1 + 1)) mamy (2j2 + 1) wektorw z E (j2 ), i na odwrt. Chcemy poszuka odpowiedzi na kilka pyta: Jakie s najwaniejsze wasnoci operatora J = j1 + j2 ? Jakie ma on wartoci wasne? Jak skonstruowa baz w przestrzeni E (J ), ktra jest (2j1 + 1)(2j2 + 1)-wymiarowa?
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

215

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

216

18.2.2

Podstawowe wasnoci operatora J = j1 + j2

(1) (2) jk + jk , jp + jp (1) jk , jp (1) (1) (2)

Przede wszystkim badamy relacj komutacyjn dla skadowych operatora J = j1 + j2 . Jk , J p = =

+ +

(2) jk , jp (1) jk , jp (2)

(1)

(2) jk , jp .

(2)

(18.35)

Drugi i trzeci komutator znikaj, bowiem oba dodawane momenty pdu s z zaoenia niezalene (18.34). Pierwszy i czwarty wynikaj z kanonicznych relacji komutacyjnych (18.29) i (18.31), otrzymujemy wic Jk , J p
(1) (2) = i kpr jr + i kpr jr = i kpr Jr .

(18.36)

Operator J = j1 + j2 spenia wic kanoniczne relacje komutacyjne waciwe dla momentu pdu. Moemy wic go nazwa operatorem cakowitego (sumarycznego) momentu pdu. Na mocy oglnej teorii wnioskujemy, e istniej stany | JM o wasnoci JM | J M = JJ M M , (18.37)

a wic ortonormalne, ktre ponadto speniaj rwnania wasne J2 | JM J3 | JM = =

2

J (J + 1) | JM ,

(18.38a) (18.38b)

M | JM ,

gdzie M = J, J + 1, . . . , J 1, J . Moemy take i tutaj wprowadzi operatory podnoszcy i obniajcy J = J1 iJ2 : J | J M = J (J + 1) M (M 1) | J M 1 (18.39)

O liczbie kwantowej J wiemy, e jest nieujemna i cakowita lub powkowa. W celu jej wyznaczenia rozumujemy w sposb nastpujcy. Operatory j1 i j2 (dla ustalonych liczb j1 i j2 ) dziaaj w podprzestrzeni stanw E (j1 ) E (j2 ) rozpitej przez wektory | j1 m2 | j2 m2 i majcej wymiar rwny (2j1 + 1)(2j2 + 1). W tej samej podprzestrzeni dziaa take operator J, ktry, jako funkcja j1 i j2 , nie wyprowadza wektorw poza t podprzestrze. Wobec tego operator J dzieli t podprzestrze na bloki o okrelonych liczbach J , przy czym kady blok jest (2J + 1)-wymiarowy (bo tyle jest liczb M dla danego J ). Powysze stwierdzenia moemy sformuowa inaczej. Stany wasne operatorw j1 i j2 , dla danych (ustalonych) wartoci liczb j1 i j2 tworz { | j1 m1 | j2 m2 } baza w E (j1 ) E (j2 ). (18.40)

Baza ta ma wymiar (2j1 + 1)(2j2 + 1). Stany wasne operatora J tworz natomiast baz { | JM } pewna liczba blok ow, ka zdy o wymiarze (2J + 1) . (18.41)

Poniewa mwimy o tej samej podprzestrzeni (w ktrej dziaaj rne operatory) wic obie bazy musz by rwnoliczne. Wnioskujemy, e liczba J musi si zmienia od pewnego Jmin do Jmax , w ten sposb aby
Jmax

(2J + 1) = (2j1 + 1)(2j2 + 1).

Jmin

(18.42)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

216

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

217

Musimy wic ustali liczby Jmin oraz Jmax , a take dokadnie okreli zaleno midzy bazami (18.40) i (18.41). Zanim do tego przejdziemy zauwamy, e wektory bazy (18.40), tj. | j1 m2 | j2 m2 s stanami wasnymi operatora J3 , poniewa J3 | j1 m2 | j2 m2 = = j3 + j3
(1) (2)

| j1 m2 | j2 m2 (18.43)

(m1 + m2 ) | j1 m2 | j2 m2 .

Niestety jednak nie s to stany wasne operatora J2 . Wynika to std, e J2 = j1 + j2

2 2 2 = j1 + j2 + 2 j1 j2 ,

(18.44)

gdzie iloczyn mieszany jest konsekwencj relacji (18.34). Nie wiemy, jak iloczyn j1 j2 dziaa na wektory | j1 m2 | j2 m2 , dlatego te nie moemy stwierdzi, czy badane s wektorami wasnymi J2 . Do iloczynu skalarnego wchodz wszystkie skadowe, wic iloczyn ten bdzie zawiera ope(1) (2) ratory podnoszce i obniajce j i j . Oznacza to, e iloczyn skalarny j1 j2 bdzie miesza stany o liczbach m1 , m1 1 oraz m2 i m2 1. A zatem widzimy, e na og stany | j1 m2 | j2 m2 nie s stanami wasnymi J2 .

18.2.3

Wartoci wasne (liczby kwantowe) J oraz M

Operatory J2 i J3 maj wartoci wasne oznaczone odpowiednio przez J i M . Ich wasnoci wynikaj z oglnej teorii momentu pdu. Jak ju mwilimy, problem polega na ustaleniu zakresu zmiennoci przede wszystkim liczby J . Jeli to ustalimy, to z oglnej teorii bdziemy wiedzie jakie s dopuszczalne M (dla danego J ). Pomoc jest tu fakt, e stany | j1 , m2 | j2 , m2 s stanami wasnymi operatora J3 . Z jednej strony mamy J3 | JM = M | JM , (18.45)

za z drugiej (por. (18.43)) otrzymalimy J3 | j1 m2 | j2 m2 = (m1 + m2 ) | j1 m2 | j2 m2 . (18.46)

W naturalny sposb wnioskujemy wic, e M = m1 + m2 . (18.47)

Na podstawie oglnej teorii momentu pdu wnioskujemy dalej, e Mmax = [m1 ]max + [m2 ]max = j1 + j2 . Oczywicie Mmax musi odpowiada Jmax , a zatem Jmax = j1 + j2 . (18.48)

Pierwszy krok naszej analizy jest gotowy. Pozostaje okreli odpowiednie Jmin . Zanim do tego przejdziemy, zauwamy, e z uzyskanego rezultatu wynikaj nastpujce wnioski Jeli j1 i j2 s cakowite, to J te jest cakowite; Jeli j1 i j2 s powkowe, to J jest cakowite; Jeli j1 jest cakowite, a j2 powkowe (lub odwrotnie), to J jest powkowe. Moliwe wartoci liczby J rozpadaj si na dwie klasy (tak jak w oglnej teorii momentu pdu). Poniewa M zmienia si zawsze co 1, wic J zmienia si take co 1 i jest albo powkowe albo cakowite.

W dalszych rozwaaniach przydatne s dwa nastpujce lematy.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

217

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

218

Lemat 18.1 Dla liczb cakowitych zachodzi relacja

N

(2k + 1) = (N + 1)2 .

(18.49)

k=0

Trywialny dowd przez indukcj pomijamy. Lemat 18.2 Dla liczb cakowitych zachodzi relacja
Nmax Nmin 2 (2k + 1) = (Nmax + 1)2 Nmin .

(18.50)

Dowd. W oczywisty sposb mamy

Nmax Nmax Nmin 1

(2k + 1) =
Nmin k=0

(2k + 1)
k=0

(2k + 1).

(18.51)

Dwukrotne zastosowanie poprzedniego lematu daje natychmiast tez. Wracamy teraz do poszukiwania Jmin . Wiemy ju, e Jmax = j1 + j2 . Wobec tego w warunku (18.42) stosujemy lemat (18.50) i piszemy
j1 +j2 Jmin 2 (2J + 1) = (j1 + j2 + 1)2 Jmin = (2j1 + 1)(2j2 + 1).

(18.52)

Elementarne wymnoenie i uproszczenie prowadzi do rwnania

2 2 2 Jmin = j1 + j2 2j1 j2 = (j1 j2 )2 .

(18.53)

A std oczywicie wynika (Jmin nie moe by ujemne) Jmin = |j1 j2 | , (18.54)

co stanowi poszukiwany rezultat. Otrzymane wyniki pozwalaj na sformuowanie dwch wanych wnioskw. 1. Przy dodawaniu momentw pdu o ustalonych liczbach kwantowych j1 i j2 powstaje sumaryczny moment pdu, dla ktrego liczba J przyjmuje wartoci J = (j1 + j2 ), (j1 + j2 ) 1, . . . . . . , |j1 j2 | . (18.55)

Liczby M s odpowiednie do J (zgodnie z ogln teori). Przebiegaj co jeden od J do J. 2. Jeli liczby j1 i j2 s ustalone, to przestrze E (j1 ) E (j2 ), w ktrej stany zoone | j1 m1 | j1 m1 tworz (2j1 +1)(2j2 +1)-wymiarow baz, jest podzielona na podprzestrzenie E (J ). Kada z podprzestrzeni E (J ) ma wymiar rwny (2J + 1), za liczba kwantowa J zmienia si co jeden od Jmin = |j1 j2 | do Jmax = j1 + j2 .

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

218

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

219

18.2.4

Wektory wasne operatorw J2 i J3

Oglna dyskusja Zajmiemy si teraz konstrukcj kolejnych podprzestrzeni E (J ). Przestrze E (j1 ) E (j2 ) (dla ustalonych j1 i j2 ) zostaa podzielona na bloki E (J ), gdzie liczba kwantowa J zmienia si od Jmin = |j1 j2 | do Jmax = j1 + j2 . Wobec tego moemy napisa E (j1 ) E (j2 ) = E (J = j1 + j2 ) E (J = j1 + j2 1) . . . . . . E (J = |j1 j2 |) Przestrze E (j1 ) E (j2 ) tworz wektory | j1 m1 | j2 m2 | j1 m1 ; j2 m2 E (j1 ) E (j2 ), (18.57) (18.56)

ktre nazwiemy baz niesprzon. Natomiast wektory

Jmax

| j1 j2 , JM

J =Jmin

E (J ),

(18.58)

nazwiemy baz sprzon. Bdziemy szuka zwizkw pomidzy wektorami obu baz, lecz najpierw poczymy pewne uwagi. Po lewej stronie (18.58) ustalone liczby j1 i j2 su jako parametry pomocnicze (eby pamita, i skadamy momenty pdu odpowiadajce liczbom j1 i j2 ). Stany obu baz s stanami wasnymi operatora J3 (porwnaj relacje (18.45)(18.47) i ich dyskusj). Wobec tego w zwizkach pomidzy bazami musi by speniony warunek M = m1 + m2 . (18.59)

Obie bazy rozpinaj t sam przestrzeni, s wic rwnoliczne i kada z nich zawiera po (2j1 + 1)(2j2 + 1) wektorw. Zatem ich wymiary

dim [ E (j1 ) E (j2 ) ] = dim

Jmax J =Jmin

E (J ) (18.60)

= (2j1 + 1)(2j2 + 1). Podprzestrze E (J = j1 + j2 )

Przypadek ten odpowiada maksymalnej wartoci J = Jmax = j1 + j2 . Wobec tego liczba M moe przybiera (2J + 1) = [2(j1 + j2 ) + 1] wartoci, co mwi nam, e dim E (J = j1 + j2 ) = 2(j1 + j2 ) + 1. (18.61)

Podprzestrze ta zawiera wektory postaci | j1 j2 , J = j1 + j2 , M . Maksymalna warto Mmax = Jmax = j1 + j2 . Poniewa obowizuje warunek (18.47), tj. M = m1 + m2 , wic Mmax musi odpowiada m1 = j1 oraz m2 = j2 . Wnioskujemy wic, e wektorowi bazy sprzonej | j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 musi odpowiada wektor | j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 z bazy niesprzonej. Napiszemy wic | j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 = (18.62) 219

= | j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 ,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

220

co take okrela relacj faz pomidzy obydwoma wektorami. Kolejne wektory podprzestrzeni E (J = j1 + j2 ) odpowiadaj wartociom liczby M zmniejszajcej si od M = j1 + j2 co jeden. Stany te zbudujemy stosujc operator obniajcy (18.39), ktrego dziaanie na wektory bazy sprzonej zapiszemy teraz jako J | j1 j2 , J M = = J (J + 1) M (M 1) | j1 j2 , J M 1 . (18.63)

Kadc po obu stronach J = M = j1 + j2 , otrzymamy J | j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 = = (18.64)

2(j1 + j2 ) | j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 1 .

Zamieniajc miejscami lew i praw stron, wyraamy J jako sum dwch momentw pdu: (1) (2) J = j + j , a take podstawiamy relacj (18.62). Dostajemy | j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 1 1 = J | j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 2(j1 + j2 ) 1 = 2(j1 + j2 ) j + j
(1) (2)

| j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 .

(18.65)

Stosujc wyraenia (18.33) odpowiednio dla m1 = j1 w pierwszym skadniku i dla m2 = j2 w drugim, obniamy liczby kwantowe m1 i m2 : | j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 1 1 = 2(j1 + j2 ) + = =

j1 (j1 + 1) j1 (j1 1) | j1 , m1 = j1 1; j2 , m2 = j2 j2 (j2 + 1) j2 (j2 1) | j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 1

j1 | j1 , m1 = j1 1; j2 , m2 = j2 j1 + j2 + j2 | j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 1 j1 + j2 (18.66)

Nietrudno sprawdzi, e tak otrzymany wektor jest unormowany i ortogonalny do wektora poprzedniego, tj. do (18.62). Widzimy rwnie, e wektor bazy sprzonej z M = j1 + j2 1 jest kombinacj liniow dwch wektorw bazy niesprzonej, w ktrych m1 = j1 1 i m2 = j2 ,oraz m1 = j1 i m2 = j2 1. W obu przypadkach oczywicie speniony jest warunek M = m1 + m2 . Moemy dalej kontynuowa t procedur i bada kolejny wektor bazy sprzonej, nalecy do podprzestrzeni E (J = j1 + j2 ). Wektorem takim jest wektor | j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 2 . Robimy to analogicznie, dziaajc operatorem J na obie strony wzoru (18.66). Otrzymamy

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

220

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

221

wwczas | j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 2 =
kombinacja liniowa trzech wektor ow : | j1 , m1 = j1 2; j2 , m2 = j2

| j1 , m1 = j1 1; j2 , m2 = j2 1 | j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 2

(18.67)

gdzie konkretne wartoci trzech wspczynnikw kombinacji liniowej mona do prosto wyliczy. Procedura taka jest mudna, ale w kocu wyczerpiemy podprzestrze E (J = j1 + j2 ) konstruujc wektory | j1 j2 , J = j1 + j2 , M bazy sprzonej jako kombinacje liniowe wektorw bazy niesprzonej. Podprzestrze E (J = j1 + j2 1) Kolejny blok charakteryzuje liczba J o jeden mniejsza ni Jmax , a wic J = j1 + j2 1. W tym wypadku, liczba Mmax = j1 + j2 1, za Mmin = j1 j2 + 1. Wymiar podprzestrzeni E (J = j1 + j2 1) jest wic o dwa mniejszy ni poprzedniej dim E (J = j1 + j2 1) = 2(j1 + j2 ) 1. (18.68)

Rozumowanie nasze biegnie podobnie jak w poprzednim przypadku. W podprzestrzeni E (J = j1 + j2 1) wektorem o najwikszej moliwej wartoci liczby kwantowej M jest wektor | j1 j2 , J = j1 + j2 1, M = j1 + j2 1 . Poniewa zawsze M = m1 + m2 wic oczekujemy, e wektor ten jest kombinacj liniow dwch wektorw bazy niesprzonej | j1 j2 , J = j1 + j2 1, M = j1 + j2 1 = | j1 , m1 = j1 1; j2 , m2 = j2 + | j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 1 , (18.69) bowiem tylko w ten sposb mona wyprodukowa M = j1 + j2 1 = m1 + m2 . Wektor (18.69) powinien by unormowany, a zatem powinien by speniony warunek ||2 + | |2 = 1. (18.70)

W tym miejscu musimy przypomnie sobie, e w badanej w poprzednim punkcie podprzestrzeni E (J = j1 + j2 ) wystpuje wektor (18.66) z t sam liczb M = j1 + j2 1. Wobec tego musimy zada, aby wektory (18.66) i (18.69) byy ortogonalne. Poniewa wektory bazy niesprzonej s z zaoenia ortonormalne, wic danie ortogonalnoci sprowadza si do warunku j1 j1 + j2 + j2 j1 + j2 = 0. (18.71)

Rwnania (18.70) i (18.71) atwo rozwizujemy otrzymujc || i | |. Okrelaj wic one liczby i z dokadnoci do czynnika fazowego, ktry moe by dowolny. Aby jednoznacznie okrela wektory bazy sprzonej, potrzebna jest jaka konwencja wyboru faz (do tego problemu wrcimy dalej). Konwencja taka rzeczywicie istnieje, za jej pomoc przyjmujemy wybr: rzeczywiste i dodatnie, wtedy z (18.71) wynika, e jest ujemne. W ten sposb mamy =
S.Kryszewski

j2 , j1 + j2

j1 . j1 + j2

(18.72) 221

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

222

Wobec tego zwizek (18.69) przybiera posta | j1 j2 , J = j1 + j2 1, M = j1 + j2 1 = = j2 | j1 , m1 = j1 1; j2 , m2 = j2 j1 + j2 + j1 | j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 1 . j1 + j2 (18.73)

Zbudowalimy wic pierwszy wektor (z maksymalnymi J i M ) nalecy do podprzestrzeni E (J = (1) (2) j1 + j2 1). Nastpne otrzymamy aplikujc odpowiedni ilo razy operator J = j + j . Nietrudno zauway, e kolejny wektor | j1 j2 , J = j1 + j2 1, M = j1 + j2 2 powstajcy z wektora (18.73) przez zastosowanie J bdzie kombinacj liniow typu wektora (18.67), z ktrym trzeba bdzie go ortogonalizowa. Dalsze podprzestrzenie E (J ) Niech J = J . W podprzestrzeni E (J ) (o wymiarze 2J + 1) budujemy najpierw wektor z maksymaln moliw wartoci liczby M , tj. wektor | j1 j2 , J , M = J . (18.74)

Wektor ten jest kombinacj liniow wektorw | j1 , m1 ; j2 , m2 (nalecych do bazy niesprzonej) takich, e speniony jest warunek M = m1 + m2 . danie unormowania wektora (18.74) daje pierwsze rwnanie wice wspczynniki kombinacji liniowej. Co wicej, w podprzestrzeniach E (J ) takich, e J > J , wystpoway ju wektory z liczbami M = M = J . Konstruowany wektor (18.74) musi by ortogonalny do wektorw zbudowanych w poprzednich krokach. Warunki ortogonalnoci prowadz do dalszych rwna na wspczynniki kombinacji, jak jest wektor (18.74). Wyznaczajc te wspczynniki (wybierajc fazy wedug pewnej konwencji) budujemy w kocu wektor (18.74). Nastpnie stosujemy operator J i konstruujemy dalsze wektory podprzestrzeni E (J ). Procedura ta, cho wydaje si by koncepcyjnie prosta, jest bardzo pracochonna. Podsumowanie Zamieszczona tabela zbiera wyniki naszej dyskusji. Przedstawia ona wektory podprzestrzeni E (J ) dla kolejnych J zmieniajcych si od Jmax = j1 + j2 do Jmin = |j1 j2 |. Pionowe kolumny s utworzone przez wektory postaci | j1 j2 , JM baz sprzonych rozpinajcych podprzestrzenie E (J ). W wektorach tych (dla zwartoci zapisu) nie zostay wpisane, penice rol parametrw pomocniczych, liczby j1 i j2 . Ponadto, liczba J wystpujca w kadym z wektorw jest okrelona "numerem" odpowiedniej podprzestrzeni (pierwszy wiersz tabeli). Podkrelmy, e wszystkie wektory wypisane w tabeli s wzajemnie ortonormalne. Warto jest take popatrze na t tabel "poziomo", to jest wzdu jej wierszy. W pierwszym wierszu mamy tylko jeden wektor, ktry zgodnie z (18.62) jest rwny | j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 = | j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 . (18.75)

W drugim wierszu mamy wektory ktre s kombinacjami liniowymi (18.66) lub (18.73). Moemy wic napisa | j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 1 | j1 j2 , J = j1 + j2 1, M = j1 + j2 1
 komb. lin. -

| j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 1 | j1 , m1 = j1 1; j2 , m2 = j2

(18.76) 222

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

S.Kryszewski

18. Dodawanie momentw pdu

MECHANIKA KWANTOWA

223

223

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

224

co oznacza, e kady wektor z lewej jest pewn kombinacj liniow dwch wektorw z prawej. Analogicznie moemy napisa dla trzeciego wiersza tabeli

| j1 j2 , J = j1 + j2 , M = j1 + j2 2 | j1 j2 , J = j1 + j2 1, M = j1 + j2 2 | j1 j2 , J = j1 + j2 2, M = j1 + j2 2

| j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 2 | j1 , m1 = j1 1; j2 , m2 = j2 1 | j1 , m1 = j1 2; j2 , m2 = j2

 komb. lin. -

(18.77)

w ktrym kady wektor po lewej jest kombinacj trzech po prawej. Moemy dalej kontynuowa wypisywanie podobnych zwizkw, a wreszcie dojdziemy do J = |j1 j2 | i skoczymy tym samym ca procedur.

18.3
18.3.1

Wspczynniki Clebscha-Gordana (CG)

Wprowadzenie

Przestrze E (j1 ) E (j2 ) (dla ustalonych j1 i j2 ) rozpit przez wektory bazy niesprzonej | j1 m1 | j2 m2 | j1 m1 ; j2 m2 (18.78)

podzielilimy na bloki E (J ) rozpite przez wektory | j1 j2 , JM . Pokazalimy, e wektory bazy sprzonej s kombinacjami liniowymi wektorw bazy niesprzonej. Obie bazy s rwnoliczne, bo rozpinaj (cho na rne sposoby) jedn i t sam przestrze. Wobec tego na relacj pomidzy wektorami obu baz moemy spojrze inaczej. Zwizek midzy obiema bazami musi by dany przez pewn transformacj unitarn (bowiem tylko taka zachowuje ortonormalno). Szukamy wic transformacji | j1 m1 ; j2 m2
 unitarnie -

| JM

| j1 j2 , JM

(18.79)

przy omwionych ju warunkach, jakie musz spenia liczby J i M . Relacj (18.79) zapisujemy teraz bardziej formalnie. Transformacja unitarna pomidzy obiema dyskutowanymi bazami ma posta | j1 j2 , JM =
m1 =j1 m2 =j2

=
j1 j2

| j1 m1 ; j2 m2

j1 m1 ; j2 m2 | j1 j2 , JM

(18.80a) (18.80b)

=
m1 m2

JM Cj | j1 m1 ; j2 m2 , 1 m1 ,j2 m2

gdzie skorzystalimy z relacji zupenoci dla podprzestrzeni E (j1 ) E (j2 ) (przy ustalonych j1 i j2 ). Wspczynniki tworzce unitarn macierz przejcia od bazy niesprzonej do sprzonej j1 m1 ; j2 m2 | j1 j2 , JM
JM = Cj , 1 m1 ,j2 m2

(18.81)

nazywamy wspczynnikami Clebscha-Gordana (w skrcie CG). Podkrelmy raz jeszcze, e liczby j1 oraz j2 s tu ustalone (peni rol parametrw). Wspczynniki CG tworz wic macierz kwadratow o wymiarach (2j1 + 1)(2j2 + 1) (2j1 + 1)(2j2 + 1), bo tyle moliwych wartoci
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

224

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

225

przebiegaj zbiory par liczb (m1 , m2 ) oraz (J, M ) (co zreszt okrela wymiary przestrzeni E (j1 ) E (j2 )). Elementy tej macierzy s numerowane zarwno przez liczby m1 i m2 , jak i przez J i M . Ze wzgldu na dosy skomplikowany sposb numeracji wspczynnikw CG, metoda ich zapisu w postaci typowej tablicy liczbowej jest kwesti umowy. Pewne przykady omwimy w dalszych czciach wykadu. Oglne formuy pozwalajce jawnie obliczy wartoci wspczynnikw CG s bardzo zoone. Dalsz dyskusj ograniczymy do spraw zasadniczych i nie bdziemy si zajmowa szczegami teorii. Zwrmy uwag, e relacje (18.80) wyraaj wektory bazy sprzonej jako pewne kombinacje liniowe wektorw bazy niesprzonej. Wobec tego wspczynniki CG s identyczne z wspczynnikami kombinacji liniowych omawianych w poprzedniej czci tego rozdziau. A zatem przedstawione metody konstrukcji bazy sprzonej mona wykorzysta do znalezienia odpowiednich wspczynnikw CG.

18.3.2

Wasnoci wspczynnikw CG

Przedstawimy najwaniejsze wasnoci wspczynnikw Clebscha-Gordana (CG) (18.81). Bdziemy na og pomija cise dowody, skupiajc si raczej na intuicyjnym omwieniu i wyjanieniu ich wasnoci. A. Nierwno trjkta Jak wiemy, liczby j1 i j2 odgrywaj rol parametrw, natomiast liczba J okrelajca cakowity moment pdu spenia warunek (18.55), czyli |j1 j2 | J j1 + j2 . (18.82)

Warunek ten nazywamy nierwnoci trjkta. Wspczynniki CG, ktrych numery nie speniaj nierwnoi trjkta s tosamociowo rwne zeru. Na nierwno trjkta mona po prostu spojrze geometrycznie. Dowolny z bokw trjkta musi mie dugo nie mniejsz ni bezwzgldna warto rnicy dugoci dwch pozostaych bokw, i nie wiksz ni suma tych dwch dugoci. Intuicyjnie wiemy, e suma dwch wektorw tworzy trzeci bok trjkta, w ktrym dwa pozostae boki to dwa dodawane wektory. B. Warunek na warto liczby M Jak ju dyskutowalimy, zarwno wektory bazy niesprzonej jak i sprzonej s wektorami wasnymi operatora J3 . Dlatego te dla liczby M zachodzi relacja M = m1 + m2 , (por. (18.47)). Wspczynniki CG musz wic wiza tylko te stany, ktre speniaj ten warunek. Innymi sowy damy, aby wspczynniki CG miay wasno
JM Cj 0, 1 m1 ,j2 m2

je sli

m1 + m2 = M,

(18.83)

co oczywicie mona zapisa rwnowanie

JM Cj = 0, 1 m1 ,j2 m2

wtedy i tylko wtedy, gdy

m1 + m2 = M.

(18.84)

C. Relacje ortogonalnoci dla wspczynnikw CG Wspczynniki CG tworz macierz unitarn, a wic powinny spenia relacje ortogonalnoci waciwe dla macierzy tego typu. Jednak ich numeracja nie jest taka, do jakiej jestemy przyzwyczajeni. Dlatego te wyprowadzimy odpowiednie zwizki pomidzy wspczynnikami CG.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

225

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

226

W naszych rozwaaniach wykazalimy, e obie bazy s ortonormalne. Skorzystajmy wic z relacji ortonormalnoci dla bazy sprzonej j1 j2 , J M | j1 j2 , JM = JJ M M . (18.85)

Wykorzystujc relacj zupenoci dla podprzestrzeni E (j1 ) E (j2 ) (przy czym liczby kwantowe j1 i j2 s ustalone) moemy napisa JJ M M =
m1 m2

j1 j2 , J M | j1 m1 ; j2 m2
J M Cj 1 m1 ,j2 m2 JM Cj 1 m1 ,j2 m2

j1 m1 ; j2 m2 | j1 j2 , JM (18.86)

=
m1 m2

co stanowi pierwsz z poszukiwanych relacji ortogonalnoci dla wspczynnikw CG. Zwrmy tutaj uwag, e podwjna suma (suma wzgldem m1 i m2 ) jest w gruncie rzeczy zbyteczna. Poniewa musi by speniony warunek (18.83), wic na przykad m2 = M m1 . Wybierajc M i sumujc po m1 w kadym nieznikajcym skadniku indeks m2 jest automatycznie ustalony. Drug relacj ortogonalnoci otrzymamy w podobny sposb, ale "odwracajc" rozumowanie. Zaczynamy od bazy niesprzonej, dla ktrej mamy warunek ortonormalnoci j1 m1 ; j2 m2 | j1 m1 ; j2 m2 = m1 m1 m2 m2 (18.87)

Relacja zupenoci dla sumy podprzestrzeni E (J ) musi uwzgldnia fakt, e liczba J zmienia si w ramach nierwnoci trjkta, tj. od Jmin = |j1 j2 | do Jmax = j1 + j2 . Wobec tego mamy teraz
Jmax J

| j1 j2 , JM
J =Jmin M =J

. j1 j2 , JM | = 1

(18.88)

Stosujc (18.88) we wzorze (18.87) dostajemy

Jmax

m1 m1 m2 m2

=
J =Jmin M Jmax

j1 m1 ; j2 m2 | j1 j2 , JM
JM JM Cj Cj 1 m1 ,j2 m2 1m

j1 j2 , JM | j1 m1 ; j2 m2 , (18.89)

=
J =Jmin M

1 ,j2 m2

a to jest druga relacja ortogonalnoci dla wspczynnikw CG. W tym przypadku liczby m1 i m2 automatycznie okrelaj M = m1 + m2 , zatem suma wzgldem M ogranicza si do jednego skadnika (czyli znak sumy po M jest w gruncie rzeczy zbdny). W obu relacjach ortogonalnoci wystpuj sprzenia zespolone wspczynnikw CG. Pokaemy dalej, e mona tak wybra fazy, aby byy one rzeczywiste, a wic "gwiazdka" oznaczajca sprzenie zespolone jest w gruncie rzeczy zbyteczna, piszemy j raczej dla porzdku. Wspczynniki CG s (niestety) zapisywane w do skomplikowany sposb. Formuy (18.80) wskazuj jednak, e wspczynniki te tworz po prostu macierz przejcia z bazy niesprzonej do bazy sprzonej. Relacje ortogonalnoci zapewniaj, e macierz przejcia jest unitarna (a nawet ortogonalna, bo wspczynniki CG s rzeczywiste). Dziki temu baza ortonormalna przechodzi w baz ortonormaln, tak jak by powinno. Co wicej, jak zaraz pokaemy, wspczynniki CG zapewniaj take przejcie w drug stron. Moemy wic napisa baza niesprona | j1 m1 ; j2 m2

wspczynniki CG transformacja unitarna

baza sprona | j1 j2 ; JM

(18.90)

i (jeli tylko znamy odpowiedni macierz) moemy przechodzi od jednej bazy do drugiej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

226

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

227

D. Przejcie od bazy sprzonej do niesprzonej Formua (18.80) deniujca wspczynniki CG jest transformacj unitarn pozwalajc wyrazi wektory bazy sprzonej przez wektory bazy niesprzonej. Poszukamy teraz transformacji odwrotnej: z bazy sprzonej do niesprzonej. Wymaga to odwrcenia macierzy unitarnej. Najprociej to zrobi w nastpujcy sposb. Przypomnijmy relacj (18.80) | j1 j2 , JM =
m1 m2 JM Cj | j1 m1 ; j2 m2 . 1 m1 ,j2 m2

(18.91)

JM Pomnmy j stronami przez wspczynnik Clebscha-Gordana (Cj ) , a potem przesu1 m1 ,j2 m2 mujmy wzgldem liczb J oraz M zmieniajcych si w odpowiednich zakresach. W rezultacie dostaniemy JM Cj 1m J M
1 ,j2 m2

| j1 j2 , JM

1 ,j2 m2

=
J M m1 m2

JM Cj 1m

JM Cj | j1 m1 ; j2 m2 . 1 m1 ,j2 m2

(18.92)

Suma wzgldem J i M po prawej stronie odtwarza relacj ortogonalnoci (18.89), a wic produkuje odpowiednie delty Kroneckera. A zatem mamy
JM Cj 1m J M
1 ,j2 m2

| j1 j2 , JM =
m1 m2

= m1 m1 m2 m2 | j1 m1 ; j2 m2 . (18.93)

Wykonujc sumowanie, opuszczamy primy i dostajemy

Jmax J

| j1 m1 ; j2 m2

=
J =Jmin M =J

JM Cj 1 m1 ,j2 m2

| j1 j2 , JM .

(18.94)

Suma wzgldem M jest zbyteczna, bowiem zadane po lewej m1 i m2 automatycznie okrelaj nieznikajce wspczynniki CG, dla ktrych M = m1 + m2 . Poniewa (czego jeszcze nie wykazalimy) wspczynniki CG s rzeczywiste, wic rwnie znak sprzenia zespolonego jest niepotrzebny. E. Relacje rekurencyjne dla wspczynnikw CG Do oblicze i badania wasnoci wspczynnikw CG bardzo wygodne s relacje rekurencyjne, ktrymi teraz si zajmiemy. Wemy teraz relacj (18.80b) lub (18.91) | j1 j2 , JM =
m1 m2 (1) (2) JM Cj | j1 m1 ; j2 m2 . 1 m1 ,j2 m2

(18.95)

Poniewa J = j + j , wic na lew stron (18.95) moemy podziaa operatorem J (patrz (1) (2) (18.39)), a na praw operatorem j + j (por. (18.33)): J | j1 j2 , JM =
m1 m2 JM Cj j + j 1 m1 ,j2 m2 (1) (2)

| j1 m1 ; j2 m2 .

(18.96)

Wobec relacji (18.33) i (18.39) mamy dalej J (J + 1) M (M 1) | j1 j2 , JM 1 =

m1 m2 JM Cj 1 m1 ,j2 m2

j1 (j1 + 1) m1 (m1 1) | j1 , m1 1; j2 , m2 . (18.97) 227

+
S.Kryszewski

j2 (j2 + 1) m2 (m2 1) | j1 , m1 ; j2 , m2 1
MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

228

Domykamy obie strony za pomoc bra j1 m1 ; j2 m2 |. Po prawej korzystamy z ortonormalnoci wektorw bazy niesprzonej J (J + 1) M (M 1) =
m1 m2

j1 m1 ; j2 m2 | j1 j2 , JM 1

JM Cj 1 m1 ,j2 m2

j1 (j1 + 1) m1 (m1 1) m1 ,m1 1 m2 m2 (18.98)

j2 (j2 + 1) m2 (m2 1) m1 ,m1 m2 m2 1

Iloczyn skalarny po lewej stronie to nic innego ni wspczynnik CG (por. denicja (18.81)). Wykonujc uwanie sumowania dostajemy
JM 1 J (J + 1) M (M 1) Cj 1 m ,j2 m
1 2

JM = Cj 1m

1 1,j2 m2 ,

j1 (j1 + 1) (m1 1)m1 j2 (j2 + 1) (m2 1)m2 . (18.99)

JM + Cj 1m

1 ,j2 m2 1

Powyszy zwizek pomidzy rnymi wspczynnikami CG jest poszukiwan relacj rekurencyjn, ktra pozwala jawnie je konstruowa. Dla przejrzystoci zapisu wypiszmy powysze relacje oddzielnie
J,M 1 J (J + 1) M (M 1) Cj = 1 m1 ,j2 m2

J,M j1 (j1 + 1) m1 (m1 + 1) Cj 1 m1 +1,j2 m2

J,M j2 (j2 + 1) m2 (m2 + 1) Cj , 1 m1 ,j2 m2 +1

(18.100a)

J,M +1 J (J + 1) M (M + 1) Cj 1 m1 ,j2 m2

J,M j1 (j1 + 1) m1 (m1 1) Cj 1 m1 1,j2 m2

J,M j2 (j2 + 1) m2 (m2 1) Cj . 1 m1 ,j2 m2 1

(18.100b)

F. Wybr fazy wspczynnikw CG Generalnie rzecz biorc, wspczynniki CG (jako wspczynniki pewnych kombinacji liniowych) mogyby by zespolone, cho oczywicie musiayby spenia np. relacje ortogonalnoci. Analizujc w poprzedniej czci wektory bazy sprzonej jako kombinacje liniowe wektorw bazy niesprzonej stwierdzilimy, e wybr faz wspczynnikw kombinacji jest w zasadzie dowolny. Jak si okazuje w praktycznych zastosowaniach, bardzo poyteczne jest wybranie pewnej konwencji wyboru fazy i jej konsekwentne stosowanie. Wygodna i do powszechnie przyjta jest nastpujca konwencja:
JJ Cj = 1 m1 =j1 ,j2 m2 =J j1

j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = J j1 | j1 j2 , JJ

R+ .

(18.101)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

228

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

229

Aby zrozumie t konwencj, zapiszmy rozkad (18.80), w ktrym M = J , a wic liczba M ma (dla danego J ) maksymaln warto | j1 j2 , JJ =
m1 =j1

=
j1 JJ Cj | j1 m1 ; j2 , m2 = J m1 . 1 m1 ,j2 m2 =J m1

(18.102)

Poniewa tutaj J = M = m1 + m2 (zgodnie z warunkiem (18.84)), wic automatycznie m2 = J m1 i jest ustalone, wic suma wzgldem m2 jest zbyteczna. Wspczynnik, ktrego faz narzuca konwencja (18.101) wystpuje w rozkadzie (18.102) jako ten, w ktrym liczba m1 przyjmuje najwiksz dozwolon warto, czyli m1 = j1 . Wwczas liczba m2 w (18.101) z koniecznoci wynosi m2 = J j1 . Nierwno trjkta (18.82) wraz z relacj rekurencyjn (18.100b) zapewniaj, e wspczynnik wskazany w konwencji (18.101) nie moe by rwny zeru. Przyjmujc powysz konwencj i stosujc relacje rekurencyjne, nietrudno zorientowa si, e w konsekwencji wszystkie wspczynniki CG s rzeczywiste. Natomiast znaki kolejnych wspczynnikw ju mog by rne. Nie ma prostego sposobu okrelenia znakw wspczynnikw CG. Aby zilustrowa reguy (konwencj) wyboru faz rozwamy sytuacj, gdy J = j1 + j2 1. Dla tego J najwiksze moliwe M to oczywicie M = J = j1 + j2 1. Wobec tego kombinacja liniowa (18.102) przyjmuje w tym wypadku posta | j1 j2 , J = j1 + j2 1, M = j1 + j2 1
j1

= (18.103)

=
m1 =j1

J,M =J | j1 , m1 ; j2 , m2 . Cj 1 m1 ,j2 m2 =J m1

Rozwamy (idc od gry) kolejne skadniki sumy wzgldem m1 : Gdy m1 = j1 , to m2 = M m1 = J m1 = j1 + j2 1 j1 = j2 1. Gdy m1 = j1 1, to m2 = M m1 = J m1 = j1 + j2 1 j1 + 1 = j2 . Gdy m1 = j1 2, to m2 = M m1 = J m1 = j1 + j2 1 j1 + 2 = j2 + 1, co jest niemoliwe, bo m2 jest ograniczone: j2 m2 j2 . A wic suma (18.103) zawiera efektywnie tylko dwa niezerowe skadniki | j1 j2 , J = j1 + j2 1, M = j1 + j2 1 =
J,M =J = Cj | j1 , m1 = j1 ; j2 , m2 = j2 1 1 ,m1 =j1 ,j2 m2 =j2 1 J,M =J + Cj | j1 , m1 = j1 1; j2 , m2 = j2 1 ,m1 =j1 1,j2 m2 =j2

(18.104) (18.105a) (18.105b)

Zestawiajc to wyraenie z relacj (18.69) widzimy, e moemy napisa

J,M =J = Cj 1 ,m1 =j1 ,j2 m2 =j2 1 J,M =J = Cj 1 ,m1 =j1 1,j2 m2 =j2

gdzie oczywicie mamy J = M = j1 + j2 1. Konwencja wyboru faz (18.101) sprawia, e pierwszy z powyszych wspczynnikw (tj. ) wybieramy rzeczywisty dodatni. Tak wanie zrobilimy w (18.72), cho tam tego nie uzasadnialimy. Dlatego te, porwnujc (18.72) i (18.105), moemy wypisa dwa wspczynniki CG dla J = j1 + j2 1:
J,M =J Cj = 1 ,m1 =j1 ,j2 m2 =j2 1

j1 j1 + j2 j2 j1 + j2
MECHANIKA KWANTOWA

(18.106a)

J,M =J Cj 1 ,m1 =j1 1,j2 m2 =j2

(18.106b)

S.Kryszewski

229

6.03.2010

18. Dodawanie momentw pdu

230

G. Uwagi kocowe Wspczynniki CG peni bardzo wan rol w licznych zagadnieniach zyki atomowej i molekularnej. S one doskonale znane, ich konkretne wartoci liczbowe (dla mnstwa szczeglnych przypadkw), wasnoci algebraiczne itp., s zebrane w rnorodnych tablicach i monograach. Znane s jawne i bardzo oglne wyraenia dla wspczynnikw CG, a take ich wzajemne relacje. Co wicej, moliwe jest uoglnienie polegajce na tym, e mona skada nie tylko dwa momenty pdu, ale take trzy i wicej. Zagadnieniami tymi nie bdziemy si tu zajmowa, bowiem teoria momentu pdu mogaby, sama z siebie, stanowi temat rocznego wykadu. Poprzestaniemy na przedstawionych informacjach i rozwaymy pewne przykady konkretnych oblicze. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

230

6.03.2010

19. Stacjonarny rachunek zaburze

231

Rozdzia 19

Stacjonarny rachunek zaburze

19.1 Istota problemu

W wielu praktycznych problemach i obliczeniach kwantowo-mechanicznych musimy rozwizywa stacjonarne rwnanie Schrdingera H | = E | , (19.1)

lecz nie umiemy tego zrobi. Przedstawimy wic metod przyblion dla przypadku, w ktrym hamiltonian H mona zapisa w postaci H = H0 + V, (19.2)

gdzie H0 nazwiemy hamiltonianem niezaburzonym, za V zaburzeniem. Przyjmiemy ponadto nastpujce zaoenia. Po pierwsze, zarwno H0 jak i V nie zale jawnie od czasu, to znaczy H0 = V = 0. t t (19.3)

Sytuacj, w ktrej pojawia si jawna zaleno od czasu zajmiemy si oddzielnie, konstruujc tzw. rachunek zaburze z czasem (zaleny od czasu). Po drugie, zakadamy e znamy (potramy rozwiza) problem wasny dla hamiltonianu (0) niezaburzonego. Przyjmiemy, e H0 ma dyskretne widmo { En }, oraz stany wasne { | i n }, gdzie indeks n numeruje poziomy energetyczne, za indeks i stany zdegenerowane, tj. wszystkie (0) rne stany, ktre odpowiadaj jednej i tej samej energii En . A wic mamy H0 | i n
(0) = En | i n ,

i = 1, 2, . . . , gn .

(19.4)

Odnotujmy, e indeks n moe odpowiada jednej liczbie kwantowej numerujcej stany, lub te pewnemu zbiorowi liczb kwantowych (a wic n moe by tzw. multiindeksem). Podobnie indeks i, dla okrelonego n indeks i ma gn rnych wartoci, czyli tyle ile wynosi krotno degeneracja (0) poziomu energetycznego En . Zgodnie z oglnymi zasadami wiemy, e stany wasne { | i n } posiadaj niezbdne wasnoci, tzn. tworz baz w rozwaanej przestrzeni stanw oraz speniaj warunki ortonormalnoci i zupenoci
j i n | m gn

= ij nm ,
n i=1

| i n

i n | = 1.

(19.5)

Po trzecie, przyjmiemy e elementy macierzowe V (obliczane w bazie stanw wasnych H0 ) s mae w porwnaniu z odpowiednimi elementami dla operatora H0 . Warunek ten ucilimy
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

231

6.03.2010

19. Stacjonarny rachunek zaburze

232

Rys. 19.1: Energie zaburzone w funkcji parametru .

zreszt dalej. Innymi sowy, przyjmujemy e energie zwizane z oboma czonami hamiltonianu speniaj oszacowanie |EH0 | |EV |, (19.6)

co jeszcze doprecyzujemy. Warunek ten pozwala uzasadni, e oddziaywanie V jest tylko maym zaburzeniem w stosunku do czonu gwnego, ktrym jest H0 . Powysze zaoenie pozwala nam napisa V = W, (19.7)

gdzie jest maym, lecz dowolnym, parametrem pomocniczym. W praktyce oddziaywanie V czsto zawiera may parametr. Natomiast operator W moe mie elementy macierzowe (energie wartoci oczekiwane) tego samego rzdu co hamiltonian niezaburzony H0 . Zapiszmy peny hamiltonian w postaci H = H () = H0 + W, (19.8)

i przedyskutujmy w skrcie jego wasnoci. Dla hamiltonianu (19.8) moemy oczekiwa, e jego stany i wartoci wasne jako bd zalee od parametru . Wobec tego zagadnienie wasne (19.1) zapiszemy w postaci H () | () = E () | () . (19.9)

Oczywicie gdy 0 to H () = H0 , a wic problem z oddziaywaniem redukuje si do problemu niezaburzonego, tzn., do rwnania (19.4). Wobec tego, oczekujemy, e dla 0,
(0) E () En

(19.10)

Schematyczny rysunek (19.1) ilustruje przykad rozwaanej sytuacji. Jeli parametr = 0 (brak (0) zaburzenia) to kolejnym energiom En odpowiadaj niezaburzone stany wasne hamiltonianu
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

232

6.03.2010

19. Stacjonarny rachunek zaburze

233
(0)

H0 . Energie E1 i E2 s niezdegenerowane, E3 jest zdegenerowana trzykrotnie, za E4 dwukrotnie. Zaburzenie (gdy > 0) zmienia wartoci energii (hamiltonianem jest ju H (), (0) a nie H0 ), a take czciowo usuwa degeneracj. Zaburzona energia E3 ulega rozszczepieniu (0) na trzy podpoziomy i degeneracja zostaje usunita. Natomiast w przypadku E4 zaburzenie degeneracji nie usuwa. Zwrmy uwag, e dla pewnych wartoci zaburzenia moe si pojawi dodatkowa degeneracja. Tak dzieje si dla = 1 . Tak wic problem nasz polega na znalezieniu (choby przyblionych) rozwiza penego zagadnienia wasnego (19.9) dla hamiltonianu H () na podstawie znanych rozwiza dla hamiltonianu niezaburzonego. Jedn z metod poszukiwania przyblionych rozwiza zagadnienia wasnego (19.9) mona zaproponowa w nastpujcy sposb. Przyjmijmy, e poszukiwane energie i stany wasne mona rozwin w szeregi wzgldem parametru : E () = (0) + 1 (1) + 2 (2) + 3 (3) + , | () = | (0) + 1 | (1) + 2 | (2) + 3 | (3) + , (19.11a) (19.11b)

(0)

(0)

(0)

gdzie wspczynniki (k) oraz | (k) nie zale od parametru . Celem poszukiwanego przyblienia jest wyliczeniu poprawek choby tylko kilku wyrazw rozwini. Tu jednak powstaje pewna trudno. A mianowicie nasz problem moe charakteryzowa si (0) degeneracj. Jeli E () przy 0 dy do zdegenerowanej energii En , to ktremu spord (0) , do ktrego w myl rozwinicia (19.11b) zbiega | () . stanw | i n odpowiada stan | Ze wzgldu na t trudno rozwaymy oddzielnie najpierw przypadek bez degeneracji, a potem przypadek zdegenerowany.

19.2
19.2.1

Rachunek zaburze dla stanu niezdegenerowanego

Wprowadzenie

Rozwaamy teraz nastpujc sytuacj. Stan | n jest jednym ze stanw wasnych niezabu(0) rzonego hamiltonianu H0 . Odpowiada on energii En i jest niezdegenerowany (dlatego nie ma grnego indeksu). A zatem piszemy H0 | n
(0) = En | n . (0)

(19.12)

Jak zmieni si energia En oraz stan wasny | n pod wpywem zaburzenia V = W . Szukamy rozwiza dla penego zagadnienia wasnego H0 + W | n () = En ()| n () , takich, e dla 0 zachodzi
(0) En () En ,

(19.13)

| n () | n .

(19.14)

Tak jak to oglnie omawialimy, szukamy rozwiza rwnania zaburzonego (19.13) w postaci rozwini w szereg wzgldem parametru , przy czym teraz jawnie zaznaczamy (za pomoc dolnego indeksu n), e szukamy poprawek do energii i wektora stanu okrelonego przez rwnanie wasne (19.12). Analogicznie do rozwini (19.11) mamy teraz
1 (1) 2 (2) 3 (3) En () = (0) n + n + n + n + ,

(19.15a) (19.15b) 233

| n ()
S.Kryszewski

= | (0) + 1 | (1) + 2 | (2) + 3 | (3) + . n n n n

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

19. Stacjonarny rachunek zaburze

234

A priori ket | n nie musi by rwny rozwizaniu niezaburzonemu | n . Jednak ze wzgldu na relacj (19.14) oczywiste jest, e dla 0 mamy | n () | (0) = | n . n
(0)

(0)

(19.16)

Analogicznie oczywiste jest, e n w (19.15a) odpowiada niezaburzonej energii wasnej z (19.12)

(0) En () (0) n = En .

(19.17)

czyli niezaburzonej energii wasnej z (19.12). Naley tutaj podkreli, e w rozwiniciach (19.15) (k) (k) traktujemy wielkoci n , oraz | n dla k 1 jako poprawki, ktre po pomnoeniu przez odpowiednie potgi parametru s mae. Taka interpretacja wymaga wic bdzie przynajmniej jakiego uzasadnienia. Pojawia si tu te problem czy szeregi (19.11) s zbiene. Do dyskusji tych problemw wrcimy na zakoczenie. Na razie przyjmujemy, e dalsze kroki s sensowne i uzasadnione. Zwrmy jeszcze uwag, e rwnanie (19.13) okrela | () z dokadnoci do czynnika (k ) fazowego. Aby okreli ten czynnik zadamy, aby poprawki | n dla k 1 byy ortogonalne (0) do rozwizania niezaburzonego | n = | n . A wic mamy warunek
(k ) (0) n | n

k) n | ( n

= 0k ,

0,

(19.18)

co, wobec (19.16), od razu uwzgldnia normowanie stanu niezaburzonego. Warunek (19.18) mona te wprowadzi inaczej. A mianowicie zadajmy, aby rzut stanu zaburzonego na stan niezaburzony by unormowany do jedynki. Odpowiada to daniu spenienia relacji n | n () = 1. (19.19)

Podstawiajc rozwinicie (19.15b) otrzymujemy 1 = n | (0) + 1 n | (1) + 2 n | (2) n n n +3 n | (3) + , n

(0)

(19.20)

co musi by spenione dla dowolnego . A wic pierwszy czon jest jedynk n | n = 1, a (k ) nastpne czony musz znika n | n = 0 dla k 1. Zatem warunek (19.19) prowadzi do tego samego rezultatu co bezporednio narzucona relacja (19.18). Wnioskujemy wic, e warunki (19.18) i (19.19) s sobie rwnowane.

19.2.2

Formalizm matematyczny

Celem dalszych rozwaa jest przyblione rozwizanie rwnania (19.13), do ktrego trzeba podstawi rozwinicia (19.15). Z dokadnoci do 2 otrzymujemy H0 + W = | (0) + 1 | (1) + 2 | (2) n n n
1 (1) 2 (2) (0) n + n + n +

| (0) + 1 | (1) + 2 | (2) n n n

+ .

(19.21)

Rozwinicia po obu stronach rwnoci musz mie rwne wspczynniki przy tych samych potgach . A wic z (19.21) wynika cig rwna na wspczynniki stojce przy kolejnych potgach

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

234

6.03.2010

19. Stacjonarny rachunek zaburze

235

parametru 0 : 1 : 2 : H0 | (0) n H0 | (1) + W | (0) n n H0 | (2) + W | (1) n n

(0) = (0) , n | n

(19.22a) (19.22b)

(1) (0) = (0) + (1) , n | n n | n

= (19.22c)

(2) (1) (0) = (0) + (1) + (2) , n | n n | n n | n

z ktrych kade musi by spenione oddzielnie. Moemy dalej konstruowa analogiczne rwnania (dla wyszych potg parametru ), lecz w praktycznych zastosowaniach ograniczenie si do powyszych czonw jest najzupeniej wystarczajce. Rwnanie (19.22a) odpowiada problemowi niezaburzonemu (19.4) i nie wnosi niczego nowego, dlatego pominiemy je w dalszych rozwaaniach. Ponadto relacja ta potwierdza przejcia (19.16) i (19.17). W biecej czci wykadu poprzestaniemy na obliczeniach: poprawek pierwszego rzdu: En = n do energii oraz | n poprawki
(2) En (1) (1) (1)

= | n

(1)

do stanu | n ;

(2) 2 n

drugiego rzdu do energii.

Nieco oglniejsze rozwaania przedstawimy w Uzupenieniach.

19.2.3

Poprawki pierwszego rzdu

Poprawka do energii Punktem wyjcia jest w tym przypadku rwnanie (19.22b), ktre "domykamy" z lewej za pomoc bra n | i otrzymujemy n | H0 | (1) + n | W | (0) n n = (0) n
(0)

= n | (1) + (1) n | n . n n (19.23)

Zachodzi relacja n | H0 = En n | (bowiem hamiltonian niezaburzony jest hermitowski), (0) (0) (0) ponadto mamy utosamienia | n = | n oraz n = En , zatem z powyszego dostajemy
(0) En n | (1) + n | W | n n

=
(0) = En n | (1) + (1) n | n . n n

(19.24)

Dwa pierwsze skadniki skracaj si (i tak s rwne zeru na mocy zaoonej ortogonalnoci poprawek do stanu niezaburzonego, por. (19.18)). Stany wasne hamiltonianu, s z zaoenia ortonormalne, wic zostaje nam n | W | n = (1) n . (19.25)

Poniewa zaburzenie V = W , zatem pierwsza poprawka do energii dana jest wzorem

(1) En = (1)) = n

n | V | n .

(19.26)

Pierwszy krok procedury mamy wic za sob, a poprawka 1-ego rzdu do energii stanu niezdegenerowanego | n wyraa si wic przez element macierzowy operatora zaburzenia obliczony w tym stanie.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

235

6.03.2010

19. Stacjonarny rachunek zaburze

236

Poprawka do wektora stanu Przechodzimy do poszukiwania wyraenia dla pierwszej poprawki | n rozkadu (patrz (19.5)) Znajdziemy j dokonujc w bazie | j m | (1) n
gm (1)

do wektora stanu | n .

=
m=n j =1

| j m

(1) j . m | n

(19.27)

Zwrmy tu jednak uwag, e powysza suma nie zawiera skadnika z | n , cho jest on obecny w penym rozkadzie jedynki (19.5). Jego nieobecno wynika z zaoenia (19.18), ktre eliminuje go (1) z rozkadu. Aby wykorzysta ten rozkad potrzebujemy amplitud j , ktre znajdziemy m | n biorc iloczyn skalarny rwnania (19.22b) z bra j | m
(1) (0) (1) j En j m | H0 | n m | n (1) + j j m | W | n n m | n

= 0.

(19.28)

Ostatni skadnik nie daje wkadu, bowiem stany wasne H0 s ortogonalne. Ponadto j m |H0 = (0) j Em m |, wic
(0) (0) Em En (1) j m | n

= j m | W | n ,

(19.29)

skd oczywicie mamy

(1) j m | n

j m | W | n Em En
(0) (0)

(19.30)

Wspczynniki niezbdne do zbudowania rozkadu (19.27) s obliczone. czc wic wyraenia (19.27) oraz (19.30) otrzymujemy | (1) = n
gm m=n j =1

| j m

j m | W | n Em En
(0)

(0)

(0)

(19.31)

Mnoc stronami przez i podstawiajc W = V , dostajemy poprawk do wektora stanu | (1) n = | (1) n
gm

=
m=n j =1

| j m

j m | V | n Em En
(0) (0)

(19.32)

Na podstawie rozwinicia (19.15b) moemy teraz wypisa wektor stanu, z dokadnoci do wyrazw mamy pierwszego rzdu
gm

| n

= | n
m=n j =1

| j m

j m | V | n Em En
(0) (0)

(19.33)

Zwrmy w tym miejscu uwag na problem normowania. Z ortonormalnoci stanw wasnych niezaburzonego hamiltonianu i ze wzoru (19.33) atwo obliczy kwadrat normy stanu | n znalezionego w pierwszym rzdzie rachunku zaburze n
2 gm

= n | n = 1 +
m=n j =1

2 | j m | V | n |

Em En

(0)

(0) 2

(19.34)

bowiem czony "mieszane" znikaj, ze wzgldu na relacj ortonormalnoci (19.5). Widzimy wic, e "poprawiony" w pierwszym rzdzie stan wasny penego hamiltonianu jest nieunormowany.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

236

6.03.2010

19. Stacjonarny rachunek zaburze

237

Oczywicie po obliczeniu normy wedug powyszego wzoru nie ma adnego problemu w skonstruowaniu stanu unormowanego n = | n | | n . || | n || (19.35)

Stan z "tyld" jest w ewidentny sposb unormowany, wobec tego mona si nim posugiwa w rnorakich obliczeniach (np. rednich, czy te wartoci oczekiwanych), w ktrych niezbdna jest znajomo unormowanego stanu wasnego penego hamiltonianu (z dokadnoci do pierwszego rzdu rachunku zaburze).

19.2.4

Poprawki drugiego rzdu do energii

W drugim rzdzie rachunku zaburze ograniczymy si do znalezienia poprawek do energii. Poprawki do wektora stanu mona rzecz jasna take obliczy. Odpowiednie wyraenia s jednak skoplikowane i nadaj si raczej do oblicze numerycznych (patrz Uzupenienia). Szukajc poprawek II-ego rzdu do energii posuymy si relacj (19.22c), ktra domkniemy (0) (0) (0) bra n | (ponadto pamitamy, e | n = | n , oraz n = En ) n | H0 | (2) n + n | W | (1) n = (19.36)

(0) = En n | (2) + (1) n | (1) + (2) n | n . n n n n

Poprawki s ortogonalne do stanu niezaburzonego, zatem pierwszy i drugi wyraz po prawej zeruj (0) si. Ponadto n |H0 = En n |, wobec czego
(0) En n | (2) + n | W | (1) n n

= (2) n .

(19.37)

Ponownie stwierdzamy, e na mocy ortogonalnoci poprawek do stanu niezaburzonego znika pierwszy skadnik, zatem (2) = n n | W | (1) . n (19.38)

Widzimy, e do znalezienia poprawki drugiego rzdu do energii potrzebujemy poprawki rzdu pierwszego do wektora stanu. Ta za dana jest wzorem (19.31). Wobec tego (2) = n
gm m=n j =1 gm

n | W | j m n | W | j m En Em
(0) (0)

j m | W | n Em En
2 (0) (0)

=
m=n j =1

(19.39)

Mnoc obie strony przez 2 i zastpujc W przez zaburzenie V , otrzymamy

(2) En = gm m=n j =1

n | V | j m En Em
(0) (0)

(19.40)

Poprawka 2-ego rzdu do energii stanu niezdegenerowanego wyraa si przez kwadrat elementu macierzowego operatora zaburzenia. Mona udowodni, e poprawki k -tego rzdu do energii bd si wyraa przez k -t potg elementu macierzowego zaburzenia V .

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

237

6.03.2010

19. Stacjonarny rachunek zaburze

238

19.2.5

Dyskusja uzyskanych rezultatw

Rozwamy przede wszystkim poprawk drugiego rzdu do energii, dan w (19.40)

(2) En = gm m=n j =1

n | V | j m En Em
(0) (0)

(19.41)

Na wstpie wspominalimy, e oddziaywanie ma by mae. Moemy teraz nieco dokadniej sformuowa to danie. Z powyszego wzoru jasno wida, e poprawka bdzie maa, jeli tylko elementy macierzowe oddziaywania bd mae w porwnaniu z rnicami energii charakteryzujcymi ukad niezaburzony. (0) (0) Zwrmy uwag, e im mniejsza jest rnica energii |En Em |, tym wiksze s poprawki (0) (0) (0) (2) w drugim rzdzie. Jeeli ponadto En > Em to poprawka jest dodatnia. Wic En En + En (0) (0) wzrasta. Co wicej, poprawka ronie, gdy energia Em zblia si do En (od dou, bo jest mniejsza (0) (0) (0) ni En ). A wic w miar zbliania si Em do En (od dou) poprawka ronie podnoszc (0) En , tym samym (przynajmniej czciowo) niwelujc wzrost Em . Moemy zatem powiedzie, e oddziaywanie V sprawia, i poziomy si "odpychaj". Analogiczne "odpychanie" ma miejsce, (0) (0) (0) (0) gdy En < Em i poziom Em zblia si do En od gry. (2) Sprbujmy teraz dokona oszacowania poprawki En . Niech E (0) oznacza bezwzgldn (0) (0) warto najmniejszej z rnic En Em , czyli wic E (0)
(0) (0) |En Em |.

(19.42)

Zastpujc w (19.41) mianowniki czym mniejszym uamek powikszamy, a wic mamy oszacowanie
(2) |En | =

1 E (0)

gm m=n j =1

n | V | j m

j m | V | n .

(19.43)

Gdyby w sumie nie brakowao skadnika, ktry zawiera operator rzutowy | n n |, (w ktrym nie ma indeksu i, bo jest to poziom niezdegenerowany), to mielibymy w rodku relacj zupenoci (19.5). Moemy jednak doda i odj czon n | V | n n | V | n . Grupujc jeden z nich wraz z pozosta sum, korzystamy z relacji zupenoci. W ten sposb z relacji (19.43) otrzymujemy
(2) |En |

1 E (0) 1 E (0)

n | V 2 | n n | V | n V2
n

2 n

(19.44)

Rozpoznajemy kwadrat dyspersji oddziaywania V w stanie niezaburzonym

(2) |En | 2 (V ) n . E (0)

(19.45)

Uzyskane oszacowanie pozwala nam inaczej sformuowa warunek maoci zaburzenia. Uznajemy, e rachunek zaburze jest stosowalny (daje dobre wyniki) gdy dyspersja oddziaywania jest maa w porwnaniu z rnicami energii charakteryzujcymi ukad niezaburzony.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

238

6.03.2010

19. Stacjonarny rachunek zaburze

239

Poprawki w drugim rzdzie rachunku zaburze dane s wzorami

(2) En = gm m=n i=1 (2) | n gm

n | V | i m En Em | i m
gp (0) (0)

, n | V | n En
(0) (0) 2

(19.46a)

=
m=n i=1

i m | V | n
(0) Em

+
p=n j =1

j i m | V | p

j p | V | n Ep En
(0)

Em En

(0)

(0)

(19.46b)

przy czym poprawka | n

(2)

jest wyprowadzona w Uzupenieniach.

W praktyce na og ograniczamy si do drugiego rzdu przy obliczeniach energii, i do pierwszego rzdu przy obliczeniach wektora falowego. Przypominamy, e wektor stanu | n obliczony czy to w pierwszym, czy w drugim rzdzie jest nieunormowany. Jeeli chcemy oblicza rednie (lub wartoci oczekiwane) to naley przeprowadzi normowanie. Nie jest to trudne, cho bywa technicznie mudne i skomplikowane.

19.3
19.3.1

Rachunek zaburze dla stanu zdegenerowanego

Wprowadzenie

Znw rozpatrujemy problem zaburzony, tj. hamiltonian (19.8). Tym razem jednak do dalszej analizy wybieramy spord stanw wasnych hamiltonianu H0 poziom energetyczny o energii (0) En , ktry jest zdegenerowany. Poziomowi temu odpowiadaj stany wasne | i n , gdzie i = 1, 2, 3, . . . , gn ,
(0)

(19.47)

przy czym gn > 1 jest krotnoci degeneracji rozwaanego poziomu. Poziomowi En odpowiada wic podprzestrze Hn o wymiarze dim Hn = gn . Oczekujemy, e zaburzenie czciowo (lub nawet cakowicie) usunie degeneracj. Oznaczymy wic przez Ena () energie wartoci wasne penego hamiltonianu H (), ktre maj wasnoci Ena () = Enb () Ena ()
(0) En

gdy

a = b, 0.
(0)

dla ka zdego a, gdy

(19.48)

Zakadamy wic, e pod wpywem zaburzenia poziom En zostanie rozszczepiony na podpoziomy o energiach Ena (), numerowane przez dodatkowy indeks a przebiegajcy zbir a = 1, 2, 3, . . . , A, przy czym oczywicie A gn . Kady spord omawianych podpoziomw moe nadal by zdegenerowany. Krotno degeneracji podpoziomu o numerze a oznaczymy przez ga . Speniony musi by warunek A a=1 ga = gn . Jeli A = gn to wszystkie ga = 1, i degeneracja jest wtedy cakowicie usunita. Rozwiza zagadnienia wasnego dla penego hamiltonianu (19.8) szukamy w postaci | = | () = | na () (19.49)

Trudno jaka si tu pojawia polega na tym, e nie wiadomo do czego powinny zbiega kety n i | na () przy 0. Wynika to std, e dowolna kombinacja liniowa g i=1 i | n jest wekto(0) rem wasnym niezaburzonego hamiltonianu H0 odpowiadajcym energii En . A wic do jakiej kombinacji takiego typu ma zbiega ket | na () a priori nie wiadomo.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

239

6.03.2010

19. Stacjonarny rachunek zaburze

240

19.3.2

Formalizm rachunku zaburze z degeneracj

Analizujemy problem podobnie jak poprzednio, tzn., postulujemy rozwinicia dla Ena () i dla | na () w szereg wzgldem parametru pomocniczego . Postpowanie takie jest w penej analogii z rozwiniciami (19.15a) i (19.15b) dla przypadku bez degeneracji. Tym razem jednak wyrazy rozwini s opatrzone dodatkowym indeksem a. A wic teraz piszemy
(0) 2 (2) Ena () = En + 1 (1) na + na + ,

(19.50a) (19.50b)
(0) (0)

| na ()

1 (1) 2 (2) = | (0) na + | na + | na + .

W rozwiniciu dla energii od razu pooylimy czon zerowy na = En , co wynika z zastosowania drugiej z relacji (19.48) do szeregu (19.50b). Indeksy a numerujce podpoziomy mog przebiega rne (coraz wiksze) zbiory wartoci wraz ze wzrostem rzdu poprawek. Moe si (1) (1) bowiem okaza, e w pierwszym rzdzie (tj. dla poprawek na i | na ) degeneracja nie zostanie usunita cakowicie. W nastpnym rzdzie moe by ona znowu usunita tylko czciowo. Wic dla wyszych rzdw zakres zmiennoci indeksu a moe si powiksza. Fakt ten prowadzi do znacznych komplikacji. Omawiany problem czciowego usuwania degeneracji przedyskutujemy dalej tylko w odniesieniu do rzdu zerowego i pierwszego. Zostawimy wic ten problem poza naszymi rozwaaniami, cho pamita naley, e zakres a moe zalee od rzdu poprawek. Przy dyskusji przypadku bez degeneracji pomocna bya relacja graniczna (19.16). Jak wspominalimy wyej, dla sytuacji z degeneracj nie mamy takiego przejcia granicznego. Zamiast tego przyjmiemy, e zerowy czon rozwinicia (19.50b), do ktrego zbiega stan | na () przy 0, wyraa si jako kombinacja liniowa (wzgldem indeksu i) stanw | i n odpowiadajcych (0) (0) niezaburzonej energii En . Czyli szukamy unormowanego przyblienia zerowego | na w postaci | (0) na
gn

=
i=1

Cai | i n

gn

przy czym
i=1

Cai

= 1.

(19.51)

Zwracamy uwag, e wspczynniki Cai mog (co zreszt wyranie zaznaczamy) zalee od indeksu a, to znaczy, kombinacje liniowe (19.51) mog by rne dla rnych podpoziomw numerowanych przez indeks a. Oczywicie stoi przed nami problem wyznaczenia wspczynnikw Cai kombinacji liniowej (19.51). Ponadto chcemy, aby powysza kombinacja liniowa bya jednoznaczna (o ile to moliwe). (0) Odnotujmy fakt, e postulat (zaoenie) (19.51) sprawia, e stany | na s automatycznie stanami wasnymi hamiltonianu niezaburzonego. Istotnie (por. (3.49)) H0 | (0) na
gn

=
i=1 gn

Cai H0 | i n
(0) Cai En | i n (0) (0) = En | (0) na .

=
i=1

(19.52)

Rzeczywicie wic stany | na , i to dla kadego a = 1, 2, 3, . . . , A, odpowiadaj niezaburzonej (0) (0) energii wasnej En . Jest to intuicyjnie zgodne z interpretacj stanw | na jako rozwiza zerowego rzdu, tj. takich dla ktrych = 0, a wic zaburzenie znika. Badajc problem zaburzenia stanu niezdegenerowanego posugiwalimy si warunkiem ortogonalnoci (19.18) lub (19.19). Tutaj postpujemy podobnie. damy, aby speniony by dodatkowy warunek
(k ) (0) na | na = 0,

dla

1,
MECHANIKA KWANTOWA

(19.53) 240

S.Kryszewski

6.03.2010

19. Stacjonarny rachunek zaburze

241

czyli ortogonalno poprawek do przyblienia zerowego. Jednak, ze wzgldu na rozkad (19.51) warunek ten nie oznacza, e poprawki s ortogonalne do stanw niezaburzonych | i n . Nie ma bowiem powodw, aby kombinacja liniowa (19.51) wstawiona do relacji (19.53) miaa dawa zero. Dalsze obliczenia s w duej mierze podobne do przypadku bez degeneracji. Rozwinicia (19.50) wstawiamy do zagadnienia wasnego dla zaburzonego hamiltonianu (19.8). Krok ten jest analogiczny do sposobu, w jaki uzyskalimy rwnanie (19.21). Jedyna rnica (jak dotd) polega na obecnoci dodatkowych indeksw a zdajcych spraw z dopuszczalnej degeneracji. Uporzdkowanie rozwini, a nastpnie przyrwnanie wyrazw przy jednakowych potgach parametru , prowadzi do rwna praktycznie takich samych jak rwnania (19.22). Nie ma wic potrzeby powtarzania tej procedury. Postpowanie takie prowadzi teraz do ukadu rwna H0 | (0) na
(0) H0 | (1) na + W | na (0) (0) = En | na , (0) (1) (0) = En | na + (1) na | na .

(19.54a) (19.54b)

Rwnanie (19.54a) jest rwnaniem wasnym (19.52), nie wnosi ono adnych nowych informacji. Tu jednak kocz si analogie z przypadkiem bez degeneracji. Przechodzimy do analizy rwnania (19.54b). Przemnmy je lewostronnie przez bra i n| (0) sprzenie ktrego ze stanw odpowiadajcuch energii En . W rezultacie otrzymujemy
(0) (1) i n | H0 En | na

(1) (0) i n | W na | na (0)

= 0.

(19.55)

Pierwszy czon znika, bowiem i n |H0 = En

(1) (0) i n | W na | na

i n | (energie w nawiasie si znosz). Zostaje nam (19.56)

(0)

= 0

Podstawiamy teraz kombinacj liniow (19.51) zamiast keta | na , zatem

gn j =1 (1) j i n | W na | n Caj = 0

(19.57)

Rwnanie (19.57) peni kluczow rol, wic dokadnie je przeanalizujemy. Gwnym naszym celem jest wyznaczenie (i to w sposb jednoznaczny, o ile to moliwe) wspczynnikw Caj okrelajcych zerowe przyblienie wedug wzoru (19.51). Przede wszystkim zauwamy, e rwnanie (19.57) stanowi tak naprawd ukad gn rwna (0) numerowanych indeksem i = 1, 2, . . . , gn (bo tylokrotna jest degeneracja poziomu En , i tyle jest stanw wasnych | i n ). Dalej wic mwimy ju o ukadzie rwna (19.57). Kontynuujc, rozpisujemy element macierzowy w rwnaniach (19.57)
gn j =1 j (1) i j i n | W | n na n | n

Caj = 0.

(19.58)

Korzystamy z relacji ortonormalnoci (19.5) stanw wasnych H0 i dostajemy

gn j =1 j (1) i n | W | n na ij

Caj = 0.

(19.59)

Wprowadzamy teraz macierz o wymiarze gn gn , zwan macierz zaburzenia W(ij n) =

S.Kryszewski
j i n | W | n .

(19.60)

MECHANIKA KWANTOWA

241

6.03.2010

19. Stacjonarny rachunek zaburze

242

Wobec tego nasz ukad rwna (19.59) wyglda teraz tak

gn j =1 (1) W(ij n) na ij

Caj = 0,

gdzie

i = 1, 2, . . . . . . , gn .

(19.61)

Jest to ukad rwna liniowych jednorodnych wzgldem nieznanych wspczynnikw Caj kombinacji liniowej (19.51), deniujcej zerowe przyblienie rozwizania badanego zagadnienia.

19.3.3

Dyskusja macierzy zaburzenia

Rwnanie (19.61) i macierz zaburzenia (19.60) stanowi podstawowe narzdzia analizy problemu zaburzenia stanu zdegenerowanego. Zapiszmy rwnanie (19.61) inaczej, a mianowicie pomnmy obie jego strony przez . Zamiast elementu macierzowego operatora W bdziemy mie V i zamiast (1) (1) poprawki na odpowiedni poprawk energetyczn Ena
gn j =1 (1) V(ij n) Caj = Ena Cai ,

gdzie

V(ij n) =

j i n | V | n .

(19.62)

co ponownie jest ukadem gn rwna (numerowanych indeksem i). Rwnania te maj posta zagadnienia wasnego dla macierzy zaburzenia V(ij n) . Wartociami wasnymi s poprawki pierwszego rzdu do energii, s one numerowane indeksem a, indeks n jest ustalony przez wybr poziomu, dla ktrego liczymy poprawki. Odpowiednie wektory wasne (te numerowane indeksem a) s zbiorami wspczynnikw rozkadu przyblie zerowych wektora stanu na stany wasne niezaburzonego hamiltonianu. Taka interpretacja rwnania (19.62) wymaga pewnych wyjanie. Podamy je, przy czym jednoczenie bdziemy budowa procedur oblicze i sposb konstrukcji poszukiwanych rozwiza. 1. Biorc stany | i n , (i = 1, 2, . . . , gn ) dla zdegenerowanego poziomu o energii En wasne hamiltonianu niezaburzonego) budujemy macierz zaburzenia V(ij n) =
j i n | V | n , (0)

(stany (19.63)

ktra ma wymiar (gn gn ). 2. Tworzymy i rozwizujemy formalne zagadnienie wasne dla macierzy zaburzenia 1 . V(n) . .

(a)

gn

(a)

1 = a . . . . (a) gn

(a)

(19.64)

Znajdujemy wartoci wasne a , oraz odpowiadajce im gn -wymiarowe wektory wasne, (a) (a) (a) tzn. kolumny (1 , 2 , . . . , gn ). Indeks a numeruje kolejne wartoci i odpowiadajce im wektory wasne macierzy zaburzenia. Macierz zaburzenia ma co najwyej gn rnych wartoci wasnych. Jeli jedna (lub wicej) wartoci wasnych a ma krotno wiksz od jednoci, to indeks a ma zakres mniejszy ni gn . 3. Porwnujc zagadnienie wasne (19.64) z rwnaniami (19.62) dokonujemy reinterpretacji wynikw. Wartoci wasne a macierzy zaburzenia utosamiamy z poprawkami pierwszego rzdu do energii:
(1) Ena a .

(19.65)

Natomiast wektory wasne interpretujemy jako wspczynniki rozkadu (19.51):

(a) 1 , 2 , . . . , g n (a) (a)

Ca1 , Ca2 , . . . , Cagn

MECHANIKA KWANTOWA

(19.66) 242

S.Kryszewski

6.03.2010

19. Stacjonarny rachunek zaburze

243
(0)

dla kolejnych (numerowanych indeksem a) zerowych przyblie | na zaburzonych stanw wasnych penego hamiltonianu. Utworzon kombinacj (19.51) trzeba (o ile to moliwe) unormowa. (1) 4. Zamy, e warto wasna a = Ena macierzy zaburzenia jest niezdegenerowana. Ww(0) czas mamy dobrze okrelon poprawk do energii niezaburzonej En . Poziom pierwotnie (0) (1) zdegenerowany zosta rozszczepiony i podpoziom o energii Ena = En + Ena jest ju niezdegenerowany. Sytuacja ta jest schematycznie przedstawiona na rysunku. Jednorodny

Rys. 19.2: Ilustracja do pierwszego rzdu rachunku zaburze z degeneracj. Podpoziom zaburzony o energii Ena = En + Ena jest niezdegenerowany. Przypisujemy (0) mu (w zerowym rzdzie rachunku zaburze) stan | na . Inne podpoziomy zaburzone odpowiadajce innym wartociom wasnym macierzy zaburzenia s zaznaczone schematycznie, mog one by take rozszczepione i lee poniej lub powyej podpoziomu o energii Ena .
(0) (1)

ukad rwna (19.64) ma znikajcy wyznacznik, za ze wzgldu na to, e warto wasna jest jednokrotna, tylko jedno spord rwna ukadu jest zalene liniowo od pozostaych. (a) Moemy wic obliczy gn 1 wspczynnikw i = Cai w zalenoci od pozostaego. Ten (0) ostatni wspczynnik wyznaczamy z warunku normalizacji wektora stanu | na danego (0) n i jako kombinacja liniowa | na = g i=1 Cai | n . Tak wic przyblienie zerowego rzdu dla wektora stanu jest w tym przypadku wyznaczone jednoznacznie. (0) Dokonujemy tu jeszcze jednego kroku interpretacyjnego. W zasadzie stan | na (zgodnie z relacj (19.52)) jest stanem wasnym hamiltonianu niezaburzonego. Reinterpretujemy (0) jednak | na jako przyblienie zerowego rzdu dla stanu wasnego hamiltonianu penego (0) (1) (z zaburzeniem) odpowiadajcego energii Ena = En + Ena . 5. Jeli jednak warto wasna a = Ena zagadnienia (19.64) ma krotno wiksz ni 1, (0) (1) wwczas podpoziom o energii Ena = En + Ena jest nadal zdegenerowany, przy czym krotno degeneracji ga jest rwna krotnoci wartoci wasnej. Stosujc odpowiednie metody matematyczne mona wyznaczy ga ortonormalnych wektorw wasnych. Jednak kada ich (0) (1) kombinacja liniowa bdzie odpowiada energii Ena = En + Ena . Rozkad typu (19.51) bdzie niejednoznaczny.
(1)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

243

6.03.2010

19. Stacjonarny rachunek zaburze

244

19.3.4

Rachunek zaburze z degeneracj podsumowanie

(0)

Zasadniczy problem rachunku zaburze dla gn -krotnie zdegenerowanego stanu o energii En polega na koniecznoci szukania rozwini typu (19.51), tj. | (0) na
gn

=
i=1

Cai | i n

gn

przy czym
i=1

Cai

= 1.

(19.67)

W praktyce problem sprowadza si do rozwizania zagadnienia wasnego dla macierzy zaburzenia

gn j =1 (1) V(ij n) Caj = Ena Cai ,

gdzie

V(ij n) =

j i n | V | n ,

(19.68)

oraz i = 1, 2, . . . . . . , gn . Wartoci wasne tej macierzy (numerowane indeksem a) to poprawki pierwszego rzdu do energii. Wektory wasne za tworz dla kolejnych a zbiory wspczynnikw Cai w kombinacjach (19.67). Krotnoci wartoci wasnych okrelaj, czy zaburzenie usuwa de(1) generacj czy te nie. Jeli warto wasna Ena jest jednokrotna, to wyznacza ona podpoziom (0) (1) niezdegenerowany o energii Ena = En + Ena . Dla podpoziomu tego mona jednoznacznie wy(1) znaczy rozkad (19.67). Jeli inna warto wasna Enb jest gb -krotna, to podpoziom o energii (0) (1) Enb = En + Enb pozostaje zdegenerowany gb -krotnie i nie mona dla znale jednoznacznego rozkadu (19.67). Z tego powodu, w praktyce zwykle poprzestajemy na zbadaniu zagadnienia wasnego macierzy zaburzenia i wnioskw pyncych z jego rozwizania. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

244

6.03.2010

20. Rachunek zaburze z czasem

245

Rozdzia 20

Rachunek zaburze z czasem

Do tej pory badalimy rozwizania rwnania Schrdingera dla hamiltonianw niezalenych od czasu. W poprzednim rozdziale omwilimy sytuacj, w ktrej znane s nam cise rozwizania zagadnienia niezaburzonego, za dodatkowy czon w hamiltonianie, tzw. zaburzenie sprawia, e rozwizania niezaburzone ulegaj modykacji. Stacjonarny rachunek zaburze umoliwia obliczenie poprawek, ktre daj przyblienia tych modykacji. Teraz rozwaymy sytuacj zyczn, w ktrej zaburzenie wynikajce z dodatkowych (zewntrznych) oddziaywa, jest jawnie zalene od czasu, wic w rwnaniu Schrdingera i | (t) t = H0 + V (t) | (t) , (20.1)

hamiltonian H = H0 + V (t) jest funkcj czasu. Rozwizanie takiego zagadnienia jest na og trudne i tylko w nielicznych przypadkach moliwe jest uzyskanie cisego rozwizania. Dlatego te przedstawimy metod rozwizania przyblionego.

20.1
20.1.1

Przyblione rozwizanie rwnania Schrdingera

Zagadnienie stacjonarne przypomnienie

Podobnie jak w stacjonarnym rachunku zaburze przyjmiemy, e dla niezaburzonego hamiltonianu, umiemy rozwiza rwnanie Schrdingera i | (t) t = H0 | (t) , gdzie H0 = 0. t (20.2)

Jak wiemy z dyskusji w rozdziale czwartym, rwnanie to sprowadza si do zagadnienia stacjonarnego, a wic do problemu wasnego dla hamiltonianu H0 : H0 | n
(0) = En |n .

(20.3)

Rozwizania tego problemu, a wic niezaburzone stany wasne | n i odpowiadajce im energie uznajemy za znane. Zapis stanu | n moe oznacza (o ile zachodzi taka potrzeba) zbir kilku (0) wskanikw. Energie En mog by zdegenerowane, a zatem rnym stanom | m i | n mog odpowiada te same wartoci energii. Poniewa hamiltonian H0 jest z zaoenia obserwabl, wic stany | n tworz w przestrzeni stanw baz ortonormaln, a zatem speniaj warunki ortonormalnoci i zupenoci, to jest m|n = mn ,
n

|n

. n| = 1

(20.4)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

245

6.03.2010

20. Rachunek zaburze z czasem

246

Zgodnie z dyskusj przeprowadzon w rozdziale 4 wiemy, e jeli w chwili pocztkowej stan ukadu by dany poprzez wektor | 0 , to w chwili pniejszej t > t0 ewoluujcy w czasie stan | (t) ma posta | (t) =
n

cn (t)| n

=
n

|n

n | 0 eiEn

(0)

(tt0 )/

(20.5)

(por. rwnania (4.15) i (4.25)). W szczeglnoci, jeeli ukad zosta przygotowany w stanie pocztkowym | 0 = | m to wwczas n | 0 = n | m = nm , a wic | (t) = | m eiEm
(0)

(tt0 )/

(20.6)

czyli ukad pozostaje w stanie | m , bo globalny czynnik fazowy w (20.6) nie ma znaczenia zycznego. Z tego te wzgldu (przypominamy) rozwizania (20.5) i (20.6) s zwane rozwizaniami stacjonarnymi. Prawdopodobiestwo znalezienia ukadu w chwili t > t0 w stanie wasnym | m hamiltonianu jest dane jako | m | (t) |2 = 1 i nie ulega zmianie w czasie. Prawdopodobiestwo (0) zmierzenia energii Em jest takie samo, niezalenie od tego, czy pomiaru dokonamy w chwili t = t0 , czy te odoymy go do chwili pniejszej. Mwimy tu o pojedynczym pomiarze, ktry moemy wykona w tej czy innej chwili czasu.

20.1.2

Wpyw zewntrznego zaburzenia. Prawdopodobiestwo przejcia

Zamy teraz, e ukad opisywany hamiltonianem H0 oddziauje z otoczeniem. Oddziaywanie to opisujemy za pomoc dodatkowego czonu w hamiltonianie H = H0 + V (t), (20.7)

przy czym przyjmujemy, e V (t) jawnie zaley od czasu. Rwnanie Schrdingera ma posta (20.1). Oczywicie, jego rozwizaniami nie bd ju stany stacjonarne. Hamiltonian na og ju nie jest sta ruchu energia ukadu moe si zmienia. Dlatego te mwimy o oddziaywaniu. Ukad moe wymienia si energi z otoczeniem. Rwnania (20.5) musz ulec modykacji. Stany wasne | n hamiltonianu niezaburzonego tworz baz w przestrzeni stanw, wic nadal moemy szuka rozwizania rwnania (20.1) w postaci podobnej do (20.5). Niech rozwizanie to bdzie postaci | (t) =
n

| n Cn (t) eiEn

(0)

(tt0 )/

(20.8)

gdzie Cn (t) s nieznanymi funkcjami czasu. Rwnanie Schrdingera jest rwnaniem rniczkowym pierwszego rzdu wzgldem czasu, wic jego rozwizanie wymaga okrelenia warunku pocztkowego. Przyjmujc | (t) = | 0 stwierdzamy, e z postulatu (20.8) wynika warunek pocztkowy m | 0 =
n

m | n Cn (t0 ) = Cm (t0 ),

(20.9)

co wynika z zaoe (20.4). Zwrmy uwag, e w postulowanym rozwizaniu (20.8) od razu uwzgldnilimy rozwizanie (20.5) problemu niezaburzonego. Oznacza to, e przy braku oddziaywania rwnanie (20.1) redukuje si do postaci (20.2), wic rozwizania (20.8) powinny si wwczas sprowadza do (20.5). Widzimy wic, e powinno by Cn (t)
S.Kryszewski
V (t) 0

n | 0 .
MECHANIKA KWANTOWA

(20.10) 246

6.03.2010

20. Rachunek zaburze z czasem

247

Aby si o tym przekona trzeba jednak rozwiza rwnanie Schrdingera (20.1), do ktrego podstawimy postulat (20.8). W ten sposb dostajemy i
n

|n

(0) d Cn (t) iEn (tt0 )/ e dt

+ i
n

| n Cn (t)
iEn (tt0 )/
(0)

iEn

(0)

eiEn

(0)

(tt0 )/

=
n

H0 | n Cn (t) e +
n

V (t) | n Cn (t) eiEn

(0)

(tt0 )/

(20.11)

Drugi skadnik po lewej i pierwszy po prawej wzajemnie si znosz, bowiem stany | n speniaj zagadnienie wasne (20.3). Mnoc pozostae dwa skadniki przez m | z lewej, korzystamy z ortonormalnoci (20.4) stanw bazy i otrzymujemy i
(0) d Cm (t) iEm (tt0 )/ e dt

=
n

m | V (t) | n Cn (t) eiEn

(0) (0)

(0)

(tt0 )/

(20.12)

Wprowadzajc typowe oznaczenie mn = Em En d 1 Cm (t) = dt i

/ , piszemy (20.13)

m | V (t) | n eimn (tt0 ) Cn (t).

n

Jest to ukad (nieskoczenie wielu, numerowanych przez m) rwna rniczkowych pierwszego rzdu na wspczynniki Cm (t). Warunki pocztkowe zadane s rwnaniami (20.9). Do tej pory nie poczynilimy adnych przyblie, wic ukad ten jest cisy, dokadnie rwnowany rwnaniu Schrdingera (20.1). Otrzymany ukad rwna jest na og niemoliwy do rozwizania. Po pierwsze oddziaywanie zaley od czasu, wic prawe strony s (czsto skomplikowanymi) funkcjami czasu. Po drugie, jest to ukad nieskoczony. W niektrych sytuacjach, gdy wymiar przestrzeni stanw jest skoczony, liczba rwna te jest skoczona. W takim przypadku, przy prostej postaci oddziaywania, niekiedy udaje si znale cise rozwizania. Jest to jednak raczej wyjtek, a nie regua. W granicznej sytuacji gdy V (t) 0 rwnania (20.13) sprowadzaj do d Cm (t) = 0, dt = Cm (t) = const. = Cm (t0 ) = m | 0 , (20.14)

co jest zgodne z przewidywaniem (20.10). Oczywicie wykorzystujc (20.14) w postulacie (20.8) odtwarza si nam rozwizanie stacjonarne (20.5), tak jak to powinno by przy braku oddziaywania. W ukadzie, w ktrym nie wystpuje oddziaywanie (V (t) = 0), prawdopodobiestwo uzyskania okrelonego rezultatu pomiaru energii nie zaleao od czasu. Z rwna (20.13) widzimy, e w obecnoci oddziaywania (V (t) = 0), amplituda prawdopodobiestwa Cm (t) = m | (t) bdzie na og zoon funkcj czasu. Prawdopodobiestwo znalezienia ukadu w stanie | m (0) (czyli uzyskanie w wyniku pomiaru energii o wartoci Em ) bdzie zmienia si w czasie. Prawdopodobiestwo przejcia Na zmiany prawdopodobiestwa w czasie moemy spojrze jako na przechodzenie ukadu z jednego stanu | m1 do innego stanu | m2 pod wpywem zewntrznego zaburzenia V (t). Wida to
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

247

6.03.2010

20. Rachunek zaburze z czasem

248

szczeglnie wyranie jeli zaoymy, e w chwili pocztkowej ukad znajdowa si w stanie | p (pocztkowym), co oznacza, e Cm (t0 ) = m|p = mp . (20.15)

Wwczas Cp (t) = p | (t) interpretujemy jako amplitud prawdopodobiestwa tego, e ukad (wraz z upywem czasu) pozostanie w stanie | p . Natomiast Cm=p (t) = m | (t) jest wtedy amplitud prawdopodobiestwa tego, e ukad (w chwili t) znalaz si w stanie | m , innym ni stan pocztkowy. Innymi sowy, Cm (t) moemy interpretowa jako prawdopodobiestwo przejcia, pod wpywem oddziaywania V (t), ze stanu pocztkowego | p do stanu kocowego | m . Celem naszym jest znalezienie przyblionych metod rachunkowych, pozwalajcych obliczy |Cm (t)|2 prawdopodobiestwo przejcia, przy zaoeniu, e w chwili pocztkowej t0 ukad znajdowa si w stanie | p . Dlatego te, w dalszych rozwaaniach relacja (20.15) stanowi bdzie warunek pocztkowy.

20.1.3

Prawdopodobiestwo przejcia w pierwszym rzdzie rachunku zaburze

Procedura iteracyjna Jak ju wspominalimy, cise rozwizanie ukadu rwna (20.13) jest na og niemoliwe. Dlatego te sensowne jest poszukiwanie metod przyblionych. W granicy V (t) 0 rozwizania redukuj si do przypadku stacjonarnego. Nasuwa to myl podejcia typu iteracyjnego. W zerowym kroku iteracji, po prostu zaniedbujemy oddziaywanie V (t) i ukad (20.13) redukuje si do rwna (20.14). Moemy wic napisa
(0) Cm (t) = Cm (t0 ) =

m | 0 .

(20.16)

Kolejne kroki iteracyjne polegaj na tym, e po prawej stronie rwna (20.13) wstawiamy rozwizanie uzyskane w kroku poprzednim. A zatem pierwsza iteracja prowadzi do rwna 1 d (1) Cm (t) = dt i
(0) m | V (t) | n eimn (tt0 ) Cn (t), n (0)

(20.17)

gdzie, zgodnie z (20.16) mamy Cn (t) = Cn (t0 ), czyli wspczynniki rozkadu pocztkowego. Oglniej za, w j -otym kroku iteracji mamy rwnania d (j ) 1 Cm (t) = dt i
(j 1) m | V (t) | n eimn (tt0 ) Cn (t). n

(20.18)

Aby wykona j -oty krok, trzeba najpierw scakowa rwnania kroku poprzedniego. Jest to wic procedura mudna i skomplikowana. Cech procedury iteracyjnej jest to, e w kroku zerowym w ogle nie uwzgldniamy oddziaywania. Krok pierwszy (20.17) wprowadza ju oddziaywanie (1) V (t) uzyskane Cm (t) zalee bdzie od V (t) w pierwszej potdze. Krok drugi, w rwnaniu dla (2) (1) Cm po prawej stronie zawiera bdzie element macierzowy n | V (t) | q i Cq (t), ktre jest ju (2) proporcjonalne do V (t). Wobec tego Cm (t) bdzie zalee od oddziaywania w drugiej potdze. A zatem w (20.18) w j -otym kroku, V (t) wystpowa bdzie w j -otej potdze. W praktyce czsto wystarczy posuy si jedynie pierwszym krokiem iteracyjnym. W dalszych rozwaaniach tak te postpimy, co pozwoli unikn wzrastajcej komplikacji kolejnych krokw. Ograniczymy si wic do analizy rwnania (20.17).

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

248

6.03.2010

20. Rachunek zaburze z czasem

249

Prawdopodobiestwo przejcia w pierwszym rzdzie rachunku zaburze Badamy rwnanie (20.17), w ktry dla prostoty (bez straty oglnoci) kadziemy t0 = 0 d (1) 1 Cm (t) = dt i m | V (t) | n eimn t Cn (0),
n

(20.19)

Rwnanie to nietrudno jest scakowa

(1) (1) Cm (t) = Cm (0) + (1)

1 i

t n 0

dt1 eimn t1 m | V (t1 ) | n Cn (0),

(20.20)

przy czym Cm (t0 ) to warunek pocztkowy. Niech teraz stan pocztkowy bdzie stanem | 0 = | p . Wobec tego, wedug (20.15) mamy Cn (0 = np ) i z (20.20) dostajemy
(1) Cm (t) = mp +

1 i

t 0

dt1 eimp t1 m | V (t1 ) | p .

(1)

(20.21)

Zgodnie z przeprowadzon powyej dyskusj Cm=p (t) jest (przyblion) amplitud prawdopodo- | m zachodzcego pod wpywem oddziaywania V (t). Wobec tego biestwa przejcia | p moemy napisa P
(1)

(m, t|p, 0) =

(1) Cm (t)

1
2 0

dt1 e

imp t1

m | V (t1 ) | p

(20.22)

Wyraenie to stanowi poszukiwane prawdopodobiestwo przejcia (o ile tylko nie znikaj ele (t1 ) | p ) ze stanu | p w chwili t0 = 0, do stanu | m w chwili t > t0 . menty macierzowe a | V Przejcia te s powodowane zewntrznym zaburzeniem. Energia ukadu nie jest staa, po wpywem oddziaywania przestaje on by stacjonarny. Ukad moe absorbowa energi z zewntrznego pola i moe do energi emitowa. Dyskusj tych procesw zajmiemy si nieco dalej. Prawdopodobiestwo (20.22) jest rezultatem przyblienia pierwszego rzdu. Trzeba oczywicie zbada zakres stosowalnoci przyblienia. Porwnanie cisego rwnania (20.13) i przyblionego (20.19) pokazuje, e wspczynnik Cn (t) w do "brutalny" sposb zamienilimy na jego (0) przyblienie zerowego rzdu: Cn (t) = Cn (0) = np . Moemy sdzi, e jeli przedzia czasu t t0 jest krtki na tyle, e Cn (t) mao si rni od Cn (0), to nasze przyblienie jest sensowne. Trzeba jednak to zbada dokadniej. Ponadto z (20.21) widzimy, e P (1) (p, t|p, 0) = 1 + 1 i
t 0 2

dt1 p | V (t1 ) | p

(20.23)

gdzie pp = 0, jest prawdopodobiestwem tego, e ukad pozostanie w stanie pocztkowym | p . Nie jest oczywiste, czy (w pierwszym rzdzie) wszystkie prawdopodobiestwa (20.22) i (20.23) sumuj si do jedynki. Ponownie wic zachodzi potrzeba zbadania zakresu stosowalnoci przyblie. Formua (20.22) jest w zasadzie gotowa do zastosowa (przy milczcym zaoeniu jej stosowalnoci). Wystarczy okreli niezaburzony (nieoddziaujcy) ukad zyczny, to jest poda jego hamiltonian H0 oraz jego stany i wartoci wasne, a take zada posta hamiltonianu oddziaywania V (t). Wwczas za pomoc wzoru (20.22) (w pierwszym rzdzie rachunku zaburze) mona oblicza i bada prawdopodobiestwo przejcia P (1) (p, t|p, t0 ). Pewne przykady zastosowania i dyskusji wyraenia (20.22) na prawdopodobiestwo przejcia mona znale w literaturze i w Uzupenieniach. W naszych dalszych rozwaaniach skoncentrujemy si na omwieniu pewnego szczeglnego, lecz bardzo wanego przykadu.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

249

6.03.2010

20. Rachunek zaburze z czasem

250

20.2
20.2.1

Zaburzenie harmoniczne
Prawdopodobiestwo przejcia

Rozwaymy tu oddziaywanie, ktre ma posta V (t) = 1 W eit + W eit 2 (20.24)

gdzie operatory W oraz W nie musz by hermitowskie. Przyjmiemy, e s one niezalene od czasu, tj.: W W = = 0. t t (20.25)

Zauwamy jednak, e V (t) okrelone w (20.24) jest (jako cao) operatorem hermitowskim, jakim by powinno, jest to bowiem hamiltonian oddziaywania ukadu z otoczeniem. Dyskusj przeprowadzimy w oparciu o formu (20.22), w ktrej podstawimy oddziaywanie (20.24). Otrzymujemy P (1) (m, t|p, 0) = = 1
2 0 t 1 W eit1 + W eit1 | p eimp t1 dt1 m | 2 2

1 4 2

m|W |p +

t 0

dt1 ei(mp +)t1

t 0

m|W |p

dt1 ei(mp )t1

(20.26)

Obliczenie caek jest bardzo proste. Wsplny dla obu caek czynnik i ma modu rwny 1, otrzymujemy zatem P (1) (m, t|p, 0) = 1 4
2

m|W |p +

1 ei(mp +)t mp + 1 ei(mp )t mp

2

m|W |p

(20.27)

Rozwamy skadnik wewntrz moduu 1 eit = = eit/2 eit/2 eit/2 i it/2 1 e sin 2 t 1 2

(20.28)

Czynnik i (o module 1) ponownie nie daje wkadu, zatem P (1) (m, t|p, 0) = = 1 4
2

m|W |p

ei(mp +)t/2 sin 1 2 (mp + )

1 2

(mp + ) t
2 1 2

+ m|W |p

ei(mp )t/2 sin 1 2 (mp )

(mp ) t

(20.29)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

250

6.03.2010

20. Rachunek zaburze z czasem

251

Czynnik eimp t/2 mona wyczy, ma on modu rwny jednoci. Dostajemy wic P (1) (m, t|p, 0) = = 1 4
2

m|W |p

eit/2 sin 1 2 (mp + ) eit/2 sin 1 2 (mp )

1 2

(mp + ) t
2

+ m|W |p

1 2

(mp ) t

(20.30)

Obliczenie pozostaego moduu nie jest trudne, w rezultacie formu (20.30) zapisujemy w postaci P (1) (m, t|p, 0) =
1 = | m | W | p |2 4 2

sin2

1 2

(mp + ) t + ) sin2
2 1 2

1 2 (mp 2

m|W |p m|W |p

(mp ) t )
2

1 2 (mp

+ 2 Re

m|W |p sin

eit sin
1 2 (mp ) t 1 2 (mp )

1 2 (mp + ) t 1 2 (mp + )

(20.31)

Aby przedyskutowa otrzymane (w pierwszym rzdzie rachunku zaburze) wyraenie (20.31) dla prawdopodobiestwa przejcia powinnimy przebada i omwi wasnoci dwch funkcji pomocniczych ft (x) = sin2
1 2 xt 2 2 = gt (x),

1 2x

gt (x) =

sin

1 2 xt 1 2x

(20.32)

w ktrych czas t peni rol parametru. Zanim jednak przejdziemy do dyskusji powyszych funkcji, poczynimy pewne uwagi dotyczce formuy (20.31). Po pierwsze zauwamy, e dla zaburzenia (oddziaywania) cosinusoidalnego V (t) = Wc it e + eit 2 = Wc cos t, (20.33)

mamy (porwnujc z (20.24) W = W = Wc . Wwczas wszystkie trzy kwadraty moduw elementw macierzowych redukuj si do jednego wyraenia. Formu (20.31) moemy wic zapisa w postaci P (1) (m, t|p, 0) =

| m | Wc | p |2 4 2 (mp + ) t + )
2

sin2

1 2

1 2 (mp

sin2

1 2

(mp ) t )
2

1 2 (mp

+ 2 cos (t)

sin

1 2 (mp + ) t 1 2 (mp + )

sin

1 2 (mp ) t 1 2 (mp )

(20.34)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

251

6.03.2010

20. Rachunek zaburze z czasem

252

Po drugie, dla zaburzenia staego w czasie kadziemy = 0. Wtedy V (t) = Wc i ze wzoru (20.34) otrzymujemy P
(1)

(m, t|p, 0)

V (t) Wc = const. -

4 sin2 1 | m | Wc | p |2 2 mp t 2 4 2 1
2 mp

(20.35)

Dokadnie ten sam rezultat otrzymamy kadc w (20.31) = 0 oraz W = W = Wc .

20.2.2

Wasnoci funkcji pomocniczych

Funkcja ft (x) Przede wszystkim stwierdzamy, e stosujc do ft (x) dwukrotnie regu de LHospitala, ft (x) = sin2
1 2 xt 2

1 2x

x0

- t2 .

(20.36)

Badana funkcja ma wic w x = 0 ostry pik, tzw. pik centralny. Wykres tej funkcji jest przedsta

t = 4.

Rys. 20.1: Wykres funkcji ft (x) okrelonej wzorem (20.32). Na wykresie przyjto

wiony na rysunku 20.1. Zera licznika (dla x = 0) s zerami funkcji ft (x) i jednoczenie lokalnymi minimami. Zera te odpowiadaj xt/2 = k, (k = 1, 2, . . .), (20.37)

czyli xk = 2k/t. Zero najblisze pikowi centralnemu, to x = 2/t. Im wikszy parametr t, tym wysze i wsze jest maksimum centralne. Jego szeroko jest dobrze oszacowana przez x = 2/t. (20.38)

Kolejne zera rozdzielaj boczne maksima lokalne, ktre maj sta szeroko rzdu /t (odlego midzy zerami wynosi 2/t). Pooenie maksimw lokalnych mona znale w sposb cisy. Nie
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

252

6.03.2010

20. Rachunek zaburze z czasem

253

bd nam one jednak potrzebne. Poprzestaniemy na stwierdzeniu, e maksima te znajduj si w pobliu punktw xk = (2k + 1) )/t, (k = 1, 2, 3, . . .), odpowiadajcych maksymalnym wartociom licznika funkcji ft (x). Oszacujmy stosunek wysokoci maksimum centralnego funkcji ft (x) do wysokoci pierwszego maksimum bocznego max. centr. max. boczne ft (0) t2 = 1 ft (3/t) ( 2 x1 )2 x2 9 2 9 2 1 = t2 2 = 22.2. 4 4t 4 (20.39)

= t2

Zwrmy przy tym uwag, e proporcja ta nie zaley od wartoci parametru t. Nastpne maksima szybko malej Ich proporcje do maksimum centralnego take nie zale od t. Na zakoczenie badania wasnoci funkcji ft (x) rozwaymy jeszcze cak (z funkcji parzystej) I (t) =

dx ft (x) = sin2
1 2 xt 2

dx

sin2

1 2x 0

1 2 xt 2

= 2

0 0

dx

= 4

dy

sin (yt) t = 2t. = 4 2 y 2

1 2x 2

= 4

x d 2

sin2

1 2x

1 2 xt 2

(20.40)

co atwo sprawdzi, odwoujc si do tablic caek oznaczonych. Jeeli pole pod pikiem centralnym 2 przybliymy za pomoc trjkta, to pole przez niego ograniczone jest rwne 1 2 (4/t)t = 2t. Warto caki (20.40) pochodzi wic przede wszystkim od pola pod pikiem centralnym. Dla duych t przyczynki do caki (20.40) pochodzce od maksimw bocznych staj si zaniedbywalnie mae. Niech teraz G(x) bdzie dowoln funkcj, ktra jest okrelon i wolnozmienna w otoczeniu x = 0. Rozwamy teraz cak J (t) =

dx G(x) ft (x) =

dx G(x)

sin2

1 2x

1 2 xt 2

(20.41)

Jeli t jest dostatecznie due, to funkcja ft (x) jest dobrze przybliona tylko przez pik centralny, ktry jest bardzo wysoki i bardzo wski. Funkcja G(x) jest wolno zmienna w okolicach x = 0, wic jej warto przybliymy przez G(0) i cak (20.41) zapiszemy jako J (t) G(0)

dx

sin2

1 2x

1 2 xt 2

= G(0) 2t,

(20.42)

gdzie skorzystalimy z (20.40). Wnioskujemy teraz, e sin2

1 2 xt 2

1 2x

1 t

- 2 (x).

(20.43)

A wic funkcja ft (x)/t, dla duych parametrw t, jest przyblieniem delta funkcji Diraca.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

253

6.03.2010

20. Rachunek zaburze z czasem

254

Rys. 20.2: Wykresy funkcji gt (mp ). Obie funkcje s wykrelone tylko w okolicach
ich maksimw centralnych. Funkcja gt (mp + ) (linia ciga) ma maksimum centralne dla mp + = 0, tj. dla = mp . Funkcja gt (mp ) (linia przerywana) ma maksimum centralne dla mp = 0, tj. dla = mp .

Funkcja gt (x) Badanie wasnoci funkcji gt (x) przebiega bardzo podobnie. Maksimum centralne funkcji gt (x) to gt (x) = sin
1 2 xt 1 2x x0

- t.

(20.44)

Zera funkcji gt (x) pokrywaj si oczywicie z zerami funkcji ft (x). Nie ma tu specjalnej potrzeby rozwaa szczegw. Ograniczymy si do krtkiej dyskusji iloczynu gt mp + gt mp , (20.45)

wystpujcego w wyraeniach (20.31) i (20.34) na prawdopodobiestwo przejcia. Kady z czynnikw ma maksimum centralne dla x = mp = 0, a wic dla = mp . Rysunek 20.2 przedstawia wykresy (jako funkcji zmiennej ) obu czynnikw oddzielnie. Jeeli tylko czas t jest dostatecznie dugi, to maksima obu czynnikw s dobrze rozdzielone (szeroko kadego z maksimw jest rzdu 2/t). W takim przypadku iloczyn (20.45) jest zawsze bardzo may, bo gdy jeden z czynnikw jest znaczcy, to drugi jest ju zaniedbywalnie may. A zatem iloczyn (20.45) jest zaniedbywalnie may, jeli tylko szeroko odpowiednich pikw centralnych jest maa w porwnaniu z ich z odlegoci pomidzy nimi. Warunkiem pozwalajcym zaniedba iloczyn (20.45) jest wic 2 2 | mp | , (20.46) t bowiem 2 | mp | to odlego midzy pikami centralnymi obu czynnikw. Warunek (20.46) zapiszemy jako 1 t . (20.47) | mp | Warunek ten, okrelajcy moliwo zaniedbania trzeciego skadnika w wyraeniu (20.31) wykorzystamy w dalszej dyskusji prawdopodobiestwa przejcia pod wpywem zaburzenia harmonicznego.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

254

6.03.2010

20. Rachunek zaburze z czasem

255

20.2.3

Prawdopodobiestwo przejcia. Przyblienie rezonansowe

Przyblienie rezonansowe Wracamy do dyskusji prawdopodobiestwa przejcia danego wzorem (20.31). Zakadamy, e zaburzenie nie jest stae w czasie, czyli = 0. Analizujc konkretne przejcie | p | m pomidzy stanami wasnymi hamiltonianu niezaburzonego wybieramy (ustalamy) pewn czsto mp . Zaley ona od charakteru ukadu niezaburzonego, wic na og nie mamy wpywu na jej warto. Z drugiej strony, czsto = 0 charakteryzuje zaburzenie, moemy zatem uwaa j za zmienny parametr, ktry moemy regulowa ustalajc warunki dowiadczenia. Do analizy przypadku = 0 wrcimy w dalszej czci rozdziau. Z wasnoci funkcji pomocniczych wynika, e jeli czas t jest dostatecznie dugi (speniony jest warunek (20.47)), to trzeci skadnik wzoru (20.31) jest zaniedbywalny i wtedy P (1) (m, t|p, 0) = = | m | W | p |2 4 2 sin2
1 2

(mp + ) t

m|W |p 4
2

2 1 2 (mp + ) 2 1 sin2 2 (mp 1 2 (mp

) t
2

(20.48)

Dokonalimy wic przyblienia polegajcego na zaoeniu, e maksima centralne funkcji pomocniczych s wskie i dobrze rozdzielone. Przyblienie to nazwiemy rezonansowym. Dodatkowe uzasadnienie tej nazwy wynika z zastosowania przejcia granicznego (20.43) do obu czonw powyszego wyraenia. Dla dostatecznie dugich czasw t otrzymujemy wwczas P (1) (m, t|p, 0) = | m | W | p |2 2t (mp + ) 4 2 + m|W |p 4
2 2

2t (mp ).

(20.49)

Wynik ten jest niepokojcy, bo t jest due, a prawdopodobiestwo nie moe przekracza jednoci. Dlatego lepiej jest wprowadzi p(1) (m|p) = = d (1) P (m, t|p, 0) dt | m | W | p |2 (mp + ) 2 2 2 + m|W |p (mp ). 2 2

(20.50)

Wielko p(1) (m|p) nazwiemy prawdopodobiestwem przejcia na jednostk czasu. Obecno (mp ) sprawia, e tylko te przejcia dla ktrych = |mp | = |Em Ep |
(0) (0)

(20.51)

maj niezerowe prawdopodobiestwo przejcia. Warunek ten interpretujemy jako zasad zachowania energii: kwant pola oddziaywania o energii rwnej wymusza tylko takie przejcia, dla ktrych zachowana jest energia. Innymi sowy, zmiana energii ukadu poddanego zaburzeniu jest

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

255

6.03.2010

20. Rachunek zaburze z czasem

256

rwna energii kwantu pola oddziaujcego na ukad. Dlatego wanie poczynione przyblienie nazywamy rezonansowym. Mimo formalnej elegancji i stosunkowo jasnej interpretacji zycznej, do wyraenia (20.50) naley podchodzi ze spor doz ostronoci. Wynika to, po pierwsze z faktu, e (mp ) jest dystrybucj, a nie funkcj liczbow. Dlatego te delt tych trzeba si jako pozby przez odpowiednie uredniania, co najlepiej omwi na przykadach. Po drugie, ograniczajc si do pierwszej iteracji mwilimy, e obliczane prawdopodobiestwa powinny by mae (w porwnaniu z jednoci), co ograniczao nasze rozwaania do czasw krtkich. Relacja (20.50) odpowiada duym czasom, wic trzeba jako pogodzi dwa sprzeczne na pozr warunki, ktre powinien spenia czas t. Ponownie stwierdzamy, e musimy przeprowadzi starann dyskusj dokonanych przyblie. Dyskusj tak przeprowadzimy nieco dalej. Przed dalsz dyskusj wyraenia (20.48) zauwamy, e dla zaburzenia cosinusoidalnego (20.33) mamy W = W = Wc . W tym wypadku oba elementy macierzowe wystpujce w formuach (20.48)(20.50) s jednakowe. Interpretacja zyczna: emisja i absorpcja W powyszej, do formalnej dyskusji, traktowalimy czsto jako zmienn, od ktrej zaley ksztat funkcji pomocniczej ft (mp ). Czsto ma jednak sens zyczny czstoci zaburzenia, dlatego te sensowne jest zakada > 0, co pozwala przeprowadzi dalsz dyskusj warunkw dominacji pierwszego lub drugiego skadnika w wyraeniu (20.48) dla prawdopodobiestwa przejcia. Przyjmiemy ponadto, e warunek (20.47) jest speniony. Maksima centralne obu skadnikw s odlege, kady z nich dominuje w otoczeniu swego maksimum, gdzie drugi jest zaniedbywalnie may. Pierwszy skadnik w (20.48) zdecydowanie dominuje jeli mp . Wobec tego mamy Em Ep
(0) (0)

> 0.
(0) (0)

(20.52)

Warunek ten oznacza, e Ep > Em . Energia stanu pocztkowego jest wiksza ni energia stanu kocowego. Odpowiada to przejciu "w d" skali energetycznej. Ukad poddany zewntrznemu zaburzeniu musi zmniejszy, czyli wyemitowa energi, aby przej do stanu o mniejszej (niszej) energii, co ilustruje lewa cz rysunku 20.3. Pierwszy skadnik w (20.48) dominuje, a drugi jest bardzo may i mona go zaniedba. A wic otrzymujemy prawdopodobiestwo przejcia
(1) Pem (m, t|p, 0) = 2 1 | m | W | p |2 sin 2 (mp + ) t 2 4 2 1 ( + ) mp 2

(20.53)

ktre nazwiemy prawdopodobiestwem emisji. Drugi czon w (20.48) jest dominujcy jeeli mp , czyli gdy
(0)

Em Ep
(0)

(0)

(0)

> 0.

(20.54)

wic Em > Ep . Energia stanu kocowego jest wiksza ni energia stanu pocztkowego. Ukad musi zaabsorbowa energi, aby przej ze stanu | p o niszej energii, do stanu | m o wikszej energii. Jest to proces absorpcji, przedstawiony schematycznie w prawej czci rysunku 20.3. W tym wypadku, pierwszy czon wyraenia (20.48) jest zaniedbywalny, zatem prawdopodobiestwo

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

256

6.03.2010

20. Rachunek zaburze z czasem

257

(0)

Rys. 20.3: Schematyczna ilustracja procesw emisji i absorpcji. W procesie emisji

ukad wypromieniowuje na zewntrz kwant pola oddziaywania o energii = Ep (0) (0) Em . W przypadku absorpcji ukad pochania z zewntrz kwant o energii = Em (0) Ep .

absorpcji wynosi
(1) Pabs (m, t|p, 0)

m|W |p 4
2

sin2

1 2

(mp ) t )
2

1 2 (mp

(20.55)

W obu omawianych przypadkach (przy tych samych zastrzeeniach co poprzednio) moemy dokona przejcia granicznego jak w (20.48)(20.50). Dostajemy wwczas prawdopodobiestwa przejcia na jednostk czasu p(1) em (m|p) =
(1) pabs (m|p)

| m | W | p |2 (mp + ), 2 2 m|W |p 2
2 2

(20.56a)

(mp ).

(20.56b)

Ponownie zauwaamy, e przy zaburzeniu cosinusoidalnym W = W = Wc i elementy macierzowe w prawdopodobiestwach emisji i absorpcji s jednakowe. Formuami (20.53) i (20.55) posugujemy si w praktycznych obliczeniach dlatego te, jak ju wskazywalimy, wymagaj one dalszej dyskusji.

20.2.4

Zaburzenie stae w czasie

W praktycznych zastosowaniach mamy czasem V (t) = W0 = const. Zaburzenie stae w czasie prowadzi do przej, ktrych prawdopodobiestwo dane jest wzorem (20.35): P
(1)

(m, t|p, 0) =

1 4 sin2 2 mp t | m | W0 | p |2 2 4 2 1 2 mp

(20.57)

Stosujc przejcie graniczne (20.43) otrzymamy P (1) (m, t|p, 0) =

S.Kryszewski

| m | W0 | p |2
2

2t (mp ),

(20.58) 257

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

20. Rachunek zaburze z czasem

258

wic prawdopodobiestwo przejcia na jednostk czasu po d wpywem staego zaburzenia wynosi p(1) (m|p) = 2
2

m | W0 | p

(mp ).

(20.59)

W tym wypadku trudno mwi o emisji czy absorpcji. (mp ) wskazuje, e energia jest zachowana. Czyli zaburzenie stae w czasie prowadzi do przej | p | m pomidzy stanami o tej samej energii. Zwrmy uwag, e wyraenia (20.57) i (20.59) rni si od odpowiednich formu dla zaburzenia cosinusoidalnego o czynnik 4.

20.2.5

Szeroko rezonansu i zasada nieoznaczonoci

cise zachowanie energii, jak we wzorach (20.56) jest rezultatem przejcia do granicy bardzo dugich czasw (mwic precyzyjnie t ). Przejcie takie jest bardziej formalnym krokiem matematycznym, ni zycznie uzasadnion procedur. Wzory (20.53) i (20.55) s zycznie bardziej uzasadnione. Wykres przedstawiony na rysunku 20.1 pozwala przeprowadzi nastpujce rozumowanie. Prawdopodobiestwo emisji lub absorpcji jest znaczce, jeeli "siedzimy" w okolicach centrum piku, okolicach o rozmiarze rzdu szerokoci rezonansu, a wic jeli | mp | 2 . t (20.60)

Im czas t jest duszy, tym szeroko rezonansu jest mniejsza. Rozwamy teraz nastpujce dowiadczenie. Za pomoc zaburzenia harmonicznego o czsto(0) (0) ci , ktr moemy regulowa, chcemy zmierzy rnic energii mp = Em Ep (absorpcja). Jeeli czsto jest znaczco rna od mp , to prawdopodobiestwo absorpcji jest zaniedbywalnie mae. Zmieniajc stopniowo moemy coraz lepiej dostraja si do rezonansu. A wic (0) (0) E = (Em Ep ) bdzie coraz blisza rezonansowi, czyli coraz mniejsza. Jeeli E "tra" w szeroko rezonansu to prawdopodobiestwo absorpcji stanie si znaczce. Jeli wic E 2 , t (20.61)

to proces absorpcji bdzie zachodzi. Oznacza to, e za pomoc oddziaywania o czstoci , dziaajcego przez czas t, mierzymy energi z dokadnoci tak, e E t . (20.62)

Wyduajc czas pomiaru osigamy lepsz dokadno pomiaru energii (niepewno E maleje), bowiem rezonans si zwa. Uzyskane zwizki przypominaj relacj nieoznaczonoci energiaczas. Naley jednak stwierdzi, e tutaj czas t jest parametrem narzuconym z zewntrz, a nie charakterystycznym czasem swobodnej ewolucji ukadu zycznego.

20.2.6

Warunki stosowalnoci

Wprowadzajc przyblienie rezonansowe stwierdzilimy, e warunkiem jego stosowalnoci jest dobre rozdzielenie pikw centralnych, co sprowadzio si do warunku (20.47), tj. do dania aby t 1 , | mp | (20.63)

czyli do dania, aby czas dziaania zaburzenia by dostatecznie dugi. Poniewa czsto zaburzenia jest bliska |mp |, wic warunek (20.63) moemy sformuowa tak: czas trwania zaburzenia
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

258

6.03.2010

20. Rachunek zaburze z czasem

259

musi by na tyle dugi, aby zaburzenie wykonao wiele oscylacji aby byo rzeczywicie zaburzeniem harmonicznym. Z drugiej strony, omawiajc ograniczenie si do pierwszego kroku iteracji mwilimy, e czas t musi by na tyle krtki, aby otrzymane prawdopodobiestwo przejcia byo mae w porwnaniu z jednoci. Warunek ten jest oczywisty, jeli zauwaymy, e dla zaburzenia cosinusoidalnego i dla cisego rezonansu prawdopodobiestwo (20.53) lub (20.55) redukuje si do (20.64) 4 A zatem t nie moe by zbyt due, bo prawdopodobiestwo nie moe by dowolnie due. Na podstawie (20.64) widzimy, e sensowne jest da, aby
= mp (1) Pem (m, t|p, 0)

- | m | Wc | p | t2 . 2

| m | Wc | p |

(20.65)

Jeli wic zaburzenie jest "mae", to may mianownik w (20.65) sprawia, e ograniczenie to nie jest zbyt silne. Warunki (20.63) i (20.65) musz by jednak zgodne, a wic 1 | mp | | m|W |p | t | m|W |p | | mp | , . (20.66)

Std oczywicie wynika warunek (20.67)

ktry nadaje sens "maoci" zaburzenia: energie zwizane z zaburzeniem, okrelone elementem macierzowym z lewej, powinny by mae w porwnaniu z odstpami pomidzy poziomami energetycznymi ukadu niezaburzonego (nieoddziaujcego). Na zakoczenie dyskusji poczymy jeszcze pewne dodatkowe uwagi dotyczce stosowalnoci dokonanych przyblie. cise zbadanie stosowalnoci rachunku zaburze (iteracji tylko pierwszego rzdu) powinno take dotyczy wyrazw wyszego rzdu. Naleaoby zbada, czy np. wyrazy drugiego rzdu rni si od wyrazw rzdu pierwszego. Aby przyblienie byo uzasadnione, wyrazy rzdu drugiego powinny by znacznie mniejsze od wyrazw pierwszego rzdu. Udzielenie odpowiedzi na to pytanie jest trudne, bowiem wyrazy wyszych rzdw zawieraj elementy macierzowe inne ni tylko m | W | p . Warunek (20.65) jest konieczny, ale cile rzecz biorc, nie musi by wystarczajcy. Na og wic nie wystarczy da spenienia warunku (20.65) tylko dla jednego elementu macierzowy. Inne elementy macierzowe k | W | n te musz spenia pewne dodatkowe warunki, ktrych jednak nie bdziemy tu omawia. Czas trwania zaburzenia musi by z jednej strony krtki (stosowalno pierwszego rzdu rachunku zaburze), a z drugiej strony dostatecznie dugi, by stosowalne byo przyblienie rezonansowe. Musz wic by spenione oba czony warunku (20.66). Gdy mwimy "czas dostatecznie dugi" to mamy na myli stosowalno przyblienia rezonansowego. Wtedy te moemy w przyblieniu zastosowa relacj (20.43). Niestosowalno przyblienia rezonansowego (zbyt krtki czas) oznacza, e w wyraeniu (20.31) dla prawdopodobiestwa przejcia trzeci czon (o charakterze interferencyjnym) nie moe by pominity. Jeli zaburzenie jest niezalene od czasu, to wtedy stosuje si wzr (20.35) i przyblienie rezonansowe nie jest potrzebne, bowiem wtedy uwzgldnione s wszystkie czony wystpujce w (20.31). Oczywicie w tym przypadku, pik centralny odpowiada mp = 0, co interpretujemy jako przejaw zasady zachowania energii. Dla dugich czasw (niespeniajcych grnego ograniczenia (20.66)) musimy znale jakie inne metody oblicze. Przykadem takich metod jest tzw. przyblienie sekularne, ktre jest omwione w Uzupenieniach.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

259

6.03.2010

20. Rachunek zaburze z czasem

260

20.2.7

Podsumowanie

W pierwszym rzdzie rachunku zaburze obliczylimy prawdopodobiestwa przej po midzy stanami wasnymi | p | m niezaburzonego hamiltonianu, wywoane oddziaywaniem harmonicznym V (t) =
1 2

W eit + W eit .

(20.68)

Prawdopodobiestwo emisji (przejcie w d skali energetycznej) dane jest wzorem

(1) Pem (m, t|p, 0) = 2 1 | m | W | p |2 sin 2 (mp + ) t 2 4 2 1 2 (mp + )

(20.69)

natomiast prawdopodobiestwo absorpcji (przejcie w gr skali energetycznej) to

(1) Pabs (m, t|p, 0)

m|W |p 4
2

sin2

1 2

(mp ) t )
2

1 2 (mp

(20.70)

Zastosowane do emisji lub absorpcji przyblienie rezonansowe uwzgldnia (przyblione) zachowanie energii tak, e niepewno (rozmycie) energii spenia E t . (20.71)

Im duszy czas dziaania zaburzenia, tym mniejsze E . Jeli moliwe jest (i uzasadnione) przejcie t (20.43) (czas t jest dostatecznie dugi), to wwczas moemy zastosowa (20.43) i znale prawdopodobiestwo przejcia na jednostk czasu p(1) em (m|p) =
(1) pabs (m|p)

| m | W | p |2 (mp + ), 2 2 m|W |p
2

(20.72a)

(mp ). (20.72b) 2 2 Jeeli zaburzenie jest cosinusoidalne, tj. gdy W = W = Wc , wwczas elementy macierzowe wystpujce w powyszych formuach s wszystkie jednakowe. Natomiast dla zaburzenia staego w czasie mamy prawdopodobiestwo przejcia dane wzorem = P (1) (m, t|p, 0)
V (t) W0 = const. -

4 sin2 1 | m | W0 | p |2 2 mp t 2 2 4 1
2 mp

(20.73)

ktre w granicy dostatecznie dugiego czasu (20.43) prowadzi do prawdopodobiestwa na jednostk czasu danego wzorem p(1) (m|p) = 2
2

m | W0 | p

(mp ).

(20.74)

Zaburzenie stae dopuszcza jedynie przejcia pomidzy stanami o jednakowych energiach. Zwrmy uwag, e wyraenie (20.74) jest bardzo podobne do wzorw (20.72). Rni si o dodatkowy czynnik 4 i odpowiada = 0 zerowej czstoci zaburzenia.

20.3
20.3.1

Sprzenie ze stanami z continuum

Dyskusja problemu
MECHANIKA KWANTOWA

S.Kryszewski

260

6.03.2010

20. Rachunek zaburze z czasem

261

W naszych dotychczasowych rozwaaniach stan kocowy | m by stanem dyskretnym o cile okrelonej energii. Jednake w wielu praktycznych zagadnieniach stan kocowy jest czsto jednym ze stanw lecych w obrbie grupy stanw tworzcych bd to continuum (widmo cige), bd zbir bardzo wielu, bardzo blisko pooonych stanw. Przykadem takiego procesu moe by jonizacja atomu, gdy elektron absorbujc energi z zewntrz przechodzi ze stanu zwizanego (widmo energii dyskretne) do stanu swobodnego z widma cigego i odrywa si od reszty atomu pozostawiajc jon dodatni. Przejcia w odwrotn stron s moliwe (jon moe wychwyci elektron i rekombinowa), wymagaj jednak nieco innych sposobw opisu. Dlatego skoncentrujemy si na omwieniu procesw typu absorpcji (przedstawionego na rysunku 20.4). Aby opisa takie zjawiska przyjmijmy, e stany kocowe | maj pewn gsto g (E ) zalen od ich energii, tak, e Rys. 20.4: Sprzenie stanu g (E )dE mwi nam ile stanw mieci si w przedziale energii dyskretnego | p ze stanami continuum. (E , E + dE ). Gsto stanw g (E ) zdaje jednoczenie spraw z ewentualnej degeneracji stanw kocowych. Chcemy obliczy prawdopodobiestwo przejcia ze stanu dyskretnego | p do grupy stanw | zgrupowanych wok stanu | f o energii Ef . Wyprowadzone powyej prawdopodobiestwa przej midzy stanami dyskretnymi potraktujemy jako pewne gstoci, ktre trzeba przesumowa po stanach kocowych. Szukamy wic, w pierwszym rzdzie rachunku zaburze, prawdopo(1) dobiestwa PF (f , t|p, 0), ktre przedstawimy jako sum PF (f , t|p, 0) =
Df (1)

P (1) (, t|p, 0),

(20.75)

gdzie Df to pewna dziedzina parametrw o centrum w f . Dziedzin t okrelimy dokadniej nieco dalej. Kady z czonw tej sumy jest prawdopodobiestwem typu (20.70). Obliczajc sum musimy uwzgldni, e stany wok | f s rozoone z gstoci g (E ), dlatego te sum zastpujemy cak PF (f , t|p, 0) =
E DE (1)

dE g (E ) P (1) (, t|p, 0),

(20.76)

gdzie DE to pewna dziedzina energii rozoonych wok Ef . Do (20.76) moemy teraz podstawi prawdopodobiestwa (20.70). Kadc dla prostoty W = W = Wc otrzymujemy PF (f , t|p, 0) =
(1)

4 2

dE g (E )
E DE

| Wc | p sin2
1 4

E Ep E Ep

t 2

(20.77)

gdzie czynnik = 1 odpowiada zaburzeniu cosinusoidalnemu, za = 4 i = 0 zaburzeniu staemu w czasie. Dalsze kroki sprowadzaj si do obliczenia caki. Ostatni czynnik ma ksztat funkcji pomocniczej ft (x) przy x = (E Ep )/ . Funkcja ta ma, jak wiemy, bardzo ostre maksimum w x = 0 (o ile czas t jest dostatecznie duy). Maksimum to odpowiada energii Ef = Ep + .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(20.78) 261

6.03.2010

20. Rachunek zaburze z czasem

262

Funkcja podcakowa w (20.77) praktycznie znika gdy zmienna cakowania E istotnie rni si od wartoci Ef . Istotnie, to znaczy o wicej ni o szeroko maksimum (patrz (20.38)), a wic o wicej ni E / /t. Zamy, e pozostae czynniki pod cak w (20.77) s wolno zmienne w okolicach maksimum Ef ostatniego czynnika. Jeeli wic czas t jest dostatecznie duy, to moemy zastosowa przejcie graniczne (20.43). Dziki temu nasza caka sprowadza si do PF (f , t|p, 0) = = dE g (E ) 4 2
E DE (1)

| Wc | p

2t

E Ep

(20.79)

Poniewa (x/a) = a (x), wic pojawia si czynnik PF (f , t|p, 0) =

(1)

i mamy (20.80)

t 2

f | Wc | p

g Ef = Ep + ,

gdzie argument gstoci stanw kocowych zdaje spraw z zachowania energii.

20.3.2

Zota regua Fermiego

Prawdopodobiestwo (20.80) ronie liniowo w czasie, dlatego jak poprzednio obliczmy pochodn i dostajemy prawdopodobiestwo przejcia | p | f na jednostk czasu pF (f |p) =
(1)

f | Wc | p

g Ef = Ep + ,

(20.81)

gdzie, jeszcze raz podkrelamy, obowizuje zachowanie energii uwidocznione w argumencie gstoci g (E ). Rezultat ten nazywamy zot regu Fermiego (std zreszt indeks "F") bardzo czsto spotykan w praktycznych zastosowaniach. Dla zaburzenia cosinusoidalnego mamy zatem zot regu Fermiego w postaci pF (f |p) =
(1)

f | Wc | p

g Ef = Ep + ,

(20.82)

co zachodzi dla V (t) = Wc cos t. Za jej pomoc mona np. szacowa prawdopodobiestwo jonizacji atomu pod wpywem fali elektromagnetycznej. Zota regua Fermiego bywa te przydatna do opisu zjawisk zachodzcych pod wpywem zaburzenia niezalenego od czasu pF (f |p) =
(1)

f | W0 | p

g Ef = Ep ,

(20.83)

przy czym V (t) = W0 = const.. Relacja ta bywa przydatna na przykad przy analizie rozpraszania czstek na staym potencjale. Podkrelamy, e zota regua Fermiego jest formu przyblion, wynikajc z rachunku zaburze pierwszego rzdu. Bardzo wanym jej wasnoci jest jawne uwzgldnienie zasady zachowania energii. Niezerowe prawdopodobiestwo maj tylko takie przejcia | p | , w ktrych zachowana jest energia. Fakt ten jest odzwierciedlony w argumentach gstoci g (E ) stanw kocowych. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

262

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

263

Rozdzia 21

Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

21.1
21.1.1

Prosta dyskusja zjawisk optycznych

Gsto modw we wnce

Rozwaymy pole elektromagnetyczne we wnce szeciennej o objtoci V = L3 (L to dugo krawdzi wnki). Pole takie mona przedstawi jako superpozycj fal paskich o postaci E(r, t) = E(k) exp ik r it , (21.1)

gdzie = |k|c = kc jest zwizkiem dyspersyjnym wynikajcym z rwna Maxwella. Amplitudy E(k) s na og funkcjami wektora falowego k, czego jednak nie bdziemy tutaj analizowa. Pole musi spenia warunki brzegowe, ktre dla fal paskich mona przyj jako tzw. warunki periodyczne E(r + ei L, t) = E(r, t). (21.2)

Z relacji tych wynikaj ograniczenia na dozwolone wektory falowe, ktre mog by postaci k = 2 L nx ex + ny ey + nz ez , (21.3)

gdzie ni , (i = x, y, z ) s liczbami cakowitymi. Dozwolone wektory falowe tworz wic w trjwymiarowej przestrzeni sie punktw o wsprzdnych bdcych cakowitymi wielokrotnociami 2/L. Obszar, zwany komrk elementarn, o objtoci ve = (2/L)3 , wok kadego z punktw sieci wektorw k jest wic "niedostpny" dla wektorw falowych innych ni dany. Pole we wnce jest na og superpozycj fal paskich. Dlatego te w wielu praktycznych zastosowaniach musimy sumowa pewne wielkoci zyczne po wszystkich moliwych modach pola, a wic po wszystkich wektorach falowych i po dwch moliwych polaryzacjach. Oblicza wic musimy sumy typu G =
k

G(k, ),

(21.4)

gdzie G(k, ) jest pewn funkcj wektora falowego i polaryzacji (oznaczonych przez indeks = 1, 2). Suma taka przebiega po wszystkich wzach sieci w przestrzeni k. Zamiast sumowania, moemy oblicza cak po objtoci w przestrzeni k, lecz wwczas musimy wynik podzieli przez objto ve objto komrki elementarnej. W ten sposb moemy np. oblicza liczb modw
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

263

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

264

o okrelonej polaryzacji majcych wektory falowe zawarte w kuli o promieniu k = |k|. Caka po objtoci kuli (w przestrzeni k) podzielona przez ve da wwczas poszukiwan liczb modw. Dodatkowe pomnoenie przez 2 sprawi, e obliczymy liczb modw majcych dowoln polaryzacj i wektor falowy o dugoci mniejszej ni promie rozwaanej kuli. Stosujc to rozumowanie do sumy (21.4) moemy napisa G = = 1 ve V 8 3 d3 k G(k, ) =
0

L3 (2 )3

d3 k G(k, )

k 2 dk

dk G(k, k , ).

(21.5)

Relacja ta przy okrelonej warunkami zadania funkcji G(k, ) pozwala efektywnie oblicza potrzebne wielkoci zyczne charakteryzujce pola bdce superpozycjami fal paskich. W pewnych warunkach caka (21.5) ulega znaczcym uproszczeniom. Jeeli funkcja G(k, ) zaley jedynie od czstoci = kc pola (a wic nie zaley od kta bryowego k ), to w (21.5) moemy scakowa po ktach, otrzymujc w ten sposb G = V 2 2
0

2 G(, ), c3

(21.6)

gdzie zamienilimy, zgodnie ze zwizkiem dyspersyjnym, zmienn cakowania. Jeeli dodatkowo funkcja G nie zaley od polaryzacji (a s dwie), to wyraenie (21.6) upraszcza si dalej, dajc G = V 2 c3
0

d 2 G( ).

(21.7)

czc relacje (21.4) i (21.7) dla szczeglnego przypadku G(k, ) = G( ), moemy napisa G =
k,

G( )

d V g ( ) G( ),

(21.8)

gdzie wprowadzilimy oznaczenie g ( ) = 2 . 2 c3 (21.9)

Wielko g ( ) nazwiemy gstoci modw we wnce. Mwi nam ona, ile modw o czstociach z przedziau (, + d ) przypada na jednostk objtoci wnki. Wielko V g ( ) informuje wic o liczbie modw przypadajcej na jednostkowy przedzia czstoci. Mona pokaza, e zarwno gsto modw g ( ) jak i ich liczba V g ( ) nie zale od ksztatw wnki. Relacja (21.9), zawierajca gsto modw pozwala wic atwo zamieni sum po wszystkich modach pola z pewnej funkcji czstoci na cak, co oczywicie znacznie upraszcza obliczenia.

21.1.2

Rozkad Plancka

Zasadniczy postulat Plancka polega na zaoeniu, e pole elektromagnetyczne ma natur kwantow i fali o czstoci odpowiadaj kwanty (zwane fotonami) niosce energi o wartoci E = . (21.10)

Energia fali o okrelonej czstoci jest cakowit wielokrotnoci energii pojedynczego fotonu. A wic mwimy, e fala to n fotonw o sumarycznej energii rwnej n .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

264

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

265

Rozwaymy teraz tzw. promieniowanie termiczne, to jest pole elektromagnetyczne, ktre znajduje si w rwnowadze termodynamicznej z otoczeniem o ustalonej temperaturze T . Rwnowag zapewnia oddziaywanie pola z otoczeniem (np. z atomami ciaa tworzcego wnk). Fotony pola ulegaj absorpcji przez atomy wnki, ktre jednoczenie emituj fotony, cho niekoniecznie o tej samej czstoci. W ukadzie takim ustala si pewien stan dynamicznej rwnowagi. Jest to tzw. zagadnienie promieniowania ciaa doskonale czarnego. Pole we wnce jest superpozycj fal o rnych czstociach. Skupmy na razie uwag na modzie o pewnej czstoci , a wic zawierajcym fotony o energiach rwnych . Fotony s stale pochaniane i emitowane, dlatego nie moemy mwi o okrelonej liczbie fotonw o danej energii, a jedynie o prawdopodobiestwie znalezienia takiej, a nie innej ich liczby. Prawdopodobiestwo znalezienia n fotonw o energii kady, zgodnie z zasadami zyki statystycznej, dane jest za pomoc tzw. czynnika boltzmannowskiego Pn ( ) = exp n
n=0 exp kB T kB T

(21.11)

gdzie kB jest sta Boltzmanna. Suma w mianowniku zapewnia normowanie prawdopodobiestwa do jednoci. Suma ta jest po prostu szeregiem geometrycznym, ktrego przesumowanie daje Pn ( ) = 1 exp kB T exp n kB T . (21.12)

Znajc rozkad prawdopodobiestwa Pn ( ) moemy bez trudu obliczy warto oczekiwan (redni) liczby fotonw w modzie o czstoci

n( )

=
n=0

n Pn = (1 ex )

n=0

n enx ,

(21.13)

gdzie, dla wygody, tymczasowo oznaczylimy x = /kB T . Dalsze kroki oblicze prowadz do nastpujcego rezultatu n( ) = (1 e = (1 e =
x

) x

n=0

enx

ex 1 ex

1 ) x 1 ex 1 = x = e 1 exp

1
kB T

(21.14)

co przedstawia dobrze znany w zyce statystycznej rozkad Bose-Einsteina. Moemy teraz atwo obliczy jaka jest gsto energii wT ( ) pola elektromagnetycznego (bdcego w rwnowadze termodynamicznej z otoczeniem o temperaturze T ) przypadajca na przedzia czstoci (, d ). Dla modu o czstoci gsto energii jest po prostu iloczynem oczekiwanej liczby fotonw n( ) i energii pojedynczego fotonu . Iloczyn ten trzeba jeszcze pomnoy przez gsto modw g ( ) (ich liczb na przedzia czstoci, por. relacja (21.9)). Wobec tego poszukiwana gsto energii to wT ( ) = n( ) g ( ). (21.15)

Podstawiajc n( w/g (21.14) i g ( ), otrzymujemy wT ( ) = 3 2 c3 exp 1

kB T

(21.16)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

265

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

266

co stanowi synny rozkad Plancka. Cakowita gsto energii pola we wnce wynosi wic W =
0

d wT ( ) =

d 2 c3

3 exp
kB T

(21.17)

Zamieniajc zmienn cakowania i korzystajc z tablic caek otrzymujemy prawo Boltzmanna Stefana W = kB 4 T 4 2 3 c3
0

dx

x3 2 kB 4 4 T . = ex 1 15 3 c3

(21.18)

Widzimy wic, e zaoenie o istnieniu fotonw kwantw pola elektromagnetycznego jest kluczowe dla poprawnego opisu elementarnych zjawisk zwizanych z polem elektromagnetycznym i z jego oddziaywaniem z otoczeniem.

21.1.3

Wspczynniki A i B Einsteina

Liczba fotonw we wnce zmienia si ze wzgldu na oddziaywanie pola promieniowania z atomami cianek. Fenomenologiczn teori takich procesw przedstawi Einstein. Teoria ta pozwala jakociowo zrozumie pewne podsta wowe cechy omawianych zjawisk, cho w zasadzie nie wykorzystuje mechaniki kwantowej. Jej postulaty mona jednak cile uzasadni jedynie na gruncie teorii kwantowej. W dalszych rozwaaniach skoncentrujemy uwag na Rys. 21.1: Procesy zachodzce w atomie. modach pola elektromagnetycznego o czstoci . Zaoymy, e atomy oddziaujce z tymi modami, maj dwa poziomy energetyczne odpowiadajce energiom E1 i E2 takim, e E2 E1 = , (patrz rys. 21.1). Liczby g1 i g2 oznaczaj stopnie degeneracji odpowiednich poziomw. Przyjmiemy ponadto, e mona wykluczy procesy typu relatywistycznego (np. kreacja par czstka-antyczstka). Warunek ten oznacza, e me c2 . Oznacza to, e rozwaamy czstoci w zakresie 1021 Hz (21.19)

wiato widzialne zajmuje wskie pasmo czstoci w okolicach 5 1014 Hz, wic zakres czstoci (21.19) jest szeroki. Wiele z niej uzyskanych wnioskw mona stosowa do pl o czstociach spoza omawianego przedziau. Odpowiednia analiza zyczna wymaga jednak wtedy bardziej wyranowanego podejcia. Wracamy do dyskusji promieniowania o czstoci oddziaujcego z atomami wnki. Schemat na rysunku 21.1 przedstawia trzy typy procesw. Atom znajdujcy si w stanie grnym (tj. wzbudzonym) | 2 po upywie pewnego czasu spontanicznie (samoistnie) przechodzi do stanu dolnego (podstawowego) | 1 emitujc przy tym foton o czstoci speniajcej zasad zachowania energii = E2 E1 . (21.20)

Efekt ten jest niezaleny od tego, czy pole jest obecne czy te nie. Prawdopodobiestwo zajcia emisji spontanicznej w cigu jednostki czasu oznaczymy przez A21 . 266

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

267

Rozwamy teraz atom w stanie podstawowym. Przy braku pola wzbudzenie atomu nie jest moliwe, bowiem amaoby to zasad zachowania energii. W obecnoci pola proces taki moe zaj: foton o energii (21.20) moe zosta zaabsorbowany. Przyjmiemy, e prawdopodobiestwo procesu absorpcji (na jednostk czasu) jest proporcjonalne do W ( ), tj. do gstoci energii pola. Oznaczymy je przez B12 W ( ), gdzie B12 jest tzw. wspczynnikiem Einsteina. Oba powysze zjawiska s intuicyjnie oczywiste. Nie jest jednak oczywiste, e obecno pola "przyspiesza" przejcia | 2 | 1 , czyli proces emisji. Einstein zapostulowa, e zjawisko takie, zwane emisj wymuszon zachodzi z prawdopodobiestwem B21 W ( ) na jednostk czasu. Warto moe wspomnie, e emisja wymuszona jest odpowiedzialna za akcj laserow, tym samym ma fundamentalne znaczenie praktyczne, a nie tylko teoretyczne. Trzy wspczynniki Einsteina: A21 , B12 i B21 s tutaj okrelone w sposb niezaleny od gstoci energii pola elektromagnetycznego. Zale one natomiast od struktury atomw oddziaujcych z polem. Ich obliczenia (na gruncie mechaniki kwantowej) przedstawimy w dalszych czciach tego rozdziau. Pokaemy te, e prawdopodobiestwa przej (na jednostk czasu) s proporcjonalne do gstoci energii pod warunkiem, e W ( ) jest w otoczeniu rezonansu atomowego = E2 E1 wolnozmienn funkcj czstoci . Trzy omwione procesy sprawiaj, e liczby atomw w stanie wzbudzonym i podstawowym mog si zmienia. Niech N oznacza cakowit liczb atomw wnki, N1 liczb atomw w stanie podstawowym, a N2 w stanie wzbudzonym. Oczywicie zachodzi warunek: N1 + N2 = N , wic zmiany liczb atomw musz spenia relacj dN2 dN1 = . dt dt (21.21)

Rozwamy zmiany liczby N1 . Moe ona rosn ze wzgldu na procesy emisji | 2 | 1 , za maleje ze wzgldu na absorpcj. Wobec tego piszemy nastpujce rwnanie wynikajce z prostego bilansu przej dN1 = N1 B12 W ( ) + N2 A21 + B21 W ( ) . dt (21.22)

Ilo procesw absorpcji jest tym wiksza, im wicej jest atomw w stanie podstawowym. Std pierwszy skadnik w (21.22) jest proporcjonalny do N1 . Analogicznie, procesy emisji s tym czstsze im wicej jest atomw w stanie wzbudzonym, dlatego te drugi czon jest proporcjonalny do N2 . Wspczynniki proporcjonalnoci w obu skadnikach wynikaj z przyjtych prawdopodobiestw odpowiednich przej. Rwnania kinetyczne (21.21) i (21.22) mona cakowa przy rnych warunkach pocztkowych. Nie bdziemy tutaj tego robi, lecz skupimy si na dyskusji wspomnianego ju stanu rwnowagi termodynamicznej. Poszczeglne atomy absorbuj i emituj fotony (a wic zmieniaj swj stan | 1 | 2 , jednak oglne liczby atomw w obu stanach: N1 i N2 nie ulegaj zmianom. Na tym wanie polega rwnowaga termodynamiczna. Wobec tego, w rwnowadze dN1 dN2 = = 0, dt dt i rwnanie (21.22) redukuje si do N2 A21 + B21 wT ( ) = N1 B12 wT ( ), (21.24) (21.23)

gdzie podstawilimy W ( ) = wT ( ) gsto energii pola odpowiadajc rwnowadze termodynamicznej w temperaturze T . W tej sytuacji stosunek N1 /N2 (zgodnie z zasadami zyki statystycznej) powinien by okrelony przez stosunek odpowiednich czynnikw boltzmannowskich,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

267

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

268

tj. N1 = N2
1 g1 exp kE BT

g2 exp

2 kE BT

g1 exp g2 kB T

(21.25)

bowiem obowizuje relacja (21.20). Wykorzystujc dalej (21.25) we wzorze (21.24) dostajemy wT ( ) = A21 g1 exp B12 B21 g2 kB T A21 /B21 g1 B12 exp g2 B21 kB T . 1 (21.26)

Otrzymalimy wic wyraenie dla gstoci energii pola promieniowania znajdujcego si w rwnowadze termodynamicznej z otoczeniem (z atomami wnki). Wynik ten mona porwna z wT ( ) danym w (21.16). Oba wyraenia pokrywaj si, pod warunkiem, e zachodz relacje A21 3 = 2 3, B21 c oraz g1 B12 = 1. g2 B21 (21.27)

Trzy wspczynniki Einsteina s wic wzajemnie powizane. Znajomo jednego z nich pozwala obliczy dwa pozostae. Podkrelmy take, e kluczow rol, przy zestawieniu formu (21.16) i (21.26) odgrywa wspczynnik B21 emisji wymuszonej. Gdybymy nie uwzgldnili emisji wymuszonej to uzyskanie zgodnoci wzoru Plancka (21.16) ze wzorem Einsteina (21.26) nie byoby w ogle moliwe. Stosujc w relacji (21.26) drugi z warunkw (21.27) otrzymujemy B21 wT ( ) = A21 exp
kB T

= A21 n( ) ,

(21.28)

gdzie w drugiej rwnoci posuylimy si wzorem (21.14), okrelajcym redni liczb fotonw o czstoci . Suma dwch prawdopodobiestw emisji wynosi wic B21 wT ( ) + A21 = A21 n( ) + 1 . (21.29)

Relacja ta jest godna uwagi, bowiem jak mona pokaza, wie si ona ze znacznie bardziej cisymi rozwaaniami na gruncie elektrodynamiki kwantowej. Zwizki (21.28) i (21.29) maj wic znaczenie gbsze ni mogoby si wydawa. Na zakoczenie niniejszych rozwaa oszacujemy stosunek prawdopodobiestw (na jednostk czasu) emisji spontanicznej do wymuszonej. Na mocy (21.28) mamy A21 = B21 wT ( ) 1 n( ) = exp kB T 1. (21.30)

Zamy, e T = 300 K (temperatura pokojowa). Wykadnik /kB T jest bliski jednoci dla czstoci rwnej okoo 6 1012 Hz, co odpowiada fali o dugoci okoo 50 m (a wic do dalekiej podczerwieni). Na tej podstawie, ze wzoru (21.30) wnioskujemy, e w zakresie radiowym i mikrofalowym (gdy zatem A21 B21 wT ( ), 50 m, za 1012 Hz) mamy kB T , (21.31)

czyli dominuj procesy wymuszone.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

268

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

269 50 m, (21.32)

W zakresie bliskiej podczerwieni, w pasmie widzialnym i w ultraolecie mamy za 1012 Hz). Wwczas kB T . Na mocy relacji (21.30) mamy A21 B21 wT ( ),

co oznacza, e dominuj wtedy procesy spontaniczne. Podkreli naley, e uzyskane wyej wnioski dotycz rwnowagi termodynamicznej pomidzy polem promieniowania a atomami tworzcymi otoczenie. Jeeli atomy oddziauj z zewntrznymi polami elektromagnetycznymi, sytuacja moe ulec zmianie. Przy analizie innych sytuacji zycznych naley wic zachowa spor doz ostronoci.

21.2
21.2.1

Oddziaywanie atomu z fal elektromagnetyczn

Hamiltonian oddziaywania

Wprowadzenie Rozwaa bdziemy ukad zyczny zoony z dwch podukadw: atomu i pola elektromagnetycznego. Hamiltonian ukadu jako caoci powinien wic zawiera trzy skadniki H = HA + HF + HAF , (21.33)

gdzie HA jest hamiltonianem atomu, HF pola, a HAF opisuje ich oddziaywanie. Kwantowo-mechaniczna teoria atomu jest nam ju znana i nie sprawia trudnoci. Pole elektromagnetyczne jest take w gruncie rzeczy obiektem kwantowo-mechanicznym, a wic powinno by rwnie w odpowiedni sposb skwantowane. Jednake kwantowanie pola elektromagnetycznego jest zagadnieniem nalecym raczej do elektrodynamiki kwantowej i tym samym wybiegajcym poza ramy niniejszego wykadu. Dlatego te posuymy si tutaj tzw. przyblieniem pklasycznym, polegajcym na tym, e atom potraktujemy jako obiekt rzeczywicie kwantowy, za pole opiszemy w sposb klasyczny. Potencjay pola, pola elektryczne E, magnetyczne B i inne wielkoci zyczne je charakteryzujce wyrazimy za pomoc klasycznych funkcji pooenia i czasu. W tym kontekcie hamiltonian pola HF jest po prostu pewn sta energi pola, ktr moemy wyczy z hamiltonianu (odpowiednio przesuwajc skal energetyczn). Wobec tego czon HF w (21.33) odpada i mamy H = HA + HAF , gdzie teraz musimy zdeniowa oba skadniki. Ukad atomowy Celem naszym jest przedstawienie najwaniejszych aspektw oddziaywania atomu z fal elektromagnetyczn. Dlatego te omwimy jeden z najprostszych modeli. Zaoymy, e atom spoczywa. Nie bdziemy wic bada sprzenia translacyjnych stopni swobody atomu z polem promieniowania. nie uwzgldnimy wic np. efektu Dopplera, ani te ciekawych zjawisk zwizanych z chodzeniem atomw. Atom oddziaujcy z polem elektromagnetycznym bdziemy opisywa za pomoc modelu, jakim jest atom wodoropodobny (jednoelektronowy, bez uwzglednienia spinu). Hamiltonian atomowy przyjmujemy wic w standardowej postaci, tj.: HA =
S.Kryszewski

(21.34)

p2 + V (r), 2m
MECHANIKA KWANTOWA

(21.35) 269

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

270

gdzie m jest mas zredukowan elektronu. Energie wasne E oraz stany wasne (r) = r | hamiltonianu (21.35) uznajemy za znane. W przypadku atomu wodoropodobnego indeks jest (0) "multiindeksem", to znaczy: | = | n, l, ml , s = 1 2 , ms , za energie E s w odpowiednim stopniu zdegenerowane. Zwrmy uwag, e cho hamiltonian HA nie zaley jawnie od spinu, to jednak spin elektronu jest uwzgldniony przez odpowiedni dobr funkcji (r). Oddziaywanie z fal elektromagnetyczn Oddziaywanie atomu z padajc z zewntrz fal elektromagnetyczn sprowadza si wic (w ukadzie rodka masy, w ktrym jdro praktycznie spoczywa) do oddziaywania elektronu z polem promieniowania. W rozdziale 16 skonstruowalimy hamiltonian czstki naadowanej, a tak jest elektron, oddziaujcej z zewntrznym polem elektromagnetycznym H= 1 p qA 2m
2

(0)

+ V (r) + q,

(21.36)

gdzie A = A(r, t) i = (r, t) s odpowiednio dobranymi potencjaami wektorowym i skalarnym pola padajcego. Wybierajc potencjay w cechowaniu Coulomba, przyjmujemy = 0 (nie ma adunkw swobodnych wytwarzajcych pola coulombowskie). W cechowaniu tym potencja wektorowy jest tak dobrany, e div A = 0. W wietle dyskusji przeprowadzonej w rozdziale 16, przy wybranym cechowaniu, hamiltonian (21.36) przybiera posta H= q q2 2 p2 + V (r) Ap+ A . 2m m 2m (21.37)

Ostatni czon diamagnetyczny, prowadzi do maych efektw, wic moemy, z dobrym przyblieniem, go zaniedba. A zatem hamiltonian jest zoony z dwch skadnikw, gdzie pierwszy jest zgodny z (21.35), za drugi opisuje oddziaywanie elektronu z polem HAF = q A(r, t) p, m (21.38)

gdzie jawnie zaznaczylimy, e potencja wektorowy jest funkcj pooenia i czasu. W celu dalszej analizy musimy teraz dokadniej okreli potencja A odpowiadajcy fali elektromagnetycznej owietlajcej atom. Pole fali moemy przedstawi jako superpozycj monochromatycznych fal paskich. Dlatego te najpierw zbadamy oddziaywanie atomu z pojedyncz fal pask. Fala paska. Hamiltonian oddziaywania z atomem Atom i pole na oddziaujce znajduj si w prni (gdzie nie ma ani adunkw, ani prdw swobodnych). Z rwna Maxwella wynika wwczas, e potencja wektorowy fali paskiej mona przedstawi za pomoc wzoru A(r, t) = A( ) 2 exp ik r it +

exp ik r + it

(21.39)

gdzie = c|k|, k wektor falowy (okrelajcy kierunek propagacji). Amplitudy A( ) R, na razie nie precyzujemy dokadniej poza stwierdzeniem, e okrela ona wag z jak fala paska (21.39) wchodzi do superpozycji pl oddziaujcych z atomem. Wektory i s jednostkowymi wektorami polaryzacji, poprzecznymi w stosunku do wektora falowego, tj. speniajcymi k =k

= 0.

(21.40)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

270

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

271

Warunek poprzecznoci fali zapewnia, e div A = A( ) ( )j eikr it + ( )j eikr + it 2 xj A( ) = i k eikr it k eikr + it 2 = 0, (21.41)

czyli wybrany potencja wektorowy spenia warunek cechowania Coulomba. Podkrelmy, e jest to konsekwencja poprzecznoci fali elektromagnetycznej. Fizycznie mierzalnymi wielkociami s pola: elektryczne E i magnetyczne B (a nie potencja). Obliczmy je wic. Pole elektryczne jest dane w postaci E(r, t) = A t A( ) = eikr it + eikr + it 2 t A( ) eikr it eikr + it . = i 2

(21.42)

Oczywicie, ze wzgldu na warunki (21.40), pole elektryczne jest take poprzeczne, to jest k E(r, t) = 0. Pole magnetyczne fali paskiej to B(r, t) = rot A = = = = = A( ) eikr it + eikr + it rot 2 A( ) ej jmn n eikr it + n eikr + it 2 xm A( ) i ej jmn km n eikr it km n eikr + it 2 A( ) k eikr it eikr + it i 2 E k k = E. c |k| (21.43)

(21.44)

A wic pole magnetyczne B jest rwnie poprzeczne w stosunku do wektora falowego. Obliczmy jeszcze (co nam si pniej przyda) gsto energii fali. Korzystamy z oglnej formuy w= 1 1 0 |E|2 + |B|2 . 2 0 (21.45)

Poniewa w (21.44) wektor k/|k| jest jednostkowy, wic |B|2 = |E|2 /c2 = 0 0 |E|2 . Wobec tego gsto energii pola fali paskiej w( ) = 0 |E|2 = 0 2 A2 ( ) 4 eikr it = 0 2
S.Kryszewski

eikr + it eikr it (21.46) 271

eikr + it

A2 ( ) 1 e2i(kr it) e2i(kr it) + 1 . 4

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

272

Skadniki e2i(kr it) szybko oscyluj, wic uredniajc po okresie fali, napiszemy w ( ) = 0 2 2 A ( ), 2 2w ( ) . 2 0 (21.47)

lub rwnowanie A2 ( ) = (21.48)

Amplituda A( ) okrela nie tylko wkad danej fali paskiej do superpozycji owietlajcej atom, ale take redni gsto energii niesionej przez ow fal. Warto rwnie przypomnie, e natenie promieniowania mona wyrazi jako I ( ) = c w ( ), (21.49)

a zatem w dalszych rozwaaniach moemy wymiennie posugiwa si bd nateniem bd redni gstoci energii fali paskiej. Po okreleniu potencjau wektorowego fali paskiej powracamy do dyskusji hamiltonianu oddziaywania (21.38). Podstawiajc A wedug (21.39) otrzymujemy 1 qA( ) ikr e ( p ) eit 2 m 1 qA( ) ikr e ( 2 m Wprowadzajc oznaczenie HAF = W = qA( ) ikr e ( p), m

p ) eit .

(21.50)

(21.51)

moemy zapisa hamiltonian (21.50) w postaci HAF =

1 2

W eit +

1 2

W eit .

(21.52)

Ta posta hamiltonianu oddziaywania jest ewidentnie zgodna z zalenym od czasu hamiltonianem zaburzenia harmonicznego, ktre szczegowo badalimy w poprzednim rozdziale. Moemy wic od razu zastosowa metody rachunku zaburze z czasem, pozostawiajc na pniej kwesti jego stosowalnoci.

21.2.2

Prawdopodobiestwo przejcia, cz. I

Posugujc si formuami (20.69) i (20.70) moemy od razu wypisa prawdopodobiestwa emisji i absorpcji odpowiadajce przejciu atomowemu ze stanu | w chwili t = 0 do stanu | w chwili pniejszej t > 0. Po podstawieniu operatora W wedug (21.52) otrzymujemy
(1) Pem (, t|, 0) = (1)

A2 ( ) |D |2 ft ( + ), 4 2 A2 ( ) 2 D ft ( ). 4 2

(21.53a) (21.53b)

Pabs (, t|, 0) =

gdzie funkcja ft (x) jest zdeniowana w (20.32). Wprowadzilimy tu take oznaczenia q | eikr ( p) | , (21.54a) D = m = q | eikr ( D m
S.Kryszewski

p) | .
MECHANIKA KWANTOWA

(21.54b) 272

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

273

Wyraenia (21.53) s suszne w pierwszym rzdzie rachunku zaburze w przyblieniu rezonansowym. To ostatnie, ze wzgldu na to, e rozwaane czstoci s w zakresie optycznym, wydaje si by bardzo dobrze spenione. Przedyskutujemy teraz grajce kluczow rol w dalszych obli . czeniach wielkoci D i D Przyblienie dipolowe Stany | i | s stanami atomowymi (typu atomu wodoropodobnego). Funkcje falowe (r) s znaczco rne od zera dla wartoci argumentu r rzdu r a0 , a zatem w obszarze o rednicy rzdu kilku angstremw. Czsto fali padajcej (przyblienie rezonansowe) musi by bliska czstoci atomowej | |. Innymi sowy, ze wzgldu na zachowanie energii energia kwantu promieniowania musi by bliska rnicy energii pomidzy stanami atomowymi. Typowe czstoci przej (w okolicach widma wiata widzialnego) s rzdu | | 1014 1015 Hz. Czstoci te odpowiadaj falom o dugociach rzdu kilku tysicy angstremw. Wobec tego argument funkcji wykadniczej w elemencie macierzowym | eikr p | jest rzdu kr 2 r 2 1 5000 1. (21.55)

Wobec tego w rozwiniciu funkcji wykadniczej eikr = 1 ik r 1 (k r)2 + , 2! (21.56)

kolejne skadniki szybko malej i s bardzo mae w porwnaniu z jedynk. Wybierajc wic przyblienie najniszego rzdu, po prostu przybliamy funkcj wykadnicz jedynk. Zamiast wyrae (21.54) otrzymujemy D q | p| , m q | D m

p| .

(21.57)

Przyblienie prowadzce od wzorw (21.54) do powyszych, nazywamy przyblieniem dipolowym. Jego nazw wyjania nastpujce rozumowanie. Rozwamy komutator r, HA = = r, p2 + V (r) 2m = 1 [ ej xj , pk pk ] 2m (21.58)

ej i 2i jk pk = p. 2m m

A zatem operator pdu moemy wyrazi jako p = im r, HA , (21.59)

co wykorzystujemy w wyraeniach (21.57) otrzymujc D = iq |

( rHA HA r ) | .
(0)

(21.60) |, wic dalej mamy

Poniewa HA | = E | oraz |HA = E D = iq

(0) E E (0)

(0)

| r| (21.61) 273

= i | d | ,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

274

gdzie standardowo oznaczylimy E E / = oraz wprowadzilimy wielko d = q r, ktr nazywamy operatorem elektrycznego momentu dipolowego atomu (nazwa ta pojawia si przez oczywist analogi z okreleniem momentu dipolowego pary adunkw w elementarnej zyce klasycznej). Widzimy wic, e konsekwencj przyblienia eikr 1, jest pojawienie si w (21.61) momentu dipolowego atomu. Uzasadnia to nazwanie poczynionego przyblienia dipolowym. Iloczyn skalarny d jest rzutem momentu dipolowego na kierunek polaryzacji fali elektromagnetycznej. Oznaczmy element macierzowy tego rzutu przez | d| = |d| = d , (21.62)

(0)

(0)

gdzie wektor polaryzacji nie zaley od zmiennych atomowych i dlatego moe zosta wyczony przed element macierzowy. Wobec tego z (21.61) mamy w kocu D = i d , (21.63)

. Stosujc przyblienie dipolowe ujte wzorem Identyczne rozwaania przeprowadzimy dla D (21.61) w relacjach (21.53) dla prawdopodobiestw przej, dostajemy
(1) Pem (, t|, 0) = 2 A2 ( ) |d |2 ft ( + ), 4 2 2 A2 ( ) |d |2 ft ( ). 4 2

(21.64a) (21.64b)

(1) Pabs (, t|, 0)

Podkrelmy, e uzyskane prawdopodobiestwa dotycz oddziaywania atomu z (monochromatyczn) fal pask o okrelonym (przez wektor falowy k) kierunku propagacji i o okrelonej (przez wektor ) polaryzacji. Dalsze rozwaania ograniczymy do przyblienia dipolowego. Warto jednak pamita, e moliwe jest pozostawienie w rozwiniciu (21.56) wyrazw wyszych rzdw. Niezbdne wtedy obliczenia s bardziej zoone. Mona jednak pokaza, e kolejny skadnik szeregu prowadzi do wyrae, ktre identykuje si jako magnetyczny moment dipolowy i elektryczny moment kwadrupolowy atomu. Uzyskane wwczas kolejne przyczynki do prawdopodobiestw przej interpretujemy jako zwizane z promieniowaniem magnetycznym dipolowym i elektrycznym kwadrupolowym. Rozumowanie takie mona kontynuowa uzyskujc (znane z elektrodynamiki) magnetyczne i elektryczne momenty multipolowe wyszych rzdw. Skadniki szeregu (21.56) szybko malej, wic prawdopodobiestwa przej multipolowych wyszych rzdw take szybko malej. Z oszacowania (21.55) wynika, e przejcia magnetyczne dipolowe i elektryczne kwadrupolowe s okoo 103 104 razy mniej prawdopodobne ni rozwaane tu przejcie dipolowe elektryczne. Prawdopodobiestwa (21.64) przej | | zale od wartoci elementu macierzowego d = | d | . Dyskusj tej wielkoci przeprowadzimy w dalszej czci wykadu.

21.2.3

Prawdopodobiestwo przejcia, cz. II

Wracamy do analizy prawdopodobiestw (21.64). Rozwaa bdziemy przypadek bliski rezonansowi, tj. taki w ktrym czstoci przej atomowych | | s bliskie czstoci padajcego promieniowania. Jak wiemy z dyskusji w poprzednim rozdziale, w sytuacji takiej prawdopodobiestwa te, dla dostatecznie dugich czasw, rosn jak t2 . Przyczyn tej trudnoci jest zaoenie, e padajca na atom fala jest fal pask o cile okrelonej czstoci. Aby omin t trudno skorzystamy najpierw z relacji (21.48), zastpujc kwadrat amplitudy fali A2 ( ) przez odpowiadajc jej redni gsto energii, a nastpnie za pomoc (21.49) przez natenie fali. W ten

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

274

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

275

sposb, z (21.64) otrzymamy

(1) Pem (, t|, 0) = 2 I ( ) |d |2 ft ( + ), 2 2 0 c 2 2 I ( ) |d |2 ft ( ). 2 2 0 c 2

(21.65a)

Pabs (, t|, 0) =

(1)

(21.65b)

Zaleno prawdopodobiestw od natenia (lub od redniej gstoci energii) pola wskazuje na bliskie zwizki naszej teorii z omwion poprzednio teori Einsteina. Idc dalej zaoymy, e fala wietlna padajca na atom jest niekoherentn (niespjn) superpozycj monochromatycznych fal paskich o czstociach lecych w pewnym przedziale czstoci o szerokoci , ale o ustalonym kierunku propagacji (wektor k/|k|) i o ustalonej polaryzacji danej wektorem . Zaoenie o niespjnoci oznacza, e skadowe fale paskie maj przypadkowe fazy, a zatem nie zachodzi midzy nimi interferencja. Natenie wizki padajcej jest wic sum nate poszczeglnych fal. Z tego wzgldu moemy przyj, e kada ze skadowych fal paskich daje do prawdopodobiestwa przejcia przyczynek dany rwnaniami (21.65). Cakowite prawdopodobiestwo przejcia bdzie sum wszystkich takich przyczynkw. Dlatego te napiszemy
2 |d |2 J+ , 2 0 2 c 2 |d |2 J , 2 0 2 c

(1) Pem (, t|, 0) =

(21.66a)

Pabs (, t|, 0) = gdzie J oznacza caki J =

(1)

(21.66b)

I ( ) d 2

sin2

1 2

( ) t )
2

1 2 (

(21.67)

Dla przypadku emisji ("przejcie w d") mamy < 0, zatem + = | |. Analogicznie dla absorpcji ("przejcie w gr") > 0, zatem = ( | |). Kwadraty w (21.67) sprawiaj, e znak z przodu nie ma znaczenia i obie caki redukuj si do jednej J = J = I ( ) d 2 sin2
1 2

( | |) t | |)
2

1 2 (

(21.68)

Drugi czynnik w funkcji podcakowej jest bardzo ostro wypikowany w maym otoczeniu = | |. Jeeli przedzia czstoci nie zawiera | |, to caka jest praktycznie rwna zeru i tym samym przejcia w gruncie rzeczy nie zachodz. A wic przyjmijmy, e | | "siedzi" w przedziale , ktry jest na tyle szeroki, e w caoci pokrywa pik funkcji ft ( | |). Jeli czynnik I ( )/ 2 jest wolnozmienny w otoczeniu = | | (co dla dostatecznie dugich czasw jest zaoeniem uzasadnionym), to moemy go przybliy jego wartoci w centrum piku i napisa J = I (| |) 2 d sin2
1 2

( | |) t | |)
2

1 2 (

(21.69)

Przedzia pokrywa cay pik, wic nie popenimy duego bdu rozcigajc granice cakowania na ca o (funkcja ft jest praktycznie rwna zeru poza swoim pikiem centralnym). Tym samym
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

275

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

276

we wzorze (21.69) pojawi si caka (20.40). Wobec tego otrzymujemy J I (| |) 2 t. 2 (21.70)

Caki wystpujce w (21.66) s sobie rwne. Wobec tego oba prawdopodobiestwa s rwne i po wstawieniu (21.70) do wzorw (21.66) dostajemy
(1) Pem (, t|, 0) = Pabs (, t|, 0) (1)

0
2c

|d |2 I (| |) t.

(21.71)

Podkrelmy, e cho oba prawdopodobiestwa s liczbowo rwne, to jednak ich sens zyczny jest istotnie rny (w procesach emisji i absorpcji inne s stany pocztkowe i kocowe). Biorc pochodn wzgldem czasu obliczamy prawdopodobiestwa emisji i absorpcji na jednostk czasu p(1) em ( |) = pabs ( |) =
(1)

0
2c

|d |2 I (| |).

(21.72)

Oba prawdopodobiestwa s proporcjonalne do natenia padajcego na atom promieniowania (lub, poprzez relacj I = cw , do redniej gstoci energii), znikaj wic pod nieobecno pola. (1) Wnioskujemy, e pem ( |) odpowiada prawdopodobiestwu (na jednostk czasu) emisji wymuszonej. Ponownie wic stwierdzamy, e wynik (21.72) jest analogiczny do teorii Einsteina. Nie uzyskujemy tutaj emisji spontanicznej, ktra moe take zachodzi gdy atom jest odpowiednio przygotowany, a pola nie ma. Emisja spontaniczna jest zwizana z kwantow natur pola elektromagnetycznego. Nasz opis jest pklasyczny, nic wic dziwnego, e nie moe uwzgldni emisji spontanicznej. Zwrmy raz jeszcze uwag, e relacje (21.72) obowizuj dla promieniowania o zadanym kierunku propagacji k/|k| i o okrelonej polaryzacji . Mimo, e model padajcego (klasycznego) promieniowania jest nieco uproszczony, uzyskane rezultaty s poyteczne do interpretacji dowiadcze. Bardziej wyranowana teoria prowadzi (przy zastosowaniu tych samych przyblie) do praktycznie tych samych rezultatw.

21.2.4

Reguy wyboru

Obliczone prawdopodobiestwa przej | | zale od wartoci elementu macierzowego d = |d| . (21.73)

Jeli dla pewnego przejcia atomowego d = 0, to mwimy, e przejcie to jest dipolowo zabronione. Przejcie takie moe jednak zaj (cho ze znacznie mniejszym prawdopodobiestwem) jako przejcie wyszego rzdu, a wic jako magnetyczne dipolowe i kwadrupolowe elektryczne lub jeszcze wysze (w sensie rozwinicia multipolowego). Skoncentrujemy si teraz na dyskusji przej dipolowych. Przyjmijmy, e badanym atomem jest atom wodoropodobny, a wic jego funkcje falowe w reprezentacji pooeniowej: r | = r, , | n, l, ml , s = 1 2 , ms s nam dobrze znane. Badanie elementu d pozwoli nam okreli jakie przejcia s dipolowo dozwolone. Rozwaymy dwa przypadki polaryzacji fali padajcej: liniow i koow.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

276

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

277

Polaryzacja liniowa Niech fala rozprzestrzenia si wzdu osi x, za polaryzacja niech bdzie skierowana wzdu osi z , zatem = e3 = (0, 0, 1). Poniewa d = q r = q (x, y, z ) wic d = e3 | d | = q |z| (21.74)

Przechodzc do wsprzdnych sferycznych mamy

1 d = q N, L, Ml , s = 1 2 , ms | r cos | n, l, ml , s = 2 , ms .

(21.75)

Element ten jest oczywicie diagonalny w spinowych liczbach kwantowych. Moemy je wic pomin. Dlatego te napiszemy d = q N, L, Ml | r cos | n, l, ml . Biorc znane nam funkcje falowe otrzymujemy d = q
dr RN L (r ) YLM (, ) (r cos ) Rnl (r ) Ylm (, ).

(21.76)

(21.77)

Caka ta faktoryzuje si d = q
d YLM (, ) cos Ylm (, ) 0 dr r3 RN L (r ) Rnl (r )

(21.78)

Cak ktow obliczamy za pomoc relacji (13.71), w ktrej oznaczamy Alm = (l + m)(l m) (2l 1)(2l + 1) (21.79)

i w rezultacie otrzymujemy
d YLM (, ) cos Ylm (, ) d YLM (, ) Al+1,m Yl+1,m (, ) + Al,m Yl1,m (, )

= Al+1,m L,l+1 M,m + Al,m L,l1 M,m ,

(21.80)

co wynika z ortonormalnoci harmonik sferycznych. Podstawiajc (21.80) do obliczanego elementu macierzowego (21.78), mamy d = q M,m Al+1,m L,l+1 + Al,m L,l1
0 dr r3 RN L (r ) Rnl (r ).

(21.81)

Widzimy wic, e warunkiem koniecznym na to, aby d = 0 (a wic, aby przejcie byo dipolowo dozwolone) jest m = M m = 0, l = L l = 1. (21.82)

Warunki te nazywamy reguami wyboru dla przej | N, L, M | n, l, m indukowanych polem o polaryzacji liniowej. Analogiczne rozwaania mona przeprowadzi dla wiata spolaryzowanego wzdu osi x lub y . Wygodniej jest jednak zbada przypadek polaryzacji koowej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

277

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

278

Polaryzacja koowa Dla polaryzacji koowej wektor polaryzacji deniujemy jako 1 = 1, i, 0 . 2 Wobec tego d = |d| q = | (x iy ) | . 2 (21.84) (21.83)

Przechodzc ponownie do wsprzdnych sferycznych otrzymujemy q d = | r(cos i sin ) sin | 2 q = | rei sin | 2 q 8 Y1,1 (, ) | = | r(1) 3 2 4 | r Y1,1 (, ) | , = q 3

(21.85)

gdzie, przechodzc do drugiej linii, skorzystalimy z relacji (13.69a). Postpujc dalej analogicznie jak w przypadku polaryzacji liniowej, dostajemy d = q 4 3
d YLM (, ) Y1,1 (, ) Ylm (, )

dr r3 RN L (r ) Rnl (r ).

(21.86)

Dalsze rachunki s w tutaj nieco bardziej zoone, jednak ich oglne aspekty pozostaj podobne. Przede wszystkim zauwamy, e w harmonikach sferycznych wystpuje czynnik eim . A zatem funkcja podcakowa w (21.86) zawiera czynnik ei(M 1+m) . Caka po kcie z tego czynnika nie znika, jedynie wtedy, gdy M = m 1. Warunki dla orbitalnych liczb kwantowych L i l uzyskujemy podobnie jak dla polaryzacji liniowej. Wobec tego stwierdzamy, e warunkiem koniecznym na to, aby d = 0 jest teraz m = M m = 1, l = L l = 1, (21.87)

co stanowi reguy wyboru dla przej | N, L, M | n, l, m indukowanych polem o polaryzacji koowej. Uwagi dodatkowe Jeeli w atomie wystpuje oddziaywanie spin-orbita wwczas rozwaana powyej baza jest niedobra. Trzeba si posugiwa tzw. baz sprzon | n, l, s = 1 2 , j, mj . Badanie elementu macierzowego d trzeba prowadzi w bazie sprzonej. Poniewa j = l 1 2 , wic w tym wypadku dla 1 1 przej | N, L, s = 2 , J, MJ | n, l, s = 2 , j, mj reguy wyboru przyjmuj posta j = J j = 0, 1, l = L l = 1, m = M m = 0, 1, (21.88a) (21.88b) (21.88c)

Warto przy tym zwrci uwag, e przejcie j = 0 nie jest dipolowo zabronione bo l moe si zmieni.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

278

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

279

Wyprowadzone tutaj reguy wyboru mona uoglni na przypadek atomw wieloelektronowych, co jednak wybiega poza zakres treci niniejszego wykadu. Warto moe powiedzie, e jeli zarwno stan pocztkowy atomu jak i stan kocowy s scharakteryzowane liczb j = 0 (to jest J = j = 0) to przejcie takie jest zabronione we wszystkich rzdach multipolowych.

21.2.5

Wspczynniki A i B Einsteina

Otrzymane tu prawdopodobiestwa (na jednostk czasu) absorpcji i emisji wymuszonej pabs ( |) = p(1) em ( |) =
(1)

|d |2 w (| |). 0 2

(21.89)

wyprowadzone zostay dla przej atomowych | | wymuszanych polem spolaryzowanej fali paskiej o ustalonym kierunku propagacji. Wyraenie (21.89) przy odpowiedniej reinterpretacji czynnika w ( ) mona urednia np. po polaryzacjach lub kierunkach propagacji. Dyskusja taka wychodzi jednak poza ramy tego wykadu. Jak ju wspominalimy, uzyskane rezultaty s powizane z teori Einsteina. Relacja (21.89) sugeruje utosamienie z wspczynnikiem B Einsteina |d |2 0 2
- B.

(21.90)

Moemy powiedzie, e relacja ta okrela wspczynnik B tylko dla pola omawianego typu (okrelone k/|k| i spolaryzowana fala paska). Wspczynniki B dla pl o innej konguracji na og bd nieco inne. Urednienie po orientacjach dipola atomowego W wielu dowiadczeniach spektroskopowych, atomy oddziaujce z polem promieniowania znajduj si w fazie gazowej. W tej sytuacji orientacja dipoli atomowych w stosunku do wektora polaryzacji jest najzupeniej losowa. A wic w d = | d | = d oba skadniki iloczynu skalarnego s cakiem niezalene. Kt midzy nimi jest dowolny. Moemy wic najpierw obliczy element macierzowy d , a potem uredni iloczyn skalarny po wszystkich moliwych ktach, czyli po caym kcie bryowym. Wybierajc o z wzdu , dostajemy |d |2 = = 1 4
2 0

d
2 1

d sin d cos2 1 d 3
2

1 d 2

dx x2 =

(21.91)

bowiem wektor polaryzacji jest jednostkowy. Wspczynnik B dany w (21.90), po urednieniu przyjmuje warto B = d 30
2 2

(21.92)

Taka wanie posta wspczynnika B Einsteina jest najczciej spotykana w literaturze. Uzyskalimy j badajc procesy zachodzce pod wpywem fali paskiej o okrelonej polaryzacji. Uzyskany rezultat mona dosta na gruncie elektrodynamiki kwantowej, ktra pozwala take bada procesy absorpcji i emisji zachodzce w bardziej zoonych polach elektromagnetycznych.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

279

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

280

Wspczynnik A emisji spontanicznej Jak ju wspominalimy, pklasyczna teoria oddziaywania atomu z polem elektromagnetycznym nie pozwala obliczy wspczynnika A dajcego prawdopodobiestwo (na jednostk czasu) emisji spontanicznej. W ramach teorii Einsteina uzyskalimy jednak zwizek (21.27) pomidzy wspczynnikami A i B . Biorc B w postaci oglniejszej, tj. wedug (21.92) piszemy 3 d 3 . A = 2 3B = c 30 c3
2

(21.93)

gdzie = | | (ze wzgldu na rezonans pomidzy czstoci atomow, a czstoci fali padajcej). Sens zyczny wspczynnika A wynika oczywicie z teorii Einsteina, a nie z naszego pklasycznego wyprowadzenia. Po przeprowadzeniu kwantowania pola elektromagnetycznego (a wic na gruncie elektrodynamiki kwantowej) moemy obliczy prawdopodobiestwo (na jednostk czasu) tego, e atom wzbudzony wyemituje foton w dowolnym kierunku i o dowolnej polaryzacji. Co jest zdumiewajce to to, e uzyskamy wtedy dokadnie wynik (21.93). Pokazuje to jak nadzwyczajn intuicj zyczn obdarzony by Einstein. Czas ycia wzbudzonego stanu atomowego Na zakoczenie naszych rozwaa przypomnijmy, i z dowiadczenia wiadomo, e atom przygotowany w pewnym stanie wzbudzonym | e (ang. excited) przebywa w tym stanie rednio przez pewien czas A . Nastpnie emituje spontanicznie foton i przechodzi do stanu | g o niszej ener(0) (0) gii. Energia wypromieniowanego fotonu wynosi Ee Eg . Piszemy tu znak przyblionej rwnoci bowiem zasada nieoznaczonoci mwi, e energia elektronu znajdujcego si w stanie | e przez czas A jest okrelona z dokadnoci E tak, e E A . (21.94)

Oczywicie wyemitowany foton ma energi okrelon take z dokadnoci do E . Wspczynnik A emisji spontanicznej jest przyjmowany jako miara czasu A A = 1 . A (21.95)

Wwczas E A jest miar nieokrelonoci energii atomu w stanie wzbudzonym, a take nieokrelonoci energii fotonu. Innymi sowy mwimy, e A jest szerokoci atomowego poziomu wzbudzonego, natomiast A = 1/A nazywamy jego czasem ycia.

21.2.6

Stosowalno rachunku zaburze

W rozdziale 20 stwierdzilimy, e "mao" zaburzenia stanowi kryterium stosowalnoci rachunku zaburze. Sprowadza si to do warunku (20.67), to jest do (po odpowiedniej zmianie notacji) |W | | |, (21.96)

gdzie rol W peni operator (21.51). Wedug wprowadzonej notacji (21.54), warunek (21.96) zapisujemy jako A( )D | |. (21.97)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

280

6.03.2010

21. Oddziaywanie atomw z fal elektromagnetyczn

281

Posugujemy si tu przyblieniem dipolowym, wic wykorzystujc (21.63) dostaniemy A( ) d | |. (21.98)

Stosujemy te przyblienie rezonansowe, zatem | |. Dlatego te moemy napisa cig przyblionych rwnoci A( )| | A( ) |E|, (21.99)

wynikajcych ze wzoru (21.42) wicego natenie pola elektrycznego fali z amplitud A( ). Dziki temu sprowadzamy (21.98) do E | d | | |. (21.100)

Moment dipolowy atomu moemy dobrze oszacowa iloczynem qa0 , bowiem promie Bohra a0 okrela typowe rozmiary atomu, a zatem q a0 E | |. (21.101)

Czsto przej atomowych oszacujemy za pomoc energii jonizacji atomu wodoru (wynosi ona 13.6 eV, za energie typowych przej optycznych s rzdu kilku eV). W ten sposb mamy q a0 E EI = . 2a0 (21.102)

co w kocu sprowadza si do warunku E 1 q 1 2 2 40 a0 (21.103)

naoonego na amplitud natenia pola elektrycznego fali oddziaujcej z atomem. Uzyskany warunek stosowalnoci rachunku zaburze ma eleganck i przejrzyst interpretacj zyczn. Typowy promie atomu w stanie podstawowym jest rzdu a0 (patrz (15.116)). Prawa strona warunku (21.103) jest zatem oszacowaniem natenia pola elektrycznego protonu w odlegoci porwnywalnej z rozmiarami atomu. Szacujc liczbowo otrzymamy 1 q 1.6 1019 2 9 109 40 a0 (0.5 1010 )2 V m 6 1011 V . m (21.104)

Stwierdzamy wic, e warunkiem stosowalnoci rachunku zaburze jest danie, aby pole elektryczne fali oddziaujcej z atomem byo znacznie mniejsze ni natenie pola coulombowskiego wewntrz atomu. Innymi sowy, zewntrzne pole nie moe "rozbija" struktury atomu. Warunek ten jest doskonale speniony w bardzo wielu praktycznych sytuacjach dowiadczalnych, czyli rachunek zaburze jest stosowalny w szerokim zakresie nate pl zewntrznych. Warunek (21.103) bywa nie speniony dopiero w polu fali generowanej przez laser duej mocy. Wtedy potrzebne s inne, nieperturbacyjne metody opisu teoretycznego. Zagadnienia takie wchodz w zakres optyki kwantowej, czyli wybiegaj poza tematyk niniejszych wykadw. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

281

Cz II

ROZDZIAY UZUPENIAJCE I WICZENIOWE

282

6.03.2010

22. (U.1) Czstki i fale

283

Rozdzia 22

(U.1) Czstki i fale

22.1
22.1.1

Dowiadczenia z polaryzacj fotonu

Przypomnienie

W rozdziale 1 omawialimy korpuskularn interpretacj dowiadczenia z polaryzacj fotonu. Wracamy do tego zagadnienia nieco zmieniajc notacj, co ilustruje poniszy rysunek. Przypomix

Ein ex ef ey
y Polaryzator

Eout

eA

ef
z

Rys. 22.1: Schemat dowiadczenia polaryzacyjnego. namy, e sytuacja dowiadczalna jest nastpujca: z lewej strony (wzdu osi z ) na polaryzator padaj pojedycze fotony o polaryzacji liniowej ef = ex cos + ey sin , (22.1)

przy czym kt jaki tworzy wektor polaryzacji fotonu z osi x moe by dowolny. Jest to parametr dowiadczenia, ktry moemy kontrolowa. Innymi sowy, sterujc ktem moemy przygotowa fotony o dowolnej polaryzacji danej w (22.1). Fotony te padaj na polaryzator o kierunku przepuszczania eA = ex . Na podstawie dyskusji z rozdziau 1 wiemy, e Prawdopodobiestwo przejcia fotonu przez polaryzator wynosi PA = | ef eA |2 = | (ex cos + ey sin ) ex |2 = cos2 . (22.2)

W zasadzie znak moduu jest tu niepotrzebny. Pozostawimy go, bowiem niczego on nie zmienia.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

283

6.03.2010

22. (U.1) Czstki i fale

284

Po przejciu fotonu przez polaryzator nastpuje redukcja stanu jego polaryzacji: staje si ona zgodna z kierunkiem eA kierunkiem polaryzatora ef
przejcie

ef = eA .

(22.3)

W naszym przypadku mamy ef = ex , tak bowiem ustawiony jest polaryzator. Jeeli teraz na drodze fotonu (o polaryzacji ef ), ktry przeszed przez pierwszy polaryzator (A), umiecimy drugi polaryzator (B ) o kierunku przepuszczalnoci eB = ey , to prawdopodobiestwo przejcia fotonu przez ten drugi polaryzator wynosi PB = ef eA
2

= | ex ey |2 = 0.

(22.4)

Foton nie przejdzie przez polaryzator B . Dowiadczenie to moemy podsumowa stwierdzajc, e dwa wzajemnie prostopade polaryzatory s nieprzezroczyste dla fotonu o dowolnej polaryzacji. Wniosek ten jest zarwno intuicyjnie oczywisty, jak i prosty do matematycznego uzasadnienia.

22.1.2

Trzy polaryzatory

Rozwaymy teraz nieco bardziej zoon sytuacj eksperymentaln. Jak poprzednio foton padajcy (wzdu osi z ) ma dowoln polaryzacj dan wzorem (22.1). Na jego drodze umieszczono trzy polaryzatory. Dwa z nich (A i B ) s ustawione tak jak poprzednio, tzn. eA = ex oraz eB = ey . Caa rnica polega na tym, e pomidzy tamte dwa, wstawiono dodatkowo trzeci

Rys. 22.2: Dowiadczenie polaryzacyjne z trzema polaryzatorami. polaryzator o kierunku przepuszczania eS = ex cos + ey sin , (22.5)

gdzie jest pewnym ustalonym ktem (ktrym te moemy manipulowa). Szukamy teraz odpowiedzi na pytanie: czy foton padajcy o polaryzacji ef danej w (22.1) przejdzie przez ukad zoony z trzech polaryzatorw? Wydawa by si mogo, e polaryzatory A i B zapewniaj pochonicie fotonu, wic dodatkowe "utrudnienie" w postaci trzeciego rodkowego polaryzatora powinno "tym bardziej" uniemoliwi przejcie fotonu. Intuicja podpowiada wic, e odpowiedzi na postawione pytanie powinno by: nie, nie przejdzie. Trzeba jednak konsekwentnie przeanalizowa problem, aby si upewni, czy przypadkiem intuicja nas nie zawodzi. Foton na swej drodze natraa kolejno na trzy polaryzatory, przez ktre przechodzi z okrelonym prawdopodobiestwem. Jeli przejdzie, to nastpuje redukcja stanu jego polaryzacji. Zbadajmy zatem kolejne etapy zjawiska.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

284

6.03.2010

22. (U.1) Czstki i fale

285

1. Foton o polaryzacji ef (patrz (22.1)) przechodzi przez polaryzator A z prawdopodobiestwem PA = cos2 . Po przejciu, jego polaryzacja ulega redukcji i opisana jest wektorem ef = eA = ex . 2. Na polaryzator S (rodkowy) pada wic foton o polaryzacji ef = ex . Prawdopodobiestwo przejcia przez polaryzator (zgodnie z powysz teori) wynosi PS = ef eS
2

= | ex (ex cos + ey sin )|2 (22.6)

= cos2 .

Przejcie fotonu przez polaryzator S jest wic moliwe. Po przejciu, ponownie nastpuje redukcja stanu polaryzacji. Foton, ktry przeszed przez polaryzator S ma wic polaryzacj dan wektorem ef = eS = ex cos + ey sin . (22.7)

3. Foton, ktry przeszed przez polaryzator S ma polaryzacj ef i pada na polaryzator B . Tym razem prawdopodobiestwo przejcia wynosi PB = ef eB
2

= |(ex cos + ey sin ) ey |2 (22.8)

= sin2 , a jego polaryzacj (po redukcji) okrela wektor e1 = eB = ey .

(22.9)

A wic po przejciu przez trzy polaryzatory foton przechodzcy ma polaryzacj zgodn z kierunkiem ey . Ponadto, przejcie fotonu przez jeden z polaryzatorw jest zdarzeniem niezalenym od przejcia przez pozostae dwa. Dlatego te stwierdzamy, e cakowite prawdopodobiestwo przejcia fotonu przez trzy polaryzatory dane jest jako iloczyn trzech prawdopodobiestw
2 2 2 Pprzej s cia = PA PS PB = cos cos sin

(22.10)

Prawdopodobiestwo to znika, gdy = 0o (polaryzatory A i S s ustawione w tym samym kierunku) lub gdy = 90o (wspliniowe s polaryzatory S i B ), Nietrudno te zauway, e o Pprzej s cia jest (dla danego kta ) maksymalne, jeli = 45 , a wic gdy polaryzator S jest ustawiony "w p drogi" pomidzy A i B . Wniosek : Kwantowo-mechaniczna analiza zjawiska polaryzacji wskazuje, e czysto intuicyjny wniosek jest BDNY. Ustawienie "dodatkowej" przeszkody sprawia, e uprzednio nieprzezroczysty ukad polaryzatorw A i B , po ustawieniu polaryzatora S sta si czciowo przepuszczalny. Warunkiem czciowej przezroczystoci jest ustawienie rodkowego polaryzatora w sposb niewspliniowy ani z A ani z B tj. tak, aby = 00 oraz = 90o . ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

285

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

286

Rozdzia 23

(U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

23.1 Rwnanie KleinaGordona

Przyjmijmy (na razie bez dowodu), e zwizki (2.23) pomidzy operatorami a wielkociami zycznymi rzeczywicie obowizuj. Sprbujemy wic, posugujc si nimi, zbudowa rwnanie falowe dla czstki relatywistycznej o masie m odpowiednik rwnania Schrdingera. Jak wiadomo, dla czstki relatywistycznej energia i pd s zwizane relacj E = p2 c2 + m2 c4 . (23.1)

Gdybymy tu podstawili operatory (2.23) to mielibymy kopot polegajcy na tym, e nie bardzo wiadomo co to jest pierwiastek z operatora rniczkowego. Naturalnym wyjciem jest podniesienie relacji (23.1) do kwadratu: E 2 = p2 c2 + m2 c4 , gdzie teraz podstawiamy odpowiednioci (2.23). W ten sposb dostajemy rwnanie falowe o postaci
2

2 (r, t) = t2

2 2

c 2 (r, t) + m2 c4 (r, t),

(23.2)

ktre atwo przeksztacamy do postaci 1 2 2 c2 t2 + m2 c2

2

(r, t) = 0.

(23.3)

Rwnanie to jest znane jako rwnanie Kleina-Gordona i rzeczywicie wystpuje w relatywistycznej mechanice kwantowej (opisuje czstk bezspinow). Nie bdziemy tu jednak zajmowa si ani dyskusj ani zastosowaniami tego rwnania. Nasz wykad jest bowiem powicony tylko i wycznie nierelatywistycznej mechanice kwantowej, w ktrej fundamentaln rol peni rwnanie Schrdingera.

23.2
23.2.1

Jednowymiarowe rwnanie Schrdingera

Oglne omwienie

Jednowymiarowe rwnanie Schrdingera jest pewnym modelem matematycznym pozwalajcym lepiej pozna i zrozumie wasnoci bardziej zoonych modeli odpowiadajcych bardziej realistycznym sytuacjom zycznym. Co wicej, w wielu przypadkach stosujc pewne techniki obliczeniowe, mona zredukowa zagadnienie do problemw jednowymiarowych. Dlatego te omwimy
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

286

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

287

niektre wasnoci jednowymiarowego rwnania Schrdingera. Na podstawie (2.6) widzimy, e w rozwaanym przypadku mamy i (x, t) = t d2 + V (x) (x, t). 2m dx2
2

(23.4)

Rwnanie to opisuje wic czstk (bezspinow) o masie m poruszajc si w polu o potencjale V (x) (mwic cilej, czstk o energii potencjalnej V (x)). Zakadamy, e V (x) nie zaley jawnie od czasu. Bdziemy tutaj szuka tzw. rozwiza stacjonarnych, tj. rozwiza o postaci (patrz (2.49)(2.53b)) (x, t) = (x) exp iE t , (23.5)

wic o rozseparowanej czci przestrzennej (x) i czasowej. Podstawiajc (23.5) do (23.4) otrzymujemy E (x) = d2 + V (x) (x), 2m dx2
2

(23.6)

gdzie zaleny od czasu czynnik wykadniczy skraca si. Rwnanie typu (23.6) jest stacjonarnym rwnaniem Schrdingera. Jest to rwnanie typu zagadnienia wasnego: pewien operator dziaajc na funkcj (x) odtwarza t funkcj pomnoon przez czynnik E , ktry utosamiamy z energi czstki. Rozwiza rwnania (23.6) bdziemy szuka w przestrzeni funkcji cakowalnych z kwadratem. W tym celu wygodnie jest zapisa to rwnanie w nieco innej postaci d2 U (x) (x) = dx2 gdzie wprowadzilimy oznaczenia U (x) = 2m V (x), = 2mE
2

(x)

(23.7)

(23.8)

Rwnanie (23.7) jest liniowym rwnaniem rniczkowym drugiego rzdu. Jego rozwizania spenia wic bd zasad superpozycji, tj. kombinacja liniowa rozwiza te bdzie rozwizaniem. Bez trudu mona przeprowadzi matematyczn dyskusj wasnoci tego rwnania w zalenoci od postaci funkcji U (x) energii potencjalnej i od relacji pomidzy energi cakowit, a U (x). Ten aspekt dyskusji jednak pominiemy. Bdzie on omawiany przy rozwizywaniu konkretnych przykadw. Niech 1 i 2 bd dwoma rnymi rozwizaniami rwnania (23.7). Twierdzimy, e ich wyznacznik Wroskiego (tzw. wronskian), zdeniowany jako funkcja zmiennej x: W (x) = 1 (x) 2 (x) 1 (x) 2 (x), jest tosamociowo rwny staej. Istotnie, rniczkujc obie strony powyszej denicji W (x) = 1 (x) 2 (x) + 1 (x) 2 (x)1 (x) 2 (x) 1 (x) 2 (x) = 1 (x) 2 (x) 1 (x) 2 (x) = [U 1 + 1 ] 2 1 [U 2 + 2 ] = 0,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(23.9)

(23.10) 287

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

288

gdzie wykorzystalimy (23.7) do wyeliminowania drugich pochodnych. Poniewa pochodna wronskianu dW (x)/dx = 0, to W (x) = const.. A zatem mamy 1 (x) 2 (x) 1 (x) 2 (x) const. (23.11)

Funkcje cakowalne w kwadracie (a takich rozwiza poszukujemy) znikaj przy |x| . Wobec tego staa wystpujca w (23.11) musi by rwna zeru. Wronskian dwch rnych rozwiza rwnania (23.7) jest wic rwny zeru. Odwoamy si teraz do twierdzenia z teorii rwna rniczkowych, ktre mwi, e dwa rozwizania rwnania rniczkowego ktrych wroskian znika, s liniowo zalene. A wic 1 (x) = 2 (x). Z drugiej strony wiemy, e dwie funkcje falowe rnice si o stay czynnik przedstawiaj ten sam stan zyczny (po normowaniu czynnik przestaje odgrywa jakkolwiek rol). Wnioskujemy wic, e kadej dopuszczalnej wartoci parametru w stacjonarnym rwnaniu Schrdingera odpowiada jedna funkcja falowa jeden stan ukadu (czstki).

23.2.2

U (x) funkcja parzysta

Zamy, e wystpujca w rwnaniu (23.7) funkcja U (x) (energia potencjalna czstki) jest funkcj parzyst U (x) = U (x). (23.12)

Dwukrotna zmiana znaku wsprzdnej x nie zmienia operatora rniczkowego d2 /dx2 , wic zamieniajc x x w rwnaniu (23.7), wobec zaoenia (23.12) dostajemy d2 U (x) (x) = dx2 (x), (23.13)

skd wnioskujemy, e jeli (x) jest rozwizaniem, to jest nim rwnie (x). Utwrzmy teraz kombinacje liniowe parzyst : nieparzyst : + = =
1 2 1 2

(x) + (x) (x) (x) (23.14)

Oczywicie obie kombinacje s liniowo niezalene. Co wicej, obie speniaj rwnanie (23.7). Istotnie, zarwno (x) jak i (x) speniaj (23.7), a zatem d2 U (x) (x) dx2 = = 1 2 d2 U (x) dx2 (x) (x) d2 (x) U (x) (x) dx2

1 2 1 = 2 =

d2 (x) U (x) (x) dx2 (x) (x) =

1 (x) (x) 2

(x),

(23.15)

co chcielimy wykaza. Jeli wic funkcja (x) jest rozwizaniem rwnania Schrdingera (23.7), to rwnie funkcje (x) s rozwizaniami. Jednak rwnanie to moe mie tylko jedno rozwizanie. Poniewa (x) s liniowo niezalene (funkcja nie moe by jednoczenie parzysta i
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

288

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

289

nieparzysta) wic rozwizanie (x) musi by proporcjonalne albo do + (x) albo do (x), wtedy odpowiednio (x) albo + (x) znika tosamociowo. Oznacza to, e rozwizanie rwnania (23.7) przy parzystym potencjale [U (x) = U (x)] jest funkcj albo parzyst albo nieparzyst. Rozwizania obu typw s dopuszczalne, wic klasa rozwiza rozpada si na dwie podklasy: parzyste i nieparzyste funkcje falowe. Z tak wanie sytuacj spotkamy si badajc, na przykad, zagadnienie symetrycznej studni potencjau (np. V (x) = V0 , dla x [a, a]) i oscylatora harmonicznego (V (x) x2 ).

23.3
23.3.1

Jednowymiarowa, nieskoczona studnia potencjau

Wprowadzenie
Rozwaymy jednowymiarowy model ukadu zycznego, w ktrym swobodna czstka (bezspinowa, o masie M ) znajduje si w pudle o skoczonej objtoci. W jednym wymiarze odpowiada to zaoeniu, e energia potencjalna czstki wynosi
+ , |x|

a, (23.16)

V (x) =

0,

|x| < a.

Rysunek ilustruje badan sytuacj nieskoczon studni potencjau. Odcinek (a, a) R modeluje ograniczon objto dostpn dla czstki. Czstka nie moe mie nieskoczonej energii, wic jedynym sensowRys. 23.1: Jednowymiarowa, nieskoczo- nym rozwizaniem rwnania Schrdingera dla |x| a na studnia potencjau. jest (x) = 0. Innymi sowy, prawdopodobiestwo znalezienia czstki na zewntrz jamy potencjau jest rwne zeru. Co wicej, energia czstki jest skoczona, czyli mniejsza ni maksymalna energia potencjalna. W nieskoczonej studni mog wic wystpowa jedynie stany zwizane. Punkt wyjcia do oblicze funkcji falowej czstki jest nastpujcy:

musi w obszarze |x| < a spenia stacjonarne rwnanie Schrdingera d2 (x) = E (x). 2M dx2
2

(23.17)

znika poza obszarem |x| < a, tj. (x) = 0, dla |x| a. powinna by ciga na granicach dostpnego obszaru, wic musi spenia warunek (x = a) = 0. musi by unormowana, to znaczy musi by
a a

(23.18)

dx | (x)|2 = 1.

(23.19)

Caka jest ograniczona do przedziau (a, a), bowiem poza nim funkcja falowa znika.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

289

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

290

23.3.2

Rozwizanie rwnania Schrdingera

Przystpujc do rozwizania rwnania (23.17) wygodnie jest najpierw zapisa je w postaci d2 (x) + k 2 (x) = 0, dx2 gdzie wprowadzilimy oznaczenie k = 2M E
2

(23.20)

R+ .

(23.21)

Rwnanie (23.20) jest rwnaniem rniczkowym typu oscylatora harmonicznego, wic od razu moemy wypisa jego rozwizanie (x) = A eikx + B eikx , (23.22)

gdzie stae (w oglnoci zespolone) trzeba dalej okreli. Aby to zrobi, wykorzystamy warunki brzegowe (23.18), do ktrych podstawiamy rozwizanie (23.22). W ten sposb otrzymujemy par rwna A eika + B eika = 0 A eika + B eika = 0. (23.23a) (23.23b)

Jest to jednorodny ukad rwna wzgldem nieznanych staych A i B . Interesuj nas wycznie rozwizania nietrywialne. Warunkiem ich istnienia jest znikanie wyznacznika det eika eika eika eika = 0. (23.24)

Warunek ten oznacza e e2ika e2ika = 0, lub rwnowanie sin 2ka = 0, co moe by spenione jedynie wtedy, gdy liczba k przyjmuje wartoci k = kn = n , 2a n = 1, 2, 3, . . . . . . . (23.26) (23.25)

Wielko k jest z zaoenia dodatnia, wic liczby n przebiegaj zbir liczb naturalnych. Liczby k s zwizane z energi czstki poprzez relacj (23.21)) zatem energie E mog take przyjmowa jedynie okrelone wartoci, takie e
2 kn =

2M En
2

n2 2 4a2

En =

n2 2 2 . 8M a2

(23.27)

Otrzymalimy wic skwantowane poziomy energetyczne. Kwantowanie energii jest tutaj konsekwencj warunkw brzegowych: czstka nie moe "wyj" poza obszar |x| < a. Zwrmy uwag, e "matematycznie" rzecz biorc, warunek (23.25) moe by speniony rwnie dla k = 0, co oznaczaoby, e energia czstki E = 0. W zyce klasycznej jest to moliwe odpowiada czstce spoczywajcej. Antycypujc nieco cig wykadu, stwierdzamy, e na gruncie mechaniki kwantowej rozwizanie E = 0 jest niedopuszczalne, amaoby bowiem zasad nieoznaczonoci. Dlatego te przypadek n = 0, odpowiadajcy k = 0, zosta opuszczony jako zycznie niedozwolony.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

290

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

291

23.3.3

Funkcje falowe

Wracamy teraz do oblicze staych A i B . Poniewa dozwolone wartoci k s numerowane liczb naturaln, wic rwnie stae A, B powinny by odpowiednio indeksowane. Rwnania (23.23) s liniowo zalene (ich wyznacznik znika). Wystarczy wic zbada jedno z nich. A wic mamy An eikn a + Bn eikn a = 0 = Bn = An e2ikn a . (23.28)

Biorc teraz kn wedug wzoru (23.26) otrzymujemy Bn = An ein = An (1)n = An (1)n+1 . Wynikaj std dwa przypadki: n nieparzyste oraz n parzyste. Dla n nieparzystego, z (23.29) mamy An = Bn . Odpowiednia funkcja falowa wynika wic z (23.22) i (23.26):
(+) n (x) = An eikn x + An eikn x

(23.29)

= 2An cos (kn x) n x , (23.30) 2a gdzie grny znak (+) przy funkcji oznacza, e liczba n jest nieparzysta. Sta An (do tej pory nie okrelon) wyznaczamy z warunku normowania a n 1 = 4|An |2 dx cos2 x 2a a = 2An cos = 4|An |2 2a n x + sin 2 x 2 4n 2a
a a

(23.31) gdzie cak nieoznaczon wzilimy z tablic. Z powyszego mamy |An | = 1/2 a, wic wybierajc faz staej An rwn zeru, z (23.33) otrzymujemy unormowan funkcj falow dla n nieparzystego n 1 (+) x , n (x) = cos a 2a n nieparzyste. (23.32)

= 4 a |An |2 ,

Zauwamy, e staa normalizacyjna aN okazaa si by niezalena od liczby kwantowej n (cho w oglnoci wcale tak by nie musi). Dla n parzystego postpujemy zupenie analogicznie. Z (23.29) mamy Bn = An , wic
() n (x) = An eikn x An eikn x = 2iAn sin (kn x)

n x , (23.33) 2a gdzie, tym razem, grny znak () przy oznacza, e liczba n jest parzysta. Sta A znw wyznaczamy z warunku normowania, ktry daje = 2iA sin 1 = 4|An |2
a a

dx sin2

Ponownie |An | = 1/2 a jest niezalene od n, za faz staej A znw bierzemy rwn zeru. Unormowan funkcja falowa dla n parzystego ma wic posta 1 n () n (x) = sin x , a 2a
S.Kryszewski

n x 2a

= 4 a |An |2 ,

(23.34)

n parzyste.

(23.35)

MECHANIKA KWANTOWA

291

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

292

Uwaga. Funkcje n (x) (n nieparzyste) s opatrzone znakiem (+), bo cosinus jest funkcj parzyst. Natomiast sinus jest funkcj nieparzyst, std znak () przy funkcjach falowych dla n parzystego.

(+)

23.3.4

Podsumowanie

W naszym modelu energia potencjalna czstki jest funkcj parzyst. Wobec tego moglimy oczekiwa, e zbir funkcji falowych rozpadnie si na dwie klasy. Parzyste funkcje falowe (2p 1) 1 (+) x , n=2p1 (x) = cos a 2a gdzie p = 1, 2, 3, . . . . . .. Nieparzyste funkcje falowe 1 p () n=2p (x) = sin x , a 2a gdzie p = 1, 2, 3, . . . . . .. W obu przypadkach dozwolone energie dane s wzorem En = n2 2 2 , 8M a2 gdzie n = 2p 1 lub n = 2p. (23.38) (23.37) (23.36)

Na zakoczenie zwrmy uwag, e wraz ze wzrostem a (jama poszerza si) rnice pomidzy kolejnymi poziomami energetycznymi En = En+1 En = (2n + 1)
22

8 M a2

(23.39)

malej, bowiem mianownik ronie. W bardzo wielkim pudle, przynajmniej niej lece poziom (niezbyt due n) s bardzo blisko siebie.

23.4
23.4.1

Jednowymiarowa, skoczona studnia potencjau

Wprowadzenie
Jednowymiarowa, lecz tym razem skoczona jama potencjau jest bardzo uproszczonym modelem wielu sytuacji zycznych (np. si wicych nukleony w jdrze atomowym). Oczywicie realne potencjay s cige, co jednak sprawia, e rozwizywanie odpowiedniego rwnania Schrdingera jest znacznie trudniejsze. Dlatego te poprzestaniemy tu na zbadaniu przypadku, w ktrym energia potencjalna czstki jest zadana wzorem V (x) = 0, V0 , dla |x| > a, dla |x| < a, (23.40)

Rys. 23.2: Jednowymiarowa, skoczona przy czym parametr V0 > 0, co ilustruje rysunek obok. Energia cakowita E czstki jest sum energii kinetyczstudnia potencjau. nej i potencjalnej. Zgodnie z dyskusj przeprowadzon
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

292

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

293

w rozdziale 2 (patrz (2.81)) dla energii E < Vmax = 0 spodziewamy si, e w jamie wystpowa bd stany zwizane o energiach tworzcych zbir dyskretny, za dla E > 0 bdziemy mie stany rozproszeniowe zachowujce si dla |x| a jak fale paskie. Rozwizywanie stacjonarnego rwnania Schrdingera w naturalny sposb "rozpada si" na dwie czci.

23.4.2

Stany zwizane

Badamy najpierw sytuacj, w ktrej energia czstki jest ujemna. Stacjonarne (jednowymiarowe) rwnanie Schrdingera trzeba, ze wzgldu na posta V (x), zapisa oddzielnie dla trzech obszarw zaznaczonych na rysunku. I tak mamy obszary I i III |x| > a : obszar II |x| < a :
2

d2 (x) = |E | (x), 2m dx2

(23.41a)

d2 (x) V0 (x) = |E | (x). (23.41b) 2m dx2 gdzie piszc E = |E | uwzgldnilimy fakt, e energia czstki jest ujemna. Wprowadzamy rzeczywiste i dodatnie wielkoci pomocnicze = 2m|E |
2

k =

2m
2

V0 |E | ,

(23.42)

Za ich pomoc zapisujemy rwnania (23.41) w postaci |x| > a : |x| < a : d2 (x) 2 (x) = 0, dx2 (23.43a)

d2 (x) + k 2 (x) = 0. (23.43b) dx2 Rozwizania tych rwna s dobrze znane, s to bowiem rwnania rniczkowe typu oscylatora harmonicznego z tym, e (23.43a) odpowiada czysto urojonej czstoci. Ich oglne rozwizania s nastpujce |x| > a : |x| < a : (x) = Ce x + De x , (x) = A cos kx + B sin kx. (23.44a) (23.44b)

Warto zwrci uwag, e W zasadzie wewntrz jamy moglibymy rwnie dobrze napisa (x) = A1 eikx + B1 eikx . Szukamy jednak stanw zwizanych, a nie fal biegncych, dlatego wygodniej jest posuy si funkcjami trygonometrycznymi. Funkcje falowe musz by normowalne (cakowalne w kwadracie). Wobec tego rozwizania dla |x| > a trzeba omwi oddzielnie. Dla x < a funkcja e x jest rozbiena, wic w tym obszarze musimy wzi C = 0. Analogicznie, dla x > a rozbiena jest funkcja e x , skd D = 0. Wobec tego danie normowalnoci (ktre jest natury zycznej, a nie matematycznej) sprawia, e funkcja falowa musi by postaci
I (x) = De x ,

x < a, |x| < a, x > a, 293 (23.45)

(x) =

II (x) = A cos kx + B sin kx, (x) = Ce x , III

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

294

Stae A, B , C i D s na razie nieokrelone. Bdziemy je wyznacza na podstawie warunkw cigoci. W punkcie x = a funkcja falowa i jej pochodna musz by cige I (x) = II (x) oraz dI (x) dx = dII (x) dx (23.46)

x=a

x=a

x=a

x=a

Z relacji (23.45) wynika wic para rwna De a = A cos ka B sin ka, De a = kA sin ka + kB cos ka. Analogicznie w punkcie x = a musimy mie II (x) = III (x) oraz dII (x) dx = dIII (x) dx (23.48) (23.47a) (23.47b)

x=a

x=a

x=a

x=a

co, na mocy (23.45) prowadzi do rwna A cos ka + B sin ka = Ce a kA sin ka + kB cos ka = Ce a . (23.49a) (23.49b)

Rwnania (23.47) i (23.49) stanowi ukad 4 rwna jednorodnych z niewiadomymi A, B , C i D. Mona go rozwizywa metod Cramera, lecz prociej jest to zrobi bezporednio. Z rwna (23.47) eliminujemy sta D, za z (23.49) sta C i dostajemy kA sin ka + kB cos ka = A cos ka B sin ka kA sin ka + kB cos ka = A cos ka B sin ka Odejmujc stronami te rwnania dostajemy 2kA sin ka = 2 A cos ka =
A=0

(23.50a) (23.50b)

k tg ka = .

(23.51)

Dodajc stronami rwnania (23.50) otrzymujemy 2kB cos ka = 2 B sin ka

B =0

k ctg ka = .

(23.52)

Warunki (23.51) i (23.52) nie mog by spenione jednoczenie, bowiem z ich wymnoenie stronami wynika k 2 = 2 , co jest sprzeczne, bo z zaoenia s to parametry dodatnie. Oznacza to, e stae A i B nie mog by jednoczenie rne od zera. Rozwizania rwnania Schrdingera rozpadaj si na dwie klasy A = 0 i B = 0, wic II (x) = A cos kx, rozwizania parzyste speniajce warunek (23.51); A = 0 i B = 0, czyliII (x) = B sin kx, rozwizania nieparzyste z warunkiem (23.52). Wyniku tego mona byo z gry oczekiwa, bo energia potencjalna jest funkcj parzyst. Warunki (23.51) i (23.52) zale od wielkoci pomocniczych k i , czyli od energii czstki i parametrw V0 , a okrelajcych ksztat jamy. Wynikn z nich warunki kwantowania energii, ktre przedyskutujemy dalej, po omwieniu funkcji falowych.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

294

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

295

Rozwizania parzyste Rozwizania parzyste odpowiadaj A = 0 i B = 0 przy warunku (23.51). W takim przypadku ukad rwna (23.47) i (23.49) redukuje si do De a = A cos ka, A cos ka = Ce a , (23.53a) (23.53b)

bowiem rwnania (23.47b) i (23.49b) sprowadzaj si do warunku (23.51). Z rwna (23.53) widzimy, e C = D = A e a cos ka, zatem na podstawie (23.45) moemy od razu wypisa parzyst funkcj falow
(+) I (x) = A cos kae (a+x) ,

x < a, |x| < a, x > a. (23.54)

(+) (x) =

II (x) = A cos kx, III (x) = A cos kae (ax) ,

(+)

(+)

Funkcje te s istotnie parzyste i speniaj warunki cigoci w punkcie x = a, Pozosta sta A wyznaczymy z warunku normalizacji funkcji falowej 1 = =
a

dx (x)
(+)

dx I (x) +

a a

dx II (x) +

(+)

dx III (x) .

(+)

(23.55)

Podstawiajc funkcje wedug wzoru (23.54) obliczamy niezbdne caki. S one elementarne (mona je wzi z tablic caek) i w rezultacie otrzymujemy 1= A
2

1 1 cos2 ka + a + sin ka cos ka . k

(23.56)

Z warunku (23.51) mamy k sin ka = cos ka, co pozwala przeksztaci ostatni skadnik w (23.56) 1 = = A A
2 2

1 1 k cos2 ka + a + sin ka sin ka k 1 . a+

(23.57)

Wybierajc faz staej normalizacyjnej rwn zeru mamy w kocu A = , a + 1 (23.58)

co moemy podstawi do wzoru (23.54) uzyskujc kocow posta parzystych funkcji falowych, dla ktrych zachodzi warunek (23.51). Rozwizania nieparzyste Rozumowanie nasze biegnie tu zupenie analogicznie jak w przypadku rozwiza parzystych, dlatego te przedstawimy je w skrcie. Tym razem mamy A = 0 i B = 0, przy czym speniony by musi warunek (23.52). Z rwna (23.47) i (23.49) mamy teraz De a = B sin ka = Ce a .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(23.59) 295

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

296

Wobec tego nieparzyste funkcje falowe wyraaj si wzorem

() I (x) = B sin kae (a+x) ,
II () (x) = B sin kae (ax) . III

x < a, |x| < a, x > a. (23.60)

() (x) =

()

(x) = B sin kx,

Nieparzysto i cigo w x = a jest ewidentna. Normowanie znw przebiega tak samo, prowadzc do tego samego wyniku B = , a + 1 (23.61)

co koczy obliczenia nieparzystych funkcji falowych. Poziomy energetyczne Znalezione parzyste i nieparzyste funkcje falowe zale od parametrw i k . Musimy zastanowi si, jakie s dopuszczalne wartoci tych parametrw. Trzeba wic starannie przedyskutowa warunki (23.51) i (23.52), ktre okrelaj i k , a co za tym idzie, energi cakowit czstki. Zapiszmy te relacje raz jeszcze rozw. parzyste : rozw. nieparzyste : ka tg ka = a, ka ctg ka = a, (23.62a) (23.62b)

pamitajc, e speniona jest albo pierwsza albo druga. Oba powysze rwnania s rwnaniami przestpnymi, ktrych nie da si rozwiza analitycznie. Przeprowadzimy dyskusj jakociow posugujc si metod graczn W tym celu wprowadzimy bezwymiarowe i dodatnie zmienne = ka, = a. (23.63)

Zmienne te nie s niezalene. Z ich denicji i z relacji (23.42) wynika, e moliwe wartoci i speniaj 2 + 2 = k 2 a2 + 2 a2 = 2m
2

V0 a2 .

(23.64)

Rozwizania rwnania Schrdingera sparametryzowane wartociami k i s wic ograniczone warunkiem (23.64). Z drugiej strony, warunki (23.62) moemy zapisa jako rozw. parzyste : rozw. nieparzyste : = tg , = ctg , (23.65a) (23.65b)

Innymi sowy, rozwizania parzyste odpowiadaj takim energiom E , e spenione s jednoczenie warunki (23.64) i (23.65a). Natomiast rozwizania nieparzyste istniej dla energii E speniajcych(23.64) oraz (23.65b). Interpretujc to geometrycznie stwierdzamy, e energie odpowiadajce parzystym funkcjom falowym s wyznaczone przez punkty na paszczynie (, ) lece na krzywych 2m 2 + 2 = V0 a2 2 = tg .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(23.66) 296

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

297

Rys. 23.3: Graczne wyznaczanie dozwolonych energii czstki w jednowymiarowej skoczonej studni
potencjau. Ilustracja do dyskusji rwna (23.66) i (23.67).

nieparzystym funkcjom falowym s wyznaczone przez punkty na paszczynie (, ) lece na krzywych 2 + 2 = 2m

2

V0 a2

= ctg .

(23.67)

Rysunek stanowi graczn ilustracj powyszej dyskusji. Linie cige s wykresem funkcji = tg (zmienne i s z zaoenia dodatnie). Linie przerywane to wykresy zalenoci = ctg . Kropkowane okrgi maj promienie rwne liczbom cakowitym, a wic odpowiadaj 2mV0 a2 / 2 = n. Promie dowolnego takiego okrgu (nie zaznaczonego na rysunku) wynosi R = 2mV0 a2 / 2 . Z analizy rysunku wynikaj nastpujce wnioski. 1. Dla dowolnej wartoci iloczynu V0 a2 istnieje co najmniej jeden poziom o parzystej funkcji falowej. Rwnania (23.66) (linia ciga i kropkowana) maj co najmniej jedno rozwizanie. Jeli V0 a2 < 2 2 /(8m) to w jamie mamy tylko poziom parzysty adna krzywa przerywana nie przecina si z okrgiem o promieniu mniejszym ni /2. W przypadku studni skoczonej, odwrotnie ni w przypadku przypadku studni nieskoczonej, mamy skoczon liczb poziomw energetycznych. Okrg o dowolnym promieniu przecina skoczon ilo tangensoid. 2. W przypadku studni scharakteryzowanej przez iloczyn V0 a2 taki, e 2 2 2 2 V0 a2 < , (23.68) 8m 2m wystpuje w niej jeden poziom parzysty i jeden nieparzysty. Okrg o promieniu mniejszym ni przecina jedn krzyw cig i jedn przerywan. Rwnania (23.66) i (23.67) maj po jednym rozwizaniu. 3. Dyskusj t mona kontynuowa. Przy coraz wikszym iloczynie V0 a2 liczba moliwych poziomw ronie. Okrgi maj coraz wikszy promie i przecinaj coraz wicej linii krzywych zarwno cigych jak i przerywanych. Ilo rozwiza rwna (23.66) i (23.67) ronie.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

297

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

298

Wraz ze wzrostem iloczynu V0 a2 w studni pojawiaj si nowe poziomy, na przemian parzyste i nieparzyste. 4. Jeli liczba 2mV0 a2 / 2 jest dua, to odpowiedni okrg ma duy promie i przecina wiele tangensoid. Liczba poziomw w studni jest dua. Wwczas, dla niezbyt duych wartoci zmiennej tangensoidy s przecinane przez okrg bardzo blisko punktw n = n/2, gdzie n liczba naturalna (niezbyt dua). W takim przypadku moemy w przyblieniu napisa 2 = k 2 a2 = 2ma2
2

V0 |E |

n2 2 4

n2 2 2 (23.69) 8ma2 Wnioskujemy wic, e struktura nisko lecych poziomw energetycznych w skoczonej 2 /2ma2 ) jest praktycznie identyczna ze struktur studni potencjalnej (takiej, e V0 poziomw wystpujcych w jamie nieskoczonej (por. (23.38)). Jest to zrozumiae, bowiem czstka o energii niewiele wikszej ni V0 (tu ponad dnem gbokiej jamy) "sabo czuje", e jama jest faktycznie skoczona. Parametr jest stosunkowo duy i funkcja falowa czstki poza jam (tj. I (x) oraz III (x)) bardzo szybko zanika. Sytuacja zyczna jest bardzo zbliona do przypadku studni o nieskoczonej gbokoci. Dlatego jama nieskoczona jest nie tylko "wiczeniem rachunkowym", jest ona modelem (przyblionym) gbokiej jamy skoczonej. = E = |E | En = V0 + Zwrmy uwag, e jam charakteryzuje iloczyn V0 a2 . Studnia wska i gboka ma wasnoci podobne do studni pytkiej i szerokiej. Rozwaamy tu stany zwizane o energiach E < V0 wic w jamie pytkiej i szerokiej poziomy energetyczne s rozoone bardzo gsto, za w jamie wskiej i gbokiej stosunkowo rzadko. Wybr jednego z tych modeli zaley od tego jakie zjawiska zyczne chcemy opisywa. Na przykad jdro atomowe odpowiada raczej jamie gbokiej (siy jdrowe s mocne) i wskiej (jdro ma mae rozmiary, bo siy jdrowe s krtkozasigowe). Prawdopodobiestwo znalezienia czstki w studni W mechanice klasycznej czstka o energii mniejszej ni V0 , z prawdopodobiestwem 1 ( z pewnoci) znajduje si wewntrz studni, tj. w obszarze |x| < a). Jak wyglda sytuacja w mechanice kwantowej? Funkcja falowa poza studni nie jest tosamociowo rwna zeru. Wskazuje to, e prawdopodobiestwo znalezienia czstki w obszarach I i II (patrz rysunek 23.2) jest rne od zera. Zbadajmy dokadniej PS prawdopodobiestwo znalezienia czstki wewntrz studni. Zgodnie z probabilistyczn interpretacj funkcji falowej, szukane prawdopodobiestwo to PS
()

a a

dx () (x)
a a

a a

dx II (x) ,

(+)

1 + a

dx

cos2 ka sin2 ka

(23.70)

co wynika z podstawienia odpowiednich (parzystych i nieparzystych) funkcji falowych i staej normalizacyjnej. Caki bierzemy z tablic i mamy
() PS

1 + a

x sin 2kx 2 4k

=
S.Kryszewski

sin ka cos ka a . 1 + a k
MECHANIKA KWANTOWA

(23.71) 298

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

299

Znaki w nawiasie odpowiadaj typowi stanu zwizanego. Dla rozwiza parzystych obowizuje warunek (23.51), to jest rwno k sin ka = cos ka. Zatem z (23.71) PS q =
(+)

1 + a

a +

sin2 ka .

(23.72)

Z elementarnej trygonometrii wynika, e k2 + 2 1 k2 2 = , = 1 + ctg ka = 1 + 2 2 sin2 ka gdzie w drugiej rwnoci ponownie wykorzystalimy warunek (23.51). Wobec tego PS
(+)

(23.73)

a + 2 . 1 + a k + 2

(23.74)

Wyraenie to warto dalej przeksztaci PS

(+)

= =

a 2 + ak 2 + 1 + a k2 + 2 2 (1 + a ) + a k 2 + k 2 k 2 (1 + a )(k 2 + 2 ) k2 (1 + a )(k 2 + 2 )
()

= 1

(23.75) dla funkcji (stanw) nieparzystych. W tym

Zanim przejdziemy do dyskusji, obliczymy PS wypadku z (23.71) mamy PS

()

1 + a

sin2 ka .

(23.76)

Dla stanw nieparzystych obowizuje warunek (23.52): k cos ka = sin ka, wic PS
()

1 + a

a +

cos2 ka .

(23.77)

Podobnie jak dla stanw parzystych, z (23.52) dostajemy 1 k2 k2 + 2 2 = 1 + tg ka = 1 + = , cos2 ka 2 2 co prowadzi do prawdopodobiestwa PS
()

(23.78)

a + 2 , 1 + a k + 2

(23.79)

tego samego co (23.74) dla stanw parzystych. Wobec tego prawdopodobiestwo znalezienia czstki w jamie jest takie same dla stanw parzystych i nieparzystych. Moemy pomin indeks rozrniajcy stany i napisa PS = 1 k2 = 1 (1 + a )(k 2 + 2 ) V0 V0 |E | +a 2m|E | , (23.80)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

299

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

300

gdzie wykorzystalimy okrelenia (23.42). Prawdopodobiestwo znalezienia czstki w obrbie studni jest (inaczej ni w przypadku klasycznym) mniejsze od jednoci. Energia E czstki zwizanej jest (przypominamy) ujemna. Jeli E jest tylko nieco wiksza ni V0 (tzn. |E | < V0 tylko nieznacznie) wwczas licznik ostatniego wyraenia jest bliski zeru. Dla energii tu ponad dnem jamy PS 1, a wic rzeczywicie sytuacja jest zbliona do przypadku jamy nieskoczonej. Gdy energia czstki ronie (tzn. gdy |E | maleje) prawdopodobiestwo PS staje si coraz mniejsze. Dla czstki o energii niewiele mniejszej od zera (|E | mae) PS zblia si do zera. Wraz ze wzrostem E (spadkiem |E |) "chtniej" przebywa poza jam, a wic wnika do obszarw I i III, gdzie funkcje falowe zanikaj coraz wolniej (bowiem parametr staje si coraz mniejszy). Klasycznie rzecz biorc jest to niemoliwe, obszary I i III s, dla czstki klasycznej o energii E < 0, niedostpne. Zjawisko wnikania czstki do obszaru klasycznie zabronionego jest efektem typowo kwantowo-mechanicznym. Czstka moe przenikn przez (klasycznie nieprzenikaln) barier potencjau. Dzieje si tak na przykad, przy promieniotwrczych rozpadach jder atomowych.

23.4.3

Stany rozproszeniowe

Wspczynniki odbicia i transmisji W tym przypadku energia cakowita czstki E > Vmax = 0 jest dodatnia. Najpierw, podobnie jak w przypadku stanw zwizanych, musimy zbudowa odpowiednie (stacjonarne) rwnanie Schrdingera. Analogicznie jak poprzednio mamy obszary I i II |x| > a : obszar III |x| < a :
2

d2 (x) = E (x), 2m dx2

(23.81a)

d2 (x) V0 (x) = E (x) (23.81b) 2m dx2 Ponownie, cho nieco inaczej, wprowadzamy rzeczywiste i dodatnie parametry pomocnicze k = 2mE
2

K =

2m
2

V0 + E ,

(23.82)

i zamiast rwna (23.81) mamy teraz |x| > a : |x| < a : d2 (x) + k 2 (x) = 0, dx2 d2 (x) + K 2 (x) = 0. dx2 (23.83a) (23.83b)

Oba rwnania s znanego typu i maj rozwizania w postaci fal paskich (stany rozproszeniowe)
I (x) = Aeikx + Beikx ,

x < a, |x| < a, x > a, (23.84)

(x) =

II (x) = CeiKx + DeiKx ,

III (x) = F eikx + Geikx ,

Natraamy tu na pierwszy problem zwizany z falami paskimi. Warunki zszycia (cigoci) funkcji falowych prowadz do czterech rwna (funkcje i pochodne, cigo w dwch punktach).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

300

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

301

Funkcje (23.84) za (w najoglniejszej postaci) zawieraj a sze staych, wic co najmniej dwie z nich nie mog by wyznaczone. Druga trudno to oczywicie nienormowalno fal paskich. Aby jednak nie komplikowa sobie ycia pakietami falowymi pozostaniemy przy falach paskich. Zgodnie z dyskusj przeprowadzon w rozdziale 2, w obszarze I (x < a) fala Aeikx nadbiega z lewa i biegnie w prawo, jest to wic fala padajca, ktrej wedug (2.72) odpowiada prd prawdopodobiestwa k 2 Jpad = A . (23.85) m Wspczynnik A bdcy miar liczby czstek padajcych uznamy za znany. Analogicznie, w tyme obszarze, fala Beikx biegnie z prawa na lewo (w kierunku malejcych x), jest to wic fala odbita. Odpowiada jej strumie prawdopodobiestwa k 2 Jodb = B , (23.86) m co wynika z relacji (2.73). Z intuicyjnych zycznych przesanek oczekujemy, e w obszarze III (x > a) bdzie obecna jedynie fala przechodzca, biegnca z lewa na prawo, a zatem jedynie fala typu eikx . Prowadzi to do wniosku, e fali typu eikx w obszarze III nie powinno by, a wic G = 0. W obszarze III pozostaje wic fala przechodzca F eikx , ktrej odpowiada prd prawdopodobiestwa k 2 Jprzech = F , (23.87) m Zanim pjdziemy dalej, zwrmy uwag, e wektory falowe wszystkich trzech dyskutowanych fal maj jeden i ten sam wektor falowy k . Nie zawsze tak by musi. Tutaj wynika to std, e w obszarach I i III energia potencjalna czstki jest jednakowa i rwna zero. Wobec tych uwag, badana funkcja falowa ma posta zmodykowan
I (x) = Aeikx + Beikx ,

x < a, |x| < a, x > a, (23.88)

(x) =

II (x) = CeiKx + DeiKx ,

III (x) = F eikx ,

gdzie amplituda A jest znana, za B , C , D i E musimy w zasadzie obliczy. Postpimy jednak nieco inaczej. A mianowicie zdeniujemy wspczynniki R = T = |Jodb | |B |2 = , |Jpad | |A|2 |Jprzech | |F |2 = , |Jpad | |A|2 (23.89a) (23.89b)

przy czym drugie rwnoci wynikaj z podstawienia relacji (23.85)(23.87). Mona powiedzie, e wspczynniki te przedstawiaj odpowiednio stosunek liczby czstek odbitych do liczby czstek padajcych i stosunek liczby czstek przechodzcych do iloci czstek padajcych. Wspczynniki R i T nazwiemy R wspczynnik odbicia (ang. reection), T wspczynnik przejcia (transmisji) (ang. transmission). Gwnym celem naszych rozwaa bdzie obliczenie wanie tych wspczynnikw. Wybierajc omwiony sposb opisu i koncentrujc si na obliczeniach wspczynnikw R i T tracimy probabilistyczn interpretacj funkcji falowej. Funkcji nieunormowanych nie wolno nam interpretowa 2 jako amplitudy gstoci prawdopodobiestwa. Nie moemy wic, na przykad, cakowa II (x) w celu otrzymania prawdopodobiestwa znalezienia czstki wewntrz studni. Takie postpowanie (przy wybranej metodzie interpretacyjnej) byoby bez sensu.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

301

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

302

Obliczenia R i T Przystpujemy wic do oblicze amplitud B , i F w zalenoci od A. Wspczynniki (amplitudy) C i D s nam niepotrzebne. Poszukiwane amplitudy znajdziemy zszywajc funkcje (23.88)) i ich pochodne w punktach x = a. Konstruujemy wic odpowiednie rwnania. 1. Cigo w x = a, tj. I (a) = II (a): Aeika + Beika = CeiKa + DeiKa , 2. Cigo pochodnych w x = a, tj. I (a) = II (a): ikAeika ikBeika = iKCeiKa iKDeiKa . 3. Cigo w x = a, tj. II (a) = III (a): CeiKa + DeiKa = F eika , 4. Cigo pochodnych w x = a, tj. II (a) = III (a): iKCeiKa iKDeiKa = ikF eika (23.93) (23.92) (23.91) (23.90)

Rwnania (23.90)(23.93) to ukad rwna, ktry mamy rozwiza wzgldem B i F . W zasadzie rozwizanie ukadu czterech rwna z czterema niewiadomymi nie stanowi problemu. Naszkicujemy jednak tok rozwizania, aby uzyskane wyniki miay, jak najprostsz i moliwie wygodn do dyskusji, posta. Najpierw badamy rwnania (23.92) i (23.93), aby obliczy z nich (niepotrzebne nam) amplitudy C i D. Wygodnie jest pomnoy przedtem rwnanie (23.92) przez K . Mamy wtedy par rwna KCeiKa + KDeiKa = KF eika , KCeiKa KDeiKa = kF eika . (23.94)

Rwnania te dodajemy i odejmujemy stronami i wyliczamy amplitudy C i D. Wyniki s nastpujce C = F 2 1+ k K eikaiKa , D = F 2 1 k K eika+iKa , (23.95)

Kolejny etap rozwizania omawianego ukadu rwna polega na wykorzystaniu rwna (23.90) i (23.91), do ktrych podstawiamy obliczone amplitudy C iD dostajc Aeika + Beika = = F 2 1+ k K eika2iKa + F 2 1 k K eika+2iKa ,

kAeika kBeika = = F F K + k eika2iKa K k eika+2iKa , 2 2 (23.96)

Przeksztacenie polegajce na zastpieniu funkcji wykadniczych e2ika odpowiednimi funkcjami trygonometrycznymi prowadzi do ukadu rwna Aeika + Beika = F eika cos 2Ka Aeika Beika = F eika cos 2Ka
S.Kryszewski

ik F eika sin 2Ka, K iK F eika sin 2Ka. k (23.97) 302

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

303

Dodajc stronami rwnania (23.97) atwo obliczamy amplitud F w zalenoci od A F = Ae2ika i K k + cos 2Ka 2 k K . sin 2Ka (23.98)

Odejmujc stronami rwnania (23.97) wyliczamy B w zalenoci od F , ktre nastpnie wyraamy poprzez (23.98). W ten sposb otrzymujemy k K sin 2Ka k K B = Ae2ika . i K k cos 2Ka + sin 2Ka 2 k K i 2

(23.99)

Ukad (23.90)(23.93) jest wic rozwizany. Majc bowiem F moemy bez trudu z rwna (23.95) obliczy pozostae amplitudy, to jest C i D. Do znalezienia wspczynnikw transmisji i odbicia potrzebujemy nie samych amplitud B i F , lecz ich moduw. Liczniki obu wyrae nie s kopotliwe. Mianownik za wymaga pewnej uwagi. Omwimy wic w skrcie sposb obliczenia cos 2Ka
2

i 2

k K + k K

sin 2Ka K 2 + k2 kK
2

1 = cos 2Ka + 4 = cos2 2Ka + = 1 + 1 4

sin2 2Ka sin2 2Ka (23.100)

1 +
2

K 4 + k 4 2k 2 K 2 4k 2 K 2 sin2 2Ka

K k k K

Obliczywszy kwadrat moduu mianownika wyrae (23.98) i (23.99) moemy wypisa kwadraty moduw amplitud B i F . Po podzieleniu ich przez |A|2 otrzymamy wspczynniki odbicia i transmisji T = 1 1 1 + 4 1 4 K k k K
2

, sin 2Ka
2

(23.101)

R =

K k 2 2 sin 2Ka k K . 1 K k 2 2 1 + sin 2Ka 4 k K

(23.102)

Wspczynniki te, jak od razu wida, maj wasno R + T = 1, (23.103)

ktra jest rwnowana stwierdzeniu, e |A|2 = |B |2 + |F |2 . Jest to odzwierciedlenie warunku zachowania liczby czstek. Liczba czstek odbitych od studni (powracajcych w lewo) i przechodzcych (oddalajcych si do +) jest rwna liczbie czstek padajcych. Podkrelmy, e w sytuacji klasycznej wszystkie czstki "pokonayby" jam potencjau i przeszy do x = +. Sytuacja kwantowa jest wic istotnie rna od klasycznej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

303

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

304

Rezonanse Obliczone wspczynniki odbicia i transmisji maj jeszcze jedn ciekaw i wan wasno. Jeeli speniony jest warunek sin 2Ka = 0 Ka = n , 2 (23.104)

to wwczas ze wzorw (23.101) i (23.102) wynika, e T = 1 oraz R = 0. Sytuacj tak, w ktrej nie ma czstek odbitych nazywamy rezonansem. W rezonansie wszystkie czstki padajce z x = "mijaj" studni i oddalaj si do x = +. Warunek (23.104), po wstawieniu K wedug denicji (23.82), daje 2m
2

E + V0

n 2a

rez En = V0 +

n2 2 2 . 8ma2

(23.105)

Energie rezonansowe, po odpowiednim przecechowaniu skali energii pokrywaj si z energiami stanw zwizanych w nieskoczonej studni potencjalnej.

23.4.4

Rozpraszanie niskoenergetyczne

Rozpraszanie niskoenergetyczne zachodzi wtedy, gdy (dodatnia) energia czstek padajcych jest znacznie mniejsza ni gboko studni potencjalnej. Przyjmijmy wic, e zachodz nierwnoci E V0 , lub rwnowanie E V0 1. (23.106)

Posugujc si tym zaoeniem ponownie omwimy powysze rezultaty. Zauwamy przede wszystkim, e w konsekwencji warunku (23.106) mamy K k k K = V0 + E E E V0 + E V0 E E V0 1,

1.

(23.107)

Wobec tego w wyraeniach dla wspczynnikw transmisji i odbicia moemy zaniedba skadnik k/K w porwnaniu z K/k . A zatem, w przypadku rozpraszania niskoenergetycznego mamy 1 1 + K2 4k 2 sin2 2Ka K2 sin2 2Ka 2 4 k R = . K2 2 1 + sin 2 Ka 4k 2

T =

(23.108)

Iloraz K 2 /k 2 1, wic na og mianowniki powyszych formu s due. W szczelnoci, przy 2 E 0, mamy k 0, wic T (E )
E0

0,

R(E )

E0

1, .

(23.109)

Gdy energia czstek padajcych ronie wwczas pojawiaj si rezonanse. Jeli 2Ka = n , wwrez ) = 1 oraz R(E rez ) = 0. Rezonanse te odpowiadaj energiom o wartociach czas T (En n
rez En = V0 +

n2 2 2 , 8ma2

(23.110)

co, w tym przypadku warto przedyskutowa bardziej szczegowo.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

304

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

305

Energie dyskusja dodatkowa Dla wygody dalszej dyskusji wprowadzimy parametr pomocniczy v , taki e v= 2a 2mV0
2

R+

V0 =

v22 2 . 8ma2

(23.111)

Energie rezonansowe (23.110) moemy wic zapisa jako

rez En =

n2 v 2

2 2 . 8ma2

(23.112)

Rozwaamy tu stany rozproszeniowe, dla czstek o dodatnich energiach, oznacza to, e musi by speniony warunek n > v. Z drugiej strony, mwimy tu o rozpraszaniu niskoenergetycznym, w ktrym E rez pogodzi z daniem (23.113). W szczeglnoci, w rezonansie te musi by En za sob danie n2 v 2 2 2 8ma2 V0 = v 2 2 2 , 8ma2 (23.113) V0 , co trzeba V0 , co pociga

(23.114)

gdzie wykorzystalimy (23.111) i (23.112). Z (23.114) oczywicie wynika, e n2 2 v2 = n 2 v.

(23.115)

Poniewa rwniez obowizuje relacja (23.113), wic moemy napisa n = [v ]+ p, gdzie [v ] oznacza cz cakowit (entier) liczby v R+ , za p = 1, 2, . . ., jest liczb naturaln. Przy takiej notacji, zamiast (23.115) mamy [v ] + p 2v = p v [v ] . 2 v (23.116)

Iloraz [v ]/v jest mniejszy od jednoci, lecz rzdu jednoci, a zatem moemy napisa p v 2 1. (23.117)

Warunek (23.117) mona atwo speni, jeli R+ v 1, czyli gdy v jest du dodatni liczba rzeczywist; p N, jest jedn z pierwszych kilku (kilkunastu) liczb naturalnych. Z powyszej dyskusji wynikaj nastpujce wnioski. 1. Gboko jamy jest dua, gdy v jest du (dodatni) liczb rzeczywist, co w zestawieniu z (23.111) oznacza, e V0 2 2 . 8ma2 (23.118)

Nierwno ta mwi nam, co to znaczy, e geboko jamy jest dua w porwnaniu z energi czstek padajcych. 2. W rezonansie n = [v ] + p, gdzie p jest ograniczone do co najwyej kilkunastu pierwszych liczb naturalnych.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

305

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

306

W konsekwencji moemy wyprowadzi przyblione wyraenie dla energii rezonansowych. Na podstawie (23.112) mamy
rez En =

nv n+v

2 2 = 8ma2

[v ] + p v [v ] + p + v

2 2 . 8ma2

(23.119) v , wic w

Zwrmy uwag, e teraz energie rezonansowe numeruje ju liczba p. Poniewa p przyblieniu

rez Ep = 2pv

2 2 2 2 = pv . 2 8ma 4ma2

(23.120)

Podstawiajc v z drugiej relacji (23.111) otrzymujemy energie rezonansowe jako

rez Ep = p

V0 . 2m

(23.121)

Std wynika, e pomidzy dwoma kolejnymi rezonansami mamy odstp energetyczny wynoszcy
rez rez (E )rez = Ep = +1 Ep

V0 . 2m

(23.122)

Chcemy, aby nasze rozwaania stosoway si przynajmniej dla kilku kolejnych rezonansw. Jednoczenie jednak mwimy o rozpraszaniu niskoenergetycznym. Energie przynajmniej kilku rezonansw musz wic spenia warunek E V0 . Oznacza to, e odlegoci pomidzy rezonansami take musz by mae w porwnaniu z V0 . Powinien wic by speniony dodatkowy warunek a V0 2m V0 = V0 a2 2 2 , 2m (23.123)

co jest zgodne z warunkiem (23.118) i potwierdza spjno naszych rozwaa. Zaleno wspczynnika transmisji od energii Na mocy oznacze (23.82) wspczynnik transmisji (23.108) moemy zapisa w postaci T (E ) = 1 V0 + E 1 + sin2 2a 4E 2m
2

. (V0 + E )

(23.124)

Jest on rwny jednoci w rezonansie, gdy argument sinusa jest wielokrotnoci . Poza rezonansami T (E ) do szybko spada, bowiem mianownik ma warto sporo wiksz od jednoci. Wspczynnik odbicia R = 1 T ma wtedy znaczc warto i wikszo czstek padajcych ulega odbiciu, a stosunkowo niewiele przechodzi do x = +. Jest to zasadniczo odmienne odmienne od analogicznej sytuacji klasycznej, w ktrej wszystkie czstki przechodziyby do x = +. Zbadajmy dokadniej zachowanie T (E ). Jeszcze raz obliczmy odlego (w funkcji energii) pomidzy dwoma kolejnymi rezonansami. Argumenty sinusa w (23.124) musz rni si o . Zatem 2m
2 rez V0 + Ep +1

2m
2

rez V0 + Ep

, 2a

(23.125)

co zapisujemy w postaci rwnowanej 1+

S.Kryszewski
rez Ep +1 V0

1+

rez Ep V0

2a

1 . 2mV0

(23.126) 306

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

307

Rys. 23.4: Zaleno wspczynnika transmisji T = T (E ) od energii (E >)) czstek padajcych dla rozpraszania niskoenergetycznego. Wykres przedstawia zaleno przyblion. W okolicach E = 0 wspczynnik transmisji powinien dy do zera. Warto E/V0 przebiega zakres od okoo 0.001 do 0.1. Inne parametry zostay tak dobrane, aby zapewni przejrzysto rysunku.

Poniewa badamy rozpraszanie niskoenergetyczne (E/V0 1), wic moemy pierwiastki po lewej rozwin w szeregi, ograniczajc si do wyrazw pierwszego rzdu. W ten sposb otrzymujemy 1+
rez Ep +1 2 V0

1+

rez Ep 2 V0

2a

1 . 2mV0

(23.127)

Wynika std, e odlego pomidzy rezonansami wynosi

rez rez (E )rez = Ep +1 Ep

V0 , 2m

(23.128)

co jest w peni zgodne z oszacowaniem (23.122). Szeroko rezonansw Wykres zalenoci T = T (E ) sugeruje, e rezonanse s wskie w porwnaniu z odlegociami pomidzy nimi. Przeprowadmy wic oszacowanie szerokoci rezonansw, ktra na rysunku zostaa oznaczona przez . Wprowadmy w tym celu pomocnicz funkcj f (E ) = 1 2 V0 + E sin 2a E 2m
2

(V0 + E )

(23.129)

za pomoc ktrej wspczynnik transmisji zapisujemy w postaci T (E ) = 1 . 1 + f 2 (E ) (23.130)

W rezonansie warto funkcji pomocniczej wynosi

rez f (Ep ) = 0,

(23.131)
MECHANIKA KWANTOWA

S.Kryszewski

307

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

308

bowiem argument sinusa jest wtedy wielokrotnoci . Dalsz dyskusj T (E ) prowadzimy rozrez + E , przy czym ograniczymy si wijajc funkcj f (E ) w szereg Taylora dla energii E = Ep do wyrazw pierwszego rzdu
rez rez f (Ep + E ) = f (Ep ) + E

d f (E ) dE

.
rez E =Ep

(23.132)

W rezonansie pierwszy skadnik znika i moemy T (E ) przybliy wzorem

rez T (Ep + E )

1 1 + d f (E ) E dE
2
rez E =Ep

(23.133)

Wspczynnik transmisji poza rezonansem spada do wartoci 1 2 , jeli E d f (E ) dE = 1,

rez E =Ep

(23.134)

co pozwoli nam obliczy E , a nastpnie szeroko rezonansu = 2E . Na podstawie (23.129) obliczmy pochodn wystpujc w (23.134). Otrzymujemy d f (E ) dE =
rez E =Ep

d 1 dE 2 1 2

V0 + E sin 2a E

2m
2

(V0 + E )

rez E =Ep

1 2 1 + V0 /E +

V0 sin 2a E2 2m
2

2m
2

(V0 + E )

V0 + E cos 2a E 1 2
2

(V0 + E ) 2m
2
rez E =Ep

2a

2m(V0 + E )

(23.135)

Pierwszy skadnik znika, bowiem w rezonansie argument sinusa jest wielokrotnoci . Jednoczenie cosinus tego argumentu wynosi 1. Zatem po uproszczeniu dostajemy d f (E ) dE =
rez E =Ep

1 2 a

V0 + E 2ma (1) 2 E m . rez 2Ep

2m(V0 + E )

.
rez E =Ep

(23.136)

Wstawiajc modu obliczonej pochodnej do (23.134) wyliczamy DeltaE i dostajemy E =

rez 2 2Ep = m ma rez 2mEp 2 2

ma

rez kp .

(23.137)

Szeroko rezonansu wynosi wic p = 2E =

S.Kryszewski

2 a

rez 2Ep 2 2 rez = k , m ma p

(23.138) 308

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

309

rez wedug wzoru (23.121). Szeroko rezonansw ronie wic gdzie moemy podstawi energi Ep wraz z energi, co przynajmniej jakociowo wida na rysunku 23.4. Zauwamy, e stosunek szerokoci rezonansw do odlegoci midzy nimi wynosi

p 2 = (E )rez a

rez 2Ep a m

2m 4 = V0

rez Ep V0

1,

(23.139)

bowiem rozwaamy tu rozpraszanie niskoenergetyczne. Widzimy, e rezonanse s rzeczywicie znacznie wsze ni odlegoci midzy nimi.

23.5

Czstka swobodna i pakiet falowy

Ponownie rozwaymy problem jednowymiarowy (uoglnienie do trzech wymiarw nie jest trudne). Omawiamy czstk (bezspinow, o masie m) swobodn, nie oddziaujc z niczym. Jej energia potencjalna V (x) = 0. W rozdziale 2 omawialimy ruch takiej czstki, ktrej odpowiada funkcja falowa (dla ustalenia uwagi biegnca z lewa na prawo) o postaci fali paskiej (x, t) = C eikxit , speniajca pene (jednowymiarowe) rwnanie Schrdingera i
2 2 (x, t) = (x, t). t 2m x2

(23.140)

(23.141)

przy czym energia E = i pd p = k s zwizane warunkiem E = p2 = 2m

2 k2

2m

(23.142)

Fale paskie s jednak nienormowalne. Jednym ze sposobw ominicia tej trudnoci jest rozwaanie pakietw falowych.

23.5.1

Pakiet falowy

Oglna dyskusja pakietu jednowymiarowego Kopot z normowanie fali paskiej wynika std, e fala taka rozciga si w caej przestrzeni. Pakiet falowy, rozumiany intuicyjnie, to taka superpozycja fal paskich, ktra jest ograniczona (zlokalizowana) przestrzennie. Superpozycji takiej dokonamy, zauwaajc, e w fali paskiej (23.140) liczba k (a zatem i (k ) = k 2 /2m) peni rol parametru. Oglne rozwizanie rwnania Schrdingera (rwnania liniowego, dla ktrego suma rozwiza jest te rozwizaniem) moe by wic przedstawione pakietem falowym o postaci (x, t) =

dk C (k ) eikxit ,

(23.143)

gdzie funkcja C (k ) zastpuje sta C z rwnania (23.140). Podstawiajc ten pakiet do rwnania Schrdingera (23.141) stwierdzamy, e pakiet spenia je pod warunkiem, e dla kadego k R speniony jest warunek
2 k2

2m

= 0.

(23.144)

Jest to znany nam ju zwizek dyspersyjny, ktry oczywicie uznajemy za nadal obowizujcy.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

309

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

310

Ze wzoru (23.143) wynika, e w chwili pocztkowej t = t0 = 0 mamy (x, 0) =

dk C (k ) eikx ,

(23.145)

a wic funkcja C (k ) jest transformat Fouriera pocztkowej funkcji falowej. Na mocy teorii transformacji Fouriera moemy wic napisa C (k ) = 1 2

dx (x, 0) eikx .

(23.146)

Pakiet falowy wprowadzilimy po to, aby unikn problemw z normalizacj, na ktre natknlimy si przy falach paskich. Chcemy wic, aby (x, t) dana w (23.143) bya "porzdn" funkcj falow. Chcemy wic, aby caka I [ ] =

dx | (x, t)|2 ,

(23.147)

bya skoczona. Zbadajmy, jak caka I [ ] wie si z funkcj C (k ) okrelajc pakiet. Do (23.147) wstawiamy dwukrotnie pakiet (23.143) I [ ] =

dx

dk C (k ) eikx+i(k)t

dk C (k ) eik xi(k )t

dk

dk C (k ) C (k ) ei[(k)i(k )]t

dx ei(k k)x .

(23.148)

Caka po dx produkuje (jak wiadomo z teorii dystrybucji) 2 (k k ). W rezultacie, caka po dk staje si trywialna i otrzymujemy I [ ] =

dx | (x, t)|2 = 2

dk |C (k )|2 .

(23.149)

A zatem widzimy, e pakiet falowy (x, t) jest normowaln funkcj falow, jeli tylko jego prol C (k ) jest funkcj cakowaln w kwadracie. Co wicej, warunek (23.149) jest speniony dla dowolnej chwili czasu (prawa strona nie zaley od t, wic i lewa te nie). Wystarczy wic, e pakiet pocztkowy (x, 0) bdzie normowalny. Nie ma przeszkd, aby dalej prowadzi oglne i abstrakcyjne rozwizania. Lepiej jednak omwi konkretny przykad, tzw. pakiet gaussowski.

23.5.2

Pakiet gaussowski

Jak ju powiedzielimy, pakiet falowy kojarzymy z obiektem dobrze zlokalizowanym przestrzennie. Zamy, e w chwili pocztkowej t0 = 0, czstka zostaa tak przygotowana, e jej funkcja falowa miaa posta (x, 0) = A exp x2 + ik0 x . 2a2 (23.150)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

310

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

311

Sta A wyznaczamy z warunku normowania do jednoci 1 =

dx | (x, 0)|2 = |A|2 =

dx exp 1 2 a

x2 a2 , (23.151)

= |A|2 a

1/4

A =

gdzie faz liczby A przyjlimy rwn zero. Tak przygotowana funkcja falowa (x, 0) = x2 1 exp + ik0 x , a 2a (23.152)

odpowiada gstoci prawdopodobiestwa (x, 0) = 1 x2 exp 2 a a . (23.153)

Jest to oczywicie prol gaussowski o maksimum w punkcie x = 0 i o szerokoci x = a. (23.154)

Prol gaussowski szybko zanika gdy |x| ronie. Moemy wic uzna, e pocztkowy pakiet falowy (x, 0) jest rzeczywicie dobrze zlokalizowany w otoczeniu x = 0. Obliczmy jeszcze gsto prdu prawdopodobiestwa dla chwili pocztkowej J (x, 0) = = (x, 0) (x, 0) (x, 0) 2mi x x 2 x k0 2ik0 |A|2 exp 2 = (x, 0). 2mi a m (x, 0)

(23.155)

Moemy wic powiedzie, e "chmura" prawdopodobiestwa (w chwili t0 = 0) porusza si z prdkoci v0 = p0 k0 = , m m (23.156)

gdzie p0 = k0 kojarzymy ze (rednim) pdem czstki (czy moe lepiej z odpowiednikiem klasycznego pdu czstki, trzeba bowiem zachowa daleko posunit ostrono przy doszukiwaniu si analogii klasycznych). Nieco wyprzedzajc tok wykadu, moemy powiedzie, e warto oczekiwana pdu czstki (w chwili t0 = 0) dana jest cak p =

dx (x, 0) i

(x, 0),

(23.157)

ktra po obliczeniach daje p = k0 , potwierdzajc tym samym powyszy wniosek. Sens zyczny i sposoby oblicze wartoci oczekiwanych dla rnych wielkoci zycznych omwimy pniej. Poprzestaniemy tu na stwierdzeniu, e bardziej formalna analiza potwierdza, e redni pd czstki opisywanej pakietem falowym (x, 0) wynosi p = p0 = k0 . Podkrelmy jednak, e p jest wartoci oczekiwan (redni) pdu czstki, a to nie jest to samo co pd rozumiany w sensie mechaniki klasycznej. Znajc ju podstawowe wasnoci pakietu obliczymy jego prol C (k ). Na podstawie formu (23.146) i (23.150) otrzymujemy wic C (k ) =
S.Kryszewski

1 2

1 2 a

1/4

dx exp

x2 + i(k0 k )x . 2a2

(23.158) 311

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

312

Caka tu wystpujca jest znana z tablic, a mianowicie wynosi

dy ey

2 +y

2 exp 4

(23.159)

A zatem, po dopasowaniu oznacze dostajemy C (k ) = a2 4 3

1/4

a2 4 3 aA . 2

1/4

exp

1 2

a2 (k0 k )2 ,

(23.160)

Pd czstki zwizany jest z liczb (wektorem falowym) wzorem p = k , wic prol C (k ), a cilej |C (k )|2 = a2 4 3
1/2

exp a2 (k0 k )2 ,

(23.161)

moemy interpretowa jako rozkad prawdopodobiestwa tego, e (w chwili pocztkowej t0 = 0) pd czstki wynosi p = k . Dlatego wanie, mwic o ruchu pakietu z prdkoci v0 przypominalimy o ostronoci. Nie ma przeszkd w przypisaniu prdkoci pakietowi (jego centrum), ale to wcale nie to samo co pd czstki, ktrego rozkad prawdopodobiestwa opisuje prol (23.160). Maksimum rozkadu przypada w k = kmax = k0 i odpowiada wartoci redniej pdu, jakiej oczekujemy na podstawie powyszych rozwaa. Rozmycie pdu (szeroko prolu |C (k )|2 ) wynosi p = k = a . (23.162)

Zwrmy uwag, e std i z (23.154) wynika xp = k x = , (23.163)

co stanowi intuicyjne (niecise) wyprowadzenie zasady nieoznaczonoci pooeniepd. Nie moemy jednoczenie okreli pooenia i pdu czstki z dowoln dokadnoci. Zasada nieoznaczonoci (23.163) orzeka, e okrelajc jedn z tych wielkoci (np. pooenie przez zwanie pakietu, czyli przez zmniejszanie parametru a) powodujemy automatyczne zwikszenie rozmycia drugiej z nich (np. p ronie wtedy jak 1/a). I na odwrt, poszerzajc pakiet (a maleje) zwikszamy x, czyli moemy powiedzie, e pooenie czstki si rozmywa staje si coraz bardziej nieokrelone czstka si delokalizuje. Natomiast rozmycie pdu bdzie male, pd czstki bdzie coraz lepiej okrelony. W granicy a , pakiet falowy przechodzi w fal pask, czstka ma dobrze okrelony pd, lecz jednoczenie x przestajemy cokolwiek wiedzie o pooeniu czstki. Fakty te nie maj nic wsplnego z dokadnoci przyrzdw pomiarowych. Jest wasno natury, zasadniczo rnica wiat mechaniki kwantowej od wiata klasycznego. Nadmiemy jeszcze, e cise wyprowadzenie zasady nieoznaczonoci bdzie przedmiotem oddzielnych rozwaa.

23.5.3

Ewolucja pakietu gaussowskiego

Mamy wic w rku wszystkie dane, aby zbada ewolucj pakietu falowego w czasie. Wynika ona z formuy (23.143), do ktrej wstawiamy C (k ) wedug (23.160) oraz (k ). A zatem, dla t > 0 otrzymujemy aA (x, t) = 2
S.Kryszewski

dk exp

a2 i k2 (k k0 )2 + ikx t . 2 2m

(23.164) 312

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

313

Obliczenie tej caki i doprowadzenie jej do czytelnej postaci, cho koncepcyjnie proste, s do mudne i wymagaj wielu przeksztace. Uporzdkujmy najpierw wykadnik w = a2 2 i t 2 2 k k 2kk0 + k0 + ikx 2 2m a2 i t k 2 a2 = k2 + + k a2 k0 + ix 0 2 2m 2 (23.165)

2 2 = k 2 + k 1 2 k0 a ,

gdzie wprowadzilimy oczywiste tymczasowe oznaczenia. Z (23.164) mamy teraz aA 2 2 (x, t) = exp 1 2 k0 a 2

dk ek

2 +k

(23.166)

a to jest caka postaci (23.159). Wobec tego (w/g oznacze z (23.165)) mamy (x, t) = aA 2 2 exp 1 2 k0 a 2 aA 2
a2 2 1/2 it 2m

2 exp 4

2 2 exp 1 2 k0 a +

(a2 k0 + ix)2 4
a2 2

+ ,

it 2m

A 1 + it

2 2 exp 1 2 k0 a +

(a2 k0 + ix)2 2a2 (1 + it)

(23.167)

gdzie wprowadzilimy oznaczenie = ma2 . (23.168)

Trzeba znw uporzdkowa wykadnik w eksponencie wyraenia (23.167). w

2 2 = 1 2 k0 a + 2 a4 + 2ik xa2 x2 k0 0 2 2a (1 + it)

2 a4 x2 + 2ik0 xa2 itk0 . 2 2a (1 + it)

(23.169)

W liczniku mona doda i odj ten sam skadnik. w =

2 a4 x2 + ik0 x(2a2 + 2a2 it) ik0 x 2a2 it itk0 2a2 (1 + it) 2 a4 x2 + 2k0 xa2 t itk0 2a2 (1 + it)

= ik0 x +

(23.170)

I dalej, znw dodajemy i odejmujemy w liczniku w = ik0 x +

2 a4 2 t2 + k 2 a4 2 t2 itk 2 a4 x2 + 2k0 xa2 t k0 0 0 2a2 (1 + it) 2 a4 k 2 a4 (it)2 (x k0 a2 t)2 itk0 0 2a2 (1 + it)

= ik0 x +

= ik0 x
S.Kryszewski

(x k0 a2 t)2 2a2 (1 + it)

2 2 1 2 itk0 a .

(23.171) 313

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

314

Porwnujc ten wynik z poprzednio wprowadzonymi oznaczeniami, zauwaamy, e k0 a 2 = k0 a 2

2 2 1 2 k0 a

ma2 =

k0 = v0 , m (23.172)

1 2 v0 k0

2 k0 = 0 . 2m

Wreszcie doprowadzamy wykadnik z rwnania (23.167) do postaci kocowej w = ik0 x i0 t (x v0 t)2 , 2a2 (1 + it) (23.173)

ktr podstawiamy do wyjciowej formuy. A zatem, pakiet falowy dla chwil t > 0 dany jest wzorem A (x, t) = 1 + it eik0 xi0 t exp (x v0 t)2 2a2 (1 + it) . (23.174)

Mona jeszcze pozby si "zespolonoci" z wspczynnika normalizacyjnego. W tym celu zapiszmy liczb zespolon w postaci wykadniczej 1 + it = 1 + 2 t2 e2i(t) , gdzie tg 2(t) = t = t . ma2 (23.175)

Uwzgldniajc warto wspczynnika A z (23.151) zapisujemy nasz pakiet jako (x, t) = 1 2 a

1/4

ei(t) (1 + 2 t2 )1/4

eiko xi0 t exp

(x v0 t)2 , 2a2 (1 + it)

(23.176)

co stanowi naln posta ewoluujcej w czasie funkcji falowej pakietu falowego. Wasnoci ewoluujcego pakietu gaussowskiego Majc ju gotow posta pakietu falowego moemy obliczy gsto prawdopodobiestwa w funkcji czasu. Z (23.176) od razu dostajemy (x, t) = | (x, t)|2 = 1 (x v0 t)2 exp a2 (1 + 2 t2 ) a2 (1 + 2 t2 ) . (23.177)

Zbadajmy normowanie pakietu dla dowolnej chwili czasu, tj. spenienie warunku 1 = =

dx (x, t)

1 2 a (1 + 2 t2 )

dx exp

(x v0 t)2 a2 (1 + 2 t2 )

(23.178)

Zamiana zmiennych y = x v0 t i oznaczenie a2 (1 + 2 t2 ) = b2 sprowadza powyszy warunek do caki

dx (x, t) =

1 b

dy exp

y2 b2

(23.179) 314

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

315

co na mocy (23.159) daje

dx (x, t) =

1 2 b = 1, b

(23.180)

a wic pakiet falowy raz unormowany pozostaje zawsze unormowany. Ewolucja zgodna z rwnaniem Schrdingera nie zmienia normowania funkcji falowej. Aby dalej omwi wasnoci pakietu falowego obliczymy gsto prdu prawdopodobiestwa. Potrzebujemy do tego pochodnej (x, t)/x. Pakiet jest opisany funkcj wykadnicz, wic rniczkowanie jest proste. Z (23.176) otrzymujemy (x, t) x v0 t = (x, t) ik0 2 x a (1 + it) . (23.181)

Obliczenie prdu prawdopodobiestwa jest wic proste J (x, t) = = = (x, t) (x, t) (x, t) 2mi x x x v0 t x v0 t | (x, t)|2 ik0 2 ik0 2 2mi a (1 + it) a (1 it) x v0 t | (x, t)|2 2ik0 + 2i Im 2 2mi a (1 it) (x, t)

(23.182)

Proste przeksztacenia liczb zespolonych prowadz do J (x, t) = k0 (x v0 t)t | (x, t)|2 1 + . m k0 a2 (1 + 2 t2 ) (23.183)

23.5.4

Dyskusja

Pakiet falowy wyobraamy sobie jako swego rodzaju "chmur" gstoci prawdopodobiestwa dan wzorem (23.177), tj. (x, t) = | (x, t)|2 = 1 (x v0 t)2 exp a2 (1 + 2 t2 ) a2 (1 + 2 t2 ) . (23.184)

Wyobraamy sobie, e chmura ta porusza si wraz z czstk. Istotnie, powysza formua upowania do takiego intuicyjnego spojrzenia, bowiem maksimum rozkadu xmax = v0 t = k0 t, m (23.185)

przesuwa si z prdkoci v0 = p0 /m, czyli z tak jakiej bymy oczekiwali dla czstki o pdzie p0 . Przypominamy jednak, e (x, t) mwi o tym jaka jest gsto prawdopodobiestwa znalezienia czstki w otoczeniu punktu x, a nie o tym gdzie znajduje si czstka. Co wicej, ze wzoru (23.184) widzimy, e rozkad prawdopodobiestwa przygotowany jako gaussowski, pozostaje takim dla wszystkich innych chwil czasu. Jego szeroko wynosi
2

a = a

1 + 2 t2 = a

1+

ma2

t2 ,

(23.186)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

315

6.03.2010

23. (U.2) Funkcje falowe i rwnanie Schrdingera

316

a wic ronie wraz z upywem czasu. Mwimy, e pakiet ulega rozmyciu poszerza si (cho cay czas pozostaje unormowany). Ruch pakietu nie jest wic prosty, co jeszcze lepiej wida z wyraenia (23.183) dla prdu prawdopodobiestwa. Oznaczmy x = xmax + y , gdzie y ujemne odpowiada "tyowi" pakietu, za y dodatnie jego "przodowi". Biorc pod uwag (23.185), z (23.183) otrzymujemy J (xmax + y, t) = k0 (xmax + y, t) m 1 + k0 a2 (1 yt + 2 t2 ) . (23.187)

Wynika std, e dla centrum pakietu (gdzie y = 0) mamy J (xmax , t) = k0 (xmax , t). m (23.188)

co dodatkowo "uprawomocnia" nasz wniosek, e centrum pakietu porusza si z klasyczn prdkoci v0 = p0 /m = k0 /m. Dyskusja czci pakietu "z tyu" (y < 0) i "z przodu" (y > 0) jest trudniejsza, bowiem w (23.187) zaleno od y siedzi zarwno w gstoci , jak i w nawiasie. Nietrudno widzie, e cz tylna pakietu (y < 0) porusza si wolniej, bowiem zarwno (x, t) jest mniejsze ni (xmax , t), jak i wyraenie w nawiasie jest mniejsze od jednoci. Podobny wniosek dotyczy i przodu pakietu, cho trudniej go wykaza. Rzecz w tym, e (x, t) szybko maleje, gdy tylko oddalamy si od maksimum centrum pakietu. Rozmywanie si pakietu jest o tyle efektem oczywistym, e w chwili pocztkowej rozmycie pdu wynosio p = /a. A wic w skad pocztkowego pakietu wchodziy fale opowiadajce pdom mniejszym ni p0 = k , jak i wikszym. Wraz z upywem czasu, te pierwsze "zostaj w tyle", a drugie "wyprzedzaj" pakiet, ktry w rezultacie musi si poszerza ulega rozmyciu. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

316

6.03.2010

24. (U.3) Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

317

Rozdzia 24

(U.3) Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

24.1
24.1.1

Wartoci oczekiwane i dyspersje dla stanu superponowanego

Zaoenia wstpne

W rozdziale 3 wykazalimy twierdzenie (3.84) mwice, ze dla funkcji falowej ukadu zycznego dyspersja wielkoci zycznej, ktrej odpowiada A , znika. bdcej stanem wasnym obserwabli A 2 , to wtedy (a) = 0. Jesli za stan ukadu jest superpozycj stanw wasnych A Fakty te omwimy teraz na przykadzie energii. Niech funkcje 1 (r) oraz 2 (r) bd stanami wasnymi hamiltonianu (niezalenego od czasu) ukadu zycznego k (r) = Ek k (r), H k = 1, 2, E1 = E2 . (24.1)

Hamiltonian jest operatorem hermitowskim, wic jego stany wasne s ortogonalne i unormowane j | k = d 3 r j (r) k (r) = jk . (24.2)

Niech teraz funkcja falowa rozwaanego ukadu bdzie superpozycj (r, t) = 1 ei1 t 1 (r) + 2 ei2 t 2 (r), (24.3)

gdzie oznaczylimy k = Ek / . Jest to wic superpozycja stanw stacjonarnych (patrz (2.57)). Wspczynniki s tak dobrane, aby |1 |2 + |2 |2 = 1. (24.4)

Funkcja falowa jest wic (zgodnie z (3.12)) unormowana. Gsto prawdopodobiestwa | |2 wynosi | |2 = (r, t) (r, t) = |1 |2 |1 (r)|2 + |2 |2 |2 (r)|2
+ 2 Re 1 2 ei(1 2 )t 1 (r)2 (r) ,

(24.5)

co obliczamy identycznie jak we wzorze (2.36). Gsto ta zawiera, jak naleao oczekiwa, czon interferencyjny zaleny od czasu poprzez rnic faz skadnikw superpozycji. Cakujc wyraenie (24.5)) po caym zakresie zmiennoci argumentu r uzyskamy jedynk (normowanie), bowiem funkcje k s ortonormalne.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

317

6.03.2010

24. (U.3) Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

318

Celem naszych dalszych rozwaa jest obliczenie dyspersji energii 2 (E ) = 2 | |H | |H

2

(24.6)

a wic najpierw musimy obliczy potrzebne elementy macierzowe hamiltonianu (wartoci oczekiwane).

24.1.2

Obliczenia elementw macierzowych

| moemy wypisa bez oblicze. Wystarczy uzmysowi sobie, e W zasadzie E = | H amplitudy k s amplitudami prawdopodobiestwa tego, e w wyniku pomiaru energii otrzymamy wartoci rwne Ek . Wobec tego od razu mamy E = |1 |2 E1 + |2 |2 E2 . (24.7)

Sprawdzimy jednak (dla wiczenia rachunkowego) ten wynik. Z denicji wartoci oczekiwanej E = = | |H 1 ei1 t 1 + 2 ei2 t 2 H 1 ei1 t 1 + 2 ei2 t 2 (24.8)
| 2 + 1 2 ei(1 2 )t 1 | H i(1 2 )t | 1 + |2 |2 2 | H | 2 . + 1 2 e 2 | H

| 1 = |1 |2 1 | H

Z ortonormalnoci stanw wasnych hamiltonianu wynika, e | k j | H = Ek j | k = Ek jk , (24.9)

wic czony mieszane w (24.8) znikaj i dostajemy E = |1 |2 E1 + |2 |2 E2 , (24.10)

co jest oczywicie zgodne z wynikiem (24.7) uzyskanym bezporednio z probabilistycznej interpretacji skadnikw funkcji falowej . Drugi element macierzowy potrzebny do obliczenia dyspersji, tj. E 2 obliczamy w podobny trzeba wstawi H 2, sposb. Caa rnica polega na tym, e we wzorach (24.8) i (24.9) zamiast H 2 zamiast E . Wobec tego co wyprodukuje Ek k E2
2 2 = |1 |2 E1 + |2 |2 E2 .

(24.11)

24.1.3

Dyspersja energii

Majc ju wartoci oczekiwane E i E 2 atwo wyliczamy dyspersj energii. Z (24.6) otrzymujemy

2 2 2 (E ) = |1 |2 E1 + |2 |2 E2

|1 |2 E1 + |2 |2 E2

(24.12)

Proste wymnoenie prowadzi do

2 2 (E ) = |1 |2 E1 1 |1 |2 2 + |2 |2 E2 1 |2 |2

2 |1 |2 |2 |2 E1 E2 . Poniewa z (24.4) wynika, e 1 |1 |2 = |2 |2 (i na odwrt), zatem

2 2 2 (E ) = |1 |2 |2 |2 E1 + E2 2 E1 E2

(24.13)

= |1 |2 |2 |2 E1 E2 .

(24.14) 318

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

24. (U.3) Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

319

Wida wic, e 2 (E ) > 0 jeli tylko E1 = E2 . Moemy policzy dyspersj energii rwnie w inny sposb. Skorzystamy ze wzoru (3.83), w ktrym podstawimy Ck = k eik t dla k = 1, 2, oraz Ck = 0 dla k > 2. Ponadto wemiemy odgrywa teraz hamiltonian. Wobec tego z (3.83) otrzymujemy ak = Ek , bowiem rol obserwabli A 2 (E ) =
2 k=1

Ek |k |2 Ek

2 m=1

Em |m |2 .

(24.15)

Rozpisujc najpierw sum wewntrzn, a potem zewntrzn, dostajemy 2 (E ) = E1 |1 |2 E1 E1 |1 |2 E2 |2 |2 + E2 |2 |2 E2 E1 |1 |2 E2 |2 |2 = |1 |2 |2 |2 (E1 E2 )2 , (24.16)

gdzie ponownie posuylimy si relacj (24.4). Oczywicie uzyskany w ten sposb wynik jest identyczny z uprzednim, tj. z (24.14). Energia ukadu ma wic rn od zera dyspersj energii. Twierdzenie (3.84) nie jest spenione. Stan (r, t) nie jest stanem wasnym hamiltonianu, mimo e jest superpozycj takich stanw. Identyczne rozumowanie mona przeprowadzi dla funkcji falowej bdcej superpozycj sta . Wnioski bd takie same: (r, t) nie bdzie stanem nw wasnych dowolnej innej obserwabli K . wasnym K

24.2

Pomiary i stany porednie

Rozwamy pewien ukad zyczny, w ktrym mona okreli dwie niekomutujce obserwable A i B . Poniewa s one nieprzemienne wic zbiory ich stanw wasnych wyznaczaj w przestrzeni stanw dwie rne bazy | ak = k | ak A | bm = m | bm B {| ak } baza w H, {| bm } baza w H. (24.17a) (24.17b)

Obie bazy s ortonormalne i zupene ak | ak bm | bm = kk

k

| ak | bm
m

, ak | = 1 . bm | = 1

(24.18a) (24.18b)

= mm

Przyjmujemy (dla prostoty rozwaa), ze wartoci wasne obu obserwabli {k } i {m } s niezdegenerowane.

24.2.1

Dowiadczenie 1: dwa kolejne pomiary

Niech stan ukadu, w pewnej chwili pocztkowej, bdzie dany wektorem | H. W tak przygo. W wyniku pomiaru, z prawdopodobietowanym ukadzie dokonujemy pomiaru obserwabli A stwem P | ak | = = =
S.Kryszewski

ak | | ak |

ak | (a) Pk | ,
MECHANIKA KWANTOWA

(24.19) 319

6.03.2010

24. (U.3) Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

320

gdzie Pk = | ak ak | jest operatorem rzutu na stan | ak , otrzymano warto wasn k obser. Natychmiast po pomiarze nastpia take redukcja stanu | do stanu wabli A |
pomiar k

(a)

Pk Pk ak | | ak ak | ak | , ak |
(a)

(a)

= | ak = | ak

(24.20)

bo stan | ak jest z zaoenia unormowany. Czynnik po prawej stronie (24.20) jest czynnikiem fazowym, wic moemy napisa |
pomiar k

= | ak eik .

(24.21)

ukad przeszed (nastpia redukcja stanu) do stanu Podkrelmy raz jeszcze, e po pomiarze A (24.21) z prawdopodobiestwem (24.19). dokonujemy nastpnego pomiaru, lecz tym razem mierzymy obserwabl Tu po pomiarze A B . Wane jest, aby odstp czasu pomidzy pomiarami by may, aby ewolucja czasowa (zgodna z rwnaniem Schrdingera) nie zdya w znaczcy sposb zmieni stanu | . Wobec tego pomiar z prawdopodobiestwem (czynnik fazowy eik nie ma tu znaczenia) B P | bm | = = bm | bm | ak
2 2

= P | bm | ak

(24.22)

. Nastpi take (z tym samym prawdopodobiestwem) reda warto wasn m obserwabli B dukcja stanu |
pomiar m

= | bm eik .

(24.23)

z prawdopodobieOba pomiary s cakowicie niezalene. Stan | wystpi po pomiarze A otrzymano stwem P | ak | . Prawdopodobiestwo czne tego, e w wyniku pomiaru A da m wynosi warto k , za pomiar B P | bm | ak | = P | bm | ak = bm | ak
2

P | ak |
2

ak |

(24.24)

Prawdopodobiestwo to moemy take zapisa za pomoc odpowiednich operatorw rzutowych w postaci P | bm | ak | = = | ak | ak | bm bm | ak ak | (24.25)
(a) b) (a) Pk P( m Pk |

iB , co spowodowao W ukadzie dokonano (szybko, jeden po drugim) pomiarw obserwabli A przejcia |

pomiar k

| ak

pomiar m

| bm ,

(24.26)

gdzie pominlimy czynniki fazowe. Prawdopodobiestwo caego procesu jest rwne iloczynowi (24.24) prawdopodobiestw poszczeglnych przej. Zwracamy uwag, e dziki pomiarowi A stan poredni zosta ustalony, zasza bowiem redukcja (24.21).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

320

6.03.2010

24. (U.3) Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

321

24.2.2

Dowiadczenie 2: bez stanu poredniego

Rozwamy znw ten sam ukad zyczny, przygotowany w tym samym stanie pocztkowym | . , pomijajc pomiar poredni Zbadamy teraz sytuacj, w ktrej od razu mierzymy obserwabl B obserwabli A. W tym przypadku z prawdopodobiestwem P | bm | = bm |
2

| bm

bm |

b) | P( m | ,

(24.27)

. Stan | uleg redukcji (z tym samym prawdopootrzymano warto wasn m obserwabli B dobiestwem) do stanu |
pomiar m

= | bm eim .

(24.28)

Zanalizujmy uwanie prawdopodobiestwo (24.27). Korzystamy z zupenoci (24.18a) stanw , dziki czemu mamy wasnych obserwabli A P | bm | = = =
k

| bm bm | | bm bm | 1 | |1 | ak ak | bm
k

bm | ak

ak | .

(24.29)

W otrzymanej podwjnej sumie wyodrbnijmy te skadniki, w ktrych k = k , otrzymamy wwczas P | bm | =

k

| ak +
k k =k

ak | bm | ak

bm | ak ak | bm
2

ak | bm | ak ak |

=
k

bm | ak +
k k =k

ak |

| ak

ak | bm

bm | ak

ak | .

(24.30)

W pierwszym skadniku rozpoznajemy iloczyny prawdopodobiestw typu (24.24), tym samym piszemy P | bm | =
k

P | bm | ak | +
k k =k

czony interferencyjne P | ak | czony interferencyjne .

k k =k

=
k

P | bm | ak +

(24.31)

Jest to bardzo wany rezultat. Stany pocztkowy i kocowy s w obu dowiadczeniach te same. Jednak prawdopodobiestwo obu eksperymentw jest istotnie rne gdy nie okrelamy stanu poredniego pojawiaj si zoone wyrazy interferencyjne.

24.2.3

Dyskusja

Rnica prawdopodobiestw wynikw obu dowiadcze polega na tym, e w dowiadczeniu pierw). Zaburzenie ukadu wywoane pomiarem szym dokonalimy pomiaru poredniego (obserwabli A
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

321

6.03.2010

24. (U.3) Podstawy formalizmu mechaniki kwantowej

322

likwiduje czony interferencyjne i ustala stan poredni | ak . W drugim dowiadczeniu nie moA na powiedzie, e ukad "przechodzi" przez taki, czy inny stan | ak . Przed pomiarem obserwabli wszystkie stany {| ak } s "moliwe", interferuj ze sob i std pojawia si drugi skadnik wzoB ru (24.31). Uzyskanie (jak w dowiadczeniu pierwszym) informacji o stanie porednim niszczy ich spjno i czony interferencyjne nie pojawiaj si. Sytuacja ta jest w pewnej mierze analogiczna do interferencyjnego dowiadczenia Younga. Jeeli okrelimy stan poredni (tj. stwierdzimy przez ktry otwr przesony przejdzie foton) to zniszczymy obraz interferencyjny na ekranie. "Nieokrelono" stanw porednich (tzn. sytuacja, gdy nie dokonujemy pomiarw pozwalajcych je okreli) ma wic zasadnicze znaczenie przy przewidywaniu wynikw dowiadcze. W mechanice klasycznej zawsze znamy stany porednie, bowiem w przypadku klasycznym nie ma czego takiego jak redukcja stanu. Klasyczny pomiar nie zakca stanu ukadu. W mechanice kwantowej, jak pokazalimy, sytuacja jest jednak zupenie inna. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

322

6.03.2010

25. (U.4) Rwnanie Schrdingera

323

Rozdzia 25

(U.4) Rwnanie Schrdingera

25.1 Pakiet falowy raz jeszcze

W rozdziale 23 badalimy ewolucj czasow pakietu falowego o prolu gaussowskim. Pakiet taki dany jest w postaci (23.176), to jest (x, t) =
4

ei(t) (x v0 t)2 iko xi0 t e exp , 2a2 (1 + it) a2 (1 + 2 t2 )

(25.1)

2 /2m okrelaj gdzie a jest pocztkow szerokoci pakietu (oznaczenie = /ma2 ). k0 i 0 = k0 wektor falowy i energi, za faza (t) jest dana w (23.175). Ponadto v0 = k0 /m oraz tg 2(t) = t. Dyskutujc zachowanie si pakietu stwierdzilimy, e p0 = k0 jest wartoci oczekiwan pdu czstki opisanej pakietem, jednak stwierdzenia tego nie wykazalimy. Co wicej, nasza dyskusja pozwolia utosami v0 = k /m z klasyczn prdkoci czstki. Zajmiemy si teraz cisymi obliczeniami, ktre bd uzasadnieniem przyjtych "na wiar" stwierdze.

25.1.1

Wartoci oczekiwane x i x2

Warto oczekiwana x Warto oczekiwana pooenia czstki, to z denicji x =

dx (x, t) x (x, t) =

dx (x, t) x.

(25.2)

Podstawiajc funkcje falow (25.1) lub gsto prawdopodobiestwa (23.177) dostajemy x =

dx

x (x v0 t)2 exp a2 (1 + 2 t2 ) a2 (1 + 2 t2 )

(25.3)

Biorc now zmienn cakowania y = a2 (1 1 = x v0 t , + 2 t2 )

(25.4)

sprowadzamy nasz cak do postaci x dy y a2 (1 + 2 t2 ) + v0 t ey .

2

(25.5)

Pierwszy skadnik funkcji podcakowej jest nieparzysty nie daje wkadu. Zatem x 1 = v0 t

dy ey

= v0 t.
MECHANIKA KWANTOWA

(25.6) 323

S.Kryszewski

6.03.2010

25. (U.4) Rwnanie Schrdingera

324

Warto oczekiwana pooenia "odtwarza" wic klasyczny ruch jednostajny czstki (czego moemy, dla czstki swobodnej, oczekiwa). Jest to zgodne zarwno z nasz intuicj, jak i z twierdzeniem Ehrenfesta. Podkrelmy jednak, e dotyczy to wartoci oczekiwanej pooenia. O pooeniu czstki (w sensie klasycznym) w ogle tu nie mwimy. Interpretacja pakietu podana w rozdziale 23 zyskuje wic dodatkowe, i to cise, potwierdzenie. Rezultat (25.6) moemy podstawi czonu gaussowskiego pakietu (25.1). Warto oczekiwana x2 T warto oczekiwan obliczamy zupenie analogicznie, dlatego omwimy to skrtowo. Z denicji x2 =

dx (x, t) x2 (x, t) =

dx (x, t) x2 ,

(25.7)

co prowadzi (po zamianie (25.4) zmiennej cakowania) do caki x2 1 =

dy y

a2 (1 + 2 t2 ) + v0 t

ey ,

(25.8)

bardzo podobnej do (25.5). Rozwijajc kwadrat znw stwierdzamy, e czon nieparzysty w y nie daje wkadu i mamy 1 1 2 2 2 2 x2 = a2 1 + 2 t2 dy y 2 ey + v0 t dy ey (25.9) Biorc caki oznaczone z tablic dostajemy x2 =
1 2

a2 1 + 2 t2

2 2 + v0 t .

(25.10)

Wynik ten zastosujemy pniej do dyskusji zasady nieoznaczonoci.

25.1.2

Wartoci oczekiwane p i p2

Warto oczekiwana p Ponownie wychodzimy wprost z denicji p = dx (x, t) i (x, t) x (x, t) = i dx (x, t) . x Pochodn pod cak wemiemy z (23.181) otrzymujc p = i

(25.11)

dx (x, t)

ik0

a2 (1

x v0 t + it)

(25.12)

Caka ta rozpada si na trzy skadniki p = i ik0

dx (x, t)

1 2 a (1 + it) dx (x, t)
2

dx x (x, t)

v0 t + 2 a (1 + it)

(25.13)

Pierwsza i trzecia caka daj jedynki, bo pakiet falowy jest unormowany (dla dowolnego t). Druga caka to nic innego ni x = v0 t. Widzimy wic, e druga i trzecia caka wzajemnie si znosz. Wobec tego otrzymujemy p = k0 , (25.14)

dokadnie tak, jak to omawialimy w rozdziale 23. Nasza uprzednia dyskusja zyskuje cise, formalne podstawy.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

324

6.03.2010

25. (U.4) Rwnanie Schrdingera

325

Warto oczekiwana p2 Ostatni warto oczekiwan liczymy podobnie. p2 =

2

dx (x, t)

2 (x, t) x 2 (x, t) dx (x, t) . x2 i

(25.15)

Drug pochodn funkcji falowej (pakietu falowego) obliczamy za pomoc relacji (23.181), z ktrej otrzymujemy 2 (x, t) (x, t) x v0 t 1 = ik0 2 (x, t) 2 2 x x a (1 + it) a (1 + it) 2 1 x v0 t = 2 (x, t) + (x, t) ik0 2 a (1 + it) a (1 + it) Podstawiajc (25.16) do caki (25.15) obliczamy odpowiednie kwadraty i mamy p2 =
2

(25.16)

dx (x, t)

a2 (1

1 2 k0 + it) . (25.17)

2 t2 2ik0 x 2ik0 v0 t x2 2xv0 t + v0 + a2 (1 + it) a4 (1 + it)2

Funkcja podcakowa ma siedem skadnikw. Pierwszy, drugi, czwarty i sidmy (z dokadnocia do staego czynnika) prowadz po prostu do caki normalizacyjnej pakietu, ktra daje jedynk. Skadniki trzeci i szsty (po wydzieleniu staych) daj x = v0 t, w efekcie czego skadniki trzeci i czwarty skrc si, a skadniki szsty i sidmy rni si o czynnik 2. Wreszcie pity skadnik produkuje x2 . Tym samy dostajemy p2 =
2 2 k0 2 t2 x2 v0 1 + a2 (1 + it) a2 (1 + it)2

(25.18)

Za pomoc (25.10) eliminujemy x2 p2 =

2 2 k0 +

1 1 + 2 t2 a2 (1 + it) 2a2 (1 + it)2

(25.19)

W elementarny sposb porzdkujemy dwa ostatnie skadniki 1 1 + 2 t2 = a2 (1 + it) 2a2 (1 + it)2 1 (1 + it)(1 it) 1 = 2 = . 2 2 a (1 + it) 2a (1 + it) 2a2 W rezultacie, warto oczekiwana p2 przyjmuje posta p2 =
2 2 k0 + 2

(25.20)

2a2

(25.21)

co przyda si nam przy dyskusji zasady nieoznaczonoci.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

325

6.03.2010

25. (U.4) Rwnanie Schrdingera

326

25.2

Uoglnione twierdzenie o wiriale

, ktry spenia zagadnienie wasne Rozwamy pewien ukad zyczny opisany hamiltonianem H | n H = En | n , (25.22)

bdzie niezalen gdzie indeks zdaje spraw z moliwej degeneracji stanw | n . Niech A jawnie od czasu (tzn. A/t = 0) obserwabl odpowiadajc pewnej wielkoci zycznej charakteryzujcej badany ukad. Warto oczekiwana tej obserwabli spenia rwnanie ruchu (4.42), tj. i d | |A dt = H | , | A, (25.23)

gdzie | = | (t) jest dowolnym stanem ukadu. Niech teraz | = | n , a wic stan ukadu jest stacjonarnym stanem wasnym hamiltonianu. W tym stanie zachodzi relacja d | n n | A dt = 0, (25.24)

komutuje z hamiltonianem, czy te nie. Istotnie, dla i to niezalenie od tego, czy operator A stanu | = | n z (25.23) mamy i d | n n | A dt = = H H A | n n | A H | n n | A A | n n | H (25.25)

speniajce (25.22). Ponadto, z hermitowskoci H wynika, e Stany | n to stany wasne H n |H = (H | n ) = (En | n ) = n |En , bo energia En jest rzeczywista. Wobec tego z (25.25) otrzymujemy i d | n n | A dt | n = En n | A | n En n | A = 0, (25.26)

co byo do udowodnienia. Otrzyman tez moemy zapisa nieco inaczej n | d A | n dt = 1 i H | n n | A, = 0. (25.27)

Jest to tzw. uoglnione twierdzenie o wiriale, ktre mwi, e warto oczekiwana pochodnej obliczana w stanie wasnym hamiltonianu jest rwna zeru. Stany wasne czasowej obserwabli A hamiltonianu s stanami stacjonarnymi, dlatego te warto oczekiwana obserwabli efektywnie przestaje zalee od czasu, wic warto oczekiwana jej pochodnej czasowej znika. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

326

6.03.2010

26. (U.5) Zasada nieoznaczonoci

327

Rozdzia 26

(U.5) Zasada nieoznaczonoci

26.1
26.1.1

Pakiet falowy minimalizujcy zasad nieoznaczonoci

Wyprowadzenie postaci pakietu

Stan kwantowo-mechaniczny (lub funkcja falowa) minimalizujcy zasad nieoznaczonoci spenia rwnanie (5.26) iB (x) = 0, A (26.1)

przy czym parametr R zadany jest wzorem (5.27). Rozwaymy teraz pakiet falowy zwizany z czstk o rednim pooeniu x = a i rednim pdzie p = b. Ograniczymy si, dla prostoty rachunkw, do sytuacji jednowymiarowej. A zatem dokonujemy utosamienia operatorw: = x A a = x a, = p B b = p b. (26.2)

Oczywicie, zgodnie z (5.11) mamy teraz = i C B A, = x, p = i , (26.3)

= 1. Zatem parametr w relacji (26.1), na to aby zgodnie z (5.27) zminimalizowa zasad wic C nieoznaczonoci, przyjmuje warto = 2 2 (x) = . 2 2 (p) (26.4)

Korzystajc wic z utosamie (26.2) i majc parametr , na podstawie (26.1) budujemy rwnanie dla poszukiwanego pakietu falowego (x a) i i d b dx (x) = 0. (26.5)

Jest to rwnanie o rozdzielajcych si zmiennych, ktre moemy przepisa w postaci 1 d (x) [x a + ib] dx = (x) Scakowanie tego rwnania jest trywialne, w wyniku otrzymujemy 1 x2 ax + ibx + C 2 = ln (x).
MECHANIKA KWANTOWA

(26.6)

(26.7) 327

S.Kryszewski

6.03.2010

26. (U.5) Zasada nieoznaczonoci

328

Odwracajc logarytm i wprowadzajc now sta dowoln eC = A piszemy (x) = A exp ax ibx x2 + . 2 (26.8)

Pojawiajc si w rezultacie cakowania sta dowoln utosamiamy ze sta normalizacyjn, ktr bdziemy musieli pniej wyznaczy, a na razie moemy ni manipulowa. W tym celu przepiszmy powysze rwnanie w postaci (x) = A exp 1 2 x2 2ax + a2 a2 ibx iba iba + + . 2 (26.9)

Wczajc czony drugi i pity do nowej staej normalizacyjnej zapisujemy otrzymany pakiet falowy jako (x) = A exp (x a)2 ib + (x a) . 2 (26.10)

Posta taka jest wygodniejsza do dalszej dyskusji, za A to po prostu (nowa) staa normalizacyjna. Zwrmy uwag, e uzyskana funkcja falowa (x) ma by normowalna, a wic parametr musi by ujemny. Szczliwie tak jest, co wida z relacji (26.4), bowiem dyspersje zawsze s dodatnie. Dlatego te zapiszemy w kocu (x) w postaci (x) = A exp (x a)2 ib + (x a) . 2|| (26.11)

Za pomoc warunku normalizacyjnego

dx |(x)|2 = 1,

(26.12)

musimy obliczy sta normalizacyjn A . Przy obliczaniu kwadratu moduu czynnik urojony w eksponencie wzoru (26.11) znosi si. Pozostaje do obliczenia caka 1 = |A |2

dx exp

(x a)2 . ||

(26.13) || i wiedzc,

Cak t atwo obliczamy dokonujc zamiany zmiennej cakowania y = (x a)/ e dy exp(y 2 ) = . W rezultacie otrzymujemy |A |2 = 1 || = A = 1 ||
1/4

(26.14)

przy czym w drugiej rwnoci faz dowoln wybralimy rwn zeru. Wobec tego mamy (x) = 1 ||
1/4

exp

(x a)2 ib + (x a) . 2||

(26.15)

Podstawiajc wprowadzone wczeniej oznaczenia, stwierdzamy e (x) = 1 2 2 (x)

1/4

exp

(x x )2 i p + (x x ) . 4 2 (x)

(26.16)

przedstawia pakiet falowy (funkcj falow) minimalizujcy zasad nieoznaczonoci. Oczywicie powstaje pytanie, jak uzyskany tu pakiet ma si do pakietu dyskutowanego uprzednio (patrz (23.176) i ((25.1)).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

328

6.03.2010

26. (U.5) Zasada nieoznaczonoci

329

26.1.2

Dyskusja wynikw

W poprzednich rozdziaach badalimy ewolucj czasow gaussowskiego pakietu falowego, ktry wyraa si wzorem (x, t) = ei(t) (x v0 t)2 iko xi0 t e exp , 2a2 (1 + it) a2 (1 + 2 t2 ) (26.17)

gdzie oznaczenia s omwione po formule (25.1). Dla pakietu tego obliczylimy wartoci oczekiwane x p = v0 t, = k0 , x2 p2 = =
1 2 2a 2 2 k0 2 2 1 + 2 t2 + v 0 t , 2

2a2

(26.18)

co oczywicie pozwala wyznaczy odpowiednie (zalene od czasu) dyspersje

2 2 t (x) = 1 1 + 2 t2 , 2a 2 t (p) = 2

2a2

(26.19)

Dyspersja pooenia czstki (pakietu) ronie kwadratowo w czasie, a pdu jest staa. Pakiet opisuje czstk swobodn (nie oddziaujc). Zatem nie ma powodu, aby zmianom ulega pd 2 (p) = const., wydaje si by zrozumiay. Wiemy, e pakiet rozmywa czstki. Dlatego fakt, e t 2 (x). si w przestrzeni. Odzwierciedleniem tego jest rosnca w czasie dyspersja t Iloczyn obu dyspersji wynosi
2 2 t (x)t (p) = 2

1 + 2 t2 ,

(26.20)

i dla dostatecznie dugich czasw t moe mie dowolnie du warto. Z relacji tej widzimy, e minimalizacja zasady nieoznaczonoci moe nastpi jedynie w chwili pocztkowej t = 0. W chwili tej pakiet (26.17) redukuje si do (x, t = 0) = 1 x2 iko x e exp , 4 2 2a2 a (26.21)

2 (x) = 1 a2 , wic Jednoczenie z (26.19) mamy 0 2

(x, t = 0) =

1
4

2 (x) 20

eiko x exp

x2 2 (x), . 40

(26.22)

Poniewa jeszcze k0 = p / oraz x 0 = 0, wic widzimy, e pakiet (x) dany w (26.16) pokrywa si z powyszym. Minimalizacja zasady nieoznaczonoci zachodzi w chwili pocztkowej, a wraz z upywem czasu "psuje si" co pokazuje iloczyn dyspersji (26.20).

26.2

Dyskusja dowiadczenia interferencyjnego

Wrmy teraz do dowiadczenia z interferencj czstek. Dyskutujc j poprzednio stwierdzilimy, e nie mona okreli, przez ktr szczelin przejdzie czstka, o ile tylko nie chcemy zniszczy obrazu (prkw) interferencyjnych. Czstka padajca na przeson ma pd p = (0, p 0 , 0). Ulega ona dyfrakcji na jednej ze szczelin i pada na ekran w punkcie M , patrz rysunek 26.1. A wic po przejciu przez szczelin
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

329

6.03.2010

26. (U.5) Zasada nieoznaczonoci

330

czstka ma pewien pd w kierunku poprzecznym, tj. w kierunku osi x. Cakowity pd musi by zachowany, a wic przesona absorbuje zmiany pdu
i) p( x = p 0 sin i ,

(26.23)

gdzie i = 1, 2 numeruje szczelin przez ktr przesza czstka. W sytuacji przedstawionej na rysunku czstki uginaj si "w gr", zatem przesona doznaje przesunicia w d.

Rys. 26.1: Przesona P jest na rolkach i moe si przesuwa w gr lub w d. Mierzc jej przesunicie mona zmierzy warto skadowej pionowej pdu przekazanego pycie w wyniku ugicia strumienia czstek przechodzcych przez otwory. Pozwalamy czstkom nadbiega pojedynczo i oczekujemy, e po pewnym czasie na ekranie powstan prki interferencyjne. Dziki pomiarom przesuni przesony przy przejciu kolejnych czstek moemy prbowa okreli, przez ktr szczelin przesza dana czstka. Zwracamy uwag, e w tym rozumowaniu musi by jaka sprzeczno, bowiem wiemy z dowiadczenia, e okrelenie ktrdy przeszy kolejne czstki powinno niszczy obraz interferencyjny. Nasz bd polega na tym, e w powyszym rozumowaniu przyjlimy, i czstki maj natur kwantowo-mechaniczn, za przeson potraktowalimy jako obiekt klasyczny. Przeprowadzimy teraz "porzdn" analiz opisanego eksperymentu. Aby rozstrzygn, przez ktr szczelin przesza czstka, bd pomiaru p pdu przesony (1) (2) musi by duo mniejszy ni rnica pdw px i px (eby rozrni kty 1 i 2 ) p | p(1) p(2) x x |. (26.24)

Traktujc przeson jako obiekt take kwantowy, stosujemy do niej zasad nieoznaczonoci. Znw chodzi nam o oszacowania, wic ponownie posuymy si zasad nieoznaczonoci w intuicyjnej postaci (5.34). Szacujemy nieokrelono jej pooenia x p =
(1) (2)

| px

px |

(26.25)

Z geometrii zagadnienia (patrz rys. 26.1) wynika, e dla maych ktw sin 1
S.Kryszewski

x a/2 , d

sin 2

x + a/2 , d

(26.26) 330

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

26. (U.5) Zasada nieoznaczonoci

331

gdzie x to wsprzdna uderzenia czstki w ekran (punkt M ), za d to odlego pomidzy ekranem a przeson. Poniewa kty s mae, na mocy (26.23), moemy napisa | p(1) p(2) x x | = p 0 |sin 1 sin 2 | p 0 |1 2 | p0 x a/2 x + a/2 d d = p0 a . d (26.27)

Pd czstki padajcej p 0 wyraamy teraz za pomoc postulatu de Brogliea p 0 = h/, wobec czego z oszacowania (26.27) otrzymujemy | p(1) p(2) x x | ha . d (26.28)

Wynik ten podstawiamy do oszacowania (26.25) dla nieokrelonoci pooenia przesony. Otrzymujemy wic x d d . ha a (26.29)

Z elementarnej teorii interferencji wiemy jednak, e iloraz d/a to nic innego ni odlego pomidzy prkami interferencyjnymi. Wnioskujemy wic, e okrelenie pooenia pionowego przesony odbywa si z dokadnoci gorsz ni odlego prkw, co w oczywisty sposb musi prowadzi do zupenego "rozmazania" obrazu interferencyjnego. Podsumowujc stwierdzamy, e aby okreli przez ktr szczelin przesza czstka powinien by speniony warunek (26.24). Oszacowanie x w (26.29) uzyskalimy przy sabszym ograniczeniu, bowiem wzilimy zamiast (26.24) rwno. A wic ostrzejszy wymg naoony na p tym bardziej pogorszy x zwikszy je znacznie ponad oszacowanie (26.29), co tym bardziej popsuje obraz interferencyjny. Dowiadczenie rozstrzygajce ktrdy przejdzie czstka nie moe jednoczenie doprowadzi do powstania obrazu interferencyjnego. I na odwrt, jeli mamy obraz interferencyjny, to nie moemy okreli, przez ktr szczelin przesza kolejna czstka. "Wiedza o tym, ktrdy przesza czstka niszczy prki interferencyjne". ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

331

6.03.2010

27. (U.6) Oscylator harmoniczny

332

Rozdzia 27

(U.6) Oscylator harmoniczny

27.1 Rozwizanie przez rozwinicie w szereg

W gwnej czci wykadu rozwizanie zagadnienia wasnego dla hamiltonianu kwantowo-mechanicznego oscylatora harmonicznego sprowadzilimy do rwnania (6.28), tj. do f ( ) 2f ( ) + (E 1)f ( ) = 0, gdzie = m x. (27.1)

Poszukiwana funkcja f ( ) jest zwizana z funkcjami wasnymi (x) hamiltonianu wzorem (x) = x m = ( ) = exp 2 2 f ( ). (27.2)

Funkcja f ( ) musi by "przyzwoita", taka aby funkcja falowa ( ) bya funkcj normowaln, a wic musi by speniony warunek 1 d exp 2 2
2

f ( )

< .

(27.3)

Przedstawimy teraz zupenie inn, cho nie mniej ogln metod rozwizywania rwnania (27.1). Podobne metody matematyczne mona stosowa rwnie w innych zagadnieniach zwizanych z poszukiwaniem rozwiza stacjonarnego rwnania Schrdingera dla innych ukadw zycznych.

27.1.1

Oglna posta rozwiza

Szukamy rozwiza rwnania (27.1). Postulujemy jego rozwizanie w postaci szeregu f ( ) =

n=0

an n .

(27.4)

Wykonujc niezbdne rniczkowania, podstawiamy otrzymane szeregi do rwnania (27.1) i dostajemy

n=0

an n(n 1) n2 +

n=0

an [(E 1) 2n] n = 0.

(27.5)

Zauwamy, e dwa pierwsze (n = 0 i n = 1) wyrazy pierwszego szeregu zeruj si. Przenumerowujemy skadniki pierwszej sumy. Wprowadzamy nowy indeks sumowania n = n 2, (n = 0, 1, 2, . . . ). Wwczas, zamiast (27.5) mamy
n =0

an +2 (n + 2)(n + 1) n +

n=0

an [(E 1) 2n] n = 0.

(27.6) 332

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

27. (U.6) Oscylator harmoniczny

333

W obu sumach wystpuj te same potgi zmiennej . Wobec tego, z (27.6) wynika (po opuszczeniu znaku prim)
n=0

an+2 (n + 1)(n + 2) an 2n (E 1) n = 0.

(27.7)

Warunkiem znikania szeregu jest zerowanie si wspczynnikw. To za jest rwnowane warunkowi an+2 (n + 1)(n + 2) = an 2n (E 1) , ktry zapiszemy w znacznie wygodniejszej postaci, jako an+2 = an 2n (E 1) . (n + 1)(n + 2) (27.9) (27.8)

Z tego rezultatu mamy nastpujce wnioski. Relacja (27.9) ma charakter zwizku rekurencyjnego, z ktrego moemy po kolei wyznacza wspczynniki rozwizania (27.4). Zadajc a0 , obliczamy a2 , a4 , itd. A wic za pomoc zadanego a0 , tworzymy szereg o potgach parzystych. Analogicznie, z a1 mamy a3 , a5 , itd. W tym wypadku generujemy szereg o potgach nieparzystych. Rwnanie rniczkowe (27.1), ktre tu rozwizujemy, jest drugiego rzdu. Jego rozwizanie musi wic zalee od dwch staych dowolnych. Tymi staymi mog by wspczynniki a0 oraz a1 . Kady z nich generuje w rekurencyjny sposb rozwizanie o okrelonej parzystoci. Mona zreszt tego oczekiwa, bowiem potencja oscylatora jest funkcj parzyst, wic powinnimy mie wanie takie dwie klasy rozwiza. A zatem, mamy dwa liniowo niezalene rozwizania o okrelonej parzystoci 1 (p) ( ) = exp 2 2 1 (n) ( ) = exp 2 2 a0 a1 a2k 2k , a k=0 0 a2k+1 2k+1 , a1 k=0

(27.10a) (27.10b)

gdzie wspczynniki a0 i a1 peni rol staych dowolnych. Wyrazy a2k i a2k+1 obliczamy z relacji rekurencyjnej (27.9). Oglne rozwizanie naszego rwnania jest kombinacj liniow rozwiza parzystego (p) i nieparzystego (n) .

27.1.2

Dyskusja rozwini. Kwantowanie energii

Rozwamy uzyskane szeregi zarwno dla przypadku parzystego, jak i dla nieparzystego. Dla parzystego n = 2k, k = 0, 1, 2, . . . , mamy szereg

f ( ) =
k=0

a2k 2k .

(27.11)

Relacja rekurencyjna ma za posta a2k+2 4k + 1 E = a2k (2k + 1)(2k + 2)

S.Kryszewski
k 1

- 1.

(27.12)

MECHANIKA KWANTOWA

333

6.03.2010

27. (U.6) Oscylator harmoniczny

334

Dla nieparzystego n = 2k + 1, k = 0, 1, 2, . . . sytuacja jest podobna. W tym wypadku mamy

f ( ) =
k=0

a2k+1 2k+1 .

(27.13)

Natomiast relacja rekurencyjna jest postaci a2k+3 4k + 3 E = a2k+1 (2k + 2)(2k + 3)

k 1

- 1.

(27.14)

Widzimy wic, e w obu przypadkach po wyczeniu pewnej iloci wstpnych wyrazw, oba szeregi zachowuj si tak, e speniona jest relacja an+2 1 , an k gdzie k n , 2 (27.15)

ktra jest tym lepszym przyblieniem, im wiksza jest liczba k . Aby lepiej zrozumie sens powyszego zachowania si asymptotycznego otrzymanych szeregw, rozwamy teraz funkcj exp( 2 ). exp( 2 ) =
n=0 ( 2 )n = b2k 2k n! k=0

gdzie

b2k =

1 . k!

(27.16)

Wobec tego dla dyskutowanej funkcji exp( 2 ) mamy b2(k+1) b2k+2 1 = = b2k b2k k+1
k 1

- 1.

(27.17)

Na podstawie analizy funkcji exp( 2 ) wnioskujemy, e nasze szeregi (27.11) oraz (27.13) dla duych wartoci k , daj szeregi funkcji f ( ) asymptotycznie zbiene do funkcji exp( 2 ). Sytuacja jest niezadowalajca, bowiem zgodnie z (27.2) dostalimy rozwizania w postaci iloczynu, ktry asymptotycznie zachowuje si jak 1 1 ( ) exp 2 exp( 2 ) = exp + 2 , 2 2 (27.18)

a wic jak funkcja nienormowalna. A zatem otrzymane rozwizanie jest niezyczne. Jedynym sposobem uniknicia tej trudnoci jest danie, aby uzyskany szereg urywa si, to znaczy aby funkcja f ( ) redukowaa si do wielomianu. Istotnie szereg si urywa, jeeli w relacji rekurencyjnej (27.9) otrzymujemy an+2 = 0, poczwszy od pewnego n. Tak wanie dzieje si, gdy zadamy, aby dla pewnego n znika licznik wyraenia po prawej stronie oglnego wzoru (27.9). Wobec tego warunek 2n E 1 = 0 dla pewnego n = 0, 1, 2, 3, . . . . . . (27.19)

sprawia, e wspczynniki o numerach mniejszych lub rwnych n s rne od zera, za te o indeksie wikszym od n staj si zerami. Funkcja f ( ) redukuje si do wielomianu stopnia n. Tym samym potwierdza si nasz domys, wynikajcy z jakociowej dyskusji rozwiza. Warunek (27.19) moemy zapisa take w postaci E =2 n+ 1 2 gdzie n = 0, 1, 2, 3, . . . . . . (27.20)

Powysze rwnanie mwi nam, e dozwolone energie (tzn. takie, ktre prowadz do zycznie sensownych normowalnych funkcji falowych) kwantowomechanicznego oscylatora harmonicznego przyjmuj tylko cile okrelone, a wic skwantowane, wartoci.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

334

6.03.2010

27. (U.6) Oscylator harmoniczny

335

Wracajc, do wyjciowych oznacze E = 2E/ , zapisujemy warunek kwantowania energii oscylatora, w postaci E = En = n+ 1 2 gdzie n = 0, 1, 2, 3, . . . . . . (27.21)

Warunek kwantowania energii zapewnia, e szeregi si urywaj (redukuj do wielomianw) dajc rozwizania naszego problemu 1 ( ) = n ( ) = exp 2 Wn ( ), 2 (27.22)

gdzie Wn (.) s wielomianami n-tego stopnia. Tym samym kwantowanie energii prowadzi do funkcji falowych, ktre s ju normowalne, tak jak to by powinno. Na zakoczenie dyskusji, zwrmy uwag, e warunek kwantyzacji energii (27.19) moemy wykorzysta w relacji rekurencyjnej (27.9), otrzymujc ak+2 = ak 2(k n) . (k + 1)(k + 2) (27.23)

Jasno wic wida, e wspczynniki o numerach k n s niezerowe, za dla k > n mamy ju same zera. Rzeczywicie wic rozwinicie (27.4) dla funkcji f ( ) urywa si i staje si ona wielomianem. Wspczynniki a0 oraz a1 peni rol staych dowolnych i wyznaczaj rozwizania odpowiednio parzyste i nieparzyste. Oczywicie z warunku kwantowania (27.19) wynika E 1 = 2n, co po wstawieniu do rwnania (27.1) daje f ( ) 2f ( ) + 2nf ( ) = 0. (27.24)

przy czym ju wiemy, e rozwizaniami musz by wielomiany. Tym samym otrzymujemy ten sam rezultat co w gwnej czci wykadu. Wielomiany Hermitea speniaj powysze rwnanie. Wobec tego z (27.22) wynikaj funkcje falowe n ( ) = Nn exp 2 2 Hn ( ). (27.25)

Sta normalizacyjn otrzymamy tak samo jak poprzednio (w gwnej czci wykadu). Kwantowanie energii (27.21) jest te takie samo. Wszystkie dalsze rozwaania przebiegaj wic identycznie jak w gwnej czci wykadu. Stwierdzamy wic, e metoda szukania rozwiza stacjonarnego rwnania Schrdingera za pomoc rozwinicia w szereg prowadzi do tych samych wynikw co rozwizania konuentnego rwnania hipergeometrycznego.

27.2

Alternatywna posta funkcji falowych

1 2 y 2 d dy
n

Lemat 27.1 Wielomiany Hermitea speniaj wzr Hn (y ) = exp y 1 exp y 2 2 (27.26)

ktry jest analogiczny do formuy Rodriguesa Hn (x) = (1)n ex

S.Kryszewski
2

dn x2 e . dxn
MECHANIKA KWANTOWA

(27.27) 335

6.03.2010

27. (U.6) Oscylator harmoniczny

336

Dowd. Mona go przeprowadzi na wiele rnych sposobw. Podamy najprostszy przez indukcj matematyczn. Dla n = 0 formua (27.26) oczywicie daje H0 (x) = 1, co jest poprawne. Czyli pierwszy punkt dowodu przez indukcj jest gotowy. Zakadamy suszno wzoru (27.26) dla pewnego n > 0 i badamy je dla n + 1. Hn+1 (y ) = e 2 y = e2y
1 2 1 2 1 2 d d e 2 y e 2 y y dy dy 1 2 d y e 2 y H n ( y ) . dy

e 2 y

1 2

1 2

(27.28)

gdzie skorzystalimy z zaoenia indukcyjnego. Dalej wic mamy Hn+1 (y ) = e 2 y

1 2

y e 2 y Hn (y )
1 2

1 2

1 2 d e 2 y Hn (y ) dy 1 2 1 2

= y Hn (y ) e 2 y = 2y Hn (y )

ye 2 y Hn (y ) + e 2 y

d Hn ( y ) dy (27.29)

d Hn (y ) . dy

Przeksztacajc dalej otrzymujemy Hn+1 (y ) = ey = ey = ey

2

2y ey Hn (y ) + ey d y 2 e dy

d Hn (y ) dy 2 d Hn (y ) + ey Hn (y ) dy
2

d 2 ey Hn (y ) . dy

(27.30)

Wielomian Hn (y ) w ostatnim wzorze wyrazimy wzorem Rodriguesa (27.27), dostajc Hn+1 (y ) = ey

2

d dy

ey (1)n ey
2

dn y2 e dy n (27.31)

= (1)n+1 ey

dn+1 y2 e = Hn+1 (y ), dy n+1

co ponownie wynika ze wzoru Rodriguesa. Na mocy zasady indukcji lemat jest udowodniony. Jeeli teraz w udowodnionej relacji (27.26) dokonamy zamiany zmiennych wedug przepisu y = x m/ , to wwczas otrzymamy Hn x m = exp

m x2 2 m

x m 2
n/2

d m x2 exp m dx 2 d m dx
n

exp

m x2 2

exp

m x2 2

(27.32)

Stosujc to wyraenie w znanych ju funkcjach falowych n (x) = m

1/4

1 n 2 n!

exp

m 2 x Hn x 2

(27.33)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

336

6.03.2010

27. (U.6) Oscylator harmoniczny

337

atwo widzimy, e mona je zapisa w dwch rwnowanych postaciach n (x) = m m

1/4

1 n 2 n! 1 n 2 n!

exp m
n

m x2 2

Hn x

1/4

n/2

d m dx

exp

m 2 x . 2

(27.34)

Otrzymane alternatywne wyraenie dla funkcji falowych kwantowo-mechanicznego oscylatora harmonicznego jest przydatne w niektrych innych zastosowaniach.

27.3

Szacowanie energii stanu podstawowego z zasady nieoznaczonoci

Z warunku kwantowania energii En = (n + 1 2 ) oczywicie wynika, e energia stanu podstawowego (stanu o najniszej energii) wynosi /2. Pokaemy, e warto ta jest zgodna z przewidywaniami wynikajcymi z zasady nieoznaczonoci. Najnisza energia oscylatora klasycznego wynosi Eklas = 0, co odpowiada oscylatorowi znajdujcemu si w spoczynku. Sytuacja taka jest jednak niemoliwa w ramach mechaniki kwantowej. Bdziemy stara si oszacowa energi kwantowo-mechanicznego oscylatora harmonicznego za pomoc zasady nieoznaczonoci. Zaoymy dla prostoty, e oscylator znajduje si w jednym ze swoich stanw wasnych n (x) danym w (27.33). Na wstpie przypomnijmy, e zasada nieoznaczonoci dla pooenia i pdu mwi i 2 (x) 2 (p)
2

(27.35)

gdzie dyspersje s okrelone wzorami 2 (x) = (p) =

2

(x x )2 = x2 x 2 , (p p )
2

(27.36a) (27.36b)

= p

p .

A zatem aby obliczy dyspersje trzeba znale najpierw wartoci oczekiwane pooenia i pdu. Z zaoenia oscylator jest w stanie wasnym energii n . Na mocy rozwaa z czci gwnej wykadu, wiemy e wartoci oczekiwane pooenia i pdu znikaj x = p = 0. (27.37)

Wobec tego dyspersje dane s wzorami 2 (x) = 2 (p) = x2 =

2 dx n (x) x2 n (x), dx n (x)

(27.38a) (27.38b)

p2 =

d2 n (x). dx2

Funkcje podcakowe w obu powyszych wyraeniach s zawsze funkcjami parzystymi. Nie ma wic adnych powodw oczekiwa, e caki te dadz zera. Z zasady nieoznaczonoci (27.35) pynie wrcz odwrotny wniosek, obie dyspersje musz by dodatnie. Sytuacja jest wic inna ni w przypadku klasycznym. Dyspersje (niepewnoci, rozmycia) pooenia i pdu oscylatora, nawet w stanie o najniszej moliwej energii, nie znikaj. Mwimy, e kwantowo-mechaniczny oscylator
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

337

6.03.2010

27. (U.6) Oscylator harmoniczny

338

harmoniczny w stanie podstawowym (gdy n = 0) wykonuje drgania zerowe, przy czym jego energia jest wiksza ni zero i wynosi /2. Sprawdzimy, e zasada nieoznaczonoci, i to cakiem niezalenie od naszych wczeniejszych oblicze, pozwala przewidzie dokadnie tak minimaln energi oscylatora. Rozwamy warto oczekiwan energii oscylatora, czyli warto oczekiwan hamiltonianu. A zatem mamy E = = p 2 m 2 2 + x 2m 2 = p2 1 + m 2 x2 2m 2 (27.39)

2 (p) 1 + m 2 2 (x), 2m 2

gdzie wykorzystalimy relacje (27.38). Na mocy zasady nieoznaczonoci (27.35) mamy np. 2 (p)
2

4 2 (x)

(27.40)

Wobec tego w (27.39) szacujemy E od gry, zastpujc 2 (p) w/g (27.40) przez co mniejszego. A wic czc te wzory otrzymujemy
2

8my

1 m 2 y, 2

(27.41)

gdzie dla wygody oznaczylimy y = 2 (x). Znajdmy minimaln warto prawej strony powyszego oszacowania. Innymi sowy, bdziemy manipulowa parametrem y = 2 (x) > 0, tak aby zminimalizowa praw stron (27.41). A wic badamy funkcj
2

g (y ) =

8my

1 m 2 y. 2

(27.42)

Jej pochodna
2

g (y ) =

8my 2

1 m 2 . 2

(27.43)

atwo obliczamy, e pochodna znika dla y= 2m . (27.44)

Poniewa y jako dyspersja pooenia musi by dodatnie, rozwizanie z minusem odrzucamy. atwo wida, e dla y = /2m , druga pochodna funkcji g (y ) jest dodatnia. Zatem g (y ) istotnie ma minimum. Najlepsze oszacowanie energii oscylatora w (27.41) dostaniemy podstawiajc za y obliczon warto minimalizujc funkcj g (y ). Elementarne obliczenia prowadz do wniosku E 1 , 2 (27.45)

co oczywicie jest zgodne z minimum energii wynikajcym z warunku kwantowania. Na zakoczenie zauwamy, e rwnie dobrze moglibymy z zasady nieoznaczonoci wyliczy 2 (x), i nastpnie wyeliminowa t dyspersj z wyraenia (27.39). Postpujc dalej w zupenie

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

338

6.03.2010

27. (U.6) Oscylator harmoniczny

339

analogiczny sposb dostaniemy to samo oszacowanie dla wartoci oczekiwanej E , przy czym uzyskane minimum bdzie mie miejsce dla 2 (p) = y = 1 m . 2
2 m = , 2m 2 4

(27.46)

Zwrmy take uwag, e sytuacja opisana przez dyspersje (27.44) i (27.46) odpowiada 2 (x) 2 (p) = (27.47)

a wic minimalizacji zasady nieoznaczonoci.

27.4
27.4.1

Operatory anihilacji i kreacji. Oscylator harmoniczny

Operatory anihilacji i kreacji oglna teoria

Postulujemy istnienie pewnej przestrzeni Hilberta (by moe nieskoczenie wielewymiarowej) w ktrej dziaa bdzie operator a i jego sprzenie a . Operatory a ia s niehermitowskie. Dla tych dwch operatorw postulujemy fundamentaln relacj komutacyjn a , a = a a a a = 1. (27.48)

Na podstawie przedstawionych postulatw skonstruujemy przestrze Hilberta i zbadamy szereg bardzo wanych wasnoci operatorw a oraz a . Zrobimy to udowadniajc seri lematw i twierdze. Lemat 27.2 Operator N = a a ma pewien wektor wasny | z odpowiadajcy rzeczywistej wartoci wasnej z , tzn. N| z = a a | z = z | z , przy czym z R. (27.49)

Dowd. Wynika natychmiast z faktu, e operator N = a a jest hermitowski. Uwaga: Wektor | z to wektor wasny operatora hermitowskiego. Wektor ten mona wic zawsze unormowa. W dalszych rozwaaniach przyjmiemy, e wektor | z jest unormowany |z
2

= 1,

lub

z|z

= 1.

(27.50)

jest (rzeczywista) nieujemna. z R+ . Lemat 27.3 Warto wasna operatora N , zatem Dowd. Poniewa | z oznacza unormowany wektor wasny operatora N z = z z|z =

z| z |z = z|a ( a |z ) a |z
2

z|a a |z

= (a | z ) ( a |z ) =

(27.51)

Widzimy wic, e z jest rwne normie pewnego wektora, wobec tego jest to liczba rzeczywista i nieujemna. Lemat 27.4 Obowizuj nastpujce relacje komutacyjne a a , a a a , a
S.Kryszewski

= a , = a .
MECHANIKA KWANTOWA

(27.52a) (27.52b) 339

6.03.2010

27. (U.6) Oscylator harmoniczny

340

Dowd. Proste rachunki, w ktrych korzystamy z kanonicznej relacji komutacyjnej (27.48), prowadz do : a a , a a a , a co koczy dowd. Lemat 27.5 Ket a |z (z 1), to jest a N |z = a jest stanem wasnym operatora N a , odpowiada wartoci wasnej = a [ a , a ] + = a a , a + a , a a = a 0 + (1) a. a = a + 0 a , (27.53)

a , a

= (z 1) a |z .

(27.54)

Dowd. Jeeli a | z = 0, to wwczas mamy a N |z = a a a |z . (27.55)

Ze wzgldu na relacj komutacyjn (27.52a) moemy napisa a a a =a a a a , a zatem a N |z = a ( a a 1) | z = a z |z a |z = (z 1) a |z . (27.56)

z wartoci wasn (z 1). Wektor a | z jest wic stanem wasnym operatora N =a Lemat 27.6 Ket a | z jest stanem wasnym operatora N a i odpowiada wartoci wasnej (z + 1), to jest a N | z = (z + 1) a | z . (27.57)

Dowd. Dowd jest analogiczny do dowodu poprzedniego lematu, tutaj jednak korzystamy z relacji komutacyjnej (27.52b) zamiast (27.52a). Lemat 27.7 Normy wektorw a | z oraz a | z s dane jako a |z = z, a | z = z+1 .

(27.58)

Dowd. Pierwsza norma wynika automatycznie z dowodu lematu 27.3, patrz relacja (27.51). Drug relacj dowodzimy analogicznie a | z
2

a | z

a | z

z|a a | z .

(27.59)

Z kanonicznej relacji komutacyjnej mamy a a = a a + 1, wobec tego a | z

2

= =

z|a a + 1|z a |z
2

z|a a |z + z|z (27.60) a |z

2

+ 1 = z + 1, jest unormowany i

co wynika std, e wektor | z (27.58), co koczy dowd.

= z , a wic mamy drug relacj

odpowiadajcym Lemat 27.8 Jeli wektor a n | z = 0, to jest on wektorem wasnym operatora N wartoci wasnej (z n): a N n | z
S.Kryszewski

= (z n) a n | z
MECHANIKA KWANTOWA

(27.61) 340

6.03.2010

27. (U.6) Oscylator harmoniczny

341

Dowd. Dowd przeprowadzamy przez indukcj. Przypadek n = 1 wykazalimy w (27.54). a a Zasadnicz rol w dowodzie odgrywa relacja N =a N , ktra wynika z (27.52a). Otrzymujemy wtedy a N n+1 | z a = N [ an | z ] a = ( aN ) [ an | z ] [ = a N an | z ] a n+1 | z . Na mocy zaoenia indukcyjnego dalej uzyskujemy a N n+1 | z = a (z n) an | z a n+1 | z = (z n 1) an+1 | z . skd wynika tre lematu. Lemat 27.9 Istnieje taka liczba cakowita, e a n | z = 0, lecz a n+1 | z = 0, (27.64) (27.63) (27.62)

odpoDowd. Z poprzedniego lematu wynika, e a n | z jest wektorem wasnym operatora N s nieujemne. wiadajcym wartoci wasnej (z n). Lemat 27.3 mwi, e wartoci wasne N dla dostatecznie duego n bdziemy mieli (z n) < 0. Jest to sprzeczne z lematem 27.3. Wobec tego, musi istnie taka liczba cakowita dodatnia, e warunki (27.64) bd spenione, co koczy dowd. zdeniowane w (27.49) s nieujemnymi liczTwierdzenie 27.1 Wartoci wasne z operatora N , taki e bami cakowitymi. Co wicej, istnieje unormowany wektor wasny | 0 operatora N a | 0 = 0, ktry nazwiemy stanem prni. odpowiadajcym wartoci wasnej Dowd. Wektor a n | z jest wektorem wasnym operatora N z n, moemy wic go unormowa i zapisa w postaci |z n = a n | z a n | z . (27.66) (27.65)

Niech n bdzie liczb cakowit tak, e speniony jest warunek (27.64). Oznacza to, e a |z n = 0, (27.67)

wic norma uzyskanego wektora wynosi a |z n = 0. (27.68)

A zatem, z pierwszej z relacji (27.58) wynika, e a |z n = z n = 0.

(27.69)

= a Implikuje to, e z = n. Wartoci wasne z operatora N a s wic nieujemnymi liczbami cakowitymi. Ponadto, wnioskujemy, e istnieje unormowany wektor | 0 , dla ktrego relacja (27.64) jest speniona i to dla n = 0.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

341

6.03.2010

27. (U.6) Oscylator harmoniczny

342

Twierdzenie 27.2 Zgodnie z twierdzeniem 27.1, przez | n oznaczamy unormowany stan wasny , ktry odpowiada wartoci wasnej n nieujemnej liczbie cakowitej. Wwczas, operatora N wektory |n 1 = a |n , n oraz |n + 1 a | n = , n+1 (27.70)

. Relacje te pozwalaj na skonstruowanie wszystkich stanw s stanami wasnymi operatora N , przy zaoeniu, e przynajmniej jeden ze stanw | n jest dany (znany). wasnych operatora N Formuy (27.70) mona zapisa rwnowanie jako a |n = n |n 1 (27.71a) a |n = n + 1 |n + 1 (27.71b) nalecym do Dowd. W lemacie 27.5 wykazalimy, e wektor a | n jest stanem wasnym N wartoci wasnej (n 1). Oznacza to, e (zgodnie z wprowadzon notacj) a | n jest wektorem proporcjonalnym do wektora | n 1 . Pozostaje ustali wspczynnik proporcjonalnoci. Z lematu 27.7 wynika, e norma a |n = n . Wobec tego wektor a |n a |n = a |n , n (27.72)

z wartoci wasn (n 1). A zatem jest on rwny jest unormowanym wektorem wasnym N wektorowi | n 1 . Pierwsza cz twierdzenia jest wic dowiedziona. Drug cz dowodzimy w ten sam sposb. =a Lemat 27.10 Stan wasny | n operatora N a mona skonstruowa jako |n 1 = n! a
n

|0 ,

(27.73)

jeli tylko stan prni | 0 zdeniowany w (27.65) jest znany lub dany. Dowd. Dowd przeprowadzamy przez indukcj z relacji (27.71b). Dla n = 1 mamy |1 1 = a | 0 1! 1 = 1 |1 1! = |1 , (27.74)

tak jak to by powinno. Dalej dla n + 1 dostajemy |n + 1 = = 1 1 1 ( a )n+1 | 0 = a ( a )n | 0 n + 1 n! (n + 1)! a |n + 1 |n = n + 1 n+1 n+1 (27.75)

= |n + 1 .

gdzie wykorzystalimy zaoenie indukcyjne przy przejciu od pierwszej do drugiej linii. =a Lemat ten jasno okrela sposb konstrukcji stanw wasnych operatora N a . Musimy najpierw zbudowa (znale) stan podstawowy stan prni | 0 , ktry powinien by wyznaczony jednoznacznie. Jeli tak nie jest, to musimy dodatkowo dysponowa zupenym zbiorem komutujcych obserwabli, ktre bd klasykowa stany prni za pomoc dodatkowych liczb kwantowych. Znajdujc w ten sposb odpowiedni unormowany stan prni, moemy nastpnie zbudowa stany | n stosujc operator kreacji zgodnie z przepisem (27.73).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

342

6.03.2010

27. (U.6) Oscylator harmoniczny

343

Lemat 27.11 Stany wasne | n okrelone w (27.73) s ortonormalne, to jest n|m = nm . (27.76)

Dowd. Ortogonalno wynika z faktu, e stany | n s stanami wasnymi hermitowskiego , a wic tylko potrzeba wykaza ich unormowanie. Bez straty oglnoci moemy operatora N przyj n m. Wwczas, z (27.73) dostajemy n|m 1 = n! m! 0|a n ( a )m | 0 . (27.77)

Z drugiej strony mamy relacje operatorowe a ( a )m ( a )m a = a , ( a )m a , ( a )m1 a , ( a )m1 + a , a ( a )m1 (27.78)

= a = a

+ ( a )m1 .

Wielokrotnie stosujc takie rozumowanie, w kocu otrzymamy a ( a )m ( a )m a = m ( a )m1 , co mona te wykaza stosujc indukcj matematycznej. Idc dalej stwierdzamy, e n|m = = 1 0|a n1 m( a )m1 + ( a )m a |0 n! m! 1 m 0|a n1 ( a )m1 | 0 , n! m! (27.79)

(27.80)

bowiem a | 0 = 0. Powtarzajc tak procedur m-krotnie, uzyskamy w rezultacie relacj n|m = m! n! 0|a nm | 0 . (27.81)

Dla n > m mamy wic a nm | 0 = 0, co wynika z denicji stanu prni. Gdy n = m, to dostaniemy n | m = 0 | 0 = 1. A zatem stany | n s ortogonalne (co nie jest nieoczekiwane) i unormowane, tak jak to by powinno, porwnaj (27.50).

27.4.2

Operatory anihilacji i kreacji podsumowanie

Operatory anihilacji i kreacji (niehermitowskie) s okrelone przez relacj komutacyjn a , a = 1. (27.82)

=a Stany | n s stanami wasnymi operatora N a , to jest |n N = a a | n = n |n , gdzie n = 0, 1, 2, . . . . . . (27.83)

Stan | 0 nazywamy stanem prni. Stan ten spenia warunek a |0 = 0. (27.84)

) Stany | n s ortonormalne (stany wasne operatora hermitowskiego N m|n

S.Kryszewski

= mn .
MECHANIKA KWANTOWA

(27.85) 343

6.03.2010

27. (U.6) Oscylator harmoniczny

344

Dziaanie operatorw anihilacji i kreacji na stany | n okrelone jest wzorami a |n = n |n 1 , a |n = n + 1 |n + 1 .

(27.86a) (27.86b)

Zauwamy, e relacje te s w peni konsystentne z poprzednimi. Wzr (27.86a) zgadza si z denicj (27.84) stanu prni. Co wicej, mamy a a |n = a n | n 1 = n a | n 1 = n (n 1) + 1 | n = n | n , (27.87) jak to by powinno, zgodnie z denicj (27.83). Elementy macierzowe operatorw anihilacji i kreacji atwo wynikaj z rwnania (27.86) i warunkw ortonormalnoci. Bez trudu otrzymujemy formuy m|a |n = n m | n 1 = n m,n1 , (27.88a) m|a |n = n + 1 m | n + 1 = n + 1 m,n+1 . (27.88b) Praktyczna konstrukcja przebiega w nastpujcych zasadniczych krokach: budujemy operatory anihilacji i kreacji a oraz a , a potem sprawdzamy relacj komutacyjn (odtwarzajc relacj kanoniczn (27.82)); znajdujemy (konstruujemy) stan prni | 0 . konstruujemy stany | n za pomoc relacji |n = ( a )n |0 . n! (27.89)

27.4.3

Zastosowanie do oscylatora harmonicznego

Zastosujemy tutaj przedstawion powyej teori do konkretnego przypadku. Operatory anihilacji i kreacji dla oscylatora harmonicznego Hamiltonian kwantowo-mechanicznego oscylatora to 2 1 = p H + m 2 x 2 . 2m 2 Operatory pooenia i pdu speniaj kanoniczn relacj komutacyjn x , p = i . (27.91) (27.90)

Budujemy teraz dwa operatory pomocnicze m x oraz p , m (27.92)

i bez kopotu sprawdzamy, e s one bezwymiarowe.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

344

6.03.2010

27. (U.6) Oscylator harmoniczny

345

Twierdzenie 27.3 Dwa bezwymiarowe, niehermitowskie operatory b oraz b zdeniowane wzorami b = 1 2 ip x + m 1 ( m x + ip ), = 2m m ip x m 1 = ( m x ip ), 2m m

(27.93a)

b =

1 2

(27.93b)

speniaj relacj komutacyjn b, b = 1. (27.94)

Zatem b moemy uzna za operator anihilacji, za b za operator kreacji. Dowd. Niehermitowsko i bezwymiarowo zdeniowanych operatorw jest ewidentna. Trzeba jedynie wykaza relacj komutacyjn (27.94). A zatem z denicji (27.93) b, b = = = = 1 m x + ip , m x ip 2m 1 m2 2 x , x im x , p + im p , x + p , p 2m im x , p + p , x 2m i { i + (i ) } = 1. 2

(27.95)

Poniewa operatory bi b speniaj relacj komutacyjn typow dla operatorw anihilacji i kreacji, wic posiadaj one wszystkie niezbdne wasnoci. Identykacja (nazewnictwo) wprowadzone w treci twierdzenia jest wic poprawne i uzasadnione. Relacje (27.93) mona atwo odwrci i wyrazi operatory pooenia i pdu przez operatory anihilacji i kreacji x = b + b , b b , (27.96a) (27.96b)

2m m 2

p = i

Za pomoc tych zwizkw moemy teraz wyrazi hamiltonian oscylatora przez operatory anihilacji i kreacji. Otrzymujemy

= H

1 i 2m

m 2

b b

1 m 2 2

2m

b + b

2 2 b b + b + b 4 4 = bb bb b b + b b + bb + bb + b b + b b 4 4 bb +b b = 2

(27.97) 345

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

27. (U.6) Oscylator harmoniczny

346

Z relacji komutacyjnej (27.94) wynika b b = 1 + b b, a zatem w kocu mamy = H 2 b b+1 2 = 1 b b+ 2 = +1 N 2 (27.98)

= gdzie, jak poprzednio, wprowadzilimy operator N b b. Twierdzenie 27.4 Stany wasne energii kwantowego oscylatora harmonicznego s stanami | n = stanami wasnymi operatora N b b. Wartoci wasne energii wynosz En = n+ 1 2 . (27.99)

omwionych Dowd. Dowd wynika natychmiast z relacji (27.98) i z wasnoci operatora N powyej. Konstrukcja stanu prni Powysze rozwaania miay do formalny charakter. Aby nada im bardziej przejrzyst posta, bdziemy teraz budowa stany wasne energii oscylatora w reprezentacji pooeniowej, to jest bdziemy szuka funkcji n (x) = x | n . Pierwszy krokiem, wedug nakrelonej uprzednio procedury, musi by konstrukcja stanu prni, szukamy wic funkcji 0 (x) = x | 0 . Stan prni jest zdeniowany rwnaniem (27.65) lub (27.84). Posugujc si wic operatorem anihilacji b danym w (27.93a), dostajemy 0 = b |0 1 = 2m ( m x + ip ) |0 . (27.100)

W reprezentacji pooeniowej rwnanie to przyjmuje posta 0 = = 1 ( m x + ip ) |0 x| 2m d 1 m x + i i dx 2m d dx

0 (x).

(27.101)

Ostatni wzr stanowi elementarne rwnanie rniczkowe pierwszego rzdu 0 = x + 0 (x), gdzie = m . (27.102)

Rozwizanie tego rwnania jest bardzo proste i ma posta 0 (x) = A0 exp x2 2 , (27.103)

gdzie A0 jest sta normalizacyjn. Jej obliczenie daje 1 = | A0 |2

dx exp

x2 2

= | A0 |2

(27.104)

Wybierajc dowoln faz staej A0 jako rwn zeru otrzymujemy funkcj falow stanu podstawowego oscylatora. Innymi sowy mamy stan prni w reprezentacji pooeniowej 0 (x) =
1/4

exp

x2 2

(27.105)

ktry jest waciwie unormowany.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

346

6.03.2010

27. (U.6) Oscylator harmoniczny

347

Konstrukcja stanw | n Majc ju stan prni w reprezentacji pooeniowej, moemy i dalej i konstruowa dalsze stany. Posuymy si w tym celu relacj (27.89), ktr zapisujemy w reprezentacji pooeniowej n (x) = x|n = 1 n! x | ( b )n | 0 . (27.106)

Rozwamy teraz bra (form dualn) x | b . Na mocy (27.93b) otrzymujemy x| b = = 1 x| 2m 2 x + ( m x ip ) = i p m

m x| 2 2 x +

i p m

|x

d m dx

|x

Poniewa operator rniczkowy d/dx jest antyhermitowski, wic x| b = 2 x 1 d dx x |. (27.107)

Stosujc n-krotnie ten fakt w (27.106) n-krotnie, otrzymujemy n (x) = 2

n/2

1 n!

1 d dx

x|0 .

(27.108)

Wstawiajc funkcj falow (27.105) stanu prni (27.105), konstruujemy rwnanie rniczkowe okrelajce n-ty stan wasny energii oscylatora harmonicznego n (x) =
1/4

1 n/2 n 2 n!

1 d dx

exp

x2 2

(27.109)

Jest to rwnanie funkcjonalne podobne do wzoru Rodriguesa (27.26) dla wielomianw Hermitea, za parametr jest okrelony w (27.102). Stosujc relacj (27.32) otrzymalimy alternatywn posta funkcji falowych oscylatora.Powtarzajc analogiczne rozwaania odnonie formuy (27.109) dostaniemy n (x) = m m
1/4

1 2 n n! 1 2 n n!

n/2

x m x2 2

d m dx Hn x

exp m

m 2 x 2 (27.110)

1/4

exp

Moemy wic stwierdzi, e metoda wykorzystujca operatory anihilacji i kreacji prowadzi do tych samych funkcji falowych (funkcji wasnych energii) co standardowe rozwizanie zagadnienia wasnego dla hamiltonianu (stacjonarnego rwnania Schrdingera). Inne zastosowania W gwnej czci wykadu w pracochonny sposb (cakujc) obliczalimy elementy macierzowe k | x | n , k | x2 | n , k | p | n oraz k | p2 | n . Obliczenia te wymagay do skomplikowanych caek. Pokaemy teraz, e za pomoc operatorw anihilacji i kreacji mona przeprowadzi odpowiednie rachunki nieomal byskawicznie.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

347

6.03.2010

27. (U.6) Oscylator harmoniczny

348

I tak na przykad z (27.96a) mamy k|x|n = k|( b + b ) | n . (27.111)

2m

Dalej, na mocy (27.86) dostajemy k|x|n = n k|n 1 + n + 1 k|n + 1 . (27.112)

2m

Skd, z ortonormalnoci stanw | n wynika k|x|n = n k,n1 + n + 1 k,n+1 . (27.113)

2m

Wynik ten jest oczywicie identyczny z odpowiednim elementem macierzowym liczonym w zasadniczej czci wykadu przez skomplikowane caki. Analogicznie moemy obliczy element macierzowy k | x2 | n . Musimy jednak przy tym pamita, e operatory anihilacji b i kreacji b nie komutuj. Dostajemy wwczas k | x2 | n = = = 2m 2m 2m k|( b + b )2 | n k| b b + b b + b b + b b | n n(n 1) k|n 2 + + (n + 1) k | n (n + 1)(n + 2) k|n + 2

+ n k|n = 2m

n(n 1) k,n2 + (2n + 1) kn + (n + 1)(n + 2) k,n+2 , (27.114)

co znowu zgadza si z wynikiem z gwnej czci tekstu. Powtarzamy podobne obliczenia dla operatora pdu. Ze wzoru (27.96b) otrzymujemy w zupenie ten sam sposb k|p|n = i = i = i m 2 m 2 m 2 k|( b b ) | n n k|n 1 n + 1 k|n + 1 (27.115)

n k,n1 n + 1 k,n+1 .

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

348

6.03.2010

27. (U.6) Oscylator harmoniczny

349

I wreszcie dla kwadratu operatora pdu mamy k | p2 | n m 2 m = 2 m = 2 = k|( b b )2 | n b + b b | n k| b b b b b n(n 1) k|n 2 + (n + 1) k | n k|n + 2

n k|n = m 2

(n + 1)(n + 2)

n(n 1) k,n2 (2n + 1) kn + (n + 1)(n + 2) k,n+2 . (27.116)

Widzimy wic, e rwnie dla operatora pdu elementy macierzowe s identyczne z relacjami wyprowadzonymi w gwnym wykadzie. Prostota powyszych oblicze jasno pokazuje jak bardzo poyteczne s operatory anihilacji i kreacji. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

349

6.03.2010

28. (U.7) Notacja Diraca

350

Rozdzia 28

(U.7) Notacja Diraca

28.1 Przestrze dualna. Pojcie bra

W gwnej czci wykadu wprowadzilimy pojcie bra | H w sposb intuicyjny, przez odwoanie si iloczynu skalarnego w przestrzeni Hilberta. Omwimy to teraz nieco dokadniej. Z przestrzeni wektorow H stowarzyszona jest przestrze H zwana przestrzeni dualn. Jest to zbir wszystkich funkcjonaw liniowych na H. Mona wykaza, e przestrze dualna H ma take struktur przestrzeni wektorowej. Liniowo funkcjonaw oznacza, e z przestrzeni H okrela odwzorowanie H |
H

(| ) C,

(28.1)

ktre jest liniowe, to znaczy 1 | 1 + 2 | 2 = 1 | 1 + 2 | 2 , (28.2)

czyli efekt dziaania funkcjonau na kombinacj liniow wektorw jest kombinacj liniow efektw dziaania funkcjonau na poszczeglne skadniki kombinacji. Naley zwrci uwag, e nie wolno myli funkcjonaw liniowych z operatorami liniowymi. Te pierwsze przyporzdkowuj ketowi liczby zespolone, za operator przeksztaca ket (czyli wektor) na jaki inny ket (wektor). Kady element przestrzeni dualnej bdziemy nazywa bra i oznacza go | H. Dziaanie bra na ket | daje liczb zespolon. Sugeruje to zwizek z iloczynem skalarnym, w ktry wyposaona jest przestrze H. Kademu ketowi | H przyporzdkowujemy bra H |
-

| H ,

(28.3)

deniujc dziaanie funkcjonau | na dowolny ket | H w nastpujcy sposb | | = | = iloczyn skalarny : | (28.4)

Widzimy wic, e sposoby zapisu iloczynu skalarnego i efektu dziaania bra (funkcjonau) na ket (wektor) nieprzypadkowo s identyczne. Ta identyczno zapisu kae jednak postawi pytanie, czy kademu ketowi wektorowi z przestrzeni Hilberta, odpowiada jakie bra funkcjona liniowy z przestrzeni dualnej? Odpowied brzmi: tak. Kademu ketowi | H odpowiada bra | H . Natomiast pytanie odwrotne: czy kademu bra odpowiada ket (a wic czy odpowiednio jest jedno-jednoznaczna), jest trudniejsze. Dla przestrzeni skoczenie wymiarowych odpowiedzi jest jednoznaczne
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

350

6.03.2010

28. (U.7) Notacja Diraca

351

tak. W przestrzeniach nieskoczenie wielowymiarowych sprawa jest subtelniejsza. Nie bdziemy tu wchodzi w niuanse natury matematycznej. Dla naszych celw (zastosowanie w teorii zycznej, jak jest mechanika kwantowa) mona uwaa, e rzeczywicie kademu ketowi | H odpowiada bra | H i na odwrt. W wietle tych uwag monaby przyj, e przestrzenie wektorowe H i H s izomorczne, a wic mona by je utosami. Odpowiednio pomidzy ketami i bra (tj. pomidzy przestrzeniami H i H ) oznaczylimy znakiem i nazwalimy sprzeniem hermitowskim H |
 operacja -

| H ,

(28.5)

o wasnoci | = | . Omawiajc t operacj stwierdzilimy, e jest ona antyliniowa. Wykaemy teraz, e tak jest rzeczywicie. Niech ket (wektor) | f bdzie kombinacj liniow |f = 1 | 1 + 2 | 2 (28.6)

Odpowiada mu bra f | = | f . Znajdziemy f | wiedzc, e dziaanie f | na dowolny ket (wektor) | sprowadza si do iloczynu skalarnego wektorw | f i | w tej wanie kolejnoci, tj. do f | . Lecz | f jest kombinacj liniow (28.6), zatem f | = 1 1 + 2 2 |
= 1 1 | + 2 2 | ,

(28.7)

co wynika z antyliniowoci iloczynu skalarnego w pierwszym skadniku. Prawa strona wzoru (28.7) informuje nas, e efekt dziaania bra f | na dowolny ket jest rwny efektowi dziaania kombinacji liniowej
f | = 1 1 | + 2 2 |,

(28.8)

Zestawiajc (28.6) i (28.8) stwierdzamy, e kombinacja liniowa wektorw z H przechodzi w kombinacj antyliniow bra (funkcjonaw liniowych). Stwierdzenie to, w poczeniu z okreleniem operacji w (28.5) pozwala napisa |f

1 | 1 + 2 | 2

= 1 1 | + 2 2 | =

f |.

(28.9)

Uzyskany wynik jest spjny z okreleniem operacji w (28.5). Rzeczywicie, niech | f bdzie kombinacj liniow jak w (28.6). Wwczas dostajemy |f

= =

1 | 1 + 2 | 2

1 1 | + 2 2 |

= 1 | 1 + 2 | 2

= |f ,

(28.10)

bowiem dwukrotnie korzystamy z antyliniowoci odpowiednioci pomidzy ketami i bra.

28.2

Operatory i ich sprzenia

: H H wskazywalimy, e sprzenie W gwnej czci wykadu omawiajc operatory A hermitowskie operatora jest spraw nieco subtelniejsz ni to z pozoru wyglda. Jeli operator odwzorowuje ket | na ket | = A | to wwczas ketowi temu odpowiada A | = |

, |A

(28.11)

to nowe bra funkcjona liniowy dziaajcy na kety z przestrzeni H. Sugeruje to, czyli | A mona spojrze jako na odwzorowanie w przestrzeni dualnej H . Formalna e na operator A relacja (28.11) moe by wyjaniona za pomoc poniszego diagramu Widzimy wic, e operator rzeczywicie moe by interpretowany jako odwzorowanie A : H H . A
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

351

6.03.2010

28. (U.7) Notacja Diraca

352

. Diagram ilustruje wzajemne odpoRys. 28.1: Denicja operatora sprzonego A

oraz A . Pionowe linie odpowiawiednioci ketw i bra powizanych przez operatory A daj antyliniowej operacji zdeniowanej w (28.5). Poziome linie podwjne deniuj i operatora A do sprzonego. formalne dziaanie operatora A

Twierdzenie 28.1 Relacja przyporzdkowania H |

A -

H , | = |A

(28.12)

jest liniowa w tym znaczeniu, e bra bdcemu kombinacj liniow | = 1 1 | + 2 2 |, + 2 2 |A . gdzie 1 , 2 C, przyporzdkowuje nowe bra | = 1 1 |A
Dowd. Bra | = 1 1 | + 2 2 | odpowiada (antyliniowo) ketowi | = 1 | 1 + 2 | 2 . Operator A (z zaoenia liniowy) dziaajc na | produkuje

| = A

= 1 A| 1 + 2 A| 2

= 1 | 1 + 2 | 2 .

(28.13)

Powstay ket |

(antyliniowo) odpowiada bra (28.14)

+ 2 2 |A . | = 1 1 | + 2 2 | = 1 1 |A Wobec tego mamy = 1 1 | + 2 2 | A = 1 1 |A + 2 2 |A , |A

(28.15)

czyli mamy wykazan liniowo relacji (28.12). i A odwzorowuj w siebie dwie, w zasadzie rne, przestrzenie. Poniewa Operatory A jednak moemy uzna te przestrzenie za izomorczne, wic rozrnienie pomidzy dziedzinami obydwch operatorw zanika. W tym wietle, szczeglnie wyrana jest zaleta notacji Diraca polegajca na tym, e moemy si ni efektywnie posugiwa bez wnikania w omawiane niuanse matematyczne. Jak wspominalimy, wygodnie jest przyj nastpujce okrelenie operatora sprzonego (por. (7.30) | |A = =
S.Kryszewski

| |A | |A

| | A

,
MECHANIKA KWANTOWA

(28.16) 352

6.03.2010

28. (U.7) Notacja Diraca

353

co musi zachodzi dla dowolnych | , | H. Nawiasy w kolejnych rwnociach pozwalaj lepiej zidentykowa obiekty z jakimi mamy do czynienia. W kocu jednak, notacja Diraca umoliwia ich opuszczenie. Twierdzenie 28.2 Operacja sprzenia hermitowskiego operatorw ma wasnoci: ) = A, (a). (A ) = A , (b). (A (c). (d). +B ) = A + B , (A B ) = B A . (A

(28.17a) (28.17b) (28.17c) (28.17d)

Dowd. (a). Zapiszmy relacj (28.16) dla dowolnych wektorw | , | H i dla pewnego operatora B | |B | |A | |A =

| |B

(28.18)

=A i wemy sprzenie zespolone obu stron Podstawmy dalej B = | . |A | . |A (28.19)

Stosujc po lewej stronie (28.16) dostajemy = (28.20)

Z dowolnoci wektorw | i | wynika teza (28.17a). ) (przy dowolnym | H ) odpowiada ket (A )| = A | = (b). Bra | = |(A A| . Temu za ketowi odpowiada bra |A = |A (z antyliniowoci typu (28.8)). Wobec przemiennoci liczb z innymi wielkociami mamy ) = |(A | = . | A (28.21)

Z dowolnoci bra | wynika teza (28.17b). (c). Niech | H dowolny ket. Wwczas | | = +B ) . |(A | + B | = | 1 + | 2 . Ketowi temu odpowiada =A + |B . |A (28.23) +B )| , i ketowi temu odpowiada bra = (A (28.22)

Z drugiej strony mamy | | =

1 | + 2 | =

Zestawiajc prawe strony (28.22) i (28.23), widzimy, e z dowolnoci | wynika teza (28.17c). (d). Niech | bdzie dowolny. Konstruujemy wedug przepisu (28.11) odpowiednioci | , | = B | = |B (28.24a) | = A| | = |A . (28.24b) czc powysze zalenoci dostajemy cig rwnoci | = = |A B | A A = |B A . |B B . | A (28.25)

Z drugiej strony, z (28.11) take wynika | =

-

| =

(28.26)

Z porwnania prawych stron w (28.25) i (28.26), a take z dowolnoci keta | (a wic rwnie bra | jest dowolne), wynika ju teza (28.17d). ******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

353

6.03.2010

29. (U.8) Reprezentacje w przestrzeni Hilberta

354

Rozdzia 29

(U.8) Reprezentacje w przestrzeni Hilberta

29.1
29.1.1

Reprezentacje dyskusja praktyczna

Wprowadzenie

W gwnej czci wykadu problem reprezentacji sposobu konstrukcji funkcji falowych w okrelonej bazie, omwilimy w sposb do abstrakcyjny. Tutaj zajmiemy si kwestiami bardziej praktycznymi. Niech wic bdzie pewn wielkoci zyczn, ktrej odpowiada operator = . Nie ma potrzeby precyzowa jej sensu zycznego. Nasze rozhermitowskiobserwabla . Zagadnienie waania bd mie charakter oglny, niezaleny od sensu zycznego obserwabli wasne dla dyskutowanej obserwabli ma posta | n = n | n , = nm n | = 1 | n H, n R, n N. (29.1) (29.2a) (29.2b) jest obserwabl, wic jej wektory wasne tworz baz speniajc relacje Poniewa n | m | n
n

ortonormalno s c, zupeno s c.

Zwrmy uwag, e milczco przyjlimy, i wartoci wasne n s niezdegenerowane (co sprawia, e wystarcza jeden indeks) oraz e zbir wartoci wasnych (a wic i wektorw wasnych) jest przeliczalny, dziki czemu wystpuj delty Kroneckera, a nie Diraca. Mamy wic pen analogi z zaoeniami omwionymi przy wprowadzaniu formalnej (oglnej) reprezentacji U . Moemy baz {| n } nazwa reprezentacj i powtrzy ca (do formaln) konstrukcj reprezentacji , zamiast U . Postpujc w ten sposb nie otrzymamy, ani te nie powiemy, niczego istotnie nowego. Wybierzemy inn drog rozwaa. W sytuacji praktycznej, najczciej pracujemy w reprezentacji pooeniowej. Dlatego te bdziemy stara si poczy dotychczasowe wyniki dotyczce formalnej dyskusji w jzyku przestrzeni Hilberta z opisem w ramach reprezentacji pooeniowej. Jako reprezentacj U wybierzemy reprezentacj pooeniow {| r } numerowan przez wektor r i speniajc relacje r1 | r2 = (r1 r2 ) d 3r | r r| = 1 ortonormalno s c, zupeno s c. (29.3a) (29.3b)

Druga z powyszych relacji bywa te zwana rozkadem jedynki. Zgodnie z wprowadzonym w (9.8) nazewnictwem, wielko n (r) =
S.Kryszewski

r | n ,

przy czym

n (r) =

r | n

n | r

(29.4) 354

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

29. (U.8) Reprezentacje w przestrzeni Hilberta

355

nazwiemy funkcj wasn obserwabli w reprezentacji pooeniowej. Celem poniszych rozwaa jest poczenie formalnych aspektw reprezentacji w przestrzeni H, z aspektami praktycznymi, zwizanymi bezporednio z technikami obliczeniowymi waciwymi dla przestrzeni funkcyjnej L2 przestrzeni funkcji zespolonych, cakowalnych z kwadratem, jakimi s wanie funkcje wasne obserwabli , tj. funkcje n (r).

29.1.2

Dyskusja zagadnie praktycznych

. Ortonormalno i zupeno Stany wasne obserwabli Formalna relacja ortogonalnoci dla stanw wasnych obserwabli ma posta (29.2a). Przechodzimy do przestrzeni funkcyjnej to jest do reprezentacji pooeniowej mn = = m | n = d3 r m | r r | m (29.5)

d3 r m (r) m (r).

Druga rwno wynika z rozkadu jedynki (29.3b) w reprezentacji pooeniowej, a trzecia z denicji (29.4). Podobnie analizujemy relacj zupenoci (29.2b). Jako punkt wyjcia bierzemy ortonormalno stanw reprezentacji pooeniowej, tj. formu (29.3a). A zatem mamy (r r ) = =
n

r|r

=
n

r | n

n | r (29.6)

n (r) n (r ).

Otrzymane wyraenia ilustruj zwizek midzy formalizmem przestrzeni Hilberta, a jzykiem znanym ze standardowych przestrzeni funkcyjnych. Rwnanie wasne obserwabli Wrmy teraz do zagadnienia wasnego (29.1). Na obie jego strony podziaa lewostronnie bra r |. Otrzymamy | n r| = r | n | n = n r | n = n n (r), (29.7)

bowiem liczb n mona wycign na zewntrz elementu macierzowego. Powysza formua n (r) = n n (r), a wic utosamienie operatora z jego odpowiednikiem (r) w sugeruje zapis reprezentacji pooeniowej. Jak wiemy, w oglnym przypadku, sugestia taka jest nieuzasadniona. Zawsze prawidowy jest natomiast zapis | n r| = = d3 r d3 r r||r r | n (29.8)

r | | r n (r ).

czc wyraenia (29.8) i (29.7) w oczywisty sposb otrzymujemy d3 r r | | r n (r ) = n n (r), (29.9)

Funkcje n (r) nie s tu dowolne, (funkcje wasne obserwabli ), a zatem nie wolno wnioskowa w reprezentacji pooeniowej. Do czegokolwiek o elemencie macierzowym r | | r operatora dyskusji dziaania operatora na funkcje falowe wrcimy nieco dalej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

355

6.03.2010

29. (U.8) Reprezentacje w przestrzeni Hilberta

356

|r Element macierzowy r | Skupmy si najpierw na bardziej formalnych aspektach. Stosujc dwukrotnie relacj zupenoci dla stanw wasnych obserwabli otrzymujemy |r r| =
m n

r | m

| n m |

n | r .

(29.10)

Z zagadnienia wasnego (29.1) i warunku ortogonalnoci (29.2a) dalej wynika, e | n = m | n | n = n m | n = n mn , m | A zatem z (29.10) dostajemy |r r| =
m n

(29.11)

r | n n mn m | r r | n n n | r
n

(29.12) z powyszej rwnoci dostajemy (29.13)

Odnotujmy, e wobec dowolnoci bra r | i keta | r =

n

| n n n |.

. co oczywicie stanowi rozkad spektralny obserwabli odpowiada wielkoci zycznej majcej W wielu praktycznych przypadkach obserwabla swj odpowiednik w mechanice klasycznej (np. hamiltonian, czy moment pdu). Posugujc si (r) w reprezentacji pooeniowwczas zasad odpowiednioci potramy skonstruowa operator wej (r) = (r) ( r, i ). Sytuacja ulega wtedy uproszczeniu, bowiem jak wiemy z oglnej teorii r| |r (r) . = (r r ) (29.15) (29.14)

W takim wypadku rwnanie wasne (29.9) redukuje si do (r) n (r) = n n (r). (29.16)

29.1.3

Dowolny stan |

Niech | H bdzie dowolnym stanem z przestrzeni H rozpitej przez stany wasne obserwabli . Wyraenie r | (r) jest funkcj falow w reprezentacji pooeniowej. Wektory {| n } tworz baz w H, wic stan | moemy przedstawi jako kombinacj liniow | =
n

Cn | n ,

(29.17)

Widzimy wic, e bra r | dziaajc na kety produkuje (r) = r| =

n

Cn r | n

=
n

Cn n (r).

(29.18)

Mamy wic (w reprezentacji pooeniowej) standardowy rozkad dowolnej funkcji falowej (r) . na funkcje wasne obserwabli
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

356

6.03.2010

29. (U.8) Reprezentacje w przestrzeni Hilberta

357

Zrbmy teraz inaczej, podziaajmy bra m | na obie strony rozkadu (29.17). Z ortonormalnoci (29.2a) bazy w H wynika wic m | =
n

Cn m | n

=
n

Cn mn = Cm .

(29.19)

Odwracajc powysz relacj, korzystamy z zupenoci reprezentacji | r i z denicji (29.4). W rezultacie otrzymujemy dobrze znane wyraenie dla wspczynnikw rozkadu funkcji (r) na funkcje bazy Cn = = n | = d3 r n | r r| (29.20)

d3 r n (r) (r),

Zgodnie z terminologi wprowadzon w relacji (8.47 wspczynniki Cn = n | moemy na (w reprezenzwa funkcjami falowymi stanu | w reprezentacji stanw wasnych obserwabli tacji ). Jednoczenie, wspczynniki Cn interpretujemy jako amplitudy prawdopodobiestwa tego, e ukad w stanie opisanym funkcj falow (r) da w wyniku pomiaru wielkoci warto wasn . Stan | powinien by unormowany. Z rozkadu (29.17) otrzymujemy 1 = | =
n Cn n | m Cn Cm n | m n m Cn Cm nm = n m n

Cm | m

= =

| Cn |2 ,

(29.21)

a zatem odtwarza si dobrze znany wzr normalizacyjny dla wspczynnikw rozkadu funkcji falowej w bazie funkcji wasnych obserwabli. Dziaanie obserwabli na dowolny stan | . Mona to zrobi na rne (wzaRozwamy jeszcze dziaanie operatora | w reprezentacji pooeniowej. A wic jemnie zgodne) sposoby. Zanalizujmy ket powstay z piszc z lewej bra r | mamy | r| =
n

| n r|

n | =
n

=
n

Cn n r | n

Cn n n (r),

(29.22)

(r) w reprezenco znw odtwarza skdind dobrze znane relacje. Jeli znamy posta operatora tacji pooeniowej (tj znamy (29.14) i (29.15)), wwczas formua (29.22) moe by zapisana | r| (r ) r | = (r) (r) = =
n

n Cn n (r),

(29.23)

co, w oglnym przypadku nie jest znaczcym uproszczeniem, lecz adnie pokazuje wewntrzn zgodno formalizmu. w reprezentacji pdowej Funkcje wasne Funkcja n (r) = r | n jest funkcj wasn obserwabli w reprezentacji pooeniowej. Rwnie bd dobrze moemy zbudowa reprezentacj pdow, w ktrej funkcjami wasnymi obserwabli
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

357

6.03.2010

29. (U.8) Reprezentacje w przestrzeni Hilberta

358

funkcje n (p) = p | n . W myl oglnych zasad, bez trudu wyraamy je przez odpowiednie funkcje w reprezentacji pooeniowej n (p) = p | n = = = d3 r p | r d3 r r | p 1 (2 )3/2

r | n r | n i pr n (r), (29.24)

d3 r exp

gdzie skorzystalimy z wyraenia (9.55) okrelajcego r | p funkcj wasn pdu w reprezentacji pooeniowej. W analogiczny sposb "odwrotn" relacj zapisujemy w postaci n (r) = r | n = = d3 p r | p 1 (2 )3/2 p | n d3 p exp i pr n (r) (29.25)

w reprezentacjach pooWidzimy wic, zgodnie z oczekiwaniem, e funkcje wasne obserwabli eniowej i pdowej tworz par transformat Fouriera.

29.1.4

Uwagi kocowe

W powyszej dyskusji tak naprawd nie wprowadzilimy adnych nowych poj. Pokazalimy, jak formalne ujcie zagadnienia wasnego (29.1) obserwabli , "tumaczy si" na jzyk reprezentacji pooeniowej. To ostatnie sformuowanie jest typowe, w sensie, e najczciej spotykane, tak w literaturze, jak i w zastosowaniach. Nasze wyprowadzenie pokazuje jakie s wewntrzne zwizki formalizmu mechaniki kwantowej. Chodzi tu przede wszystkim o relacje pomidzy abstrakcyjnym ujciem w przestrzeni Hilberta H (w notacji Diraca), a praktycznymi obliczeniami, ktre zwykle prowadzimy w przestrzeni funkcji falowych. W tej ostatniej mamy bowiem praktyczne narzdzia matematyczne, ktre pozwalaj uzyska konkretne wyniki ilociowe.

29.2
29.2.1

Zmiany reprezentacji
Dwie reprezentacje: "stara" i "nowa"

Rozwamy przestrze wektorow H stanw, w ktrej mamy dwie rne bazy, czy te w myl przyjtej terminologii, dwie reprezentacje

{ | un } =

pierwsza (stara), reprezentacja U dyskretna. druga (nowa), reprezentacja V ciga. (29.26)

{ | v } =

Z zaoenia obie reprezentacje odpowiadaj bazom ortonormalnym i zupenym. Dla pierwszej z nich "starej", um | un = mn ,
n

| un

, un | = 1

(29.27)

i dla drugiej "nowej" v | v

S.Kryszewski

= ( ),

d | v

. v | = 1

(29.28) 358

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

29. (U.8) Reprezentacje w przestrzeni Hilberta

359

Dowolny wektor | H moemy rozoy w kadej z baz | | =

n

| un d | v

un | =
n

cn | un , gdzie cn = un | d | v C (),

(29.29a) (29.29b)

v | =

gdzie C () = v | . Oczywicie wektory jednej z baz mona zapisa w drugiej | v | un =

n

| un d | v

un | v , v | un .

(29.30a) (29.30b)

Iloczyny skalarne wystpujce w powyszych zwizkach moemy uwaa za macierze un | v v | un Sn = = Tn , = Sn . v | un = un | v

= Tn = (T )n .

(29.31a) (29.31b)

Korzystajc z wasnoci iloczynu skalarnego (29.32)

Moemy take rozway "odwrotne" relacje Tn = un | v = v | un

= Sn = (S )n .

(29.33)

Traktujc formalnie powysze wyniki, moemy stwierdzi, e obie macierze s wzajemnymi sprzeniami hermitowskimi S = T , lub T = S, (29.34)

przy czym podkrelamy, e mwimy o macierzach, a nie o operatorach.

29.2.2

Wasnoci transformacji

Unitarno transformacji zmiany reprezentacji Przeanalizujmy konsekwencje ortonormalnoci obu baz. Dla bazy "starej", z zupenoci "nowej" mn = um | un = d um | v v | un . (29.35)

Wedug oznacze (29.31), a take z (29.32) mamy dalej mn = d Tm Sn = d Tm (T )n = (T T )mn . (29.36)

Std wnioskujemy ,e = S S. T T = 1 Analogicznie z normowania bazy "nowej" wynika ( ) = =

n

(29.37)

v | v =
n Sn Sn = n

v | un

un | v =
n

Sn Tn (29.38)

Sn (S )n = (S S ) .

A zatem mamy relacj analogiczn do (29.37), a mianowicie = T T. S S = 1 Uzyskane zwizki (29.34), (29.37) oraz (29.39) pozwalaj wic wnioskowa, e macierze S, T s unitarne.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(29.39)

(29.40) 359

6.03.2010

29. (U.8) Reprezentacje w przestrzeni Hilberta

360

Zmiana (transformacja) skadowych keta W obu bazach wyraamy wektor | (jeden i ten sam) za pomoc wzorw (29.29). Szukamy zwizkw pomidzy wspczynnikami cn w "starej", a C () w "nowej" bazie. Z zupenoci bazy starej mamy C () = lub na odwrt cn = un | = d un | v v | = d Tn C () (29.42) v | =
n

v | un

un |

=
n

Sn cn ,

(29.41)

Nietrudno sprawdzi wewntrzn spjno przeksztace. Na przykad, do (29.42) podstawiamy (29.41). Stosujc po drodze (29.32) otrzymujemy cn = =
m

d Tn
m

Sm cm

=
m

d Tn Sm

cm

d Tn T T T
m nm

cm nm cm = cn , (29.43)

cm =
m

co wynika z unitarnoci macierzy T . Transformacja skadowych bra Zaleno pomidzy ketami i bra jest antyliniowa. Tak wic ketowi o rozkadzie (29.29a) w starej bazie odpowiada bra | = n c n un |. Wobec tego | =
n

un | | un
n

un | un | v | un un |

= =
n

d | v d | v v |

= =

d C () v |,

(29.44)

co stanowi poprawne przedstawienie bra w nowej bazie (w reprezentacji V ). Wspczynniki rozkadw zwizane s relacj C () = | v =
n

| un

un | v

=
n

c n Tn ,

(29.45)

gdzie w ostatnim kroku wykorzystalimy (29.31a). Poniewa Tn = (S )n wic C () =

n c n (S )n ,

(29.46)

co jest po prostu relacj sprzon do (29.41) i czego naleao oczekiwa. atwo jest odwrci powysze wyraenie, otrzymamy wtedy c n = C ()(T )n = C ()Sn , (29.47)

co z kolei jest sprzeniem (29.42).

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

360

6.03.2010

29. (U.8) Reprezentacje w przestrzeni Hilberta

361

Zachowanie iloczynu skalarnego Jak wiemy, macierze unitarne zachowuj iloczyn skalarny (pozostawiaj bez zmian jego warto). Sprawdzimy, e tak jest rzeczywicie. W starej bazie dla dwch wektorw | i | iloczyn skalarny wyraa si | =
n

b n cn ,

(29.48)

gdzie bn = un | , za cn = un | . Przechodzc do nowej bazy, stare wspczynniki wyraamy przez nowe. Robimy to za pomoc formuy (29.42)

=
n

d Tn B ()

d Tn C ( )

(29.49)

gdzie teraz B () = v | oraz C ( ) = v | . Dalej otrzymujemy | = = = d d d d

n

B () C ( ) Tn Tn B () C ( ) (T )n Tn
n

d B () C ( ) ( ),

(29.50)

na mocy unitarnoci macierzy T . Wykonujc pozostae cakowanie mamy | = d B () C () = d | v v | , (29.51)

gdzie na mocy zupenoci reprezentacji V stwierdzamy, e wynik jest poprawny. A wic ten sam iloczyn skalarny moemy oblicza w dowolnej bazie (reprezentacji). Innymi sowy zmiana reprezentacji za pomoc macierzy unitarnych nie zmienia iloczynu skalarnego. Oczywicie automatycznie wnioskujemy, e norma wektora take nie ulega zmianie przy przechodzeniu od jednej reprezentacji do drugiej. Zmiana (transformacja) elementw macierzowych bdzie operatorem odpowiadajcym pewnej wielkoci zycznej. Elementy macierzowe Niech A tego operatora moemy oczywicie oblicza w obu bazach (reprezentacjach) Amn = | un um | A lub A = | v . v | A (29.52)

Sposb indeksowania informuje nas w ktrej bazie prowadzimy obliczenia. Szukamy zwizkw midzy tymi elementami macierzowymi. Chcemy wyrazi element w nowej bazie przez (skdind znany) element w starej bazie. Korzystajc dwukrotnie z warunku zupenoci starej bazy dostajemy A = =
m n

| v v | A

=
m n

v | um

| un um | A

un | v (29.53)

Sm Amn Tn =
m n

Sm Amn (S )n .

Formalnie rzecz biorc napiszemy A =

S.Kryszewski

S A[U ] S

,
MECHANIKA KWANTOWA

(29.54) 361

6.03.2010

29. (U.8) Reprezentacje w przestrzeni Hilberta

362

gdzie iloczyn po prawej rozumiemy jako iloczyn macierzy. Ponadto dolny wskanik przy operatorze A po prawej wskazuje, e bierzemy tam jego elementy macierzowe w reprezentacji U . Wzr (29.54) wskazuje wic jak przej do reprezentacji V jeli znany elementy macierzowe w reprezentacji U i znamy macierz przejcia. Moemy znale take przejcie odwrotne. Element macierzowy w reprezentacji U "starej", wyrazimy jako Amn = = = | un um | A d = d d um | v d | v v | A v | u n

d Sm A Sn = mn

d (S )m A Sn (29.55)

S A[V ] S

gdzie znw ostatni iloczyn na sens iloczynu macierzowego, za operator A bierzemy w reprezentacji V .

29.2.3

Uwagi kocowe

: Niech baz {| un } (reprezentacj U ) generuj wektory wasne pewnej obserwabli B | un B = bn | un , (29.56)

(dla prostoty bez degeneracji). Rozwizanie tego zagadnienia w reprezentacji V odpowiada znalezieniu v | un , traktowanych dla kadego, kolejnego n jako funkcje parametru . Ze wzgldu na rwno (29.31b) rozwizanie sprowadza si do znalezienia elementw macierzy przejcia Sn . mamy Na mocy (29.55), dla operatora B | un um | B = bn mn = d d (S )m A Sn . (29.57)

w reprezentacji V jest rwnowane znalezieniu A wic rozwizanie zagadnienia wasnego dla B | v macierz operatora B macierzy Sn = v | un , ktra diagonalizuje macierz B = v | B w reprew reprezentacji V . Innymi sowy, funkcje falowe v | un funkcje wasne operatora B zentacji V diagonalizuj (zgodnie z (29.57)) macierz tego operatora zbudowan w reprezentacji V. Uwaga. Macierz S o elementach Sn = v | un nie przedstawia adnego operatora. Macierz | un , reprezentujca operator dana jest w jednej wybranej bazie, na przykad Bmn = um | B natomiast macierz S zaley od obu baz (reprezentacji) jednoczenie. W naszych rozwaaniach macierz t wiadomie przyjlimy "niekwadratow" (jeden indeks dyskretny, drugi cigy, tworz zbiory rnej mocy). Ilustruje to dobitnie fakt, e cho mwimy o macierzach, to macierze te nie odpowiadaj jakiemu operatorowi. W pewnych przypadkach szczeglnych moe si zdarzy, e obie bazy (reprezentacje) s rwnoliczne. Metody przechodzenia od jednej do drugiej nie ulegaj istotnym zmianom, kluczow rol znw odgrywa ortonormalno i zupeno obu baz. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

362

6.03.2010

30. (U.9) Reprezentacje pooeniowa i pdowa

363

Rozdzia 30

(U.9) Reprezentacje pooeniowa i pdowa

30.1 Operator pdu w reprezentacji pooeniowej. Twierdzenie pomocnicze

Analizujc w gwnej czci wykadu operator pdu pokazalimy, e w reprezentacji pooeniowej jego dziaanie na funkcje falowe sprowadza si do rniczkowania, to jest r | Pk | = Pk (r) = i
(r )

(r), xk

k = 1, 2, 3.

(30.1)

W trakcie wyprowadzenia tej formuy korzystalimy z twierdzenia matematycznego (z teorii dystrybucji), ktrego dowd naszkicujemy poniej. Twierdzenie 30.1 Delta funkcja Diraca ma nastpujc wasno jk (r) = xj (r). xk (30.2)

Dowd. cisy dowd wymaga odwoa do teorii dystrybucji, dlatego przeprowadzimy tutaj tylko intuicyjne uzasadnienie tezy. Niech f (r) bdzie funkcj o zwartym noniku. Wwczas moemy napisa cak po wielkiej objtoci I (V ) = =
V

d 3 r f (r) xj

(r) xk
V

dSk f (r) xj (r)

d 3r

xj f (r) (r), xk

(30.3)

przy czym druga rwno wynika z cakowania przez czci. Poniewa moemy tak dobra objto cakowania, aby nonik funkcji f (r) lea cakowicie w jej wntrzu, wic moemy uzna, e czon brzegowy w powyszej cace znika. Tym samym mamy I (V ) = d 3r xj f (r) f (r) + xj xk xk
V

(r), f (r) (r) xk (30.4)

= jk

d 3 r f (r) (r)

d3 r xj

Poniewa druga caka znika (xj w zerze daje zero), wic uzyskujemy I (V ) = jk
S.Kryszewski

d 3 r f (r) (r).
MECHANIKA KWANTOWA

(30.5) 363

6.03.2010

30. (U.9) Reprezentacje pooeniowa i pdowa

364

Porwnujc prawe strony pierwszej rwnoci (30.3) i ostatniej, otrzymujemy d 3 r f (r) xj (r) xk = d 3 r f (r) jk (r) . (30.6)

Std, wobec dowolnoci funkcji f (r) wynika teza.

30.2

Funkcje falowe oscylatora harmonicznego w reprezentacji pdowej

W gwnej czci wykadu badalimy jednowymiarowy kwantowo-mechaniczny oscylator harmoniczny, ktrego hamiltonian ma posta
2 d2 1 2 1 = p + H + m 2 x 2 = m 2 x 2 , 2 2m 2 2m dx 2

(30.7)

gdzie druga rwnoci przedstawia hamiltonian oscylatora w reprezentacji pooeniowej. Szukalimy funkcji wasnych tego hamiltonianu (rozwizywalimy stacjonarne rwnanie Schrdingera. Wyprowadzone zostay funkcje falowe n (x) = m
1/4

1 n 2 n!

exp

m 2 x Hn x 2

(30.8)

odpowiadajce energiom En = (n + 1/2), gdzie n = 0, 1, 2, . . .. Posugujc si formaln terminologi stwierdzamy, e uzyskane funkcje n (x) s (jednowymiarowymi) funkcjami wasnymi energii (hamiltonianu) w reprezentacji pooeniowej. Wobec tego moemy formalnie napisa n (x) = x|n , n = 0, 1, 2, 3, . . . , (30.9)

gdzie stany | n nazwiemy teraz stanami wasnymi energii (hamiltonianu) oscylatora. Z drugiej strony, hamiltonian oscylatora zapisany w reprezentacji pdowej bdzie nastpujcy 2 1 p2 1 = p H + m 2 x 2 = m 2 2m 2 2m 2
2

d2 , dp2

(30.10)

co wynika z przedstawienia operatorw pdu i pooenia w reprezentacji pdowej (patrz relacje (9.37) i (9.38)). Zagadnienia wasne dla hamiltonianw (30.7) w reprezentacji pooeniowej i dla (30.10) w reprezentacji pdowej, stanowi wic formalnie identyczne rwnania rniczkowe (rnice si jedynie staymi wspczynnikami). Moemy wic oczekiwa, e funkcje wasne energii w reprezentacji pdowej n (p) = p | n rni si bd od funkcji n (x) = x | n jedynie wspczynnikami. Sprawdzimy teraz, e istotnie tak jest. Mona rozwizywa stacjonarne rwnanie Schrdingera dla hamiltonianu (30.10), co oczywicie bdzie przebiega bardzo podobnie jak w przypadku reprezentacji pooeniowej. Mona te pj inn drog korzystajc ze zwizkw fourierowskich pomidzy reprezentacjami poozeniow i pdow. Dysponujc (jednowymiarowymi) funkcjami falowymi (30.8) w reprezentacji pooeniowej przechodzimy w standardowy sposb do reprezentacji pdowej. Oczywicie reprezentacja pdowa bdzie te jednowymiarowa i odpowiednia funkcja falowa to n (p) = p|n =

dx p | x

x|n ,

(30.11)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

364

6.03.2010

30. (U.9) Reprezentacje pooeniowa i pdowa

365

gdzie korzystamy z zupenoci reprezentacji pooeniowej. Funkcja p | x = x | p jest (sprzon) jednowymiarow funkcj wasn pdu w reprezentacji pooeniowej, o postaci x|p 1 = 2 exp i px . (30.12)

wynikajcej w oczywisty sposb z jej trjwymiarowego odpowiednika danego w (9.55). Wobec tego obliczenie funkcji falowej oscylatora w reprezentacji pdowej sprowadza si do obliczenia caki n (p) = 1 2

dx exp

px

n (x),

(30.13)

a wic do obliczenia transformaty Fouriera funkcji falowej n (x) danej w reprezentacji pooeniowej. Podstawiamy wic n (x) i jednoczenie dokonujemy zamiany zmiennej cakowania y = x m/ . Po uporzdkowaniu wspczynnikw liczbowych przed cak, otrzymujemy 1 n 2 n! 1 ipy exp y 2 dy exp 2 m 1/4 1 1 p = , Jn 3 n 4 m 2 n! m gdzie Jn (q ), przy oznaczeniu q = p/ m jest cak n (p) = 1 4 3 m Jn (q ) =
1/4

Hn (y ) (30.14)

dy eiqy ey

2 /2

Hn ( y ) .

(30.15)

Musimy obliczy cak Jn (q ). W tym celu skorzystamy z funkcji tworzcej wielomianw Hermitea, dla ktrej zbudujemy cak pomocnicz J = = =
n=0

dy eiqy ey dy eiqy ey sn n!

2 /2

exp s2 + 2sy
n=0

(30.16a)

2 /2

sn Hn (y ) n!
2 /2

dy eiqy ey

Hn (y ) =
n=0

sn Jn (q ). n!

(30.16b)

Obliczywszy cak J rozwiniemy j w szereg wzgldem parametru s i odczytamy wartoci can (p) w ek Jn (q ). Rezultaty wykorzystamy w (30.14), tym samym otrzymujc funkcje falowe reprezentacji pdowej. Oznaczamy = (2s iq ) i przystpujemy wic do oblicze caki pomocniczej J : J = es
2

2 dy exp 1 2y + y .

(30.17)

Trjmian kwadratowy w wykadniku pod cak sprowadzamy do postaci kanonicznej J = exp s2 +

1 2

2 dy exp 1 2 (y ) .

(30.18)

Pozostaa caka jest ju prosta

dy exp

1 2 (y

dz exp

1 2

1 2

2.

(30.19)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

365

6.03.2010

30. (U.9) Reprezentacje pooeniowa i pdowa

366

Ostatni cak wzilimy z tablic caek oznaczonych. A zatem pomocnicza caka J wynosi 2 J = 2 exp s2 + 1 . (30.20) 2 Cak t trzeba rozwin wzgldem parametru s. Podstawiajc oznaczenie dostajemy 2 J = 2 exp s2 + 1 2 (2s iq ) = = = 2 2 exp 1 2q 2 2 exp 1 2q 2 2 exp 1 2q exp s2 2iqs exp (is)2 + 2q (is)
n=0

(is)n Hn (q ), n!

(30.21)

gdzie ponownie wykorzystalimy funkcj tworzc wielomianw Hermitea, cho w tym wypadku dla czysto urojonego parametru. Zestawiajc rozwinicia (30.16b) i (30.21) odczytujemy caki Jn (q ) Jn (q ) = 2 2 exp 1 2q (i)n Hn (q ). (30.22)

Cak Jn (q ) niezbdn do obliczenia funkcji falowej w reprezentacji pdowej (30.14) ju wic mamy. Podstawiamy j, wracamy do oznaczenia q = p/ m i otrzymujemy 1/4 1 2 n (p) = 3 4 m 2 n n! p p2 . (30.23) exp (i)n Hn 2m m Porzdkujc, stwierdzamy, e funkcje wasne hamiltonianu (energii) oscylatora harmonicznego, wyraone w reprezentacji pdowej s postaci n (p) = 1 i
n

1 m

1/4

1 n 2 n! p Hn m , (30.24)

exp

p2 2m

n (p) jest transformat Fouriera funkcji n (x). Oczywicie zachodzi take relacja Funkcja falowa n (p) do n (x) mona oczywicie wykona posugujc si tak sam odwrotna. Przejcie od technik obliczeniow. Warto w tym miejscu zauway ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

366

6.03.2010

31. (U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie

367

Rozdzia 31

(U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie

31.1
31.1.1

Rwnanie Schrdingera i operator ewolucji

Podstawowe denicje

Gdy ukad kwantowy nie jest zaburzany pomiarami, to jego ewolucj rzdzi rwnanie Schrdingera i | (t) t | (t) = H (31.1)

przy czym hamiltonian moe by zaleny od czasu lub nie. Formalnie rzecz biorc do rozwizania rwnania (31.1) potrzebujemy stanu (warunku pocztkowego). | (t0 ) = | 0 . (31.2)

Moemy wic prbowa cakowa (rozwizywa) rwnanie Schrdingera. Rozwizania, speniajcego warunek pocztkowy moemy szuka w postaci | (t) = U(t, t0 )| 0 , (31.3)

gdzie U(t, t0 ) jest pewnym operatorem. Moemy powiedzie, e jeli potramy znale jawn posta tego operatora, to automatycznie znamy rozwizania rwnania Schrdingera. Niestety jednak zdarza si to bardzo rzadko, tylko w kilku do szczeglnych wypadkach. Relacja (31.3) i do tej pory ustalone wasnoci rwnania Schrdingera pozwalaj na wysnucie szeregu wnioskw dotyczcych operatora U(t, t0 ). Operator ten przeksztaca ket pocztkowy w ket odpowiadajcy innej (zwykle pniejszej, cho niekoniecznie) chwili czasu, dlatego te operator ten nazwiemy operatorem ewolucji (w czasie).

31.1.2

Wasnoci operatora ewolucji

Zbierzemy najwaniejsze i oglne wasnoci operatora ewolucji. Podkrelamy, e przynajmniej na razie niczego (poza istnieniem) nie zakadamy o hamiltonianie ukadu zycznego. Z relacji (31.3) w oczywisty sposb wynika warunek pocztkowy . U(t0 , t0 ) = 1 (31.4)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

367

6.03.2010

31. (U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie

368

Z rwnania Schrdingera i denicji (31.3) wynika rwnanie ewolucji dla operatora U(t, t0 ). A mianowicie i U(t, t0 )| (t0 ) . [ U(t, t0 )| (t0 ) ] = H t (31.5)

Stan pocztkowy nie zaley od czasu t, wic i U(t, t0 ) | (t0 ) t U(t, t0 )| (t0 ) , = H (31.6)

i wobec dowolnoci keta | (t0 ) mamy i U(t, t0 ) U(t, t0 ). = H t (31.7)

Dla porzdku, zauwamy, e z powyszego rwnania (przez zwyke reguy sprzgania operatorw) wynika rwnanie sprzone i U (t, t0 ) = U (t, t0 )H, t (31.8)

gdzie uwzgldnilimy fakt, e hamiltonian jest obserwabl, a wic jest operatorem hermi =H . Zwrmy uwag, e w obu powyszych rwnaniach nie ma znaczenia, towskim H czy hamiltonian jest, czy te nie jest zaleny jawnie od czasu. Rwnanie Schrdingera zachowuje norm stanu kwantowo-mechanicznego. Wobec tego operator U(t, t0 ) musi by unitarny (t)
2

= 1 = const.

. UU = U U = 1

(31.9)

Omwimy tu tzw. wasno grupow operatora ewolucji. Rozwamy trzy momenty czasu (dla ustalenia uwagi uporzdkowane wzrastajco) t0 t1 t2 . Wobec tego w naturalny sposb moemy napisa | (t2 = U(t2 , t1 )| (t1 ) = U(t2 , t1 ) U(t1 , t0 )| (t0 ) . (31.10)

Z drugiej strony, chwila porednia t1 jest nieistotna, wic bezporednio mamy | (t2 = U(t2 , t0 )| (t0 ) . (31.11)

Porwnujc wic prawe strony obu ostatnich wyrae, wobec dowolnoci keta pocztkowego, dostajemy U(t2 , t0 ) = U(t2 , t1 ) U(t1 , t0 ). (31.12)

Wanie ta (do oczywista intuicyjnie) regua nazywana jest wasnoci grupow: zoenie dwch operatorw ewolucji jest nadal operatorem ewolucji. W naszym uproszczonym wyprowadzeniu przyjlimy uporzdkowanie chwil czasu. Bardziej subtelna analiza, doprowadzi do wniosku, e uporzdkowanie to nie ma znaczenia. Czasy t0 , t1 , t2 wystpujce w (31.12) mog by dowolne. Zbadajmy pewn konsekwencj wasnoci grupowej operatorw ewolucji. Pomy w niej t2 = t0 , zatem U(t0 , t0 ) = U(t0 , t1 ) U(t1 , t0 ).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(31.13) 368

6.03.2010

31. (U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie

369

Ale z warunku pocztkowego (31.4) wynika dalej = U(t0 , t1 ) U(t1 , t0 ), 1 czyli wic mamy kolejn wasno U1 (t1 , t0 ) = U(t0 , t1 ), = U (t1 , t0 ), przy czym druga rwno wynika z unitarnoci (31.9). Powysze wasnoci operatora ewolucji nie zale od postaci hamiltonianu rozwaanego ukadu zycznego. (31.15) (31.14)

31.1.3

Posta operatora ewolucji

niezalenego od czasu U(t, t0 ) dla H Gdy hamiltonian nie zaley jawnie od czasu, wwczas rwnanie (31.7) mona formalnie scakowa. Biorc pod uwag warunek pocztkowy (31.4) od razu mamy U(t, t0 ) = exp iH ( t t0 ) . (31.16)

Rniczkujc po czasie atwo sprawdzamy, e rwnanie (31.7) rzeczywicie jest spenione. Warunek pocztkowy (31.4) wynika oczywicie z wasnoci operatorowej funkcji wykadniczej. atwo jest te sprawdzi, e operator ewolucji dany w (31.16) posiada wszystkie omwione wasnoci. Co wicej, skoro U jest funkcj (niezalenego od czasu) hamiltonianu, to musi z nim komutowa, a wic w tym przypadku mamy H = 0, t = U(t, t0 ), H = 0. (31.17)

Hamiltonian zaleny od czasu Gdy hamiltonian jest jawnie zaleny od czasu sytuacja jest trudniejsza. Omwione wyej wasnoci operatora ewolucji pozostaj w mocy. Rwnanie ruchu (31.7) i U(t, t0 ) (t) U(t, t0 ). = H t (31.18)

=H (t)), ale nie daje si atwo scakowa. take pozostaje suszne (zaznaczylimy zaleno H Problem polega na tym, e gdyby potraktowa powysze rwnanie klasycznie (to znaczy jako rwnanie dla funkcji, a nie dla operatorw), to monaby napisa (dla funkcji) U(t, t0 ) = exp i
t t0

(t ) . dt H

(31.19)

Mamy tu jednak do czynienia z operatorami, nie z funkcjami. Problem polega na tym, e w wykadniku eksponenty mamy sum (cak) hamiltonianw, branych w kolejnych chwilach czasu, a na og hamiltonian brany w pewnej chwili czasu nie komutuje z hamiltonianem wzitym w innej chwili (t1 ), H (t2 ) H = 0. (31.20)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

369

6.03.2010

31. (U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie

370

W rezultacie nie wiadomo, jak oblicza tak funkcj wykadnicz. dlatego te piszemy =H (t)) (dla operatora H U(t, t0 ) = exp i
t t0

(t ) . dt H

(31.21)

Zwrmy jednak uwag, e jeli hamiltonian nie zaley od czasu, to mona go wycign przed cak i wyraenie (31.21) sprowadza si do wzoru (31.16). Znak = obowizuje tylko dla hamiltonianw jawnie zalenych od czasu. Warto jednak wiedzie, e istniej odpowiednie metody matematyczne (tzw. iloczyn chronologiczny Dysona) pozwalajce szuka metod rozwizania rwnania (31.18). Mona te prbowa je rozwizywa metodami iteracyjnymi, co okazuje si poyteczne w tzw. rachunku zaburze z czasem. Nie liczc tego ostatniego zagadnienia, bdziemy praktycznie zawsze bada ukady zyczne, ktrych hamiltonian nie zaley jawnie od czasu.

31.2

Obraz Schrdingera

Obraz Schrdingera, mwic najprociej, to taki sposb sformuowania mechaniki kwantowej, ktrym posugiwalimy si do tej pory (nie wiedzc, e si on tak nazywa). Poniewa mamy jeszcze inne obrazy, trzeba ucili pojcia. Zasadnicza idea obrazu Schrdingera polega na tym, e wektor stanu ewoluuje w czasie zgodnie z rwnaniem Schrdingera (31.1). Mwic obrazowo, wektor | (t) wraz z upywem j , czy pdu P j s czasu "jedzi" po przestrzeni H. Obserwable, jak np. skadowe pooenia X od czasu niezalene stacjonarne. Ich stany wasne | r lub | p tworz w H bazy, ktre take s stacjonarne. Rzuty wektora | (t) na stany bazy, a wic liczby r | (t) lub p | (t) (dla okrelonych r lub p) zale od czasu. Z drugiej strony, liczby te s "wsprzdnymi" wektora | (t) w jednej lub drugiej bazie. Widzimy tu analogi ze zwyk trjwymiarow geometri, w ktrej wektor pooenia r(t) zmienia si w czasie. Wektory pewnej wybranej bazy (ex , ey , ez ) s ustalone i tworz niezaleny od czasu ukad wsprzdnych. Skadowe wektora pooenia, obliczane w tej bazie, s oczywicie funkcjami czasu. W analogii tej ewolucja wektora pooenia kojarzy si z ewolucj wektora stanu, za jednostkowe (stacjonarne) wektory bazy z baz w przestrzeni H generowan przez wektory wasne takiej czy innej obserwabli. Obraz Schrdingera jest to wic takie sformuowanie mechaniki kwantowej, w ktrym | (t) ewoluuje w czasie, za obserwable wyznaczajce baz s stacjonarne (a zatem i odpowiednia baza jest stacjonarna). Dynamika ukadu kryje si w dynamice wektora stanu, okrelonej przez rwnanie Schrdingera. Mona te powiedzie inaczej (zgodnie z (31.3)), e operator ewolucji U(t, t0 ) okrela zmienno wektora stanu w czasie. Zwrmy jeszcze uwag, e zaleno od czasu dla wartoci oczekiwanej pewnej wielkoci zycznej A
t

| (t) , (t) | A

(31.22)

pochodzi przede wszystkim od zalenoci | (t) od czasu. Mwimy "przede wszystkim", poniewa mona sobie wyobrazi obserwable, ktre od czasu zale. Jest to jednak sytuacja zwykle jest konstruowana zwizana z oddziaywaniami (pochodzcymi z zewntrz). Jeli obserwabla A dla ukadu nieoddziaujcego za pomoc zasady odpowiednioci, to A (praktycznie zawsze) bdzie operatorem od czasu niezalenym. Zastrzeenia wynikaj std, e mona zawsze prbowa wymyla nietypowe sytuacje, bdce swego rodzaju wyjtkami.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

370

6.03.2010

31. (U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie

371

31.3

Obraz Heisenberga

W obrazie Schrdingera wektory bazy (wektory wasne obserwabli) s stacjonarne nie ulegaj zmianom w czasie. Stan ukadu dany ketem | (t) ewoluuje w czasie zgodnie z rwnaniem Schrdingera. Mona podej do tego zagadnienia odwrotnie. Wektory bazy zmieniaj si wraz z upywem czasu, za wektor opisujcy stan ukadu pozostaje stay. Podejcie takie musi by rwnowane obrazowi Schrdingera i nazywa si obrazem Heisenberga. Jasne jest, e operatory stacjonarne w obrazie Schrdingera bd zalene od czasu w obrazie Heisenberga. Musi tak by, aby oba obrazy byy rzeczywicie rwnowane.

31.3.1

Wektor stanu w obrazie Heisenberga

Przyjmujemy, e w chwili pocztkowej t0 oba obrazy si pokrywaj, w tym sensie, e wektory stanu s w tej chwili sobie rwne | S (t0 ) = | H (t0 ) . (31.23)

Wektor stanu w obrazie Schrdingera ewoluuje wedug prawa (31.3), gdzie stan pocztkowy moemy zastpi przez | H (t0 ) , to jest | S (t) = U(t, t0 )| H (t0 ) . (31.24)

Rwnanie to mona zapisa inaczej | H (t) = U1 (t, t0 )| S (t) = U (t, t0 )| S (t) = | S (t0 ) (31.25) = | H (t0 ) = | const. ,

i przyj je za denicj wektora stanu w obrazie Heisenberga. A zatem mamy | H (t) = | H (t0 ) wektor stanu jest stay, podczas gdy w obrazie Schrdingera | S (t) podlega zmianom (ewo wektory stanu lucji) zgodnej z rwnaniem Schrdingera. Ze wzgldu na warunek U(t0 , t0 ) = 1 w obu obrazach pokrywaj si w chwili pocztkowej, co ewidentnie wynika z denicji (31.25).

31.3.2

Operatory w obrazie Heisenberga

Jeeli pewnej wielkoci zycznej w obrazie Schrdingera odpowiada obserwabla (operator herS , to w obrazie Heisenberga wielkoci tej odpowiada operator mitowski) A H (t) = U (t, t0 ) A S U(t, t0 ) = U(t0 , t) A S U(t, t0 ) A (31.26)

gdzie w drugiej rwnoci skorzystalimy z wasnoci (31.15) operatora ewolucji. Uzasadnienie relacji (31.26) jest nastpujce. Oba obrazy musz dawa te same przewidywania zyczne. Przewidywania te, to nic innego ni wartoci oczekiwane obserwabli, brane w stanie, w ktrym znajduje si (w danej chwili) ukad zyczny. I tak, w obrazie Schrdingera mamy A
t

S | S (t) . S (t) | A

(31.27)

Podstawiamy relacj (31.24) i dostajemy A

t

S U(t0 , t) | H (t) . H (t0 ) | U (t0 , t) A

(31.28)

Operator wewntrz elementu macierzowego moemy utosami z operatorem w obrazie Heisenberga, w ten sposb dostajemy dokadnie relacj (31.26). Wobec tego, t sam warto oczekiwan moemy oblicza w obrazie Heisenberga, piszc A
t

H (t0 ) | H (t0 ) . H (t0 ) | A

MECHANIKA KWANTOWA

(31.29) 371

S.Kryszewski

6.03.2010

31. (U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie

372

Prawo transformacyjne jest konieczne po to, aby wartoci oczekiwane obserwabli byy identyczne w obu obrazach. Zapewnia to zarazem ich rwnowano. Warto zauway, o czym nie wspomnieS = A S (t) limy w jawny sposb, e transformacja (31.26) jest rwnie suszna, jeli operator A zaley jawnie od czasu.

31.3.3

Ewolucja operatora w obrazie Heisenberga

H (t) w obrazie Heisenberga jawnie zaley od czasu, na co wskazuje wzr (31.26) Operator A wicy operatory w obu obrazach. Aby mc praktycznie pracowa w obrazie Heisenberga, potrzebujemy rwnania ruchu dla operatorw. Jako punkt wyjcia wemiemy relacj (31.26), w S (t) od czasu. A wic ktrej jawnie dopucimy zaleno operatora w obrazie Schrdingera A mamy H (t) = U (t, t0 ) A S (t) U(t, t0 ), A (31.30)

co pomnoymy obustronnie przez i i zrniczkujemy po czasie (dla prostoty notacji pominiemy argumenty operatora ewolucji) i d AH (t) = i dt U AS (t) U + i U AS (t) t t S (t) U . + i U A t U (31.31)

Pochodne czasowe operatora ewolucji eliminujemy za pomoc rwna ruchu (31.7) i (31.8) otrzymujc w ten sposb i d SA S (t) U + U A S (t)H S U AH (t) = U H dt + i U AS (t) t U. (31.32)

Korzystajc z unitarnoci operatora ewolucji, moemy pomidzy HS i AS (t) woy operator = U U . A zatem jednostkowy 1 i d S U U A S (t) U + U A S (t) U U H S U AH (t) = U H dt + i U AS (t) t U. (31.33)

Rozpoznajemy (zgodnie z (31.26)) operatory w obrazie Heisenberga i piszemy i d H A H (t) + A H (t)H H + i U A S (t) AH (t) = H dt t S (t) U H (t), H H + i U A = A t U (31.34)

co stanowi poszukiwane prawo ruchu (dynamiki) dla operatorw w obrazie Heisenberga. Zwrmy uwag, e oba operatory stojce wewntrz komutatora s wyraone w obrazie Heisenberga, i tak np. hamiltonian H (t) = U (t, t0 ) H S U(t, t0 ), H (31.35)

moe, w oglnym przypadku sta si funkcj czasu. Rwnanie ruchu (31.34) jest bardzo oglne, dopuszcza przypadek, w ktrym zarwno HS jak i AS (t) mog by jawnymi funkcjami czasu. W
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

372

6.03.2010

31. (U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie

373

takiej sytuacji (jak wspominalimy) jest bardzo trudno znale operator ewolucji, dlatego te nie bdziemy zajmowa si sytuacj ogln. Najczciej mamy do czynienia z ukadami zachowawczymi, to jest takimi, ktrych hamiltonian (w obrazie Schrdingera) nie zaley jawnie od czasu. Pojawiaj si wwczas znaczne uproszczenia. Z samego zaoenia wynika, e dla ukadu zachowawczego HS = 0. t (31.36)

Jak wiemy z (31.16), operator ewolucji dla niezalenego od czasu hamiltonianu wyraa si wzorem U(t, t0 ) = exp iH (t t0 ) . (31.37)

Wiemy take, e w tym wypadku hamiltonian komutuje z operatorem ewolucji, wobec tego H (t) = U (t, t0 ) H S U(t, t0 ) = HS = H. H (31.38)

A wic w przypadku ukadu zachowawczego, hamiltonian w obrazie Heisenberga nie zaley od czasu i jest rwny hamiltonianowi schrdingerowskiemu. Nie ma potrzeby ich wic odrnia, dlatego w ostatniej rwnoci pominlimy indeks rozrniajcy obrazy. Ustalilimy ju, e energia ukadu zachowawczego jest sta ruchu. Przekonamy si o tym raz jeszcze. Zastosujemy do hamiltonianu takiego ukadu rwnanie (31.34). Poniewa zachodzi (31.36) wic ostatni czon w (31.34) znika. Zostaje nam wic i d H , H H HH = H dt = 0, (31.39)

a wielko ktra nie zmienia si w czasie jest, z okrelenia, sta ruchu. S nie zale.znego (w obrazie Schrdingera) Dla ukadw zachowawczych, i dla operatora A jawnie od czasu, oglne rwnanie (31.34) redukuje si do i d H (t), H , AH (t) = A dt (31.40)

bowiem hamiltonian jest identyczny w obu obrazach. Takie rwnania ruchu spotyka si wielu zastosowaniach mechaniki kwantowej, np. w optyce kwantowej. S one nieraz wygodniejsze ni rwnanie Schrdingera.

31.3.4

Pewne dodatkowe wasnoci obrazu Heisenberga

Obraz Heisenberga i Schrdingera daj inne, cho rwnowane opisy ukadw kwantowo-mechanicznych. Ilustruj to dodatkowo dwa nastpujce twierdzenia Twierdzenie 31.1 W obrazie Heisenberga obowizuj te same reguy komutacyjne co w obrazie Schrdingera. Tzn. jeli w obrazie Schrdingera S , B S A S , = iC (31.41)

to po transformacji do obrazu Heisenberga mamy H , B H A

S.Kryszewski

H , = iC
MECHANIKA KWANTOWA

(31.42) 373

6.03.2010

31. (U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie

374

Dowd. W obrazie Schrdingera mamy z zaoenia S B S B S A S = i C S . A Transformujemy do obrazu Heisenberga, zgodnie z denicj (31.30), otrzymujc S B S U U B S A S U = i U C S U. U A (31.44) (31.43)

H ju w obrazie Heisenberga. Korzystajc z unitarnoci U mamy Po prawej rozpoznajemy C dalej S U U B S U U B S U U A S U = i C H , U A czyli i po lewej "siedzimy" w obrazie Heisenberga. A zatem H B H B H A H = i C H . A (31.46) (31.45)

Widzimy wic, e komutator ma identyczn posta jak w obrazie Schrdingera, co naleao wykaza. Twierdzenie 31.2 Operator w obrazie Heisenberga ma te same wartoci wasne co i w obrazie Schrdingera. H = U A S U nie zmieDowd. Wynika to std, e operacja unitarna stosowana wedug reguy A nia wasnoci algebraicznych, a wic i wartoci wasnych. Pokaemy to bezporednim rachunkiem. Niech w obrazie Schrdingera bdzie spenione zagadnienie wasne S | aS A = | aS . (31.47) = U | aS , wic

Badamy to zagadnienie w obrazie Heisenberga. Poniewa w/g (31.25) | aH korzystajc z (31.30) dostajemy H | aH A = = S U U | aS U A U | aS S | aS = U A = | aH ,

= U | aS

(31.48)

bowiem liczba (warto wasna) komutuje z dowolnym operatorem. Twierdzenie jest dowiedzione.

31.4

Obraz oddziaywania

Mwic niezbyt precyzyjnie, w obrazie Schrdingera caa zaleno od czasu (przynajmniej dla ukadw zachowawczych) tkwi w ewolucji wektora stanu, podczas gdy obserwable s stacjonarne. W obrazie Heisenberga jest na odwrt, obserwable zmieniaj si w czasie, za wektor stanu pozostaje stay. Obraz oddziaywania jest "czym porednim" pomidzy obrazem Schrdingera i Heisenberga. Aby to wyjani, zamy, e w obrazie Schrdingera hamiltonian ukad ma posta S = H (0) + VS , H S przy czym
(0)

H S t

(0)

= 0.

(31.49)

Zakadamy wic od razu, e HS zwany hamiltonianem swobodnym, nie zaley explicite od czasu. Czon VS zwany zwykle oddziaywaniem moe, ale nie musi, by funkcj czasu. Zdeniujemy teraz tzw. operator ewolucji swobodnej wzorem U0 (t, t0 ) = exp
S.Kryszewski

iH S

(0)

(t t0 ) .
MECHANIKA KWANTOWA

(31.50) 374

6.03.2010

31. (U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie

375

Operator ten spenia rwnanie ewolucji i U0 (t, t0 ) (0) U0 (t, t0 ), = H S t (31.51)

czyli rwnanie Schrdingera dla ukadu ewoluujcego swobodnie, to znaczy takiego w ktrym nie ma oddziaywania (VS = 0) (std zreszt jego nazwa). Operator ten ma wszelkie oglne , ma omwione na wstpie wasnoci, jest unitarny, spenia warunek pocztkowy U0 (t0 , t0 ) = 1 wasno grupow.

31.4.1

Wektor stanu w obrazie oddziaywania

Przyjmijmy teraz, e w obrazie Schrdingera ewoluujcy stan ukadu zycznego jest okrelony przez wektor stanu | S (t) . Deniujemy nowy, przetransformowany wektor stanu, zwany wektorem stanu w obrazie oddziaywania, wzorem | I (t)
= U0 (t, t0 )| S (t) .

(31.52)

Z warunku pocztkowego dla swobodnego operatora ewolucji oczywicie wynika, e | I (t0 ) = | S (t0 ) , (31.53)

czyli stany pocztkowe w obu obrazach s identyczne. Dziaajc na obie strony denicji (31.52) i korzystajc z jego unitarnoci, okrelenie to moemy zapisa "odwrotnie" operatorem U0 | S (t) = U0 (t, t0 )| I (t) . (31.54)

Relacja ta przypomina nieco wzr (31.24) opisujcy transformacj pomidzy obrazami Heisenberga i Schrdingera. S tu jednak dwie, bardzo istotne rnice. Po pierwsze, wektor stanu | I (t) jawnie zaley od czasu. I po drugie, operator transformacji zawiera jedynie hamiltonian swobodny, a wic tylko cz caego hamiltonianu. Mwimy niekiedy obrazowo lecz nieprecyzyjnie, e operator U0 opisuje swobodn ewolucj ukadu (tj. t za ktr odpowiedzialny jest hamiltonian swobodny), za wektor stanu | I (t) opisuje cz ewolucji zwizan z wpywem oddziaywania. Oczywicie powstaje pytaniem jakie rwnanie rzdzi ewolucj wektora stanu w obrazie oddziaywania.

31.4.2

Rwnanie Schrdingera w obrazie oddziaywania

Poszukujemy wic rwnania ruchu jakie musi spenia wektor | I (t) . Punktem wyjcia jest oczywicie rwnanie Schrdingera z penym hamiltonianem (31.49) i (0) + VS | S (t) , | S (t) = H S t U0 | I (t) t | I (t) t (31.55)

do ktrego podstawimy zwizek (31.54). Zgodnie z zasadami rniczkowania otrzymujemy i + i U0 = + VS U0 | I (t) . (31.56)

(0) U0 | I (t) = H S

Na mocy rwnania (31.51) widzimy, e pierwszy czon po lewej pokrywa si z pierwszym skadnikiem po prawej stronie, zatem znosz si one i zostaje nam i U0
S.Kryszewski

| I (t) t

= VS U0 | I (t) .
MECHANIKA KWANTOWA

(31.57) 375

6.03.2010

31. (U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie

376

Dziaajc na obie strony tego rwnania operatorem U0 i korzystajc po lewej z jego unitarnoci mamy

| I (t) t

= U0 VS U0 | I (t) .

(31.58)

Zdeniujemy teraz operator oddziaywania w obrazie oddziaywania

VI (t) = U0 (t, t0 )VS U0 (t, t0 ).

(31.59)

Zauwamy przy tym, e jeli nawet (w obrazie Schrdingera) operator VS od czasu nie zaley, to w obrazie oddziaywania spodziewamy si, e VI (t) bdzie jawnie zaleny od czasu. Rwnanie (31.58) zapiszemy teraz za pomoc operatora VI (t) w postaci i | I (t) t = VI (t)| I (t) (31.60)

i nazwiemy rwnaniem Schrdingera w obrazie oddziaywania. Poczynimy w tym miejscu pewne dodatkowe uwagi. Transformacja (31.59) operatora z obrazu Schrdingera do obrazu oddziaywania bardzo przypomina formu (31.26) wic operatory z obrazu Schrdingera i Heisenberga. Tutaj "przekadamy" do VI (t) tylko ewolucj swobodn (bowiem w (31.59) wystpuje operator U0 ). Natomiast w (31.26) z obrazu Schrdingera "przerzucamy" ewolucj pen, operator U zawiera cay hamiltonian. Sugeruje to, e rwnie w obrazie oddziaywania obserwable bd jako zalee czasu. Powinny spenia rwnanie ruch w jaki sposb analogiczne do rwnania (31.34). Rwnanie (31.60) ma formaln posta identyczn ze zwykym rwnaniem Schrdingera. Rnica polega przede wszystkim na tym, peny hamiltonian zosta zastpiony jego czci, na dodatek przetransformowan zgodnie z (31.59) do obrazu oddziaywania. Uwagi te, przynajmniej w jakiej mierze wyjaniaj, dlaczego wprowadzony tu sposb opisu dynamiki ukadw kwantowo-mechanicznych nazywamy obrazem oddziaywania (czasami te zwanym w literaturze obrazem Diraca).

31.4.3

Operatory i ich ewolucja w obrazie oddziaywania

Formalna zbieno rwna transformacyjnych (31.26) i (31.59) wskazuje, e w obrazie oddziaywania obserwable bd zalee od czasu, nawet jeli w obrazie Schrdingera s stae. Dalsze rozumowanie biegnie jak poprzednio. Przewidywania zyczne musz by niezalene od wybranego S musi zachodzi obrazu. A zatem, dla dowolnej obserwabli A A
t

S | H (t) S (t0 ) | A

I | I (t) . I (t0 ) | A

(31.61)

Z okrelenia (31.54) mamy wic A

t

I (t0 ) | U0 AS U0 | I (t) .

(31.62)

Przyrwnujc operatory stojce po prawych stronach (kety s dowolne), otrzymujemy I (t) = U (t, t0 ) A S U0 (t, t0 ), A 0 (31.63)

a wic dokadnie relacj transformacyjn (31.59), ktra obowizuje nie tylko dla hamiltonianu oddziaywania, ale i dla kadej innej obserwabli. Ponadto, relacja ta, poza czysto formalnym
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

376

6.03.2010

31. (U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie

377

uzasadnieniem, zyskuje sens zyczny polegajcy na tym, e wszystkie obrazy prowadz do tych samych wnioskw. Stosujc transformacj (31.63) do hamiltonianu swobodnego otrzymujemy I (t) = U (t, t0 ) H (0) U0 (t, t0 ) = H (0) , H 0 S S (31.64)

bowiem hamiltonian swobodny komutuje z operatorem ewolucji swobodnej (patrz (31.17), poniewa z zaoenia nie zaley od czasu). Poniewa hamiltonian niezaleny od czasu jest taki sam w obrazie Schrdingera, Heisenberga (patrz (31.38)) i oddziaywania, wic opucimy indeks S i bdziemy odtd pisa je sli 0 H = 0 t to (0) = H (0) = H (0) H 0. H S H I (31.65)

I (t) w obrazie oddziaywania zaley od czasu. Musi wic spenia jakie rwnanie Operator A ruchu. Pracujc w obrazie Heisenberga wyprowadzilimy rwnanie (31.34), spodziewamy si wic, e w obrazie oddziaywania powinno obowizywa podobne rwnanie. I (t) = U A Twierdzimy, e operator A 0 S U0 w obrazie oddziaywania spenia rwnanie ruchu i d I (t), H (0) + i U (t, t0 ) A S (t) AI (t) = A 0 S dt t U0 (t, t0 ), (31.66)

S (t) w obrazie Schrdingera moe jawnie zalee od czasu. Zauwamy, e stojgdzie operator A cy w komutatorze hamiltonian swobodny nie zaley od wyboru obrazu. Dowd tego twierdzenia przebiega praktycznie tak samo, jak analogiczne wyprowadzenie w obrazie Heisenberga. Rniczkujc po czasie regu transformacyjn (31.63) otrzymujemy i d AI (t) = i dt U0 AS U0 + i U0 AS t t AS + i U0 U0 . t U0 (31.67)

Pochodne czasowe operatora ewolucji swobodnej eliminujemy za pomoc rwnania ruchu (31.51) otrzymujc i d (0) (0) HS AS U0 + U0 AS HS U0 + i U0 AI (t) = U0 AS dt t U0 . (31.68)

Hamiltonian swobodny komutuje z U0 , a wic komutuje take z U0 . Wobec tego

d (0) U A (0) + i U A S AI (t) = H 0 S U0 + U0 AS U0 HS 0 S dt t

U0 .

(31.69)

I w obrazie oddziaywania i piszemy Rozpoznajemy (zgodnie z (31.63)) operator A i d (0) A I (t) + A I (t)H (0) + i U A S (t) AI (t) = H 0 S S dt t I (t), H (0) + i U A S (t) U0 , = A 0 H t U0 (31.70)

a wic stwierdzenie (31.66) jest udowodnione. Badajc obraz Heisenberga wykazalimy, e relacje komutacyjne z obrazu Schrdingera przenosz si bez zmian (por. (31.41) oraz (31.42)). Mona wykaza identyczne twierdzenie dla obrazu oddziaywania S , B S A
S.Kryszewski

S = iC

I , B I A

I . = iC

(31.71) 377

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

31. (U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie

378

Dowd przebiega zupenie identycznie, tyle e operator U trzeba zastpi operatorem U0 . Obraz oddziaywania, ze wzgldu na "rozkad" (31.49) hamiltonianu jest szczeglnie wygodny, gdy chcemy bada wpyw zewntrznych zaburze na ukady zyczne (np. wpyw wiata na atomy). Hamiltonian swobodny jest na og znany, to znaczy znamy jego wartoci i funkcje wasne. Oddziaywanie VS = VS (t) opisuje zewntrzne zaburzenie, ktre modykuje stan ukadu. Jeli takie zburzenie jest niewielkie, to mona prbowa konstruowa metody oblicze przyblionych. Tym jednak zajmiemy si w dalszych rozdziaach.

31.5
31.5.1

Ewolucja stanu ukadu w obrazie oddziaywania

Postawienie problemu

Wektor stanu | I (t) w obrazie oddziaywania ewoluuje w czasie zgodnie z rwnaniem Schrdingera (31.60) i w chwili pocztkowej pokrywa si z odpowiednim wektorem (31.53) przedstawionym w obrazie Schrdingera. Rozwizania rwnania (31.60) moemy szuka w postaci | I (t) = UI (t, t0 )| I (t0 ) = UI (t, t0 )| 0 , (31.72)

gdzie UI (t, t0 ) nazwiemy operatorem ewolucji w obrazie oddziaywania. Jasne jest, e operator ten musi spenia warunek pocztkowy . UI (t0 , t0 ) = 1 (31.73)

Rwnanie ruchu dla operatora UI (t, t0 ) znajdujemy tak samo jak poprzednio, podstawiajc postulat (31.72) do rwnania (31.60) otrzymujc i UI (t, t0 ) | 0 t I UI (t, t0 )| 0 . = V (31.74)

Poniewa | 0 jest dowolnym (niezalenym od czasu) wektorem, wic z (31.74) otrzymujemy rwnanie operatorowe i I (t) UI (t, t0 ), . UI (t, t0 ) = V t (31.75)

dla ktrego (31.73) stanowi warunek pocztkowy. Rozwizanie tego rwnania, tj. znalezienie operatora UI (t, t0 ), napotyka te same trudnoci, co rozwizanie rwnania (31.18), nie ma wic (t) teraz piszemy V I (t)). potrzeby powtarzania tych samych argumentw (tyle, e zamiast H Trudnoci te mona jednak, w pewnym sensie, omin.

31.5.2

Rozwizanie iteracyjne

Zapiszmy rwnanie (31.75) w postaci 1 UI (t, t0 ) = VI (t) UI (t, t0 ), t i i scakujmy je formalnie. Otrzymamy UI (t, t0 ) = 1 + 1 i
t t0

(31.76)

I (t1 ) UI (t1 , t0 ), dt1 V

(31.77)

gdzie od razu uwzgldnilimy warunek pocztkowy (31.73). atwo jest sprawdzi, e (31.77) jest rzeczywicie rozwizaniem rwnania ruchu (31.76). Rwnanie (31.77) jest rwnaniem cakowym,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

378

6.03.2010

31. (U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie

379

w ktrym poszukiwany operator ewolucji wystpuje zarwno po lewej stronie jak i po prawej, pod cak. Tak wic poytek z tego rwnania jest niewielki, przynajmniej w tym sensie, e niewiele ono nas zblia do uzyskania jawnej postaci operatora UI . Przepiszmy (dla dalszej wygody) rwnanie (31.77) w postaci UI (t1 , t0 ) = 1 + 1 i
t1 t0

I (t2 ) UI (t2 , t0 ), dt2 V

(31.78)

ktra jest w peni rwnowana. Lecz pod cak w (31.77) wystpuje wanie UI (t1 , t0 ), wobec tego moemy podstawi praw stron (31.78) pod cak w rwnaniu (31.77). W ten sposb dostajemy UI (t, t0 ) = 1 + = 1+ + 1 i 1 i 1 i
t t0 t t0 2

I (t1 ) 1 + dt1 V I (t1 ) dt1 V

t t0

1 i

t1 t0

I (t2 ) UI (t2 , t0 ) dt2 V

dt1

t1 t0

I (t1 ) V I (t2 ) UI (t2 , t0 ). dt2 V

(31.79)

Zwracamy uwag, e w trzecim skadniku wystpuj dwa operatory oddziaywania uporzdkowane chronologicznie, to znaczy ich argumenty czasowe speniaj relacje t t1 t2 t0 . (31.80)

Oczywicie moemy wykonywa analogiczne kroki iteracyjne dowoln ilo razy. Po nieskoczenie wielu krokach otrzymamy nieskoczony szereg

UI (t, t0 ) = 1 + ...

n=1 tn1 t0

1 i

t t0

dt1

t1 t0

dt2 . . . (31.81)

I (t1 )V I (t2 ) . . . . . . V I (tn1 ) V I (tn ). dtn V

Formalnie rzecz biorc nieskoczony szereg po prawej nie zawiera ju poszukiwanego operatora ewolucji w obrazie oddziaywania, ktry wystpuje jedynie po lewej stronie. Tak wic szereg ten moemy uzna za formalne rozwizanie rwnania (31.75). Jeszcze raz podkrelmy, e operatory oddziaywania s brane w chwilach czasu uporzdkowanych chronologicznie od chwili pocztkowej t0 (ostatni z prawej), a do kocowej t (pierwszy operator z lewej) t t1 t2 t3 . . . . . . tn2 tn1 tn t0 . (31.82)

31.6

Interpretacja szeregu iteracyjnego

Do tej pory pracowalimy w obrazie oddziaywania. Najwygodniej jest jednak dziaa w obrazie Schrdingera, bowiem jest w nim najatwiej interpretowa uzyskane rezultaty. Ewolucj wektora stanu | S (t) w obrazie Schrdingera wyrazimy najpierw przechodzc do obrazu oddziaywania (por (31.54)) | S (t) = U0 (t, t0 )| I (t) , a nastpnie | I (t) opiszemy w/g (31.72) otrzymujc | S (t) = U0 (t, t0 ) UI (t, t0 )| 0 . (31.84) (31.83)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

379

6.03.2010

31. (U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie

380

Poniewa UI (t, t0 ) wyrazilimy ju w (31.81) wic moemy napisa

| S (t)

U0 (t, t0 ) +
n=1

1 i

t t0

dt1

t1 t0

dt2 . . .

tn2 t0

dtn1

tn1 t0

dtn (31.85)

I (t1 ) V I (t2 ) . . . . . . V I (tn1 ) V I (tn ) | 0 , U0 (t, t0 )V

gdzie operator ewolucji swobodnej wcignlimy pod caki (nie zaley on od zmiennych po ktrych cakujemy). Operatory oddziaywania pod cakami s cigle wyraone w obrazie oddziaywania VI (tj ) = U0 (tj , t0 )VS (tj ) U0 (tj , t0 ), gdzie operator VS (tj ) w obrazie Schrdingera, moe zalee od czasu. Przechodzc wic do obrazu Schrdingera dostajemy

| S (t)

U0 (t, t0 ) +
n=1

1 i

t t0

dt1

t1 t0

dt2 . . .

tn2 t0

dtn1

tn1 t0

dtn

U0 (t, t0 ) U0 (t1 , t0 ) VS (t1 ) U0 (t1 , t0 ) U0 (t2 , t0 ) VS (t2 ) U0 (t2 , t0 ) . . . (tn1 , t0 ) VS (tn1 ) U0 (tn1 , t0 ) . . . U0 (tn , t0 ) VS (tn ) U0 (tn , t0 ) U0

| 0 .

(31.86)

Wyraenie to wyglda na ogromnie skomplikowane. Mona je jednak uproci, jeli otworzymy wewntrzne nawiasy i skorzystamy z wasnoci operatora ewolucji swobodnej. I tak na przykad, dla iloczynu dwch operatorw najbardziej z lewej mamy
(t1 , t0 ) = U0 (t, t0 ) U0 (t0 , t1 ) = U0 (t, t1 ). U0 (t, t0 ) U0

(31.87)

gdzie posuylimy si relacj (31.15) i wasnoci grupow (31.13). Stosujc analogiczne uproszczenia do iloczynw operatorw ewolucji rozdzielajcych operatory oddziaywania, otrzymamy | S (t) = U0 (t, t0 )| 0
n

+
n=1

1 i

t t0

dt1

t1 t0

dt2 . . . . . .

tn2 t0

dtn1

tn1 t0

dtn

U0 (t, t1 ) VS (t1 ) U0 (t1 , t2 ) VS (t2 ) U0 (t2 , t3 ) . . . . . . U0 (tn1 , tn ) VS (tn ) U0 (tn , t0 ) | 0 . (31.88)

gdzie nadal obowizuje uporzdkowanie chronologicznie (31.82). Rwnanie (31.88) przedstawia (w obrazie Schrdingera) ewolucj stanu ukadu zycznego = H 0 + VS (t), Stan ukadu w chwili pocztkowej t0 dany by opisywanego hamiltonianem H wektorem | 0 . Na stan ten dziaa ogromnie zoony operator ewolucji, ktry w chwili kocowej t produkuje stan | S (t) . Operator ewolucji jest zapisany w postaci nieskoczonego szeregu. Pierwszy (lub lepiej, zerowy) wyraz tego szeregu to U0 (t, t0 ) operator ewolucji swobodnej dany w (31.50). Ten czon szeregu odpowiada sytuacji, gdy nie ma oddziaywania, lub gdy oddziaywanie jest zaniedbywalnie sabe. Kolejny, pierwszy czon szeregu (n = 1) ma posta 1 i
S.Kryszewski
t t0

dt1 U0 (t, t1 ) VS (t1 ) U0 (t1 , t0 ) | 0 .

MECHANIKA KWANTOWA

(31.89) 380

6.03.2010

31. (U.10) Ewolucja ukadw kwantowych w czasie

381

Rys. 31.1: Schemat n-tego czonu szeregu (31.88). Linie cige przedstawiaj ewolucj swobodn ukadu. W kolejnych chwilach ukad jest zaburzany przez oddziaywanie (linie faliste). Schematy tego typu nazywane bywaj grafami Feynmana.

Wyraz ten moemy interpretowa w nastpujcy sposb. Od chwili pocztkowej t0 do chwili t1 ukad ewoluuje swobodnie (odczytujemy operatory od tyu, w kolejnoci w jakiej dziaaj na ket pocztkowy). W chwili t1 ukad zostaje poddany oddziaywaniu VS (t1 ). Nastpnie, tj. od chwili t1 do momentu kocowego t znw ewoluuje swobodnie. Caka uwzgldnia to, e t1 (t0 , t), wic oddziaywanie trzeba "przesumowa" po wszystkich chwilach w cigu rozwaanego przedziau czasu. Nastpny, drugi (n = 2) wyraz szeregu to 1 i
2 t t0

dt1

t1 t0

dt2 U0 (t, t1 ) VS (t1 ) U0 (t1 , t2 ) VS (t2 ) U0 (t2 , t0 ) | 0 .

(31.90)

Jego interpretacja jest bardzo podobna, tyle e uwzgldnia on oddziaywanie dwukrotne w chwilach, wczeniejszej t2 i pniejszej t1 . Struktura kolejnych wyrazw jest taka sama. Wyraz n-ty zawiera n-krotne oddziaywanie w chronologicznie uporzdkowanych chwilach. Rysunek 31.1 schematycznie przedstawia sens zyczny n-tego czonu. Na tym zakoczymy analiz ewolucji czasowej ukadw zaburzanych oddziaywaniem. Jak si pniej okae, znalezione rozwinicia s poyteczne do dyskusji przyblie. Wyraenie (31.88) moe by dobrym punktem wyjcia do konstrukcji tzw. rachunku zaburze z czasem. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

381

6.03.2010

32. (U.11) Obroty i moment pdu

382

Rozdzia 32

(U.11) Obroty i moment pdu

32.1 Wprowadzenie

Obroty w przestrzeni R3 s scharakteryzowane przez podanie osi obrotu, ktr okrela wektor jednostkowy n i przez kt obrotu , przy czym obowizuje regua ruby prawoskrtnej. W wyniku obrotu wektora a otrzymujemy nowy wektor a = R(, n) a, (32.1)

gdzie R(, n) symbolizuje transformacj obrotu. Poniewa a R3 , wic R(, n) mona utosami z pewn macierz 3 3. Omwieniem obrotw w R3 zajmiemy si dalej, a teraz postawimy nastpujce pytanie: jeli ukad zyczny, a wic np. wektor pooenia czstki r zostaje obrcony, to jak wwczas zmieni si funkcja falowa czstki? Przed obrotem miaa ona posta (r) = r | , jak wic bdzie wyglda, gdy obrcimy ukad zyczny? Ukad obrcony jest na og inny ni ten sprzed obrotu, wobec tego moemy domyla si, e obrotowi R ukadu zycznego powinna towarzyszy jaka transformacja stanu | H. Spodziewamy si wic, e istnieje odpowiednio r
R(, n) -

R(, n) -

= R(, n)| ,

(32.2)

gdzie R(, n) jest pewnym operatorem dziaajcym na H w sposb zaleny od obrotu R dokonanego w przestrzeni pooe. Odpowied na postawione pytanie polega wic na znalezieniu operatora R(, n) indukowanego przez obroty w przestrzeni pooe. Celem naszych rozwaa bdzie znalezienie takiego operatora i przebadanie jego wasnoci. Jak si okae, operator ten jest cile zwizany z operatorem momentu pdu. Co wicej, z wasnoci obrotw wynikn take odpowiednie wasnoci operatora momentu pdu, jak na przykad kanoniczne relacje komutacyjne. Zanim zajmiemy si tym problemem, a take zanim zbadamy wszelkie jego konsekwencje, powicimy nieco uwagi zwykym (czysto geometrycznym) obrotom w przestrzeni R3 .

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

382

6.03.2010

32. (U.11) Obroty i moment pdu

383

32.2

Podstawowe wasnoci obrotw w R3

Obroty (i w ogle transformacje geometryczne) stanowi wany dzia geometrii, ktrego nie moemy omawia tu w wyczerpujcy sposb. Przedstawimy jedynie najistotniejsze wasnoci obrotw, i to w sposb przydatny do dalszych zastosowa w mechanice kwantowej.

32.2.1

Obrt wektora
Zacznijmy od rozwaa dotyczcych obrotu wektora a wok pewnej osi n o kt . Na rysunku 32.1 o obrotu jest pionowa, za wektor a tworzy z n kt . Oba wektory a i n wyznaczaj paszczyzn, w ktrej le skadowe a: a rwnolega do n, oraz a prostopada do n. Iloczyn wektorowy an = a n jest prostopady do paszczyzny wyznaczonej przez a i n i ma dugo |a n| = |a |. Skadowa a jest skierowana wzdu n, przy czym a

= n ( n a).

(32.3)

Wektor a = a + a , wic z powyszego wynika, e a = a n ( n a). (32.4)

Rys. 32.1: Obrt wektora a. pisa jako a

Chcemy teraz wyznaczy wektor a powstay po obrocie, tj. wektor okrelony relacj (32.1) i przedstawiony na rysunku za pomoc linii przerywanej. Przede wszystkim zauwamy, e przy obrocie wok osi n skadowa a nie ulega zmianie. Wobec tego wektor obrcony moemy za(32.5)

= a + a = n ( n a) + a .

Aby okreli wektor obrcony musimy wyznaczy (obrcon) skadow prostopad. Posuymy si w tym celu drugim rysunkiem, rzutem na paszczyzn poziom prostopada do osi obrotu. Rysunek 32.2 przedstawia "widok z gry" (wektor n wychodzi przed rysunek), tj. paszczyzn w ktrej obraca si wektor a . Zwrmy uwag, e na rysunku tym zaznaczono iloczyn wektorowy n a (jest on przeciwnego znaku ni a n z poprzedniego rysunku). Bez trudu odczytujemy, e a = a cos + ( n a) sin ,

(32.6)

bowiem wszystkie trzy wektory s tej samej dugoci. Wstawiajc (32.6) do (32.5) i korzystajc z (32.4) otrzymujemy a = n ( n a) + a n ( n a) cos + ( n a) sin . (32.7) Moemy wic napisa poyteczn relacj

Rys. 32.2: Obrt wektora a

skadowej prostopadej wektora a.

R(, n) -

a = R(, n) a (32.8) 383

= a cos + n ( n a)(1 cos ) + ( n a) sin .

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

32. (U.11) Obroty i moment pdu

384

Wobec tego zadajc (w pewnym ustalonym ukadzie wsprzdnych) wektor n oraz kt , moemy na podstawie znanych wsprzdnych wektora a obliczy wsprzdne wektora obrconego a . Zwrmy uwag, e obracamy wektor a, za ukad wsprzdnych pozostaje ustalony. Mwimy tu o transformacjach "aktywnych", w ktrych zmianie podlega ukad zyczny, a ukad wsprzdnych pozostaje ustalony. Mona te wybra podejcie odwrotne transformacje "pasywne" ukad zyczny jest nie zmieniany, za transformacji podlega ukad wsprzdnych. Omawianemu tu aktywnemu obrotowi ukadu zycznego (wektora) odpowiada pasywny obrt ukadu wsprzdnych wok tej samej osi, ale o kt przeciwnego znaku (obrt w przeciwnym kierunku). Przykad: obrt wok osi z Pokaemy na przykadzie, jak moemy (na podstawie wzoru (32.8) skonstruowa macierz obrotu. Rozwamy w tym celu obrt o kt wok osi z (a wic kadziemy n = ez . W takim przypadku, ze wzoru (32.8) otrzymujemy a = a cos + ez ( ez a)(1 cos ) + ( ez a) sin . (32.9)

piszc a = (ax , ay , az ) atwo obliczamy ez a = ax ey ay ex , wic z (32.9) dostajemy a

(32.10)

= a cos + az ez (1 cos ) + ( ay ex + ax ey ) sin .

(32.11)

Rozpisujc wektory na skadowe mamy a ax cos 0 ay sin x a = ay cos + + ax sin . 0 y az az cos az (1 cos ) 0 Relacj t mona zapisa w postaci macierzowej

(32.12)

a ax cos ay sin x a = ay cos + ax sin y az az

cos sin 0 ax = cos 0 sin ay , 0 0 1 az

(32.13)

gdzie odtwarza si dobrze znana macierz obrotu o kt wok osi z . W podobny sposb atwo mona sprawdzi, e macierz obrotu o kt wok osi y ma natomiast posta

cos 0 sin ax a x a = 0 1 0 ay . y sin 0 cos az az

(32.14)

Oczywicie mona atwo przeprowadzi analogiczne rozwaania dla innych obrotw, pozwalajce skonstruowa za kadym razem odpowiednie macierze obrotw. W szczeglnoci, skadajc odpowiednio dobrane obroty, mona otrzyma macierz obrotw o kty Eulera.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

384

6.03.2010

32. (U.11) Obroty i moment pdu

385

32.2.2

Obroty innitezymalne

Zastosujmy wzr (32.8) do obrotu innitezymalnego, w ktrym kt d 0. Ograniczymy si przy tym do przyblienia liniowego wzgldem d, zatem
2 cos(d) 1 1 2 (d) 1,

sin(d) d.

(32.15)

W takim razie, z (32.8) mamy a

R(d, n)-

= a + ( n a) d,

(32.16)

co okae si bardzo poyteczne.

32.2.3

Wasnoci obrotw

Jak ju wspominalimy, nie jest naszym celem przedstawienie teorii obrotw w R3 . Dlatego te ograniczymy si skrtowego omwienia najwaniejszych wasnoci obrotw. Wyprowadzenia (i matematyczne dowody) mona znale w podrcznikach geometrii (lub algebry z geometri). Obroty w R3 tworz grup transformacji. Obrt o kt zerowy (identyczno) jest jedynk grupy. Oczywiste jest, e dla kadego obrotu R(, n) istnieje obrt odwrotny, to jest obrt wok tej samej osi ale w przeciwnym kierunku, tj obrt R1 (, n) = R(, n) = R(, n). Zoenie obrotw jest nadal (innym) obrotem. Naley jednak pamita, e obroty wok rnych osi s na og nieprzemienne, to jest R(, n1 )R(, n2 ) = R(, n2 )R(, n1 ). Obroty wok tej samej osi s przemienne i ponadto speniaj R(, n)R(, n) = R( + , n) (32.18) (32.17)

Obroty nie zmieniaj dugoci wektorw ani ktw pomidzy nimi (s izometriami). W konsekwencji iloczyn skalarny a b jest niezmiennikiem obrotu i jest rwny iloczynowi a b wektorw obrconych. Macierze obrotw s wic macierzami ortogonalnymi.

32.3
32.3.1

Operatory obrotw w przestrzeni stanw (bez spinu)

Denicja operatora obrotu

Wracamy teraz do zagadnie mechaniki kwantowej. Skupmy uwag na pojedynczej czstce (bezspinowej), ktrej stan opisuje wektor | z przestrzeni Hilberta H. Funkcja falowa czstki (w reprezentacji pooeniowej) to (r) = r| . (32.19)

Zamy teraz, e nasz ukad zyczny zosta poddany obrotowi. Pooenie r ulego zmianie i wynosi r = R(, n) r. Jaka jest funkcja falowa czstki po wykonaniu obrotu? Wydaje si by naturalnym nastpujce zaoenie: "stara" funkcja falowa obliczona w "starym" punkcie r powinna mie t sam warto co "nowa" funkcja obliczona w "nowym" punkcie. To intuicyjnie oczywiste zaoenie zapiszemy formalnie w postaci r = R(, n) r = (r ) = (r) .
MECHANIKA KWANTOWA

(32.20) 385

S.Kryszewski

6.03.2010

32. (U.11) Obroty i moment pdu

386

Poniewa r = R1 (, n) r , wic warunek naoony na funkcje falowe moemy zapisa w postaci (r) = R1 r , (32.21)

gdzie opucilimy prim przy wektorze r oraz skrtowo oznaczylimy obrt. Poniewa pracujemy w reprezentacji pooeniowej, wic zamiast (32.21) moemy napisa r| Stan | | = R1 r | . (32.22)

, ktry powstaje ze stanu | przy obrocie ukadu zycznego przedstawimy w postaci = R| , (32.23)

a wic jako skutek dziaania pewnego operatora R (zalenego od kierunku n i kta obrotu ) na stan | sprzed obrotu. czc dwie powysze relacje mamy r| R| = R1 r | , (32.24)

gdzie R1 r | to bra (w reprezentacji pooeniowej) okrelone przez wsprzdne wektora r = R1 r. Formua (32.24) wyznacza wic operacj R : H H zwizan z (indukowan) obrotem R1 (, n) w przestrzeni R3 przestrzeni pooe. Naley jednak pamita, e R i R to dwa zupenie rne obiekty matematyczne. Pierwszy dziaa w (na og nieskoczenie wielowymiarowej) przestrzeni Hilberta H, a drugi w trjwymiarowej przestrzeni euklidesowej R3 .

32.3.2

Wasnoci operatora obrotu

Operator R jest liniowy. Aby to wykaza zaoymy, e stan | jest kombinacj liniow | = 1 | 1 + 2 | 2 , gdzie 1 , 2 C. Zgodnie z (32.24) mamy wic r| R| = R1 r | = R1 r | (1 1 + 2 2 ) = 1 R1 r | 1 + 2 R1 r | 2 = 1 r | R | 1 + 2 r | R | 2 = r | 1 R| 1 + 2 R| 2 (32.25) Poniewa r jest dowolny wic R| = R 1 | 1 + 2 | 2 (32.26)

= 1 R| 1 + 2 R| 2 ,

czyli R rzeczywicie jest operatorem liniowym. Relacja (32.24) ma zachodzi dla dowolnych ketw, wic wynika z niej relacja dla bra r|R = R1 r |, (32.27)

ktra po sprzeniu przyjmuje posta R | r = | R 1 r . (32.28)

Lemat 32.1 Relacja (32.28) jest rwnowana relacji R|r = |R r . (32.29)

Stan | r odpowiada czstce zlokalizowanej w punkcie r. Wic (32.29) oznacza, e po obrocie ukadu, czstka bdzie w punkcie r = R r, co odpowiada stanowi | r = R | r = | R r .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

386

6.03.2010

32. (U.11) Obroty i moment pdu

387

Dowd. Wemy relacj (32.24), w ktrej pooymy | = | r0 , a zatem mamy r | R | r0 = R1 r | r0 = (R1 r r0 ), (32.30)

co wynika z normowania stanw bazy pooeniowej. Delta Diraca nie znika jedynie wtedy, gdy R1 r = r0 , lub na odwrt, gdy r = R r0 , wic r | R | r0 = (r R r0 ) = r | R r0 . (32.31)

Z dowolnoci bra r | wynika teza. r | stanowi baz w przestrzeni bra rozkad jest jednoznaczny, czyli R| r0 = | R r0 , a to jest wanie teza lematu. Unitarno Rozwamy R R | r . Z (32.29) wynika, e R R | r = R | Rr . (32.32)

Dalej, z (32.28) mamy R R | r = | R1 (Rr) = | R1 Rr = |r . (32.33)

Poniewa kety | r stanowi baz w H, wic . R R = 1 Na odwrt, lecz cakiem analogicznie R R | r = R| R1 r = | RR1 r = |r . (32.35) (32.34)

A zatem otrzymalimy , R R = R R = 1 (32.36)

co oznacza, e operator R jest unitarny. Konsekwencj unitarnoci operatora R jest zachowanie iloczynu skalarnego w H. Istotnie, niech | = R| oraz | = R| , wwczas | = | R R | = | . (32.37)

Iloczyny skalarne s amplitudami prawdopodobiestw i su do przewidywa zycznych. Niezmienniczo iloczynu skalarnego przy obrotach oznacza, e przewidywania zyczne w ukadzie nieobrconym i obrconym s takie same.

32.3.3

Transformacja obserwabli

Analogicznie jak w przypadku amplitud prawdopodobiestwa chcemy, aby wartoci oczekiwane obserwabli w obrconym ukadzie zycznym byy takie same jak w ukadzie nieobrconym. A wic chcemy, aby | |Q = | , |Q = R| wic (32.39) 387 (32.38)

oraz Q to pewne obserwable po i przed obrotem. Poniewa | gdzie Q | , = |Q

S.Kryszewski

R| , | R Q
MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

32. (U.11) Obroty i moment pdu

388

skd, wobec dowolnoci keta | wynika, e = R Q R Q lub Q R , = RQ (32.40)

przy czym druga rwno jest konsekwencj unitarnoci operatora R. Formuy te stanowi prawo przy obrotach ukadu zycznego. transformacji obserwabli Q Niech | r1 i | r2 oznaczaj pewne stany pooeniowe w obrconym ukadzie zycznym. Zgodnie z (32.29) mamy wic | rk = R| rk = | Rrk . Stosujc warunek (32.38) moemy wic napisa | r2 r1 | Q = | r2 . r1 | Q (32.41)

Ale z drugiej strony z (32.40) |r r1 | Q 2 = R | r r1 | RQ 2 = | R 1 r , R1 r1 | Q 2 (32.42)

gdzie skorzystalimy z (32.27) i (32.28). Prawe strony obu powyszych relacji s ewidentnie zgodne, bo rk = Rrk lub te rk = R1 rk .

32.4
32.4.1

Obroty i momentu pdu

Obrt innitezymalny

Rozwamy teraz obrt innitezymalny o kt d wok osi z (zatem n = ez ). Wobec tego funkcja falowa czstki musi spenia warunek (32.21) (r) = R1 (d, ez ) r . (32.43)

Obrt innitezymalny R(d, ez ) okrelony jest formu (32.16). Poniewa potrzebny jest nam obrt odwrotny, wic kadziemy d zamiast d, a zatem a
R1 (d, ez ) -

= a ( n a) d.

(32.44)

Dla wektora pooenia r = (x, y, z ) atwo obliczy, e x + y d 1 = R (d, ez ) r = y x d z

(32.45)

Stosujc (32.45) moemy (32.43) zapisa w postaci (x, y, z ) = (x + y d, y x d, z ) . (32.46)

Interesuje nas przyblienie liniowe wzgldem kta obrotu (obrt innitezymalny), wic rozwijajc praw stron w szereg Taylora otrzymujemy (x, y, z ) = (x, y, z ) + y = (x, y, z ) (x, y, z ) d x d x y 1 x y d (x, y, z ). y x

(32.47)

Wprowadzamy teraz operator (pomijamy daszek) Lz L3 = i

S.Kryszewski

y , y x
MECHANIKA KWANTOWA

(32.48) 388

6.03.2010

32. (U.11) Obroty i moment pdu

389

za pomoc ktrego zapisujemy wzr (32.47) w postaci (x, y, z ) = 1 i d Lz (x, y, z ). (32.49)

Poniewa posugujemy si reprezentacj pooeniow, wic powysza formua jest rwnowana nastpujcej r| = r| 1 i d Lz | , (32.50)

co obowizuje dla dowolnego r |. Wobec tego, przy innitezymalnym obrocie ket | przechodzi w ket | dany wzorem | = 1 i d Lz | . (32.51)

Std za wynika, e operator innitezymalnego obrotu (zgodnie z (32.23)) ma posta R(d, ez ) = 1 i d (ez L), (32.52)

gdzie oznaczylimy Lz = ez L. Analogiczne rozwaania moemy powtrzy dla innitezymalnych obrotw wok obu pozostaych osi, a wreszcie uoglni na obrt wok dowolnej osi n. Otrzymamy wwczas operator obrotu R(d, n) = 1 i d (n L), (32.53)

gdzie operator L ma trzy skadowe, to jest L = (Lx , Ly , Lz ), dane wzorami Lx = i Ly = i Lz = i y z , z y z x , x z x y . y x (32.54a) (32.54b) (32.54c)

Zauwamy w tym miejscu, e skadowe operatora L moemy zapisa za pomoc odpowiednich skadowych operatora pdu pk = i k . A zatem mamy Lx = ypz zpy , Ly = zpx xpz , Lz = xpy ypx , (32.55)

co mona zapisa jedn, wektorow, formua L = r p, lub Lk = kmn xm pn , (32.56)

Oczywicie wic operator L nazwiemy operatorem (orbitalnego) momentu pdu czstki. Gdyby ukad zyczny skada si z wielu czstek musielibymy rozwaa cay ukad i mwi o cakowitym momencie pdu. Oczywicie uzyskane tu okrelenie momentu pdu (32.54) jest identyczne z rezultatami uzyskanymi w gwnej czci wykadu na mocy zasady odpowiednioci. Warto jednak podkreli, e uzyskane tu wyraenia (32.54) s konsekwencjami wasnoci obrotw.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

389

6.03.2010

32. (U.11) Obroty i moment pdu

390

32.4.2

Operator skoczonego obrotu i moment pdu

Operator obrotu innitezymalnego dany jest wzorem (32.53). Moemy bez trudu skada takie obroty, bowiem operator L zawsze komutuje sam ze sob, a kolejne obroty innitezymalne s dokonywane wok tej samej osi. Niech teraz d = /N , gdzie N jest bardzo du liczb naturaln. Zoenie N obrotw bdzie wic obrotem o kt wok osi n
N nL . N W granicy gdy N , z denicji funkcji wykadniczej, otrzymujemy

R(, n) =

(32.57)

R(, n) = exp

nL .

(32.58)

Operator L jest hermitowski (co atwo sprawdzi, z denicji (32.54)), operator R(, n) jest wic unitarny, jak zreszt by powinno. Co wicej, operator L okrela transformacj w przestrzeni H indukowan przez obroty ukadu zycznego, dlatego nazywamy do generatorem obrotw w H i, jak ju wspominalimy, utosamimy z momentem pdu (orbitalnym) pojedynczej czstki. Podkrelmy, e formuy (32.52)-(32.58) moemy przyj za denicj momentu pdu. Trzeba dobrze sobie uwiadomi, ktre zwizki s denicjami, a ktre ich konsekwencjami.

32.4.3

Transformacje obserwabli

Relacja (32.40) mwica nam, jak transformuj si obserwable, moe by zastosowana do obrotu innitezymalnego. A wic z (32.53) i (32.40) otrzymujemy Q R = = RQ 1 i d (n L) Q 1+ i d (n L) , (32.59)

gdzie skorzystalimy z hermitowskoci L. Przy obrotach innitezymalnych pracujemy z dokadnoci liniow wzgldem kta obrotu, zatem z powyszego otrzymujemy = Q i d (n L)Q + i d Q (n L) Q i d n L, Q , = Q (32.60)

zaley od jej relacji komutacyjnych z operatorem a wic sposb transformacji obserwabli Q momentu pdu. Moemy teraz postpowa dwojako. bez odwoywania si do relacji Jeli umiemy okreli przetransformowan obserwabl Q , wwczas moemy odczyta (32.60), tj. jeli umiemy zada prawo transformacyjne Q Q . relacje komutacyjn dla operatorw L i Q Moemy postpowa odwrotnie. Narzuci relacje komutacyjne i std wyprowadzi prawo transformacji obserwabli. Wprowadzilimy tu jednak moment pdu L jako generator obrotw (innymi sowy obroty "deniuj" L), wic pierwsza cieka wydaje si by bardziej naturalna.

32.5

Relacje komutacyjne

Obserwable skalarne Operatory skalarne, s to z denicji operatory niezmiennicze przy obrotach ukadu zycznego. A wic skalarny A
S.Kryszewski

R = A = RA

(32.61) 390

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

32. (U.11) Obroty i moment pdu

391

Oznacza to, e obserwabla skalarna komutuje z operatorem obrotu R, A = 0. (32.62)

Ponadto, ze wzoru transformacyjnego (32.60), a take z okrelenia operatora R, wynika wwczas e n L, A = 0. (32.63)

Biorc jako wektor n kolejne wektory osi otrzymamy Lk , A = 0, k = 1, 2, 3. (32.64)

Operatory skalarne komutuj ze skadowymi operatora momentu pdu. W szczeglnoci opera 2 , kwadrat operatora pdu P 2 , iloczyn skalarny tory takie jak kwadrat operatora pooenia R P komutuj ze skadowymi momentu pdu operatorw R 2 Lk , R 2 Lk , P P Lk , R = 0, = 0, = 0. (32.65a) (32.65b) (32.65c)

Relacje te mona sprawdzi bezporednim rachunkiem, biorc skadowe Lk w/g wzorw (32.54) i wyraajc pozostae operatory w reprezentacji pooeniowej (co zreszt jest zrobione w gwnej czci wykadu). Podkrelmy jednak, e relacje (32.65) wynikaj z niezmienniczoci operatorw skalarnych przy obrotach i obowizuj niezalenie od wyboru takiej, czy innej reprezentacji. W szczeglnoci operator
2 2 L2 = L2 1 + L2 + L3 ,

(32.66)

jest operatorem skalarnym, wic musi spenia regu Lk , L2 = 0, (32.67)

ktr take mona sprawdzi dokonujc odpowiednich (do mudnych) oblicze w reprezentacji pooeniowej. Obserwable wektorowe Operator wektorowy okrelimy w nastpujcy sposb. Niech jednostkowy wektor u R3 przy obrocie R(, n) przeksztaca si na u = R(, n)u. Operator wektorowy A to taki, ktrego skadowa Au = A u transformuje si na Au = A u . Zapiszmy to stwierdzenie bardziej formalnie u = R(, n)u A wektorowy Au = A u
R

- A =Au . u

(32.68)

Aby lepiej zrozumie sposoby transformacji operatorw wektorowych przeprowadzimy dokadniejsz dyskusj pewnego szczeglnego przypadku. Rozwamy obrt innitezymalny o kt d wok osi x. Zgodnie z (32.16) mamy wwczas a = a + ( ex a) d. (32.69)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

391

6.03.2010

32. (U.11) Obroty i moment pdu

392

Stosujc t relacj do wektorw osi otrzymujemy ex = ex + ( ex ex ) d = ex , ey = ey + ( ex ey ) d = ey + ez d, ez = ez + ( ex ez ) d = ez ey d. (32.70)

Wedug okrelenia (32.68), skadowe operatora A transformuj si w nastpujcy sposb Ax = A ex = A ex = Ax , Ay = A ey = A (ey + ez d) = Ay + Az d, Az = A ez = A (ez ey d) = Az Ay d. Z drugiej strony, prawo transformacyjne (32.60) mwi, e (tu n = ex ) Aj = Aj = Aj i i d ex L, Aj , d Lx , Aj , j = x, y, z. (32.72) (32.71)

Zestawiajc prawe strony przetransformowanych skadowych operatora A w (32.71) z praw stron (32.72), kolejno otrzymujemy Ax = Ax i d Lx , Ax , = Lx , Ax = 0. (32.73)

Dla drugiej skadowej, w analogiczny sposb mamy Ay + Az d = Ay i d Lx , Ay , = Lx , Ay = i Az . (32.74)

I wreszcie dla trzeciej skadowej dostajemy Az Ay d = Az Zbierajc rezultaty, piszemy Lx , Ax Lx , Ay Lx , Az = 0, = i Az , = i Ay . (32.76) i d Lx , Az , = Lx , Az = i Ay . (32.75)

Bez adnego trudu powtarzamy takie same rozwaania dla przypadku obrotw wok osi n = ey i n = ez . Otrzymujemy wwczas relacje komutacyjne Ly , Ax Ly , Ay Ly , Az = i Az , = 0, = i Ax . Lz , Ax Lz , Ay Lz , Az = i Ay , = i Ax , = 0. (32.77)

Dziewi powyszych relacji komutacyjnych mona zapisa jednym wzorem La , Ab = i abc Ac . (32.78)

Uzyskana relacja komutacyjna dla skadowych operatora momentu pdu i dowolnego operatora wektorowego pozwala wypisa odpowiednie reguy dla szczeglnych przypadkw.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

392

6.03.2010

32. (U.11) Obroty i moment pdu

393

= (x, y, z ) = (x1 , x2 , x3 ) Dla operatora pooenia R L a , xb = i abc xc . (32.79)

= (px , py , pz ) = (p1 , p2 , p3 ) Dla operatora pdu P La , pb = i abc pc . (32.80)

Dla samego operatora momentu pdu L = (L1 , L2 , L3 ) L a , Lb = i abc Lc . (32.81)

Powysze relacje mona sprawdzi w reprezentacji pooeniowej. W szczeglnoci warto sprawdzi (co zreszt robimy w gwnej czci wykadu), e relacja (32.81) jest zgodna z relacj (32.67). Wszystkie uzyskane tu zwizki komutacyjne s konsekwencj denicji operatora L jako generatora obrotw i wasnoci operatorw przy transformacjach indukowanych obrotem w przestrzeni pooe.

32.6
32.6.1

Uwagi kocowe
Cakowity moment pdu

Przeprowadzona dyskusja dotyczya pojedynczej (bezspinowej) czstki. Jej moment pdu L zwany orbitalnym, jest generatorem obrotw, to znaczy przy obrotach przestrzennych stany czstki transformuj si | gdzie R(, n) = exp i d nL . (32.83) = R(, n)| , (32.82)

W oglnym przypadku, ukad zyczny moe skada si z wielu czstek (w tym i takich ktre posiadaj spin). Wwczas musimy posugiwa si cakowitym momentem pdu rozwaanego ukadu. Musimy wic wprowadzi J cakowity moment pdu. Odpowiedni operator obrotu bdzie mia wtedy posta R(, n) = exp i d nJ . (32.85) (32.84)

Omwione wyej wasnoci obrotw pozostan niezmienione, tyle e operator L musi by zastpiony przez J cakowity moment pdu. Oczywicie oglna teoria obrotw ulega wwczas komplikacji, cho zasadnicze wnioski (np. relacje komutacyjne) pozostaj w mocy bez istotniejszych zmian.

32.6.2

Niezmienniczo przy obrotach

Intuicyjnie przewidujemy, e obrt izolowanego ukadu zycznego nie powinien prowadzi do zmiany jego wasnoci zycznych (cho sposb, czy forma opisu po obrocie moe by inna ni przed obrotem). Trzeba by jednak ostronym, bowiem mog istnie transformacje, przy ktrych
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

393

6.03.2010

32. (U.11) Obroty i moment pdu

394

ukad zyczny ulega jednak zmianie. Niezmienniczo przy obrotach naley wic traktowa raczej jako postulat, ktry jest nastpnie sprawdzany dowiadczalnie. Przyjmijmy, e postulat ten jest powinny speniony. Przewidywania zyczne (np. wartoci wasne obserwabli) dla obserwabli Q by takie same jak dla Q obserwabli przed obrotem. Oczekiwanie to znajduje swj wyraz w fakcie, e operator obrotu R jest unitarny. Co wicej, ewolucja czasowa nie powinna zalee od obrotu. Oznacza to, e nie ma znaczenia, w ktrej chwili wykonany zostanie obrt. Aby to wyjani przeprowadzimy nastpujce rozumowanie. Ukad znajdujcy si (w pewnej chwili pocztkowej) w stanie | (t0 ) zosta poddany obrotowi tak, e jego stan zmieni si do | (t0 ) = R | (t0 ) . Stan ten nastpnie ewoluowa do stanu | (t) . Formalnie zapisujc, mamy | (t0 )
obrt

R | (t0 )

= | (t0 )

ewolucja

- | (t)

(32.86)

Rozpatrzmy teraz odwrotn sekwencj. Ukad najpierw ewoluuje od chwili t0 do chwili t. Wtedy dokonany jest obrt. A wic w tym przypadku | (t0 )
ewolucja

- | (t)

obrt

- | (t)

= R | (t) .

(32.87)

Niezmienniczo wzgldem obrotu wymaga, aby oba stany kocowe byy jednakowe, to znaczy aby | (t) = R | (t) = | (t) . (32.88)

badanego (izolowanego) ukadu zycznego komutuje z Zamy dalej, e hamiltonian H operatorem cakowitego momentu pdu Jk , H = 0, k = 1, 2, 3. (32.89)

Oznacza to, e hamiltonian przy innitezymalnych obrotach jest niezmieniony, a w konsekwencji komutuje z operatorem obrotu skoczonego. A zatem R = RH. H Inaczej mwic, z relacji transformacyjnej (32.40) wynika, e H R = H. = RH (32.91) (32.90)

Konsekwencj relacji komutacyjnej (32.89) jest wic niezmienniczo hamiltonianu przy obrotach. Oczywicie nasze rozumowanie mona odwrci: hamiltonian niezmienniczy przy obrotach, komutuje z cakowitym momentem pdu ukadu. Ewolucja w ukadzie nieobrconym (zalena ) przebiega tak samo jak w ukadzie obrconym (gdzie H =H ). od H Niech teraz ukad bdcy w stanie | (t) ewoluuje do chwili t + t. Stosujc rozwinicie w szereg Taylora piszemy wic | (t + t) = | (t) = | (t) | (t) t t + H | (t) , i + t

(32.92)

gdzie druga rwno wynika z rwnania Schrdingera. Zastosujmy powyszy opis w bardziej szczegowej analizie pierwszego z podanych wyej scenariuszy. W pewnej chwili t ukad zyczny opisany stanem | (t) poddany zosta obrotowi i
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

394

6.03.2010

32. (U.11) Obroty i moment pdu

395

=H , znalaz si w stanie | (t) = R| (t) . Nastpnie (ju w ukadzie obrconym, gdzie H zgodnie z zaoeniami (32.89)-(32.91)) ewoluuje do stanu | (t + t) = | (t) = R| (t) + t H | (t) i t + H R | (t) , i

(32.93)

Przechodzimy do drugiego scenariusza. Najpierw mamy ewolucj od chwili t do chwili t + t, a potem dokonujemy obrotu, otrzymujc w rezultacie stan R| (t + t) = | (t + t) = R| (t) + t | (t) , RH i (32.94)

i operator obrotu R Prawe strony dwch ostatnich rwna s rwne, bowiem hamiltonian H komutuj. A zatem rwne s take lewe strony R| (t +t) = | (t +t) . co zgodnie z (32.88) oznacza, e ukad jest niezmienniczy wzgldem obrotw. Wykazalimy wic, e jeli hamiltonian komutuje z operatorem (cakowitego) momentu pdu, to ukad jest niezmienniczy wzgldem h obrotw. Innymi sowy, hamiltonian ukadu izolowanego jest skalarem. Ukady oddziaujce nie J = 0 oznacza, e moment pdu ukadu musz ju mie tej wasnoci. Co wicej, relacja H, jest sta ruchu. Podkrelamy raz jeszcze, e mwimy tu o cakowitym momencie pdu. Omwione w tym rozdziale zwizki pomidzy obrotami a momentem pdu ukadu zycznego stanowi jedynie bardzo powierzchowny przegld ogromnego bogactwa bardzo rnorodnych zagadnie. Szczeglnie istotne s tu prawa zachowania. W ukadzie, ktrego hamiltonian jest skalarem moment pdu jest zachowany, a ukad jest niezmienniczy (w omwionym sensie) wzgldem obrotw. Symetria ukadu daje wic w rezultacie prawa zachowania. Zwizek ten jest bardzo oglny i ma dalekosine konsekwencje. Samo omwienie (nie wspominajc o peniejszej dyskusji) tych problemw wybiega jednak daleko poza zakres niniejszych wykadw. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

395

6.03.2010

33. (U.12) Potencja centralny

396

Rozdzia 33

(U.12) Potencja centralny

33.1 Ukad rodka masy i ruch wzgldny. Przypomnienie z zyki klasycznej

Rozwamy dwa ciaa o masach m1 i m2 . Zakadamy, e na ten ukad dwch cia nie dziaaj adne siy zewntrzne, za ciaa oddziaywuj przez pole centralne o energii V V (r12 ) = V (r1 r2 ). (33.1)

Dopuszczamy tu siy newtonowskie dziaajce wzdu linii czcej obie czstki. Niekoniecznie musz to by siy centralne zalene tylko od odlegoci pomidzy czstkami. Hamiltonian takiego ukadu bdzie mie oczywicie posta

H =

p2 p2 1 2 + + V (r12 ), 2m1 2m2

(33.2)

j . Hamiltonian ten jest niezaleny jawnie gdzie pj = mj vj = mj r od czasu (czas jest zmienn cykliczn), wic energia jest sta ruchu jest zachowana. Hamiltonowskie rwnania ruchu j = pj , r mj = V (r12 ), p j (33.3)

ze wzgldu na obecno energii potencjalnej nie daj si (w oglRys. 33.1: Dwie czstki i ich nym przypadku) rozseparowa. Powyszy opis wiemy z ukadem pooenie wzgldne odniesienia, ktry nazwiemy laboratoryjnym (LAB). r12 = r1 r2 . Aby rozseparowa powysze rwnania wygodnie jest dokona przejcia do ukadu odniesienia zwizanego ze rodkiem masy rozwaanego ukadu dwch czstek. Pooenie rodka masy wzgldem ukadu LAB dane jest wektorem Rcm = m1 r1 + m2 r2 . m1 + m2 (33.4)

Ukad odniesienia zwizany ze rodkiem masy oznaczymy jako CM (center of mass). Pooenia wyraone w LAB (tj. r1 i r2 ) zwizane s z pooeniami x1 oraz x2 w CMS, za pomoc relacji r1 = x1 + Rcm = r2 = x2 + Rcm
S.Kryszewski

m2 r12 + Rcm m1 + m2 m1 r12 = + Rcm . m1 + m2

(33.5a) (33.5b) 396

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

33. (U.12) Potencja centralny

397

Rys. 33.2: Ukad rodka masy znajdujcego si w punkcie CM . Rcm pooenie rodka masy wzgldem ukadu laboratoryjnego (LAB). r1 , r2 pooenia czstek w LAB. x1 , x2 pooenia czstek wzgldem rodka masy. Pooenie wzgldne czstek r12 = r1 r2 = x1 x2 .

Biorc pochodne czasowe w relacjach (33.5) obliczamy prdkoci czstek w LAB za pomoc ich odpowiednikw w CMS. Nastpnie budujemy energi kinetyczn, ktra okazuje si by postaci Ekin = 1 2 1 2 r12 + (m1 + m2 ) Rcm , 2 2 (33.6)

gdzie = m1 m2 /(m1 + m2 ) jest tzw. mas zredukowan ukadu dwch czstek. Nietrudno 1 + m2 x 2 = 0. Wygodnie jest sprawdzi, e cakowity pd obu czstek w ukadzie CMS: m1 x jednak jako zmienne kanoniczne wybra: poo zenie wzgldne : poo zenie srodka masy : r r12 , R Rcm . (33.7a) (33.7b)

Odpowiednie pdy kanoniczne otrzymamy przez rniczkowanie energii kinetycznej wzgldem r iR , = m2 p1 m1 p2 = p1 p2 p = r (33.8a) m1 + m2 m1 m2 P = (m1 + m2 ) R = p1 + p2 . (33.8b) Energi ukadu hamiltonian moemy wwczas zapisa jako H = p2 P2 + + V (r), 2 2M (33.9)

gdzie M = m1 + m2 jest cakowit mas ukadu dwch czstek. Hamiltonian ten prowadzi do rwna ruchu r = r V (r), R = 0. (33.10)

Omwiony w skrcie formalizm pozwala na nastpujce wnioski:

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

397

6.03.2010

33. (U.12) Potencja centralny

398

Z drugiego rwnania (33.10) wynika, e R = const., co oznacza, e ruch rodka masy jest jednostajny, prostoliniowy (na ukad nie dziaaj adne siy zewntrzne. Fakt ten wynika take ze stwierdzenia, e zmienna kanoniczna R jest cykliczna (nie wystpuje w hamiltonianie), wic odpowiadajcy jej pd kanoniczny jest sta ruchu. Ukad CMS porusza si ruchem jednostajnym wzgldem LAB. Jeli wic LAB by ukadem inercjalnym, to takim te jest CMS. Wyraenie P2 /2M jest energi kinetyczn ukadu jako caoci. W myl poprzedniego punktu jest to staa. A wic drugi skadnik hamiltonianu (33.9) jest sta, nie wpywa na ksztat rwna ruchu i dlatego te, bez straty oglnoci, mona go pomin, piszc H = p2 + V (r). 2 (33.11)

Innymi sowy jest to hamiltonian ukadu dwch czstek w inercjalnym ukadzie odniesienia jakim jest CMS. Oczywicie w tym ukadzie rodek masy spoczywa. Hamiltonian (33.11) opisuje ruch kcyjnej czstki wzgldem nieruchomego centrum siy. Jest on energi ruchu wzgldnego. Rozwizujc problem ruchu wzgldnego w CMS i dokonujc odpowiednich transformacji, moemy ponownie wrci do ukadu LAB.

33.2
33.2.1

Model molekuy dwuatomowej. Potencja Kratzera

Wprowadzenie

Jednym z modeli potencjau oddziaywania dwch atomw tworzcych moleku jest tzw. potencja Kratzera V (r) = 2 V0 a a2 r 2r2 , (33.12)

gdzie V0 i a s staymi dodatnimi. Jest to do uproszczony model, bowiem nie opisuje on wewntrznej struktury atomw. S tu one "w przyblieniu" czstkami punktowymi o masach m i M . Potencja ten mona stosowa do opisu moleku, w ktrych jeden z atomw jest znacznie ciszy (np. molekua jo dowodoru HJ). Wwczas masa zredukowana ukadu 0 1 2 3 4 5 0 = mM/(M + m) praktycznie pokrywa si z mas lejszego atomu. Ciszy atom ley wwczas w rodku ukadu wsprzdnych i (z dobrym przyblieniem) jest nieruchomy. Zaoenie M m nie jest jednak konieczne i bdziemy si posugiwa mas zredukowan opisujc moleku w ukadzie rodka masy. Nie bdziemy tu wnika w przesanki zyczne pozwaRys. 33.3: Potencja Kratzera lajce wyprowadzi, czy te uzasadni posta potencjau (33.12). Przyjmiemy, e potencja ten moe by modelem oddziaywania midzyatomowego w molekule dwuatomowej. Zajmiemy si rozwizywaniem odpowiedniego rwnania Schrdingera. Problem ma oczywicie symetri sferyczn, wic stosowa bdziemy radialne rwnanie Schrdingera. Zanim tym si zajmiemy poczynimy kilka uwag na temat potencjau (33.12).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

398

6.03.2010

33. (U.12) Potencja centralny

399

Parametry okrelajce potencja Kratzera mona powiza (co omwimy dokadniej nieco dalej) z nastpujcymi wielkociami zycznymi czstoci drga molekuy = 2V0 , a2 (33.13)

gdzie masa zredukowana dwch atomw = mM/(M + m); momentem bezwadnoci molekuy I = a2 , (33.14)

przy czym mona pokaza, e w realnych wypadkach dowiadczalnych zachodzi nierwno I = 2V0 a2 . (33.15)

Potencja Kratzera ma oczywiste wasnoci

r 0

lim V (r) = +, (33.16)

lim V (r) = 0.

Co wicej, potencja ten ma minimum, bowiem pochodna d V (r) dr = 2 V0 = 2 V0 a r2 a a2 + r2 r3 a 1 , r

(33.17)

znika w punkcie r = a. Warto V (r) w minimum wynosi V (a) = V0 (patrz rysunek). Fakty te okrelaj sens zyczny parametrw (staych) V0 i a. S one wyznaczane dowiadczalnie, ich konkretne wartoci zale od tego jakie atomy (jakich pierwiastkw chemicznych) wchodz w skad badanej molekuy.

33.2.2

Radialne rwnanie Schrdingera

Potencja Kratzera jest potencjaem centralnym, wic stosuj si do niego wszelkie poczynione uprzednio uwagi. Rwnanie Schrdingera w ukadzie rodka masy
2

2 + V (r) (r) = E (r),

(33.18)

sprowadza si do rwnania radialnego (14.48), tj. d2 u(r) + dr2 2

2

E + 2V0

a a2 r 2r2

l(l + 1) r2

u(r) = 0.

(33.19)

Pena funkcja falowa (we wsprzdnych sferycznych) jest postaci (r) = (r, , ) = u(r) Ylm (, ), r (33.20)

przy czym funkcja radialna u(r) musi spenia warunek u(r)

r0

- 0.

(33.21)

Funkcja radialna u(r) na pewno bdzie zalee od orbitalnej liczby kwantowej l, a take (jak si spodziewamy) od jeszcze jakie innej. Na razie jednak nie zaznaczamy jawnie tych zalenoci.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

399

6.03.2010

33. (U.12) Potencja centralny

400

Zmienne bezwymiarowe Zanim przystpimy do rozwizania rwnania radialnego, dokonamy zamiany zmiennych. Wprowadzamy bezwymiarow zmienn x = r a = d 1 d = dr a dx = d2 1 d2 = . dr2 a2 dx2 (33.22)

Rwnanie radialne zapisane w zmiennej x przyjmuje posta d2 u(x) + dx2 2a2 E

2

+ 2

2a2 V0
2

1 1 x 2x2

l(l + 1) x2

u(r) = 0.

(33.23)

Wygodnie jest wprowadzi dodatkowe (bezwymiarowe) wielkoci pomocnicze 2 = 2a2

2

E,

oraz

2 =

2a2
2

V0 ,

(33.24)

Liczba 2 jest w myl poczynionych zaoe dodatnia, wic R. Znak parametru 2 zaley od znaku energii E . Stany zwizane (do badania ktrych si tutaj ograniczamy) odpowiadaj energii ujemnej E = |E |. Wwczas wielko 2 jest dodatnia i moemy napisa = 2a2
2

|E | > 0,

(33.25)

co automatycznie ustala znak liczby . Stosujc wprowadzone oznaczenia w rwnaniu (33.23) sprowadzamy radialne rwnanie Schrdingera do d2 u(x) + dx2 2 + 2 + l(l + 1) 2 2 x x2 u(r) = 0. (33.26)

Musimy teraz rozwiza to rwnanie. Rozwizania asymptotyczne dla x 1

Dla dostatecznie duych wartoci argumentu x moemy w rwnaniu (33.26) zaniedba czony zawierajce x w mianownikach. Rwnanie to redukuje si wtedy do d2 u(x) 2 u(r) 0. dx2 Rozwizanie tego rwnania jest nastpujce (co atwo sprawdzi) u(x)
x 1

(33.27)

- ex + ex .

(33.28)

Poniewa jest parametrem dodatnim, wic rozwizanie ex jako nienormowalne moemy odrzuci. Wobec tego oczekujemy, e radialna funkcja falowa dla duych x to u(x)
x 1

- ex .

(33.29)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

400

6.03.2010

33. (U.12) Potencja centralny

401

Rozwizania asymptotyczne dla x 0 W tym przypadku dominuje czon zawierajcy x2 . Rwnanie (33.26) sprowadza si wic do d2 u(x) 2 + l(l + 1) u(r) = 0. dx2 x2 (33.30)

Rozwizania szukamy teraz w postaci u(x) = xs . Postulat ten, po podstawieniu do (33.30) daje zwizek s(s 1) 2 + l(l + 1) = 0. (33.31)

Jest to trjmian kwadratowy wzgldem niewiadomej s. Jego rozwizania to s =

1 2

2 + l +

1 2 2 .

(33.32)

Parametr jest dodatni, wic wyraenie pod pierwiastkiem jest wiksze ni 1 2 . Wobec tego rozwizanie, w ktrym s < 0, jest zycznie niedopuszczalne, bo jest rozbiene w zerze. A zatem jedynie moliwe jest rozwizanie z s+ , bowiem zapewnia, e funkcja radialna znika w zerze. Wobec tego dla maych odlegoci midzyatomowych radialna funkcja falowa powinna zachowywa si jak u(x)
x1

- xs ,

gdzie

s =

1 2

2 + l +

1 2 2

> 1.

(33.33)

Rwnanie dla pomocniczej funkcji f (x) Biorc pod uwag zachowanie asymptotyczne (33.29) i (33.33) szukamy funkcji radialnej u(x) w postaci u(x) = xs ex f (x), (33.34)

gdzie f (x) jest funkcj nieznan. Musi ona jednak zachowywa si "przyzwoicie", aby nie popsu przedyskutowanych wyej zachowa asymptotycznych. Poszukiwana funkcja f (x) musi spenia rwnanie, ktre znajdujemy, podstawiajc postulat (33.34) do rwnania radialnego (33.26). Wykonujc niezbdne rniczkowania i skracajc czynnik xs1 ex otrzymujemy x d2 f (x) + dx2 2s 2x df (x) + dx 2 2 2s f (x) = 0. (33.35)

Rwnanie to przypomina konuentne rwnanie hipergeometryczne. Aby lepiej to zobaczy, dokonamy ponownie zamiany zmiennej. Tym razem wprowadzamy = 2x = d d = 2 dx d =
2 d2 2 d = 4 . dx2 d 2

(33.36)

Po prostych przeksztaceniach, z (33.35) dostajemy d2 f ( ) + d 2 2s d2 f ( ) d s 2 f ( ) = 0. (33.37)

Rzeczywicie wic mamy rwnanie konuentne hipergeometryczne (patrz Dodatki matematyczne) z parametrami a = s
S.Kryszewski

2 ,

oraz

c = 2s.
MECHANIKA KWANTOWA

(33.38) 401

6.03.2010

33. (U.12) Potencja centralny

402

Moemy skorzysta ze znanych rozwiza (A.2) piszc (wracajc od razu do zmiennej x) f (x) = A 1 F1 s 2 , 2s, 2x 2 2s, 2 2s, 2x , (33.39)

+ B x12s 1 F1 s

gdzie do staej B wcignlimy czynnik (2 )12s . Drugi skadnik rozwizania po podstawieniu do (33.34) wyprodukuje czynnik xs x12s = x1s . Poniewa s > 1, wic czynnik taki da osobliwe zachowanie funkcji u(x) w okolicach zera. Wobec tego ta cz rozwizania jest niezyczna. Trzeba wic przyj B = 0, dziki czemu w (33.39) zostaje tylko pierwszy skadnik. Tak obliczon funkcj f (x) podstawiamy do (33.34) otrzymujc funkcj radialn w postaci u(x) = A xs ex 1 F1 s 2 , 2s, 2x (33.40)

Konieczna jest dalsza dyskusja uzyskanego rozwizania. Wynika to std, e dla duych argumentw konuentna funkcja hipergeometryczna (patrz (A.9)) zachowuje si jak
1 F1 (a, c, 2x) x

- (2x)ac e2x ,

(33.41)

co w zestawieniu z (33.40) sprawia, e dla duych x-w funkcja radialna rozbiega jak ex i tym samym jest nienormowalna. Jedyn moliwoci jest zredukowanie konuentnej funkcji hipergeometrycznej do wielomianu. Zachodzi to wtedy, gdy jej pierwszy parametr jest niedodatni liczb cakowit, to jest gdy a = s 2 = n, gdzie n = 0, 1, 2, 3, . . . . (33.42)

Warunek ten omwimy nieco dalej. Warto jednak zauway, e radialna funkcja falowa zaley teraz od dwch liczb kwantowych: od l (poprzez parametr s) i od wprowadzonej tu liczby n radialnej liczby kwantowej.

33.2.3

Pena funkcja falowa

Pena funkcja falowa dla molekuy (w ukadzie rodka masy i we wsprzdnych sferycznych) ma posta (33.20), Przy czym funkcja radialna dana jest w (33.40). czc te wyniki i wracajc do wyjciowych zmiennych mamy nlm (r, , ) = 1 r A exp r a r a
s

1 F1 n, 2s,

2r a

Ylm (, ),

(33.43)

gdzie jawnie zaznaczylimy liczby kwantowe od ktrych zaley funkcja falowa. Moemy jeszcze przedeniowa sta normalizacyjn A wcigajc do niej wszelkie stae parametry, wwczas pena funkcja falowa przyjmuje posta nlm (r, , ) = A rs1 exp Przypominamy ponadto, e 2 =
S.Kryszewski

r a

1 F1

n, 2s,

2r a

Ylm (, ),

(33.44)

2a2
2

E,

2 =

2a2
2

V0 ,

(33.45a) 402

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

33. (U.12) Potencja centralny

403

oraz s =
1 2

2 + l +

1 2

(33.45b)

Radialna liczba kwantowa n jest zwizana z pozostaymi parametrami poprzez relacj (33.42), co musimy jeszcze przedyskutowa.

33.2.4

Kwantowanie energii

Wyraenie cise Warunek (33.42) okrelajcy dopuszczalne zycznie funkcje falowe (przy nieujemnych n) 2 s = n, (33.46)

okrela rwnie dozwolone energii molekuy bowiem parametr zaley od energii. Istotnie, biorc go z (33.25) dostajemy 2
2

2a2 |E |

= n + s.

(33.47)

Analizujemy z zaoenia tylko stany zwizane, dla ktrych energia jest ujemna, wic rozwikujc powysz formu mamy
2

Enl =

2a2

4 . (n + s)2
2 2 /2a2

(33.48) = V0 , wic wstawiajc s dane w

W myl wprowadzonych oznacze (33.24) mamy (33.33) ostatecznie piszemy Enl = V0 = V0

2

n+ n+
1 2

1 2

+ l+

1 2

1 1+ 2 l+

1 2

(33.49)

Stan podstawowy molekuy dwuatomowej, tj. stan o najniszej energii odpowiada liczbom kwantowym n = l = 0. Jego energia wynosi E00 = V0 1 + 2 1+ 1 4 2
2

= Edis .

(33.50)

Rozerwanie wizania midzyatomowego wymaga dostarczenia molekule wanie takiej energii. Jest to wic, innymi sowy, energia dysocjacji molekuy. Powysze wyniki s cise, w tym sensie, e w ramach naszego modelu nie poczynilimy adnych dodatkowych zaoe upraszczajcych. Otrzymane poziomy energetyczne, s numerowane liczbami kwantowymi n i l, ktre s nieujemnymi liczbami cakowitymi. Dla danego l, magnetyczna liczba kwantowa m przyjmuje (2l + 1) dozwolonych wartoci i tyle te wynosi degeneracja poziomu Enl . Jest to, jak wiemy, degeneracja o charakterze zasadniczym, typowa dla ukadw zycznych ze sferycznie symetrycznym potencjaem.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

403

6.03.2010

33. (U.12) Potencja centralny

404

Wyraenie przyblione Zauwamy teraz, e zaoenia (33.15) wynika oszacowanie I = 2V0 a2

2

1,

(33.51)

ktre przyjmiemy na razie "na wiar", a ktre uzasadnimy nieco dalej. Zaoymy jeszcze, e liczby kwantowe n i l s niezbyt due, tak e spenione s warunki dodatkowe n+
1 2

1,

oraz

l+

1 2

1.

(33.52)

Przy tych zaoeniach moemy rozwin wyraenie (33.49) dla energii molekuy rozwin w szereg. Najpierw rozwiniemy pierwiastek, korzystajc ze wzoru 1 + x 1 + x/2 x2 /8. Otrzymujemy wwczas Enl V0 1 + n+
1 2

2 (l + 1 2) 2 2

4 (l + 1 2) 8 4

(33.53)

Zgodnie z poczynionymi zaoeniami, wszystkie wyrazy (za wyjtkiem jedynki) s bardzo mae. Moemy ponownie rozwin w szereg. Musimy jednak by ostroni. Chcemy bowiem dokona oblicze z dokadnoci do wyrazw rzdu 3 . Wobec tego e mamy tu skadniki rzdu 1 musimy w rozwiniciu uwzgldni wyrazy trzeciego rzdu. Korzystamy teraz z rozwinicia (1 + x)2 1 2x + 3x2 4x3 . Stosujc je do (33.53) dostajemy Enl V0 1 2 + 3 4 n+ n+ n+
1 2 1 2

2 (l + 1 2) 2 2

4 (l + 1 2) 2 4 2

1 2 (l + 2 ) + 2 2 1 2 (l + 2 ) + 2 2

4 (l + 1 2) 2 4 4 (l + 1 2) 2 4

1 2

(33.54)

Wykonujemy teraz wszelkie niezbdne mnoenia i potgowania, pozostawiamy jednak wyrazy co najwyej rzdu 3 . W rezultacie otrzymujemy Enl V0 + V0
2 2(n + 1 (l + 1 2) 2) + 2 1 2 3(n + 1 2 )(l + 2 ) 3

2 3(n + 1 2) 2 1 3 ) 4(n + 2 3

(33.55)

Z wyraenia tego bez trudu otrzymujemy przyblion warto energii dysocjacji Edis = E00 V0 V0 V0 V0 + , 2 2 8 3 (33.56)

co mona take otrzyma dokonujc rozwinicia cisej formuy (33.50). W uzyskanych przyblieniach dla energii molekuy pierwszy wyraz jest rwny minimalnej wartoci energii potencjalnej. Wskazuje to, e dokonalimy rozwinicia w otoczeniu minimum energii potencjalnej Vmin = V0 . Rozwaymy to teraz dokadniej.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

404

6.03.2010

33. (U.12) Potencja centralny

405

33.2.5

Rozwinicie potencjau w otoczeniu rmin = a

a a2 a + ( r a) 2 [ a + ( r a)]2 1 1+
r a a

Potencja Kratzera (33.12) moemy przepisa w postaci V (r) = 2 V0 = 2 V0

1 a 2 2 [ 1 + ( r a )]

(33.57)

Oczywicie (r a) jest odchyleniem odlegoci pomidzy atomami tworzcymi moleku od wartoci rmin = a, ktrej odpowiada minimalna warto potencjau. Wprowadmy teraz odchylenie bezwymiarowe y i przyjmijmy, e jest ono mae, to jest y = ra , a oraz y 1. (33.58)

Potencja Kratzera (33.57) zapiszemy za pomoc zmiennej y V (r) = 2 V0 1 1 1+y 2 ( 1 + y )2 . (33.59)

Oba uamki dla maych y rozwijamy w szeregi z dokadnoci do y 2 i otrzymujemy V (r) = 2 V0 1 y + y2

1 2

1 2y + 3y 2 (r a)2 . a2 (33.60)

= V0 + V0 y 2 = V0 + V0

Widzimy wic, e potencja Kratzera w otoczeniu minimum zachowuje si podobnie do potencjau 1 2 2 2 2 oscylatora harmonicznego Vosc = 1 2 y = 2 (r a) . Porwnujc to z wyraeniem (33.60) odczytujemy V0 = a2
2 1 2

skd wynika

2V0 , a2

(33.61)

co oczywicie uzasadnia notacj (33.13) wprowadzon na pocztku naszych rozwaa. Uzyskane przyblienie harmoniczne nie powinno by niczym nieoczekiwanym. Kad krzyw w okolicach jej minimum mona bowiem przybliy parabol. Potencja oscylatora wyznacza poziomy energetyczne rozoone w rwnych odlegociach wynoszcych . Przyblienie potencjau Kratzera przez potencja oscylatora jest dobre tylko w niewielkim otoczeniu minimum. Oczekujemy wic, e gboko minimum powinna by dua w porwnaniu z odlegociami pomidzy (przyblionymi) poziomami oscylatorowymi. A wic powinna zachodzi relacja V0 to znaczy 2 2 V0 a2 V0 . (33.62)

Oczywicie relacja ta jest rwnowana nastpujcej 1 1 a2 V0 = 2 2 2 2a2 V0

2

, 2

(33.63)

a zatem oszacowanie 1 (por (33.51)) wynika nie tylko z dowiadczenia, ale take z przyblienia harmonicznego. Mwic inaczej, moemy stwierdzi, e dowiadczenie potwierdza stosowalno przyblienia harmonicznego.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

405

6.03.2010

33. (U.12) Potencja centralny

406

33.2.6

Dyskusja przyblionego wyraenia dla Enl

Przyblione wyraenie (33.55) moemy teraz zapisa inaczej. Z (33.61) mamy 2 = 2V0 /a2 oraz I = a2 , wic V0 = oraz = 2a2 V0
2 2 1 2 I

(33.64a)

2I I 2 I = . 2 2

(33.64b)

Za pomoc tych oznacze moemy zapisa Enl w postaci Enl V0 + I 2 2

2 2 3 2 1 2 1 2 ( l + (n + 2 (n + 1 ) + ) ) 2 2 I I 22 I 22

V0 +

3 3 4 3 1 1 3 1 2 ( n + (n + 2 )( l + ) + ) . 2 2 I 33 I 33
2

(n + 1 2) +
3

2I

2 (l + 1 2)

3 2 2 (n + 1 2) 2I (33.65)

3 2 3 1 1 3 1 2 ( n + (n + 2 )( l + ) + ) . 2 2 2I 2 I 2 Wyraenie skada si z szeciu czonw, ktre teraz po kolei omwimy.

2 Pierwszy skadnik to minimalna warto potencjau V0 = 1 2 I . Nie jest on bezporednio mierzalny w dowiadczeniach typu spektroskopowego. Przy przejciach pomidzy poziomami (przy obliczaniu rnic energii E = En l Enl ) zawsze si on znosi. Drugi skadnik (n + 1 2 ) jest energi drga harmonicznych molekuy wzdu osi czcej atomy. Liczb kwantow n nazywamy dlatego liczb oscylacyjn. Skadnik ten jest dodatni, wic wzbudzenia oscylacyjne podnosz energi molekuy. Trzeci skadnik o postaci 2 2 (l + 1 2) = 2 2

2I

2I

l(l + 1) +

8I

(33.66)

wiemy z energi rotacji molekuy wok jej rodka masy. Liczb l nazywamy wwczas rotacyjn (zamiast orbitalna). I ten skadnik jest dodatni, wic take podnosi energi. 1 2 ) /2I jest ujemny. Prowadzi on do obnienia energii drga mole Czwarty czon 3 2 (n + 2 kuy. Jest to typowy czon anharmoniczny, jest to poprawka do przyblienia harmonicznego, bowiem potencja Kratzera tylko w bardzo maym otoczeniu minimum jest harmoniczny. 1 2 2 Czon pity o postaci 3 3 (n + 1 2 )(l + 2 ) /2I opisuje sprzenie pomidzy oscylacjami a rotacj molekuy. Jest to znowu odzwierciedlenie faktycznej anharmonicznoci potencjau Kratzera. I wreszcie czon szsty 2 3 4 3 2 2 (n + 1 )3 = (n + 1 ) (n + 1 2 2 2) . 2 I 3I 2I (33.67)

1 Pierwszy czynnik 4 /3I 1 (zgodnie z zaoeniem), za (n + 2 ) jest niewielkie. Widzimy wic, e szsty skadnik energii jest kolejn poprawk anharmoniczn, na dodatek znacznie mniejsz ni poprawka kwadratowa dana czwartym czonem. Zazwyczaj wic ten ostatni skadnik energii mona zaniedba.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

406

6.03.2010

33. (U.12) Potencja centralny

407

W wietle tej dyskusji przyblion energi molekuy (w modelu Kratzera) zapiszemy w postaci Enl V0 + (n + 1 2) +
2

2I

2 (l + 1 2)

3 2 3 3 1 2 (n + 1 )2 (n + 1 (33.68) 2 2 )(l + 2 ) , 2I 2I 2 cho przyblienie to jest nieco "gorsze" ni rezultat (33.65). 1 Przypomnijmy, e rozwaania powysze s suszne dla liczb kwantowych (n + 2 ) i (l + 1 2) maych w porwnaniu z parametrem = I/ . Nasze przyblienie, a take i jego dyskusja zawodz dla duych wzbudze. Wtedy trzeba posugiwa si cisym wzorem (33.49).

33.2.7

Warto r w stanie podstawowym

Warto oczekiwana r w stanie podstawowym jest po prostu redni odlegoci midzy dwoma atomami tworzcymi niewzbudzon moleku. Warto ta wynosi r = 000 | r | 000 = d
0 r2 dr 000 (r, , ) r 000 (r, , ),

(33.69)

gdzie musimy podstawi funkcj falow wynikajc z (33.43) lub (33.44). Aby tego dokona, musimy j jawnie skonstruowa i unormowa. Funkcja falowa stanu podstawowego Na podstawie wzoru (33.44), w ktrym kadziemy n = l = m = 0. Parametr s wynosi wwczas 1 + 2 + 1/4. Mamy wic s= 2 000 (r, , ) = A rs1 exp r a
1 F1

0, 2s,

2r a

Y00 (, ),

(33.70)

Konuentna funkcja hipergeometryczna z pierwszym argumentem rwnym niedodatniej liczbie cakowitej jest, jak wiadomo, wielomianem. W rozwaanym przypadku redukuje si do wielomianu stopnia zerowego, jest wic tosamociowo rwna 1 (patrz take (A.6)). Harmonika sferyczna Y00 = 1/ 4 . Wobec tego funkcja falowa ma posta A r 000 (r, , ) = rs1 exp a 4 i jej normowanie nie przedstawia problemu. Obliczamy wic cak 1 = = d |A|2 4
0

(33.71)

r2 dr |000 |2
0

d
0

r2 dr r2(s1) exp 2r a

2r a

= |A|2

dr r2s exp

2 2s1 , (33.72) a bowiem caka ktowa jest trywialna, za cak radialn bierzemy z tablic. Do obliczenia wartoci oczekiwanej (33.69) potrzebujemy wanie |A|2 , wic nie musimy zajmowa si faz staej normalizacyjnej i po prostu mamy = |A|2 (2s + 1) |A|2 =
S.Kryszewski

1 (2s + 1)

a 2

2s1

.
MECHANIKA KWANTOWA

(33.73) 407

6.03.2010

33. (U.12) Potencja centralny

408

Obliczenia wartoci oczekiwanej odlegoci midzyatomowej nie przedstawiaj teraz adnych powaniejszych trudnoci. Do wzoru (33.69) podstawiamy funkcj falow dan w (33.71) i otrzymujemy r = |A|2 4
0

r2 dr r2(s1) exp 2r a ,

2r a

= |A|2

dr r2s+1 exp a 2
2s+2

= |A|2 (2s + 2)

(33.74)

Biorc teraz |A|2 dan w (33.73) dostajemy r = (2s + 2) a 2s + 1 = a (2s + 1) 2 2 (33.75)

Rozwaamy tutaj stan podstawowy molekuy, w ktrym n = 0. Z warunku kwantowania (33.46) wynika, dla tego przypadku, e 2 = s . Dziki temu z (33.75) eliminujemy parametr , a zatem r = a 2s2 + s . 2 2
1 2

(33.76) + 2 + 1/4 i porzdkujemy otrzymane wyraenie

2

Nastpnie podstawiamy s =

a 2 2 2

1 + 2

1 2 + 4

1 + + 2 1 4 2 ,

1 2 + 4 (33.77) 1 i rozwijamy w

= a 1 +

3 3 + 2 4 2

1+

co stanowi wynik cisy. Tak jak poprzednio przyjmujemy, e parametr szereg wyraenie pod pierwiastkiem r a 1 + 1 3 3 + 1+ 2 4 2 2 8 1 3a 1 3a 1+ = a + 1+ a + 2 2 2I 2I

(33.78)

gdzie podstawilimy = I/ , (patrz (33.51). Obliczona warto r jest redni odlegoci pomidzy atomami tworzcymi moleku. jest ona nieco wiksza ni odlego a odpowiadajca minimum energii potencjalnej. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

408

6.03.2010

34. (U.13) Atom wodoropodobny

409

Rozdzia 34

(U.13) Atom wodoropodobny

34.1 Model Bohra przypomnienie

Zaznaczmy na wstpie (o czym ju wspominalimy w kontekcie zasady nieoznaczonoci), e model Bohra jest niezgodny z przewidywaniami mechaniki kwantowej. Jest on jednak znaczcy ze wzgldw historycznych, a ponadto daje pewne intuicyjne pojcie o budowie atomu. Rzecz zdumiewajc jest natomiast, e mimo swej bdnoci, niektre wyniki otrzymane w ramach modelu Bohra s identyczne ze cisymi wynikami mechaniki kwantowej.

34.1.1

Postulaty Bohra

Model Bohra opisuje atom wodoropodobny, to jest atom zoony z jdra o adunku Ze wok ktrego kry pojedynczy elektron. Model ten bazuje na dwch nastpujcych zaoeniach. Elektron porusza si po orbicie koowej wok jdra (mamy tu wic pojcie trajektorii niedozwolone na gruncie mechaniki kwantowej !!!). Sia Coulomba jest si dorodkow (ruch w ukadzie rodka masy) v 2 1 Ze2 = = 2. 2 r 40 r r Energia elektronu jest sum energii kinetycznej i potencjalnej E = 1 2 v . 2 r (34.2) (34.1)

Postulat Bohra: moment pdu elektronu na orbicie koowej jest wielokrotnoci staej Plancka L = vr = n gdzie n = 1, 2, 3, . . . . . . (34.3)

Podkrelmy, e pierwsze zaoenie jest czysto klasyczne. Drugie postulat Bohra, okrela procedur kwantowania. Jednake postulat ten znikd nie wynika, jest postulatem typu ad hoc. Warto take zauway, e moemy postulat (34.3) zapisa 2r = n h h = n = n, mv p (34.4)

gdzie skorzystalimy z kolei z hipotezy de Brogliea. Warunek ten oznacza, e obwd orbity jest pen wielokrotnoci dugoci fali zwizanej z elektronem. Innymi sowy, na orbicie koowej tworzy si fala stojca. Tego stwierdzenia Bohr jednak nie mg poda, bowiem hipoteza de Brogliea jest historycznie pniejsza.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

409

6.03.2010

34. (U.13) Atom wodoropodobny

410

34.1.2

Obliczenia En i rn

W ramach modelu Bohra chcemy teraz obliczy nastpujce wielkoci: En dozwolone energie elektronu w atomie, rn dozwolone promienie orbit, bowiem z wprowadzonych zaoe wynika, e wielkoci te nie mog przyjmowa dowolnych wartoci. Rwnania (34.1)(34.3) stanowi ukad trzech rwna z niewiadomymi v , r i E . Z rwnania (34.3) od razu mamy v = n . r (34.5)

Zatem moemy wyeliminowa prdko w dwch pozostaych rwnaniach, otrzymujc w ten sposb n2 2 = r oraz E = n2 2 . 2r2 r (34.6)

Pierwsze z powyszych rwna daje wic r = n2 2 , (34.7)

co wyznacza dozwolone wartoci promienia w zalenoci od liczby kwantowej n. Wynik ten pozwala wyznaczy energie z drugiego rwnania (34.6) E = n2 2 2 2 2 = . 2 n4 4 n2 2 2 n2 2 (34.8)

Promie orbity ju mamy w (34.7). Zatem z (34.5) wyliczamy prdko i dostajemy v = n n = . = 2 2 r n n (34.9)

Zbierajc wyniki i numerujc je cakowit liczb dodatni n mamy En = rn = n2 vn = 1 2 1 Z 2 e4 = , n2 2 2 n2 2 (40 )2

2

(34.10a) (34.10b) (34.10c)

= n2

40 2 , Ze2

1 Ze2 1 = . n n 40

A zatem poszukiwane wielkoci s skwantowane, zarwno energia elektronu jak i promie jego orbity przyjmuj tylko cile okrelone wartoci. Dla atomu wodoru Z = 1 najmniejsza orbita (n = 1) ma promie r1 a0 =
2

40 . e2

(34.11)

ktry, nieprzypadkowo, nazywamy promieniem Bohra. Na orbicie o najmniejszym promieniu (n = 1) elektron ma najmniejsz energi rwn E1 =
S.Kryszewski

2 Z 2 e4 = . 2 2 2 (40 )2
MECHANIKA KWANTOWA

(34.12) 410

6.03.2010

34. (U.13) Atom wodoropodobny

411

Aby atom zjonizowa, trzeba elektronowi dostarczy energi dodatni o wartoci rwnej |E1 |. Dlatego te energi EIB = 2 = 2 2 Z 2 e4 , 2 (40 )2 (34.13)

nazywamy energi jonizacji atomu wodoropodobnego. Zapiszmy, za pomoc wprowadzonej notacji, uzyskane wyej wyniki En = EI EIB = 2 2, n2 n Z a0 . Z (34.14a) (34.14b)

rn = n2 aB = n2

Warto take zada sobie trud obliczenia wartoci liczbowych promienia Bohra i energii jonizacji atomu wodoru. Wyniki s nastpujce a0 = EI = 40 0.52 , e2 e4 13.6 eV. 2 (40 )2
2

(34.15a) (34.15b)

W obliczeniach tych przyjlimy mas zredukowan elektronu me .

34.2
34.2.1

Pd radialny w atomie wodoropodobnym

Uwagi wstpne

Atom wodoropodobny jest to ukad dwch cia elektronu i jdra atomowego, ktre s zwizane oddziaywaniem coulombowskim v (r) = , r gdzie = Ze2 , 40 (34.16)

gdzie r jest wzgldn odlegoci pomidzy czstkami, mierzon w ukadzie rodka masy. Hamiltonian ruchu wzgldnego (wynikajcy z (14.15)) ma posta = H 1 r2 2 r2 r r
2

L2 . 2r2 r

(34.17)

Lemat 34.1 Dla operatorw rniczkowania wzgldem zmiennej radialnej zachodzi nastpujca relacja 1 r2 r2 r r = i 1 r r r
2

(34.18)

Dowd. Niech f (r) bdzie dowoln funkcj zmiennej radialnej. Z jednej strony mamy f (r) 1 r2 r2 r r = = 1 r2 2r f (r) 2 f (r) + r2 r r2 (34.19)

2 f (r) 2 f (r) . r r r2

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

411

6.03.2010

34. (U.13) Atom wodoropodobny

412

Za z drugiej strony otrzymujemy i 1 r r r

2

f (r) =

1 r 1 = r 2 = r

r r f r f (r) r

1 r f (r ) r r f + r r 2 f (r) , r2

(34.20)

co, na mocy dowolnoci funkcji f (r), koczy dowd.

34.2.2

Pd radialny

Wprowadzany teraz operator pdu radialnego pr = i 1 r, r r (34.21)

za pomoc ktrego hamiltonian (34.17) moemy zapisa w postaci

2 2 = pr + L H , 2 2r2 r

(34.22)

gdzie oczywicie wykorzystalimy lemat (34.18). Aby przekona si, czy pr moemy rzeczywicie nazwa operatorem pdu radialnego, zbadamy odpowiednie relacje komutacyjne. Lemat 34.2 Niech f (r) bdzie dowoln funkcj odlegoci r (ktra, w reprezentacji pooeniowej ma take sens operatorowy). Zachodzi nastpujca relacja komutacyjna pr , f (r) = i f (r) . r (34.23)

Dowd. Niech g (r) bdzie (inn) dowoln funkcj r. Wwczas pr , f (r) g (r) = 1 r, f (r) g (r) r r 1 1 rf (r)g (r) + i f (r) rg (r) = i r r r r i f g = fg + r g (r) + rf (r) r r r i g + f (r) g + r . r r i

(34.24)

Skadniki pierwszy i czwarty oraz trzeci i pity znosz si parami. A zatem pr , f (r) g (r) = i f (r) r g (r) (34.25)

i z dowolnoci funkcji g (r) wynika teza. Z wykazanej relacji (34.23) natychmiast wynika, e pr , r = i , (34.26)

wic pd i zmienna radialne speniaj kanoniczn relacj komutacyjn, a zatem ich interpretacja zyczna jest poprawna.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

412

6.03.2010

34. (U.13) Atom wodoropodobny

413

34.2.3

Rwnania ruchu dla wielkoci radialnych

Rozwaymy podstawowe rwnania ruchu dla obserwabli r i pr . Pokaemy, e (dla atomu wodoropodobnego) r = p r = d pr r = , dt d L2 pr = 2. 3 dt r r 1 p2 L2 , . r, r + i 2 2r2 r (34.27a) (34.27b)

Istotnie, z rwna Heisenberga dla operatora r otrzymujemy r = 1 r, H i = (34.28)

Cakowity moment pdu zaley tylko od zmiennych ktowych, wic widzimy, e r komutuje z dwoma ostatnimi skadnikami. Wyliczenie pozostaego komutatora jest proste, korzystajc z (34.26) otrzymujemy r = 1 2i r, p2 r = 1 pr 2i pr = , 2i (34.29)

a wic (34.27a) jest udowodnione. Analogicznie dowodzimy wzoru (34.27b) p r = = 1 pr , H i 1 L2 pr , i 2r2 = 1 p2 L2 pr , r + , i 2 2r2 r 1 pr , . i r (34.30)

Operatory L2 i pr komutuj, bo zale od rnych zmiennych (ktowych i radialnych), zatem p r = = = L2 2i L2 2i pr , i 1 r2 1 pr , i r i i (1) r2 (34.31)

(2) r3

L2 2, 3 r r

co byo do wykazania. Relacje dotyczce pochodnych czasowych operatorw radialnych oka si by poyteczne w dalszych zastosowaniach.

34.3

Wzr rekurencyjny Kramersa dla rs

nl

Celem naszych rozwaa jest wyprowadzenie, podanego w czci gwnej wykadu bez dowodu, wzoru rekurencyjnego (15.119) Kramersa 0 = (s + 1) s r n2
nl

(2s + 1) +

a0 s1 r Z

nl

s a2 (2l + 1)2 s2 0 rs2 nl , (34.32) 4 Z2 gdzie rs nl jest wartoci oczekiwan s-tej potgi odlegoci pomidzy elektronem a jdrem atomu wodoropodobnego, obliczan w stanach wasnych energii atomu rs
nl

nlm | rs | nlm

2 dr rs+2 Rnl (r).

(34.33) 413

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

34. (U.13) Atom wodoropodobny

414

Obliczanie caek (34.33), gdzie funkcje radialne dane s wzorem (15.95) jest (za wyjtkiem kilku przypadkw) bardzo mudne. Zaprezentujemy tu metod wyprowadzenia relacji (34.32) pozwalajc unikn jakiegokolwiek cakowania.

34.3.1

Zastosowanie twierdzenia o wiriale

Przystpujemy do wyprowadzenia relacji rekurencyjnej (34.32). Wszelkie wystpujce tu rednie obliczamy w stanach wasnych hamiltonianu atomu wodoropodobnego. Moemy wic skorzysta z tzw. uoglnionego twierdzenia o wiriale (25.27), ktre orzeka, e warto oczekiwana pochodnej czasowej dowolnej obserwabli obliczana w stanie wasnym hamiltonianu jest rwna zeru. A zatem, w szczeglnoci, dla atomu wodoropodobnego moemy napisa d d pr rs+1 = nlm | pr rs+1 | nlm = 0. (34.34) dt dt nl Powysze stwierdzenie jest naszym punktem wyjcia, ktry teraz musimy odpowiednio przeksztaci. Obliczmy pochodn czasow wystpujc po lewej stronie, pamitajc, e r jest proporcjonalne do pr , wic nie komutuje z r. Zgodnie z reguami rniczkowania, z (34.34) otrzymujemy 0 = p r rs+1
s nl

+
k=0

pr r k r rsk

nl .

(34.35)

Stosujemy teraz pochodne (34.27) 0 = 1 L2 rs2

nl

rs1

nl

s k=0

pr rk pr rsk

nl .

(34.36)

Stany | nlm w ktrych obliczamy wystpujce tu rednie s stanami wasnymi nie tylko hamil , ale take momentu pdu L2 i L3 . Wobec tego tonianu H 0 =
2 l(l

+ 1) s2 r +

nl

rs1
s k=0

nl

pr rk pr rsk

nl

(34.37)

i cay problem sprowadza si do umiejtnego przeksztacenia ostatniego czonu.

34.3.2

Wykorzystanie rwna ruchu dla wielkoci radialnych

= i k rk1 ,

Na mocy relacji (34.23) moemy napisa pr , r k (34.38)

lub rwnowanie pr rk + i k rk1 = rk pr . A zatem ostatni czon w (34.37) to Ps = = =

S.Kryszewski
s k=0 s k=0 s k=0

(34.39)

1 1 1

pr rk pr rsk

nl

pr pr rk + i k rk1 rsk
s p2 r r nl

nl

+ i k pr rs1

nl

(34.40) 414

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

34. (U.13) Atom wodoropodobny

415

Pierwszy czon nie zaley od indeksu sumowania. Wystpuj on w kadym skadniku, a wic pojawia si (s +1)-krotnie. W drugim czonie sumowaniu podlega jedynie czynnik k . W rezultacie mamy Ps = = s+1 2 s pr r
nl

pr rs1

s nl k=0

(s + 1) 2 s i pr r nl + s(s + 1) pr rs1 nl , (34.41) 2 bowiem suma w pierwszej linii jest dobrze znana. Pozostay nam wic do obliczenia dwie wartoci oczekiwane.

34.3.3

Pomocnicze wartoci oczekiwane

nl

s Warto oczekiwan p2 r r

obliczymy eliminujc p2 r za pomoc hamiltonianu, bowiem . (34.42)

p2 r = 2 H Wobec tego
s p2 r r nl

L2 + 2 2r r

= 2

H
nl

L2 + 2 2r r L2 rs2
2

rs
nl

nl

rs = 2 H = 2En rs

+ 2 rs1
nl

nl nl ,

nl

l(l + 1) rs2

+ 2 rs1

(34.43)

bowiem stany | nlm s stanami wasnymi hamiltonianu i cakowitego momentu pdu. Jedna z potrzebnych nam w (34.41) wartoci oczekiwanych jest wic gotowa. Drug warto redni, tj. pr rs1 nl , obliczymy ponownie odwoujc si do twierdzenia o wiriale, z ktrego wynika, e d s d r = nlm | rs+1 | nlm = 0. (34.44) dt dt nl Obliczamy teraz lew stron, posugujc si tym samym sposobem, co poprzednio. Otrzymujemy wic
s1

0 = = = = = 1 1

rk r rsk1

nl

k=0 s1 k=0 s1 k=0

s1 k=0

rk pr rsk1

nl

pr rk + i k rk1 rsk1 pr rs1 + + i k rs2 rs2

s1 nl k=0

nl

nl

nl

s pr rs1

nl

k
nl .

s i s(s 1) s2 pr rs1 nl + r 2 Std oczywicie wynika, e pr rs1

nl

(34.45)

i (s 1) rs2 nl . 2 Druga z wartoci oczekiwanych obecnych w (34.41) jest wic take obliczona. =
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(34.46)

415

6.03.2010

34. (U.13) Atom wodoropodobny

416

34.3.4

Ostatni etap oblicze

Mamy ju wszystkie niezbdne elementy wzoru (34.37). Najpierw uporzdkujemy ostatni czon dany w (34.41), do ktrego podstawiamy wyraenia (34.43) i (34.46). Otrzymujemy wic Ps = (s + 1) 2En rs +
nl

l(l + 1) rs2

nl

+ 2 rs1
nl

nl

(i ) i s(s + 1) (s 1) rs2 2 2
nl

= 2 (s + 1) En rs
2

+ 2 (s + 1) rs1

nl

(s + 1) l(l + 1)

s(s 1) 4

rs2

nl

(34.47)

Wyraenie to podstawiamy teraz zamiast ostatniego czonu w (34.37) i mamy

2

0 =

l(l + 1) rs2

nl

rs1
nl

nl nl

+ 2 (s + 1) En rs
2

+ 2 (s + 1) rs1 s(s 1) 4

(s + 1) l(l + 1)

rs2

nl .

(34.48)

Zbieramy wyrazy zawierajce te same wartoci oczekiwane 0 = 2 (s + 1) En rs

2 nl

+ (2s + 1) rs1

nl

rs2

nl

l(l + 1)(s + 1) l(l + 1)

s(s2 1) . 4

(34.49)

Dalej porzdkujc otrzymujemy 0 = 2 (s + 1) En rs

2 nl

+ (2s + 1) rs1
nl

nl

s rs2

l(l + 1)

s2 1 . 4

(34.50)

I wreszcie zmieniamy znaki (co jest wygodne) dostajc w kocu 0 = 2 En (s + 1) rs

2 nl

(2s + 1) rs1 rs2

nl nl .

s (2l + 1)2 s2 4

(34.51)

Formua ta to ju prawie to co chcielimy uzyska. Rni si ona od wzoru (34.32) jedynie ksztatem wspczynnikw. Energie stanw wasnych atomu wodoropodobnego to (patrz (15.80) i (15.72) En = EIB 1 2 = . n2 n2 2 2
2 / 2 .

(34.52) W rezultacie dostajemy

Podstawiamy to wyraenie do (34.51) i mnoymy stronami przez 0 = (s + 1) s r n2 +

S.Kryszewski
2 nl 4

(2s + 1) rs1

nl

2 2

s (2l + 1)2 s2 4

rs2

nl .

(34.53) 416

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

34. (U.13) Atom wodoropodobny

417

Przypominamy teraz, e promie Bohra to a0 /Z = 0 = (s + 1) s r n2

nl

2 / .

Wobec tego, otrzymujemy

(2s + 1) +

a0 a2 0 rs1 Z Z2

nl

s (2l + 1)2 s2 4

rs2

nl .

(34.54)

co jest ju dokadnie zwizkiem rekurencyjnym Kramersa. Przykady pewnych jego zastosowa podane s w gwnej czci wykadu. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

417

6.03.2010

35. (U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

418

Rozdzia 35

(U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

35.1
35.1.1
d dt

Przypomnienie zyki klasycznej

Rwnania Lagrangea
T q i T = Qi , qi

Rwnania Lagrangea drugiego rodzaju s postaci (35.1)

gdzie T jest energi kinetyczn rozwaanego ukadu zycznego, (qi , q i ) s uoglnionymi wsprzdnymi i prdkociami, za Qi siy uoglnione. Jeeli siy s zachowawcze, to wwczas mona je wyrazi za pomoc energii potencjalnej, ktra zaley jedynie od wsprzdnych uoglnionych {qi }. Wwczas Qi = V /qi . Wstawiajc siy tego typu do rwna Lagrangea (35.1), otrzymujemy rwnania ruchu d dt T V q i T V qi = 0, (35.2)

Moemy wtedy wprowadzi Lagrangian zdeniowany jako rnica L = T V . Jednake, w oglnym przypadku, tylko niektre siy mona przedstawi za pomoc energii potencjalnej V (qi ), podczas gdy inne bd wymaga uoglnionych wyrae typu (35.1). Czasami mamy do czynienia z pewnego rodzaju przypadkiem porednim, ktry zachodzi wtedy gdy, siy uoglnione mona wyrazi za pomoc tzw. potencjau uoglnionego U , ktry moe by funkcj nie tylko wsprzdnych {qi }, ale take prdkoci {q i } Qj = d U + qi dt U q i . (35.3)

Jeli takie wyraenie dla si wstawimy do rwna (35.1), to przyjm one nastpujcy ksztat d dt T U q i T U qi = 0. (35.4)

W takim przypadku Lagrangian to L = T U . Jest to uoglnienie poprzedniej sytuacji, bowiem U zawiera nie tylko przyczynek typu potencjalnego, ale take zaley od prdkoci czstek tworzcych ukad zyczny (drugi czon w (35.3)). Pokaemy teraz, e ukad czstek naadowanych oddziaujcych z zewntrznym polem elektromagnetycznym mona opisa wanie za pomoc potencjau uoglnionego U . Dziki temu bdziemy potem mogli skonstruowa formalizm kanoniczny (hamiltonowski) przydatny do zastosowania w mechanice kwantowej.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

418

6.03.2010

35. (U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

419

35.1.2

Potencja uoglniony Ue dla czstki w polu

Poniewa bdziemy stosowa nasze rezultaty w nierelatywistycznej mechanice kwantowej, wic i na gruncie zyki klasycznej pozostaniemy w granicach nierelatywistycznych. Aby utrzyma maksymaln prostot rozwaa, bdziemy mwi o pojedynczej czstce o masie m i adunku q poruszajcej si w polu elektromagnetycznym opisanym wektorami elektrycznym E(r, t) i magnetycznym B(r, t). W naszym zapisie pominiemy argumenty pl (s one, jak si wydaje, zawsze oczywiste), bowiem czstka "czuje" pola w punkcie, w ktrym si w danej chwili znajduje. Rozwaane pola s czysto klasyczne (s to zadane z zewntrz, wektorowe funkcje pooenia i czasu). Energi pola moemy uwaa za ustalon, a wic zawsze moemy j pomin, bo jako staa nie wnosi wkadu do rwna ruchu. Pola i potencjay Wielkociami zycznymi charakteryzujcymi pole elektromagnetyczne s natenie E(r, t) pola elektrycznego i wektor indukcji B(r, t) pola magnetycznego. Z elektrodynamiki klasycznej wiemy, e wygodnie jest wyrazi pola za pomoc potencjaw wektorowego A(r, t) i skalarnego (r, t) B(r, t) = rot A(r, t), E(r, t) = (r, t) A(r, t) t (35.5)

Potencjay s okrelone z dokadnoci do tzw. transformacji cechowania A (r, t) = A(r, t) + (r, t) (35.6a) cechowanie - (r, t) = (r, t) (r, t) (35.6b) (r, t) t gdzie (r, t) jest dowoln funkcj pooenia i czasu. Mona pokaza, e rwnania elektrodynamiki (rwnania Maxwella) s niezmiennicze ze wzgldu na wybr cechowania. Dlatego te pola E(r, t) i B(r, t) s takie same przy dowolnym cechowaniu. Wybr konkretnego cechowania wynika z wygody rachunkowej i nie ma wpywu na przewidywania zyczne. Lagrangian czstki w polu Za pomoc potencjaw zapiszemy si Lorentza, z ktr pola oddziaywuj na czstk naadowan F = q E+vB = q A + v rot A . t (35.7) A(r, t)
cechowanie -

Posugujc si elementarn analiz wektorow, ostatni czon zapiszemy w postaci v ( A) = ei

ijk vj klm l

Am

= ei vj il jm im jl l Am = ei vj i Aj j Ai = ei vj i Aj (v )A (35.8) Co wicej, prdko v jest w formalimie Lagrangea niezalena od pooenia czstki, wobec tego ei vj i Aj = ei i (vj Aj ) = (v A). (35.9)

Zauwamy dalej, e pena pochodna czasowa potencjau wektorowego moe by zapisana jako A A dxk A dA = + = + (v ) A. dt t xk dt t
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(35.10) 419

6.03.2010

35. (U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

420

Wykorzystujc dwa ostatnie rwnania przeksztacamy (35.8) i otrzymujemy v rot A = (v A) A dA + dt t (35.11)

To wyraenie podstawiamy do siy Lorentza (35.7), ktra teraz wynosi F = q + (v A) dA . dt (35.12)

Pola uwaamy za zewntrzne, a wic s one funkcjami jedynie pooenia i czasu (a nie prdkoci). Wobec tego d Av dt vj = d d dAj (Ak vk ) = (Ak jk ) = , dt vj dt dt (35.13)

co pozwala dalej przeksztaci ostatni skadnik w (35.12). Dziki temu mamy F = q v A d dt (v A) v , (35.14)

gdzie poczylimy dwa czony z gradientami. Oczywicie potencja skalarny jest take niezaleny od prdkoci, wic moemy napisa F = q v A + d dt ( v A) v . (35.15)

Porwnujc to rwnanie ze wzorem (35.3) stwierdzamy, e sia Lorentza dziaajca na czstk naadowan w polu elektromagnetycznym daje si zapisa za pomoc potencjau uoglnionego Ue F = Ue + d dt Ue v gdzie Ue = q q v A, (35.16)

Moemy wic napisa odpowiedni Lagrangian. Ma on posta Le = T Ue = mv 2 q + q v A, 2 (35.17)

i rwnania ruchu dla czstki w polu wynikaj natychmiast z rwna (35.4).

35.1.3

Formalizm kanoniczny (hamiltonowski)

Jak wspominalimy, pole uznajemy za zewntrzne, o ustalonej energii. Wobec tego jego energia moe by nieuwzgldniona w hamiltonianie, bowiem jako staa nie ma znaczenia w rwnaniach ruchu. Koncentrujemy si wic na hamiltonianie czstki naadowanej. Pd kanoniczny obliczamy na podstawie znanego nam ju Lagrangianu (35.17). Zgodnie z reguami, otrzymujemy p = Le = m v + q A. v (35.18)

Cho uywamy oznaczenia p, podkrelamy, e jest to pd kanoniczny, podczas gdy pd kinetyczny wyraa si standardowo pkin = m v. Moemy teraz atwo skonstruowa hamiltonian czstki w polu. Zgodnie z denicj mamy He = p v Le =
S.Kryszewski

mv 2 + q 2
MECHANIKA KWANTOWA

(35.19) 420

6.03.2010

35. (U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

421

W formalimie kanonicznym prdko v nie jest zmienn niezalen. Eliminujemy j za pomoc pdu kanonicznego, i nasz hamiltonian przyjmuje posta He = 1 pqA 2m
2

+ q.

(35.20)

Hamiltonian ten nazwiemy hamiltonianem minimalnego sprzenia. Opisuje on ruch czstki o masie m i adunku q w zewntrznym polu elektromagnetycznym o potencjale wektorowym A(r, t) i skalarnym (r, t).

35.1.4

Krtka uwaga o cechowaniu

Nie bdziemy tu niczego wyprowadza, omwimy w wielkim skrcie pewne wane fakty dotyczce transformacji cechowania w zyce klasycznej. Przewidywania zyczne nie mog zalee od wyboru cechowania potencjaw. Transformacji cechowania potencjaw musi wic towarzyszy zmiana (transformacja) zmiennych kanonicznych r
cechowanie -

r = r,

cechowanie -

p = p + q (r, t)

(35.21)

gdzie q jest oczywicie adunkiem czstki. Wielkoci zyczne (mierzalne) G(p, r, t) musz mie nastpujc wasno G(p, r, t)
cechowanie -

G (p , r , t) [ podstawienia (35.21) ] = G (p + q , r, t) (35.22)

i uzyskane w ten sposb wyraenie musi mie t sam posta formaln jak mielimy przed podstawieniem zmiennych primowanych. Dla przykadu rozwamy energi kinetyczn. Przed transformacj cechowania wyraa si ona standardowym wzorem Ekin = 1 p qA 2
2

(35.23)

Dokonujc transformacji cechowania otrzymujemy Ekin = 1 p qA 2

2

(35.24)

Nastpnie w powyszym wzorze podstawiamy relacje (35.21) i otrzymujemy Ekin = = = 1 2 p + q q A 2 1 2 p q A 2 1 2 p q A = Ekin 2

(35.25)

A wic otrzymujemy wyjciow energi kinetyczn. Oznacza to, e energia kinetyczna jest wielkoci zyczn niezmiennicz wzgldem cechowania. Posta hamiltonianu (35.19), ze wzgldu na obecno skadnika q nie jest niezmiennicza. Nie trudno jednak pokaza, e dokonujc transformacji potencjaw i transformacji (35.21) rwnania ruchu czstki nie ulegn zmianie, a wic rzeczywicie przewidywania zyczne s niezalene od wyboru konkretnego cechowania potencjaw. Nie bdziemy tu dalej dyskutowa kwestii cechowania i niezmienniczoci rwna ruchu przy cechowaniu potencjaw (odsyamy do podrcznikw mechaniki klasycznej i/ub elektrodynamiki).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

421

6.03.2010

35. (U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

422

35.1.5

Hamiltonian czstki klasycznej

Czstka moe porusza si nie tylko pod wpywem oddziaywania zewntrznego pola elektromagnetycznego. Moe te posiada energi potencjaln V (r) wynikajca z oddziaywa innego typu (tzw. wewntrzna energia potencjalna ukadu zycznego). Wwczas hamiltonian minimalnego sprzenia uwzgldnia V (r) i ma posta H = 1 p qA 2
2

+ q + V (r),

(35.26)

dla czstki o masie i adunku q poruszajcej si w zewntrznych polach (35.5) opisanych potencjaami A(r, t) oraz (r, t). Energia potencjalna V (r) jest niezalena od pl zewntrznych. Warto take przypomnie, e pd p wystpujcy w hamiltonianie jest pdem kanonicznym, a nie kinetycznym. Na zakoczenie naszej, z koniecznoci skrtowej dyskusji poczynimy jeszcze pewne dodatkowe uwagi, ktre warto mie w pamici. Rozwaalimy tu tylko jedn czstk, ale jak si wydaje, nietrudno jest uoglni nasze wyprowadzenie na przypadek ukadu wielu czstek. Przedstawiona teoria jest nierelatywistyczna. Hamiltonian nie zawiera energii pola elektromagnetycznego. Cechowanie potencjaw jest tu nieokrelone. Przy wyborze jakiego innego cechowania, hamiltonian (35.20) moe przyj nieco inn posta.

35.2

Niezmienniczo ze wzgldu na cechowanie

W rozdziale 16 wspominalimy jedynie o podstawowych kwestiach zwizanych z cechowaniem potencjaw. Zmiana potencjaw pola elektromagnetycznego A(r, t) (r, t) A (r, t) = A(r, t) + (r, t), cechowanie - (r, t) = (r, t) (r, t), t
cechowanie -

(35.27a) (35.27b)

nie zmienia pl E i B. Pola te s zycznie obserwowalnymi wielkociami, a potencjay s wielkociami pomocniczymi, ktre mona wybiera z pewn doz dowolnoci. Wszelkie przewidywania zyczne nie mog wic zalee od wyboru cechowania wyboru takiej, czy innej postaci potencjaw.

35.2.1

Niezmienniczo rwnania Schrdingera

Rwnanie Schrdingera peni zasadnicz rol w mechanice kwantowej, bowiem okrela ewolucj czasow stanu ukadu zycznego. Powinno wic by niezmiennicze wzgldem transformacji cechowania potencjaw. Celem poniszych rozwaa jest omwienie sensu tego stwierdzenia i zbadanie warunkw przy jakich ono zachodzi. Rozwamy czstk bezspinow o masie i adunku q znajdujc si w polu okrelonym przez potencjay wektorowy A i skalarny . Dopuszczamy te, e czstka znajduje si dodatkowo w pewnym polu "wewntrznym" i ma w zwizku z tym energi potencjaln V (r). Hamiltonian

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

422

6.03.2010

35. (U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

423

czstki ma wic posta (16.7), to jest H = p2 iq q q2 2 + divA A p + A + q + V (r) 2 2 2 2 iq iq = 2 + divA + A 2 2 q2 2 + A + q + V (r). 2 (35.28a)

(35.28b)

Niech (r, t) bdzie funkcj falow czstki. Nasze postpowanie bdzie teraz nastpujce. Przede wszystkim dokonamy transformacji cechowania potencjaw zgodnie z wzorami (35.27). Nastpnie budujemy "nowy" hamiltonian, tzn. zawierajcy przecechowane potencjay A oraz . Korzystajc ze wzorw (35.27) i z hamiltonianu (35.28) mamy teraz H = p2 iq q + div A + A + p 2 2 2 q2 + A + + q + V (r). 2 t

(35.29)

Jawna posta hamiltonianu ulega zmianie, cho formalnie pozostaje niezmieniona, w tym sensie, e wyraenia w nawiasach s nadal potencjaami pl elektromagnetycznych, ale ju innymi przecechowanymi. Zmieni si wic rwnie jawny ksztat rwnania Schrdingera. Przewidywania zyczne (ewolucja funkcji falowej) powinny by jednak takie same, wic zmianie (transformacji) musi take ulec funkcja falowa. "Nowe" rwnanie Schrdingera, dla "nowej" funkcji falowej i (r, t) = H (r, t), t (35.30)

powinno sprowadzi si do rwnania wyjciowego (sprzed cechowania). Aby si o tym przekona zapostulujemy "now" funkcj falow w postaci (r, t)
cechowanie -

(r, t) = ei(r,t) (r, t),

(35.31)

gdzie (r, t) jest pewn funkcj pooenia i ewentualnie czasu. Funkcj t bdziemy dalej okrela. Zrobimy to na podstawie dania niezmienniczoci rwnania Schrdingera, dania aby "nowe" (35.30) sprowadzio si do "starego" bez primw. Aby tego dokona, funkcj falow (35.31) wstawiamy do "nowego" rwnania (35.30), wykonujemy rniczkowanie po czasie i mnoymy obie strony przez ei . W rezultacie mamy +i t t = ei H ei . (35.32)

Aby pj dalej potrzebujemy wyraenia H ei = H , gdzie H jest przecechowanym hamiltonianem danym w rwnaniu (35.29).Przepiszmy wic hamiltonian (35.29) w postaci
2

2 + +

iq

A +
2

iq q2 divA + 2 + A + 2 2 + V (r). +q t

(35.33)

atwo wida, e dziaanie drugiej linii (35.33) na funkcj falow = ei sprowadza si do mnoenia. Efektywne zmiany wprowadza jedynie pierwsza linia. Poniewa chcemy obliczy dziaanie nowego hamiltonianu na , wic koncentrujemy uwag jedynie na czonach w pierwszej
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

423

6.03.2010

35. (U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

424

linii (35.33). Obliczenia prowadzimy po kolei. Pierwszy czon (35.33) w dziaaniu na ei daje wic nam co nastpuje.
2

2 ei
2

= i () ei + ei ( ) 2 + 2i () ( ) +i 2 ()2 . (35.34)

= =

2
2

ei

Podobnie obliczamy dziaanie drugiego czonu hamiltonianu (35.33) na funkcj falow = ei . W tym wypadku mamy iq A + ei = =

iq i e A + [ i () + ] iq i = e iA () + A ( ) +i () () + () ( )] . (35.35)

Obliczone dwa czony (35.34), (35.35) oraz hamiltonian (35.33) wstawiamy teraz do rwnania Schrdingera (35.32). Czony wykadnicze znosz si i otrzymujemy
2

+i t

2 +

2 + 2i () ( ) + i 2 ()2 iq iA () + A ( ) + i () () + () ( ) iq q2 + divA + 2 + A2 + 2A () + ()2 2 2 + V (r). +q t

(35.36)

Porzdkujemy powysze wyraenie i przegrupowujemy pewne wyrazy i = t 2 iq iq = 2 + A ( ) + divA 2 2 q2 2 + A + q + V (r) 2 2i () ( ) + i 2 ()2 2 iq + iA () + i () () + () ( ) iq q2 + 2 + 2A + ()2 q . 2 2 t
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA
2

(35.37) 424

6.03.2010

35. (U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

425

Pierwszy czon po lewej stronie i druga linia odtwarzaj rwnanie Schrdingera sprzed cechowania. Aby si w tym upewni wystarczy porwna drug lini z hamiltonianem (35.28b). Zapewnienie niezmienniczoci polega wic na daniu, aby "nowe" rwnanie Schrdingera odtwarzao "stare". Jest to moliwe, pod warunkiem, e drugi czon po lewej oraz trzy ostatnie linie znika (bd rwne zeru). Musimy wic w odpowiedni sposb dobra nieznan funkcj (r, t). Z porwnania pochodnych czasowych (drugi skadnik po lewej i ostatni po prawej) otrzymujemy pierwszy warunek dla poszukiwanej funkcji (r, t). Drugi warunek wynika z dania, aby trzy ostatnie linie w (35.37) (za wyjtkiem ostatniego czonu) zeroway si. W ten sposb mamy pierwszy warunek w postaci q = . t t (35.38)

Natomiast drugi warunek, po otwarciu nawiasw kwadratowych w trzech ostatnich liniach wzoru (35.37), jest nastpujcy 0 = i
2 i 2 2 + ()2 2 2 q q iq A () () () + () ( ) iq q2 q2 + ()2 . 2 + A () + 2 2 2

() ( )

(35.39)

Porzdkujemy powyszy warunek. Grupujemy czony zawierajce , a wic pierwszy i szsty, a take czony z potencjaem wektorowym czyli czwarty i smy. Dostajemy 0 = i q q A 2 2 i q ()2 () () 2 + 2 2 iq q2 + ()2 . 2 + 2 2 ( )
2

(35.40)

Std ju prawie wida rozwizanie dla poszukiwanej funkcji (r, t). Wygodnie jest jednak dalej porzdkowa warunek (35.40). Grupujemy wyrazy z laplasjanami 2 i dostajemy 0 = i
2

i 2 2
2

( ) q 2q 2

q q A q2
2

2 ()2

() () +

()2 .

(35.41)

Poniewa 2 = div grad, za w ostatnim czonie mamy po prostu kwadrat, wic w kocu otrzymujemy warunek 0 = i
2

i 2 2 + div
2

( ) q q
2

q q A . (35.42) 425

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

35. (U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

426

Jasno wic wida, e drugim warunkiem jaki musimy naoy na funkcj (r, ) jest grad = (q/ ) grad . Wnioskujemy wic, e jeli transformacji cechowania potencjaw towarzyszy transformacja funkcji falowej (r, t) (r, t) = ei (r, t), to rwnanie Schrdingera pozostaje niezmiennicze pod warunkiem, e funkcja (r, t) spenia rwnania q = , t t oraz = q , (35.43)

bowiem wtedy rwnanie (35.37) redukuje si do rwnania Schrdingera o postaci tej samej co przed cechowaniem. Oczywicie najprostszym rozwizaniem rwna (35.43) dla funkcji (r, t) jest (r, t) = q (r, t) = (r, t) = exp iq (r, t) (r, t). (35.44)

Tym samym kwesti niezmienniczoci rwnania Schrdingera przy cechowaniu potencjaw pl elektromagnetycznych moemy uzna za zakoczon.

35.2.2

Niezmienniczo prdu prawdopodobiestwa

W gwnej czci wykadu wspominalimy take o niezmienniczoci gstoci i prdu prawdopodobiestwa wzgldem cechowania potencjaw. Niezmienniczo gstoci = przy transformacji (35.44) funkcji falowej jest oczywista. Zbadamy prd prawdopodobiestwa, ktry w obecnoci zewntrznego pola elektromagnetycznego wyraa si wzorem (16.28), to jest j = 2i ( ) q A (35.45)

Chcemy sprawdzi, czy prd prawdopodobiestwa jest faktycznie niezmienniczy. damy wic, aby prd po cechowaniu j
cechowanie -

2i

q A

(35.46)

mia posta identyczn jak przed cechowaniem. Aby to sprawdzi, dokonujemy transformacji potencjau wektorowego wedug (35.27a), a funkcji falowej zgodnie z (35.44). Pamitamy, e funkcja proporcjonalna do funkcji cechowania jest rzeczywista. Z powyszego rwnania otrzymujemy wwczas "nowy" prd (stosujemy notacj skrtow) j = 2i ei ei ei ei (35.47)

q A + .

Wykonujemy niezbdne rniczkowania. Otrzymujemy j = 2i ei i () ei + ei ( ) ei i () ei + ei ( ) q A + () , q (35.48)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

426

6.03.2010

35. (U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

427

bowiem = q. Funkcje wykadnicze w nawiasie klamrowym upraszczaj si j = 2i i () + ( ) + i () + ( )} q () . A

(35.49)

atwo zauway, e skadniki zawierajce w nawiasie klamrowym znosz si z ostatnim skadnikiem w drugiej linii. A wic odtwarza si wzr na prd prawdopodobiestwa identyczny z tym sprzed cechowaniem. Wnioskujemy wic, e nie tylko gsto, ale take i prd prawdopodobiestwa s niezmiennicze wzgldem cechowania. A zatem piszemy j
cechowanie -

= j

(35.50)

Przewidywania teorii nie zale od wyboru cechowania.

35.3
35.3.1

Cechowanie i mechanika kwantowa

Uwagi wstpne

W poprzedniej czci rozdziau stwierdzilimy, e rwnanie Schrdingera dla czstki naadowanej poruszajcej si w polu elektromagnetycznym jest niezmiennicze wzgldem transformacji cechowania potencjaw jeli towarzyszy temu transformacja (35.44) funkcji falowej. Wrcimy raz jeszcze do tego samego problemu, ale w zupenie inny, bardziej formalny sposb. Przeprowadzone poprzednio rozumowanie polegao na tym, e rwnanie Schrdingera z "nowym" hamiltonianem (35.29) sprowadzilimy do rwnania ze "starym" hamiltonianem (35.28). Wypisujc te dwa hamiltoniany poczynilimy jedno milczce lecz wane zaoenie. Ot przyjlimy, e operatory pooenia i pdu nie ulegaj zmianom. Wyjanienie jest nastpujce. Reguy kwantowania bior si z kanonicznej relacji komutacyjnej xj , pk = i jk , (35.51)

ktra prowadzi do tego, e w reprezentacji pooeniowej operator pooenia dziaa jak mnoenie przez r, za operator pdu to i . Relacje komutacyjne s takie same w dowolnym cechowaniu (w aden sposb nie zale od cechowania). Dlatego te operatory pooenia i pdu s takie same w dowolnym cechowaniu. Std wanie wynika, e w hamiltonianach (35.28) i (35.29) wystpuje ten sam operator pdu. Operator pooenia wchodzcy do hamiltonianu na przykad poprzez energi V (r) jest te taki sam w obu cechowaniach, wic V (r) jest niezmieniona. Powysze uwagi zapiszemy jawnie = r r R P = i p
cechowanie cechowanie -

r p

R P

= r, = i ,

(35.52a) (35.52b)

gdzie wyranie zaznaczylimy, e mwimy o operatorach. Jak wiemy z poprzednich rozwaa, niezmienniczo praw zyki (przewidywa zycznych) przy transformacji cechowania wymaga jednak transformacji funkcji falowej, a wic stanu | (t) ukadu. Zajmiemy si teraz nieco bardziej formalnym omwieniem tego zagadnienia.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

427

6.03.2010

35. (U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

428

35.3.2

Transformacja wektora stanu

Zaoenia wyjciowe Odwoujc si do zyki (mechaniki) klasycznej przypominamy, e jeli przed transformacj cechowania potencjaw czstk opisyway klasyczne zmienne dynamiczne (rkl , pkl ), to po transformacji przechodz one w rkl pkl
cechowanie cechowanie -

rkl = rkl , pkl = pkl + q (r, t). (35.53)

Pooenie nie ulega zmianie. Pd kanoniczny jest po cechowaniu inny, jego warto sprzed cechowania zostaa zmieniona o q . Przechodzc na grunt mechaniki kwantowej nie mwimy o zmiennych dynamicznych, ale o wartociach oczekiwanych obserwabli. Wiemy, e transformacji cechowania potencjaw musi towarzyszy zmiana stanu ukadu | (t) | (t) . Wartoci oczekiwane pooenia i pdu po | (t) oraz (t) | P | (t) . Na mocy analogii klasycznej, powinny cechowaniu to (t) | R by one zwizane z wartociami oczekiwanymi sprzed transformacji cechowania w nastpujcy sposb | (t) (t) | R | (t) (t) | P | (t) (t) | R | (t) (t) | P
cechowanie -

= =

| (t) , (t) | R + q | (t) . (t) | P | (t) , (t) | R + q | (t) , (t) | P

(35.54a) (35.54b)

W lewych stronach wykorzystujemy teraz zwizki (35.52) i mamy = = (35.55a) (35.55b)

ktre posu nam do wyznaczenia transformacji | | . (35.56)

Operator T Transformacja (35.56) musi by zwizana z pewnym operatorem T (w oglnoci zalenym od cechowania, tj. od funkcji (r, t)). Piszemy wic | = T| . (35.57)

Zanim zajmiemy si poszukiwaniem tego operatora zauwamy, e stan | (t) musi by unormowany (tak samo zreszt jak stan | (t) . Operator T nie moe zmienia normowania stanu, wic musi by unitarny . T T = T T = 1 Posugujc si operatorem T w relacjach (35.55) otrzymujemy T | (t) (t) | T R T | (t) (t) | T P = = | (t) , (t) | R + q | (t) . (t) | P (35.59a) (35.59b) (35.58)

Nie zakadalimy tu niczego o stanie | (t) (sprzed cechowania), wic moe on by dowolny. Zatem z (35.59) wynikaj relacje operatorowe T = R , T R T = P + q , T P z ktrych wyznaczymy jawn posta operatora T.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(35.60a) (35.60b)

428

6.03.2010

35. (U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

429

Jawna posta operatora T Relacja (35.60a) implikuje, e operator T komutuje z operatorem pooenia. Z jego unitarnoci T = TR . Moemy wic uzna, e T jest funkcj pooenia. Skoro za jest wynika bowiem, e R (r)), gdzie B (r) jest hermitowskim take unitarny, to mona go szuka w postaci T = exp(iB , lecz operatorem bdcym funkcj tylko operatora pooenia. Nie bdziemy szuka operatora B pjdziemy nieco inn drog. Wykorzystamy w tym celu rwnanie (35.60b), T = TP + q T P co moemy zapisa w sposb rwnowany, za pomoc komutatora , T P = q T . (35.62) (35.61)

= i , ktry dal dowolnej funkcji pooenia G(r) spenia relacj komutaOperator pdu to P cyjn , G(r) P = i G(r). (35.63)

Dowd tej relacji mona przeprowadzi tak samo jak dowd zwizku (34.23), dlatego te pominiemy go w tym miejscu. Przyrwnujc prawe strony formu (35.62) i (35.63) (w tej ostatniej kadziemy G = T) otrzymujemy i T = q T = T(r) = iq T(r), (35.64)

gdzie jawnie zaznaczylimy, e poszukiwany operator T jest funkcj pooenia. Scakowanie powyszego rwnania daje nastpujcy wynik T(r) = C0 exp iq (r) (35.65)

Z unitarnoci T wynika warunek |C0 |2 = 1, wic najprociej jest wzi C0 = 1 (globalny czynnik fazowy i tak nie ma znaczenia). Koczc nasze rozumowanie stwierdzamy, e T = T(r) = exp iq (r) . (35.66)

Operator T jest funkcj pooenia (jest take parametryzowany przez czas t), wic w reprezentacji pooeniowej mamy od razu r
cechowanie -

= exp

iq

(r, t)

r .

(35.67)

Wniosek ten jest dokadnie zbieny z uzyskanym poprzednio. Transformacja cechowania potencjaw musi by (aby zapewni niezmienniczo teorii) stowarzyszona z transformacj funkcji falowej, polegajc na pomnoeniu przez czynnik fazowy zmieniajcy si od punktu do punktu. Czynnik ten nie jest jednym, globalnym czynnikiem fazowym. A zatem czynnika tego nie wolno opuci.

35.3.3

Ewolucja wektora stanu

Wykazalimy ju, e rwnanie Schrdingera jest niezmiennicze wzgldem transformacji cechowania, przy czym funkcja falowa podlega transg=formacji (35.67). Zbadamy ten problem raz jeszcze,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

429

6.03.2010

35. (U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

430

tym razem bardziej formalnie przez zastosowanie omwionego wyej operatora T. Rozpoczynamy zn.ow od penego rwnania Schrdingera (w "starym" cechowaniu) ma ogln posta i | (t) t | (t) . = H (35.68)

Szukamy odpowiedniego rwnania ruchu dla wektora stanu w "nowym" cechowaniu, tj. dla | (t) . Oczywicie wic, pochodn czasow "nowego" keta to | (t) = T i | (t) t = i T | (t) t + i T | (t) . t (35.69)

wynika z jego denicji, zatem Pochodna T i | (t) t = = Ti | (t) t Ti | (t) t t q t q T | (t) . | (t) , (35.70)

bowiem T| (t) = | (t) . Pochodn czasow "starego" keta eliminujemy za pomoc rwnania Schrdingera (35.68) gdzie wstawiamy take | (t) = T | (t) . W ten sposb otrzymujemy i | (t) t = T | (t) = TH q q t | (t) (35.71)

| (t) = H

| (t) .

czyli rwnanie Schrdingera po transformacji cechowania. Trzeba jednak przeanalizowa prze = TH T . Hamiltonian H czstki bezspinowej w polu elektrotransformowany hamiltonian H magnetycznym sprzed cechowania ma posta = H 1 p qA 2
2

+ q,

(35.72)

gdzie nie uwzgldniamy pl oddziaywa wewntrznych. Potencjay A oraz s funkcjami . Z jego unitarnoci wynika wic, pooenia. Na mocy relacji (35.60a) komutuj z operatorem T e H T = = TH 1 T p T q A 2
2

+ q

(35.73)

Obliczamy przetransformowany operator pdu p = T p T . Niech f (r) oznacza dowoln funkcj falow na ktr dziaa operator p . Mamy wic p f (r) = eiq/ (i ) eiq/ f (r) iq = i eiq/ eiq/ f (r) + eiq/ f (r) = p q () f (r (35.74)

Z dowolnoci funkcji falowej wynika przetransformowany operator pdu p = T p T = p q (). (35.75)

Wykorzystujemy ten wynik w operatorze (35.73), ktry nastpnie podstawiamy do rwnania Schrdingera (35.71) i otrzymujemy i | (t) t = 1 2 p q () q A
2

+ q

| (t) .

(35.76) 430

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

35. (U.14) Oddziaywanie z polem elektromagnetycznym

431

Rozpoznajemy "nowe" przecechowane potencjay (35.27) i rwnanie (35.76) moemy przepisa w postaci i | (t) t = 1 2 p qA
2

+ q

| (t)

(35.77)

"Nowe" rwnanie Schrdingera, z "nowymi" potencjaami ma wic posta identyczn z odpowiednim rwnaniem sprzed cechowania Warunkiem tego jest transformacja | (t)
cechowanie -

| (t)

= T | (t)

= exp

iq

(r, t) | (t)

(35.78)

Innymi sowy stwierdzamy, e rwnanie Schrdingera rzeczywicie jest niezmiennicze wzgldem transformacji cechowania, jeli towarzyszy jej transformacja (35.78) stanu ukadu. Powysze rozwaania nie ulegn adnej zmianie, jeli w hamiltonianie uwzgldnimy dodatkowo potencja V (r) innej natury (np. pole coulombowskie jdra atomowego). Wynika to std, e taki potencja jest funkcj jedynie pooenia, i komutuje z operatorem T, co wynika z relacji komutacyjnej (35.60a). ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

431

6.03.2010

36. (U.15) Spin

432

Rozdzia 36

(U.15) Spin
36.1
36.1.1

Wasnoci momentu pdu spinu 1/2

Sformuowanie abstrakcyjne

Ograniczymy si teraz do przypadku s = 1/2 (zreszt najczstszego w praktycznych zastosowaniach). Przestrze E1/2 stanw jest wic (2s + 1) = 2-wymiarowa. Baz w tej przestrzeni tworz dwa stany (wektory) |+ |
1 = |s = 1 2 , ms = + 2 ,

(36.1a) (36.1b)

= |s =

1 2,

ms =

1 2

Stany te tworz baz w przestrzeni E1/2 , a zatem speniaj relacj zupenoci |+ +| + | . | = 1 (36.2)

Przyjmujemy ponadto, e stany te s unormowane i ortogonalne +|+ +| = = | |+ = 1. = 0. (36.3a) (36.3b)

Dowolny wektor | E1/2 ma wic posta kombinacji liniowej | = C+ | + + C | . (36.4)

Zgodnie wic z postulowanym przepisem (17.4) moemy napisa indexspin 1/2!operatory spinu S2 | S3 | =
1 2

(1 + 1 2)

3 4

| ,

(36.5a) (36.5b)

= | .

Mwimy, e stany | s stanami wasnymi spinu 1/2. Stan | + nazywany bywa "spinem w gr", za stan | "spinem w d". Nazwy te wynikaj z relacji (36.5b). Idc dalej, adaptujemy ogln teori momentu pdu do przypadku spinu 1/2. Tworzymy wic operatory podnoszcy i obniajcy S = S1 i S2 . (36.6)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

432

6.03.2010

36. (U.15) Spin

433

Korzystajc z oglnych, uprzednio wyprowadzonych relacji, moemy dalej napisa S+ | + S+ | = = = =

1 s(s + 1) ms (ms + 1) | s = 1 2, +2 + 1 1 s(s + 1) ms (ms + 1) | s = 1 2, 2 + 1 3 4 3 4 1 1 1 ( 1 2 )( 2 + 1) | s = 2 , + 2

= 0,

(36.7a)

1 4

|+

|+ .

(36.7b)

1 Pierwsza z powyszych rwnoci wynika std, e w przestrzeni E1/2 nie ma wektora | s = 1 2, +2 + 1 3 1 = | s = 2 , ms = 2 . (ponadto wyraenie pod pierwiastkiem daje zero). Zupenie analogicznie, dla operatora obniajcego otrzymamy

S | +

| ,

S |

= 0.

(36.8)

Z okrele (36.6 wynika oczywicie, e S1 = 1 S+ + S , 2 1 S+ + S | + 2 1 S+ + S | 2 i S S+ | + 2 i S S+ | 2 S2 = i S S+ . 2 (36.9)

Korzystajc z wzorw (36.7) i (36.8) natychmiast otrzymujemy S1 | + S1 | = = = = 2 2 | , |+ . (36.10a) (36.10b)

Zupenie tak samo mamy S2 | + S2 | = = = i | , 2 i |+ . 2 (36.11a) (36.11b)

S2 jako skadowa operatora spinu (momentu pdu) jest z zaoenia operatorem hermitowskim. Nie powinien jednak niepokoi fakt, e w powyszych wzorach S2 dziaajc na stany | produkuje liczby zespolone. Stany | nie s stanami wasnymi operatora S2 wic liczby i /2 nie s wartociami wasnymi i nie musz by rzeczywiste. Podkrelmy raz jeszcze, e po prostu adaptujemy ogln teori momentu pdu do przypadku szczeglnego, w ktrym (ze wzgldw historycznych) stosujemy nieco inn notacj. Oczywicie kluczow rol odgrywaj kanoniczne relacje komutacyjne (17.3), charakterystyczne dla momentu pdu.

36.1.2

Spin 1/2 w dowolnym kierunku

Kierunek w przestrzeni jest wyznaczony przez wektor jednostkowy n = (sin cos , sin sin , cos ), (36.12)

gdzie i s zwykymi ktami sferycznymi. Operator rzutu spinu na dowolny kierunek, to rzut operatora spinu na tene kierunek Sn = n S = Sx sin cos + Sy sin sin + Sz cos =
S.Kryszewski

x sin cos + y sin sin + z cos .

MECHANIKA KWANTOWA

(36.13) 433

6.03.2010

36. (U.15) Spin

434

Korzystajc z jawnej postaci macierzy Pauliego moemy operator Sn zapisa w postaci macierzowej Sn = cos 2 ei sin ei sin cos , (36.14)

Wartoci wasne operatora Sn Znajdmy najpierw wartoci wasne operatora Sn . Sprowadza si to do znalezienia wartoci wasnych macierzy (36.14) (z dokadnoci do czynnika /2) det cos ei sin ei sin cos = 0. (36.15)

Skd wynika rwnanie (cos + ) (cos ) sin2 = 0. Trywialne rozwizanie trjmianu kwadratowego prowadzi do 1,2 = 2 warto sci wasne operatora Sn . (36.17) (36.16)

Wniosek ten jest zgodny z dyskusj rwnoci (17.24). Kierunek n jest "rwnie dobry" jak kady inny. Wektory wasne operatora Sn Szukamy teraz wektorw wasnych operatora Sn . Dla pierwszej wartoci wasnej 1 = /2 mamy rwnanie Sn | 1 = 2 | 1 = Sn = 2 , (36.18)

gdzie wektor wasny | 1 przedstawilimy w reprezentacji (17.12). Po podstawieniu macierzy (36.14) otrzymujemy rwnanie cos 1 ei sin ei sin cos 1 = 0. (36.19)

Powstay ukad rwna jest zaleny, wic bierzemy tylko jedno rwnanie (cos 1) + ei sin = 0, skd otrzymujemy = 1 cos i sin(/2) i e = e , sin cos(/2) (36.21) (36.20)

co wynika z elementarnej trygonometrii i gdzie jest dowolne. A wic wartoci wasnej 1 = /2 odpowiada wektor wasny | 1
S.Kryszewski

1 ei tg(/2)

(36.22) 434

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

36. (U.15) Spin

435

ktry trzeba jeszcze unormowa (co pozwoli pozby si staej dowolnej ). A zatem 1 1 = 1 | 1 = ||2 1 + tg2 (/2) = ||2 cos2 (/2) = || = cos(/2).

(36.23)

Wybieramy czynnik fazowy rwny ei/2 i pierwszy (unormowany) wektor wasny operatora Sn zapisujemy w postaci

| 1

ei/2 cos(/2) ei/2 sin(/2)

(36.24)

Drugi wektor wasny odpowiadajcy 2 = /2 obliczamy w analogiczny sposb Sn | 2 = 2 | 1 =

Sn

(36.25)

skd wynika rwnanie macierzowe cos + 1 ei sin ei sin cos + 1

= 0.

(36.26)

Wobec liniowej zalenoci rwna, bierzemy pierwsze i przeksztacamy je korzystajc z elementarnej trygonometrii (cos + 1) + ei sin = 0 cos2 (/2) + ei sin(/2) cos(/2) = 0, skd otrzymujemy = ei tg(/2). ei tg(/2) 1 (36.28) (36.27)

gdzie jest dowolne. Wartoci wasnej 2 = /2 odpowiada wektor wasny | 2 = , (36.29)

Normujc, pozbywamy si staej dowolnej . A zatem 1 = | | = cos(/2). 1 = 2 | 2 = | |2 cos2 (/2) Znw wybieramy czynnik fazowy ei/2 i drugi wektor wasny operatora Sn

(36.30)

| 2

ei/2 sin(/2) ei/2 cos(/2)

(36.31)

Dla porzdku sprawdmy, czy otrzymane wektory rzeczywicie s wektorami wasnymi operatora Sn . Sn | 1 = cos 2

ei sin cos

ei/2 cos(/2) ei/2 sin(/2)

ei sin

ei/2 cos cos(/2) + ei/2 sin sin(/2) ei/2 sin cos(/2) ei/2 cos sin(/2) ei/2 cos( 1 2 ) ei/2 sin( 1 2 )
=

| 1 ,

(36.32)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

435

6.03.2010

36. (U.15) Spin

436

czyli wszystko jest jak trzeba. Sprawdzenie dla drugiego wektora przebiega identycznie, wic je pominiemy. Podsumowujc stwierdzamy, e operator Sn = n S = 2 x sin cos + y sin sin + z cos , (36.33)

ma wartoci wasne 1,2 = /2, ktrym odpowiadaj wektory wasne

|+

| 1

ei/2 cos(/2) ei/2 sin(/2)

, ,

| 2

ei/2 sin(/2) ei/2 cos(/2)

(36.34)

gdzie znaki wewntrz ketw wskazuj znak wartoci wasnej, za indeks n okrela, na jaki kierunek rzutujemy. Zauwamy tutaj, e iloczyn skalarny

+|+

1, 0

ei/2 cos(/2) ei/2 sin(/2)

= ei/2 cos(/2),

(36.35)

jest amplitud prawdopodobiestwa tego, e spin 1/2 majcy rzut + /2 na kierunek n, w wyniku pomiaru rzutu na o z da warto + /2. Analogiczne interpretacje mona przypisa i innym, podobnym iloczynom skalarnym. Wartoci oczekiwane Pouczajce jest jawne obliczenie wartoci oczekiwanych dla operatorw Sk , gdy czstka o spinie 1/2 jest przygotowana w jednym ze stanw (36.34). Wykonajmy wic przynajmniej niektre obliczenia. Zgodnie z omwionymi wyej reguami mamy 1 | Sx | 1 = = 0 /2

ei/2 cos(/2), ei/2 sin(/2)

/2 0

ei/2 cos(/2) ei/2 sin(/2)

= = = =

2 2

ei/2 cos(/2), ei/2 sin(/2)

ei/2 sin(/2) ei/2 cos(/2)

ei cos(/2) sin(/2) + ei sin(/2) cos(/2)

1 sin ei + ei 2 2 2 sin cos . (36.36)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

436

6.03.2010

36. (U.15) Spin

437

Zupenie analogicznie obliczamy warto oczekiwan Sx dla ukadu w stanie | 2 2 | Sx | 2 = = ei/2 sin(/2), ei/2 cos(/2) 0 /2

/2 0

ei/2 sin(/2) ei/2 cos(/2)

= =

2 2

ei/2 sin(/2), ei/2 cos(/2)

ei/2 cos(/2) ei/2 sin(/2)

ei cos(/2) sin(/2) ei sin(/2) cos(/2) 2 sin cos . (36.37)

Takie same obliczenia przeprowadzamy dla pozostaych skadowych operatora spinu. Korzystajc z elementarnych wzorw trygonometrycznych dla operatora Sy otrzymujemy 1 | Sy | 1 2 | Sy | 2 = 2 sin sin , 2 sin sin . (36.38)

Natomiast dla operatora Sz atwo pokaza, e 1 | Sz | 1 2 | Sz | 2 = 2 cos , 2 cos . (36.39)

Warto tu przypomnie, e zgodnie z postulatami mechaniki kwantowej, pojedynczy pomiar ktrejkolwiek z obserwabli Sk , (k = x, y, z ) zawsze daje rezultat /2 jedn z wartoci wasnych. Dopiero wielokrotny pomiar w ukadzie przygotowanym zawsze tak samo, prowadzi do wartoci rednich wartoci oczekiwanych podanych w powyszych wzorach.

36.2
36.2.1

Nierelatywistyczny opis czstki o spinie s

Wektory stanu spinory

Uoglnimy to nieco rozwaania z czci gwnej wykadu. Rozwaymy czstk o spinie s niekoniecznie rwnym 1 2 . Tak jak uprzednio, rozszerzamy zbir obserwabli niezbdnych do penego opisu stanu czstki. Zupene zbiory obserwabli komutujcych (ZZOK) s powikszone o operatory S2 oraz S3 . Ponownie, dla czstki danego typu liczba kwantowa s warto wasna S2 , jest ustalona. Wszystkie kety dla danej czstki odpowiadaj tej jednej wartoci s, wic operator S2 suy tylko do ustalenia s. Operator S3 okrela liczb kwantow ms , ktra moe przyjmowa (2s + 1) rnych wartoci. Liczb ms musimy uwzgldni przy opisie stanu czstki. Przestrze zmiennych okrelajcych stan czstki musi zatem "wzrosn", aby uwzgldni zmienne spinowe. W reprezentacji pooeniowej zapisujemy to tak | =
ms

d 3 r | r, ms

r, ms | .

(36.40)

Wystpujca tu wielko r, ms | jest uoglnieniem "zwykej" funkcji falowej, bowiem jest dodatkowo numerowana wartoci ms rzutem spinu na o z . Aby scharakteryzowa stan ukadu musimy poda (2s + 1) funkcji falowych, dodatkowo numerowanych indeksem ms .
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

437

6.03.2010

36. (U.15) Spin

438

Mamy wic (2s + 1) funkcji, ktre wygodnie jest zapisa w postaci wektora (kolumny)
m =s1 (r) s ... (r) = m =s+1 (r) s

ms =s (r)

= =

r, ms = s | r, ms = s 1 |

... ... = = r, ms = s + 1 | r, ms = s |

(36.41)

ms =s (r)

ktry umwimy si nazywa spinorem (spinow funkcj falow) dla czstki o spinie s. W szczeglnym przypadku s = 0 spinor (jak ju wspominalimy) redukuje si do kolumny z jednym elementem, a wic pozostaje "zwyk" funkcj falow. Spinor (funkcja falowa) sprzony do (r) to "wiersz" majcy (2s + 1) elementw (r) = =
m (r), m (r), . . . . . . , m (r), m (r) s =s s =s1 s =s+1 s =s

| r, ms = s

......,

| r, ms = s

(36.42)

Zgodnie z zasadami algebry iloczyn skalarny dwch spinorw (spinowych funkcji falowych) opisujcych czstk o spinie s zapisujemy jako | = d 3 r (r) (r) = d 3r
ms

ms (r) ms (r).

(36.43)

Warunek normalizacji przyjmuje wic posta 1 = =

2

d 3 r (r) (r) (36.44)

d 3r
ms

m (r) ms (r). s

Powysze, do elementarne wyraenia dotycz czstki o spinie s, gdy spinowa funkcja falowa ma (2s + 1) skadowych. Wyraenia dotyczcych np. obliczania pradwdopodobiestw, elementw macierzowych opeS itp., zostay przedstawione w czci gwnej wykadu dla przypadku s = 1 . ratorw A 2 Ich uoglnienie na przypadek dowolnego s, w wietle powyszych uwag nie powinno stanowi powaniejszego problemu. Po prostu sumowanie po ms ma wtedy inny zakres.

36.3

Przykady operatorw dla s =

1 2

Dla elektronu s = 1 2 , i odpowiedni spinor ma dwie skadowe jest dwuwymiarowy. Zapisujemy go w postaci (r) = + (r) = (r) = r, ms = + 1 2 | r, ms = 1 2 | . (36.45)

Posta iloczynu skalarnego i warunku normowania takiego dwuskadnikowego spinora wynikaj oczywicie z oglnych relacji (36.43) i (36.44) i ogranicza si do dwch skadnikw. Spinor (36.45) jest zapisany w bardzo oglnej postaci, bo funkcje + i mog zupenie rne. oznacza operator orPostpujemy dalej podobnie jak w gwnej czci wykadu Niech A bdzie operatorem spinowym, ktry dla czstbitalny (w reprezentacji pooeniowej). Niech S 1 ki o spinie s = 2 jest reprezentowany przez hermitowsk macierz 2 2, ktrej wspczynniki
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

438

6.03.2010

36. (U.15) Spin

439

Sjk , (j, k = 1, )2, s liczbami zespolonymi. Zoenie tych dwch operatorw zapiszemy jako S ), czyli jako tak zwany iloczyn tensorowy operatorw. Dziaanie tego operatora na spinor (A (r) zdeniujemy nastpujco S (r) = A S A + (r) (r) + (r) (r)

= A

S11 S12 S21 S22

= A

S11 + (r) + S12 (r) S21 + (r) + S22 (r) + (r) + S12 A (r) S11 A + (r) + S22 A (r) S21 A
= (r).

(36.46)

Zauwamy, e gdybymy w drugim kroku powyszej formuy najpierw podziaali operatorem A , to wynik na skadowe spinora, a potem przemnoyli tak powstay spinor z lewa przez macierz S byby ten sam, bo wspczynniki macierzy to liczby zespolone. Dwa przypadki szczeglne warte s uwagi. =1 (macierz Na spinor (r) dziaamy tylko operatorem orbitalnym. Wwczas bierzemy S jednostkowa, czyli Sij = ij ). Wzr (17.18) redukuje si do

(r) = A

1 (r) = A

+ (r) A (r) A

(36.47)

=1 . Na spinor (r) dziaamy tylko operatorem spinowym. W tym wypadku kadziemy A Wzr (17.18) daje wtedy (r) = S (r) = S 1 S11 + (r) + S12 (r) S21 + (r) + S22 (r) . (36.48)

Zwrmy uwag, e po lewych stronach wyrae (36.47) i (36.48) pominlimy jawny zapis iloczynu tensorowego operatorw (co zreszt zwykle robi si w praktyce). Przykad 1. Operator spinowy Omwimy dziaanie operatora S+ (por. wzory (36.6) i nastpne) na spinor (r) typu (17.36). Na podstawie relacji (36.7) wiemy, e S+ | + = S+ 1 0 = 0, S+ | = S+ 0 1 = 1 0 . (36.49)

Operatorowi S+ odpowiada wic macierz S+ = 0 1 0 0 . (36.50)

Odpowiednio t atwo jest sprawdzi posugujc si macierzami Pauliego. Istotnie S+ = S1 + i S2 = =

S.Kryszewski
1 2 1 2

(x + i y ) + i 0 i i 0 =
1 2

0 1 1 0

0 2 0 0

(36.51) 439

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

36. (U.15) Spin

440

i znw mamy (36.50). Teraz badamy dziaanie operatora S+ na spinor (r) dany w (17.36). Otrzymujemy S+ (r) = S+ (r) 1 0 + = = (r) S+ (r) 0 + (36.52)

(r)

Rezultat ten wynika zarwno z (17.42) po uwzgldnieniu postaci (36.50) macierzy operatora S+ , jak i z bezporedniego mnoenia macierzy i wektora kolumnowego. Przykad 2. Operator orbitalny Skadowej x-owej pdu w reprezentacji pooeniowej odpowiada operator p x = i x . Podziaajmy nim na spinor postaci (17.36). Na mocy wzoru (17.41) moemy napisa (r) p x (r) = i x +

= i

0
x

(r) + (r)

(36.53)

bowiem liczby nie podlegaj rniczkowaniu wzgldem wsprzdnej x. Moemy wic macierz o wspczynnikach operatorowych

= p x 1

i 0

0 i
x

(36.54)

uzna za operator x-owej skadowej pdu, dziaajcy na przestrzeni spinorw dwuskadnikowych.

36.4
36.4.1

Spin 1/2 w polu magnetycznym

Wprowadzenie

Bdziemy tu rozwaa czstk obdarzon spinem 1/2 oddziaujc z zewntrznym polem magnetycznym. Czstk tak moe by np. atom srebra uywany w dowiadczeniu Sterna-Gerlacha. Spin atomu jest zwizany ze spinem elektronu walencyjnego. Stan takiego ukadu mona opisa funkcj falow spinorem postaci (17.36). Nie bdziemy jednak bada przestrzennej (orbitalnej) czci. Skoncentrujemy si na zmiennych spinowych, ktre s niezalene. Po prostu bdziemy mwi o czstce ze spinem 1/2, nie precyzujc przy tym jak czstk mamy na myli.Dla ustalenia uwagi moemy myle o atomie srebra, lub o innej czstce, ktrej spin zwizany jest z elektronem. Czstka taka posiada spinowy moment magnetyczny = g B S = g |e| S, 2me (36.55)

gdzie g wspczynnik giromagnetyczny (rwny 2 dla elektronu, a na og zaleny od typu badanej czstki). S = 1 2 jest oczywicie operatorem spinu 1/2. Energia oddziaywania momentu magnetycznego z polem o indukcji B wynosi U = B = g |e| S B. 2me
MECHANIKA KWANTOWA

(36.56) 440

S.Kryszewski

6.03.2010

36. (U.15) Spin

441

Na tej podstawie okrelimy hamiltonian spinu 1/2 w polu magnetycznym = g |e| S B. H 2me (36.57)

Rozwaania nasze maj (jak i poprzednio) charakter pklasyczny, bowiem pole magnetyczne bierzemy jako zadan funkcj pooenia i czasu. Poniewa nie badamy tu ruchu czstki, a tylko jej stan spinowy, wic zaleno pola B od pooenia jest czysto parametryczna i nie ma wikszego znaczenia. Hamiltonian (36.57) z rnie zadanym polem B jest czsto stosowanym modelem wielu rnorodnych zjawisk. Model ten stosuje si, gdy przestrze stanw ukadu mona ograniczy do przestrzeni dwuwymiarowej (ukad o dwch stanach). Interesowa nas bdzie ewolucja czasowa spinu 1/2 rzdzona hamiltonianem postaci (36.57) przy specycznie dobranym polu magnetycznym.

36.4.2

Pole statyczne i pole zmienne w czasie

Pole magnetyczne B = B(t) wystpujce w hamiltonianie (36.57) mona zadawa na rne sposoby. W rozdziale tym rozwaymy sytuacj, w ktrej B = B1 cos t, B1 sin t, B0 . (36.58)

Pole to jest superpozycj dwch pl. Wzdu osi z mamy pole statyczne o indukcji B0 , za w paszczynie xy pole o amplitudzie B1 wirujce wok osi z . To drugie pole mona powiza z polem spolaryzowanej koowo fali elektromagnetycznej poruszajcej si w kierunku osi z . Zwykle czsto takiej fali ley w radiowym zakresie widma. Podstawiajc pole (36.58) do (36.57), otrzymujemy hamiltonian = g |e| Sx B1 cos t + Sy B1 sin t + Sz B0 . H 2me Wprowadzamy oznaczenia 0 = g |e| B0 , 2me 1 = g |e| B1 , 2me (36.60) (36.59)

ktre maj (co atwo sprawdzi) wymiar czstoci (prdkoci koowej), tj. [0,1 ] = s1 . Wobec tego hamiltonian zapisujemy jako = 0 Sz + 1 Sx cos t + Sy sin t . H (36.61)

Wyraajc operatory spinu przez macierze Pauliego nadajemy hamiltonianowi posta macierzy = H 0 2 1 cos t + i sin t 0 2 1 eit 1 eit 0 . 1 cos t i sin t 0 (36.62)

Zanim przejdziemy do rozwizywania zalenego od czasu rwnania Schrdingera z powyszym hamiltonianem, omwimy pewne wasnoci tego hamiltonianu. Zaoymy najpierw, e nie ma fali padajcej (czyli B1 = 0, a co za tym idzie 1 = 0). W takim przypadku 0 = 0 H 2
S.Kryszewski

0 1

.
MECHANIKA KWANTOWA

(36.63) 441

6.03.2010

36. (U.15) Spin

442

0 to Oczywicie stany wasne H |1 = przy czym 0 | 1 = 0 | 1 , H 2 0 | 2 = 0 | 2 . H 2 (36.65) 1 0 , |2 = 0 1 , (36.64)

Pole statyczne rozszczepia stany spinowe tak, e mamy do czynienia z ukadem dwupoziomowym, w ktrym rnica energii pomidzy dwoma poziomami wynosi 0 . Stan | 1 moemy wic nazwa stanem wzbudzonym (o wyszej energii), za | 2 to stan podstawowy. Taka dodatkowa interpretacja pozwala stwierdzi, e hamilto|1 nian (36.62) opisuje oddziaywanie ukadu (ktry moemy nazwa atomem) dwupoziomowego z fal elektromagnetyczn. Rzeczywicie, znane w optyce kwantowej tzw. h 0 optyczne rwnania Blocha, opisujce oddziaywanie atomu dwupoziomowego z monochromatyczn fal wietln wynikaj z hamiltonianu o identycznej formalnej posta|2 ci. Oczywicie sens zyczny optycznych rwna Blocha (i odpowiednich parametrw w nich wystpujcych) jest zupenie inny. Tym niemniej formalna (matematyczna) Rys. 36.1: Ukad dwupoziomowy. posta rwna pozostaje taka sama.

36.4.3

Rwnanie Schrdingera

Celem naszych rozwaa jest zbadanie ewolucji stanu spinowego | (t) pod wpywem pola magnetycznego (36.58). Szuka wic bdziemy rozwizania rwnania Schrdingera i | (t) t | (t) , = H (36.66)

jest hamiltonianem (36.62). Rozwizania maj spenia warunek pocztkowy, zadany w gdzie H oglny sposb | (0) = 1 (0) 2 (0) , (36.67)

gdzie j (t0 ) s liczbami zespolonymi, speniajcymi warunek normowania, to jest (0) | (0) = |1 (0)|2 + |2 (0)|2 = 1. (36.68)

Rwnanie Schrdingera z hamiltonianem (36.62) przybiera posta i t 1 (t) 2 (t) = 0 2 1 eit 1 eit 0 1 (t) 2 (t) , (36.69)

rwnowan nastpujcemu ukadowi rwna i d1 (t) dt d2 (t) i dt = = 0 1 it 1 (t) + e 2 (t) 2 2 1 it 0 e 1 (t) 2 (t). 2 2
MECHANIKA KWANTOWA

(36.70a) (36.70b) 442

S.Kryszewski

6.03.2010

36. (U.15) Spin

443

Oczywicie funkcje 1 (t) oraz 2 (t) interpretujemy jako amplitudy prawdopodobiestwa tego, e odpowiednio spin jest "w gr" lub "w d". Rwnie dobrze moemy mwi, ze 1 (t) to amplituda prawdopodobiestwa znalezienia ukadu w stanie wzbudzonym (grnym), za 2 (t) w stanie podstawowym (dolnym). Wanie ukad rwna jest, w optyce kwantowej, zwany optycznymi rwnaniami Blocha (bez efektw tumienia dysypacji). Pierwszy etap rozwizania Bdziemy teraz rozwizywa powyszy ukad rwna przy uwzgldnieniu warunku pocztkowego (36.67). Ukad (36.70) jest ukadem sprzonych rwna rniczkowych pierwszego rzdu z zalenymi od czasu wspczynnikami. Rozwizania mona poszukiwa rnymi metodami. Przedstawimy tu jedn z kilku moliwoci. Pierwszy krok rozwizania polega na pozbyciu si zalenoci od czasu we wspczynnikach w prawych stronach rwna. W tym celu oznaczamy 1 (t) = eit/2 C1 (t) 2 (t) = eit/2 C2 (t), (36.71)

gdzie Cj (t) s nowymi, poszukiwanymi funkcjami czasu. Warunki pocztkowe dla tych funkcji (wynikajce z relacji (36.67)) s oczywiste Ck (0) = k (0), k = 1 , 2,
2 2

(36.72)

i speniaj warunek C1 (0) + C2 (0) = 1. W dalszych rozwaaniach piszc amplitudy Ck (t) na og bdziemy opuszcza argument, jest on bowiem oczywisty. Podstawiajc wyraenia (36.71) do rwna (36.70) otrzymujemy it/2 1 = 0 eit/2 C1 + 1 eit/2 C2 e C1 + ieit/2 C 2 2 2 1 it/2 0 it/2 it/2 it/2 C2 + ie C2 = e C1 e C2 . e 2 2 2 (36.73a) (36.73b)

Dziki podstawieniu (36.71) czynniki wykadnicze si skracaj, wspczynniki po prawych stronach staj si niezalene od czasu. Porzdkujc, dostajemy 1 = iC 2 = iC 0 1 C1 + C2 2 2 1 0 C1 C2 . 2 2

(36.74)

Wprowadzamy teraz poyteczne oznaczenie = 0 i ukad rwna (36.74) zapisujemy w postaci 1 = C 2 C i i1 C1 C2 2 2 i i1 C1 C2 . = 2 2 (36.76a) (36.76b) (36.75)

Otrzymane rwnania s nadal sprzone, lecz ich wspczynniki s ju niezalene od czasu.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

443

6.03.2010

36. (U.15) Spin

444

Drugi etap rozwizania Jak wspominalimy, ukad rwna (36.76) mona rozwizywa na rne sposoby. Metoda przedstawiona tutaj polega na sprowadzeniu ukadu dwch rwna pierwszego rzdu do jednego rwnania drugiego rzdu. Zrniczkujmy wic rwnanie (36.76a) wzgldem czasu. Otrzymujemy 1 i1 C 2. 1 = i C C 2 2 2 i otrzymujemy Za pomoc rwnania (36.76a) eliminujemy pochodn C
2 1 = i C 1 1 C1 + i i1 C2 . C 2 4 2 2

(36.77)

(36.78)

Ostatni czynnik moe by atwo zastpiony za pomoc rwnania (36.76a), wobec czego dostajemy
2 2 1 = 1 C1 C1 . C 4 4

(36.79)

Tym samym ukad rwna drugiego rzdu (36.76) sprowadzilimy do jednego rwnania drugiego rzdu. Wprowadzajc oznaczenie =
2 + 2 , 1

(36.80)

rwnanie dla amplitudy C1 zapisujemy w postaci 1 + C

1 2 4

C1 = 0.

(36.81)

Jest to rwnanie typu "oscylatora harmonicznego", a wic jego rozwizanie jest natychmiastowe C1 (t) = A sin
1 2 t

+ B cos

1 2 t

(36.82)

gdzie Stae A i B zale od warunkw pocztkowych. Ich obliczeniem zajmiemy si pniej, po wyliczeniu amplitudy C2 (t). Amplitud t wyznaczymy z rwnania (36.76a) i1 i 1 C2 = C1 C 2 2 Podstawiajc rozwizanie (36.82) i dokonujc prostych przeksztace otrzymamy C2 (t) = A iB sin 1
1 2 t

(36.83)

B + iA cos 1

1 2 t

(36.84)

Podsumowujc ten etap oblicze wypiszmy uzyskane amplitudy C1 (t) = A sin C2 (t) =
1 2 t

+ B cos
1 2 t

1 2 t

(36.85a)
1 2 t

A iB sin 1

B + iA cos 1

(36.85b)

za stae A i B musimy wyznaczy z warunkw pocztkowych.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

444

6.03.2010

36. (U.15) Spin

445

Trzeci (ostatni) etap rozwizania Rozwizania (36.85) w chwili pocztkowej musz spenia ukad rwna C1 (0) = B B + iA C2 (0) = . 1 Rozwizanie tego ukadu rwna jest proste. Wyniki s nastpujce C1 (0) 1 C2 (0) B = C1 (0). A = i (36.87a) (36.87b) (36.86a) (36.86b)

Trzeba teraz podstawi obliczone stae A i B do rozwiza (36.85). Po do elementarnych przeksztaceniach otrzymujemy C1 (t) = C1 (0) cos +
1 2 t) 1 2 t)

i C1 (0) 1 C2 (0) sin

1 2 t)

(36.88a)

C2 (t) = C2 (t) cos Zebranie wynikw

i 1 C1 (0) + C2 (t) sin

1 2 t)

(36.88b)

Rozwizanie rwnania Schrdingera (36.66) z hamiltonianem (36.62) dane jest przez spinor | (t) = 1 (t) 2 (t) . (36.89)

Podstawiajc amplitudy (36.88) do rwna (36.71) i uwzgldniajc warunki pocztkowe (36.72) otrzymujemy 1 (t) = 1 (0)eit/2 cos +
1 2 t 1 2 t

i 1 (0) 1 2 (0) eit/2 sin

1 2 t

(36.90a)

2 (t) = 2 (0) eit/2 cos

i 1 1 (0) + 2 (0) eit/2 sin

1 2 t

(36.90b)

gdzie obowizuj oznaczenia (36.60), a take = 0 , =

2. 2 + 1

(36.91)

Formuy powysze stanowi cise rozwizanie rwnania Schrdingera dla spinu 1/2 oddziaujcego z polem magnetycznym (36.58). Liczby 1 (0) i 2 (0) s skadowymi dowolnego, unormowanego stanu pocztkowego spinu. Bezporednim rachunkiem (cho jest to do mudne) mona sprawdzi, e uzyskane rozwizanie jest unormowane, tzn. e dla dowolnej chwili czasu t > 0 mamy (t) | (t)
S.Kryszewski

= |1 (t)|2 + |2 (t)|2 = 1.
MECHANIKA KWANTOWA

(36.92) 445

6.03.2010

36. (U.15) Spin

446

Nie jest to stwierdzenie nieoczekiwane, bowiem wiadomo, e rwnanie Schrdingera nie zmienia normy wektora stanu. Oglne rozwizania posu nam do dyskusji pewnych przypadkw szczeglnych.

36.4.4

Pole statyczne. Precesja Larmora

Przypadek pola statycznego odpowiada nieobecnoci fali elektromagnetycznej, co otrzymamy wybierajc w (36.58) B1 = 0 i = 0 (oczywicie take 1 = 0). Zgodnie z oznaczeniami (36.91) mamy wtedy = 0 oraz = 0 . Oglne rozwizania (36.90) redukuj si wwczas do (dla prostoty kadziemy t0 = 0) 1 (t) = 1 (0) cos 2 (t) = 2 (0) cos
1 2 0 t

i 1 (0) sin + i 2 (0) sin

1 2 0 t

= 1 (0) ei0 t/2 ,

1 2 0 t 1 2 0 t

(36.93a)

= 2 (0) ei0 t/2 .

(36.93b)

Okrelmy teraz (do tej pory dowolny) stan pocztkowy. Przyjmijmy, e odpowiada on spinowi "w gr" wzdu osi n = (sin cos , sin sin , cos ), a wic wedug (36.34) ma posta

| (0)

= |+

ei/2 cos(/2) ei/2 sin(/2)

(36.94)

Wobec tego, z powyszych rwna stan spinowy w polu statycznym dany jest jako

| (t)

ei(+0 t)/2 cos(/2) ei(+0 t)/2 sin(/2)

(36.95)

Stan pocztkowy jest to stan, ktry (z prawdopodobiestwem 1) odpowiada rzutowi spinu na o n rwnemu + 1 2 . Stan | (t) za odpowiada sytuacji, gdy kierunek n(t) staje si zaleny od czasu poprzez zmienne w czasie kty (t) = = const., (t) = + 0 t. (36.96)

Moemy wic powiedzie, e rzut spinu na chwilow o n(t) zawsze (z prawdopodobiestwem 1) wynosi 1 2 . O n(t) wiruje wok osi z po tworzcej stoka o kcie rozwarcia rwnym 2 , z prdkoci ktow wynoszc 0 . A wic badany spin dokonuje precesji wok osi z jest to wanie kwantowa precesja Larmora. Nietrudno sprawdzi, e w tej sytuacji rzut spinu na o z jest sta ruchu (t) | Sz | (t) = = = = 1 (t), 2 2 2 2 (t)
1 2

0 1 2

1 (t) 2 (t)

|1 (t)|2 |2 (t)|2 cos2

1 2

sin2

1 2

cos = const.,

(36.97)

co ewidentnie nie zaley od czasu. Fakt ten wynika take std, e w polu statycznym mamy = 0 Sz . Operator Sz komutuje z hamiltonianem, czyli rzeczywicie musi by sta hamiltonian H
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

446

6.03.2010

36. (U.15) Spin

447

ruchu jego warto oczekiwana nie zaley od czasu, tak jak to otrzymalimy z bezporednich oblicze. Analogicznie pokaemy, e (t) | Sx | (t) (t) | Sy | (t) = = 2 2 sin cos( + 0 t), sin sin( + 0 t). (36.98a) (36.98b)

A zatem wartoci oczekiwane rzutu spinu na osie x i y s jawnie zalene od czasu. Wiruj one wok osi z z prdkoci ktow 0 . W czasie dugotrwaych pomiarw wartoci te zwykle uredniaj si do zera.

36.4.5

Oscylacje Rabiego

Wracamy do dyskusji oglnych rozwiza (36.90). Dyskusj t moemy prowadzi w jzyku spinu "w gr" albo "w d" lub te moemy mwi o stanach podstawowym | 2 i podstawowym | 1 . Wybierzemy tutaj t drug moliwo. Dla uproszczenia dyskusji przyjmiemy, e w chwili pocztkowej ukad znajdowa si w stanie podstawowym | 2 . Odpowiada to przyjciu, e | (0) = 1 (0) 2 (0) = 0 1 . (36.99)

W takim przypadku z formu (36.90) dla chwil pniejszych mamy atwo obliczymy prawdopodobiestwa tego, e ukad jest w stanie wzbudzonym | 1 lub w stanie podstawowym | 2 Pe (t) = P1 (t) = |1 (t)|2 =
2 1 sin2 2 1 2 t 1 2 t

, 2 sin2 2
1 2 t

(36.100a) , (36.100b)

Pg (t) = P2 (t) = |2 (t)|2 = cos2

gdzie indeks "e" oznacza stan wzbudzony (ang. excited) za "g" odnosi si do stanu podstawowego 2 , atwo wida, e (ang. ground). Ze wzgldu na zaleno 2 = 2 + 1 Pe (t) + Pg (t) = 1, (36.101)

jak by powinno. Nietrudno jest przedyskutowa przebieg zjawisk w ukadzie dwupoziomowym. Przede wszystkim zauwamy, e statyczne pole B0 powoduje energetyczne rozszczepienie stanw, a wic kreuje ukad dwupoziomowy. Z drugiej strony, pole fali powoduje oscylacje prawdopodobiestw. Gdyby to pole byo nieobecne (B1 = 0, 1 = 0) wwczas mielibymy Pe (t) = 0, Pg (t) = 1 i ukad pozostaje w stanie podstawowym. W jzyku spinu moemy powiedzie, e w takiej sytuacji zachodzi precesja Larmora. Oba pola odgrywaj istotne, cho zupenie inne role. Przedyskutujmy przebieg czasowy prawdopodobiestw (36.100). Prawdopodobiestwo wzbudzenia Pe (t) przyjmuje minimaln warto zero w chwilach 1 2 tn = n , (n = 0, 1, 2, . . .). chwilach tych prawdopodobiestwo obsadzenia stanu dolnego jest maksymalne i rwne jednoci. Natomiast 1 2 2 w chwilach 1 2 tn = 2 + n , (n = 0, 1, 2, . . .), Pe (tn ) osiga warto maksymaln rwn 1 / , natomiast Pg (tn ) ma wtedy warto minimaln rwn 2 /2 . Prawdopodobiestwa oscyluj sinusoidalnie efekt te zwany jest oscylacjami Rabiego, za to tzw. czsto Rabiego. Badajc oscylacje Rabiego mamy do dyspozycji a trzy parametry: 0 B0 , kontrolujemy poprzez zmiany wartoci indukcji B0 pola statycznego; 1 B1 , zmieniamy dopasowujc amplitud (natenie) fali elektromagnetycznej;
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

447

6.03.2010

36. (U.15) Spin

448

Pe (t) 1

0.6

0.2 0

1 2 t

Rys. 36.2: Przykady oscylacji Rabiego prawdopodobiestwo znalezienia spinu

"w gr". Linia kropkowana: || = 21 ; linia przerywana: || = 1 ; linia ciga rezonans: || = 0. Omwienie i dyskusja w tekcie.

czsto fali mona dostraja regulujc generator fal.

2 + 2 , a co za tym Dopasowujc te parametry moemy kontrolowa = 0 oraz = 1 idzie moemy kontrolowa przebieg oscylacji Rabiego. W przypadku spinu w polu magnetycznym zazwyczaj najatwiej jest kontrolowa 0 , bowiem pole statyczne jest zwykle wytwarzane za pomoc elektromagnesu. Regulujc natenie prdu moemy atwo zmienia warto indukcji B0 . Nietrudno jest te zmienia czsto fali elektromagnetycznej (techniki radiowe s dobrze opanowane). W przypadku ukadu (atomu) dwupoziomowego, czsto 0 jest na og okrelona przez wasnoci ukadu (struktur poziomw energetycznych). Nadal jednak pozostaje moliwo manipulacji amplitud i czstoci fali. Rysunek 36.2 przedstawia trzy przypadki oscylacji Rabiego. Przypadki te odpowiadaj trzem wartociom = 0 , ktre realizujemy dostrajajc czstoci 0 i/lub . Zwrmy uwag, e nasze rezultaty nie zale od znaku rozstrojenia .

W pierwszym przypadku przyjmujemy || = 21 . A zatem z (36.101) mamy wwczas 5 1 (1) 2 Pe (t) = sin 1 t . (36.102) 5 2 Czsto Rabiego = 5 1 jest stosunkowo dua, lecz maksymalna warto prawdopodobiestwa znalezienia spinu w stanie "w gr" wynosi tylko 0.2. Drugi przypadek odpowiada || = 1 . Z (36.101) wynika teraz, e 1 2 (2) 2 Pe (t) = sin 1 t . (36.103) 2 2 Czsto Rabiego = 2 1 jest ju mniejsza, ale za to maksymalna warto prawdopodobiestwa znalezienia spinu w stanie "w gr" wzrosa i wynosi 0.5. Trzeci przypadek przedstawiony na rysunku 36.2 jest przypadkiem rezonansowym, to znaczy 0 = , wic = 0. W tej sytuacji z (36.101) mamy
(rez ) Pe (t) =

sin2

1 1 t 2

(36.104) 448

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

36. (U.15) Spin

449

Czsto Rabiego = 1 jest najmniejsza, ale prawdopodobiestwo znalezienia spinu w stanie "w gr" osiga maksymaln moliw warto rwn 1. Oscylacje Rabiego (przejcia | 1 | 2 z okrelonym prawdopodobiestwem) wi si ze zmianami energii ukadu (np. ze zmianami energii spinowego momentu magnetycznego w polu statycznym B0 ). Energia do tego konieczna pochodzi z fali elektromagnetycznej "nioscej" zmienne pole B1 (t). Przejcie | 2 | 1 (wzbudzenie, czy te wzrost energii spinu) wymaga pochonicia fotonu o energii 0 . Odwrotnie, przejcie | 1 | 2 odpowiada emisji fotonu do pola fali. Procesy te s trudne do wykrycia, bowiem obecno fotonu moe oznacza zarwno to, e nastpia najpierw absorpcja, a potem emisja, jak i to, e nic nie zaszo (nie byo absorpcji i foton przelecia przez ukad bez oddziaywania). W przecigu duszego czasu procesy absorpcji i emisji powoduj powstanie stanu dynamicznej rwnowagi tyle samo fotonw jest pochonitych co wyemitowanych. Bilans jest zerowy. W przypadku spinu, oscylacje Rabiego wymuszane odpowiednio dobran fal elektromagnetyczn (spolaryzowan koowo, o czstociach radiowych) le u podstaw tak zwanego rezonansu magnetycznego (NMR, ang nuclear magnetic resonance). W przypadku atomu dwupoziomowego fala elektromagnrtyczna ma na og czstoci z zakresu widzialnego (lub okolic). Oscylacje Rabiego to procesy absorpcji i emisji wiata. Bardziej szczegowa analiza naley jednak do zakresu optyki kwantowej. Przedstawiona tu teoria oscylacji Rabiego jest uproszczona i nie do koca opisuje faktyczny przebieg zjawiska. Zasadnicz przyczyn jest to, e ukad dwupoziomowy (spin) oddziaywuje rwnie z otoczeniem, a oddziaywania tego w aden sposb nie uwzgldnilimy. Oddziaywanie takie zakca przebieg oscylacji i wymusza przejcia "spontaniczne" | 1 | 2 emisj. Emisja spontaniczna jest niezalena od wpywu padajcej fali B1 (t). Wyemitowane spontanicznie fotony s inne ni te z fali padajcej maj inny kierunek propagacji i ich detekcja jest stosunkowo atwa. Dlatego te oddziaywanie z otoczeniem, cho komplikuje opis teoretyczny, jest poyteczne w praktyce.

36.4.6

Widmo Mollowa

W dalszej dyskusji skoncentrujemy uwag na atomie dwupoziomowym w polu fali elektromagnetycznej (wiata). Zdeniujmy atomowy moment dipolowy = 12 | 1 2| + |2 1| . (36.105)

Operator ten nie ma elementw diagonalnych bowiem z denicji mamy ij =

d3 r i (r) e r j (r),

(36.106)

gdzie i, j = 1, 2. Elementy diagonalne (i = j ) znikaj, poniewa funkcja falowa ma okrelon parzysto, zatem w przypadku diagonalnym funkcja podcakowa jest nieparzysta i caka daje zero. To wyjania ksztat operatora w relacji (36.105). Z przeprowadzonej uprzednio dyskusji wiemy, e w atomie dwupoziomowym poddanym dziaaniu fali wietlnej zachodz oscylacje Rabiego. Sensowne jest zaoenie, e atom w chwili pocztkowej by w stanie podstawowym. Amplitudy znalezienia atomu w stanie wzbudzonym | 1 i podstawowym | 2 dane s wtedy formuami (36.100). Moemy wic bez trudu obliczy warto oczekiwan atomowego momentu dipolowego. Zanim do tego przejdziemy, zauwamy e |1 2| = 0 1 1 0 ( 1, 0 ) = 0 0 1 0 0 1 0 0 , (36.107a)

|2

1| =

( 0, 1 ) =

(36.107b) 449

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

36. (U.15) Spin

450

Warto oczekiwana atomowego momentu dipolowego to = 12 (t) | 0 1 0 0 | (t) (36.108)

= 12 1 (t)2 (t) + 1 (t)2 (t)

Na podstawie relacji (36.100) obliczamy 1 2 = i1 it e sin

1 2 t

cos

1 2 t

i sin

1 2 t

(36.109)

Zapisujc funkcje trygonometryczne za pomoc funkcji wykadniczych, po wymnoeniu otrzymujemy 1 2 = 1 it e 2 i(+)t it 1 e + 1 e 2 1 i()t 1+ e . 2

(36.110)

Nietrudno teraz podstawi wyraenie (36.110) do wzoru (36.108). W ten sposb otrzymujemy warto oczekiwan = 12 1 1 cos t + 1 cos ( + )t 2 1 1+ cos ( )t . 2

(36.111)

Widzimy wic, e oscylacje atomowego momentu dipolowego s zoone. Pierwszy czon to drgania z czstoci rwn czstoci fali padajcej. Pozostae dwa przyczynki to drgania z czstoci przesunit o czsto Rabiego, tak w kierunku niebieskim 1 = + , jak i w kierunku czerwonym 2 = .

R +

Rys. 36.3: Widmo Mollowa - typowy przykad. Jak wiadomo z elektrodynamiki drgajcy dipol jest rdem promieniowania o czstoci rwnej czstoci oscylacji dipola. Na podstawie formuy (36.111) oczekujemy, e badany dipol bdzie
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

450

6.03.2010

36. (U.15) Spin

451

emitowa fale elektromagnetyczne o czstociach , + oraz . Innymi sowy oczekujemy, e widmo promieniowania atomu skada si bdzie z trzech linii widmowych. Nasza analiza prowadzi do linii monochromatycznych. Nie uwzgldnilimy jednak emisji spontanicznej, ktra prowadzi do poszerzenia linii widmowych. Rysunek 36.3 przedstawia tu przykadowy wykres takiego (poszerzonego) widma. Takie trjpikowe widmo promieniowania atomu dwu[poziomowego bywa nazywane widmem Mollowa. Pene wyjanienie ksztatu i wasnoci widma Mollowa wychodzi poza zakres tematyki tego wykadu. Warto jednak wiedzie, e efekt powstawania trzy pikowego jest moliwy, co zreszt zostao potwierdzone dowiadczalnie.

36.5

Pewne wasnoci macierzy Pauliego

Lemat 36.1 Macierze Pauliego speniaj relacj e ik = cos + i k sin , k = 1, 2, 3, C. (36.112)

Dowd. Funkcja operatora jest zdeniowana przez rozwinicie w szereg e ik =

n=0

(ik )n n!

(36.113)

Korzystamy z faktu, e liczba komutuje z dowolnymi macierzami i rozdzielamy szereg na cz parzyst i nieparzyst e ik

=
n=0

(ik )2n + (2n)!

2 n (k )

n=0

(ik )2n+1 (2n+!)!

=
n=0

(1)n 2n (2n)!

+i
n=0 2 = 1, wic bowiem i2n = (1)n . Poniewa k

2 n k (k )

(1)n 2n+1 . (2n+!)!

(36.114)

e ik =

n=0

(1)n 2n + i k (2n)!

n=0

(1)n 2n+1 . (2n+!)!

(36.115)

Rozpoznajemy rozwinicia cosinusa i sinusa, a wic otrzymujemy e ik = cos + i k sin , co byo do wykazania. Lemat 36.2 Dla macierzy Pauliego zachodzi nastpujca relacja e ik j e ik =
j ,

(36.116)

gdy j = k, gdy j = k,

cos(2 ) + j jkm m sin(2 ),

(36.117)

gdzie C oraz j, k = 1, 2, 3. Zauwamy, e cho indeks k pojawia si po lewej stronie rwnoci, to jednak nie ma tu sumowania wzgldem tego wskanika.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

451

6.03.2010

36. (U.15) Spin

452

Dowd. Posugujc si poprzednim lematem lew stron tezy zapisujemy w postaci Ljk = cos + ik sin j cos ik sin , (36.118)

gdzie skorzystalimy z parzystoci cosinusa i nieparzystoci sinusa. Wymnaajc praw stron pamitamy, e macierze Pauliego nie komutuj, musimy wic przestrzega ich kolejnoci. Zatem mamy Ljk = j cos2 + ik j sin cos ij k sin cos + k j k sin2 . Korzystamy z okrelenia komutatora Ljk = j cos2 + k , j + j k k sin2 (36.120) + i k , j sin cos .
2 = 1, wic dostajemy Poniewa k

(36.119)

Ljk = j +

k , j k sin2 + i k , j sin cos (36.121)

= j + 2 i kjp p k sin2 2 kjm m sin cos = j + 2 i kjp p k sin2 + jkm m sin(2 ). Trzeci czon jest taki jak w tezie. Pozostaje zbada drugi, przy czym iloczyn p k wyraamy za pomoc relacji (17.25): 2 i kjp p k sin2 = 2 i kjp pk + i pkm m sin2 = 2 i kjk + i kjp pkm m sin2 . Oczywicie kjk 0, wobec czego mamy dalej dla tego skadnika 2 i kjp p k sin2 = 2 pkj pkm m sin2 = 2 kk jm kj km m sin2 . (36.123) Przypominamy teraz, e po lewej stronie tezy (a zatem i po prawej) nie ma sumowania wzgldem indeksu k . Wobec tego w kolejnym kroku 2 i kjp p k sin2 = 2 jm jk km m sin2 = 2 j sin2 + 2jk k sin2 . Wyraenie (36.124) to drugi skadnik wzoru (36.121), a wic po podstawieniu mamy Ljk = j 2 j sin2 + 2jk k sin2 + jkm m sin(2 ). (36.125) (36.124) (36.122)

Rozwamy teraz dwa przypadki. Najpierw wemy j = k . Wtedy jk = 1, drugi i trzeci czon si znosz. Ponadto kkm 0, wic i czwarty nie daje wkadu. A zatem dla j = k z (36.125) wynika Ljk = j , (36.126)

co dowodzi pierwszej czci tezy. Natomiast dla j = k mamy jk = 0, wic trzeci czon w (36.125) znika. Z elementarnej trygonometrii wynika wic Ljk = j 2 j sin2 + jkm m sin(2 ) = j cos(2 ) + jkm m sin(2 ), co koczy dowd. ****************************** 452 (36.127)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

37. (U.16) Dodawanie momentw pdu

453

Rozdzia 37

(U.16) Dodawanie momentw pdu

37.1
37.1.1

Zoenie orbitalnego momentu pdu i spinu 1/2

Przejcie do bazy sprzonej

W praktycznych zastosowaniach potrzebujemy czsto zoenia orbitalnego momentu pdu i spinu 1/2. Rozwaamy wic operator cakowitego momentu pdu J = L + S, (37.1)

1 przy czym l 0, za s = 2 . Problem z l = 0 jest trywialny, co zreszt dalej przedyskutujemy, 1 bowiem dla tego przypadku mamy jedyn moliwo J = s = 1 2 , M = ms = 2 . Bez straty oglnoci moemy wic przyj l > 0. Chcemy skonstruowa baz sprzon za pomoc wektorw bazy niesprzonej. Przypominamy, e liczby kwantowe l > 0 i s = 1 2 s ustalone. Szukamy wic zwizkw

| j1 = l, j2 = 1 2 ; JM

=
ml ms

C JM

1 , ms | l, ml ; 2 1 l,ml ; 2 ,ms

(37.2)

gdzie liczby kwantowe J oraz M s powkowe. W sumie tej efektywnie s tylko dwa skadniki. Wynika to std, e musi by speniony warunek (18.84), ktry mwi, e nie znikaj tylko te wspczynniki Clebscha-Gordana (CG), dla ktrych M = m1 + m2 = ml + ms . Poniewa mamy tylko dwie moliwoci ms = 1 2 , wic przy wybranym M (ustalonym po lewej stronie) 1 automatycznie ml = M 2 . Wobec tego zamiast (37.2) piszemy | j1 = l, j2 = 1 2 ; JM = C JM +
1 1 1 | l, M l,M 2 ; 2 ,+ 2 C JM 1 1 1 | l, M l,M + 2 ; 2 , 2 1 1 1 2; 2, +2 1 1 +1 2; 2, 2 .

(37.3)

Dla danych J i M mamy tylko dwa niezerowe wspczynniki CG. Liczba J moe przyjmowa 1 (co wynika z nierwnoci trjkta) tylko dwie wartoci J = l 2 , wic problem sprowadza si do obliczenia czterech wspczynnikw CG. Zmierzamy zatem do wypenienia tabelki ClJ,M m,
l

j1 = l
1 2

j2 = s =
1 2

1 2

j1 = l ml = M +
1 2

j2 = s = ms = 1 2

1 2

ms

ml = M

ms =

1 2

J =l+ 1 2, M J =l 1 2, M

(37.4)

Zanim przystpimy do konstrukcji elementw tabeli, przypomnijmy zasadnicze warunki:

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

453

6.03.2010

37. (U.16) Dodawanie momentw pdu

454

liczby kwantowe j1 = l, j2 = s = 1 2 s ustalone; 1 1 J przyjmuje tylko dwie wartoci: J = l + 2 i J =l 2 . Std wynika, e tabela ma tylko dwa wiersze. 1 Wybierajc M i wiedzc, e ms = 1 2 , automatycznie ustalamy ml = M 2 . Std mamy tylko dwie kolumny. Fakty te wyczerpuj dostpne parametry, a wic okrelaj rozmiar poszukiwanej tabelki. Cztery wolne miejsca zajm wspczynniki CG, ktre bdziemy teraz oblicza.

37.1.2

Obliczenia wspczynnikw CG
1 2

A. Obliczenia dla J = l +

1 Niech J = l + 1 2 . Maksymalne dopuszczalne M to M = l + 2 . Stan taki jest tylko jeden. Nietrudno wic dokona utosamienia wektorw bazy sprzonej i niesprzonej 1 | l, 1 2; J = l + 2, M = l + 1 2 1 = | l, ml = l; 2 , ms = + 1 2 .

(37.5)

, a na praw rwnym Podziaajmy na lew stron powyszej relacji operatorem obniajcym J mu operatorem L + S , a zatem mamy | l, 1 ; J = l + 1 , M = l + J 2 2
1 2

+ S | l, ml = l; 1 , ms = + 1 . L 2 2

(37.6)

W myl oglnych regu obniania magnetycznej liczby kwantowej dostajemy

3 1 1 1 1 (l + 1 2 )(l + 2 ) (l + 2 )(l 2 ) | l, 2 ; J = l + 2 , M = l 1 2

1 l(l + 1) l(l 1) | l, ml = l 1; 1 2 , ms = + 2

1 1 2(2

1 1 1 + 1) 1 2 ( 2 1) | l, ml = l; 2 , ms = 2 .

(37.7)

W wyniku elementarnych uproszcze otrzymujemy

1 1 | l, 1 = 2; J = l + 2, M = l 2 2l 1 = | l, ml = l 1; 2 , ms = + 1 2 2l + 1 1 1 + | l, ml = l; 1 2 , ms = 2 . 2l + 1

(37.8)

, a z prawej sum L + S . Powtarzamy procedur. Z lewej strony (37.8) dziaamy operatorem J dziaajc na stan | l, ml = l; 1 , ms = 1 daje zero. Wobec tego, z (37.8) Zwrmy uwag, e S 2 2 mamy dalej | l, 1 ; J = l + 1 , M = l 1 = J 2 2 2 2l 1 = L | l, ml = l 1; 1 2 , ms = + 2 2l + 1 2l 1 + S | l, ml = l 1; 1 2 , ms = + 2 2l + 1 1 | l, ml = l; 1 , ms = 1 . + L 2 2 2l + 1

(37.9)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

454

6.03.2010

37. (U.16) Dodawanie momentw pdu

455

Wiemy, jak dziaaj operatory obniajce. A wic uzyskujemy

3 1 3 1 1 3 (l + 1 = 2 )(l + 2 ) (l 2 )(l 2 ) | l, 2 ; J = l + 2 , M = l 2 2l = l(l + 1) (l 1)(l 2) 2l + 1 1 | l, ml = l 2; 1 2 , ms = + 2 2l 1 1 1 + ( + 1) 1 2 ( 2 1) 2l + 1 2 2 1 | l, ml = l 1; 1 2 , ms = 2 1 l(l + 1) l(l 1) + 2l + 1 1 | l, ml = l 1; 1 2 , ms = 2 .

(37.10)

Dwa ostatnie skadniki zawieraj ten sam wektor, rni si jedynie wspczynnikiem liczbowym. Powysza relacja zawiera wic faktycznie tylko dwa wektory (tak jak to wynika z dyskusji odnonie tabelki, ktr mamy uzupeni). Wykonujemy elementarne przeksztacenia uproszczenia wspczynnikw i otrzymujemy
1 | l, 1 2; J = l + 2, M = l 3 2

2l 1 1 | l, ml = l 2; 1 2 , ms = + 2 2l + 1 + 2 1 | l, ml = l 1; 1 2 , ms = 2 . 2l + 1 (37.11)

Na podstawie dwch krokw zgadujemy

1 | l, 1 2; J = l + 2, M

l+M + 1 1 1 2 | l, ml = M 1 2 ; 2 , ms = + 2 2l + 1 + lM + 1 1 1 2 | l, ml = M + 1 2 ; 2 , ms = 2 . 2l + 1 (37.12)

1 Oczywicie dopuszczalna warto liczby kwantowej M przebiega od (l + 1 2 ) do (l + 2 ), zmieniajc si z krokiem 1. Powysz relacj trzeba sprawdzi. Zrobimy to metod indukcji matematycznej wzgldem liczby M . Nietrudno zauway, e wzory (37.5) dla M = l + 1 2 , a take (37.11) dla 1 M = l 2 s szczeglnymi przypadkami (37.12). Pierwszy krok indukcji jest zatem speniony, relacja (37.12) jest suszna dla dwch wartoci M . Zakadamy wic suszno (37.12) dla pewnego M . Pokaemy, e wynika std analogiczna relacja dla M o jeden mniejszego. Aby to wykaza, dziaamy jak poprzednio. Dziaamy operatorem J z lewej, a operatorem L + S z prawej. Wobec tego z (37.12) otrzymujemy

| l, 1 ; J = l + 1 , M J 2 2 = l+M + 2l + 1 + +
S.Kryszewski
1 2

= | l, ml = M 1 ; 1 , ms = + 1 L 2 2 2
1 2 1 2

l+M + 2l + 1 lM 2l + 1

| l, ml = M 1 ; 1 , ms = + 1 S 2 2 2 | l, ml = M + 1 ; 1 , ms = 1 , L 2 2 2
MECHANIKA KWANTOWA

(37.13) 455

6.03.2010

37. (U.16) Dodawanie momentw pdu

456

gdzie znowu operator S w dziaaniu na ostatni da zero. Dalej dostajemy

3 1 1 (l + 1 2 )(l + 2 ) M (M 1) | l, 2 ; J = l + 2 , M 1

l+M + 2l + 1

1 2

3 l(l + 1) (M 1 2 )(M 2 ) 1 1 | l, ml = M 3 2 ; 2 , ms = + 2

l+M + 2l + 1 lM + 2l + 1

1 2

1 1 2(2

1 1 + 1) 2 ( 2 1) 1 1 | l, ml = M 1 2 ; 2 , ms = 2

1 2

1 l(l + 1) (M + 1 2 )(M 2 ) 1 1 | l, ml = M 2 ; 2 , ms = 1 2 .

(37.14)

Znw zauwaamy, e ostatnie dwa czony cz si. Przez wymnoenie sprawdzamy suszno wzoru j (j + 1) m(m 1) = (j + m)(j m + 1), dziki czemu otrzymujemy dalej
3 1 1 (l + M + 1 2 )(l M + 2 ) | l, 2 ; J = l + 2 , M 1

l+M + 2l + 1

1 2

1 (l + M 2 )(l M + 3 2) 1 1 | l, ml = M 3 2 ; 2 , ms = + 2

l+M + 2l + 1

1 2

lM + 2l + 1

1 2

1 1 (l + M + 2 )(l M + 2 )

1 1 | l, ml = M 1 2 ; 2 , ms = 2 .

(37.15)

Czynnik

l+M +
3 2

1 2

upraszcza si i dostajemy =

lM + =

1 | l, 1 2; J = l + 2, M 1

3 (l + M 1 2 )(l M + 2 ) 2l + 1 1 1 | l, ml = M 3 2 ; 2 , ms = + 2 1 + 1+lM + 1 2 2l + 1 1 1 | l, ml = M 1 2 ; 2 , ms = 2 .

(37.16)

Znw upraszcza si czynnik, tym razem

1 | l, 1 2; J = l + 2, M 1

lM + 3 2 , wic otrzymujemy

l+M 2l + 1 +

1 2

1 1 | l, ml = M 3 2 ; 2 , ms = + 2 3 2 1 1 | l, ml = M 1 2 ; 2 , ms = 2 .

lM + 2l + 1

(37.17) 456

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

37. (U.16) Dodawanie momentw pdu

457

Przepiszmy powyszy rezultat w nieco innej postaci, a mianowicie

1 | l, 1 2; J = l + 2, M 1

l + (M 1) + 2l + 1 +

1 2

3 1 | l, ml = M 2 ; 2 , ms = + 1 2

l (M 1) + 1 1 1 2 | l, ml = M 1 (37.18) 2 ; 2 , ms = 2 , 2l + 1 co stanowi dokadnie zgadnit formu (37.12) tyle, e teraz mamy w niej M 1. Na mocy zasady indukcji "zgadnity" wzr jest udowodniony. Zestawiajc formu (37.12) ze wzorem (37.3) odczytujemy dwa wspczynniki CG (dla J = l + 1 2) C
1 J =l + 2 , M 1 1 1 l,M 2 ; 2 ,+ 2 1 J =l + 2 , M 1 1 1 l,M + 2 ; 2 , 2

l+M + 1 2 , 2l + 1 lM + 2l + 1
1 2 1 2

(37.19a)

(37.19b)

Obliczenia dla J = l + wiersz tabeli (37.4).

zostay zakoczone. Moemy w zasadzie ju teraz wypeni pierwszy

B. Obliczenia dla J = l

1 2

Przechodzimy do oblicze wspczynnikw CG w rozkadzie (37.3), w ktrym tym razem, po lewej stronie wystpuje J = l 1 2 . Obliczenia znw rozpoczynamy od przypadku, gdy M jest maksymalne. Sytuacja jest teraz nieco gorsza, bowiem maksymalna warto Mmax = l 1 2, 1 odpowiada dwm moliwociom: ml = l i ms = 1 , lub m = l 1 i m = . Spodziewamy si s l 2 2 wic rozkadu
1 | l, 1 2; J = l 2, M = l 1 2 1 2 1 + B | l, ml = l, 1 2 , ms = 2 ,

= A | l, ml = l 1, 1 2 , ms =

(37.20)

gdzie liczby A i B trzeba obliczy. Powysza kombinacja liniowa zawiera te same wektory co stan 1 1 | l, 2 ; J =l+ 2 ,M = l 1 2 obliczony w (37.8). Wektory te powinny wic by ortogonalne. Co wicej stan (37.20) musi by unormowany. Mamy zatem dwa rwnania na stae A i B 2l B A + = 0, oraz |A|2 + |B |2 = 1. (37.21) 2l + 1 2l + 1 Ukad ten nie wystarcza do wyznaczenia obu liczb A i B , ktre s w oglnoci zespolone. Ich faza jest jednakowa (co wida z pierwszego rwnania), lecz nie okrelona. Obliczenia moduw prowadz do ei ei 2l A = , oraz B = , (37.22) 2l + 1 2l + 1 za faz ustalimy pniej. Podstawmy te rezultaty do wzoru (37.20), otrzymujemy
1 | l, 1 2; J = l 2, M = l 1 2

ei 1 | l, ml = l 1, 2 , ms = 1 = 2 2l + 1 ei 2l 1 | l, ml = l, 2 , ms = 1 2 . 2l + 1
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(37.23) 457

6.03.2010

37. (U.16) Dodawanie momentw pdu

458

W myl konwencji o fazie wspczynnikw CG

JJ Cj 1 m1 , j2 m2 =J j1

= (37.24)

j1 m1 = j1 ; j2 m2 = J j1 | j1 j2 ; J M = J ,

powinien by rzeczywisty i dodatni. W naszym przypadku mamy odpowiednioci: j1 = l, m1 = l, 1 1 j2 = 1 2 oraz m2 = J j1 = (l 2 ) l = 2 . Widzimy wic, e w myl konwencji, wspczynnik przy drugim z wektorw kombinacji (37.23) powinien by rzeczywisty, dodatni. Wynika std wybr fazy: ei = 1 i z (37.23) dostajemy
1 1 | l, 2 ; J =l 1 2, M = l 2 1 1 | l, ml = l 1, 1 = 2 , ms = 2 2l + 1 2l 1 | l, ml = l, 1 + 2 , ms = 2 . 2l + 1

(37.25)

1 Znalelimy wic wspczynniki CG dla J = l 2 , gdy liczba M = l 1 2 jest maksymalna. Moemy wic teraz stosowa (jak poprzednio) operatory obniajce, aby wyznaczy nastpne wspczynniki. Wybierzemy jednak inny sposb oblicze. Zauwamy, e z (37.3) wynika, e 1 | l, 1 2; J = l 2, M 1 1 = A | l, ml = M 1 2 ; 2 , ms = + 2 1 1 + B | l, ml = M + 1 2 ; 2 , ms = 2 .

(37.26)

1 gdzie A i B s odpowiednimi wspczynnikami CG, za M ley pomidzy (l 1 2 ) a (l 2 ). 1 Wektor ten musi by unormowany i ortogonalny do wektora | l, 1 2 ; J = l + 2 , M o tej samej liczbie M , ale o J o jeden wikszym wyznaczonego ju w (37.12). Otrzymamy w ten sposb dwa rwnania, ktre pozwol obliczy moduy liczb A i B . Fazy znajdziemy na podstawie uwanej dyskusji. Moemy domyla si, e A bdzie ujemne, za B > 0, jak to miao miejsce powyej. Trzeba jednak przeprowadzi obliczenia. Normowanie wektora (37.26) daje warunek

|A|2 + |B |2 = 1. Ortogonalno wektorw (37.12) i (37.26) prowadzi za do rwnania A l+M + 2l + 1

1 2

(37.27)

+ B

lM + 2l + 1

1 2

= 0.

(37.28)

Rozwizania ukadu dwch powyszych rwna s teraz nastpujce A = ei lM + 1 2 , 2l + 1 B = ei l+M + 1 2 . 2l + 1 (37.29)

Podstawiajc je do (37.26) dostajemy

1 | l, 1 2; J = l 2, M

=
1 2 1 1 | l, ml = M 1 2 ; 2 , ms = + 2 1 2 1 1 | l, ml = M + 1 2 ; 2 , ms = 2 .

= e

lM + 2l + 1 ei

l+M + 2l + 1

(37.30)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

458

6.03.2010

37. (U.16) Dodawanie momentw pdu

459

Faz okrelimy, dajc, aby uzyskany wynik odtwarza (37.25) jeli pooymy M = l pol. Widzimy, e musi by ei = 1 (czyli A < 0 i B > 0, tak jak oczekiwalimy). A zatem mamy
1 | l, 1 2; J = l 2, M

=
1 2 1 1 | l, ml = M 1 2 ; 2 , ms = + 2 1 2

lM + 2l + 1 +

l+M + 2l + 1

1 1 | l, ml = M + 1 2 ; 2 , ms = 2 ,

(37.31)

co oczywicie koczy obliczenia wspczynnikw CG dla J = l 1 2 . Wspczynniki w (37.31) tworz drugi wiersz tabeli (37.4). C. Tabela wspczynnikw ClebschaGordana Skonstruowalimy wspczynniki Clebscha-Gordana skadajc orbitalny moment pdu L oraz spinowy S, przy czym liczby kwantowe okrelajce L s dowolne (oczywicie l 0 jest cakowite, za m, dla ustalonego l, przebiega zbir (l, l + 1, ...., l 1, l)), natomiast spin ma warto s = 1/2, a jego rzut na o z wynosi ms = 1/2. Jedyne dopuszczalne wartoci liczby J to (l 1 2 ), 1 przy M przebiegajcym od (l 2 ) do (l 1 ) . Uzyskane wspczynniki pozwalaj wypeni 2 tabel (37.4), ktra przybiera posta ClJ,M m,
l

j1 = l
1 2

j2 = s =
1 2

1 2

j1 = l ml = M +
1 2

j2 = s = ms = 1 2
1 2

1 2

ms

ml = M

ms =
1 2

1 2

J =l+ 1 2, M

l+M + 2l + 1

lM + 2l + 1
1 2

(37.32)

J =l 1 2, M

lM + 2l + 1

l+M + 2l + 1

1 2

Wspczynniki zebrane w tabeli pozwalaj jawnie zapisa relacj (37.3) dla dwch moliwych przypadkw J = l 1 2 . Zapiszemy je w postaci macierzowej w nastpujcy sposb

1 | l, 1 2; J = l + 2, M 1 | l, 2 ; J =l 1 2, M

l+M + 2l + 1

1 2

lM + 2l + 1
1 2

lM + 2l + 1

l+M + 1 2

1 2

2l + 1 1 1 | l, ml = M 1 2 ; 2 , ms = + 2 | l, ml = M +
1 1 2 ; 2 , ms

1 2

(37.33)

dziki czemu moemy zobaczy, e wspczynniki CG, mimo skomplikowanego zapisu, tworz macierz pozwalajca przechodzi od jednej bazy do drugiej (w tym wypadku od niesprzonej | l, ml ; s, ms do sprzonej | l, s; J, M ).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

459

6.03.2010

37. (U.16) Dodawanie momentw pdu

460

Przypadek l = 0 W powyszych rozwaaniach zakadalimy l > 0. Trzeba wic je uzupeni uwzgldniajc przypadek l = 0. Gdy l = 0, wwczas ml = 0, a ponadto jedyn moliwoci dla liczby J jest 1 . Tym samym wektor wynikajcy z drugiego wiersza (37.33) nie ma sensu i pozostaje tylko J=2 pierwszy wiersz. Biorc go dla l = 0 dostajemy
1 | 0, 1 2; J = 2, M

=
1 2 1 1 | 0, ml = M 1 2 ; 2 , ms = + 2

M+

M +

1 2

1 1 | 0, ml = M + 1 2 ; 2 , ms = 2 .

(37.34)

1 Poniewa J = 1 2 , wic M = 2 . Mamy wic dwa moliwe przypadki.

M = +1 2 . Wspczynnik w drugim skadniku zeruje si, co jest o tyle pomylne, e skadnik ten zawieraby ket, w ktrym l = 0, za ml = 1, co jest niemoliwe. tak wic pozostaje nam
1 1 | 0, 1 2; J = 2, M = +2 1 = | 0, ml = 0; 1 2 , ms = + 2 1 = |s = 1 (37.35) 2 , ms = + 2 . 1 M = 2 . Teraz zeruje si wspczynnik pierwszego skadnika, co zapewnia, e ket z l = 0 i ml = 1 nie daje wkadu. Zostaje wic 1 1 ;J=1 | 0, 2 2, M = 2 1 = | 0, ml = 0; 1 2 , ms = 2 1 = |s = 1 2 , ms = 2 .

(37.36)

Oczywicie wyniki te s trywialne, wektory bazy sprzonej po prostu pokrywaj si ze stanami spinowymi (bowiem nie ma orbitalnego momentu pdu). Rwnania (37.35) i (37.36) trudno wic nazwa nieoczekiwanymi.Wynikaj one jednak z oglnego formalizmu, co potwierdza jego wewntrzn spjno.

37.1.3

Stany bazy sprzonej w reprezentacji pooeniowej

Stany bazy niesprzonej wystpujce po prawej stronie wzoru (37.33) s zoeniem stanw 1 , ms . Stany wasne L formalne | l ml orbitalnego momentu pdu i stanw spinowych | s = 2 wektory z przestrzeni Hilberta moemy wyrazi w reprezentacji pooeniowej, za stany spinowe w reprezentacji (17.12), tj. "supkw" z C2 . Wobec tego, pierwszy wiersz relacji (37.33) zapisujemy w postaci (r) 1 1 l,s= 2 ; J =l+ 2 ,M = + l+M + 1 2 2l + 1 lM + 1 2 2l + 1 = | l, ml = M
1 2 1 2 1 sz | 1 2 , ms = + 2 1 sz | 1 2 , ms = 2 ,

| l, ml = M +

(37.37)

gdzie sz | s, ms oznacza odpowiedni wektor z C2 . Stany wasne L w reprezentacji pooeniowej to harmoniki sferyczne, zatem (r) 1 1 l,s= 2 ; J =l+ 2 ,M = l+M + 1 2 Y 1 ( ) l,M 2 2l + 1 +
S.Kryszewski

1 0 0 1 . (37.38) 460

lM + 1 2 Y 1 ( ) l,M + 2 2l + 1

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

37. (U.16) Dodawanie momentw pdu

461

W peni analogiczne podstawienia przeprowadzamy w drugim wierszu wyraenia (37.33), otrzymujc tym razem (r) 1 1 l,s= 2 ; J =l 2 ,M = = | l, ml = M
1 2 1 sz | 1 2 , ms = + 2 1 2 1 sz | 2 , ms = 1 2

lM + 1 2 2l + 1 +

l+M + 1 2 2l + 1

| l, ml = M + 1 0

lM + 1 2 Y 1 ( ) l,M 2 2l + 1 +

l+M + 1 2 Y 1 ( ) l,M + 2 2l + 1

0 1

(37.39)

Podsumowujc, stany bazy sprzonej w reprezentacji pooeniowej zapisujemy w postaci spinorw

1 l +M + 2 2l+1 1 l M + 2 2l+1

Y Y

(r) = 1 1 l,s= ; J =l+ ,M

2 2

1 ( ) l,M 2 1 ( ) l,M + 2

(37.40a)

(r) 1 1 l,s= 2 ; J =l 2 ,M

1 l+M + 2
2l+1

1 lM + 2 2l+1

Y Y

1 ( ) l,M 2

1 ( ) l,M + 2 1 2

(37.40b)

37.1.4

Przykad zastosowania: l = 1 i s =

Zastosujmy nasze oglne rozwaania do konkretnego przypadku. Zbadajmy zoenie momentu 1 pdu L ze spinem S dla l = 1 (m1 = 1, 0, 1) i s = 1 2 (czyli ms = 2 ). Liczba J okrelajca 1 cakowity moment pdu przyjmuje tylko 2 dozwolone wartoci J = 3 2 , 2 , dla ktrych odpowiednio 1 3 1 1 3 1 M = 2 , 2 , 2 , 2 lub M = 2 , 2 . W tym przypadku przestrzenie stanw niesprzonych i sprzonych s 6-cio wymiarowe ((2l +1)(2s +1) = 3 2 = 6). Kady z szeciu stanw sprzonych 1 jest kombinacj liniow stanw niesprzonych | 1, m1 ; 2 , ms . Wspczynnikami kombinacji s oczywicie wspczynniki CG. Sporzdzimy teraz tabel tych wspczynnikw. Przede wszystkim skorzystamy z tabeli (37.32) zaadaptowanej do badanego przypadku. Dla l = 1 otrzymujemy C J,M m1 = M 1 ms = 2
3 2 1 2

1 1 m1 , 2 ms

m1 = M + ms = 1 2
3 2

1 2

J=3 2, M

+M 3
3 2

M 3 +M 3

(37.41)

J=1 2, M

M 3

3 2

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

461

6.03.2010

37. (U.16) Dodawanie momentw pdu

462

1 Przestrzenie stanw s 6-cio wymiarowe, wic tabela wszystkich moliwych (dla l = 1 i s = 2 ) wspczynnikw CG bdzie macierz 6 6. Kolumny macierzy uporzdkujemy wedug malejcej liczby M . Przy jednakowym M , bardziej z lewa stoi kolumna z wikszym J . Wiersze macierzy porzdkujemy wedug malejcego m1 , przy tym samym m1 wiersze s uporzdkowane wedug malejcych liczb ms . Tabela (macierz) wspczynnikw CG dla zoenia l = 1 i s = 1 2 ma posta

6 (37.42)

Wspczynniki CG wypisane w tabeli obliczamy w nastpujcy sposb. Jeli warunek M = m1 + ms nie jest speniony, to odpowiednie wspczynniki CG s zerami. Sprawdzenie tego warunku dla poszczeglnych pl tabeli prowadzi od razu do pojawienia si wielu zer. Co wicej, macierz dzieli si na 4 podmacierze (klatki) odpowiadajce rnym wartociom M . 3 J=3 2 , M = 2 . Sytuacji tej odpowiada lewy grny wyraz tabeli pomocniczej (37.41). Daje on 1 w pierwszym wierszu pierwszej kolumny macierzy (37.42). Grna podmacierz 2 2 (w ktrej M = 1 2 ) wynika bezporednio z tabeli pomocniczej, ktr jednak trzeba stosowa uwanie ze wzgldu na inny ukad wierszy i kolumn. Dolna podmacierz 2 2 (w ktrej M = 1 2 ) take wynika z uwanego zastosowania tabeli pomocniczej. 3 Ostatnia kolumna J = 3 2 , M = 2 wynika z prawego grnego wyrazu tabeli pomocniczej.
1 Przedstawilimy tu konstrukcj wspczynnikw CG dla zoenia l = 1 i s = 2 . Nie ma prze1 szkd, by analogicznymi metodami przebada zoenie np. l = 2 i s = 2 . Wymiar odpowiedniej macierzy ronie i wynosi (2l +1)(2s +1) = 10. Wyliczenie elementw takiej macierzy jest bardziej pracochonne, lecz koncepcyjnie nietrudne.

37.1.5

Stany bazy niesprzonej via stany sprzone

Wspczynniki CG pozwalaj przej z bazy niesprzonej do sprzonej i na odwrt. Odwoujemy si do wzoru (18.94), ktry w rozwaanej sytuacji pozwala napisa relacj odwrotn do (37.3) | l, ml ; s = 1 2 , ms =
1 J =l 2

1 J =l 2 ,M 1 l,ml ; 2 ,ms

|l 1 2; J M ,

(37.43)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

462

6.03.2010

37. (U.16) Dodawanie momentw pdu

463

gdzie suma ma tylko dwa skadniki. Musi by speniony warunek M = ml + m + s, wobec tego mamy
1 | l, ml = M ms ; 2 , ms

= C +

1 | l, 2 ; 1 l,ml =M ms ; 2 ,ms 1 J =l 2 ,M 1 | l, 2 C ; 1 l,ml =M ms ; 2 ,ms

1 J =l+ 2 ,M

J =l+ 1 2, M J =l 1 2, M . (37.44)

1 Zwrmy uwag, e kadc kolejno ms = 2 musimy z tabeli (37.32) odczytywa wspczynniki CG kolumnami. W rezultacie otrzymujemy formu podobn do (37.33)

1 1 | l, ml = M 1 2 ; 2 , ms = + 2

= ,

| l, ml = M +
=

1 1 2 ; 2 , ms 1 2

1 2

l+M + 2l + 1 lM + 2l + 1

lM + 2l + 1 l+M + 2l + 1
1 2

1 2

1 2

1 | l, 1 2; J = l + 2, M 1 | l, 1 2; J = l 2, M

(37.45)

co znw pokazuje macierzowy charakter wspczynnikw CG.

37.1.6

Unitarno wspczynnikw ClebschaGordana

Formua (37.33) daje transformacj od bazy niesprzonej (N ) do sprzonej (S ), za wzr (37.45) zadaje przejcie w odwrotn stron: S N . Macierze wystpujce w tych wyraeniach maj struktur MN S = a b b a oraz MS N = a b b a . (37.46)

Elementarne wymnoenie tych macierzy prowadzi do wniosku, e MN S MS N = = MS N MN S = = a2 + b2 0 0 a2 + b2 l+M + 2l + 1

1 2

lM + 2l + 1

1 2

1 0 0 1

1 0 0 1

(37.47)

Widzimy wic, e macierze te s wzajemnie odwrotne. Transformacja pomidzy bazami jest ortogonalna, wic i unitarna. Nietrudno te sprawdzi, e relacje ortogonalnoci (18.86) pomidzy wierszami macierzy MN S (patrz tabela (37.32)), lub analogiczna relacja (18.89) pomidzy jej kolumnami, s ewidentnie spenione.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

463

6.03.2010

37. (U.16) Dodawanie momentw pdu

464

37.1.7

Przykad zastosowania

Rozwaymy stan atomu wodoropodobnego, ktry jest opisany funkcj falow 1 3 (r) = R21 (r) Y1,1 (, ) + + R21 (r) Y1,+1 (, ) , (37.48) 2 2 gdzie R21 to radialna funkcja falowa, ylm s harmonikami sferycznymi, za to stany spinowe. Celem naszych rozwaa jest obliczenie dwch wartoci oczekiwanych Jz = | Jz | , oraz J2 = | J2 | . (37.49)

Funkcja falowa (37.48) jest zapisana w reprezentacji pooeniowej. Przedstawia ona stan, ktry jest kombinacj liniow 1 1 | n = 2, l = 1, ml = 1; s = 1 2 , ms = + 2 2 3 1 + | n = 2, l = 1, ml = +1; s = 1 (37.50) 2 , ms = 2 . 2 Przy obliczeniach wartoci oczekiwanych (37.49) gwna liczba kwantowa nie odgrywa roli, wic pominiemy je w dalszym cigu naszych oblicze. Stan | jest kombinacj liniow stanw bazy niesprzonej, dla ktrej liczba kwantowa J odpowiadajca operatorowi J2 jest nieokrelona, cho wiemy, e moe ona przyjmowa tylko dwie wartoci J = l 1 2 . Aby obliczy drug z podanych wartoci oczekiwanych musimy przej do bazy sprzonej. Warto oczekiwan Jz mona oblicza w obu bazach, bowiem ich wektory s stanami wasnymi operatora Jz (patrz (18.45) i (18.46)). | = Obliczenia Jz w bazie niesprzonej

Poniewa Jz = Lz + Sz wic z (37.50) od razu dostajemy 1 1 Lz + Sz | l = 1, ml = 1; s = 1 2 , ms = + 2 2 3 1 Lz + Sz | l = 1, ml = +1; s = 1 + 2 , ms = 2 . 2 Stany bazy niesprzonej s stanami wasnymi Lz oraz Sz , wic Jz | = 1 1 +1 | l = 1, ml = 1; s = 1 2 2 , ms = + 2 2 3 1 + 1 | l = 1, ml = +1; s = 1 2 2 , ms = 2 . 2 Po uporzdkowaniu, obliczamy warto oczekiwan (nieco skracajc notacj) Jz | = Jz = = 3 1 1, +1; 1 2, 2 | 2 3 1 1 1 | 1, 1; 2 , + 2 + | 1, +1; 1 2, 2 . 4 4 1 1 1, 1; 1 2, +2 | + 2 | Jz |

(37.51)

(37.52)

(37.53)

Obliczajc iloczyny skalarne wektorw bazy niesprzonej korzystamy z ich ortonormalnoci i dostajemy 3 = , 8 8 4 co koczy obliczenia w bazie niesprzonej. Jz = +
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(37.54)

464

6.03.2010

37. (U.16) Dodawanie momentw pdu

465

Stan | w bazie sprzonej Stan | dany w (37.50) w bazie niesprzonej musimy teraz wyrazi w bazie sprzonej. W tym celu musimy jedynie dopasowa liczby kwantowe i skorzysta ze wzoru (37.45).
1 Stan | l = 1, ml = 1; s = 1 2 , ms = + 2 . 1 Musimy zawsze mie M = ml + ms , zatem M = 2 i wobec tego ml = 1 = M 1 2. Korzystamy z pierwszego wiersza wzoru (37.45) 1 | l = 1, ml = 1; s = 1 2 , ms = + 2

l+M + 2l + 1

1 2

1 | l = 1, s = 2 ; J =l+ 1 2, M 1 2 1 | l = 1, s = 1 2; J = l 2, M .

lM + 2l + 1

(37.55)

Podstawiajc waciwe liczby kwantowe i porzdkujc mamy

1 | l = 1, ml = 1; s = 1 2 , ms = + 2

1 3 1 | l = 1, s = 1 2; J = 2, M = 2 3 2 1 1 | l = 1, s = 1 2; J = 2, M = 2 . 3

(37.56)

1 Stan | l = 1, ml = +1; s = 1 2 , ms = 2 . Poniewa zawsze M = ml + ms , zatem w tym 1 przypadku M = 1 2 . Wobec tego ml = 1 = M + 2 . Korzystamy z drugiego wiersza wzoru (37.45) i dostajemy 1 | l = 1, ml = 1; s = 2 , ms = 1 2

lM + 2l + 1 +

1 2

1 | l = 1, s = 2 ; J =l+ 1 2, M 1 2 1 | l = 1, s = 1 2; J = l 2, M .

l+M + 2l + 1

(37.57)

Biorc liczby kwantowe waciwe dla tego przypadku, otrzymujemy

1 | l = 1, ml = 1; s = 1 2 , ms = 2

1 3 1 | l = 1, s = 1 2; J = 2, M = 2 3 2 1 + | l = 1, s = 1 2; J = 2, M = 3

1 2

(37.58)

Analizowany stan | jest kombinacj (37.50) stanw w bazie niesprzonej. Podstawiamy wic (37.56) i (37.58) otrzymujc kombinacj 1 3 1 | = | l = 1, s = 1 2; J = 2, M = 2 2 1 1 1 + | l = 1, s = 1 2; J = 2, M = 2 2 1 3 1 + | l = 1, s = 1 2; J = 2, M = 2 2 3 1 1 1 | l = 1, s = 2 ;J=1 (37.59) 2, M = 2 . 6
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

465

6.03.2010

37. (U.16) Dodawanie momentw pdu

466

Stan | jest wic kombinacj liniow czterech stanw bazy sprzonej. Wspczynniki w powyszym wzorze s amplitudami prawdopodobiestwa wystpienia odpowiednich stanw. Niech P(J, M ) bdzie prawdopodobiestwem wystpienia stanu okrelonego liczbami kwantowymi J i M . Na podstawie (37.59) moemy wic napisa
1 P(J = 3 2, M = 2) = 1 P(J = 1 2, M = 2) = 3 P(J = 2 , M = 1 2) = 1 P(J = 1 2, M = 2) = 1 4, 1 2, 1 12 , 1 6.

(37.60)

Prawdopodobiestwa te sumuj si do jedynki, jak by powinno. Obliczenia Jz i J2 w bazie sprzonej

Baza sprzona jest baz stanw wasnych operatora Jz . Wobec tego moemy napisa Jz =
M

M P(J, M ) 1 1 + 4 2 1 1 + 12 6 = , (37.61)

co oczywicie jest w zgodzie z wynikiem (37.54) uzyskanym w bazie niesprzonej. Analogicznie obliczamy warto oczekiwan operatora J2 . A zatem J2 =
J 2

J (J + 1) P(J, M ) 1 1 + 4 12 +
2

= =

3 5 2 2
2

1 3 2 2

1 1 + 2 6 (37.62)

7 4

Tym samym, przechodzc od bazy niesprzonej do sprzonej, odpowiedzielimy na postawione na wstpie pytania. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

466

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

467

Rozdzia 38

(U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

W rozdziale tym omwimy pewne dodatkowe fakty dotyczce teorii stacjonarnego rachunku zaburze. Podamy take pewne uoglnienia zasadniczego wyprowadzenia, ktre przedstawilimy w rozdziale 19. Dalsze podrozdziay s powicone pewnym konkretnym zastosowaniom rachunku zaburze.

38.1

Komentarze do oglnej teorii

Zasadnicze idee dotyczce podstaw rachunku zaburze zostay przedstawione w rozdziale 19, nie bdziemy wic powtarza tu znanych ju rozwaa. Przypomnijmy jedynie, e najistotniejsz rol odgrywa zaoenie, e znane nam s rozwizania problemu niezaburzonego H0 | i n
(0) = En | i n ,

i = 1, 2, . . . , gn .

(38.1)

Rozwiza problemu zaburzonego H0 + W | () = E () | () , (38.2)

szukamy w postaci rozwini w szereg wzgldem kontrolnego parametru : E () = (0) + 1 (1) + 2 (2) + 3 (3) + , | () = | (0) + 1 | (1) + 2 | (2) + 3 | (3) + , (38.3a) (38.3b)

Podstawienie tych rozwini do rwnania (38.2) pozwala przyrwna wspczynniki przy kolejnych potgach parametru i uzyska rwnania pozwalajce sukcesywnie oblicza poprawki do energii i do wektora stanu. Rozwinicia takie stosowalimy zarwno przy poszukiwaniu poprawek dla stanu o niezdegenerowanej energii jak i dla stanu zdegenerowanego. Dla przypadku bez degeneracji wyprowadzilimy poprawki pierwszego i drugiego rzdu dla energii oraz pierwszego rzdu dla wektora stanu. Natomiast dla stanu zdegenerowanego ograniczylimy si do poprawek do energii oraz (o ile jest to moliwe) do konstrukcji poprawionego wektora stanu rzdu zerowego. S to najczciej obliczane poprawki, std nasze ograniczenie. Tutaj podamy pewne uoglnienia i rozszerzenia formalizmu.

38.1.1

Rachunek zaburze dla stanu niezdegenerowanego

Pewne uoglnienia poprawki rzdu k W rozdziale 19 badalimy rwnania (19.22), z ktrych obliczalimy pierwsze poprawki. Nietrudno jest uoglni tamte rozwaania i wypisa rwnanie rzdu k (to jest odpowiadajce wyrazom
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

467

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

468

przy k ). Zawiera ono poprawki do rzdu k wcznie i ma posta

(k) (k1) H0 (0) + W (1) n | n n | n (k2) (k3) k) (0) (2) (3) ( n | n n | n n | n

= 0.

(38.4)

Zwrmy uwag, e w kadym ze skadnikw tego rwnania suma grnych indeksw numerujcych rzdy poprawek zawsze wynosi k . Cecha ta przysuguje take dalszym relacjom wyprowadzonym ze wzoru (38.4). Dlatego te jest pomocna przy sprawdzaniu poprawnoci kolejnych krokw naszego wyprowadzenia. Oczywicie rwnania (19.22) stanowi szczeglne przypadki wzoru (38.4), odpowiednio dla k = 0, k = 1 oraz dla k = 2. Rwnania (38.4) wraz z warunkiem ortogonalnoci (19.18) (przypominamy go),
(k ) (0) n | n

k) n | ( n

= 0k ,

0,

(38.5)

odgrywaj zasadnicz rol w dalszych obliczeniach prowadzcych do wyrae dla kilku pierwszych (k) (k ) poprawek n do energii, a take poprawek | n do wektora stanu. Dalej prowadzc nasze rozwaania, przypomnijmy, i przyblienie rzdu zerowego | (0) = | n , n oraz
(0) (0) n = En , (k)

(38.6)

jest ju nam znane (por. (19.16) i (19.17)). Natomiast poprawki | n dla k 1 moemy rozoy w bazie wektorw { | j } , bowiem s to (z zaoenia) stany wasne niezaburzonego m hamiltonianu H0 , ktre tworz baz w przestrzeni stanw. A wic mamy
k) | ( = n gm m=n j =1

| j m

(k) j , m | n

(38.7)

gdzie pominlimy w sumie czon m = n, ktry ze wzgldu na relacj ortogonalnoci (38.5) i tak nie daje wkadu. Stany | j m przy m = n mog by zdegenerowane, z czego zdaje spraw grny (k) indeks. Stwierdzamy, e wyznaczenie poprawek | n do wektora stanu | n sprowadza si do (k) j obliczenia wspczynnikw m | n w rozkadzie (38.7) dla indeksw m = n. Dalsz analiz problemu opieramy na rwnaniu (38.4). Pomnmy to rwnanie lewostronnie przez i m |. Otrzymamy wtedy
(0) (k ) (1) (k1) i + i m | H0 n | n m | W n | n (k2) (k3) (2) j (3) i n m | n n m | n k) (0) . . . ( i n m | n

= 0.

(38.8)

Poniewa hamiltonian niezaburzony H0 jest hermitowski, a j m | jest sprzeniem stanu wasnego (0) odpowiadajcego energii Em , wic dostajemy
(0) (0) Em En (k) (k1) i + i m | n m | W | n

(k1) (k2) (1) i (2) i ... n m | n n m | n k) (0) . . . ( i n m | n

= 0.

(38.9)

Wygodnie jest zapisa powysz formu w postaci

(0) (0) Em En (k) i m | n

=
k p=1 p) (kp) ( i . n m | n

(k1) i + m | W | n

(38.10)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

468

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

469

Zauwamy, e w sumie kady ze skadnikw ma grne indeksy dodajce si do k (tak jak to by (k ) obliczany w powinno), bowiem po lewej stronie rwnania wystpuje wspczynnik i m | n k -tym rzdzie. Zbadajmy teraz rwnanie (38.10) dla dwch przypadkw, a mianowicie dla m = n oraz dla m = n. W pierwszym przypadku, to jest dla m = n, mamy oczywicie i m | = n | (indeks i staje si zbyteczny, bo z zaoenia badamy poziom niezdegenerowany). Czon zawierajcy rnic energii znika, zatem z (38.10) mamy
k1) n | W | ( n k

=
p=1

(p) kp) n n | ( . n

(38.11)

Ze wzgldu na wybrany warunek (38.5) widzimy, e za wyjtkiem czonu k = p, wszystkie pozostae skadniki sumy znikaj. Otrzymujemy zatem
k1) n | W | ( n k) = ( n | (0) . n n

(38.12)

Poniewa| n A zatem
(k) n =

(0)

= | n

(por. (38.6)) wic iloczyn skalarny po prawej, to po prostu jedynka.

k1) n | W | ( . n (k)

(38.13)

A wic do obliczenia poprawki n rzdu k do energii stanu niezdegenerowanego potrzebujemy poprawki rzdu (k 1)-szego do wektora stanu. Fakt, e poprawka k -tego rzdu do energii wyraa si poprzez poprawki do wektora stanu w rzdzie o jeden niszym ma, jak wida, oglny charakter. Z tego te wzgldu w praktycznych problemach poprawki do wektora stanu obliczamy zazwyczaj w rzdzie o jeden niszym ni poprawki do energii. Zobaczmy teraz jak obliczy poprawki do wektora stanu. W tym celu trzeba skorzysta (k) ze wzoru (38.7), a wic obliczy wspczynniki i przy m = n. Aby tego dokona m | n posuymy si ponownie rwnaniem (38.10), z ktrego wynika
(k) i m | n

i m | W | n
(0) k

(k1) (0)

Em En +

(p) (0) En (kp) i . m | n (0)

(0) p=1 Em

(38.14)

. Na mocy relacji (38.6) Ostatni czon sumy (w ktrym p = k ) zawiera czynnik i m | n (0) i | n = | n , za powstay tak czynnik (iloczyn skalarny) m | n = 0, co wynika z ortogonalnoci stanw wasnych niezaburzonego hamiltonianu dla m = n. A wic suma w (38.14) przebiega efektywnie do k 1, czyli mamy
(k) i = m | n

i m | W | n
(0) k 1

(k1) (0)

Em En +
p=1

n
(0)

(p) (0) (kp) i . m | n (k)

Em En

(38.15)

okrelajcych wedug wzoru (38.7) Widzimy wic, e do obliczenia wspczynnikw i m | n poprawk rzdu k do wektora stanu potrzebujemy poprawek niszych rzdw. Obliczajc te

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

469

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

470

wspczynniki wedug powyszego wzoru, podstawiamy je nastpnie do wzoru (38.7) i w ten (k ) sposb znajdujemy poprawki | n do wektora stanu w postaci
k) | ( n gm

=
m=n j =1

| j m
k 1

j m | W | n
(0)

(k1) (0)

Em En n
(p) (0) p=1 Em

(0) En

(kp) j m | n

(38.16)

Oglne rwnania (38.13) oraz (38.16) stanowi zakoczenie formalnej analizy problemu zaburzonego. Wskazuj one, e procedura oblicze ma charakter sukcesywny. Poprawki rzdu zerowego znamy, (patrz rwnania (38.6)), s to po prostu wartoci i stany wasne dla zagadnienia niezaburzonego. Za ich pomoc moemy zbudowa poprawki pierwszego rzdu, nastpnie drugiego, i tak dalej. Zilustrujemy t procedur obliczajc poprawki pierwszego i drugiego rzdu. Na zakoczenie oglnych rozwaa wyjanijmy pewn kwesti terminologiczn. Obliczone (k) (k) tutaj poprawki n oraz | n s poprawkami w sensie rozwini (19.11) lub (19.15). Faktyczne (k ) (k) poprawki do energii i wektora stanu znajdziemy mnoc n i | n przez k . A zatem
(k ) k) En = k ( n , (k) (k) (k) | n k) = k | ( . n

(38.17)

Poprawki n oraz | n zale od elementw macierzowych operatora W = V / (por. (19.7)). Wymnoenie jak w powyszych wzorach doprowadzi do tego, e kocowe wyniki dla poprawek (k) (k) En i | n nie bd zalee od W lecz od V wyjciowego zaburzenia. Parametr za wszdzie si poskraca, w tym sensie jest to parametr pomocniczy. Wtedy te energia wasna i stan wasny penego hamiltonianu wyra si przez szeregi
(0) (1) (2) (3) En () = En + En + En + En + ,

(38.18a) (38.18b)

| n ()

(0) (1) (2) (3) = | n + | n + | n + | n + . (0)

przy czym | n = | n co wynika z (19.16) i (38.17). Wyrazy szeregu zale od wartoci i stanw wasnych hamiltonianu niezaburzonego oraz od operatora oddziaywania V . Oglne formuy (38.13) na poprawki do energii oraz (38.16) na poprawki do wektora stanu zastosujemy ponownie i odtworzymy wyniki uzyskane w rozdziale 19. Przedyskutujemy rwnie pewne poprawki rzdw wyszych ni te znalezione w zasadniczej czci wykadu. Poprawki pierwszego rzdu Poprawki pierwszego rzdu do energii En i do wektora stanu | n obliczamy ze wzorw (38.13) i (38.16) kadc w nich k = 1. Dla energii, z (38.13) otrzymujemy od razu (1) = n n | W | (0) n = n | W | n , (38.19)
(0)

co oczywicie pokrywa si uprzednio otrzymanym rezultatem (19.25). Poprawka pierwszego rzdu do wektora stanu wynika z (38.16), przy czym widzimy, e dla k = 1 suma po p nie daje wkadu. Wobec tego | (1) n
gm

=
m=n j =1

| j m

j m | W | n Em En
(0)

(0)

(0)

(38.20)

co z kolei odtwarza rezultat (19.31). Oczywicie dalsza dyskusja uzyskanych poprawek przebiega tak samo jak w gwnej czci wykadu, zatem moemy j oczywicie pomin.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

470

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

471

Poprawki drugiego rzdu Poprawka do energii w drugim rzdzie rachunku zaburze wynika ponownie ze wzoru (38.13) wzitego tym razem dla k = 2 (2) = n n | W | (1) , n (38.21)

i oczywicie odtwarza rezultat (19.38). W konsekwencji dostaniemy (analogicznie jak w gwnej czci wykadu) wyraenie (19.40) na poprawk do energii w drugim rzdzie rachunku zaburze. Po uwzgldnieniu parametru wedug relacji (38.17) widzimy, e poprawka 2-ego rzdu do energii stanu niezdegenerowanego wyraa si przez kwadrat elementu macierzowego operatora zaburzenia. Mona udowodni, e poprawki k -tego rzdu do energii bd si wyraa przez k -t potg elementu macierzowego zaburzenia V . Obliczenia poprawki drugiego rzdu do wektora stanu s niestety nieco mudniejsze. Ze wzoru (38.16), dla k = 2 widzimy, e suma ma jeden skadnik. A wic mamy | (2) n
gm

=
m=n j =1

| j m

j m | W | n Em En
(0)

(1)

(0)

+ (1) n
(1)

j m | n
(0)

(1) (0)

Em En

(38.22)

gdzie znw musimy podstawi | n poprawk rzdu pierwszego dan w (19.31), oraz poprawk (1) n dan w (38.19). Uzyskujemy do zoony rezultat | (2) n
gm

=
m=n j =1

| j m

gp p=n i=1 gp

i j m | W | p

i p | W | n Ep En n
(0) (0) (0)

Em En

(0)

(0)

n | W | n Em En
(0) (0)

i j m | p p=n i=1

i p|W || Ep En
(0)

(38.23) = mp ij , a wic

i Z relacji ortonormalnoci (19.5) wynika, e w drugiej linii mamy j m | p zostaje z niej tylko jeden czon. Wobec tego dostajemy

| (2) n

gm

=
m=n j =1 gp

| j m

n | W | n
(0)

j m | W | n
(0) 2

Em En i p | W | n Ep En
(0) (0) (0)

+
p=n i=1

i j m | W | p

Em En

(0)

(38.24)

Oczywicie, zgodnie z (38.17) mnoc stronami przez 2 i zastpujc W = V /, otrzymamy poprawk drugiego rzdu do wektora stanu w postaci
(2) | n gm

=
m=n j =1

| j m
gp

j m | V | n
(0) Em

n | V | n En
(0) 2

+
p=n i=1

i j m | V | p

i p | V | n Ep En
(0) (0)

Em En

(0)

(0)

(38.25)

Formua ta, cho poprawna, ze wzgldu na swoj zoono jest w praktyce rzadko stosowana (chyba e w obliczeniach numerycznych).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

471

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

472

Teraz moemy wypisa energi i wektor stanu "poprawione" w drugim rzdzie rachunku zaburze. Formua (19.40) jest wic uzupeniona poprawk drugiego rzdu do wektora stanu
(0) En = En + n | V | n gm

+
m=n j =1

n | V | j m En Em
(0) (0)

(38.26)

oraz wektor stanu

gm

| n

= | n +
m=n j =1

| j m

j m | V | n Em En
(0) (0)

j m | V | n
(0) Em

n | V | n En
(0) 2

gp

+
p=n i=1

i j m | V | p

i p | V | n Ep En
(0) (0)

Em En

(0)

(0)

(38.27)

Ponownie wrmy do problemu normowania. Struktura stanu wasnego hamiltonianu zaburzonego w drugim rzdzie jest podobna jak w rzdzie pierwszym (por. rwnanie (19.33)). Z (38.27) mamy bowiem
gm

| n () = | n +
m=n i=1

i | i m Am ,

(38.28)

gdzie wspczynnik Ai m jest po prostu wyraeniem w nawiasie klamrowym po prawej stronie wzoru (38.27). Z ortonormalnoci niezaburzonych stanw wasnych wynika || | n () || = n () | n () = 1 +
m=n i=1 2 przy czym kady ze skadnikw | Ai m | jest mocno skomplikowany. Jednake, podobnie jak w rzdzie pierwszym, jeli chcemy wykonywa praktyczne obliczenia rednich (wartoci oczekiwanych) to niestety, mimo mudnoci rachunkw, musimy przeprowadzi normowanie. Nie jest to trudne, cho technicznie zoone. Na tym koczymy konkretne obliczenia poprawek do energii i wektora stanu zaburzonego zagadnienia wasnego (19.13). Oblicze w trzecim rzdzie rachunku zaburze ju nie prowadzimy. 2 gm 2 | Ai m| ,

(38.29)

Pewne uwagi kocowe Analizujc rwnania (38.13) i (38.16) nona atwo stwierdzi, e poprawki wyszych rzdw bd (2) mie struktur matematyczn podobn do En , tzn. bd ilorazami elementw macierzowych oddziaywania przez "mianowniki energetyczne". A wic przy spenieniu warunku | n | V | i m |
(0) (0) |En Em |,

(38.30)

mona mie nadziej, e szeregi perturbacyjne (19.11) lub (19.15) bd zbiene. cise zbadanie zbienoci jest ogromnie trudne. Okazuje si, e warunek typu (38.30) na og wystarczy jedynie do zapewnienia tzw. zbienoci asymptotycznej. Nie bdziemy wchodzi w niuanse matematyczne. Zadowolimy si stwierdzeniem, e przy spenieniu warunku (38.30) przynajmniej kilka pierwszych rzdw rachunku zaburze daje doskonae przyblienia rzeczywistych (eksperymentalnie mierzonych) wartoci.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

472

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

473

38.1.2

Rachunek zaburze dla stanu zdegenerowanego

Poprawki pierwszego rzdu do wektorw stanu Posugiwanie si rachunkiem zaburze dla stanw zdegenerowanych jest niestety pracochonne, chodzi tu szczeglnie o rozwizanie zagadnienia wasnego dla macierzy zaburzenia. Dlatego te, (1) w praktycznych obliczeniach na og poprzestajemy na znalezieniu poprawek Ena pierwszego (0) rzdu dla energii i zerowego rzdu | na dla wektorw stanu. Mimo to jednak przedstawimy w skrcie sposb obliczania poprawek pierwszego rzdu do wektora stanu. Nie zawsze to mona zrobi, bo zaburzenie nie musi usun degeneracji. Zaoymy, e zaburzenie cakowicie usuwa degeneracj. Na podstawie wyej opisanej proce(1) dury diagonalizacji macierzy zaburzenia znamy ju gn rnych poprawek do energii: Ena , (a = (0) 1, 2, . . . , gn ). W zerowym rzdzie mamy rwnie gn rnych kombinacji liniowych | na = gn i i=1 Cai | n dla odpowiednich wektorw stanu. Przystpujemy do konstrukcji poprawek pierwszego rzdu do wektorw stanu. Podobnie jak (1) w przypadku niezdegenerowanym szukamy | na w postaci | (1) na
gm

=
m i=1

| i m

(1) i m | na ,

(38.31)

co wynika z relacji zupenoci (19.5) dla stanw niezaburzonych. Problem sprowadza si do (1) wyznaczenia wspczynnikw i m | na . Aby je znale wrcimy do rwnania (19.54b). Zanim to jednak zrobimy, zauwamy, e rozkad (38.31) nie moe zawiera po prawej skadnika, w (0) (1) ktrym m = n. Istotnie, wektor | na jest kombinacj liniow stanw | i n . Poprawka | na (0) jest (zgodnie z (19.53)) ortogonalna do | na , wic nie moe zawiera przyczynkw rwnolegych (0) do | na , czyli nie moe zawiera wektorw | i n . A wic w konsekwencji, zamiast (38.31) mamy | (1) na =
gm m=n i=1

| i m

(1) i m | na .

(38.32)

Przechodzimy do dyskusji rwnania (19.54b), ktre mnoymy lewostronnie przez bra i m| przy m = n i otrzymujemy
(0) (1) i m | H0 En | na (1) (0) = i m | W na | na .

(38.33)

Poniewa i m |H0 = Em
(0) (0) Em En

(0)

i m | wic
(0) = i m | W | na i (0) + (1) na m | na .

(1) i m | na

(38.34)

Zauwamy, e gdyby byo m = n, to oba czynniki po lewej si zeruj, natomiast po prawej odtworzy si zagadnienie wasne dla macierzy zaburzenia. Sytuacja, w ktrej m = n wnosi (0) nowe informacje. Ostatni iloczyn skalarny znika, bo | na jako kombinacja stanw | i n jest j ortogonalny do wektorw | m=n . W wietle powyszych uwag z (38.34) mamy
(1) i m | na

i m | W | na Em En
(0) (0)

(0)

(38.35)

Relacji tych jest tyle, ile jest moliwych wartoci indeksu a. Poniewa przyjlimy, e degeneracja jest cakowicie usunita wic mamy gn rwna typu (38.35). Obliczywszy wspczynniki,

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

473

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

474

konstruujemy gn poprawek pierwszego rzdu do wektora stanu. Wstawiamy (38.35) do wzoru (38.32) i otrzymujemy | (1) na
gm

=
m=n i=1

| i m

i m | W | na Em En
(0) (0)

(0)

(38.36)
(0)

gdzie wystpuj znane ju przyblienia zerowe | na do wektora stanu. Wreszcie mnoc obie strony prze parametr otrzymamy kocowe wyraenie dla poprawki pierwszego rzdu do wektora stanu
(1) | na = gm m=n i=1

| i m

i m | V | na Em En
(0)

(0)

(0)

(38.37)

Podkrelmy, e formua ta jest stosowalna tylko wtedy, gdy zaburzenie usuwa degeneracj ju w pierwszym rzdzie, gdy wszystkie wartoci wasne macierzy zburzenia s rne.

38.2
38.2.1

Struktura subtelna w atomie wodoropodobnym

Hamiltonian i jego dyskusja

Poprzednio badalimy atom wodoropodobny, ktry opisywalimy hamiltonianem H0 = p2 , 2m r gdzie = Z q2 . 40 (38.38)

Otrzymalimy wwczas poziomy energetyczne (badalimy tylko widmo dyskretne) oraz funkcje falowe. Nie wzilimy pod uwag caego szeregu poprawek wynikajcych przede wszystkim z: faktu, e elektron jest czstk o spinie s = 1 2; koniecznoci uwzgldnienia poprawek relatywistycznych. Aby "poprawi" poprzednie "grube" przyblienie wemiemy teraz hamiltonian zoony z nastpujcych skadnikw H = mc2 + H0 + Hr + HSO , (38.39a)

gdzie mc2 jest energi spoczynkow elektronu, za H0 to hamiltonian atomowy (38.38). Nastpnie czon Hr = p4 , 8m3 c2 (38.39b)

to poprawka relatywistyczna do energii kinetycznej, natomisat trzeci skadnik w (38.39a) to HSO = 1 2m2 c2 1 d V (r) r dr L S, (38.39c)

ktry opisuje tak zwane oddziaywanie spin-orbita. W formule tej mamy V (r) = /r, co jest po prostu potencjaem coulombowskim. Poprawka zwizana z oddziaywaniem spinorbita jest rwnie natury relatywistycznej, lecz nosi odrbn nazw. Hamiltonian H dany w (38.38) jest przyblieniem rwnania Diraca (w pierwszym rzdzie wzgldem v 2 /c2 ) dla atomu wodoropodobnego, w ukadzie odniesienia w ktrym jdro spoczywa, za elektron porusza si dookoa.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

474

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

475

Sens zyczny Hr i HSO Pochodzenie skadnikw mc2 i Hr moemy zrozumie, jeli wemiemy relatywistyczne wyraenie dla energii E = p 2 c2 + m2 c4 = mc2 1 + p2 , m2 c2

(38.40)

ktre rozwiniemy w szereg z dokadnoci do wyrazw drugiego rzdu

1 E mc2 1 + 2 = mc2 +

p2 m2 c2

1 8

p2 m2 c2

p2 p4 . 2m 8m3 c2

(38.41)

Skadnik kwadratowy w p jest oczywicie operatorem energii kinetycznej "siedzcym" w hamiltonianie atomowym H0 . Energia spoczynkowa elektronu jest staym przyczynkiem do wartoci wasnych energii. Jeeli wic przesuniemy skal energetyczn (wybierzemy zero na skali energii tam, gdzie byo mc2 ), to energi spoczynkow moemy pomin. Skadnik proporcjonalny do p 4 to oczywicie czon Hr . Pozostaje wic omwi HSO oddziaywanie spinorbita. Ponisze wyjanienie naley potraktowa jakociowo i intuicyjnie, nie jest ono cise, bo bazuje na naszych przyzwyczajeniach wynikajcych z zyki klasycznej. W ukadzie spoczynkowym elektronu pole elektromagnetyczne jdra ma niezerowy przyczynek magnetyczny (transformacja Lorentza pola coulombowskiego). Spin (moment magnetyczny) elektronu sprzga si z polem magnetycznym. A zatem elektron "widzi" pole magnetyczne B = 1 E v, c2 (38.42)

ktre wynika z transformacji Lorentza z ukadu, w ktrym spoczywa jdro, do ukadu spoczynkowego elektronu. Ze spinem elektronu zwizany jest moment magnetyczny Ms = 2 B S = 2 q 1 q S. = S 2m m q mc2 (38.43)

Energia oddziaywania momentu magnetycznego (38.43) z polem (38.42) wynosi wic WSO = B Ms = E v S. (38.44)

Lecz pole elektryczne (przypominamy, e V (r) to energia potencjalna) E = 1 q grad V (r) = 1 q d V (r) dr r , r (38.45)

co podstawiamy do wzoru (38.44) i dostajemy WSO = = = 1 d V (r ) r v S mc2 dr r 1 1 d V (r) (rp)S m2 c2 r dr 1 d V (r) 1 L S. m2 c2 r dr

(38.46)

Porwnujc ten wynik z HSO w (38.39c) widzimy, e brakuje tu czynnika 1/2. Czynnik ten pojawia si przy bardziej subtelnym rozwaeniu transformacji Lorentza (elektron nie porusza si
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

475

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

476

ruchem prostoliniowym). Sens zyczny oddziaywania spinorbita nie ulega jednak zmianie jeli owe subtelnoci uwzgldnimy. Dlatego te wyraenie HSO = 1 2m2 c2 1 d V (r) L S. r dr (38.47)

przyjmujemy jako hamiltonian oddziaywania spinorbita. Zauwamy jeszcze, e wyprowadzona formua dopuszcza dowolny potencja sferycznie symetryczny. W przypadku atomu wodoropodobnego d dV (r) = dr dr r 2m2 c2 1 r3 = , r2 (38.48)

wic dla atomu wodoropodobnego hamiltonian oddziaywania spinorbita ma posta HSO = L S. (38.49)

Oszacowanie rzdw wielkoci Rozwamy rzdy wielkoci energii zwizanych z wprowadzonymi poprawkami do hamiltonianu. Oszacujemy najpierw poprawk relatywistyczn do energii kinetycznej. Zbadamy j w relacji do energii wasnych hamiltonianu H0 , ktre oszacujemy za pomoc energii kinetycznej. Otrzymujemy Hr H0 p2 p 4 2m Ekin = 8m3 c2 p 2 4m2 c2 Espocz 1, (38.50)

bowiem wiemy, e energie elektronu w atomie wodoropodobnym s rzdu 2 mc2 , gdzie 1/137 staa struktury subtelnej. A wic poprawka relatywistyczna do energii kinetycznej jest rzeczywicie maa (dla niezbyt cikich atomw). Podobnie badamy energie zwizane z oddziaywaniem spinorbita. Poniewa zarwno L jak i S s rzdu , wic hamiltonian (38.49) oszacujemy w nastpujcy sposb | HSO | 2 1 . m2 c2 r3 (38.51)

Hamiltonian atomowy H0 moemy szacowa zarwno za pomoc energii kinetycznej jak i potencjalnej (s one tego samego rzdu). Wobec tego, korzystajc z (38.51) napiszemy HSO H0
2

m2 c2 r2

bowiem

Epot =

. r
2 /m .

(38.52) Wic dalej (38.53)

Dobrym oszacowaniem promienia r jest promie Bohra aB = HSO H0

2

m2 2
4

m2 c2

Iloraz w nawiasie, dla atomu wodoru (Z = 1) odtwarza sta struktury subtelnej . Wic w kocu HSO H0 2 1 137
2

(38.54)

Stwierdzamy wic, e poprawka ze wzgldu na oddziaywanie spinorbita jest tego samego rzdu co poprawka relatywistyczna do energii kinetycznej. Obie poprawki prowadz do przyczynkw energetycznych znacznie mniejszych ni energie wasne hamiltonianu atomowego H0 . Wnioskujemy wic, e stosowanie stacjonarnego rachunku zaburze jest uzasadnione.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

476

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

477

Punkt wyjcia do rachunku zaburze Bdziemy stosowa metody stacjonarnego rachunku zaburze do hamiltonianu H = H0 + Hr + HSO , (38.55)

gdzie rol hamiltonianu (swobodnego) niezaburzonego peni hamiltonian atomowy (38.38), zaburzeniami za s: poprawka relatywistyczna do energii kinetycznej Hr dana w (38.39b); oddziaywanie spinorbita z hamiltonianem HSO danym w (38.49). Zwracamy uwag, e teraz musimy uwzgldni fakt, e elektron posiada spin. Nie zmienia to jednak wartoci wasnych hamiltonianu H0 energii niezaburzonych En = EIB , n2 n = 1, 2, 3, . . . . (38.56)

S one (przy uwzgldnieniu spinu) zdegenerowane gn = 2n2 -krotnie. Funkcje falowe funkcje wasne hamiltonianu niezaburzonego (atomowego) nlm (r = Rnl (r)Yml (, ) znane z dyskusji atomu wodoropodobnego musz zosta uzupenione o spin. A wic jako niezaburzone stany wasne H0 przyjmiemy teraz nlm
spin

nlmms = nlm ms = Rnl Ylm ms ,

(38.57)

gdzie ms oznacza spinor dwuskadnikowy. A wic niezaburzone funkcje falowe, ktrymi bdziemy si posugiwa zale od czterech liczb kwantowych: gwnej n, azymutalnej l (l = 0, 1, . . . , n 1), 1 magnetycznej m, (m = l, . . . , l) i spinowej ms = 2 .

38.2.2

Poprawka do energii kinetycznej

Najpierw rozwaymy poprawk do energii kinetycznej, zwizan z hamiltonianem Hr . Szukamy (0) poprawek do energii En = EI /n2 , ktra jest 2n2 -krotnie zdegenerowana (ze wzgldu na liczby kwantowe l, m oraz ms ). Musimy wic zbada macierz zaburzenia W(kin) = nlmms | p4 | nl m ms , 8m3 c2 (38.58)

ktra w oglnym przypadku ma wymiar 2n2 2n2 . Poniewa rozwaamy n-ty stan energetyczny, wic gwna liczba kwantowa n jest ta sama po obu stronach elementu macierzowego. Przede wszystkim zauwamy, e zaburzenie Hr nie zaley od zmiennych spinowych, wic macierz zaburzenia musi by diagonalna w spinowej liczbie ms : W(kin) = ms ms nlm | p4 | nl m , 8m3 c2 (38.59)

Aby kontynuowa obliczenia musimy jako wyrazi operator p 4 . W hamiltonianie atomowym (niezaburzonym) wystpuje p 2 , zatem p 4 = 4m2 H0 V (r) , co moemy wykorzysta w macierzy zaburzenia, ktr teraz zapiszemy jako W(kin) =
S.Kryszewski
2

(38.60)

ms ms 2mc2

nlm | H0 V (r) H0 V (r) | nl m .

MECHANIKA KWANTOWA

(38.61) 477

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

478

Obliczajc element macierzowy musimy bardzo uwaa, bowiem H0 zawiera operator pdu, ktry wcale nie musi komutowa z potencjaem. Podstawiamy potencja coulombowski i korzystajc z relacji zupenoci stanw | nlm oraz z faktu, e s to stany wasne H0 , dostajemy nlm | H0 + =
N LM

H0 + | nl m = r r nlm | H0 + | N LM r
(0) nlm | En | N LM

N LM | H0 + nlm |

| nl m r

=
N LM

+
(0)

| N LM r + N LM | | nl m r

=
N LM (0) En EN (0)

N LM | EN | nl m nlm | N LM

N LM | nl m | nl m r nlm | | N LM r N LM | | nl m r N LM |

(0) + En nlm | N LM

+ EN +

(0)

N LM | nl m | N LM r

nlm |

(38.62)

Porzdkujc uzyskane wyraenie otrzymujemy dalej nlm | H0 + =

N LM (0) + En lL mM N LM |

| nl m

=
(0)

nN

(0) En EN lL mM Ll M m

+ EN Ll M m + nlm | 2 | nl m , r2

(0)

| nl m r nlm | | N LM r (38.63)

gdzie w ostatnim skadniku ponownie skorzystalimy z relacji zupenoci. Obliczajc sumy dostajemy nlm | H0 + =
(0) En

r
2

| nl m
(0) + 2 En nlm |

ll mm

| nl m r (38.64)

nlm |

2 | nl m . r2

Pozostae elementy macierzowe s rednimi z potg odlegoci elektronu od jdra, liczonymi w bazie funkcji wasnych atomu wodoropodobnego. rednie takie obliczalimy uprzednio, pamitamy e s one diagonalne w liczbach kwantowych l i m, a zatem nlm | H0 + 2 | nl m r (0) = ll mm En

(0) + 2 En r1

nl

+ 2 r 2

nl

(38.65)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

478

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

479

Wstawiamy obliczony element macierzowy do wyraenia (38.61) dla macierzy zaburzenia, ktra przyjmuje posta W(kin) = ms ms ll mm 2mc2
(0) En 2 (0) + 2 En r1 nl nl

+ 2 r2

(38.66)

Widzimy, e uzyskana macierz zaburzenia jest diagonalna wzgldem wszystkich trzech liczb kwantowych: spinowej ms , orbitalnej l i magnetycznej m, wic jej wartoci wasne to po prostu elementy diagonalne. Jednoczenie elementy tej macierzy zale od gwnej liczby n oraz od l. Wnioskujemy wic, e zaburzenie zwizane z relatywistyczn poprawk do energii kinetycznej powinno przynajmniej czciowo usun degeneracj. Poprawki pierwszego rzdu do 2n2 -krotnie (0) zdegenerowanej energii En s wartociami wasnymi macierzy zaburzenia jej elementami diagonalnymi wynoszcymi Enl (kin) =
(1)

1 2mc2

(0) En

(0) + 2 En

1 r

nl

+ 2

1 r2

nl

(38.67)

Warto w tym miejscu przypomnie oznaczenia wprowadzone przy dyskusji atomu wodoropodobnego, a mianowicie
(0) En = 1 2

mc2 2

Z2 . n2 c r 2
nl

(38.68)

gdzie jest sta struktury subtelnej = q2 1 40 c = Z =

nl

= Z c.

(38.69)

Co wicej, wartoci oczekiwane r1 one 1 r

nl

zostay obliczone w (15.117) i (15.118). Wynosz 2Z 2 , 3 a2 0 n (2l + 1)

Z , a 0 n2

1 r2

nl

(38.70)

gdzie a0 oznacza promie Bohra dany wzorami a0 =

2 40 = = . m q2 m c mc 2

(38.71)

Na podstawie tych oznacze wyraamy poprawki (38.67): Enl (kin) =

(1)

(1) 2mc2

Z4 mc2 4n4

Z 3 mc2 2 n4 a0 + Z 22 . 1 3 a2 0 n (l + 2 ) (38.72)

Rozwamy czynnik Z/a0 . Z (38.69) i (38.71) otrzymujemy mc Z = Z 2 c a0 = Z 2 2 mc2 , (38.73)

dziki ktremu porzdkujemy dalej wyraenie (38.72) Enl (kin) = =

S.Kryszewski
(1)

mc2 Z 4 4 2 n3
(0) En

3 1 4n (l + 1 2) 3 1 . 4n (l + 1 2)
MECHANIKA KWANTOWA

Z 2 2 n

(38.74) 479

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

480

Widzimy, e poprawka relatywistyczna do energii kinetycznej jest rzeczywicie 2 razy mniejsza ni energia niezaburzona (o ile Z nie jest zbyt due). Potwierdza to nasze wczeniejsze oszacowanie (38.50). Niestety oszacowanie to "psuje" si dla duych Z , co o tyle nie powinno dziwi, e jak wiemy, nierelatywistyczna teoria atomu wodoropodobnego rwnie "psuje" si dla cikich atomw. Widzimy take, e otrzymana poprawka zaley od orbitalnej liczby kwantowej l, a wic degeneracja zostanie czciowo usunita. Degeneracja ze wzgldu na m oraz ms pozostaje nie zmieniona. Poprawki do energii stanw atomu wodoru W zasadzie powinnimy wstrzyma si z dyskusj dopki nie obliczymy poprawek wynikajcych (1) z oddziaywania spin-orbita. Mimo to, dyskusja poprawek Enl (kin) jest pouczajca i dlatego j tu przeprowadzimy. Otrzymane rezultaty zilustrujemy na przykadzie atomu wodoru (Z = 1). 2n2 -krotnie zdegenerowane niezaburzone poziomy odpowiadaj energiom (por. (38.68))
(0) En =

mc2 2 2n2

(38.75)

Relatywistyczne poprawki do energii kinetycznej dane s wzorem wynikajcym z (38.74), to jest Enl (kin) =
(1)

mc2 4 2n3

1 3 . 1 4n (l + 2 )

(38.76)

Rozwaymy zastosowanie tej formuy do obliczenia poprawek dla stanu podstawowego i pierwszego wzbudzonego. (0) Dla stanu podstawowego 1s, w ktrym n = 1, l = m = 0 oraz ms = 1 2 , o energii E1 = 2 2 1 2 mc ktry jest 2-krotnie zdegenerowany, poprawka wynosi
1 mc2 4 2 E10 (kin) = 2 (1) 3 4

5 8

mc2 4 .

(38.77)

Degeneracja stanu podstawowego g1 = 2, (obecna ze wzgldu na dwa stany spinowe) nie zostaa usunita. Poprawka jest ujemna, wic energia tego stanu ulega przesuniciu w d. W pierwszym (0) stanie wzbudzonym mamy n = 2 i energi E2 = mc2 2 /8. Stan ten jest 8-krotnie zdegenerowany. W tym przypadku degeneracja zostanie czciowo usunita, bowiem dopuszczalne jest teraz l = 0, 1. I tak dla stanu 2s, w ktrym l = m = 0 mamy poprawk do energii E20 (kin) =
(1) 1 16

mc2 4 2

3 8

13 128

mc2 4 .

(38.78)

Stan 2s pozostaje 2-krotnie zdegenerowany (z wzgldu na spin). Natomiast dla stanu 2p, w ktrym l = 1, m = 0, 1, odpowiednia poprawka wynosi E21 (kin) =
(1) 1 16

mc2 4

2 3

3 8

7 384

mc2 4 .

(38.79)

Stan 2p jest nadal 6-krotnie zdegenerowany, ze wzgldu na trzy wartoci magnetycznej liczby kwantowej i dwie spinowej. Uzyskane poprawki do energii stanu n = 2 s rne, bo zale od orbitalnej liczby kwantowej. Omiokrotna degeneracja stanu niezaburzonego jest czciowo 1 usunita. Stan 2s (n = 2, l = m = 0, ms = 2 ), jest bardziej przesunity w d. Stan 2p take bdzie przesunity w d skali energetycznej, ale mniej. Sytuacj t schematycznie przedstawia rysunek 38.1.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

480

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

481

Rys. 38.1: Poprawki relatywistyczne do energii atomu wodoru dla stanu podstawowego 1s i dla stanu n = 2 (stanw 2s oraz 2p). Jest to schemat, na ktrym skala energii nie jest zachowana.

38.2.3

Oddziaywanie spin-orbita

Dyskusja wstpna Zanim przejdziemy do obliczania (w ramach rachunku zaburze) poprawek zwizanych z oddziaywaniem spin-orbita, zauwamy, e do tej pory posugiwalimy si baz nlmms (r, , ) = r, , | n, l, m, s = 1 2 , ms , (38.80)

to jest baz niesprzon, baz stanw wasnych operatorw: hamiltonianu H0 ; orbitalnego momentu pdu L2 ; rzutu orbitalnego momentu pdu L3 na o z ; spinu S2 ; rzutu spinu S3 na o z . Operatory te tworz ZZOK (cho S2 niewiele wnosi, bo s = 1 2 jest ustalone). Baza (38.80) posuya jako baza niezaburzona, w ktrej obliczalimy macierz zaburzenia i poprawki do energii kinetycznej. Niestety jednak baza ta nie jest dobra do oblicze poprawek wynikajcych z oddziaywania spin-orbita. Wynika to std, e oddziaywanie spin-orbita jest proporcjonalne do operatora HSO L S = L1 S1 + L2 S2 + L3 S3 , (38.81)

ktry nie komutuje z operatorami Lk i Sk . Std wynika, e stany z liczbami kwantowymi 1 | n, l, m, s = 2 , ms nie s stanami wasnymi L S. Mona na ten problem spojrze take inaczej. Mianowicie iloczyn skalarny L S mona zapisa w postaci LS =
1 2

(L+ S + L S+ ) + L3 S3 ,

(38.82)

gdzie L = L1 iL2 oraz S = S1 iS2 . Wobec tego obliczanie macierzy zaburzenia w stanach (38.80) bdzie bardzo skomplikowane, bo operatory L i S bd mie elementy macierzowe
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

481

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

482

pomidzy stanami o rnych wartociach m i ms . Znacznie wygodniej jest posugiwa si baz, w ktrej operator L S jest diagonalny. Fakty te omwilimy dyskutujc potrzeb dodawania operatorw momentu pdu. Pokazalimy, e skadowe cakowitego momentu pdu J = L + S, komutuj z HSO , to jest HSO , Jk = 0. (38.84) (38.83)

A zatem operator J jest kandydatem do konstrukcji ZZOK, ktry pozwoli zbudowa baz, w ktrej HSO bdzie diagonalne (wektory bazy bd stanami wasnymi HSO ). Dziki temu moemy spodziewa si, e odpowiednia macierz zaburzenia te bdzie diagonalna. ZZOK dla atomu z oddziaywaniem spin-orbita Rozwaymy atom wodoropodobny z oddziaywaniem spin-orbita. Na razie ograniczymy si do dyskusji sytuacji opisywanej hamiltonianem H = H0 + HSO = p2 2m r + 1 L S. 2 2 2m c r3 (38.85)

W naszych rozwaaniach HSO stanowi zaburzenie, za H0 jest czonem niezaburzonym. Szukamy (0) poprawek do energii En energii wasnych hamiltonianu H0 . Sam operator H0 , ktrego wartoci wasne s wielokrotnie zdegenerowane, nie wystarcza do jednoznacznego okrelenia bazy. Dlatego te wemiemy pod uwag operatory: H0 hamiltonian niezaburzony; L2 orbitalny moment pdu; S
2 2

(38.86a) (38.86b) (38.86c) (38.86d) (38.86e)

spin elektronu; cakowity moment pdu;

J3 rzut cakowitego momentu pdu na o s z.

Aby sprawdzi, czy operatory te rzeczywicie tworz ZZOK, trzeba zbada czy komutuj parami. Uatwimy sobie dyskusj komutatorw zbierajc znane nam ju skdind fakty. Dyskutujc ruch w potencjale centralnym, przekonalimy si, e H0 , L2 H0 , L k H0 , S2 Sk , Lk L2 , Lk S , Sk J2 , Jk
2

= 0, = 0. = H0 , Sk = 0,

(38.87a) (38.87b) (38.88a) (38.88b) (38.89a) (38.89b) (38.89c)

Spin jest niezaleny od zmiennych przestrzennych, co w konsekwencji daje = 0. = 0, = 0, = 0,

Z oglnej teorii wiemy, e operatory momentu pdu speniaj

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

482

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

483

Elementarn konsekwencj niezalenoci (38.88b) spinu i orbitalnego momentu pdu s relacje komutacyjne L2 , L S S2 , L S = 0, = 0, (38.90a) (38.90b)

Poniewa L i S komutuj, wic J2 = L2 + S2 + 2 L S. (38.91)

Przechodzimy do sprawdzenia, czy operatory (38.86) tworz ZZOK. Musimy wic zbada nastpujce relacje komutacyjne. (1) H0 , L2 (5) L2 , S2 (8) S2 , J2 (10) J2 , J3 Relacje (1), (2), (5) i (10) s trywialne i oczywicie daj zera (por. (38.87a), (38.88a), (38.88b) oraz (38.89c)). Omwimy skrtowo pozostae. Relacja (3) z (38.91) daje H0 , J2 = H0 , L2 + S2 + 2L S = 0. Pierwszy i drugi skadnik znikaj (por. (38.87a) i (38.88a)). Trzeci znika na mocy (38.87b) i niezalenoci spinu od zmiennych przestrzennych. Komutator (4) ma posta H0 , L3 + S3 = 0, bowiem mamy (38.87b) i (38.88a). Komutator (6): L2 , L2 + S2 + 2 L S = 0, co wynika z (38.88b) i (38.89). Analogicznie komutator (7): L2 , L3 + S3 = 0, na mocy (38.89a) i (38.88b). Zerowanie si komutatorw (8) i (9) wynika (tak jak w przypadku dwch poprzednich) z relacji (38.88b) i (38.89b). A wic rzeczywicie wszystkie komutatory (38.92) znikaj i operatory (38.86) tworz ZZOK. Wektory bazy sprzonej | n, l, s = 1 2 , j, mj (38.93) (2) H0 , S2 (6) L2 , J2 (9) S2 , J3 (3) H0 , J2 (7) L2 , J3 (4) H0 , J3 (38.92)

tworz baz stanw niezaburzonych i s stanami wasnymi omawianych operatorw, speniaj wic zagadnienia wasne: H0 | n, l, s = 1 2 , j, mj L2 | n, l, s = 1 2 , j, mj
1 S | n, l, s = 2 , j, mj 2 (0) = En | n, l, s = 1 2 , j, mj

(38.94a) (38.94b) (38.94c) (38.94d) (38.94e)

= = = =
3 4

l(l + 1) | n, l, s = 1 2 , j, mj
2

| n, l, s = 1 2 , j, mj
1 2 , j, mj 1 2 , j, mj

J | n, l, s = J3 | n, l, s =

1 2 , j, mj 1 2 , j, mj

j (j + 1) | n, l, s =

mj | n, l, s =

W bazie stanw (38.93) bdziemy teraz bada macierz zaburzenia spowodowanego oddziaywa(0) niem spin-orbita. Szuka bdziemy poprawek do energii En , ktre s oczywicie zdegenerowane. Pokaemy, e stopie degeneracji gn = 2n2 jest taki sam, jak w przypadku bazy niesprzonej. Istotnie, dla danej gwnej liczby kwantowej n, liczba l moe mie n rnych wartoci 1 (l = 0, 1, 2, . . . , (n 1)). Liczba j przyjmuje dwie moliwe wartoci: j = l 2 . Dla kadego j ,
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

483

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

484

liczba kwantowa mj ma (2j + 1) rnych wartoci. A wic dla j = l + 1 2 mamy (2l + 2) stanw o 1 rnych mj , za dla j = l 2 jest 2l stanw. Poniewa l = 0, 1, 2, . . . , (n 1), wic
n 1

gn =
l=0 n 1

[(2l + 2) + 2l ] [4l + 2 ] = 4
l=0

n(n 1) + 2n = 2 n2 . 2

(38.95)

Dyskutowalimy tu hamiltonian H okrelony w (38.85), ktry nie zawiera Hr relatywistycznej poprawki do energii kinetycznej. Zwrmy jednak uwag,e niezaburzony hamiltonian H0 zawiera operator p 2 , ktry komutuje z pozostaymi operatorami (38.86) tworzcymi ZZOK. Wobec tego Hr (proporcjonalny do p 4 ) te komutuje z operatorami (38.86). A zatem poprawki do energii kinetycznej moemy rwnie dobrze liczy w bazie sprzonej (38.93), jak i w bazie (38.80) niesprzonej. Co wicej, macierz W(kin) , obliczona w bazie niesprzonej (38.66), dla ustalonych liczb kwantowych l i s jest diagonalna i proporcjonalna do macierzy jednostkowej. Wobec tego przejcie do innej bazy bazy sprzonej (38.93), nie zmieni tej macierzy. Obliczenia (1) poprawek Enl (kin) pozostaj bez zmian, wzr (38.74) pozostaje w mocy w obu bazach. Macierz zaburzenia. Regua Landego Przystpujemy do analizy zaburzenia oddziaywania spin-orbita. Zgodnie z przeprowadzon dyskusj, budujemy macierz zaburzenia w bazie sprzonej (38.93). Hamiltonian zaburzenia (38.49) "obkadamy" stanami bazy o jednakowych gwnych liczbach kwantowych, bo chcemy (0) obliczy poprawki do stanu o energii En . Macierz ta ma wic posta W(SO) =
1 n, l, s = 1 2 , j, mj | (r ) L S | n, l , s = 2 , j , mj ,

(38.96)

gdzie, zgodnie z (38.85) funkcja (r) zmiennej radialnej, jest zdeniowana wzorem 1 . (38.97) 2m2 c2 r3 Poniewa radialne funkcje falowe zale tylko od n i l, gwnej i orbitalnej liczb kwantowych, wic macierz zaburzenia faktoryzuje si (r) = W(SO) = nl | (r) | nl
1 n, l, s = 2 , j, mj | L S | n, l , s = 1 2 , j , mj ,

(38.98)

2 2 2 i moemy oblicza oba czynniki oddzielnie. Z (38.91) wynika, e L S = 1 2 J L S , co wstawiamy do drugiego czynnika macierzy zaburzenia, otrzymujc w ten sposb 1 n, l, s = 1 2 , j, mj | L S | n, l , s = 2 , j , mj

=
2

= = =
1 2 1 2

n, l, s =
2

1 2 , j, mj

1 2

J L S2 | n, l , s = 1 2 , j , mj
3 4 =1 2 , j, mj 1 | n, l , s = 2 , j , mj 3 4

j (j + 1) l(l + 1) n, l, s

ll jj mj mj j (j + 1) l(l + 1)

(38.99)

gdzie wykorzystalimy zagadnienia wasne (38.94) i ortonormalno wektorw bazy sprzonej. Wobec tego macierz zaburzenia (38.98) ma posta
2

W(SO) =

nl | (r) | nl

ll jj mj mj
3 4

j (j + 1) l(l + 1)
S.Kryszewski

(38.100) 484

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

485

Macierz ta jest diagonalna we wszystkich indeksach (liczbach kwantowych). Widzimy wic jak poyteczne okazao si przejcie do bazy sprzonej. Obecno delty Kroneckera ll sprawia, e element macierzowy funkcji (r) te jest diagonalny. Dlatego te moemy ju wypisa poprawki (1) (0) En (so) do energii niezaburzonych En . Wynosz one Enlj (so) =
(1) 1 2 2

(r)

nl

j (j + 1) l(l + 1)

3 4

(38.101)

Poprawki do energii n-tego poziomu energetycznego zale od liczb kwantowych l i j , spodziewamy si czciowego usunicia degeneracji, co omwimy nieco dalej. Czynnik w nawiasie kwadratowym to jeden z tzw. czynnikw Landego, a otrzymana poprawka to tzw. regua Landego. Przed dyskusj pewnych przypadkw szczeglnych i kwestii degeneracji, musimy obliczy warto oczekiwan funkcji (r). Obliczenia (r) Wprost z denicji (38.97) mamy (r)
nl

1 2 2 2m c r3

nl

2m2 c2

1 r3

nl

(38.102)

Warto oczekiwan odwrotnoci szecianu promienia znamy (patrz (15.123), wynosi ona 1 r3 = Z3 1 . 3 a3 n l ( l + 1 /2) (l + 1) 0 (38.103)

nl

Wobec tego otrzymujemy (r)

nl

1 Z 3 3 . 2m2 c2 a3 n l ( l + 1 /2) (l + 1) 0

(38.104)

Przeksztacamy pierwszy czynnik. Korzystamy z oznacze (38.69) i (38.71) i otrzymujemy Z3 Z 4 2 Z 4 4 = = mc2 2m2 c2 a3 2ma2 2 2 0 0 Podstawiajc (38.71) do (38.104) dostajemy (r)
nl

(38.105)

Z 4 4 1 ( mc2 ) 3 . 2 2 n l (l + 1/2) (l + 1)

(38.106)

Obliczon warto oczekiwan podstawiamy do wzoru (38.101). Poprawka pierwszego rzdu do energii wywoana oddziaywaniem spin-orbita wynosi wic Enlj (so) = Z 4 4 ( mc2 ) =
(0) En (1)

1 4n3

j (j + 1) l(l + 1) l (l + 1 2 ) (l + 1) j (j + 1) l(l + 1) l (l + 1 2 ) (l + 1)
(0) 3 4

3 4

Z 2 2 2n

(38.107)

2 2 2 2 Porwnujc ten wynik z n-t energi niezaburzon |En | = 1 2 Z ( mc )/n widzimy, e oszacowanie (38.54) byo poprawne. Stwierdzamy, e liczba atomowa Z nie powinna by zbyt dua (o czym ju mwilimy).

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

485

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

486

Przeksztacenia wyniku
1 W badanej sytuacji mamy ustalone s = 1 2 , zatem j = l 2 . Bez trudu obliczamy ostatni czynnik we wzorze (38.107)

j (j + 1) l(l + 1) l(l + 1 2 )(l + 1)

3 4

1 (l + + 1) (1) l (l + 1 2)
1 2 )(l

dla j = l + 1 2, (38.108)
1 dla j = l 2 .

Wzory te mona zapisa jeszcze inaczej, jeli zauwaymy, e 1 l+ 1 j+

2(l +

1
1 2 )(l

1 2

1 2

+ 1)

1 dla j = l + 2 ,

(1) 2l(l + 1 2)

.
1 dla j = l 2 .

(38.109)

Zestawiajc dwa powysze wzory moemy przyrwna ich lewe strony, co pozwala zapisa poprawki (38.107) jedn formu Enlj (so) =
(1) (0) En

Z 2 2 n

1 l+

1 2

1 , j+1 2 )

(38.110)

suszn dla obu dozwolonych wartoci liczby kwantowej j . Zwrmy uwag na podobiestwo tego wyniku i poprawki (38.74) do energii kinetycznej. Przykadowe poprawki do energii Dla stanw ns mamy tylko l = 0, wic jedyn moliwoci jest j = 1 2 . W tym wypadku formua (38.110) daje poprawki En0j =1/2 (so) =
(1) (0) En

Z 2 2 21 n

Z 4 4 ( mc2 ) 2n3

(38.111)

Poprawka jest dodatnia, energia "przesuwa" si w gr. Degeneracja nie zostaje usunita. Dla stanw np mamy l = 1, a wic moliwe s dwie wartoci cakowitego momentu pdu j . 3 1 Mamy zatem j = 1 2 oraz j = 2 . Na mocy (38.110) dla l = 1 i j = 2 En,l=1,j =1/2 (so) =
(1) (0) En

Z 2 2 n

2 1 3 (38.112)

Z 4 4 ( mc2 ) 6 n3

Natomiast dla stanu l = 1 i j = 3 2 ) dostajemy En,l=1,j =3/2 (so) = =

(1) (0) En

Z 2 2 n

2 1 3 2 (38.113)

Z 4 4 ( mc2 ) 12 n3

Obie poprawki s rne, wic degeneracja zostanie czciowo usunita.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

486

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

487

38.2.4

Struktura subtelna

Dyskusja oglna Badalimy poprawki do energii stanw atomu wodoropodobnego, w hamiltonianie ktrego uwzgldnilimy spin oraz dwa przyczynki natury relatywistycznej: poprawk do energii kinetycznej i oddziaywanie spin-orbita. Oszacowalimy te poprawki stwierdzajc, e s one mniejsze o czynnik rzdu 2 ( staa struktury subtelnej) ni energie niezaburzone. Obliczenia w pierwszym rzdzie rachunku zaburze pozwoliy nam uzyska jawne wyraenia dla poprawek i wykaza, e nasze wstpne oszacowania byy poprawne. Zbierzemy teraz nasze wyniki, obliczajc poprawki do energii stanw niezaburzonych wynikajce z cznej obecnoci obu skadnikw w hamiltonianie. I tak, dla energii kinetycznej dostalimy Enl (kin) = =
(1)

mc2 Z 4 4 2 n3
(0) En

1 3 4n (l + 1 2) 3 1 . 4n (l + 1 2) 1 j+ (38.114)

Z 2 2 n

Natomiast oddziaywanie spin-orbita jest rdem poprawki Enlj (so) = =

(1)

mc2 Z 4 4 2 n3
(0) En

1 l+

1 2

1 2

Z 2 2 n

1 l+

1 2

1 . (j + 1 2)

(38.115)

Zsumowanie tych poprawek jest trywialne, a zatem Enj

(1)

= =

mc2 Z 4 4 2 n3
(0) En

1 3 4n j+

1 2

Z 2 2 n

3 1 . 4n (j + 1 2)

(38.116)

Zwrmy uwag, e sumaryczna poprawka wynikajca z relatywistycznych poprawek w hamiltonianie zaley od dwch liczb kwantowej: gwnej n, i od cakowitego momentu pdu j . Degeneracja jest wic czciowo zniesiona. Stan ukadu (baza sprzona) dany jest wektorem 1 | n, l, s = 2 , j, mj . Degeneracja ze wzgldu na rzut cakowitego momentu pdu, czyli ze wzgldu na mj jest nadal (2j + 1)-krotna. Natomiast ze wzgldu na orbitalny moment pdu l = j 1 2 degeneracja jest dwukrotna. W zwizku z tym wprowadza si notacj dla podpowok, piszc n lj (38.117)

gdzie n gwna liczba kwantowa. l jest orbitaln liczb kwantow, przy czym zwyczajowo oznacza si j literami: S - l = 0, P
- l = 1,

D - l = 2,

itd.

(38.118)

Indeks j w zapisie (notacji) (38.117) oczywicie oznacza cakowity moment pdu j = l 1 2. Zastosowanie tej notacji omwimy na przykadzie atomu wodoru. Stany n = 1 atomu wodoru W atomie wodoru Z = 1. W stanie podstawowym, gwna liczba kwantowa n = 1, co sprawia, 1 e jedyn moliw orbitaln liczb jest l = 0. Wobec tego cakowity moment pdu j = 2 . W
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

487

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

488

atomie wodoru, stan podstawowy oznaczamy n = 1, = stan 1S1/2 .

(0)

(38.119)

Poniewa liczba mj przyjmuje dwie warto mj = 1 2 , wic jest to stan 2-krotnie zdegenerowany.
2 2 Jego energia niezaburzona to (por. (38.70)) En=1 = 1 2 mc . Z formuy (38.116) otrzymujemy dla stanu 1S1/2 poprawk do energii wynoszc

(1)

1 n=1,j = 2

= 4 ( mc2 ) =

1 2

3 1 4

1 4 1 (0) ( mc2 ) = En=1 2 . (38.120) 8 4 Degeneracja nie zostaje usunita. Poprawka jest ujemna, wic poziom n = 1 zostaje przesunity w d. Porwnujc ten wynik z poprawk (38.77) stwierdzamy, e oddziaywanie spin-orbita zmniejsza przesunicie energii. Stany n = 2 atomu wodoru Dla drugiego stanu (pierwszego wzbudzonego) mamy oczywicie n = 2. Energia niezaburzona (0) 1 wynosi En=2 = 8 mc2 2 . Stan n = 2 jest gn=2 = 2 22 = 8-krotnie zdegenerowany. Moliwe jest l = 0, 1, oraz j = l 1 2 , przy odpowiednich mj . Dla porzdku dyskusji wypiszmy liczby kwantowe dla omiu stanw odpowiadajcych n = 2. A wic mamy l = 0, j=1 2, mj = + 1 2 mj = 1 2 mj = + 1 2 mj = 1 2
3 m = + j 2 1 mj = +
2

, stany 2S1/2

l = 1,

j=1 2,

, stany 2P1/2

l = 1,

3 j=2 ,

mj = 1 2 m = 3 j 2

, stany 2P3/2

(38.121)

Formua (38.116) dajca poprawki do energii zaley od liczb kwantowych n i j . W tym przypadku liczba j ma dwie moliwe wartoci, zatem otrzymamy dwie poprawki. W rozwaanym przypadku otrzymujemy dla j = 1 2 (czyli dla stanw 2S1/2 i 2P1/2 ) poprawk En=2,j =1/2 = 4 ( mc2 ) =
(1)

1 16

3 1 8

5 4 ( mc2 ) 128 5 (0) = En 2 , 16 dla drugiej moliwoci, tj. dla j = 3 2 (stan 2P3/2 ) mamy natomiast En=2,j =3/2 = 4 ( mc2 ) = =
S.Kryszewski
(1)

(38.122)

1 28

3 1 8 2

1 4 ( mc2 ) 128 1 E (0) 2 . 16 n

MECHANIKA KWANTOWA

(38.123) 488

6.03.2010

38. (U.17) Stacjonarny rachunek zaburze

489

Rys. 38.2: Struktura subtelna dla stanu n = 2 (pierwszego stanu wzbudzonego) w atomie wodoru, spowodowana poprawk relatywistyczn do energii kinetycznej i oddziaywaniem spin-orbita. Jest to tylko schemat, na ktrym skala energii nie jest zachowana.

Otrzymane rezultaty najlepiej jest zilustrowa na schemacie (rys. 38.2)). Tak uzyskana struktura poziomw nosi nazw "struktury subtelnej". Stany charakteryzujce si rnymi liczbami j maj rne energie. Omiokrotna degeneracja stanu n = 2 jest czciowo usunita. Poprawione energie stanw 2S1/2 i 2P1/2 nadal s takie same, a wic stany te "pokrywaj si" dajc stan o 4-krotnej degeneracji. Stan 2P3/2 ma inn energi i pozostaje 4-krotnie zdegenerowany. A wic degeneracja ze wzgldu na liczb kwantow mj pozostaje (nie jest usunita). Jest to degeneracja zasadnicza, wynikajca z niezmienniczoci penego hamiltonianu przy obrotach. Warto podkreli, e uzyskane tu wyniki s zgodne z pierwszymi przyblieniami rozwiza cisego, relatywistycznego rwnania Diraca. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

489

6.03.2010

39. (U.18) Metoda wariacyjna

490

Rozdzia 39

(U.18) Metoda wariacyjna

39.1
39.1.1

Metoda wariacyjna
Uwagi wstpne

Rachunek zaburze stosujemy wtedy, gdy hamiltonian ukadu mona zapisa w postaci H = H0 + V , przy czym umiemy rozwiza zagadnienie wasne dla H0 , tj. znamy stany {| n } i energie {En } speniajce H0 | n = En | n . zaburzenie V jest "mae". Sens tego stwierdzenia dyskutowalimy w rozdziale o rachunku zaburze. W wielu praktycznych zagadnieniach przynajmniej jedno z tych zaoe nie jest spenione i rachunek zaburze jest tym samym niestosowalny. Potrzebujemy innych metod przyblionych. Niech H bdzie przestrzeni stanw pewnego ukadu zycznego, za H jego hamiltonianem. Wemy stan | H (niekoniecznie unormowany) i utwrzmy liczb E () = |H | . | (39.1)

Liczba ta oczywicie zaley od wyboru stanu | , dlatego E () nazywamy funkcjonaem (funkcjona odwzorowuje przestrze funkcji, w tym wypadku przestrze stanw, w ciao liczb, tu rzeczywistych). Tak zbudowany funkcjona ma bardzo poyteczne wasnoci, ktre sformuujemy jako twierdzenia.

39.1.2

Twierdzenia pomocnicze

Twierdzenie 39.1 Funkcjona E () ma (ze wzgldu na dobr stanu | ) ekstremum wtedy i tylko wtedy, gdy | jest stanem wasnym hamiltonianu H , tj., gdy H | = E ()| . Dowd. Rozpoczynamy od obliczenia wariacji funkcjonau E (). Z (39.1) mamy E () = = skd wynika, e | E () = | H |
S.Kryszewski

|H | | |H | |

|H |

1 |

| (39.2)

E ()

| , |

E () | .
MECHANIKA KWANTOWA

(39.3) 490

6.03.2010

39. (U.18) Metoda wariacyjna

491

Obliczmy skadniki tej formuy. Biorc pod uwag, e hamiltonian H jest ustalony |H | = = + | H | + |H |

| H | + | H | + | H | + | H | | H | , (39.4)

gdzie jest dowoln, innitezymaln zmian (wariacj) stanu | . Pierwszy i ostatni skadnik znosz si. Zaniedbujemy skadnik czwarty, jako ma wyszego rzdu. Zatem | H | = | H | + | H | . Analogicznie obliczymy | = | + | . Wykorzystujc (39.5) i (39.6) w (39.3) otrzymujemy | E () = | H | + | H | E () | E () | = | H E () | + | H E () | . (39.7) (39.6) (39.5)

Zamy teraz, e funkcjona ma ekstremum. Wobec tego E () = 0 i z (39.7) wynika, e 0 = = | H E () | + | H E () | | H E () | + | H E () |

= 2 Re | H E () | . Wariacja jest dowolna. Zastpimy j przez i . Wwczas, zamiast (39.8) dostaniemy 0 = i | H E () | + | H E () | i

(39.8)

= i | H E () | + i | H E () | = i | H E () | + i | H E () | = 2 Im | H E () | . Opuszczajc prim i zestawiajc ostatnia rwno z (39.8) stwierdzamy, e | H E () | = 0. (39.10)

(39.9)

Ze wzgldu na dowolno wariacji z (39.10) wynika H E () | = 0 = H| = E ()| , (39.11)

a wic stan | jest stanem wasnym hamiltonianu H z wartoci wasn E (). Pierwsza cze twierdzenia jest udowodniona. Dowd w odwrotn stron wychodzi z zaoenia H | = E ()| . Rozumowanie powysze prowadzimy "z dou w gr" i otrzymamy, e wariacja funkcjonau e() musi znika. Fakt e E () = 0 oznacza, e E () ma ekstremum. Dowd twierdzenia jest zakoczony.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

491

6.03.2010

39. (U.18) Metoda wariacyjna

492

39.1.3

Funkcjona E () szacuje energi od gry

Zazwyczaj (za wyjtkiem kilku szczeglnych przypadkw) nie potramy cile rozwiza zagadnienia wasnego dla danego hamiltonianu. Mimo to jednak wiemy, e posiada on energie wasne {En }, ktre moemy zawsze ponumerowa tak, aby E1 < E2 < E3 < . . . . . . (39.12)

Energie te mog by zdegenerowane, wwczas energii En odpowiada podprzestrze Hn o wymiarze gn rwnym stopniowi degeneracji energii En . Niech Pn oznacza operator rzutowania na podprzestrze wasn Hn . Dowolny stan | H mona zapisa jako sum rzutw | =
n

Pn | ,

(39.13)

przy czym Pn | jest stanem wasnym hamiltonianu, tj., H Pn | = En Pn | . (39.14)

Zbadajmy teraz rnic E () E1 = |H | E1 . | (39.15)

Poniewa zachodz relacje (39.13) i (39.14) wic |H | = =

n

|H
n

Pn |

|
n

En Pn | (39.16)

| En Pn |
n

Natomiast z rozkadu jedynki E1 = | E1 | | =

, zatem Pn = 1
n

| E1

Pn |

| E 1 Pn | . |

(39.17)

Podstawiajc (39.16) i (39.17) do (39.15) dostajemy E () E1 = = =

n n

| En Pn |

| E1 Pn |

| En E1 Pn | | | Pn | | | Pn | , | (39.18)

En E1 En E1
n=1

bo z sumy wypada skadnik z n = 1. Szacujemy teraz kolejne czynniki. W myl zaoenia (39.12) mamy En E1 > 0. Stan | jest niezerowy, wic 2 = | > 0. Z idempotentnoci i hermitowskoci projektorw | Pn |
S.Kryszewski

| Pn Pn |

| P n Pn |

Pn

0.

(39.19) 492

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

39. (U.18) Metoda wariacyjna

493

Tu mamy nierwno nieostr, bo moe si zdarzy Pn | = 0, tj., stan | moe by ortogonalny do podprzestrzeni Hn . Wobec tego, prawa strona wyraenia (39.18) jest sum nieujemnych skadnikw, wic caa jest nieujemna. Nieujemna jest wic i lewa strona, to jest E () E1 0 = E () E1 . (39.20)

Wykazalimy wic nastpujce Twierdzenie 39.2 Niech H bdzie hamiltonianem pewnego ukadu zycznego i niech H oznacza odpowiedni przestrze stanw. Wwczas dla dowolnego stanu | H funkcjona E () spenia nierwno E () = |H | | E1 , (39.21)

to znaczy daje oszacowanie energii stanu podstawowego badanego ukadu od gry (prawdziwa warto energii E1 jest nie wiksza ni warto E ()). Rwno zachodzi wtedy i tylko wtedy, gdy stan | jest stanem wasnym hamiltonianu H . Dowd. Pierwsza cz tezy jest wyprowadzona powyej. Druga wynika z twierdzenia pomocniczego udowodnionego nieco wczeniej. Zastosowane rozwaania dotyczyy stanu podstawowego (tzn. stanu o najniszej energii). Mona jednak kontynuowa nasze rozwaania. Niech stan | 1 , za pomoc ktrego zbudujemy funkcjona E (1 ), bdzie ortogonalny do podprzestrzeni H1 odpowiadajcej energii stanu podstawowego, to jest niech 1 | P1 | 1 = 0. (39.22)

teraz zamiast rnicy (39.15) budujemy E (1 ) E2 = 1 | H | 1 E2 . 1 | 1 (39.23)

W zupenie identyczny sposb zamiast (39.18) dostaniemy E (1 ) E2 =

n

En E2

1 | Pn | 1 . 1 | 1

(39.24)

Oczywicie zeruje si czon n = 2, ale rwnie na mocy (39.22) znika skadnik n = 1. Zatem teraz E (1 ) E2 =
n 3

En E2

1 | Pn | 1 . 1 | 1

(39.25)

Analogiczne rozumowanie pozwala teraz stwierdzi, e E (1 ) E2 0 = E (1 ) E2 . (39.26)

A wic po oszacowaniu od gry energii stanu podstawowego, moemy powtrzy obliczenia (odpowiednio wybierajc drugi stan | 1 ) i oszacowa od gry energi E2 pierwszego stanu wzbudzonego. Wybierajc dalej stan | 2 ortogonalny do podprzestrzeni H1 i H2 oszacujemy (od gry) energi E3 drugiego stanu wzbudzonego. W zasadzie moemy kontynuowa takie postpowanie bez ogranicze. Oczywicie od strony technicznej, niezbdne obliczenia mog by niezmiernie skomplikowane.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

493

6.03.2010

39. (U.18) Metoda wariacyjna

494

39.1.4

Procedura oblicze metod wariacyjn

Przeprowadzon formaln dyskusj ujmiemy w konkretn procedur obliczeniow. Rozwaamy ukad zyczny, ktrego hamiltonian znamy, ale nie potramy rozwiza odpowiedniego zagadnienia wasnego. Wybieramy pewien stan prbny | () zaleny od parametru R. Wybr ten jest czasem prosty, a czasem trudny. W reprezentacji pooeniowej bdzie to pewna funkcja falowa (, r) rwnie jako zalena od parametru . Obliczamy warto funkcjonau E ( ) = | H | , | (39.27)

a wic obliczamy warto oczekiwan hamiltonianu w stanie | i norm tego stanu. Funkcjona ten aproksymuje z gry (to zapewnia nierwno (39.21) energi E1 stanu podstawowego ukadu. Obliczon warto E ( ) traktujemy jako funkcj parametru . Szukamy jej minimum, aby jak najlepiej dopasowa oszacowanie. Im mniejsza jest warto E ( ) tym bardziej zbliamy si (od gry) do poszukiwanej energii E1 . Uywamy tu zwykych narzdzi analizy matematycznej (szukanie ekstremw funkcji). W rezultacie znajdujemy pewne 0 , dla ktrego E ( ) osiga minimum. Stan | 0 (funkcj falow (0 , r)) uznajemy za przyblienie stanu podstawowego ukadu, za minimaln warto E (0 ) za przyblion warto energii tego stanu. Wybierajc nowy stan prbny | ( ) ortogonalny do (przyblionego) stanu podstawowego, moemy kontynuowa procedur dla kolejnych stanw wzbudzonych (o coraz wyszych energiach). Ewentualna degeneracja niestety czsto utrudnia obliczenia, bo komplikuje wybory stanw prbnych. Schemat ten przedstawia zasadnicze kroki przyblionej techniki obliczeniowej zwanej metod wariacyjn Ritza. Procedur t mona na rne sposoby rozwija i uoglnia. Mona na przykad bra funkcje prbne zalene od kilku czy kilkunastu (lub wicej) parametrw. Konstrukcja takich funkcji prbnych wymaga na ogl wielkiego dowiadczenia. Odpowiednie obliczenia i optymalizacja uzyskanego funkcjonau najczciej wymagaj zoonych oblicze numerycznych. Innym sposobem uoglnienia jest tworzenie funkcji prbnych jako kombinacji liniowych innych, znanych funkcji falowych, co zwykle daje si efektywnie przeprowadzi jedynie numerycznie. Metody takie bywaj czsto stosowane w zyce atomowej i molekularnej, gdzie mona stosunkowo atwo wypisa hamiltonian, ktrego diagonalizacja (rozwizanie zagadnienia wasnego) jest analitycznie niewykonalna. Nie bdziemy tu dyskutowa takich uoglnie metody wariacyjnej. Przedstawimy jeden przykad, ktry wydaje si by koncepcyjnie prosty, a mimo to wymaga do pracochonnych oblicze.

39.2
39.2.1

Przykad: energia stanu podstawowego atomu helopodobnego

Omwienie problemu

Atom helopodobny skada si z jdra o adunku Ze i dwch elektronw. Ukad odniesienia zwiemy ze rodkiem jdra (co praktycznie odpowiada rodkowi masy) i wypiszemy hamiltonian
2 2 = p1 Z + p2 Z + H , 2 r1 2 r2 |r1 r2 |

e2 . 40

(39.28) 494

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

39. (U.18) Metoda wariacyjna

495

k Skadniki 2 odpowiadaj energii kinetycznej obu elektronw, czony Z/rk ich energii potencjalnej (oddziaywania coulombowskiego z jdrem). Ostatni skadnik hamiltonianu to energia odpychania coulombowskiego pomidzy dwoma elektronami. Zauwamy, e hamiltonian ten w aden sposb nie zaley od spinw elektronw. Odpychanie coulombowskie pomidzy elektronami wcale nie musi by mae. Jest ono (dla niezbyt duych Z ) podobnego rzdu, co energia potencjalna oddziaywania z jdrem, tak wic stosowalno rachunku zaburze budzi wtpliwoci. Narzuca si wic zastosowanie metody wariacyjnej. Pierwszy krok procedury wariacyjnej polega na wyborze funkcji prbnej. Gdyby elektrony nie odpychay si, wwczas zamiast hamiltonianu (39.28) mielibymy

p2

no rep.

1 + H 2, = H

(39.29)

k jest gdzie indeks "no rep." oznacza brak odpychania elektronw (ang. no repulsion), za H hamiltonianem pojedynczego elektronu, identycznym z hamiltonianem atomu wodoropodobnego. Energia stanu podstawowego atomu helopodobnego byaby rwna podwojonej energii stanu podstawowego atomu wodoropodobnego (patrz (15.106)) E1
(He) no rep.

= 2 E1

(H )

= Z2

. a0

(39.30)

Stany (funkcje) wasne hamiltonianu (39.29) byyby iloczynem dobrze nam znanych funkcji falowych nlm (r) atomu wodoropodobnego (patrz (15.103)). Dla atomu helopodobnego mielibymy wic 1 (r1 , r2 )
no rep.

= 100 (r1 ) 100 (r2 ).

(39.31)

Funkcje falowe 100 atomu wodoropodobnego s znane 100 (r) = R10 (r) Y00 (, ) = 2 Z a0
3/2

exp

Zr a0

1 , 4

(39.32)

wobec czego, przy braku odpychania midzy elektronami mielibymy 1 (r1 , r2 )

no rep.

Z a0

exp

Z (r1 + r2 ) a0

(39.33)

Niestety jednak elektrony faktycznie oddziauj midzy sob, a zatem powysze rozwaania stanowi zbyt grube przyblienie.

39.2.2

Wybr funkcji prbnej. Konstrukcja funkcjonau E ()

Odpychanie pomidzy elektronami ma znak +. Zmniejsza ono efektywn energi (ujemn) przycigania przez jdro. Spjrzmy wic tak: jeden elektron ekranuje jdro, przez co drugi elektron "widzi" adunek jdra nieco mniejszy ni rzeczywisty. Dlatego zamiast "grubej" funkcji falowej (39.33) wemy funkcj prbn w postaci (r1 , r2 ) = 1 a0
3

exp

(r1 + r2 ) a0

(39.34)

gdzie jest parametrem rzeczywistym (niekoniecznie cakowitym) zastpujcym Z . A wic wyznacza efektywny adunek (e) jdra atomu helopodobnego, taki jaki "widzi" jeden elektron ze wzgldu na to, e drugi ekranuje jdro. Spodziewamy si wic, e w adunek efektywny bdzie
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

495

6.03.2010

39. (U.18) Metoda wariacyjna

496

mniejszy od rzeczywistego, tj. spodziewamy si < Z . Parametr musimy teraz dopasowa, aby zgodnie z omwion procedur, otrzyma jak najlepsze przyblienie. Rozpoczynamy od zbadania normy funkcji prbnej | = dr 1 dr2 (r1 , r2 )
2

= 1,

(39.35)

bowiem funkcja prbna jest iloczynem unormowanych funkcji falowych atomu wodoropodobnego, ktrych normowanie nie zaley od tego, czy adunek jdra jest dany przez Z , czy te przez . Wobec tego funkcjona E ( ), ktry oznaczymy jako E () to po prostu element macierzowy E () E ( ) = | . | H (39.36)

Do tej pory nie wspominalimy o spinach elektronw. Oczywicie funkcj prbn mona od spinw nie zaley. Stany uzupeni odpowiednimi stanami spinowymi. Jednak hamiltonian H spinowe wchodzce w skad elementu macierzowego (39.36) s oddzielnie unormowane, dayby dodatkowy czynnik rwny jednoci. Istnienie spinu elektronw nie jest wic tu istotne i moemy i dalej nie mylc wicej o spinach. Obliczenia elementu macierzowego (39.36) s mudne. Najpierw podstawiamy hamiltonian E ( ) = 1 + H 2 + | H |r1 r2 | | . (39.37)

Hamiltonian elektronu Hk moemy zapisa jako (patrz (14.16)) Hk = 2 2rk rk

2 2 rk

rk

L2 Z k . 2 rk 2rk

(39.38)

Badamy stan podstawowy, w ktrym liczby kwantowe zwizane z orbitalnym momentem pdu s rwne zeru. Dlatego operatory L2 k nie dadz wkadu do elementu (39.37). Pozostan jedynie czci radialne, zatem E ( ) = |
2 2 2r2

2 r1 2 r r1 2r1 1

Z r1 | . (39.39)

2 r2 r2 r2

Z + r2 |r1 r2 |

Obliczmy (w reprezentacji pooeniowej) jeden z czonw rniczkowych 2 r1 (r1 , r2 ) 2 r r1 2r1 1

2 2

2
2

2 2 + 2 r1 r1 r1 a0
2 2

1 a0

a0

exp

(r1 + r2 ) a0 (39.40)

r1

(r1 , r2 ).

Analogiczny wynik dostaniemy dla drugiego czonu rniczkowego, przy czym r1 zostanie zastpione przez r2 . Wobec tego z (39.39) dostaniemy
2

E ( ) =

a0

a0 +

1 1 + r1 r2 |r1 r2 | | . (39.41) 496

Z
S.Kryszewski

1 1 + r1 r2

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

39. (U.18) Metoda wariacyjna

497

Pierwszy czon w rodku elementu macierzowego jest liczb, a funkcje s unormowane, wic
2

E ( ) =

a0

+ |

a0

1 1 + r1 r2

|r1 r2 |

| .
2 /a
0

(39.42)

Moemy jeszcze uproci zapis, zauwaajc, e a0 = E ( ) = 2 + a0 | ( Z ) 1 1 + r1 r2

2 / ,

czyli =

| , |r1 r2 |

(39.43)

co w kocu sprowadza si do wyraenia E ( ) = 1 1 2 + ( Z ) | + | a0 r1 r2 1 + | | , |r1 r2 |

(39.44)

ktrego efektywne wyliczenie wymaga obliczenia trzech (a tak naprawd dwch) elementw macierzowych (caek). Pierwsza caka Aby znale element macierzowy | | = 1 | r1 dr1 = dr2 dr1 1 1 r1 2 dr2 a0
6 1 r1

1 r2

| wystarczy obliczy tylko cak

2

1 (r1 , r2 ) r1 exp

2(r1 + r2 ) a0

(39.45)

Wida, e zamiana r1 na r2 nie zmieni wartoci caki. Zatem poszukiwany element macierzowy jest rwny podwojonej wartoci powyszej caki. Funkcja podcakowa nie zaley od orientacji wektorw rk . Przechodzc do wsprzdnych sferycznych od razu wykonujemy caki po ktach, w ten sposb mamy | 1 | r1 = 16
0

dr1
0

a0

r1 exp a0

dr2

2r1 a0 3 2r2 2 r2 exp a0

(39.46)

Zamieniamy zmienne cakowania xk = rk /a0 i dostajemy | 1 | r1 = 16 a0

0

dx1 x1 e2x1

2x2 dx2 x2 . 2e

(39.47)

Caki bierzemy z tablic caek oznaczonych. Otrzymujemy | 1 | r1 = 16 a0 1! 2! = 22 23 . a0 (39.48)

Poszukiwany element macierzowy jest, zgodnie z powysz dyskusj, rwny podwojonej wartoci obliczonej caki, a zatem |
S.Kryszewski

1 1 + | r1 r2

= 2

. a0
MECHANIKA KWANTOWA

(39.49) 497

6.03.2010

39. (U.18) Metoda wariacyjna

498

Podstawiamy t warto do funkcjonau (39.44) i mamy 2 E ( ) = + 2 ( Z ) a0 a0 1 + | | , |r1 r2 | Pozostaje wic obliczy ostatni skadnik drug cak. Druga caka Drug cak w (39.44) oznaczymy przez J i piszemy 1 J = | | |r1 r2 | 1 1 6 2(r1 + r2 ) dr1 dr2 = exp 2 a0 |r1 r2 | a0 Najpierw ustalamy r1 i obliczamy cak wzgldem r2 J = 1 2 a0
6

(39.50)

(39.51)

dr1 exp

2 r1 a0 dr2

1 2 r2 exp . (39.52) |r1 r2 | a0 Wektor r2 wyraamy we wsprzdnych sferycznych tak, aby o z2 bya rwnolega do r1 . Wobec tego kt sferyczny 2 jest ktem pomidzy wektorami r1 a r2 , a zatem z twierdzenia cosinusw |r1 r2 | = 1 2
2 + r 2 2r r cos r1 1 2 2 2

(39.53)
2 0 0

i caka J przybiera posta J = a0

0 6

dr1 exp
2 dr2 r2

2 r1 a0 1

d2

d2 sin 2 2 r2 a0 . (39.54)

2 + r 2 2r r cos r1 1 2 2 2

exp

Caka po 2 jest trywialna. Dokonujc zamiany zmiennej cakowania x = cos 2 dostajemy J = 2 a0

6

dr1 exp
1 1

2 r1 a0 1

2 dr2 r2 exp

2 r2 a0 (39.55)

dx

2 + r 2 ) 2r r x (r1 1 2 2

Na podstawie tablic caek nieoznaczonych mamy teraz +1 1 1 2 dx b ax = a b ax 1 1 2 2 ba + b+a. a a Wobec tego z (39.55) otrzymujemy dalej = J = 2 a0
6

(39.56) 2 r2 a0

dr1 exp 2 2 r1 r2

2 r1 a0

2 dr2 r2 exp

2 + r 2 + 2r r r1 1 2 2

S.Kryszewski

2 2 r1 r2

2 + r 2 2r r r1 1 2 2

(39.57) 498

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

39. (U.18) Metoda wariacyjna

499

Cao funkcji podcakowej nie zaley od orientacji wektora r1 . Przechodzimy w cace po dr1 do wsprzdnych sferycznych i caka po ktach daje czynnik 4 . Czynnik r1 r2 skraca si, zatem J = 8 a0
6 0

dr1 r1 exp
0

2 r1 a0 2 r2 a0 (39.58)

dr2 r2 exp

(r1 + r2 ) |r1 r2 | .

Znak moduu |r1 r2 | zaley od tego, czy r2 jest wiksze, czy mniejsze od r1 . Z tego powodu cak po dr2 rozdzielamy na dwie J = 8 a0
r1 0 6 0

dr1 r1 exp 2 r2 a0

2 r1 a0 r1 + r2 (r1 + r2 )

dr2 r2 exp
r1

dr2 r2 exp

2 r2 a0

r1 + r2 + (r1 r2 )

(39.59) r1 czyli

bowiem w pierwszej cace po dr2 mamy r2 r1 czyli r1 r2 r1 r2 0. Porzdkujc, otrzymujemy dalej J = 16 a0

6 0

0, za w drugiej r2

dr1 r1 exp
r1 0

2 r1 a0 2 r2 a0 2 r2 a0 . (39.60)

2 dr2 r2 exp r1

+ r1

dr2 r2 exp

Caki w nawiasie klamrowym obliczamy za pomoc tablic caek nieoznaczonych

r1 0

dr r2 exp = exp

2 r a0

= a0 r 2 a2 r a3 0 2 03 2 2 4
2 a0 r 1 a2 r1 a3 0 2 03 2 2 4 r1 0

2 r a0 2 r1 a0 2 r a0

= exp
r1

a3 0 . 4 3

(39.61)

dr r exp

= a0 r a2 r 02 2 4 a0 r1 a2 + 02 2 4
r1

2 r = exp a0 = exp 2 r1 a0

(39.62)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

499

6.03.2010

39. (U.18) Metoda wariacyjna

500

Podstawiamy wyliczone caki do (39.60) J = 16 6 2 r1 dr1 r1 exp a0 a0 0 3 2 a0 2 r1 a0 r 1 a2 a3 0 r1 0 + exp 4 3 a0 2 22 43 + exp 2 r1 a0

2 a2 r1 a0 r1 + 0 2 2 4

(39.63)

Po elementarnych uproszczeniach wewntrz nawiasu klamrowego otrzymujemy J = 16 a0

6 0

dr1 r1 exp a3 0 43

= 4 a0
3 0

2 r1 a0 2 r1 exp a0

a2 a3 0 r1 0 + 4 2 4 3

dr1 r1 exp

2 r1 a0 2 r1 1 exp a0

r1 + 1 a0

(39.64)

Wprowadzamy now zmienn cakowania x = r1 /a0 i mamy J = 4 a0 = 4 a0

0

dx x e2x 1 e2x ( x + 1) dx x e2x

0

dx x2 e4x
0

dx x e4x .

(39.65)

Caki w nawiasie obliczamy na podstawie tablic caek oznaczonych J = 4 a0 1! 2! 1! 3 2 2 2 4 4 = 5 8 , a0 (39.66)

co koczy obliczenia drugiej z potrzebnych nam caek.

39.2.3

Dyskusja wynikw
2 + 2 ( Z ) a0 a0 2 2Z + 5 8 .

mudnie obliczon drug cak podstawiamy do (39.50) i otrzymujemy funkcjona E () w postaci E ( ) = = a0 + 5 8 a0 (39.67)

| jak najlepiej przybliWyraenie to musimy zminimalizowa, aby funkcjona E () = | H a (od gry) energi stanu podstawowego atomu helopodobnego. E () jest funkcj kwadratow parametru i oczywicie ma minimum, gdy 2 2Z
5 8

= 0,

(39.68)

co zachodzi dla wartoci 0 = Z

S.Kryszewski
5 16 .

(39.69)
MECHANIKA KWANTOWA

500

6.03.2010

39. (U.18) Metoda wariacyjna

501

Minimalna warto badanego funkcjonau wynoszca E (0 najlepiej (w ramach przyjtego modelu ekranowania jdra przez elektrony) przyblia energi stanu podstawowego atomu helopodobnego. Obliczamy wic z (39.67) i (39.69) E (0 ) = E Z = = a0
5 16 5 16 2

2Z Z
5 8Z

5 16

5 8

5 16

Z2 + a0 Z a0

25 256

5 2 16 .

(39.70)

Wynik ten warto porwna z grubym oszacowaniem (39.30), w ktrym zaniedbalimy wzajemne oddziaywanie (odpychanie) pomidzy elektronami. Podsumowujc stwierdzamy, e w naszym modelu (ekranowanie jdra) mamy: najlepsze oszacowanie energii stanu podstawowego atomu helopodobnego E1 = a0 a0 Z Z2 a0 5 16
2

5Z 25 + 8 256 5 25 + 8Z 256 Z 2 (39.71)

= Z2

gdzie = e2 /(40 ) oraz a0 = 2 / ; przyblion funkcj falow dla tego stanu 0 (r1 , r2 ) = 1 0 a0
5 16 . 3

exp 0

r1 + r2 a0

(39.72)

gdzie parametr 0 = Z

Przybliona warto energii stanu podstawowego (39.71) "poprawia" si dla duych Z . Warto zda sobie spraw z wartoci liczbowych uzyskanych rezultatw. Przypomnijmy, e energia jonizacji atomu wodoru wynosi EI = /2a0 = 13.6 eV. Wobec tego iloraz /a0 = 27.2 eV. Zatem, z (39.71) dla atomu helu (Z = 2) otrzymujemy E1 27.2 27 16
2

eV 27.2 2.85 eV 77.5 eV,

(39.73)

co zupenie niele zgadza si z wartoci zmierzon eksperymentalnie wynoszc 78.6 eV. Bd wzgldny wynosi w przyblieniu 1.4 . Mona pokaza, e dla ciszych atomw (np. dla jonu tlenu O+6 , analogiczny bd wzgldny jest mniejszy ni 0.1 Jak si okazuje, czym zajmiemy si za chwil, rachunek zaburze (w pierwszym rzdzie) daje gorsz zgodno z dowiadczeniem.

39.2.4

Pierwszy rzd rachunku zaburze

Ponownie rozwaymy stan podstawowy atomu helopodobnego, ale tym razem w ramach rachunku zaburze pierwszego rzdu. Zrobimy to, cho jego stosowalno moe wydawa si wtpliwa.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

501

6.03.2010

39. (U.18) Metoda wariacyjna

502

Hamiltonian niezaburzony przyjmiemy w postaci (39.29) bdzie to suma dwch hamiltonianw "wodoropodobnych". W zwizku z tym, niezaburzona funkcja falowa ma posta (39.33), to jest 1 (r1 , r2 ) =
(0)

Z a0

exp

Z (r1 + r2 ) a0

(39.74)

Energia niezaburzonego stanu podstawowego jest sum dwch energii "wodoropodobnych" i jest dana w (39.30), co tutaj zapiszemy jako E1
(0)

= Z2

. a0

(39.75)

Elektrony s obdarzone spinem, wic powinnimy uzupeni funkcj falow (39.74) stanami spinowymi okrelonymi liczbami kwantowymi ms1 i ms2 rwnymi 1 2 . Stany spinowe tworz 4 moliwe kombinacje, wic stan podstawowy jest 4-krotnie zdegenerowany. Zaburzeniem jest oczywicie coulombowskie odpychanie pomidzy elektronami. Hamiltonian zaburzenia to V = . |r1 r2 |
(0) (0)

(39.76)

Stan podstawowy jest zdegenerowany, wic musimy zbudowa macierz zaburzenia W = 1,ms1 ,ms2 | V | 1,Ms1 ,Ms2 , (39.77)

o wymiarze 4 4, bowiem uzupenilimy funkcj falow stanami spinowymi. Oddziaywanie V nie zaley od spinw, a stany spinowe s niezalene od orbitalnych oraz ortonormalne. Tym samym, macierz W , ktrej elementy s numerowane liczbami spinowymi jest diagonalna. Co wicej, (0) (0) na diagonali mamy tylko jeden element macierzowy 1 | V | 1 . Wszystkie cztery wartoci wasne macierzy zaburzenia s rwne temu elementowi zaburzenie nie usuwa degeneracji, a spin nie jest w tym problemie istotny. Omawiany element macierzowy jest po prostu poprawk pierwszego rzdu do energii stanu podstawowego E1
(1)

1 | V | 1

(0)

(0)

.
(0)

(39.78)

Trzeba teraz obliczy t poprawk. Podstawiajc funkcj falow 1 wedug (39.74) i hamiltonian zaburzenia, dostajemy E1
(1)

dr1

dr2

1 |r1 r2 | 2

Z a0

exp

2Z (r1 + r2 ) a0

(39.79)

Caka ta (z dokadnoci do czynnika ) jest formalnie identyczna z cak J okrelon w (39.51) tyle, e tutaj Z zastpio parametr . Obliczenia s wic zupenie takie same. Korzystajc z wyniku (39.66), mamy od razu E1
(1)

5 8

Z , a0

(39.80)

co koczy obliczenia. Poprawiona (w pierwszym rzdzie) energia stanu podstawowego atomu helopodobnego wynosi wic E1 = E1 + E1 =
S.Kryszewski
(0) (1)

= Z2

5 + a0 8

Z a0 . (39.81) 502

5Z Z2 a0 8

= Z2

5 1 a0 8Z

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

39. (U.18) Metoda wariacyjna

503

Dyskusja przebiega tu podobnie jak w przypadku wariacyjnym. Porwnujc ten wynik z energi (39.71) uzyskan metod wariacyjn widzimy, e E1
(zab)

> E1

(war)

(39.82)

wiemy za, e metoda wariacyjna przyblia prawdziw warto energii od gry. Wynik otrzymany w ramach rachunku zaburze pierwszego rzdu ma wiksz warto, jest wic rzeczywicie gorszym przyblieniem ni rezultat wariacyjny. Wynik (39.81) mona poprawia w drugim rzdzie rachunku zaburze, majc nadziej na otrzymanie lepszego przyblienia. Ale i metod wariacyjn mona take ulepsza. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

503

6.03.2010

40. (U.19) Zaburzenia zalene od czasu

504

Rozdzia 40

(U.19) Zaburzenia zalene od czasu

40.1 Rachunek zaburze zaleny od czasu

Przedstawimy tu inny, bardziej elegancki cho i bardziej zoony matematycznie, sposb przyblionego opisu ukadu zycznego poddanego zaburzeniu zewntrznemu. Jak pokaemy, uzyskane tu wyniki s (przynajmniej w pierwszym rzdzie) rwnowane rezultatom omwionym w gwnej czci wykadu.

40.1.1

Omwienie problemu

Bdziemy znw bada ukad zyczny opisany zalenym od czasu rwnaniem Schrdingera i 0 + V (t) | S (t) , | S (t) = H t (40.1)

0 nazwiemy hamiltonianem swobodnym, za V (t) hamiltonianem oddziaywania, albo gdzie H po prostu krtko, oddziaywaniem, czy te zaburzeniem. Oba operatory zapisane s w obrazie Schrdingera, czego nie zaznaczamy oddzielnymi indeksami. Zaoymy od razu, e znane nam jest rozwizanie zagadnienia wasnego dla hamiltonianu swobodnego 0 | a H
(0) = Ea | a ,

(40.2)

gdzie a jest w oglnoci multiindeksem, by moe zoonym z kilku liczb kwantowych. Jeeli (0) (0) (0) energie Ea s zdegenerowane, to dla rnych a = a moe zachodzi Ea = Ea . Stany wasne 0 tworz (w odpowiedniej przestrzeni Hilberta) baz ortonormaln i zupen, | a hamiltonianu H a zatem speniaj relacje a | b = ab ,
a

| a

. a | = 1

(40.3)

Powysze zaoenia stanowi typowy punkt wyjcia do rachunku zaburze.

40.1.2

Przybliona ewolucja wektora stanu

Sformuowanie problemu, a szczeglnie posta (40.1) rwnania Schrdingera sugeruje skorzystanie z obrazu oddziaywania, przy czym kocowe wyniki chcielibymy mie w obrazie Schrdingera poniewa jest on "atwiejszy" do interpretacji. Formalne cakowanie rwnania Schrdingera przeprowadzilimy ju w rozdziale 31 gdzie wyrazilimy stan ukadu w chwili pniejszej, przez stan w chwili pocztkowej, na ktry dziaa skomplikowany operator ewolucji przedstawiony w postaci
S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

504

6.03.2010

40. (U.19) Zaburzenia zalene od czasu

505

nieskoczonego szeregu (patrz rwnanie (31.88)). Kolejne wyrazy tego szeregu moemy potraktowa jako kolejne przyblienia ewolucji wektora opisujcego stan badanego ukadu zycznego. A wic wypisujc jawnie czony zerowego, pierwszego i drugiego przyblienia, moemy napisa dla przyblienia rzdu k -tego | (k) (t) = U0 (t, t0 )| (t0 ) t 1 (t1 ) U0 (t1 , t0 ) | (t0 ) + dt1 U0 (t, t1 ) V i t0 t1 1 2 t (t1 ) + dt2 U0 (t, t1 ) V dt1 i t0 t0 (t2 ) U0 (t2 , t0 ) | (t0 ) U0 (t1 , t2 ) V + . . . . . . do czonu k tego wcznie, (40.4)

gdzie wszystkie wyraenia s ju brane w obrazie Schrdingera. Wystpujcy tu operator ewolucji swobodnej jest dany wzorem U0 (t, t0 ) = exp i H0 (t t0 ) . (40.5)

Sens zyczny kolejnych wyrazw omawialimy take w rozdziale 31, nie ma wic potrzeby powtarzania tej dyskusji. Rozwizanie rwnania Schrdingera zapisane w postaci nieskoczonego szeregu jest cise, lecz ewidentnie mao przydatne w praktyce. Powstaj wic nastpujce pytania. Po pierwsze, kiedy mona si ograniczy do najniszego nietrywialnego przyblienia, tj. do przyblienia pierwszego rzdu? Przyblienie zerowe jest trywialne, bowiem odpowiada brakowi jakiegokolwiek zaburzenia. I po drugie, w jakich sytuacjach przyblienia takie bd przydatne?

40.1.3

Prawdopodobiestwo przejcia

Rozwaania oglne Zamy, e stan pocztkowy ukadu moemy opisa rozkadem | (t0 ) =
a

Ca (t0 )| a ,

przy czym
a

|Ca (t0 )|2 = 1,

(40.6)

(t). Oczekuco zapewnia normowanie stanu pocztkowego. Nastpnie wczamy oddziaywanie V jemy, e stan ukadu ulegnie zmianie i w chwili pniejszej t > t0 bdziemy mie rozkad zupenie analogiczny do (20.8), to jest | (t) =
a

Ca (t) eiEa

(0)

(tt0 )/

| a ,

(40.7)

ale z innymi amplitudami Ca (t) = Ca (t0 ). Pytamy wic, jak ewoluuj amplitudy Ca (t). Odpowied na to pytanie jest prosta, bowiem a | (t) = Ca (t) eiEa
(0)

(tt0 )/

(40.8)

W tym momencie moemy wykorzysta (40.4). k -te przyblienie dla amplitudy Ca (t) powstaje, gdy w prawym skadniku iloczynu skalarnego wykorzystamy k -te przyblienie | (k) (t) , to znaczy gdy napiszemy
(k) Ca (t) =

a | (k) (t) eiEa

(0)

(tt0 )/

(40.9) 505

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

40. (U.19) Zaburzenia zalene od czasu

506

Nie bdziemy tu prowadzi dyskusji (bardzo zoonej) oglnego przyblienia k -tego rzdu. Ograniczymy si od razu do pierwszego przyblienia
(1) Ca (t) = eiEa
(0)

(tt0 )/

a | U0 (t, t0 ) | (t0 ) . (40.10)

1 i

t t0

(t1 ) U0 (t1 , t0 ) | (t0 ) dt1 a | U0 (t, t1 ) V

Korzystajc z rozkadu pocztkowego (40.6) otrzymujemy

(1) Ca (t) = eiEa
(0)

(tt0 )/ b

a | U0 (t, t0 ) | b Cb (t0 ) (40.11)

1 i

t t0

dt1
b

(t1 ) U0 (t1 , t0 ) | b Cb (t0 ) . a | U0 (t, t1 ) V

Zauwamy teraz, e operator ewolucji swobodnej dziaajc na stany wasne swobodnego hamiltonianu produkuje U0 (t, t0 )| b = exp = eiEb
(0)

i H0 (t t0 ) | b | b . (40.12)

(tt0 )/

Analogicznie, z wasnoci operatora ewolucji wynika, e a | U0 (t, t1 ) = =

(t1 , t) = a | U0

U0 (t1 , t)| a

(0)

eiEa
(0)

(0)

(t1 t)/

| a a |

a | eiEa

(t1 t)/

= eiEa

(tt1 )/

(40.13)

Wobec tego, rwnanie (40.11) moemy zapisa w postaci

(1) Ca (t) = eiEa
(0)

(tt0 )/

eiEb
b t b t0

(0)

(tt0 )/

a | b Cb (t0 )

1 i

dt1 eiEa

(0)

(tt1 )/
(0)

(t1 ) | b eiEb a | V

(t1 t0 )/

Cb (t0 ) .

(40.14)

Ortonormalno stanw wasnych hamiltonianu swobodnego pozwala uproci pierwszy skadnik, a w drugim skracaj si czynniki wykadnicze. W rezultacie dostajemy
(1) Ca (t) = Ca (t0 ) t 1 + dt1 i t0

eiEa
b

(0)

(t1 t0 )/

eiEb

(0)

(t1 t0 )/

(t1 ) | b Cb (t0 ). a | V Oznaczajc ab = (Ea Eb )/ , i kadc t0 = 0 zapisujemy (40.15) w postaci

(1) Ca (t) = Ca (0) + (0) (0)

(40.15)

1 i

t 0

dt1
b

(t1 ) | b Cb (0). eiab t1 a | V

(40.16)

Uzyskana formua jest (z dokadnoci do oznacze) identyczna ze wzorem (20.20) otrzymanym zupenie inn metod. Dalsza interpretacja przebiega tak samo jak w gwnej czci wykadu.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

506

6.03.2010

40. (U.19) Zaburzenia zalene od czasu

507

Prawdopodobiestwo przejcia Przyjmujemy, e w chwili pocztkowej ukad znajdowa si w stanie | p stanie wasnym hamiltonianu swobodnego (z rozkadu (40.6) mamy wic Cb (0) = bp . Wwczas z (40.16) otrzymujemy prawdopodobiestwo przejcia | p | a P (1) (a, t | p, t0 ) = 1
2 t t0

(t1 ) | p dt1 eiap t1 a | V

(40.17)

(t). Z wyraenia tego widzimy, e o ile tylko nie znikaj elementy pod wpywem zaburzenia V (t1 ) | p , to w chwilach pniejszych ukad moe znale w stanie innym ni macierzowe a | V pocztkowy. Oczywicie formua ta jest w peni zgodna ze wzorem (20.22). Przyblienie jakiego tu dokonalimy, polega na obciciu nieskoczonego szeregu. Jest wic ono rwnowane metodom przedstawionym w gwnej czci wykadu. Dalsza dyskusja przebiega wic tak samo i nie ma ju potrzeby jej powtarza.

40.2
40.2.1

Atom wodoru w zmiennym polu elektrycznym

Wprowadzenie

Rozpatrzymy nastpujc sytuacj zyczn. Atom wodoru jest umieszczony pomidzy okadkami kondensatora. Pole elektryczne wewntrz kondensatora jest zmienne w czasie E (t) = E0 exp t2 2 . (40.18)

Zaleno pola od czasu jest typu gaussowskiego. Pole jest znaczco rne od zera w przedziale czasu rzdu kilku czasw charakterystycznych . Pole (40.18) jest wic niezym modelem do realistycznej sytuacji zycznej. Atom wodoru (w stanie podstawowym) wprowadzono do kondensatora w odlegej przeszoci, w chwili t0 , a wic dawno przedtem nim pole E (t) miao jakkolwiek istotn warto. Nastpnie, wraz z upywem czasu, atom poddany by oddziaywaniu pola. Jego stan mg wic ulec zmianie. Celem naszym jest zbadanie jakie jest prawdopodobiestwo znalezienia atomu (w dalekiej przyszoci, dla t ) w stanie innym ni podstawowy. Swobodny atom wodoru peni oczywicie rol ukadu niezaburzonego. Jego stany wasne energii s nam dobrze znane. S to funkcje falowe nlmms (r) = Rnl (r) Ylm (, ) ms , odpowiadajce energiom niezaburzonym
(0) En =

(40.19)

EI 1 = 2 , 2 n n 2a0
(0)

(40.20)

gdzie = q 2 /40 , za a0 = 2 / . Energie En s 2n2 -krotnie zdegenerowane. Atom wodoru znajdujcy si w kondensatorze oddziauje z zewntrznym polem elektrycznym E (t). Oddziaywanie to opiszemy zakadajc, e atom zachowuje si jak dipol elektryczny d umieszczony w rodku masy atomu. Energia oddziaywania dipola atomowego z polem w kondensatorze wyraa si wzorem znanym z elektrodynamiki klasycznej V (t) = d E (t). (40.21) 507

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

40. (U.19) Zaburzenia zalene od czasu

508

Moment dipolowy atomu wynosi d = q r, zatem wybierajc o z ukadu wsprzdnych prostopadle do okadek kondensatora (wzdu linii si pola) moemy napisa V (t) = qr cos E0 exp t2 2 , (40.22)

gdzie jest ktem (we wsprzdnych sferycznych) pomidzy osi z (polem elektrycznym) a wektorem r. Energi V (t) dan powyej utosamimy z hamiltonianem oddziaywania (zaburzenia).

40.2.2

Prawdopodobiestwo przejcia obliczenia

Interesuje nas prawdopodobiestwo znalezienia atomu wodoru w stanie innym ni pocztkowy (podstawowy) w chwili t . Oczywistym narzdziem jest rachunek zaburze zaleny od czasu. Kwesti jego stosowalnoci przedyskutujemy pniej. Zaburzenie (40.22) nie jest harmoniczne, wic musimy odwoa si do oglnej formuy (20.22), w ktrej trzeba dostosowa notacj do aktualnie badanego przypadku. Stanem pocztkowym | p jest tutaj stan podstawowy | n = 1, l = 0, m = 0, ms = 1 2 atomu wodoru. Stanem kocowym bdzie | n = 1, l, m, ms z (przynajmniej na razie) nieokrelonymi liczbami kwantowymi. Wobec tego z (20.22) P (1) (n = 1, l, m, mms ; t|1, 0, 0, ms ; t0 ) = = 1
2 t t0 2

dt1 ein t1 n = 1, l, m, ms | V (t) | 1, 0, 0, ms

(40.23)

gdzie czsto n to rnica energii n = En=1 E1

(0) (0)

EI + EI n2

EI

1 . n2

(40.24)

Oczywicie V (t) wystpujce w (40.23) to hamiltonian (40.22). Przede wszystkim zauwamy, e oddziaywanie w aden sposb nie zaley od spinu. Stany spinowe s ortonormalne, wic prawdopodobiestwo przejcia bdzie diagonalne w liczbach spinowych. Innymi sowy, stan spinowy elektronu nie ulegnie zmianom i w dalszych rozwaaniach spin po prostu pominiemy. Pole elektryczne w chwili pocztkowej t0 byo praktycznie rwne zeru. Podobnie w chwili zakoczenia eksperymentu (t ) mamy E 0. Wobec tego nie popenimy istotnego bdu (a uatwiamy sobie obliczenia) przesuwajc granice caki po czasie do . W wietle tych uwag (podstawiajc oddziaywanie (40.22) moemy zapisa prawdopodobiestwo przejcia w postaci P (1) (n = 1, l, m|1, 0, 0) =
2 q 2 E0 2

dt1 exp in t1

t2 1 2 (40.25)

n = 1, l, m | r cos | 1, 0, 0 |2 ,

gdzie wszystkie stae wycignlimy przed znak moduu. Obliczenie tego prawdopodobiestwa sprowadza si do obliczenia caki czasowej i niezalenego od czasu elementu macierzowego pomidzy niezaburzonymi stanami atomowymi.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

508

6.03.2010

40. (U.19) Zaburzenia zalene od czasu

509

Caka czasowa Korzystamy z formuy znanej z tablic caek oznaczonych

dx epx

2 +qx

q2 exp . p 4p

(40.26)

Dopasowujc notacj, atwo otrzymujemy

dt1 exp in t1

t2 1 2

2 2 2 exp 1 . 4 n

(40.27)

Tym samym, poszukiwane prawdopodobiestwo przejcia dane jest wzorem P (1) (n = 1, l, m|1, 0, 0) = =
2 2 q 2 E0 2 2 2 exp 1 4 n

n = 1, l, m | r cos | 1, 0, 0

(40.28)

i do obliczenia pozostaje tylko element macierzowy. Element macierzowy n = 1, l, m | r cos | 1, 0, 0 Wykorzystujc funkcje falowe atomu wodoru, obliczmy element macierzowy w reprezentacji pooeniowej Mlm
(n=1)

= = =

n = 1, l, m | r cos | 1, 0, 0
dr n =1,lm (r) r cos 100 (r) d Ylm (, ) cos Y00 (, )

dr r3 Rn=1,l (r) R10 (r).

(40.29)

Faktoryzacja caek wynika oczywicie z postaci funkcji falowych. Najpierw rozwamy cak ktow. Czynnik cos Y00 moemy wyrazi za pomoc oglnej formuy (13.71), ale te (co jest rwnowane, lecz prostsze) wystarczy zauway, e (patrz wzory (13.68) i (13.69b)) Y00 (, ) = skd wynika, e cos Y00 (, ) = 1 Y10 (, ). 3 (40.31) 1 , 4 Y10 (, ) = 3 cos , 4 (40.30)

Dziki temu caka ktowa w (40.29) redukuje si do

d Ylm (, ) cos Y00 (, ) =

1 3

d Ylm (, ) Y10 (, ) =

1 l1 m0 , 3

(40.32)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

509

6.03.2010

40. (U.19) Zaburzenia zalene od czasu

510

na mocy ortonormalnoci harmonik sferycznych. Element macierzowy (40.290 wyraa si wic jako Mlm
(n=1)

1 l1 m0 In=1 , 3
0

(40.33)

gdzie In=1 jest cak radialn In=1 = dr r3 Rn=1,l (r) R10 (r). (40.34)

Zanim omwimy t cak, zwrmy uwag, e caka ktowa (40.32) okrelia regu wyboru, ktra mwi, e ze stanu podstawowego | n = 1, l = 0, m = 0 moliwe (tj. majce rne od zera prawdopodobiestwo) s jedynie przejcia do stanw, w ktrych l = 1, m = 0. Gdybymy dopucili bardziej oglny (dowolny) stan pocztkowy, wwczas regua rekurencyjna (13.71) dla harmonik sferycznych daaby oglniejsz regu wyboru l = 1, m = 0. (40.35)

Regua ta oznacza, e pod wpywem pola elektrycznego w kondensatorze mog zachodzi wycznie przejcia | n, l, m | n , l = l 1, m = m . Caka radialna Wracamy do oblicze caki radialnej (40.34). Na podstawie wzorw (15.95) i (15.97) (przy Z = 1) mamy In=1 =
0

dr r3
(3)

2 na0

3/2

(n 2)! 2n (n + 1)! 2 1 a0
3/2

2r na0 r a0

exp

r na0

Ln2 = 27/2 3/2 a3 0 n

2r na0

exp

(n 2)! 2n (n + 1)!
0

dr

r 1 r4 exp 1+ na0 a0 n

Ln2

(3)

2r . na0

(40.36)

Zamieniamy zmienn cakowania x = 2r/na0 In=1 = 27/2 3/2 a3 0 n

0

(n 2)! 2n (n + 1)! dx (na0 )4 4 nx 1 x exp 1+ 25 2 n (n 2)! 2n (n + 1)! dx x4 exp nx 1 1+ 2 n Ln2 (x) .

(3)

Ln2 (x) .

(3)

(40.37)

Po uproszczeniu otrzymujemy In=1 = a0 n5/2 23/2

0

(40.38)

Obliczenie tej caki dla dowolnego n 2 jest trudne (cho w zasadzie moliwe). Ograniczymy si do szczegowego zbadania przypadku n = 2, a wic do przej ze stanu podstawowego do pierwszego stanu wzbudzonego.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

510

6.03.2010

40. (U.19) Zaburzenia zalene od czasu

511

Caka radialna dla n = 2 Gdy n = 2, to wtedy stowarzyszony wielomian Laguerrea jest szczeglnie prosty L0 (x) 1. Potrzebna nam caka redukuje si do
0 (3)

dx x4 exp

3x 2

4! 28 = . (3/2)5 35

(40.39)

Podstawiajc ten rezultat do wyraenia (40.38), porzdkujemy wspczynniki i dostajemy In=2 = a0 25/2 23/2 215/2 0! 28 5 = a0 9/2 . 4 3! 3 3 (40.40)

Element macierzowy (40.33), dla n = 2 ma wic posta Mlm

(n=2)

1 215/2 215/2 l1 m0 a0 9/2 = a0 l1 m0 . 3 35 3

(40.41)

40.2.3

Prawdopodobiestwo przejcia | 1, 0, 0 | 2, l, m

Obliczony element macierzowy (40.41) podstawiamy do wyraenia (40.28) otrzymujc prawdopodobiestwo przejcia ze stanu podstawowego do pierwszego stanu wzbudzonego P (1) (2, l, m|1, 0, 0) = gdzie, zgodnie z (40.24) 2 = EI 1 1 4 = 3EI 3 = . 4 8 a0 (40.43)
2 2 q 2 E0 2 2 2 exp 1 4 2

a0 l1 m0

215/2 , 35

(40.42)

Wynik (40.42) jest suszny w ramach pierwszego rzdu rachunku zaburze. W zasadzie moglibymy prbowa obliczy cak (40.38) dla dowolnego n 2, lecz poprzestaniemy na uzyskanym rezultacie. Pozostaje nam jednak przedyskutowa problem stosowalnoci rachunku zaburze.

40.2.4

Stosowalno rachunku zaburze

W rozdziale 20 stwierdzilimy, e kryterium stosowalnoci rachunku zaburze jest "mao" zaburzenia. Sprowadza si to do warunku (20.67), to jest do | m|W |p | |mp |, (40.44)

gdzie (w naszym przypadku) musimy podstawi mp = 2 = 3EI /4 , oraz | m | W | p | | 2, l, m | q E0 r cos | 1, 0, 0 | = q E0 |Mlm |,

(2)

(40.45)

bowiem gaussowski czynnik wykadniczy w zaburzeniu (40.22) jest ograniczony przez 1. A zatem w omawianej sytuacji (atom wodoru w kondensatorze) warunek stosowalnoci ma posta q E0 |Mlm |
(2) 3 4 EI . (2)

(40.46)

Podstawiamy EI = /2a0 oraz element macierzowy Mlm i dostajemy 215/2 q E0 a 0 35

S.Kryszewski

3 . 8a0
MECHANIKA KWANTOWA

(40.47) 511

6.03.2010

40. (U.19) Zaburzenia zalene od czasu

512

Porzdkujc czynniki liczbowe (potrzebujemy oszacowania, a nie dokadnych wartoci) otrzymujemy warunek 1 1 q q E0 = E0 2 (40.48) 2 2a0 2 40 2a0 na amplitud natenia pola elektrycznego w kondensatorze pozwalajca na zastosowanie rachunku zaburze. Oszacowanie to jest identyczne z warunkiem (21.103) otrzymanym w dyskusji stosowalnoci rachunku zaburze do opisu oddziaywania atomu z fal elektromagnetyczn. Biorc obliczone tam wartoci stwierdzamy, e pole w kondensatorze powinno spenia V E0 3 1011 . (40.49) m Jeeli okadki kondensatora s oddalone o d = 1 mm, to warunek (40.49) odpowiada napiciu U0 = E0 d speniajcemu U0 3 108 V, (40.50) a to jest napicie ogromne. Rachunek zaburze jest wic z pewnoci stosowalny.

40.3
40.3.1

Przyblienie sekularne
Uwagi wstpne

Zaleny od czasu rachunek zaburze (pierwszego rzdu) jest stosowalny dla krtkich czasw t | m | Wc | p | . (40.51)

gdzie Wc szacuje amplitud zaburzenia (patrz wzr (20.65) i jego dyskusja). Oznacza to, e zaburzenie powinno by mae. W przeciwnym wypadku (tzn. gdy | m | Wc | p | due) stosowalno rachunku zaburze jest ograniczona do bardzo krtkich czasw. Jeli wic chcemy bada zachowanie ukadw zycznych dla czasw dugich to na ogl potrzebujemy innych ni rachunek zaburze metod obliczeniowych. Przedstawimy tu zasadnicze idee tzw. przyblienia sekularnego stosowalnego dla dugich czasw, a wic nie wymagajcych "saboci" oddziaywania. Punkt wyjcia naszych rozwaa jest podobny jak w przypadku rachunku zaburze. Niech H0 oznacza hamiltonian pewnego ukadu zycznego. Przyjmujemy, e znamy rozwizanie zagad(0) nienia wasnego H0 | n = En | n , a stany | n tworz baz ortonormaln w przestrzeni stanw. Ukad ten jest nastpnie zaburzony zewntrznym oddziaywaniem V (t). Stany ukadu musz wic spenia rwnanie Schrdingera | (t) = H0 + V (t) | (t) , (40.52) i t przy pewnym warunku pocztkowym | (t = t0 = | 0 . Szukamy rozwizania tego rwnania w postaci | (t) =
n

| n Cn (t) eiEn

(0)

(tt0 )/

(40.53)

W rozdziale 20 pokazalimy, e rwnanie Schrdingera (40.52) jest rwnowane ukadowi rwna dla amplitud Cn (t) d 1 Cm (t) = dt i m | V (t) | n eimn (tt0 ) Cn (t),
n

(40.54)

przy warunku pocztkowym Cm (t0 ) = m | 0 . Ukad ten jest na ogl bardzo trudny, lub wrcz niemoliwy, do rozwizania. Rachunek zaburze by jedn z przyblionych metod jego badania, a teraz omwimy inn.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

512

6.03.2010

40. (U.19) Zaburzenia zalene od czasu

513

40.3.2

Stany istotne w okolicach rezonansu

Metoda, ktr bdziemy omawia, bazuje na zaoeniu, e oddziaywanie ma silnie rezonansowy charakter. Aby to dobrze okreli, rozwaymy zaburzenie postaci cosinusoidalnej V (t) = W 2 eit + eit . (40.55)

Przyjmiemy nastpnie, e czsto zaburzenia jest bardzo bliska jednej z czstoci wasnych badanego ukadu zycznego, to jest |kp | = Ek Ep
(0) (0)

(40.56)

Mwimy, e oddziaywanie jest bliskie rezonansowi z przejciem | p | k . Zakadamy ponadto, e wszystkie inne czstoci wasne ukadu |mn | (przy czym m, n = k, p) s znaczco rne od czstoci charakteryzujcej zaburzenie. Zaoymy dalej, e w chwili pocztkowej t0 ukad znajdowa si (z prawdopodobiestwem 1) w stanie | p . A zatem dla ukadu rwna (40.54) przyjmujemy warunek pocztkowy Cm (t0 ) = mp . (40.57)

poniewa zaburzenie ma czsto speniajc (40.56) wic na podstawie rachunku zaburze spodziewamy si, e jedynie prawdopodobiestwa przej | p | k bd znaczce, podczas gdy inne przejcia (cho nie zabronione) maj znikomo mae prawdopodobiestwa. Wniosek ten oczywicie przenosi si na amplitudy prawdopodobiestwa Cp (t), Ck (t) Cm (t), (m, n = k, p) znaczce; bardzo mae. (40.58)

W zwizku z tym moemy przeanalizowa ukad rwna (40.54), wyodrbniajc w nim rwnania i skadniki dotyczce amplitud znaczcych i znikomych. Rwnanie dla m = p. d Cp (t) = p | V (t) | p Cp (t) i dt + p | V (t) | k eipk (tt0 ) Ck (t) +
n=p,k

p | V (t) | n eipn (tt0 ) Cn (t).

(40.59)

Rwnanie dla m = k . d Ck (t) = k | V (t) | p eikp (tt0 ) Cp (t) i dt + k | V (t) | k Ck (t) +

n=p,k

k | V (t) | n eikn (tt0 ) Cn (t).

(40.60)

Rwnania dla pozostaych m, (m = p, k ). d i Cm (t) = m | V (t) | p eimp (tt0 ) Cp (t) dt + m | V (t) | k eimk (tt0 ) Ck (t) +
n=p,k

m | V (t) | n eimn (tt0 ) Cn (t).

(40.61)

Rwnania (40.59)(40.61) s nadal cise, nie zrobilimy niczego poza ich przegrupowaniem.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

513

6.03.2010

40. (U.19) Zaburzenia zalene od czasu

514

40.3.3

Zaniedbanie stanw nierezonansowych

Poczynimy teraz nastpujce przyblienie. Ukad znajdowa si pocztkowo w stanie | p . Prawdopodobiestwa przej | p | m s (dla m = p, k ) znikomo mae. A zatem amplitudy prawdopodobiestwa Cm (t) znalezienia ukadu w stanie | m s praktycznie niezmienione Cm (t) Cm (t0 ) = 0, dla m = p, k. (40.62)

W skutek tego przyblienia, w rwnaniach (40.59)(40.61) znikn wyrazy zawierajce sumy. W rezultacie mamy przybliony ukad rwna i d Cp (t) = dt p | V (t) | p Cp (t) + i d Ck (t), = dt d Cm (t) = dt p | V (t) | k eipk (tt0 ) Ck (t), (40.63a)

k | V (t) | p eikp (tt0 ) Cp (t) + k | V (t) | k Ck (t), (40.63b)

m | V (t) | p eimp (tt0 ) Cp (t) + m | V (t) | k eimk (tt0 ) Ck (t). (40.63c)

Ukad ten nadal zawiera nieskoczenie wiele rwna (numer m przebiega wszystkie stany wasne H0 za wyjtkiem p i k ). Tym niemniej spodziewamy si, e t trudno mona jako obej, bo amplitudy Cm (t) powinny by bardzo (zaniedbywalnie) mae. Stwierdzamy, e mamy niewtpliwe uproszczenia, bowiem dwa pierwsze rwnania zawieraj jedynie dwie amplitudy dotyczce stanw bliskich rezonansowi. Cen za te uproszczenia jest jednak przybliony charakter rwna (40.63).

40.3.4

Zaniedbanie skadnikw szybko oscylujcych

Do rwna (40.63) podstawimy teraz oddziaywanie (40.55) i dla prostoty pooymy t0 = 0. Dostajemy wic i d Cp (t) = dt d Ck (t) = dt d Cm (t) = dt
1 2

Wpp eit + eit Cp (t) +

1 2

Wpk ei(+pk )t + ei(pk )t Ck (t)

(40.64a)

1 2

Wkp ei(+kp )t + ei(kp )t Cp (t) +

1 2

Wkk eit + eit Ck (t)

(40.64b)

1 2

Wmp ei(+mp )t + ei(mp )t Cp (t) +

1 2

Wmk ei(+mk )t + ei(mk )t Ck (t),

(40.64c)

gdzie oznaczylimy element macierzowy Wab = a | W | b . Dla ustalenia uwagi przyjmijmy |p |k stan o niszej energii, stan o wyszej energii, (40.65)

zatem moemy wprowadzi oznaczenie 0 = kp = pk =

S.Kryszewski

Ek Ep

(0)

(0)

> 0.

(40.66) 514

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

40. (U.19) Zaburzenia zalene od czasu

515

Ustalenie to ma charakter pomocniczy a nie zasadniczy. Zaburzenie ma (przypominamy) czsto blisk rezonansowi, to jest 0 . Czynniki wykadnicze typu eit wystpujce w rwnaniach ukadu (40.64) oscyluj wraz z upywem czasu. Wyrazy zawierajce bliskie zeru czstoci kp = 0 (pierwsze rwnanie, trzeci skadnik), + pk = 0 (drugie rwnanie, drugi skadnik), oscyluj stosunkowo wolno (rezonansowy charakter zaburzenia V (t)). Pozostae czynniki wykadnicze zale od wzgldnie duych czstoci i oscyluj szybko. Jeeli czas t jest dostatecznie dugi, to szybko oscylujce czony uredni si do zera. Ograniczajc si do czasw wikszych ni odwrotnoci istotnie rnych od zera czstoci, moemy zaniedba szybko oscylujce czony. W ten sposb ukad rwna (40.64) przybliymy rwnaniami d i( 0 )t Ck (t) Cp (t) = 1 2 Wpk e dt d i( 0 )t i Ck (t) = 1 Cp (t) 2 Wkp e dt d i Cm (t) = 0. dt i (40.67a) (40.67b) (40.67c)

Zwrmy uwag, e tutaj czas t nie ma ograniczenia z gry (por. (20.66) w rachunku zaburze), moe by dowolnie duy. Oczywicie trzecie rwnanie powyszego ukadu ma trywialne rozwizanie Cm (t) = 0 dla (m = p, k ), zgodne z przyjtym zaoeniem (40.62). Rwnania (40.67) stanowi efekt przyblienia sekularnego. Polega ono na: wybraniu stanw istotnych w danym problemie (bdcych praktycznie w rezonansie z zaburzeniem); zaniedbaniu skadnikw (tzw. niesekularnych) zawierajcych czynniki, ktre szybko oscyluj w czasie. Do dalszej dyskusji pozostaje wic ukad pierwszych dwch rwna (40.67), w ktrych oznaczamy A = Wkp = 2 k|W |p , 2 = 0 . (40.68)

Mamy wic ukad rwna postaci d Cp (t) = iA eit Ck (t) dt d Ck (t) = iA eit Cp (t). dt

(40.69)

Ukad ten mona rozwizywa na rne sposoby. Najpierw jednak wprowadzimy amplitudy pomocnicze Cp (t) = eit/2 bp (t), Ck (t) = eit/2 bk (t). (40.70)

Podstawiajc je do rwna (40.69) wykonujemy niezbdne rniczkowania i zauwaamy, e czynniki wykadnicze eit/2 skrc si. W rezultacie dostaniemy ukad rwna dla amplitud pomocniczych d i bp (t) = bp (t) + iA bk (t), dt 2 i d bk (t) = iA bp (t) + bk (t), dt 2
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(40.71) 515

6.03.2010

40. (U.19) Zaburzenia zalene od czasu

516

ktry mona zapisa w postaci macierzowej d dt bp (t) bk (t) =

1 2 i iA

bp (t) bk (t)

iA

1 2i

(40.72)

Otrzymany ukad rwna jest praktycznie identyczny z rwnaniami (36.76) otrzymanymi przy badaniu spinu 1 2 w zmiennym polu magnetycznym. W zasadzie wic moglibymy, dopasowujc oznaczenia, od razu wykorzysta rozwizania (36.85). Pouczajce jest jednak zastosowanie innej, rwnowanej metody rachunkowej.

40.3.5

Rozwizanie rwna

W rozdziale 36) rozwizywalimy ukad rwna rniczkowych pierwszego rzdu o staych wspczynnikach (a wic taki jak rwnania (40.72)) metod macierzow. Tutaj naszkicujemy cakiem inny sposb rozwizania. Wemy pierwsze z rwna ukadu (40.71) i zrniczkujmy je wzgldem czasu. d2 bp i d bp d bk = + iA . dt 2 dt dt (40.73)

Za pomoc drugiego rwnania ukadu (40.71) eliminujemy pochodn czasow amplitudy bk . Otrzymujemy d2 bp d bp = 1 2 i dt + dt
1 2 A bk

|A|2 bp .

(40.74)

Z pierwszego rwnania ukadu obliczamy amplitud bk bk = i d bp bp . A dt 2A (40.75)

Moemy wic wyeliminowa z rwnania (40.74) amplitud bk otrzymujc rwnanie tylko dla amplitudy bp d2 bp dt = 1 2 i d bp + 1 2 A dt 1 2 = |A|2 + 4 bp . i d bp bp A dt 2A |A|2 bp (40.76)

Ukad dwch rwna pierwszego rzdu sprowadzilimy do jednego rwnania rzdu drugiego. Uzyskane rwnanie dla amplitudy bp jest rwnaniem typu oscylatora harmonicznego, wic ma rozwizanie postaci bp (t) = a sin(t) + b cos(t), =
2 |A|2 + 1 4 ,

(40.77)

za liczby a i b trzeba wyznaczy na podstawie warunkw pocztkowych. Zanim to zrobimy, obliczmy, z rwnania (40.75) drug amplitud bk (t) = i a cos(t) b sin(t) A a sin(t) + b cos(t) 2A ia b cos(t) A 2A ib a + sin(t) A 2A (40.78)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

516

Warunki pocztkowe dla amplitud pomocniczych wynikaj z relacji (40.70) oraz (40.57). Stosujc je do powyszych rezultatw, dostajemy par rwna bp (0) = 1 = b 1 bk (0) = 0 = ia 1 2 b . A Rozwizanie wzgldem a i b jest trywialne b = 1, a= i . 2 i sin(t) 2 1 i2 i A 4 sin(t) (40.81)

(40.79)

(40.80)

Podstawiajc wyliczone stae do rozwiza (40.77) i (40.78) dostajemy bp (t) = cos(t) bk (t) = 1 A
1 2

1 2 cos(t)

i|A|2 sin(t), A

gdzie w ostatniej linii wykorzystalimy denicj parametru . Wracajc (zgodnie z (40.70)) do pierwotnych amplitud prawdopodobiestwa, podsumowujemy nasze rozwizanie, piszc Cp (t) = eit/2 cos(t) Ck (t) = i|A|2 e A
it/2

i sin(t) 2 (40.82)

sin(t),

gdzie jest okrelone w (40.77), za A oraz w (40.68). Jak ju wspominalimy rozwizywany tu ukad (40.72) jest w peni analogiczny do rwna (36.76). Uzyskane tu rozwizania (40.82) s (po dopasowaniu oznacze i warunkw pocztkowych) zgodne z rozwizaniami (36.85). Zgodno t jeszcze lepiej wida gdy obliczymy odpowiednie prawdopodobiestwa. Nasz ukad pocztkowo znajdowa si w stanie | p . Zatem |Ck (t)|2 odpowiada prawdopodobiestwu przejcia | p | k i wynosi Ppk (t) = |A|2 sin2 (t). 2 (40.83)

Natomiast |Cp (t)|2 jest prawdopodobiestwem tego, e ukad pozostanie w stanie | p Ppp (t) = cos2 (t) + 2 sin(t). 42 (40.84)

Prawdopodobiestwa te ewidentnie sumuj si do jedynki. Ich posta jest formalnie identyczna (z dokadnoci do oznacze) z prawdopodobiestwami (36.100) opisujcymi oscylacje Rabiego spinu 1 2 w zmiennym polu magnetycznym. Wobec tej zbienoci formalnego ksztatu rozwiza stwierdzamy, e i tutaj b.edziemy mie do czynienia z oscylacjami Rabiego. Dyskusja wynikw oczywicie przebiega dalej tak samo, mimo, e w aktualnej sytuacji nie ustalilimy zycznego charakteru ukadu niezaburzonego, ani te nie okrelilimy zycznego sensu zaburzenia. Widzimy jednak jak przydatne moe by przyblienie sekularne. Oscylacje Rabiego mog trwa dowolnie dugo, a nie mamy tu adnego ograniczenia (z gry) na czas trwania efektu. ******************************

Cz III

DODATKI MATEMATYCZNE

518

6.03.2010

Dod. mat. A. Konuentna funkcja hipergeometryczna

519

Dodatek A

Konuentna funkcja hipergeometryczna

Rwnanie rniczkowe wzgldem funkcji u(z ) o oglnej postaci z d2 u(z ) du(z ) + (c z ) au(z ) = 0, 2 dz dz (A.1)

gdzie z zmienna (w oglnoci zespolona), za a i c to ustalone parametry, nazywamy konuentnym rwnaniem hipergeometrycznym. Ma ono oglne rozwizanie skadajce si z dwch liniowo niezalenych skadnikw, tak jak to powinno by dla rwnania rniczkowego drugiego rzdu. Rozwizanie takie zapisujemy jako u(z ) = C 1 F1 (a, c, z ) + Dz 1c 1 F1 (a c + 1, 2 c, z ), (A.2)

gdzie C i D s staymi dowolnymi, ktre trzeba okreli na podstawie innych warunkw (normowanie, warunki brzegowe). Funkcj 1 F1 (a, c, z ) nazywana jest konuentn funkcj hipergeometryczn. Okrelona jest ona poprzez rozwinicie w szereg
1 F1 (a, c, z ) =

(a)k z k = (c)k k ! k=0

(c) (a)

k=0

(a + k ) z k . (c + k ) k !

(A.3)

W zapisie szeregw (A.3) posuylimy si tak zwanym symbolem Pochhammera (a)0 = 1, (a)1 = a, (a)k = a(a + 1)(a + 2) (a + k 1). (A.4)

Nietrudno wykaza (przez indukcj), e (a)k = (a + k ) , (a) (A.5)

skd te bierze si drugie rozwinicie w szereg (A.3). Dla pogldowoci zapisu wypiszmy szereg jawnie
1 F1 (a, c, z )

= 1 +

a z a(a + 1) z 2 + c 1! c(c + 1) 2! a(a + 1)(a + 2) z 3 + + c(c + 1)(c + 2) 3! + a(a + 1) (a + k 1) z k + c(c + 1) (c + k 1) k !

MECHANIKA KWANTOWA

(A.6) 519

S.Kryszewski

6.03.2010

Dod. mat. A. Konuentna funkcja hipergeometryczna

520

Z rozwini (A.3) lub (A.6) wida, e parametr c funkcji 1 F1 (a, c, z ) nie moe by zerem lub ujemn liczb cakowit: (c = n, n = 0, 1, 2, ...) (dzielenie przez zero jest zabronione). Wobec tego w rozwizaniach (A.2) rwnania (A.1) parametry c oraz 2 c nie mog by zerami lub cakowitymi liczbami ujemnymi. Oznacza to, e w rwnaniu (A.1) parametr c nie moe by liczb cakowit. Gdy jednak c = n, wwczas nadal mona szuka rozwizania rwnania (A.1) w postaci konuentnych funkcji hipergemetrycznych, jednake wtedy trzeba dokona nastpujcego przejcia granicznego
cn

lim

1 F1 (a, c, z )

(c)

(a + n + 1) z n+1 1 F1 (a + n + 1, n + 2, z ). (a) (n + 1)!

(A.7)

W naszych zastosowaniach (oscylator harmoniczny) na szczcie tego typu komplikacja nie wystpuje. W zastosowaniach kwantowo-mechanicznych istotne jest asymptotyczne zachowanie funkcji (aby rozwizania rwnania Schrdingera byy cakowalne w kwadracie). Konuentna funkcja hipergemetryczna ma nastpujce zachowanie asymptotyczne. Dla argumentw o bardzo maym module dla |z | 0
1 F1 (a, c, z )

1 + O(|z |).

(A.8)

Natomiast dla argumentw o wielkim module dla |z |

1 F1 (a, c, z )

(c) ac z 1 z e 1+O (a) |z | 1 ( c ) (z )a 1 + O + eia (c a) |z |

(A.9)

Widzimy wic, e 1 F1 (a, c, z ) w okolicach zera zachowuje si "przyzwoicie". Natomiast dla duych |z | dominuje czynnik exp(z ), co przy z dodatnich sprawia, e 1 F1 (a, c, z ) jest silnie rozbiena niecakowalna. W wielu zastosowaniach wystarczy jednak, jeeli poszukiwana funkcja rozbiega przy z wielomianowo. Aby rozway tak moliwo, zauwamy, e jeli parametr a jest niedodatni liczb cakowit (a = n, n = 0, 1, 2, . . .) to wwczas (a)k
- (n)k = (n)(n + 1)(n + 2) (n + k 1),

(A.10)

a wreszcie (przy wzrastajcym k ) natramy na k = n + 1, i wwczas (a)k=n+1

- (n)n+1 = (n)(n + 1) (n + n + 1 1) = 0,

(A.11)

i wszystkie nastpne (a)k (k n + 1) bd znika. Oznacza to, e szeregi (A.3) maj wwczas jedynie k = 0, 1, 2, . . . , n nieznikajcych wyrazw. Innymi sowy szereg urywa si, stajc si wielomianem stopnia n
1 F1 (a = n, c, z ) =

(n)k z k = {wielomian stopnia n} (c)k k ! k=0

(A.12)

Odnotujmy pewne przypadki szczeglne powyszego wyraenia. Wielomiany Hermitea mona wyrazi za pomoc konuentnej funkcji hipergeometrycznej
1 F1 (n,

1 2 n! , z ) = (1)n H2n (z ) 2 (2n)! n! 3 2 , z ) = (1)n 2 (2n + 1)! 1 H2n+1 (z ) 2z

(A.13a) (A.13b) 520

1 F1 (n,

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

Dod. mat. A. Konuentna funkcja hipergeometryczna

521

Rwnie dla wielomianw Laguerrea mamy

1 F1 (m, , z )

m! ( + 1) () L (z ) (m + + 1) m

(A.14)

******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

521

6.03.2010

Dod. mat. B. Wielomiany Hermitea i ich wasnoci

522

Dodatek B

Wielomiany Hermitea i ich wasnoci

B.1 Denicje
d n x2 e , dxn

Jako podstawow denicj wielomianw Hermitea przyjmiemy wzr Rodriguesa Hn (x) = (1)n ex
2

(B.1)

ktry pozwala konstruktywnie oblicza kolejne wielomiany. I tak mamy H0 (x) = 1, H1 (x) = 2x, H2 (x) = 4x2 2, H3 (x) = 8x3 12x, H4 (x) = 16x4 48x2 + 12. (B.2)

Wida wic, e wielomiany Hermitea stopnia parzystego n = 2k zawieraj tylko parzyste potgi argumentu s funkcjami parzystymi. Gdy za n = 2k + 1, to Hn ( ) s nieparzyste. Mona inaczej deniowa wielomiany Hermitea, a potem inaczej wyprowadza ich wasnoci. Wybr denicji jest jednak spraw "smaku matematycznego". Zanim przejdziemy do dalszej dyskusji, zauwamy, e zachodzi nastpujca relacja
n d n (sx)2 2 n d e = ( 1) e(sx) , n n dx ds

(B.3)

ktra wynika z zasad rniczkowania funkcji zoonej. Zreszt atwo jest przeprowadzi dowd tej relacji metod indukcji. Zastosujmy wic (B.3) do wzoru Rodriguesa Hn (x) = (1)n ex = e =
x2
2

d n (sx)2 e dxn
s=0

d n (sx)2 e dsn
s=0

s=0

d n s2 +2sx e dsn

(B.4)

Przypomnijmy teraz, e funkcj zmiennej s mona zapisa w postaci rozwinicia w szereg Taylora

F (s) =
n=0

sn n!

d n F (s) dsn

.
s=0

(B.5)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

522

6.03.2010

Dod. mat. B. Wielomiany Hermitea i ich wasnoci

523

Rozwinicie to moemy zastosowa do funkcji F (s) = es es

2 +2sx

2 +2sx

piszc (B.6)

=
n=0

sn n!

d n s2 +2sx e dsn

,
s=0

skd, po podstawieniu wyraenia (B.4), otrzymamy e

s2 +2sx

=
n=0

sn Hn (x). n!

(B.7)

Funkcj stojc po prawej nazwiemy funkcj tworzc wielomianw Hermitea. Wzr Rodriguesa deniujcy Hn (x) jest rwnowany denicji (B.7) przez funkcj tworzc.

B.2

Relacje rekurencyjne i rwnanie rniczkowe Hermitea

Szereg zwizkw pomidzy wielomianami Hermitea ujmiemy w postaci krtkich twierdze. Lemat B.1 Wielomiany Hermitea speniaj relacj rekurencyjn Hn+1 (x) = 2xHn (x) d Hn (x). dx (B.8)

Dowd. Rniczkujc obustronnie wzr Rodriguesa (B.1) mamy

n d d 2 d 2 Hn (x) = (1)n ex e x dx dx dxn n+1 n 2 2 d 2 2 d ex + ex ex = (1)n 2xex n dx dxn+!

= 2xHn (x) Hn+1 (x). Po elementarnym przeksztaceniu mamy wic tez. Lemat B.2 Pochodna z wielomianu Hermitea wyraa si wzorem d Hn (x) = 2nHn1 (x). dx Dowd. Denicj funkcji tworzcej (B.7) rniczkujemy obustronnie wzgldem x
sn d d s2 +2sx 2 e = 2s es +2sx = Hn (x), dx n! dx n=1

(B.9)

(B.10)

(B.11)

gdzie wyraz n = 0 po prawej znika, poniewa H0 (x) = 1. Ponownie stosujc (B.7) mamy
k=0

2 sk+1 Hk (x) = k!

n=1

sn d Hn (x). n! dx
n=1

(B.12)

Po lewej zamieniamy indeks sumowania k n = k + 1, przy czym n = 1, 2, . . . i otrzymujemy

n=1

2 sn Hn1 (x) = (n 1)!

sn d Hn (x). n! dx

(B.13)

Wspczynniki przy tych samych potgach zmiennej s musz by rwne, wobec tego 1 d 2 Hn1 (x) = Hn (x). (n 1)! n! dx Po uproszczeniu dostajemy tez.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(B.14)

523

6.03.2010

Dod. mat. B. Wielomiany Hermitea i ich wasnoci

524

Lemat B.3 Wielomiany Hermitea speniaj relacj rekurencyjn Hn+1 (x) = 2xHn (x) 2nHn1 (x). Dowd. Teza wynika z podstawienia wzoru (B.10) do relacji rekurencyjnej (B.8). Twierdzenie B.1 Rwnanie rniczkowe speniane przez wielomiany Hermitea ma posta (jest to tzw. rwnanie Hermitea) d d2 Hn (x) 2x Hn (x) + 2n Hn (x) = 0. 2 dx dx Dowd. Wemy relacj rekurencyjn (B.8) i zrniczkujmy d d d2 Hn+1 (x) = 2Hn (x) + 2x Hn (x) Hn (x). dx dx dx2 Std wynika d d2 d Hn (x) 2 Hn (x) = Hn+1 (x). Hn (x) 2x dx2 dx dx Do wyraenia po prawej stronie stosujemy relacj (B.10) otrzymujc d2 d Hn (x) 2 Hn (x) = 2(n + 1)Hn (x). Hn (x) 2x 2 dx dx Po uproszczeniu mamy tez. (B.19) (B.18) (B.17) (B.16) (B.15)

B.3

Caki z wielomianami Hermitea

Wielomiany Hermitea wchodz do wielu caek spotykanych przy rozwizywaniu rnorodnych zagadnie zycznych. W tym rozdziale skupimy si na przedstawieniu metody obliczania nastpujcych caek Ikn =
(p)

dy Hk (y ) Hn (y ) y p ey .

(B.20)

Posuymy si funkcj tworzc wielomianw Hermitea i zbadamy cak pomocnicz J (s, t, a) =

dy es

2 +2sy

et

2 +2ty

e2ayy .

(B.21)

Przedstawiajc funkcje wykadnicze za pomoc ich rozwini dostajemy J (s, t, a) = =

k=0 n=0 p=0

dy

sk Hk (y ) k! k=0

tn Hn ( y ) n! n=0

(2a)p p y2 y e p! p=0
2

sk tn (2a)p k ! n! p!

dy Hk (y ) Hn (y ) y p ey

=
k=0 n=0 p=0

sk tn (2a)p (p) Ikn . k ! n! p!

(B.22)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

524

6.03.2010

Dod. mat. B. Wielomiany Hermitea i ich wasnoci

525

Trzeba wic obliczy cak J , a nastpnie wynik rozwin w szereg. Porwnujc wspczynniki rozwini przy odpowiednich potgach parametrw s, t oraz a moemy pniej odczyta wartoci (p) caek Ikn . Przede wszystkim wic trzeba obliczy cak J . Wychodzc z okrelenia (B.21) J (s, t, a) = = = es e e
2 t2

dy ey

2 +2y (s+t+a)

s2 t2 +(s+t+a)2 s2 t2 +(s+t+a)2

dy ey

2 +2y (s+t+a)(s+t+a)2

dy exp{ [y (s + t + a)]2 }

(B.23)

Biorc now zmienn cakowania z = y (s + t + a), sprowadzamy pozosta cak do postaci "tablicowej" i otrzymujemy J (s, t, a) = es
2 t2 +(s+t+a)2

dz ez

a2 +2st+2sa+2ta = e
m=0 m=0 m=0

(B.24)

Uzyskane dla caki J wyraenie rozwijamy w szereg J (s, t, a) = (a2 + 2st + 2sa + 2ta)m m! [2st + (a2 + 2sa + 2ta)]m m! 1 m!
m l=0

= =

m l

2st

a2 + 2sa + 2ta

ml

(B.25)

gdzie w ostatnim kroku skorzystalimy z rozwinicia dwumianowego. Zestawmy teraz rozwinicia (B.22) i (B.25) caki pomocniczej J

k=0 n=0 p=0

sk tn (2a)p (p) Ikn k ! n ! p! m m = m! l=0 l m=0

2st

a2 + 2sa + 2ta

ml

(B.26)

Monaby dalej cign oglne rozwaania i stara si porwnywa wspczynniki rozwini po obu stronach. Takie oglne rachunki s jednak do skomplikowane, poprzestaniemy wic na szczegowym omwieniu dwch przypadkw szczeglnych. Przypadek p = 0 Przypadek odpowiada cace Ikn =
(0)

dy Hk (y ) Hn (y ) ey ,

(B.27)

czyli tzw. cace ortogonalizacyjnej wielomianw Hermitea. W tym przypadku (p = 0), po lewej stronie wzoru (B.26) interesuj nas jedynie te czony rozwinicia, w ktrych nie wystpuje parametr a. Wobec tego parametr ten nie moe rwnie wystpowa w odpowiednich czonach po stronie prawej. Moliwe to jest jedynie w tych wyrazach, w ktrych m = l. Symbol dwumianowy daje wwczas 1 i moemy napisa sk tn (0) m Ikn = 2st (B.28) k ! n! m! m=0 k=0 n=0
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

525

6.03.2010

Dod. mat. B. Wielomiany Hermitea i ich wasnoci

526

Po prawej parametry s i t wystpuj w tej samej potdze, a zatem po lewej zostaj jedynie te wyrazy, w ktrych k = n. Oznacza to, e
(0) Ikn = Inn kn , (0)

(B.29)

biorc to pod uwag, z (B.28) dalej otrzymujemy sn tn (0) m m m I = 2 s t . 2 nn ( n !) m ! n=0 m=0 Std ju bez trudu odczytujemy warto poszukiwanej caki (0) Inn = 2n n! . czc formuy (B.27), (B.29) oraz (B.31) nalnie mamy Ikn =
(0)

(B.30)

(B.31)

dy Hk (y ) Hn (y ) ey

= 2n n! kn ,

(B.32)

co koczy obliczenia caki ortogonalizacyjnej wielomianw Hermitea. Przypadek p = 1 Badamy wic teraz cak Ikn =
(1)

dy Hk (y ) Hn (y ) y ey .

(B.33)

Tym razem w relacji (B.26) powinnimy wyodrbni czony, w ktrych p = 1, a wic z parametrem a w pierwszej potdze. A zatem po prawej take interesuj nas skadnik w ktrych wystpuje a = a1 . Czony takie odpowiadaj wic przypadkowi, w ktrym m l = 1. Zauwamy przy tym, e czon m = 0 nie moe da wkadu, zatem moemy go pomin, co wicej przyczynek od a2 take jest nam niepotrzebnego wic i jego moemy take pomin. W ten sposb, z (B.26) dostajemy m s k tn (1) 2a Ikn = 2a (2st)m1 (s + t). (B.34) k ! n ! m ! m 1 m=1 k=0 n=0 Czynnik 2a wystpujcy po obu stronach si skraca, symbol dwumianowy jest rwny m. Wobec tego sk tn (1) Ikn = (2st)m1 (s + t) k ! n ! ( m 1)! m=1 k=0 n=0 =
m=0

2m sm tm (s + t) , m

(B.35)

gdzie "przesunlimy" indeks sumacyjny. Rozpisujc praw stron, gdzie zamieniamy indeks sumowania, otrzymujemy 2k sk tn (1) Ikn = sk+1 tk + sk tk+1 P . (B.36) k ! n ! k ! k=0 n=0 k=0 Aby teraz odczyta wspczynniki rozwinicia , zajmiemy si odpowiednim przeksztaceniem prawej strony. P =
S.Kryszewski

k=0

2k k n t s n,k+1 + k ! n=0

k=0

2k k n s t n,k+1 k! n=0

(B.37) 526

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

Dod. mat. B. Wielomiany Hermitea i ich wasnoci

527

W pierwszej sumie zamieniamy nazwy indeksw sumowania n k , otrzymujc P =

k=0 n=0

2n n k t s k,n+1 + n! sk tn k ! n!

k=0 n=0

2k k n s t n,k+1 k! (B.38)

2n k ! k,n+1 + 2k n! n,k+1

k=0 n=0

Poniewa k,n+1 = n,k1 , wic przyrwnujc lew stron (B.36) i praw (B.38) mamy poszukiwane wspczynniki rozwinicia. A zatem Ikn
(1)

dy Hk (y ) Hn (y ) y ey

= =

2n k ! n,k1 + 2k n! n,k+1 2n (n + 1)! n,k1 + 2n1 n! n,k+1

(1)

(B.39)

gdzie w drugiej linii skorzystalimy z wasnoci delt Kroneckera. Caka Ikn jest wic obliczona "do koca".

B.4

Inne sposoby obliczania caek

(1)

Caka Ikn

Ponownie zajmiemy si cak Ikn =

(1)

dy Hk (y ) Hn (y ) y ey ,

(B.40)

ale teraz policzymy j zupenie inn metod. Wystpujcy w obliczanej cace czynnik y Hn (y ) wyrazimy za pomoc relacji rekurencyjnej (B.15), ktra pozwala napisa y Hn (y ) = 1 Hn+1 (y ) + n Hn1 (y ), 2 (B.41)

co po wstawieniu do (B.40) daje nam Ikn =

(1)

dy Hk (y )

1 2

Hn+1 (y ) + n Hn1 (y ) ey .

(B.42)

Caka ta jest zoona z dwch caek, przy czym kada z nich jest typu caki ortogonalizacyjnej (B.32). Wobec tego bez trudu otrzymujemy Ikn =
(1)

1 k 2 k ! k,n+1 + n 2k k ! k,n1 . 2

(B.43)

Korzystajc z wasnoci delt Kroneckera otrzymujemy (1) Ikn = 2n (n + 1)! n,k1 + 2n1 n! n,k+1 .
(1)

(B.44)

co koczy obliczenia caki Ikn , bowiem mamy rezultat identyczny z wynikiem (B.39). Powyej przedstawione obliczenia za pomoc funkcji tworzcej s nieco bardziej zoone ni te, w ktrych korzystalimy z relacji rekurencyjnej dla wielomianw Hermitea. Mimo to jednak, w wielu innych zastosowaniach, metoda funkcji tworzcej bywa niezwykle poyteczna. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

527

6.03.2010

Dod. mat. C. Harmoniki sferyczne

528

Dodatek C

Harmoniki sferyczne
C.1 Wprowadzenie

Harmoniki sferyczne s funkcjami specjalnymi pojawiajcymi si w wielu zagadnieniach zyki. W podrcznikach zyki matematycznej s one zazwyczaj wyprowadzane i omawiane w kontekcie czstkowych rwna rniczkowych (np. w elektrodynamice, przy rozwizywaniu rwnania Poissona dla skoczonego rozkadu adunkw). Przedstawiona w tym rozdziale dyskusja kadzie zasadniczy nacisk na fakt, e harmoniki sferyczne s (w reprezentacji pooeniowej) funkcjami wasnymi operatora orbitalnego momentu pdu. W zwizku z tym, posugujemy si tu do specycznymi metodami rachunkowymi. W rozdziale 13) pokazalimy, e harmoniki sferyczne s postaci Ylm (, ) = |l m = eim Flm (). (C.1)

Co wicej, znalelimy jawne wyraenie dla przypadku maksymalnego m = mmax = l otrzymujc Yl l (, ) = (1)l 2l l! (2l + 1)! il e (sin )l , 4 (C.2)

i wskazalimy, e harmoniki z mniejszymi wartociami liczby m uzyska moemy stosujc wielokrotnie operator obniajcy L . Oczywicie z (C.2) natychmiast wynikaj proste przypadki szczeglne Y0 0 (, ) = 1 , 4 1 3 i 3 i Y1 1 (, ) = e sin = e sin , 2 2 8 1 120 2i 2 15 2i 2 e sin , = e sin . Y2 2 (, ) = 8 4 32 (C.3a) (C.3b) (C.3c)

Obliczenia yll danego w (C.2) musimy tutaj uzupeni. Chodzi o obliczenie caki normalizacyjnej (13.60) i o dyskusj wyboru fazy. Ten drugi aspekt odoymy na pniej (najpierw wyprowadzimy ogln posta harmonik dla dowolnego m).

C.1.1

Caka normalizacyjna Ip (n)

Konstruujc harmoniki sferyczne, do normalizacji funkcji Yl l (, ) potrzebowalimy caki I1 (l) zdeniowanej jako I1 (l) =
S.Kryszewski
1 0

dx 1 x2

.
MECHANIKA KWANTOWA

(C.4) 528

6.03.2010

Dod. mat. C. Harmoniki sferyczne

529

Obliczymy cak nieco oglniejsz, a mianowicie wykaemy, e zachodzi relacja Ip (n) =

p 0

dx p2 x2

= p2n+1

(2n)!! (2n + 1)!! (C.5)

= p2n+1

[ 2n n! ] 2 , (2n + 1)!

gdzie liczba p 1, za n naturalna. Bdziemy szuka relacji rekurencyjnej spenianej przez te caki ze wzgldu na indeks n. W oczywisty sposb mamy Ip (n) =
p 0 2

dx

p2 x2
p 0

p2 x 2

n 1 n1

= p Ip (n 1)

dx x2 p2 x2

(C.6)

Cak wystpujc w powyszej relacji obliczamy przez czci. Bierzemy g (x) = x oraz f (x) = x(p2 x2 )n1 [zatem f (x) = (p2 x2 )n /2n]. Otrzymujemy wic
p 0

dx x2 p2 x2

n1

x p2 x2 2n

n p 0

p 0

dx

1 2n

p2 x2

(C.7)

Poniewa czon brzegowy znika, wic uzyskan cak moemy podstawi do wzoru (C.6) 1 Ip (n), 2n a wic otrzymujemy poszukiwan relacj rekurencyjn Ip (n) = p2 Ip (n 1) Ip (n) = 2n p2 Ip (n 1). 2n + 1 (2n)!! p2n Ip (0). (2n + 1)!!
p 0

(C.8)

(C.9)

Prosta indukcja prowadzi do wniosku, e Ip (n) = (C.10)

Caka Ip (0) jest trywialnie prosta do obliczenia Ip (0) = dx = p. (C.11)

czc dwa ostatnie rezultaty, otrzymujemy Ip (n) =

p 0

dx

p2 x2

(2n)!! p2n+1 . (2n + 1)!!

(C.12)

Proste przeksztacenia wspczynnika kombinatorycznego pozwalaj napisa Ip (n) = [ 2n n! ]2 [ (2n)!! ]2 2n+1 p = p2n+1 . (2n + 1)! (2n + 1)! (C.13)

A zatem teza (C.5) podana na wstpie jest udowodniona. Na zakoczenie zauwamy, e atwo zastosowa uzyskany wynik (C.12) do przypadku, w ktrym wykadnik n przechodzi w liczb powkow n (2k 1)/2. Otrzymujemy wtedy Ip 2k 1 2 = =
p 0

dx

p2 x2

(2k1)/2

(2k 1)!! 2k (2k 1)!! 2k p = p . (2k )!! 2k k !

(C.14)

Oczywicie cak normalizacyjn harmoniki sferycznej Yl l otrzymujemy z powyszych formu kadc po prostu p = 1.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

529

6.03.2010

Dod. mat. C. Harmoniki sferyczne

530

C.2
C.2.1

Wyprowadzenie postaci Yl m (, ) dla m < l

Zastosowanie operatora obniajcego

Majc Yl l () moemy, stosujc operator obniajcy L , obnia liczb m. Operator L dziaajc na stan | lm daje L |lm = = l(l + 1) m(m 1) | l, m 1 (l m + 1)(l + m) | l, m 1 . (C.15)

Wobec tego k -krotne zastosowanie operatora (L / ) do stanu | l l produkuje L

k

|ll

| l, l k .

(C.16)

Kadc l k = m otrzymamy L
lm

|ll

| l, m ,

(C.17)

gdzie trzeba wyznaczy sta proporcjonalnoci. Lemat C.1 k = (l m)-krotne dziaanie operatora (L / ) na stan | l l daje L
lm

|ll

= l.

(2l)! (l m)! |lm , (l + m)!

(C.18)

gdzie m < l, lecz m

Dowd. Indukcja wzgldem m malejcego od mmax = l do mmin = l. Relacja (C.18) dla m = l dale po prostu |ll = (2l)! |ll , (l + l)! (C.19)

czyli tosamo. Zakadamy, e (C.18) jest spenione dla pewnego m. Badamy jej suszno dla m o jeden mniejszego, tj. dla m 1. A wic L
l(m1)

|ll

l m

|ll .

(C.20)

Z zaoenia indukcyjnego L
l(m1)

|ll

(2l)! (l m)! (l + m)!

|lm .

(C.21)

Na mocy (C.15) mamy dalej L

l(m1)

|ll

= =

(2l)! (l m)! (l + m)!

(l m + 1)(l + m) | l, m 1 (C.22)

(2l)! (l m + 1)! | l, m 1 , (l + m 1)!

co stanowi tez dla m 1. Z zasady indukcji wynika dowd lematu.

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

530

6.03.2010

Dod. mat. C. Harmoniki sferyczne

531

Z wykazanego wzoru (C.18) wynika wic, e Yl m (, ) = = = |lm = L |

lm

(l + m)! (2l)! (l m)! Yl l (, )

l m

| l, l

(l + m)! (2l)! (l m)!

(l + m)! ei + i ctg (2l)! (l m)!

l m

Yl l (, ),

(C.23)

gdzie wykorzystalimy posta (13.34c) operatora obniajcego w reprezentacji pooeniowej. Podstawiamy teraz Yl l (, ) wedug (C.2) otrzymujc Yl m (, ) = (1)l 2l l ! (2l + 1) (l + m)! 4 (l m)! ei + i ctg
l m

eil (sin )l .

(C.24) na funkcje

Musimy teraz zbada dziaanie (l m)-tej potgi operatora rniczkowego L / stojce po jego prawej stronie.

C.2.2

Operator (L / )k w reprezentacji pooeniowej

L + i ctg eil (sin )l cos d (sin )l . (sin )l l d sin

Najpierw wyraenie, w ktrym operator L / dziaa jednokrotnie. Zatem eil (sin )l = ei = ei(l1)

(C.25)

Wprowadzimy teraz poyteczne oznaczenie, ktre bdziemy stosowa w dalszych rozwaaniach, wtedy gdy bdzie to wygodne. Zamienimy zmienn, piszc = cos , = d d d d = = sin . d d d d (C.26)

Po takiej zamianie z (C.25) dostajemy L eil (sin )l sin cos d (sin )l l (sin )l d sin d (sin )l (sin )l l cos (sin )l2 (sin )l . d

= ei(l1) =

ei(l1) (sin )l1

(C.27)

Zauwamy teraz, e d (sin )l = d = d (1 2 )l/2 d l (1 2 )l/21 (2 ) = l cos (sin )l2 . 2

(C.28)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

531

6.03.2010

Dod. mat. C. Harmoniki sferyczne

532

Wykorzystujc (C.28) w (C.27) dostajemy L eil (sin )l = = = ei(l1) d (sin )l (sin )l + (sin )l1 d ei(l1) d (sin )2l , (sin )l1 d ei(lk) dk (sin )2l (sin )lk d k ei(lk) dk (sin )2l . (sin )lk d(cos )k (C.30) d (sin )l (sin )l d (C.29)

co wynika z elementarnych zasad rniczkowania. Uoglniamy rezultat (C.29) piszc L

k

eil (sin )l = =

Formua ta zostaa ju sprawdzona dla k = 1. Udowodnimy j przez indukcj. Zakadamy suszno (C.30) dla pewnego k i badamy tez dla k + 1. L
k+1

eil (sin )l = = ei

eil (sin )l ei(lk) dk (sin )2l , (sin )lk d k (C.31)

+ i ctg

gdzie skorzystalimy z zaoenia indukcyjnego. Dalej otrzymujemy L

k+1

eil (sin )l = = ei ei(lk) + i ctg d 1 dk (sin )2l d (sin )lk d k

i(l k ) ei(lk) dk (sin )2l (sin )lk d k dk d (1 2 )(lk)/2 k (sin )2l d d

= ei(lk1) sin (l k )

cos dk (sin )2l (sin )lk+1 d k dk d (1 2 )(lk)/2 k (sin )2l d d dk+1 (sin )2l d k+1 (C.32)

= ei(lk1) sin

+ sin (1 2 )(lk)/2 (l k )

cos dk (sin )2l . (sin )lk+1 d k

Obliczamy pochodn w pierwszym skadniku d lk (1 2 )(lk)/2 = (1 2 )(lk)/21 (2 ) d 2 = (l k ) (1 2 )(lk+2)/2 = (l k ) cos (sin )(lk+2) (l k ) cos = . (sin )lk+2
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(C.33) 532

6.03.2010

Dod. mat. C. Harmoniki sferyczne

533

Wstawiajc t pochodn do (C.32) widzimy, e pierwszy i trzeci skadnik wzajemnie si znosz. Mamy wic L
k+1

eil (sin )l = ei[l(k+1)] = ei[l(k+1)]

sin dk+1 (sin )2l k +1 ( l k ) d (sin ) 1 dk+1 (sin )2l . (sin )l(k+1)) d k+1

(C.34)

Wyraenie to pokrywa si z tez (C.30) wzit dla k + 1. Na mocy zasady indukcji, rwno (C.30) jest udowodniona.

C.2.3

Harmoniki Yl m (, )

Wypiszmy udowodnion relacj (C.30) dla k = l m: L

lm

eil (sin )l =

dlm eim (sin )2l , (sin )m d lm

(C.35)

i zastosujmy w wyraeniu (C.24) dla harmonik sferycznych Ylm (, ) = (1)l 2l l ! 2l + 1 (l + m)! eim dlm (sin )2l , m l m 4 (l m)! (sin ) d(cos ) (C.36)

co stanowi kocowy wynik, okrelajcy posta harmonik sferycznych dla dowolnego l 0 oraz dla liczby m w odpowiednim zakresie, tj. (l m l). Bez trudu sprawdzamy, e wzr ten, dla l = m, od razu sprowadza si do wczeniej obliczonej harmoniki Yl l danej w (C.2).

C.3

Jawne obliczenia pewnych harmonik sferycznych

A. Harmoniki Yl,l (, ) Wyliczmy z (C.36) harmonik z m = l, a wic Yl,l (, ) = (1)l 2l l ! (2l + 1) 0! eil d2l 4 (2l)! (sin )l d 2l 1 2
l l

(C.37)

gdzie (jak zwykle w tym rozdziale) = cos . Wyraenie 1 2 jest wielomianem zmiennej , l w ktrym w najwyszej potdze mamy 2 = (1)l 2l , co wynika z rozwinicia dwumianu Newtona. Wkad do pochodnej rzdu sl da jedynie owa najwysza potga . Dlatego te d2l d 2l 1 2
l

d2l (1)l 2l = (1)l (2l)!. d 2l

(C.38)

Wykorzystujc pochodn w (C.37) otrzymujemy Yl,l (, ) = = (1)l 2l l ! 2l 1 l! (2l + 1) 1 eil (sin )l (1)l (2l)! 4 (2l)! (2l + 1)! il e (sin )l . 4 (C.39)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

533

6.03.2010

Dod. mat. C. Harmoniki sferyczne

534

B. Inna posta Yl l (, ) Wemy pod uwag Yl l (, ). Zgodnie z (C.2) mamy Yl l (, ) = = (1) 2l (1)l 2l l! (2l + 1)! il e (sin )l 4

(2l + 1) 2l ei sin (1)l1 2l1 (l 1)! [2(l 1) + 1]! i(l1) e (sin )l1 . 4 (C.40)

W ostatniej linii od razu rozpoznajemy harmonik Yl1 l1 (, ) i tym samym piszemy Yl l (, ) = 2l + 1 i e sin Yl1,l1 (, ). 2l (C.41)

Podobne formuy rekurencyjne, pozwalajce wyrazi harmoniki o wikszych indeksach prze te o indeksach niszych bywaj poyteczne w praktycznych obliczeniach. C. Harmoniki Yl,l1 (, ) Po raz kolejny bierzemy ogln formu (C.36), w ktrej kadziemy m = l 1 i dostajemy Yl,l1 (, ) = (1)l 2l l! ei(l1) d 2l + 1 (2l 1)! (1 2 )l . 4 (sin )l1 d (C.42)

Obliczenie pochodnej jest proste d (1 2 )l = 2l (1 2 )l1 = 2l cos (sin )2(l1) d i po podstawieniu do (C.42) otrzymujemy Yl,l1 (, ) = (1)l1 2l1 (l 1)! 2l + 1 (2l 1)! ei(l1) cos (sin )l1 . 4 (C.44) (C.43)

Ze wzoru tego wynikaj szczeglne przypadki dla l = 1 i l = 2, a mianowicie 3 cos , 4 (1) 5 Y21 (, ) = 6 ei cos sin 2 4 15 = ei cos sin . 8 Wzr (C.44) bywa te przydatny w nieco innej postaci. Przeksztacajc go, dostajemy Y10 (, ) = Yl,l1 (, ) = 2l + 1 cos (1)l1 2l1 (l 1)! (2l 1)! 4 (C.45)

(C.46)

ei(l1) cos (sin )l1 = 2l + 1 cos Yl1,l1 (, ), (C.47)

gdzie rozpoznalimy harmonik Yl1,l1 . Wzr ten zapiszemy w postaci 1 cos Yl1,l1 (, ) = Yl,l1 (, ). 2l + 1 Jest to kolejny, poyteczny zwizek czcy harmoniki o rnych wartociach indeksw.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(C.48)

534

6.03.2010

Dod. mat. C. Harmoniki sferyczne

535

D. Harmoniki Yl,l2 (, ) Ponownie bierzemy formu (C.36), tym razem kadziemy m = l 2 i dostajemy Yl,l2 (, ) = (1)l 2l l! 2l + 1 (2l 2)! ei(l2) d2 (1 2 )l . 4 2! (sin )l2 d 2 (C.49)

Znw musimy obliczy pochodn d2 (1 2 )l = d 2 d 2l (1 2 )l1 d

= 2l (1 2 )l1 + (l 1)(1 2 )l2 (2 ) = 2l (1 2 )l2 1 2 2 2 (l 1) = 2l (1 2 )l2 1 (2l 1) 2 = 2l 1 (2l 1) cos2 (sin )2(l2) . Podstawiajc obliczon pochodn do (C.49) dostajemy Yl,l2 (, ) = (1)l1 2l1 (l 1)! 2l + 1 (2l 2)! 8 1 (2l 1) cos2 . (C.51) (C.50)

ei(l2) (sin )l2 Std, w szczeglnoci wynika Y20 (, ) = (1) 5 2 1 3 cos2 2 8 52 = 1 3 cos2 . 16

(C.52)

W tym przypadku warto take zaj si formu (C.51). Przepisujemy j w postaci Yl,l2 (, ) = (1) 2(l 1) = 2l + 1 (2l 2) 2 (1)l2 2l2 (l 2)! 1 (2l 1) cos2

(2l 3)! i(l2) e (sin )l2 4 Yl2,l2 (, ), (C.53)

2l + 1 4(l 1)

(2l 1) cos2 1

bowiem w pierwszej rwnoci rozpoznalimy harmonik Yl2,l2 . Relacja powysza stanowi kolejny, przydatny zwizek pomidzy harmonikami sferycznymi o rnych indeksach.

C.4

Inny sposb konstrukcji

Harmoniki sferyczne (C.36) wyprowadzamy wychodzc z warunku L+ | l l = 0, gdzie m = l jest maksymalne. Rwnie dobrze moglibymy rozpocz od stanu | l, l z minimaln dopuszczaln wartoci m. Odpowiedni warunek miaby posta L | l, l = 0, ktry w reprezentacji pooeniowej sprowadza si do rwnania ei
S.Kryszewski

+ i ctg Yl,l (, ) = 0.
MECHANIKA KWANTOWA

(C.54) 535

6.03.2010

Dod. mat. C. Harmoniki sferyczne

536

Poniewa wedug (C.1) Yl,l (, ) = eil Fl,l (), wic rwnanie (C.54) redukuje si do d Fl,l () l ctg Fl,l () = 0, d (C.55)

a wic identycznego z (13.52). Posta rozwizania take bdzie identyczna, czyli zamiast (13.56) mamy teraz Fl,l () = Cl (sin )l . Normowanie przebiega rwnie identycznie, co prowadzi do rezultatu Yl,l (, ) = ei 2l l! (2l + 1)! il e (sin )l . 4 (C.56)

Normowanie nie pozwala ustali fazy. W poprzednim wypadku faz ustalimy dokonujc pewnego wyboru. Tutaj moemy postpi analogicznie, dajc ei = 1, po to aby zachowa zgodno ze wzorem (C.39). Majc wic Yl,l (, ) = 1 l! (2l + 1)! il e (sin )l , 4 (C.57)

2l

moemy konstruowa harmoniki sferyczne o coraz wikszym m. Oczywicie w tym przypadku musimy posuy si operatorem podnoszcym L+ |lm = = l(l + 1) m(m + 1) | l, m + 1 (l + m + 1)(l m) | l, m + 1 . (C.58)

Operator ten spenia relacj L+

l+m

| l, l

(2l)! (l + m)! |lm , (l m)!

(C.59)

ktrej dowd (tak jak w lemacie (C.18)) przeprowadzimy przez indukcj, rozpoczynajc od m = l, a potem idc w kierunku rosncych m. Nastpnie otrzymujemy formu analogiczn do (C.23) Yl m (, ) = = |lm = ei (l m)! (2l)! (l + m)! L+
l +m

Yl,l (, )
l+m

(l m)! (2l)! (l + m)!

+ i ctg

Yl,l (, ),

(C.60)

co po wykorzystaniu w (C.57) prowadzi do wyraenia Yl m (, ) = 1 2l l! 2l + 1 (l m)! 4 (l + m)! ei + i ctg

l +m

eil (sin )l ,

(C.61)

w peni analogicznego do (C.24). Dziaanie potg operatora L+ / na funkcj stojc z prawej moemy oblicza tak samo jak w obliczeniach prowadzcych do wzoru (C.30). Moemy jednak postpi inaczej, zauwaajc e (w reprezentacji pooeniowej) L+
k

eil (sin )l =

eil (sin )l

(C.62)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

536

6.03.2010

Dod. mat. C. Harmoniki sferyczne

537

Korzystajc teraz z (C.30) otrzymujemy (oczywicie = cos ) L+

k

il

(sin )

ei(lk) dk (sin )2l (sin )lk d k

= (1)k

ei(lk) dk (sin )2l , (sin )lk d k

(C.63)

bowiem operator rniczkowania zmienia znak przy sprzeniu hermitowskim tyle razy ile wynosi jego rzd. Zapisujc (C.63) dla k = l + m mamy L+
l+m

eil (sin )l = (1)l+m

dl + m eim (sin )2l , (sin )m d l+m

(C.64)

co z kolei jest analogiem (C.35). Stosujc teraz (C.64) w (C.61) otrzymujemy nastpujce wyraenie dla harmonik sferycznych Yl m (, ) = (1)l+m 2l l! 2l + 1 (l m)! 4 (l + m)! dl+m (sin )2l . d(cos )l+m (C.65)

eim (sin )m

co jest wyraeniem nieco innym ni (C.36), lecz w peni rwnowanym.

C.5

Harmoniki i ich sprzenia zespolone

Mamy dwie rwnowane denicje Ylm (, ) = lub Ylm (, ) = (1)l+m 2l l! 2l + 1 (l m)! im dl+m e (sin )m (sin )2l 4 (l + m)! d(cos )l+m (C.67) (1)l 2l l ! 2l + 1 (l + m)! eim dlm (sin )2l 4 (l m)! (sin )m d(cos )lm (C.66)

Obliczajc sprzenie zespolone okrelenia (C.66) mamy

Ylm (, ) =

(1)l 2l l !

2l + 1 (l + m)! eim dlm (sin )2l . 4 (l m)! (sin )m d lm

(C.68)

Wemy teraz drugi wzr, tj. (C.67), w ktrym pooymy m zamiast m. Otrzymamy w ten sposb Yl,m (, ) = (1)lm 2l l! 2l + 1 (l + m)! im dlm e (sin )m lm (sin )2l 4 (l m)! d (C.69)

Zestawiajc dwa powysze wzory widzimy, e

Ylm (, ) = (1)m Yl,m (, ),

(C.70)

wystarczy wic oblicza harmoniki sferyczne tylko dla m nieujemnych. Harmoniki o ujemnym indeksie m otrzymujemy przez sprzenie zespolone i dopasowanie znaku.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

537

6.03.2010

Dod. mat. C. Harmoniki sferyczne

538

C.6

Relacja rekurencyjna dla harmonik sferycznych

Udowodnimy teraz nastpujc relacj rekurencyjn dla harmonik sferycznych Ylm (, ) cos = Yl+1,m (, ) (l + m + 1)(l m + 1) (2l + 1)(2l + 3) (l + m)(l m) . (2l 1)(2l + 1) (C.71)

+ Yl1,m (, )

Dowd tego wzoru jest dosy mudny, mimo to warto go uwanie przeledzi. Najpierw jednak wykaemy kilka stwierdze pomocniczych Lemat C.2 Dla operatora obniajcego (w reprezentacji pooeniowej) zachodzi nastpujca relacja komutacyjna L , cos = ei sin . (C.72)

Dowd. Niech f = f (, ) oznacza dowoln funkcj falow (zalen od zmiennych ktowych). Obliczamy dziaanie komutatora na funkcj f L , cos f (, ) = = ei L cos f cos L f

= ei

+ i ctg cos f + i ctg f cos ei f f sin f cos + i ctg cos f + ei cos i ctg cos .

(C.73)

Po skrceniu mamy L , cos f (, ) = ei sin f (, ). (C.74)

Z dowolnoci funkcji f wynika teza (C.72). Lemat C.3 Dla operatora obniajcego (w reprezentacji pooeniowej) zachodzi take L , ei sin = 0. (C.75)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

538

6.03.2010

Dod. mat. C. Harmoniki sferyczne

539

Dowd. Jak poprzednio, dla dowolnej funkcji falowej g = g (, ) mamy L , ei sin g (, ) = = ei + i ctg ei sin g e2i sin + i ctg g ei (sin g ) + i cos ei g g g i cos + e2i sin g g cos g sin + i cos i g + g g + e2i sin i cos (C.76)

= ei

= e2i

= 0, bowiem wszystkie czony si znosz parami. Lemat C.4 Dla k N zachodzi (w reprezentacji pooeniowej) relacja komutacyjna L
k

, cos

= k

k1

ei sin .

(C.77)

Dowd. Przez indukcj. Teza dla k = 1 jest udowodniona w (C.72). Przyjmujemy (C.77) za prawdziwe dla pewnego k i badamy dla k + 1 L
k+1

, cos L L L L L

=
k

= =

, cos
k1

, cos L

L
k

ei sin + ei sin

= (k + 1)

ei sin .

(C.78)

Pierwsza rwno wynika z wasnoci komutatorw, druga z (C.72) i z zaoenia indukcyjnego, a trzecia z faktu, e funkcja ei sin i operator L komutuj. Odtworzya si teza dla k + 1 co, na mocy zasady indukcji, koczy dowd. Udowodnione wzory zastosujemy do analizy wyraenia cos Ylm (, ). Dla skrcenia notacji bdziemy pomija argumenty harmonik sferycznych. Na mocy relacji (C.23) piszemy cos Ylm = (l + m)! cos (2l)! (l m)! L
l m

Yl l .

(C.79)

Stosujc komutator (C.77) dla k = l m, otrzymujemy cos Ylm = (l + m)! (2l)! (l m)! (l m)
S.Kryszewski

L L

lm

cos Yl l
lm1

ei sin Yl l .

(C.80) 539

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

Dod. mat. C. Harmoniki sferyczne

540

Nastpne kroki polegaj na przeksztaceniu funkcji na ktre dziaaj potgi operatora obniajcego L . Najpierw skorzystamy z (C.48), w ktrym zamieniamy l l + 1, a zatem 1 Yl+1,l . cos Yl,l = 2l + 3 Natomiast z (C.41) wynika, e ei sin Yl l = = 2l + 1 sin2 Yl1,l1 2l 2l + 1 Yl1,l1 + 2l 2l + 1 cos2 Yl1,l1 . 2l (C.82) (C.81)

I dalej, z (C.53) po zamianie l l + 1 otrzymujemy Yl+1,l1 = 2l + 3 4l (2l + 1) cos2 1 Yl1,l1 (C.83)

skd, po elementarnych przeksztaceniach dostajemy

1 2l + 1

4l Yl+1,l1 + Yl1,l1 = cos2 Yl1,l1 . 2l + 3

(C.84)

Wobec tego z (C.82) po podstawieniu (C.84) dostajemy ei sin Yl l = + 2l + 1 Yl1,l1 2l

2l + 1 1 2l 2l + 1

4l Yl+1,l1 + Yl1,l1 2l + 3

(C.85)

W wyraeniu tym wystpuj tylko dwie harmoniki sferyczne. Uporzdkowanie wspczynnikw prowadzi do ei sin Yl l = 2 Yl+1,l1 (2l + 1)(2l + 3) 2l Yl1,l1 . 2l + 1 (C.86)

I teraz podstawiamy wzory (C.81) i (C.86) do formuy (C.80) dostajc cos Ylm = (l + m)! (2l)! (l m)! (l m) 1 2l + 3 L
l m

Yl+1,l L
lm1

2 (2l + 1)(2l + 3) 2l 2l + 1 L

Yl+1,l1

lm1

+ (l m)

Yl1,l1 .

(C.87)

Na podstawie (C.76) (w reprezentacji pooeniowej) po zamianie l l 1, mamy L

lm1

Yl1,l1 =

(2l 2)! (l m 1)! Y l 1, m, (l + m 1)!

MECHANIKA KWANTOWA

(C.88) 540

S.Kryszewski

6.03.2010

Dod. mat. C. Harmoniki sferyczne

541

co pozwala przeksztaci ostatni czon w (C.87) (l + m)! (l m) (2l)! (l m)! = 2l 2l + 1 L

lm1

Yl1,l1 (2l 2)! (l m 1)! Yl1,m (l + m 1)!

(l + m)! (l m) (2l)! (l m)!

2l 2l + 1

(l + m) (l m) 2l (2l 1) (l m) (l + m)(l m) Yl1,m . (2l 1) (2l + 1)

2l Yl1,m 2l + 1 (C.89)

Podstawiajc teraz (C.89) zamiast ostatniego skadnika do (C.87) dostajemy cos Ylm = (l + m)! (2l + 3) (2l)! (l m)! (l m) L
lm

Yl+1,l L
lm1

2 (2l + 1)

Yl+1,l1

(l + m)(l m) Yl1,m . (2l 1) (2l + 1)

(C.90)

Porwnujc powyszy wzr z nasz tez (C.71) widzimy, e jedna jej cz jest ju "gotowa". Pozostaje rozway pierwsze dwa skadniki (C.90). W tym celu znw wracamy do wzoru (C.18), w ktrym zamieniamy l l + 1 i wtedy L
l+1m

Yl+1,l+1 =

(2l + 2)! (l m + 1)! Yl+1,m . (l + m + 1)!

(C.91)

Pomy teraz m = l, wobec tego dostajemy L Yl+1,l+1 = (2l + 2)! Yl+1,l = (2l + 1)! 2(l + 1) Yl+1,l . (C.92)

Std oczywicie wynika, e Yl+1,l = 1 Yl+1,l+1 . 2(l + 1) (C.93)

Wemy ponownie (C.91) ale tym razem dla m = l 1, zatem L

2

Yl+1,l+1 = =

2 (2l + 2)! Yl+1,l1 (2l)! 2 (2l + 2)(2l + 1) Yl+1,l1 . (C.94)

Wobec tego mamy Yl+1,l1 = 1 Yl+1,l+1 . 2 (2l + 2)(2l + 1)

MECHANIKA KWANTOWA

(C.95)

S.Kryszewski

541

6.03.2010

Dod. mat. C. Harmoniki sferyczne

542

Mamy ju wszystko co potrzeba do obliczenia pierwszego skadnika w (C.90). Wstawiamy do niego (C.93) i (C.95) i dostajemy (l + m)! (2l + 3) (2l)! (l m)! (l m) L
lm

Yl+1,l L
lm1

2 (2l + 1)

Yl+1,l1 L
l+1m l+1m

= (l m)

(l + m)! (2l + 3) (2l)! (l m)! 2 (2l + 1)

1 2(l + 1) L

Yl+1,l+1 Yl+1,l+1 . (C.96)

1 2 (2l + 2)(2l + 1)

Oba czony zawieraj t sam potg operatora L , ktra dziaa na t sam harmonik sferyczn. Mona wic te wielkoci wyczy z nawiasu kwadratowego, w ktrym zostanie jedynie czynnik liczbowy. Porzdkujc ten czynnik, wyraamy pierwszy skadnik wzoru (C.90) w postaci (l + m)! (2l + 2) (2l + 3) (2l)! (l m)! = l+m+1 2l + 1 L
l+1m

Yl+1,l+1

(l + m)! (2l + 2) (2l + 3) (2l)! (l m)!

l+m+1 2l + 1 (C.97)

(2l + 2)! (l + 1 m)! Yl+1,m , (l + 1 + m)!

gdzie po prawej stronie rwnoci wykorzystalimy (C.18) wzite po zamianie l + 1. Dokonujc uproszcze w czynnikach liczbowych sprowadzamy pierwszy skadnik wzoru (C.90) do 1 (2l + 2) (2l + 3) = l+m+1 2l + 1 (2l + 2) (2l + 1)(l + 1 m) Yl+1,m (l + 1 + m) (C.98)

(l + m + 1) (l m + 1) Yl+1,m (2l + 1) (2l + 3)

I wreszcie, uproszczony pierwszy skadnik wzoru (C.90) podstawiamy na jego miejsce (tj. do (C.90)) i w kocu otrzymujemy cos Ylm = (l + m + 1) (l m + 1) Yl+1,m (2l + 1) (2l + 3) + (l + m)(l m) Yl1,m , (2l 1) (2l + 1) (C.99)

co dokadnie pokrywa si z rwnoci (C.71). Pracochonne i skomplikowane wyprowadzenie jest wic zakoczone. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

542

6.03.2010

Dod. mat. D. Wielomiany Legendrea, itp.

543

Dodatek D

Wielomiany Legendrea, itp.

Wielomiany Legendrea i stowarzyszone z nimi funkcje s szeroko omawiane w wielu podrcznikach zyki matematycznej. Nie bdziemy wic dowodzi czy wyprowadza ich wasnoci. Celem niniejszego rozdziau jest po prostu zebranie informacji istotnych i poytecznych w praktycznych zagadnieniach mechaniki kwantowej.

D.1

Wielomiany Legendrea

Wielomiany Legendrea stanowi zupeny zbir funkcji ortogonalnych na odcinku (1, 1). Kad funkcj na tym odcinku mona wic przedstawi jako (na ogl nieskoczon) kombinacj liniow wielomianw Legendrea. Wielomiany te s zdeniowane za pomoc tzw. wzoru Rodriguesa Pn (x) = dn 1 2n n! dxn x2 1
n

(1)n dn 2n n! dxn

1 x2

(D.1)

Wzr Rodriguesa pozwala atwo obliczy kilka pierwszych wielomianw Legendrea P0 (x) = 1, P1 (x) = x, P2 (x) = P3 (x) = P4 (x) =
1 2 1 2 1 8

( 3x 2 1 ), ( 5x3 3x ), ( 35x4 30x2 + 3 ). (D.2)

Mona te znale wyraenie jawne Pn (x) = 1 n 2 n!

n m mmin

(1)nm

n (2m)! x2mn , m (2m n)!

(D.3)

n+1 gdzie dolna granica sumy mmin = n dla n nieparzystego. 2 dla n parzystego i mmin = 2 Z formuy tej wynikaj nastpujce wnioski. Dla n2k (parzystego) wielomian P2k (x) zawiera wyraz wolny (m = mmin = k ) i parzyste potgi x jest funkcj parzyst

P2k (x) = P2k (x). Jego warto w zerze jest rwna wyrazowi wolnemu i w/g (D.3) wynosi P2k (x) = 1 2k (2k )! (1)2kk 22k (2k )! k (2k 2k )! (2k )! (2k 1)!! = (1)k . (2k k !)2 (2k )!!
MECHANIKA KWANTOWA

(D.4)

= (1)k
S.Kryszewski

(D.5) 543

6.03.2010

Dod. mat. D. Wielomiany Legendrea, itp.

544

Dla n = 2k + 1 (nieparzystego) brak wyrazu wolnego, bo mmin = k + 1. Ponadto w P2k+1 (x) wystpuj jedynie nieparzyste potgi x. Jest to wic funkcja nieparzysta P2k+ (x) = P2k+1 (x) = P2k+1 (0) = 0. (D.6)

Wielomiany Legendrea na odcinku (1, 1) s ortogonalne, lecz nieunormowane, bowiem

1 1

dx Pn (x)Pm (x) =

2 nm . 2n + 1

(D.7)

Wielomiany Pn (x) pojawiy si w literaturze matematycznej jako rozwizania rwnania rniczkowego 1 x2 df (x) d2 f (x) 2x + n(n + 1)f (x) = 0, 2 dx dx (D.8)

ktre mona take zapisa w postaci rwnowanej d dx 1 x2 df (x) dx + n(n + 1)f (x) = 0. (D.9)

Wielomiany Pn (x) nie s jedynymi rozwizaniami rwnania (D.8). Inne rozwizania nie s jednak wielomianami. Wielomiany Legendrea maj funkcj tworzc
Pn (x)sn

1 1 2sx + s2

dla |s| < 1, 1 (D.10) dla |s| > 1.

n=0

Pn (x)
n=0

sn+1

Wemy |s| < 1 i pomy x = 1, wwczas 1 1 2s + s2 1 = = 1s

n=0

Pn (1)sn .

(D.11)

Poniewa z rozwinicia taylorowskiego wiadomo, e 1 = 1s

n=0

(1)n sn ,

(D.12)

wic porwnujc dwa powysze szeregi stwierdzamy, e Pn (+1) = 1, oraz Pn (1) = (1)n . (D.13)

Wielomiany te speniaj take szereg, czsto poytecznych, relacji rekurencyjnych. I tak, na przykad 2n + 1 n x Pn (x) Pn1 (x) n+1 n+1 x2 1 d Pn (x) = x Pn (x) + , n+1 dx d Pn+1 (x) d Pn1 (x) (2n + 1)Pn (x) = . dx dx Pn+1 (x) =
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

(D.14a) (D.14b) (D.14c)

544

6.03.2010

Dod. mat. D. Wielomiany Legendrea, itp.

545

Dla przykadu udowodnimy ostatni z rekurencji, tj. (D.14c). Ze wzoru Rodriguesa mamy d Pn+1 (x) dx = = = 1 n +1 (n + 1)! 2 dn+1 1 2n n! dxn+1 1 dn 2n n! dxn dn+2 dxn+2 x2 1
n n1 n1 n+1

x x2 1 x2 1
n

+ 2nx2 x2 1 x2 x2 1 , wic
n

= Pn (x) + Poniewa x2 x2 1 d Pn+1 (x) dx

n1

1 dn 2n1 (n 1)! dxn

n

(D.15)

= x2 1

+ x2 1

n 1

dn 1 x2 1 2n1 (n 1)! dxn d Pn1 (x) = Pn (x) + 2nPn (x) + , dx = Pn (x) +

x2 1

n1

(D.16)

skd od razu wynika teza (D.14c).

D.2

Stowarzyszone funkcje Legendrea

Stowarzyszone funkcje Legendrea okrelone na przedziale (1, 1) s zdeniowane za porednictwem zwykych wielomianw Pl (x) wzorem Plm (x) = = 1 x2 1 2l l! dm Pl (x) dxm m dl+m 1 x2 dxl+m
m

x2 1 ,

(D.17)

gdzie przyjmujemy 0 m l. Oczywicie dla m = 0 stowarzyszone funkcje Legendrea pokrywaj si z wielomianami Legendrea Pl0 (x) Pl (x). (D.18)

Zwrmy uwag, e tak zdeniowane funkcje Plm (x) nie s na og wielomianami, bowiem dla m nieparzystego zawieraj pierwiastek. Argument x (1, 1), wic 1 x2 0 i obliczanie pierwiastka nie nastrcza problemw. Jednak nie ustalony jest znak pierwiastka. Funkcje Plm (x) czsto stosuje si dla x = cos (przy (0, ), jak we wsprzdnych sferycznych). Wwczas mona ustali znak pierwiastka, wybierajc 1 x2 = 1 cos2 = sin2 = sin , (D.19)

ktry w przedziale (0, ) jest zawsze nieujemny. Przy takim zaoeniu czsto pisze si Plm (cos ) = (1)l dl + m m (sin ) (sin )2l , 2l l! d(cos )l+m (D.20)

co kojarzy si z harmonikami sferycznymi. Do dyskusji tego skojarzenia jeszcze wrcimy, a na razie pozostamy przy funkcjach Plm (x). Wybr x = cos okrela jednoczenie parzysto stowarzyszonych funkcji Legendrea. Parzysto okrelamy bowiem jako wasno zwizan z odbiciem przestrzennym r r. Odpowiada temu zmiana ktw sferycznych ,
S.Kryszewski

oraz

+ .
MECHANIKA KWANTOWA

(D.21) 545

6.03.2010

Dod. mat. D. Wielomiany Legendrea, itp.

546

W takim przypadku cos cos( ) = cos , sin sin( ) = sin , (1)l dl+m m (sin ) (sin )2l 2l l! d( cos )l+m (D.23) (D.22) A zatem przy odbiciu cos zmienia znak, za sin nie. W takim razie z (D.20) wynika, e Plm ( cos ) =

= (1)l+m Plm (cos ), . co dla m = 0 jest zgodne z wasnociami parzystoci zwykych wielomianw Legendrea. Ze wzoru (D.17) dla m > 0 przykadowo mamy
1 P1 (x) =

1 x2 = sin , (D.24)

1 P2 (x) = 3x 1 x2 = 3 sin cos , 2 P2 (x) = 3(1 x2 ) = 3 sin2 = 3(1 cos2 ).

Wyliczenie dalszych Plm (x) jest nieco mudne, ale proste. Stowarzyszone funkcje Legendrea s na odcinku (1, 1) ortogonalne, w nastpujcym sensie
1 1 m dx Plm (x)Pk (x) =

(l + m)! 2 lk . 2l + 1 (l m)!

(D.25)

Funkcje Plm (x) speniaj rwnanie rniczkowe 1 x2 d2 m d m P (x) Pl (x) 2x 2 dx dx l + l(l + 1) m2 1 x2 Plm (x) = 0. (D.26)

D.3
D.3.1

Harmoniki sferyczne
Zwizek ze stowarzyszonymi funkcjami Legendrea
(1)l+m 2l l! 2l + 1 (l m)! 4 (l + m)! dl+m (sin )2l d(cos )l+m (D.27)

Wyprowadzilimy uprzednio harmoniki sferyczne (patrz (C.67)) w nastpujcej postaci Yl m (, ) =

eim (sin )m

Porwnujc to okrelenie ze stowarzyszonymi funkcjami Legendrea (D.20) Otrzymujemy Yl m (, ) = (1)m 2l + 1 (l m)! im m e Pl (cos ) 4 (l + m)! (D.28)

gdzie (przypominamy) 0 m l, jak to wynika z denicji funkcji Plm (x). Harmoniki z indeksami m < 0 otrzymamy przez relacj sprzenia zespolonego Yl,m = (1)m Yl m . Piszc w (D.28) |m| m Pl (x) = Pl (x) sprzgamy i dostajemy Yl,m (, ) = 2l + 1 (l m)! im |m| e Pl (cos ), 4 (l + m)! 2l + 1 (l + m)! im |m| e Pl (cos ), 4 (l m)!
MECHANIKA KWANTOWA

(m

0).

(D.29)

Zamieniajc po obu stronach m na m otrzymujemy Yl m (, ) = (m < 0). (D.30)

S.Kryszewski

546

6.03.2010

Dod. mat. D. Wielomiany Legendrea, itp.

547

D.3.2

Parzysto harmonik sferycznych

Zwrmy uwag na wasnoci parzystoci harmonik sferycznych. Przy odbiciu przestrzennym naley dokona zamian (D.21), a w konsekwencji (D.22) oraz eim eim(+) = (1)m eim . (D.31)

Korzystajc z parzystoci (D.23) stowarzyszonych funkcji Legendrea, ze wzoru (D.28) dostajemy Yl m (, )

odbicie

- Yl m ( , + )

= (1)m =

2l + 1 (l m)! (1)m eim Plm ( cos ) 4 (l + m)!

2l + 1 (l m)! im e (1)l+m Plm (cos ) 4 (l + m)! (D.32)

= (1)l Yl m (, ).

D.3.3

Harmoniki sferyczne to funkcje wasne L2 i Lz

Sprawdzimy, e harmoniki sferyczne dane w (D.28) i (D.30) s rzeczywicie funkcjami wasnymi (w reprezentacji pooeniowej) operatorw Lz i l2 (orbitalnego momentu pdu). Zapiszmy wic Yl m (, ) = Alm eim Pl
|m|

(cos ),

(D.33)

gdzie staa normalizacyjna wynika z rwnania (D.28) dla m 0 lub z (D.30) dla m < 0. Rwnanie wasne dla operatora Lz (w reprezentacji pooeniowej, patrz (13.34b) ma posta Lz Yl m = i Yl m . (D.34)

Po wstawieniu harmoniki (D.33) od razu otrzymujemy Lz Yl m = i Alm im |m| e Pl (cos )

|m|

= m Alm eim Pl

(cos ) = m Yl m ,

(D.35)

tak jak by powinno. Odpowiednie rwnanie rniczkowe dla operatora L2 jest bardziej zoone (patrz (13.34a)) L2 Yl m =
2

Alm

1 sin sin

1 2 |m| eim Pl (cos ). 2 2 sin

(D.36)

Rniczkowanie po jest trywialne L2 Yl m =

2

Alm eim

1 d d sin sin d d

m2 sin2

Pl

|m|

(cos ).

(D.37)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

547

6.03.2010

Dod. mat. D. Wielomiany Legendrea, itp.

548

W pozosta.lej czci rwnania podstawiamy x = cos . Wobec tego, zgodnie z (C.26) otrzymujemy L2 Yl m = 2 Alm eim 1 d sin sin dx = 2 Alm eim d d (1 x2 ) dx dx sin2 m2 1 x2 d dx Pl
|m|

(x)
|m|

m2 1 x2

Pl

(x)

= 2 Alm eim (1 x2 )

d d2 2x 2 dx dx m2 1 x2 Pl
|m|

(x)

(D.38)

Z rwnania spenianego przez stowarzyszone funkcje Legendrea wynika, e L2 Yl m = 2 Alm eim =

2

l(l + 1)Pl

|m|

(x) (D.39)

l(l + 1) Yl m .

A wic wszystko jest tak jak by powinno. Harmoniki sferyczne istotnie s funkcjami wasnymi orbitalnego momentu pdu. ******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

548

6.03.2010

Dod. mat. E. Uwagi o wielomianach Laguerrea

549

Dodatek E

Uwagi o wielomianach Laguerrea

E.1 Podstawy denicje
()

Wielomiany Laguerrea Lm (x) s wielomianami stopnia m. Jako ich denicj mona przyj wzr Rodriguesa
) L( m (x) =

1 x dm x e xm+ ex , m! dxm

(E.1)

gdzie przyjmujemy m liczba naturalna (m = 0, 1, 2, ....), oraz parametr > 1 jest liczb rzeczywist. Warto te zwrci uwag na czynnik normujcy m! w mianowniku wzoru (E.1). Rne rda w rny sposb okrelaj wspomniany czynnik. Na podstawie wzoru Rodriguesa mona atwo skonstruowa wielomiany Laguerrea w jawnej postaci. Trzy pierwsze wielomiany Laguerrea, niezbdne do wyznaczenia kilku pierwszych funkcji radialnych atomu wodoropodobnego, s postaci L0 (x) = 1,
() ()

(E.2a)

(E.2b) L0 (x) = ( + 1) x, 1 1 () L0 (x) = ( + 1)( + 2) x( + 2) + x2 . (E.2c) 2 2 Stosujc we wzorze Rodriguesa wzr Leibniza dla pochodnej (rzdu m) iloczynu dwch funkcji, moemy uzyska jawne, oglne wyraenie dla wielomianw Laguerrea
) L( m (x) = m

(1)k

k=0

(m + + 1) xk . k ! (m k )! ( + k + 1)

(E.3)

Korzystajc z uoglnionego rozumienia wspczynnikw dwumianowych (dopuszczajcego rzeczywisty grny indeks) moemy zapisa wielomiany Laguerrea w postaci rwnowanej
) L( m (x) = m

(1)k

k=0

xk k!

m+ k+

(E.4)

Jeli parametr jest liczb naturaln to funkcje przechodz w zwyke silnie i wwczas mamy
) L( m (x) m

(1)k

k=0

xk k!

(m + )! . (m k )! (k + )!

(E.5)

W wielu zastosowaniach przydaje si fakt, e wielomiany Laguerrea speniaj rwnanie rniczkowe x d2 d w(x) + ( + 1 x) w(x) + nw(x) = 0, 2 dx dx
MECHANIKA KWANTOWA

(E.6) 549

S.Kryszewski

6.03.2010

Dod. mat. E. Uwagi o wielomianach Laguerrea

550

gdzie w(x) = L n (x). Wielomiany Laguerrea maj funkcje tworzc okrelon dla |z | < 1 w nastpujcy sposb 1 xz exp +1 (1 z ) 1z

=
n=0

) n L( n (x) z .

(E.7)

Odnotujmy jeszcze zwizek pomidzy wielomianami Laguerrea a konuentn funkcj hipergeometryczn

1 F1 (m, , z )

m! ( + 1) () L (z ). (m + + 1) m

(E.8)

E.2

Caki z wielomianami Laguerrea

Przypadek oglny Potrzebowa bdziemy pewnych caek zawierajcych wielomiany Laguerrea. Rozwamy wic nastpujc cak z dwch funkcji tworzcych (E.7) parametryzowanych przez z i t J (a) =
0

dx x

a1

exp (1

xz 1z z )+1

exp (1

xt 1t t) +1

(E.9)

gdzie przyjmujemy a > 0. Po uporzdkowaniu wykadnikw funkcji eksponencjalnych nie jest trudno obliczy t cak. Z drugiej strony moemy rozwin funkcje tworzce wielomianw Laguerrea wedug (E.7). Cak J (a) obliczon z (E.9) porwnujemy z rozwiniciem i otrzymujemy

z m tn

) ( ) dx xa1 ex L( m (x)Ln (x) =

m=0 n=0

(1

z )1+a (1

(a) . t)1+ a (1 zt)a

(E.10)

Warto przypomnie rozwinicie dla dowolnego, rzeczywistego b i dla |x| < 1 (1 x)b = xk (b)k , k! k=0

(E.11)

gdzie (z )k = z (z + 1)(z + 2) . . . . . . (z + k 1). Dla b cakowitego dodatniego szereg urywa si i redukuje do dwumianu Newtona. Iloczyn (z )k nazywamy symbolem Pochhammera. Zawiera on k czynnikw. Dla z = n (nie bdcego ujemn liczb cakowit) mamy (z )k = (z + k ) , (z ) przy czym (z )0 = 1. (E.12)

Caka ortogonalizacyjna. Rodziny wielomianw Laguerrea Relacja (E.10) jest szczeglnie interesujca dla przypadku = = a 1. Dwa pierwsze czynniki mianownika prawej strony daj jedynki. Mamy prosty przypadek

z m tn

) () dx x ex L( m (x)Ln (x)

m=0 n=0

= ( + 1)(1 zt)(+1) = ( + 1)

(zt)k ( + 1)k k! k=0 (E.13) 550

=
S.Kryszewski

(zt)k ( + k + 1), k! k=0

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

Dod. mat. E. Uwagi o wielomianach Laguerrea

551

gdzie skorzystalimy z rozwinicia (E.11) i wasnoci symbolu Pochhammera (E.12) dla +1 > 0. Po prawej stronie rwnoci (E.13) zmienne z i t wystpuj zawsze w tej samej potdze. A zatem po lewej stronie wyrazy z m = n musz znika, atwo wic odczytujemy
0 ) () dx ex x L( m (x)Ln (x) = mn

( + m + 1) . m!

(E.14)

Jest to relacja ortogonalnoci dla rodziny wielomianw Laguerrea z ustalonym grnym indeksem . Zapewnia ona ortogonalno radialnych funkcji falowych atomu wodoropodobnego ze wzgldu na gwn liczb kwantow. Zauwamy, e ze wzgldu na rnie przyjmowane czynniki normujce w denicjach (E.1) lub (E.3) znajdujemy w podrcznikach rne wersje caki ortogonalizacyjnej. W szczeglnoci, z (E.14), dla = 2l + 1 oraz n = m = n l 1 otrzymujemy
0

dx ex x2l+1 Lnl1 (x)

(2l+1)

(n + l)! . (n l 1)!

(E.15)

Caki w rodzinie wielomianw o okrelonym grnym indeksie Oglne wyraenie (E.10) pozwala rozpatrywa wiele rnych przypadkw. Ze wzgldu na potrzeby zwizane z mechanik kwantow dalsze rozwaania ograniczymy do przypadku, w ktrym oba grne indeksy wielomianw Laguerrea s jednakowe = , a wic do rodziny wielomianw ortogonalnych. Ponadto przyjmiemy wykadnik a w postaci a = + 1 + q > 0, gdzie dopuszczamy q jako dowoln liczb rzeczywist speniajc podany warunek. Z oglnej relacji (E.10) otrzymujemy wwczas

z m tn

) () dx x+q ex L( m (x)Ln (x) =

m=0 n=0

= (1 z )q (1 t)q (1 zt)(+q+1) ( + q + 1). Stosujc relacje (E.11)i (E.12) przeksztacamy praw stron

(E.16)

z m tn

) () dx x+q ex L( m (x)Ln (x) =

m=0 n=0

=
p=0 s=0 k=0

z k+p tk+s (q )p (q )s ( + q + k + 1). p! s! k !

(E.17)

Sumy po obu stronach nie s identyczne. Porwnujc wspczynniki przy jednakowych potgach z oraz t widzimy, e indeksy sumowania powizane s warunkami m = k + p p = m k, n = k + s s = n k. (E.18)

A wic przy wybranych m i n indeksy p i s s jednoznacznie okrelone przez m, n oraz k . Kademu wyrazowi po lewej odpowiada wic po prawej stronie pojedyncza suma wzgldem indeksu k . W ten sposb z (E.17) otrzymujemy (przy warunku q + > 1)
0 ) () dx x+q ex L( m (x)Ln (x)

=
k=0

(q )mk (q )nk ( + q + k + 1) . (m k )! (n k )! k!

(E.19)

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

551

6.03.2010

Dod. mat. E. Uwagi o wielomianach Laguerrea

552

Suma po k tak naprawd jest skoczona. Wynika to std, e argumenty silni w mianowniku nie mog by ujemne. Warunki te musz by spenione rwnoczenie. A zatem mona je zapisa wsplnie k kmax = min(m, n). (E.20)

A wic w (E.19) suma po k jest skoczona i grn granic sumy jest kmax . Caka (E.19) wraz z warunkiem (E.20) stanowi wynik, ktry bdziemy dalej bada. Pewne uproszczenia moemy dosta rozpatrujc bardziej konkretne przypadki, w ktrych symbol Pochhammera przyjmuje prost posta. Przypadek szczeglny: = oraz q Jeeli q 0

0 to z denicji symbolu Pochhammera wynika q p , (E.21)

1 (q )p = (1)p p!

gdzie symbol Newtona ponownie rozumiemy w sensie uoglnionym. Wwczas z (E.19) przy uwzgldnieniu (E.20) dostajemy
0 ) () dx x+q ex L( m (x)Ln (x) = kmax

=
k=0

(1)m+n

( + q + k + 1) k!

q mk

q nk

(E.22)

Biorc pod uwag wasno symetrii wspczynnikw dwumianowych mamy q mk = q qm+k (E.23)

Znw wic mamy warunki q m + k 0 oraz analogicznie q n + k 0. Wobec tego w sumie po k nie znikaj tylko te czony, dla ktrych k jest najmniejsz liczb cakowit speniajc warunek k kmin = [ max(m q, n q ) ],
0

(E.24)

gdzie [.] oznacza cz cakowit. Suma w (E.22) jest wic jeszcze bardziej ograniczona.
) () dx x+q ex L( m (x)Ln (x) = kmax

=
k=kmin

(1)m+n

( + q + k + 1) k!

q mk

q nk

(E.25)

W przypadku dowolnego q rzeczywistego niewiele moemy dalej zrobi. Nietrudno jest, na przykad przyj, e q jest nieujemn liczb cakowit. Zauwamy, e w tej sytuacji moe si tak zdarzy, i dla pewnych par (m, n) nie da si znale indeksw k speniajcych jednoczenie warunki (E.20) i (E.24). Oczywicie wtedy caka wystpujca po lewej stronie wzoru (E.25) jest rwna zeru. Jako przykad takiej sytuacji rozwamy q = 0. Warunek dla k ma posta q = 0, = min(m, n) k max(m, n). (E.26)

Jeli m = n to oczywicie nie moe on by speniony przez jakkolwiek liczb cakowit k . A wic wtedy caka po lewej (E.25) znika. Jedynie dla przypadku m = n moliwe jest k = m. atwo sprawdzi, e wtedy odtwarza si caka ortogonalizacyjna (E.14).
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

552

6.03.2010

Dod. mat. E. Uwagi o wielomianach Laguerrea

553

Przypadek szczeglny: = , m = n oraz q = j

0 cakowite

W konkretnych zastosowaniach potrzebujemy caek, w ktrych = , m = n oraz q jest nieujemn liczb cakowit q = j 0. Wwczas kmin = m j , za kmax = m. Ze wzoru (E.25) otrzymujemy
0 ) dx x+j ex L( m (x) 2 m

=
k=mj

( + j + k + 1) k!

j mk

(E.27)

Wygodnie jest wprowadzi nowy indeks sumowania s = k + j m, ktry przebiega zbir (0, 1, 2, ..., j ). W ten sposb caka (E.27) przybiera posta
0

dx x

+j

) L( m (x)

=
s=0

( + m + s + 1) (m j + s)!

j s

(E.28)

gdzie wykorzystalimy rwnie wasno symetrii (E.23). Uzyskana relacja (E.28) jest poyteczna przy obliczaniu caek zawierajcych funkcje radialne atomu wodoropodobnego. Bez trudu z (E.28) otrzymujemy caki dla j = 0, 1, 2. Dla j = 0 oczywicie ponownie dostajemy cak ortogonalizacyjn (E.14). Pomijajc bardzo proste obliczenia podajemy dwie nastpne caki. Caka z j = 1 pojawia si przy normowaniu, natomiast przypadek j = 1 mamy przy obliczaniu wartoci oczekiwanej promienia atomu wodoropodobnego. Odpowiednie caki wynosz
0 0 ) dx x+1 ex L( m (x) ) dx x+2 ex L( m (x) 2 2

= (2m + + 1)

( + m + 1) m!

(E.29a)

( + m + 1) . (E.29b) m! Zwrmy uwag, e dla wielomianw Laguerrea wystpujcych w funkcjach radialnych mamy = 2l + 1 oraz m = n l 1. Wobec tego, = ( + 1)( + 6m + 2) + 6m2
0 0

dx x2l+2 ex Lnl1 (x) dx x2l+3 ex Lnl1 (x)

(2l+1)

(2l+1)

2 2

= 2n

(n + l)! , (n l 1)!

(E.30a)

= 2 3n2 l(l + 1)

(n + l)! . (n l 1)!

(E.30b)

Przypadek szczeglny = , m = n oraz q < 0 Ponownie korzystamy ze wzoru (E.19), w ktrym teraz przyjmujemy q = |q |, przy warunku |q | < + 1. Jak atwo sprawdzi, symbol Pochhammera i wspczynnik dwumianowy speniaj relacj (|q |)p = p! |q | + p 1 p . (E.31)

Uwzgldniajc powysz formu otrzymujemy

0 ) dx x|q| ex L( m (x)Ln (x) = kmax k=0

( + k |q | + 1) k! |q | + n k 1 nk , (E.32) 553

S.Kryszewski

|q | + m k 1 mk

MECHANIKA KWANTOWA

6.03.2010

Dod. mat. E. Uwagi o wielomianach Laguerrea

554

co jest mao poyteczne, jeli q jest dowoln liczb ujemn speniajc warunek |q | < + 1. Wspczynniki dwumianowe wystpujce w (E.32) upraszczaj si do jedynek, jeli q = 1. Wwczas z (E.32) dostajemy
0 ) dx x1 ex L( m (x)Ln (x) = kmax k=0

( + k ) , k!

(E.33)

gdzie kmax = min(m, n) zgodnie z warunkiem (E.20). W tym miejscu warto jest przypomnie pewne, bardzo uyteczne wasnoci wspczynnikw dwumianowych. Lemat E.1 Dla wspczynnikw dwumianowych z rzeczywistym parametrem , zachodzi regua sumacyjna (zwana sumowaniem rwnolegym)
M k=0

+k k

+M +1 M

(E.34)

Dowd lematu mona w prosty sposb przeprowadzi przez indukcj wzgldem liczby cakowitej M . Relacj sumowania rwnolegego mona zapisa przez funkcje gamma:
M k=0

( + k + 1) k!

( + M + 2) , ( + 1) M !

(E.35)

gdzie czynnik ( + 1) si skrci. Stosujc (E.35) (przy + 1 = ) do caki (E.33) otrzymujemy

0 ) dx x1 ex L( m (x)Ln (x) =

( + kmax + 1) . (kmax )!

(E.36)

W zastosowaniach kwantowo-mechanicznych przydatna nam bdzie caka typu (E.36) dla przypadku m = n. W tej sytuacji, ze wzoru (E.36) dostajemy
0 () dx x1 ex Lm (x) 2

( + m + 1) . m!

(E.37)

Jeeli jeszcze pooymy = 2l + 1 oraz m = n l 1 to wwczas

0

dx x2l ex Lnl1 (x)

(2l+1)

(n + l)! . (2l + 1) (n l 1)!

(E.38)

******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

554

Cz IV

ZADANIA DOMOWE

555

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 1

556

Zadania domowe: Seria 1

Zadanie 1.1. (Macierze Pauliego cz.1)(1.43)
Znale unormowane wektory wasne i wartoci wasne dla operatorw x = 0 1 1 0 y = 0 i i 0

y spinu 1)(1.44) Zadanie 1.2. (Macierz S Dany jest wypisany obok operator. A.) Zbada, czy operator ten jest hermitowski. B.) Obliczy wartoci wasne tego operatora. C.) Znale odpowiednie wektory wasne.

= S

0
i 2

i 2

0 0

0
i 2

i 2

Zadanie 1.3. (Operatory i ich wasnoci)(1.1)

2 + (A B )(A +B ) A 2 . B

oraz B bd operatorami. Sprowadzi do prostszej postaci wyraenie: Niech A

Zadanie 1.4. (Elementarne wasnoci operatorw)(1.2)

i B to speniona jest relacja Wykaza, e o ile istniej operatory odwrotne do operatorw A 1 1 1 B ) = B A . (A

Zadanie 1.5. (Hermitowsko i unitarno operatorw)(1.3)

Wykaza, e: A.) Wartoci wasne operatora hermitowskiego s rzeczywiste. B.) Wektory wasne | f1 i | f2 odpowiadajce dwm rnym wartociom wasnym s ortogonalne.

Zadanie 1.6. (Hermitowsko i unitarno operatorw)(1.4)

Zbada hermitowsko nastpujcych operatorw: +A , a.) A A , c.) A A , b.) A A ), d.) i (A

jest dowolnym operatorem liniowym. gdzie A

Zadanie 1.7. (Hermitowsko i unitarno operatorw)(1.5)

Zbada hermitowsko nastpujcych operatorw: +K , a.) H e.) K H,
+

K , b.) H , f .) K , H,

K H, c.) H K , g.) i H,
+

n, d.) H

iK s dowolnymi operatorami hermitowskimi, za , oraz , gdzie H nio komutator i antykomutator dwch operatorw.

oznaczaj odpowied-

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

556

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 1

557

bdzie operatorem hermitowskim, dla ktrego istniej operatory odwrotne H 1 oraz Niech H )1 . Udowodni, e (H )1 = (H 1 ) , a.) (H )1 = H 1 . b.) (H

Zadanie 1.8. (Hermitowsko i unitarno operatorw)(1.6)

Zadanie 1.9. (Hermitowsko i unitarno operatorw)(1.9)

iH , na to, aby operator A =H + iK Jakie warunki musz spenia operatory hermitowskie K by operatorem: a.) b.) c.) normalnym, unitarnym, , A speniajcym relacj : A = 2C.

jest pewnym ustalonym (znanym) operatorem. gdzie C

Zadanie 1.10. (Hermitowsko i unitarno operatorw)(1.10)

Jaki warunek (warunki) musi spenia operator hermitowski na to, aby jednoczenie by unitarny. Omwi uzyskane wyniki.

Zadanie 1.11. (Funkcje operatorowe, itp.)(1.35)

1 odwrotny do danego. Udowodni przez indukcj, Zakadamy, e istnieje operator A n )1 = (A 1 )n . e: (A

Zadanie 1.12. (Funkcje operatorowe, itp.)(1.36)

B A 1 B n A 1 = A Wykaza relacj A
n

Zadanie 1.13. (Funkcje operatorowe, itp.) (1.37)

n=0

istnieje operator (1 A)1 . Pokaza, e Zakadamy, e dla danego operatora A (1 A)1 = An .

Zadanie 1.14. (Funkcje operatorowe, itp.)(1.38)

n A eA B e = A e A B e n

B operatory. C, za n N. Pokaza, e zachodzi zwizek Niech A, .

Zadanie 1.15. (Funkcje operatorowe, itp.)(1.39)

Udowodni, e zachodzi nastpujca relacja operatorowa:
A + A, B eA B e = B

2 A, A, B 2!

3 A, A, A, B 3!

+ ......,

gdzie C. Zwrmy uwag, e relacja ta przypomina rozwinicie Taylora.

******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

557

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 2

558

Zadania domowe: Seria 2

Zadanie 2.1. (Hermitowsko i unitarno operatorw)(1.11)

hermitowski. Zbada unitarno operatora B = exp(iA ), gdzie C. Niech A

Zadanie 2.2. (Elementarne wasnoci komutatorw)(1.13)

Udowodni nastpujce relacje komutacyjne: a.) b.) c.) d.) e.) f .) B = B, A , A, a = 0, A, bB ), D = a A, D b B, D , (aA D + A, D B, B, D = A B, A B C = B A, C + A, B C A, 2 , B A A, B + A, B A. = A

gdzie a i b s dowolnymi liczbami zespolonymi.

Zadanie 2.3. (Elementarne wasnoci komutatorw)(1.14)

Nastpujce komutatory sprowadzi do prostszej postaci: a.) b.) c.) B gdzie A, B ), (A +B ) , (A ), (B + ) (A B ), (A +B ) (A
+ +

, C , ,

B +B A jest tak zwanym antykomutatorem dwch operatorw. =A

Zadanie 2.4. (Elementarne wasnoci komutatorw)(1.15)

Obliczy sum komutatorw: B , C + A, C , A + B, A , B . C,

Zadanie 2.5. (Elementarne wasnoci komutatorw)(1.16)

Udowodni tosamoci operatorowe: a.) b.) A, A, , C B , C B B, A = C, B, C + C, B A . = A A = 1. Obliczy komutator: A, 2 , A . A

Zadanie 2.6. (Przemienno operatorw)(1.17)

spenia relacj: Niech operator A

Zadanie 2.7. (Przemienno operatorw)(1.18)

B ]+ = 2A B ; a.) [A, B gdzie A,
+

oraz B speniajcych kolejno warunki: Zbada przemienno operatorw A =B A B 1 , b.) A

jest antykomutatorem.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

558

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 2

559

Zadanie 2.8. (Przemienno operatorw)(1.19)

[B, C ]], a.) [A,

bdzie przemienny z operatorami B oraz C . Obliczy komutatory: Niech operator A 2 +C 2, A ]. b.) [B

Zadanie 2.9. (Przemienno operatorw)(1.20)

oraz B na to, aby byy przemienne z operatorem: Jakie warunki musz spenia operatory A = A + B , gdzie , C. C

Zadanie 2.10. (Przemienno operatorw)(1.21)

H bd operatorami hermitowskimi, speniajcymi relacj komutacyjn: Niech K, 1 =H + iK . Obliczy komutatory: [H, K ] = 2 i. Okrelamy nowy operator A a.) d.) A , A, +A ), K , (A b.) e.) H , A, A A , K, c.) f .) K , A, A A . A,

Zadanie 2.11. (Przemienno operatorw)(1.22)

a.) B 1 = 0, A, b.)

B = 0. W punkcie a) zakadamy istnienie B 1 odwrotnego do B . Pokaza, e Niech A, B n = 0. A,

oraz B s pewnymi operatorami. Udowodni nastpujce stwierdzenie: A B A, = , C = n , B = n A n1 . A

Zadanie 2.12. (Poyteczne relacje komutatorowe)(1.23)

Zadanie 2.13. (Poyteczne relacje komutatorowe)(1.24)

Pokaza, e zachodzi nastpujca relacja komutacyjna: n , B A
n

=
k=1 n k=0

nk A, B A k1 . A ak xk oznacza wielomian n-tego stopnia. Wykaza nastpujce stwierdzenie: C = ), B = d W (A) W (A dA .

Zadanie 2.14. (Poyteczne relacje komutatorowe)(1.25)

Niech W (x) = B A, = ,

Ostatnia pochodna powstaje przez zrniczkowanie wielomianu W (x) po zmiennej x, a nastpnie zamiast x. podstawienie A

Zadanie 2.15. (Poyteczne relacje komutatorowe)(1.26)

n Niech funkcja F (z ) ma rozwinicie w szereg F (z ) = n=0 an z , (szereg Taylora, gdzie an s liczbami zespolonymi). oraz B bd dwoma operatorami, ktrych komutator C = A, B ma wasno Niech A

C = 0 = B, C . A, Udowodni, e: F (B )] = [A, B ] dF (B ) . [A, dB gdzie dF (z )/dz = F (z ) jest pochodn funkcji F (z ). ******************************

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

559

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 3

560

Zadania domowe: Seria 3

Zadanie 3.1. (Operatorowy model momentu pdu)(1.42)
(i) B A, = iC, (ii) C B, = iA,

, B , C speniaj nastpujce trzy zwizki komutacyjne: Niech operatory hermitowskie A (iii) A C, = iB,

=B + iC . Obliczy nastpujce komutatory: Deniujemy operator T , T , a.) T 2 , T , d.) A T , b.) A, (B 2 + C 2) . e.) A, , A , c.) T

Zadanie 3.2. (Tosamoci BakeraHausdora)(1.40)

B operatory speniajce relacje komutacyjne: [A, [A, B ]] = 0 = [B, [B, A ]]. Niech A, Pokaza, e: a.) b.)
1 B eA+B = eA eB exp 2 A, eA+B = eB eA exp + 1 2 A, B

, .

Zadanie 3.3. (Hermitowsko i unitarno operatorw)(1.7)

Rozwaamy przestrze L2 (a, b) funkcji cakowalnych w kwadracie na odcinku (a, b) (cilej, podprzestrze funkcji falowych znikajcych na brzegach przedziau). W przestrzeni tej mamy iloczyn skalarny f, g =
b a

dx f (x) g (x).

F dziaajcy na tej przestrzeni i polegajcy na mnoeniu f L2 (a, b) Udowodni, e operator A przez funkcj F (x) F f (x) = F (x)f (x) A F = A . jest hermitowski, tj. A F

Zadanie 3.4. (Hermitowsko i unitarno operatorw)(1.8)

Udowodni, e operator i

d na przestrzeni L2 (a, b) jest operatorem hermitowskim. Poda dx peny dowd (tzn. nie korzysta z adnych stwierdze pomocniczych).

d (dziaajcego w przestrzeni funkcji falowych dx funkcji cakowalnych w kwadracie z odpowiednimi warunkami brzegowymi). x = Znale operator sprzony do operatora D

Zadanie 3.5. (Operatory pooenia i pdu)(1.27)

Zadanie 3.6. (Operatory pooenia i pdu)(1.28)

= x, B = d. Zbada przemienno nastpujcych operatorw: A dx

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

560

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 3

561

Zadanie 3.7. (Operatory pooenia i pdu)(1.29)

= d + x. Podnie do kwadratu operator A dx = Obliczy trzeci potg operatora A

Zadanie 3.8. (Operatory pooenia i pdu)(1.30)

d 1 + . dx x

Zadanie 3.9. (Operatory pooenia i pdu)(1.31)

+D ), (Q D ) , gdzie Q = x oraz D = d. Obliczy komutator (Q dx

Zadanie 3.10. (Operatory pooenia i pdu)(1.32)

= eix oraz B = eix d . Obliczy komutator operatorw A dx

Zadanie 3.11. (Operatory pooenia i pdu)(1.33)

2 = x d Porwna operatory: A dx
2

2 = , oraz B

d x dx

Zadanie 3.12. (Operator translacji)(1.41)

P operatory hermitowskie pooenia i pdu. Speniaj one relacj komutacyjn Niech Q, [Q, P ] = i . Na tej podstawie udowodni, e dla rzeczywistego parametru x zachodzi relacja: exp ix ix P Q exp P
ix

+ x. = Q

Dlatego te operator exp

bywa nazywany operatorem translacji. P

******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

561

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 4

562

Zadania domowe: Seria 4

Zadanie 4.1. (Prd prawdopodobiestwa i warto oczekiwana pdu)(2.5(49))
Kwantowo-mechaniczn gsto prdu prawdopodobiestwa J(r) = 2mi (r) (r) (r) (r) ,

po pomnoeniu przez m mas czstki, mona uwaa za gsto pdu niesionego przez czstk (gsto pdu pola schrdingerowskiego). Wykaza, e warto oczekiwana pdu czstki opisywanej funkcj falow (r) wynosi p = m d3 r J(r).

Zadanie 4.2. (Analiza funkcji falowej)(3.1(55))

W pewnej chwili czasu czstka swobodna jest opisana funkcj falow (x) = A exp A.) B.) C.) D.) x2 + iko x a2

Wyznaczy wspczynnik A. Wyznaczy obszar, w ktrym zlokalizowana jest czstka. Znale gsto prdu prawdopodobiestwa. (w danej chwili czasu). Obliczy rednie pooenie i redni pd czstki.

Zadanie 4.3. (Czstka w nieskoczonej, symetrycznej studni potencjau)(3.2(56))

Cz pierwsza zadania dotyczy metod matematycznych, a druga mechaniki kwantowej. A.) Udowodni, e nastpujce caki nieoznaczone wyraaj si wzorami dx sin ax sin bx = dx cos ax cos bx = sin[(a + b)x] sin[(a b)x] , 2(a b) 2(a + b) sin[(a b)x] sin[(a + b)x] + , 2(a b) 2(a + b) cos[(a b)x] cos[(a + b)x] . 2(a b) 2(a + b)

dx sin ax cos bx =

Zbada przypadek gdy a b. Wyniki porwna z elementarnymi cakami z kwadratw funkcji trygonometrycznych. B.) Za pomoc powyszych caek przedyskutowa ortogonalno funkcji wasnych energii dla czstki poruszajcej si w nieskoczonej (jednowymiarowej) studni potencjau V (x) =
+ , |x|

a,

0,

|x| < a.
MECHANIKA KWANTOWA

S.Kryszewski

562

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 4

563

Zadanie 4.4. (Czstka w nieskoczonej, symetrycznej studni potencjau)(3.4(58))

W nieskoczonej, symetrycznej jamie potencjau znajduje si czstka w stanie opisanym funkcj falow (x) = 4 x sin2 3a 2a

Znale prawdopodobiestwo otrzymania, w wyniku pomiaru, energii o wartoci rwnej energii stanu podstawowego w jamie. Wykorzysta funkcje znalezione w trakcie wicze.

Zadanie 4.5. (Czstka w skoczonej, symetrycznej studni potencjau)(QM.23.4.2)

Czstka o masie m znajduje si w symetrycznej, skoczonej studni potencjau: V (x) = 0 V0 dla x < a i x > a, dla a < x < a.

Obliczy prawdopodobiestwo znalezienia czstki wewntrz studni. Wykorzysta funkcje znalezione w trakcie wicze.

Zadanie 4.6. (Czstka w nieskoczonej, symetrycznej studni potencjau)(3.5(59))

W nieskoczenie gbokiej, symetrycznej studni potencjau znajduje si czstka w stanie opisanym modelow funkcj falow

3 2a 3 2a

a+x a ax a

dla a < x < 0, dla 0 < x < a,

(x) =

0 inne x.

A.) Sporzdzi wykres tej funkcji falowej. Czy jest to "dobra" funkcja falowa (tzn. spenia wszelkie warunki jakie powinna, na to aby by funkcj falow) ? Czy to tylko model "dobrej" funkcji falowej ? B.) Znale prawdopodobiestwo otrzymania, w wyniku pomiaru, wartoci energii En = n2 2 2 . 8ma2

Uwaga. Wzi znane ju z poprzednich zada funkcje falowe.

Zadanie 4.7. (Czstka w niesymetrycznej nieskoczonej jamie)(3.6(60))

Czstka o masie m znajduje si w polu si (jednowymiarowym) o potencjale V (x) = 0 dla 0 < x < a, pozostae x.

W pewnej chwili czasu funkcja falowa czstki dana jest wzorem (x) = Ax x a 0 dla 0 < x < a, pozostae x.

A.) Unormowa funkcj (x).

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

563

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 4

564

B.) Rozwiza stacjonarne rwnanie Schrdingera, tj. znale wartoci wasne hamiltonianu (dozwolone poziomy energetyczne) oraz odpowiednie funkcje falowe (funkcje wasne energii). C.) Wyznaczy prawdopodobiestwo Pn tego, e w wyniku pomiaru energii czstki (ktrej stan opisuje funkcja (x)) otrzymamy En jedn z dozwolonych energii (wartoci wasnych energii). D.) Oszacowa prawdopodobiestwo P1 . Skorzysta z informacji we wskazwkach, a nie z kalkulatora. Nastpnie porwna uzyskany wynik z obliczeniami na kalkulatorze. E.) Dla podanego stanu (x) znale warto oczekiwan energii E . Wskazwka. 1. Logarytmy naturalne do oszacowa ln 2 = 0.693147, ln 3 = 1.098612, ln 5 = 1.609438, ln = 1.144730,

2. Rozwinicie w szereg logarytmu naturalnego ln(1 x) = x

x2 x3 xn ... = 2 3 n n=1

dla

x < 1.

3. Mathematica w obliczeniach symbolicznych podaje

k=1

1 6 , = (2k 1)6 960

k=1

1 4 . = (2k 1)4 96

Zadanie 4.8. (Czstka w niesymetrycznej nieskoczonej jamie)(3.7(61))

Czstka o masie m znajduje si w (jednowymiarowym) polu si o potencjale (energii potencjalnej) V (x) = 0 dla 0 < x < a dla x < 0 i x > a
4

W chwili pocztkowej t = 0 funkcja falowa czstki dana jest wzorem 5a sin3 x a dla 0 < x < a dla x < 0 i x > a

(x, t = 0) =

A.) Znale poziomy energetyczne czstki w jamie potencjau (energie i funkcje falowe). B.) Znale funkcj falow (x, t) dla czasu t > 0. Wynik uzasadni. W szczeglnoci obliczy okres zmian (x, t) w czasie. C.) Znale (w funkcji czasu) prawdopodobiestwo wystpienia stanw o okrelonej energii. D.) Obliczy redni energi czstki. Wskazwki. 4 sin3 = 3 sin sin 3

******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

564

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 5

565

Zadania domowe: Seria 5

Zadanie 5.1. (Czstka w nieskoczonej, symetrycznej jamie potencjau (3.3(57))
Jednowymiarowa, nieskoczenie gboka studnia potencjau mieci si w przedziale x (a, +a). W jamie tej znajduje si czstka o masie m w stanie opisanym funkcj falow, ktr modelujemy w nastpujcy sposb
1 u(x) = a

dla dla

a < x < 0 0<x<a

Znale prawdopodobiestwo otrzymania, w wyniku pomiaru, energii o wartoci wynoszcej En = (n2 2 2 )/(8ma2 ). Otrzymany wynik przedyskutowa. W jamie takiej mamy dwa typy unormowanych funkcji falowych dla n = 2k 1 dla n = 2k 1 (2k 1) 2k1 (x) = cos x a 2a 1 2k x 2k (x) = sin a 2a

Zadanie 5.2. (Transmisja i odbicie na skoczonym skoku potencjau (3.12(66)))

A.) Niech czstce o masie m odpowiada fala paska: (x) = Aeikx . Obliczy i przedyskutowa prd prawdopodobiestwa odpowiadajcy tej czstce. B.) Czstka o masie m porusza si w jednowymiarowym polu o potencjale V (x) = 0 dla V0 dla x < 0, x>0 ( V0 > 0 ).

Zamy, e energia czstki jest wiksza ni skok potencjau, tzn. E > V0 . Czstka porusza si z lewa na prawo (tj. od ujemnych, w kierunku dodatnich x-). Przedyskutowa funkcje falow czstki. C.) Jakie jest prawdopodobiestwo przejcia czstki przez barier (wspczynnik przejcia), a jakie prawdopodobiestwo (wspczynnik) odbicia.

Zadanie 5.3. Pakiet falowy minimalizujcy zasad nieoznaczonoci (3.13(67))

Rozwaamy jednowymiarowy pakiet falowy minimalizujcy zasad nieoznaczonoci w pewnej chwili czasu (dlatego nie zaznaczamy wyranie zalenoci od czasu): (x) = A (x a)2 ib exp + (x a) 2 | | ||

A.) Przeprowadzi normowanie (wyznaczy sta A). B.) Obliczy rednie pooenie x . C.) Obliczy redni kwadrat pooenia x 2 . D.) Obliczy redni pd p . E.) Obliczy redni kwadrat pdu p 2 . 2 F.) Skonstruowa dyspersje (x) oraz 2 (p). Przekona si, e zasada nieoznaczonoci jest rzeczywicie minimalizowana.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

565

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 5

566

Odp. A = ( ||/ )1/4 . x = a. p = b. x 2 =

|| 2

+ a2 . p 2 =

2||

+ b2 .

Zadanie 5.4. *("Powka" potencjau oscylator (4.5(72))

Znale poziomy energetyczne i funkcje falowe czstki o masie m w polu o energii potencjalnej V (x) = 1 2 2 2 m x dla x 0 dla x > 0

Potencja ten (a cilej energi potencjaln) mona by nazwa "powk" potencjau kwantowo-mechanicznego oscylatora harmonicznego.

Zadanie 5.5. (Efekt Starka dla jednowymiarowego oscylatora (4.3(70))

Znale i przedyskutowa funkcje falowe i poziomy energetyczne dla jednowymiarowego oscylatora harmonicznego o masie m i czstoci . Czstka oscylatora ma adunek elektryczny q i znajduje si w jednorodnym polu elektrycznym o nateniu E0 . Przyj potencja pola elektrycznego w postaci = E0 x. Jest to tzw. efekt Starka dla jednowymiarowego oscylatora harmonicznego.

Zadanie 5.6. (Elementy macierzowe x 2 oraz p 2 dla oscylatora harmonicznego (B.4))

Rozwaamy kwantowo-mechaniczny (jednowymiarowy) oscylator harmoniczny. W czasie wicze podano, e element macierzowy kwadratu operatora pooenia ma posta

k|x 2 | n

n+

1 2

k, n +

n(n 1) k, n2 + 4

(n + 1)(n + 2) k, n+2 , 4

za element macierzowy kwadratu operatora pdu to

1 k|p 2 | n = m n + 2

k, n

n(n 1) k, n2 4

(n + 1)(n + 2) k, n+2 4

Przeprowadzi pene rachunki prowadzce do powyszych rezultatw.

Zadanie 5.7. (Wartoci oczekiwane i dyspersja energii dla stanu superponowanego (B.5))
Niech funkcje falowe 1 (r) oraz 2 (r) bd funkcjami wasnymi hamiltonianu pewnego ukadu zycznego k (r) = Ek k (r), H k = 1, 2, E1 = E2 .

Funkcje te s ortonormalne, tj. j | k = jk . Niech teraz funkcja falowa opisujca stan ukadu bdzie superpozycj (r, t) = 1 ei1 t 1 (r) + 2 ei2 t 2 (r), gdzie k = Ek / , za (w oglnoci zespolone) wspczynniki speniaj warunek |1 |2 + |2 |2 = 1. A.) Zbada i przedyskutowa normowanie funkcji falowej (r, t). B.) Jakie wyniki bd dawa pojedyncze pomiary energii ukadu, jeli jest on przygotowany w stanie opisywanym przez funkcj falow (r, t). C.) Obliczy E warto oczekiwan energii uzyskan w dugiej serii pomiarw. D.) Obliczy 2 (E ) odpowiedni dyspersj energii. E.) Kiedy dyspersja 2 (E ) = 0 ?

******************************
S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

566

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 6

567

Zadania domowe: Seria 6

Zadanie 6.1. (Superpozycja stanw oscylatora (4.1 (68))
Oscylator harmoniczny jest opisany hamiltonianem 2 1 = p H + m 2 x 2 2m 2 a jego (unormowane) funkcje wasne oznaczamy przez n (x). W chwili pocztkowej funkcja falowa oscylatora bya dana wzorem (x, t = 0) = cos 0 (x) + sin 1 (x) gdzie (0, ).
2.

A.) Znale funkcj falow oscylatora dla pniejszych chwil czasu t > 0. B.) Obliczy wartoci oczekiwane energii E , E 2 , oraz dyspersj 2 (E ) = E 2 E C.) Zbada zaleno od czasu wartoci oczekiwanej x t . Wskazwka. Element macierzowy operatora pooenia x dany jest wzorem k | x | n = n + 1 k,n+1 + n k,n1 .

2m

Zadanie 6.2. (Potencja jednowymiarowy V (x) = V0 e2x 2ex (1.2(B.2))

Czstka o masie m porusza si w jednowymiarowym polu o energii potencjalnej V (x) = V0 e2x 2ex , gdzie V0 oraz to rzeczywiste stae dodatnie. A.) Przedyskutowa przebieg funkcji V (x) i sporzdzi jej wykres. B.) Wybierajc now zmienn y = ex skonstruowa odpowiednie (stacjonarne) rwnanie Schrdingera y2 d2 (y ) d (y ) + y 2 y 2 2y (y ) + E (y ) = 0, dy 2 dy

gdzie wprowadzono oznaczenia = 2mV0 2 2 oraz E= 2mE . 2 2

falowa C.) Przedyskutowa zachowanie asymptotyczne. Pokaza, e dla y funkcja y E zachowuje si jak (y ) e . Natomiast dla y 0 mamy (y ) y , D.) Ograniczy analiz do stanw zwizanych, dla ktrych energia czstki E < 0. Wwczas E = 2 , przy czym = 2m|E |/( 2 2 ). E.) Szuka rozwizania rwnania Schrdingera w postaci (y ) = y ey f (y ). (Czemu odrzucamy rozwizanie proporcjonalne do y ?).

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

567

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 6

568

F.) Zbudowa rwnanie dla funkcji f (y ) d2 f (y ) 1 d f (y ) + 2 + 1 y 2y 2 + 2y f (y ) = 0, 2 dy dy 2 Szuka jego rozwizania za pomoc rozwinicia w szereg. Prowadzi to do warunku rekurencyjnego y2 an+1 = 2 n++ 1 2 an (n + 1)(2 + n + 1)

Jak wyznaczymy sta a0 . G.) Przedyskutowa konieczno urywania si szeregu. Z warunku na urywanie si szeregu 1 n + + = 0, gdzie n N, 2 otrzyma warunek istnienia stanw zwizanych. Przedyskutowa liczb stanw zwizanych mogcych istnie w badanej jamie potencjau. H.) Z warunku na urywanie si szeregu otrzyma warunek kwantowania energii

En =

2 2

2m

2mV0 2 2

1 n+ 2

I.) Wracajc do zmiennej x wypisa i omwi funkcje falowe.

Zadanie 6.3. (Potencja jednowymiarowyV (x) = V0 e2x 2ex (1.2(B.2))

W poprzednim zadaniu zaoy, e w studni potencjalnej jest bardzo wiele poziomw zwizanych, to znaczy speniony jest warunek 2mV0 2 2 1.

Przedyskutowa (w przyblieniu) energie kilku najniej pooonych stanw, to jest stanw dla ktrych liczba kwantowa n jest niewiele wiksza od jednoci. Zestawi uzyskane wyniki z rezultatami dotyczcymi oscylatora harmonicznego.

Zadanie 6.4. (Oscylator harmoniczny)

Znale energie wasne i odpowiednie funkcje wasne dla standardowego kwantowomechanicznego oscylatora harmonicznego. Posuy si metod konuentnego rwnania hipergeometrycznego. Metoda ta jest przedstawiona w skrypcie, wic nie powinna sprawia trudnoci.

Zadanie 6.5. (Pewne wasnoci wielomianw Hermitea)

Wielomiany Hermitea deniujemy za pomoc wzoru Rodriguesa lub poprzez funkcj tworzc d n x2 Hn (x) = (1) e e dxn
n x2

lub

s2 +2sx

=
n=0

sn Hn (x). n!

Korzystajc z tych zalenoci udowodni nastpujce relacje rekurencyjne d A. Hn+1 (x) = 2xHn (x) Hn (x). dx d B. Hn (x) = 2nHn1 (x). dx C. Hn+1 (x) = 2xHn (x) 2nHn1 (x). ******************************
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

568

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 7

569

Zadania domowe: Seria 7

Zadanie 7.1. (Komutatory dla orbitalnego momentu pdu (5.1(75))
Z denicji orbitalnego momentu pdu : L = r p. Na tej podstawie wykaza, e: A.) zachodz relacje komutacyjne: k, x L j k, p L j = i kjm x m = i kjm p m

j , L k = i jkm L k = 0. m , sprawd, e L2 , L B.) Wiedzc, e L 2 . 2, L 2 = L 2, L C.) Posugujc si wynikiem punktu B) poka, e L 2 3 1 3

Zadanie 7.2. (Komutatory dla orbitalnego momentu pdu (5.2(76))

Obliczy komutatory 2 , k, p L
2 k, L r ,

. k, L rp

2 2 oraz gdzie Lk jest operatorem k tej skadowej momentu pdu, p r to kwadraty operatorw pdu i pooenia. Przyj za znane nastpujce relacje komutacyjne:

j , x L k = i jkm x m

oraz

j , p L k = i jkm p m

Zadanie 7.3. (Komutatory dla orbitalnego momentu pdu (5.3(77))

Niech F (r, p) bdzie skalarn funkcj trzech skalarw r2 , p2 oraz r p. Udowodni nastpujc relacj komutacyjn. Li , F (r, p) = 0 gdzie Li jest operatorem itej skadowej orbitalnego momentu pdu. Przyj za znane nastpujce relacje komutacyjne: Lj , xk = i jkm xm , oraz Lj , pk = i jkm pm .

Zadanie 7.4. (Wartoci oczekiwane skadowych orbitalnego momentu pdu (5.6(80))

Obliczy redni warto kwadratu z -owej skadowej orbitalnego momentu pdu (a wic dla obserwabli L2 z ) dla czstki, ktrej stan opisany jest przez funkcj falow () = 4 sin2 , 3 przy czym [0, 2 ].

Zadanie 7.5. (Komutatory dla oglnego momentu pdu (5.7(81))

Niech J = (J1 , J2 , J3 ) bdzie operatorem momentu pdu, oraz J = J1 iJ2 . Korzystajc jedynie z kanonicznej relacji komutacyjnej Ja , Jb = i abc Jc ,

udowodni ponisze zwizki komutacyjne

S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

569

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 7

570

A.) [J3 , J ] = J ; B.) [J+ , J ] = 2 J3 ; C.) J2 , J = 0; D.) a J, J = i aJ , gdzie wektor a komutuje z J; gdzie wektory a i b komutuj z J.

E.) a J, b J = i J a b

Zadanie 7.6. (Komutatory dla oglnego momentu pdu (5.8(82))

Niech J = (Jx , Jy , Jz ) bdzie operatorem momentu pdu. A.) Niech J = (Jx , Jy , Jz ) bdzie operatorem momentu pdu. Wykaza rwno komutatorw
2 2 Jx , Jy 2 2 = Jz , Jx . 1 2.

1 B.) Niech J = S = 1 2 bdzie operatorem momentu pdu dla j = s = 2 , to jest spinu 2 , J 2 , J 2 oraz J2 dla tego przypadku. Wypisa macierze operatorw Jx y z

C.) Pokaza, e dla spinu s =

1 2

(jak w poprzednim punkcie) elementy macierzowe = 0 =

2 2 1 s= 1 2 , ms | Jz , Jx | s = 2 , ms

2 2 1 s= 1 2 , ms | Jx , Jy | s = 2 , ms

znikaj, i to niezalenie od wartoci liczb kwantowych ms i ms .

Zadanie 7.7. (Pewne wasnoci operatorw momentu pdu (5.9(83))

Udowodni nastpujce relacje dla operatora momentu pdu: J2 = 1 2 (J+ J + J J+ ) + J3 , 2 J J = J2 J3 (J3 ) ,

gdzie J = J1 iJ2 .

Zadanie 7.8. (Hamiltonian via moment pdu (5.12)(86))

Ukad zyczny opisany jest przez operator momentu pdu J (liczba kwantowa j ) i ma hamiltonian
2 2 2 H = A(Jx + Jy ) + BJz

gdzie A i B s pewnymi liczbami (jakimi). Znale poziomy energetyczne tego ukadu. Przedyskutowa ewentualne degeneracje poziomw energetycznych.

******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

570

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 8

571

Zadania domowe: Seria 8

Zadanie 8.1. (Operatory "podnoszcy" i "opuszczajcy" (5.10(84))
Niech J oznacza operator momentu pdu J = (J1 , J2 , J3 ). A.) Wykaza, e dla J = J1 iJ2 zachodz relacje komutacyjne [J3 , J ] = J , J2 , J = 0.

B.) Na podstawie powyszych relacji komutacyjnych pokaza, e | j m = J j (j + 1) m(m 1) | j m 1 ,

gdzie | j m to stany wasne operatorw J2 oraz J3 .

Zadanie 8.2. (Operatory "podnoszcy" i "opuszczajcy" (5.11(85))

2 3 . Dziaanie operatorw J na stany Stany | j m s stanami wasnymi operatorw J oraz J | j m dane jest wzorem | j m = J j (j + 1) m(m 1) | j, m 1

Na tej podstawie obliczy elementy macierzowe 1 | j m , j m |J 2 | j m . j m |J

Zadanie 8.3. (Caka do harmonik sferycznych (5.13(87))

Rozwaamy cak pojawiajc si przy normowaniu harmonik sferycznych In (p) =
p 0

dx p2 x2

dla n cakowitego

Udowodni, e zachodzi relacja rekurencyjna In (p) = p2 2n In1 (p) 2n + 1

Na tej podstawie wyprowadzi wzr In (p) = p2n+1 (2n)!! 2n n! (2n n!)2 = p2n+1 = p2n+1 (2n + 1)!! (2n + 1)!! (2n + 1)!

Czy analogiczna relacja zachodzi dla wykadnika n = k + 1 2 , a wic powkowego.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

571

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 8

572

Zadanie 8.4. (Operator przy obrotach 5.15(89))

Przy obrotach ukadu wsprzdnych o kt wok k -tej osi operatory transformuj si wedug wzoru = exp i J k A exp A i Jk

oraz A operator przed i po obrocie. gdzie A A.) Pokaza, e dla operatorw skalarnych zachodzi i exp J k A exp i Jk = A

t.j. operator skalarny jest niezmienniczy przy obrotach. 1 , A 2 , A 3 ) mamy B.) Udowodni, e dla operatorw wektorowych A = (A = exp i J k A n exp A n i n kn + (1 kn ) cos + Jk = A
3 m=1 knm Am sin

k , A = 0. Wskazwka. Zaoy, e dla operatorw skalarnych: J m . k , A n = i knm A Natomiast dla operatorw wektorowych: J Posuy si tosamoci operatorowA
2 )B exp( A ) = B + A, B + A, exp( A 1! 2!

B A,

+ .....

W rozwiniciach wygodnie jest rozwaa oddzielnie parzyste i nieparzyste czony.

3 odpowiadajcym warWykaza, e jeeli | j, m jest wektorem wasnym operatorw J2 oraz J tociom wasnym j oraz m, to wektor i i exp J 3 exp J2 |j, m n = J jest wektorem wasnym operatorw J2 oraz J n (gdzie wektor jednostkowy n jest okrelony jako n = (sin cos , sin sin , cos )) nalecym do tych samych wartoci wasnych. Wskazwka. Wygodnie jest wykorzysta wyniki poprzedniego zadania.

Zadanie 8.5. (Stan | jm przy obrotach (5.16(90))

******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

572

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 9

573

Zadania domowe: Seria 9

Zadanie 9.1. (Wartoci oczekiwane rn dla stanu podstawowego 6.2(93))
Elektron znajduje si w stanie podstawowym w atomie wodoropodobnym (spin elektronu zaniedbujemy). Odpowiednia funkcja falowa ma posta 100 (r) = R10 (r) Y00 (, ) przy czym radialna funkcja falowa R10 (r) i harmonika sferyczna dane s wzorami R10 (r) = 2 Z a
3/2

exp

Zr , a

Y00 (, ) =

1 . 4

A.) Obliczy oglne wyraenie dla rn . B.) Obliczy dyspersj odlegoci elektronu od jdra: 2 (r) = r2 r 2 . C.) Jaka jest najbardziej prawdopodobna odlego elektronu od rodka atomu? Odpowied uzasadni. Wskazwka.
0

dx xn exp(ax) =

n! an+1

Zadanie 9.2. (Moment pdu i pd radialny 6.5(96))

Elektron znajduje si w stanie podstawowym w atomie wodoropodobnym (spin elektronu zaniedbujemy). Odpowiednia funkcja falowa ma posta u100 (r) = R10 (r) Y00 (, ) przy czym R10 (r) = 2 Z a
3//2

exp

Zr a

2 . A.) Obliczy redni warto kwadratu momentu pdu L z . B.) Obliczy redni warto rzutu momentu pdu na o z : L C.) Radialna skadowa pdu jest w mechanice kwantowej zdeniowana wzorem p r = i 1 + r r

Obliczy redni warto p r dla elektronu w stanie podstawowym w atomie wodoropodobnym.

Zadanie 9.3. (Konstrukcja funkcji falowej i moment pdu 6.6(97))

Stan elektronu w atomie wodoru, (bez uwzgldniania spinu) opisywany jest funkcj falow (r) = A exp r a x+y+z

gdzie a jest pewn sta (jaki jest jej wymiar ?), natomiast A to staa normalizacyjna.
S.Kryszewski
MECHANIKA KWANTOWA

573

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 9

574

A.) Rozoy powysz funkcj falow na cz radialn i ktowa, przy czym kada cz ma by oddzielnie unormowana. B.) Jakie jest prawdopodobiestwo tego, e zmierzony w tym stanie kwadrat momentu pdu i rzut momentu pdu na o z wynosz odpowiednio: 2 2 oraz 0. Wskazwka. Pierwsze harmoniki sferyczne s nastpujce. Dla l = 0 mamy jedynie moliwe m = 0. Natomiast dla l = 1 mamy trzy moliwe wartoci m = 1, 0, 1. Wobec tego Y00 (, ) = 1 4 Y1,0 (, ) = 3 cos 4 Y1,1 (, ) = 3 i e sin , 8

Poyteczna te jest caka oznaczona

0

dx xn eax =

n! an+1

******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

574

6.03.2010

Zadania domowe: Seria 10

575

Zadania domowe: Seria 10

Zadanie 10.1. (Rwnanie cigoci prdu prawdopodobiestwa w polu elektromagnetycznym
(7.1(100)) Hamiltonian czstki bezspinowej o masie m i adunku q w polu elektromagnetycznym opisywanym potencjaami (A, ) ma posta H= i q p2 q q2 2 Ap+ A + q + V (r) divA + 2m m 2m 2m

Udowodni, e gsto prawdopodobiestwa = i gsto prdu prawdopodobiestwa speniaj rwnanie cigoci q + div j = 0 gdzie j = ( ) A t 2mi m Uwaga. Rozwizanie zadania mona znale w skrypcie.

Zadanie 10.2. (Niezmienniczo gstoci i prdu prawdopodobiestwa przy transformacji cechowania (7.2(101)) Transformacja cechowania potencjaw polega na dokonaniu zamian (r, t) t Wykaza, e gsto i prd prawdopodobiestwa s niezmiennicze wzgldem transformacji cechowania potencjaw jeli wraz ze zmian potencjaw dokonujemy zmiany (cechowania) funkcji falowej A A = A + (r, t), = + = exp i q (r, t)

gdzie = (r) jest funkcj falow badanej czstki. Uwaga. Rozwizanie zadania mona znale w skrypcie.

Zadanie 10.3. (Niezmienniczo r. Schrd. przy transformacji cechowania (7.3(102))

Rozwaajc hamiltonian q i q q2 2 p2 + V (r) Ap+ divA + A + q 2m m 2m 2m dokona jego transformacji wynikajcej z transformacji cechowania potencjaw wedug wzorw H= (r, t) t Sprawdzi, e rwnanie Schrdingera dla nowego hamiltonianu i dla nowej funkcji falowej A A = A + (r, t), = + = exp i q (r, t)

redukuje si do postaci sprzed cechowania. Fakt ten oznacza, e rwnanie Schrdingera jest niezmiennicze wzgldem transformacji cechowania potencjaw. Uwaga. Rozwizanie zadania mona znale w skrypcie.

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

575

6.03.2010

Skorowidz

576

Zadanie 10.4. (Czstka swobodna w staym polu B. Poziomy Landaua. (7.4(103))

Zbada funkcje falowe i poziomy energetyczne swobodnej czstki o masie m i adunku q poruszajcej si w jednorodnym polu magnetycznym o indukcji B = (0, 0, B ). Wskazwka. Wybra potencja wektorowy w postaci A = (yB, 0, 0). Trzeba jednak (krtko) omwi taki wybr.

******************************

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

576

Skorowidz
absorpcja, 266 amplituda prawdopodobiestwa, 45 anomalny efekt Zeemana, 201 atom w polu fali elektromag., 269 cechowanie Coulomba, 270, 271 czas ycia stanu wzbudzonego, 280 fala paska, 270 hamiltonian atomowy, 269 hamiltonian oddziaywania, 270, 272 prawdopodob. absorpcji, 272, 275, 276 prawdopodob. emisji, 272, 275, 276 przyblienie dipolowe, 273 reguy wyboru, 276 polaryzacja koowa, 278 polaryzacja liniowa, 277 stosowalno rachunku zaburze, 281 wspczynnik A Einsteina, 280 wspczynniki Einsteina, 279 atom wodoropodobny, 168 rednie rs , 186 wzr rekurencyjny, 187 degeneracja, 180 funkcje falowe, 170 funkcje radialne, 178 jawne wyraenia, 183 normowanie, 182 gwna liczba kwantowa, 180 hamiltonian, 169 kwantowanie energii, 177 magnetyczna liczba kwantowa, 180 orbitalna liczba kwantowa, 180 promie Bohra, 172 rwnanie radialne, 170 asymptotyka, 173 rekurencja, 176 rozwizanie, 171 szereg potgowy, 174 radialne funkcje falowe, 181 rzdy wielkoci, 168 staa struktury subtelnej, 179 stabilno atomu klasyczna, 169 kwantowa, 169 termy atomowe, 181 widmo hamiltonianu, 171 wielomiany Laguerrea, 182 baza ortonormalna, 31 iloczyn skalarny, 32 norma, 32 bozony, 202 bra, 88 cakowity moment pdu, 214 baza niesprzona, 219 baza sprzona, 219 operator obniajcy, 216 operator podnoszcy, 216 relacje komutacyjne, 216 wartoci wasne, 217, 218 wektory wasne, 219222 cechowanie Coulomba, 270 cigo prdu prawdopodobiestwa, 21 czstka swobodna, 116, 309 czas ycia stanu wzbudzonego, 280 degeneracja wartoci wasnych, 37 dowiadczenie polaryzacyjne, 8, 283 prawdopodob. absorpcji, 10 prawdopodob. przejcia, 10, 283 trzy polaryzatory, 284 dowiadczenie Sterna-Gerlacha, 201 dowiadczenie Younga zasada nieonacznoci, 330 dodawanie momentw pdu, 214 moment cakowity, 215 baza niesprzona, 219 baza sprzona, 219 operator obniajcy, 216 operator podnoszcy, 216 relacje komutacyjne, 216 wartoci wasne, 217, 218 wektory wasne, 219222 potrzeba, 214 dualizm korpuskularno-falowy, 6 dyspersja, 46 wasnoci, 47 dyspersja energii dla superpozycji, 317, 319 efekt Zeemana normalny, 198 elektromagnetyczna fala paska, 270 gsto energii, 272 natenie, 272 pole elektryczne, 271 pole magnetyczne, 271

577

6.03.2010

Skorowidz

578

poprzeczno, 271 element macierzowy operatora, 34 emisja spontaniczna, 266 emisja wymuszona, 266 fermiony, 202 funkcja falowa, 13 iloczyn skalarny, 31 interferencja, 20 interpretacja probabilistyczna, 18 norma, 31 normowanie, 19 przestrze Hilberta, 30 warunki cigoci, 29 funkcja falowa rodka masy, 166 funkcje operatorowe, 35 gsto prawdopodobiestwa, 20 hamiltonian, 16, 18, 50 czstki w polu elektromagnetycznym, 189 efekt Zeemana, 194 harmoniki sferyczne, 150 jawna posta, 153 konstrukcja, 150 normowanie, 151 rekurencja, 153 iloczyn skalarny, 31 interferencja wiata, 2 dyskusja falowa, 2 dyskusja korpuskularna, 4 jednowymiarowa studnia potencjau, 289 nieskoczona, 289 funkcje falowe, 291 kwantowanie energii, 290 rwnanie Schrdingera, 289 warunki brzegowe, 290 skoczona, 292 poziomy energetyczne, 297 prawdopodobiestwo, 300 rwnanie Schrdingera, 293 rezonanse, 304 rozwizania nieparzyste, 296 rozwizania parzyste, 295 stany rozproszeniowe, 300 stany zwizane, 293 szeroko rezonansw, 307 warunki cigoci, 294 wspczynnik odbicia, 301, 303 wspczynnik transmisji, 301, 303, 307 ket, 88 komutator, 33 konuentna funkcja hipergeometryczna, 77 mody pola elektromagnetycznego, 263

gsto modw, 264 kwantowanie wektora falowego, 263 moment pdu, 131 iloczyny itp., 135 kanoniczne relacje komutacyjne, 133 klasyczny, 131 kwantowy, 131 relacje komutacyjne, 132, 134 reprezentacja standardowa, 140 wartoci wasne, 136, 137 wektory wasne, 136, 140 nawiasy Poissona i komutatory, 51 i kwantowanie, 51 klasyczne, 51 nierwno Schwartza, 31 normalny efekt Zeemana, 194, 198 czon diamagnetyczny, 198 czon paramagnetyczny, 196 degeneracja, 199 hamiltonian, 194 potencja wektorowy, 194 poziomy energetyczne, 199 rzdy wielkoci, 195 notacja Diraca, 87 obserwable, 93 operator, 89 operator rzutowy, 90 reguy mnemotechniczne, 92 sprzenie hermitowskie, 88, 91 obserwabla, 38 oddziaywanie spin-orbita, 213 operator hermitowski, 36 ortogonalno wektorw wasnych, 36 podstawowe wasnoci, 36 wartoci wasne, 36 operator liniowy, 32 notacja Diraca, 89 operator pdu, 48 operator pooenia, 48 operator rzutowy, 90, 101 operator sprzony, 34 operatory anihilacji i kreacji, 339 operator liczby czstek, 339 wartoci wasne, 339 podsumowanie, 343 relacja komutacyjna, 339 stan prni, 341 stany n-czstkowe, 342, 343 wasnoci, 340343 orbitalny moment pdu, 142 elementy macierzowe, 143 harmoniki sferyczne, 150 inne wasnoci, 142 relacje komutacyjne, 142

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

578

6.03.2010

Skorowidz

579

reprezentacja pooeniowa, 144 wartoci i funkcje wasne, 148 wartoci i wektory wasne, 143 wsprzdne sferyczne, 145, 146 oscylator harmoniczny, 73 elementy macierzowe, 82, 83, 85 energie i funkcje wasne, 79, 81 funkcje wasne, 335 funkcje wasne inaczej, 336 klasyczny, 73 konuentna funkcja hipergeometryczna, 77 kwantowanie energii, 334 normowanie, 81 operatory anihilacji i kreacji, 339, 345 elementy macierzowe, 348, 349 energie wasne, 346 funkcje wasne, 347 stan prni, 346 rwnanie rniczkowe, 332 rwnanie Schrdingera, 74 rekurencja dla szeregu, 333 rozwizanie przez szereg, 332 wielomiany Hermitea, 80 zachowanie asymptotyczne, 76 zasada nieoznaczonoci, 85, 337 zmienna bezwymiarowa, 75 pakiet falowy, 309 amplituda, 310 gaussowski, 311 amplituda fourierowska, 312 ewolucja czasowa, 313, 314 pd, 311 prd prawdopodobiestwa, 315 prdko, 311 rozmywanie, 316 rozpywanie, 315 szeroko, 311 minimalizacja zas. nieoznaczon., 327, 328 warto p2 , 325 warto p , 324 warto x2 , 324 warto x , 324 zasada nieoznaczonoci, 329 pomiar efekty interferencyjne, 43 moliwe wyniki, 39 prawdopodobiestwo wyniku, 39 przypadek z degeneracj, 41, 42 redukcja funkcji falowej, 40 pomiar bez stanu poredniego, 321 interferencja, 321 pomiar i prawdopodobiestwo, 38 pomiar i stany porednie, 319, 320 postulaty ewolucja w czasie, 130 obserwable, 126

prawdopodobiestwa, 127, 128 redukcja wektora stanu, 129 wektor stanu, 125 wyniki pomiaru, 126 postulaty de Brogliea, 12 potencja centralny klasyczny, 155 hamiltonian, 156 moment pdu, 155 kwantowy, 157 degeneracja, 163 funkcje radialne w zerze, 160 funkcje wasne, 158 hamiltonian, 157 liczby kwantowe, 162 moment pdu, 158 podsumowanie, 161 potencja efektywny, 160 rwnanie radialne, 159 radialne funkcje falowe, 159 ZZOK, 158 prd prawdopodobiestwa, 20 prawdopodobiestwo przejcia, 248 przestrze Hilberta, 30 baza ortonormalna, 31 przyblienie dipolowe, 273 rwnanie Kleina-Gordona, 286 rwnanie Schrdingera, 53 czstka swobodna, 24 dla jednej czstki, 14 jednowymiarowa studnia potencjau nieskoczona, 289 skoczona, 293 jednowymiarowe, 287 parzysto, 288 wronskian, 287 oscylator harmoniczny, 74 podstawowe wasnoci, 14 radialne, 159 stacjonarne, 23, 54 uzasadnienie, 15 zachowanie normowania, 54 rachunek zaburze stacjonarny, 231 rwnania dla poprawek, 235 usuwanie degeneracji, 243 bez degeneracji ortogonalno poprawek, 234 poprawki drugiego rzdu, 238 problem normowania, 236 podstawowe zaoenia, 231 poprawki drugiego rzdu, 237 porawki pierwszego rzdu, 235 rozwinicia perturbacyjne, 233 z degeneracj, 239

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

579

6.03.2010

Skorowidz

580

formalizm, 240 macierz zaburzenia, 241 podsumowanie, 244 rachunek zaburze z czasem absorpcja, 256 emisja, 256 ewolucja amplitud prawdopod., 246 funkcja pomocnicza ft (x), 252 funkcja pomocnicza gt (x), 254 istota problemu, 245 podsumowanie, 260 prawdopodobiestwo przejcia, 248, 249 przyblienie rezonansowe, 255 szeroko rezonansu, 258 warunki stosowalnoci, 259 zaoenia, 245 zaburzenie harmoniczne, 250 prawdopodobiestwo przejcia, 251 zaburzenie stae, 252 radialne funkcje falowe, 159 redukcja funkcji falowej, 40 reguy wyboru, 276 relacja zupenoci, 32 reprezentacja pdowa, 112 funkcja falowa, 112 operator pdu, 113 operator pooenia, 113 pary fourierowskie, 116 zwizek z pooeniow, 114 reprezentacja pooeniowa, 107 denicja, 107 funkcja falowa, 108 funkcje wasne pdu, 115 kopoty interpretacyjne, 117 operator pdu, 111 operator pooenia, 109 operatory, 109 ortogonalno i zupeno, 108 pary fourierowskie, 116 zasada odpowiednioci, 111 zwizek z pdow, 114 reprezentacje, 94 elementy macierzowe, 100 iloczyn operatorw, 99 iloczyn skalarny, 97 intuicyjne wprowadzenie, 94 normowanie, 97 operatory, 105 ortonormalno i zupeno, 95 pary fourierowskie, 116 projektor, 101 reprezentacje ketw i bra, 96 rozkad spektralny, 102 rozkad Bose-Einsteina, 265 rozkad Plancka, 264 gsto energii, 266 prawdopodobiestwa, 265 S.Kryszewski

rozkad Bose-Einsteina, 265 rozkad spektralny, 102 podstawowa idea, 10 ruch w polu elektromagnetycznym, 418 klasyczny, 418 cechowanie, 421 cechowanie potencjaw, 419 hamiltonian, 421, 422 potencja uoglniony, 419, 420 sia Lorentza, 419 kwantowy cigo prawdopodobiestwa, 193 hamiltonian, 189 hamiltonian atomowy, 190 hamiltonian diamagnetyczny, 190 hamiltonian paramagnetyczny, 190 niezmienniczo przy cechowaniu, 191 prd prawdopodobiestwa, 193 kwantowy przyblienie pklasyczne, 189 spin, 202 operatory i spinory, 208, 439 relacje komutacyjne, 202 spinory, 207, 437 teoria Pauliego, 202 wspczynnik giromagnetyczny, 202 spin 1/2, 432 macierze Pauliego, 204 wasnoci, 205 notacja, 432 obliczanie prawdopodobiestw, 209 operatory orbitalne, 440 spin w dowolnym kierunku, 434 wartoci oczekiwane, 436 wartoci wasne, 434 wektory wasne, 434 spinory, 207, 437 sprzenie ze stanami continuum, 261 zota regua Fermiego, 262 staa Plancka, 1 staa struktury subtelnej, 179 stacjonarna funkcja falowa normowanie, 57 stacjonarne rwnanie Schrdingera, 23, 54 ewolucja czasowa, 55 stan stacjonarny wartoci oczekiwane, 59 stany continuum, 261 stany rozproszeniowe, 27 stany zwizane, 27 stowarzyszone wielomiany Laguerrea, 182 symetryzacja operatorw, 49 twierdzenie Ehrenfesta, 61 granica klasyczna, 63 twierdzenie o wiriale, 326

MECHANIKA KWANTOWA

580

6.03.2010

Skorowidz

581

ukad rodka masy, 163 funkcja falowa rodka masy, 166 hamiltonian, 165 operator momentu pdu, 164 operatory pdu, 164, 165 operatory pooenia, 163 warto oczekiwana, 46 dla superpozycji, 317 ewolucja czasowa, 60 warto oczekiwana obserwabli, 44 wektory stanu, 87 wielomiany Hermitea, 80 caki, 525, 527 funkcja tworzca, 523 relacje rekurencyjne, 523 wzr Rodriguesa, 522, 524 wspczynnik A Einsteina, 280 wspczynnik giromagnetyczny, 202 wspczynnik odbicia, 301 wspczynnik transmisji, 301 wspczynniki A i B Einsteina, 266 absorpcja, 266 emisja spontaniczna, 266 emisja wymuszona, 266 rwnowaga we wnce, 267 rozkad Plancka, 268 wspczynniki Clebscha-Gordana, 224 nierwno trjkta, 225 relacje ortogonalnoci, 225, 226 relacje rekurencyjne, 227 warunek dla liczby M , 225 wybr fazy, 228 wspczynniki Einsteina, 279 zota regua Fermiego, 262 zagadnienie dwch cia, 163 zagadnienie wasne dla operatora, 34 zasada nieoznaczonoci, 65 rednie i dyspersje, 65 dowiadczenie Younga, 330 dyskusja, 68 energiaczas, 71 formalna posta, 67 minimalizacja - pakiet falowy, 327, 328 oscylator harmoniczny, 337 pooenie i pd, 69 warunki minimalizacji, 67 zasada odpowiednioci, 50 zasada superpozycji, 13 ZZOK zupeny zbir obserwabli komutujcych, 119123

S.Kryszewski

MECHANIKA KWANTOWA

581