Uniwersytet dzki Wydzia Filologiczny

Kierunek: Kulturoznawstwo Nr albumu 95928/s

Micha Brzeziski

Ciao podmiot tosamo

Przyczynek do antropologii cyberkultury
Praca magisterska napisana w Katedrze Mediw i Kultury Audiowizualnej pod kierunkiem prof. dr hab. Ryszarda W. Kluszczyskiego

d 2003

WSTP ....................................................................................................................................................... 3 POJCIA .................................................................................................................................................... 7 CIAO W KULTURZE ............................................................................................................................. 7 PODMIOTOWO W FILOZOFII ........................................................................................................... 10 PODMIOTOWO W PSYCHOLOGII ..................................................................................................... 18 POJCIE TOSAMO ...................................................................................................................... 25 TOSAMO, PAMI, PERCEPCJA I MEDIA ........................................................................................ 28 PODMIOTOWO, TOSAMO, CIELESNO A MEDIA................................................... 38 PODMIOTOWO I TECHNOLOGIA ..................................................................................................... 38 TOSAMO I MEDIA .......................................................................................................................... 46 CIELESNO I TECHNOLOGIA............................................................................................................. 58 POTWR ............................................................................................................................................. 64 CYBORG .............................................................................................................................................. 69 TECHNO-TRANSFORMACJE W KINIE.......................................................................................... 74 IDEM I IPSE .......................................................................................................................................... 74 EKRAN FANTAZJI ................................................................................................................................ 79 TOSAMO CIAA ............................................................................................................................ 84 ATOM JAKO BIT................................................................................................................................... 89 ZRODZONY-STWORZONY ................................................................................................................... 94 CIELESNA POWOKA .......................................................................................................................... 99 SIE ................................................................................................................................................... 104 PODSUMOWANIE ............................................................................................................................. 109 BIBLIOGRAFIA ................................................................................................................................... 114

Wstp
Powszechnie uwaa si, e miejsce, ktre zajmuje czowiek w wiecie ulego transformacji pod wpywem tego, co nazywa si industrializacj i informatyzacj. Zmienia si tosamo ludzka, a sama obecno zostaa rozszczepiona na wiele dowiadcze medialnych1. W obliczu globalizacji i globalnego zasigu przemian spoecznych stymulowanych przez technologi, wsptworzcych nowy pejza kulturowy, usprawiedliwiona wydaje mi si metodologiczna ahistoryczno w podejciu do opisywanych tu na podstawie kinematografii "procesw wykorzeniajcych"2, gdy pod wpywem

przyspieszenia obiegu informacji granice midzy kulturami zaczn si zaciera i formuje si kultura globalna3. Chciabym, analizowa wspczesn

kinematografi uywajc uspjnionej na uytek tej pracy terminologii. Korzysta wic bd w rwnym stopniu z socjologii, teorii komunikowania, psychoanalizy, bada nad sztuczn inteligencj i gender, opisujc uprzednio rnice w rozumieniu poj ciaa, tosamoci i podmiotu. Wspczesne media wymuszaj wprowadzenie nowych kategorii takich jak tele-obecno4. Okrelaj one dziaalno czowieka w nieistniejcych dotychczas rodowiskach. Fotografia mechaniczna reprodukcja obrazu przedmiotu5 zmienia nasze postrzeganie obrazu ciaa. Oddali si on od obrazu na ptnie lub posgu, nie jest czyj subiektywn kreacj. W przypadku mediw elektronicznych natomiast mwi si wrcz o zupenie odmiennej ontologii obrazu cyfrowego6, ktry jest graficzn reprezentacj
1

Agnieszka Myszala, Cyberprzestre [wprowadzenie] [w:] Anthony Giddens, Nowoczesno i tosamo, Warszawa 2002 Ryszard W. Kluszczyski, Spoeczestwo informacyjne. Cyberkultura. Sztuka Multimediw, Piotr Zawojski Monitory midzy nami. O byciu razem i osobno w cyberprzestrzeni, [w:] W. Benjamin, Dzieo sztuki w dobie reprodukcji technicznej [w:] idem. Twrca jako wytwrca, Piotr Zawojski, Cyfrowe obrazy fotograficzne - pomidzy bytem wirtualnym a rzeczywistym

http://magazynsztuki.home.pl/post_modern/2.htm
2 3

Krakw 2001
4

http://www.film-i-media.soho.pl/zawoj/PZMonit.html
5

Pozna 1975 s. 66-105

6

danych. Modelowanie 3D sprzyja raczej ukazywaniu wektorowego ideau ciaa ni reprodukowaniu konkretnego egzemplarza, z jego skomplikowan faktur. Brak istnienia takiego odcielenionego ciaa w przestrzeni realnej, aktywne istnienie rozproszone na wielu paszczyznach, istnienie potencjalne w formie danych, jest stanem nowym dla ludzkoci, a jego waga objawia si zwaszcza, kiedy pomylimy, e symulakr moe zosta obdarzony sztuczn inteligencj i konkurowa z nami w cyberprzestrzeni. Moe on stanowi awatar przejmujcy za nas cz aktywnoci, niczym posta gry komputerowej, ktra sama otwiera spink zamki, rozwizuje zadania wymagajce pewnej wiedzy o wiecie, w ktrym si porusza. Sami nie musimy si tego uczy. Do nas naley jedynie znalezienie w wiecie wirtualnym odpowiedniego przedmiotu, ktry udostpni awatarowi takie funkcje, jak np. amanie szyfrw. Bez wzgldu na to czy bdzie to ksika, czy skomplikowany, elektroniczny dekoder, uczy si jedynie awatar. Podobnie rzecz ma si z podrcznymi zegarkami, telefonami czy kalkulatorami, ktre uwalniaj nas od koniecznoci zapamitywania lub uczenia si czego. Proste funkcje wykonuj za nas nie tylko

w cyberprzestrzeni. Czowiek w okrelaniu swojej natury, podmiotowoci, a wic podczas samopoznania, posugiwa si rnego rodzaju metaforami. Rnica midzy dotychczasowymi metaforami a cyborgiem7 polega na tym, e cyborg nie jest ju tylko w przeciwiestwie do innych figur sztucznego czowieka konstrukcj mylow, gdy wspieranie si ludzi nowymi technologiami w najdrobniejszych, yciowych czynnociach8 staje si codziennoci.

Przemiany obserwujemy take w tosamoci ludzkiej, gdy rozwaamy tosamo wspczesnego czowieka zmuszanego stale do podnoszenia kwalifikacji, organizowania czasu w oparciu o komputer i telefon komrkowy, nierozwijajcego si w sposb linearny. Czowiek, ktry wymienia czci swego

[w:] Intermedialno w kulturze koca XX wieku. Red. A. Gwd, S. Krzemie-Ojak. Biaystok 1998, s. 101-112.
7 8

Donna Haraway, Manifest Cyborga [w:] Magazyn Sztuki 1/98 Andrzej Kubieniec, Duchowo androidw, [w:]

http://kiosk.onet.pl/art.html?DB=162&ITEM=1121653&KAT=243

ciaa, przetacza krew, wprowadza do ciaa technologi i zawierza jej swoje ycie, przechodzi w pewnym sensie kolejny szczebel w ewolucji. Stale przepracowywane formy yciorysu, podobnie jak stale dopracowywane ciaa, peni raczej funkcj baz danych, ni caociowych, zamknitych, gotowych opowieci. Jednoczenie samo ciao, podobnie jak tosamo staje si opowieci o ciele. Jest konwencjonalne i poddane represji form kulturowych, ktre generowane zaczynaj by przez komputerowe symulacje9. Wspczesna tosamo ludzka jest zbiorem ruchomych elementw, ktry aktualizuje si w dziaaniu kadorazowo, w zalenoci od potrzeb, a wic kontekstu. Ciao wykazuje o wiele mniejszy stopie pynnoci i dostosowania si do otoczenia i mody, lecz wspczesna chirurgia plastyczna, inynieria genetyczna

i zwyczajny piercing id mu z pomoc. Jest ono podobnie jak tosamo stale poddawane reinterpretacji, re-kontekstualizacji. Mona wic stwierdzi, i czowiek wspczesny przesta by dla siebie i innych tradycyjn, tward, linearn narracj, reprezentujc stabilny byt wewntrzny podmiot, a sta si baz danych, potrafic generowa rozmaite tosamoci i ciaa. Posiadane cechy pod wpywem kontekstu, w ktrym si pojawia, przeistaczaj go w stale now form narracyjn, od ktrej zaley tosamo tymczasowa i kontekstowa. Zbyt dugie posiadanie staej tosamoci staje si mczce zarwno dla podmiotu, jak i otoczenia. Podobnie zmienny charakter ma ciao ludzkie, ktre dziki medycynie staje si ciaem cyborga10, wybierajcego pe, ksztat nosa, lub zamieniajcego uszkodzon cz ciaa na now [organiczn, lub mechaniczn]. Nie chodzi wic o stereotypowy obraz cyborga, jako poyskujcego chromem efektu skrzyowania maszyny i czowieka, ale o kondycj czowieka yjcego we wspczesnym wiecie. O sam fakt posiadania moliwoci przeprowadzenia transfuzji krwi czy przeszczepu tkanki lub caego narzdu, czyli o podejcie do wasnego ciaa jako do mechanizmu, ktrego czci mog by wymieniane. Czowiek zmienia si jednak wraz z tym, jak zmienia si jego otoczenie,

patrz: Lara Croft Donna Haraway, Manifest Cyborga [w:] Magazyn Sztuki 1/98

10

a wraz z nim zmienia si postrzeganie natury. Wraz z ustpowaniem miejsca przez narracje bazom danych kultura przesaniana jest przez powok kultury11. Musi uj, okreli now tosamo czowieka, adekwatn do jego podmiotowoci. Jeli czowiek nie posiada substancji czowieczestwa, ktra zmuszaaby go do utrzymywania jej tosamoci, to kultura musi w stan odnotowa, opisa i okreli jego pooenie wzgldem wci ruchomego, amorficznego wiata przestrzennej nieskoczonoci, gdy jak twierdzi Maurice Merleau-Ponty to horyzont ustanawia tosamo przedmiotu12. Jeli jednak podmiot jest tylko prni, ktra zostaje po dekonstrukcji tosamoci, okalajcej podmiot percepcjami, chce tego Slavoy iek13, moe kade mwienie o miejscu czowieka w wiecie winno by nastawione na przywrcenie mu tej pierwotnej wolnoci?

11

D. de Kerckhove, Powoka kultury. Odkrywanie nowej elektronicznej rzeczywistoci, prze. W. M. MerleauPonty, Fenomenologia percepcji, Warszawa 2001, s. 86 Zob. Marina Grzinic, Widmowa Europa,

Sikorski i P. Nowakowski, Warszawa 1996

12 13

http://www.magazynsztuki.home.pl/archiwum/nr_23/arch_nr23_5.html

Pojcia
Ciao w kulturze
Wydaje si, e historia ciaa w kulturze, jego obecno, rozpina si bardzo czsto pomidzy jego ideaem, a realnym ksztatem, co w przejmujcy sposb wyrazi Zbigniew Herbert w wierszu Apollo i Marsjasz14. Ciao postrzegane i zapamitywane jako idea [niekoniecznie idea pikna] zawsze stanowio kontrast dla ciaa realnego. Od masek pomiertnych, czy malowide prehistorycznych mielimy do czynienia z utrwalaniem przez czowieka nie tyle samego ciaa, co ideau ciaa. Ciaa godnego ycia wiecznego, ciaa jako obrazu, na wzr, ktrego zostanie zapamitany i powoany do ycia wiecznego zmartwychwstay czowiek15. Ciao ludzkie przechodzi poprzez ca gam form transformacji, zdoln do od bytu

jednokomrkowego, i reprodukcji kodu

zoon

przetrwania i rozkadu

genetycznego,

a do naturalnej

mierci

elementw wchodzcych nastpnie w naturalny obieg przyrody. Podczas caego swojego ycia wielokro zmienia ono swj budulec, pochaniajc i wydalajc okrelone substancje. Kady idea ciaa wyjmuje jeden z momentw continuum, przypisujc mu cechy wizerunku wiecznego, jego donioso i wietlisto. Idealne wizerunki przenikaj wszelkie sfery ycia ludzkiego. S one zapisane w umysach ludzkich od niepamitnych czasw, lecz dziki wspczesnym mediom wizualnym ich moc ulega zwielokrotnieniu16. Fotografia staa si narzdziem w polemice z ideaami nie tylko ciaa, ale caej rzeczywistoci, lecz z drugiej strony wymusia inn ideologiczn penetracj ycia ludzkiego. Poprzez wystawienie na wiato dzienne tych momentw bytowych, ktre czowiek stara si ukry, jednoczenie rozcigaa na nie ideologiczn matryc. Kazaa nam wic zaakceptowa brud i rozkad
14 15 16

Z. Herbert, Apollo i Marsjasz [w:] Studium przedmiotu, Wrocaw 1995, s. 19. E. A. Wallis Budge, Ozyrys, Symbolika przejcia na drug stron. Pozna 1994 A. Jayska, Przyjemno, ciao i fraktale [w:] http://www.ha.art.pl/media/cialo_jalynska.html

jako naturalny element wiata, wdzierajcy si moc istnienia na rwni z tym, co uznawano dotychczas za jedynie istotne. Kontrast midzy tzw. yciem a ideaem przenis si z problemu powicenia jednostki ludzkiej dla oglnej szczliwoci, z paszczyzny zmaga z noszeniem na sobie ideau,

z paszczyzny egzekwowania wiernoci ideaowi, na pole walki ideologicznej podejmowanej do dzi np. przez feminizm. Feminizm uywa ikon kobiecoci, przejaskrawiajc je, zderzajc ze sob, dekonstruujc, aby obnay ich kulturowy charakter wyobrae narzucanych przez system patriarchalny i tym samym umoliwi ich odrzucenie. Wyzwaniem rzuconym kobiecie w kulturze patriarchalnej jest sprostanie ideaowi. Jego odrzucenie jest rwnie bolesne. Koniec czasw heroicznych czynw i wielkich wypraw wymusza powstawanie innych mitw. Innych wizerunkw ciaa. Innych form dla archetypw, ktrych dziaanie okrela wygld, zewntrzno ciaa. Warto te zauway, e ciao poddane mitologizujcej ideologii nie posiada wntrza. Jest jedynie tym, jak nam si jawi, gdy ucielenia projekt, design. Ciao takie jest jedynie fantazmatyczn ukadank manifestacji kolorystycznych, istniejc jedynie w czasie mitycznym, bez odniesienia do czasu rzeczywistego. Zmagania ciaa, ktre podlega naturalnemu cyklowi, z wiecznym mitem zakltym w ikonie, skazane wic s na porak, niczym pie Marsjasza. Apollo, jak kady bg, znajduje si poza bytem, jest idealnym potencjaem dwikowym, ktry nie posiada mechanizmu aktualizacji bytowej ciaa. Tym samym, nie przechodzc przez barier istnienia nie naraa si na krytyk galaktyk wtroby odcinitych w przekazie. Ciao, jak widzimy, staje si medium do wyraenia ideau, by w oczywisty sposb z nim przegra. Czowiek jest zanegowanym przez ciao ideaem, ktry jak kady idea znajduje si poza bytem.

Fotografia, pozostajc dugo pod wpywem wystudiowanej specyfiki kompozycji malarskiej, by sprosta wymaganiom samego fotografa i osoby fotografowanej, zmuszona bya wspiera si pozami malarskimi. Ciaa przypominay posgi, lecz nimi nie byy. Rozwj fotografii, skrcenie czasu

reakcji bony fotograficznej na wiato umoliwio penetracj rzeczywistoci przypadkowej i odsanianie prawdy o ludziach, robienie zdj z ukrycia. Stosunkowo niedawno nastpia eksplozja obrazw codziennych, ktra bya poprzedzona modernistyczn, wystylizowan poezj codziennoci, poezj miasta i rozkadu. Jednak upowszechniony i uznany za "profesjonalny" pozosta nurt fotografii inscenizowanej o korzeniach malarskich. Od tej pory codzienna optyka pozbawiona ram zmaga musiaa si z kontekstem kadru, z fotogenicznoci. Obraz ciaa sta si polem twrczej ekspresji, co miao swj wpyw na dynamik rozwoju mody. Przede wszystkim w krgach

artystycznych odbio si to w kreowaniu obrazw ciaa okaleczonego, ktre ukazywao zraniony idea, przez ktry wraz z krwi i fekaliami przedostaje si gboko ludzka humanistyczna tre17. To umoliwio reinterpretacj kultury i dostrzeganie w scenach pasyjnych nowych treci, reinterpretacj symboli religijnych w duchu walki o wyzwolenie ciaa spod presji fantazmatw psychicznych. To zrodzio take ch odwrotu od wizerunkw ciaa i przejcia do ciaa jako bytu rwnoprawnego z jego wizerunkiem. Sztuka ciaa eksploatujc ikonografi staraa si j ucieleni. Powstaway obrazy malowane krwi, lecz nie jako czsto noniki treci magicznych, wzgldem ale estetycznych tradycji.

i intelektualnych,

obrazoburczych

ikonicznej

Naturalny wizerunek ciaa skra stawa si przedmiotem refleksyjnego rozbicia odsaniajc to, co byo pod nim ukryte18. Ten powrt ciaa do refleksji nad sztuk i kultur poprzedzony musia by oddzieleniem obrazw od rzeczy, znakw i symboli tworzcych sie kulturow, od realnej pozycji podmiotu w wiecie, zwtpieniem w to, e idea moe wyjani i konstytuowa skutecznie ciao w kontekcie kultury. Odejciem od magicznego zwizku znaku ikon, pisma, z siami natury. Nonikiem zwtpienia staje si wic konflikt midzy ciaem a jego mentalnym obrazem, wiatem a "wiato-ogldem".

17 18

Alicja Kpiska, Ciao post-ludzkie, Kultura wspczesna 1-2 2000

Ibidem.

Podmiotowo w filozofii

Kategoria

podmiotowoci

etymologicznie

wie

si

czym,

co stanowi podpor, fundament caoci bytu ludzkiego. Wie si jednak take z kontekstem opozycji podmiotowo-przedmiotowej, w ktrej podmiot oddziaywa na przedmiot poprzez dziaanie fizyczne, obserwacj czy poznanie. Podmiot obserwowa, przedmiot by obserwowany. Podmiot w introspekcji mg przybiera posta przedmiotow, co w dalszej czci pracy nazywane bdzie refleksj podmiotu nad tosamoci. Podmiot jako cz opozycji podmiotowo-przedmiotowej zanika bdzie natomiast

we fraktalizujcych go dowiadczeniach medialnych19.

W znaczeniu ontycznym podmiot jest tym, co bdc samoistnie, stoi u podstaw czego innego, jest fundamentem20. W znaczeniu

epistemologicznym zwraca si uwag na podmiot poznajcy, czyli tego, kto poznaje. To co poznawane pozostaje przedmiotem. Tego typu przeciwstawienie podmiotu i przedmiotu jest zrozumiae jedynie w kontekcie poznawczym21. Z innym przeciwstawieniem bdziemy mieli do czynienia w przypadku koncepcji Romana Ingardena22, dla ktrego podmiot bdzie odartym z waciwoci [wasnoci] przedmiotem. Przedmiot bdzie skrywa w sobie podmiot okrelony wasnociami lub przeyciami. Tote, jak wspomnielimy, podczas retrospekcji poddawane bdzie refleksji jedynie to, co o przedmiocie mona powiedzie, a wic jego waciwoci.

19

J. Baudrillard, wiat wideo i podmiot fraktalny, prze. A. Gwd, [w:] Po kinie?... Marek Majczana, Podmiotowo a tosamo. [w:] Tosamo czowieka, pod red. A.

Audiowizualno w epoce przekanikw elektronicznych, red. A. Gwd, Krakw 1994.

20

Gadowej, Krakw 2000, s. 36

21 22

Ibidem
Podmiot [w:] Sownik poj filozoficznych Romana Ingardena, red. A. J. Nowak, L Sosnowski,

Krakw 2001

10

Std chyba wynika trudno w obserwacji i opisywaniu podmiotu. Std take i jeszcze inne rozumienie podmiotu, ktre powstaje w optyce antropologicznej i etycznej orientacji tomistycznej23 dookrelane jako podmiot osobowy, lub podmiot moralny24. Tyczy to bytu samoistnego, bdcego rdem czynu, a zakotwiczone jest w antycznej strukturze bytowej jednostki ludzkiej posiadajcej konkretne waciwoci egzystencjalne25. Jego wyrazem bdzie przekonanie, e podmiot wyraa si poprzez dziaanie.

Widzimy, e owe optyki dotycz innej materii. W przypadku znaczenia ontycznego i epistemologicznego mamy do czynienia wrcz ze skrajnie rnym traktowaniem podmiotu. W znaczeniu ontycznym podmiot moe mie zwizek z cielesnoci, jeli uznamy, e cielesno stoi u podstaw budowania caoci umysowej skadajcej si z dowiadcze, pamici, tosamoci. Podmiot bdzie w pewnym sensie uprzedmiotowiony, ukonkretniony i zwizany z bytem fizycznym, co jest istotne, gdy pamitamy, e chcemy wiza refleksj nad podmiotem z refleksj nad mediami. W przypadku znaczenia epistemologicznego rozrnimy pewne

struktury, majce podoe w logice, opierajce si na podziale, relacji midzy podmiotem a przedmiotem. Rola podmiotu poznajcego, a wic

epistemologicznego, zaczyna by jednak wtpliwa, ze wzgldu na to, e w stanowi jedynie konstrukt poznawczy, najczciej antropocentryczny, poprzez ktry poznaje si rzecz26. Relacja ta opisywaa bdzie jednak dobrze komunikacj medialn i stanowi podstaw do opisywania struktur

komunikacyjnych. W grach komputerowych FPP posiadamy implikowany punkt widzenia, a wic wanie usytuowany podmiot poznawczy, z ktrym musimy si utosami, gdy wiemy o wiecie gry tyle, ile pozwoli nam

23

Marek Majczyna, Podmiotowo, a tosamo. [w:] Tosamo czowieka, pod red. A. Ibidem Ibidem S. Czerniak, Spory wok mierci podmiotu, [w:] Wiedza, a podmiotowo, pod red. A.

Gadowej, Krakw 2000, s. 36

24 25 26

Motyckiej Warszawa, 1998

11

dowiedzie si o nim w podmiot poznajcy, a wic cz tego wiata. W tym sensie utosamienie si jest relacj podobiestwa, a nie jednoci podmiotw. Wystpuje natomiast niewtpliwa zbieno podmiotu poznajcego

z implikowanym podmiotem poznajcym, cho by moe w przypadku takiego konstruktu jak podmiot poznajcy, powinnimy raczej mwi o tosamoci. Przecie zarwno antropologiczna koncepcja podmiotu poznajcego, jak to, co nazwiemy tu tosamoci, s to twory przechowywane w pamici, posiadajce sw cielesn reprezentacj. Mwic o obiekcie podania lub obserwacji czy o projekcji-identyfikacji take bdziemy uywali tego sposobu mylenia mylenia reifikujcego to, ku czemu odnosi si podmiot. Poza tym takie reifikujce spojrzenie przy introspekcji wyania nam kategori podmiotu niepodlegego w stosunku do bytowego przedmiotu cielesno-

tosamociowego. Tego typu dualizm w myleniu o podmiocie jako o czym substancjalnie rnym od przedmiotu tosamoci, moemy uzupeni sowami Romana Ingardena wykazujcego jedno substancjaln podmiotu i jego przey czy te cech. Lub dokadniej: niemoliwo oddzielenia bytu podmiotu od bytu jego cech. Przeycia Ingarden wie z niemoliwoci istnienia tylko w jednym momencie bytowym, za cechy z niemoliwoci istnienia bez posiadania cech konstytutywnych. W tym te sensie wic niejako podmiot i jego cechy moemy doj do wspomnianego ujcia antropologicznego i etycznego.

Z pomoc przychodzi nam rozumienie podmiotowoci wywodzce si z logiki i filozoficznych rozwaa nad strumieniem wiadomoci, ktry pocztkowo traktowa ja wycznie jako skadnik owego strumienia. Znamiennym stanowiskiem wyprowadzajcym mylenie o podmiocie jedynie w kategoriach jzykowych byo stanowisko Romana Ingardena, ktry w odpowiedzi na te teorie sformuowa pojcie podmiotu odnoszce si nie do elementarnego, jzykowego, znaczcego elementu strumienia wiadomoci27 czyli ja, a do znaczonego. Std w jego pismach termin podmiot wystpuje
27

Strumie wiadomoci Ingarden okrela jako pynicie samo

12

w dwch podstawowych znaczeniach: jako podmiot wasnoci (cech) oraz podmiot przey28.

Rozumiemy wic, e podmiot nie jest ju tylko czci jzyka, a odciskajc si w jzyku zostaje odwzorowany w formie ja. Jednak warto zwrci uwag na rozrnienie podmiotu przey i podmiotu wasnoci. Podmiot stanowi w pewnym sensie gwarant wolnoci i warto sam w sobie, gdy nie jest on wynikiem dziaania wasnoci lub przey, a jedynie jest przez nie warunkowany. Istniejcy podmiot nie moe istnie jednoczenie nie posiadajc cech. Kade istnienie samoistne i samodzielne zostaje wpltane w relacj podmiot wasnoci wasno.

Podmiot posiada pewn sta baz, do ktrej musz si odnosi cechy. Oczywicie nie ogranicza to kategorii bytu jedynie do bytu materialnego, jednak: O podmiocie cech mona mwi zwaszcza w odniesieniu do samoistnego przedmiotu indywidualnego. W przeciwiestwie do cech, stanw rzeczy i stosunkw przedmiot taki odznacza si formalnym zamkniciem w sobie, dziki ktremu stanowi on concretum i indywiduum29.

Podmiot

tworzy

wic

wesp

wasnociami

cao

zwan

przedmiotem. Stanowi on identyczny punkt odniesienia dla wszystkich wasnoci. Samo sformuowanie uyte przez Ingardena: identyczny nasuwa ju trudnoci, ktre bdziemy mieli z oddzieleniem podmiotu od tosamoci. Identyczny, czyli tosamy, oznacza w tym przypadku ten sam. Odnosi si wic do tego samego podmiotu, za w mojej pracy tosamo oznacza bdzie taki sam, a wic odnosia si bdzie jedynie do cech, co ju teraz warto zaznaczy.

28

Podmiot [w:] Sownik poj filozoficznych Romana Ingardena, red. A. J. Nowak, L. R. Ingarden, Spr o istnienie wiata, t. II/1 s. 357 wyd. 3 zmienione, przygotowaa i partie

Sosnowski, Krakw 2001

29

tekstu z jz. niemieckiego tumaczya D. Gierulanka, Warszawa PWN 1987

13

Wasnoci okrelajce podmiot s zdaniem Ingardena czym odrbnym od samego podmiotu i dziaaj na porednio. Sam podmiot nie jest wolny od pewnych cech, gdy wszystko, co istnieje, posiada cechy stwarzajce owo co. Wasnoci okrelajce podmiot dziaaj na podmiot poprzez owe cechy konstytutywne. Rozrnienie na cechy i podmiot okrelony przez swoj wasn struktur wewntrzn stanowi podstaw dla rozrnienia midzy podmiotem sankcjonowanym przez ciao, a okrelajcymi go porednio wasnociami, ktre tu nazwiemy tosamoci

W przypadku, kiedy mamy na myli ja, a wic podmiot przey, bdziemy musieli rozway istnienie podmiotu w tzw. strumieniu przey. Podmiot przey jest transcendensem, ktry nie roztapia si w owym strumieniu. Zachowuje odrbno od bytowego wpltania w w strumie, co stanowi podstaw dla jego zdolnoci refleksyjnych. Nie jest wic on zjawiskiem powierzchniowym, nie wyczerpuje si, jak przeycie, w momentach zjawiskowych, lecz ma pewn gbi bytow, bez ktrej w ogle by go nie byo30.

By oddzielenie bytu i czystego ja, podmiotu i tego, co nazwalimy tosamoci, nie byo czysto abstrakcyjne, Ingarden rozpoczyna polemik z Edmundem Husserlem i twierdzi, e nie mona oddzieli czystego ja od wszelkich okrele. Czysty podmiot jest w sposb konieczny zwizany ze strumieniem wiadomoci, przy czym stanowic element centralny rozpoczyna budow duszy31. Zatem podmiot nie odznacza si bytow samodzielnoci w stosunku do caoci duszy, ktra jest rozumiana nie tylko jako tosamo, ale i w kontekcie strumienia wiadomoci, a wic dynamicznej, wykraczajcej niejednokrotnie poza autorefleksyjno aktywnoci umysowej. Sdz, e odchodzc na moment od Ingardena, nie sposb pomin przy tym powiza z pamici lub cielesnoci, co moim zdaniem wskazuje

30 31

Op.cit. t. II/2 s. 176. Op. cit. s. 190.

14

na sprzenie zwrotne midzy wszystkimi tymi elementami budujcymi jedno zwan czowiekiem. Jedno, ktra rozbita zostaa poprzez

kartezjaskie utosamienie podmiotu z podmiotem poznajcym, a wic z res cogitans32. Z naszej perspektywy najbardziej problematyczne w takim ujciu jest wczenie caej sfery afektw, impulsw i instynktw, ktre ponad wszelk wtpliwo maj posadowienie w ciele, do res cogitans i wydzielenie ze owego pojcia podmiotu33. Poza nawias res cogitans wyczone zostao natomiast ciao, pojmowane jako res extensa. Dodatkowo komplikuje sytuacj fakt, i warto samego poznania obniaj wspomniane niej cielesne aktywnoci, a podmiot powinien kierowa si jedynie logik. Tak restrykcyjne pojcie podmiotu musi dzi budzi wiele wtpliwoci, a zwaywszy na cielesn natur dowiadcze wydaje si nie do utrzymania. Na podstawie percepcji cielesnych zbudowany jest jzyk oraz wszelkiego rodzaju aktywno umysowa, take matematyka i ilociowy imperatyw pojmowania zjawisk, nie za na uwiadamianiu sobie idei wrodzonych. Jeli czowiek dysponuje ideami wrodzonymi, to raczej w formie archetypowej, ktra obnia warto poznania, a nie wnosi do niczego obiektywnego. Tak u pniejszych kontynuatorw idei epistemologicznego podmiotu poznania, jak Husserl, czy u psychologw, jak Freud czy Jung, to, co wrodzone posiada warto subiektywn, ktra ujawnia si w momencie wiadomie podjtego trudu zbudowania tosamoci, przez wyzwolony od nich podmiot. Kadego typu filozofia zmierza raczej do uwolnienia podmiotu, ni do budowania na podstawie jego wewntrznych pierwotnych przekona, wiedzy innej, ni wiedza o nim samym. O jego uwikaniach, spod ktrych niekiedy, o ile s szkodliwe, naley go wyzwoli. Pozwoli mu w sposb wolny uksztatowa wasn tosamo.

Gest

oddzielenia

podmiotu

od

jego

tosamoci

posiada

swe

potwierdzenie w refleksji nad tosamoci, ktr odnajduj u Anthonego

32

Magorzata Czarnocka, Nowoytne pojcie podmiotu, a jego wspczesne erozja, [w:] Wiedza R. Descartes, Medytacje o pierwszej filozofii, tum. M. i K. Ajdukiewiczowie, Warszawa 1958

a podmiotowo, pod red. Aliny Motyckiej, Warszawa 1998, s.32-33.

33

15

Giddensa34. Tosamo czy on z konstruktem narracyjnym jednostki [podmiotu]. Przytacza te zdanie Janette Raiwater35: Tosamo jest projektem refleksyjnym, za ktry jednostka jest odpowiedzialna [...]. Jestemy nie tym, czym jestemy, ale tym, co z siebie zrobimy. Nie byoby prawdziwe stwierdzenie, e ja jest pozbawione jakiejkolwiek treci, bo istniej psychologiczne procesy ksztatowania wasnej osobowoci i potrzeby psychologiczne, ktre dostarczaj kryteriw

reorganizacji osobowoci. Jednake poza tym to, kim stanie si jednostka, wynika z jej stara zmierzajcych do jej rekonstrukcji.

Odnajdujemy tu wi z tym, co mwi Ingarden o podmiocie, czyli i aden byt nie istnieje w oderwaniu od swych cech konstytutywnych. Cechy konstytutywne uznamy wic za tosamociowe cechy podmiotu, cz wspln zakresw poj. To natomiast, co podmiot uczyni z nimi, jak wybuduje swj wasny obraz siebie nazwiemy tosamoci. Zastrzegam jednak, e podzia ten zachowany jest jedynie w tej pracy i odnoszenie go do tekstw rdowych musi zosta poprzedzone

szczegowym rozeznaniem materii, ktrej dotycz pojcia. Jest to wane, take ze wzgldu na to, e, jak wykazalimy, pojcie podmiot funkcjonuje w sposb rwnoprawny w kontekcie filozofii poznania i tam, jako podmiot obserwacji, przybiera posta opozycyjn wzgldem przedmiotu obserwacji.

Na zakoczenie tej czci rozwaa chciabym doda jeszcze jeden aspekt poszukiwania definicji podmiotu. Tym razem posu si pytaniem o istot czowieczestwa, jako e ten akurat aspekt bdzie nas najbardziej interesowa. Oczywicie nie sposb streci olbrzymiej tradycji poznawania siebie, dlatego posu si punktem widzenia Cassirera, widzcego ju w Sokratesie prekursora pojmowania czowieka jako podmiotu moralnego,
34 35

A. Giddens, Nowoczesno i tosamo, przeoya A. Szulycka, Warszawa 2002 Janette Rainwater, Selph-Therapy. A Guide to becoming Your Own Therapist, Londyn 1989.

[za:] A. Giddens, op. cit.

16

ktry potrafi udzieli odpowiedzi sobie i innym36. W tym sensie czowiek jest tym, kim siebie stworzy. Czowiek stwarzajc siebie za pomoc idei, poj, jzyka, strumienia wiadomoci stwarza tosamo, ktra jak u Platona stanowi waciw, a nawet pierwotn istot czowieka, a uwolnienie, od-warunkowanie tej nowej stworzonej istoty od wszystkiego, co zewntrzne i przypadkowe, a take cielesne, staje si zarwno dla myli zachodniej, jak wschodniej37, imperatywem kategorycznym. Z tego pynie wniosek dla naszych rozwaa taki, e ludzka tosamo jest dla czowieka czym waniejszym ni podmiotowo. W obszarze, w ktrym istnieje nasza tosamo, a wic na podou podmiotowoci odbywa si cae aktywne, bogate ycie czowieka, wraz z budowanym obrazem wiata i systemem wartoci. To na podstawie funkcjonowania podmiotowoci moemy budowa pojcie prawdy lub faszu. A to by moe w pewien sposb tumaczy problematyczne zlepienie podmiotu z tosamoci w jzyku. Waniejszym dla czowieka jest to, z czym si utosamia, ni to, co stanowi jego podstaw. Per aspera ad astra.

36 37

Ernst Cassirer, Esej o czowieku. Wstp do filozofii kultury, Warszawa 1998, s. 42. Mircea Eliade, Joga. Niemiertelno i wolno, Warszawa 1997

17

Podmiotowo w psychologii

W psychologii rozwaa si przypadek podmiotu jako jednostki doznajcej lub dziaajcej. Uwaa si, e podmiot moe by przedmiotem wasnej introspekcji38. Jednoczenie na gruncie psychologicznym rozwaa si raczej poszczeglne modalnoci bycia podmiotem. Szczeglnie znamienn rol gra nie tyle rozwaanie bycia podmiotem, co rozwaanie poczucia bycia podmiotem. Podobnie jak w przypadku rozwaa na temat tego pojcia w filozofii, tak i psychologia nie jest wolna od rnego rozumienia pojcia podmiotu. Kade ujcie zakrela inn problematyk, lub inne aspekty staj si dla nich priorytetami. Wyszczeglniono39 nastpujce:

Definicja klasyczna podtrzymuje przede wszystkim statyczn obecno i rol filozoficznie pojmowanej substancji podmiotu. Traktuje podmiot jako byt ze wszelkimi tego konsekwencjami, ktry stanowi, podobnie jak w przypadku ontycznego rozumienia podmiotu na gruncie filozofii, fundament do budowy osobowoci. W tym rozumieniu podmiot, bez wzgldu na to, jakie towarzysz nam stany wiadomoci, co robimy i czego dowiadczamy, zachowuje swoj podmiotowo. Mona

powiedzie, e podmiotowo jest zwizana z ciaem i jego procesami yciowymi, z samym faktem bycia czowiekiem. Podmiotowo rozumiana jest w sposb, ktry ostro oddziela zmysy, a wic ciao i medium. To jeden z nielicznych przypadkw, kiedy postrzega si podmiotowo poprzez bycie podmiotem, a nie poczucie bycia podmiotem. Bycie podmiotem postrzega si dodatkowo poprzez bycie niezalene i wanie stae. Bez wzgldu na sytuacj zewntrzn, podmiotowo przywizana jest do cielesnoci. Bez wzgldu na procesy
38

Podmiot, Antoni Podsiad, [w:] Antoni Podsiad, Sownik terminw i poj filozoficznych, Marek Majczana, op. cit.

Warszawa 2000
39

18

mylowe, bycie podmiotem jest czym konstytuujcym kadego czowieka w wiecie.

Dynamiczne rozumienie podmiotu kadzie nacisk na relacje czowieka i otoczenia. W pewnym sensie odwraca kolejno, mwic o czowieku, e w zachowuje sw tosamo [jako to, co przed momentem nazwalimy podmiotowoci, gdy lepiej to okrela substancj

czowieczestwa], za tym, co jest zmienne, staje si podmiotowo. Podmiotem wic jest si o tyle, o ile si dziaa i wpywa na otoczenie. Bycie podmiotem mona zachowa np. poprzez akt przyzwolenia. Jednak podmiotem nie jest si wtedy, kiedy bezwiednie podlega si impulsom. Dynamiczne rozumienie podmiotu zakada przede

wszystkim wiadomo procesw komunikacyjnych w kontakcie z medium. Moment, kiedy jestemy sterowani, odbiera nam ju podmiotowo. Trudno utrzyma wic ten podzia w momencie, gdy uwiadomimy sobie, e czowiek koncentrujc si kontroluje zazwyczaj jeden lub kilka kanaw komunikacyjnych, co szczegln rol peni w przypadku mediw audiowizualnych. Medium przekazuje bardzo szerokie pasmo komunikatu, ktry jest percypowany, lecz kontrolowany wiadomie jest jedynie uamek. Czowiek zawsze jednoczenie jest podmiotem, bo odbiera cz dowiadcze w sposb wiadomy i posiada zdolno sterowania strumieniem komunikacji, lecz

jednoczenie nim nie jest, bo inna cz tych dowiadcze dziaa na niego bez jego wiedzy i powoduje np. zdenerwowanie, przyjemno, czy znuenie, ktre pojawia si nie wiadomo skd, jak np. podczas ogldania le zmontowanego, a szalenie wcigajcego fabu filmu. Bodziec moe by na tyle nieinwazyjny, e nie narzuci si wiadomoci widza i nie spowoduje zdystansowania wobec uwiadomionego impulsu i wicych si z jego percepcj, jego wasnych przey40. Dynamiczne
40

W psychologii w aktywny sposb zaznacza si spr midzy tymi, ktrzy uwaaj za zasadne

mwienie o percepcji w oderwaniu od wiadomoci i tymi, ktrzy percepcj w sposb konieczny wi ze wiadomoci.

19

rozumienie bycia podmiotem jest bardzo nieostre, lecz istotne ze wzgldu na to, e nadbudowany na nim zostaje szereg innych sposobw rozumienia podmiotu.

Subiektywistyczne

rozumienie

podmiotu

akcentuje

znaczenie

osobistego przewiadczenia w procesie nabywania poczucia bycia podmiotem. Poczucie bycia podmiotem jest tosame z poczuciem bycia podmiotem w sensie dynamicznym, a wic z posiadaniem

przewiadczenia o tym, e wpywa si na otoczenie. Przykadem moe tu by sytuacja, w ktrej mwi si komu posuchaj siebie, wybierz.... Tego typu stwierdzenie jest maskowaniem perswazji za pomoc sugerowania poczucia dokonywania wyboru pyncego z wntrza podmiotu. Posiadamy poczucie bycia podmiotem, ktry wyraa si w wiecie, a tymczasem powtarzamy to, co nam zasugerowano. W przypadku relacji z mediami nie tyczy si to tylko komunikatw, informacji i reklam, ale np. budowania interfejsu w taki sposb, by uytkownikowi wydawao si, e to on atwo wpada na pewne rozwizania. Tymczasem intuicyjny interfejs wykorzystuje nasze przyzwyczajenia percepcyjne do sterowania wyborami. Przykadem jeszcze dalej idcej sugestii bycia podmiotem, przy jednoczesnym pozbawieniu waciwego podmiotu moliwoci wyboru, moe by gra komputerowa typu FPP budujca za pomoc interaktywnoci

i hipertekstowej struktury, poczucie bycia podmiotem. W komunikacji obcujemy z przedmiotem, ktry zmieniamy, lecz za kadym razem kiedy dokonujemy zmiany, poruszamy si w obszarze przewidzianym przez twrcw gry. Mamy poczucie ukadania opowieci jak podczas aktywnego zaangaowania twrczego np. podczas pisania ksiki. Jednak adna zmiana ukadu elementw uaktywnionego przekazu nie jest zmian kodu. Sam kod pozostaje przecie niedostpny. Sdzc, e podmiot zaangaowany w gr dokonuje wolnych wyborw moemy nie dostrzega, e jest on jednoczenie przedmiotem manipulacji

20

wpisanej w kod przekazu. Bohaterowie wikszoci gier FPP posiadaj tylko karabiny, a nie pdzle czy piro i kartk. Nawet wyjtkowo odporny na sugestie podmiot rozpozna, e pi nie moe ci drzewa, a za to nadaje si ona idealnie do patroszenia kosmitw.

Obiektywistyczne rozumienie podmiotu zwraca uwag na znaczenie zarwno wyznacznikw wewntrznej organizacji jednostki ludzkiej, jak i jej pozycji w wiecie zewntrznym. W tym przypadku podmiotem jestemy o tyle, o ile nasze poczucie bycia podmiotem jest tosame z byciem podmiotem w sensie dynamicznym, a wic o ile nasze poczucie wpywania na wiat pokrywa si z rzeczywistym na wpywem. Obiektywistyczne zrozumienie bycia podmiotem zmusza nas, by zaj si byciem podmiotem [w sensie dynamicznym], w stosunku do poczucia bycia podmiotem. Trudno polega z jednej strony na ukazanej wczeniej nieostroci bycia podmiotem w sensie dynamicznym, a z drugiej na niemonoci jednoznacznego wykazania stopnia poczucia bycia podmiotem. Wiadomo, e poczucie jest bodcem stopniowalnym, lecz nie sposb przyoy do miary, ktra nie bdzie subiektywna. Dlatego te, kto, kto ma okreli swoje poczucie bycia podmiotem, nie wyrazi tego w sposb obiektywny, biorc pod uwag, e kade poczucie inaczej jest stopniowane w trakcie jego dziaania, a inaczej po jego ustaniu. Jeli mamy je zestawi z rzeczywistym byciem podmiotem, musielibymy wykona syzyfow prac miernicz i matematyczn, ktrej wyniki kadorazowo mogyby si rni, bo nie wiadomo jak zmierzy obiektywnie, na ile kto jest podmiotem. Mona to wykaza tylko w odniesieniu do konkretnej rzeczy. O ile relacja wpltania w wiat w przypadku wspomnianej gry komputerowej moe da si zmierzy w jakiej skali i da odpowied na stopie bycia podmiotem w trakcie gry [nie biorc pod uwag game patchingu, ktry umoliwia zmian jej zasad], to zmierzenie w jakiej skali poczucia bycia podmiotem jest raczej utrudnione. Ze wzgldu na to oczywicie, e nie wiadomo na ile

21

kto, kto np. przerzuca kana w telewizorze wierzy, e panuje nad wiatem. Z jednej strony zmniejsza w danej chwili ogldalno jakiej stacji telewizyjnej i wpywa na ni, a przez to na wiat, ale z drugiej ma poczucie, e nie wpywa na nic, przy jednoczesnym poczuciu bycia podmiotem, ktre wyania si zapewne z faktu, e wanie wpywa na to, co bdzie oglda, e obserwuje i dowiaduje si czego. W przypadku np. kontaktu z mediami tego typu, wiadomo bycia pod wpywem reifikujcych nas bodcw daje moliwo jedynie pozornej kontroli, rozbudowujcej poczucie bycia podmiotem. Samoobserwacja, ktra moe by przy tym pomocna, natomiast wymaga ustalenia tosamoci, a wic cigoci momentw bytowych rozumianego na sposb klasyczny podmiotu. To moe mie miejsce jedynie w odniesieniu do pamici.

Relacyjne

postrzeganie

podmiotu

przez

psychologi

podkrela

znaczenie bycia w wiecie, bycia wobec kogo. Tak wic czowiek zachowujc si w okrelony sposb wobec kogo moe by podmiotem w tym sensie, e dziaa na otoczenie, posiada przy tym suszne mniemanie o wasnym dziaaniu na w wiat, wic obiektywnie jest podmiotem, lecz jego dziaanie motywowane jest relacj midzy nim a inn osob. Wtedy rzeczywistym podmiotem jest druga osoba. Kady wic przekaz medialny reifikujcy odbiorc jest nadawany przez kogo, kto w niejasny sposb wspdzieli podmiotowo z odbiorc. Potn cz odpowiedzialnoci za bodce ponosi samo medium, ktremu trudno przyzna status podmiotu rwnego nadawcy i odbiorcy. Przykadowo sowa, ktrych si uywa, s czci kultury i posiadaj wiele znacze niedostrzegalnych ani dla nadawcy, ani odbiorcy.

22

Holistyczne rozumienie podmiotu czerpie z teorii systemu.

Natur podmiotu okrela si czsto jako konkretn, indywidualn, samoistn, sprawcz, odrbn, zintegrowan w czasie i oryginaln41. Marek Majczyna wskazuje take na pewne oczywistoci pynce z powyszych twierdze. S nimi: jedyno, jedno i cielesno, centralno, ujawnianie si jako rdo w swoim sprawstwie.

Podmiot rozumiany w aspekcie dynamicznym moe posuy do opisu aktw komunikacji lub podczas opisu introspekcji, w ktrej nie tyle on sam, co wytworzona przez niego na podstawie pamici tosamo zostaje poddana analizie. Pamita naley jednak, e podmiot, oraz jego uwikanie w ciao, a co za tym idzie instynkty i wszelkie funkcje umysu wcznie z sam pamici nieustannie ksztatuj w sobie tosamo, jako obraz ja. Kiedy postrzegamy wic podmiot jako co dynamicznego, akt introspekcji nie bdzie

uprzedmiotowieniem podmiotu i poddaniem refleksji jakiego wewntrznego meta-podmiotu, bo w meta-podmiot byby sterowany poprzez pami, ciao, czy instynkty, wic nota bene byby przedmiotem oddziaywania ciaa. Std wypadnie nam podmiot tak rozumiany nazywa podmiotem poznania42 i odnosi jedynie do teorii poznania lub epistemologii. Ten typ refleksji o podmiocie, prcz podmiotu poznania, wyrnia podmiot dziaania i twrc, wic nie odnosi si on ani do dziaania, ani tworzenia. Podmiot poznania poznaje przedmiot poznania. nie Oddziaywanie bdzie miao ciaa funkcji

na podmiot

poznania

podczas

introspekcji,

poznawczej, co z ciaa nie uczyni meta-podmiotu poznania i podmiot pozostanie jedynym podmiotem poznajcym. Poznajcym jednak znw nie siebie, a to, co zostanie przeze odszukane w pamici. Wpyw ciaa i innych bodcw zewntrznych nie bdzie w tej optyce czyni ze przedmiotu

41 42

Marek Majczyna, op. cit. s. 36. Jzef Dbowski, Podmiot poznania, [w:] Maa encyklopedia filozofii, pod red. S. Jednynaka,

Bydgoszcz, 2002

23

poznania, ale przedmiot dziaania, a dziaanie to ma istotny wpyw na sam proces poznawczy. Wok roli podmiotu w procesie poznania toczy si wiele sporw. Wikszo nich si rzeczy tyczya tego, co tu nazwiemy tosamoci, czyli wszystkiego, co warunkuje dziaanie, a wic istnienie podmiotu w czasie. Od sporu empirystw z racjonalistami zauwaamy cigo postrzegania podmiotu poznajcego w zestawieniu ze zmysami lub rozumem. Wydaje si, e w konsekwencji rozwaania podmiotu jako podmiotu poznajcego uwaga nasza odwraca si od samej kategorii podmiotu i zaczynamy koncentrowa si na elementach takich jak pami i jej wpyw na percepcj czy zmysy, jako niedoskonae narzdzie poznania. Nie ma w tym zapewne nic dziwnego, jeli przyj, i podmiotowo jest jedynie pewn caoci, na ktr skada si dyspozycja ciaa do postrzegania mylenia i zapamitywania, przy uyciu wasnych oraz dostarczanych mu narzdzi. Wanie wpyw narzdzi, mediw przeduajcych nasz ukad nerwowy na sam podmiot bdzie przedmiotem tej pracy. Reasumujc: na gruncie poza poczuciem rozrni bycia podmiotem, nastpujce rozwaanym sposoby jego

psychologii

moemy

rozumienia43: podmiot klasyczny [w tradycyjnej metafizyce - nonik waciwoci - substancja], podmiot poznajcy [zwizany z teori poznania], podmiot doznajcy lub dziaajcy [obiekt bada psychologii, ktry moe posiada np. poczucie bycia podmiotem].

43

Podmiot, Wadysaw Krajewski, [w:] Sownik poj filozoficznych, pod red. Wadysawa

Krajewskiego

24

Pojcie tosamo
Pojcie tosamo wywodzi si z filozofii i oznacza relacj midzy rzecz a ni sam, lub midzy dwiema identycznymi. Std te odnosi si do tego, co poprzednio nazwalimy podmiotowoci, lub do tego, co ow podmiotowo konstytuuje. W przypadku pierwszym, a wic bycia tym samym, bdziemy mwili o tosamoci numerycznej - ipse, a w przypadku bycia takim samym o tosamoci jakociowej - idem. Tosamo numeryczn wie si z angielskim terminem same, lecz istnieje take rozumienie tosamoci poprzez sowo self, ktre stosuje si czciej do osb ni rzeczy. Autorem rozrnienia jest Paul Ricoeur44. O ile same wydaje si bliskie ingardenowskiemu podmiotowi wasnoci, o tyle self zblia si do do podmiotu przey. W przypadku podmiotu przey i w przypadku tosamoci typu self bdziemy mwili raczej o naturze, o istocie, nie za o tym, co sprawia, e jest ona zaliczana do tego, a nie innego rodzaju. Kategoria podmiot przey zakada oczywicie wiadomo, ktra pozwala

na rozbudzanie wanie przey, natomiast Ricoeurowska tosamo self mwi o wszystkich rzeczach, ktre pojmowane s jednostkowo.

Pojcie tosamoci nie jest jednorodnie definiowane. W literaturze wyrni mona kilka typw koncepcji tosamoci: Tosamo ujmowana podmiotowo, jako poczucie wasnej tosamoci, lub tosamo ujmowana przedmiotowo, jako element systemu wiedzy o sobie [nastpuje wyrane oddzielenie na ja i wiedza o ja, a tosamo jest w nim przypisana do porzdku wiedzy o ja]. Tosamo bywa take okrelana jako zbir waciwoci czystego ja [samowiedzy], czyli jak u Ingardena w przypadku wasnoci lub przey jakiego podmiotu. Niekiedy jest take pewn waciwoci lub przejawem ja, a wie si to z przekonaniem, e pojcie ja czy struktura ja jest podstaw poczucia wasnej spjnoci, cigoci
44

P. Ricoeur, Filozofia osoby. Krakw 1992

25

i odrbnoci od innych ludzi. Niekiedy akcentuje si te aspekt przeywania indywidualnej tosamoci zwizany z przeywaniem siebie jako

niepowtarzalnej, wyjtkowej jednostki. W innym przypadku akcentuje si tosamo jako przynaleno jednostki do grupy, czyli cechy wsplne, identyfikujce podmiot. W fenomenologiczno-egzystencjalnym nurcie

psychologii humanistycznej ukuto pojcie ja osobowe czowieka.

Sokolnik45 natomiast uwaa, e o tosamoci czowieka mona mwi jedynie w kontekcie poczucia tosamoci. Przyjrzawszy si wymienionym przez niego aspektom moemy dostrzec bezporedni paralel do tego, co wczeniej mwilimy przy okazji poczucia podmiotowoci. Tutaj jednak refleksja zostanie pogbiona o poczucie posiadania konkretnych cech i poczucie istnienia w continuum czasowym. Pozwala nam to stwierdzi, e podstawowym i intuicyjnym znaczeniem kategorii tosamo, ktre nie pokrywa si ze znaczeniem kategorii podmiotu, jest wanie to, co wynika z zestawienia podmiotowoci z pamici, w ktrej podmiotowo konstruuje przechowywan przez pami tosamo. Poczucie odrbnoci jest

bezporedni konsekwencj dowiadczania przez podmiot samego siebie w relacji do wiata, choby poprzez cielesn odrbnoci. Jest ono

charakterystyczne zarwno dla podmiotu, jak i dla konstruowanej tosamoci. Poczucie cigoci wasnego ja jest wynikiem tego, e podmiot nie istnieje tylko w jednym ingardenowskim momencie bytowym, lecz poczucie cigoci wasnego ja moe pojawi si dopiero w obrbie poczucia tosamoci, gdy dopiero tosamo w proponowanej optyce konstytuowana jest przez zawarto pamici, jak podmiotowo przez ciao. Poczucie wewntrznej spjnoci jest efektem konstruowania tosamoci jednostkowej, ktra ma w pamici przechowywa spostrzeenia czowieka na temat zachowa, budujc spjny obraz podmiotu, poprzez ktry bdzie

urzeczywistniane jego dziaanie. Poczucie posiadania wewntrznej treci

45

M. Sokolnik, Psychoanaliza i Ja. Kliniczna problematyka poczucia tosamoci, (wyd. 2).

Warszawa, 1993

26

zapewne wie si z sam pamici, i waciwoci podmiotu jako rda dziaania. Podmiot jest rdem aktywnoci poznawczej, w zwizku z czym wyraa on to, co istnieje w pamici.

Pierwszym wnioskiem moe by dualizm midzy obrazem siebie, jaki posiadamy w naszym umyle tosamoci, a nasz podmiotowoci, ktra ma posadowienie w cielesnym uwarunkowaniu umysu. Tosamo z jednej strony jest czym kulturowym i istniejcym w nas jako projekt naszej osoby, ktry stale doskonalimy, rozbudowujemy na rne sposoby. Czynimy to poprzez introspekcj, a wic zaangaowanie podmiotu w konstruowanie tosamoci, albo zewntrznie, poprzez oddziaywanie na ciao w celu dostosowania go do norm kulturowych, ktrymi mamy zamiar nacechowa wasn tosamo. W ten sposb tosamo, podmiotowo i cielesno tworz pewnego typu cyrkulacj danych. Oczywicie, nie sposb tutaj nie wspomnie choby o roli pamici lub spoeczestwa. Kultura jako pami spoeczna wywiera podobn presj na spoeczestwo, podobnie jak pami na podmiot. Kultura formuje role spoeczne i struktury spoeczne, a pami przechowuje we wntrzu czowieka lad podmiotu modyfikujcy jego dalsze poczynania zwany tosamoci. Nie jestemy w stanie dokona zmian w tosamoci, nie dokonujc zmian w pamici. Oczywicie, kiedy mylimy o spoeczestwie, jest podobnie. Istnieje w obrbie kultury jako pamici spoecznej co, co moemy nazwa tosamoci spoeczn, pciow, etniczn, czy narodow. Kada z tych form rzutuje na konkretne zachowania konkretnych ludzi, nawet jeli jej rdem byyby, cho tak nie twierdz, tylko stereotypy.

27

Tosamo, pami, percepcja i media

Wpyw pamici na ksztatowanie si tosamoci jest w wietle wyej przedstawionych rozwaa kluczowy. O ile podmiotowo w jej cielesnej i aktywnej postaci uznalimy za to, co jest odpowiedzialne za wyanianie si strumienia wiadomoci, o tyle tosamo jest wanie wytworem tej aktywnoci. Wszelka dziaalno podmiotu, jeli ma ksztatowa tosamo, musi posiada odniesienie do pamici. Wszelka percepcja odnosi si tyle do bodcw dowiadczanych, co do pamici, bez wzgldu na to, czy mamy na myli tosamo spoeczestw, czy tosamo jednostek, czy mwimy o tosamoci ksztatowanej przez zewntrzne postrzeenia innych odnoszce si do podmiotu, czy o wewntrznych spostrzeeniach podmiotu odnoszcych si do siebie samego. Chciabym teraz przyjrze si bliej procesowi ksztatowania si tosamoci. By moe powinienem opisa sposoby rozumienia pamici w psychologii, jednak skoncentruj si na pamici biograficznej, jako zjawisku zwizanemu z tosamoci. Pami moe by rozumiana jako system dziaajcy na podou neurologicznym, zdolny do zachowywania wspomnie o bodcach, ktrych dziaanie wczeniej ustao. W tym sensie nie posiadamy wystarczajcych dowodw na to, e pami biograficzna dysponuje odrbn sieci pocze neuronowych, ni np. pami epizodyczna46. Przy jej wyodrbnieniu kierujemy si nie cisym biologicznym punktem odniesienia, ale rodzajem

przechowywanych w niej informacji, takich jak wspomnienia z dziecistwa. Czsto uwaa si, e przechowuje ona wiedz i schematy stanowice pamiciowe podstawy tosamoci. Wwczas jej rozumienie dodatkowo rozszerzane jest poza zakres dowiadcze indywidualnych na dowiadczenia spoeczne i emocjonalne dziaajce w momencie zdarzenia, jak i w czasie jego przypominania. Rwnie pami biograficzna bywa identyfikowana z samymi
46

Agnieszka Niedwieska, Pami autobiograficzna, [w:] Tosamo czowieka, pod red. A.

Gadowej, Krakw 2000

28

mechanizmami przypominania sobie zdarze z ycia. W zalenoci od tego, czy bierze si pod uwag ja dowiadczajce, czy te ja dowiadczane, zakres pamici biograficznej zmienia si. Ja dowiadczajce implikuje wspomnienia wszystkich zdarze, za ja dowiadczane tylko zdarze, w ktrych aktywnie wyodrbnia si ja dowiadczane. Nie obejmuje wic pamici o rzeczach, lecz jedynie pami o zdarzeniach odnoszcych si do ja dowiadczanego w sposb bezporedni. Za specyficzn cech pamici autobiograficznej uwaa si jej wysokie ustrukturowanie, a jednoczenie brak okrelonego typu wiedzy, ktry atwo mona wyodrbni jako wspomnienie. Wydaje si raczej, e wspomnienia s komplikacjami, ukadami wiedzy. Wyodrbniono trzy poziomy wiedzy: okresy ycia dugie, kilkudziesicioletnie okresy w yciu, zdarzenia oglne jak si niekiedy sdzi podstawowy poziom pamici biograficznej dni, tygodnie, lub miesice. Wspomnienia maj posta streszcze powtarzajcych si zdarze, oraz zdarze rozcignitych w czasie, a take istotnych zdarze, ktre odbyway si po raz pierwszy, wiedza o okrelonych zdarzeniach poziom najbardziej

szczegowy.

Badania nad pamici biograficzn przeprowadzone za pomoc dzienniczkw47 wykazay, e drobne zmiany w faktach biograficznych zapisanych w przeszoci, a zmodyfikowanych przed odczytaniem osobie zapisujcej je, mog by przyjte przez osob jako autentyczne. W ten sposb przyjmuje ona tosamo zbudowan na zmodyfikowanych faktach. Z jednej strony dowodzi to plastycznoci samej pamici, tego, e zapisane w niej treci podlegaj staym transformacjom i modulowane s przez aktualnie

dowiadczane bodce, z drugiej tego, e sama tosamo ywic si pamici nie jest czym staym, na czym nabudowywane s kolejne pitra dowiadcze, ale jest tworem o okrelonej gbi, w ktrym kade pitro moe zosta
47

ibidem, s. 118 - 119

29

w dowolnym momencie zmienione, pod warunkiem, e czowiek sam nie spostrzee tej zmiany, np. pod wpywem silnego doznania dezintegracji tosamoci. Szczeglnie duo wyrazistych wspomnie wie si z okresem dojrzewania i wczesnej dorosoci, poniewa s one istotnym elementem opowieci na temat wasnej osoby48. Po uksztatowaniu si tych opowieci zmniejsza si motywacja do budowania tosamoci poprzez stale ponawiane pytanie kim jestem. Motywacj tak odnowi moe jednak wystarczajco silny bodziec ze strony otoczenia. Najczciej owocuje to kolejn opowieci ujmujc bodziec w w now opowie, lub znw jak w przypadku zmiany dokonujcej si przez dziaanie modalnoci pamici, kiedy tosamoci zaczyna si dezintegrowa, osoba zmuszona zostaje do wypracowania kolejnej. Czerpie wtedy najczciej z repertuaru obiegowo dostpnych, zakonserwowanych w kulturze wzorcw osobowych. Mechanizm ten przypomina utrat pracy, kiedy osoba utosamiajca si ze swoj rol, a wic ktrej tosamo bya cile okrelona przez zawd, zmuszona jest do przyjcia oraz budowania nowej tosamoci.

W procesie budowania przez podmiot tosamoci nie sposb pomin procesw percepcji. Percepcja jest to proces odbioru i analizy informacji zmysowej oraz jej interpretacji w wietle posiadanej wiedzy49. Pami i jej mechanizmy wraz z narracyjnym sposobem budowania tosamoci s przecie wtrne wzgldem tego, jak dowiadczamy. Jednoczenie to, jak

dowiadczamy, uzalenione jest od tosamoci. Ciao podtrzymujc pami [jako mechanizm, a nie zbir danych], odciska si przez nalece poowicznie do ciaa procesy percepcyjne w pamici i stanowi centrum ja, nie tylko jako pojcia jzykowego, ale caociowo pamiciowo-zmysowego. Nasze ja natomiast nie jest tylko czci procesu jzykowego, ale odnoszc si do pamici stanowi reprezentacj ciaa w jzykowych procesach obudowywania

48 49

ibidem. Percepcja [w:] Encyklopedia Psychologii, pod red. Wodzimierza Szewczuka, Warszawa 1998

30

ja jzykowymi dookreleniami. Tego typu mylenie ma ogromne znaczenie dla reform kulturowych, ktrych przyczyn jest pojawienie si nowych mediw i technologii. Pami obrazw coraz czciej zdaje si dominowa nad dobrze znanymi procesami budowania tosamoci poprzez sowo opowie. By moe to rozwarstwienie sprawio, e zagadnienie narracji jako sposobu budowania tosamoci pojawio si jako pojcie wprowadzone przez Ricoeura oraz stao si przedmiotem dyskusji. Dla wielu osb yjcych w otoczeniu obrazw medialnych tosamo zaczyna by tosamoci widzialn. Nie tylko cielesn, ale i konfekcyjn. Ubranie czy gadet zaczyna dookrela czowieka nie tylko w kontekcie funkcjonalnym lub materialnym, ale osobowociowym. Oczywicie wpyw obrazw na mod nie jest tu przedmiotem analizy, ale w kontekcie budowania i ustalania faktu budowania tosamoci warto odnotowa tak gwatowne przeoenie tego, co wewntrzne

na to, co zewntrzne. Tosamo czasw, w ktrych yjemy jest tosamoci kupion, gdy mamy moliwo zoenia oryginalnej tosamoci

z elementw zastanych w katalogach.

Merleau-Ponty ujmuje wi pomidzy ciaem a tosamoci w sposb inny od wspomnianego. Twierdzi on, e przedmiot jest taki [a wic jego tosamo jest taka], jakim go obserwowa moemy z kadej strony, czy te jak si jawi wszystkiemu dookoa. Chodzi tu wic o rodzaj tosamoci totalnej, rozstrzygajcej rozmaite dowiadczenia subiektywne, nie za o tosamo jaka jest dana kademu czowiekowi. Horyzont jest za tym, co zapewnia tosamo kademu obiektowi50. Zauwamy, e u Merleau-Pontyego wystpuje

odwrcenie opisywanej sytuacji. Tosamo nie jest czym wewntrznym, wpisanym w centrum aktywnoci podmiotu, ale czym okalajcym podmiot. Przypomina si tutaj dylemat prawdy wewntrznej bytu samego w sobie i prawdy zewntrznej bytu jako takiego, ktre jedynie w niektrych punktach s sobie podobne. Wydawaoby si wic, e przedmiot jest przestrzeni midzy jedn a drug prawd. Jednak dla Merleau-Pontyego
50

M. MerleauPonty, Fenomenologia percepcji, Warszawa 2001, s. 86

31

dylemat w zostaje rozstrzygnity poprzez fakt, i prawda wewntrzna stanowi percepcj prawdy zewntrznej. Innymi sowy tosamo jako to, co dane jest czowiekowi stanowi percepcj tosamoci samej w sobie. Oczywicie prawda wewntrzna naley do podmiotu obserwujcego, nie do podmiotu obserwowanego. To horyzont definiuje przedmiot. Tak wic prawda o przedmiocie [tosamo], ktr budujemy w swoim umyle, stanowi percepcj i integracj zdobytej wiedzy w procesie poznawania

z dotychczasowymi dowiadczeniami, dotychczasow tosamoci. Ludzkie spojrzenie odbiera tylko jedn stron przedmiotu i nawet, jeli umys jest w stanie zrekonstruowa pole widzenia wszystkich horyzontw, przedmiot nie jest nigdy dany dowiadczeniu. Tylko jego partykularne percepcje, stanowice otwart struktur, przez ktr wycieka substancjalno przedmiotu [jego podmiotowo] jest dana czowiekowi. Przyjmowanie, i dowiadczamy podmiotu stanowi wic pewien dogmat. Merleau-Ponty mwi, i aby dowiadczy takiej podmiotowoci potrzebne jest jedno widzenie o tysicu spojrze51. Natomiast zmienno rzeczy dodatkowo rozbija nasz percepcj: Wierzymy jednak, e istnieje prawda o przeszoci, opieramy wasn pami na bezmiernej Pamici wiata [...]52. Kluczowe stwierdzenie pojawia si w momencie, kiedy Merleau-Ponty zauwaa, i podczas postrzegania nasze ciao staje si jednym z elementw rekonstruowanego wiata, ktry posiada t waciwo, e wada widzialn perspektyw dowiadczania. Czowiek owadnity przez byt i zapominajcy o perspektywie swojego dowiadczania, patrzc postrzega oczy jako czstki wiata, na ktry patrzy. W ten sposb wszystkie dowiadczenia w wiecie daj dostp do samego sedna przedmiotu, nie za jedynie dowiadczenia podmiotu. Jednak nasze ciao, istniejc w wiecie i czasie wymusza na nas wasn perspektyw. Samo opowiada nam o przedmiotach. Nie pozwala na dowiadczanie staej idei przedmiotu istniejcej poza czasem, ale wymusza obcowanie z fenomenem. Obiektywna idea rzeczy jest wic, uywajc terminologii Merleau-Pontyego,

51 52

ibidem. ibidem, s. 88

32

ustanowionym przez uniwersum zindywiduowanym przez uniwersaln si przedmiotem. Ciao nosi wic w sobie idee przedmiotw, ktre z tego oglnego dowiadczenia wiata wyoni, tak, jak nosi idee caego wszechwiata. Zrywajc z nim zrywamy z tym, co subiektywne i traktujc je identycznie jak cae otoczenie obcujemy z prawd. Natomiast ono staje si zarwno tym, co obserwuje, jak i tym, co jest obserwowane.

Ciao nie dowiadczajc zmysowych bodcw zaczyna je samo wytwarza53. Operuje przy tym symetri i rozsypanymi we fraktalnych plamach barwami, ktre niekiedy ukadaj si w rozmaite tunele. Obserwujc wic ciao pozbawione percepcji obserwowa moemy to, co MerleauPonty nazywa ideami ciaa. Z drugiej strony opisuje on przypadki, kiedy ciao pozbawione koczyny nadal odczuwa jej bl. Odcite poczenia nerwowe nadal funkcjonuj w umyle, pomimo, i nie s w stanie przesya do niego ju adnych informacji. Dla umysu s nadal czci systemu, co sugerowa moe, i umys sam wytwarza ide, czy te map ciaa do tego stopnia, e idea ta nadal potrafi zawiadywa substytutami zmysowych impulsw. Z tego wynika, e jestemy w stanie dowiadczenia podzieli na te zwizane z ciaem i te zwizane z ide, map ciaa, ktre nosimy w naszej pamici i ktre stanowi centrum naszej tosamoci. Podobnie, jak istnieje idea ciaa, istnieje te idea przedmiotw wicych si z nim i w tym sensie nasze ciao faktyczne nosi w sobie wiedz o sobie i wiecie. Jednak nie jest to wiedza weryfikowalna, ani taka, z ktrej moemy czerpa pewno. Przedmiot w naszym umyle jest raczej rodzajem dynamicznego modelu funkcjonujcego mimo dowiadcze na pograniczu wiadomoci. Na ile jednak moemy stwierdzi, e dialog nasz jest dialogiem z obrazem zawartym w naszym umyle, a na ile z ywym czowiekiem? Na ile dowiadczamy wiata zewntrznego, a na ile

dowiadczamy rzeczy nieistniejcych, lub nie dowiadczamy istniejcych?

53

Kamil Antosiewicz, Deprywacja sensoryczna, [w:]

http://neurobot.art.pl/03/teksty/deprywacja/deprywacja.html

33

Intencja

odcicia

zmysw

towarzyszca

pierwszym

ludziom

wchodzcym do komory deprywacji sensorycznej jest by moe wic w stanie zablokowa t wewntrzn pami o ciele i wiecie. Z jednej strony moemy sprawi, e umys si woli uwolni si spod dyktatu zmysw, a z drugiej postawi si w sytuacji totalnej, jakiej nie jestemy sobie w stanie wyobrazi ani zrekonstruowa z dozna wczeniejszych. Ciekawa jest rola, jak

w dowiadczeniach tego typu odgrywa sugestia. Podczas zanurzenia wystpuje etap poszukiwania dozna zmysowych, ktry przeradza si w panik. Jeli uda si okiezna ch wydostania si z kabiny, a przy tym dowiadczenie przeamie wszelkie moliwoci zasugerowania sobie dowiadczenia

wspominanego przez innych, moemy dowiadczy wizji pyncych wprost z umysu, z pominiciem zmysw. Czy jednak psychodeliczny duch lat szedziesitych, szok kulturowy spowodowany LSD i wzorem Mandelbrodta, ktry mia okiezna chaos, nie by bezporedni przyczyn takich, a nie innych dowiadcze ludzi tamtej epoki? Czy ludzie dzi dowiadczajcy podobnych obrazw nie sugeruj si opisami wizji stanw z pogranicza mierci i innych ikon kulturowych? Mona wic teraz postawi pytanie: Jak ma si nasze ja, jako centralne dowiadczenie podmiotu, do tosamoci i naszej wewntrznej wizji ciaa? Nie tyle pamici w ciele, co pamici o ciele. Wydaje si, e ja jest poczuciem w strumieniu przey, jak wyrazi to Ingarden, ale z drugiej strony rwnie zasadna moga by teza, i to tosamo, a nie podmiot odcisnwszy si w jzyku [rozumianym szeroko, jako nie tylko werbalny kod strumienia przey] owo ja tworzy. Natomiast w przypadku, kiedy mylimy o ciele, jego wyczynach lub jego piknie, raczej odwoujemy si do naszego modelu ciaa egzystujcego w pamici. Std wydaje si, e kategoria podmiot, ktr wskaza Ingarden, rzeczywicie czy w sobie pozostae w tym sensie, e podmiot jest czym moliwym do zobiektywizowania. Chociaby w sferze swojej fizycznoci czy zdolnoci dziaania. Moemy zbada jako jego pamici i procesy kojarzenia. Moemy mwi o tym, e podmiot ma dobry lub zy humor.

34

Bardzo wanym elementem wpywajcym na ksztatowanie si tosamoci jest spoeczno. Wiadomo, e nie tylko od dziaa indywidualnych podmiotu, nie tylko od jego prywatnego postrzegania siebie, swoich decyzji i swojego ciaa zaley uksztatowanie si tosamoci. Podmiot jest tym, co dla siebie samego istnieje bezspornie, a wszystko, co przychodzi poprzez zmysy, a wic i wasny obraz, to ju okrelenia tego podmiotu. Ruchy i wybory podmiotu posiadaj nie tylko warto wewntrzn, ale przede wszystkim zewntrzn aksjologiczn warto w obrbie grupy ludzi. Warto nadan najczciej arbitralnie przez sam spoeczno, a dla kadego wytworzonego w obrbie jej kultury stanowi ona gwarant staoci umw spoecznych, zawieranych czsto wok rozmaitych wartoci. Tote wartoci spoeczne narzucane s podmiotowi i przechodz do pamici jako nakaz. Zaakceptowane przez podmiot zostaj najczciej po powtrzeniu stojcych za nimi czynnoci i doprowadzeniu do zaakceptowania ich wyniku. Zyskuj wtedy warto pozytywn w spoeczestwie, a ta pozytywna warto zostaje zaakceptowana przez podmiot i osadzona w tym, co okrela jego ja w sferze pamici, a wic zmienia czyste ja, stanowice odbicie podmiotu, w tosamo.

Tosamo jest wic systemem okrele ja [odbicia podmiotu] funkcjonujcych w systemie wartoci spoecznych, a jeden i drugi system korzysta z identycznych poj. Wystpuje zatem przenikanie wartoci pozytywnych dla spoeczestwa z wartociami pozytywnymi dla ja, czyli budowanie dialogu jednostki z kultur. Budowanie tosamoci przez podmiot podczas narracji jest nie tylko prostym przenikaniem wartoci, ale take ich ukadaniem stworzonym celowo w taki sposb, by uksztatowana wczeniej tosamo wytumaczy moga siebie w rekonstruowanym w pamici wewntrznym wiecie odbijajcym zewntrzne wartoci kulturowe w sposb gwarantujcy jej pozytywn warto aksjologiczn. Integruje wic to, co si w niej zmieci samo przez si nie chce, uywajc do tego jzyka, jako systemu znakw, odnoszonych do systemu wartoci. W ten sposb budowane przez

35

podmiot idee maj bardzo czsto charakter instrumentalny, podtrzymujcy pozytywn samoocen, a egzystujc poza jednostk w zbyt intensywny sposb potrafi prowadzi do wielu wypacze. Na tej podstawie powstawaa wikszo integrujcych ludzi we wsplnoty idei, ktre wynosiy ich ponad innych. Inni zwani byli barbarzycami, obcymi czy gojami. By wewntrz oznaczao przejcie tosamoci, wspdzielenie cech i odpowiedzialnoci za decyzje, co do ktrych nie ma si adnego wpywu, a i korzyci czsto czerpie si marne. Jednak funkcjonowanie wewntrz spoeczestwa potguje wasn warto i uczy systemu znakw bronicych tosamoci przed atakiem obcych.

Jeli zestawimy wszystkie tropy mylenia o tosamoci dojdziemy do wniosku, i wpisane we wntrzu umysu obrazy ciaa, archetypiczne lub zmienne kulturowo, stanowi czsto podstaw dla budowania spoecznie zaakceptowanego modelu tosamoci, ktry posiadajc nazw, z ktr si utosamia, tak jak imi, nazwa narodu, z ktrego pochodzi i z ktrego dziedzictwa kulturowego czerpie, otrzymamy model wzgldnie

komplementarny, ktry moemy miao opisa w kontekcie medialnym. Tam czsto rozmaite procesy komunikacyjne, odbywajce si najczciej na polu komunikacji sieciowej zaczynaj dokonywa ciekawych rozwarstwie

w obrbie tosamoci przyjmowanych czasowo, na potrzeby gry, tosamoci funkcjonujcych synchronicznie, awatarw i innych rozszczepiajcych sam tosamo moliwoci wcielania si lub rozwijania w sposb niespjny zainteresowa, ktry pozbawia czowieka moliwoci opowiedzenia o sobie, czy choby napisania spjnego C.V. Rozbija tosamo jako efekt jednej narracji. W wielu przypadkach przed pojawieniem si mediw mielimy do czynienia z podobnym sposobem prowadzenia kilku tosamoci rwnoczenie, jednak nigdy do tej pory nie byo to tak silnie obecne w codziennym yciu. Strach przed moliwoci rozszczepienia tosamoci, przed moliwoci posiadania kilku tosamoci, moe obrazowa redniowieczny (na ziemiach polskich trwajcy a do pnego baroku) strach przed aktorami. Nie chodzio tylko

36

o to, e czowiek o wielu tosamociach nie posiada w opinii wczesnych jej wcale, czy e potrafic dystansowa si do niej by ogniwem spoecznie niepewnym, ale take o to, e czsto ludzie nie potrafili zrozumie faktu, e aktor przyjmujc tosamo przyjmuje j razem z rol, a wic wszystkim, co dana maska ma podczas trwania przedstawienia wyrazi.

37

Podmiotowo, a media
Podmiotowo i technologia

tosamo,

cielesno

Nie sposb przeceni wkadu, jaki w nauk i kultur wprowadziy rozmaite maszyny liczce, teleskopy, kamery, narzdzia oferujce moliwo zapisu, analizy i przetwarzania danych. To dziki nim moliwe stao si rozpracowanie ludzkiego genomu, to one obliczaj nono budynkw, to one umoliwiaj komunikacj w niespotykanym dotychczas zakresie. Mamy do czynienia z budow nowej globalnej tosamoci. Dokonuje si to wanie za porednictwem mediw i nowych technologii. Zjawisko to nazywane jest trzeci fal54, a jego konsekwencja wiekiem post-informacji55. Najistotniejszym jednak dla kultury pytaniem stao si pytanie o to, czy czowiek [podmiot] jest jedynie wynikiem wasnych cielesno-zmysowych ogranicze [cech] i o to, czy jako definiowana przez nie istota psychiczna pozostaje nadal sob w czasie kontaktu z mediami? Czy moe media [od pisma do wirtualnej rzeczywistoci] poprzez stopniowe negowanie barier,

permanentn transgresj odrywaj psychik od cielesnoci, podmiot od jego cech? Substancjalizm56 w tym przypadku nie moe ju zanegowa wpywu mediw na czowieka, gdy zaczynaj one wchodzi w jeden ukad z ciaem i tosamoci ludzk, a poprzez to modulowa je. Zadawa mona jedynie pytania o to, czy jest to ta sama istota57.
54 55 56

A i H. Toffler, Trzecia fala, Warszawa 2001 Nicholas Negroponte, Cyfrowe ycie, Warszawa, 1997 W filozofii tendencja, aby ujmowa i poznawa dany byt poprzez jego niezmienn istot, nie

za przez funkcje i relacje z innymi bytami przeciwiestwo funkcjonalizmu; rdo: http://wiem.onet.pl/wiem/00a2c0.html.

57

Jak czyni to np. Grzegorz Skonieczko, Metamorfozy czowieczestwa. Obrazy kryzysu

tosamoci w filmach science fiction lat 90 [w:] Na rubieach ponowoczesnoci. Szkice o filmie wspczesnym, red. Konrad Klejsa, Grzegorz Skonieczko, Krakw 2000

38

Jeli przyjmiemy, e ciao jest realn, fizyczn form bytow, za podmiotowo czym szerszym, nazwijmy to yw istot, zdoln

do wytwarzania tosamoci, to technologia mediw, poprzez ingerencj w ciao, czy choby bezporedni kontakt z nim, ma wpyw na podmiotowo, a dopiero poprzez ni oddziauje na tosamo, gdy w przypadku tosamoci kluczowym jest to, co wynika ze wiadomoci i niewiadomych aktywnoci podmiotu w trakcie komunikacji. Tosamo jest wynikiem dziaalnoci podmiotu, jego szczeglnej dyspozycji do dowiadczania i zapamitywania wasnego ja, podobnie jak komunikacja medialna jest wytworem dziaalnoci technologii, ktra zapamituje, koduje i przesya informacje. Komunikacja jest, wic nakierowana na tosamo. Podmiot posiadajcy egzystencjalne posadowienie w ciele wpywa na komunikat jedynie poprzez tosamo, ktr w sobie wytwarza. Podmiot umoliwia zaistnienie

komunikatu, wyraajc go w takiej formie, jak dysponuje. Dziaanie mediw ma zazwyczaj zmierza do eliminowania aktywnoci fizycznej, usuwania jej z pola widzenia, zastpowania jej awatarem, oraz rozbudzenia aktywnoci umysowej w kontakcie z interfejsem, a wic do wyaniania w przestrzeni medium mylcej czci podmiotu kosztem jej cielesnego uprzestrzennienia. Cz dziaajca podmiotu ciao potrzebna jest jedynie do komunikacji z medium. Podmiot przestaje wic wiza sw dziaalno jedynie z ciaem, ktre staje si czci hardwareu obserwowan z pozycji interfejsu. Ciao zostaje zastpione przez awatar. Wspomnie naley tutaj o dziaaniach Stelarca58, ktry ukazywa ciao dziaajce pod wpywem nowego rodzaju podmiotowoci sieci, a wic ciao, ktre przestao by wasnoci podmiotu, a zaczyna nalee do tego, co Nicholas Negroponte nazywa Webness59. Dziaania australijskiego

performera s polemik z naszym myleniem o zwizku niepodzielnego

58

Piotr Zawojski, Destrukcja versus wspomaganie ciaa w cyberprzestrzeni. Przypadek

Stelarca, Kultura Wspczesna 2000, nr 1-2, http://www.film-i-media.soho.pl/zawoj/PZStelarc.htm

59

Derrick de Kerckhove, Network Art and Virtual Communities

http://www.va.com.au/parallel/x2/journal/derrick_dk/ddk.html

39

ludzkiego podmiotu i ciaa oraz z myleniem o samym ciele, poprzez ukazanie jego zalenoci i relacji z oglnowiatow sieci komputerow. Cielesno jednoczy si z dziaaniem hardwareu, co tumaczy ewolucj monitorw do formy, ktra kiedy moe wyeliminowa ludzkie oko60. Tosamo budowana w trakcie komunikacji medialnej doprowadza

do poczenia elementw ukadu komunikacyjnego w jeden ukad biotechnologiczny, by moga si w dalszym cigu rozwija oraz rozszerza sw egzystencj na tereny, ktre dotychczas pozostaway poza jej zasigiem. Czowiek odchodzc od monitora musi porzuca tosamo sieciow, przestaje by uwolniony od ciaa i przechodzi w przygwodon do niego tosamo nalec do spoeczestwa poza-sieciowego, w ktrym np. znw zaczyna si liczy pe ciaa, a nie tosamoci. Nie moemy przyj, e podmiot pozostanie czym odrbnym od ekranu, nie powinnimy postrzega podmiotu jako tworu czysto

psychicznego, mimo i tradycja kartezjaska tego wymagaaby. Dotychczas jednolity, posiadajcy psychik i ciao podmiot teraz opiera swe dziaanie na mediach, ktre wypieraj ciao i jego psychiczne predyspozycje [np. pami], zastpujc danymi przechowywanymi we wasnych bazach danych, nagle przenosi swe istnienie na mechaniczne zamienniki ciaa, rozsadza implantami i przeszczepami cielesn granic ciaa. Staje zatem przed konkretnym pytaniem o swoje granice, ktre nie s ju granicami ciaa, ale granicami technologii. Derrick de Kerckhove uwaa, e stajemy si w sposb naturalny cyborgami, widzc w tym zdobywanie nowych zdolnoci, ktre mog nas dostosowa do dowiadczania wspczesnego wiata61. Czy jednak nie powinnimy poszuka nowych okrele na now, tworzc si na naszych oczach podmiotowo?

60

L. Manovich, Ku archeologii ekranu komputerowego, [w:] Widzie, Myle, By, pod. red. A. D. de Kerckhove, Powoka kultury, Odkrywanie nowej elektronicznej rzeczywistoci,

Gwodzia, Krakw 2001

61

Warszawa 1996

40

Technologia nie odbiera nam niczego, nie wizi podmiotu i nie pozbawia go kontaktu ze wiatem fizycznym, nie odbiera pamici, udostpnia natomiast wci nowe sposoby pozyskiwania wiedzy. Ogranicza jednak nasz kontakt z ciaem, lub, jak w przypadku Stelarca, oddaje je w posiadanie sieci. Co wicej, telewizja, kamery internetowe, czatroomy umoliwiaj tele-obecno w kadym miejscu na wiecie z pominiciem ciaa, a take tworz wasne, wirtualne, niecielesne miejsca. Technologia sprawia, e ciao i to, co do tej pory wydawao si naturalne, czyli jego zwizek z podmiotem, zaczyna by kwestionowane. Mao tego, ciao, mimo i jest niezbdne, okazuje si mniej doskonae od medium. Mimo i posiadamy dwoje oczu moemy obserwowa nimi tylko jedn przestrze. Ich obrazy nakadaj si, umoliwiajc odczytywanie trzeciego wymiaru.

Tymczasem dla podmiotu waniejsze od trzeciego wymiaru zaczyna by ledzenie dwch monitorw jednoczenie, co zmienia nasze mylenie o ciele jako pierwotnym uprzestrzennieniu podmiotu. Staje si ono raczej dla podmiotu ograniczeniem. To technologia staje si nonikiem danych o tosamoci, terminarze w telefonach komrkowych synchronizowane z danymi w komputerze przypominaj nam cykl zaj w cigu dnia, smsy, e-maile, odwiedzane strony internetowe, na ktrych dane s aktualizowane na bieco, synchronizowane z bazami danych z komputerw w rnych czciach wiata. Technologia do tej pory nie pozostawaa jednak cakowicie obojtna na ciao. Medyczne systemy informatyczne mog ustala diet, czujniki mog mwi o koniecznoci zaspokojenia potrzeb, niczym poziomu paliwa w samochodzie. Implanty i detektory w szpitalach mog informowa o przekraczanym poziomie pynw w organizmie, maszyny mog wykonywa dializ. Przyczynia si to do powolnego spoecznego przejcia do mylenia o cyborgu jako o naturalnym ogniwie ewolucji62, gdy obserwacja zmysowa wasnego ciaa i jego potrzeb nie jest ju czym naturalnym. Czowiek nie ma na to czasu, ciao podlega uzalenieniom i naogom, a co za tym idzie,
62

R. Armstrong, Artyci cyborgi, [w:] Magazyn sztuki 1998/18

41

w kontakcie czowieka i ciaa potrzebny jest arbiter. Czowiek stale rozlewa si poza ciao, stale zdobywa nowe paszczyzny, na ktrych jego podmiotowo, pami, tosamo mog rozwiesza sw obecno. Podmiot prbuje kontrolowa wicej ni pozwala mu jego ciao. Jednoczenie jego aktywno take jest eliminowana. Po co mamy obserwowa przedmiot, skoro moemy ustawi kamer, ktra sama powiadomi nas, kiedy dostrzee co ciekawego? Po co mamy manualnie przeglda zdjcia, skoro moemy za pomoc programu rozpoznajcego osoby stale monitorowa zawarto Internetu w ich poszukiwaniu? W ten sposb technologia nie tylko podtrzymuje, ale i wyrcza podmiot, a niejednokrotnie zastpuje go. Dziaania technologii s oczywicie

jednoczenie dziaaniami zjednoczonego z nim podmiotu. W tym sensie dostrzegamy we wspczesnej kulturze ingerencj w podmiot jako motor dziaa, eliminowanie samego podmiotu przez jego cybernetyczny

odpowiednik63. Oczywicie stanowi to podstaw obwiniania technologii o powodowanie bezrobocia, unicestwianie czowieka, udowadnianie mu jego nieprzydatnoci. Z jednej strony cieszymy si z tego, e w wojnach nie bd musieli gin ludzie, z drugiej obawiamy si wanie technologicznego totalitaryzmu, czego wyrazem mog by filmy Terminator64 lub Matrix65. Nie chcemy by bezrobotni, ale wolimy, gdy pewne czynnoci wykonuj za nas maszyny. To my tworzymy technologi i jej uywamy. Technologia staje si nonikiem naszej nowej podmiotowoci, zastpujc niekiedy star cakowicie. Aktywno cielesna natomiast zaczyna stanowi relaks, nie konieczno. Koniecznoci podmiotu jest programowanie i odciskanie swej obecnoci w cyberprzestrzeni eliminujcej ciao. Stawia si take pytania o to, czy po posadowieniu podmiotu na fundamencie technologii i po wyeliminowaniu ciaa czowiek wyewoluuje w nowej technologicznej skrze wiata, skrze kultury, czy te umrze razem
63

Bil Joy, Czy jestemy potrzebni przyszoci?, [w:] Magazyn Sztuki, James Cameron, Terminator, 1984 http://imdb.com/title/tt0088247/ Andy Wachowski, Larry Wachowski, The Matrix, 1999 http://www.imdb.com/title/tt0133093/

http://www.magazynsztuki.home.pl/n_technologia/Joy.htm
64 65

42

z ciaem. Oczywicie cyber-tosamo-ja to ja zduplikowane, ktre powstaje z wyrzuconych poza ja zda. Nie bdzie mn, ale moim oywionym modelem, symulacj. W tym miejscu pojawia si przestrze dla pojcia cyber-podmiot, ktrego uy mona na okrelenie podmiotu

dziaajcego poza wiadomymi aktami czowieka, podobnie jak uywa si terminu cyber-tosamo, na okrelenie zmiennej, konstruowanej tymczasowo i kontekstowo tosamoci sieciowej66. Nie mwimy tu o technologii, ktra poszerza zdolnoci ciaa i umysu, ale o tej, ktra eliminuje akty woli. Pojcie cyber-podmiotowo uywane moe by na okrelenie tej czci podmiotu, ktra wykonaa cz pracy, by podmiotowo moga j zaakceptowa i wykona nastpn jej cz. Przykadem moe by edytor tekstu wyszukujcy bdy. Ich poprawienie lub odrzucenie zaley od podmiotu, jednak wyszukiwanie od cyber-podmiotu konfigurowanego indywidualnie, lecz kupionego wraz z oprogramowaniem. Przykadem prymitywnego agenta natomiast jest popularny spinacz dodawany do pakietw Microsoft Orfice. Jaron Lanier komentuje:

Agenty czyni z ludzi istoty niszego rzdu. S one dzieem leniwych programistw. Agent jest takim sposobem uycia programu, ktry pozbawia nas autonomii. Z pozoru ta idea wydaje si bardzo racjonalna. Co w rzeczywistoci dzieje si, gdy uznajemy komputery za urzdzenia inteligentne? Sami siebie traktujemy jak gupcw. Chciabym raczej myle, e komputery s urzdzeniami, nad ktrymi sprawujemy kontrol i bdziemy je czyni coraz atwiejszymi w uyciu. To o wiele bardziej pocigajca koncepcja. Zawsze mona stwierdzi, czy uywany program jest lepszy czy gorszy. Lecz jeli stwierdzimy, e komputery s inteligentne, to jedyne co moemy zrobi, to da im pen swobod, w ten sposb pozbawiajc si koniecznoci realnej oceny tego, czym one s w istocie. A s tylko narzdziami. Sdz, e ta idea jest kompletnym nieporozumieniem i w rezultacie prowadzi do zatraty naszej ludzkiej inteligencji i autonomii. [Agenty alienacji; Wywiad na ywo... ]67
66 67

P. Wallace, Psychologia internetu, Pozna 2001 Piotr Zawojski, Jaron Lanier. Szkic do (wirtualnego) portretu [w:] OPCJE 2000, nr 4.

http://www.film-i-media.soho.pl/zawoj/PZLanier.htm

43

Cyber-podmiotowo68, ktra ma suy czowiekowi, jest zwizana z projektem sztucznej inteligencji, systemw eksperckich i inteligentnych agentw i programw opartych o sieci neuronowe, egluje przez sie i uczy si udzielania odpowiedzi na zadane pytania, a wic stanowi ju w peni odrbn, indywidualn i niepowtarzaln jednostk. Nie potrzebuje ona do istnienia podmiotowoci czowieka, a jedynie mocy obliczeniowej, dostpu do sieci i przestrzeni dyskowej do archiwizowania przetworzonych danych. Cyberpodmiotowo uczy si nie tylko od ludzi, ale i innych cyber-podmiotowoci. Stanowi niezalen jednostk i moemy zastanawia si, co rni

j od podmiotowoci ludzkiej. Pierwsz odpowiedzi na ow wtpliwo oczywicie jest ciao. W kontekcie medialnym doniosym tropem mylenia o podmiocie jest psychoanaliza69. Jeli tosamo jest tosamoci zawsze pciow, jeeli cielesno jest cielesnoci zawsze pciow, to mona zada pytanie, czy podmiotowo jest rwnie pciowa? Jeli uznamy, e przedmiot nie wystpuje bez cech konstytutywnych, to podmiot oznacza podmiot pciowy. Jeli jednak idc tropem Slavoya ika wyeliminujemy przestrze fantazmatw, jest inaczej. W psychoanalizie podmiot nie posiada pci, gdy psychoanaliza zajmuje si tym, co w czci powiconej rozumieniu podmiotu w psychologii nazwalimy za Markiem Majczyn poczuciem podmiotu. Poczynajc od Freuda, ktry rozszczepi podmiot na Ego, SuperEgo i Id, przez Lacana, a do jego spadkobiercw, przenoszcych refleksj psychoanalityczn na nowe media, ika i Marie-Luise Angerer, rysuje si linia rozwoju czy te rnicowania rozmaitych poczu podmiotu. Obok natomiast rysuje si linia psychoanalitycznego rozumienia filmu czy te kina i telewizji, przeksztacajca si w skupione na problemach sytuacji kobiet feminizmy i problemach pci
68

MIT Media Lab - Autonomous Agents Group Marie-Luise Angerer, ycie, jako ekran? Albo: jak uchwyci wirtualno ciaa? [w:] Kwartalnik

http://agents.www.media.mit.edu/groups/agents/publications/aaai-ymp/aaai.html
69

Filmowy 35-36, 2001

44

kulturowej gender studies. Psychoanaliza ujawnia mechanizm ingerencji wspczesnych mediw w samo centrum czowieczestwa i jego sposoby komunikacji. To, co ludzkie zaczyna stawa si tym, co nas napdza, a wic libido i fantazmatami owadnitego wasn psychik podmiotu. Reszta jest uwarunkowaniem podmiotowoci tosamoci stworzon przez libido, media i ciao, istot psychiczn i jej obrazem zawierajcym histori. Czowiek-podmiot jest tworem metafizyki, ktra rozprysa si na miliardy podobizn70.

70

J. Baudrillard, wiat wideo i podmiot fraktalny, prze. A. Gwd, [w:] Po kinie?...

Audiowizualno w epoce przekanikw elektronicznych, red. A. Gwd, Krakw 1994.

45

Tosamo i media
We wspczesnym otoczeniu tosamo, podobnie jak podmiotowo, zaczyna si bardzo dynamicznie zmienia. Mona odnie wraenie, e rozprzestrzenia si ona na rozmaite paszczyzny dowiadcze, zarwno tych zaporedniczonych, jak bezporednich, na co wpyw ma chociaby stale spadajca cena podry. Jak zauwaa Anthony Giddens, mimo i yjemy w rodowiskach lokalnych, wiaty dowiadczane przez wikszo z nas s naprawd globalne71. Oznacza to, e dowiadczajc rozproszonych bodcw z caego wiata, z jednej strony budujemy w sobie kosmopolityczn tosamo, a z drugiej jestemy skazani na stae represje regionalnoci. Nasza pami prywatna zaczyna w duym stopniu przypomina pami mediw. Jednak nie wszystkie bodce, mimo i dowiadczane w podobnej

intensywnoci, dowiadczane s przez podmiot w rwnym stopniu. Wojna zawsze bdzie czym strasznym, lecz zmrozi krew w yach dopiero porwanie dziennikarzy o naszej narodowoci. Mona powiedzie, e tosamo kosmopolityczna jako oglniejsza i pojemniejsza jest zawsze sabsza od tosamoci regionalnej wszej i bliszej w kategoriach kulturowych i przestrzennych ciau i jego kontekstowi. Ostatecznie przecie najmocniej dowiadczamy tego, co jest najbliej nas, czyli najbliej wasnego ciaa i tego, z czym ono si styka. Std by moe niezrozumienie ludzi yjcych w rozmaitych enklawach dla potrzeb, ktre ksztatuj pogldy ludzi yjcych poza nimi. Rysuj si wic tendencje separatystyczne midzy tosamoci grup etnicznych, kulturowych, ekonomicznych, rasowych, religijnych72.

Piszc o mediach nie sposb pomin czsto podkrelanej bariery midzy tym, z czego nasz sposb mylenia wyrasta, a tym, w czym zostalimy osadzeni dziki rozwojowi nowych technologii. Nasze mylenie wyrasta z tzw.
71 72

A. Giddens, op. cit. s.257 Mark Warschauer, Language, identity, and the Internet,

http://www.arts.uwa.edu.au/motspluriels/MP1901mw.html#fnB0

46

galaktyki Guttenberga, ktra uksztatowaa nie tylko nasz sposb wyraania treci, ale same wyraane treci. Jej dorobek wydaje si nam "naturalny". Sposb pisania i czytania wsptworzy przez setki lat sposb mwienia i mylenia oraz i same ju zachowania pojawienie si ludzi73. radia Pismo musiao zmienio dla wielu sposb osb

wypowiadania

przyzwyczajonych do bezgonego odtwarzania sw gosem imaginacji spowodowa pierwszy szok kulturowy. Po raz pierwszy w tak drastyczny sposb ekspresja gosu wzia gr nad rozsdkiem i sensem sw, czego szczeglnie mocno dowiadczyli Niemcy suchajc pomiennych przemwie wodza. Po raz pierwszy sowa, ktre w ciszy oddziayway gboko lecz subtelnie i o ile byy zapisane poddaway si analizie, zaczynay przedziera si gwatem na powierzchni, a do uszu odbiorcw. Kady szept dziki falom radiowym zmienia si w kazanie na grze. Sowa pozwalay na relaks w domowym fotelu, a jednoczenie staway si czci strumienia

wiadomoci, zmieniay bezwzgldnie ludzk artykulacj, ujednolicay mow narodu, staway si szablonem modyfikujcym sposb mylenia. Tak wic radio eksplorowao bardzo gbokie obszary psychiki ludzkiej, sigajc po wewntrzny ludzki gos, by go zmienia, co nie pozostao bez wpywu na ca kultur. Modulujc dykcj i sposb emocjonalnego nacechowania sw mona byo tworzy nowe wzorce mowy, a wic i mylenia, oparte na subiektywnych emocjach, zaszczepia emocje poprzez ustawiczne

powtarzanie sw z rnym nacechowaniem emocjonalnym w rnych kontekstach. Zastosowanie to miao z jednej strony charakter dydaktyczny, a z drugiej propagandowy. Kolejnym krokiem uniformizacji bya oczywicie telewizja, ktra rozwijaa nie tyle sposb artykuowania sw w mylach, co wizj rzeczy i ludzi, tworzya wasne ikony dodajc je do ikon filmowych. Wyobraenia ludzkich cia zaczynay funkcjonowa w wiecie kultury w sposb inaczej skonwencjonalizowany, cho istniay one, od kiedy ludzie podziwiali obrazy

73

D. de Kerckhove, Powoka kultury, Odkrywanie nowej elektronicznej rzeczywistoci,

Warszawa 1996

47

i posgi. Znaczenie rzeczy zaczo by wyznaczane ich wygldem. Wynalazek telewizji, podobnie jak wczeniejsza fotografia [cho o wiele silniej], przyczyni si do upowszechnienia i dynamicznego kreowania kanonu pikna, ktry zmienia si wraz z kreowan w medialnym pejzau mod. Moda natomiast jest wizualizacj dynamicznej tosamoci, odzwierciedlajc dynamik kultury. Telewizor oderwa nasz wzrok, ktry do tej pory zajty by wyuskiwaniem liter lub by wyczony, by umoliwi rekonstruowanie syszanego wiata sw w wyobrani przywoujcej zapisane w pamici figury, i skupi na obrazowej, ideologicznej transmisji rzeczywistoci, a zarazem tosamoci. Poczenie obrazu i dwiku utrwalio pewne wyobraenia o wiecie, a pewne odsuno na margines, gdy, dla przykadu, zastosowanie muzyki w formule teledysku nadaje nowy charakter obrazom. Element emocjonalnego dodatku do treci obrazowej, jakim jest muzyka, wypar sabsze emocjonalnie wartoci kulturowe i zastpi silniejszymi. Zmiany w wystroju studia telewizyjnego, przejcie od bezporedniej transmisji do montau nie-linearnego [non-linear editing] wymuszane byy koniecznoci dynamizowania estetyki oraz poszukiwania nowych form i pocze dwiku i obrazu dla kreowania stylistyk czerpicych z dorobku kina, lecz dostosowanych do nowego dyspozytywu. Czas telewizyjny uleg zagszczeniu i wypar refleksyjno kina [szczeglnie kina niemego] dziki zastosowaniu bezporednio oddajcej emocje muzyki. Oczywicie, typy postaw utrwalaa wczeniej fotografia i film, a jeszcze dawniej malarstwo i teatr. Nowe media musiay wic wygna w pierwszym rzdzie majestatyczno werbalnych ikon kulturowych, ktre staway si zbyt przerysowane dla oka kamery, zbyt ukulturowione jak na nowy jzyk przemawiajcy do ciaa, a nie umysu. Gest teatralny, by by czytelnym, musia by konwencjonalny i wyraony bardzo mocno. Gest odwoywa si do ikonografii malarskiej, do symboliki. Nowe formy kulturowe poprzez emocje oddziayway na zachowania mimetyczne tworzc now tosamo. Fotografia, jako zabalsamowany czas pozbawiony continuum, funkcjonowaa jeszcze na styku ikonografii, malarstwa i czerpaa obficie z alegorii i estetyki sowa pisanego, ktre w ciszy wydubywao z psychiki obrazy wyidealizowane

48

i fantasmagoryczne. Kino niemal natychmiast spisao na straty teatralno zamaszystych gestw i przerysowanych postaw i podjo z ni walk. Odsonio za to urok maych chwil, powszednich i powszechnych, zwrcio uwag na maego czowieka, stworzyo specyficzn ikon antybohatera [np. Charlie Chaplin]. Stao si to zanim jeszcze doczy do obrazu dwik. Po syntezie dwiku i koloru powsta nowy paradygmat kinowego kiczu. Gwiazdy tak malownicze w kinie niemym nagle odkryy sw pit achillesow. Okazao si, e znw medium wpywa na uksztatowanie tosamoci. Zaczto szuka nowych wzorcw przeywania kameralnego. Wchodzc w przestrze dyskursu telewizyjnego film mia ju wic za sob odzieranie ludzi z prywatnoci, ukazywanie realistycznych obrazw cierpienia. Telewizja uczynia krok kolejny. Postanowia z tego wszystkiego uczyni swj atut i wykorzysta techniki wiarygodnoci. Wytworzya specyficzn dla siebie formu reality show. Reality show wprowadzi now jako do telewizji. Umoliwi pojawienie si na ekranie ludzi wybranych spord przecitnych, w miejscu, ktre nacechowane byo aur elitarnoci i nieprzystpnoci. Poza tym pseudoegalitarne reality show stanowi pomost w drodze telewizji do opartych na Internecie sposobw transmisji danych, umoliwiajcych ingerencj

w przekaz. W reality show mamy ju moliwo pre-interaktywnego sterowania tym, co dzieje si na ekranie. Moemy wpywa na wybr ikon i tosamoci, ktre nam odpowiadaj. Widzowie wypracowuj model obywatela, podkrelaj cechy charakteru, ktrych podaj, ktre wydaj im si sympatyczne, tworzc jednoczenie panteon wspczesnych herosw, przenoszc sownictwo i sposb bycia spoeczestwa do mitologizowanej przestrzeni odbiornika telewizyjnego. Przeczajc kanay rezygnujemy z przejmowania jakichkolwiek narracji budujc jednoczenie wasn, skadajc si z dowiadcze szcztkowych i powierzchownych. Odchodzimy od linearnoci pisma i kartkujemy wiat niczym czowiek przechadzajcy si midzy rzdami ksiek. Przegldamy tytuy, okadki, czasem czytamy kilka sw, pki nie zechcemy sign dalej. Wtedy oceniamy i przeskakujemy do kolejnej pozycji znajdujc przyjemno

49

w samej przechadzce i poczuciu niemoliwoci ogarnicia caoci. Percepcja wspczesna przypomina nieco przeycia opisane w Pamitniku z Powstania Warszawskiego przez Mirona Biaoszewskiego. Widzimy jedynie nagie fakty i nie mamy czasu na dokadniejsze wejrzenie w ich gbi, na ich interpretacj i zrozumienie. Tego typu nawyk percepcyjny przenosimy natomiast na Internet, w ktrym informacja jest wzgldnie mao dynamiczna [nie biorc pod uwag stream media] i surfujemy po danych w podobnie powierzchowny sposb. Nie majc przed sob bariery trudu w zdobywaniu wiedzy przestajemy czu jej podanie. Niemoliwo ogarnicia komunikatw przekazywanych przez sie nie polega ju na ulotnoci treci, ale na jej ogromie i bardzo zrnicowanej wartoci poznawczej. Koncentrujemy si na tym, co jest w danym momencie potrzebne. Nie interesuje nas nic duej, moemy wic podziwia jedynie oglne wraenie, ktre zastpuje nieistniejce zreszt ju w naszym wyobraeniu zrozumienie przekazu jako czego jednoznacznego. Internet jest silnie skontekstualizowany, gdy za porednictwem rozmaitych

hybrydycznych stron WWW jego zawarto ukada si w nowe bloki tekstu. Niczym kola odrywaj one przekaz od znaczenia i komponuj we wasne ukady linearne. Staje si baz danych kontekstualizowanych za pomoc kolejnych sieci hyperlinkw. Internet stanowi te wspczesn dynamiczn inkunabu lub oywion ksig, jak sobie wyobraa Peter Greenaway w filmie Prosperos Books74. Wymaga od odbiorcy czy osoby wchodzcej w interakcj zupenie innego stanu umysu. Przede wszystkim Internet jest medium personalnym. Ma moc przemawiania do kadego z osobna75. W duej czci zawiera sowo pisane, a wic nie wyczerpuje si w komunikatach powierzchniowych, prezentujcych, a nie interpretujcych. Jaki model tosamoci i styl odbioru wytworzy to medium?

W
74

chwili

obecnej,

progu

wielkiego

wkroczenia

ludzkoci

Ksigi Prospera [Prospero's Books], re. Peter Greenaway, na podstawie dramatu Burza http://www.astro.com

Williama Shakespeara, 1991 http://imdb.com/title/tt0102722/

75

50

do wirtualnych wiatw jako nonikw treci wiata realnego, tosamo zaczyna odrywa si od ciaa i przenosi na symulakra. Zaczynamy y w wiecie, w ktrym wytworzona w cigu naszego ycia tosamo zaczyna si zrwnywa w swoim statusie ontologicznym ze statusem Batmana.

Produkcja zabawek to potny dzia przemysu kultury popularnej. Wyroso nowe pokolenie uksztatowane w tej kulturze. Specjalici od polecania wzorw konsumpcji dobrze wiedz, e dzieci i modzie, "next generation market", nazywane SKIPPIES (School Kids with Income and Purchase Power; dzieci dysponujce dochodami i si nabywcz), staj si coraz istotniejszym segmentem spoeczestwa konsumpcyjnego. Stawk jest nie sama sprzeda towarw, ale przywizanie do marki na cae ycie, std owe mody na marki, std akcje promocyjno-reklamowe w szkoach (specjalici od Kindermerketingu s w cenie). Antropolog Roch Sulima nazywa to wiatem spenie, w ktrym marzenia wieku dorastania przerabia si na atwe do zrealizowania zachcianki. Zabawki przyzwyczajaj do konsumpcji z wykorzystaniem symboli. To jest element tosamoci maego konsumenta76.

Oczywicie zabawki s elementem caej struktury nowej ikonicznej kultury, na ktr skada si przede wszystkim pejza mediw

audiowizualnych. One wszystkie tworz jeden ukad wpywajcy i kreujcy gotowe tosamoci, ktre niczym strj Batmana wystarczy przywdzia.

Wielk zapobiegliwo wykazaa firma produkujca kostiumy Batmana, ktra uznaa za konieczne opatrzy instrukcj obsugi przestrog: uwaga, strj nie umoliwia latania. Tak te i w wiecie powoki wypromieniowywanej przez media powstaj niezliczone symulacje wiatw fantasmagorycznych, ktre osaczaj odbiorc siatk symbolicznych

uwarunkowa, posiadajcych niejednokrotnie zakotwiczenie w symbolice religijnej, gnostycznej, lub magicznej, tworzc ze idealnego konsumenta. Miliony ludzi po prostu nie maj wiadomoci, i s poddawani tresurze

76

Kazimierz Krzysztofek, Zmiksowana kultura, Magazyn Sztuki, nr 28,

http://www.magazynsztuki.home.pl/archiwum/nr_28/mix_kultura/mix_kultura_.htm

51

symbolicznej (symbolic violence)77.

Tosamo zaczyna oznacza co przybranego, kupionego78, a granica midzy ni, a tosamoci sieciow stale si upynnia. Tosamo sieciow mog przybiera inni uytkownicy i zmienia niczym system Linux79, staje si wic ona zbiorem danych wpywajcych na podmiot, ale nie koniecznie stanowicych jego wasny projekt. Jest tosamoci tymczasow, a wybr jej jest wyborem kryjcej si za ni przyjemnoci. Psychologiczny sens podobiestw midzy dowiadczeniami zaporedniczonymi i tzw. bezporednimi moemy natomiast rozwin w kontekcie medialnym uywajc fragmentu tekstu Piotra Zawojskiego80:

[...] Wirtualna Osobowo (Virtual Personality) staje si konkurencj albo uzupenieniem Realnej Osobowoci (Reality Personality). Jak mwi Stahl Stenslie81 wprowadzajc te rozrnienia pomidzy owymi schizoidalnymi tworami toczy si swego rodzaju gra przypominajca lacanowskie

zwierciado. Realna Osobowo obserwuje Wirtualn Osobowo (by moe przypomina to nieco mechanizm projekcji-identyfikacji); owo spicie dwch osobowoci Stenslie okrela mianem post-biologiczego cyberorganizmu. Mona jedynie doda, e kojarzy si ono rwnie z derridiask spektralnoci, morinowskim widmem i jego semantycznymi konotacjami, czyli pojciem sobowtra, repliki, zdwojenia. A zatem obecnie psychofizyczne relacje pomidzy realn i wirtualn osobowoci s bardziej natury mentalnej anieli fizycznej[Stenslie b. d. a], bowiem oddzielenie fizycznego korpusu od psychologicznie ukonstytuowanej osobowoci jest

charakterystyczne dla cyberprzestrzeni [Stenslie b. d. b].

Podmiotowo obecna w ciele, posiadajca kontakt z medium poprzez

77 78

ibidem Amadeusz Krauze, Dwa wiaty Wielkiego Brata konsekwencje wychowawcze Lev Manovich, Kim jest autor? Modele autorstwa w nowych mediach. [w:] Piotr Zawojski Monitory midzy nami. op. cit. Stenslie S. [b. d. b], Wiring the Flesh. Towards the limits and possibilities of the virtual body,

http://www.szkolna.pl/akapit/Siw2.pdf
79

http://www.cyberforum.edu.pl/teksty.php3?ITEM=94
80 81

http://sirene.nta.no/stahl/txt/wireflesh.html

52

interfejs podejmuje dziaania wytwarzajce wielo bytw i jest to nie tyle nowym zjawiskiem, co zjawiskiem o niespotykanej dotychczas skali. Dotd wiat pozwala na budowanie rnych tosamoci w rozmaitych krgach, ktre mogy nigdy nie zosta poczone przez aden element. Inaczej czowiek zachowywa si w domu, a inaczej w miejscach publicznych, za jeszcze inaczej w zamknitych grupach. Wszdzie jednak by sob jedynym

aktualizujcym siebie podmiotem. Wszdzie pojawia si w tej samej cielesnoci, ktra wsptworzya jego tosamo, podobnie jak tworzy j wewntrz pamici podmiotu. Jednoczenie jedyn pen aktualizacj tosamoci byo jego ja, jego wasna pami osadzona w ciele. Sie ustanawia alternatywn tosamo poza zasigiem i moliwoci ingerencji ja. Media eliminuj ciao i dopuszczaj wcielanie si w awatary, a sama cyberprzestrze staje si wielopaszczyznow platform bogatego ycia psychicznego caych spoeczestw, pochaniajc, coraz to nowe obszary aktywnoci ludzkiej. Kada z tych aktywnoci jest rejestrowana, zapamitywana i gotowa

do przetworzenia.

Chcc

wej

gbiej konotacje

zagadnienie jeszcze

ycia

na

ekranie cytatu z

jego tekstu

psychoanalityczne Zawojskiego:

uyjmy

jednego

Czy siedzc samotnie przed monitorem komputera oczekujemy na spotkania z innymi, czy chcemy poczy si ze sob, ze swoim ciaem, czy te jak mwi Jean Baudrillard nie chodzi o to, p o d czo ny m by mie ciao, ale by by

(connected) do swojego ciaa [...], do swojego mzgu

[Baudrillard 1994, 249, 250]. Wtedy za monitor komputera i mentalny monitor mojego wasnego mzgu stoj wobec siebie w relacji mbiusowskiej: s zczone z sob jak we wstdze Mbiusa82.

Monitor staje si dla nas oknem na wirtualn spoeczno. Gdy

82

Piotr Zawojski Monitory midzy nami. op. cit.

53

nawizujemy z ni kontakt pozbywajc si strachu przed konsekwencjami cielesnej obecnoci oraz lku wasnej tosamoci wykreowanej w spoecznoci zanurzamy si w medium, ktre traktuje nas na rwni z kadym innym podmiotem. Nie musimy si duej uniformizowa. Nasz strj i spoeczny habitus nie s istotne o tyle, o ile nasza podmiotowo jest zdolna wytworzy w naszym umyle tosamo, ktra bdzie w danym momencie zaakceptowana przez nas samych. Ciao, jego fizjonomia, strj, fryzura i wszystko, co stanowio nonik tosamoci, ktr chcielimy kreowa w oczach innych, caa wic maska uywana do potwierdzenia w oczach innych naszej tosamoci staje si zbdna. Cali stajemy si tekstem i nie liczy si nic poza nim, czy uyjemy webcamu, czy awatara symulacji 3D, czy te medium stricte tekstowego. W ten sposb kreacja wasnej osobowoci w sieci staje si czym czysto intencjonalnym, pozbawionym presji genw. Moemy rozpoznawa ludzi po rodzaju automatycznego podpisu dodawanego do e-maili83. adna z masek, jakie zakadamy, nie pozostawia nas obojtnymi. Wpyw jej rozstrzygany jest zazwyczaj w aspekcie katarktycznym lub mimetycznym. Wydaje si, e zaleno midzy ich wystpowaniem wypywa z nastawienia

indywidualnego odbiorcy, cho zaspokojenie i oczyszczenie moe powodowa wtrnie ch mimetyzmu przekraczajcego bariery medium, jak w przypadku przywdziewania stroju Batmana.

Obraz czowieka, a wic zapewne i jego cielesnoci, kreowany przez podmiot zdaniem Lacana84 nie kocha nas ani nie jest przez nas kochany. Podmiot [w sensie psychologicznym, a wic poczucie bycia podmiotem] kocha to, co go przekracza, a wic zawsze bdzie dy do konfrontacji wasnych postaw z ego-ideaem. Waciwym za miejscem podmiotu jest jego poczucie braku. Moe to tumaczy wol transgresji wasnej tosamoci poprzez podmiot, ktry zawsze czuje odrbno wzgldem wytworzonego obrazu. Innymi sowy podmiot znajduje si poza dyspozycjami psychicznymi,
83 84

P. Wallace, Psychologia internetu, Pozna 2001 Marie-Luise Angerer, ycie, jako ekran? Albo: jak uchwyci wirtualno ciaa? [w:] Kwartalnik

Filmowy 35-36, 2001

54

lecz one s efektem jego dziaalnoci, tosamoci, co powoduje takie, a nie inne poczucie podmiotu wewntrz wytworzonej w sobie samym wizji wiata. Wytwarzana tosamo zawsze umiejscowiona jest w punkcie okrelonym przez wizj wiata, gdy tosamo okala poczucie podmiotu; tosamo powstaje w zwizku z powstawaniem wizji wiata i jest z nim nierozerwalnie zwizana. Sam podmiot czsto zmienia pozycj poczucia podmiotowoci wewntrz siebie i przyjmuje rne pozycje wzgldem wewntrznej wizji wiata, co zmusza tosamo do rozwoju, do wychodzenia poza dowiadczanie wasnego ja i przekraczania granic poznania. Bez poznania wiata nie jest moliwe konstruowanie tosamoci inaczej ni poprzez mit.

Jeli za model psychiki indywidualnej i jej przeduenie uznamy osobisty komputer z jego monitorem, to zawsze czowiek dy bdzie do otwarcia go na to, co znajduje si poza nim. Komputer odbija bdzie w sobie umys czowieka, lecz sie bdzie nonikiem interakcji spoecznej czowieka i percepcji komputera, jako modelu i ekstensji umysu, a zarazem samego czowieka i jego umysu. Ch usieciowienia jest naturalnym deniem podmiotu wynikajcym z konstrukcji jego psychiki, ktra wasne poczucie podmiotowoci umiejscawia zawsze poza obrazem wiata, wizji a wic tosamoci. Podmiot dy z tym,

do konfrontowania

wasnej

wiata i wasnej

tosamoci,

co go przekracza, a wic z brakiem, z pustymi miejscami na tworzonej przez niego mapie. Cho strata pewnoci co do wasnych przekona powoduje czsto frustracj, jest konieczna dla funkcjonowania poczucia podmiotowoci w swojej wasnej psychice, gdy wiat jest zarwno tworem zmiennym, jak ostatecznie niepoznawalnym. w stan umysu zdaje si wspczenie silniej dowiadczany w kontakcie z mediami. Media koncentrujc si na tym, co zmienne, operuj jedynie naskrkiem wiedzy o przedmiocie. Opisywana sytuacja podmiotu utwierdza stan umysu wspczesnego nomady kulturowego. Posugujc si teraz paralel midzy cyberprzestrzeni a kultur moemy przytoczy zdanie Ryszarda W. Kluszczyskiego85:
85

Ryszard W. Kluszczyski, Spoeczestwo informacyjne. Cyberkultura. Sztuka Multimediw,

55

Druga posta nomadyzmu kulturowego zwizana jest z teori wieloci wiatw. Przyjmuje si tutaj, e jednostka, ze wzgldu na wielo rl spoecznych, ktre stale odgrywa, jak rwnie z uwagi na [...] fakt pozostawania w rnych wsplnotach realnych i wirtualnych, ujmuje w swym dowiadczeniu rzeczywisto w formach tak dalece zrnicowanych, i nie jest skonna (czy wrcz nie potrafi) sprowadzi jej do ram jednego ukadu. Decyduje si wwczas w zamian na zaakceptowanie tezy o wieloci wiatw, przy czym fakt ten nie musi zosta w peni przez t jednostk uwiadomiony (zachowuje si wwczas tak, jakby tak hipotez przyja). Najciekawsze jest w tej koncepcji nie to, e, jak utrzymuje ona, yjemy kade z nas w rnych wiatach, lecz, e znajdujemy si zwykle na ich pograniczach czy wrcz pomidzy nimi, majc za przedmiot dowiadczenia przede wszystkim wielo i rnorodno

Kluszczyski wskazuje take inn posta nomadyzmu, ktra poniekd uzupenia opisany model wywodzony od Lacana. Wzr nomady jako bricoleura, czyli majsterkowicza konstruujcego z mozaiki wiata wasny obraz kultury, a tym samym wasn tosamo. W tym przypadku rwnie pozycja podmiotu bdzie zawsze zewntrzna wzgldem budowanego wiata i jeli w wiat odnosi si bdzie jako do podmiotu, to raczej ujmie poczucie bycia podmiotem, jedn z wytworzonych tosamoci lub inn konstrukcj wewntrzn, z ktr podmiot si utosami. Z zestawienia tego wyaniaj si dwa sposoby radzenia sobie z zaistnia sytuacj, ale niedoskonao ich nie jawi si jako wada. Niedoskonao jest mechanizmem napdzajcym proces rozwoju i poznawania wiata.

Jeli uznalimy, e monitor i komputer podczone do sieci przestaj by tylko osobistym odzwierciedleniem umysu, a staj si czci tego, co Kerckhove nazywa webness86, to w istocie dochodzi do eksplozji rozmaitych punktw widzenia, rozmaitych myli i idei. Nasz umys przestaje by tylko nasz konstrukcj, bo do wasnego wiata wpucilimy poniekd wszystkich innych uytkownikw. Oczywicie, mamy moc nawigowania w tej

Krakw 2001, s. 43.

86

Derrick de Kerckhove, Network Art and Virtual Communities

http://www.va.com.au/parallel/x2/journal/derrick_dk/ddk.html

56

rzeczywistoci, jednak nawigacja ta przebiega moe w celu utwierdzenia si w przekonaniach lub transgresji obrazu wiata. Komputer staje si

przedsionkiem w skarbcu wsplnej wiadomoci gotowej na jej odkrywanie przez jednostk. Ekran staje si lustrem, za przestrze elektroniczna jest ujta jako materializacja niewiadomego. wita nas idealne Pod ego87. tym wzgldem wic

w cyberprzestrzeni

Rzeczywisto

sieciowa

w bezporedniej postaci, nieuramowiona niczym poza nasz wasn wol, kompetencj i umiejtnociami, dostaje si do nas i rozsadza dotychczasow zamknit struktur umysu, zawart w nim tosamo oraz wizj wiata.

87

Marie-Luise Angerer, ycie, jako ekran? Albo: jak uchwyci wirtualno ciaa? [w:] Kwartalnik

Filmowy 35-36, 2001

57

Cielesno i technologia
Wraz z pocztkiem postrzegania ciaa jako mechanizmu88 lub jako czci zwierzcej bytu ludzkiego, rozpoczyna si poszukiwanie wyjtkowoci bytu ludzkiego raczej w emocjach i wszystkim tym, co powstaje na styku ciaa i wytworw aktywnoci umysu. Sztuczny czowiek staje si mitem

i marzeniem ludzkoci, ktra by moe podwiadomie w nim widzi kolejn form wasnej ewolucji. Dzieo czowieka ma odzwierciedla jego samego i by od niego doskonalsze. Ciao ustpuje pola w walce ludzkoci o sw wyjtkowo, a ostatnim bastionem pozostaje wci mzg. Natomiast pojawienie si maszyny liczcej wprowadza suszne wtpliwoci

co do wyjtkowoci samego podmiotu. Wprowadza pytanie o istot ycia. Czy jest ono boskim tchnieniem i ogniem, czy tylko efektem dziaania ciaa? Cybernetyka umoliwia konstruowanie bardziej precyzyjnych obrazw przedmiotw w pamici, z dokadnoci do najmniejszej postrzeganej przez matryc czsteczki. Ewolucja skanerw jest duo szybsza ni ewolucja oczu. Obraz cyfrowy umoliwia analizowanie w oparciu o najmniejsze rnice, a nie tylko o elementy caociowe, zoone ksztaty, ktrymi operuje ludzki umys. W miar uczenia maszyny ludzkiego sposobu mylenia, logiki rozmytej, porwnywania zoonych struktur i ksztatw, zaczynamy pyta o pozycj czowieka w nowym wiecie. wiecie, ktrego geneza jest materialna, cielesna, ksztatowanym przez umys stwarzajcy on byt doskonalszy od samego siebie. Stwarza jedynie z materii, bez pierwiastka metafizycznego, bez duchowoci, nie majcej ju czego tumaczy w skrajnie odczarowanym wiecie mechanizmw, w ktrym wolno czowieka jest moliwa jedynie poprzez odwoanie si do chaosu, przypadku. Jedynej rzeczy, ktrej komputer nie potrafi

wygenerowa. Jak w filmie Truman Show, kiedy bohater jedc po rondzie wymyka si niby przypadkiem z realizowanego wanie przy jego

mimowolnym udziale programu. Daje si ponie przypadkowi i dopiero

88

Jarosaw Lubiak, Interfejs czowiek versus maszyna, [w:] Kwartalnik Filmowy 35-36, 2001

58

wtedy staje si wolny; jedynie, kiedy jego sowa przecz czynom. Cay wspczesny wiat staje si w naszym odczuciu mechanizmem, ktry nas obserwuje. Sztuczne ciao nie jest tylko problemem samej ludzkiej cielesnoci, ale kulturowym problemem powoki kultury. Kultury, ktrej mechanizmy postrzegania stale nas ledz: rejestruj billingi, wycigi z kont bankowych, przechowuj e-maile, zapamituj pooenie geograficzne dziki lokalizacji telefonw komrkowych. Stajemy si jedynie pokarmem dla kultury dostarczajcym jej niezbdny yciowy materia. Specjalici od product placement w show z udziaem Trumana mwi ludziom, co maj nosi, czym obiera owoce, jakimi samochodami jedzi. Cay za wiat staje si idealnym projektem. Temat wiata jako idealnego projektu, paszczyzny pozbawionej znacze zosta podjty przez grup teatraln Komuna Otwock w przedstawieniu Design: Gropius/Dlaczego nie bdzie rewolucji. Design jest tam projektem, ktry podobnie jak w Truman Show stale obserwuje spoeczestwo i przyswaja wszelkie mody i trendy, ktre najczciej rodz si z buntu przeciw faszywym jego zasadom, przeciw profesjonalizacji i uniformizacji ludzi, przeciw pozbawianiu ich umiejtnoci mylenia syntetyzujcego. Uderzenia w twarz, kiedy staj si powielane, rysuj si jedynie jako pozbawione emocjonalnoci gesty. Powtarzane, reprodukowane gesty s jedn z najczciej pojawiajcych si ikon kulturowych. Powtrzenie odbiera status czego jedynego i przeksztaca rzecz w symulakrum89. wiat symulakrycznych powtrze wchania i uywa ludzi, ich gesty wolnoci, do promowania samego siebie. Krzyk odebra sens przeraeniu, kiedy zyska warto estetyczn, kiedy sta si ikon powtarzan w niezliczonych wersjach piosenek, a do znudzenia. Zuytym chwytem, ktry kiedy mia suy pobudzeniu i przebudzeniu. Karmicy w sztuczny, liczcy si jedynie z gospodark, ze sprzeda i finansami twr ludzie, ktrym zaleao na wolnoci, decydowali si na zaprzestanie dziaalnoci artystycznej. Dostrzegali bowiem, e amorficzna wspczesna kultura konsumpcji wchania

89

J. Baudrillard, Porzdek symulakrw, [w:] Widzie, myle, by, red. A. Gwd, Krakw

2001

59

ich twrczo, e zaczynaj si stawa czci wiata blagi, kamstwa dajcego poczucie wolnoci i ycia w prawdzie, e dziaalno ich zamiast rozrywa materi fikcji, potguje jej zudn jedyno i niepodwaalno. Przyczynia si wic do rozrostu jej ideologii, zamiast do jej zniszczenia. Wolno wyboru podsycana marketingiem, reklamami, kreowaniem sposobw mylenia przez kino, literatur, muzyk, wolno faszywa i zakamana zaczyna wystarcza. Modelowe, gotowe tosamoci. Przypomnijmy sobie scen z filmu Fight Club, kiedy bohater rozglda si po pokoju i widzi nad kadym przedmiotem w swoim pokoju cen, a sam pokj zmienia si w katalog. Bunt przeciw paszczynie zmienia si w bunt przeciw ubraniu, przeciw ciau i skrze wanie. Bunt przeradza si w agresj, ktra dopiero jest w stanie uspokoi destrukcyjne instynkty bohatera. Sztuczny twr ciaa, tym razem ju nie ciaa w sensie jednostkowym, ale ciaa w sensie globalnym, ciaa kultury, w ktrej yjemy. Bunt, ktry zosta odsonity i poznany, a co za tym idzie, wykorzystany do opakowywania towarw, nie jest buntem. Mwi si, e symbolem naszych czasw, symbolem globalizacji, jest ziemia widziana z kosmosu oraz odsonite ludzkie ciao poddane seksualnemu spojrzeniu. Ziemia odsonita, pikna, ale pozbawiona mitologicznej fantazji. Bez podtrzymujcych j herosw, krokodyli, soni... Ziemia jako nagi layout. Wizja zagady jest wic naturaln konsekwencj odkrycia jej struktury. Czowiek, musi y w odniesieniu do tego, co nie zostao jeszcze poznane. W odniesieniu do Wielkiego Nieobecnego, ukrytego Boga. Zawsze ludzkie poczucie tosamoci transcenduje znane, jak w symbolu rodzcego si ycia jako jaja, jak w symbolu wyaniajcego si Abraxasa. Transgresja jest wic koniecznym wynikiem tego mechanizmu. Wskazuje na to kada religia posiadajca jak wizj raju lub wyzwolenia, zbawienia czy ycia po mierci, po uwolnieniu si od uwarunkowa cielesnych i zmysowych. Dokonuje si to zarwno na planie jednostkowo cielesnym destrukcja ciaa, jak i na planie oglnym, co widzimy zarwno w Matrix [wiat wirtualny], jak i Truman Show [maszyny widzenia]. Cyberprzestrze spenia w odniesieniu do ludzi jednak funkcj zbawcz. Zapewnia im pole do eksploracji, ktrej potrzebuj. Odwraca ich uwag

60

od buntu przeciw maszynerii wiata, a skania ich wzrok w stron monitorw. Jeli wic przypomnimy sobie, czym staje si dla Lacana cyberprzestrze, moemy by skonni do odejcia od apokaliptycznych wizji. Co jednak, gdy spojrzymy na cyberprzestrze wchaniajc wol transgresji, jako na element planu, designu wiata? Oczywicie mona te widzie odwrotn stron medalu i znale si w neo-redniowiecznym90 paradygmacie. Mona ciao postrzega jako to, co nas niewoli, a cyberprzestrze jako niebiosa91, ktre otwieraj si przed nami niczym Krlestwo Boe wymagajce wyrzeczenia si wszystkiego, co materialne i cielesne92. Internet jest dzi jednym z waniejszych elementw kultury

wprowadzajcych i ucieleniajcych rozam midzy ciaem, pci i tosamoci, o czym pisaem podczas omawiania zagadnienia tosamoci i tosamoci sieciowej. Kiedy tosamo owadnita i rozszczepiona na cyber-tosamoci rozmywa granic podmiotu, ktry dziaa w oparciu o interfejs i tworzc z nim jedno, czy te zazwyczaj niewiadomie dopuszczajc go do zakresu wasnego ja, pki w interfejs dziaa, ciao staje si czym rwnie zawodnym i traktowanym instrumentalnie, jak urzdzenia peryferyjne czce

je z komputerem. Gdy spojrzymy na sport, w ktrym take ciao stawao si uprzedmiotowione i ksztatowane w celu uwolnienia intencji zwycistwa nalecych do podmiotu, ciao naley do jednego ukadu z gr. W przypadku rzeczywistoci wirtualnej ciao zostaje zrwnane poprzez przynaleno do tego samego ukadu z interfejsem, a wic wprowadzone w pogranicze hardwareu i softwareu. Zrwnane, gdy podmiotowo ju nie koncentruje si na nim, ale na cyber-tosamoci i awatarze jako zamiennikach tosamoci i cielesnoci. Wolno od tosamoci, wizji wiata i zwizanych z nimi problemw oraz zastpienie ciaa mechanicznym wtrnikiem sprawia, i nie identyfikujemy si z tym, co nas upokarza, ale z tym, co daje nam perspektywy
90 91

J. Fisher, Postmodernistyczny raj, [w:] Widzie, myle, by, red. A. Gwd, Krakw 2001 Ks. Andrzej Dragua, Ecclesia electronica, Internet, a mistyczne Ciao Chrystusa, Wi t. 8-9 Ewa Borowik-Dbrowska, Teologia Hipertekstu. Szkic cyberteologiczny, [w:]

2002
92

http://www.angelus.pl/teologia_hipertekstu.htm

61

rozwoju,

przeamywania medialne w

barier ciao

fikcyjnych. i tosamo.

Zaczynamy Szczycimy

przenosi si tym,

dowiadczenia

e pokonalimy kogo, e przeszlimy trudny etap. Przyjmujemy zaoenia gry dokonujc w niej odkry. Jednoczenie wolimy nie myle o autorach gry, gdy wprowadza to jak neo-teologiczn perspektyw, w ktrej stajemy si czyj kreacj. Mimo i gry powstaj w wielkich zespoach ludzkich, mityczna posta kreatora jest obecna w mylach graczy. Gra spenia funkcj raju, czyli zabawy bez blu, pozbawionej ciaa i jego uwarunkowa, a take ostatecznego wymiaru mierci. mier staje si jedynie powrotem do pocztku. Nie jestemy poddani niczemu poza samym wirtualnym rajem. Znika podmiotowo, znika ciao, pami zostaje

zanegowana93, a wic zanika i tosamo, a pynne cyber-tosamoci i amorficzne awatary94, rozmywajce pami o ciele umoliwiaj podjcie gry na zupenie nowych zasadach. Raj postmodernistyczny jest baz danych95, gdy nasza psychika stale integruje si z cyberprzestrzeni. Pytanie za, na ile ludzie mog si zmieni wci pozostajc ludmi96, jest rwnoznaczne ze stawianym w tej pracy pytaniem o granice podmiotowoci. Jeli przyj koncepcj czowieka jako mechanizmu97 czy analogowego komputera98, podmiotowo bdzie wytworem cielesnoci i wyznaczona bdzie obszarem jej psychofizycznych dyspozycji, za tosamo konstruowan przez sam podmiot historyczn wizj samego siebie zawart w pamici. Sfera kultury staje si wtedy analogonem cyfrowoci, za natura analogowoci99. Ciao stanie si nonikiem wytwarzania systemw systemw analogowych, binarnych podmiot posiadajcy tosamo zdolno czerpic

tworzy

bdzie

z obydwu systemw.
93 94 95 96 97 98

S. iek, Przeklestwo fantazji, Wrocaw 2001. Patrz: http://cukt.art.pl/NoBody/frame_perf.htm J. Fisher, Postmodernistyczny raj, [w:] Widzie, myle, by, red. A. Gwd, Krakw 2001 M. Heim, The Metaphysics of virtual Reality, Oxford University Press, New York 1993 J.Offray de La Mattrie, Czowiek-maszyna, tum. S Rudniaski, PWN, Warszawa 1984 A. Wildren, System snd Structure: Essays in Communication and Structure, Tavistock Jarosaw Lubiak, Interfejs czowiek versus masdzyna, [w:] Kwartalnik Filmowy 35-36, 2001

Publications, London 1971

99

62

Model ten wprawdzie jest kontrowersyjny, ale chyba najlepiej oddaje sytuacj czowieka w wiecie mediw. Mimo i osobicie daleki jestem od uznania go za godn wspczesnej humanistyki wizj czowieka, ze wzgldu na etyczne konsekwencj i negacj bogactwa kultury, to nie odnajduj lepszego do opisania sytuacji komunikacji medialnej. Kada nauka tworzy wasny model czowieka do wasnego celu. Naley w fantazmat weryfikowa

z dowiadczeniem, ale od niego trzeba zaczyna, bo wszystko, co powiedzie mona, bdzie miao odniesienie do niego. Stanowi on fundament tosamoci czowieka, a wic element centralny konstruowanej wizji wiata. Ciao jest tym, co postrzegane przez ekran siatkwk oka100, lacanowskie lustro, stwarza obraz ciaa101, do ktrego cao dowiadcze cielesnych bdzie si odnosia.

100

L. Manovich, Ku archeologii ekranu komputerowego, [w:] Widzie, myle, by, red. A. M. MarleauPonty, Fenomenologia percepcji, Warszawa 2001

Gwd, Krakw 2001

101

63

Potwr

W sztuce zauway si daje zwrot estetyczny w postrzeganiu ciaa. Mona wyrni w nim przynajmniej dwa nurty. Pierwszy, zwizany z feminizmem, prbuje uwolni ciao od psychicznych fantazmatw pci, a wic walczy ze stereotypowymi jego wizerunkami, ukazuje brzydot lub te zamanie ideau pikna jako co naturalnego, a sam idea jako wydziedziczenie prawdy poza zakres w zainteresowania niewoli wasnego umysu. umysu, Zwraca ktry si szuka uwag tworu

na to, e czowiek

przynalecego jedynie do jego porzdku, szuka potwierdzenia i zakotwiczenia w wiecie. Chwali wic te formy, ktre idea zawieraj, a deprecjonuje te, ktre s odstpstwem od niego. Skrajnie odmienna optyka ley u rde odwrcenia kanonw pikna, ktre prezentuj niektrzy artyci sztuki ciaa, jak choby Franco B.102. W drugim sposobie postrzegania pikna zwraca si uwag

na odwrcenie porzdku wewntrzne-zewntrzne. Tutaj prawda turpistyczna, o genezie sigajcej Padliny Baudelaira czy Lekcji anatomii lub obrazw pasyjnych, prbuje stanowi odwrcenie powierzchni. Przebicie paszczyzny, skry kultury i ukazanie wntrza ciaa jako prawdy. Jest to dylemat wspczesnej kultury, ktry dostrzeg i opisa w scenie pojedynku Marsjasza z Apollem Zbigniew Herbert. Idea konfrontowany jest z galaktykami wtroby. Idea boski i jego rewers. W tym sensie koncepcja pierwsza i druga odnajduj wsplny punkt w poszukiwaniu prawdy. Jednak w pierwszym przypadku chodzi o ujawnianie zgubnych konsekwencji istnienia ideau, a w drugim bierze si pod uwag nie konsekwencje, a przyczyny. Poszukuje si prawdy jako rda percepcji, nie jako formy ycia ludzi w czasie i przestrzeni, ktra zostaje zaprzepaszczona w momencie, gdy istniejemy jedynie w wiecie ideaw projektowanych na wiat. W drugim przypadku chodzi o odzyskanie
102

http://myweb.lsbu.ac.uk/~stafflag/frankob.html

64

wizi podstawowej psychiki i ciaa. Uzyskanie jego pikna poprzez upodobnienie go do tego, co wewntrzne, poprzez ukazanie wntrznoci lub wrcz estetyczn fascynacj caoci jego egzystencji, powstajcej i koczcej si w magmatycznej mazi badziewiu103. Nie chodzi jednak tylko o redniowieczne vanitas. Nikt nie zmierza do moralizowania i wynoszenia istoty duchowej, ktr ksztatuje ycie. Badziewie jest odzwierciedleniem tego, co nosimy w swoich umysach. Najpierw pojawia si ono w nas samych. Nasza tosamo pierwotnie stanowi jedynie magm przey niczym niepowizanych ze sob, dozna zespolonych w substancj podobn do bota, z ktrego lepimy za pomoc ideaw idole wasnego wntrza, po czym oddajemy im cze, gdy stanowi form i wizj naszego wiata. Psychiczne badziewie, zanim pojawia si narracja i forma, stanowio jedynie boto, z ktrego podmiot jak Bg Ojciec lepi czowieka. Zanim jednak ulepi go, lepi cay wiat. Zwierzta, roliny, kamienie, gwiazdy. Postrzeganie ja jest wtrnym odbiciem postrzegania wiata. Postrzeganie ja, a wic podmiotowoci, ktre tworzy psychiczny jej obraz zwany tosamoci, jest lepieniem czowieka na obraz i podobiestwo Boga podmiotu. Tak jednak, jak ksztatuje si tosamo z uytych do tego przey psychicznego bota, tak i powstaje jej przeciwiestwo. Nie chodzi przy tym o Ew, ktra powstaje z materii uytej do stworzenia ja. Mowa

tu o potworze104. Potwr to wcielone badziewie, przeciwiestwo adu, wszystko, co odrzucone, podwiadomo lub przeciwnik czowieka w, o ktrego stworzeniu nie wiemy nic, poza tym, e powsta w fazie animistycznych percepcji czynionych przez podmiot. Bezksztatna tosamo potwora to co, co kady z nas stara si ukry105. Potwr to co, co jest wypierane z wewntrznej narracji i pozostaje w ukryciu, trafia do niewiadomoci. Potwr nie posiada wasnej podmiotowoci. To podmiotowo posiada to, co sobie uwiadamia i pod czym si podpisuje. Potwr pozostajc w niewiadomoci odporny jest na uwiadomienie. Mona jedynie uwiadomi sobie jak cz potwora
103 104 105

Mark Hutchinson, Monstrologia, [w:] Magazyn Sztuki 1998/18 ibidem ibidem

65

i wczy j w cig narracyjny. Tam, w wiecie potwora, badziewia, mamy moliwo oczyszczenia wasnej psychiki z zalegajcych j mini-tosamoci, tosamoci percypowanych podczas zdarze, ktre wypieramy

ze wiadomoci, w ktre wierzy nie chcemy, ktre nie przebijaj si do wiadomoci. Jak mona pokona potwora? Odpowiedzi szuka si w starych ksigach. Najpierw trzeba otworzy wrota do wiata, w ktrym on przebywa, wyruszy na wypraw i pokona, a wic pokona za pomoc opowieci. Za pomoc wczenia we wsplny ywio, w sie jzykow, podda podmiotowi, jak podczas egzorcyzmu. Podmiotowi naley przywrci jego konstytutywne cechy i zwizek z pozytywn aksjologicznie tosamoci. Inwokacja jest wic niezbdna do tego, by nie postrzega wiata jako tworu potwora, przestrzeni oywionej przez chaos badziewia. Inwokacja pomaga w uoeniu wizi fabularnej i powizaniu zdarze, a wic nanizaniu paciorkw z kw potwora na ni narracji i przywrceniu ich podmiotowi, zawieszeniu na szyi. Taki psychiczny zwizek ciaa i wybitych kw potwora, animistycznych si natury, ktra znajduje si poza tosamoci czowieka w wiecie, ma oczywiste podoe psychiczne. Jest wanie antropologicznym uwarunkowaniem podmiotu, jedn z jego cech konstytutywnych, niezalenych od kultury. Potwr i zmagania z nim s wic czci natury podmiotu. Gdyby plugastwo tkwio, gdzie powinno, podmiotowi nic by nie zagraao. Ale psychologia dziaa inaczej. Obrzydliwo przykuwa nasz uwag, zblia si nieunikniona. Pociga nas i kae odkrywa to, co niewiadome106. Ciao potwora jest uzewntrznieniem naszej wasnej wewntrznej, a zarazem i jego, bezksztatnej natury. Przywoujc teraz koncepcj wspczesnego czowieka, ktrego metafor staje si baza danych z wynikajcymi z niej narracjami, moemy wrci do rozwaa nad potwornoci i jej wcielaniem si, nad modyfikowaniem ciaa w celu wyszukania potwora. Potwory to zniszczona tosamo, wcielona w awatar
106

bytu

psychicznej

cyberprzestrzeni.

Czowiek

nieposiadajcy

ibidem s. 60.

66

tosamoci posiada tylko badziewie, ktre jest w stanie wcieli si w kad posta, lecz sama nie posiada adnego ksztatu. Potworno i amorficzno jest kondycj wspczesnego czowieka, ktry ideay zuywa do budowania tosamoci tymczasowych, do wcielania si w okrelone role. To tosamo zmienna, z ktrej mona si wycofa, gdy nie towarzyszy jej przybraniu aden gest inicjacyjny i aden gest ekskomuniki nie jest konsekwencj jej porzucenia. Obrazem najmniejszej komrki spoecznej moe sta si Rodzina Adamsw107; podstawow ikon kultury Terminator108 w swym drugim, bezksztatnym wcieleniu: czyste, szkliste, komputerowo uzyskane badziewie mogce si wciela w dowolne ksztaty, niczym czowiek kultury bazy danych109, wspczesny nomada. Zauwamy, e film i serial Rodzina Adamsw skada si z potwornych postaci (urastajcych do rangi ikon kulturowych) realizujcych swe potworne misje, a jednoczenie starajcych si zdoby nasz sympati. Podmiot ma nie utosamia si z adnym z potworw lub utosamia si jedynie

powierzchownie, po to, by badziewie (pod postaci rodziny) mogo zosta oswojone, by najszersza z moliwych paszczyzn potwornoci zostaa okieznana przez sympati. Wczona do repertuaru gotowych tosamoci, w ktre mona wciela si przejmujc caociowy wizerunek, niczym w popidola, ktrego zamierzamy naladowa identyfikujc si z uwaan

za sympatyczn postaci. Chodzi rwnie o to, by podczas kolejnych przygd, w ktrych kady z czonkw potwornej rodziny ma do odegrania jak rol, uczy analizowania, przetwarzania danych zapisanych w bazie danych naszej tosamoci i przyzwyczaja do wchodzenia w te aspekty, ktre s potrzebne. Nie istnieje w potworze nic zbdnego, czego nie mona powiedzie o tosamoci, ktra zawsze wybiera jedynie to, co jej odpowiada.

107

Stanley Z. Cherry i Arthur Hiller, "Addams Family, The", 1964 [TV-Series 1964James Cameron, Terminator, 1984 http://imdb.com/title/tt0088247/ Baza danych, Lew Manowicz w rozmowie z Brett Stalbaum, Geri Wittig i Inn Razumow,

1966], http://www.imdb.com/title/tt0057729/
108 109

tum. Ewa Mikina, http://magazynsztuki.home.pl/n_technologia/Manowicz.htm

67

Potworno potwora polega jednak na tym, e boimy si go. Potwr dopiero poprzez lk zabiera podmiotowi si niezbdn mu, by oy lub zosta wskrzeszonym. Wtedy powstaje z rozsypanych w bazie danych umysu pierwiastkw, niczym pod wpywem zaklcia ze starej ksigi, ukadajcego eter badziewia w starego potwora. Podmiot wystpujc przeciw samemu sobie wystpuje przeciw ideaowi i wasnej tosamoci. Nigdy nie chce zniszczy ciaa, bo woli je upodobni do siebie. Nie chodzi o pozbycie si go, ale o jego transformacj i upodobnienie do potwora, by stara tosamo nie miaa ju szansy powrotu. W ten te sposb ciao staje si przestrzeni, w ktrej odciska si tosamo [nawet, jeli jest ni badziewie] za pomoc dziaania podmiotu. Podmiot wcielajcy si w potwora i utosamiajcy z nim przejmuje moc, jak posiada potwr, gdy okieznuje wtedy strach przed potworem. Jednoczenie czowiek utosamiajcy si wybiera jedn z wielu narracji. Istot potwora jest jednak bezksztatno. Dlatego te pojawiy si tatuae czasowo barwice skr, by ciao pozostao gotowe na przyjcie innych moliwych tosamoci.

68

Cyborg

Dylemat tosamoci cyborga110 jest dylematem nowego ciaa, ktre stoi przed koniecznoci odnalezienia wasnej tosamoci111. Ciao hiperrealne, elektroniczne i przeduone jest ciaem, ktrego rozwj sterowany jest przez podmiot w sposb wiadomy, nigdy nieukoczonym, cigle ulepszanym przez hardware i software. Modernizacja ciaa jest rezygnacj z czci wychodzcych z uycia i decyzj o zastpieniu ich elementami bardziej odpowiadajcymi wymogom czasu. Sia ewolucji, sia wzrostu i genw zostaa wic przejta przez wiadomo, ktra staa si odpowiedzialna za dopasowanie swojego specyficznego ciaa do swojej specyficznej sytuacji w wiecie. Ciao jest wiecznie niegotowe, wiecznie mogoby by lepsze. Ciao, jak zauwaa Loska112, zawsze stanowio element poredni midzy czowiekiem a spoeczestwem i stanowic bastion podmiotu jednoczenie uginao si pod presj spoeczn. Byo uwarunkowane kulturowo i zmuszao do pracy nad sob. Ciao cyborga nazywane jest zapisem rnych tekstw o ciele. Kade ciao jest tekstem ciao cyborga jest rodzajem hipertekstu [...]113. W tym ujciu ciao staje si swoim powierzchniowym komunikatem. Posta Orlan114 jest jedn

z pierwszych aktualizacji wiadomego swej natury cyborga. Dziaanie francuskiej artystki przerodzio si z autoironicznej palimpsestowej kreacji cyborga w autokreacj, wcielenie autoportretu. Ciao istnieje jako pole napi midzy tekstami, ciaami, technologiami i teori [...] filmowe ciaa cyborgw zawieraj wic w sobie wszelkie fantazje, lki i nadzieje zwizane
110

Agnieszka wikiel: Metafora cyborga - ciao przyszoci Krzysztof Loska, Elektroniczne ciao w poszukiwaniu tosamoci, [w:] Gender, Film, media, ibidem. Agnieszka wikiel, Kobieta-cyborg: problemy z genderow tosamoci [w:] Gender, Film, Stefan Morawski, Orlan -Wymowny przypadek smomistyfikacji, [w:] Magazyn Sztuki,

http://www.film-i-media.soho.pl/cwikiel/ACCyborg.html
111

pod red. Elbiety H. Oleksy i Elbiety Ostrowskiej, Krakw 2000

112 113

media, pod red. Elbiety H. Oleksy i Elbiety Ostrowskiej, Krakw 2000

114

1996/10

69

z projektowaniem przyszoci115. Cyborg staje si podobnym ekranem ujawniajcym treci psychiczne jak potwr, cho pochodzenie potwora wie si ze strachem przed przeszoci, siami natury, magi i cielesnoci ludzk, a cyborg stanowi projekt pozytywny, przyszociowy, realizowany na naszych oczach116, jako nadzieja na lepsze ycie w wiecie bez chorb i przypadoci naszych cia. Strach przed cyborgiem jest raczej strachem przed zmianami, przed tracon star znan form. O ile Potwr jest demonem przeszoci, postrzeganym jako co zewntrznego i nieoswojonego to cyborg staje si potworem przyszoci, w peni zintegrowanym z ciaem, ktrego ba mona si, kiedy pomylimy o nim, jako o wrogu, o innej osobie, jednak ktry rozpala nasz wyobrani, kiedy uwiadamiamy sobie jego moliwoci. Rnica midzy cyborgiem a robotem, czy androidem przy zanikajcej potrzebie istnienia w nowej technologicznej skrze kategorii podmiotu na rzecz cyberpodmiotu, staje si mao widoczna, wizana jedynie z matafizyk ciaa i narodzin z ona. Cyborg i robot staj si wic identycznym ekranem dz ludzkich, gdy dyspozycje mentalne robota zaczynaj wypiera element ludzki z fazy przejciowej ewolucji jak moe okaza si cyborg. Oczywicie w kulturze mona obserwowa wol transgresji ciaa, wol stworzenia sztucznego czowieka, lub przeksztacenia czowieka w istot doskonalsz117. Cyborgizacja czy si jednak z konkretnym przypadkiem czenia ciaa ludzkiego, ludzkiej tosamoci i podmiotowoci i technologii cyfrowych w now hybrydyczn form, ktra transcenduje to co ludzkie. Wola poszerzania dyspozycji ciaa jest obserwowana w kulturze od momentu posuenia si pierwszym narzdziem, wic cyborg, jako projekt

przyszociowy, oczywicie nie nazywany w ten sposb, zaistnia w momencie ukazanym przez S. Cubrica w Odysei kosmicznej, kiedy podrzucony kij, ktry posuy jako pierwsze narzdzie mordu przemienia si w statek kosmiczny. Cyborgizacja we wspczesnym i mniej szerokim rozumieniu jest czeniem
115 116

Agnieszka wikiel, Kobieta-cyborg, op. cit. Andrzej Kubieniec, Duchowo androidw, [w:] Wojciech Michera, Kamera jako retorta [w:] Kwartalnik filmowy, nr. 31-32 (91-92) 2000

http://kiosk.onet.pl/art.html?DB=162&ITEM=1121653&KAT=243
117

70

dyspozycji psychofizycznych czowieka z przeduajcymi je systemami cybernetycznymi. Nie ulega wtpliwoci jednak, e technologia cyfrowa jest now udoskonalon form pomocy dla ciaa i jako pierwowzr ekstensji cielesnej moe by rozpatrywana w swej archaicznej formie. Technologie cyfrowe przejmuj bowiem role wczeniej znanych narzdzi, cho oferuj take nowe moliwoci. Rozpoznawa relacje midzy podmiotowoci, tosamoci, ciaem, a technologi moemy rozpoznawa dziki obserwacji technologii nie majcych zwizku z technologiami cyfrowymi, lub nie ingerujcymi w ciao ludzkie, o ile rzeczywicie mog one doprowadzi do poszerzenia ciaa ludzkiego. Naleaoby przy tym mwi o cyborgizacji i cyborgu w rozumieniu szerokim [antropologiczno-kulturowym] i wskim [technicznym]. Specyficzn posta cyborga [w rozumieniu szerokim] moemy zatem zobaczy w filmie Kennetha Angera Scorpio rising. Ukazany tam motocyklista jest motocyklist o tyle, o ile posiada motor. Motor zostaje zespolony z jego tosamoci, oraz ciaem. Rozoony na czci, czyszczony i skadany motor jest metafor ciaa i psychiki, ktre w podobny sposb musz zosta z-dekonstruowane, od-czaqrowane i z-re-konstruowane w nowej epoce, ktr Anger postrzega poprzez pryzmat myli okultystycznej Aleistera Crowleya, jako pocztek Ery Wodnika [symbolizujcego technologi i nauk], oraz wschodzcy znak Skorpiona, symbol seksualnoci i emocji. Pocztek nowej epoki zawsze poprzedzony jest rozpadem starej, mierci ezystujcych w niej form. Rozoone na czci ciao utraci swoj metafizyk i ostatecznie zostanie z niego wygnany zabobon, a jednoczenie przed zoeniem trzeba bdzie wpuci w jego struktur nowy, wiey metafizyczny smar. Anger, poprzez analogi seksualnoci ukazywanego mczyzny [Anger by homoseksualist] do czystoci i oczywistoci maszyny wskazuje na zjednoczenie nie tylko poprzez metafor. Zjednoczenie odbywa si w momencie jazdy, kiedy zjednoczeni ze swoimi maszynami cyborgiczni harleyowcy tworz nowy mit, odbijajcy, a jednoczenie parodiujcy mit ycia Chrystusa. Jest to odkrywanie zwizku czowieka z technologi, podobnego do zwizku czowieka i przyrody. Przywdziewanie stroju i skadanie maszyny, jest konstruowaniem

71

nowego czowieka, nowej tosamoci motocyklisty cyborga. Motor przestaje by wic tylko maszyn, posiada wasn metafizyk podobnie jak konie Dingiskhana, na ktrych cze piewa si pieni. Jest on jednak czci caociowego podmiotu jakim jest motocyklista. Mona si wic pokusi o stwierdzenie, e czowiek nie staje si tylko cyborgiem ze wzgldu na ingerencj technologii w ciao, ale ze wzgldu na postrzeganie wasnego ciaa jak mechanizmu, dziaajcego raz lepiej, a raz gorzej i opieranie si na technologicznych jego substytutach. Ze wzgldu na przebywanie z maszynami i ich ingerencj w przestrze ludzk zarwno podmiotowo, jak i tosamo integruj si i poddaj wpywowi technologii. Ciao staje si wtedy wehikuem, ktry suy przemieszczaniu jani. Zdekonstruowany podmiot posiada jedynie wasn seksualno i emocjonalno, jedynie smar i paliwo, ktre zuywa, by dziaa. Wschodzcy znak Skorpiona oznacza wic zwycistwo mrocznej instynktownoci, ktra jest jedyn pozostaoci duszy w czowieku, co przypomina zdanie wypowiedziane przez jednego

z bohaterw filmu Matrix zaprzeczajc wasnym instynktom zaprzeczamy istocie czowieczestwa. Modyfikujc swoje ciao, podmiot stosujcy

przeszczepy, implanty moe wiecznie pozwala sobie na zabaw w Wielkiego Zegarmistrza skadajcego swj wasny organizm ludzki jak zegarek. Modyfikacje ciaa s jednoczenie modyfikacj psychiki, ingeruj w sfer instynktw, potrzeb i motywacji. Cyborg w tym sensie staje si kolejnym ogniwem ewolucji, ktra odbywa si w mentalnoci ludzkiej. Seksualno cyborga zdaje si nie posiada zwizku z ciaem, jest eksploatowaniem obrazw, fantazmatw cielesnych zapisanych w psychice ludzkiej, jednak nie posiadajcych koniecznoci istnienia w wiecie ciaa. W wiecie fizycznym rzdzonym innymi prawami, w ktrym ciao jest czym kupionym, pozbawionym swojej metafizyki, czym otwartym na stae przeduanie zmysw. Zmysy, poczenia nerwowe transmitujce informacje wchodz w jeden ukad z mediami, sieci. Seksualno cyborga, jako dyspozycja ju czysto psychiczna jest poddana podobnemu przedueniu118, jak
118

Artur Kudlatz, ycie sexualne cyborga, http://cukt.art.pl/cyborg/sexcyborg.html

72

zmysy. Piguki na potencj, przeduenia penisa, to wszystko stanowi cz wspczesnej rzeczywistoci, w ktrej oddziaywanie na ciao miesza si ze stale rozbudowywan baz obrazw seksualnych, urastajcych do rangi ikon kulturowych. Jednoczenie kada taka ingerencja, niczym silikonowe piersi, odcina podmiot od dozna cielesnych, a przeksztacone doznania staj si jedynie psychicznymi aktualizacjami owych seksualnych ikon egzystujcych w umyle. Kult seksualnoci wspczesnej, poddanej rozmaitym wpywom nauki, medycyny, technologii, seksualnoci potgujcej doznania poprzez rozmaite mediacje, narkotyki, staje si efemerycznym blaskiem zanikajcego instynktu, gdy przeduanie istnienia gatunku, przekazywanie DNA, ktre stoi u podstaw seksualnoci, nie czy si w wiecie cyborga z ni, ani z ciaem. Sens seksualnoci odrywa si od ciaa. Seksualno pozbawiona tej funkcji bazuje jedynie na pozostaoci instynktw, na nacechowaniu emocjonalnym, owych ikon erotycznych przechowywanych przez pamici. Jednoczenie wraz z zanikiem funkcji erotyki, jako elementu przeduenia gatunku, oraz z zanikiem ikon kulturowych erotyzmu eksploatowanych nagminnie przez reklam, pozbawionych funkcji libido zaczyna znika, dozna ekstatycznych moe przeksztaci si a sama przestrze w przestrze

jedynie

przyjemno, oraz eksplodowa zagarniajc te dziedziny ycia, ktre dotychczas nie naleay do niej. Czowiek, wykonujc okrelone czynnoci, moe za pomoc programu dranicego zmysy powodowa pojawianie si seksualnej ekstazy za pomoc przetwarzania informacji na bio-elektryczne impulsy. Oczywicie nie chodzi tu tylko o kompensacj psychiczn, ale realne i fizyczne dziaanie maszyn na ciao, stae przekraczanie barier ekstazy, ktra pojawia si podczas reakcji skry na muzyk119.

119

ibidem.

73

Techno-transformacje w kinie
Idem i Ipse
David Cronenberg, Dead Ringers [Nierozczni]

Za temat filmu120 mona uzna pomieszanie tosamoci gwnych bohaterw granych przez jednego aktora. Blinita uznaj si za jedn osob i yj od najmodszych lat tak, jakby byy dwoma czciami psychiki jednej osoby. Temat tosamoci i utosamienia blinit zostaje przedstawiony w filmie na poziomie ciaa. Prowadzenie dyskursu za pomoc abstrakcyjnych poj zostao zastpione przez symbole ucielenione, uwidocznione, za dyskurs, jeli mia zaistnie, musia da si przedstawi jako fabua. Niejednoznaczno i wynikajca z natury symbolu rozlego znaczeniowa otwiera film na bardzo wiele moliwych interpretacji. Tosamo psychiki zostaa przedstawiona pod postaci tosamoci cia, co jest charakterystyczne dla negujcej kartezjaski dualizm twrczoci Cronenberga. Oczywicie mamy na myli tosamo rozumian jako takie samo. W filmie jednak stale bohaterowie zdaj do przekroczenia granicy i chc sta si [wierzc, e ju tak jest] tym samym. Przeniesienie tego wtku [zjednoczenie cia] bdzie mona obserwowa w kolejnym opisywanym filmie tego reysera Mucha.

Dead Ringers rozpoczyna wypowied jednego z braci, ktry twierdzi, i seks wzi si std, e ludzie nie yj w wodzie i gromadz wod w sobie. Pozornie naiwne stwierdzenie, poparte konstatacj, i ryby yjce w wodzie mog zapadnia ikr poza ciaem partnerki, kryje w sobie jednak odniesienia symboliczne i stanowi podstaw do interpretacji filmu. Jest to czstym zabiegiem w kinie Cronenberga, gdy tzw. hak w jego filmach jest zazwyczaj intelektualnym kluczem do interpretacji filmu. Woda rozumiana jest tu jako
120

David Cronenberg, Dead Ringers, 1988

http://www.imdb.com/title/tt0094964/

74

symbol emocji i niewiadomoci, czyli wszystkiego tego, co wychodzi poza obszar ja, a jednoczenie nie naley jedynie do wiata zewntrznego, mechanicznego i obiektywnego, co jest raczej zbiorow emocj, zbiorow niewiadomoci. Woda w tym rozumieniu jest jednoczenie rdem ycia i jego nonikiem. Przenikajc midzy organizmami umoliwia ich komunikacj poza sfer intelektu. Bracia zajmujc si badaniami ginekologicznymi zanurzaj poniekd cae swoje ycie prywatne i zawodowe w onie, a wic pierwotnym rodowisku wodnym, z ktrego bierze pocztek ycie. Zajmuj si problemami niepodnoci u kobiet.

Taki kontakt z wntrzem ludzkiego ciaa znosi granic skry jako powoki cielesnej reprezentacji podmiotu. P artem pojawia si w filmie zdanie mwice, i powinny istnie wybory miss wntrza ciaa oraz normy urody dla ledziony i innych narzdw wewntrznych. Jest to oczywicie z jednej strony drwina z kultury operujcej takimi kanonami pikna skrzanej powoki, a z drugiej odniesienie do bariery fenomenologicznej w poznaniu drugiego czowieka. Poznajemy i komunikujemy si tylko poprzez

zewntrzno i powierzchni, ktra stanowi swoisty ekran, przez ktry przemawia wanie cielesne wntrze.

Rozmowa w restauracji, ktra zaczyna dla przypadkowych wiadkw by upokarzajca, gdy zaczyna tyczy tematu wntrza ciaa filmowej gwiazdy, jest momentem ujawnienia opozycji kulturowego podejcia

do zagadnienia cielesnoci, postrzeganej jedynie poprzez skr. Ta ostatnia rozumiana jest jako ekran ciaa, widoczny i houbiony na ekranie w kinie. Mutacja organw wewntrznych nieposiadajca odzwierciedlenia

w zewntrznej formie ciaa staje si sekretem osoby i prawd o niej. Ciao staje si tutaj, jak w wielu filmach Cronenberga, znakiem, pod ktrym moemy zobaczy gbi psychologiczn, moemy zatem mwi o mutacji wewntrznej, jako odnoszcej si w rwnym stopniu do psychiki, co do ciaa. Mutacja skrywana jest poprzez kulturowo oswojony wizerunek, stereotyp.

75

Akceptowana spoecznie jest jedynie powoka i ekran wyraajcy ide ciaa, a nie samo ciao z jego gbi wewntrzn. Akceptowana jest persona, a nie caociowa psyche. Upokarzajcy jest wic zarwno wewntrzny wiat psychiki, ktra nie manifestuje si oficjalnie, w ktrej do gosu dochodz wewntrzne pragnienia, jak i to, co skrywa wntrze ciaa, gdy obie te sfery nale do nieujawnianej przez kultur czci nieoswojonego i niebezpiecznego dla spoeczestwa i jednostki wiata mechanizmu ycia. Odsaniaj prawd, ktrej si boimy potwora. Monitory i operacje publiczne, w ktrych uczestnicz wtajemniczeni w te mroczne sekrety mechanicy ludzkich cia, egzemplifikuj rol, jak odgrywaj media w przeksztaceniach kultury odkrywajcej nagle anatomi i mechanizmy ukryte przed okiem. Sprawiaj, e czowiek staje si fantazmatem wasnej tosamoci wykreowanym przez mechanizm ciaa. Dzieje si to wbrew kulturze, ktrej celem od wiekw byo dawanie ludziom poczucia wolnoci i podmiotowoci, z ktrych wynika odpowiedzialno i ad spoeczny. Taka cyborgizacja ludzkiego podmiotu daje rol nadrzdn wiedzy, ktra nie naley ju do jednostki, a ktra ma moc jej ocalenia lub zniszczenia. Media wycigaj na powierzchni monitorw to, co byo ukryte i same staja si skr dla galaktyk wtroby, przez co stwarzaj moliwo estetyzowania wntrza ciaa ludzkiego. Psychika, dla ktrej podstawowym medium sta si jzyk, mowa i pismo, zostaa w duym stopniu poddana stereotypizacji. W kontekcie odkrycia wntrza ciaa, w momencie, kiedy umys ludzki otwiera si na nie tego samego, innego czowieka, na ukryt twarz ludzkoci, ktra budzia odraz i wizaa si z upokorzeniem i redniowiecznym vanitas, mamy moliwo przyjrzenia si tym rejonom psychiki, ktre nie byy odkryte przez literatur, a ktrych opis nie oddawaby ich waciwego znaczenia, gdy byby postrzegany w kontekcie kulturowego nacechowania sw takich jak trzewia. Najwaciwszy jest wic obraz pozbawiony interpretacji

i przemawiajcy do ciaa; przemawiajcy drastycznie, gdy odkrywany jedynie w drastycznych momentach przerwania bariery skry, jednoznacznie

kojarzcych si z wypadkiem, groz, zagroeniem ycia.

76

Ciao jako magazyn czci zamiennych, ktre mona traktowa w kategoriach estetycznych, samo w sobie staje si kolaem, abstrakcyjnym odwzorowaniem treci psychicznych i kulturowych. Wntrze ciaa, niczym test Rorshacha, wyciga z naszej niewiadomoci rozmaite fobie, po czym odczarowuje, pozbawia ciao jego mitologii, gdy udowadnia, e ciaem moemy si bawi. Zmienia funkcje jego czci chcc ratowa ycie, przywraca podno lub przeksztaci jego wizerunek. Romans, ktry czy lekarza i pacjentk, jest relacj nie tylko dwch powok, dwch manifestujcych siebie nawzajem ekranw, ale zwizkiem dogbnym, przemawiajcym do trzewi. Lekarz i pacjentka poprzez

wypisywanie recept staj si sobie bliscy, nie tylko ze wzgldu na reakcje fizjologiczne, samoistnie sterowane instynktem i mechanik ciaa wyzwalane enzymy. Stanowi zwizek w peni wiadomie oddziaujcych na siebie podmiotw, przy czym mczyzna wypisujcy recepty zachowuje sw nadrzdno w stosunku do kobiety. Nota bene to on stanie si uzaleniony od narkotykw, a ona przetrwa. Pomoe jej w tym wiat powierzchni, ktra stale narzuca jej konieczno trzewej kalkulacji. Natomiast zatopiony w wiecie wntrza lekarz owadnity jest dodatkowo przez sw

skomplikowan relacj z bratem. W tym przypadku kobieta jest elementem zewntrznym, ktry prbuje ingerowa w ten zwizek, nakaniajc swego lekarza do prb zerwania czcej ich ppowiny.

Identyczno cia i rnica umysw bohaterw to znak jednej tosamoci. Jeden z braci stale kieruje sw uwag ku wntrzu, bada i odkrywa, jest tym, ktry pracuje, nie pragnie nagrody i siedzc w domu odbiera nagrod poprzez zmysy swego brata. Drugi wychodzi na zewntrz, i ten zewntrzny wiat sprawia, e czuje si silniejszy.

Wanym

momentem

filmu

jest

operacja

kobiety,

upodobniona

do rytuau poprzez niespotykane czerwone kitle, umiejscowienie bohaterki

77

w centrum sali, w miejscu przypominajcym otarz ofiarny. Narzdzia suce operacji wykonane zostay przez artyst. Wntrze i jego sakralno zostaj przetworzone w form, ktra kojarzy si moe z warsztatem dusz wityni. Miay suy rytuaowi, lecz ze wzgldu na niezrozumienie sakralnej funkcji wychodz w przestrze galerii, trac sw funkcj magiczn i odsonite dla oczu, zostaj sprzedane na rynku sztuki.

Narzdzia te, zaprojektowane do ginekologicznych bada kobietymutanta zostaj uyte do rozczenia braci syjamskich zronitych psychik. Rozczenie to jednak nie odbywa si nigdy. Ich zwizek przechodzi jedynie przez rne formy, w ktrych kobieta-mutant z trzema szyjkami macicy odgrywa rol interfejsu, elementu poredniczcego w wymianie midzy blinitami wody, wstrzykiwanych narkotykw czy spermy. Koniec filmu przedstawia rycin dwch zczonych ppowin, odwrconych nogami do gry blinit w onie. Dobry i zy, wntrze i to, co na zewntrz w jednym onie wiata, a midzy nimi ppowina czcej ich mioci kobieta, ktra pocztkowo prbuje ich rozczy, lecz stopniowo staje si czci ich gry, rodzajem ppowiny wanie, ktra przecita moe zosta jedynie specjalnie zaprojektowanymi do tego, rytualnymi narzdziami.

78

Ekran fantazji
Darren Aaronofski, Reqiem dla snu Darren Aaronofski w swoim drugim filmie Reqiem dla snu121 zmierzy si z kolejnym po mistycyzmie i komputerach mitem pokolenia X narkotykami i telewizj. Film wystylizowany jest na formy typowe dla telewizji, uywa charakterystycznych elementw jej stylu. Posuguje si montaem zaczerpnitym z reklamy, skracajcym tekst do najwaniejszych, wzowych sekwencji. Filmem, ktry mg stanowi inspiracj do czstego sigania po cytaty telewizyjne, s Urodzeni mordercy122, czyli jeden

z kultowych filmw pokolenia X. O ile pierwszy film Aaronofskiego porusza cyberpunkow tematyk osadzajc j w neo-ekspresjonistycznej stylistyce, o tyle Reqiem dla snu mierzy si z telewizj posugujc si jej poetyk,

Telewizja u Aaronofskyego zostaje przyrwnana do narkotykw. I narkotyki, i telewizja przemawiaj do ciaa: te pierwsze zmieniajc samo poczucie podmiotu, ta druga tosamo i wiatopogld, w ktrym podmiot jest osadzony. Aaronofsky wskazuje te na nadrzdn rol wiadomoci w yciu czowieka, przez co telewizja staje si o wiele powaniejszym rodkiem dezintegracji osobowoci bohaterw od narkotyku. Harry, bohater filmu, bdc wiadomym zagroenia pozostaje wolny od narkotycznego uzalenienia duej ni jego matka, ktra traci wiadomo poprzez nadmierne zaufanie, ktrym obdarzya media [telefon, telewizja]. Terror nadziei, ktrym operuje telewizja, wizi wol kobiety i nie pozwala wydosta si poza stworzone przez siebie mity: mit ciaa wystawionego na spojrzenie kamery i mit sawy przynoszcej szczcie. Mit ciaa wystawianego na spojrzenie kamery wskazuje jej jako jedyne rozwizanie cudowne piguki odchudzajce na bazie
121

Darren Aronofsky, Requiem for a Dream, 2000 scen. Hubert Selby Jr. Oliver Stone, Natural Born Killers, scen. Quentin Tarantino, 1994

http://www.imdb.com/title/tt0180093/
122

http://www.imdb.com/title/tt0110632/

79

amfetaminy. Bohaterka zaczyna sukcesywnie zwiksza dawki narkotyku i wpada w uzalenienie, gdy w jej wiadomoci nie istnieje bariera analogiczna do tej, ktra chroni jej syna, wynikajca ze wiadomoci tego, co wprowadza si do swojego ciaa. Nie wie, e jej ciao posiada rozregulowany mechanizm percepcji i zaczyna panowa nad psychik, e zmysy zaczynaj kama, a wewntrzne procesy zaburzajce wytwarzanie enzymw staj si czci jej wasnego ja. Traci tym samym umiejtno rozrniania stanw umysu. Poczucie tosamoci kobiety, bazujce na narkotycznej emocji, wie si od tej pory ze stanem narkotycznego pobudzenia. Chce mia si, sprzta i oglda telewizj. Kobieta zaczyna wic szuka swojego ja w chemii. Nadbudowana na tej emocji tosamo jest owadnita przez fantomy telewizyjne. wiatem realnym wedug bohaterki jest wiat telewizyjnego show.

Za pocztek

choroby

mona

uzna

ju

kwesti

wypowiadan

na pocztku filmu. Bohaterka siedzc w szafie z jednaj strony wtpi w to, co wydarzyo si przed chwil, a z drugiej spowiada si czy te wieszczy kamerze, nieobecnej przecie w wiecie diegetycznym, e na kocu bdzie adnie... Posiada wic poczucie wasnego statusu rwnego telewizyjnemu symulakrum, lub przynajmniej wyczuwa istnienie obserwujcego j oka. Cae jej ycie zmienia si w sen, dla ktrego film stanowi aobn msz, rytua pozbawiony poczucia sacrum. W nie tym zaczyna walczy z wasnym ciaem, ktre domaga si poywienia. Snem za modych ludzi s pienidze. Zarwno matka dostrzega tragiczny fina snu syna, jak i syn dostrzega smutny fina snu matki. Jednak adne z nich nie chce przyj prawdy o sobie. yj dla uszczliwiajcych ich i nadajcych sens kadej chwili fantazmatw, ktre zajy miejsce religii i jej zrytualizowanych form. Codzienne narkotyczne i medialne rytuay porzdkujce cykle ycia bohaterw przedstawiane s w sekwencjach skrtw ikonicznych. ycie modych i ycie matki jest w identycznym stopniu poddane wizji szczcia i dzy zatrzymania go przy sobie na zawsze. Kolejne czci filmu nosz nazwy pr roku, co mwi, i film przedstawia rok z ycia swych bohaterw oraz przekornie przypomina

80

cykliczno porzdkujcej czas w kulturze tradycyjnej. Dzisiaj jednak ycie jest cigiem zmian, a ruchomo ta powoduje, e nie moemy ju nie by nomadami, gdy nawet, jeli siedzimy niczym Budda w jednym miejscu, wiat wiruje nam przed oczami. Zmieniajce si otoczenie, wci nowe elementy wchodzce w jego skad i wymagajce oswojenia, uwarunkowanie ciaa narkotykami a tosamoci sytuacj spoeczn i medialn to wszystko kieruje nas, jako widzw, ku myleniu o wyzwoleniu si spod koszmaru rozgrywajcego si na ekranie dramatu. Jednak nieuchronno fatum filmowej fabuy bezlitonie prowadzi bohaterw do tragicznego finau za pomoc fantazmatycznej marchewki wytworzonej przez medialne ideay ycia tzw. pokolenia X. Pokolenie to dysponuje broni, ktrej nie posiadaj ludzie starsi, niepotraficy oswoi wszystkich nowych elementw swego ycia. ycia, na ktre skadaj si hipermarkety, muzyka odtwarzana z pyt kompaktowych, telewizja, narkotykowe podziemie, pomyki telefoniczne lub oszuci

i desperackie poszukiwanie gbi w wiecie stanowicym jedynie design. ycie pokolenia X jest poszukiwaniem gbi w paskiej muzyce, w paskim obrazie, w dwuwymiarowych wyobraeniach, w wizji przyszoci pozbawionej realnoci, odartej z wymiaru przyczyn i skutkw. Brak jednak dostrzegania ciemnych obrzey wietlistego snu o szczciu... Wizja taka posiada jedynie wieczn teraniejszo, stanowic upostaciowienie i realizacj marze.

Media dla Aaronofskyego nie s przedueniem zmysw, ale uzaleniajcymi nas od siebie innymi stanami wiadomoci, ktre prbujemy przenosi, niekiedy za pomoc narkotykw, w sw codzienno. Prbujemy dosta si do nich za wszelk cen, gdy tylko to, co w obrazie, zaczyna istnie w wiecie telewidzw. Tylko to, co posiada swe miejsce na ekranie, jest dobre i godne. Kobieta, zanim zaistnieje w mediach, postrzega siebie jak drzewo, ktre zawalio si w lesie bez wiadkw, a wic drzewo nieistniejce. Spojrzenie podmiotu tworzcego przedmiot obserwowany, nakadajce na niego wasn deskryptywn siatk i wplatajce go w cig przyczyn i skutkw, zaczyna przypomina paranoj zwtpienia w sam podstaw bytu, ktry stanowi

81

podoe przedmiotu percepcji lub wiar w formy jawice si jako konstytutywne cechy przedmiotw. W takim wiecie istnieje tylko cierpienie, ciao i rozwietlona lamp katodow wizja raju, ktry pki co obserwowa moemy jedynie przez ekran telewizora.

Sen, ktrego zniszczenie przedstawia film, wrasta z przeraajc si w umys matki. Kobieta yjca w innej formacji kulturowej nie wrosa w dramatyzm wspczesnoci i nie nauczya si przenika midzy wiatami zudy, zapominajc i nie przywizujc si do nich. Chce jedynie rozkoszy zmysowych w postaci czekoladek, zatrzymania rozwoju ciaa [chce wyglda wiecznie jak dwudziestolatka, jak na swoim weselu].

Fikcja celu symbolizowana jest przez scen, w ktrej Harry biegnie do Marion swojej dziewczyny przez molo. Kiedy dobiega na miejsce ona znika, a on w przeraeniu cofa si w nadziei, e pojawi si jeszcze raz. Cofajc si nie cofa jednak czasu. Wpada do wody, symbolizujcej mier i utracon przez wiat paszczyzny gbi. Tragiczne zakoczenie filmu jest jednoczenie realizacj pragnie kadej z osb. Matka chciaa znale si w telewizji, lecz telewizja bya jedynie w jej umyle. Po serii elektrowstrzsw stracia kontakt ze wiatem i przeniosa si w wiecznie odgrywany show speniajcy jej najskrytsze yczenia. Harry zostaje uwiziony po amputacji rki, w ktr wczeniej wstrzykiwa sobie narkotyki. One byy jego motywacj do dziaania i one stanowiy jego grzech. Zgodnie wic ze sowami Chrystusa grzeszca rka musiaa zosta odcita. Podobnie jak grzeszcy umys matki. Przyjaciel Harryego zostaje uwiziony i pracuje fizycznie. Jego gwnym grzechem byo przywizanie do wasnego ciaa, do zmysowych przyjemnoci i kobiet. Dziewczyna Harryego, ktrej motywacj bya mio fizyczna i pienidze, koczy na scenie podczas widowiskowej kopulacji z inn dziewczyn za pomoc sztucznego, podwjnego penisa. Amerykaski Sen, ktry obecnie stanowi punkt odniesienia w tworzeniu wizji osobistego szczcia take dla wielu Europejczykw, zostaje pogrzebany.

82

Film ukazuje zatem zoono relacji midzy tosamoci a mediami. Media tworz niekoczce si narracje, ktre kady z widzw odnosi do swojego ycia, wadaj ludzkimi umysami. Stanowi powok softwareu dla hardwareowej inwazji narkotykw w ciaa i umysy ludzkie.

83

Tosamo ciaa
Andrew Niccol, Gattaca Relacje pomidzy ciaem i tosamoci, poza omawianymi w pierwszym rozdziale aspektami filozoficznymi i psychologicznymi, mona rozwin w sposb, jaki odnajdujemy w filmie Gattaca123. Rozwija on mianowicie tez mwic o tosamoci jako kreacji wynikajcej z pamici, konfrontujc j z tez o tosamoci jako o wyniku informacji genetycznej. Ciao traktowane jest tu jako ostateczne posadowienie podmiotu, rdo i wyznacznik jego tosamoci. Podkrelony zosta te konflikt midzy tosamoci idem i ipse. Podmiot przybierajc cielesn form innej osoby, zmieniajc wszystko, co moe by postrzegane poprzez reifikujc i analizujc go technologi, przelizguje si przez systemy identyfikujce jako kto inny. Pami staje si odpowiednikiem pamici genetycznej, ktra, jak wiadomo, przechowuje wzr budowy organizmu ludzkiego. Oddzielenie psychiki od ciaa, podmiotu od konstytuujcych go cech jest abstrakcj, jeli przyj fenomenologiczne rozumienie zagadnienia za Ingardenem. Pami, podobnie jak pami ciaa zakodowana w DNA, podlega pewnym mutacjom. DNA staje si rwnie dynamiczn tosamoci dla ciaa, jak tosamo psychiczna dla podmiotu. Uwarunkowanie ciaa kodem genetycznym jest uwarunkowaniem podmiotu jego cielesnoci i w tym sensie gwny konflikt w obrbie fabuy rozpina si na walce midzy tosamoci psychiczn, ktra przekracza uwarunkowania genetyczne dziki postawie podmiotu, a wic transformuje silniej, za pomoc pamici, wasn cielesno, ni kod genetyczny. wiat ludzi w Gattace zosta pod wpywem inynierii genetycznej podzielony na dwa rodzaje ludzi, dwie kasty. Jedn stanowi ludzie

wyselekcjonowani

przed

narodzinami,

przebadani

genetycznie

o doskonaej informacji zawartej w ich DNA, za drug dzieci szczcia, czyli wszyscy niedoskonali, poczci i narodzeni naturalnymi sposobami. wiat
123

Gattaca, re. Andrew Niccol, scen. Andrew Niccol, 1997 http://us.imdb.com/title/tt0119177/

84

Gattaki traktuje wic czowieka jako nonik swego wasnego dowodu tosamoci, ustalajcego jego przydatno dla spoeczestwa. DNA jest zakodowan informacj o tosamoci, ktra, po rozkodowaniu jej przez wszdobylskie urzdzenia kontrolujce, w procentach podaje przyblion dat i przyczyn mierci [oczywicie nie uwzgldniajc wypadku]. Mona z niej wyczyta predyspozycje i sabe strony podmiotu. Gattaca stawia przed nami problem tosamoci w zupenie nowy sposb. Klasycznie zagadnienie tosamoci podejmowane byo w dwch zasadniczych kontekstach: prawdy zewntrznej, a wic tosamoci spoecznej i prawdy wewntrznej. ycie powodujc konflikt midzy nimi stawiao przed ludmi pytania o to, czy wewntrzna pami i wewntrzna wizja samego siebie stanowi prawd o czowieku, czy te prawd jest to, co objawia si poza nim, co jawi si w oczach innych. Z jednej strony romantyzm i kult transcendujcej woli ludzkiej, a z drugiej naukowo i determinacja przez ciao, libido, kultur, spoeczestwo. Gattaca dodaje tutaj inny, arbitralny jak by si zdawao, sposb ustalania tosamoci, ktry staje dodatkowo w opozycji do koncepcji fenomenologicznych. Fenomenologia opieraa si na koncepcji postrzegania bytu jako takiego i niemonoci dowiadczania bytu samego w sobie. Przez to tosamo konstruowana bya poprzez filtr uwarunkowa podmiotu

postrzegajcego na rwno z tym, co pochodzio od przedmiotu postrzeganego. Tosamo genetyczna wydaje si idealnym rozwizaniem konfliktu myli ludzkiej, prbujcej w uproszczony sposb odpowiedzie na pytanie o prawd o czowieku. Urzdzenie dekodujce informacje DNA jest w stanie odczyta pierwotn tre ciaa bez mechanizmu postrzegania tego, jakim ono si jawi. Nie potrzebuje badania podmiotu w sposb fenomenologiczny, nie otacza go siatk percepcji, ale koncentruje si na wpisanym w niego kodzie. Dociera do rda pamici ciaa przechowujcej jego tosamo rozpoczynajc od bytu prbuje okreli jego wiadomo. Jednoczenie powoduje rozrnienie midzy tosamoci fizyczn i tosamoci psychiczn jako dwoma paszczyznami caociowej struktury podmiotu. Oczywicie, nie moemy przewidzie tego, czy i jaka korespondencja midzy nimi zachodzi, gdy ciao stanowi bytowy

85

nonik podmiotu i fenomenologiczny tosamoci124. Wpywa i warunkuje moliwoci i cechy pamici ludzkiej stojc u jej podstaw. Pami, jak si dzi wydaje, nie moe by jednak zredukowana do swego genetycznego mechanizmu.

Genetyka, niczym astrologia, narzuca wic czowiekowi tosamo i rozwizuje dylemat midzy wewntrznym i zewntrznym podajc gotowe rozwizania, w ktre wystarczy uwierzy. Gen staje si przyczyn i kierunkiem rozwoju tkanki, za tkanka jak byt u Marksa wytwarza wiadomo. Jeli przyjmiemy tak determinacj za pewnik, staje si ona wiar, a film zwraca uwag na przepyw informacji midzy tosamoci, pamici a ciaem w obrbie podmiotowoci ludzkiej. Jednoczenie natura wiary w wolno ludzk nie jest oparta o adn religi ani system metafizyczny. Polega jedynie na irracjonalnej woli transgresji ogranicze ciaa i wiata, na poczuciu wolnoci w realizowaniu samego siebie w wiecie. Posiadajc dane na temat genw, a wic ciaa ludzkiego, w wiecie diegetycznym ustala si przydatno czowieka dla spoeczestwa. Oczywicie, sia zakotwiczenia takiego wiatopogldu tkwi nie tylko w samej realnej determinacji genetycznej otwierajcej i zamykajcej przed ciaem i umysem ludzkim kolejne moliwoci i zdolnoci, ale decyduje o niej gwnie wiara. Wiara ludzi w to, e przekroczy bariery kodu genetycznego czowiek nie jest w stanie, podobnie jak niegdy nie by w stanie zmienia wyrokw gwiazd. Bez moliwoci odczytania kodu nie wiemy, z czym mamy si zmierzy, wic jest to wiara nie tylko w geny i ich determinujc moc, ale i w interpretujce ich kod media. Gattaca buduje wizj wiata na przekonaniu, i ludzie poznawszy kolejne ograniczenia ludzkiego ciaa i umysu zechc wykorzystywa je do sprawniejszego zarzdzania tym wiatem. Ograniczenia staj si wic fundamentem do budowy systemu dyskryminacji.

Tosamo genetyczna jest nadana czowiekowi raz na cae ycie. Staje si ona jego przeznaczeniem, zwaszcza, gdy moe zosta odczytana i
124

M. MerleauPonty, Fenomenologia percepcji, Warszawa 2001

86

wprowadzona w spoeczny obieg informacji. Jest to tosamo, na ktr nie ma wpywu ani otoczenie (opinia ludzi), ani sam czowiek. Przypomina to moe poniekd mechanizm determinujcy ukazany w filmie Stevena Spielberga Raport Mniejszoci. Rozpoznana przyszo staje si przyczyn wykonywania wyrokw. Powszechnie wierzy si wic, e czowiek jest zdeterminowany przez wasn tosamo. Przeciw tej wierze wystpuj omawiane filmy. W pewnym sensie podstaw istoty czowieczestwa jest moliwo pokonywania wasnych ogranicze i dokonywania wyborw, ktre moe nie s wolnymi wyborami, bo czyni si je pod wpywem rozmaitych indoktrynacji oraz wiadomych i niewiadomych koniecznoci psychicznych, czy fizjologicznych, ale zapewne s wyborami nieobliczalnymi. Nieobliczalnymi jak jedcy w koo ronda Truman (bohater filmu Truman Show125). Warto jeszcze przyjrze si relacji pomidzy Gattac a Robocopem; wydaje si ona ciekawa przede wszystkim z tego powodu, e podwaana w Gattace hipotetyczna tosamo genetyczna jest wymiernym i namacalnym

argumentem przeciw przywizaniu ludzkoci do ciaa. Implant, mechaniczna cz wszczepiona do organizmu, nawet lepszym dziaaniu od wytworzonej przez sam organizm czci ciaa, zawsze pozostanie obcy w kryteriach tosamoci DNA. W tym sensie klonowanie, uzyskiwanie ze wzoru DNA czci ciaa, jest blisze tosamoci czowieka. Jednak czowiek jest przede wszystkim wynikiem dziaania rozmaitych okrelajcych go czstek tosamoci, a kady jego wybr jest wyborem midzy nimi. Przeszczep tkanki innego organizmu moe zosta odrzucony, co wykazuje, e jedynym brakiem w koncepcji tosamoci ludzkiej jako tosamoci genetycznej nie jest brak pamici, w ktrej znajduje si tosamo ciaa. Caoci tosamoci ludzkiej okreli to jednoznacznie nie moe, gdy mao prawdopodobnym jest, by z DNA kiedykolwiek odczytano czyje wspomnienia. Podczas porwnania Robocopa i Gattaki ujawnia si relacja dwch rodzajw pamici: pamici ciaa zapisanej w DNA i pamici umysu [take zakotwiczonej w ciele mzgu]. Gattaca stawia

125

Peter Weir, Truman Show, scen. Andrew Niccol, 1998

http://www.imdb.com/title/tt0120382/

87

przed nami problem rnic midzy tosamoci umysu a tosamoci ciaa ukazujc triumf woli nad ciaem. Robocop natomiast ukazuje konflikt midzy tosamoci umysu [wynikajc nie z woli, a z pamici] a tosamoci mechanicznego ciaa, ktre suy ma spoeczestwu, naley do niego i jako aseksualne pozbawione jest prywatnoci.

88

Atom jako bit

David Cronenberg, Mucha

Mucha126 rozpoczyna si ujciem tumu podczas rautu. Z zestawienia tego ujcia z tytuem filmu moemy odczyta dyskretne, sugestywne porwnanie ludzkoci do roju much. W kolejnym ujciu zblienie twarzy wyania bohatera podczas rozmowy z dziennikark. Temat filmu refleksja na temat kondycji ludzkiej, ciaa i mediw, pojawia si w pierwszych minutach, kiedy dokonuje si pierwsza obserwowana przez nas teleportacja poczochy Victorii za pomoc urzdzenia wygldajcego jak stalowy kokon sterowany komputerem. Cronenberg zaczynajc od tego futurystycznego akcentu wprowadza nastpnie temat prasy, telefonu i kamery wideo. Kamera wideo jest wykorzystana w roli pamici i wiadka dokumentujcego cae zdarzenie. Nie ma ona wpywu na przebieg akcji. Jedynie uczestniczy, obserwuje. Pocztkowo kamer posuguje si Victoria, jednak po pierwszej nocy, inicjujcej zwizek pary bohaterw, to Seth Brundle w poczuciu osamotnienia, po spoyciu alkoholu zaczyna jej uywa, dokumentujc sw pierwsz teleportacj, przez co samemu wchodzi w rol wiadka. wiadka transformacji wasnego ciaa. Jednoczesna obserwacja za pomoc kamery wideo i dziaanie

na wasnym ciele, przefiltrowanie ciaa poprzez sito technologii, sytuuje dziaajcy podmiot bohatera w roli czego wicej ni cyborga. Cyborg w pewnym sensie jest konsekwencj poczenia ciaa i technologii, ktre dokonuje si ju w przypadku interakcji poznawczej z kamer, ktra stanowi dodatkowe oko oraz dodatkowy magazyn pamici pozwalajcej na budowanie tosamoci nie tylko w oparciu o dowiadczenia zmysw nalecych do ciaa, ale o percepcje technologii. Kamera wideo wchodzc do wntrza domu rejestruje zdarzenia i umoliwia wielokrotne ogldanie tego, co zarejestrowaa.

126

David Cronenberg, The Fly, scen. David Cronenberg, George Langelaan, 1986

http://www.imdb.com/title/tt0091064/

89

Analiz, ktra niczym w Powikszeniu Antonioniego127 ujawnia to, czego ludzka percepcja nie moga wychwyci. Jednak zasadnicza zmiana dokonuje si poprzez rozszczepienie ciaa na atomy, ktre po zastpieniu ich czstkami informatycznymi zostaj zrekonstruowane w nowym miejscu, na wzr ciaa poprzedniego; zrekonstruowane jednak z innych atomw, gdy poprzednie rozpady si w bysku wewntrz pierwszej kapsuy. Czy wic cyborg traci sw ludzk cz, ze wzgldu na to, e ciao zostaje zrekonstruowane w technologii? Ciao staje si ukadank, odzwierciedla wspczesne postrzeganie go jako zwizku ruchomych i wymienialnych elementw i przesuwa granic w obszar czystej dynamicznej struktury, bez jej zwizku z pierwiastkami, z ktrych si skada. Czstki elementarne uoone w atomowy portret stanowi duplikat czowieka, niczym plik w komputerze przeniesiony z jednego dysku na inny. Mylimy o nim jako o tym samym, jednak w rzeczywistoci jest on kopi. Orygina zosta zniszczony, istnieje jedynie jego replika. Ciao znika i zmienia si jedynie w jego tosamo. W sposb jego rozumienia. O ile

pnoindustrialne traktowanie ciaa cyborga jako magazynu czci zamiennych jest w konsekwencji oparte na organicznych czciach, rozbudowanych przedmiotach, jak serce, yy, koci, w ktre ingeruje technologia cyfrowa, o tyle tutaj, w postindustrialnym ujciu, ciao, a w zasadzie jego tosamo, zaczyna przechodzi ze stanu rozumienia metafor mechanizmu do rozumienia informatycznego. Stanowi komunikat, ktry podobnie jak w przypadku pienidza, nie jest zwizany z nonikiem, materi, a z treci. W tym przypadku struktur.

wiat przedstawiony zamyka si w typowych dla filmw Cronenberga, "gotyckich", mrocznych i przepenionych technologi przestrzeniach

laboratorium, garaach, salach operacyjnych, kontrastujcych z owietlonymi pomieszczeniami publicznymi, w ktrych tum ludzi sprawia wraenie niebezpiecznego roju. Dziennikarze, jako ludzie mediw, przedstawieni s jako

127

Michelangelo Antonioni, Blowup, scen. Julio Cortzar, Michelangelo Antonioni, 1966

http://www.imdb.com/title/tt0060176/

90

pasoytujcy

na

innych.

Veronica

jest

wic

pierwszym

wiadkiem

przybywajcym ze wiata, ktry wdziera si stopniowo do kokonu romantycznego raju eksperymentw naukowych, niczym mucha do wntrza ciaa bohatera. Jej motywacja jest motywacj wiata zewntrznego. Stanowi ona rozumian na sposb ikowski partnerk Adama Ew, ktra rozbija stan idealnej peni i samotnoci i przyjmuje funkcj cznika ze wiatem zewntrznym. Bohater kusi Victori wiksz porcj informacji do przelania na papier, niczym much wiksz iloci poywienia. Dzieje si to podczas rozmowy w restauracji, a jak zwykle w filmach Cronnenberga, metafora ta przybiera fizyczny ksztat. W tym przypadku jest to ksztat trzymanej w rku frytki. czniczka ze wiatem much, skuszona tym poywieniem, staje si jego kochank. Jest reprezentantk ludzi ze wietlistej powierzchni spoza onaraju odosobnienia, przedstawicielk zewntrznego wiata mediw

wdzierajcych si do wntrza niczym kamera podczas skomplikowanej operacji. W pewnym sensie media, penetrujc ciao ludzkie, niczym wbijajcy si w ciao ukad scalony, po pierwszej spdzonej wsplnie przez bohaterw nocy, ksztatuj poczenie ciaa i technologii w jeden ukad komunikacyjny. Czowiek wychodzcy z tego sprzenia zostaje odmieniony, przefiltrowany przez wiat informacji i oczyszczony, cho jednoczenie zczony z elementem obcym. Z dziennikarkmuch, ktra nie tylko jest obserwatork, ale aktywnie przyczynia si do rozwoju akcji. Poczenie naukowca z much w jeden organizm jest pierwsz transformacj. Kolejna nie dokonuje si: miaaby na celu poczenie, za pomoc tej samej metody, kobiety-muchy w sensie

metaforyczno-psychicznym, naukowca-muchy w sensie fizycznym oraz dziecka-mutanta w jedn osob, w jedno ciao i jeden umys. Kondycja fizyczna czowieka po teleportacji i poczeniu z much zaczyna si poprawia. Cronenberg nie rozstrzyga jednak, czy dobre samopoczucie, ktre towarzyszy bohaterowi po teleportacji i poczeniu jego ciaa z ciaem muchy, jest wynikiem tego, e technologia dziaa jak ekspres do kawy, ktry filtruje tylko to, co najwaciwsze w czowieku, czy te pynie ona z dodanych do organizmu zrekonstruowanego czowieka cech zwierzcych.

91

Pierwsze eksperymenty ze zwierztami zabijay je, a eksperyment z kawakiem misa zakoczy si tym, e miao ono sztuczny smak. Rozszczepienie na matrycy informatycznej i rekonstrukcja obrazu nie oddawaa cech,

powiedzielibymy, podmiotowych, ktre Cronnenberg, podobnie jak i inni twrcy poruszajcy ten temat, czy z emocjami128. Ju sam moment wyjcia z kokonu sfilmowany jest w bardzo monumentalny sposb, jakby

wyidealizowany, oczyszczony ze wszelkiej niedoskonaoci i przypadkowoci. Idealny kanon piknego ciaa ludzkiego sugeruje, i jest ono w stanie zmieni si niekoniecznie przez genetyczn modyfikacj, ale take poprzez

rekonstrukcj portretu atomowego. Domieszanie jednak drugiego organizmu prowadzi do rozpadu ciaa, gdy dwie konstrukcje biologiczne zaczynaj walczy ze sob w jednym ciele. Przebiega wic w pewnym sensie przyspieszony proces ewolucji, ktra zachowuje to, co najsilniejsze. Zachowuje organizm muchy, przeksztacajc ludzkie ciao w ciao owada. Wtek ekspresu do kawy pojawia si w filmie dwa razy. Za pierwszym razem bohater prbuje uwie Victorie za pomoc opowieci o wspaniaej kawie cappucino, jak robi uywajc ekspresu. Drugi raz natomiast kiedy przyznaje e teleportacja powoduje ulepszenie poprzez odrzucenie

niedoskonaoci na poziomie atomowym. Tego rodzaju mieszanka czowieka i owada jest, jak si okazuje, przyczyn zmian w tosamoci ludzkiej. Tosamo czowieka udoskonalonego nie jest ju w stanie tolerowa maych

niedoskonaoci, a wraenie zmieniania si prowadzi do ujmowania historii wasnego ycia w sposb celowociowy. Historia nastawiona na cel eliminuje teraniejszo poddajc j wizji przyszoci, i tak te bohater pocztkowo nie dostrzega niepokojcych zmian, koncentrujc si na poprawie kondycji fizycznej i zwikszonych potrzebach seksualnych, jednak kiedy dochodzi do zrozumienia tego procesu, tosamo jego prbuje uj swe pooenie w nowym
128

kontekcie.

Dopiero

poprzez

wiadomo

odczuwa

potrzeb

Emocje stanowiy wyznacznik czowieczestwa take w owcy Androidw [Ridley Scott,

Blade Runner, scen. Philip K. Dick , 1982 http://www.imdb.com/title/tt0083658/] , czy A.I [Steven Spielberg, Artificial Intelligence: AI, scen. Ian Watson, Brian Aldiss 2001 http://www.imdb.com/title/tt0212720/]

92

wspodczuwania, wspdzielenia bytu gatunkowego. Mwi, i chce sta si pierwszym politykiem wrd much. Tosamo wypywa zatem ze

wiadomoci, a nie z dowiadczanego fenomenologicznie bytu cielesnego.

93

Zrodzony-stworzony
owca androidw Zdecydowaem si na kolejn analiz owcy Androidw129 ze wzgldu na gboki szacunek dla jego roli w filmowym pejzau i wielo podjtych w nim wtkw, ktre odnajdujemy do dzi filmach takich jak A.I.130 Spielberga. Oczywicie, przedstawianie historii robotw w filmie naleaoby rozpocz od Metropolis131 Fritza Langa, jednak to owca Androidw stanowi pewn podstaw, bez ktrej trudno pisa o kolejnych dzieach podejmujcych tematyk tosamoci i cielesnoci androidw jako o zjawiskach nowych. Geneza emocji, jako elementu istniejcego w wiecie cyborgw, jest tutaj oparta o inne zaoenia ni w filmie Spielberga, czy 13 Pitrze132, lecz ich nowatorstwo oceni mona jedynie w zestawieniu z filmem Scotta wasnie. Maria z Metropolis jest jeszcze pozbawiona emocji. Replikanci mog by uznani za cyborgi nie ze wzgldu

na to, co powiedzielimy dotychczas o poczeniu czowieka z maszyn, gdy konstruowani s oni od podstaw w laboratoriach. Jednak ciaa ich buduje si z organw biologicznych, opartych zapewne w duym stopniu na organizmach ludzkich. Z fenomenologicznego punktu widzenia s wic cyborgami, cho ich geneza nie jest ludzka. Film stawia pytanie o to, co oznacza by czowiekiem? Jeli ciaa cyborgw, replikantw Nexus 6, s ciaami organicznymi, to pozostaje nam definicja czowieka jako organizmu powstajcego w onie matki z poczenia jej genw z genami ojca. Podobnie jak geneza czowieka klonowanego, geneza takiego cyborga jest wic niewystarczajca dla uznania

129

Ridley Scott, Blade Runner, scen. Philip K. Dick , 1982 Steven Spielberg, Artificial Intelligence: AI, scen. Ian Watson, Brian Aldiss 2001 Fritz Lang, Metropolis, 1927 Josef Rusnak, The Thirteenth Floor, Daniel F. Galouye, 1999

http://www.imdb.com/title/tt0083658/
130

http://www.imdb.com/title/tt0212720/
131

http://www.imdb.com/title/tt0017136/
132

http://www.imdb.com/title/tt0139809/

94

go za twr ludzki. Jeli chcemy definicj genezy czowieka zamkn jedynie w poczciu i ksztatowaniu si podu w onie, staje si ono pewnego rodzaju kulturowym fetyszem, ktry trudno racjonalnie wytumaczy. Nie moemy jednak odbiera prawa do czowieczestwa sklonowanej istocie ludzkiej i nawet, jeli po narodzinach technologia zacznie ingerowa w jej ciao zamieniajc czci organiczne na inne organiczne lub nieorganiczne zmieniajc j w cyborga, bdzie w takim samym stopniu obowizywaa nas etyka w stosunku do niej, jak w stosunku do czowieka zrodzonego z ona matki zapodnionej przez ojca.

Nexus 6 nie wykazuj emocji, gdy s w duej czci maszynami, ich umys zosta zaprojektowany. Po kilku latach mog one si w nich wszake pojawi, nie jako symulacja, ale poniekd samoistnie wygenerowane pod wpywem ich cia, pamici i przey. Specjalnie z myl o tym

zaprogramowano dugo ycia replikantw na 4 lata. Oznacza to, e emocje pojawiaj si pod wpywem przeszoci w tworach pbiologicznych, pcybernetycznych. Tworach, ktrych umys zosta zaprojektowany.

Przeszo, obrazy zapisane w umyle, czc si z obrazami dowiadczanymi w chwili obecnej zaczynaj wytwarza treci trudne do ujcia w opozycji binarnej, do analizowania. Ciao organiczne sprzone z zaprojektowanym umysem moe sta si ich nonikiem. Przez to film zdaje si stawia tez, i emocje s funkcj cielesn, a nie umysow. S specyficznym dla ciaa sposobem reagowania podmiotu na wiat uzupeniajcym analiz

cybernetyczn pamici ciaa.

Cyborgi takie musiayby posiada wtedy wol wolnoci, wic jeli ludzko miaa zapanowa nad nimi, trzeba byo skonstruowa co, co zapanuje nad nimi, nad ich poczuciem wolnoci i wol. Trzeba byo wszczepi im tosamo, ktra bdzie trzymaa ich w ryzach. Tyrell, konstruktor umysw robotw (czy te cyborgw) Nexus 6, mwi: Jeli damy im przeszo stworzymy poduszk dla ich emocji. Bdziemy lepiej ich kontrolowa.

95

Chodzi o to, by pojawiajce si emocje mogy czy si z emocjami ludzkimi, wszczepionymi, by wysubtelni ich reakcje na samowiadomo i to, co miay przeywa w odlegych galaktykach. Pami ludzka miaa stwarza oparcie dla nowo powstajcych uczu. Miaa wiza je z przeszoci.

Ciaa cyborgw poruszajcych si w wiecie ludzi s niemal nie do odrnienia od cia ludzkich. Cyborgi s mordercami, kochankami, wchodz w rozmaite role spoeczne. Niezgodna z ciaem pami i tosamo do niego przypisana nie stanowi wic podstawy dla wewntrznego konfliktu, ale zostaj uzupenione o przeycia wasne, wspomnienia cyborga. Podobny wtek pojawia si w filmie Johny Mnemonic133, kiedy to tytuowy bohater rezygnuje z posiadania pamici, by szmuglowa w swym umyle informacje, a jednoczenie by bardziej wydajnym, nieobarczonym pyncymi z pamici emocjami. Inynieria genetyczna udoskonalia pprodukty, z ktrych konstruowany jest Nexus 6, i nie jest istotne ju poszerzanie tych akurat dyspozycji. ycie cyborga ponie bardzo jasnym pomieniem i jest obliczone na wykorzystanie mocy kadej z tych czci ciaa w cigu przewidzianego okresu ich uywania.

Sztuczne zwierzta i zabawki zapeniajce pokj projektanta ich cia s sposobem na zapenienie wewntrznej pustki, ktr odczuwa czowiek chory. Sebastian, wyalienowany zapeniajce inynier-genetyk, jego wiat, tworzy nie dla siebie ich

towarzyszy,

zabawki

lecz

traktuje

przedmiotowo. czy z nimi emocje, skoro s one w stanie znie w nim poczucie osamotnienia, lecz musi by to dla niego pewnego rodzaju upokorzeniem. Zstpuje przecie z piedestau stwrcy wchodzc w ich wiat, by zmiesza si z nimi i cieszy si ich obecnoci. Pozwala sobie na dualizm wewntrzny uznajc to, co kocha, za zabawk, ktr sam stworzy. Jest on, jako osoba w wiecie diegetycznym niewtpliwie najbardziej wraliwa,

133

Robert Longo, Johnny Mnemonic, scen. William Gibson, 1995

http://www.imdb.com/title/tt0113481/

96

egzemplifikacj trudnej do zrozumienia sytuacji czowieka w wiecie zapenionym jego tworami. Przykadem na samotno gatunkow ludzkoci, pomimo moliwoci prowadzenia rozmw i poczucia obecnoci, ktra wynika z tego, e maszyny mog sta si nonikami ludzkiej tosamoci. Mog by z ludmi mylone, ale nigdy nimi nie bd. Co nie oznacza, e nie musi ich otacza podobna etyczna osona, jak czowieka.

Cytaty z Blakea, Biblii, konstatacje okropnie jest y w strachu, wspomnienia [w pamici Rachel] dotyczce seksualnoci [zabawa w lekarza], instynkt przeduenia gatunku [pajki], symbolika ikoniczna [tancerka z wem, ktr Decard zabija na ulicy], poczucie niesprawiedliwoci i wyrzdzonej krzywdy, to wszystko skada si na fakt, e cyborgi zaczynaj mimo braku metafizycznoci poczcia z ona matki, mimo pochodzenia ze zdekonstruowanego przez nauk prochu, s bardziej ludzkie ni ludzie. Lepiej poruszaj si w kulturze, bardziej ni ludzie identyfikuj si z ni i w niej szukaj odpowiedzi na zagadk swego wasnego istnienia.

Rachel upodabnia si do postaci na zdjciach stojcych na fortepianie w domu Decarda, gra na fortepianie, chocia nie wiedziaa, e potrafi, a potrafi, bo kto, kogo pami nosi w sobie kiedy pobiera lekcje gry, kocha si z Decardem jak kobieta. Jednoczenie inny robot [cyborg] wygrywa w szachy ze stwrc swojego umysu. Film przesycony jest pyncymi od strony cyborgw treciami humanistycznymi, ktrych ludzie zdaj si nie dostrzega. Z jednym wyjtkiem twrc ich umysw, ktry niczym Bg w niebie lub wityni, zamieszkuje samotnie we wspaniaym paacu. Gra symboli odbywa si midzy nim, a jego tworami. Kady jego ruch, podobnie jak ruch cyborgw, ma posadowienie w symbolice religijnej, archetypicznej, ma odniesienie do gbokich kulturowo nacechowanych pokadw wiadomoci.

Pytanie: Mleczko i ciasteczka rozjaniy ci umys? dopuszcza twr do stwrcy. Owo rozjanienie umysu moe przypomina wiato Ducha

97

witego, ktry po spoyciu przez czowieka Ciaa i Krwi Boga zstpuje w umys czowieka. Stwrca zdziwiony dopuszcza czowieka, ktry jego zdaniem dozna olnienia i sta si godny rozmowy z nim. Tymczasem okazuje si, e nie byo to adne olnienia, a odbicie myli stwrcy w umyle cyborga. Podczas podstpnego wtargnicia w niebiosa stwrca mwi o tym, e nie da si ingerowa w stworzony ju wiat, w stworzone ciao i ycie nie niszczc go. Wdrwka osigna swj cel, lecz Cyborg Gilgamesz nie otrzyma zioa ycia, a wic nie stworzy okazji do tego, by mgby je wykra jaki w. Cyborg jest doskonay, wic nie mona da mu tej szansy wiecznego, ycia, jaka w micie o Gilgameszu otrzymaa ludzko. Stwrca nazywa swoje stworzenie synem marnotrawnym. Robot zabija Tyrella ze sowami bd spokojny Bg biomechaniki nie odmwi Ci wstpu do nieba.

Cyborg wyje jak wilk, przez co odwouje si do animistycznych wyobrae towarzyszcych ludzkoci. Ukada i recytuje swoj wyliczank Sze, siedem, midzy piekem a niebem. Mwi o niesportowym postpowaniu, posiada wic zasady, potrafi oceni zakotwiczenie w kulturze jako formie gry. Trzyma skrzyowane rce na piersiach, w doni biaego gobia, ratuje ycie czowieka i umiera wypuszczajc ptaka symbolizujcego jego dusz. Rozpuszcza w czasie obrazy zapisane w jego umyle niczym zy w deszczu. Cyborgi kochaj, posiadaj poetyck wyobrani, odwouj si do symboliki i ikonografii, wykazuj zaufanie, yj peni swej fenomenologicznej,

ahistorycznej podmiotowoci, jednoczenie znajc i bdc zakotwiczonymi w historii. Dramat ich polega na tym, e zakotwiczenie to daje im zawsze pozycj przedmiotow, nie za podmiotow.

98

Cielesna powoka
David Cronenberg, eXistenZ eXistenZ134 jest kolejnym filmem Davida Cronenberga, ktry porusza problematyk ciaa i ingerencji technologicznej w jego pierwotn, organiczn struktur. Porusza problem fobii przed zmianami w jego funkcjonowaniu. Ciao stanowi bowiem dla Cronenberga najstarszy fantazmat esencji ludzkiego bytu, poza tzw. dusz. Ciao za w swojej caociowej idei jest nonikiem esencji bycia czowiekiem. W jego filmach obserwujemy powolne przeistaczanie si ludzi w cyborgi, ktre przypomina inicjacj jednostki w nowe spoeczestwo. Wtki spoeczne pojawiaj si od Videodromeu135, w ktrym medium stanowi zagroenie dla spoeczestwa, nastpnie przewijaj si poprzez Much, kiedy bohater mwi o tym, e stanie si pierwszym politykiem wrd owadw, a do eXistenZ, w ktrym wiat opanowany zosta przez technologi korzystajc z bio-portw umiejscowionych u podstawy krgosupa.

Nieuchronnie przypomina si i nabiera cielesnoci to, co Marshall McLuhan mwi o mediach jako o przedueniu zmysw.

Rytualno widoczna jest take w nawizaniach do tekstw kultury. Dwanacie osb bdzie miao okazj wyprbowa now wersj tytuowej gry. Prba ta odbywa si w starym kociele. Dwanacie osb siedzc w miejscu otarza i czc si poprzez bio-porty z poczonymi wzajemnie konsolami, przypomina apostow czy znaki zodiaku. Zstpujca do wiata gry Allegra Geller przypomina Chrystusa, ktry jako istota spoza tego wiata, jako jego stwrca [jedno trjcy witej] zstpuje do niego dla spenienia swej misji. Podobnie jak Chrystus zostaje ona zraniona w prawy bok. Czowiek, ktry to uczyni, demaskujc t parodi rytuau religijnego nazwa j demonem. Jako naznaczona mierci Allegra rozpoczyna swoj podr poprzez realne i wirtualne wiaty.
134 135

David Cronenberg, eXistenZ, 1999 http://www.imdb.com/title/tt0120907/ David Cronenberg, Videodrome, 1983 http://www.imdb.com/title/tt0086541/

99

Najwaniejsz

jednak

warstw

filmu

wydaje

si

refleksja

nad

cielesnoci. W filmie technologiczno metalu zostaa zastpiona biotechnologi. Mamy wic pistolety strzelajce zbami, nie do wykrycia przez detektory, mamy konsole, ktre stanowi biologiczn form ycia, podobnie jak w Musze ostateczne wprowadzenie postaci-lustra w przygod protagonisty zostaje przypiecztowane wyjciem z rany na ciele ciaa obcego oraz ogniskujc te wtki scen wszczepienia bio-portu. Ta wtrna inicjacja odkrywa przed czowiekiem zupenie inne wymiary ycia spoecznego. Spotkany na stacji benzynowej Gus pada przed projektantk na kolana mwic, e odmienia jego ycie. Kult w wynika z tego, e daje ona ludziom inne paszczyzny bytowania. Pracownik stacji benzynowej traktuje swoje ycie i prac jako bardzo podstawowy poziom egzystencji. Jego ycie umysowe przenioso si do opierajcego si o bio-technologi wiata wirtualnego. Podobnie jak osoba o bardzo silnej wierze, zaczyna on funkcjonowa w wymiarze ideologii oraz wymiarze realnym, przy czym realno stanowi rudymentarn warto, ktra wymaga sublimacji poprzez gr, iluzj, ideologi.

Jaron Lanier twierdzi, e kiedy komputery bd posiaday na tyle rozwinite funkcje logiczne, by zadawa sobie pytania o wasn istot, cel swojego istnienia, cel istnienia wiata, wszystkie filozofie stan si jedynie ich softwarem, w ktrym zaczn wykrywa bdy136. Tak wic sprowadzenie ideologii do roli softwareu uzmysawia w wywodzie Laniera, i yjemy wiecznie w wersjach udoskonalanych, testowych wasnego konstruowanego oprogramowania, we wasnych ideologiach, ktre zapisujemy i ktre odczytujemy w ksikach. Komputery, bdc w stanie rozstrzyga podobne kwestie w oparciu o logik, sztuczn inteligencj, olbrzymie bazy danych, zaczn tworzy nam wasny software. Chcc wic pozosta istotami wolnymi, musimy umie egzystowa pomidzy rozmaitymi grami konstruowanymi nam

136

Frank Schirrmacher, Trzecia kultura. Obud si Europo w rzeczywistoci Tech. [w:]

http://www.magazynsztuki.home.pl/n_technologia/3kult.htm

100

przez maszyny a rzeczywistoci, ktra zrwnuje si w swym statusie z grami. Jednak to rzeczywisto stanowi punkt odniesienia, po wyeliminowaniu ciaa czowiek umrze. Istniejc w wielu wymiarach gier w grach, bohaterowie trac orientacj co do tego, ktry puap jest ostatecznym, w ktry wymiar sprowadzi nas wycignicie wtyczki z bio-portu. Czy bdzie to wycignicie realne, czy te wirtualne, wystpujce na ktrym z poziomw? Ta hierarchia posiada u swych podstaw zawsze ciao. Std w samej grze cielesno jest stale eksponowana: cielesno przetworzona, brudna, odstraszajca, cielesno, od ktrej pragnie si ucieka w wirtulne raje softwareu ideologii, religii. Ciaa, ktre trzeba skrzywdzi, wstrzelajc w nie bio-port, by mona byo ich uywa do wnikania w alternatywne paszczyzny egzystencji, ktre istniej mimo naszej wiadomoci lub niewiadomoci. Paszczyzny, do ktrych moemy mie lub nie mie dostpu. Podobnie jest z grami spoecznymi, z polityk na wielkich szczeblach. Prowadzona jest rozgrywka na wielu przenikajcych si poziomach, a od naszej wiadomoci lub niewiadomoci zaley jedynie to, czy bdziemy znali przyczyn takiego, a nie innego obrotu rzeczy i czy bdziemy w stanie ingerowa w cig przyczyn i skutkw przenikajcych poziomy dowiadczania. Gra skrywa rozwizania i tajemnice przenoszone z poziomu rudymentarnego. Na poziomie rudymentarnym gra posiada olbrzymi warto. cznikami midzy tymi poziomami s artefakty, a wic przedmioty cielesne stanowice podstaw bytow, ktra znika w momencie wejcia w ich ramy. Ciao skrywa treci psychiczne, za treci psychiczne otwieraj nowe paszczyzny egzystencji niczym filozofia, na podstawie ktrej toczone s spory graczy-egzegetw. Fascynacja ciaem przywodzi na myl fascynacj ksig, ktr odkrywamy w Pillow Book Petera Greenewaya. Obdarzenie Boga przymiotami mechanika przywodzi na myl

gnostyckie i wolnomularskie postrzeganie wiata jako konstruktu, struktury, budowli, w ktrej uwiziony jest duchowy pierwiastek ludzki. Zniszczenie konsoli jako alternatywnego wiata gry jest rwnoznaczne z dosownym uwizieniem Allegry poza gr. Nie istnieje inna wersja eXistenZ, wic dane zawarte w konsoli, ktre Allegra nanosia na bieco, zostay uwizione. ycie

101

Allegry rozdwoio si na cz zwizan ze stworzeniem boskim, z ciaem podlegym Wielkiemu Mechanikowi, oraz z jej wasn tosamoci, uwizion poza zepsut konsol, ktra pochona 38 milionw dolarw i pi lat ycia Allegry. wiat poddany jest wic dziaaniu wielkiego konstruktora, ktry sterujc ciaami i hardwarem ma moc tworzenia i niszczenia. Konsole do gry s zwierztami, a wic bytami cielesno-umysowymi pasoytujcymi na ukadzie nerwowym i metabolizmie organizmu uytkownika, a jednoczenie nowinkami technicznymi przechowujcymi dane. Cay wiat skada si ze zmutowanych ab i dwugowych jaszczurek. Ta egzotyka jest tym wyraniejsza, e nie opakowano jej w pseudofuturystyczny design strojw i miast. Film opowiada o przestrzeniach wiejskich i maomiasteczkowych, odkrywa dla tego typu tematyki prowincj jako przestrze yciow ludzi, ktrych nie musi ju trzyma w fizycznej bliskoci praca. Ludzie wol pozostawa w samotniach i izolowa si od siebie, od tumu. Nie rozwija si moda. wiat przedstawiony wraca do klasycznych dinsw i koszul w krat. Cay impet mentalnoci ludzi zosta wessany przez biotechnologi sublimujc ich instynkty lub rozadowujc je. Zastpienie blaszanych maszyn zwierztami zakoczyo czas przedmiotowego

traktowania. Ludzie yj z technologi w symbiozie, gdy technologia staa si zmienion natur. ycie zostao przeniesione z form zewntrznych wzgldem czowieka, z natury, ktra rywalizuje z nim, do form wspegzystujcych z jego ciaem pasoytniczej symbiozy. Czowiek przesta wic odczuwa potrzeb dopasowywania swego wizerunku do wizerunku designu rozwijajcej si technologii. To samo ycie, ten nieokieznany cud natury zosta wprzgnity z jarzmo ludzkich potrzeb, natura si wlizna w potrzeby zaspokajane dotychczas przez technologi w sposb daleki od doskonaoci. Port w ciele ludzkim podobny jest jamie ustnej. Staje si naturalnym elementem czcym czowieka z mechanik zwierzt-konsol. Telefony s innymi stworzeniami wieccymi niczym meduzy.

102

Symbioza natury z czowiekiem odbywa si wic na nowych zasadach stworzonych przez czowieka. Zwierzkonsola stwarza w umyle czowieka wirtualny wiat gry, powoduje pewien rodzaj schizofrenii. Gracz jest niekiedy przejmowany przez swoj posta i wypowiada kwestie, odczuwa dze zaprogramowane w postaci, by posun akcj do przodu. Bohater niekiedy obserwuje swoje ciao i ledwie odnajduje w psychice skrawek wolnoci, by wpywa na jego zachowania. Sowem, gra ingeruje nie tylko w ciao ludzkie, nie tylko w postrzegan rzeczywisto, ale i w same zachowania modyfikujc instynkty.

Szkatukowa struktura kolejnych gier w grze z jednej strony uwiadamia umowno dowiadczanych wiatw, a z drugiej powoduje zwtpienie w realno jakiegokolwiek. Przenoszc te dowiadczenia poza sam film dostrzega moemy podobny mechanizm wirtualizacji rzeczywistoci

w ekranach, ktre stanowi poczenie w kontaktach z innymi ludmi oraz ze wiatami fikcyjnymi. Tosamo budowana w grze opiera si o interfejs i zostaje czciowo wyeliminowana po wyczeniu gry. Bariera midzy gr a rzeczywistoci jest przeamywana poprzez istnienie tosamego interfejsu.

103

Sie
Matrix

Morfeusz, Trinity, wybraniec Neo, pseudonimy bohaterw filmu Matrix137, to oczywiste nawizania do szeroko rozumianej mitologii. Nie chc w tym miejscu koncentrowa si jednak na odniesieniach do religii, filozofii, czy rozmaitych systemw porzdkujcych tosamo czowieka. Systemy te, poprzez odnoszenie ja do istoty transcendujcej byt i konstytuujcej go, tworz sie okrele kulturowych. Oczywicie, w prostym odczuciu mona rozumie Matrix jako metafor kultury. Jeli przyjrzymy si uwaniej okae si, i film zawiera poszczeglne puapy i zdaje si wskazywa jedynie na to, e dowiadczenia cyberprzestrzeni mog by rwnie zudne jak dowiadczenia wiata rzeczywistego. W Matrix pojawia si wiele myli, ktre mona przyoy do jednego i drugiego, co powoduje wraenie konstrukcji metaforycznej. Matrix jest dziaajcym w wiecie fizycznym systemem zbudowanym w oparciu o logik, o cyfry, a wic myl. Transcenduje wiat symulowany i konstytuuje go, niczym Wola Boa konstytuujca wiat realny. Przeznaczenie, fatum bd co bd stworzyo wiat i rzdzi nim. Jednak Matrix w opozycji do nich jest ywioem umysowym, przewidywalnym,

matematycznym systemem. wiat symulowany poddany jest prawdzie wiata stojcego u jego podstaw. Twierdzeniami odnoszcymi si rwnie dobrze do wiata

symulowanego, jak i realnego s np. sowa: Zna drog to jedno, ale poda ni to co innego. Niewtpliwie moemy odnie to do praktykowania religii, jak i do dochodzenia prawdy wewntrz symulacji. Biay krlik, krlicza nora buduj nam inny nieco wymiar odniesie ni te egzystencjalne, o szalenie starych korzeniach. Nale one [Alicja w Krainie Czarw] do krgu literackiego i nie pragn odkrywa przestrzeni takich jak niebo czy pieko, ale tworz nowe miejsca, co do umownoci ktrych nikt nie ma wtpliwoci. W ich przypadku

137

Andy Wachowski, Larry Wachowski, The Matrix, 1999 http://www.imdb.com/title/tt0133093/

104

czytelnik nie ulega wraeniu odkrywania realnego wiata, ktry istnieje poza tym, co znamy, jak to musiao by w przypadku rozmaitych map piekie i nieb. Alicja nie odkrywa przed nami prawdy, jak sonda kosmiczna, ale staje si awatarem zmierzajcym w niewiadomym kierunku, poruszajcym si w fikcji. Wydaje si wic e zarwno dla tego, kto interpretuje wymow filmu, jak i dla bohaterw zanurzonych w Matrix, kluczowe staje si poznanie rnicy midzy przeznaczeniem a symulacj, midzy fikcj opowieci o Alicji a metafizycznym odniesieniem do wyszej, duchowej istoty. Wana jest tu rnica midzy siatk kulturowych odniesie niewolcych umys a ich treci, opowiadajc o realnych uwarunkowaniach umysu ludzkiego. Ruch w gb krliczej nory, jak okrela to zaoga Nabuchodonozora, jest wic ruchem ku wyzwoleniu z niej. Pamitajmy, e Alicja zasypia przed wejciem do nory, Neo pi, kiedy Morfeusz nawizuje z nim pierwszy kontakt. Morfeusz staje si nie tyle bogiem snu, co tym, ktry przychodzi podczas niego i wyzwala spod snu w onie Matrix. Przypomina Abraxasa, istot wyzwolon spod praw snu w jaju wiata.

Czym jest prawda? Jak prawda ma si do wolnoci? Pytanie o wolno i prawd zdaje si kluczem do rozumienia caego filmu. Wycignicie wtyczki z umysu podczas zanurzenia w symulacji powoduje mier, gdy umys zanurzony jest innym wiecie i innym ciele, w swoim awatarze. Odcicie od awatara bez zainicjowania poczenia telefonicznego, ktre umoliwia transport umysu do ciaa, powoduje mier. Jakkolwiek absurdalnie by to nie brzmiao, nie wiemy, gdzie podziewa si umys ludzki w momencie wejcia w symulacj. Musi on zosta zlokalizowany w Matrix, czemu su gonitwy za aparatami stacjonarnymi. Musi pojawi si w Matrix jako kod, ale z drugiej strony poczony jest z ciaem poprzez mzg, bo ciao reaguje na bodce pochodzce z symulacji. Czemu wic ciao nie moe wrci do ycia, kiedy zostanie wycignita wtyczka z mzgu? Czemu umys nie odnajduje si nagle w ciele? Przecie niepodlego czowieka wzgldem kodu symulacji, ktra jest moliwa, cho nieatwa, wymaga zakotwiczenia czowieka w ciele. Ciao konstytuuje podmiot w symulacji niezalenie od samej symulacji, cho pozwala

105

mu na implementacje czci kodw, odpowiedzialnych za wiedz. Daje moliwo ksztatowania kodu poprzez umys, z czego korzysta Neo. Jeli wic umys zakotwiczony w ciele odciska sw obecno w Matrix i odksztaca kod, przez co nie podlega agentom, to nie powinno by problemu z wycigniciem wtyczki i powrotem do ciaa. Moe jedynie przy pomocy jakiego rodzaju rodkw uspokajajcych, by obudzony nie zerwa si z miejsca, gdy symulacja porzuci go w p kroku. mier w jednym ze wiatw jest mierci w kadym138.

Czy prawda jest tym, co niszczy wizienie umysu? Co uzmysawia nam brak jego wadzy nad podmiotem, osadzajc na powrt w ciaach? Umys moe by modulowany, mona wprowadza do pamici czowieka dane takie, jak sztuki walki, czy instrukcja obsugi helikoptera, a te zapamitywane s take przez ciao. Jeli wic zestawi t moliwo z zagadnieniem tosamoci, jako efektem narracji, ktry przechowywany jest w swej dynamicznej postaci w pamici ludzkiej mona wywnioskowa, e wiat symulacji moe zmieni nagle tosamo czowieka. W postaci ludzi wcielaj si agenci, agenci potrafi zmienia ksztat awatara przynalenego w matrix innym ludziom. Cyber-tosamo zostaje wic zczona z tosamoci, podmiot z cyber-podmiotem, a awatar pozostaje poprzez to w bardzo cisym zwizku z ciaem. Jednak zdecydowanie nie jest nim. Film rysuje wic wyran granic midzy podmiotem, a ciaem. adowanie wiedzy do umysu przez bio-porty jest rwnie realne jak dowiadczenia cielesne. Jednak to ciao stanowi bastion podmiotowoci i tosamoci dla Neo, ktry nie poddaje si kodowi systemu i moduluje, wykrzywia go. Po c wic nam ciaa skoro moemy y w idealnym wiecie? Symulacji w Matrix, ktra jeli uwiadomimy sobie jej natur moe by mikka jak upadek Neo z wieowca.

138

D. Rode, Z Archiwum X dwiecie lat pniej albo alchemia cyberpunku, Kwartalnik

Filmowy, nr 31-31 (91-92) 2000

106

Film stawia przed nami jednak to pytanie w nieco inny sposb, udzielajc wasnej odpowiedzi. Matrix mia by wiatem idealnym, a ludzie nie potrafili go przyj i tracono cae plony. Czemu ludzko nie jest w stanie funkcjonowa w idealnej rzeczywistoci bez blu i cierpienia? Cierpienie staje si wic kluczem dla akceptacji peni egzystencji ludzkiej, i jako motor transgresji zostaje skanalizowane wewntrz ukadu, wewntrz systemu. Jeli cierpienie zostanie wyeliminowane, uwaga ludzi, wola transgresji i bunt zostaje zwrcony przeciw samemu systemowi. Mimo, i system daje idealne warunki do ycia, caa jego forma wiata zostaje odrzucona. Plan ycia pozbawionego woli, jeli przyj, e wola jest wynikiem szeroko rozumianego blu, nie powid si. W tym przypadku okazuje si jednak, e wola jest rozumiana raczej jako cecha ludzka, ktra domaga si blu i kiedy go nie dostaje zmusza czowieka do jego poszukiwania, co prowadzi w konsekwencji

do samozniszczenia. Taka wizja moe mie swoje podoe w antropologicznych uwarunkowaniach. Czowiek zosta stworzony przez pewne warunki

zewntrzne i kada ich naga zmiana moe powodowa katastrof.

Sprawne poruszanie si w symulacji wymaga jednak wyzbycia si wszystkiego, do czego zostalimy przyzwyczajeni przez warunki egzystowania naszych cia w realu. Strach wtpliwo i wszystko co ma zwizek z funkcjonowaniem ciaa w wiecie, z prawami fizyki ktrym jest ono podlege w Matrix traci sw zasadno. Umys sprawia, e ciao czuje bodce, mier w matrixie doprowadza do mierci w realu. Umys moe jednak odrzuci bodce i nie przekazywa ich ciau. Oczywicie wymaga to umiejtnoci trwania przy ciele i odciskania jego obecnoci w symulacji niezalenie od jej wpywu na zmysy, gdy wszystko co dzieje si w umyle, a nie ma zwizku z ciaem jest jedynie symulacj. Prawda jest w ciele i to poprzez pocaunek zoony na ustach ciaa Trinity przywraca ycie wybracowi Neo.

Wizualizacje czego w rodzaju szpiegujcych podmiot w obrbie Matrix koni trojaskich, nazywanych tam pluskwami zadziwiaj swoj

107

pomysowoci, gdy prezentuj specyficzny dla estetyki Gigera, czy te Cronnenberga element p-mechaniczny, a p-organiczny. Podczenia cyberpodmiotw agentw do systemu baz danych Matrix wizualizowane jest wewntrz symulacji pod postaci urzdze hardwareowych, jak telefony. Zastanawia wic ich funkcjonalno. Oczywicie z jednej strony nie wzbudzaj one podejrze, lecz czy aby s one a tak wygodne? Agent Smith prbujcy wama si do umysu Morfeusza odcza si od aktualizacji danych na bierzco, przez co nie dociera do niego wiadomo o wamaniu.

Oglnie moemy wyrni w filmie trzy rodzaje bytw podmiotowych. Ludzie zintegrowani ze swymi ciaami biologicznymi wolni; cyber-

podmiotowoci Agenci [por. Inteligentny Agent139]; cyber-tosamoci ludzie zanurzeni w Matrix zwizani z awatarami i odcici od cia; oraz Awatary czyli ludzie wchodzcy w sposb wiadomy w symulacj.

139

M. Skadanek, Inteligentny agent teoria i perspektywy, Kwartalnik filmowy, 35-36 (95-95)

2001

108

Podsumowanie
Przedstawiony wybr filmw analizowany by w kontekcie relacji ciaa, tosamoci i podmiotowoci. Z tematyki poruszanej w nich wyania si zbir wspczesnych wyobrae na temat przyszoci oraz wspczesnej kondycji kulturowych modeli ciaa i podmiotu ludzkiego, ktre tworz wspczesn tosamo czowieka. Ingerowanie w ciao oraz ustawiczne poszukiwanie podmiotu odpowiedzi na pytanie: czym jest czowiek? ukazuje kryzys antropocentrycznego ustanowienia systemu wartoci, na a jednoczenie niemono wartoci

kulturowego

systemu

bazie

jakiejkolwiek

nieodnoszcej si do czowieka, niekonstytuujcej go jako centrum. W analizie filmu Nierozczni staraem si ukaza problem tosamoci Idem i Ipse, oraz jego antropologiczne konotacje, metafizyk podobiestwa, ktre przekada si na tosamo, oraz wielce skomplikowan problematyk wspistnienia dwch identycznych osb, o identycznych tosamociach, stanowicych jedn istot, lecz odrbnych fizycznie. Problem tosamoci ukazywany by w kontekcie ciaa i jego zewntrznej manifestacji.

Poszukiwanie prawdy i indywidualnej tosamoci, niczym poszukiwanie podmiotu sprowadza si w filmie do wntrza ciaa. Metafizyka zwizku podobiestwa z istot rzeczy, zwizku takiego samego z tym samym zostaa zrwnana z metafizyk ona, jako pocztku czowieczestwa. Kryzys tosamoci wspczesnej ukazywaem nastpnie w analizie filmu Reqiem dla snu. Poprzez rol mediw i narkotykw ukazywaem rol mitu szczcia w budowaniu si tosamoci ludzkiej. Rol nadziei na zrealizowanie si snu konstruowanego przez osoby stojce za kotar ekranu telewizyjnego. Kotar prezentujc wizj wiata wyreyserowan, ktrej dekonstrukcja odbywa si w yciu bohaterw, lecz ktrej oni nie potrafi dostrzec a do tragicznego finau. Narkotyki stanowi alternatywn bram dla zindywidualizowanego snu, ktry jest wolny od indoktrynacji jednak w rzeczywistoci wymaga jeszcze wikszego powicenia, gdy stworzona przez telewizj tosamo nie uwalnia si za ich pomoc od swoich 109

uwarunkowa. Gattaca rozwaana bya, jako film o poszukiwaniu tosamoci w ciele; podstaw wiadomoci w bycie. Poznanie kodu ciaa, wzoru jego budowy miao sta si zamaniem kodu wyroczni determinujcej ycie ludzkie. Optymistyczna wymowa filmu wynikaa z tego, e uwarunkowanie rozwoju ciaa przez geny zostao przeciwstawione sile tosamoci, ktra w gbi pamici bya w stanie wytworzy narracj przeamujc ograniczenia ciaa. Jednoczenie chciaem zwrci uwag na rol ciaa w ksztatowaniu si tosamoci i pojmowaniu natury podmiotu. Mucha porusza temat teleportacji, komunikacji i mediw, ale w analizie chciaem zwrci uwag na aspekt poszukiwania ciaa doskonaego, oczyszczonego. Wane stao si take postrzeganie ciaa jako podstawy bytowej dla budowania si tosamoci. Jeli rodzina postrzegana jest przez bohatera jako jednostka posiadajca wasn tosamo musi posiada te jedno ciao. Std wynika denie do unifikacji cia w jeden organizm, wielu tosamoci w jedn. Omawiajc film owca Andridw rozwaaem problem sztucznego czowieka i przypadek graniczny midzy klasycznym androidem a cyborgiem. Chciaem zwrci uwag na specyficzn rol metafizyki narodzin z ona matki, jako wyznaczniku bycia czowiekiem. Konstruowane w laboratoriach ciaa nie posiadaj prawa do bycia podmiotami dla tego e s stworzone, a nie zrodzone. Wzorowane na ludzkich organizmach i przewyszaj je pod wieloma wzgldami. S traktowane przedmiotowo. Rola fantazmatu natury ludzkiej zostaa zanegowana, gdy moim zdaniem klasyczny android wypar element ludzki z hybrydy cyborga. Cyborg pozostaje nie mniej ludzki od czowieka, mimo i technologia nie jest ju tylko dodatkiem do czowieka. Zmieniajcym go drastycznie, jednak wci opartego na jego podmiotowoci. Czowiek definiowany jako istota zrodzona przestaje by elementem koniecznym hybrydy zwanej cyborgiem. Omwienie eXistenZ miao na celu ujawnienie wspczesnego podejcia do ciaa jako do fetyszu. Zanegowanie fantazmatu samej natury. Cielesno

110

mediw pomaga nam w ich oswojeniu, gdy s one w swej misistej, organicznej postaci dla tosamoci atwiejsze do poczenia z naszymi ciaami. Tosamo nasza znacznie atwiej godzi si na tak cyborgizacj, gdy atwiej nam o emocjonalny stosunek w stosunku do organicznych konsol. Wydaj si czym naturalnym, a ich cybernetyczna natura ujawnia si jedynie w ptlach czasowych. Symulacja i formy kulturowe staj si wic czciami jednego porzdku cielesnego. Omawiane nawizania do Chrzecijastwa ukazuj jednoczenie konieczno umiejscowienia wszystkich tych sfer w ramach jednego porzdku, gdy one podobnie jak religia nie daj si sprowadzi do porzdku natury, ani kultury. Tosamo ludzka rozszczepia si na tysice rwnie rzeczywistych tosamoci oferowanych przez gry. Matrix jest tu przykadem dramatycznego rozbicia jednoci jak jest podmiot na umys i ciao. Tosamo w ukazanej w filmie sytuacji zaczyna dzieli si na tosamo realn zwizan z ciaem i fikcyjn cyber-tosamo, ktra wydawa si moe bardziej realna. Widz wszystko, co ma zwizek ze wiatem symulacji zna ze swej codziennoci, rzeczywistoci ktra go otacza, natomiast to, co stanowi tzw. real, a wic rzeczywisto stojc u jej podstaw uznaje za fikcj ekranow. Jednak przede wszystkim Matrix ukazuje, a jednoczenie rozbija nasze wyobraenia na temat idealnego systemu stanowicego wirtualn przestrze yciow, kontrolujcego niemal wszystko i potraficego cakowicie wyprze ciao i porzdek fizyczny poza obszar ycia ludzkiego.

Z analiz tych wynika, e zarwno ciao, jak to, co uwaamy za tosamo rozpywa si w dowiadczeniach medialnych i jedyn realn i sta wartoci takiego wiata zaczyna jawi si system. System bazujcy na poczonych w sie podmiotach, funkcjonujcy poza kategoriami dobra i za. System, ktry sam staje si jedynym podmiotem. Narracje zostaj zastpione generujcymi je bazami danych, a czowiek porusza si jedynie w sferze zewntrznych reprezentacji mechanizmu. Projektujc mechanizm nie jest w stanie

przewidzie konsekwencji jego istnienia i posuguje si do tego celu

111

symulacjami. Odcia umys przechodzc do projektowania samoistnie dziaajcych ukadw. Dowiadczajc jedynie powierzchni140 projektuje

i poddaje si dziaaniu nowego organizmu odzwierciedlajcego jego odwieczne marzenie o istocie wyszej, sprawujcej wadz i kontrolujcej ad spoeczny. Jednoczenie boi si bezdusznej precyzji, z jak odpowiada bdzie musia za swoje czyny, pragnie zachowa wolno, odrbno psychiczn i w swoim wntrzu stanowi samemu o sobie, a jednak rzutuje je na rozmaite systemy porzdkujce. Poddaje ciao i umys presji kulturowej. Pragnie wyczy swj dom z tego obiegu informacji, a jednoczenie wprowadza do niego coraz wicej urzdze informatycznych. Prbuje wytworzy opiekucz sfer technologii przyjaznej mu. Rozwizujcej jego problemy. Jego prywatno jest

dyskutowana publicznie, a wizerunki ciaa udostpniane w Internecie. Kadej wielkiej rewolucji w kulturze towarzyszy strach wynikajcy z nieuchronnoci koca pewnych formacji i pocztku nowych, z zepchnicia jednych dziedzin do roli wspomagajcej inne, nowe. Kultura jako pierwotny zbir jednostek tworzcych spoeczno reaguje si kadej z nich pragnc broni si przed nadchodzcym, lecz wszelkie formy obrony s jedynie wentylem bezpieczestwa, ktry potrafi na chwil wstrzyma implozj wchaniajc w nowy obszar jednostki starego systemu. S potrzebne jako ostrzeenie przed pochopnym stosowaniem kadego wynalazku na skal masow. Kada taka wizja projektuje w wyobrani spoecznej mity, midzy ktrymi odbywa si walka i ktre staj si czsto natchnieniem dla projektantw nowej formacji kulturowej. Jak wskazuje Ryszard

W. Kluszczyski na przykadzie kina awangardowego i sztuki nowych mediw, nie sam wynalazek generuje twrczo artystyczn, ale jest on elementem niezbdnym dla zaistnienia konkretnych form artystycznych egzystujcych wczeniej w sferze idei, koncepcji trudnych do zrealizowania bez niej, ale nie niemoliwych. Tak te kino staje si czsto przygotowaniem dla tego, co pojawi si ma w przyszoci w naszych domach.

140

A. Gwd, Od pigmentu do interfejsu. Kilka tropw w stron estetyki designu, http://www.institute-of-culture.pl/instytut/kwartalnik/kw1-2_Gwozdz.html.

112

Kino

wspczesne

otwiera

nasze

stereotypizowane

wyobraenia

za pomoc trybu przypuszczajcego i konwencji opowiadania, zagbiania si w fikcji przyjmowanej tak, jakby miaa by ona moliw do zrealizowania hipotez. Za pomoc konkretnych obrazw nawizuje polemik

z wyobraeniami zapeniajcymi nasze umysy. Ustanawia globalne kanony estetyczne dziki swojej skali oddziaywania. Ewolucja wizerunkw ciaa, jego mediatyzacja i przeksztacenie w awatar, caa skala moliwych do wyobraenia form, jakie zacznie ciao przybiera w realnym wiecie, ktry zaczyna si miesza ze wiatem medialnym, wielo sposobw postrzegania, jakie umoliwia integracja ekranu i siatkwki oka, stawiaj pod znakiem zapytania ogromne przestrzenie kultury, ktra bdzie co raz odleglejsza, wraz z tym jak zwiksza si bdzie odlego jej naturalnego pejzau od tego, co widzimy. Oglda moglimy ju billboardy reklamowe wymagajce do penego ich postrzegania specjalnych okularw, jakie niegdy rozdawano w kinach z obrazem 3D. Wydaje si cakowicie naturalne, i w przyszoci zaczn pojawia si elementy w rzeczywistoci odbierane jedynie dziki

odpowiedniemu dostrojeniu naszych cia za pomoc technologii. Rnice midzy tym, co jest subiektywnie dowiadczane, a obiektywn podstaw bytow, midzy rnymi dowiadczeniami rnych osb przebywajcych w tym samym czasie i tym samym miejscu mog rni si diametralnie niczym dowiadczenia ludzi w kawiarence internetowej. Tyle, e przestrze tak subiektywna rozcignita na wiksz cz rzeczywistoci stanie si

wymieszaniem rozmaitych projekcji rzutowanych niczym skin, czyli powoka przeksztacajca wygld tego samego programu, co bdzie miao trudne do przewidzenia psychologiczne, socjologiczne i oglnokulturowe skutki.

113

Bibliografia
Angerer, Marie-Luise. ycie, jako ekran? Albo: jak uchwyci wirtualno ciaa?. Kwartalnik Filmowy, nr 35-36. 2001

Antosiewicz, Kamil, Deprywacja sensoryczna. http://neurobot.art.pl/03/teksty/deprywacja/deprywacja.html

Armstrong, Rachel. Artyci cyborgi. Magazyn sztuki, nr 18. 1998

Baudrillard, Jean. wiat wideo i podmiot fraktalny. W: Po kinie?... Audiowizualno w epoce przekanikw elektronicznych. A. Gwd (red.). Krakw 1994 Baza danych, Lew Manowicz w rozmowie z Brett Stalbaum, Geri Wittig i Inn Rozumow. http://magazynsztuki.home.pl/n_technologia/Manowicz.htm

Benjamin, Walter. Dzieo sztuki w dobie reprodukcji technicznej. W: idem, Twrca jako wytwrca. Pozna 1975

Borowik-Dbrowska, Ewa. Teologia Hipertekstu. Szkic cyberteologiczny. http://www.angelus.pl/teologia_hipertekstu.htm

Budce, Wallis. Ozyrys, Symbolika przejcia na drug stron. Pozna 1994

Cassirer, Ernest. Esej o czowieku. Wstp do filozofii kultury. Warszawa 1998

wikiel, Agnieszka. Metafora cyborga - ciao przyszoci. http://www.film-i-media.soho.pl/cwikiel/ACCyborg.html

Descartes, Rene, Medytacje o pierwszej filozofii. Warszawa 1958

Dragua, Andrzej. Ecclesia electronica, Internet, a mistyczne Ciao Chrystusa. Wi t. 8-9. 2002

114

Eliade, Mircea. Joga. Niemiertelno i wolno. Warszawa 1997 Encyklopedia Psychologii. Wodzimierza Szewczuka(red.). Warszawa 1998 Gender, Film, media. Elbieta H. Oleksy i Elbieta Ostrowska (red.). Krakw 2000

Giddens, Anthony. Nowoczesno i tosamo. Warszawa 2002

Grzinic, Marina. Widmowa Europa. http://www.magazynsztuki.home.pl/archiwum/nr_23/arch_nr23_5.html

Herbert, Zbigniew, Apollo i Marsjasz. W: idem, Studium przedmiotu. Wrocaw 1995

Hutchinson, Mark. Monstrologia. Magazyn Sztuki, nr 18. 1998

Ingarden, Roman, Spr o istnienie wiata, t. II/1 wyd. 3 zmienione. Warszawa 1987

Intermedialno w kulturze koca XX wieku. A. Gwd, S. Krzemie-Ojak(red.). Biaystok 1998

Jayska, Agata. Przyjemno, ciao i fraktale. http://www.ha.art.pl/media/cialo_jalynska.html

Joy, Bil. Czy jestemy potrzebni przyszoci?. http://www.magazynsztuki.home.pl/n_technologia/Joy.htm

Kpiska, Alicja. Ciao post-ludzkie. Kultura wspczesna, nr 1-2. 2000

Krauze, Amadeusz, Dwa wiaty Wielkiego Brata konsekwencje wychowawcze. http://www.szkolna.pl/akapit/Siw2.pdf

Kerckhove, Derrick de. Powoka kultury. Odkrywanie nowej elektronicznej rzeczywistoci. Warszawa 1996

115

Kluszczyski, Ryszard. Spoeczestwo informacyjne. Cyberkultura. Sztuka Multimediw. Krakw 2001

Kudlatz, Artur. ycie sexualne cyborga. http://cukt.art.pl/cyborg/sexcyborg.html

Krzysztofek, Kazimierz. Zmiksowana kultura. http://www.magazynsztuki.home.pl/archiwum/nr_28/mix_kultura/mix_kultura_.h tm

Kubieniec, Andrzej. Duchowo androidw. http://kiosk.onet.pl/art.html?DB=162&ITEM=1121653&KAT=243

Lubiak, Jarosaw. Interfejs czowiek versus maszyna. Kwartalnik Filmowy, nr 35-36. 2001

Manovich, Lev. Kim jest autor? Modele autorstwa w nowych mediach. http://www.cyberforum.edu.pl/teksty.php3?ITEM=94

Maa encyklopedia filozofii. Sawomir Jednynak (red.). Bydgoszcz 2002

Materie, Julian Offray de La. Czowiek-maszyna. Warszawa 1984

Machera, Wojciech. Kamera jako retorta. Kwartalnik filmowy, nr 31-32. 2000

Morawski, Stefan, Orlan -Wymowny przypadek smomistyfikacji, Magazyn Sztuki, nr 10. 1996

Na rubieach ponowoczesnoci. Szkice o filmie wspczesnym. Konrad Kleksa, Grzegorz Skonieczko (red.). Krakw 2000

MerleauPonty, Maurice. Fenomenologia percepcji. Warszawa 2001

Po kinie?... Audiowizualno w epoce przekanikw elektronicznych, A. Gwd (red.).

116

Krakw 1994

Toffler, Alvin i Heidi. Trzecia fala. Warszawa 2001

Tosamo czowieka. Anna Gadowa (red.). Krakw 2000

Wallace, Patricia. Psychologia internetu. Pozna 2001

Widzie, Myle, By, A. Gwodzia (red.). Krakw 2001

Wiedza, a podmiotowo. Alina Motycka (red.). Warszawa 1998

Zawojski, Piotr, Destrukcja versus wspomaganie ciaa w cyberprzestrzeni. Przypadek Stelarca, Kultura Wspczesna, nr 1-2. 2000

Zamojski, Piotr. Jaron Lanier. Szkic do (wirtualnego) portretu . Opcje, nr 4. 2000

iek, Slavoy. Przeklestwo fantazji. Wrocaw 2001

117