Studia Europaea Gnesnensia 6/2012 recenzje

Monika Owsianna (Gniezno) Szkic wart wicej ni kilka woluminw

rec. ksiki: Tonio Hlscher, Sztuka rzymska: jzyk obrazowy jako system semantyczny, tum. oprac. iwstp L.Olszewski, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 2011, 173s.

S ksiki, ktre zarzucaj nas ogromem faktw, inne zachwycaj, jeszcze inne zoszcz iirytuj. Za najbardziej wartociowe uwaam te, ktre, nie dajc gotowych ipozornie prostych rozwiza, zmuszaj do przemyle, do samodzielnego zadawania pyta. Do takich naley ksika Tonio Hlschera, awaciwie szkic, ktry ukaza si po raz pierwszy wjzyku niemieckim wier wieku temu1, po angielsku 8lat temu2. Dzi moemy pozna go dziki tumaczeniu na jzyk polski. Autorem przekadu jest Lechosaw Olszewski3, ktry cakiem susznie uznaje, e ta niewielka objtociowo ksika Hlschera, bdca ju dzisiaj prac klasyczn, prezentuje sztuk rzymsk jako rwnie interesujc jak sztuka wspczesna, cigle atrakcyjn istanowic punkt odniesienia poszukiwa korzeni naszej kultury (s.29). Ztego powodu omielam si j recenzowa. Tonio Hlscher urodzi si 2listopada 1940roku wKnigsfeld/Schwarzwald. Studiowa histori staroytn ifilologi klasyczn na uniwersytetach wHeidelbergu, Rzymie iwe Fryburgu (Freiburg im Breisgau), aw1965roku obroni prac doktorsk pt. Victoria Romana. Archologische Untersuchungen zur Geschichte und Wesensart der rmischen Siegesgttin4, napisan pod kierunkiem profesora Rolanda Hampe na Uniwersytecie wHeidelbergu. Habilitacj uzyska w1972roku na Uniwersytecie wWrzburgu, atrzy lata pniej otrzyma profesur wHeidelT.Hlscher, Rmische Bildsprache als semantisches System, Heidelberg 1987. Language of Images in Roman Art, transl. A.Snodgrass, A.Knzl-Snodgrass, Cambridge University Press 2004 (z przedmow J.Elsnera). 3  Lechosaw Olszewski jest autorem tumaczenia ksiki P.Zanker, August ipotga obrazw, Pozna 1999, oraz wielu wykadw wydanych wserii Xenia Posnaniensia. 4  T.Hlscher, Victoria romana: archologische Untersuchungen zur Geschichte und Wesensart der rmischen Siegesgttin von den Anfngen bis zum Ende des 3. Jhs. n.Chr., Mainz am Rhein 1967.
1  2 

488

Monika Owsianna, Szkic wart wicej ni kilka woluminw

bergu. Wykada na wielu wiatowych uniwersytetach5, jest autorem kilkunastu ksiek6 iponad osiemdziesiciu artykuw7. Jego zainteresowania badawcze oscyluj wok powiza polityki isztuki rzymskiej. Sztuka rzymska: jzyk obrazowy jako system semantyczny nie powstaa wskutek samotnego obcowania autora ze rdami, ale dziki licznym wykadom oraz dyskusjom wgronie midzynarodowym8, co Tonio Hlscher podkrela we wstpie (s. 7). Wprzedmowie do polskiego wydania wskazuje take kilka zrodzonych zrefleksji nad szkicem, publikacji innych autorw: Salvatore Settisa9, Jasia Elsnera10 iEllen Perry11 oraz zapowiada kontynuacj swoich przemyle12. Szczeglnie warte podkrelenia, utrzymane whlscherowskim duchu, cho idce wodmiennym kierunku s ksiki13 iartykuy14 Jasia Elsnera (autora przedmowy do angielskiego

http://www.klassische-archaeologie.uni-hd.de/mitarbeiter_hoelscher_cv.html. M.in. Ideal und Wirklichkeit in den Bildnissen Alexanders des Groen, Heidelberg 1971; Griechische Historienbilder des 5. und 4. Jahrhunderts v.Chr., Wrzburg 1973; Kultur und Gedchtnis, Frankfurt / Main 1988 (z J.Assmanem); Rmische Bilderwelten. Von der Wirklichkeit zum Bild und zurck, Heidelberg 2007. 7  http://www.klassische-archaeologie.uni-hd.de/mitarbeiter_hoelscher_publikationen.html. 8  Autorowi rad suyli m.in. J.Assmann, F.Coarelli, L.Giuliani, E.Lefvre, M.Torelli iP.Zanker. 9  S.Settis, Unarte al plurale. Limpero Romano, iGreci eiposteri, [w:] Storia di Roma IV: Caratteri e morfologie, ed. E.Gabba, A.Schiavone, Torino 1989, s.827878. 10  J.Elsner, Introduction, [w:] T.Hlscher, The Language of Images in Roman Art, transl. A.Snodgrass, A.Knzl-Snodgrass, Cambridge 2004, s.XVXXXI. 11  E.Perry, The Aesthetic of Emulation in the Visual Arts of Ancient Rome, Cambridge 2005. 12  T.Hlscher, Prsentativer Stil in system der rmischen Kunst, [w:] Arte del basso, Hgg. J.A. Dickmann, F.De Angelis, F.Pirson, R.von den Hoff [oddane do druku]. 13  Najwaniejsze ksiki J.Elsnera: Art and the Roman Viewer: The Transformation of Art from the Pagan World to Christianity, Cambridge1995; Pilgrimage Past and Present: Sacred Travel and Sacred Space in the World Religions(z S.Coleman), London 1995; Imperial Rome and Christian Triumph: The Art of the Roman Empire A.D. 100450, Oxford 1998; Roman Eyes: Visuality and Subjectivity in Art and Text, Princeton 2007oraz pod red. J.Elsnera: Art and Text in Roman Culture, Cambridge 1996. 14  Viewing Ariadne: From Ekphrasis to Wall Painting in the Roman World, Classical Philology 102, 2007, s.2044; Art and Text, [w:] S.Harrison (red.), ACompanion to Latin Literature, Oxford 2005, s.300318; Sacrifice and Narrative in the Arch of the Argentarii in Rome, Journal of Roman Archaeology 18, 2005, s.8398; J.Porter (red.), Classicism in Roman Art, Classical Pasts: The Classical Traditions of Greece and Rome, Princeton 2006, s.270297; Perspectives in Art, [w:] N.Lensky (red.), The Cambridge Companion to the Age of Constantine, Cambridge 2006, s.255277; From Empirical Evidence to the Big Picture: Some Reflections on Riegls Concept of Kunstwollen, Critical Inquiry 32, 2006, s.741766;
5  6 

489

Studia Europaea Gnesnensia 6/2012 recenzje

wydania), ktry wbyskotliwy sposb ukazuje nam rol sztuki rzymskiej wkulturze, jej wieloaspektowo, atake stara si spojrze na ni oczami wczesnych Rzymian. Polskie wydanie szkicu Hlschera poprzedzone jest wprowadzeniem Lechosawa Olszewskiego, rozpoczynajcego swe rozwaania od kanonicznego ju pytania Otto J.Brendela What is Roman in Roman Art15. Zdaniem Charlesa Briana Rosea powinnimy raczej zapyta: co jest sztuk wsztuce rzymskiej16. Cytat ten wpewnej czci odzwierciedla to, co mia na myli tumacz, czyli rosnc wrd badaczy niech do definiowania sztuki rzymskiej, tendencji zmierzajcej wswej skrajnoci do unikania pojcia sztuka odnonie do staroytnoci. Zjawisko to idzie wparze zodrzuceniem caociowych uj, wielkich syntez17 na rzecz rozwaa bardziej szczegowej problematyki. Naley jednak zauway, e zdarzaj si wyjtki od tej reguy jak np. ksika Wolfganga Wohlmayra Die rmische Kunst. Ein Handbuch (Darmstadt 2011). Majc na uwadze problemy wspczesnej historii sztuki rzymskiej, Lechosaw Olszewski podj prb uzasadnienia szczeglnej roli ksiki Tonio Hlschera: jej znaczenie nie polega jednak tylko na zaprezentowaniu byskotliwej propozycji teoretycznej, pozwalajcej wyjani ksztat iwzgldn niezmienno sztuki rzymskiej przez wieki [], ale take na przedstawieniu wielu czsto wyjtkowo drobiazgowych analiz zabytkw sztuki pnohellenistycznej oraz rzymskiej (s. 12). Pozwol sobie nie zgodzi si z tumaczem, gdy stopie drobiazgowoci Hlschera jest nierwny i suy raczej egzemplifikacji, a za wyjtkowo drobiazgow analiz uznaj np. H. Jucker, D. Willers, Gesichter: griechische und rmische Bildnisse aus Schweizer Besitz, Archologisches Seminar der Universitt Bern, Berno 1983. Wychodzc od skrconego opisu jednego zproblemw, analizowanych przez Hlschera, mianowicie problemu rzymskoci sztuki rzymskiej (tzn. jej relacji ze sztuk greck), Lechosaw Olszewski umieszcza jego szkic wszerokim kontekcie bada nad histori sztuki, dochodzc do wniosku, e autor prezentuje sztuk rzymsk jako sztuk

The Rhetoric of Buildings in the De Aedificiis of Procopius, [w:] E.James (red.), Art and Text in Byzantium, Cambridge 2007, s.3357. 15  O.J. Brendel, Prolegomena to the study of Roman Art, New HavenLondon 1979. 16  Autor rozwija swe pytanie nastpujco: if we genuinely want to understand an image, then we need to examine the entire associated assemblage, which means the loomweights and spindlewhorls next to acult statue, the bone tools in aterracotta workshop and the residue on the paint pots from asanctuary dump. Ch.B. Rose, Iconography, The Oxford Handbook of Roman Studies, pod red. A.Barchiesi iW. Scheidel, Oxford 2010, s.49. 17  Np. B.Andreae, LArt delAncienne RomeParis 1973.

490

Monika Owsianna, Szkic wart wicej ni kilka woluminw

na wskro nowoczesn, zaawansowan teoretycznie iwymagajc intelektualnie (s. 25). Jednoczenie jednak sygnalizuje istotny problem, ktrego Tonio Hlscher nie pogbi zaleno rzymskich rzeb od greckich oryginaw18, powoujc si m.in. na koncepcj Raimunda Wnsche19 oraz na interesujce wnioski, do jakich doszli uczestnicy spotka naukowych wRzymie (1994r.) oraz wAnn Arbor (1995r.), zorganizowanych przez Elaine K.Gazd20, aopublikowanych wjednym tomie pt. The Roman Art of Emulation. Na zakoczenie Lechosaw Olszewski wyraa nadziej, e szkic Tonio Hlschera zostanie take wPolsce wykorzystany wtwrczy sposb (s. 29), wszak polska refleksja nad sztuk rzymsk jest jak do tej pory bardzo ograniczona. Ksika Tonio Hlschera skada si zdwunastu czci, zktrych pierwsza stanowi wprowadzenie. Autor jednoznacznie okrela swj cel, ajest nim interpretacja jzyka wizualnego sztuki jako esencjalnego czynnika ksztatujcego rzymsk kultur, ktry wefekcie przyoenia wikszej wagi do historii politycznej ispoecznej zosta odsunity poza nawias. Stosujc metafor Stendhala, ktrej uy do okrelenia powieci, dzieo sztuki powinno by zwierciadem przechadzajcym si po gocicu21, odbijajcym rzeczywisto spoeczn ipolityczn22, ale take posiadajcym okrelon form istyl. Wanie tym ostatnim kae si przyjrze autor. Stwierdza, e analiza form stylowych pozwala uchwyci nie tylko tosamo jednostek, lecz take, co waniejsze, tosamo wikszych zbiorowoci, caych krgw kulturowych iepok (s. 31). Mao tego, jego zdaniem istnieje wsplny jzyk obrazowy spoeczestwa23, majcy olbrzymie znaczenie. Tene system nie zrodzi

Zob. B.S. Ridgway, Roman Copies of Greek Sculpture: The Problem of the Originals, Jerome Lectures 15, Ann Arbor 1984. 19  Rozrnienie na interpretatio (wierna kopia), imitatio (swobodne naladownictwo) iaemulatio (rywalizacja zautorem greckiego oryginau), zob. R.Wnsche, Der Jngling vom Magdalensberg: Studien zur rmischen Idealplastik, [w:] Festschrift Luitpold Dussler: 28Studien zur Archologie und Kunstgeschichte, Munich 1972, s.4580. 20  Zob. E.K. Gazda, Introduction. Beyond Copying: Artistic Originality and Tradition, [w:] E.K. Gazda (red.), The ancient art of emulation: studies in artistic originality and tradition from the Present to Classical Antiquity, Ann Arbor 2002, s.124. 21  Stendhal, Czerwone iczarne 1, s.13, Gdask 2000. 22  Oczywicie nie zakadam, e odbicie minionej rzeczywistoci jest rzeczywistym odbiciem. 23  Lingwici postuluj istnienie take jzykowego obrazu wiata (JOS), czyli wnajwikszym skrcie uznaj, e ju wjzyku zawarte s elementy okrelonego wiatopogldu, zob. J.Bartmiski, R.Tokarski, Jzykowy obraz wiata aspjno tekstu, [w:] J.Bartmiski, S.Niebrzegowska-Bartmiska, Tekstologia. Cz pierwsza, Lublin 2004, s.210228; J.Anusiewicz,
18 

491

Studia Europaea Gnesnensia 6/2012 recenzje

si ad hoc jako wpeni uksztatowana struktura, lecz powstawa stopniowo (s.32). Teoria Hlschera wynika zanalizy dzie sztuki, jest teoretycznym modelem, ktry powsta woparciu oni, anie dla niej24. Tene model stanowi odpowied na brendelowskie pytanie, on sam wiadczy orzymskoci sztuki rzymskiej25. W czci drugiej, zatytuowanej Grecki wzr postawy yciowej: styl ycia, element wyksztacenia czy kultury imperialnej? Tonio Hlscher pyta ooryginalno sztuki rzymskiej, ktra przez wiele lat bya probierzem wartoci artystycznej. Rzymian, ktrzy czerpali zosigni Grekw, nazywano epigonami lub te na si starano si udowodni niezaleno sztuki rzymskiej. Zgry przyjta teza wpywaa na badanie cile okrelonych rodzajw artefaktw. Kryterium oryginalnoci sprawiao26, co podkrela autor, e znikay nam zoczu greckie fundamenty, bdce wanym elementem sztuki rzymskiej (s. 35). Zamiast tego Tonio Hlscher proponuje spojrzenie na artefakty jako na rodki komunikacji, wbyskotliwy sposb odnajdujc take jedn zprzyczyn trudnoci ustalenia relacji midzy sztuk rzymsk agreckimi wzorami27. W kolejnym rozdziale autor podwaa warto atwych uoglnie, zakadajcych, ktry okres rozwoju sztuki greckiej naladowaa sztuka rzymska wokrelonym momencie28 (s. 39). Przykady przez niego dobrane s znamienne. Gdybymy wyznawali chociaby teori cisego przywizania artystw czasw augustowskich do epoki klasycznej wGrecji, znalelibymy potwierdzenie wposgu modzieca (tzw. Idolino di Pesaro)29, ale pozostaby problem, co zrobi zpodobnym modzie-

E.Dbrowska, M.Fleischer, Jzykowy obraz wiata ikultura. Projekt koncepcji badawczej, Jzyk iKultura 13, 2000, s.1144. 24  Podkrela to J.Elsner: It is not theory applied to works of art, to see how far one can get, but rather atheoretical model derived from them. Introduction, [w:] T.Hlscher, Language of Images in Roman Art, transl. A.Snodgrass, A.Knzl-Snodgrass, Cambridge University Press 2004, s.XVI. 25  Ibidem, s.XXIV. 26  Drugim kryterium by dystans dzielcy konkretne dzieo sztuki od klasycznego wzorca. 27  S.37i38recenzowanej ksiki; zob. C.C. Mattusch, Naming the Classical Style, Hesperia Supplements 33, 2004, s.277290. 28  Sztuka czasw Augusta miaaby czerpa do niewolniczo ze sztuki klasycznej V wieku przed chr. (zob. P. Zanker, Studien zu den Augustus-Portrts 1: Der Actium-Typus, Gttingen 1973), a Flawiusze mieliby naladowa hellenistyczne wzory (zob. M. Wegner, Die Flavier. Das Rmische Herrscherbild 2.1, Berlin 1966). 29  Florencja, Museo Nazionale Archeologico, zob. R.Kekul, ber die Bronzestatue des sogenannten Idolino, Berlin 1889.

492

Monika Owsianna, Szkic wart wicej ni kilka woluminw

cem, ale datowanym na czasy flawijskie30. Wniosek jest taki, e zarwno twrca czasw augustowskich, jak iten zczasw flawijskich, signli po ten sam temat, do tego samego wzorca, ale uczynili to wzupenie inny sposb31. Technika wykonania moe by wic wyznacznikiem rnic midzy posgami modziecw symbolizujcych dwie epoki rozwoju sztuki rzymskiej (s. 44). Jak wskazuje autor, wolno wyboru bya na tyle dua, e zdarzao si, i wpojedynczym artefakcie stosowano kilka zapoyczonych wzorw. Tonio Hlscher poda take krok dalej, pytajc oto, na jakiej podstawie wybierano w wzr. Czytelnik pozna odpowied. Sceny batalistyczne: tradycja hellenistycznego patosu to tytu czwartej czci szkicu, wktrej autor analizuje m.in. mozaik przedstawiajc bitw pod Issos, tzw. sarkofag Aleksandra32, pomniki Attalosa IwPergamonie33 iAttalosa II na Akropolu34, Emiliusza Paulusa wDelfach iinne, dochodzc do wniosku, e koncepcja takich scen batalistycznych ma swj literacki odpowiednik wtragizujcym, dramatycznym pisarstwie historycznym czasw hellenistycznych (s. 58). Ich zadaniem byo oddziaywanie na emocje. Tym samym grecki wzr obejmuje podkrelenie roli fatum, patos, potg zwycizcw idramat pokonanych, atake wyrazisto (s. 62). Kolejny rozdzia stanowi poniekd kontynuacj poprzedniego, gdy Tonio Hlscher poruszy wnim problem rzymskiej recepcji greckich scen batalistycznych, ktr zauwaa ju wuyciu obrazw tablicowych podczas procesji triumfalnych wczasach Republiki35. Ich nadrzdny cel wyranie korespondowa ztym, co cha-

30  Musei Vaticani. Okopiowaniu Polikleta wczasach flawijskich wiadczy np. Diadoumenos (The Metropolitan Museum of Art), zob. G.M.A. Richter, AStatue of the Diadoumenos, The Metropolitan Museum of Art Bulletin 28, 12, 1933, s.214216. Wtym samym muzeum znajduje si take statuetka Diadoumenos datowana na Iwiek przed Chr. Zob. take G.M.A. Richter, Another Copy of the Diadoumenos by Polykleitos, American Journal of Archaeology 39, 1, 1935, s.4652. 31  Idolino posiada szczup budow ciaa, natomiast posg modzieca zczasw flawijskich wprost przeciwnie. 32  Zob. V.von Graeve,Der Alexandersarkophag und seine Werkstatt, Berlin 1970; A.Chugg, The Sarcophagus of Alexander the Great, Greece & Rome 49, 1, 2002, s.826. 33  Zob. E.V. Hansen, The Great Victory Monument of Attalus I, American Journal of Archaeology 41, 1, 1937, s.5255 (historia odkrycia pomnika). 34  Zob. R.F. Townsend, The east side of the Agora:the remains beneath the Stoa of Attalos, The Athenian Agora 27, 1995 (rzetelne archeologiczne studium). 35  Zob. P.J. Holliday, Roman Triumphal Painting: Its Function, Development, and Reception, The Art Bulletin 79, 1, 1997, s.130147. Autor rozwaa pochodzenie obrazw tablicowych uywanych wtrakcie procesji triumfalnych, ale take podkrela ich znaczenie jako gatunku sztuki propagandowej (s. 130).

493

Studia Europaea Gnesnensia 6/2012 recenzje

rakteryzowao hellenistyczne przedstawienia walk wyrazistoci (s. 65). Analizuje take inne rzymskie artefakty: gemm Augusta, Wielk Kame Francusk, kolumn Trajana, monument Lucjusza Werusa wEfezie, by doj do wniosku, e przebijaj przez nie greckie wzory36. Podobnie jak to si dzieje wprzypadku literatury za przykadem sztuk plastycznych, najpierw ze wzgldu na temat wybierano rnorodne wzory, apniej wmiar moliwoci czono je we wsplny styl (s. 73). Tene styl mia na celu wywarcie okrelonego wraenia na widzach. Powracajce rzymskie zamiowanie do greckiego klasycyzmu jest tematem szstej czci szkicu, ktra traktuje oOtarzu Pokoju Oktawiana Augusta37. Tonio Hlscher zwraca uwag na podobiestwo do fryzu Partenonu38, aby moe raczej na nawizanie do tej samej tradycji; ukazuje, jak harmonia ispokj klasycznych modeli doskonale wpisyway si wpolityk Oktawiana Augusta. Myl t rozwija iwzbogaca Diane Atnally Conlin, autorka ksiki The Artists of the Ara Pacis. The Process of Hellenization in Roman Relief Sculpture (Chapel Hill iLondyn 1997)39. Bdem jednak byoby patrzenie na czasy princepsa tylko iwycznie przez pryzmat klasycznoci. Charakteryzujc sztuk augustowsk, Diana Kleiner stwierdzia, e Augustan art was inspired by such diverse civilizations as Ptolemaic Egypt, Classical and Hellenistic Greece, and Republican Rome, yet what it derived from these was merged into an entirely new creation40. Ta nowa jako,

Zob. V.M. Hope, Trophies and Tombstones: Commemorating the Roman Soldier, World Archaeology 35, 1, 2003, s.7997. 37  Autorka artykuu The Great Friezes of the Ara Pacis Augustae. Greek sources, Roman Derivatives and Augustan Social Policy (MEFRA 90, 2, 1978, s.753785) Diana E.Kleiner (nie G.Kleiner), na ktr powouje si Hlscher rozwaa podobiestwo Otarza Pokoju nie tylko to fryzu Partenonu, ale take do greckich stel pogrzebowych, jak ido rzymskich reliefw funeralnych (Matz-Duhn III, no. 3796; Kleiner Cat. no. 64, fig. 64; Kleiner, 232233, Cat. no. 65, figs. 65ai65b). 38  Hlscher powouje si na artyku E.Borbein (Dia Ara PacisAugustae. Geschichtliche Wirklichkeit und Programm, Jdl 90, 1975, s.242266), jednak teza ta powstaa wiele lat wczeniej (E. Courbaud, Le bas-relief romain areprsentations historiques (Paris 1899, s.8485), azostaa dopiero rozwinita przez Borbeina. 39  Autorka wskazuje take na lokalne rzebiarskie tradycje (s. 6263). 40  D.E. Kleiner, Semblance and Storytelling in Augustan Rome, [w:] K.Galinsky (red.), The Cambridge Companion to The Age of Augustus, Cambridge 2005, s.197; zob. take F.S. Kleiner, Artists in the Roman world. An itinerant workshop in Augustan Gaul, MEFRA 89, 2, 1977, s.661696.
36 

494

Monika Owsianna, Szkic wart wicej ni kilka woluminw

elastyczne przejmowanie innych wzorcw, naladowanie, tworzenie, ale take pooenie nacisku na przekaz wiadczyy owyjtkowoci sztuki rzymskiej41. Rozdzia sidmy otwiera now cz szkicu, poniewa autor definiuje wnim wskazane bd te wspomniane wczeniej elementy systemu semantycznego sztuki rzymskiej, podkrelajc jednoczenie ich funkcje (s. 82108). Uznaje, e sceniczne wzory przedstawieniowe wybierane byy ze wzgldu na zasadnicz tre: bitwy miay ukazywa patos iemocje, auroczystoci pastwowe powag idostojestwo kapanw. Podobnie do ukazania sielskich scen, jak ta przedstawiona na otarzu zArezzo (front), uyto hellenistycznego krajobrazu. Rzymianie jednak poza tym, e wykorzystywali wzory greckich przedstawie na reliefach, wzorowali si take na rzebach figuralnych (np. Afrodyta typu Kapua, Wenus zMilo iin.). Tonio Hlscher zgrabnie omawia rnorodne przykady, by wzakoczeniu tej czci powrci po raz kolejny do Otarza Pokoju Augusta, co pozwolio mu na sformuowanie wniosku, e na kadym stopniu tej skali (tworzenia artefaktw M.O.) mona byo posugiwa si caym repertuarem sztuki greckiej, ktry wykorzystywano wcelu uzyskania podanej wymowy (s. 107). Na pocztku kolejnej czci szkicu zatytuowanej System semantyczny: zaoenia istruktura autor podkrela, e wykorzystanie przez Rzymian rnorodnych wzorw byo adekwatne do szerokiego spektrum tematw itreci. Wskazujc na uwarunkowania historyczno-kulturowe, stwierdza, e wpewnym momencie spjny imimetyczny obraz straci racj bytu. Podane stao si ukazywanie cnt politycznych. Natomiast jzyk obrazowy, ktry wten sposb powsta, by bogatym wizualnie systemem komunikacji oferujcym albo konkretne formuy obrazowe, albo atwo dajce si zastosowa wzory przedstawieniowe dla wszystkich moliwie tematw itreci (s. 113). Oparcie tego systemu na preferowanych wartociach sprawiao, e sigano po konkretny wzr. Wdalszej czci Tonio Hlscher omawia elementy systemu semantycznego: teoretyczne pogldy na sztuk oraz praktyk rzebiarsk. Po zdefiniowaniu systemu semantycznego przysza kolej na pytanie ojego pocztki. Mogoby si wydawa, e naley ich szuka wstaroytnym Rzymie, ale nic bardziej mylnego. Zdaniem autora powinnimy spojrze uwaniej na zrodzony wII wieku przed Chr. wGrecji nurt retrospektywny, ktrego przy-

Zob. B.Kellum, Sculptural Programs and Propaganda in Augustan Rome. The Temple of Apollo on the Palatine, [w:] R.Winkes (red.), The Age of Augustus, Providence 1986, s.169 176.
41 

495

Studia Europaea Gnesnensia 6/2012 recenzje

kad stanowi grupa kultowa wityni wLykosurze, wykonana przez Damofona zMesseny42. Twrca nada Demeter klasyczny modelunek, Despoinie pnoklasyczny, aAnytosowi hellenistyczny. Wkrtce zostao to przeniesione do Rzymu, co autor potwierdza stosownymi przykadami. Rozdzia ten koczy si stwierdzeniem, e w czasach Augusta repertuar form osign prawie kompletno (s. 129). Rozdzia dziesity nosi tytu Jzyk obrazowy istyl. System semantyczny, tak wyranie przedstawiony przez Tonio Hlschera, nie by tworem skostniaym. Owszem, typy przedstawieniowe byy stosunkowo niezmienne, lecz styl zalea od gustu ludzi yjcych wkonkretnym czasie imiejscu43. Dochodzc do takowych wnioskw, autor po raz kolejny zmierza krok dalej, pytajc oto, dlaczego tworzenie typw zostao wduej mierze wyczone zpodlegoci wobec stylu, atake oto, czy lokalne gusty mogy wpywa na zbiorowe. Tonio Hlscher podaje niezwykle interesujcy przykad dynamicznego rozwoju portretw rzymskich, ich cisej zalenoci od stylu konkretnej epoki44. Uznaje, e: najwyraniej wobrbie wiata obrazw, ktry coraz bardziej stawa sie zbiorem symboli abstrakcyjnych wyobrae, czowiek by postrzegany jako jedyne zjawisko konkretne irzeczywiste (s. 133). Rodzi si oczywicie pytanie, czy powrt do klasycznych wzorw nadal moe by probierzem wartoci sztuki rzymskiej. Autor dowodzi (zob. rozdzia jedenasty), e nie. Win za punkt widzenia odmienny od hlscherowskiego ponosi klasycystyczna teoria sztuki, ktrej elementy mona dostrzec ju ustaroytnych: Kwintyliana, Cycerona czy u Pliniusza. Ona bowiem przedkadaa pikno klasycznych wzorw nad eklektyzm. Tonio Hlscher wzakoczeniu podkrela olbrzymie znaczenie jzyka obrazowego, ktry stanowi powszechnie zrozumiay system komunikacji wizualnej (s. 140). Wsztuce rzymskiej bowiem priorytetem bya sia przekazu, anie gonitwa za innowacjami. Szkic Tonio Hlschera ma niebagatelne znaczenie dla zrozumienia fenomenu sztuki rzymskiej. Jego wagi nie umniejsza fakt, e powsta wier wieku temu.

P.Themelis, Damophon, [w:] O.Palagia, J.J. Pollitt (red.), Personal styles in Greek Sculpture, Cambridge 1996, s.154185. 43  Naley zwrci uwag na to, e terminy typ oraz styl s do istotne wwizji Hlschera. 44  Zob. G.M. Richter, The Origin of Verism in Roman Portraits, The Journal of Roman Studies 45, 1/2, 1955, s.3946.
42 

496

Monika Owsianna, Szkic wart wicej ni kilka woluminw

Zabrako jedynie dwch rzeczy. Hlscherowi uaktualnienia, gdy przez 25 lat wiele si zmienio45, a samej ksice porzdnej korekty46. Popiech wydawcw sprawi bowiem, e Damofon z Messeny sta si Domophonem.

Doceni jednak warto zamieszczony sownik poj niemieckich. Np. s.7, jest: p.Karanastassis () nie zostaa opublikowana (przyp. tum.), powinno by: zostaa opublikowana w: Mitteilungen des Deutschen Archologischen Instituts, Athenische Abteilung, t.101, s.207291 oraz t.102, s.323428; s.13 jest: na pocztku lat 70. XX wieku, powinno by: Wmomencie publikacji Introduzione allarcheologia classica come storia dellarte antica (1976 r.) R.B. Bandinelli ju nie y, wic nie mg niczego wyraa, ajego koncepcja ksztatowaa si ju od lat 50. XX wieku; s.45 jest: Ara Pacis Augustae, ArtBull 2000, 83, powinno by: Ara Pacis Augustae, ArtBull 2001, 83; s.75 jest: G.Kleiner, powinno by D.E. Kleiner, s.123, przypis 226 jest: Domophon of Messene, powinno by: Damophon of Messene; s.123, przypis 227 jest: Cratres et candlabres trouvs en mer prs de Mahdia, powinno by: Cratres et candlabres de marbre trouvs en mer prs de Mahdia; iwiele wiele innych.
45  46 

497