MONIKA OWSIANNA, ZAMIAST ZAPACHU KSIKI

Monika Owsianna (Gniezno) ZAMIAST ZAPACHU KSIKI CZYLI JAK ODNALE STAROYTNO W WIECIE WIRTUALNYM

G. Bodard i S. Mahony (red.), Digital Research in the Study of Classical Antiquity, Ashgate 2010, 210 s. Wielkie drewniane ucho zatkane wat i nudziarstwami Cycerona. Wspaniay stylista mwi wszyscy. Nikt ju dzisiaj takich dugich zda nie pisze. I co za erudycja. W kamieniu nawet umie czyta. Tylko nigdy nie domyli si, e yki marmuru w termach Dioklecjana to s pknite naczynia krwionone niewolnikw z kamienioomw. Zbigniew Herbert, Klasyk

Min ju czas, gdy jedynym sposobem na dotarcie do antycznych rde byo przeszukiwanie katalogw kartkowych w mniej lub bardziej odlegych bibliotekach, nastpnie poruszanie si w gszczu regaw, by odnale ten akurat potrzebny wolumin. Dzisiaj bardzo czsto wystarczy tylko kilka klikni myszk i upragnione dzieo myli staroytnej jest nasze. Nowoczesna technologia daje mionikom kultury i tradycji antycznej potne narzdzie, poniewa tak olbrzymia liczba rde historycznych oraz opracowa nigdy nie bya tak atwo dostpna dla kadego posiadajcego komputer i czno z Internetem. Herbert si pomyli. Klasyk nie ma drewnianego ucha zapchanego wat i nudziarstwami Cycerona, a raczej otwart gow na wszystko, co moe doprowadzi do lepszego poznania staroytnych. Z inicjatywy takich ludzi, ktrzy w 2004 roku zaoyli w wiecie wirtualnym stron Digital Classicist (www.digitalclassicist.org), a trzy lata pniej zorganizowali cykl konferencji naukowych w Londynie i Birminghamie, powstaa ksika: Digital Research in the Study of Classical Antiquity pod redakcj Gabriela Bodarda i Simona Mahonyego, wydana w serii: Digital Research in the Arts and Humanities1.

Zob. recenzje ksiki: A. Isfandyari-Moghaddam, Online Information Review 35, 2011, s. 974975; A. Rabonowitz, http://intarch.ac.uk/journal/issue30/rabinowitz.html.

331

STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 5/2012 RECENZJE

Na gruncie niemieckim istotna, aczkolwiek ju niestety przestarzaa jest ksika Dietera Kaufmanna i Paula Tiedemanna: Internet fr Althistoriker und Altphilologen2, a my moemy si pochwali chociaby publikacjami Aleksandra Wojciecha Mikoajczaka, Konrada Dominasa i Marka Kamierczaka3. W zwizku z efemerycznoci niektrych stron internetowych, a przede wszystkim nieustannym powstawaniem nowych powiconych staroytnoci, wszelkie prby caociowego uchwycenia problemu s skazane na niepowodzenie. Aspiracji takich nie ma te recenzowana przeze mnie ksika. Digital Research in the Study of Classical Antiquity skada si z trzech czci, poprzedzonych wprowadzeniem, w ktrym redaktorzy tomu podkrelaj konieczno wsppracy pomidzy szeroko rozumianymi klasykami (archeologami, historykami staroytnoci, filologami klasycznymi itp.) i znawcami nowoczesnych technologii4. Celem ksiki jest ukazanie staroytnikom kilku drogowskazw na ciekach internetowych, w tym zaoonej przez nich spoecznoci (sieci uytkownikw) Digital Classicist, ktrej sensem istnienia jest wsppraca pomidzy badaczami. Archeology and Geography to tytu pierwszej czci ksiki, na ktr skadaj si trzy rozdziay. Michael G. Fulford, Emma J. ORiordan, Amanda Clarke oraz Michael Rains s autorami rozwaa na temat rzymskiego miasta Calleva Atrebatum (Silchester, Hampshire)5, w ktrym prowadzone byy wykopaliska przy uyciu nowych technik w latach 19972008 w ramach Silchester Roman Town Life Project6. Powstaa tam Zintegrowana Archeologiczna Baza Danych (IADB, autorstwa

2 D. Kaufmann, P. Tiedemann, Internet fr Althistoriker und Altphilologen. Eine praxisorientierte Einfhrung, Darmstadt 1999. Zob. recenzj tej ksiki: Ch. Schfer, Gttinger Forum fr Altertumswissenschaft 2, 1999, s. 10931096. 3 A.W. Mikoajczak, K. Dominas, M. Kamierczak, Antyk w cyberprzestrzeni, Gniezno 2008; eosdem, W cyfrowym labiryncie, Gniezno 2005; A.W. Mikoajczak, M. Kamierczak, Ku cyfrowym metamorfozom. Tradycja antyczna w cyberprzestrzeni, Przestrzenie Teorii 2, 2003, s. 159178; A.W. Mikoajczak, K. Dominas, Antyczny spacer w cyberprzestrzeni, Images 12, 2003, s. 2942. 4 Gregory Crane a za nim autorzy recenzowanego tomu podkrelaj, e zajmujcy si staroytnoci nie powinni tworzy nowych technologii, a raczej zaufa profesjonalistom (G. Crane, Classics and the Computer: An End of the History, [w:] S. Schreibman, R. Siemens, J. Unsworth, A Companion to Digital Humanities, Blackwell Publishing 2004, s. 4655). 5 Tytu rozdziau brzmi: ,,Silchester Roman town: Developing Virtual Research Practice 19972008. 6 http://silchester.reading.ac.uk/, dostp: 24.10.2011 (wszystkie cytowane strony internetowe maj t sam dat dostpu).

332

MONIKA OWSIANNA, ZAMIAST ZAPACHU KSIKI

Rainsa), co zdecydowanie usprawnio prace. Inn nowink techniczn uywan podczas wykopalisk byy elektroniczne dugopisy. S one wytrzymae, nieprzemakalne i przede wszystkim porczne. Notatki poczynione na specjalnym papierze s zapisywane we wbudowanej pamici dugopisu, posiadajcego kamer i port USB, dziki czemu dane mona umieci na komputerze i dalej edytowa7. W drugim rozdziale Sebastian Heath porusza niezwykle wan kwesti rnorodnoci rde elektronicznych w badaniach nad kultur rdziemnomorza (Diversity and Reuse of Digital Resources for Ancient Mediterranean Material Culture). Zwraca uwag na portale zajmujce si numizmatyk, takie jak: www.forumancientcoins.com, www.wildwinds.com, www.coinsofromanegypt.org, www. cngcoins.com, ale take na bodaj najwaniejsze repozytorium artykuw naukowych JSTOR (www.jstor.org), ktry okrelany jest jako trusted digital archive (s. 46) i rzeczywicie taki jest. Gromadzc artykuy naukowe, JSTOR odgrywa bardzo wan rol w kwerendzie elektronicznej. Heath nie wspomina o kilku wanych bazach danych takich, jak: Internet Archive (http://www.archive.org/index.php), WorldCat (http://www.worldcat.org/), Google Books (http://books.google.com/), Google Scholar (http://scholar.google.ch/), Project MUSE (http://muse.jhu.edu/), Persee (http://persee.fr/web/guest/home), Perseus Digital Library (http://www. perseus.tufts.edu/hopper/) i wielu innych. Space as an Artefact: A Perspective on Neogeography from the Digital Humanities to tytu ostatniego rozdziau tej czci. Stuart Dunn, powoujc si midzy innymi na przemwienie Ala Gorea (The Digital Earth: Understanding Our Planet in the 21st Century), wskazuje praktyczne zastosowanie nowoczesnych technik w badaniach archeologicznych na przykadzie Google Earth8. Cz druga ksiki, bodaj najbardziej interesujca, noszca tytu Text and Language take skada si z trzech rozdziaw. W pierwszym z nich Charlotte Tupman pochyla si nad zabytkami epigraficznymi, ze szczeglnym uwzgldnieniem inskrypcji funeralnych; chce pokaza, jak cyfrowe bazy danych mog sprzyja ich lepszemu zrozumieniu (Contextual Epigraphy and XMl: Digital Publication and its Application to the Study of Inscribed Funerary Monuments). Autorka skupia si do pobienie na tradycyjnej metodzie publikacji inskrypcji nagrobkowych.

Zob. http://intelliart.net/news/digital-pen-overview/. Interaktywne pira czy dugopisy dostpne s ju take w Polsce. 8 Zob. L. Ullmann, Y. Gorokhovich, Google Earth and Some Practical Applications for the Field of Archeology, CSA Newsletter 18, 3, 2006 http://csanet.org/newsletter/winter06/ nlw0604.html; T. Elliot, S. Gillies, Digital Geography and Classics, Digital Humanities Quarterly 3,1, 2009, http://www.digitalhumanities.org/dhq/vol/3/1/000031.html.

333

STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 5/2012 RECENZJE

Adept epigrafiki niestety dowie si o istnieniu tylko jednej z kolekcji Corpus Inscriptionum Latinarum. Dla cyfrowych publikacji zabytkw epigraficznych istotna jest baza EpiDoc (http://epidoc.sourceforge.net), odsyajca do znakomitego katalogu Epigraphische Datenbank Heidelberg (http://www.uni-heidelberg. de/institute/sonst/adw/edh/), Eagle Electronic Archive for Greek and Latin Epigraphic Database Roma (http://www.edr-edr.it/Italiano/index_it.php), Packard Humanities Institute (http://epigraphy.packhum.org/inscriptions/main). Warto zwrci uwag na inny, imponujcy katalog, skupiajcy najwiksz ilo inskrypcji: Epigraphik Datenbank Claus-Slaby (http://www.manfredclauss.de/index.html), ktry jest dzieem Manfreda Claussa. Autorka nie wspomina o nim i w zwizku z tym epigrafik (ale nie tylko) zmuszony jest sign po inn bardzo wartociow publikacj pt. Latin on Stone. Epigraphic Research and Electronic Archives9. W tomie tym zostao zebranych osiem artykuw traktujcych o: epigraficznych bazach danych, wpywie wynalazku druku na publikacje inskrypcji, o powizaniu GIS (Geographical Information System) z inskrypcjami pompejaskimi, o uytku elektronicznych baz danych w poszukiwaniach inskrypcji pnoantycznych. W drugiej czci ksiki opisano dwa wane archiwa elektroniczne: EpiDoc oraz EDR (Epigraphic Database Rome). Warto zwrci uwag na interesujcy artyku Aminy Kropp Ancient Magic through an Electronic Database, w ktrym autorka prezentuje sposb katalogowania tabliczek magicznych, ze szczeglnym uwzgldnieniem archeologicznego i geograficznego kontekstu. Dziki stworzonemu przez ni katalogowi elektronicznemu, skupiajcemu do tej pory 538 defixionum tabulae, bdziemy mogli pozna ich datacj, miejsce znalezienia, a take rozmieszczenie (zob. aneks 1). Autorka ma nadziej, e wyniki jej prac, dziki wsppracy z twrcami Epigraphische Datenbank Heidelberg, niedugo zostan udostpnione on-line. Redaktorka tomu, Fransisca Feraudi-Grunais, w ostatnim artykule umieszcza wykaz dziesiciu najwaniejszych dla epigrafika baz danych, jednoczenie wskazujc potrzeb dalszego poszerzania dostpu do rde elektronicznych10. Wracajc do recenzowanej przeze mnie ksiki, w drugiej czci, po artykule Charlotte Tupman, czytelnik dowie si, na czym polegaj badania prowadzone w Centre for the Study of Ancient Documents w Oxfordzie (CSAD)11, pozna zaoenia projektu VRE (Virtual Research Environment) na przykadzie Tabula Tolsu-

F. Feraudi-Grunais (red.), Latin on Stone, Epigraphic Research and Electronic Archives, Lanham 2010. 10 Ibidem, zob. aneks 2. 11 Zob. http://www.csad.ox.ac.uk/

334

MONIKA OWSIANNA, ZAMIAST ZAPACHU KSIKI

miana (artyku pt. A Virtual Research Environment for the Study of Documents and Manuscripts autorstwa Alana K. Bowmana, Charlesa V. Crowthera, Ruth Kirkham i Johna Pybusa). Dziki wsppracy CSAD z Academic Computing Development Team w ramach projektu Script, Image and the Culture of Writing in the Ancient World, uytkownik Internetu ma dostp m.in. do tekstw tabliczek z obozu rzymskiego Vindolanda (zawieraj prywatne listy onierzy). Ma to niebagatelne znaczenie dla rozpowszechniania wiedzy o staroytnoci, w tym przypadku dla poznania ycia legionowego (zob. http://vindolanda.csad.ox.ac.uk/). Ostatni artyku drugiej czci ksiki nosi tytu: One Eras Nonsense, Another Norm: Diachronic Study of Greek and the Computer. Notis Toufexis, prezentujc baz danych TLG (Thesaurus Linguae Graecae)12, wskazuje na powane niebezpieczestwa wynikajce z braku krytycznego opracowania tekstw. Na trzeci cz publikacji, zatytuowan Infrastructure and Disciplinary Issues, skadaj si cztery rozdziay. W pierwszym, Neel Smith opisuje powstay dziki Harvard Universitys Centre for Hellenic Studies Homer Multitext Project13, ktry umoliwia mionikom twrcy Iliady dotarcie do rkopisw, przeledzenie zmian w tekcie. Natomiast Hugh A. Cayless bardziej teoretycznie rozwaa istnienie ksiek w wiecie wirtualnym, doceniajc ich obecno, ale take obawiajc si efemerycznoci stron internetowych i zapisanych plikw (Ktma es aiei: Digital Permanence from an ancient Perspective). Z tej obawy zrodzi si na uniwersytecie Stanford program majcy pomc bibliotekom i wydawcom przechowywa elektroniczne zasoby przez duszy czas Lots of Copies Keep Stuff Safe (LOCKSS)14. Przedostatni rozdzia tomu Creating a Generative Learning Object (GLO): Working in an IllStructured Environment and Getting Students to Think, autorstwa Eleanor OKell, Dejana Ljubojevica i Cary MacMahon, ma ukaza oprogramowanie e-learningowe, zmuszajce studentw do mylenia, bazujce na teoriach dydaktycznych15. Artyku Melissy Terras pod tytuem The Digital Classicist: Disciplinary Focus and Interdisciplinary Vision jest podsumowaniem tomu. Od zbudowania definicji klasykw, a take nowych digital classicists, przez wskazanie niebezpieczestw przeceniania wartoci elektronicznych baz danych, autorka dochodzi do wniosku, e niezbdna jest interdyscyplinarno bada, co ukazuje na przykadzie dwch

12 13

http://www.tlg.uci.edu/. http://www.homermultitext.org/. 14 http://www.lockss.org/lockss/Home. 15 Zob. http://www.glomaker.org.

335

STUDIA EUROPAEA GNESNENSIA 5/2012 RECENZJE

projektw eSAD (e-Science and Ancient Documents)16 oraz VERA (Virtual Environments for Research in Archaeology)17. Pierwszy z nich powsta w 1998 roku, by uatwi badaczom zrozumienie tekstw tabliczek z obozu wojskowego Vindolanda18, drugi bazuje na wspomnianej ju IADB wspomagajcej wykopaliska w Silchester. Ukazuj one pola wsppracy pomidzy klasykami a specjalistami z dziedziny informatyki. Nowoczesne technologie daj nam olbrzymie szanse, z ktrych nie moemy nie skorzysta, jednak naley podchodzi do nich ostronie, nie zapominajc o istnieniu wielu wartociowych ksiek w tradycyjnej papierowej wersji. Do takich publikacji naley te Digital Research in the Study of Classical Antiquity. Dzisiejszy klasyk, ktremu uatwiono dostp do wielu publikacji i ktrego czciowo pozbawiono zapachu ksiek, powinien zapozna si z jej treci19. Warto take doceni starania osb, ktre digitalizuj rda staroytne i ich opracowania, a przed ktrymi stoi jeszcze wiele wyzwa. Wszak Rome wasnt digitized in a day20.
Aneks 1. Rozmieszczenie defixiones w Imperium Romanum (rdo: A. Kropp, Ancient Magic through an Electronic Database, [w:] F. Feraudi-Grunais (red.), Latin on Stone. Epigraphic Research and Electronic Archives, Lanham 2010, s. 141, fig. 7.4)
SUMA PRZED CHR. III W. PO CHR. IIIV W. PO CHR. OD IV W. PO CHR.
NIEUSTALONA DATACJA

RNA DATACJA

Italia Hispania Britannia Gallia Germania Noricum Raetia

80 20 232 48 53 2 8

12 8 -

20 11 9 10 49 1 4

5 151 2 3 2

9 56 16 -

23 1 14 18 1 1 1

5 2 2 1

http://www.esad.classics.ox.ac.uk. http://vera.rdg.ac.uk/index.php. 18 Zob. M. Terras, Image to Interpretation. An Intelligent System to Aid Historians in Reading the Vindolanda Texts, Oxford Studies in Ancient Documents, Oxford 2006. 19 Zob. take: B.F. McManus, C.A. Rubino, Classics and Internet Technology, The American Journal of Philology 124, 2003, s. 601608; L. Hardwick, Electrifying the Canon: The Impact of Computing on Classical Studies, Computers and the Humanities 34, 2000, s. 279295. 20 Zob. A. Babeu, Rome Wasnt Digitized in a Day: Building a Cyberinfrastructure for Digital Classicists, Perseus Digital Library 2011, http://www.clir.org/pubs/abstract/reports/ pub150 jedna z najlepszych publikacji na ten temat, obowizkowa lektura dla kadego staroytnika.
17

16

336

MONIKA OWSIANNA, ZAMIAST ZAPACHU KSIKI Pannonia Moesia Achaia Africa Nieznane Suma 4 1 1 88 1 538 1 21 4 1 8 117 66 229 2 89 10 1 70 2 12

Aneks 2. Najwaniejsze dla epigrafika elektroniczne bazy danych (rdo: F. Feraudi-Grunais, An Inventory of the Main Electronic Archives, [w:] F. Feraudi-Grunais (red.), Latin on Stone. Epigraphic Research and Electronic Archives, Lanham 2010, s. 158160)
PENA NAZWA Epigraphic Database Bari Epigraphische Datenbank Heidelberg Epigraphic Database Rome Electronic Archive of Greek and Latin Epigraphy Epigraphik Datenbank Claus-Slaby Corpus Inscriptionum Latinarum, Berlin Centro CIL II (Partner organization of the CIL at Alcal de Henares) Eichsttter Konkordanzprogramm zur griechischen und lateinischen Epigraphik US Epigraphy Project VBI ERAT LVPA SKRT EDR EDH EDR ADRES STRONY INTERNETOWEJ www.edb.uniba.it www.epigraphische datenbank-heidelberg.de www.edr-edr.it

EAGLE

www.eagle-eagle.it

EDCS CIL, Berlin

www.manfredclauss.de www.cil.bbaw.de/dateien/datenbank.php

www2.uah.es/imagines_cilii

ConcEyst

www.ku-eichstaett.de/ggf/geschichte/altegesch/ forschung/conceyst www.usepigraphy.brown.edu www.ubi-erat-lupa.org

USEP

337