WINCENTY KADUBEK

KRONIKA POLSKA

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL

MAIL: HISTORIAN@Z.PL

MMII

1. ROZPOCZYNA SI PROLOG DO KRONIKI POLSKIEJ WINCENTEGO BISKUPA KRAKOWSKIEGO

[1] Trzech [ich] byo, ktrzy z trzech powodw nienawidzili uroczystoci teatralnych: pierwszego imi Kodrus1, drugiego 2 3 Alkibiades , trzeciego Diogenes . Kodrus, poniewa by ubogi i achmanami okryty, drugi, poniewa by niezwykle urodziwy, trzeci, poniewa i grzecznoci obyczajw si odznacza, i w gbokie myli obfitowa4. Pierwszy, aby i tak ju budzcego miech ubstwa nie wystawia na oglne pomiewisko; drugi, aby nie naraa si na niebezpieczestwo urokw; trzeci, aby nieskalanego majestatu mdroci nie wydawa na bazesk poniewierk. Wola bowiem Kodrus uchyla si od ogldania innych ni innym z siebie wzgardliwe czyni widowisko; albowiem nie ma serdeczKodrus ubogi poeta z trzeciej Satyry (w. 203) Juwenala, w ktrej pitnowa ycie wielkomiejskie Rzymu I/II w., gdzie paupertas (ubstwo) wystawiana bya na pomiewisko. W poezji wagantw redniowiecznych Kodrus by symbolem ndzarza. Por. Codro Codrior w Carmina Burana, 19, wyd. C. Fischer, ZurichMunchen 1974, s. 48. H. Zeissberg, Vincentius, s. 113115, domyla si tu postaci Kodrusa, ostatniego krla Aten, o ktrym Wincenty w ks. II, rozdz. 27 na podstawie Justyna, Epitome Pompeii Trogi II 6. 2 Alkibiades (ok. 450401 p.n.e.) wychowanek Peryklesa, nieudany ucze Sokratesa, uratowany przeze z bitwy pod Pontide. Jako wdz i polityk podczas wojny peloponeskiej wykaza brak zasad moralnych; urodziwy, wytworny i prny, o czym Plutarch, ywoty sawnych mw. Zwrot specie perinsignis o Alkibiadesie na podstawie Justyna, Epitome V 2. 3 Diogenes (ok. 413323 p.n.e.) filozof ze szkoy cynikw w Atenach, ucze Sokratesa. Gosi i realizowa w yciu moraln warto wyzbycia si dbr materialnych, bohater wielu anegdot. Nie wiadomo, do jakiej literatury nawiza w tym miejscu Wincenty. 4 animi gravitate fecundus moe nawizywa do Pliniusza, Historia naturalis, Praefatio 5.
1

nego przymierza midzy purpur a achmanem. Wola te Alkibiades raczej w domu ukrywa si bez pochwa ni chepi si urod z naraeniem urody na utrat; albowiem nic nie jest z przyrodzenia tak wspaniae, eby spojrzenie zalepionej zazdroci nie mogo tego urzec. Diogenesowi znowu roztropno kazaa gardzi towarzystwem gminu; albowiem lepiej jest cieszy si czci w samotnoci ni doznawa lekcewaenia w poufaym obcowaniu5. [2] Atoli surowa sucho tej ksieczki, jaowa jej surowo bezpieczna jest od ciekawoci Alkibiadesa. Przesdem bowiem jest lk przed urokami, a nieurodziwy nie ma nic do stracenia z powodu oceniania swojej urody. Jednake i Diogenesa zdanie, acz natchnione, nie trapi nas, ktrym mdro nie uyczya ani kropelki aski. Kodrusa jedynie, Kodrusa trwoy nasz obraz, gdy nasze ubstwo, wystawione na publiczne zaczepki postronnych, nie ma nawet achmana, ktrym mogoby okry swj wstyd. Nie mamy bowiem z dzieweczkami wrd muz swawoli w plsach Diany6, lecz stan pod trybun czcigodnego senatu7. Nie [mamy dmucha] w sielskie piszczaki z bagiennej trzciny, lecz [proszeni jestemy], aby zote ojczyzny [opiewa] filary8. Nie
5 6

Seneka, Dialogi, IX 17, 3 (De tranquillitate animi).

Dione matka Afrodyty, greckiej bogini mioci, rzymskiej Wenus, zwanej std Dionea, lub zgoa Diona, jak w Carmina Burana, nr 71: Iam Dionea leta chorea \ sedulo resonat cantibus chorum \ lamque Dione iocis agone relevat cruciat corda suorum (w wyd. C. Fischera, s. 228). sacer senatus (Juwenal, Satyra XI 29), znana tytulatura rzymska; Balzer, I, s. 443 n., 447 n. W zdaniu tym ju najstarszy kopista opuci orzeczenie, moe nawet dwukrotnie, jak tego domagaaby si rwnolega konstrukcja zda poprzedzajcego i nastpujcego, i tak je uzupeniam: Non umbratiles palustrium cannarum harundines [inflare], sed aureas patriae columnas [canere invitamur]. Mogo by te ponere, stawia filary. Podstawowy rkopis Eugeniuszowski nie ma wyrazu cannarum przekazanego w innych, co A. Bielowski emendowa na ut caneremus. Tymczasem palustrium cannarum harundines nawizuje do poetyckich wyrae Owidiusza i stanowi nieusuwaln z tekstu lectio difficilior. Komentarz A. Bielowskiego w MPH II, s. 251.
8 7

lalki gliniane, lecz prawdziwe ojcw wizerunki ka nam wydobywa z gbi zapomnienia [i] rzebi w staroytnej koci soniowej. Co wicej, jestemy wezwani, aby boskiego wiata kagace rozwiesi w zamku krlewskim, a pord tego znosi trudy wojennych zapasw. [3] Atoli co innego jest, gdy si przedsibierze co pod wpywem nieogldnej pochopnoci, z chci popisania si, z dzy zysku9, a co innego, gdy [speniamy] to, co narzuca konieczno, wadczo nakazujca posuch. Mnie bowiem ani taka namitno pisania10 nie pobudza, ani taka dza sawy nie podnieca, ani gwatowna ch zysku nie zapala, ibym po zaznaniu tylu rozkoszy na morzu, po tylokrotnym rozbiciu si i mozolnym wybrniciu na brzeg, mia ochot ponownie rozbija si na tych samych awicach. Jedynie bowiem osa podniebieniu oset lepiej smakuje ni saata i tylko kto zgoa naiwny daje si przynci niesmaczn sodycz. [4] Jednake niesuszne jest uchylanie si od wykonania susznego polecenia. Zrozumia z pewnoci najdzielniejszy 11 z ksit , e wszelkie dowody dzielnoci, wszelkie oznaki zacnoci odbijaj si w przykadach przodkw jakby w jakich zwierciadach. Bezpieczniej bowiem wybra si w drog, gdy przodem idzie przewodnik, gdy wiato posuwa si przed nami, i wdziczniejszy jest obraz obyczajw, ktry obfitujca w przykady staroytno przepowiada. Pragnc tedy w swej szczodrobliwoci dopuci potomnych do udziau w cnotach pradziadw, na mnie pisarza, na kruche jak trzcina piro, na barki karzeka brzemi woy Atlasa12. Nie innym zapewne kierowa si wzgl9

Decretum Gratiani II, C. 2, q. 7, c. 54. scribendi cacoethes, grecyzm Juwenala, Satyra VII 52. Kazimierz Sprawiedliwy, w latach 11771194 ksi krakowski.

10 11 12

Atlas tytan, ktry dwiga na barkach kolumny podtrzymujce nad ziemi niebo, ukarany za bunt przeciwko bogom. To porwnanie przypomina nieco przewrotnie sentencj Bernarda z Chartres (po. XII w.) o wspczesnych intelektualistach: Jestemy karami, ktrzy wspili si na ramiona olbrzymw oni dwigaj nas w gr i podnosz o ca swoj gigantyczn wysoko". Por. Wstp, s. XCIX.

dem jak tym, e blask zota, e poysk klejnotw nie traci wartoci przez nieudolno artysty, podobnie jak i gwiazdy, wskazywane szkaradnymi palcami Etiopw13, nie ciemniej. I nie potrzeba wnikliwoci mistrza, eby elazo z rdzy oczyci, eby zoto oddzieli od ula. Poniewa wic gupstwem byoby walczy z ciarem, od ktrego niepodobna si uchyli 14, bd go dwiga w miar si, byleby towarzyszyli mi tacy, ktrzy od pocztku tej drogi czuym sercem15 sprzyja mi bd i ktrych ani [moje] potknicie si na pochyoci, ani upadek nie zdziwi na lizgocie. Dziki ich przyjaznej zachcie16 niech ciar przestanie by ciarem i trud niech nie wyda si trudem. W drodze bowiem mie towarzystwo jest jak wz podrny17. To na koniec wypraszam sobie u wszystkich, aby nie kademu pozwalano nas osdza, lecz tylko tym, ktrych zaleca wytworny umys lub wybitna ogada, zanim nas jak najsumienniej nie rozpoznaj. Tylko bowiem rozgryziony imbir smakuje i nic nas nie zachwyci, na co spojrzymy [tylko] mimochodem. Atoli bezprawiem jest osdza spraw bez dokadnego jej poznania18. Kto wic skpi pochwa, niech bdzie bardziej skpy w ganieniu19.
13 14 15 16

Nazwa odniesiona oglnie do czarnych mieszkacw Afryki. Seneka, De moribus 39: Stultum timere quod vitare non possis. Dosownie: 'sodkim serduszkiem'.

aggratulatione soda. Ten neologizm A. Bielowski proponowa tumaczy 'potucha'. W staropolszczynie 'potucha' znaczy zachca, pobudza. Tu rzeczywicie autor ma na myli dodawanie otuchy. Publiliusz Syrus (I w.), Sentencje 104: Comes facundus in via pro vehiculo est, tzn. e rozmowny towarzysz skraca czas podry.
18 19 17

Digesta l, 3, 24. Seneka, De formula honestae vitae, 8: Lauda parce, vitupera parcius.

ROZPOCZYNA SI KRONIKA. KSIGA PIERWSZA

[1] Bya, bya ongi cnota w tej rzeczypospolitej1, ktr senatorowie2 niby jakowe wieczniki niebieskie opromienili nie zapisaniem pergaminowych kart wprawdzie, ale najwietniejszych czynw blaskiem. Nie rzdzili bowiem nimi ani potomkowie plebejscy, ani samozwaczy wadcy, lecz ksita dziedziczni3, ktrych dostojno, chocia wydaje si okryta pomrok niewiedzy, wiecia jednak dziwnym blaskiem, ktrego nawanice tylu wiekw nie mogy zagasi. Pamitam, jak wzajem rozprawiali4 mowie znakomici, ktrych pami tym jest godniejsza zaufania, im wikszym uznaniem cieszy si ich powaga. Rozprawiali bowiem Jan5 i Mateusz6, obaj w powanym wieku, obaj powanie mylcy, o pocztku, postpie i spenianiu si tej rzeczypospolitej. Wtedy rzecze Jan: Pytam, mj Mateuszu, w jakim to czasie, mamy przyj, wzio pocztek niemowlctwo naszych ustaw?7 My bowiem dzisiejsi jestemy i nie masz w nas sdziwej wiedzy wczorajszoci.
Cycero, Oratio ad Catilinam I 1: Fuit,fuit quondam in hac republica virtus; Balzer, I, s. 303.
2 3 1

patres conscripti, uroczysta tytulatura senatorw rzymskich; Balzer, I, s. 447.

Zdanie to przypomina twierdzenie Anonima Galla, e Polsk rzdz domini naturales, panowie przyrodzeni. Memini collocutiones mutuae; chodzi raczej o dysput ni zwyk rozmow. Zdanie nawizuje do Galla, I 3: ad ea recitanda que fidelis recordatio meminit. Jan (Janik) z rodu wiebodw-Gryfitw, po 1142 biskup wrocawski, po 1146 arcybiskup gnienieski, zmar po 1167.
6 7 5 4

Mateusz biskup krakowski w latach 11431166; zob. ks. III, rozdz. 31. constitutiones w znaczeniu ustroju pastwowego; zob. ks. I, rozdz. 5.

[2] MATEUSZ: Wiesz, e w starcach jest mdro, a w dugim wieku roztropno8. Atoli ja wyznaj, e pod tym wzgldem jestem niemowlakiem, tak e nawet zgoa nie wiem, czy chwil obecn poprzedzio choby mgnienie czasu9. Czego jednak dowiedziaem si z opowiadania starszych, na wskro prawdomwnych, nie zamilcz. Ot opowiada pewien starzec10, i ya tutaj niegdy nieprzeliczona moc ludzi, ktrzy tak niezmierne krlestwo cenili sobie nie wicej ni [gdyby to by tylko] jeden reb11. Tak dalece nie ponaglaa ich dza panowania ani namitno posiadania, lecz sia dojrzaej odwagi bya ich ywioem, i poza wielkodusznoci nic nie uwaali za wielkie i przyrostowi swojej dzielnoci nie stawiali nigdy adnych granic. Nie byaby to bowiem dzielno, gdyby chcieli j zamkn w ciasnym wizieniu granic! Tytuom swojego zwycistwa dorzebili oni granice zgoa pozaociennych krajw12. Podbili bowiem pod swe panowanie nie tylko wszystkie ludy z tej strony morza mieszkajce, lecz take wyspy duskie13. Najpierw w bitwach morskich rozgromili potne ich
8 9

Ksiga Hioba 12, 12. 'najmniejsza niepodzielna czsteczka'

simplex portiuncula: w odniesieniu do miary czasu.

10

Motyw retoryczny starca godnego zaufania. A. Bielowski, Pompeii Trogi fragmenta, Leopoli 1853, s. 70, sdzi, e jest to aluzja do Pompejusza Troga, Historiae Philippicae (I w.). Kronikarz zna tymczasem tylko wycig, Epitome, dokonany przez Justyna w II w.; A. Gutschmid, Uber die Fragmente des Pompejus Trogus und die Glaubwurdigkeit ihrer Gewdhrsmdnner, Leipzig 1857, s. 213 n.; F. Ruhl, Die Verbreitung, s. 321326. iuger, nomenklatura staroytna, w pnym redniowieczu 'morga'. W czasach autora podstawow miar powierzchni ziemi by wci jeszcze reb (ok. 7 ha); E. S t a m m, Miary powierzchni w dawnej Polsce, Krakw 1936, s. 1-4. transfinitimorum fines suae titulis victoriae adsculpserunt, metafora przywodzca na myl staroytne stelle lub uki triumfalne z paskorzebami wyobraajcymi zwycistwa triumfatora. Danomarchicas insulas autor zna by moe oficjaln terminologi monarchii duskiej, chocia kojarzy z tradycj literack o Dacji rzymskiej; H. owmiaski, Pocztki Polski, t. V, s. 317. Zob.
13 12 11

zastpy, potem wdarszy si do samego wntrza wysp, poddali sobie wszystkich jako klientw, wtrciwszy rwnie do wizienia krla ich Kanuta14. Dano im do wyboru jedno z dwojga: albo mieli zgodzi si na stae pacenie danin, albo nie rnic si ubiorem od niewiast, zapuszcza po niewieciemu warkocz oczywista oznaka niewieciej saboci. Gdy sprzeczali si [midzy sob] o wybr, zmuszono ich do przyjcia obu warunkw. JAN: Mniej jednak bolao ich uznanie poddastwa ni pitno zniewagi. Rozsdniej bowiem jest dba o dobre imi15ni ochrania bogactwa. Jeli bogactwa niesawnie zdobyte w ogle zasuguj na miano bogactw! Wnuk za tego Kanuta16, chcc pomci krzywd dziada, przeciw swoim skierowa zemst, ktrej nie mg wywrze na wrogach. Poniewa za Dakowie le walczyli najpierw z Polakami, potem z Bastarnami17, pokarani zostali za gnuno. Udajc si spa, musieli z rozkazu krlewskiego ka gowy na miejscu ng i posugiwa onom tak dugo, jak one przedtem posugiway mom, dopki by nie zmyli haby, ktr okryli si na wojnie.
jednak G. L a b u d a, Studia nad pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 34. Moe echo wydarze historycznych, bo wg niezbyt pewnych rde anglosaskich i duskich Kanut I Wielki, krl Anglii, Danii i Norwegii (10161035), syn wietosawy, siostry Bolesawa Chrobrego, walczy z Pomorzanami i Prusami; pewniejsze, e byli to Wagrowie i Obodrzyce; G. Labuda, Fragmenty dziejw Sowiaszczyzny Zachodniej, t. II, Pozna 1964, s. 134-143, 178180; tene, Kanut Wielki, SSS II, s. 370. A. Gutschmid myla tu o Kanucie Lewardzie zabitym w 1131 r., Kritik, s. 450.
15 14

famae consulitur, trawestacja Cycerona, De republica III 24i De finibus III 17,

57. Wg koniektury A. Bielowskiego Amynthae nepos, czyli Aleksander Wielki. Wg A. Gutschmida Waldemar Wielki, bratanek Eryka, zabjcy Kanuta Lewarda, Kritik, s. 450. Te domysy s wtpliwe. W III w. p.n.e. Bastarnowie razem z Dakami walczyli przeciw Rzymianom; T. Z a w a d z k i, SSS I, s. 91. Autor czyta o nich u Justyna, Owidiusza i Pliniusza.
17 16

[3] MATEUSZ: Wie rwnie gosi, e wtedy Gallowie zagarnli rzdy na caym prawie wiecie18. Nasze zastpy w licznych walkach wybiy wiele ich tysicy. Pozostaych, dugi czas udrczonych, [nasi] skonili do zawarcia przymierza, tak e jeliby bd losem, bd mstwem zyskali co u obcych, jednym i drugim rwny mia przypa udzia. Gallom wic przypada caa Grecja, naszym za przybyy [ziemie] cignce si z jednej strony a do kraju Partw, z drugiej a do Bugarii, z trzeciej do granic Karyntii19. Gdy po licznych walkach z Rzymianami, po przebyciu wielu niebezpieczestw wojennych zajli miasta, ustanawiaj namiestnikw, obieraj sobie ksiciem20 pewnego czowieka imieniem Grakchus21. Wreszcie jednak zgnunieli od zbytkw, z wolna zatraciwszy hart przez swawol niewiast22; znakomitsi ludzie tego plemienia [Gallw] zginli otruci, wszyscy inni poddali karki pod jarzmo tubylcw. I tak tych, ktrych nie zwyciy aden or, zwycia gnuno niewielu. [4] JAN: Nic tu zmylonego, nic udanego, lecz cokolwiek twierdzisz, prawdziwe jest i powane, i znane ju z historii staroytnej. Gallowie bowiem, jak mwi Trogus23, gdy ojczyzna nie moga ich pomieci, wysali trzysta tysicy [ludzi] na poszukiwanie nowych siedzib jakby na wiosenn ofiar. Cz ich osiada w Italii i zajwszy Rzym spalia go; inna [cz], przedzierajc si w krwawych bojach z barbarzycami, osiada
Justyn, Epitome XXIV 3, XXXII 3. Galli to Celtowie; T. Zawa dzki, Celtowie, SSS I, s. 223226. Gallograecia u Justyna, Epitome XXV 2, ale na oznaczenie Galacji; Parthia kraj Fartw na pd. od Morza Kaspijskiego; Karyntia kraj midzy Draw i Mur, bya od VII w. ksistwem sowiaskim, od czasw Karola Wielkiego uzalenionym od cesarstwa.
20 21 19 18

Podmiot domylny: nasi przodkowie, Polacy, przeciwstawieni Gallom. przyrwnujc

Imi rodzimego eponima Kraka autor zlatynizowa, do rzymskiego trybuna ludowego i ustawodawcy z II w. p.n.e.
22

Motyw z Justyna, Epitome I 7 (o Lydach); z dalszego kontekstu wynika, e tu znowu chodzi o Gallw.
23

Zob. przyp. 10.

w Panonii. Tam, pokonawszy Panonw, prowadzili wiele wojen z ssiadami24. Jest wic prawdopodobne, a nawet wicej ni pewne, e toczyli walki z tym plemieniem. Albowiem nie ucisz si bez walki dwa z przeciwka pynce nurty i nie mog dugo znosi ssiedztwa lew z tygrysem25. Albowiem:
Pyn nie mog potoki tym samym korytem, Jeli z przeciwnych stron z si t sam rwie prd.

[5] MATEUSZ: Odtd niejednego zacza bra oskoma na czstk panowania. Dlatego to Grakch, powracajc z Karyntii26, jako e mia dar wypowiadania gbokich myli, zwouje na wiec ca gromad, twarze wszystkich ku sobie zwraca, wszystkich yczliwo pozyskuje, u wszystkich posuszestwo sobie jedna. Mwi, i mieszne jest okaleczae bydl, bezgowy czowiek; tym samym jest ciao bez duszy, tym samym lampa bez wiata, tym samym wiat bez soca co pastwo bez krla. Albowiem dusza podsyca dziaanie odwagi, wiato czyni jasnym ogld rzeczy, soce wreszcie uczy rozsya do wszystkich dobroczynne promienie. Tymi promieniami jak najgodniej niby klejnotami wysadzony jest diadem na krlewskiej gowie: tak, i na czole janieje wielkoduszno, na potylicy ogldno, po bokach z obu stron hojne blaski le brylant dzielnoci27. Obiecuje, e jeeli
Justyn, Epitome XXIV 4. Wynika z tego, e autor umieszcza siedziby pierwszych Polakw i kolebk ich pastwowoci w Panonii. Pozostaje to w zgodzie ze redniowieczn opini o pochodzeniu Sowian. Wincenty nie rozrnia tu poj: Sowianie Polacy. Przysowie, moe aluzja do Seneki, Epistulae 85: Tigres leonesque numquam feritatem exuunt. Por. Balzer, II, s. 21. Rzekome przybycie Grakcha-Kraka do Polski z Karyntii stao si dla pniejszych kronikarzy podstaw podania o uzalenieniu Karyntii od Polski; J. Dbrowski, Chorwacja i Dalmacja w opinii polskiego redniowiecza, Sbornik naunih radova Ferdi iicu, Zagreb 1929, s. 631 n. O ewentualnoci istnienia historycznych rde tradycji jest przekonany K. lski, Wtki historyczne, s. 31 n. Ampliflkacje Wincentego w porwnaniu z wielkopolsk tradycj historyczn zestawi G. Labuda, Dynastia ksica w Polsce, SSS I, s. 413 n.
27 26 25 24

infronte magnanimitas, in occipite circumspectio, in lateribus

go wybior, to nie krlem bdzie, lecz wsplnikiem krlestwa. [Bowiem] wierzy, i zrodzon nie sobie jest, lecz wiatu caemu"28. Wszyscy przeto pozdrawiaj go jako krla. [A on] stanowi prawa, ogasza ustawy. Tak wic powsta zawizek naszego prawa obywatelskiego i nastay jego urodziny29. Albowiem przed nim wolno musiaa ulega niewoli, a suszno postpowa krok w krok za niesprawiedliwoci. I sprawiedliwe byo to, co najwiksz korzy przynosio najmoniejszemu. Atoli surowa sprawiedliwo nie od razu zacza wada. Odtd jednak przestaa ulega przemonemu gwatowi, a sprawiedliwoci nazwano to, co sprzyja najbardziej temu, co moe najmniej30.
carbunculus strenuitatis; por. Guillaume de Conches, Moralium Dogma Philosophorum, Prolog, ed. J. Holmberg, Uppsala 1929, s. 8, 79; Marbod z Rennes, Liber lapidum, Migne, PL 171, col. 1754; Balzer, II, s. 16, 21. 28 regni socium mona te tumaczy 'wsprzdzcym'. Wiersz z Lukana, Bellum civile Pharsalia II 383: Nec sibi, sed toti genitum se credere mundo. 29 rex ab omnibus consalutatur; iura instituit, leges promulgat. Sic ergo nostri civilis iuris nata est conceptio, seu concepta nativitas. Histori zaoenia pastwa autor utosamia z ogoszeniem prawa dla obywateli, pieczoowicie dobierajc sownictwo prawa rzymskiego. Por. Balzer, I, s. 438 n. 30 et dicta est iustitia, quae plurimum prodest ei qui minimum potest nie ma pokrycia w znanych tekstach. Ewentualnie aluzja do Proroctwa Izajasza 10, l2. M. Plezia dopuszcza wpyw lektury Platona, Gorgiasza, Kronika Kadubka na tle renesansu XII wieku, Znak 14 (1962), nr 78 (9798), s. 978994. Tymczasem sentencja Wincentego o sprawiedliwoci moe nawizywa bezporednio do Placentinusa, Summa Institutionum, I 1. gdzie czytamy: Iustitia est secundum Platonem virtus quae plurimum potest in his qui minimum possunt, nempe in personis miserabilibus evidentius clarescit iustitia, Cyt. za R. W. Carlyle, A. J. Carlyle, A History of Mediaeval Political Theory in the West, t. II, London 1909, s. 10. Podobnie rzecz rozwaa Jan z Salisbury powoujc PseudoPlutarcha Institutio Traiani i Piotr Lombardus. Szerzej o tym E. Skibiski, rda erudycji Kadubka, Roczniki Historyczne 60(1994), s. 170 n. Tego zapewne legist z Piacenzy wspomina Jan z Salisbury (Policraticus IV 40) jako hospitem meum Placentinum, ktry z wielk znajomoci spraw tego wiata i mdroci wypowiada si o warunkach pokojowego wspycia ludnoci z wadc. Po klsce miast lombardzkich

Polska zasi, przez Grakcha doprowadzona do wietnego rozkwitu, byaby na pewno uznaa jego potomka za najgodniejszego nastpc tronu, gdyby drugiego z jego synw nie zhabia zbrodnia bratobjstwa. By bowiem w zaomach pewnej skay okrutnie srogi potwr, ktrego niektrzy zwa zwykli caoerc31. arocznoci jego kadego tygodnia32 wedug wyliczenia dni naleaa si okrelona liczba byda. Jeliby go mieszkacy nie dostarczyli, niby jakich ofiar, to byliby przez potwora pokarani utrat tylu gw ludzkich33. Grakch, nie mogc znie tej klski, jako e by wzgldem ojczyzny tkliwszym synem ni ojcem wzgldem synw, skrycie synw wezwawszy, przedstawi [im swj] zamiar, rad przedoy. Nieprzyjazna jest rzecze dzielnoci bojaliwo, siwinie nierozum, modoci gnuno. adna to bowiem dzielno,
w r. 1158 Placentinus znalaz si we Francji, wykada w Montpellier w r. 1162, i jeszcze po r. 1180 na krtko przed mierci. 31 holophagus, grecyzm na oznaczenie smoka, gdzie indziej rwnie draco. Poza Kadubkiem nie stwierdzono tej formy utworzonej na wzr ichtyophagus 'rybojad'; Pliniusz, Historia naturalis VI 26 oraz anonimowy Liber monstrorum z X w., rozdz. 15; M. Haupt, Opuscula, t. II, Leipzig 1876, s. 218 n. 32 singulis heptatibus od z Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis I 6, 45 i 75. Ewentualnie te z Komentarzy do Timaiosa Platona. Por. Balzer, II, s. 186. 33 Do krytyki podania o smoku wawelskim por.: A. Gutschmid, Kritik, s. 451 n. (bardzo surowo); K. Potkaski, Krakw przed Piastami, RAUhf 35 (1898), s. 1115 (Krak zaoycielem Krakowa, podanie miejscowe); Balzer, I, s. 122 i II, s. 94 (opowie ustna zasyszana w gronie uczonych krakowskich); S. Zakrzewski, Historia polityczna Polski do schylku XII wieku, Krakw 1920, s. 10 (trawestacja legendy o w. Jerzym, powstaej na dworze Piastw). Tak rwnie C. Baudou - in de CourtenayJdrzejewiczowa, Legenda o Krakusie mistrza Wincentego i pogromca smoka w. Jerzy [w:] Legenda Aurea Jakuba de Voragine, V Rocznik Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczynie, Londyn 1954/55. Na pokrewiestwo literackie z rozpowszechnion w wielu wersjach Opowieci o Aleksandrze wskaza M. Plezia, Legenda o smoku wawelskim, s. 2132. Por. Wstp, s. LXXXVII.

skoro bojaliwa, adna siwej gowy mdro, skoro nierozumna, adna modo, skoro gnuna. Co wicej, skoro nie ma adnej sposobnoci do wiczenia odwagi, to trzeba j sobie wymyli. Kt zatem kiedykolwiek uchyliby si od sawy, ktra narzuca si sama, chyba e byby to kto wrcz niesawny! A przecie dobro obywateli, obronione i zachowane, do wiecznych wchodzi triumfw. Nie naley bowiem dba o wasne ocalenie, ilekro zachodzi wsplne niebezpieczestwo. Wam przeto, wam, naszym ulubiecom, ktrych tak jednego, jak i drugiego wychowalimy wedug naszych umiejtnoci, wam wypada uzbroi si, aby zabi potwora, wam przystoi wystpi do walki z nim, ale nie wystawia si [zbytnio], jako e jestecie poow naszego ycia, ktrym naley si nastpstwo w tym krlestwie". Na to oni: Zaiste, mona by nas uwaa za zatrutych pasierbow nienawici, gdyby nam poaowa tak chlubnego zadania! Do ciebie naley wadza rozkazywania, do nas konieczno posuchu"34. Gdy wic dowiadczyli po wielekro otwartej mskiej walki i daremnej najczciej prby si, zmuszeni zostali wreszcie uciec si do podstpu. Bowiem zamiast bydlt podoyli w zwykym miejscu skry bydlce, wypchane zapalon siark. I skoro pokn je z wielk apczywoci caoerca, zadusi si od buchajcych wewntrz pomieni35. I zaraz potem modszy napad i zgadzi brata, wsplnika zwycistwa i krlestwa, nie jako towarzysza, lecz jako rywala. Za zwokami jego z krokodylowymi postpuje zami36. e, jakoby
Decretum Gratiani I, D. 21, c. 3; Balzer, I, s. 418. Motyw stosunkowo najbliszy syryjskiej i perskiej wersji Opowieci o Aleksandrze; M. Plezia, Legenda o smoku wawelskim, s. 27. 36 Krokodyl mia paka kadorazowo po poarciu czowieka. Nie byo tego motywu w klasycznym bestiariuszu Physiologus z ok. 140 n.e. ani w jego przerbkach aciskich. Jak dotd wiadomo, motyw ten pojawi si po raz pierwszy w wierszowanym bestiariuszu francuskim z ok. 1210 r. Le bestiaire de Guillaume clerc de Normandie, ed. Hippeau, Caen 1852, s. 1593, ktrego autor powoa si na starsze rdo; F. Lauchert, Geschichte des Physiologus, Strasbourg 1889, s. 144146.
35 34

zabi go potwr, ojciec jednak radonie przyjmuje go jako zwycizc. Czsto bowiem aoba przezwyciona zostaje radoci ze zwycistwa. Tak oto modszy Grakch przejmuje wadz po ojcu, dziedzic zbrodniczy! Atoli duej skalany by bratobjstwem ni odznaczony wadz. Gdy bowiem wkrtce potem oszustwo wyszo na jaw, gwoli kary za zbrodni skazany zosta na wieczne wygnanie:
...wszak prawem jest najsprawiedliwszym, gdy sprawcw zbrodni ich wasna zbrodnia zabija37.

[6] JAN: Ja natomiast nie spodziewaem si tak zwyrodniaej latoroli z tak szlachetnego winnego szczepu. Czsto wszak winne grono kurczy si w rodzynek, czsto oliwa zmienia si w mty, czsto zoto wyradza si w uel. C wic dziwnego, jeli smutna dza smutno si koczy. Im wicej si jej szczci, tym jest ndzniejsza; im wietniejszym si cieszy powodzeniem, tym jest blisza nader okropnych zasadzek; im butniej usiuje innym rozkazywa, tym bardziej poniajce oddaje si innym w niewol. dza wadzy zwyka obchodzi wszystkie kty u wszystkich, do wszystkich si umizgiwa, wszystkim do ng pada, dopki nie osignie, do czego wszelkim sposobem dya. S bowiem cztery cry namitnoci: zachanno bogactwa, dza zaszczytw, ubie- ganie si o czcz saw, askotliwa lubieno. Wrd takiego zbrodniczego plemienia pyszni si dza wadzy. I dlatego gardzc chatami ubogich, wasn moc depcze karki pysznych i wyniosych. Jak wielkie zawiera ona w sobie rozkosze, w najwikszym zaufaniu pokaza Dionizjusz swojemu zaufanemu przyjacielowi na rozarzonych wglach i pod zawieszonym mieczem38. Czyby jednak niemiertelne dobrodziejstwa Grakcha
37 38

Owidiusz, Ars amatoria I 655656.

Mona te tumaczy 'domownikowi'; Dionizjusz tyran Syrakuz (IV w. p.n.e.). Przykad z Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis, I, 10 16, ale moe za porednictwem Jana z Salisbury, Policraticus II 19; deliciae, 'rozkosze' w znaczeniu przenonym.

miay a tak wygasn, i po tak znakomitym ojcu aden nie pozosta lad? [7] MATEUSZ: A owszem, na skale caoercy wnet zaoono sawne miasto, od imienia Grakcha nazwane Gracchovia, aby wiecznie ya pami Grakcha. I poty nie zaprzestano obrzdw pogrzebowych, pki nie zostay zamknite ukoczeniem [budowy] miasta. Niektrzy nazwali je Krakowem od krakania krukw, ktre zleciay si tam do cierwa potwora39. Tak wielka za mio do zmarego wadcy ogarna senat, monych i cay lud, e jedynej jego dzieweczce, ktrej imi byo Wanda powierzyli rzdy po ojcu. Ona tak dalece przewyszaa wszystkich zarwno pikn postaci, jak powabem wdzikw40, e sdziby, i natura obdarzajc j, nie hojna, lecz rozrzutna bya. Albowiem i najrozwaniejsi z roztropnych zdumiewali si nad jej radami, i najokrutniejsi spord wrogw agodnieli na jej widok. Std, gdy pewien tyran lemaski sroy si w zamiarze
W Kron. wpol., gdzie ta relacja jest znacznie skrcona, samo imi Kraka zostao wyprowadzone od kruka. Nazw Krakowa wyjani naukowo S. Urbaczyk, SSS II, s. 507. Dugosz, Annales ks. I, postawi Kraka obok czeskiego Kroka, a Wand obok Libuszy, jakoby innej crki Kraka. Wsplny pie poda eponimicznych polskich i czeskich dostrzeg tu H. Zeissberg, Vincentius, s. 170 n. Historycznie starali si podanie to objani m.in. K. Romer, Podanie o Kraku i Wandzie, Biblioteka Warszawska 1876, t. III, s. 1-26; F. wistu Uwagi do pierwszej ksigi Kroniki Wincentego Kadlubka, Sprawozdanie dyrektora gimnazjum w Rzeszowie za rok szkolny 1887, Rzeszw 1887, s. 35 n.; ostatnio K. lski, Wtki historyczne, s. 32 n., przy innej podstawie porwnawczej. 40 Kron. wpol. (rozdz. 1) imi Wandy tumaczy jej wdzikami, tj. 'wdy' na wielbicieli. K. Romer imi wyprowadzi od wody, unda, a posta z mitw staroytnych Sowian nadwilaskich, Podanie o Kraku i Wandzie, s. 16 n. F. wistu, Uwagi, s. 41, broni jej historycznoci, tak jak i Krakusa na podstawie archeologicznej treci kopcw podkrakowskich. Czysto literack genez postaci Wandy wykaza K. Kumaniecki, Podanie o Wandzie w wietle rde staroytnych, Pamitnik Literacki 2223 (19251926), s. 46-55 odnajdujc rda pomysu w kilku wtkach staroytnych. Podobnie Bazer, I, s. 97 n., 110 n. Por. Wstp s. LXXXIX oraz niej, przyp. 45.
39

zniszczenia tego ludu, usiujc zagarn tron niby wolny, uleg raczej jakiemu [jej] niesychanemu urokowi ni przemocy ora41. Skoro tylko bowiem wojsko jego ujrzao naprzeciw krlow, nagle raone zostao jakby jakim promieniem soca: wszyscy jakoby na jaki rozkaz bstwa wyzbywszy si wrogich uczu odstpili od walki; twierdz, e uchylaj si od witokradztwa, nie od walki; nie boj si [mwili] czowieka, lecz czcz w czowieku nadludzki majestat. Krl ich, tknity udrk mioci czy oburzenia, czy obojgiem, rzecze:
Wanda morzu, Wanda ziemi, obokom niech Wanda rozkazuje, bogom niemiertelnym za swoich niech da si w ofierze42,

a ja za was, o moi dostojnicy, uroczyst bogom podziemnym skadam ofiar, abycie tak wy, jak i wasi nastpcy w nieprzerwanym trwaniu starzeli si pod niewiecimi rzdami!"43
Rzek i na miecz dobyty rzuciwszy si ducha wyzion, ycie za gniewne midzy cienie uchodzi ze skarg44.

Od niej, mwi, pochodzi ma nazwa rzeki Wandal, poniewa ona stanowia rodek jej krlestwa45; std wszyscy, ktrzy podleGall jej wadzy, nazwani zostali Wandalami. Poniewa nie chciaa nikogo polubi, a nawet dziewictwo wyej stawiaa od
Czyli alemaski, niemiecki. Por. niej, ks. III, rozdz. 30, o Fryderyku Barbarossie; K. Tymieniecki, Pocztki narodowoci polskiej, s. 8. Dopiero Dugosz da temu ksiciu imi Rytygera. 42 Pozostajc w dziewictwie jako kapanka. Wg innej interpretacji oznacza to po43 czenie si z ywioami, czyli mier. Trjwiersz ma charakter zaklcia. Justyn, Epitome I 2 (o niewiecich rzdach krlowej Semiramis) i I 8 (o krlowej scytyjskiej Tomyris). 44 Por. Owidiusz, Metamorfozy IV 162163: Dixit et aptato pectus mucrone sub imum incubuit ferro. 45 Brak cigoci logicznej, objanienie nazwy Wisa sztuczne. Bardziej przekonywajco Kron. wpol., rozdz.l, e Wanda rzucia si do Wisy i std nazwa tej rzeki Wandalus; T. S i n k o, Dlaczego Wanda si utopia?,
41

maestwa, bez nastpcy zesza ze wiata. I jeszcze dugo po niej chwiao si pastwo bez krla46. [8] JAN: Semiramis, krlowa Asyryjczykw47, nie wac si powierzy niedojrzaemu synowi rzdw krlewskich, udaje, e sama jest [owym] synem i zataiwszy pe, przycza Etiopi do krlestwa maonka, wypowiada wojn Indiom, do ktrych oprcz niej i Aleksandra Wielkiego48 nikt nigdy nie wkroczy. Rwnie wiele innych [niewiast] przewyszao swoimi przymiotami nie tylko niewiasty, ale take mw. I dlatego tak bardzo podziwiam w niewiecie msk przedsibiorczo, jak i u mw stao wyprbowanej wiernoci. Chocia bowiem wydaje si to niezgodne z dobrymi obyczajami, eby niewiasta rozkazywaa wadcom, wszelako wydawao si, e to bardziej przystoi uczuciom rodzinnym i potomka wesprze ojcowymi zasugami, i [nie dopuci], iby dobrodziejstwa zmarych umary u potomnych. Przykad takiej cnoty dali nawet tyrani sycylijscy. Anaksylaus bowiem, wadca Sycylii, umierajc powierzy opiek nad [swoj] dziatw niewolnikowi Mykalowi, ktrego wierno dobrze wyCzas, Krakw 1923, nr 139. Niniejszy fragment da podstaw domysom o podrach kronikarza. Wg S. Ktrzyskiego mia on si spotka w Bolonii z Gerwazym z Tilbury, gdy i on w swoich Otia imperialia Wis nazwa Wandalem, a Polakw Wandalami, Ze studiw nad Gerwazym z Tilbury, s. 152189; J. Strzelczyk, Gerwazy z Tilbury. ycie i dzieo w wietle dotychczasowych bada, Studia rdoznawcze 11 (1966), s. 5366. Nie jest to wniosek konieczny; Balzer, I, s. 102 105. Wasnym pomysem kronikarza jest niezwyka kolejno: Wanda rzeka Wandal Wandalowie. H. owmiaski dopatrzy si tu literackiego odbicia imion potocznych: Wisawa Wisa Wilanie, Pocztki Polski, t. IV, Warszawa 1970, s. 324, ale wniosek ten idzie za daleko. Na ewentualno reminiscencji skandynawskich wskazuje G. Labuda, Studia nad pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 3042. diuque post ipsam claudicavit imperium, Justyn, Epitome VI 2. W tym rozdziale jest wicej, mniej wyranych, zapoycze stylistycznych od Justyna. Semiramis z Justyna, Epitome I 2.
48 47 46

krlowa

Asyrii,

ok.

800

p.n.e.

Opowiadanie

wyjte

Aleksander Wielki krl macedoski w latach 336323 p.n.e.

prbowa49. A wszyscy tak wielk ywili mio do krla, e woleli sucha niewolnika ni opuci synw wadcy, a panowie zapomniawszy o swojej godnoci zgodzili si, eby zaszczytn wadz iastowa niewolnik. A c dzieje si w tych naszych burzliwych zasach? Wiara nie rodzi wiary, a jeli ju pocznie, to wpierw oroni, nim urodzi, wpierw pd wyzionie ducha, nim oddycha zacznie. I tak przy piersi bogobojnej wiary zawisa plemi mijowe. Zdradliwe ss j mode mijki, od ktrych nie tylko przyjaciele, lecz i panowie doznaj czci raczej podstpnej ni wiernej. Kupczeniem jest bowiem przyja wymierzana korzyci50. [9] MATEUSZ: Rwnie w naszym pastwie rzdy przypady w udziale niekiedy osobom niskiego i niepewnego pochodzenia, lecz adna zgoa zazdro bd ludu, bd dostojnikw [z tego] nie szydzia, ba, nawet po dzi dzie chtnie chlubi si ich chwalebnymi dokonaniami. Gdy bowiem w sawny Aleksander, o ktrym niedawno wspomniae, usiowa cign z nich trybut51, rzekli posom: Posami tylko jestecie, czy take krlewskiego skarbu kwestorami?" Ci odpowiedzieli: I posami jestemy, i kwestorami". Na to tamci: Wpierw wic mwi trzeba okaza posom szczerze uszanowanie, abymy wspaniale przyjtych wspaniaymi uczcili darami; nastpnie poborcom musimy wypaci wyznaczony trybut naley si bowiem cesarzowi, co jest cesarskiego52 aby nie spotka nas zarzut
Anaksylaus tyran miasta Region w pd. Italii n. Cienin Syrakuzask w V w. p.n.e. Przykad powtrzony za Makrobiuszem, Saturnalia I 11, 29, gdzie niewolnik Anaksylausa zwie si Micythus.
50 51 49

Seneka, Epistulae IX 10.

Wielkie podboje wschodnie Aleksandra day podstaw do legendy o utworzeniu przeze wiatowego imperium; F. Kampers, Alexander der Grosse und die Idee des Weltimperiums in Prophetie und Sage. Grundlinien, Materialien und Forschungen, Freiburg i. Br. 1901. By te jednym z najpopularniejszych bohaterw epickich w staroytnoci i red- niowieczu jako wojownik i odkrywca wiata; G. C a r y, The Mediaeval Alexander, New York 1956; Balzer, I, s. 327 n. Mateusz 22, 21, cyt. w charakterze przysowia nie bez nawizania do historii wojny ze Scytami ojca Aleksandra, Filipa Macedoskiego,
52

obrazy majestatu". Najpierw przeto przedniejszym spomidzy posw ywcem porachowano koci53, po czym zdarte z ich cia skry wypchano czciowo najlichsz traw morsk i ten kruszec, ludzk skr, lecz nieludzko odziany, odesano z takim listem: Krlowi krlw Aleksandrowi krlewska wadczyni Polska. le innym rozkazuje, kto sam sobie nie nauczy si rozkazywa54; nie jest przecie godzien zwyciskiej chway ten, nad ktrym triumfuj wybujae dze. Zwaszcza twoje pragnienie adnego nie zna zaspokojenia, adnego umiarkowania; co wicej, ponie- wa nigdzie nie wida miary twojej chciwoci, wszdzie ebrze niedostatek twego ubstwa. Chocia jednak wiat nie moe nasyci otchani twej nienasyconej arocznoci, zaspokoilimy jako gd przynajmniej twoich [ludzi]. I niech ci bdzie wiadome, e u nas nie ma trzosw, dlatego te oto podarki woylimy w kalety twoich najwierniejszych [sug]. Wiedz za, e Polakw ocenia si podug dzielnoci ducha, hartu ciaa, a nie podug bogactw55. Nie maj wic skd zaspokoi gwatownej arocznoci tak wielkiego krla, by nie powiedzie tak wielkiego potwora. Nie wtp jednak, e prawdziwie obfituj oni w skarby modziey, dziki ktrej mona by nie tylko zaspokoi, lecz cakiem zniszczy twoj chciwo razem z tob". Nue rzecze Aleksander nue, przywleczcie do nas tych, ktrzy obmylili tak straszn zbrodni! Naley ich zaraz wyda na najwyszukasze mki i zgoa doszcztnie wytpi, aby bezkarno zuchwalstwa nie omielia innych"! Ilu tylko wyruszyo tedy [ludzi], aby pomci zniewagi wyrzdzone krlowi, wszyscy albo padli w bitwie, albo zostali pozabijani, a niektrzy
Justyn, Epitome IX 2; A. B i e l o w s k i, Wstp krytyczny do dziejw Polski, Lww 1850, s. 299307; MPH II, s. 172, przyp. l i 2; Balzer, I, s. 328. prius vivi exossantur, dos. 'ywym wyjto koci', tzn. poamano do tego stopnia, e ciao stao si bezwadne, mikkie, jeeli nie po prostu 'odarto ze skry'. rex imperatrix Polonia. Male aliis imperat imperare non didicit. Sentencja Cycerona, Paradoxa stoicorum V 1.
55 54 53

qui

sibimet

Tak o Scytach Justyn, Epitome IX 2.

z krlw dostali si do niewoli. Aleksander usyszawszy o tym rzek: Dzielno wyzwana [do boju] wielce si wzmaga56: teraz wreszcie godzi si, aby ich dotkna rzga mego oburzenia". Gdy wic niezliczone wojska nieprzyjaci zewszd wdary si do Polski, on sam, zmusiwszy wpierw Panoczykw do ulegoci, wkracza jak przez tylne drzwi przez Morawy, rozwija skrzyda wojsk i podbiwszy zwycisko ziemi krakowsk i lsk, z ziemi zrwnuje wiekotrwae mury, obraca [je] w perzyn, zaorane miasta kae sol posypa57. Gdy nastpnie dalsze napad ziemie, niczyim nie pokonany orem, pad ofiar podstpu zwykego czowieka. Skoro bowiem wszyscy zwtpili o ocaleniu, kto biegy w sztuce zotniczej kae sporzdzi ksztaty hemw i puklerzy z byle jakiego drewna czy kory; niektre z nich powleka srebrn glejt, inne ci. Tarcze bowiem pocignite glejt wydaj si srebrne, ci za zote58. Wynosi je na wysoki szczyt grski naprzeciw soca, aby tym silniej odbyskiway. Argyraspidzi, niezwycione zastpy Aleksandra59, ujrzawszy je, podejrzewaj, e [to] stoj szyki w najwikszym porzdku. Przeto na eb, na szyj wypadaj z obozu, rozbiegaj si na wszystkie strony, tu i tam wyszukuj wrogw mylc, e rozpierzchli si w ucieczce. w bowiem mistrz ju przedtem podpali owe podobizny broni, aby nie mona byo zauway adnego ladu podstpu, i kaza duemu oddziaowi
56 57

Multum sibi adicit virtus lacessita, Seneka, Epistulae XIII 2.

sulco discissas urbes iubet sale conspergi, sol aby si nic wicej nie rodzio. Motyw przypominajcy zniszczenie Kartaginy przez Rzymian w roku 146 p.n.e. quasdam lithargyro alias felle sublinit. Lithargyrus, z greckiego, tzw. srebro kamienne, czyli tlenek oowiu. W Polsce wydobywano ow w Olkuszu. Opowie dokomponowana do mwicego imienia" Lestka (zob. przyp. 67). Posta przemylnego a wytrawnego kowala-zotnika ma analogie w rnych starych podaniach o bohaterach; J. Bana-szkiewicz, Podanie o Lestku I Zotniku, s. 42 n. Por. take A. Gutschmid, Uber die Fragmente, s. 465466; Balzer, II, s. 29 i wg indeksu. argyraspides; tak Justyn nazywa wyborowe szyki tarczownikw (ze srebrnymi tarczami) w wojsku Aleksandra. Tu cytat z Justyna, Epitome XIV 2; argyraspidas, invictum exercitum.
59 58

krzepkich ludzi ukry si w zasadzce. Ci pierwsz cz rozproszonych, ktrzy niebacznie wpadli w zasadzk, porywaj i w pie wycinaj; zwycizcy przywdziewaj zbroje zabitych i udaj, e s towarzyszami argyraspidw, tote ilu tylko spord takich wojownikw przyczyo si do nich, wszyscy padli ostrzem miecza przebici, tak i ani jeden z nich si nie osta. Omieleni tym powodzeniem, udajc tak samo wojownikw ze srebrnymi tarczami, wkraczaj do obozu Aleksandra, niosc przed sob znaki zwycistwa. Wierz ludzie Aleksandra, e swoi odnieli tryumf nad wrogami; z dala pozdrawiaj nadchodzcych, raduj si, przyklaskuj tryumfowi jakby towarzyszw. Wwczas Polacy napadaj na bezbronnych i nic nie przeczuwajcych. Rozpoczyna si walka. Lechici60 obwouj haso argyraspidw. Donosz krlowi, e to nie napad nieprzyjaci, lecz buntowniczy zgiek wrd swoich. Krl widzc, e on nie ustaje, lecz wzmaga si, wspiera zastpy wrogw wierzc, e niesie pomoc swoim wojownikom ze srebrnymi tarczami. Gdy w ten sposb powstao rozdwojenie, wicej [Macedoczykw] pado skutkiem ran wzajemnie sobie zadanych ni od ran nieprzyjacielskich. Wreszcie Aleksander, poznawszy podstp, z garstk wojska ledwo uszed niesawie. Tak ustpi ciemizca i o trybucie ucicho. [10] JAN: Rzecz dziwna, lecz zupenie wiarygodna. Istnieje bowiem ksiga listw Aleksandra zawierajca prawie dwiecie listw61. W jednym z nich pisze w ten sposb do Arystotelesa: eby ciebie, cigle zaniepokojonego o nasze pooenie, wtpliwo i wahanie si nie utrzymyway w niepewnoci, wiedz, e
60 61

Lechitae mieszkacy Polski poudniowej. Zob. Wstp, przyp. 116.

Autor powoa si tu prawdopodobnie na istniejc rzeczywicie ksig z apokryficzn korespondencj Aleksandra Wielkiego z Arystotelesem, ktry by jego nauczycielem. Kilkadziesit listw zamieci w Powieci o Aleksandrze Juliusz Waleriusz (ok. 300 n.e.); M. Plezia, Aristotelis epistularis fragmentum cum testamento, Krakw 1961; tene, Fragmenty listw Arystotelesa, Prace Naukowe Wydziau Nauk Spoecznych PAN 3 (1960). Por. te Balzer, II, s. 203; D. Gromska, Pseudo-Arystoteles, Sownik Filozofw, t. I, Warszawa 1966, kol. 60 n.

doskonale powodzi si nam u Lechitw. Jest za sawne miasto Lechitw bardzo blisko pnocnych stron Panonii, ktre nazywaj Caraucas62, raczej ludne ni bogate, dobrze zabezpieczone raczej dziki sztuce ni pooeniu; nad tym miastem i nad ssiednimi triumfowalimy zgodnie z yczeniem". W tym za licie, ktry mu odpisa Arystoteles, czytamy te sowa: Wie gosi, e wraz ze swoimi odniose tryumf nad miastem Lechitw Caraucas63, lecz oby chwaa tego tryumfu nigdy nie bya pomnoya twoich tytuw do sawy! Odkd bowiem wlano haniebn danin w posw twoich wntrznoci, odkd dowiadczye lechickich argyraspidw, blask twego soca u wielu zagas, a nawet zdawao si, e korona twego pastwa si zachwiaa". Gdyby nie dobrodziejstwo twego opowiadania, wyznaj doprawdy, e do dzi nie wiedziabym, o kim to powiedziano. Lecz jake zdumiewajca wprost zuchwao [owych] mw! Bo chocia podraniony, nie do tego jednak stopnia obraony zosta Aleksander przez zniewag wyrzdzon mu przez Koryntian. Gdy tymczasem inne miasta pozwoliy mu wej, pierwszy Korynt zamkn przed nim bramy. Do jego mieszkacw napisa Aleksander: Jeli jestecie mdrzy, ostaniecie si, w przeciwnym razie nie"64. Oni za nie baczc na nietykalno ukrzyowali jego posw65. Lecz niemniej podziwu godny jest wielce dowcipny pomys owego ma, przez ktry tak baczny na podstpy mistrz da si zwie. W dosy podobny bowiem sposb tene Aleksander zwid wojska Dariusza66: widzc, e s one o wiele
Carantas czyta Bielowski (MPH II, s. 261). rkopisu Eugeniuszowskiego. Inne maj Carancia, Carentia. Caraucis, niekonsekwentnie. Zob. przyp. 62. waha midzy dobitniejsz grecyzacj a brzmieniem nazwie Krakowa.
64 63 62

Zachowuj

lekcj

Autor jakby si moliwie bliskim

Juliusz Waleriusz, Historia Alexandri Magni I 40, ale nie o Koryncie i Koryntianach, lecz o fenickim Tyrze i jego mieszkacach. Sagminum non inspecta reverentia. Sagmen to rodzaj trawy, symbol nietykalnoci poselskiej; Balzer, II, s. 16, 28. Pojcie to z Digesta l, 8, 8, 1.
66 65

Dariusz III krl perski w latach 336330 p.n.e.

wiksze ni jego, kaza przywiza woom do ogonw i rogw gazie, aby zdawao si, e nawet lasy id za nim. [11] MATEUSZ: Dlatego w wynalazca tak zbawiennego podstpu zosta ustanowiony naczelnikiem w ojczynie, ktr uratowa, a wkrtce potem, wsparty zasugami cnt, odznaczony zosta wysok godnoci krlewsk. Dano mu imi Lestek, to jest przebiegy67, poniewa wicej nieprzyjaci zniszczy przebiego- ci ni si. [12] JAN: Nikt nie dziwi si rdom tryskajcym w gbi [ziemi), nikt cedrw nie podziwia w dolinach, a i mnie cnota w czowieku niskiego stanu nie wydaje si niczym dziwnym. Wszystkich cnt ywicielk jest pokora, lecz gdy chodzi o ludzi niskiego stanu, czciej zwyko si je zagradza ni nagradza. Bo czyme jest cnota w niskim stanie? Socem u antypodw!68 Janie jednak nie przestaje ona tym, ktrych szlachetno ducha nie znosi zalepienia. Std take Sostenes, cho by niskiego pochodzenia, obrany zosta wodzem Macedoczykw. On bowiem poskromi Gallw radujcych si zwycistwem, on obroni Macedoni od spustoszenia przez nich. Za te dobrodziejstwa, mimo e wielu znakomitych ubiegao si o tron macedoski, jego stawiaj na czele, cho by niskiego rodu. Gdy wojsko nazywa go krlem, on
Etymologia prawidowa od starop. 'le, chytro'; S. Urbaczyk, Leszek, SSS III, s. 48; imi to nosi dziad Mieszka I (Lestik, Kronika Galla, I 3), ale Wincenty wprowadzi je do pocztu podaniowych wadcw krakowskich. Por. wyej, przyp. 58; A. Gieysztor, Leszek, SSS III, s. 48 -49; G. Labuda, Dynastia ksica, SSS I, s. 412415. antypody wyobraenie mieszkacw przeciwlegej czci ziemi, wynike z istniejcego w staroytnoci przekonania o kulistoci ziemi. Nie mona wyprowadza ze zdania tego wniosku ani o poprawnych wyobraeniach geograficznych kronikarza (tak F. Bujak, Studia geograficzno-historyczne, Krakw 1925, s. 80), ani o bdnych (kula czy krg ziemski). Sicut soi apud antipodes jest lokucj przysowiow. Por. jednak M.J. Karp, Znajomo kulistoci ziemi w Kronice Kadubka [...], Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 27 (1982), nr l, s. 139148 oraz niej, ks. II, rozdz. 13.
68 67

wzywa onierzy, aby zoyli mu przysig nie jako krlowi, lecz jako wodzowi69. W ten sposb unikn zazdroci, ktr budzi [posiadanie] wadzy, [a] nie poniy najwyszej godnoci. [13] MATEUSZ: Potem by jeszcze drugi ksi tego samego imienia, lecz z innego powodu nazwany Lestkiem. Gdy bowiem Polska, pozbawiona krla, walczya o nastpc tronu, omal nie zostaa pogrona w burzliwych zamieszkach, poniewa wszyscy przedniejsi zabieGall o wadz tyrask70. Gdy dugo i z wielkim niebezpieczestwem toczyli te spory, wreszcie wybr ksicia poddaj orzeczeniu zwykych ludzi, oczywicie takich, ktrych uczciwo nie budzia podejrze i od ktrych dalekie byo wszelkie wspzawodnictwo. Jedni i drudzy zobowizuj si przysig: wyborcy, e nie bd ustpowa ze wzgldw osobistych, nie zejd z [prawej] drogi uwiedzeni chci korzyci i nie dadz si pogrkami moniejszych odstraszy od [przeprowadzenia] tego, co uznaj za poyteczne dla dobra ogu; pozostali za, e nikomu nie bdzie wolno odstpowa od orzeczenia wyborcw. A poniewa przy sprzecznych yczeniach nieatwo dochodzi si do zgody, zastanawiano si wprawdzie dugo, lecz odpowiedziano krciutko: Rozlega winnica mwi niszczeje pod brudnymi kopytami rozhukanych koni: winnic jest to krlestwo, konie rozkieznane to wasza pycha, na ktrej tyle jest plam, ile sprzecznych uroszcze. Wybierzmy wic pole gonitwy, postawmy [u celu] sup, a czyj srokaty ko pierwszy ze wszystkich dobiegnie do celu, tego trzeba uzna krlem!"71 Kady na to przystaje, wszyscy razem przyklaskuj, niewzruszony [jest] wyrok ogu, ale wykonanie wyroku odkadaj na jutro. Zdaje mi si, jakbym widzia zapa tych, przebiego tamtych, prbne wiczenia jedcw, sprzeczne pragnienia. Lecz gdy wielu
69 70

Justyn, Epitome XXIV 5. tyrannidem occupare ambientibus, powana niedorada

singulis primorum sownie z Justyna, Epitome V 3.

71

Niewtpliwe zamierzenie literackie; nadzwyczaj koczy si uchwa o gonitwie, jak w bajce czy w grotesce.

ufao wyprbowanej zwinnoci, jeden polega na tajemnej chytroci umysu, ufny w pomoc sztuki Wulkana72. Ca bowiem rwnin pola gonitwy obsadza elaznymi kolcami, w odstpach pomidzy nimi starannie zaznaczywszy miernej szerokoci ciek, aby gdy innych ostrza kolcw wstrzymywa bd w biegu, on, na tej ciece szybszy, zgarn za bieg nagrod.
Przebiegoci wszak podstp przebiegy przenika si zwyko.

Dwch bowiem modych, najniszego stanu chudopacho73 kw poszo w zawody o szybko ng. Dawszy [sobie] rkojmi przez zoenie pewnej kwoty, zobowizali si, e pokonany nigdy nie omieli si nazywa szybszego inaczej ni krlem. A gdy igrajc dworowali z siebie nawzajem, godna to rzecz mwi abymy wieniec naszego zwycistwa wywalczyli na polu, gdzie toczy si bj o krlestwo". Tu zaraz w pierwszym zapdzie zatrzymuj si i przysiadaj, kolcami przebiwszy sobie stopy a do koci. Gdy dugo ze zdziwieniem patrzyli na gwodzie, domylili si podstpu, spostrzegaj chytrze wyznaczon ciek, na ktrej zastawiaj tak sam puapk, i udaj, e o niczym nic zgoa nie wiedz. A skoro, jak zwykle bywa, sposobno czsto budzi podanie czego, o czym si nie marzyo, w obu odzywa si prno, kady z nich na osobnoci wasny rozwaa pomys. Nadchodzi zapowiedziany dzie: zasiada dostojno czcigodnego senatu, obok stoi ozdoba znakomitych mw, umiecha si kwiat modziey. Wrd inn{ch, a raczej przed innymi, w mistrz
Wulkan bstwo ognia, patron rzemiosa kowalskiego. Nie wiadomo, kto by dla Wincentego porednikiem znanego do szeroko w literaturze greckiej i rzymskiej motywu o podstpie wojennym z kolcami: S. Witkowski, Podstp Leszka z kolcami u Kadubka i jego rdlo [w:] Ksiga pamitkowa ku czci O. Balzera, t. II, Lww 1925, s. 677690; Balzer, I, s. 283; II, s. 204. fortuna tenues conditione humillimi iuvenes, modzi ludzie, ktrym los poskpi, pozostajca na najniszym szczeblu spoecznym 'chudzina'.
73 72

podstpu ufa pomocy cieki. Atoli i drugiego z jedcw nie mniejsza oywia nadzieja, [tego], ktry wszystkie kopyta konia zabezpieczy elaznym podkuciem. Natomiast pozostay, [stojc] na osobnoci z dala, a do tego odwrcony od tumu, namyla si, cicho wzdychajc. Na pierwszy przeto, powtrny i trzeci znak wszyscy wyskakuj prosto przed siebie, [a] ten wyrywa kusem w poprzek, budzc miech gawiedzi. I gdy wszyscy natykaj si na nieszczsne kolce, on przemierzywszy dug okrn drog, pospiesza w kocu do wyznaczonego supa, ktrego przed nim dosign jego towarzysz zowrbnie [ju] powitany jako krl. Zgromadzenie bowiem, uraone na widok podkutego konia, orzeko, e jest on sprawc podstpu. A poniewa podstp nikomu nie wychodzi na dobre74, wydanego na miertelne mki rozszarpuj na kawaki. Tamten za, pomiewisko gawiedzi, wyrokiem zwierzchnoci osiga wadz krlewsk. [14] JAN:
Podstp tajony suy, wykryty za wstyd przynosi. Jeden obnosi zaszczytu ciar inny czciej sam zaszczyt75.

O krlu przelotnego szczcia! ktry, gdy ci wybieraj, w okamgnieniu si uwieczniasz i wiecznie pozostajesz okamgnieniem. O, wadco wielce czujny, ktrego oko snu nie zaznao podczas sprawowania wadzy!76 I zaiste wolabym ze miesznego sta si dostojnym ni z dostojnego miesznym77. Nie bez wybuchw miechu wprawdzie, lecz dziki reniu konia Dariusz otrzymuje wadz krlewsk78.
Zob. jednak ks. II, rozdz. 28, przyp. 250 o dobrym podstpie". Owidiusz, Ars amatoria II 315. 76 Cyceron, Epistulae VII 30; Jan z Salisbury, Policraticus VII 25. 77 Por. Prolog o obawie autora przed miesznoci. 78 Byo to uznawane za pomyln wrb. Opowiadanie o obwoaniu Dariusza I krlem Persw (521481 p.n.e.) Pompejusz Trogus okrasi podstpem: ko Dariusza zara w miejscu, gdzie w przeddzie przyprowadzono mu klacz; Justyn, Epitome I 10.
74 75

Przyda si rwnie dowcipny pomys Stratona, acz wielu go wymiao79. Mianowicie niewolnicy Tyryjczykw zdradziecko sprzysigaj si, zabijaj wszystkich panw z dziemi, zajmuj ogniska domowe panw, zamylaj krla wybra spord siebie, tego mianowicie, ktry pierwszy ujrzy wschd soca. Jeden z niewolnikw oszczdzi swego pana, bdcego ju starcem, i jego malekiego syna. Gdy wszyscy wyszli na jedno pole, pouczony przez niego niewolnik sam tylko wpatrywa si w zachd, chocia wszyscy inni patrzyli na wschd. Jednym wydao si rzecz mieszn, niektrym czym szalonym szukanie wschodu soca na zachodzie. Atoli skoro tylko zaczo dnie, on pierwszy wskaza blask soca na najwyszym wzniesieniu miasta. Wtedy zrozumiano, jak bardzo umysy ludzi wolnych gruj nad umysami niewolnikw. Przeto pana jego Stratona czyni krlem, a po nim krlestwo przechodzi na syna, wreszcie na jego wnukw. Tak to dalece mdro ukochaa sobie kryjwk niejako pod paszczykiem prostaczka, gdy tymczasem przechwaka jest zawsze nieprzyjacik cnoty80. [15] MATEUSZ: Ten za tak wielki mia zapa do wiczenia odwagi, e bardzo wielu z najsilniejszych nieprzyjaci wyzwa na pojedynek i wydziera im nie tylko ycie, lecz take krlestwa i majtki. A gdy zabrako mu wrogw zewntrznych, obiecujc nagrody, zaprasza swoich, aby walczyli bd z nim, bd wzajem ze sob. A tak dalece by rozrzutny wzgldem wszystkich, e wola z powodu hojnoci popa w niedostatek ni mie obfito wszystkiego przez skpstwo; wola raczej sam cierpliwie znosi braki ni potrzebujcemu odmawia pomocy lub nie wynagradza dobrze zasuonych81. A i nie brako mu trzewoci,
Justyn, Epitome Tyru i Stratonie.
80 79

XVIII

3,

skd

cae

opowiadanie co

mieszkacach by te

cum semper sit inimica virtuti ostentatio, przetumaczy 'gdy zazwyczaj udawanie kci si z zacnoci'.
81

mona

bene merentibus non dependere stipendia. Codex l, 24, 4 oraz l, 2, 12, 2. Pochway odnosz si tu do Lestka II.

ktra jest siostr uczciwoci, przyjacik roztropnoci: przy jego bowiem stole, przy jego ucztach na to baczono, aby ani wicej, ni natura wymaga, ani mniej, ni uczciwo nakazuje, nie wolno byo bd da, bd wydawa. Gorliwiej dba o to, eby podoba si wicej z przymiotw umysu ni ciaa82. W tym wzgldzie wrd innych cnt zajania nastpujcy przykad niezwykej pokory: ilekro godno krlewska wymagaa, aby przyozdobi go rega- liami, pomny na pierwotne pochodzenie, wpierw w ndznym odzieniu wstpowa na tron, strj krlewski wcisnwszy pod podnek; nastpnie ozdobiony krlewskimi znakami siada na podnku, z najwikszym uszanowaniem umieciwszy te najubosze achmany na najwyszym wzniesieniu tronu83. [16] JAN: I o tym zaiste pouczy, e krla bardziej pokora zdobi, ni znacznym czyni purpura. A nawet nie mona uwaa za czowieka, a c dopiero za ksicia tego, kogo od innych nie wyrnia pokora84. Std u Grekw dugi czas byo zwyczajem, e w godzinie, gdy obierano cesarza, umieszczano go w wykutym grobowcu, zanim nie zasiad na tronie cesarskim85. Jednemu take z krlw pachol mae, stojc przy nim podczas uczty, ustawicznie te sowa przypominao: Sire, tu moras", co si tumaczy:
Uczciwo, honestas, czy z umiarkowaniem, moderantia, tas te Wilhelm z Conches, Moralium Dogma, ed. J. Holmberg, s. 41, 50 n.
83 82

sobrie-

Wrd Sowian wczesnoredniowiecznych utrzymywa si obyczaj ukazywania obok zwykych insygniw wadzy rwnie rekwizytw niskiej kondycji, przypominajcych ksiciu, komu zawdzicza swe wyniesienie. Relikt wsplnoty plemiennej. O niskim pochodzeniu dynastii pisa ju Gall Anonim (Piast); podobnie Kosmas w Kromce Czechw w tym samym czasie opowiedzia o stawianiu pod tron ksicia chopskich chodakw. ksicia karynckiego przy introW odzienie wieniacze przyoblekano nizacji; por. S. Roman, Intronizacja ksit karynckich, SSS II, s. 285; G. L a bud a, Dynastia ksica, s. 413. Cige podkrelanie wartoci pokory mogoby wskazywa na wpyw szkoy teologicznej Bernarda z Clairvaux; Balzer, I, s. 395 n. Por. D. Borawska, Mistrz Wincenty, s. 356 nn. Nie wiadomo, skd pochodzi ta tradycja i czy chodzi o Bizantyjczykw (cesarz), czy o imperium Aleksandra Macedoskiego.
85 84

Panie! ty umrzesz!"86 jak gdyby jednemu i drugiemu chciano powiedzie: wadc ciebie obrano, nie bd wyniosym, lecz jakby jednym spord nich87.
Pamitaj, e prochem i w proch si obrcisz88. Stoisz naprawd, gdy stojc upadku si strzeesz przyczyny, Tak to czynem na cnot zasuysz, cnotami na czyny.

[17] MATEUSZ: Podobnie syn jego89 nie w takiej mierze [powikszy] pastwo ojca, w jakiej wiele doda do ojcowskich wyczynw: on Juliusza Cezara pokona w trzech bitwach90, on w kraju Partw Krassusa znis z wszystkimi wojskami, a do ust jego wlewajc zoto, rzek: Zota pragne, zoto pij"91. Rozkazywa i Getom, i Partom, a take krainom pooonym poza Partami. Wreszcie Juliusz, rad si z nim sprzymierzy wzem powinowactwa, wydaje za niego siostr Juli. Jej to jako posag przekazana zostaa od brata Bawaria, a jako dar lubny od ma prowincja serbska92. Zaoya ona dwa miasta, z ktrych jedno od imienia brata kazaa nazwa Julius [teraz Lubusz], drugie Julia
Pen wersj tej francuskiej opowiastki przytoczy Rutard, opat cystersw w Eberbach, w licie upominajcym arcybiskupa mogunckiego Arnolda, w latach 11531158, Bibliotheca rerum Germanicarum, ed. Ph. Jaffe, t. III, Berolini 1866, nr 56, s. 405 n. rdo literackie dotd nie znane.
87 88 89 90 86

Mdro Syracha 32, 1. Ksiga Rodzaju 3, 19 i Ksiga Koheleta 3, 20. Trjwiersz zapewne pira autora. Lestek III.

O trzykrotnym pobiciu wojsk Juliusza Cezara przez Partw pisa Appian, Illyrica 1113 i Cyceron, Epistolae familiares V 10; A. Bielowski, MPH II, s. 179, przyp. 2. O pobiciu wodza Rzymian Krassusa przez Orodesa, krla Partw, Justyn, Epitome XLII 4. Kryy ju w staroytnoci legendy o bogactwach Krassusa, sojusznika Juliusza Cezara i namiestnika Syrii, ktry rzeczywicie zgin z rk Partw w r. 53 p.n.e. Wynikaoby std, e polski Lestek podbi Partw, zanim dosiga ich rka rzymskich zdobywcw. Bawaria wesza w skad cesarstwa dopiero (788). Wianem Julii mia by kraj Serbouyczan nad ab.
92 91

za

Karola

Wielkiego

od wasnego imienia [obecnie nazywa si ono Lublin]93. Poniewa za Juliusz faktem tym rozdmucha przeciwko sobie nienawi senatu rzymskiego, zwabiony bowiem uciskami nieprzyjaci, jak wrg, nie jak obywatel, zacienia obszar pastwa rzymskiego i tych nauczy rozkazywania, ktrych raczej powinien by nauczy suenia usiuje gwatem odebra siostrze to, co przedtem da jej jako posag. Z tego powodu siostra jego zostaa odprawiona, pozostawiwszy u ma malekiego syna, ktremu na imi byo Pompiliusz94. Naonica za jego, ktra wspzawodniczya z krlow, gdy ta bya jeszcze obecna, zaja miejsce krlowej. Ta z nienawici do rywalki, pod wpywem mioci, ktr optaa krla, zmienia nazwy wymienionych miast. Z niej i z innych nieprawych zwizkw maeskich Lestek mia otrzyma dwudziestu synw, ktrym wyznaczy tyle naczelnych stanowisk, rozdzielajc jednym ksistwa, innym hrabstwa czy margrabstwa, niektrym krlestwa95. Pompiliusza za prawem pierworodztwa ustanowi krlem wszystkich i zgodnie z jego wol rzdzia si nie tylko monarchia sowiaska, lecz take ssiednie pastwa. Gromada braci jakby przecigaa si w okazywaniu mioci; i odnosili si do niego z tak wielkim uszanowaWg Kron. wpol., rozdz. 4, nie Lublin lecz Wolin. Legendy o zakadaniu miast przez Juliusza Cezara byy rozpowszechnione w redniowieczu najbardziej w Niemczech i w Anglii. Por. T. Lehr-Spawiski, O nazwie pomorskiego grodu Wolin-Julin u ujcia Odry, Rocznik Gdaski 78 (l 935), s. 41 n.; F. G u n d o l f, Caesar Geschichte seines Ruhmes, Berlin 1924, s. 51105: H. Nearing, Local Caesar Traditions in Britain, Speculum 24 (1949), s. 218227; P. H e s s, Li Roumanz de Julius Cesar. Ein Beitrag zur Casargeschichte im Mittelalter, Winterthur 1956. Zlatynizowane imi Popiel rkopisach forma Pumpil 'Ppiel'.
95 94 93

kroniki

Anonima

Galla,

ktrej

Pomys wzity by moe z Justyna, Epitome XLII 4, gdzie mowa o trzydziestu synach Orodesa, krla Partw. Zabi ich wszystkich Frakates. Wymieniona dalej monarchia Slaviae, 'sowiaska', uskrzydlia wyobrani pniejszego dziejopisa wielkopolskiego, ktry ksistwa te i marchie rozmieci na obszarach pn.-zach. Sowiaszczyzny. Slavia bya nazw Pomorza Zachodniego. Zob. Kron. wpol., rozdz. 8.

niem, z tak wielk yczliwoci, e nawet obrali [krlem] jego modziutkiego syna, te, jak ojciec, Pompiliusza, nie dajc adnego zgoa posuchu gosom uwaczania lub zazdroci96. [18] JAN:
Rzadki to ptak jak Feniks97 na ziemi zgoda wrd braci, Rzadziej by krlw dwr zgodnie na jedn wsiad d.

Albowiem, jakby z oparw bagna zazdroci wstajc, grona burza ogarna wsplnikw krlestwa. O, jake bogosawiona, nad bratersk bratnia jest spoeczno, u ktrej bardziej licz si wizy yczliwoci, ni dza wadzy przekonuje! Chwa takiego szczcia zajaniao ponad wszystkich potomstwo Erotyma. Ten bowiem Erotym, bdc krlem Arabw, mia z naonic siedmiuset synw rzecz prawie nie do wiary!98 Dziki ich odwadze, gdy zmg siy ssiadw, gone zdoby imi i z nadzwyczajnym zgoa szczciem poskromi niezwycionych [przedtem] krlw. Oby nasi Pompilidzi zestarzeli si w takim powodzeniu! [19] MATEUSZ:
Mwie mam czy milcze? Bo wstydz si wstyd swj odsania, Braki, gdy ma je twarz, barwiczk naley je kry.

Jakiego to, mylisz, godne jest wspomnienia pode rodu zhabienie, bezwstydu ohyda? Ten bowiem, ten, ktry askawie wynagradza zasugi, ten wyjtkowy krl, powiadam, Pompiliusz modszy, upojony powabami pewnej trucicielki, za yczliwo odpaca si nienawici, za przyja podstpem, krwi rozlewem za przywizanie, wiaroomstwem za wierno, tyrani za posuszestwo.
Zapewne aluzyjna propaganda tronu pryncypackiego w Krakowie w chwili, gdy panowie krakowscy poparli nastpstwo tronu Leszka Biaego (o czym w ks. IV). Feniks legendarny ptak w Indiach, mia y 500 lat i odradza si z popiow. O nim Physiologus. Dwuwiersz pira Wincentego. Justyn, Epitome XXXIX 5. Erotym jest znan, Justyn wymieni tego krla arabskiego w dokonywali podboju Syrii i Egiptu w poowie I w. p.n.e.
98 97 96

postaci skdind nie latach, gdy Rzymianie

Najbezwstydniejsza z niewiast czsto podszeptywaa mu tego rodzaju kwieciste swka: Nie naley zbytnio ufa spokojowi, poniewa gorca jasno soca jake czsto ostyga raptownym deszczem". I nie wypada tobie zanadto si cieszy, jakoby ju dobi do bezpiecznego portu, gdy nie spotkae si jeszcze ze spitrzonymi bawanami. Nie widzisz, e sterczce zewszd skay gro ci rozbiciem? Szczliwym krlem czyni ci co prawda wspaniao krlestwa, ale bezpieczestwo zapewni ci niezdobyty mur twoich krewnych. Powiem sowa twarde, lecz szczere: nie mieni [ciebie] ani szczliwym, ani bezpiecznym. Nie ma szczcia tam, gdzie wasne omdlewaj siy; nie ma bezpieczestwa, gdy wasny kraj zagroony jest rozszarpaniem. A zatem, ilu masz stryjw, tyle drobnych pastw, tyle zasadzek na twj spokj 100. Wygaszaj bowiem kwieciste mowy, pragn za czego przeciwnego; bo pod r kryj si kujce kolce, pod bujn traw w. Twierdz, e s opiekunami, nie stryjami i nie tylko opiekunami, lecz take ojcami. Czujesze to i czy przenika to do twojej wiadomoci?101 Czy sdzisz, e oni zadowalaj si goymi nazwami? Zawsze stryjostwo domaga si rzdzenia synowcami, sierotami opiekustwo, dziemi ojcostwo. Tej wadzy swojej nie zaznaczaj [tylko] pytkim sowem, lecz j okazuj rzeczywistym uprzywilejowaniem. I nie obrali ci krlem, aby nimi rzdzi, lecz aby tymczasem, pki wadza jest jakby w zawieszeniu, komukolwiek z nich okazja do wadania moga si nadarzy. Czsto bowiem zasadza si w stosownej porze jakiekolwiek ponki, aby urodzajniejsz zaszczepi latorol. I nie uwaaj, e zasugujesz na tytu krla, lecz nazywaj ci albo igraszk losu, albo jak ich kuk. Dodaj, jak czsto wytykaj ci bohaterskie czyny pradziadw, aby narazi ci na spotkanie z wrogami i czym prdzej zgubi, nie aby ci wiczy w czynach bohaterskich. Wreszcie i to,
Naonica przemawia tu nader imbres saepius defervescit repentinos.
100 101 99

uczenie:

Intensior

solis

serenitas

in

wywody te s wyran aluzj do sytuacji Polski dzielnicowej. Boecjusz, De consolatione philosophiae I 4, proza.

e chopcem jeste i nie powiniene nic innego czyni, jak bawi si. Oni zajmuj ci jakimi gupstwami jakby powanymi radami, nie aby przez doradzanie roztropniejszym ci uczyni, lecz aby czyha na sposobno strojenia sobie artw z ciebie lub aby przynajmniej odwlec spenienie twoich modzieczych ycze. mieszni zaiste starcy! Cho sami radzi by odmodnie, jednak zgrzybiaych szukaj modziecw102. Wybieraj wic, czy wolisz by niewolnikiem, czy wolnym, czy chcesz by swoim, czy cudzym103, raz szczliwym czy zawsze poaowania godnym. Stanowczo wypada upuci krwi z yy, aby zapewni zdrowie. Niemoliwy jest bowiem swobodny rozrost winnego szczepu, gdy nie przycina si nawet i prawidowych latoroli i gdy faszywych pdw cakowicie si nie obcina". w, tymi i podobnymi namowami przekonany, z rozkazu teje mistrzyni do oa ze zmylonej niemocy si kadzie [i] kae wezwa przyjaci, niby dla pociechy czy z potrzeby zasignicia rady. W wielkiej tajemnicy wyjawia im i przyczyn, i dzie swojego zgonu, niby przez bogw objawiony, kademu z osobna osobliw tajemnic szepcc: Wam wypada postanowi w sprawie nastpcy tronu. Mnie moje wzywaj losy, ale bdzie to dla mnie dostatecznym ukojeniem, jeli jak z waszej rzdziem aski, tak i z waszej dobroci oka si niemiertelnym. Albowiem nie wyda mi si wcale, abym umiera, skoro [tylko] wasz dla mnie yczliwo dostrzeg, gdy z wami uroczycie mj pogrzeb odprawi. Czeg bowiem mgbym spodziewa si od kogo, kto yjcemu odmwiby tego, co winien jest zmaremu".
Senes iuvenescant adolescentes decrepitos', lubiana w redniowieczu figura retoryczna puersenex jest rdem tego paradoksu. Por. L. Arbusow, Colores rhetorici, s. 118; A. Hofmeister, Puer, iuvenis, senex. Zum Verstandnis der mittelalterlichen Altersbezeichnungen [w:] Papsttum und Kaisertum..., Paul Kehr dargebracht, Munchen 1926, s. 287316. O przeciwstawieniu niewolnika wolnemu i in aliena potestate wielokrotnie Digesta, m.in. W sprawie prawa rzymskiego, s. 97, przyp. 21.
103 102

osoby sui iuris osobie l, 6, 1; J. Sondel,

Mgby usysze tu szczere, tam obudne gosy biadania; std westchnienia, stamtd kania, std aosne jki, stamtd straszne zawodzenia; std rozlega si [odgos] bicia si w piersi, stamtd [klask] zderzajcych si doni; tu pyn potoki rzsistych ez, tam ledwie na p zwilone s powieki. Panny targaj wosy, matrony [rozdrapuj] twarz, szaty [rozdzieraj] staruszki; oglne biadania potguje zawodzenie obudnej krlowej, ktra ju to ma, ju to poszczeglnych dostojnikw ze smutkiem ciskajc, uspokaja z jak sam nie wiem sodk gorycz czy powiedziabym z gorzk sodycz, tak i wszystkimi wstrzsaj ju nie udane, lecz poczone z rzewnym paczem kania do tego stopnia, e jak wie gosi, w lad za aosnymi jej skargami zaczy lamentowa spiowe wizerunki, a na skutek jej ez posgi zami spyny104. Ot po obrzdach pogrzebowych, ktre jeszcze dzi pogastwo odprawia podczas pogrzebw, [krl] podejmuje [stryjw] uczt z najwykwintniejszymi przysmakami. Gdy czyste wino nieco rozwiao ich smutek, krl prosi, aby go odwiedzili i w jego obecnoci wzajemnie przy pucharach zachcajc si, mile si pocieszali. Mwi, e chtne ich przybycie sprawi ukojenie w jego chorobie, a koniec jego ycia raczej bdzie radosny ni owiany smutkiem. Czemu rzecze krlowo, w smutnych rozpywasz si zach, czemu trawi ci smutek?105 Wdowiestwa si boisz? Przynajmniej pki ci yj, nie przekroczysz bramy wdowiestwa; a nawet wobec tylu pozostaych przy yciu moich krewnych bd przekonana, e ja dalej yj. Teraz chciabym wezwa najprzedniejszych spord ojcw, z serdecznych przyjaci najbardziej zaufanych, ktrych spojrzenia jakby gwiazd promienie oywiaj mnie, aby u nich nasza pami w twojej ya osobie, poniewa wiedz, e jeste reszt naszego ycia, naszej duszy poow". Oni przysigaj, e wpierw ywcem chc by pogrzebani, nimby zagina [pami] jego wywiadczonych im dobrodziejstw.
104 105

Wergiliusz, Georgica I 480, nie dosownie. Boecjusz, De consolatione I 4, proza.

Niech wzniesie si puchar rzecze krl i niech ja si podnios, abym wszystkich pozdrowi i abymy kolejno zczyli si poegnalnym pocaunkiem, aby kady skosztowa tego boskiego nektaru, gdy ja nadpij". By to za zoty puchar, przez zmyln krlow kunsztownie wykonany, w ktrym nawet maa ilo pynu podchodzia ku grze. I chocia kielich ledwie w czwartej czci by napeniony, wydawa si peny, gdy pyn zawisa w grze niby para; tene pyn, dmuchnity z ust lub z nosa, opada, jak to si zdarza z wrztkiem, od mocy ognia, dopki nie osidzie na pewnym dnie w pewnej iloci. Mwi, e podobn moc posiada calciparius106. Do tego osobliwego pucharu wlewaj ju zabjczy napj, zaprawiony sztuk tego podczaszego107; kto po krlu mia go pi, obowizany by przytkn [puchar] do ust krla, aby nie mona byo nic zego podejrzewa, skoro krl jakby wpierw kosztowa. Wierzono bowiem, e zostao wypite, nie za opado jedynie od wydechu to, co tylko sztucznie byo wezbrao; lecz ile tylko wlano waciwego i zabjczego napoju, ten, ktry przytkn puchar do [ust] krla, mia nakaz po ucaowaniu krla to wypi. Tak okpionych [i] tak zatrutych prosi, aby odeszli, twierdzc, e od przyjaznej z nimi gawdy ogarna go niespodziewanie kojca senno. Mniemano, i spoili si mowie, ktrych jad trucizny to na nogach zachwia, to na ziemi powali. Bl wydar im ycie u progu teje nocy. [A] w najsroszy z tyranw odmwi nawet pogrzebu ich zwokom, dowodzc, i zginli od pokarania z nieba, bowiem wczoraj zamierzali ywcem pogrzeba przyjaciela, ba, krewnego, ba, krla, a t niegodziwo pozorem mioci skrywan jki zdradziy i pacz posgw, i nagy zgon zoczycw bez nadziei ocalenia, i wiele innych dowodw.
Inaczej chalcoparius (por. ks. III, rozdz. 24), grecka nazwa kamienia niewiadomej konsystencji. Marbod z Rennes (XI w.) wymieni w Liber lapidum minera o podobnej nazwie chalcofanum, ktry pomaga wyrabia gos, Migne, PL 171, col. 1767. 107 Tj. krlowej.
106

Gdy przeto zaszy te gwiazdy ojczyzny, upada take wszystka godno i zgasa wszystka chwaa Polakw, w popi si obrciwszy. Albowiem ta wiata zakaa, ta cnt zagada, ten najobrzydliwszy ze wszystkich niegodziwiec, opadszy na ono plugawej bezwstydnicy, w zbytku i gnunoci sta si do cna rozpustnikiem, zgoa nic za wiksze szczcie nie uwaajc, ni opywanie w rozkosze. Byo za jego czstym powiedzeniem: Mamy si najlepszymi olejkami, raczmy si winem, rwijmy kwiat, aby nie uwid". One pierwszy by do ucieczki, ostatni do walki; w niebezpieczestwach najwikszy tchrz, a skoro strach ustpi, pyszaek108. A jako wrg najzuchwalszy chry cnt bezustannie zwalcza, bardzo biegy we wadaniu wszelkim orem haniebnych czynw; wszelkich wrcz wysikw si ima, o ktrych wiedzia, e cnocie s przeciwne. Wiksze [te] mia upodobanie w towarzystwie niewiecim ni w mskich zebraniach109. Za te przeto osobliwe zasugi niesychan sczez mierci. Albowiem z rozkadajcych si trupw, ktre kaza porzuci bez pogrzebania, wylgy si myszy w niezwykej iloci i cigay go tak dugo przez stawy, przez bagna, przez rzeki, a nawet przez ogniste stosy, a zamknitego z on i dwoma synami w bardzo wysokiej wiey zagryzy okrutnie dojmujcymi ukszeniami110.
Tak o krlu perskim Kserksesie Justyn, Epitome X 10. Owidiusz, Metamorfozy III 435: Luserat hic nymphas sic coetus ante viriles. 110 Podanie o zagryzieniu Popiel i jego rodziny przez myszy znalaz autor w kronice Anonima Galla, gdzie jednak nastpio to po wygnaniu zego wadcy z Gniezna i z krlestwa" (I 3). Pniej Kronika wielkopolska tragedi Popiel przeniosa do Kruszwicy, nie liczc si z krakowsk lokalizacj u Wincentego. O ile jest prawdopodobne, e w historii tej utrwali si fakt rzeczywisty gwatownego usunicia od wadzy przedpiastowskiego ksicia plemiennego, o tyle inwazja myszy jest wdrownym wtkiem literackim, ktry znany by we wczesnoredniowiecznej Nadrenii i przywieziony zosta by moe przez Rychez, maonk Mieszka II; H. owmiaski, Dynastia Piastw [w:] Pocztki pastwa polskiego. Ksiga tysiclecia, t. I, Pozna 1962, s. 114; J. Banaszkiewicz, Podanie o Piacie i Popielu. Studium porwnawcze nad wczesnored109 108

[20] JAN: Podobnie Abderydzi opucili ojczyzn z powodu mnstwa ab i myszy111. Tak [i] Filistyni z powodu [plagi] wrzodw na poladkach odesali synom Izraela Ark ze zotymi [podobiznami] zadkw i myszy112. Za osobliwy haniebny czyn osobliwa spotkaa go haba. To, z powodu czego zawsze pragn by szczliwy, to [wanie] raz sprawio, e na zawsze zosta nieszczliwy. Tego bowiem dokonaa zmylno niewiecia. Taki poytek maj onkosie, takie niwo bardzo czsto wyrasta z czstego obcowania poufaego z niewiastami. Czyta o tym w ksidze dowiadczenia Sardanapal113, m bardziej zepsuty ni niewiasta114. Gdy bowiem namiestnik jego Arbaktus115 zobaczy go w towarzystwie ladacznic, w sukni niewieciej rozdzielajcego przdz dziewcztom, rzek: Nie godzi si, eby mowie byli posuszni temu, kto wolaby by niewiast ni mem". Przeto jego poddani wypowiadaj mu wojn, a on, zwyciony, zbudowawszy stos, spala i siebie, i swoje bogactwa w tym jedynie naladujc ma. Panowanie za obejmuje Arbaktus, godniejszy raczej pochway ni nagany, poniewa nie dy do zagarnicia najwyszej wadzy, lecz wicej, na wspczujcych barkach wydwign ojczyzn z nieszczsnego upadku.
niowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Warszawa 1986, s. 156 n.; G. Labuda, Studia nad pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 5961. Motyw ten rwnie przytoczy Wilhelm z Malmesbury w De gestis regum Anglorum III 290, Rerum Britanniae Scriptores 90/2, s. 344. Abderydzi mieszkacy Abdery w Tracji. Ale Justyn, Epitome XV 2, skd zaczerpnita jest ta opowie, pisa o Autariatach, mieszkacach pogranicza Dardanii i Peonii.
112 113 111

Pierwsza Ksiga Samuela 6, 4. dozna I 3, Medii, dowiadczeniem skd ktry wzita ta

in libro legit experientiae, czyli wasnego ycia. Krl asyryjski synny z rozwizego ycia.
114

muliere

corruptior,

Justyn,

Epitome

historia. Arbakes (nie Arbactus) namiestnik Sardanapala i zaoy now dynasti w 819 r. p.n.e.
115

pokona

ROZPOCZYNA SI KSIGA DRUGA PRZEDSTAWIAJCA POCHODZENIE KRLW I KSIT POLSKICH A DO DNIA DZISIEJSZEGO
[1] MATEUSZ: Nie pora wprawdzie zapuszcza si zbyt daleko na krte manowce, aby zamierzon i podjt drog przemierzy w naleytym skrceniu. Nikt jednak nie poczyta nam tego za [ch] popisywania si, jeeli w gwny wtek opowiadania wpleciemy pewne wiadomoci z dziejw obcych. Rozmylnie nakazujemy sobie ich nie pomija, zarwno dlatego, e podobne rade podobnemu, jak i dlatego, e tosamo jest matk spoecznoci1, wreszcie, aby zgoa nie zabrako przedmiotu, na ktrym czytelnik mgby si wiczy. Kt bowiem mijaby cakiem obojtnie winogrona lub figi zwisajce po obu stronach cieki, zwaszcza e same wpadaj do jego ust? Godzi si wic rozweseli si takimi przysmakami, [a] nie obarcza si ciarem. Mio za z penego naczyka w twej spiarni udzieli spragnionej duszy czego przyjemniejszego. [2] JAN: Owszem, z poczucia wdzicznoci pokornie upadam do ng, poniewa nie nudzi ci octowa cierpko mojego skromnego opowiadania. I nie przykrzybym sobie bynajmniej mwi
Rozpoczynajc drug ksig, ju opart na rdach pisanych, a wic historyczn, autor przypomina o zadaniach dziejopisarstwa: series (temporton), czyli opowiadanie faktw, i exercitium, czyli wiczenie umysu. Zwraca tu uwag wizja rwnoci spoecznej: tum quia identitas mater est societatis.
1

tego, co mogoby by potrzebne potomnym2, gdyby uwaczajca zazdro nie przegrodzia moich ust jakow zapor milczenia. Mwi bowiem: Nieatwo przychwyci kogo na kamstwie w tym, czego nikt nie wie, ani nieatwo moe unikn faszu ten, kto w rzeczach niewiadomych wiele wyrokuje". Jednake daleko, daleko niech od prawdy odstpi faszywe twierdzenie, jakoby odrobina zaczynu nie zakwaszaa caego ciasta3, gdy:
Czowiek szczery przez fasze faszywym sta si zasuy. Tak malowidem si sta, czowiekiem tak nie jest czek4.

[3] MATEUSZ: Gdy przeto rd Pompiliusza doszcztnie uleg zagadzie5, nastao nowe pokolenie ksit, ktrego wspaniao tym wiksza (bya), tym wyej wzrosa, im niszego, jak wiemy, byo pochodzenia. Albowiem syn bardzo ubogiego rolnika, imieniem Siemowit, przyobleka si w dziarsko, dorasta w przedsibiorczoci, szlachetnieje cnt nabywajc. Wsparty zasugami swoimi, a nie swoich, najpierw zostaje wybrany dowdc wojska, wreszcie piastuje wysok godno krlewsk6, ktr, jak twierdz, przepowiadano mu niemal od [czasw] jego dziecicych grzechotek.
quod posteris for et necessariumjeszcze jeden motyw o powoaniu dziejopisa z cytatem z Listu do Filipian 3, 1. Jeszcze jedno haso historyka: mwienie prawdy wbrew staym pomwieniom o zmylanie rzeczy, ktrych sprawdzi nie sposb. O kwasie ukasz 12, l i Pierwszy list do Koryntian 5, 6.
4 5 3 2

Prawdopodobnie wasny wiersz autora.

Tu podejmuje autor wtek poda wielkopolskich, ktrego ju nie amplifikuje nowymi postaciami i faktami. O niskim pochodzeniu dynastii tym razem ju na podstawie Kroniki Galla, I 2. Por. ks. I, rozdz. 15. Siemowit (nie Ziemowit) historyczny syn Piasta; W. Taszycki, Najdawniejsze polskie imiona osobowe, Rozprawy i Studia polonistyczne, t. I, Wrocaw 1958, s. 59; H. owmiaski, Dynastia Piastw, s. 114, 117; J. Hertel, Imiennictwo dynastii piastowskiej we wczeniejszym redniowieczu, Warszawa 1980 (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu 79 / 2), s. 3842. W Kronice Galla nie ma mowy ani o dowdztwie wojskowym (magister militum), ani o godnoci krlewskiej (regia fungitur maiestate). Wincenty cakowicie przestylizowa tekst Gallowy.
6

y pewien ubouchny syn Chociska, ktremu na imi byo Piast7, a onie jego Rzepica8. Oboje bardzo niskiego urodzenia, biedni, nic si nie liczcy, za to wspaniali zamiowaniem do nieskalanego ycia, a w porywie do czynienia miosierdzia tak bardzo gorliwi, e ich skromniutki dobytek sam w sobie nic nie znaczcy nieraz si powiksza od nakadu gocinnoci9. Kt nie dziwiby si, kt nie zdumiewaby, e si co zmniejsza od przyrostu lub e si zwiksza od ubytku. Jest to bowiem to samo, co czernie od biaoci albo biele od czerni. Szeroka hojno sprawia, i mienie tak szczupe, mienie nic prawie nie znaczce uroso. Dwom bowiem przybyszom, odpdzonym od bramy Pompiliusza, nie odmwiono wejcia do chaty tych biedakw. Powitanych serdecznym uciskiem domownicy zapraszaj, by zasiedli do stou10. Poprosiwszy ich o wyrozumiao dla skrajnego ubstwa, podaj zaksk i odrobin piwa. Bagaj, by nie zastanawiali si, co im si ofiaruje, ani ile, ani od kogo, lecz w jaki sposb i z jakim
Piast, syn Chociska, tzn. 'Z kos', 'Dugowosego', zgodnie z Anonimem Gallem. W Kron. wpol. przydomek ten otrzyma Ppiel, wincentyski Pompiliusz. Imi 'Piast' nie byo uywane pniej, kronikarze nie zdoali w redniowieczu uformowa od imienia protoplasty nazwy dynastii, 'Piastowie' jest okreleniem nowoytnym. Etymologia 'Piasta' jest dyskusyjna; T. Wojciechowski, O Piacie i piacie, RAUhf 32 (1895), s. 170212; K. Potkaski, Podanie o Popielu i Piacie [w:] Pisma pomiertne, t. II, Krakw 1924, s. 94112; H. owmiaski, Dynastia Piastw, s. 119. 8 Forma Rzepica, przekazana w rkopisach obok innych zapisw tego imienia, wydaje si poprawniejsza od obiegowej Rzepichy czy Rzepki. H. owmiaski uwaa to imi za sztucznie urobione, Dynastia Piastw, s. 120; J. H e r t e l, Imiennictwo, s. 33, za przezwisko. 9 substantiola, typowe dla autora zdrobnienie. Podobnie w dalszym cigu tego rozdziau: obsoniolum, modicellum liquoris. Nastpuj tu icie scholastyczne paradoksy. Moe wolno je te odczyta w sensie, i mienie powikszao si o warto duchow. 10 domestici affectuose amplexos discumbere iubent; ani Anonim Gall, ani Wincenty nie znaj imion owych przybyszw. Kron. wpol. wprowadza tu witych Jana i Pawa (patronw dnia koronacji Przemyla II w r. 1295!). O reminiscencjach literackich tego podania m.in. J.
7

uczuciem11. Chcie powiadaj zaley od nas, wykona nie jest w naszej mocy12. Oby to, co zebrane ze spadajcych kosw na powicenie kdziorw pacholcia, na ofiary pierwszych postrzyyn13, posuyo wam na zdrowie; choby temu brakowao miego smaku, nie brak jednak przyjemnej sodyczy uczucia". Na to oni: Wasza yczliwo nadaje godno waszemu uczynkowi; ile bowiem kto zamierza, tyle [tym samym] czyni; i nie moe by niesmaczne to, co jest zaprawione sol mioci, co jest skropione miodem [pyncym] z serca"14.
Co ujmujce, co mie, co zbone? Dobra to wola. Czynu nikego dba zota pokrywa ch15.

Gdy oni zasiedli, widziano, e napoju przybywa, e potrawy mno si tak, e objto poyczonych zewszd naczy nie wystarczya, aby je pomieci. I nie dawao si ich uszczupli nawet najduszym poywianiem si16 rozlicznych biesiadnikw, ktrych gocie kazali tam sprosi wraz z dostojnikami i krlem Pompiliuszem. W tak wielkim przeto i wietnym zgromadzeniu gocie postrzygli Siemowita, a uroczysto przyszego krla doznaa poDowiat, Chrzest Polski, Warszawa 1958, s. 3033; H. owmiaski, Dynastia Piastw, s. 113 n. i tene, Pocztki Polski, t. V, s. 310312.
11 12 13

Seneka, Epistulae LXXI 14. List do Rzymian 7, 18.

Na podstawie Kroniki Galla, I 2, K. Potkaski, Postrzyyny u Sowian i Germanw, RAUhf 32 (1895), s. 330-422, wykaza powszechno tego obyczaju u Sowian. Przy postrzyynach, siedem lat po urodzeniu, nadawano synowi imi i wprowadzano do rodziny; R. Gan siniec, Postrzyyny sowiaskie, Przegld Zachodni8 (1952), nr 1112, s. 353369; J. Bardach, Historia pastwa i prawa Polski, t. I, Warszawa 1964, s. 75, 129; A. Gsiorowski, Postrzyyny, SSS IV, s. 249250.
14 15 16

Ambroy, De officiis ministrorum I 30. Dystych, prawdopodobnie autora. longissimis convivarum haustibus, najduszymi ykami biesiad-

nikw'.

wicenia wrebnym cudem17. On [to] jakby wrd martwych popiow nie tylko iskr chway Polakw wznieci, lecz niemiertelne miano Polski niemal midzy znaki zodiaku wpisa18. Nie tylko bowiem przywoa znowu do siebie te plemiona, ktre przedtem odpady z powodu gnunoci Pompiliusza, lecz wcieli do swego pastwa inne jeszcze kraje, przez innych nie tknite. Dla nich ustanowi dziesitnikw, pidziesitnikw, setnikw, kolegium trybunw, tysicznikw, wojewodw, naczelnikw miast, druynnikw, rzdcw i w ogle wszelkie wadze19. [4] JAN: Nie jest rzecz bah w ludzkich sprawach lekceway bahostki. Czsto bowiem z polnych krzeww wyrastaj wysmuke cedry. Nierzadko pery kryj si w piaszczystym pyle; pod popioem najlepiej utrzymuje si moc zarzewia. Rwnie szlachetna wielkoduszno nie zawsze mieszka w miastach opatrzonych wieami i bynajmniej nie gardzi chatami ubogich.
Zwykle si bowiem szczep uszlachetnia na winoroli, Wyborniejszym staje si zdrj, gdy daje spragnionym pi20.

Tak na przykad, e pomin znane przykady Dawida, Saula, Jeroboama, sugi Salomona, i wielu innych [opowiem, jak] to Gordiusza orzcego najtymi woami obleciao ptactwo wszelkiego rodzaju. Szuka wrbity. Przypadkiem zabiega mu drog dziewica wyjtkowej piknoci, przepowiedziaa, i przeznaczone
futuri regis festivitas miraculi consecratur praesagio; Pompiliusz musia wiec uzna, e Bg naznaczy szczciem krlewskim jego modziutkiego rywala. 18 sed immortales Poloniae titulos zodiacis paene signis inseruit, dos. niemiertelne tytuy Polski [do chway] wpisa w gwiazdozbiory zodiaku. 19 Rzymskie i greckie nazwy urzdnikw wg wasnego pomysu autora: Quibus decanos, quinquagenarios, centuriones, collegiatos, tribunos, chiliarchas, magistros militum, urbium praefectos, primipilarios, presides, omnesque omnino potestates instituit. Por. Balzer, I, s. 442444; II, s. 186. Siemowit jest tu przedstawiony jako drugi (po Grakchu) zaoyciel pastwa. 20 Dystych autorski.
17

mu jest krlestwo, a ona sama zarwno on jego zostanie, jak i nadziej podziela bdzie. Wrd Frygw [tymczasem] powstaje rokosz. Wyrocznie ogaszaj, e powanieni potrzebuj krla. Gdy znowu zapytywano o osob wadcy, kazano im uczci jako krla tego, ktrego pierwszego spostrzeg jadcego na wozie do wityni Jowisza. Spotka ich Gordiusz i natychmiast pozdrowili go jako krla. On [za] wz, na ktrym przyjecha, powici wityni21. [5] MATEUSZ: Czy to o nim gosiy dawne wyrocznie, e kto rozsupa wze na jarzmie Gordiusza, ten bdzie panowa nad ca Azj? JAN: Zaiste, albowiem Aleksander Wielki, zajwszy miasto, odszuka jarzmo przy wozie i rozciwszy wze, znalaz koce rzemieni. Rwnie Agatokles, syn garncarza, odznaczajcy si jednak urod i pikn budow ciaa, zostaje nastpc sycylijskiego tyrana Dionizjusza22. Podobnie Arystonik, krl Azji, urodzony z crki cytrzysty, nawet Rzymian rozgromi w bitwie23. A dlaczeg, pytam, miaby kto czyni zarzuty Abdalonimowi, e zwyk by najmowa si do oprniania studzien i podlewania ogrodw24. On jednak, wyrniony spord innych, krlem Sydonu ustanowiony zosta przez Aleksandra, ktry pomin wielu znakomitych [ludzi], aby nie sdzono, e to dobrodziejstwo zaley od urodzenia, nie za od dawcy. Tene Aleksander za mstwo wynis prostego wojownika Ptolemeusza, ktry po
Justyn, Epitome XI 7; Gordios heros miasta Gordion w Azji Mniejszej na pograniczu Frygii. W tamtejszej wityni Zeusa Gordios mia ustawi swj wz, do ktrego przywiza jarzmo wzem gordyjskim". 22 Justyn, Epitome XXII 1; Agatokles tyran Syrakuz w latach 317289 p.n.e. 23 Justyn, Epitome XXXVI 4; Aristonikos nieprawy syn krla Pergamonu Eumenesa II, walczy na czele niewolnikw i wyzwolecw przeciwko Rzymianom w latach 130129 p.n.e. 24 Justyn, Epitome XI 10; Abdalonimos ustanowiony krlem przez Aleksandra Wielkiego w Sydonie fenickim.
21

prawa nie pozwalaj na zawieranie maestw nawet midzy tymi, ktrych czy adopcja"33. Std w Digestach, w rozdziale zatytuowanym O maestwie" [czytamy]: Stosunek bratestwa nabytego przez adopcj dopty jest przeszkod do zawarcia maestwa, dopki trwa adopcja. I dlatego t, ktr ojciec mj adoptowa i usamowolni, bd mg wzi za on"34. Podobnie w Instytucjach w rozdziale o maestwie [czytamy]35: Jeli ktra dziewczyna przez adopcj zostanie twoj siostr, to jak dugo trwa adopcja, zaiste nie moe doj do zawarcia maestwa midzy tob a ni. Jeliby za przez usamowolnienie adopcja zostaa zniesiona, bdziesz mg wzi j za on. Jeli za przez adopcj przysposobi sobie ktr dziewczyn za crk lub wnuczk, czy usamowolnion bd mg polubi? Bynajmniej jak o tym mwi si w tyme tytule: Przeto tej, ktra na skutek adopcji zacza dla ciebie by crk lub wnuczk, nie bdziesz mg wzi za on, choby j usamowolni. Przy tych za uroczystych postrzyynach zbiegaj si bardzo czsto oba rodzaje przysposobienia; ten bowiem, ktrego postrzygaj, zaczyna przez zwyk adopcj by potomkiem postrzygajcego, matka za jego staje si przysposobion siostr tego przez przybranie". Czy wic nie ma by uroczystym ten rodzaj adopcji, ktr poprzedza zarwno prawna przyczyna, jak rozumny wzgld? Czy dlatego, e ten obrzd wymylio i wytworzyo pogastwo, bdziemy sdzi, i zasuguje on na przeklestwo? Do takich za rzeczy naley kupno, dzierawa, zastaw niewolnikw i inne umowy zawarte w dobrej wierze. Albowiem to, e w pitej ksidze Kodeksu cesarz kae usun prawo wydane w sprawie adopcji i przybrania i [mwi], e nie naley go wicej dopuszcza, dotyczy tych, ktrzy adoptuj swe bkarty i niedozwolon
33 34 35

Decretum Gratiani C. 30, q. 3, c. 1. Por. wyej, przyp. 13. Digesta, 23, 2, 17. Institutiones, l, 10, 2.

lubieno pokrywaj jakim prawnym paszczykiem. Zrozumiesz to, jeli owo miejsce dokadnie zbadasz36. Strzemy si przeto usuwania takich [praw], skoro sami takowymi si posugujemy. Niezbon bowiem jest rzecz nie czci tego, co rozum ustanowi, co ma we czci bogobojny obyczaj przodkw37. [8] MATEUSZ: Gdy zdjo si jakby wizy niejakiego wahania38, bierze ochota biec wawiej ni zazwyczaj, gdy i krok swobodniejszy nas porywa, i wygodniejsza nci droga. Ot po Siemowicie nastpuje syn Lestek IV, po Lestku za syn jego Siemomys39. Szlachetno umysu, sia ciaa, powodzenie we wszystkim tak dalece obu ich wyrniy, e zaletami swymi przewyszyli przymioty prawie wszystkich krlw. Z Siemomysa za rodzi si w sawny Mieszko lepy40. W lepocie wychowuje si siedem lat. Z kocem roku sidmego zrzdzeniem Boym zosta owiecony i po odzyskaniu wzroku wykaza przedsibiorczo ponad wiek. Atoli niekiedy zdawao si, e jest zalepiony, pozbawiony wiata rozumu, poniewa z siedmiu nierzdnymi naonicami, ktre nazywa onami, mia zwyczaj na przemian spdza noce41. Jednake po ich oddaleniu zwiza si maestwem z pewn [ksiniczk] imieniem Dobrawka42. Dziki szcz36 37

Codex 5, 27, 7, 3.

Aforyzm z gr sw: Irreligiosum est ea non venerari quae ratio instituit, quae devota maiorum veneratur religio. Religio w znaczeniu etymologicznym od ligare wizac', a wic 'co czci pobona przodkw wi'. Zob. te Balzer, I, s. 378. Czyli: obroniwszy suszno zajmowania cijaskimi, ktre nie znay wiadectw pisanych.
39 38

si

dziejami

przedchrze-

Wolno przyj, e s to, cznie z Siemowitem, historyczni przodkowie Mieszka I. Por. wyej przyp. 6 oraz nowy przegld dyskusji G. L a b u d y, Studia nad pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 820.
40 41

Autor pojmowa chyba caecus, 'lepy', jako przydomek Mieszka.

Czyli: rozumu owieconego wiar chrzecijask. Kontekst skania, aby illustratus tumaczy 'owiecony', a nie 'wsawiony'. Autor wybitnie skrci zapis Galla, I 4, o tym, jak siedmioletni Mieszko nagle przejrza podczas postrzyyn. Naonice, pellices, z Kroniki Galla, I 5, gdzie ju wydwik symboliczny.
42

Crka albo siostra Bolesawa I Srogiego, wg najstarszych rocz-

liwemu zwizkowi z ni topniej lody niewiary i dzikie wino naszych pogan przemienia si w szlachetn winorol. Albowiem ona, szczerze przywizana do wiary katolickiej, nie pierwej miaa ochot pj za m, zanimby cae krlestwo polskie wraz z samym krlem nie otrzymao znamienia wiary chrzecijaskiej. Nauczya si bowiem, e rno wyznania jest jedn z przeszkd w maestwie43. Pierwszy wic krl polski44 Mieszko otrzyma ask chrztu. [9] JAN: On by zgoa ze wszystkich krlw pierwszy i najdostojniejszy. Przez niego na t nasz ojczyzn wylao si promienne wiato nowej gwiazdy. Przez niego a na dno naszego grzzawiska spyn zdrj tak wielkiej aski45. Jego czyny nie tylko z pozoru s mie, lecz take czcigodne dla podnej tajemnicy w gbi nich tkwicej. Jego bowiem lepota nasz bez wtpienia bya strat, gdy brako nam prawdziwego wiata. Czyme bowiem w twej ocenie bdzie siedmiolecie jego dziecistwa, jeli nie [czasem] niewiedzy nas wszystkich, naszego bdu? Siedem
nikw polskich przybya do Mieszka w r. 965, Mieszko ochrzci si w r. 966. Zapis jej imienia w rkopisie Eugeniuszowskim odpowiada obiegowej w Polsce formie Dambrouca Dbrwka'. Rkopisy znaj te wariant bliszy waciwemu brzmieniu tego imienia Dubrouca. Wierniej zapisa je Thietmar w pocz. XI w., IV, 53: Dobrava quod Bona interpretatur. Imi to niemal w tyme brzmieniu pojawia si w dokumencie krlowej Rychezy z poowy XI w. dla klasztoru w Brauweiler: Doverava (MPH I, s. 334). Nie kci si z t form zdrobnienie Dubravca, ktrym posuy si kronikarz czeski Kosmas w pocz. XII w. i z ktrego wyprowadza si wadliwie posta noswkow 'Dbrwka'. Jako poprawn przyjmuje j D. Borawska, O imi Dbrwki [w:] Polska w wiecie, Warszawa 1972, s. 4159, z przegldem dyskusji. 43 Dobrawa wniosa do Polski formacj religijn domu Przemylidw. Zgodnie z Kronik Galla autor przedstawi j w roli matki chrzecijastwa, ale biblijnej interpretacji przyda nut prawnokanoniczn. Por. B. Kurbis, Refleksje kronikarzy nad chrystianizacj Polski, Nasza Przeszo 69(1988), s. 98114. 44 Mieszko nie by koronowanym krlem, ale pierwszemu wadcy chrzecijaskiemu autor nie chcia da niszej rangi ni jego przodkom podaniowym, od Grakcha (ks. I, rozdz. 5) poczynajc. 45 usque luti alveolo, dosownie: 'a do oysk naszego bota'.

bowiem z wielu powodw suy do wyraenia oglnoci. Std: Ja nie mwi ci, [aby odpuci] siedem razy, lecz siedemdziesit siedem razy"46, to znaczy wszystkie przekroczenia. Podobnie: Obmyj si siedmiokro, to znaczy cakowicie ze wszystkiego, a bdziesz oczyszczony"47. A u Tobiasza: Jam jest Rafa, jeden z siedmiu"48 [duchw], to jest z ogu aniow. w wic przez siedem lat dziecistwa, my przez cay czas naszego uporu bylimy pogreni w ciemnociach. w pod koniec sidmego roku odzyskuje wzrok, na nas, ktrzy dotarlimy do koca wiekw"49, spywa wiato siedmiorakiej aski. Jego wizi siedem naonic, my wikamy si w siedem grzechw gwnych. w czy si wreszcie z jedyn i my jednoczymy si spoem w objciach jednego Kocioa. Nazwany za zosta 'Mieszka', to jest 'zmieszanie', poniewa rodzice skopotali si, gdy urodzi si lepy. Albo w znaczeniu ukrytym, poniewa od niego, zda si, rzucony zosta posiew walki duchowej50. Przez niego bowiem zasiane zostao [ziarno] walki dobrej, iby zerwany by zy pokj. Albo moe, jak mwi Ewangelia: Nie wszystkie struny cytry graj i [z tego], ilekolwiek zoone zostaje w ukrytoci, [bynajmniej tyle samo] nie ma ukrytego znaczenia"51.
46 47 48 49 50

Mateusz, 18, 22. Druga Ksiga Krlewska 5, 10. Ksiga Tobiasza 12, 15. Pierwszy list do Koryntian 10, 11.

Dictus vero est Meska id est turbatio vel mystice, quia ab ipso initiata videntur belli spiritualis apud nos seminaria. Etymologia imienia Mieszko jest sporna; S. Urbaczyk, Mieszka, SSS III, s. 248; J. H e r t e l, Imiennictwo, s. 6485 z przegldem dyskusji. Wincenty podaje dwie interpretacje: etymologiczn, czyli dosown, i alegoryczn, jakby sigajc do zasad egzegezy, ktre naleay od wiekw do wyksztacenia teologicznego. Trzeci bya wykadnia moralna, podana wyej, w zwizku z naonicami. Non omnes chordae in cithara resonant, nec quotquot in mysticis ponuntur, mysticum habent intellectum. Nie maj tego zdania cztery Ewangelie; moe chodzi o jaki komentarz? Natomiast zwrot habent intellectum w sensie 'maj znaczenie' pochodzi od Kwintyliana, De institutione oratoria, passim.
51

[10] MATEUSZ: Nastpnie z tak szlachetnego pnia wystrzelia latorol jeszcze bujniejsza, ga podniejsza, syn Mieszka Bolesaw Mieszkowic52. On to wte jeszcze wiary pierwociny, w kolebce jeszcze cigle kwilce [dzieci] Koci w tak czuym ucisku, z tak dojrza wspiera czuoci, e ustanowi dwie metropolie, e obu sufraganom powierzy nalene diecezje i odrbno tych diecezji cisymi granicami wyznaczy53. Nic za janiejszym wiatem nie rozbyska ni uczciwa wiara wadcy. Nie ma te rzeczy, ktra by tak dalece nie bya naraona na upadek, jak prawdziwa religia54. Dlatego z wielk pobonoci wybiera si on w drog do szczytu religijnoci, do ojca witoci i opiekuna, do bogosawionego Wojciecha, bezustannie przeladowanego przez Czechw, uszanowanie mu okazuje i z caym zapaem cze oddaje55. wity o wielu rzeczach krtko go poucza:Godne mwi majestatu krlewskiego s sowa, gdy wyznaje, i jest wadc, ktrego wi prawa; tak dalece powaga wadcw zaley
Bolesaw I Chrobry (9921025). Ten przydomek przytoczy dopiero Kron. wpol. Anonim Gall nazwa Bolesawa Gloriosus i Magnus. 53 O zaoeniu dwu metropolii kocielnych ju Kronika Galla, 111. Metropolia gnienieska powstaa w 1000 r. Istnienie i ewentualna lokalizacja drugiej s dyskusyjne; W. Abraham, Organizacja Kocioa w Polsce do poowy wieku XII, 3 wyd., Pozna 1962, s. 162 n.; S. O zaginionej metropolii czasw Bolesawa Chrobrego Ktrzyski, [w:] Polska XXI wieku, Warszawa 1961, s. 289 n., 293 n., 677 n.; T. S i l n i c k i, Pocztki organizacji Kocioa w Polsce za Mieszka I i Bolesawa Chrobrego [w:] Pocztki pastwa polskiego Ksiga Tysiclecia, t. I, Pozna 1962, s. 319 n. Tradycja o drugiej metropolii w Polsce moga si wywodzi z historycznych zwizkw Polski poudniowej z diecezjami prask i morawsk, ktre podlegay Moguncji (od 973); G. Labuda, Krakw biskupi przed rokiem 1000, Studia Historyczne 27 (1984), z. 3, s. 371 nn.; tene, Zagadka drugiej metropolii w Polsce za czasw Bolesawa Chrobrego, Nasza Przeszo62 (1984), s. 725 i tene, Studia nad pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 323 nn. 54 Codex l, l, 8, 2 (sowa papiea Jana). 55 W rzeczywistoci sam w. Wojciech, biskup praski (f.997), po wygnaniu przyby do Bolesawa, jak o tym Kronika Galla, I 6 i ywoty (z ktrych Wincenty nie korzysta).
52

od powagi prawa. Atoli prawo boskie ma przewag nad prawem ludzkim, bowiem prawo Pana nienaganne jest, prawo nienaruszone, ktre nawraca dusze. We wszystkim wic, synu, co czynisz, zapoyczaj wzr ze zwierciada boskiej sprawiedliwoci. Rzeczywicie bowiem od wszelkiej wadzy waniejsze jest to, eby kade wadztwo podda pod prawa Kocioa"56. Wzr tak prawowiernej nauki w wierny suchacz umieszcza w przybytku serca, zarwno siebie, jak swoich podporzdkowujc panowaniu religii, oceny wszystkich spraw jego dotyczcych wymagajc od mw bogobojnych, nie od pochlebcw. Aeby za nie obwiniano go o adn nieogldno, aeby nie miaa do niego przystpu adna lekkomylno, chtnie poddawa si gbokim radom mdrych ludzi. Wybra bowiem dwunastu mw do najwyszej rady, z ktrej czcigodnej piersi ustawicznie ssa, wydobywajc z ich serc jakby z jakich boskich rde wszelakie zarodki cnt. Umia on surowo karci winy przestpcw i z dobroci [ich] powciga: ani bowiem nie by [tak] dobry, iby nie kara, ani [tak] surowy, eby zapomnia o dobroci. Tak dalece dziki poczeniu sprawiedliwoci i agodnoci promieniowaa z niego pogoda, jakby z jakiego czystego stopu [zota ze srebrem], e ani surowo nie bya nieugita, ani agodno saba. Tak ywo wspczu on z cudzym nieszczciem, e pierwej zapobiega cudzym krzywdom ni wasnym, i dlatego w sprawach ludzi ucinionych wystpowa nie jako sdzia, lecz jako obroca. Jeli jednak w jakiej sprawie postpi wobec kogo w sposb surowszy, ni wymaga wyrok, porednictwo skromnej proby przejednywao go; niekiedy rwnie agodnia po wybuchu srogoci, udobruchany uciskami ony. C wicej? Nie brako mu nic [z tego], co sprzyja naturze, co harmonizuje z cnot, co godzi si z uczciwoci57.
Codex l, 14, 4, nie dosownie, oraz nawizanie do Jana z Salisbury, Policraticus IV 6: et inutilis est constitutio principis si non ecclesiasticae disciplinae sit conformis. 57 Cycero, De republica I 17. Charakterystyka Bolesawa jest streszczeniem, ale i przerbk wizerunku Chrobrego jako wadcy sprawied56

I dlatego cesarz Otto Rudy58, pragnc przekona si o tym, co wie rozgosia o Bolesawie, udaje si do Polski jakby dla okazania bogosawionemu mczennikowi Wojciechowi lubowanej czci. Rozejrzawszy si we wszystkim dokadnie: Mylnie rzecze podejrzewaem, e mylne o tym mu rozpowszechnia si pogoski, mylnie obwiniaem [przynoszcych t] wie o gadatliwo, gdy teraz nazwabym j raczej niem i bezjzyczn, zazdrosn i skp, skoro wicej rzeczy, i to waniejszych, pogra w milczeniu, zamiast eby trb prawdy je rozgaszaa. Std godzi si, aby ten wielki przyjaciel naszego imperium nie by [tylko] powoany do udziau w powinnoci [wadania], lecz eby szczyci si peni wadztwa, jako e w nim chlubi si sama wznioso wadztwa [osignita] nie tyle po stopniach zaszczytw, lecz wysoka przez [sam] jego wyborno i wielko"59. Zdejmuje tedy z siebie diadem cesarski [i] z wielkim uszanowaniem wkada na gow Bolesawa, jego szomem nawzajem swoj zdobic gow60. I chocia srebrne wyroby, zote naczynia,
liwego, stworzonego przez Galla w rozdziaach: I 9, 11, 12, 13.
58 59

Otton III, krl niemiecki i cesarz rzymski, 9831002.

W usta cesarza autor woy formuy icie ceremonialne: Unde hunc nostri amicissimum imperii non in partem vocari sollidtudinis, sed plenitudine addecet potestatis gloria, utpote in quo ipsa potestatum celsitudo gloriatur, non tam excelsis honorum gradibus uam illius excellentia sublimis. Tak w rkopisie Eugeniuszpwskim, pniejsze maj in artem solitudinis 'do udziau w samotnoci' zamiast 'w trosce, powinnoci', a niej powtarzaj potestatum plenitudo, 'penia wadzy' zamiast 'szczyt, wznioso'. Interpretacja sensu instytucjonalnego aktu gnienieskiego zgodna z Gallem, I 6. Do nin. tekstu por. D. Borawska, Mistrz Wincenty, s. 347. Z obfitej literatury zob. P. Bogdanowie z, Zjazd gnienieski w roku 1000, Nasza Przeszo 16 (1962), s. 5151; H. owmiaski, Pocztki Polski, t. V, s. 618621; G. Labuda, Studia nad pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 482 nn. illius e converso galummate suum caput convenustans; Gall o wymianie nakrycia gowy nie wspomnia, za to Wincenty pomin milczeniem wymian relikwii. Por. Gall, I 6: Et accipiens imperiale diadema capitis sui, capiti Bolezlaui in amicicie fedus inposuit et pro vexillo triumphali clavum ei de cruce Domini cum lancea sancti Mauritii dono dedit, pro quibus illi Bolezlauus sancti Adalberti brachium redonavit (,,A
60

take wytworny strj urzdnikw, chocia wszystko uwaa za godne podziwu, jednak nie mg do napodziwia si jego przymiotw, ktre, jak widzia i zazdroci, skupione byy w nim jedynym jakby w jakiej kuli. [11] JAN: Teraz wreszcie skoczye pochway zalet [tego] ma: wszystko bowiem, co obc byszczy cen, obce jest, wszystko jest darem losu, nie nasz wasnoci; za moje uwaabym jedynie te klejnoty, ktre rodz si w skrytce serca. Std to pewien czowiek, przyszedszy do filozofa, gdy ujrza brud zakopconego mieszkanka, ubogie sprzty, jego za okrytego achmanem, z twarz zarosa, straszliwie wychudzonego: krzywinosem, wszystko mu wyrzuca, za wszystko go aje. Mdrzec mu na to: Dzi rzecze zastae mnie zajtego w cudzym mieszkaniu; mojemu, jeli masz ochot, jutro si przyjrzyj, [gdzie] przyjm ci z wykwintnym przepychem". Ten na to: Zgoda!" W umwionym wic dniu filozof wprowadza go do pewnego domu, w ktrym przypadkowo mieli si wtedy zgromadzi wielcy bogacze. Tu rzecze mieszkam. Tu wietno naszych sprztw, a nie w wczorajszy brud". Sadza tamtego na zaszczytnym krzele, [zdobic purpurowym przybraniem]61. O niewolnikw za, naczynia, szaty przedtem uprosi pana domu. Zastawia srebrn mis, pust, i drug napenion czciowo posiekanym szalejem, mwic: Jedz, jeli aska"62. w odpowiada: Jake mam je? Tu nic nie ma, tamto wstrtne". Na to filozof: Tak obfite, tak smaczne w oczach ludzi mdrych s rozkosze
zdjwszy z gowy swej diadem cesarski, woy go na gow Bolesawa na zadatek przymierza i przyjani, i za chorgiew tryumfaln da mu w darze gwd z krzya Paskiego wraz z wczni w. Maurycego, w zamian za co Bolesaw ofiarowa mu rami w. Wojciecha"). 61 amictu exornans purpureo odnosi si raczej do gocia ni do krzesa. Mg to by albo paszcz, albo przybranie gowy. Sw tych brak w dwch podstawowych rkopisach, chyba jednak znajdoway si w oryginale. Przypowie o ubogim mdrcu prawdopodobnie wasnej inwencji autora. Por. Balzer, II, s. 27. 62 Vescere sodes, Horacy, Epistulae 17, 15.

bogaczy!" Podaje mu dwa puchary, jeden zoty, drugi gliniany; w zotym, nektar w glinianym. Jedno mwi podziwiasz dla blaskw bogacza, drugim gardzisz dla ndznego losu ubogiego. Osd, co masz wybra: w pysznym zocie gorzk czy w samijskich naczyniach sodki mid?"63 Kaza nastpnie umylnie i potajemnie podci krzeso, na ktrym tamten siedzia, tak i kiedy z niego spad, na stuczenie bokw si skary. Gdy wtedy niektrzy zanieli si od miechu, rzecze mdrzec: Nic tu niezwykego, taka jest przecie natura tego, co wysokie, e im bardziej wyniose, tym do upadku skonniejsze. Dla wyniosych za [ludzi] zwyka to rzecz mie dokuczliw sub i dlatego z powodu swoich przybocznych musz w bokach bl odczuwa"64. Wreszcie, odartego z wszystkiego odzienia wypdzaj z sali, obrzucaj obelgami, siek biczami. Wyjania mu [filozof], e wszystko jest cudze oprcz dwch rzeczy, to jest duszy i czasu, ktre natura przekazaa nam na wasno. Poucza, e cudzych rzeczy moe uywa, nie powinien ich naduywa. I milsze s rozkosze w ubogim mieszkaniu ni w paacach krlw. Mi bowiem rzecz jest radosne ubstwo. Nie jest wszak ubstwem, jeli jest radosne. Kto wic powiada wejdzie do naszego domu, niech raczej nas podziwia ni nasze sprzty!"65 [12] MATEUSZ: A ja obawiam si, czy zdoam godnie opisa czyny Bolesawa, wobec ktrych i niemy staje si wymowny, a najbardziej chwalonych [ludzi] wymowa milknie66. Cae bowiem jego bogactwo bd spyno z darw umysu, bd rozbyso sprawnoci wyczynw ora. Dziki nim podbi pod swe panoWyspa Samos u zach. wybrzey Azji Mniejszej syna z wyrobw ceramicznych. 64 Gra sw: Familiare autem est sublimibus familiares habere infectos, et ideo collaterales illis esse debere laterum molestias. 65 Trzy myli Seneki: Dialogi VII 2526, 1; Epistulae II 5; Epistulae V 6. 66 Cycero, Oratio ad Catilinam II 6.
63

wanie Selencj, Pomorze, Prusy, Ru, Morawy, Czechy i pozostawi swym nastpcom jako [kraje] lenne. Miasto Prag ustanowi drug stolic swego krlestwa67. Podda pod swe panowanie Hunw, czyli Wgrw, Chorwatw i Mardw szczep potny68. Nawet nie ujarzmionych Sasw tak dalece ujarzmi, e w rzece Sali wbi sup elazny, jakby jak wiata granic, znaczc od zachodu krace swojego wadztwa69. Natomiast od wschodu, na Zotej Bramie Kijowa drug wyrba granic. Tam po zajciu miasta, wielokrotnym uderzeniem miecza wyrzeza na Zotej Bramie miasta [te] jakby jaki znak graniczny70. Tam ustanowi krlem ktrego swojego krewnego, gdy sam krl Rusinw nie bitwie zosta pokonany, lecz jedynie przez tchrzostwo71. Gdy
W 1003 r., por. Kronika Galla, I 6 (przed relacj o wizycie cesarza Ottona). Selencja za Anonimem Gallem, znaczenie dyskusyjne; w niektrych rkopisach Slezia. 68 Wgrzy nie pochodzili od Hunw, ale tak gosio ich wasne podanie narodowe. Chorwatw i Mardw nie wymieni Gall. O podboju tych ostatnich w Persji przez Aleksandra Wielkiego Justyn, Epitome XLI 5. 69 Columna ferrea, 'sup elazny', jest figur literack w miejsce przenoni uytej tu przez Galla meta ferrea, 'granica elazna'. Granic nie wytyczano za pomoc wbijania supw z elaza, ktre byo na to surowcem zbyt kosztownym. Por. G. Labudaw recenzji G. Rhode, Die ehernen Grenzsaulen Boleslaws des Tapferen von Polen, Jahrbuch fur Geschichte Osteuropas 8 (1850), s. 331353: Studia Zrdoznawcze 7 (1962), s. 204. 70 Bonnae signum. Wszystkie rkopisy znieksztaciy rzadki wyraz bonna, 'kres, kopiec graniczny'. Ju Gall anegdot o wyszczerbieniu Zotej Bramy w Kijowie przenis z wyprawy Bolesawa Szczodrego (1069) na wypraw Chrobrego (1018). Zamieci przy tym nieprzystojn aluzj do crki ks. kijowskiego Przedsawy (I 7). Epizod o uderzeniu mieczem w Zot Bram kijowsk tradycja przeniosa na miecz koronacyjny krlw polskich zwany Szczerbcem; S. K.Kuczyski, O polskim mieczu koronacyjnym, Przegld Historyczny52 (1961), s. 562577. 71 Krlami, reges, s tu nazwani ksita ruscy, synowie WodzimieBolesaw Chrobry interweniowa w obronie rza Wielkiego ( 1015). swojego zicia wiatopeka I zw. Przekltym, ktrego z Kijowa wygna Jarosaw Mdry, oraz uwizionej crki. Wyprawa na Kijw z posikami niemieckimi i wgierskimi odbya si latem 1018 r.
67

bowiem doniesiono, i zagraa mu Bolesaw a by [wtedy] ywo zajty bahym owieniem ryb porzuci wdk razem z krlestwem, mwic: Schwyta nas na wdk ten, ktry sumw owi nie umie". Ledwo to powiedziawszy, trzsc si ze strachu, o ucieczki si rzuci, raczej w ucieczce bezpieczestwa szukajc, i w starciu bitewnym szczcia. Gdy Bolesaw wraca po szczliwym triumfie nad nieprzyjacimi, a prawie cae wojsko tamtego si rozproszyo, ten zebrawszy arwno mw, jak siy, podkrada si z tyu sdzc, e albo ieostronego uwika w zasadzk, albo przezornego zgniecie mnooci ludzi. On ujrzawszy ich z daleka, rzecze: Tych oto, owarzysze, przegna z obozu kurz wzniesiony racicami bydlt, ci zasmarkani prniacy padaj [ju] przed pobiciem [i] ulegaj przed natarciem. Trzeba jednak powstrzyma lotne ukucia much, poniewa wzgldem bojaliwych nawet ospao jest dokuczliwa, [a] bojaliwo jest szpetna. I niech nas nie poruszaj ustokrotnione wojska z nie wywiczonego posplstwa, gdy przy mniejszej liczbie [wojownikw] droga jest wolniejsza, a dzielno atwiej wpada w oczy. I niewiele wiksz chwa okrywa si zwyciajcy tum ni zwyciona garstka. Poniewa wic z toboami nikt atwo nie wypynie, wypada odrzuci up, ktry [nas] obcia. Milej bowiem jest chlubi si znakami zwycistwa ni obciy upami". Na to oni: Dla serca spragnionego mwi nawet popiech jest zwok. Kto wic ma czas, niech przelicza gowy nieprzyjacielskich legionw, nasze miecze niech tymczasem zliczaj cite gowy!" Wdzieraj si przeto w najgstsze szeregi, elazne makwki mieczem cinaj. I nie nasycia si nienasycona wcieko lww, dopki ostatnie nie stoczyy si trupy, dopki rzeka Bug nie staa od skrzepej krwi. Gdy znowu niemay czas upyn, Bolesaw usilnie pragnie wrogo najecha Ru, [a] Rusin Polsk. I rozbijaj naprzeciw siebie obozy, rzek jedn przedzieleni, ktra krlestwa odgranicza. Gdy ten barbarzyca nie tyle przejrza, co zlekceway ma liczb Polakw [i] mnogo swoich ludzi oceni, butn pych

uniesiony nikogo ponad siebie czowiekiem nie mieni i czczej chepliwoci peen sawnemu Bolesawowi donie kae: Dzik zosta osaczony w matni, winia w bocie schwytana w naszych wika si sieciach. Musi ona dowiadczy sprawnoci naszych psw i da z siebie aosne widowisko". [A] ten na to: M rzecze prny w pych si wzbija i jako rebi dzikiego osa mniema, e wolny si urodzi72, mnie dzikiem, mnie wini nazywa! I nie myli si, bowiem osobliwy ten zwierz moe go pore. Ta winia, z silnych [zwierzt] najpodniejsza, oby z bosk pomoc tak owe psy wywiczya, iby spia si ich posok! Orem wszak, mniemam, walczy trzeba nie sowami!"73 Tymczasem po obu stronach pachokowie drani si wzajem obelgami [i] l na odwet przeklestwami, gdy polscy harcownicy do obozu nieprzyjacielskiego si wkradaj, niektrych powalaj, niektrych zmuszaj do ucieczki. Bolesaw, gdy si o tym dowiedzia, sprawia szyki, zwija obz, w trby kae zagra do boju, przegania wrogw, nad wszystkimi triumf odnosi. Bo i krla wraz z pierwszymi dostojnikami pojmano, i wlok ich
Trawestacja wersetu Ksigi Hioba, 11, 12. rebi dzikiego osa, pullus onagri, oznacza w Biblii lekkoducha. Kronikarz opowiada wci jeszcze wypraw przeciw Jarosawowi. Obelywy sownik (por. Kronika Galla, I 10) nalea do zwykego repertuaru bitewnego. Ju w czci podaniowej Wincenty wiczy swoj retoryk w ponianiu przeciwnika. Por. w ks. I, rozdz. 9. 73 Autor, tak jak Anonim Gall, nie przedstawi epilogu wyprawy kijowskiej Bolesawa Chrobrego. Gdy wiatopek podbuntowa ludno rusk przeciw zaogom Bolesawa, ten si wycofa, w drodze powrotnej opanowa Grody Czerwieskie, Jarosaw zasiad na powrt na stolcu wielkoksicym w Kijowie i panowa ju bez przeszkd ( 1054). Bolesaw utrzymywa z nim odtd pokojowe stosunki. Kocowe sowa rozdziau mogyby stanowi aluzj do tego stanowiska polskiego monarchy. Wojny polsko-ruskie nie wykraczay poza sporadyczne interwencje rodzinno-dynastyczne; S. M. Kuczyski, Stosunki polsko-ruskie do schyku wieku XII. Studia z dziejw Europy Wschodniej XXII w., Warszawa 1965, s. 731. W sowach enim ulterius non verbis sed gladio agendom rem jest powoany Juliusz Waleriusz, Res gestae Alexandri Macedonis I 52/43.
72

powizanych na ksztat sfory psw, i susznie, skoro ich [wasny] ksi przedtem nazwa tamtych psami. Znakomity zwycizca znis to jednak z przykroci. Ndzn jest rzecz mwi z nieszczliwych szydzi, poniewa los nie pozwala ci czyni drugiemu nic takiego, na co nie mgby pozwoli drugiemu, aby czyni tobie"74. [13] JAN: Wynikiem chepliwoci jest upadek, kocem pokory chwaa. Nie ma bowiem nic bardziej odraajcego, nic w oczach Boga brzydszego ni butna nadto zarozumiaoci, ktra wielu zgubia [a] niektrych zamienia w potwory. Z powodu tej samej pychy na wojsko Dariusza spada ulewa i grad. Gdy bowiem Aleksander gwatownie pragn wojny z Dariuszem, ten posya mu trzy podarki: pik, ktr bawi si chopcy, rzemie, ktrym ich si karci, i zote monety wraz z takim listem75: Dariusz, krl krlw i krewny bogw, pozdrawia swego sug Aleksandra. Chopcem jeszcze jeste, wracaj do rodzicw, ktrzy s moimi sugami. Posyam ci pik, aby si bawi, poniewa jeszcze chopcem jeste; rzemie [do bicia], poniewa wymagasz jeszcze karania; zote monety, poniewa wiem, e ich potrzebujesz, a ja, gdybym chcia, mgbym nimi pokry cay kraj, ktry siga a do twoich stp; a skoro jeste chopcem, nie naley walczy z tob orem". Na to Aleksander: [Pozdrowienie] krlowi krlw i krewnemu bogw Dariuszowi. Przysane podarki tumacz [sobie] zupenie inaczej. Krgo piki obiecuje mi panowanie nad wiatem76, rzemie pojmuj jako wizy, ktrymi zwi ciebie razem z twoimi ludmi; zote monety e naley mi si posiadanie wszystkich twoich bogactw i e walczy
74 75

Boecjusz, De consolatione philosophiae I, proza 6 nie dosownie. Waleriusz, Res gestae Alexandri Macedonis ta historia jest zwizym streszczeniem tych I 4243 rozdziaw;

Juliusz (3744). Caa Balzer, II, s. 44.

76

Por. M. J. Karp, Znajomo kulistoci ziemi w Kronice Kadubka. Prba interpretacji toposu o pice wysanej Aleksandrowi przez Dariusza, Kwart. Hist. Nauki i, Techniki27 (1982), z. l, s. 139148 i B, Kurbis, rec. Studia rdoznawcze 28 (1983), s. 277.

powiniene broni, nie sowami"77. I gdy Dariusz zgromadzi niezmierne wojska, spad na jego wojsko tak wielki grad z ulew, e mylaby, i Bg walczy przeciw niemu. Zeskoczywszy z wozu, na ktrym siedzia z on i dziemi, ledwie uszed dziki nocy. on za jego i dzieci z bardzo wieloma [ludmi] Aleksander wzi do niewoli, [lecz] okazywa im krlewskie uszanowanie. Polegych za, ktrzy odwanie walczyli, pochowa wspaniale. Albowiem mdry tak zwycia, e nikt nie odczuwa jego zwycistwa78. Tak [te] Filip miarkowa si midzy [wasn] cich radoci a blem nieprzyjaci, e ani jego Pudzie] nie dostrzegli, i nie posiada si z radoci jako zwycizca, ani zwycieni, e z nich szydzi. [14] MATEUSZ: Po Bolesawie, ktremu tak pomylnie si wiodo, nastpi nie pod tak pomyln gwiazd syn jego Mieszko Wtry79. Poniewa za postanowi poprzesta na sawie ojca, ktrej nikt nie mg dorwna, a c dopiero j przewyszy, ani obywatelom nie wydawa si tak sawny, ani nieprzyjacioom tak grony. Albowiem jeli z kimkolwiek stacza jakie boje, wiadomo, e wynikay z koniecznoci, nie z poczucia siy; byy narzucone, nie dobrowolne; nie jakoby brakowao mu dzielnoci, lecz poniewa raczej dba pilnie o zachowanie stanu posiadania, anieli pragn co zdoby. Sdzi bowiem, e jest czym wprost niedorzecznym niezachowywanie miary w zdobywaniu czego, skoro w posiadaniu naley zachowa pewn miar. Jakkolwiek zezwala si na zajcie dbr niczyich, jednak zajmowanie cudzej wasnoci niezgodne jest z wszelkim prawem80. 81 On wic z cesarskiej siostry Ottona III zrodzi znakomitego Kazimierza, o ktrym na rozmaity sposb snuje si pasmo
77 78 79 80

Por. wyej, przyp. 73. Sentencja i nastpne zdanie z Justyna, Epitome IX 4. Gra sw: Mesco secundus non tam secundo successit auspicio.

Institutiones 2, l, 12. Teoria wojny sprawiedliwej i prawa midzynarodowego. Wincenty zdaje si tu broni Mieszka II, ktry w r. 1028 dokona niszczcego najazdu na wschodni Saksoni. on Mieszka II bya od 1013 r. Rycheza, crka palatyna reskiego Herenfryda i Matyldy, siostry cesarza Ottona III. Bya to wic siostrzenica, a nie siostra cesarza. Ten bd by ju w Kronice Galla, I 17.
81

opowieci82. Jedni bowiem mwi, e po mierci Mieszka ona jego uja ster rzdw, gdy nie miaa powierzy krlowania maoletniemu jeszcze synowi. Poniewa jednak wydawaa si zanadto gwatowna83, a nawet jakich osiedlecw i pachokw swoich Niemcw zacza wynosi nad rodowitych ziomkw, cho ci mieli pierwszestwo, upokorzona przez obywateli zestarzaa si na wygnaniu84, zostawiwszy bardzo jeszcze maego Kazimierza pod wiern opiek dostojnikw. Zaledwie nabra si mskich83, spotkaa go niezasuona kara wydziedziczenia. Dostojnicy bowiem obawiajc si, eby nie mci si na nich za krzywdy wyrzdzone matce, jego rwnie podobnie wygnali. Innym zdao si inaczej. Powiadaj bowiem, e matka tego dziecicia wyziona ducha przy samym poogu, on za jakby
Kazimierz Odnowiciel, ur. 25 VII 1016, mia w chwili mierci ojca (10 V 1034) lat prawie osiemnacie i sprawowanie regencji przez matk nie byo ju konieczne, acz moliwe. Wincenty mia przed sob skp relacj Galla i wtki anegdotyczne, ktrymi wypeniano sobie przemilczenia i niejasnoci polskiego zapisu dziej opisarskiego. Dramat ostatnich lat Mieszka II pozwalaj odtworzy gwnie kroniki i roczniki niemieckie. 83 Aequo violentior visa est, Owidiusz, Metamorfozy III 253254. 84 Rycheza wyjechaa z Polski w r. 1031 i wicej nie powrcia; D. Borawska, Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej w latach trzydziestych XI wieku, Warszawa 1964, s. 54. Odnoszono ten fakt take do r. 1034, jak S. Ktrzyski, Kazimierz Odnowiciel [w:] Polska XXI wieku, Warszawa 1961, s. 380 n. Rycheza udaa si wraz z crkami i dworem najpierw na dwr cesarza w Saksonii. Do koca ycia wolno jej byo posugiwa si tytuem krlowej. Przyjwszy welon zakonny w rodzinnym klasztorze w Brauweiler k. Kolonii, zmara 21 III 1063 w glorii dobrodziejki Kocioa. Mieszko nie zdoa obroni si przed wojskami ruskimi pod wodz walczcych z nim o wadz braci Bezpryma i Ottona i przed jednoczesnym najazdem niemieckim; ratowa si ucieczk do Czech i tam dozna zdradzieckiej kastracji (o czym Gall, I 17). Odzyska wadz w r. 1032 za cen zrzeczenia si przed cesarzem korony. Wg tradycji rodzinnej Ezzonw Rychez wygnaa nienawi mowskiej naonicy i doszo zgoa do separacji z Mieszkiem, ktrego insygnia krlewskie i swoje miaa wrczy cesarzowi Konradowi II; Fundatio monasterii Brunwilarensis, rozdz. 16, MPH I, s. 346. 85 Qui dum virile paene robur evaserat, Boecjusz, De consolatione I, proza 2.
82

drugi Herkules jeszcze wrd zabawek zazna macoszych rozkoszy. Ojciec za, jak to zwykle bywa, ju to wycaowujc usteczka chopca, ju to gaszczc delikatnie piersitka, czsto gorcym owiewa je oddechem; pier jego ciche rozpieraj westchnienia, potoki ez zalewaj lica; cho ona zmara, wanie jej popioy nosi na piersi, twarz bowiem syna jest obrazem matki jego. Zauwaywszy to chytra macocha knuje podstp, zastawia zasadzk, mier chopcu gotuje, eby rywalka86, cho sama umara, w potomku nadal niejako nie ya, lecz eby jej wasna latorol wstpia wreszcie na tron krlewski. Potajemnie wic zwodzi pewnego zaufanego czowieka pieszczotliwymi swkami, miymi obietnicami udzi, dukatami wabi, aby chopca na mier narazi. Najsprawniejsz bowiem strczycielk przychylnoci jest moneta. I nie ma rzeczy, ktrej nie wyprosiby ten, kto zotem dodaje wagi dowodnym sowom i je ozaca. Jednake czowiek w, rwnie bogobojny, jak peen mdroci, chcc Kazimierza wybawi od mierci, sowem tylko zgodzi si na jego mier i uprowadziwszy go, udajc, e go zabije, powierzy go pewnemu klasztorowi na wychowanie87. Po krtkim czasie ojciec umiera, macoch wyganiaj. Krlestwo upada, ojczyzna wydana na spustoszenie, buntuj si obywatele, grasuj wrogowie; miasta i grody pozbawione miejscowych zag zajmuj obcy88. Rozpada si kraj od tego spustoszenia, pastw upiestwa si staje. Wszelako w wierny czowiek, pomny powierzonego sobie chopca, przypomina o nim pewnym najyczliwszym naszej rzeczypospolitej
pellex, 'naonica', mona jednak tumaczy 'rywalka', skoro wynika, e matka Kazimierza bya maonk legaln. treci 87 committit alendum. Alere, 'ywi', ale i 'wychowywac'. rdem tej historii jest zapis w najstarszym roczniku polskim pod r. 1026: Kazimirus traditur ad discendum Kazimierz zostaje oddany na nauk", skd i sformuowanie Anonima Galla: monasterio parvulus a parentibus est oblatus Jako dziecko oddany zosta przez rodzicw do klasztoru" (I 21); S. Ktrzyski, Kazimierz Odnowiciel, s. 588 nn. Gall bynajmniej nie czyni z niego zakonnika tak jak i Wincenty. z Autor pomija wiadomo o obrabowaniu i zniszczeniu w Gnienie i Poznaniu przez wojska czeskie, o czym Gall, I 19.
88 86

kociow

mom: On to powiada jedynym jest ratunkiem w tak wielkim spustoszeniu, ale to jedyne lekarstwo boska przewidziaa Opatrzno, nie za jego wasna zachowaa zapobiegliwo"89. By za zebrany oddzia krzepkich mw, ktry majc jako twierdz jedno tylko miasto90, broni ju nie krlestwa, lecz szczupych resztek jego przeciw napadom wszystkich wrogw. Kazimierz wic, przywrcony ojczynie za staraniem tych mw, wydziera ojczyzn z rk wrogw91, usuwa zewszd samozwacze wadze, dokoa z poszczeglnych prowincji wypdza niegodnych ksit i przywraca nalene posuszestwo. Chocia z wielk radoci zbieGall si na jego skinienie, cho wszyscy uwielbiali jego majestat, sama [jedna] prowincja Mazowszan nie tylko jemu nie sprzyjaa, lecz zgoa z wielk zawzitoci wydaa mu wojn. [Prowincj] t zaj by pewien wiedziony dz panowania [czowiek] imieniem Masaw, z podego rodu suebnego, z dziada chopa92, on [sam] za by mem i penym swady i bitnym. Ten
Moe te sowa o Opatrznoci Boej nad Polsk zachciy Wincentego z Kielczy, hagiografa w. Stanisawa z poowy XIII w., do napisania opowieci o Kazimierzu Odnowicielu Mnichu, ktrego opatrznociowa dyspensa papieska miaa przywrci krlestwu polskiemu z klasztoru w Cluny. Za nim podjy to wszystkie pniejsze rda i niektrzy uczeni. Zob. G. Labuda, Twrczo hagiograficzna i historiozoficzna Wincentego z Kielc, Studia rdoznawcze 16(1971), s. 125 n. 90 Gall, I 19: quoddam castrum, tu unum oppidum, moe jeden z grodw pogranicznych. Restytucj pastwa Kazimierz rozpocz od zajcia Krakowa, o czym powinien by wiedzie Wincenty. Pobyt Kazimierza Odnowiciela najpierw na Wgrzech a niezadugo potem w Niemczech trwa od 1037 do pocztku 1039 r.; S. Ktrzyski, Kazimierz Odnowiciel, s. 428-^36. 91 Ju po raz trzeci autor powtarza wyraz patria 'ojczyzna', z niewtpliwym zabarwieniem uczuciowym, terminy regnum, provincia rezerwujc dla struktury pastwa. Wincenty zamaza informacj Galla (I 19), e Kazimierz zabra z sob z Niemiec piciuset rycerzy. 92 de sordido famulitii genere avo originario, mona te przetumaczy 'z dziada tubylca', ale tu widoczna ch wskazania na jeszcze nisz kondycj spoeczn dziada. W acinie redniowiecznej stosowano termin originarius do ludnoci zalenej przypisanej do miejsca. Buntownik znany z innych rde jako Miecaw lub Mojsaw zowie si tu
89

oto [Masaw] uzbraja przeciw Kazimierzowi dziesi oddziaw wojsk z najlepiej wywiczonych kopijnikw, oprcz ucznikw, kusznikw, halabardnikw, zbrojnych obosiecznym mieczem, jednym sowem niezliczone zastpy tak konnych, jak pieszych, ktrzy tam napywali zwabieni nadziej zysku, za losem idc, nie za czowiekiem. A gdy Kazimierz ich wszystkich pokona, w nie mniejsze znowu zbroi zastpy mw: cztery hufce Pomorzan, tyle oddziaw Getw; pozyskuje take wydatn pomoc Dakw i Rusinw93, ktrych nie powstrzymaa adna przyczyna, adna trudno, nie jakoby chcieli zadowoli przyjaciela, lecz aby przez przelanie krwi Polakw wyadowa wciek nienawi do wrogw i zaspokoi dawne pragnienie zemsty. Poniewa jednak yczenia ludzi czsto dalekie s od spenienia
i nie zawsze ugodzi uk gdziekolwiek wymierzy94,

zamysy ich inny wziy obrt, ni si spodziewali. Wszystkich bowiem jakby lekki popi z padzierzy rozwiewa nasz jednoroec; wszystkich Kazimierz wirem mierci jakby burz piorunow ogarnia. w za dumny ksi ucieka do Getw, gdzie go wynosz na wyszy stopie godnoci. Albowiem Geci, ponisszy
pogardliwie Masaw czyli Maosaw; M. Malec, Budowa morfologiczna staropolskich zoonych imion osobowych, Wrocaw 1971, Prace Onomastyczne 17, s. 46, 58, 94; D. Borawska, Mistrz Wincenty, s. 345. Wg Kroniki Galla, I 20 czenik i suga jego ojca Mieszka, a po mierci tego we wasnym przekonaniu ksi i naczelnik Mazowszan". rda historyczne do tych wydarze i dyskusj naukow zestawi wszechstronnie J. Bieniak, Pastwo Miecawa. Studium analityczne, Warszawa 1963, s. 966. 93 Niecile. To Kazimierz onaty z Dobronieg, siostr Jarosawa Mdrego, ksicia kijowskiego, pozyska pomoc rusk. Dopiero Dugosz na podstawie latopisw sprostowa t niewiedz; J. Bieniak, rdo ruskie do sprawy Miecawa, Studia Zrdoznawcze 8 (1963), s. 96 n. Getami autor nazwa Prusw, tak jak w ksidze III, rozdz. 30. Dakami byliby Duczycy, ale ich udzia po stronie Miecawa nie jest powiadczony przez inne rda. 94 Horacy, Ars poetica 350. W tumaczeniu S. Gobiowskiego (1980): i grot nie zawsze trafi tam, gdzie si mierzyo".

dotkliwe straty w swoich zabitych, wszyscy na niego zrzucaj win, na nim mszczc si za mier wszystkich: po wielu dopiero mkach wieszaj go na bardzo wysokiej szubienicy i mwi: W gr dye, gry si trzymaj" po to, aby nawet umierajcemu nie brakowao szczytu upragnionej wysokoci95. [15] JAN: Jak to, na Herkulesa, prawdziwy ten Herkules wcale nie ustpowa zaletom Alcydy! Chocia bowiem o tym opowiada si wiele rzeczy prawdziwych, wicej jednak jest zmylonych. Za nim za przemawiaj prawdziwe wartoci zasug: na niego dziko macochy i Medei rzucia mij nienawici, podega wa pychy, wyplua smocz, wyrzucia z siebie jad mijowy; wydaa go na pastw tylu rodzajw potworw, ile sporw w jego krlestwie wywoaa, na ile niebezpieczestw od wrogw narazia go. C bowiem uwaaby za potworniejsze od tego potwora, ktry cho z natury jest uomny, po uciciu gowy nie tylko staje si rogaty, lecz zuchwale bodzie. C wstrtniejszego nad t besti, ktra nie mogc kogo innego zabi, wasnym ogonem wasn gow mzgu pozbawia96.
Nic gorszego, ni kiedy si niski wspina wysoko,
Wg wspczesnej tradycji ruskiej Miecaw poleg w decydujcej bitwie w 1047 r., nie wiadomo, gdzie rozegranej. Przekaz latopisw i Anonima Galla (I 20) pozwala j lokalizowa nad Bugiem, ale to nie jest pewne; J. Bieniak, rdo ruskie, s. 111. Tymczasem polska tradycja dziejopisarska ju w kocu XIII w. (jeli tego czasu siga wersja rkopisu krlewieckiego Kroniki polsko-lskiej) umiejscowia t bitw pod Poznaniem; MPH III, s. 622. Por. T. T y c, Legenda kocioa Panny Marii na wyspie tumskiej, Kronika miasta Poznania 4 (1926), nr 78, s. 9 n.; J. Bieniak, Pastwo Mieclawa, s. 92 n. Przypuszczalnie mieszaa si pami o rnych bitwach. Anonim Gall nie informuje o kocu Miecawa. 96 Czsty motyw romaskiej iluminacji ksikowej, zwaszcza w inicjaach. Mg by te znany autorowi traktat o potworach, jak Liber monstrorum z czasw karoliskich. Gall tymczasem pisa po prostu o mstwie Kazimierza Odnowiciela. Medea, mityczna czarodziejka z Kolchidy i maonka argonauty Jazona, wspomniana jest u Justyna, Epitome XLII 2, ale autor mg zna t posta z wielu innych rde.
95

Gdy ten niegodn stop wolne ciemiy karki97.

Std gdy przekupieni Scytowie mieli wybra krla spord niewolnikw, krlowa ich Tomyris sprasza do siebie pierwsze matrony i opakawszy z nimi ucinienie swego wdowiestwa, zapewnia, e martwi j nie tak jej wasne, jak ich przygnbienie; nie tyle zasmuca j niebezpieczestwo wygnania, ile dopieka niewolnicze wyniesienie. Prosi, aby litoway si nie tak bardzo nad jej niedol, jak nad sob, dziemi, swoj wolnoci. Jednaspord nich niewiasta w podeszym wieku mwi: W pooeniu samym przez si opakanym rady potrzeba, nie ez, poniewa ani pomienia nie gasi si pomieniem, ani smutku nie usuwa si smutkiem". Kae wic wzgardzonym synom niewolnic przyozdobi si purpurowymi paszczami i wsi na rydwan, ktrym zwykli jedzi krlowie, innym asturyjskich dosi koni, przybranych piknymi napiernikami. Modziecw za zrodzonych w wolnoci i panny przelicznej urody kae brudnymi rzemieniami przytroczy do wozu jak woy. Rwnie krlow z malutkim synem oraz siebie, oszpecone aobnymi szatami, przywizuj do tego rydwanu w taki sam sposb. I gdy tak popdzane biczykami do cignienia przychodz na zgromadzenie, upadszy tam do ng urzdnikw, oskaraj tych, ktrzy zmusili je do czego tak potwornego. Domagaj si sdu nie z powodu doznanych krzywd, lecz z powodu obrazy majestatu. W istocie skarga ta nie dotyczy ich, lecz czcigodnego senatu i caego pastwa; nie chodzi tu o obraz jednego czowieka, lecz o wspln krzywd ogu; choroba spowodowana t ran nie jest zaiste lekka ani krtkotrwaa, lecz miertelna. Jako sprawcw jej podaj i obwiniaj nie niewolnikw, lecz ich panw, ktrzy nie tylko zaprzedaj niewolnikom swoje i swoich szlachectwo, lecz przez zoliw przedajno zaprzepaszczaj sam wolno.
Haba mom, gdy nie s mami, gdy sudzy w purpurze, Haba, gdy jarzma brud biay przygniata kark.
97

Eutropiusz Flawiusz, Breviarium I 181.

W caym wic zgromadzeniu powstaje poruszenie i szemranie, tak i owego niewolnika nie tylko pozbawiaj wadzy krlewskiej, lecz na mier go skazuj. Syn za krlowej, cho prawie niemowl, ustanowiony jest krlem. Od tego czasu zapanowa u Scytw zwyczaj wzywania niewiast na zgromadzenia98. Podobnie, gdy krl Macedonw dziaa [z dala] od kraju, domownik jego Hippander, syn pospolitego garbarza", zaj zamek i nakaza, aby z czci nazywano go krlem. Chcc usposobi do siebie lud yczliwiej, wprowadzi ulgi w opatach podatkowych, zmniejszy daniny i orzek, i za jego krlowania zostanie zdjty ciar wszelkiej powinnoci. I nie zawioda go naiwno atwowiernego tumu. A oto krl posa do jego zwolennikw za pierwszym razem z takim pytaniem: Czy drzewa figowe oderwane od korzenia, choby je przywizano do sprchniaego doszcztnie pnia zotymi powrzkami, mog zakwitn, czy nie?" A za drugim razem z takim: Czy strumyki wysche u rda, chocia pene mokrego piasku, wystpi z koryta, czy nie?" Za trzecim z takim: Czy kot wychowa piskl jaskcze, rozwierajce dziobek za kadym rozwarciem dzioba ptakw piewajcych, czy nie?" Na koniec posya posta ludzk ze zota, bez gowy, sztuk najprzedniejsz przyozdobion klejnotami, i ukoronowan gow osa wraz z takim pismem: Wizerunek ten wyobraa wasze dostojestwo, zdobne w klejnoty cnt. A ta gowa to wasz krl. Osem bowiem jest samozwaniec, koronowany niewolnik. Jeeli wic te czonki dobrze przystaj do tej gowy, miejcie z waszego krla pociech. Jeeli jest inaczej to nie". Tymi sowami przekonani przywracaj krlestwo krlowi. A on, w tym samym zamku, morzy godem Hippandra zakutego w kajdany,
O krlowej scytyjskiej Tomyris Justyn, o zwyciczyni Cyrusa, bez niniejszej anegdoty. sordidissimi szego rzemielnika'.
99 98

Epitome garbarza'

I lub

8,

ale

jako

cerdonis,

'najbrudniejszego

'najpospolit-

tumaczc, i kto sprzeniewierzy si naturze, ten nie ma potrzeby bra posikw z natury. Suga, rzucajc mu kamie poywienia, mwi:
Nie sigaj granic, ktrych przejcia wzbrania natura! Podobnie, zamiast napoju wsypujc popi, mwi: Nie sigaj po to, czego suszn nie zwaysz miar!

Natur przekroczye, z natur nie masz nic wsplnego!100 [16] MATEUSZ: Po mierci za Kazimierza wybucha rwnie niesychana zaraza buntu niewolnych, o ktrej napomkn w odpowiednim miejscu, aby porzdek opowiadania by zgodny z porzdkiem rzeczywistym. Po Kazimierzu wic nastpuje syn jego Bolesaw, ktrego znaczco i podniole wyrniono przydomkiem Szczodrego101. Uwaa on, i bez szczodrobliwoci nie ma wolnoci czowieka, szczodremu za nic nie moe brakowa, chyba tylko sposobnoci do dawania. Tak to, mwi, szczodrobliwo jest i rychlejsza, i powolniejsza od prb. Rychlejsza, aby prb nie wyczekiwa: pierwej bowiem wypada dawa, ni by proszonym, aby czyja proba nie bya dla nas wyrzutem, iemy skpi, abymy askawego daru nie udzielali bez aski. Nie otrzyma bowiem darmo, kto uzyska co na prob. Powolniejsza powinna by szczodrobliwo, aby nazbyt szybko nie uleciaa, inaczej by si ulotnia: bo nie przystoi jej tyle popiechu, by uszy jej uwadze proby zgoa najbardziej niemiae. Raczej nieche je uprzedza, nieche im chtnie ulega. Gdy on pewnego dnia kaza rozdzieli skarby [nagromadzone] z podatkw, gdy z wielk hojnoci rozdawa wszystko co
Podstawa i tej opowieci nie jest znana. Wiersze wasne. Ale o krlu z olimi uszami (asinus coronatus, tak jak mityczny krl Midas) satyrycznie Jan z Salisbury, Policraticus IV 6. Por. H. Zeissberg, Vincentius, s. 130. Jeszcze raz ten sam motyw w ks. III, rozdz. 26. Bolesaw II Szczodry, zwany te miaym, panowa w 10581079, zmar na wygnaniu w 1081. Przedstawiony tu nad uroczycie: Cui largitatis cognomen antonomasica privilegiatum est excellentia.
101 100

latach wyraz

najwspanialsze, pewien nieborak, rozwaajc raz nik szczupo swego mienia, to znowu wietno krlewskiego bogactwa, jczc ciko westchn i z warg jego ciche dao si sysze szemranie:
Innych gdy soca samego aska uszczliwia, Mnie bierze srogi zib gdy soce blinit si trzyma. Sam jeden pod twoim socem na wiosny pociechy Nie zasuyem. Mnie wstyd nie zasuyem ja sam.

Krl przeto, dorozumiawszy si przyczyny westchnie, ciga z siebie suty fadzisty paszcz i zarzucajc go na barki jego, rzecze: Zabierz zota, ile zechcesz, i wedug si swoich odwa ilo kruszcu. Wolimy bowiem, aby ali si [raczej] na swoj sabo ni na ciasne granice naszej szczodrobliwoci". Wtedy ten, napychajc wntrze paszcza, a bardzo napcznia, [tak] zacz piewa:
Nikt nie dziwi si somie, jeeli si w popi rozwiewa, Lecz twoje nie gin ziarna, gdy plon z nich blini twj miewa. Zota hojno sawy ziarna rozrzuci deszczem, Sierp dwiczy przy niwie. Wicej mi dasz wicej ni ja uzbierasz. Miejsce tu nie na szkatuy, nie trapi ci skrzynia nabrzmiaa, Raczej niech byszczy bogactwo w serca twojego zamku, Wszystkie usta obficie niech smak twego miodu napoi, Pki y bd, na ustach mych sawa tak wielka nie zamrze.

A gdy tak piewa, zapomniawszy o sobie, gdy zocisty ciar dwign usiowa, ciarem przygnieciony ducha wyzion102. [17] JAN:
Niepojt i urokliw tchnie woni kwiat bogactw. Rb majtek uczciwie. Nie moesz to wszelkim sposobem103.

Od chorego na umyle tymczasem niewiele rni si ten, kto pienidze nad ycie przedkada, a nie ycie nad pienidze. Ten
Moralistyczne rozwinicie Kroniki Galla, I 26, gdzie jednak obdarowany jest ubogim klerkiem i nie koczy tragicznie. Wasna kompozycja poetycka i jakby teatralne rozwinicie anegdoty, ju u Galla oywionej dialogiem. Nescio, quem blandum flos rerum spiral odorem \ Si possis, recte; si non, quocumque modo rem. Drugi wiersz z Horacego, Epistulae I l, 6.
103 102

rodzaj ogupienia tak opanowa pewnego czowieka, e miotany po morzu wzburzonymi bawanami, gdy inni w trwodze przed rozbiciem okrtu wyrzucaj z niego nawet najcenniejsze sprzty, on przywizawszy si do swoich tobow kae siebie strci w otcha morsk, zapewniajc, e lepsze jest bogactwo przy mierci ni ndza w yciu. U krla Arabw te by taki dworzanin lecy na dostatkach, niezmiernie chciwy mienia, ktrego hojny krl obsypa niezliczonymi skarbami, Etny jednak chciwoci nie zdoa zagasi. Ten bowiem wprowadzony do skarbca, gdy ujrza tam bezcenne klejnoty, zdrtwia cay jakby raony piorunem. A poniewa sdzono, e raptem zachorowa, kazano go wynie. [Tymczasem] cay jego bl dotyczy klejnotw: Oj, klejnoty! oj, klejnoty!"104 A gdy wreszcie krl pozna przyczyn jego zasabnicia i ofiarowa mu najwyborniejsze klejnoty, on usiowa je pokn, aby nikt oprcz niego nie mg ich posi i udusi si, dech utraciwszy. Nie tak, nie tak postpi w [czowiek], ktry chcc raz na zawsze usun ywicielki trosk, stopi w jedn bry swoje skarby [i] wrzuci do rzeki, mwic: Przepadnijcie, nieszczsne bogactwa! Zniszcz was, abycie wy mnie nie zniszczyy105, lejsza bowiem jest strata mienia ni czasu"106.
Boli nas mienia utrata, lecz bardziej stracone lata. Stratom zapobiec mona, lecz nie przeminionym latom.

[18] MATEUSZ: Tak dalece przelotn wydawaa si Bolesawowi sawa bogactwa, e nie upatrywa w nim nic przyjemnego oprcz monoci obdarowywania. Mwi, e najlepszym schowGra sw: Cuius in gemmis omnis erat gemitus: ha, gemmas! Ha, gemmas! Podstawa literacka anegdoty nie znana.
105 106 104

Hieronim, Adversus Jovinianum II 13.

Jan z Salisbury, Policraticus VII 13. Historia o medrcu, ktry wrzuci do morza swoje zoto, bya, jak si zdaje, w szerszym obiegu, skoro przytacza j te o wiek pniej Wincenty z Beauvais, filozofowi dajc imi Kratesa; H. Zeissberg, Vincentius, s. 129.

kiem dla nich jest dziurawy worek i e adnego zgoa wadztwa nie jest godny [ten], kto woli by workiem na rzeczy ni wadc. Dlatego przeszedszy wadczo ziemie Rusi, uzna za niegodne da si skusi na ich skarby, poprzestajc jedynie na tryumfie zwycistwa, dopki by uderzeniem miecza w bram Kijowa nie wyznaczy ponownie pradziadowskich granic107. Stumiwszy tam wszelki bunt, ustanowi krlem kogo, kto by zwolennikiem jego wadzy108. A ten, chcc wobec swoich wiksz okry si chwa, baga krla Bolesawa, aby okaza mu wzgldy askawym swoim wyjciem mu naprzeciw, a za kady krok otrzyma zoty talent. Oburza si Bolesaw, i da si od niego czego, co nie licuje z krlewskim dostojestwem, i wydaje mu si niedorzeczne, by majestat znia si po zysk, a jeszcze bardziej niedorzeczne, by aska szacowana bya przekupstwem109. Ulegajc wszak probom, a nie zapacie, obiecuje rzeczywicie pj i nadchodzcemu okazuje tak dowd aski. Jaki, mylisz [dowd]? Chwyta za brod nadchodzcego krla [i] szarpic j wiele razy i targajc, rzecze: Oto straszliwa gowa, przed ktr ze strachu dre powinnicie!" I znowu, coraz gwatowniej targajc, mwi: Widzisz, na jakie to wzgldy w oczach Bolesawa zasuy wdzik zota"110. Nastpnie gotuje si do wyprawy na Wgry. Tam usiuj mu zaraz na pocztku zagrodzi zbrojnie wejcie, ale tym, co chcieli wkroczy, raczej ciaa ich byy na zawadzie ni bro. Albowiem krwawy miecz odwierny bramy wejciowe i otwierajc zamyka,
107 108

Por. przyp. 70.

w 1069 r Bolesaw interweniowa na Rusi Kijowskiej i przywrci na tron zbiegego do Polski podwjnie z sob spowinowaconego ksicia Izasawa, syna Jarosawa Mdrego. Odzyska wtedy dla Polski Grody Czerwieskie. Jeszcze jedna wyprawa uwieczona raz jeszcze osadzeniem Izasawa w Kijowie bya w r. 1077.
109 110

Codex l, 3, 30, l i 4.

I ten epizod ju u Galla, I 23, zakoczony sowami: Bolesaw jednak nie zsiadajc z konia, lecz targajc go ze miechem za brod, odda mu ten nieco kosztowny pocaunek". Ksi kijowski (rex wg Galla i Wincentego) potraktowany zosta jako wasal krla polskiego.

i zamykajc otwiera. Zway bowiem tuowi szlachetnych nieboszczykw mieczem powalonych nawet drogi uczyniy niedostpnymi, tak i tylko z wielk trudnoci mona byo przej. Widzc za, i tak jemu, jak i jego poddanym grozi ryzyko bitwy, krl Salomon wyprasza si od walki, ofiarowujc dla uzyskania pokoju sto tysicy talentw. Na to odrzek mu Bolesaw: Polacy nie widz przyjemnoci w posiadaniu zota, lecz w rozkazywaniu tym, ktrzy zoto posiadaj111, a wiksz hab jest da si przekupi ni ulec w walce. Ani te krlom nie przystoi w kramarskie wdawa si targi, gdy broni potrzebuj, nie bogactw". Pokonany wic Salomon wyzuty zosta tak z krlestwa, jak z dostatkw, a na jego miejsce z aski Bolesawa powoany zosta Wadysaw, wychowanek Polski112. Tymczasem zdarzyo si, e doskonale uzbrojone zastpy Austriakw i Czechw zaoyy obz na polskich polach, a dzielny [nasz] krl zaskoczywszy ich z tyu, odebra im wszelk mono powrotu. Chocia jednak mg napa na nich nie przygotowanych, rzek: Uchowaj Boe, aby saw naszego zwycistwa miaa splami zbjecka zasadzka". Oznajmia, e jest gotw, kae im mie si na bacznoci, [bo] nazajutrz walczy z nim bd wrcz. Wszelako w czeski lew113 wnet wyzbywszy si dzikoci lwa przybiera lisi chytro i mwi: Niegodn jest rzecz, aby godno tak wielkiego krla zniaa si do [ludzi] tak marnych, niech raczej w spokoju swego obozu askawie pozwoli Czechom, by nazajutrz zoyli mu hod". Pod oson nocy
111 112

Cycero, De senectute XVI 55.

alumnum Poloniae; wg Galla, I 27: ab infantia nutritus in Polonia et quasi moribus et vita Polonus factus fuerat. Wadysaw wity, syn Beli, by ciotecznym bratem Bolesawa. Interwencje Bolesawa Szczodrego na Wgrzech kieroway si przeciwko stronnictwu cesarskiemu: w 1060 r. popar Bel I, w 1063 r. jego syna Gejz, w 1077 r. drugiego syna, Wadysawa. Krl Salomon, brat stryjeczny Gejzy i Wadysawa, utrzymywa si na tronie w latach 10631074. Mowa o Kronika Galla, I 24.
113

ksiciu

czeskim

Wratysawie

II

(10611092).

Por.

zamiast do walki zwrcili si do ucieczki. Dzik cigajc ich poza granice Moraw piorunowym dosiga ich kem: nie oszczdza ani wieku, ani rodu, ani stanu, wszystkich bd na pastw mierci wydajc, bd w niewol biorc. Gdy znowu pomorscy rabusie up i zdobycz wojenn uprowadzali prawie z pogranicza Polski, nagle przybywa Bolesaw114, spostrzega rabusiw bezpiecznie ju oddzielonych szerok rzek i bez wahania wskoczywszy w nurty rwcej rzeki, woa: Mio do modych na myliwskie oszczepy nadziewa dzik zwierzyn"115. Krzyknli wwczas wszyscy:
Niech sparszywieje ostatni. Mnie wstyd pozosta w tyle!116

Wielu tedy [nadmiernie] obcionych zbroj zalewaj fale. Wynurza si [tylko] garstka [rycerzy] wraz z krlem i chocia bezbronni odnosz oni chlubne zwycistwo nad mnogoci uzbrojonych wrogw117. A [krl] z takim zapamitaniem prowadzi wojn, i rzadko przebywa w zamku, cigle w obozie, rzadko w ojczynie, wci wrd nieprzyjaci. Ten stan rzeczy, ile przynis pastwu korzyci, tyle sprowadzi niebezpieczestw118, ile dawa sposobnoci do uczciwej zaprawy, tyle zrodzi wstrtnej pychy. Gdy bowiem krl bardzo dugo przebywa to w krajach ruskich, to prawie e poza siedzibami Partw, sudzy nakaniaj ony i crki panw do ulegania swoim chuciom: jedne znuone wyczekiwaniem mw, inne doprowadzone do rozpaczy, niektre przemoc daj si porwa w objcia czeladzi119. Ta zajmuje domostwa
114 115 116 117

Kronika Galla, I 25, take bez szczegw anegdotycznych. Seneka, Epistulae LXXIV 2. Horacy, Ars poetica, 417. ponadto, e odtd Polacy zarzucili kolczugi, co

Gall informowa podjli pniejsi kronikarze.

118

Tu godne uwagi dobitne sowa: rarus in aula, continuus in castris, raro in patria, semper apud hostes quae res rei publicae quantum commodi attulit tantum ingessit discriminis . Servi, 'niewolni', ale i 'sudzy'. W Polsce nie byo stanu niewolnego, ale ludno zalena, o ktr tu chodzi.
119

panw, umacnia obwaowania, nie tylko wzbrania panom powrotu, lecz zgoa wojn wydaje powracajcym. Za to osobliwe zuchwalstwo panowie wydali z trudem poskromionych na osobliwe mki. Rwnie i niewiasty, ktre wasnowolnie ulegy sugom, poniosy z rozkazania zasuone kary, gdy powayy si na okropny i niesychany wystpek, ktrego nie da si porwna z adn zbrodni. [19] JAN: Gdy Scytowie przebywali pitnacie lat w Azji, ledwie dali si odwoa na usilne danie on, ktre oznajmiy, e jeli nie wrc, one u ssiadw postaraj si o dzieci, jak to niegdy uczyniy Amazonki. Ci sami, gdy w trzeciej wyprawie azjatyckiej przez osiem lat byli z dala od on, w wojnie z niewolnikami zostali z domu wypdzeni. Albowiem ony ich, znuone dugim czekaniem, powychodziy za pastuchw, ktrzy panom zwycisko wracajcym zabronili wstpu jakby obcym. Atoli odpokutowali to przez mier krzyow. Rwnie niewiasty pod wpywem wyrzutw sumienia, niektre przebiwszy si mieczem, niektre powiesiwszy si, zakoczyy ycie120, aeby je i tamtych jednaka spotkaa kara i aeby zrwnaa ich potworno zbrodni.
Tych, co rozpusta zabija, zbrodnia kalajca zrwnuje121.

Jednake widz, e niektrzy tak odwane mieli przekonania, i za jednak hab poczytywali zarwno brak staoci u mw, jak utrat wstydliwoci u niewiast. Dlatego gdy Spartanie przy obleganiu nieprzyjaci przez dziesi lat ponosili straty i widzieli, i ony z powodu nieobecnoci mw nie rodziy ju wicej dzieci, odsyaj modych ludzi i pozwalaj im spkowa ze wszystkimi kobietami bez rnicy, aby pastwo na przyszo nie byo pozbawione obrony. Dzieci tak spodzone dla wstydliwoci matek zwano dziewiczymi122.
Justyn, Epitome II 5. Druga poowa wiersza z Lukana, Pharsalia V 290: inquinat aequat. Por. te Codex l, 3, 30, 6. 122 Justyn, Epitome III 4, gdzie jak i tu okrelenie greckie parthenii.
121 120

Facinus

quos

Tak wielka bya u nich nienawi nieprzyjaci, tak wielka mio ojczyzny, tak silne wizy przysigi! Zobowizali si bowiem pod groz kltwy, e nie wrc, dopki nie zdobd miasta nieprzyjaci. Atoli mio ich bya bezecna i haniebna, a wizy niezbone123, poniewa nic zuchwalszego, nic podlejszego ni nieuszanowanie, co wicej pogwacenie praw maeskich. Ta mio nabraa cech niemiowania. Bya przeto w tym i pewna cnota, i nie brako mapiego cnoty przedrzeniania. [20] MATEUSZ: Odtd oliwka zamienia si w oleaster124, a mid w pioun. Bolesaw bowiem poniechawszy umiowania prawoci, wojn prowadzon z nieprzyjacimi zwrci przeciwko swoim. Zmyla, e oni nie mszcz na ludzie swoich krzywd, lecz w osobie krla na krlewski nastaj majestat. Albowiem, czyme krl bdzie, gdy lud si oddali? Mwi, e nie podobaj mu si onaci, gdy wicej obchodzi ich sprawa niewiast ni wzgldem wadcy ulego. ali si, i nie tyle opucili go oni wrd wrogw, ile dobrowolnie na pastw wrogw wydali. Domaga si przeto gowy dostojnikw, a tych, ktrych otwarcie dosign nie moe, dosiga podstpnie. Nawet niewiasty, ktrym mowie przebaczyli, z tak wielk przeladowa potwornoci, e nie wzdraga si od przystawiana do ich piersi szczenit, po odtrceniu niemowlt, nad ktrymi nawet wrg si ulitowa!125 Bo dooy do tego, i tpi a nie chroni naley gorszcy nierzd. A gdy przewity biskup krakowski Stanisaw nie mg odwie go od tego okruciestwa, najpierw grozi mu zagad
Irreligiosa fuit religio podobnie jak wyej iurisiurandi religio. Wyraz uyty w pierwotnym znaczeniu od re-ligare 'wiza'. Por. wyej, przyp. 37. Autor sprowadzi do paradoksu mora o patriotyzmie i nakaz wiernoci maeskiej. 124 Czyli dzikie drzewo oliwne. Zapewne wyraenie przysowiowe. 125 Justyn, Epitome XXVI 2. To drakoskie zarzdzenie krla miao, wydawaoby si, oparcie w zwyczajowym prawie Sowian, ktre tylko z trudem agodzia religia chrzecijaska. Por. Kosmas, Kronika Czechw 11; M. Plezia, Z zagadnie pierwotnego prawa maeskiego w Polsce, Archeologia3(1949), s. 230 n. Uczony ten dopuszcza dzisiaj, e chodzi tu tylko o topos, o retoryk.
123

krlestwa, wreszcie wyciga ku niemu miecz kltwy126. Atoli on, jak by zwrcony w stron nieprawoci, w dziksze popada szalestwo, bo pogite drzewa atwiej zama mona ni naprostowa. Rozkazuje wic przy otarzu, pord infu, nie okazujc uszanowania ani dla stanu, ani dla miejsca, ani dla chwili porwa biskupa! Ilekro okrutni sualcy prbuj rzuci si na niego, tylekro skruszeni, tylekro na ziemi powaleni agodniej. Wszak tyran, lc ich z wielkim oburzeniem, sam podnosi witokradzkie rce, sam odrywa oblubieca od ona oblubienicy, pasterza od owczarni. Sam zabija ojca w objciach crki i syna w matki wntrznociach. O aosne, najaobniejsze miertelne widowisko! witego bezbonik, miosiernego zbrodniarz, biskupa niewinnego najokrutniejszy witokradca rozszarpuje, poszczeglne czonki na najdrobniejsze czstki rozsiekuje, jak gdyby miay ponie kar [nawet i] poszczeglne czstki czonkw127. A ja ze zdumienia i z jakowego przeraenia cakiem zdrtwiaem, tak i ledwie poj, a c dopiero jzykiem, c dopiero
anathematis gladium intentat, co naley rozumie jako zagroenie kar kocieln, jeszcze nie sam akt ekskomuniki. 127 Kronika Galla, I 27, o tym lapidarnie z zajciem takiego stanowiska: My za ani nie usprawiedliwiamy biskupa zdrajcy, ani nie zalecamy krla, ktry tak szpetnie dochodzi swych praw". Dopiero niniejsza relacja mistrza Wincentego staa si archetypem dla tradycji hagiograficznej o w. Stanisawie. Ostatnie lata przyniosy sporo wanych prac o w. Stanisawie, jak: Analecta Cracoviensia, t. XI (1979) (tom zawiera teksty redniowieczne, m.in. polski przekad ywotw w. Stanisawa J. Pleziowej), nowe opracowania, m.in. M. Plezi, Dookoa sprawy w. Stanislawa, s. 251409, a take sprawozdania z czterech sesji naukowych powiconych problematyce historycznej i kultowi w. Stanisawa biskupa, ktre odbyy si w Krakowie w roku 1972, z inicjatywy wczesnego arcybiskupa krakowskiego, ks. Karola Wojtyy, s. 641672; miesicznik Znak, rok XXXI, 298299, kwieciemaj 1979, Krakw 1979; G. Labuda, W 75 rocznic ukazania si "Szkicw historycznych" Tadeusza Wojciechowskiego, Kwartalnik Historyczny 88 (1981), z. 2, s. 323351; H. owmiaski, Krl Bolesaw II i biskup krakowski Stanisaw. Dwie tendencje ustrojowe, jednowladcza i patrymonialna, Studia Historyczne 22 (1979), s. 165196; T. Grudziski, Bolesaw miay-Szczodry i biskup Stanisaw. Dzieje konfliktu, Warszawa 1982.
126

pirem wyrazi zdoam, jake wyrazi potrafi cudowne dziea na tym witym przez Zbawiciela zdziaane! Wrd opowiadania bowiem zawodzi rozum, zrozumieniu nie dopisuje mowa, a sowa nie wyjaniaj rzeczy zgodnie z tym, co zaszo. Albowiem ujrzano, e z czterech stron wiata nadleciay cztery ory, ktre krc dosy wysoko nad miejscem kani odpdzay spy i inne krwioercze ptaki, eby nie tkny mczennika. Ze czci go strzegc, czuway nieprzerwanie dniem i noc. Mame to noc nazwa czy dniem? Dniem raczej nazwabym ni noc, to jest bowiem druga noc, o ktrej napisano: A noc jak dzie bdzie owietlona"128. Tyle bowiem boskich wiate przedziwnej wiatoci rozbyso w poszczeglnych miejscach, ile rozrzuconych byo czstek witego ciaa, tak i niebo samo jakby zazdrocio ziemi jej ozdoby, jej chway, ziemi gwiazd jakich wiatoci zdobnej i jakimi mylaby soca promieniami. Niektrzy za z ojcw, oywieni radoci z powodu tego cudu i gorliw pobonoci zapaleni, pragn usilnie pozbiera rozrzucone czstki czonkw. Przystpuj krok za krokiem, znajduj ciao nie uszkodzone, nawet bez ladu blizn! Podnosz je i zabieraj, drogocennymi wonnociami namaszczone chowaj w bazylice mniejszej witego Michaa129. A do dnia przeniesienia, ktrego przyczyn dobrze znasz130, nie ustpi stamtd silny blask wspomnianych wiate!
128 129

Ksiga Psalmw 138 (139), 12.

Tradycja lokalna utrwalona przez Wincentego z Kielczy i w Katalogach biskupw krakowskich wie, e by to koci w. Michaa na Skace (in Rupella) pod Krakowem. usque ad translationis diem cuius causam ipse non ignoras', sowa te biskup Mateusz kieruje do arcybiskupa Jana, z czego wnoszono, e translacja odbya si za ich pontyfikatu, w zwizku z ukoczeniem budowy katedry romaskiej koo 1150 r.; D. Bo rawska, Z dziejw jednej legendy, Warszawa 1950, s. 66 n.; M. Plezia, Trzecie rdo do sprawy biskupa Stanisawa ze Szczepanowa, Krakw 1966, s. 414. Tymczasem roczniki przekazay wspczenie wiadomo o translacji dokonanej ju w 1088 r. (co prawda znajduje si ona w Roczniku krtkim z XIII w., ale jest to wypis z zaginionego rocznika dworsko-kapitulnego, skd bior si te liczne inne wiadomoci przekazane w pniejszych rocz130

Po tym wydarzeniu w okrutnik ojczynie niemniej jak i ojcom obmierzy131 uchodzi na Wgry. wiadomo niegodziwego czynu go nie upokarza, atoli zbrodnia zuchwaa krnbrnym czyni. Gdy bowiem krl Wgier Wadysaw, o ktrym niedawno wspomniaem, z uprzejmoci uszanowanie mu okazywa, a nawet pieszo wyszed naprzeciw, by go uczci132, Bolesaw tak wielk nad si pych, e z pogard odmwi mu godnego pocaunku i rzek: On jest dzieem naszych rk, nie przystoi za twrcy, aby czci lub uwielbia swj twr, ani te nie godzi si, eby m dzielny bd z powodu wygnania wydawa si zbyt nieszczliwy, bd z powodu upadku zbyt przygnbiony". Nie daje jednak [Wadysaw] nic pozna po sobie, acz z trudem, aby nie mwiono, e by sprzymierzecem [zego] losu a nie przyjacielem133. Mwi, i obawia si, by nie czyni mu kto niesusznych wyrzutw, e niektrzy w sowach [tylko], nie w czynach s przyjacimi, e szuka sposobnoci ten, kto chce opuci przyjaciela. Wielk bowiem niegodziwoci jest aja w nieszczciu tego, kogo szanowae, gdy dobrze mu si wiodo, bo powodzenie kojarzy przyjaci, niedola wystawia ich na prb. Nie tylko wic cierpliwie znis wynios pych, lecz bardzo askawie obj go, z wielk uprzejmoci przyj, z ca ulegoci stara si jemu przypodoba. we za przebiegy [czowiek] tak dalece zrzuci z siebie podejrzenie witokradztwa, e niektrzy nie tylko nie uwaali go za witokradc, lecz [widzieli w nim] najczcigodniejszego mciciela witokradztw. Albowiem to, e w wolnoci urodzone niewiasty wydane zostay niewolnym na rozpust, e wito
nikach); G. Labuda, w recenzji pracy D. Borawskiej, Studia Zrdoznawcze l (1957), s. 284. 131 non minus patriae quam patribus invisus; 'ojcom', czyli starszynie, elicie przywdczej. Moe chodzi o biskupw? 132 Ju Gall, I 2728, przeciwstawi pych Bolesawa uprzejmoci Wadysawa. Por. wyej, przyp. 112. 133 fortune socius non amicus tumaczono dotd 'sprzymierzecem szczcia a nie przyjacielem'. Chodzi tu wszak o pokus pognbienia sabego, bdcego w niedoli.

maeskiego zwizku tak haniebnie zostaa skalana, e zgraja czeladzi sprzysiga si przeciw panom, e tyle gw na mier wystawiono, e wreszcie spiskowaniem krlowi zgotowano zagad to wszystko zrzuci na witego biskupa. Orzeka nadto, e w nim jest pocztek zdrady, korze wszelkiego za; to wszystko, mwi, wypyno z tego zgubnego rda. Podwjnie bezecny jest ten, kto ycie komu odebrawszy, gdy nie moe zabra duszy, usiuje zbruka [jego dobr] saw, a nie mogc przeladowa rzeczywicie, przeladuje go sowami. Opojem nazywa go, nie biskupem, piekarzem, nie pasterzem. By [mwi] ciemizc od ciemienia, nie przeoonym, bogacicielem od bogactw, [a] nie biskupem, szpiegiem, [a] nie strem, i, na co ze wstydu rumieni si trzeba, z badacza spraw witych sta si badaczem ldwi. I popuszcza cugli lubienoci innych dlatego, e wsplnicy tej samej zbrodni nie maj oskaryciela. I c wicej? Cae jego postpowanie byo nauk dla wszystkich. Czeg wic rzecze dopuszczano si, gdy usunito zaka krlestwa, potwora ojczyzny, zgorszenie dla religii, gdy w rzeczypospolitej zgaszono publiczny poar?"134 Chocia te kamstwa w pojciu ludzi niewiadomych przyniosy mczennikowi pewn ujm, to jednak nie mogy go pozbawi powagi witoci. Za chmur bowiem czsto kryje si soce, [lecz] nigdy za chmur nie ganie. Wkrtce potem Bolesaw dotknity niezwyk chorob zada sobie mier135, a syn jego jedyny, Mieszko, zgin otruty w pierwszym rozkwicie mskoNie da si odda w tumaczeniu brzmienia i efektw retorycznych popisu elokwencji, jakim jest ta jakby mowa oskarenia, bdca porednio oskareniem samego Bolesawa. Por. Balzer, II, s. 137. Dosownie: 'sta si winnym swojej mierci'; Gall nie poda przyczyny zgonu, kronikarze pniejsi dodawali nowe szczegy, ale nie ma w nich potwierdzenia mierci samobjczej. Wg lokalnej tradycji w Osjaku (Karyntia) i Wilten (Tyrol) Bolesaw zmar jako pokutnik; O. Balzer, Genealogia Piastw, Krakw 1895, s. 9597; S. Zakrzewski, Ossyak i Wilten. Przyczynek do poznania zwizkw dynastycznych Bolesawa miaego, RAUhf 46, Krakw 1903, s. 265339.
135 134

ci136. Tak to cay rd Bolesawa ponis kar za witego Stanisawa, gdy tak jak aden dobry uczynek nie pozostaje bez nagrody, tak i aden zy bez kary. [21] JAN: Jest rzecz czowieka roztropnego ocenia sprawy podug ich wyniku, poniewa czego koniec jest dobry, to i dobre. Na nic bowiem nie przyda si szczepi gazk na winoroli, skoro nie ma si zrywa dojrzaych winogron. Zdawao si mianowicie, e ten czowiek z pocztku pooy cenny fundament cnoty, poniewa jednak piaszczysta ziemia rozstpia si, cae dzieo czci runo w przepa, czci [za] rozwiao si w powietrzu. Cokolwiek bowiem byo w nim dzielnoci, pochona j przepa wystpkw; cokolwiek byo szczodrobliwoci, zdmuchna j dza sawy. I gdy mdrzec na pocztku mowy sam siebie oskara137, i gdy oznak ludzi dobrej woli jest tam win wyznawa, gdzie winy nie ma, u tego przepa przepaci przyzywa wrd grzmotu wodospadw jego138, ktry serce swe nakoni ku sowom zoliwym dla szukania wymwek w grzechach139. Susznie bowiem [napisano], e kto yje w plugastwach, coraz wicej si plugawi140. Szkoda, e od Saula przynajmniej nie nauczy si, i na dwik cytry zdrowiej nawet obkani141. Szkoda, e uszyma duszy uwaniej nie wsucha si w sodkie dwiki jego harfy142. Bogosawieni, ktrym odpuszczone s nieprawoci. I raz jeszcze rzekem: wyznam, [nieprawo] a Ty darowa143. Wyznaj ty, czowieku, nieprawoci twoje, aby zosta usprawiedliwiony.
Zmaza gdy chcesz nieprawo, uka otwarcie przewin, Winy si bowiem wyzbywa, kto z paczem wyznaje win.
Mieszkowi Bolesawowicowi wici cay rozdzia (I 29).
137 138 139 140 141 142 143 136

( 1069,

1089)

Anonim

Gall

po-

Ksiga Przysw 18, 17 (nie dosownie). Ksiga Psalmw 41 (42), 8. Ksiga Psalmw 140 (141), 4 (tumaczenie dzisiejsze brzmi inaczej). Apokalipsa 22, 11. Pierwsza Ksiga Samuela 16, 1423. Gra sw: chordae cordis auriculis. Proroctwo Izajasza 43, 26.

Czyni ci winnym pogrzebana wina, odkryta wyzwala, Skra cinita ywi zaka, otwarta wydala144.

[22] MATEUSZ: Po nim panowa modszy brat Bolesawa Wadysaw Kazimierzowie145, sawny z dzielnoci rycerskiej nie mniej ni z pobonoci. Sdzono, e nic nie brakowao mu do ludzkiego szczcia, wyjwszy to, i dugo zatroskany niepodnoci ony, niepokoi si z powodu braku prawowitego potomstwa. Gdy w tym wielkim smutku nie moga go ukoi ludzka pociecha, dozna wreszcie pociechy boskiej. Albowiem jakby boskim pouczony natchnieniem, za namow biskupa Franka146 kaza wykona zoty posek147, ktry wraz z darami odpowiadajcymi krlewskiej wspaniaoci posa do bogosawionego Idziego do Prowansji, aby za jego wstawiennictwem doczeka si potomka, [i] zamiar wysyajcego wyoy w tym oto licie:
Wiersze prawdopodobnie wasne. Wadysaw Herman ( 1102), w Kron. wpol. zwany na podstawie niniejszego przekazu Pius, 'Pobonym', niesusznie uwaany jest przez historykw za sprawc wygnania starszego brata. Tak T. Wojciechowski, Szkice historyczne XI wieku, Krakw 1904; Warszawa 1951, s. 231. 146 Wg Kroniki Galla, I 30: Franco Poloniensis episcopus. W Ksidze brackiej i Nekrologu opactwa benedyktynw w Lubiniu: Franco episcopus, wyd. Z. Perzanowski, MPH s.n. IX/2, s. 7, 101. Tytu Poloniensis miaby si wiza ze sprawowaniem funkcji biskupa dworu i arcykapelana oraz z siedzib w Poznaniu od czasw biskupa Ungera (1000 r.): biskup polski by jednoczenie poznaskim; T. Wasilewski, Koci monarszy w XXII w. i jego zwierzchnik biskup polski, Kwartalnik Historyczny92 (1985), z. 4, s. 751 n. Z dawniejszej dyskusji por. J. Stiennon, La Pologne et le pays mosan au moyen-age, Cahiers de Civilisation Medievale 4(1962) z. 4, s. 463 nn.; K. Maleczyski, MPH s. n. II, s. 57; J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznaskiej, t. II, Pozna 1964, s. 45; A. Gieysztor, O kilku biskupach polskich XI wieku [w:] Europa Sowiaszczyzna Polska, Pozna 1970, s. 324. Por. take J. Karwasiska, Archiepiscopus Poloniensis Archiepiscopus Gneznensis. O adresacie bulli Paschalisa II, Studia rdoznawcze 28 (1983), s. 41-49. 147 Wg Kroniki Galla, I 30, posg ze zota wielkoci dziecka. O tym votum informowa przewodnik dla pielgrzymw z XII w. Le guide du pelerin de Saint Jacques de Compostelle, wyd. J. Vielliard, Paris 1938;
145 144

Najczcigodniejszemu z ojcw, opatowi148 bogosawionego Idziego, wraz z caym jego zakonem Wadysaw, z aski Boga krl polski, i maonka, krlowa Judyta149, wyrazy synowskiej czci. Chocia moe istnie jakie szczcie ludzkie, doskonae by nie moe. Nikt bowiem nie jest tak szczliwy, iby pod jakim wzgldem nie wadzi si ze swoim losem. Ot my wprawdzie nie powinnimy si chepi szlachetnoci naszego rodu, wytwornoci ciaa i umysu, wysok godnoci, gon saw, obfitoci wszelkich dostatkw, bo to na nic si nie przyda; lecz nad tym z wielk pokor zapaka nam trzeba, e przy najwietniejszej pomylnoci policzkuje nas jaki osobliwy bicz smutku, zupeny brak potomstwa, co nie tylko odbiera ojcu pociech, lecz take przynosi mu jaki wielki wstyd z powodu bezdzietnoci. Dlatego przed wami, najczcigodniejsi ojcowie, nasza korzy si pobono, aby za ordownictwem waszych zasug ta poaowania godna niepodno ustaa; u Boga bowiem nie ma nic niemoliwego"150. Poznawszy wic tak wielk pobono obojga maonkw krlewskich witobliwe to zgromadzenie przez trzy dni bez przerwy modlio si i pocio, tak piewajc i gorce proby niestrudzenie zanoszc:
Tsknot nadziejo obojga, Dla akncych miodzie smaczny, Od nektaru twego zwyko
M. Plezia, Anonim tzw. Gall, Kronika polska (tum.), Bibl. Nar., S. I, nr 59, wyd. VI, Wrocaw 1989, s. 5859. Zoenie witemu daru wotywnego ju z gry wolno uwaa za przejaw magii (M. Dembis ka, Ex-voto dans une Chronique Polonaise du XIIe siecle [w:] Melanges d'histoire de l'Artet d'Archeologie offerts a Jacques Stiennon, Liege 1982, s. 8997). W chrzecijaskim rozumieniu wota skadano dopiero po spenieniu proby, jako akt dzikczynny. 148 By nim w latach 10711091 Benedykt. Gall wymieni tu imi jego nastpcy Odilona (10911099). Posowie dotarli do St. Gilles prawdopodobnie w r. 1084. List przytoczony przez Galla Wincenty rozbudowa stylistycznie; Balzer, II, s. 103. 149 Judyta crka Wadysawa II krla czeskiego, 1085, 25 II, nie bya krlow. Autor myli j z drug on Wadysawa Hermana, Judyt Mari. 150 ukasz I, 37.

Nasze si pragnienie wzmaga. Orzech nasz orzecha zbywa, Cedru uschnie ziele wiea, Kwiat uywi roje pszczele, Kwiatu jednak kwiat nie rodzi. Daj i uycz, skoro nawet Kolcom jeyn da jest dziedzic, A derenie rodz dere151. Nam za czemu brak potomstwa? Uycz, ach, dziecicia uycz, eby nam nie brako syna, Prb i modw pomny naszych Spraw, bo jeste tego mocen.

Jeszcze zakonnicy nie skoczyli modw, a tu krlowa raduje si poczciem, jeszcze posowie nie wrcili, a ju ogasza si podno krlowej. Wschodzi wic gwiazda o niezwykym blasku, wydobywa si zota kolumna, rodzi si trzeci Bolesaw. Atoli matk, ktra od poogu zaniemoga, los zabra. I tak rado smutkiem zostaa przytumiona, a smutek radoci osodzony. Wtedy mg ojciec osdzi, czy wolaby by maonkiem, czy ojcem? Jednake aby zbyt dugo nie przykrzyo mu si wdowiestwo, oeni si z wdow po krlu wgierskim Salomonie, siostr trzeciego Henryka cesarza152, ktra powia mu tylko trzy crki153. A chocia by w podeszym wieku, nie chcia jednak gnunie w bezczynnoci, lecz dosy czsto wiczy si w rzemiole wojennym, [walczc] z wrogami zewszd powstajcymi. A gdy wielu radzio mu, aby mia wzgld na swj wiek, odpowiada: Duch mj ze
Jeyny: tribulus, 'chwast kolczasty', wg Balzera 'gg'; dere: corna, wg Balzera 'czerenia'. Pie Galla Wincenty zastpi now wasn. 152 W 1088 r. Judyta Maria, crka Henryka III cesarza, siostra Henryka IV cesarza, wdowa po krlu wgierskim Salomonie (f 1087). 153 Najstarsza, nie znana z imienia, po 1088, wydana za Jarosawa I, ks. wodzimiersko-woyskiego; Agnieszka, * ok. 1090, ksieni w Gandersheim, moe w Kwedlinburgu; Adelajda, * 1090/91, zalubiona Diepoldowi III, margrabiemu Cham i Nabburg; H. Polaczkwna, Przyczynek do Genealogii Piastw", Miesicznik Heraldyczny 11 (1932), s. 95102; G. Labuda, Uzupenienia do genealogii Piastw, a w szczeglnoci lskich, lski Kwartalnik Historyczny Sobtka 17(1966), z. l, s. 17.
151

staroci [jest] w sporze; on rzecze jest u mnie w rozkwicie. Jakkolwiek bowiem w ciele czuj ubytek si, w duchu go nie czuj. Zoto staroci si dowiadcza, cnoty w podeszym wieku si wzmagaj, nie malej; wprawa [za] we wszystkim jest rzecz dzielnoci, nie wieku"154. Siln wic rk pomorskie zajmuje dzielnice, aby za odj im mono buntowania si, kae doszcztnie spali najwarowniejsze miasta, ustanowiwszy tam wasnych namiestnikw155. Poniewa jednak niesforny kark [i] zuchway grzbiet zrzuca jarzmo, nie chce dwiga ciaru, Pomorzanie znienacka wyskoczyli z zasadzki. Wszcza si walka z aosnymi dla obu stron stratami. Rze rozpocza si o trzeciej godzinie dnia i ledwo zdoa j przerwa nocny mrok. Gdy jednak resztki nieprzyjaci si rozpierzchy, Polacy odzieryli pole zwy-cistwa w Drzycimiu156. Duej jednak nie pozwalaa tam pozosta [nadchodzca] uroczysto Zmartwychwstania Paskiego, aczkolwiek okres Wielkiego Postu przeyli niezbyt pobonie. Dlatego Polacy przez jaki czas nie cieszyli si powodzeniem, tak i nawet demony, jak si zdawao, walczyy przeciw nim. Gdy bowiem obleGall miasto Nako157, jakie mamida fantastyczne, jakie nocne zjawy tak dalece przeraay cae wojsko, i zdawao si im, e uderzaj na nich nieprzyjaciele. Przeto w uzbrojeniu z dala od obozu czatujc, czsto za cieniem wrogw goni, nie za wrogami; daremne ciosy wymierzaj wichrom wiszczcym. I tak na prno poniesiono trud i koszty. Z tego powodu nie tylko otpiae umysy nieprzyjaci si zaostrzyy, lecz [i] domowe osty nastroszyy si przeciw Wadysawowi, a miecz przy jego boku zwrci si przeciw niemu samemu. Mia on bowiem syna
154 155

Cycero, De senectute III 9. 10911092; II 2: Drzu. Historia Zapewne

Odzyskanie Pomorza nastpio w latach Pomorza, pod red. G. Labudy, t. I, Pozna 1969, s. 323. w rkopisach Drecini, Drzycim nad Czarn Wod.
157 156

Kronika

Galla,

W tekcie urbs, chocia Nako nad Noteci byo tylko grodem, castrum wg Galla. Pokaranie Polakw, ktrzy sprzeniewierzyli si rygorom Wielkiego Postu, Gall okreli 'biczem Boym', flagellum Dei.

naturalnego wprawdzie, lecz z nieprawego oa, otrzyma go bowiem od nierzdnicy. Ten z powodu pitna matczynej haby lub aby unikn zasadzek macochy, bardzo dugo ukrywa si na wygnaniu i z tego powodu nazwano go Zbigniewem158. Ten 159 160 Achitofel mianowicie za porad ksicia czeskiego Brzetysawa zosta podjudzony do zgadzenia ojca. Chocia pycha z wasnego popdu siebie sama wszystkim zaleca, jednak [take] myl o wiekowym ojcu i maoletnim bracie zwiksza jego nadziej, e dorwie si do steru rzdw. Doczaj si podniety do haniebnego czynu, zarzewie zbrodni, zawzici zbiegowie. Z nich to jednych lekkomylno z kraju wygnaa, drugich nienawi do Sieciecha, innych okruciestwo. Ten za Sieciech bdc palatynem161 nie do rwnomiernie przydziela publiczne urzdy, gdy nie na to baczy, co suszne, czego domaga si cnota, lecz na to, co ka pienidze; nie na to, ile kto zasuy, lecz ile mgby da. Wielu zatem wybrao wygnanie raczej z nienawici do niego ni z mioci do wygnaca. I wpierw do Magnusa, namiestnika dzielnicy lskiej162, zwrcono si z tego rodzaju listem:
Waciwie: Zbygniew. Balzer, I, s. 241, podaje tu redniowieczn ludow etymologi 'zbieg'. Etymologi 'zby gniewu' poda pniej Kron. wpol. Tymczasem Zbigniew nie by na wygnaniu, lecz ksztaci si za granic, prawdopodobnie w Kwedlinburgu; T. Tyc, Zbigniew i Boleslaw, Pozna 1927, s. 3 n., 26 n.; R. Grodecki, Zbigniew ksi polski [w:] Studia staropolskie. Ksiga ku czci Aleksandra Briicknera, Krakw 1928, s. 77 n.; K. Maleczyski, Bolesaw Krzywousty Zarys panowania, Krakw 1947, s. 11. 159 Achitofel by doradc krla Dawida i zdradzi go; Druga Ksiga Samuela 1517. 160 Brzetysaw II syn Wratysawa II, ks. czeski w latach 10921100. 161 cum polonicae princeps esset militiae; wg Galla, II l, 4: princeps militiae, palatinus comes. Komes paacowy by rwnie pierwszym po ksiciu dowdc wojska, std pniej 'wojewoda'. Sieciech jest uwaany za protoplast rodu Starw-Toporw; T. Tyc, Zbigniew, s. 10 n. 162 Komes Magnus, palatyn wrocawski, zaliczany do rodu Powaw, jest identyczny z komesem mazowieckim z Kroniki Galla, II 4, z 1109 r.; W. Semkowicz, Rd Powalw, Sprawozdania AU 1914, nr 3, s. 8.
158

Nader okrutny, nader ndzny jest, kto nie tylko ucinionej, lecz nawet utraconej nie auje wolnoci. I nie jest synem, kto bez blu znosi nieszczcia zbolaej matki. Nie jest bowiem nikomu tajno, jaki potwr, jaka bestia zaja ojczyzny ono, jak [w] aroczny sp szarpice szpony wrazi w najgbsze wntrznoci wszystkich. Sam jeden ssie piersi matki nie jak matczyne, bo nie mogc wydoby z nich mleka, krew wysysa; on innych jakby poroniecw albo precz odpdza, albo pyszn uciska wadz.
Czemu to pod nim godno wszelaka i zaszczyt wszelaki sprzeda jak dziewka si chce, czeka bez wstydu na zysk?163

Kto wydoby z papugi jej 'witaj'?164 Kto nauczy wszystkie urzdy prbowania rachub arytmetycznych? Sztukmistrz i rozdawca chytrych pomysw Sieciech, ktry [zdobywanie] najwyszych urzdw, stopni godnoci oraz wszystkich podrzdnych stanowisk sprowadzi do sprytnych rachub, ktry ogrom a takiej wadzy way na szali przekupstwa. Przeto zawczasu trzeba zapobiec tak wielkiej zarazie, tak wielkiej klsce, kt bowiem moe znosi publiczn szkod, publicznej uczciwoci zhabienie? Zaiste, zgrzybiay wiek ywicielem jest bredni, wte za dziecictwo we wszystkim jest bezsilne. I dlatego ani ksi, ani dzieci ksinej nie podoaj temu ciarowi, gdy aden z nich tak pod wzgldem rozumu, jak pod wzgldem si nie jest odpowiedni i na to nie wyglda. Przecie ani starego sprchniaego pnia nie stawia si jako sup przy budowie, ani lentyszku gazka nie podeprze walcego si muru. Takiego przeto wic i wyszuka, i uprosi wypada, takiego wszyscy yczy sobie powinni, ktry i w nieszczciu byby pociech, i zachwianej sawy mocn podpor. Uwaaj si, Magnusie, za znakomitego sprawc tak niezwykego szczcia, jeeli okaesz nam yczliwo, jeeli pierworodnego syna ksicego Zbigniewa pozyskasz dla tego zamiaru. Gdyby
163 164

Owidiusz, Listy z Pontu II 3, 20 (tylko drugi wiersz).

Quis enim expedivit psitacco suum chere? (, witaj', Persjusz, Satyry, Prolog 8).

chcia dokadnie go pozna, zbadaj najwierniejsze wiadectwo natury i cnoty165, ktre w nim miy wiod spr, tak i nie wiadomo, czy natura przewysza dzielno, czy dzielno natur". Magnus przeto dugo sam si zastanawia, nastpnie szepcze do ucha ziomkom, co postanowi, i podaje rad. Wszyscy j bezwocznie przyjmuj i ustanawiaj Zbigniewa ksiciem wrocawskim. Poniewa jednak omielono si uczyni to bez zgody ojca, musia si ojciec obruszy, zwaszcza e krlowa166 i Sieciech podsycali ar oburzenia. Dlatego ciga na lsk swego imiennika, krla wgierskiego, [i] ksicia Moraw i Czech, a take inne obce posiki167. Atoli skd grozia im zagada, stamtd urosa tym wiksza sawa. Czy to bowiem wskutek uporczywego oporu tamtych, czy raczej wskutek natarczywych nalega [ojciec] musia zawrze z synem przymierze, ktre wygaso w samym przedsionku zgody, niemal u samych pierwocin pokoju. Bo oto ojciec, chcc wyprbowa uczucia synowskie wobec siebie, udaje mierteln niemoc [i] kae przywoa syna jakby na pociech przed nieuniknionym. Wszak ten nie tajc, e naprawd to mia w sercu radokrokiem [wawym] i obliczem [niezaspionym] z dz swoj si zdradza168. Zaiste,
Co oblicze wyraa, to i w sercu si kryje.

Albowiem, acz ludzk jest rzecz wspczu te nieszczciu, to w nim nie zauwaono adnego, nawet udanego
165

cudzemu

naturae ac virtutis consule testimonium, 'natury i cnoty', czyli przyrodzonego temperamentu i charakteru, ktry w sobie wyksztaci. 166 Ten tytu Judyta miaa po pierwszym mu, przyp. 152. O zmowie z Sieciechem ju Gall, II 4. 167 Wadysawa (por. przyp. 112) i Brzetysawa (przyp. 160) oraz tibianeorum copias. Por. ks. III, rozdz. 28 i ks. IV, rozdz. 14. 168 morbum incessu vultuque fatetur; w zestawieniu z languor ojca chodzi o chorob wasn, chorobliw dz wadzy, a nie o pozorowane 'zmartwienie', jak sugerowao poprzednie tumaczenie. Vultu, 'wyrazem twarzy', czyli nieopanowan mimik. Epizodu tego brak u Galla.

przejawu wspczucia. Przeciwnie, wrd bbnw i piszczaek, w gromadzie muzykujcych i pokazujcych rne sztuki trefnisiw na pogrony w smutku dwr169 wkracza okazale, tak i sama nadto pychy zdaje si o nim gosi:
Syn z utsknieniem wzdycha przed czasem do lat ojcowskich170.

Wprawdzie ojciec poznaje [prawdziwe] uczucia wspaniaego syna, lecz po ojcowsku wybacza i obwinia o nierozum wszystkich, ktrzy za surowo osdzili tak wymylny postpek. Mwi, e on rozmylnie przez ucieszne zabawy przynis ojcu ulg pociechy. Ani bowiem pomieniem nie gasi si pomienia, ani smutku nie koi si smutkiem, zwaszcza e wesoo lekarza niekiedy rozwesela chorego. eby za przytumi nieco nadto pychy syna, zanimby w ogle moga wybuchn, podcina ufno budzce skrzyda, ostronie odejmuje najsilniejsze jego podpory. Albowiem najbardziej znaczcych lan, ktrych nie mg od niego oderwa przemoc, odwodzi podstpem. Dlatego to tym zuchwaej [Zbigniew] nastaje na krzywd ojca. Uchodzc z Wrocawia, udaje si do Kruszwicy. Uzbraja sze szykw bojowych kruszwiczan, upolowuje i pozyskuje niemao posikw pomorskich171. Spotyka si z ojcem, bije si, ulega i zostaje wtrcony do cikiego wizienia. Tu polega tak wielka liczba nieprzyjaci, e [trupami] zapeniy si podgrodzia, rozlege pola i gbokie jeziora, i to tak dalece, e przez dugi czas wielu brzydzio si jedzenia wszystkiego, co tam pywao172.
maerentem aulom pompatice ingreditur; by aulam regalem lub ducalem, czyli dwr ksicy.
170 169

pierwotnie 'pyta',

mogo a nie

Owidiusz,

Metamorfozy

148,

ale

tam

inquirat,

suspirat. venatur, 'upolowuje', wyraenie ironiczne. Chodzi zapewne o niegodne sposoby. Fragment ten zawiera liczne figury retoryczne zwane polyptoton, adnominatio: agnoscit ignoscit, imprudentiae tam prudenti, iocundissimis non iniocundum, hilaritate hilarescat. Kronika Galla, II 45. Zwyciska dla wojsk Wadysawa mana bitwa z kruszwiczanami i Pomorzanami, ktrzy bronili Zbigniewa,
172 171

Her-

[23] JAN: Trudno, aby dobrze skoczyo si to, co si le rozpoczo173. To bowiem, co od pocztku jest sabe, ledwie z biegiem czasu si wzmacnia, chocia niekiedy, zwrcone ku dobremu, zatraca swoje wady. Przecie i rolina posadzona midzy wierzbin nabiera zapachu wierzbowego korzenia. Dlatego Zbigniew majc w swej naturze jakie, sam nie wiem, wrodzone skonnoci, nie tylko przez kar sta si zuchwalszy, lecz skutkiem nagany ojcowskiej zarozumialszy. Jego za zarozumiao jak postaci pychy, ktra sprawia, e nie stawia si adnego czowieka ponad sob, std kady zarozumialec budzi nienawi. Ta przeklta wada wydaa niejednego ojcobjc i tacy nie przepucili ojcom, chocia ich samych oszczdzili [nawet] wrogowie. Przecie Eukratydesa, krla Baktrianw, syn, ju jako wspuczestnik rzdw, nie tylko zabi, lecz nie tajc ojcobjstwa, tak jakby nieprzyjaciela, a nie ojca zabi, brodzi wozem we krwi jego i ciao jego kaza wyrzuci nie pogrzebane174. Czy Nanides, krl Segobriw, nie zamordowa w paacu ojca, ktrego nawet krwi nie wzdraga si liza, jak gdyby przez to niezwyke dowiadczenie mierci chcia dowie, e krew ojcowska nie mniej mia jest dla smaku ni dla oka?175 eby [za] nie zdawao si, e on jedynie podejrzany jest o dokonanie zbrodni, wabi podarkami w wolnoci urodzonych modziecw i namawia ich do zamorrozegraa si na zachodnim wybrzeu Gopa, przy mocie. Natrafiono tam na bezadnie rozrzucone szkielety modych ludzi, kobiet i dzieci; W. Hensel, A. Broniewska, Starodawna Kruszwica, Wrocaw 1961, s. 88. Por. T. Tyc, Zbigniew, s. 12 n. Wg Galla Zbigniew by wiziony na Mazowszu w grodzie Sieciecha. Na oznaczenie podgrodzia autor uy terminu proastium z prawa rzymskiego (Epitome luliani); Balzer, I, s. 459. 173 Digesta 50, 17. 29; Balzer, I, s. 417. 174 Justyn, Epitome XLI 6, prawie dosownie. 175 Justyn, Epitome XLIII 34, opowiada o Nannusie, krlu Segobrygw, ktry na swego zicia Greka przela prawo zaoenia miasta, przyszej Marsylii. Nastpnie o jego synu Komanie, bynajmniej nie ojcobjcy. A. Bielowski sdzi, e szczeg o ojcobjstwie Wincenty przej ze skdind nie znanego przekazu Pompejusza Troga, MPH II, s. 309.

dowania ojcw. Jednak nie bezkarnie, bo gdy syn tego ojcobjcy jeszcze za ycia ojca wzdycha do rzdw i skwapliwie nakama [do tego] znakomitych dostojnikw, ci odpowiedzieli, e zado uczyni mu, byleby nie zatraci ojcowskiej roztropnoci. Na zapytanie jego: Jaka to?" odpowiadaj: Poczekaj chwilk". Ka przygna dwie trzody, jedn owiec, drug kz, a osobno barana i koza. Ktrej trzody pytaj przewodnika wybraby?" w na to: Owiec". Ktra trzoda lepsza?" Odpowiada: Owiec". Oni na to: Niezbadana jest zapobiegliwo twego ojca i nie potrafisz jej osign. On bowiem wiedzc, e podobiestwo jest najsilniejszym wzem czcym usposobienia, nie wpierw nas polubi, a upodobnilimy si do niego nawet przez ojcobjstwo, i tak smrd ojcobjstwa do kozw czyni nas podobnymi. Komu wic chciaby si przypodoba, powiniene sta si do niego podobnym". Przeto jak najszybciej biegnie do ojca, przebija go puginaem, o tron si ubiega; lecz wasny wyrok nie dopuszcza go do tronu. Albowiem rzekli: Poniewa wolae by wodzem owiec, gdy barana uznae za lepszego od koza, to dobrze, lecz czemu tak nagle z barana stae si kozem? Szukaj wic owiec, ktre dayby si zwabi kolim smrodem. My z kolei nie mamy chci ani by swawolnymi kozami, ani ulega kozowi". Taki jest koniec tych, ktrzy tak czci otaczaj najwitsz wol ojcw176. Zamilcz o tym, ktry wprawdzie nie zabi, poniewa jednak nie od niego to zaleao, i nie zabi, w ucieczce z mua za wosy cignity, wiszc na dbie, aosn ponis kar za [zamierzone] ojcobjstwo177. Pomijam rwnie Kartalona, syna Malleusa, wadcy kartagiskiego, ktry z hardoci przyby do wygnanego ojca, strojny w purpur i wstgi; poniewa wobec wygnacw chepi si stanem swej szczliwoci, ojciec kaza w obliczu miasta przybi go wraz z jego strojem do bardzo wysokiego krzya,
176 177

Chyba ironicznie. wyda wojn swemu ojcu krlowi

Tak zgin Absalom, ktry Dawidowi, Druga Ksiga Samuela 18, 9.

dajc przestrog, aby na przyszo nikt nie naigrywa si z ojcowskiego nieszczcia178. Z tego jasno widzisz, jak innym podoba si nadto pychy, skoro [wasny] ojciec uzna, e zasuguje ona na tak wielk kar. A jednak lekarstwo jego przebrao miar, leczenie bowiem rany nie powinno byo sprawia sroszego blu ni sama rana179. [24] MATEUSZ: Im krnbrniejszy za by Zbigniew wzgldem ojca, tym wiksz ojciec darzy go mioci; nie tylko z wizienia, lecz take od ojcowskiej uwalnia go wadzy, wspspadkobierc ustanawia, wyznacza mu pewn cz krlestwa odebran prawowitemu dziedzicowi180. Bolesaw tymczasem, jakkolwiek [jeszcze] modzieniaszek, growa nad nim dojrzaymi zaletami, przewysza go dostojn wytwornoci obyczajw, tak i ludzie starsi cakiem susznie podziwiali dojrzao umysu modzieca. Tote mw nalecych do rady, ktrych gowy siwy wos pobieli, przy jego radach uwaaby za istne niemowlta. Ile chway przyczynio mu to u ludzi roztropnych, tyle zawici u niegodziwych. Albowiem cnota siebie miuje, a gardzi tym, co jej przeciwne181. Mwi, e Sieciech pod wpywem pewnych przepowiedni ubolewa nad upadkiem swoich chytrych planw wzgldem niego. Oto ten postawiony jest na upadek wielu, a twoje wasne serce, Sieciechu, miecz przeszyje182. Zawizuje wic [Sieciech] sprzysi180 179 180

Justyn, Epitome XVIII 7. Tame XXI 9.

Tj. Bolesawowi Krzywoustemu. Jak wynika z pniejszego przebiegu wydarze (Kronika Galla, II 17), Zbigniew otrzyma Wielkopolsk z Gnieznem oraz Kujawy, niebawem po wypuszczeniu z wizienia, po 1097 r.; R. Grdecki, Zbigniew, s. 88 n.; Kron. wpoi., rozdz. 16 o wydzieleniu Zbigniewowi kasztelami sieradzkiej. Umierajc w 1102 r. Wadysaw Herman pozostawi synw jako wsprzdzcych pastwem, nie przesdzajc o zwierzchnoci. Tak Kronika Galla, II 7, prawidowo odczytana przez T. T y c a (wbrew S. Zakrzewskiemu i R. Grdeckiemu), Zbigniew, s. 37; por. niej, przyp. 198.
181 182

Cycero, De amicitia XIV 47. Przewrotnie powoane proroctwo Symeona, ukasz 2, 3435.

eni, wznieca iskr buntu, rozpala pomienie nienawici, midzy ojcem a synem podsyca zarzewie niezgody. Bolesaw nie tylko je gasi, lecz take wykorzenia zarodek wszelkiego za. Wydaliwszy bowiem Sieciecha na wygnanie, pozyskuje zwanione czci krlestwa i prowincje zajte podczas powstania przywraca ojcu, bdc nie mniej tkliwie przywizany do ojca jak i dbay o poytki ojczyzny. A tak dalece da si powodowa cnot, tak dalece umiowaniem ojca, e imi ojca wyry na zotej pytce, ktr na zotym acuchu na piersi umyli zawiesi po to, aby w cigej jakby obecnoci ojca [to] jarzmo synowskiej karnoci, pamitk czci nalenej ojcu, wszdzie z sob nosi, na wyposzenie wystpkw i cnt obron. [A] pytka miaa mu czsto przypomina: Tak mw, jak gdyby ojciec zawsze sysza, tak postpuj, jak gdyby ojciec zawsze widzia. Szpetn bowiem jest rzecz, aby pod okiem ojca bd dziao si co szpetnego, bd mwio bazestwa!" Przywiza si do niego z tak wielkim powaaniem, e mniemaby, i nie ojca czci, lecz bstwo wielbi. Tej mioci nie zabrako mu nawet i wtedy, gdy los zabra ojca, ktrego, jak mwi, w aobnym odzieniu opakiwa cae pi lat183. A poniewa cnota jest sprawnoci umysu dobrze uksztatowanego, sprawno za ta jest waciwoci prawie niewzruszaln184, ca przeto mio synowsk, ktr winien by ojcu, przenis na brata, chocia plugawego 185, tak i z niemniej szczer mioci trzyma w tajemnicy zuchwao brata, acz wiedzia, e on czyha na jego pit186.
Szczegw tych brak u Galla, mogy by jednak opowiadane. Wincenty zrobi z tego osobny moralitet o dobrym synu, jake rnym od Zbigniewa. Virtus est habitus mentis bene constitutae, dosownie za Alanem z Lilie; O. Lollin, Le traite d'Alain de Lilie sur les vertus, les vices et les dons de Saint Esprit, Mediaeval Studies 12 (1950), s. 26. in licet spurcum fratrem; o jedn liter rny od spurius, 'nieprawy'.
186 185 184 183

przymiotnik

spurcus,

'plugawy',

Ksiga Rodzaju 3, 15. Zbigniew zostaje przyrwnany do szatana.

Albowiem eby spord wielu przykadw napomkn o kilku, a raczej eby z kilku wiele si domyli, [wiedz], e Pomorzanie obok miasta Santoka zbudowali siln warowni, ktra zagraaa santoczanom zagad187. Gdy Zbigniew usiowa j zdoby, haniebnie zosta odparty. Bolesaw za nie tylko zrwna j z ziemi, lecz nadto zdoby Midzyrzecz188 i inne ich grody. Gdy Zbigniew z zazdroci niewiecie zy roni, znowu Partowie189 pustoszyli granice Polski. Wreszcie Bolesaw dogania ich poza rzekami i na wszystkie strony rozproszywszy nieprzyjaci, swoich wyzwala mieczem, a upiecw zamienia w up nad upy. Te wyprawy modzieca, uwieczone powodzeniem, zanim osign msk dojrzao, wznieciy w duszy Zbigniewa zarzewie zazdroci. Std, zaproszony, aby by obecny na weselu brata190 i przewodniczy mu, jakie, sdzisz, wyprawi zrkowiny, jakich sprosi goci weselnych, ktrym to wreszcie dziewosbom postara si starostowa191? Podburzy zacieko Czechw i namwi ich, aby podczas uroczystoci weselnych z jak najwiksz srogoci zupili pastwo Bolesawa. Atoli nowoeniec napoi ich krwawym winem. Chcc skuteczniej poskromi zuchwao nieprzyjaci, wysya na Morawy trzy doborowe oddziay jazdy. Gdy ci uprowadzaj niezliczone upy, spostrzegaj z tyu ksicia Moraw wiatopeka192. I nie wiadomo, czy tygrysa
Kronika Galla, II 17; pierwotnie moe Stok. Santok grd u spywu Noteci i Warty, nazwany tam 'stranic i kluczem krlestwa polskiego'. 188 Nie mniej od Santoka wany grd w widach Odry i Paklicy, Kronika Galla, II 14. 189 Poowcy, Kronika Galla, II 19. Wincenty znacznie skrci opis wydarze lat 10971102. 190 Zalubiny Bolesawa ze Zbysawa, crk w. ks. kijowskiego wiatopeka, odbyy si na pocztku 1103 r. Kronika Galla, II 23, o uzyskanej na nie dyspensie papieskiej. 191 Sownictwo kanonistyczne: quos denique paranymphos architriclinari studuit. Ten sam zwrot niej w kantylenie na mier Kazimierza Sprawiedliwego, ks. IV, rozdz. 20; Balzer, I, s. 415. 192 witopek II ks. na Oomucu (potem 11071109 ks. czeski), sprzymierzony z Borzywojem, ks. czeskim. Bolesaw odby t wypraw
187

gwatowniej popycha [do walki] wydarcie mu modych, czy te lwy chciwo zdobyczy silniej podega. aosne jednak byo obu stron starcie, z ktrego wycofano si z wielkim tak dla jednych, jak dla drugich niebezpieczestwem. Tutaj palatyn elisaw utraci rk, za ktr Bolesaw jako odznak walecznoci da mu zot193. Zazdro wspzawodnikw, a zwaszcza niebraterska zjadliwo brata obrciy to w omieszajc opowiastk194. [25] JAN: Nie mona nic tak dobrze zrobi lub powiedzie, iby nie dao si tego zgani. Bo czym [jest] piew sowika? Przyjemnoci. Czym gos ww? Sykiem. Czym gos psw? Szczekaniem. Std gdy powiedziano mdrcowi: le o tobie mwi ludzie", rzek: le, ale li". I znowu: le o tobie mwi ludzie". A on na to: Nie to czyni, co powinni, lecz do czego przywykli"195. Chlub wszak dzielnego ma, bezrkiego jest dziki mstwu wydawa si oburkim. Dobrze wiedzia o tym w m, ktry wielu rozproszywszy w bitwie, wreszcie przez nieprzyjaci zosta okulawiony, nad czym ubolewali wsptowarzysze. Lecz on ubolewanie ich miechem przyj, za mi poczytujc sobie w tym zdarzeniu tak zmian, e kady krok bdzie mu przypomnieniem walecznych czynw, a nie wyrzutem z powodu utykania196. Inni rzecze niech ebrz o swoj saw,
odwetow na Morawy w r. 1103, wg Galla, II 25, w tygodniu Zmartwychwstania Paskiego, tj. tu po 29 III. 193 militiae princeps Selislaus; wg Galla, II 25: comes. Por. wyej, przyp. 161. Zapewne ten sam elisaw darowa benedyktynom w Lubiniu zot koron i monet, co zapisano w tamtejszej Ksidze brackiej i Nekrologu pod 5 I: Comemoratio Zelizlaui comitis qui dedit sertum aureum et marcom auri, wyd. Z. Perzanowski, MPH s. n. IX/2 (1976), s. 8, 19; J. Pocha, Sertum aureum ofiarowane klasztorowi lubiskiemu przez komesa elislawa [w:] Polska w wiecie. Szkice z dziejw kultury polskiej, Warszawa 1972, s. 125136. 194 in ridiculi parabolam convertit moe te znaczy: zrobi z tego 'mieszne porzekado'. W kolejnym komentarzu Jana ten zasuony rycerz broni swojej wojennej reputacji. 195 Seneka, Excerpta de moribus 4041. 196 lad korzystania z Plutarcha, De Alexandri Magni fortuna aut virtute; Balzer, I, s. 313, II, 46.

gdzie im si podoba, ja moj w bliznach ciaa mego wyrzebiem. Niektrzy bowiem, cho zdaj si chroma, nie chromaj, lecz albo waleczne czyny swe zliczaj, albo nad ich pomnoeniem przemyliwuj". [26] MATEUSZ: Sawa Bolesawa staa si wszdzie tak gona, e (zgoa) wszyscy nieprzyjaciele zdumiewali si nad jego bitnoci i rni [ludzie] nazywali go wychowankiem Marsa197, tygrysowym synem, lwem srogim, smokiem ziejcym ogniem, piorunowym grotem lub jakie inne grone nadawali mu miana. Tak potny oywia go duch, tak bardzo zamiowany by w wojowaniu, e gnun bezczynno uwaa za cisz od choroby i niemocy. A wywiczyy go nie mniej domowe podstpy brata ni nieprzyjaciel zewntrzny. One [Zbigniew] zarwno z nienawici do dzielnego brata, jak z niepodejrzanej chci wyrzdzenia (mu) szkody udaje mio, przyrzeka stateczn wiar; zobowizuj si wzajem przysig, klnc si, i aden bez drugiego nie bdzie stanowi o pokoju lub wrogim zatargu z kimkolwiek, e jeden drugiemu jak najwierniej suy bdzie zdrow rad i gotowoci spieszenia na pomoc198. Najpierw zgodnie postanawiaj zaj dzielnice pomorskie, aby ukrci zuchwao Pomorzan. A wic wybieraj miejsce, czas i sposb cignicia, sprawienia i wyprowadzenia wojsk, co niemal na samym pocztku ten zdradziecki ksi mia wyjawi Pomorzanom. Ani bowiem nie dotrzyma przyrzeczonej wiary, ani samowolnie sam si ze swoimi nie stawi, przeciwnie, najgorliwszych zarwno przyjaci jak podwadnych brata tajemn namow odwid od zamiaru. A tymczasem pomorscy rozbjnicy potnym oddziaem najedaj graniczne ziemie Polski, wzniecaj poary i upi. A Bolesaw,
197 198

Martis alumnus za Gallem, II 18, gdzie puer Martis. consilium r. 1102 ukadem zewntrzT. Tyc,

Tre tej typowej umowy feudalnej (o wzajemnym i auxilium) powtrzona prawie dosownie za Gallem, II 32. Od bracia rzdzili na rwnych prawach, kady w swojej dzielnicy; w r. 1106, o ktrym tu mowa, regulowali wsplne wystpienia ne, ale Zbigniew musia uzna zwierzchnictwo Bolesawa; Zbigniew, s. 712 (w dyskusji z R. Grdeckim). Por. wyej, przyp. 158.

acz czego podobnego si nie spodziewa, to jednak nieustraszony leci z garstk zbrojnych [i] uderza na nieprzyjaci. C za szalestwo! C za zuchwao! Osiemdziesiciu ledwie mw stacza walk z trzema tysicami. Atoli c znacz oni wobec tylu? Nie na prno jednak iskierka wpada w snop zboa. Gin wprawdzie Bolesawowi, lecz wol gin ni ustpi, [a] klska nieprzyjaci staje si dziesiciokro wiksza. I nie przestaje wcieky lew przebija si rodkiem hufcw i ama w kliny ustawionych szykw, pki nie pad jego rumak z rozdartymi genitaliami. W kocu przeto bijc si pieszo [jeszcze] wielu powali i z pola walki nie ustpi, przez swoje niezmordowane mstwo tym zacitszym stajc si przeciwnikiem. Z nie mniejsz wszak zaciekoci naciera Skarbimir, komes paacowy199, i to tym zawziciej, im bardziej krwi broczy, bowiem na prawe oko ociemnia200. Rwnie zwycizcy jego towarzysze na wszystkie strony siek i rzucaj na ziemi nieprzyjaci. A niektrzy z nich, nie zwycieni, lecz zwycianiem umczeni, pord mnogich polegych nieprzyjaci zasypiaj201. [27] JAN: Czego podejmujemy si z mioci ojczyzny, mioci jest, nie szalestwem, mstwem, nie zuchwaoci; bo mocna jest mio jak mier202, im trwoliwsza, tym mielsza. Nic bowiem
Scarbimirus comes sacri palatii, 'witego paacu', dostojnik najbliszy majestatu wadcy; Skarbimir z rodu Awdacw, piastun, potem palatyn Bolesawa Krzywoustego; W. Semkowcz, Rd Awdacw w wiekach rednich, Rocznik Tow. Przyjaci Nauk w Poznaniu 46(1920), s. 318 n.; M. Plezia, Kronika Galla na tle historiografii XII wieku, Krakw 1947, s. 184. dextro lumine tenebratus za Gallem, II 33, gdzie mutilatus, bya to wic utrata oka. Forma tenebratus sugeruje istnienie czasownika tenebrare, ktrego nie znaj sowniki. A moe byo pierwotnie terebratus 'przekuty'? Por. ks. II, rozdz. 28 i przyp. 211. Justyn, Epitome II 11. To starcie bitewne z Pomorzanami opisane do wiernie za Gallem, II 32. Inne, np. zdobycie Koobrzegu, Wincenty pomin. Pie nad Pieniami 8, 6. W dalszym cigu przykady z ksig witych i pisarzy pogaskich jako rwnoprawne motywacje dla mioci ojczyzny.
202 201 200 199

mielej nie wzywa obywateli pod bro ni obawa przed oglnym niebezpieczestwem. Dlatego to Solon zachcajc Ateczykw mwi: Chciabym, abycie nie mniej byli bojaliwi ni odwani, poniewa boja skania do ogldnoci, ogldno rodzi ufno, a ufno daje ycie odwadze, dziki ktrej czowiek czsto sam siebie w miaoci przewysza"203. C tedy pobudzio Machabeusza, majcego omiuset mw przeciwko dwudziestu dwom tysicom Bakchidesa, i zapomniawszy o sobie pamita raczej o swoich ziomkach ni o [wasnym] yciu?204 Mio ojczyzny. Dlaczego syn Saula, gdy straci na pmorgowym skrawku [ziemi] dwudziestu mw, z jednym tylko towarzyszcym mu giermkiem uderzy na tyle zastpw filistyskich i popoch sprawi?205 Skd bowiem tak wielka odwaga Eleazara, e cho inni cao uchodzili, on wola zosta zmiadony przez sonia, ktrego przebi od spodu?206 Co dodao ducha szeciuset Spar- tanom, e poszli na obz Kserksesa i nie lkali si piciuset tysicy nieprzyjaci?207 Mio ojczyzny. Skd u wielu tak stanowcza gotowo powicania ycia? Bowiem, eby nie pomin innych, bez urazy posuchaj o niesychanej dzielnoci Kodrusa. Dorowie majc walczy z Ateczykami zasigaj rady wyroczni. Otrzymuj odpowied, e jeli zabij krla nieprzyjaci, sami ponios klsk. Dowiedziawszy si o tym, ateski krl Kodrus zmienia odzienie, w achmanach wchodzi do obozu nieprzyjaci, umylnie sierpem rani onierza, a ten zraniony zabija go. Nieprzyjaciele, rozpoznawszy ciao, ustpuj bez walki. Tak to bohaterski krl przez ofiar z wasnego ycia ocali ojczyzn208. Nie jest wic obce cnocie z wasn szkod ka kres nieszczciom publicznym.
podstawy literackiej przykadu o Solonie, nie odnaleziono. 204 pierwsza Ksiga Machabejska l, 9. 205 Syn Saula Jonatan, Pierwsza Ksiga Samuela 14, 14. 206 pierwsza Ksiga Machabejska 6, 4346. 207 Justyn, Epitome II 11. 208 Justyn, Epitome II 6. O Kodrusie por. Prolog, przyp. 1.
203

prawodawcy

ateskim,

[28] MATEUSZ: Gdy wreszcie szeroko rozesza si wie o bitwie, zewszd zbiegaj si swoi do ksicia. Jednake nie brak takich, ktrzy nazywaj go zuchwaym, nieogldnym i pochopnym, poniewa z nierozwanym zapaem narazi si na tak wielkie niebezpieczestwo; i nie przystoi krlowej roju209 wylatywa gdzie bez roju. Innym czyn ten wydaje si znakomity, odwany, godny wyniesienia pod niebiosy. Powiadaj, e ksi powinien by osek, aby swoich ostrzy, nie przytpia. A przypatrujc si trupowi konia wrd trupw nieprzyjaci: Oto mwi oto w Bucefa Aleksandra, zabity przez krla Indw Porusa, ktrego potem Aleksander za ogon do swoich wywlk spomidzy nieprzyjaci"210. Atoli i dla komesa Skarbimira, ktremu wykuto oko, znajduj pociech wzit z [ycia] ojca Aleksandra, bo gdy Filip oblega miasto Meton, strzaa wypuszczona z murw wykua prawe oko krla. Z powodu tej rany nie by ani gnuniejszy w prowadzeniu wojny, ani bardziej rozgniewany na nieprzyjaci; w stosunku do zwycionych by nie tylko umiarkowany, lecz nawet agodny211. Bolesaw za na ksztat bystrego strumienia jakby bardziej wzburzonym rwie si nurtem, z kad przeszkod staje si gwatowniejszy, za kadym zrywem odwaniejszy. A gdy z wielk zawzitoci gotuje si do pomsty, donosz, e pod bram stoj Czesi, znowu podstpem zwabieni przez Zbigniewa212. C wic z dwojga wybra naley? Czy dawnego ciga wroga, czy wyj naprzeciw nowemu? Albowiem to jest bezpieczniejsze, tamto chwalebniejsze. Wierny naladowca Machabeuszw nie zaniedbuje ani jednego, ani drugiego, albowiem i ci,
209

W tekcie ducem examinis, 'ksiciu roju', nieco niej rex, 'krl'. Por. ks. IV, rozdz.

5 i 21. Justyn, Epitome XII 8, moe jednak Juliusz Waleriusz, Gesta Alexandri II 7(11). Bucefaa dosiada take nieustraszony Kazimierz Sprawiedliwy. Zob. ks. IV, rozdz. 14. Justyn, Epitome VII 'wyku' (oczy). Por. przyp. 200.
212 211 210

6.

Tu

uyty

dwukrotnie

czasownik

effodere,

Kronika Galla, II 34.

ktrych wysa na Pomorze, odnosz zwycistwo nad Pomorzanami, i on sam triumfuje nad tysicami Czechw. Tym sposobem i za krzywd bierze odwet, i ojczyzn ocala. Jest na pograniczu czeskim miasteczko Kole213, ktre spono nie z winy nieprzyjaci, lecz dlatego, e niedbaa zaoga zlekcewaya poar. Bolesaw obawia si, eby nieprzyjaciele nie zajli go i nie obwarowali, czym prdzej wic tam spieszy i da od brata pomocy. Do ocigajcego si pisze: Nazbyt wybredny jest, kto pragnie zaszczytu bez ciaru. Bo jeli nawet sztuka rzdzenia jest zaszczytna, to przecie i uciliwa. I my wprawdzie z tego samego ogrodu jednako zrywamy rozkoszne owoce, wszak nie w jednaki sposb go uprawiamy. Tymczasem rozum wymaga, aby trud nie odstraszy tego, kogo cieszy poytek. Godzioby si za, aby w zarzdzie publicznym, w pieczy nad rzeczpospolit ten przed wszystkimi by pierwszy, ktry gruje pierwszestwem z powodu pierworodztwa214. Jeeli jednak wolisz uchyli si od brzemienia trudu, przynajmniej bd przychylny trudom moich i moim wasnym, ktre, jak si przekonasz, zgodne s z dobrem ogu. Twoim przeto udziaem niech bdzie wadza rozkazywania, moim gotowo do posuszestwa. Szpetnie bowiem jest mocowa si z ciarem, ktry si raz przyjo". Na to w przewrotny kamca odkuje si, oburza, posw do wizienia wtrca [i] ali si, e szukaj z nim zaczepki. Podega przeciw bratu Pomorzan, Czechw, Morawian i ksit niemieckich, aby go usunli z krlestwa. Bolesaw usyszawszy to uczu groz i zawaha si:
Ktrych ma wpierw oczekiwa lub ktrych bi nieprzyjaci215.
213 214

Kole na lsku Opolskim, u ujcia Kodnicy do Odry.

Duga aliteracja: in reipublicae patrociniis eum principari precipue qui primogeniturae praemiunt principatu. Bolesaw z pewn ironi poucza brata, e skoro ju walczy o wadze, to powinien liczy si z porzdkiem publicznym.
215

Prawdopodobnie wasny wiersz autora.

Mdrze jednak poszedszy za rad [ludzi] roztropnych, pozyskuje sobie Czechw, zawiera przymierze niweczc zarazem i podstpy, i siy brata. Albowiem ten, zwyczajem Partw lub jeszcze gorzej ni Part, wybiera ucieczk zamiast walki i za przykadem Mariusza ukrywa si w sitowiach Mazowsza216. Bolesaw, zajwszy wszystkie jego grody, zawzicie go ciga, a Zbigniew pokornie rzuciwszy si [mu] do ng, ledwie za wstawiennictwem monych stronnikw217 uzyska wreszcie to, e brat uzna go przynajmniej za swego rycerza, [jeeli ju] nie za wspdziedzica tronu. Dla zadouczynienia przyrzeka rwnie, i adnych warowni, Bolesawowi podejrzanych, ani na nowo nie wzniesie, ani zburzonych nie odbuduje. Jednak nawet wtedy zarzewia wrodzonej przewrotnoci nie mona byo w nim przytumi, a c dopiero zagasi. Nieatwo bowiem odwykn od przyzwyczajenia, gdy przyzwyczajenie staje si drug natur218. Tak wic udajc mio [Zbigniew] zastawia sida, kopie doy, skrca ptle, zarzuca sieci, na wdki zakada przynt, zatruwa pociski i prbuje wszelkiej sztuki podstpu. Na koniec wyrzuca z siebie gorycz ci i zabjczy jad. Gdy mianowicie Bolesaw mia wyruszy na Pomorze, ten gorliwy pomocnik wspar brata zwykym sposobem: bowiem bluniercza bezbono odziera przysig z wiary, [a] natur z mioci. Bratu odebra [on] podpor, [jak mia] u swoich, sam za odda si posikowaniu nieprzyjaci. Aby ukry podstp, zmienia zbroj, udaje szeregowego wojownika, wchodzi do obozu
O taktyce Partw czyta autor u Justyna, Epitome XL 2. Mariusz rozgromi Cymbrw i Teutonw w 1. 102101 p.n.e. A. G u t s c h m i d, Kritik, s. 210, dostrzeg tu cytat z Landulfa zw. Sagax, Historia miscella V 10, wtpliwe czy bezporedni. optimatum tj. czonkw stronnictwa senatorskiego wg nomenklatury rzymskiej. Dziao si to w 1108 r.; T. Tyc, Zbigniew, s. 4; K. Maleczyski, Bolesaw Krzywousty, s. 38 n. non enim est facile a consuetudine revocari, cum sit consuetudo altera natura, Cycero, De finibus bonorum et malorum V 25, 74; Makrobiusz, Saturnalia VII 9, 7.
218 217 216

brata i po nocnym zwiadzie wesp z nieprzyjacimi dokonuje napadu. Bolesaw by tymczasem poza obozem pilnie objedajc strae swoich. Od tyu przeto zagarn napastnikw, [a] gdy ich rozgromi, [sam] mistrz podstpu zosta rozpoznany, gdy przypadkiem hem zrzuci, i ujty. Oskaraj go przed sdem o obraz majestatu219: Uderzye z nieprzyjacimi na obz [wsp]obywateli!" On na to: Nie przecz, e wkroczyem razem z nieprzyjacimi, a nawet przed nieprzyjacimi, gdy staraem si uprzedzi ich napad". A gdy cae zgromadzenie osupiao w obliczu grozy i postpku i winowajcy, pewien dostojnik godnoci ksiciu najbliszy220 [tak mwi] zaczyna:
Mwi-li nam czy milcze? Boleci jest bl przemilcze . Rany podwaja si bl, skoro w tej ranie tkwi cier221.

Choby jednak jzyki wszystkich milczay, wasne zamysy czowieka o nim nie zamilcz. Ten bowiem przebiegy czowiek, chcc ukry podstp, zmienia ubir, porwany dz wadzy udaje si nagle do nieprzyjaci, podjudziwszy ich na zgub ojczyzny. Noc wdziera si do obozu [wspobywateli222, aby zgasiwszy blask krlestwa tyranem si uczyni i po tyrasku panowa. A zatem zgadzam si z przeciwnikiem, e Zbigniew w przebraniu wkroczy z nieprzyjacimi do obozu [wspobywateli; lecz to wydaje si
crom magistratu maiestatis insimulatur, domylne: crimine laesae maiestatis, tak jak to odczyta kronikarz wielkopolski w rozdz. 20. 220 quidam principi dignitate satrapa proximus; musiaby to by palatyn, ale autor nie przypisa tej mowy dopiero co wspomnianemu Skarbimirowi, ktrego domyla si W. Semkowicz, Rd Awdacw, s. 141. Nastpuje udramatyzowany przebieg rozprawy sdowej z przemwieniami oskaryciela, obrocy oraz ostatnim sowem oskaronego. Sporo tu powoa z ksig justyniariskich prawa rzymskiego. 221 Prawdopodobnie wasny wiersz autora. 222 castra civium, a niej castra civilia, terminologia rzymska, w XII w. w Polsce znana nie tylko Wincentemu.
219

spraw sporn, w jakim zamiarze to uczyni, czy wprowadzi ich, czy dokona z nimi napadu. I najpierw trzeba przypatrzy si naturze tego czowieka, po wtre rozway, jakie mia zamiowania do nauki, po trzecie wykaza, jak jest usposobiony wzgldem [wspobywateli oraz nieprzyjaci. Po przedstawieniu bowiem tego nie zajdzie nawet maa wtpliwo, ktra by moga odwlec jego potpienie. Ot jasno okae si, e natura jego nie ma nic wsplnego z zacnoci, jeli uwaniej przypatrzymy si jego pochodzeniu. Nieatwo bowiem wzmacnia si rolina, ktrej korze robak w samym zarodku nadgryza. A nawet jeli na wierzbie zaszczepi si gazk, wierzbowego nabiera smaku, a z pegaza poczte mulatko odtwarza ole prostactwo matki, a nie pokrewiestwo z pegazem. C moe wyda winorol mieszanego pochodzenia, jeli nie cakiem cierpki smak dzikiego wina? Niezdrowy za jest sok szkodliwego korzenia. Mwi, e lwica niekiedy parzy si z lampartem, skd, jak mwi, rodzi si pantera223, a gdy lew j na tym przyapie, z zawici parzy si z wilczyc; z tego rodzi si wilkoak, zwany pospolicie wciekym wilkiem. Jakiego to siewc cnoty moe wyda lub pocz szkoa nierzdnicy. Gadatliwa figlarno oczek i sama czuo seplenicej mowy budz [ju] pewne podejrzenie.
Jakie ustami czuymi podstpne podsuwa wyrazy. Tak sodko, tak miodem zaprawiaj wabice syreny. W puszce mijowy tkwi jad, w ustach sodziutki jest mid224.

Natura bowiem jej jest taka sama jak bazyliszka, [jak szaleju]225, jak smoka, jak rogatego wa. Albowiem bazyliszek i pogodnym wzrokiem zabija, i niszczy; szalej im sodszy, tym szkodliwszy;
uncia, 'pantera', pantery; Balzer, II, s. 34.
224 223

wyraz z

urobiony

francuskiego I 35;

'once', dwa

odmiana wasne

Pierwszy

wiersz

Persjusza,

Satyry

dalsze

autora. cicuta, 'szalej'. najbliszego zdania.

225

Istnienie tej opustki w rkopisach

wynika z sensu

caoerca nigdy nie jest okrutniejszy, ni gdy przymila si z gobi niewinnoci226; rogaty w za okazuje w swych rogach pewn wspaniao, zachowuje si jak krl gadw. Nie natura tych istot, lecz przewrotno [ich] natury i jad zabjczy tak uporczywie zakorzeniy si w tym najpodlejszym [czowieku], e ani nie chce, ani nie moe ich si pozby. Dowody na to z poprzednich jego czynw janiejsze s od soca; pomijam je jako dobrze wam znane, poniewa tracenie czasu na omawianie sprawy oczywistej jest nierbstwem. Dochodzi do tego jeszcze nauka znakomitych obyczajw, w ktrej to u Niemcw, to u najdoskonalszych Praan w ustawicznym pocie czoa wreszcie si wydoskonali.
Komu nie znana jest pycha, wynioso i sza wojenny227 Teutonw? W kraju i dalej, tu i tam j obnosz.

Albo kt nie wie, jaka jest nauka praskiej moralnoci: Bd, synu, jednoczenie i pochlebc i czowiekiem podstpnym228, poniewa nic atwiejszego jak pod pozorem leczenia dusz z chorego wypdzi. Udawaj grzeczno, gdy nienawidzisz, nienawi kryj w grzecznoci, bo:
Droga to atwa i czsta udan zwodzi przyjani.

Dbaj o przyja dla korzyci, nie dla [samej] wiernoci, bo czym jest korze bez soku, czym li bez owocu, tym przyja bez korzyci229. Zawsze wicej obiecuj, ni chciaby udzieli, gdy wielkie obietnice mao kogo obowizuj, wielu [za] raduj. Std to w nim:
Tu znowu smok nazwany jest holophagus, 'caoerca'. Por. wyej ks. I, rozdz. 7. 227 furor Theutonicus, chtnie cytowane okrelenie Lukana, Pharsalia I 255. Por. furor impetus Lemannici niej w ks. III, rozdz. 18. 228 Justyn, Epitome IX 18. Por. take Decretum Gratiani C. 9, q.3, c. 61 oraz Balzer, I, s. 417. 229 Decretum Gratiani C. 2, q. l, c.2; Balzer, I, s. 418, 423; Codex 9, 47, 16; Balzer I, s. 471, przyp. 4.
226

Owoc nie idzie za kwiatem ni kieka nie wida na kosie, Ciar na szali wag nie ma ciaru ni krzty.

Jeli wic zamony ssiad rozbudza chciwo, jeli wykwintny towarzysz230 tyzny pozbawia i zniewieciaym czyni, jeli obcowanie urabia obyczaje, komu wydawaoby si dziwne, e on takim bdc na takie way si czyny? Surowiej jednak oskara go sroga na ojczyzn zawzito, bo chocia nie miewa ani sposobnoci ani monoci czynienia szkody, to na pewno nigdy nie brakowao mu do tego ochoty. Dowodami winy231 s nie tyle same wizy, ile ka wizienia [za] zuchwao najokrutniejsz, bezecny spisek wielekro knowany przeciw ojcowskiej powadze. Sami bowiem dobrze wiecie, jak zawsze dny by krwi nie tylko obywatelskiej, lecz nawet bratniej. Albowiem c mwi nawet siy nieprzyjaci, tylekro przeciw nam uyte? Co powinowac-twa, sojusze, co tak chytrze motane tylekro z wrogami podstpy? Nie chodzi tu o czyje osobiste niebezpieczestwo, lecz o powszechne caego pastwa232, ktrym ten przebiegy czowiek nie mogc owadn, zgubi je pragnie. C wreszcie wymowniejszego nad okolicznoci tego czynu, o ktrym teraz mowa?
Jaki to on podstp kapturzy kapturem swym?

Uprzedza nieprzyjaci, zbroi si, lecz odmiennie. Wiesz, czemu uprzedza? Aby w razie zwycistwa mg si chepi, e doda odwagi nieprzyjacioom, w razie [za] poraki mg si przechwala przezornoci zwiastuna. A dalej, dlaczego si uzbroi? Aby zwyciy. Dlaczego odmiennie? Aby w razie poraki zdoa si ukry, tak iby na ktrkolwiek stron los rzuciby koci nie zabrako mu jednego z dwojga: pewnoci zwycistwa
delicatus socius mona te tumaczy 'rozwizy towarzysz'. rei argumenta z Kwintyliana, Institutio oratoria V 10, 23. Caa mowa oskarycielska zgodna z zaleceniami tego retora rzymskiego z I w. n.e. 232 publicum rei publicae discrimen, 'pospolite rzeczy pospolitej nieszczcie', czyli dotyczce ogu.
231 230

lub zrcznego kamstwa. Czy jest wic jakikolwiek wykrtny pozr, ktrym mgby osoni tak nago zbrodni? Powoasz si na mstwo? Ale w nim nie mona sobie wyobrazi nawet mapiego udawania mstwa! Albo na dary natury? Wszak ta natura nie tylko nie bya dla niego przyjazna, lecz zgoa zgubna. Czyme wic s, powiadasz, braterska wi, obywatelskie oddanie, dobro ojczyzny, sprawiedliwo w kocu [nalena] spoecznej uczciwoci?233 Kto jest tak zatracony, by nim to pozwolio zachwia a co dopiero rzuci w tak straszn przepa zbrodni? Wszelako on zawsze by najzacitszym wrogiem tych wszystkich [wartoci]. Przeto jeli oko rozumu234 zwrcimy na jego wrodzon nikczemno, jeli wasze wraliwe powonienie czuje straszliw zgnilizn jego obyczajw, ktrej wstrtna wo zakaa cae powietrze, jeeli rozway kadc na szali235 zacit zapamitao w zoliwym postpowaniu, jakiej nigdy mu nie brakowao, jeeli pogra go cay ciar okolicznoci i nie daby si wymyli na jego korzy aden zgoa, choby wyebrany gos obrony nikt nie zaprzeczy, e tu zy czyn popeniono. W kadym razie, poniewa powrz w kilkoro skrcony trudno rozerwa236, poniewa ten potwr acuchem jest pokonywany i pokonywany, nie wiem jaki przebiegy czowiek, jaki Proteusz237 zdoaby bd
publicae honestatis iustitia, 'pospolitej uczciwoci sprawiedliwo', tak jak pojcie iusticia politica w ks. IV, rozdz. 5 i dzisiejsza 'praworzdno' w jej najpeniejszym rozumieniu. Nawizanie do Jana z Salisbury, Policraticus i Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis; Balzer, I, s. 343 n., 369373. Termin oculus rationis wzity z dzie teologicznych Hugona od w. Wiktora, ktry rozrni oko ciaa, oko rozumu i oko kontemplacji. Wincenty utrzyma ten podzia: za rozumem wymieni postrzeganie zmysowe, a w kocu examen, czyli rozwaanie. in lance appenditur examinis, 'zawiesza si na szali rozwaenia', czyli przemylenia, przebadania. W tym samym zdaniu circumstantiae, 'okolicznoci' popenienia czynu, wok ktrych koncentrowaa si uwaga moralistw XII w.
236 237 235 234 233

Ksiga Koheleta 4, 12: powrz potrjny nieatwo si zerwie. przeksztacenie si w r-

Bstwo morskie, ktremu przypisywano ne postaci, symbol zmiennoci; Balzer, I, s. 311.

wyrok potpienia zmieni, bd ten rodzaj kary uchyli. Bo gdyby ten wyzuty z wszelkiej ludzkoci czowiek otrzyma pomylny oby nie! dla siebie wyrok, nic wicej ani zu zaradzi nie bdzie mogo, ani bdu naprawi. Ani bowiem nie zapobiega si poarowi, gdy [ju] wszystko w zgliszczach, ani po rozbiciu okrtu nie zaradza si rozbiciu, zwaszcza e dla dobrowolnie i z rozmysem popenionej zbrodni nie mona spodziewa si przebaczenia, za czynem za popenionym z nierozwagi lub z przymusu mona si uj, i to susznie. Prawo bowiem nie pozwala pobaa zbrodniom, chyba e raz tylko dopuszczono si przestpstwa238. Zaledwie skoczy mwi, gdy cae prawie zgromadzenie podnioso groty na Zbigniewa. Woaj, e nie tylko naley go przebi, lecz zgoa bez litoci rozszarpa na kawaki. Ledwo wreszcie ucicha wrzawa, jaki biegy w prawie rzecze: Wielce jest to niegodziwe, eby kara poprzedzaa wyrok. My za na nikogo nie moemy wyda wyroku, chyba na takiego, ktremu dowiedzie si winy lub ktry sam si przyzna. Dlatego cesarz Konstantyn orzek: Sdzia badajcy przestpc niech nie wydaje wyroku wpierw, a obwiniony albo sam si przyzna, albo zostanie przekonany przez rzetelnych wiadkw239. Syszelicie za, jak obwiniony zaraz przy ustaleniu sprawy spornej zastrzeg si mwic: Przyznaj, e wszedem do obozu z nieprzyjacimi, a raczej przed nieprzyjacimi; i nie dokonaem napadu, lecz zamierzaem donie, e [nieprzyjaciele] dokonaj napadu. Temu za, ktry czyni zastrzeenie wsparte silnym dowodem, wedug prawa nie naley odmawia monoci wysuchania [przed sdem]. Rozum wic wymaga, aby ten, kto si zastrzega, nie zamilcza dowodw podbudowujcych [jego] zastrzeenie"240.
238 239

Codex l, 4, 3, 4; Balzer, I, s. 471 n.

Decretum Gratiani II, C. 2, q. l, c. 1; Codex 9, 47, 16. Por. Balzer, I, s. 418, 423, 471, przyp. 4. Ratio non sileat.
240

ergo

exigit ut,

qui

excipit,

constructivas

exceptionis

rationes

Na to [rzecze] Zbigniew: Na spraw, dostojni panowie, patrze naley, nie na czowieka, poniewa czynu pobudki zway wypada, nie czowieka natur roztrzsa241. Na rozkaz bowiem ksicia242 wyruszywszy przeciw wsplnemu wrogowi trafem wpadem w potnych wrogw zasadzk. Staj, zboczy nie sposb, cofn si niepodobna, si [wasnych] prbowa nierwno si nie pozwala. C bowiem, mylisz, poradzi winne grono pod prasy tokiem? C tedy? Wnet z natchnienia nocy i [mojej] zmylnoci rzucam bro, udaj ich towarzysza; przeczuwam, e was napadn i nieznacznie wylizguj si nieprzyjacioom, aby rzecz wyjawi obywatelom, uprzedzam nieprzyjaci w lad za mn postpujcych, woam, e grozi walka. Jednake na samym wstpie do obozu zostaem otoczony z jednej strony przez nieprzyjaci, z drugiej przez obywateli jako wrg. Kt za miaby zaprzeczy, e obywatelowi wolno uciec si do wspobywateli i e nie powinien tai grocego pastwu niebezpieczestwa? Atoli najpierw wypada wykaza, e nie byo tu woli czynienia za, po wtre, e nic innego nie naleao czyni ni to, co uczyniem; wreszcie udowodni najoczywiciej, e to, na czym strona przeciwna buduje i opiera swoje zarzuty, nie ma adnej mocy. Nie ma bowiem powodu, ktry mgby nas popchn przeciw sobie samym i na zgub naszej rzeczypospolitej; gadzinowa to bowiem rzecz, nie ludzka, macierzyskie targa ono. Ani te, prawdopodobniejszy zda si, wzgld na denie do wadzy, ktry przytacza przeciwnik, nie moe si osta. Bowiem jeeli jest a raczej poniewa denie do wadzy jest [rwnoznaczne z] niepohamowan dz zaszczytw, kto do tego dy, to z musu ulega dzy, a jeeli dzy ulega, to i namitnie pragnie243. Jakime wic sposobem kto rozsdny
241 242

Ponowne nawizanie do Kwintyliana, Institutio oratoria V 10, 23. edictum principale na wzr formuy rzymskiej; Balzer, I, s.

439. Nam si est, immo quia est ambitio, vehemens honorum appetitus, quod quis ambit, necessario appetit; si appetit, desiderio amplectitur. wymylna gra sw ( paronomasia), szczeglnie trudna w tumaczeniu.
243

mgby wzdycha do zagady tego, co [sam] pragnby posi na zawsze? Wszystko bowiem, co choby niewielk nci czowieka przyjemnoci, w najczulszych tuli on objciach. A c dopiero to, co wesp z mlekiem wyssane244, z ktrego sodycz natura nas pocza, zrodzia, wykarmia, pielgnowaa, wychowaa. Jeeli bowiem jaskka kota do gniazda nie dopuszcza, jeli owad miodorodny trutnia od ula oddala, jeli wreszcie mrwka chroni mrowisko od poaru, z jakime sercem mgby syn bd poar w onie matki wznieci, bd na czcigodne ojcw piersi okrutne nieprzyjaci miecze wyostrza? Pewnie, nieludzka to rzecz najsroszemu nawet czowiekowi przypisywa tak dziko, wszak czowiek jest z natury stworzeniem agodnym245. Jeeli wic obiecaem wykaza, e nie byo powodu, dla ktrego miabym knowa zgub rzeczypospolitej i jeeli wyjaniem, e ani denie do wadzy, ktre oni nam przypisuj jako szczeglny powd [dziaania], ani sama istota rzeczy, ani ludzkie uczucia nie mogy przyzwoli na czynienie za ani wtpi, by nie przyznali, i nie byo tu miejsca na przestpstwo. I zaiste, nie godzio si, ani nie naleao postpi inaczej, ni postpilimy. C przystoi bardziej ni to, co dla powinnoci [najwaciwsze?246 C waciwsze dla powinnoci ni to, czego koniecznie wymagao dobro ogu? Naleao zapewne albo przewidzian napa nieprzyjaci zatai, albo wyjawi. Skoro zatai, susznie uwaaem, e trzeba zmieni odzienie, aby nieprzyjaciele nie schwytali mnie jako donosiciela; skoro wyjawi [to] jak najusueniej ubiec nieprzyjaci, aby niespodziewany nieprzyjaciel nieuleczalnej rany nie zada. Pociski bowiem, ktre si
ea collactea taneus, 'mleczny brat'.
245 244

raczej

collactanea),

to

co

przyrodnie';

collac-

Przykady o zwierztach nawizuj do Listw w. Bernarda z Clairvaux, 2, 2, Mign, PL 182, col. 81; Balzer, II, s. 173. Uwaga o naturze czowieka do pogldw Pliniusza i Arystotelesa, tame, s. 388. pietati accedentius, "powinnoci', mie 'synowsk mio', a wic mio ojczyzny.
246

pod

ktr

wolno

rozu-

przewidziao, nie tak ostro uderzaj. Nie mogem wszak obojtnie znosi poaru nie tyle ssiedniego, ile wasnego domu. Zaniedba za pomieszania szykw [ludzi] przewrotnych nie znaczyoby nic innego, jak im sprzyja247. Podstpem [wic] walcz z nimi, poniewa si nie mog, bo
Kto u wroga pyta: moc czy zdrada?248

Nic wszake nie jest zgodniejsze z rozumem, nic bardziej odpowiadajce prawu, jak si si odpiera249 i podstpem wywin si z puapki, skoro tak prawa boskie, jak ludzkie dopuszczaj godziwy podstp250. Jednake ta okoliczno, zdaje si, ciga na nas podejrzenie, e niemal rwnoczenie z nieprzyjacielem wkroczylimy do obozu. Nikogo jednak nie godzi si sdzi na podstawie dowolnego podejrzenia, bowiem to wypada przypisa czciowo nieroztropnoci, czciowo niemonoci. Nic bowiem nie przeczuwajc przez nieprzyjaci zaskoczeni nie moglimy szybszym biegiem ich uprzedzi. Jest wszak zastrzeone prawem: Kto bez osobnej umowy zajmuje si cudz spraw, nie jest obowizany To odpowiada za niespodziany przypadek251. bowiem, czego oni usiuj dowie, e nasza natura nie ma nic wsplnego z cnot, nie naley do sprawy, bo nie o natur toczy si nasz spr, lecz o jako czynu. Tymczasem towarzysze Likofrona sofistycznym sposobem tam si sprytnie uciekaj, gdzie, jak im si zdaje, znajd stosowne argumenty252. Widzisz
Decretum Gratiani I, D. 83, c. 3. Wergiliusz, Eneida II 390 (tum. T. Karyowskiego, Bibl. Nar., S. II, nr 29, wyd. III, Wrocaw 1980). 249 vim vi repellere zgodnie z Digesta 43, 16, l, 27 oraz 4, 2, 12, 1. 250 Pojcie bonus dolus w przeciwstawieniu do malus dolus zgodnie z Digesta 4, 3, l, 3. Zob. jednak ks. I, rozdz. 13, przyp. 74: podstp nikomu nie wychodzi na dobre" itd. Dystynkcj ius divinum ius humanum definiowa Dekret Gracjana D. 9, c. 1. Por. Balzer, I, 504. 251 Codex 2, 18, 22. 252 Likofron z Chalkis uczony, poeta aleksandryjski z III w. p.n.e. Jego zawiy styl sprawi, e nazywano go ciemnym".
247 248

jednak, jak oni sami gin od wasnego miecza. Albowiem jeli przyjrzymy si naturze szczepienia, wszystko idzie za szlachetnoci latoroli, nie za dzik natur pnia lub korzenia253. A gdy nie maj co przytoczy, spord osobliwych darw natury te wini, [a] tamte skazuj na zdziczenie sposobem dziczek; swj za jad, ktry sami moe w sobie nosz, wszczepiaj w innych. Omiela si o wstydzie! bezczelny bezwstyd, zuchwao bezwstydnego jzyka mci najczystsze rdo uczciwoci.
Komu jest tajne, e wadztwem i saw, zacnoci woni, e obyczaju kwiatem Lemanie gruj? Kt to w zawody z zacnoci stanie? Czy nie Praanie? Kto znakomitszych zasug ma chwa? Czy nie Praanie? Kto cnoty, i tylko cnoty poda? Tylko Praanie!

Takich to rzeczy mistrzyni nauka [mi bya].

Z kwiatu tak owoc si tworzy, jak kieek z kosa wyrasta, Ciar na szali wag kady swj ciar ma254.

Wreszcie [przez to], e zarzucaj nam ojcowskiej surowoci okowy i lochy, kwiat wietlanego o nas mniemania ani nie zostaje naruszony, ani nie widnie. Bo gdyby nazbyt surowy sdzia ukara kogo bez wyroku, nie rzuca na przez to niesawy; jakime wic sposobem ojcowskie skarcenie moe zniesawi?255 Suchaj, co mwi prawo: Bezecno wcale na ciebie nie spada z tego jedynie powodu, e wtrcono ci do wizienia, e z rozkazu prawem ustanowionego sdziego naoono ci wizy256. Znowu, gdy bez zbadania sprawy powiedziano: popenie oszczerstwo257,
253 254

Obrona prawego urodzenia Zbigniewa? T. Tyc, Zbigniew, s. 27 n.

Antyteza do wiersza inwektywy na Niemcw i Praan z mowy oskaryciela. Por. wyej, przyp. 227. Prawo rzymskie mwi w tym kontekcie o skazaniu bez dowodw, a nie bez wyroku; Balzer, I, s. 471, przyp. 4.
256 257 255

Codex, 2, 11, 1.

W rkopisach znieksztacone sicophantis emendowane przez A. Bielowskiego na , MPH II, s. 326; Codex 2, 11, 17; Balzer, II, s. 177 n., 232 n.

a na danie obrocy odpowiedzi byo [tylko] przedstawione orzeczenie sdziego, to bynajmniej ciebie nie zniesawia. Ponadto twj krewny niech si nie obawia zniesawiajcej opinii, chocia po przeprowadzeniu ledztwa za zbrodni zosta poddany chocie, jeeli nie poprzedzi jej wyrok orzekajcy plam niesawy258. Reszt w kocu stosowniej pomin milczeniem ni zbija. Dziwimy si jednak, i tak dalece pobaa si przeciwnikom, e natychmiast nie poddaje si sdowej surowoci tych, ktrzy sdz, i wicej przypada w udziale sporom ni prawu, i usiuj przekona raczej przez zrczne przytaczanie faszywych zarzutw ni przez wykazanie prawdy. Jeliby kto mwi prawo by tak zuchway, i uwaaby za stosowne walczy nie dowodami, lecz obelgami, dozna uszczerbku swego dobrego imienia. Nie mona bowiem tak dalece by pobaliwym, eby kto odstpiwszy od sprawy posuwa si bd jawnie, bd podstpnie do zniewaenia swego przeciwnika; a jeli to uczyni, zapaci dwa funty zota na rzecz skarbu259. Jest wic janiejsze od soca na podstawie silniejszych argumentw, e nie byo ani powodu, ani ladu wystpku; i ani sama natura rzeczy, ani natura ludzka nie mogy zezwoli na wystpek. Rwnie i tego dowiedziono, e czego innego ani mio da, ani rozum wymaga nie mg; co przezornie zatajono, usunie [to] zostao ujawnione i sumiennie zaatwione. Jednake i to wykazano, e moment nierozwagi nie powinien szkodzi. Owszem, przeciwnik wasnym przebity mieczem ducha wyzion. I nie zniesawia nas ojcowska nagana260, wszystkie za plewy przeciwnikw do cna rozwiay si w powietrzu, a w potrjny sznur261, przecity ostr brzytw dowodw,
258 259

Codex, 2, 11, 14.

Codex, 2, 6, 6, l, co rwnie w Decretum Gratiani II, C. 3, q. 7, c. 2. Co do zwyczajowej sankcji pieninej strony si umawiay, std nie ma o tym w ksigach. Wysoko grzywny, duas auri libras, Wincenty podaje by moe na podstawie interpretacji zasyszanej na studiach; Balzer, I, s. 473, 541.
260 261

Codex, 2, 11, 13. Ksiga Koheleta 4, 12, powoana ju raz w mowie oskaryciela.

zamieni si w spopielae pakuy. Jeli wic za nas walcz mio, dowody prawa, jeli przeciwnikw za obelg i zniesawienie prawo obwinia i domaga si ukarania, nie widz, jaka przebiego, jaki Proteusz mgby bd wyrok uwalniajcy nas zmieni, bd ptl kary odci im lub rozwiza. Zmiowa si jednak naley, poniewa adna inna zaleta nie jest tak waciwa majestatowi wadcy jak ludzko, gdy jedynie przez ni naladujemy Boga262. A wic:
Skory niech bdzie wadca do nagrd, niechtny karaniu; Im sprawiedliwszy chce by, tym wicej dobroci niech ma"263.

C wic sdzisz, mj Janie, powinien by uwolniony, czy nie? Moim bowiem zdaniem:
Wszystko niepewne pewnym si staje w ustach wymownych.

[29] JAN: Czy nie wiesz, i mier i ycie jest w mocy jzyka? Ani te nie s tobie obce podwjny w Hermesa i usypiajca laska Merkurego264. Albowiem ci, ktrzy sprawy wtpliwe rozstrzygaj, upade podnosz, nadwtlone naprawiaj nie mniej zasuguj si rodowi ludzkiemu, ni gdyby w bitwach odnoszc rany ratowali ojczyzn i krewniakw. Std mwi cesarz: Najznakomitszym mwcom przyzna naley szedziesit funtw zota. Wszyscy bowiem maj korzyci z tego, czego wedle osdu ogu udziela si najprzedniejszym"265. Atoli kime ja jestem albo kiedy przynajmniej marzyem na dwuszczytowym Parnasie266 o jakiej iskierce [znajomoci] prawa, eby ode mnie wymaga [odgadnicia] wyroku sdowego267, skoro wydanie
Codex 5, 16, 27, 1. Proteusz bstwo morskie, przemienia si w rne postacie zwierzt i ywiow.
263 264 262

Owidiusz, Listy z Pontu I 2, 121. w postaci na wyob-

Grecki bg Hermes mia rzymskiego odpowiednika Merkurego. Laska, tzw. kaduceusz, uywana przez heroldw, raeniach tego bstwa opleciona bya dwoma wami.
266

Codex,2,7,14oraz2,7,25pr. Persjusz, Prolog, w. 2.

267

265

iudicialem calculum, z Epitome Iuliani; Balzer, I, s. 458.

termin

prawa

rzymskiego

zaczerpnity

wyroku straszniejsze jest dla samych sdziw ni dla wiodcych spr, gdy ci, ktrzy si prawuj, przed ludmi przedkadaj sprawy do rozwaania, sami za [znajduj si] pod okiem Boga, wiedzc, e raczej oni podlegaj sdowi, ni innych sdz. atwo jednak na podstawie obustronnie przytoczonych dowodw wyda ostateczny wyrok, jeeli po obu stronach nie zostan pominite adne okolicznoci. Wiadomo wprawdzie, e nie mona skazywa na podstawie podejrzenia, chyba e byoby silne i nie daoby si usun. Wiadomo, e za nieprzewidziany wypadek nie powinno si ponosi odpowiedzialnoci, poniewa opiekunw czy dozorcw nie naley wini za niespodziane wypadki, ktrych nie mona si byo ustrzec. I nie jest [on] zniesawiony z powodu wizienia i kajdan lub srogoci ojca268. To za, co ojciec w testamencie napisa gania synw, wedug prawa wprawdzie synw nie pozbawia czci, lecz u ludzi zacnych i powanych utrudnia dobre mniemanie o tym, ktry nie podoba si ojcu269. Prawo jednak w sprawie wojskowej tak rozstrzyga spr: Wojownik, nawet ktry by si tgo spisa bez pozwolenia zwierzchnoci, powinien by ukarany"270, zwaszcza e ten nie moe odeprze [zarzutu] i uniewinni si, poniewa powaga prawa wymaga, eby oskaryciel udowodni zdrad i ca win271. Niech si nikt nie dziwi, jeli zaamuje si potoczysta wymowno Zbigniewa, przed ktrym staje groba smutnej kary. Albowiem lekarz nie zawsze wyleczy i mwca nie zawsze przekona. Jeeli jednak nie pominie adnej okolicznoci, powiedz o nim, e [przynajmniej] temat mowy mia dobrze obmylony272. Ot to miabym do powiedzenia bez przesdzania korzystniejszego wyroku.
268 269 270 271 272

Codex, 5, 38, 4; Digesta 48, 19, 26; Codex 2,11/12,1; Balzer, I, s. 458. Codex 2, 11, 13. Digesta 49, 16, 3, 15. Codex, 4, 35, 13.

Ta sama refleksja o lekarzu i mwcy u Jana z Salisbury, Policraticus III, 10. U Galla opis ostatniego zatargu Zbigniewa z Bolesawem zajmuje rozdziay ks. II, 3641; w ks. III, 25 pisze on o powrocie

[30] MATEUSZ: Tego samego zapewne zdania bya wadza sdowa, jak dowodzi oczywisto samej sprawy i wykonanie wyroku na zasdzonym. Ten bowiem najokrutniejszy wrg obywateli, bezuyteczny obywatel rzeczypospolitej, na mocy wyroku ponis Tejrezjaszow kar: na dozgonne skazany zosta wygnanie273. Nie mia bowiem syn suebnicy dziedzicem by na rwni z synem urodzonym z wolnej274. Albowiem tak rwnie synowie Gileada, ktrych mia z prawego oa, rzekli do Jeftego: Nie bdziesz dziedzicem w domu naszego ojca, poniewa urodzie si z cudzoonicy". I wyrzucili go, chocia odznacza si wybitnymi zasugami275. [31] JAN: Nieprawe jego pochodzenie bynajmniej by mu nie szkodzio, gdyby wikszych dokada stara, eby y uczciwie; tak jak tene Jefte dla niezwykej askawoci zasuy na to, e zosta sdzi w Izraelu. Rwnie Hierona zrodzonego z niewolnicy wyrzuci ojciec jako zaka rodu; lecz pozbawionego pomocy ludzkiej pszczoy karmiy przez wiele dni, przynoszc lecemu mid. Wieszczkowie przepowiadali, e wry mu si panowanie, i dlatego ojciec z powrotem przyj synka i wychowa na przyszego krla. Temu modziecowi podczas pierwszej wyprawy wojennej orze usiad na tarczy, sowa na wczni; jedno z tych zjawisk oznacza krlewsk dostojno, drugie nisko rodu276.
Zbigniewa z wygnania, wydzieleniu mu grodw i wreszcie o jego kocu. Wincenty zmieni kolejno opowiadania; Balzer, I, s. 236 n. 273 Aluzja do kary przez olepienie, gdy mityczny potomek nimfy Chariklo, wieszczek Tejrezjasz, dozna olepienia (za to, e zdradzi ludziom tajemnice bogw); H. Zeissberg, Vincentius, s. 130. Gall (III 25) zatai, w jaki sposb Bolesaw ukara Zbigniewa za wiaroomstwo i niezbyt udowodnion win zamierzonego bratobjstwa, opisa jednak szczegowo publiczn pokut Bolesawa. 274 List do Galatw 4, 30. Por. Balzer, I, s. 477, przyp. 3 i poprawk wydawcw, tame, s. 560. 275 Ksiga Sdziw 11, 2. 276 Imi zapisane Iero niektrzy kopici poprawili bezpodstawnie na lepiej im znane imi Jetro, ktre nosi kapan madianicki, te Mojesza. Tymczasem chodzi o Hierona Modszego, tyrana sycylijskiego w 1. 265215 p.n.e. Prawie dosownie z Justyna, Epitome XXIII 4.

[32] MATEUSZ: Zbigniewowi wic przeszkod byo nie tyle podejrzane pochodzenie, ile zbrodnicze czyny. Nie naley bowiem w szkce pielgnowa ostu, a tym bardziej mii w zanadrzu.

ROZPOCZYNA SI KSIGA TRZECIA

[1] JAN: Poniewa nikt oprcz mdrca nie moe nie podoba si sam sobie1, gdy nawet mapie jej wasna szpetno nie wydaje si szpetna, obawiam si, ebymy wicej, ni to jest suszne, nie starali si podoba sobie samym. Lkam si, abymy sobie wzajem nazbyt nie potakiwali, eby w chwili, gdy gupio si do siebie umiechamy, jeszcze gupsza okoliczno niepodobania si nam nie urgaa. Albowiem przymilno wykarmia gupot, a mwienie na przekr mdro. Ganicy jednak niech bdzie przyjazny i rozwany: to bdy z mioci poprawi, to gania przepomni. Niech pochopnie nie obszczekuje, jak wcibska zjadliwo, ktra ska w trzcinie poszukuje i dziury w caym2. Niech raczej pamita tak o swoim, jak i naszym czowieczestwie, a take o tym e w ludzkim rozeznaniu nie masz nic doskonaego. Std to, ilekro Zeuksis3 chcia przedstawi wspania posta czowiecz, tyloma j obtacza pkolami, ile widzia w niej brakw. Zapytany o przyczyn tych pkoli, odpowiedzia, e dlatego tak czyni, i w czowieku nie ma nic doskonalszego nad
1 2

Seneka, Epistulae IX 22.

quae nodum quaerit in scirpo etfissuram in integro; przysowie to przytoczy Jan z Salisbury, Metalogicon II 10, przy charakterystyce jednego z mistrzw dialektyki. Wyej Wincenty chwali contradictio, 'mwienie na przekr', dialektyczne przeciwstawienie argumentw jako narzdzie mdroci; Balzer, I, s. 381. Zeuksis z Heraklei malarz grecki z V i VI w. p.n.e. rdo tej anegdoty nie znane. Koo byo w redniowieczu uwaane za symbol doskonaoci, pkola symbolizuj tu wic niedoskonaoci.
3

sam niedoskonao. Rwnie Kallistenes4 zapytany przez ucznia, po jak dugim czasie mgby osign doskonao, poda mu do prawej rki mirtow gazk, a do lewej szklan pyt, ktre sam zwyk by nosi niczym jakowy symbol, i powiedzia: Gdy ta szyba rzucona o skay nie da si stuc, gdy ten mirt swoim wzrostem nieba5 signie, wtedy dopiero spodziewaj si doskonaoci. Tymczasem za bdziesz doskonay, skoro poznasz, i tu doskonaym by nie moesz". [2] MATEUSZ: Zgadzam si, bowiem przy moich skpych siach dowiadczam si cudzych, ja, ktry pod tymi jukami, z musu dwiganymi, i cay si potem oblewam, i cay zasapany upadam. Twoje jednak towarzystwo, o poow lejszy czynic nasz ciar, pot osusza, siy dodaje i otuch do przejcia wzmaga6. Gdy wic zaraza buntu zostaa stumiona a nieprzyjaciel ojczyzny7 pokonany, lnica gwiazda Bolesawa zacza rozsiewa janiejsze promienie zalet. Gdy jedne z najokazalszych grodw Pomorzan zostay zdobyte, a inne dobrowolnie si podday, mieszkacy Biaogardu8 usiuj stawia opr. Zamknitych w [tym] najsawniejszym miecie, ktre ley w rodku Pomorza, [Bolesaw] opasa obleniem i pokazujc oblonym dwie tarcze, jedn bia, drug czerwon, pyta: Ktr wybieraKallistenes historyk i Wielkiego, 365326 p.n.e. rdo Balzer, I, s. 28, 44 n.
5 4

filozof grecki, dworzanin Aleksandra tej przypowieci rwnie nie znane;

aplanon, sklepienie niebieskie, wyraz uyty rwnie w ks. IV, rozdz. 19, prawdopodobnie za Janem z Salisbury, Policraticus II 19, a moe wprost z Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis, gdzie powtarza si wielokrotnie, ale w formie , aplanes; H. Zeissberg, Vincentius, s. 127; Balzer, II, s. 191.
6 7

Podobna refleksja zob. Prolog, rozdz. 4.

Zbigniew. Autor podejmuje tu wtek z Kroniki Galla, II 3941, ale tam brak okrelenia 'nieprzyjaciel'. Biaogard nad Parst na Pomorzu Zachodnim, czoowy orodek wadzy ksicej w tym czasie, wg Galla centrum terrae medium. Krzywousty oblega ten grd w 1107 r. Anegdoty nie ma w Kronice Galla.
8

ci?" Na to oni: Bia, poniewa ta nci jutrzenk pokoju, tamta grozi straszliwym rozlewem krwi". On im na to: Susznie, jeli wiec chcecie, ebycie zostali Biaogardem, niech Biaogard zabieleje poddaniem si, jeli za nie, niech krew wypisze na nim nowe imi, aby nie biaym, lecz krwawym si nazywa". Oni odpowiadaj z zacitszym jeszcze uporem: Owszem, niech si i biaym, i krwawym nazywa, aby biaym ogosio go nasze zwycistwo, krwawym za zagada twoich". Na to Bolesaw: Do kroset, panowie, te otry9 omielaj si nawet obelgami walczy. mieszy mnie, e kret rysia, limak tygrysa, skarabeusz ora do walki wyzywa. Lecz broni potrzeba, panowie, nie sw, czynu nie alw!" Wybiega przeto przed wszystkimi, w nagym zrywie przeskakuje wa obronny. Posuchaj, co za niesychana ma [tego] miao10. Ani go nie przeraaj krocie wrogw, ani jake gony szczk broni, ani nawa pociskw, grad kamieni go nie miady; pierwszy kruszy bram zapory, pierwszy wkracza do miasta; z tylotysicznych zastpw jedne trupem kadzie, drugie zmusza do cofania si w popochu. Wreszcie wszyscy jakby strachem zdjci przed majestatem, odrzuciwszy bro padaj na twarze, prosz o przebaczenie nie dla siebie, lecz dla maych dzieci, ich ocalenie wypraszaj, nie wasne. Mwi, e w caej peni zasuyli raczej na ukrzyowanie ni na przebaczenie. I chocia w mniemaniu [osb] przedniejszych nie naleao pobaa ani wiekowi, ani pci, jednak askawa yczliwo ksicia wszystkich oszczdza, wszystkim przebacza; uzna bowiem, e suszniejsza jest miociwa askawo i ludzko ni zemsta surowej sprawiedliwoci11. Ta szlachetno zjednaa mu nawet u wrogw niema przychylno, albowiem mieszkacy tak Koobrzegu, jak i innej dzielnicy Pomorzan12 oraz wszyscy naczelnicy dzielnic wasnowolnie i nie
9

plagiosippi; por. Rhetorica ad Herennium IV 31, 42. inauditam audi viri audaciam. Figura retoryczna zwana

polyptoton.
11 12

10

Myl podobna jak Codex 3, l, 8. okreli pozostaych Pomorzan

Maritimorum provinciae; dokadniej pniej kronikarz wielkopolski (rozdz. 20).

tak hardo jak niegdy, lecz z pochylonymi karkami wychodz mu naprzeciw i najpokorniej poddaj si pod jego rozkazy. [3] JAN: Nikt jednak nie jest miosierny prcz sprawiedliwego, nikt sprawiedliwy prcz miosiernego, albowiem sprawiedliwo bez miosierdzia jest okruciestwem, a miosierdzie bez sprawiedliwoci gupot13.
Sarnom agodnym agodny jest lew, a srogi tygrysom.

Atoli przedziwna jest zuchwao tego lwa, ktry nawet lwy nie tylko w sarny przemienia, lecz i w lkliwe zajczki. Nie inaczej ni Aleksander, ktry pokona osiemdziesit tysicy pieszych i szedziesit tysicy konnych Ambrw i Sygambrw; pierwszy wspi si na mur miasta i szacujc, e jest puste, sam zeskoczy; otoczony przez nieprzyjaci, w pojedynk walczy przeciw tylu tysicom. Trudno da wiar, jak sam jeden wyci i rozproszy tyle zastpw wojskowych: widzc, e tum go zalewa, przywar do pnia stojcego tu przy murze i oparty o jego podstaw tak dugo wytrzyma napierajce oddziay, a rozpoznawszy niebezpieczestwo doskoczyli do niego przyjaciele. Wreszcie po zburzeniu murw cae wojsko przyszo na pomoc. Gdy wtedy strza poniej piersi ugodzony omdlewa z upywu krwi, klczc walczy dopty, dopki nie zabi tego, ktry go zrani14. Jednake im sroszy by dla tych, ktrych mia pokona, tym askawszy by dla pokonanych. [4] MATEUSZ: Tymczasem cesarz Henryk V wkracza na Wgry15. Krl Wgier Koloman widzc, e wojskiem wcale mu nie sprosta, prosi Bolesawa o pomoc wysawszy taki oto list16:
13

w. Jan Chryzostom, Homilia do Ewangelii w. Mateusza; Balzer, II,

s. 203. Cay fragment z Justyna, Epitome XII 910 o podboju przez Aleksandra Wielkiego Ambrw i Sygambrw w Indiach. 15 Kronika Galla, II 45. Cesarz Henryk V (11061125) najecha Wgry we wrzeniu 1108 r. 16 Koloman I, krl wgierski (10951116), syn z uczonoci, co by moe podsuno Wincentemu pomys o napisaniu tego listu. W Kronice Galla, II 29 i 46, informacja o zaprzysieniu sojuszu midzy Kolomanem a Bolesawem.
14

Krl Wgier Koloman [le pozdrowienie] Bolesawowi, niezwycionemu wadcy Polski i Pomorza. Dokdkolwiek wiedzie zamys najserdeczniejszego przyjaciela, uczciwo wymaga, aby zapobiec jak naley wsplnemu poarowi17.
Twoja to rzecz si dzieje, gdy ponie ciana ssiada, A zlekcewaone poary zwyky przybiera na sile18.

Wszak nie w innym zamiarze niemiecka szaracza a do nas dotara, ni aby objadszy uchowaj Boe nasze winnice, tym atwiej na wasze rzuci si oliwniki. Poniewa wic rzecz wyprbowana prb nie potrzebuje, godzi si nie na was dowiadcza przyjani, lecz si przyjani na wrogach. Albowiem prawdziwy klejnot przyjani w nocy si skrzy, w nocy promienieje". Na to rzek Bolesaw: Przychodz mi na myl owi [dwaj] przyjaciele, uczniowie Pitagorasa19, ktrzy chcc umrze jeden za drugiego wity toczyli spr, a gdy aden z nich nie oszczdza siebie w obronie drugiego, przebaczono obydwom". Uderza wic na miasta Praan, niszczy je i pustoszy, poniewa wiedzia, e sw pomoc i podeganiem wzniecili wojn przeciw Wgrom. W ten sposb odwraca wroga od przyjaciela i skierowuje ku sobie, zajmuje drogi, czeka na wracajcych, nieustraszenie walczy, zwycisko triumfuje. Zawistna za zazdro nie mogc znie tak wielkiej sawy Bolesawa, tak wietnego triumfu, odbarwia saw [przypinajc jej] szare skrzyda20, faszywymi upaja pogoskami, obiegajc wszystkie strony Pomorza kamliwie gosi, e Polacy ponieli porak i e wrogowie uwizili Bolesawa. Twrc i mistrzem21 tego zmylenia by Gniewomir,
Sentencja zwana w redniowieczu areng umieszczana na pocztku listu czy dokumentu. Niniejsza wyjta z Justyna, Epitome XL 5; Balzer, I, s. 64. 18 Horacy, Epistulae I, 18, 8485. 19 Pitagoras z Samos filozof i matematyk grecki z VI w. p.n.e. Jego uczniowie: Damon i Fintiasz, o ktrych Cyceron, Tusculanae Disputationes V 22. 20 Dosownie: 'bezbarwnymi pirami odbarwia saw'. 21 auctor et magister.
17

czowiek bardzo wymowny, [lecz] pozbawiony wszelkiej uczciwoci22. Bolesaw darowa mu ycie po upadku Biaogardu; podnis ze witego zdroju chrztu, wynis do godnoci, uczyni bogatym, ustanowi namiestnikiem Pomorza. On, powiadam, przez to podstpne kamstwo namwi Pomorzan do odszczepiestwa i usun namiestnikw Bolesawa ze wszystkich stanic i grodw. [5] JAN: Prawdziwie mdre jest to zdanie, [e] gdy zestawi obok siebie przeciwiestwa, uwydatnia si i to, co waniejsze, i to, co mniej wane23. Jak bardzo bowiem rni si wschd od zachodu, jak bardzo wiato od ciemnoci, tak dalece on od [owych] przyjaci, uczniw Pitagorasa. Albowiem choby nikt w podobnym czowieku nie zauway ladu niewiernoci, gdy wierno takich ludzi jest wanie zdrad, musiaby dre przynajmniej przed niebezpieczestwem niewdzicznoci, ktra nawet wyzwolonych znowu niewolnymi czyni24. Mg pamita o poddaniu si ojca, [ale] nie zapomina o doznanym dobrodziejstwie. [6] MATEUSZ: Pamita wprawdzie, lecz za pno, lecz z musu. Bolesaw bowiem zebrawszy znowu bardzo liczne wojsko nie zajmuje si gromadzeniem bezuytecznych tobokw pochodzcych z upu, ale z niedostpnych miast Pomorzan jedne zajmuje, drugie burzy. Najwicej jednak mozow mia pod miastem Wieleniem25, gdzie w Gniewomir silniejszy stawia opr ni inni, poniewa zwtpi o przebaczeniu; a gdy mu robiono nadziej przebaczenia, jeliby si podda, rzek: Za wielk jest nieprawo moja, ebym mg zasuy na przebaczGniewomir grododzierca Czarnkowa (Gall, namiestnik Pomorza, o czym ju nie informowa terminu rzymskiego praeses provinciae; Balzer, I, s. 444, 248. Positis iuxta se contrariis znowu dialektyka, por. przyp. 2.
24 25 23 22

II 44 i 47), potem Gall. Wincenty uy esse perspicua;

et

maiora

et

minora

emancipatos remancipat, Codex 8, 49, 1; Balzer, I, s. 478. nad Noteci. Oblenie byo prawdopodobnie zim

Wiele 1108/1109 r.

nie26, i lejsze jest jarzmo mierci ni niewoli; chlubniej jest narazi ycie na rany ni wyda na mki". Z im wiksz wic zacitoci stawia opr, tym srosze i okrutniejsze siy przeciw sobie wywouje, tym czstsze godz w niego napady. Wreszcie zmuszony do haniebnego poddania si, skazany zosta na mier przez obicie kijem. Wszyscy inni zginli od miecza27. [7] JAN: Chwal odwag, zaciekoci nie pochwalam, chyba e co popeniono z gorliwego starania o sprawiedliwo, a nie z uczucia nienawici lub jakiej pychy. Nie jest grzechem zabicie czowieka z obowizku, nie jest winien zabjstwa onierz, ktry zabija czowieka posuszny wadzy28. Chwal Fineesa, ktry z Madianitk przebi Hebrajczyka, a Matatiasz bawochwalc29; Mojesz za z Lewitami przechodzc przez rodek obozu rce uwica krwi blinich, gdy z powodu [zotego] cielca zabito dwadziecia trzy tysice ludzi30. A nawet niekiedy wydaje si grzechem nie zabi; tak na przykad rzek Pan do Samuela, poniewa Saul zwyciywszy Filistynw przebaczy ich krlowi Agagowi: al mi, e Saula uczyniem krlem". W Saulu wszelako nie podobaa si Panu moe nie tyle pobaliwo, ile przekroczenie Paskiego nakazu. Dlatego powiedzia mu Samuel: Zgrzeszye, nie wiesz, e nieposuszestwo jest rodzajem bawo26 27

Ksiga Rodzaju 4, 13.

Wg Kroniki Galla (II 48) Polacy pozabijali Pomorzan mimo udzielenia im przedtem rkojmi bezpieczestwa. Wincenty sugeruje sdowy wyrok mierci na Gniewomira, zgodnie ze swoim pojmowaniem praworzdnoci pastwowej; Balzer, I, s. 478. Do pozostaych stosuje werset biblijny z Piewszej Ksigi Samuela 15, 8 (brzmienie Wulgaty: in ore gladii absorbentur). Byy w Polsce rne opinie co do stosunku do Pomorzan, nawet Gall Anonim nie we wszystkim pochwala wyprawy wojenne Bolesawa na Pomorze; T. Tyc, Zbigniew, s. 34 n.
28 29 30

Decretum Gratiani, II, C. 23, q. 5, c. 8. Ksiga Liczb 25, 718 i Pierwsza Ksiga Machabejska 2, 2426.

Ksiga Wyjcia 32, 2728. Prawo kanoniczne tymi przykadami uzasadniao zabijanie ludzi nieprawych; Decretum Gratiani II, C. 23, q. 5, c. 7; Balzer, I, s. 417.

chwalstwa"31. Z tego wszak nie powinnimy wysnuwa dla siebie adnych wnioskw, poniewa przywileje kilku ludzi nie czyni oglnego prawa32. [8] MATEUSZ: I tak, arliwo o dom Paski33, zotym icie godna zapisania pirem, uzbroia pockich biskupw Szymona i Aleksandra34, ktrzy z czujn przezornoci jednych i drugich nieprzyjaci gorliwie usiowali powstrzyma od domu Paskiego. Jak bowiem nawet najmniejszy punkt miejsca i czasu nie jest bezpieczny od zasadzki niewidzialnych, tak Mazowszanom nigdy nie brako najazdu widzialnych nieprzyjaci, gdy wkradli si to Prusowie, to Pomorzanie, to jedni i drudzy, std jawnie, stamtd podstpnie. To przyczyniao im nie tylko odwagi, lecz take zapobiegliwej gotowoci. wiczenie bowiem czyni mistrza, a miecz, jeli si go wci nie uywa, nie tyle tpieje, ile zgoa si szczerbi. Dlatego te [uwaam], e Mazowsze i w pomysach jest dzielne, i kwitnie rycerstwem modzieczo prnym i wspaniaym. Mniemam, e wrd nich Aleksander godzien jest najwyszego podziwu, gdy potrafi rwnoczenie podoa tak rnym i wanym zadaniom. Oto bowiem nasi mocarze jcz pod wodami i ci, ktrzy z nimi mieszkaj35. Rzecz zadziwiajca, ten sam [czowiek] jagniciem [jest] i lwem, ten sam wilkiem i pasterzem trzody, ten sam biskupem i rycerzem, zbrojny i pobony zarazem, tak e wrd cigego straowania pod broni nic nie zaniedba z tego, co do niego w rzeczach nabonoci naleao, pomny myli
31 32

Pierwsza Ksiga Samuela, 15, 811; Decretum Gratiani I, D. 81, c. 15.

Decretum Gratiani I, C. 25, q. l, c. 16; Balzer, I, s. 419. Nagromadzone tu przykady szczeglnie aktualne w dobie wypraw krzyowych.
33 34

Ksiga Psalmw 69 (68), 10.

Szymon biskup pocki w 1. 11121129; Aleksander z Malonne k. Leodium, biskup pocki w 1. 11291156. Nam nostri ecce gigantes gemunt sub aquis et qui habitant cum eis; autor przywouje tu obraz Szeolu, krainy zmarych w Ksidze Hioba 26, 5(obecnie rozdz. 25): Umarli si trzs w podziemiu, woda, yjce w niej byty".
35

ambrozjaskiej: Broni biskupa s zy i modlitwy"36. Wielki by Aleksander w bitwach, wikszy w subie Boej. Albowiem gdyby nawet czyjakolwiek zawi milczeniem pogrzebaa wzniesione przez niego bazyliki, to jednak poncej lampy pod korcem ukry si nie da, a c dopiero miasta lecego na grze!37 Jake bowiem bdzie mona odmwi pobonoci temu, ktry od samych fundamentw rozpoczyna i do koca doprowadza budow tak okazaego kocioa bogosawionej Panny Maryi38, skoro ojcu Salomona, ktremu powiedziano: Nie bdziesz mi budowa wityni, bo jeste mem krwi"39, Pan wzbroni budowa wityni Pask. Rzecz wic sama widomym czyni, jak mie byy mu przybytki Pana Zastpw; sama doskonao dziea, wyborno ksztatu pokazuje, i bezustannie z bogoci rozpamitywa on [sowa]: Panie, umiowaem pikno domu Twego!"40 Nie tylko wzbogaci go wewntrz przez starania o dobra duchowe, lecz take zabezpieczy materialn broni, otoczywszy zewszd potrzebn zaog, aby oa Salomona strzego wewntrz szedziesiciu najdzielniejszych synw Izraela41, a zewntrz trzystu doborowych pancernych, tak e susznie mona byo powiedzie: Pikna i ozdobna jeste jak Jeruzalem, grona jak sprawiony szyk bojowy"42.
Sentencja cytowana w Decretum Gratiani II, C. 23, q. 8, c. 3. Mateusz 5, 1415. 38 Biskup Aleksander dokona konsekracji katedry w Pocku w 1144 r.; Spominki pockie i Sochaczewskie, MPH III, s. 119. Jeszcze w 1148 r. trway prace nad polichromi; Z. Kozowska-Budkowa, Pockie zapiski o cudach z r. 1148, Kwartalnik Historyczny 44 (1930), s. 342 n. Szerzej o Aleksandrze C. D e p t u a, Krg kocielny pocki w poowie XII w., Roczniki Humanistyczne 8 (1960), z. 2, s. 94 n. 39 Dawid, Pierwsza Ksiga Kronik 28, 3. 40 Ksiga Psalmw 84 (83), 2 i 26 (25), 8. Wynika z tych zda, e kronikarz mia sposobno osobicie oceni wietno katedry pockiej wzniesionej przez Aleksandra. 41 Pie nad Pieniami 3, 7. 42 Pie nad Pieniami 6, 4. Cay ten ustp o Aleksandrze wybiega znacznie poza chronologi opowiadanych kolejno wydarze.
36 37

Zdarzyo si wic, e gdy Bolesaw z caym prawie wojskiem zajty by w odlegych stronach, Pomorzanie wdarli si na Mazowsze okrutnie upic43. Spustoszywszy prawie ca dzielnic, [jednymi] aosnymi upami gardz, [inne] opakane upy unosz. Zbiega si garstka Mazowszan, dopdza ich; stoi nieprzyjaciel liczniejszy ni piasek morski, mniejszo bowiem nie way si na starcie, wikszo gardzi nim; tamtym walka wydaje si rzecz nierozsdn, tym niechlubn. I gdy tamci myl o ucieczce, a ci o odwrocie, zjawia si czcigodny biskup Szymon, przybrany w szaty biskupie i infu, i bierze udzia w poaowania godnym widowisku nie tyle przez ao, ile przez modlitwy i ofiarn pomoc, z daleka woajc: Zaprawd w jednym tylko, synaczkowie, jest nadzieja zwycistwa, nie od wielu zaley wiktoria! I nie trzeba si lka niebezpieczestwa mierci, zwaszcza gdy chodzi o ratowanie blinich, poniewa mier ciaa nie unicestwia czowieka, lecz prowadzi do nagrody za mstwo". To powiedziawszy, wyprawi swoich do walki, sam za uda si na modlitw i nie wpierw j przerwa, a cae owo mnstwo upiecw ulego i niewielu tylko wymkno si ucieczk. Odbiwszy wszystkie zdobyte na swoich upy, rozgromiwszy w ten sposb nieprzyjaci, radosne ze swoimi odnosi zwycistwo. Take niedobitkowie z tej nieszczliwej, a raczej szczliwej wojny po trzech czy wicej dniach [wci jeszcze] zatrwoeni bkali si podobni lepcom. Tych to niedobitkw, jak twierdz, chwytay niewiasty i wtrcay do wizienia. [9] JAN: Wielki [by] wprawdzie Aleksander, lecz wikszy od Aleksandra, jak widz, Szymon, ktry w osobie swojej czy przymioty patriarchy i prawodawcy44. Wszak dobrze wiesz, e
Kronika Galla, II 49. Do najazdu Pomorzan na Mazowsze doszo w 1109 r., a wic w czasach biskupa Szymona. 44 Simon qui patriarchae ac legislatoris in se virtutem expressit; zapewne aluzja do jego uczonoci i postanowie statutowych. Anonim Gall wymieni go w swoim licie dedykacyjnym bezporednio po metropolicie gnienieskim. Przypuszcza si, e Szymon pochodzi z Francji; Balzer, I, s. 281; A. Vetulani, redniowieczne rkopisy pockiej
43

dopki Mojesz si modli, padali Amalekici; gdy trzyma rce wzniesione, zwycia Izrael, a gdy omdlae opuszcza, si nabiera Amalekita. Nie jest ci rwnie tajne, e Abraham zabiwszy nieprzyjaci oswobodzi Lota wraz ze zwierztami i caym dobytkiem45. Z tych wydarze widzisz, e niemao pomagaj bd zasugi przeoonych, bd pomoc blinich; ich przykady pouczaj nas, co kady z nas Bogu winien, co sobie, co bliniemu. [10] MATEUSZ: Wielki bd popeniamy, jeli dobrze nie chwalimy czynw innych, ale te nie osigamy adnej nagrody, jeli, ile tylko moemy, tych czynw nie naladujemy. I komu nie wydabym si zawistny, gdybym [wie] o zotym filarze tego krlestwa, o ojcu najczcigodniejszym, o jednym z twoich poprzednikw, zdawi milczeniem? By bowiem arcybiskupem tego witego kocioa gnienieskiego, ktrym ty rzdzisz, Marcin, na ktrego skinienie i orzeczenie poruszay si zawiasy caej tej rzeczypospolitej46. Pomorzanie bardzo czsto zastawiali sida na niego, chcc to go otru, to udusi lub jakimkolwiek sposobem zgadzi, i to bd dlatego, e zabrania im bawochwalczych obrzdw, bd dlatego, e wymaga od nich dziesicin i pierwszych plonw, bd [wreszcie], aby przez sprztniecie go uci gow krlestwa zarazem i rady. A gdy dugo knowali zamachy z podstpn niegodziwoci, m bowiem roztropny unika przezornie zego trafu, zapragnli wreszcie go pojma, gdy sprawowa
biblioteki kapitulnej, Roczniki Biblioteczne 8 (1963), s. 329 n.; C. D e p t u a, Krg kocielny pocki, s. 74 n. Por. przyp. 38.
45 46

Ksiga Wyjcia 17, 11; Ksiga Rodzaju 14, 16.

Autor przyrwna arcybiskupa Marcina do aurea columna, do 'zotego filaru' krlestwa (por. Prolog, rozdz. 2) cuius nutu et arbitrio totius huius reipublicae cardo vertebatur; dosownie mona tumaczy: 'obracaa si o [spraw]', czyli dziay si wszystkie najwaniejsze sprawy. Marcina, arcybiskupa gnienieskiego w latach 10921118 (?), Gall, II 43 nazwa senex fidelis, 'wiernym starcem'. By stronnikiem Zbigniewa i prawdopodobnie wykl Bolesawa Krzywoustego za okrutn zemst na bracie; T. Tyc, Zbigniew, s. 30-40) (rozdz. III: Arcybiskup Marcin i Gniezno).

wit ofiar w oratorium spicymirskim47. Powstaje krzyk, wie niesie, e nieprzyjaciel wtargn ju na podgrodzie48. C wic czyni? Ucieka? A tu miecz zgrzyta i byska we wrotach... Bi si? A tu adnej monoci49, adnej pomocy, siy drce, ludzie" niemrawi... O lito baga? A kiedy to beczenie jagnicia paszcze wilkw krwioerczych uagodzio? Zaiste, tak jak wzbi si wysoko w rozwaaniu, tak te unis si w gr z ciaem. Wydostawszy si przez zbawcze jakie schody, ukry si pomidzy wizaniami stropu.
Tak trwoga si przydaa staroci a nogom skrzyde50.

Tamci [za] wpadaj gromad, [miejsca] powiconego nie szczdz, witoci grabi. Spostrzegaj lecego obok otarza pewnego archidiakona51, ktry z przeraenia zupenie zdrtwia. Sdzc, e to arcybiskup, chwytaj go i uprowadzaj w podskokach radoci. I nie tylko ka mu zrzec si dziesicin i pierwocin, lecz uroczycie zaprzysic zwolnienie od wszelkich danin [wynikych z] wiary katolickiej; nadto przymuszaj do odwaenia ogromnej iloci kruszcw i do przyrzeczenia wiecznego pokoju52. Atoli [on], chocia za tak cen mg okupi ycie, na nic si nie zgodzi. By bowiem mem bogobojnym, nadziej pokada w Panu, liczc nie tyle na wasne zasugi, ile na modlitwy arcypasterza, ktrego cnoty nie mogy uj uwagi bacznego ucznia. Arcybiskup tymczasem padszy na ziemi, tonie w strumieniach ez, aonie opakuje zbeszczeszczenie wityni i to, e witokradzka rka dotyka witoci. Z wielk mioci objwszy otarz
Spicymierz n. Wart, na pn. od Sieradza, grd kasztelaski, skd arcybiskupstwo pobierao dziesiciny; oratorium may koci, kaplica. in suburbium.
49 50 48 47

ipsis

proastis',

tym

klasycznym tumaczy zamiast

okreleniem te 'brak

autor

zastpi

nulla facultas; mona Wergiliusz, Eneida VIII 224.

51

sprawnoci'. Balzer, I, s.

Niezwyke okrelenie dioecetes 445. Wg Dugosza mia na imi Mikoaj.

52

archidiaconus;

Gall, II 43, nie wspomina jeszcze o dziesicinach.

[i] nabonie si modlc, trwa przez trzy dni, nie przyjmujc pokarmu. I jeszcze czcigodny ojciec nie wyszed ze wityni, gdy Pan pomsty, ktry winiw wyswobadza, puci go wolno53. Zarwno bowiem samych [napastnikw], jak ony i dzieci ich porwa nagy jakowy sza, tak e wzajemnie godzili na siebie to mieczem, to kamieniami lub kijami i przeladujc swoich najdroszych nie tylko jak nieznajomych, lecz jak najzacitszych wrogw, wypdzali ich z wasnych mieszka. A gdy innych dosign nie mog, wasne czonki bd paznokciami rozdrapuj, bd zbami rozszarpuj. Od tej zarazy przewana ich cz ginie wrd okropnego ryku i strasznego szamotania. I tak dugo byli drczeni, a zrozumiawszy przyczyn kary, i witoci wraz z wszelkim sprztem odsyaj arcybiskupowi i przyrzekaj, e tak ilo pienidzy, jakiej przedtem dali od archidiakona, zo jako kar za pogwacenie nietykalnoci. Z wikszym take uszanowaniem wyznaj [teraz] wiar katolick i do danin kocielnych si zobowizuj. [11] JAN: Opowiedziae niemal [co na ksztat historii] o porwaniu Arki Przymierza przez obcych i o zwrceniu jej na skutek kary boskiej. Daleko jednak temu arcybiskupowi do owego Helego, ktry spadajc z krzesa kark skrci i zmar54. I sdz, i [arcybiskup] nie zasuguje na nagan za to, e jakby tchrz, jakby najemnik, a nie jak pasterz, uszed na widok wilkw55. (Nieczyste bowiem jest zwierz, ktre cho przeuwa, nie ma jednak rozdwojonych kopyt, co jest cech zwierzt powiconych, albowiem nogi ich maj waciwe kopyta, kopyto nogi jak kopyto cielcia.)56 Dowiadczonym piciarzom przydatna jest przebiego zarwno w nacieraniu, jak w cofaniu si. Pan nauczy tego wasnym przykadem: gdy ydzi podnosili na niego kamienie, on szed
53 54 55 56

Ksiga Psalmw 146 (145), 7 i 94 (93), 1. Pierwsza Ksiga Samuela 5, 9; 6, 3; 4, 18. Jan 10, 1213. zwie-

Niejasne wtrcenie w tym miejscu informacji o ydowskich rztach ofiarnych. Por. przepisy dla Izraelitw w Ksidze Kapaskiej 11, l8.

przechodzc midzy nimi57. I kt zaiste nie draby ze strachu przed mierci, skoro samo ycie a do mierci lka si i odraz [do niej] czuje? Tym przezorniej za trzeba dba o ycie, im obfitszy plon mona z czego zebra. Bo i po c bezpodny figowiec ma zajmowa ziemi?58 Tego wanie pragnie Aposto: by odczonym od Chrystusa za braci; porzuca wygody, aby swobodniej suy braciom59. I chociaby zdawao si, e wrd platanw zasadzam tamaryszek, powiem jednak: przecie kwiatek nadgryziony nieco przez robaka60 z poyskliwym zotem si nie kci. Byli na tym samym okrcie filozof i bazen. Zerwaa si burza, wszystkich ogarn nieprzenikniony mrok. Sycha grzmot, krzyk podnosi si, hucz fale, wicher wyje. Okrt to dna przepacistego jest bliski wrd rozwierajcych si bawanw, to pod oboki wysoko si wzbija wciekym porwany wichrem. Jakiego to, mylisz, kady z nich by ducha, skoro nawet sternik o ratunku zwtpi? Filozof le gbokie westchnienie ku niebu61 i jak czsto zwyk czyni jeszcze usilniej na ucisk mierci si gotuje. Dry, aby po zgonie nie mia utrapionego ycia. Bowiem mierci ciaa si nie obawia uwaajc j za bram ycia. Bazen tymczasem nie tylko ukrywa strach, lecz [nadto] udaje jak wesoo, ebym nie powiedzia szalestwo, zanosi si od miechu wrd bazeskich ruchw i dwicznie zaamujcym si gosem, jak abd wzywa ndznej pociechy ndzniejszego jeszcze ycia. C dalej? Ustaa wreszcie caa nawanica, wrcia pogoda. Gdy inni winszowali sobie nawzajem, bazen [j] obrzuca filozofa obelgami i napastowa. Ach ty poczwaro filozofa zawoa co miesz przybiera poz mdrca, gdy nie ma w tobie ani cienia mdroci! Zdaniem bowiem mdrcw ten jest mdry, kto nie podlega adnym wzruszeniom, a wic ani smutkowi, ani bojani. Natomiast
57 58 59 60 61

Jan 8, 59. ukasz 13, 7. List do Rzymian 9, 3. Dosownie 'przez kornika': flosculus rara insculptus teredine. ducit aha in altum suspirium.

twoje bezkrwiste serce smutek wysysa, lk ogarnia! Ode mnie wiec, ode mnie rozsdnego, ucz si rozsdku, bo, jak widziae, wrd niebezpieczestw ani na chwil nie opanowaa mnie trwoga". Na to odpowiedzia mu filozof: Ju dawno twoje bazestwo razem z tob ulego rozbiciu, ju dawno twoja bezbrzena gupota pochona ciebie i twj dobytek. Nie mg wic wcale stracony lka si o straconych, nie mia czego bazen obawia si o ycie bazna. To filozof powinien by dre o ycie filozofa".
Tym bardziej wic arcybiskup o ycie arcybiskupa62.

[12] MATEUSZ: Winszuj nakadu wymowy! Albowiem nie umiesz ani mniej odda, ani ze zwrotem poyczki zwleka63. Jednake nadpa [mi], prosz, odrobin i rozsu lub wyrwij zarola, ktre krpuj moje cofnicie si i przejcie naprzd zagradzaj. Oto domagano si tedy od archidiakona pod przysig zota i innych rzeczy: gdyby pod przymusem j zoy, czy obowizywaaby go, czy nie? I czy przyrzeczenie wymuszone katuszami obowizuje, czy nie? [13] JAN: Ho, ho! Nie mog powstrzyma si od miechu: utyskujesz pod ciarem, a dobrowolnie chodzisz po cierniach. Wszelako niedobrym przyrzeczeniom nie dochowuj wiary, w haniebnym lubowaniu zmie postanowienie! Niegodziwa jest obietnica, ktra spenia si w zbrodni64. adne wic przyrzeczenie, ktremu towarzyszy bd zbrodnia, bd choby tylko zgorszenie, bynajmniej mnie nie wie. Przyrzeczenie za co do pienidzy obowizuje, jeeli nie zajdzie suszna obawa. Nie ma za susznej obawy tam, gdzie nie trzeba obawia si mierci lub udrcze ciaa lub tego, co za co takiego uchodzi. W tej sprawie tak orzeczono: Co si popenia ze strachu, nie jest wane wobec

Anegdota opowiedziana przez Jana zabarwiona jest lekk ironi. rdo literackie nieznane. 63 Czyli: wysiku woonego w te wywody. Oczywista ironia. Zebrane przez Jana przykady nie wyjaniy Mateuszowi wtpliwoci moralnych. 64 Decretum Gratiani II, C. 15, q. 6, c. 2 i 22, q. 4, c. 5.

62

prawa". Std to [arcybiskup] trewirski i jego prepozyt pojmani przez zbjcw musieli da [okup] i przysic, e nie bd domaga si zwrotu, papie rozgrzeszy ich i rozkaza, aby ciGall zbjcw i odebrali dobra kocielne65. Jest te taki wypadek, w ktrym nawet pod pozorem susznej obawy nie mona uwolni si od zobowizania, mianowicie: gdyby kto wiar chrzecijask nawet i pod przymusem przyj, powinien j zachowa, chocia nikogo nie naley zmusza do tego, do czego zmusza si go bezowocnie, chocia Bg gardzi sub z musu, chocia nie jest dobrodziejstwem to, co si komu narzuca wbrew jego woli, i nie jest ofiar to, co si na kim wymusza66. Czsto jednak wywiadcza si dobrodziejstwa nawet tym, ktrzy ich nie chc67. [14] MATEUSZ: Nader susznie rozpalia si surowo Bolesawa przeciw witokradczym bawochwalcom i nader susznie do zemsty przyda zemst. Zaledwie bowiem wygasa owa zaraza, mcicielka witokradztwa, gdy ani wiary witej nie uszanowali, ani adnej nie dotrzymali wiernoci ukadom politycznym. Nie boj si bezwstydni odstpcy unika zbawienia i nie wzdragaj si obrzyde psy wraca do tego, co wyrzygay. Tote Bolesaw ciga zewszd wszystk swoj moc zbrojn, siy wszystkich [oddziaw] wiczy i ocenia. Wojska wyruszaj na Pomorze, a jadcy przodem biskup68 woa, e dzieje si sprawa Boa, a nie ludzka.
Digesta 4, 6, 3; 4, 2, l i zblione w treci sowa: 4, 2, 21, 1. Pochodzenie exemplum o arcybiskupie Trewiru nieznane. Decretum Gratiani, I, D. 45, c. 5 i II, C. 23, q. 6, c. 4 o dochowywaniu wiary chrzecijaskiej, nawet jeli przyjta zostaa pod przymusem; Digesta 50, 17, 69; nie jest dobrodziejstwem wiadczenie wbrew woli. lad rozwaa doktrynalnych nad etyk misji i etyk wojny, szczeglnie aktualnych w drugiej fazie krucjat, gdy pod wpywem niepowodze budzia si krytyka.
67 68 66 65

Por. Seneka, De beneficiis I 10 i Epistulae 81.

primipilarius (inna forma primipilaris) wg terminologii rzymskiej 'pierwszy setnik legionu' albo 'dowodzcy zaopatrzeniem', w terminologii chrzecijaskiej take 'biskup'. To ostatnie znaczenie sugeruje tekst. Por. ks. II, przyp. 19; Balzer, I, s. 442 n.

Jest bowiem w Kruszwicy koci w. Wita69, na ktrego szczycie widziano jakiego modzieca niezwykej postaci i urody, [od] ktrego bi tak niewypowiedziany blask, e, jak mwi, owietla nie tylko miasto, lecz rwnie przedmiecia. [Modzieniec] ten spyn z tego [szczytu] ze zot wczni [i] daleko wyprzedzi oddziay. A wielu widziao t oczywist moc bosk i w milczcym uwielbieniu zdumiewao si nad tajemnic tak niezwykego zjawiska70, a nie znik machnwszy wczni, ktr nis, jakby w stron Naka71. T przeto rkojmi zachcony Bolesaw zamyka miasto waami oblniczymi, okra kusznikami, wstrzsa pociskami z machin, uderza taranami, przypuszcza szturmy; wszelkich prbuje si, korzysta z kadego pomysu. Widzc grodzianie, e liczba ich maleje, czuj, e siy ich opuszczaj; nie mogc walczy si, ratuj si podstpem. Prosz o rozejm, aby si naradzi, i uzyskuj go. Tymczasem zachcaj swoich, aby urzdzali zasadzki, chwytali nieostronych, mieli w pogotowiu wizy, ktre mogliby naoy komu zechc. A poniewa po trudach najmilszy jest spoczynek, wszyscy prawie [ludzie] Bolesawowi zaywali odpoczynku, do ktrego i poniesione trudy zachcay, i co wanie
W czasach mistrza Wincentego koci w. Wita by kolegiat. Wtpliwe, aby to by koci przeznaczony pierwotnie na katedr biskupi, tak jak to sugeruj K. Grski, Topografia wczesnoredniowiecznej Kruszwicy, Studia Wczesnoredniowieczne 2 (1953), s. 37, 41 n.; W. H e n s e l, A. Broniewska, Starodawna Kruszwica, s. 125. Kronikarz unika okrelenia cudu miraculum i zastpuje je wskazaniem na boskie numen i na mysterium. Numen wg filozofii stoickiej (Cycero) i neoplatoskiej (Makrobiusz, Chartres) wystpuje u Jana z Salisbury i Alana z Lilie. Balzer, I, s. 500 n., zaliczy jednak t opowie do przykadw spekulacji mistycznej Kadubka. Por. jednak J. B a n a s z k i e w i c z, Wlcznia i chorgiew. O rycie otwierania bitwy w zwizku z cudem kampanii nakielskiej Bolesawa Krzywoustego (Kadubek III 14), Kwartalnik Historyczny 94 (1988), z. 4, s. 324. Gall (III 1) tylko o obleniu Naka, o Kruszwicy nie wspomnia. Natomiast ju w ks. II, 6 przytoczy analogiczn wizj modzieca na biaym koniu pod Gnieznem, wysannika w. Wojciecha (1097 r.).
71 70 69

nakazywao uczczenie witego Wawrzyca72. I oto z gszcza ciernistego krzewu znienacka wypadaj szyki [pieszych]. Byli bowiem przezorni, aeby ttent kopyt lub renie koni nie zdradziy ich kryjwki i aby w razie utraty wszelkiej nadziei ucieczki walczy musieli tyle o wasne ocalenie, co i o zwycistwo. Liczne ich wojsko, od chmary szaraczy liczniejsze, zajmuje ca rwnin, uderzy jednak si boj, wiedz bowiem, e nader czujne strae stoj na czatach73. Staj przeto zbit gromad z wycignitymi zewszd wczniami, jakby w jakim cyrku, do walki gotowi. Wtedy Bolesaw z najpogodniejszym obliczem i wewntrznym spokojem [tak rzecze]: Widz, dostojni mowie, e sarny bardzo s miym upem dla naszych lwit; bo i kt by pomyla, e orom przykre s koty74, a tygrysom rogacze? Jeli jednak maj jakie siy, to znane jest wam ich niedostwo. Moc naszego przewodnika wszystko to stopnieje ku chwale dzisiejszego mczennika, gdy suszna sprawa i w najbojaliwszych sercach rodzi odwag". To powiedziawszy sam rzuca si do walki z tej, a z tamtej strony wypada wojewoda Skarbimir75. Odwaga zwiksza aroczno lww, aroczno podsyca odwag. Sarnom za groza trwogi napdza, trwoga groz ustokrotnia, a jedno wicej ni drugie i tchu i siy pozbawia. Wojowniczo lww gardzi lizaniem krwi sabej trzody, cieszy si jedynie stosami trupw. Lechici, rzezi wrogw poniechawszy, poczytuj sobie za hab zgarnianie witokradzkich upw. C wic? Chobym mwi jzykami wszystkich [ludzi], nie zdoabym wyrazi sowami rozmiaru tej ogromnej rzezi. Nie inaczej bowiem bdziesz mg dociec liczby zabitych, ni gdyby zlicza piasek morski lub gwiazdy niebieskie. W tej sprawie, jeli czasu stanie, porad si algorystw czyli rachmistrzw, ktrzy s biegli w obliczeniach76.
72 73 74 75 76

10 VIII. Tak te w Kronice Galla. By to rok 1109. praecautas enim intelligunt excubiis insidias. murilegos, Zbieracze myszy'. Wincenty nazwa tak koty jeszcze trzy razy. Skarbimir, zgodnie z Kronik Galla, III, 1. Zob. wyej, ks. II, rozdz. 26. algoristas consule sive abacistas; Wincenty okazuje si tu

Zdarzeniu temu przydaj wiary jeszcze dzi pagrkowate usypiska powstae z nagromadzenia nie pogrzebanych koci. Oprcz tego do osad w Polsce77 przewiezionych zostao wiele tysicy [jecw] sptanych wasnymi rzemieniami. Odtd wic i Nako i wiele innych miast weszo do tego krlestwa78. [15] JAN: Tymoteusz, krl Ammonitw, majc walczy przeciw Machabejczykom, sprawia szyki bojowe, gdy wtem zjawiaj si [dwaj] modziecy przedziwnej urody i blasku, jeden z prawej, drugi z lewej strony, a trzej [inni], do tamtych zupenie podobni, rzucaj ogie do obozu Tymoteusza. Wojsko ujrzawszy ich pierzcha z wielkim dla siebie niebezpieczestwem, gdy z niego dwadziecia tysicy gwatem pragncych uciec polego79. Za kog wic moesz uwaa czy to owego przewodnika Bolesawa, czy te tych modziecw Machabeusza, jeli nie za sugi najwyszej, jeli nie przenajwyszej Wszechmocy? Tak ma On piecz o swoich, e niekiedy widzialnie niebieskimi mocami za nich walczy. Pan to sprawia i dzieje si cud na oczach naszych80. [16] MATEUSZ: Ja za nie tak bardzo zdumiewam si nad tym, e sprawiedliwym nieobce jest by pospou ze sprawiedliwymi i e ludzie anielskiego ywota doznaj nawet widzialnej pomocy aniow; lecz zgoa najbardziej mnie zadziwia, e nawet w wityniach bawochwalcw zdarzaj si tego rodzaju cuda. Brennus bowiem, krl Gallw, upic po zwycieniu Macedonii wityni Apollina, powiedzia: Zasobni bogowie powinni hojnie obdarza ludzi. Nie potrzebuj bowiem adnych bogactw [ci], ktrzy nawykli wszystkim je rozdawa". Targn si wic na wityni delfick stojc na Parnasie. A mia doborowej piechoty siedemdziesit tysicy, gdy
jednym z najwczeniejszych algorista; Balzer, II, s. 193.
77

pisarzy,

ktry

posuy

si

wyrazem

arabskim

in Polonie colonias; staroytne pojcie osiedla na oznaczenie pospolitej w redniowieczu villa; Balzer, I, s. 441. Polonia moe tu oznacza Wielkopolsk.
78 79 80

Czyli nastpio przyczenie Pomorza. Druga Ksiga Machabejska 10, 2931. Ksiga Psalmw 98 (97), 2.

Delfy nie wicej ni cztery tysice. Nagle wszyscy kapani i sam wieszczek z insygniami i infuami wybiegaj do pierwszego szeregu walczcych: woaj, e bg si zjawi i e go widzieli. Gdy baGall go o pomoc, ujrzeli modzieca nadzwyczajnej urody w towarzystwie dwch zbrojnych dziewic, ktre szy naprzeciw nich z pobliskich wity Diany i Minerwy. Wnet kawa gry oderwany trzsieniem ziemi przywali wojsko Gallw, a najbardziej zwarte szyki bojowe od [poniesionych] ran si rozproszyy. Zrywa si burza, ktra gradem i zimnem dobija rannych. Sam wdz Brennus, nie mogc znie blu od ran, zakoczy ycie przebiwszy si puginaem8!. Ktby wiec si nie zdumia i nie zadziwi nad czym takim w takich okolicznociach? [17] JAN: Twojemu zadziwieniu si nie dziwi, poniewa o szataskiej chytroci nie sposb nawet pomyle, a c dopiero mwi o niej bez zgrozy! Zdumiewa mnie wszak twoje zdumienie82, skoro wiesz, e ksita ciemnoci i przedzierzgiwali si w aniow wiatoci, i udawali, e dokonuj dzie wiatoci, aby w zotych pucharach tym bezpieczniej mc miesza trucizny. Czy wypadli [nam] z pamici magowie Faraona i Szymon Mag?83 C sdzi o tych, ktrzy powiedzieli: Przyszlimy, Antoni, pokaza ci nasz byskawic". Co myle o tym, ktry udajc boski majestat zapyta: Co chcesz, abym ci da, Antoni?"84. Niezliczone s przykady, ale my szczeglnie powinnimy si stara, aby nas nie obwiniono, e albo labirynt Dedala budujemy, albo wznosimy wie olbrzymi85. A wic tym wawiej podaj obran drog.
Justyn, Epitome XXIV 68. Streszczenie z dosownymi przejtkami. Brennus, wdz Celtw (Galw), pustoszy Macedoni w 280 r. p.n.e. i rzeczywicie dotar do Delf. Stupere te non stupeo sed mirari te miror; z innym wydwikiem Bernard z Clairvaux, Listy, 2, l: Non miror si mireris, sed miror si non mireris, Mign, PL 182, col. 79. Drugi list do Koryntian 11, 14; Dzieje Apostolskie 8, 9; Ksiga Wyjcia 7,1112. Pokusy w. Antoniego Pustelnika. Dwa cytaty z Atanazego, Vita S. Antonii, w tum. aciskim Ewagriusza z Antiochii, Mign, PL 73, col. 144, 125170.
85 84 83 82 81

Chodzi o znany z mitologii labirynt zbudowany na polecenie krla

[18] MATEUSZ: Jeszcze nie sklsy sine rany, jeszcze nie obeschy krople krwi, gdy donosz, e Niemcy z wciekoci86 wtargnli w granice Polski. Na to Bolesaw: To nam raczej si, raczej odwagi dodaje, ni napawa trwog. Jeli [nawet] s bojaliwi, kt baby si bojaliwych? Jeli odwani, martwym by by musia, kogo by odwany nie wzbudzi87. Albowiem dzielno podnieca dzielno, a odwaga wiczy odwag. Olbrzymiego s wzrostu? C z tego? Stoi niskie sitowie, a wysokie sosny obala sama ich roso. Tym bardziej bowiem ci do upadku, im wysze s od innych. Niezliczone jest ich mnstwo? Na pewno sabi s ci, ktrzy bezpiecznymi czuj si w tumie, mao bowiem sobie zawierza, kto potrzebuje licznego towarzystwa. Niechby tak byo, lecz oni elaznej s siy. Tym lepiej, szorstka bowiem, a nie gadka powinna by oseka do [sposobienia] dzielnoci. Czy was nie znam? Przecie znam [ten] krzemie silnej waszej piersi, ktry im czciej mieczem uderzany, tym wikszy snop iskier sypie. Albowiem c innego mwiyby z tylu walk przyniesione znaki, c tak liczne wasz rk wyryte tylu zwycistw tytuy? C sawa tego tak niedawnego tryumfu, c wreszcie tak chlubne, wiee rany nasze? Nie tyle szlachetnymi bodcami popychaj nas przeciw wrogom, ile [wrcz] podnosz do lotu na skrzydach gryfich. Nie nazbyt miao zabiega si drog krwioerczym paszczom lww, a tymczasem natura wtlutkich gadw i staje si dziksza, gdy si je uderzy, i czsto mielsza, gdy si je zrani. Atoli powcigliwoci, mowie, powcigliwoci! Wdzida [tu] raczej, jak widz, potrzeba ni ostrg. Przede wszystkim nie tyle o rycerskiej dziarskoci w kadym wypadku powinnicie pamita, ile o karnoci"88. Wszyscy
Minosa dla Minotaura oraz o wie Babel z Biblii symbole przesadnej zawioci i zarozumiaoci w gromadzeniu wiedzy. 86 Dosownie: furoris impetus Lemannici, tj. sia wciekoci niemieckiej. Por. wyej furor Theutonicus, ks. II, rozdz. 28. 87 Gra sw z figur retoryczn zw. paronomazj: si animosi, exanimis est quem animosus non animet. 88 Por. Balzer, II, s. 135. W tej mowie wojennej mwca sam wiedzie

bowiem tak dalece dyszeli bojowym szaem, e ani ran nie odczuwali otrzymanych w walce, ani najmniejszej z powodu ran przykroci. Atoli cesarz Henryk, pomny poniesionej klski, kilkakrotnie napastowa grd Bytom89. Poniewa przekona si, e jest i zaog dostatecznie zabezpieczony, i dziki [obronnemu] pooeniu prawie niedostpny, rozpociera wojska wok grodu Gogowa90, mieszkacw niespodziewanie opasuje waami oblniczymi i zamyka jakby w jakiej toczni; wymusza zakadnikw, wyznacza dzie poddania. Tymczasem obleni z alem przedstawiaj Bolesawowi swj ucisk [zapewniajc], e dali zakadnikw nie tyle w zamiarze poddania si, ile dla uzyskania zwoki. Na to odpisuje im Bolesaw: Nad trutnia nic gnuniejszego, nic agodniejszego nad owada miododajnego. Oba jednak, ten od ula, tamten od gniazda, odganiaj osojady. Raczej wic utraci zakadnikw ni wolno! Wszak poyteczniej jest nie oszczdzi ycia kilku ludzi ni z powodu maodusznego niedostwa wystawi wielu na niebezpieczestwo"91. To polecenie dodaje Gogowianom otuchy. Zbieraj siy, jedni obwarowuj grd, drudzy naprawiaj wyomy. Atoli i obz cesarza ustawicznymi niepokoj napadami, z jednej strony grodzianie, z drugiej Bolesaw. Albowiem i tych, ktrzy podpatruj obz, i tych, ktrzy przeszukuj najdalsze zaktki Polski, i tych, co zewszd sprowadzaj zasadzki na ludzi Bolesawa, co radzi zajmuj si upiestwem lub gdzie poluj na zaopatrzenie tych
zretoryzowany dialog peen antytez i figur, ktrych efektu nie sposb odda w tumaczeniu. 89 Bytom n. Odr, grd kasztelaski na granicy wielkopolsko-lskiej. Jest to opis sawetnej wyprawy cesarza Henryka V z 1109 r. na Polsk, opowiedzianej do dokadnie wg Kroniki Galla, III 38; K. Maleczyski, Wojna polsko-niemiecka 1109 roku, KatowiceWrocaw 1946, s. 37 n. 90 circa urbem Glogow; Gogw grd kasztelaski nad Odr, powyej Bytomia. 91 Wg Kroniki Galla, III 7. Bolesaw rozgniewa si na Gogowian o to, e wydali zakadnikw cesarzowi.

wszystkich bd jako zwizanych jecw wydaj Bolesawowi, bd [sami] karz mierci. Natomiast cesarz spowija miasto haaliwym zamieszaniem, okala oskotem cikich miotaczy, usiuje zasypa chmur strza, obrzuca gradem kamieni, byska piorunowym ogniem wyrzucanym z machin co oni albo umiejtnie odpieraj, albo na szkod cesarsk obracaj. Prawdziwie mne, prawdziwie niezomne to duchy, przedziwnej wytrwaoci mowie! Ani zota blask ich nie mami, ani potga cesarskiego majestatu nie ugina. Nie przeraa ich sia natarcia wrogw, nie amie uciliwo bojowania, nawet mio do dzieci nie zmikcza! Poniewa ojcowie, nie baczc na synw, stawiaj zacity opr, wic pacholta ich to si je przywizuje do machin i wystawia na [uderzenia] kamieni i ojcowskie strzay, to znw straszy w obliczu ojcw wszelkiego rodzaju mkami. Lecz daremnie! Trwa bowiem postanowienie ojcw, powzite z niezachwian moc, e lepiej, aby rodzice stracili potomstwo, ni eby obywateli pozbawiono ojczyzny. I, godziwiej jest dba o wolno ni o dzieci92. Kiedy wic spezy na niczym wysiki, podstpy, groby, [nieprzyjaciel] unosi znaki wojenne [dalej] do przewietnej dzielnicy lskiej93, lecz pod zgoa niepomyln i nieszczliw wrb. Owi bowiem jake dzielni lzanie, ktrzy wszdzie zabysnli wietnymi tryumfami, jak niegdy odmwili trybutu Aleksandrowi Wielkiemu94, tak samo postpili i z Niemcem. Niechtnie znoszc, e tak potny wrg zalega ich ziemi, prosz Bolesawa, by nie odkada bitwy, gdy zwoka pociga za sob niebezpieczestwo, i lepiej raz polec, ni cigle y w niepewnoci; niech dziaa nieustraszenie, to jest, mwi, sposb osignicia niewtZnowu gra sw: honestius libertati uam liberis consulitur. Kronika Galla III 5 o tej cenie wolnoci. in divinam Silentii provinciam; nie wiadomo, czy Wincenty chcia si tu wyrazi metaforycznie: 'do boskiej dzielnicy ciszy' (pokoju). Niej, w ks. III, rozdz. 30 autor powie sacra Silentii provincia.
94 93 92

A wic razem z Krakowem w czasach bajecznych, por. ks. I, rozdz.

pliwego zwycistwa. Krl Bolesaw oznajmia wic cesarzowi: Gotw bdc do bitwy odkadasz j, a ja jestem wiadkiem twego tchrzostwa. dasz trybutu? Wymaga go bowiem. Krwawej w dniu jutrzejszym oczekuj daniny. Albowiem jutro z naszej daniny95 dowiesz si, czego winiene od kogo wymaga". Skoro tylko wic zawitao, z obu stron wybiegaj naprzd lekkozbrojni, rnic si zarwno liczb, jak odwag. Naprzeciw siebie ustawiaj si szyki bojowe. I o ile [siy] Niemcw zwiksza ich liczebno, o tyle Polakw mielszymi czyni wiksza odwaga. Tymczasem z tyu wyskakuje pokany zastp lan, ktrzy zwracaj ku sobie znaczn liczb nieprzyjaci, umylnie udaj ucieczk i odcigajc tamtych od [innych] oddziaw, zwabiaj ich coraz dalej, zwracaj si przeciw zwabionym, a gwatownym uderzeniem oszczepw z ukosa wystajce ich dugie wcznie rwnoczenie odtrcaj i w nich godz. Gdy ci polegli, inni spiesz im z pomoc i [te] padaj. I tak jedni po drugich [gin], a wreszcie niemal wszystkie w tyle stojce wojska zwracaj si [przeciw nim]. Skutkiem tego nie tyle rodkowe, ile pierwsze mieszaj si szyki; nie znajc bowiem przyczyny zamieszania sdz, e swoi uciekaj, a nie cigaj, tote [sami] niemal w ucieczce si rozpierzchaj. [Jednake] z jednej strony wstyd, a z drugiej Bolesaw zmusza ich do zatrzymania si. A poniewa falangi praan id na czele, [one to] padaj przy pierwszym starciu. Po czym owe olbrzymie legiony niemieckie96 jedne niszczy Bolesaw, drugie lanie. Inni, obaamuceni, biegajc midzy szeregami walczcych, niepewni, co maj czyni, gromadnie tu i tam si bkaj. Niektrzy gin od zatrutych strza Partw97, przez co czoowe kohorty cesarskie zmuszone s
de nostro munere. Munus oznacza te 'sub', Tu zachodzi wic sens podwjny: sub wojenn i danin krwi w bitwie. giganteae Lemannorum legiones, wid ze sob take sprzymierzone oddziay czeskie.
97 96 95

'obowizek'. Cesarz

tzn.

niemieckie.

Tak Gall nazywa Poowcw. Informacji o strzaach poowieckich w wojskach Bolesawa w Kronice Galla brak. Nie wspomina o takich posikach. Moe chodzi tylko o metod walki podpatrzonej u Poowcw.

przej do walki pieszej, skoro i konie [ich] padaj nagle od dziaania trucizny. W ten sposb Pan zosta chwalebnie uwielbiony, albowiem konia i jedca zrzuci w morze98. Skpe tedy i rozbite ich resztki pozbieraa smutna Lemania", ycie cesarza za ask, a ucieczk za tryumf poczytujc. Na dowd tego istnieje jeszcze nazwa [owego] miejsca, zbiega si tam [bowiem] niezmierna sfora psw, ktre poerajc tyle trupw wpady w jak szalon dziko, tak e nikt nie mia tamtdy przej, i dlatego owo miejsce nazywa si Psim Polem100. [19] JAN: Tak i po klsce Ambrw i Sygambrw101, o ktrej niedawno wspomniaem, wszystkie, nawet bardzo agodne zwierzta nauczyy si pragn krwi ludzkiej, tak e nie tylko psy z natury ju dzikie, lecz nawet koty porzuciwszy polne myszy same rzucay si na ludzi. Wie gosi, e z teje krwi owych [wojownikw] wyroiy si wielkie jak krety mrwki, ktre przedostawszy si w gb mieszka nie mniejsze wyrzdziy im straty ni Aleksander. Wreszcie ledwo maa garstka uratowaa si dobrodziejstwem pewnego ziela, ktre wskazane zostao we nie Aleksandrowi przeciw zatrutym strzaom Ambigera. To [ziele] zaleci im Aleksander przeciw mrwkom102. [20] MATEUSZ: Potem Bolesaw niezwocznym natarciem usun z krlestwa ksicia czeskiego wiatopeka, ktrego niegdy przez swoich wygnanego askawie przygarn i jakby matczyn piersi karmi; najpierw ustanowi go ksiciem OoKsiga Wyjcia 15, 21. Alegoria Niemiec, zgodna z przyjmowan przez Wincentego ich nazw od francuskiej Alemania; Balzer, II, s. 129. 100 Wg Kroniki Galla, III 15, cesarz podstpi pod miasto Wrocaw, gdzie jednak nic wicej nie zyska, jak [tylko] trupy na miejsce ywych". Wincenty nie poda trasy, a za to poda szczegy o rozmiarach klski najedcw. Utrwali te tradycje, w jego oczach yw jeszcze na miejscu; Balzer, I, s. 235. Podejm j wszyscy pniejsi kronikarze, a podwrocawska nazwa miejscowa Psie Pole (w redniowiecznych dokumentach Hundsfeld) utrzyma si do naszych czasw. 101 Por. wyej, ks. III, rozdz. 3. 102 Justyn, Epitome XII 10, gdzie jednak nie ma mowy o mrwkach.
98 99

muczan, potem ksiciem Praan. Za tak wielkie za dobrodziejstwo [tamten] odwdziczy si w tak pody sposb, e nie dowierzajc [skutkom] wasnej niegodziwoci rozdmucha [jeszcze] przeciw Bolesawowi nienawi cesarza103. Za sw przewrotno otrzyma jednak rzeteln nagrod: kto bowiem z jego najbliszych karcc go za ustawiczn przewrotno przebi go puginaem104. Na jego miejsce z aski Bolesawa ustanowiony zosta ksiciem Borzywj, ktrego rwnie zdradzia nienawi swoich, a jeszcze bardziej zgubia pycha brata105. I dlatego to Bolesaw znowu wrci do Czech, okrutnego bratobjc106 wypdzi, a godnoci ksic odznaczy jego modszego brata107. To wzniecio u Niemcw wielk przeciw niemu zawi, skoro przywaszcza sobie wadz niemal cesarsk, skoro w ssiednich krlestwach wedug wasnego uznania kogo chcia wadczo strca, i kogo chcia wspaniale wywysza. I ju prawie wszystkie ssiednie krlestwa podda pod swoje panowanie. Ju nawet [ludzi] spoza ssiednich
Por. wyej, ks. II, rozdz. 24. Osadzony przez Bolesawa Krzywoustego na tronie praskim w 1107 r. w wyniku wsplnej wyprawy z Kolomanem wgierskim, wspomaga potem Zbigniewa i by sprzymierzecem cesarza. Tak samo Gall, III 16. wiatopek zosta zabity 21 IX 1109 r. Po jego mierci cesarz Henryk V popar jego brata Ottona, a niebawem Wadysawa, modszego brata Borzywoja. Ks. Borzywj, ks. czeski (11011107), wygnany wskutek rywalizacji ze wiatopekiem morawskim, syn Wratysawa i Swatawy, crki Kazimierza Odnowiciela, a wic brat cioteczny Bolesawa Krzywoustego. Zaj na powrt Prag 24 XII 1109 (Kronika Kosmasa III 2832). Por. Kronika Galla, III 20. Wobec wycofania si Bolesawa z Czech Borzywj utraci Prag ju w styczniu 1110 r. oraz wolno na siedem lat, zwyciony przez wojska cesarskie i Wadysawa. Zmar w 1124 r. Nie by to wszak bratobjca", tylko zdrajca, ktry go wyda cesarzowi, mianowicie jego wasny modszy brat Wadysaw, ks. czeski od 1110 r. Bolesaw Krzywousty popar z kolei najmodszego brata, Sobiesawa, zwyciajc pod Trutin w padzierniku 1110 r. i uzyskujc u Wadysawa wydzielenie dzielnicy dla Sobiesawa w 1111 r.; K. Maleczyski, Bolesaw Krzywousty, s. 7680.
107 106 105 104 103

krajw zdoa sobie uj to mi askawoci, to zdumiewajc jak godnoci, tak i ledwo dokd dotaro imi Bolesawa, [ju] czczono go jak bstwo108. Nie brako jednak czyich wiele mwicych westchnie [i] jkw [wrd] tumionego pogadywania, gdy wielu chciao zrzuci jarzmo podlegoci. Z nich to najbardziej do tego skory ksi ruski Woodar109, jako e za nic nie mg znie cudzego powodzenia, schodzi si z pojedynczymi [ludmi], wszystkich razem podega, wszystkich nawouje, aby pamitali o swoim wolnym urodzeniu. Poucza, jak hab jest pitno niewoli. Dodaje, i znoniej niewolnikiem si urodzi anieli si nim sta110, gdy tamto jest nieask natury, [a] to rozbiciem na morzu niedostwa, po ktrym pywa si [wprawdzie] nader atwo, ale nie bez trudnoci [stamtd] wypywa. I o wiele godniejsza jest krtka droga ku mierci ni nakadanie jej po wybojach ycia. Niech wic wybieraj, czy sznur przeci maj, czy [wasne] gardo? W miar jak zajty jest Bolesaw, wypatruj stosown por zerwania. Wszyscy zgodnie go odstpuj, wszyscy przeciw niemu spiskuj, wszyscy wi si przysig, by pj wygasi saw Bolesawa niby oglny poar. Atoli przez podmuchy pomie zwyk wzmaga si, nie gasn. I rzeczywicie, tak niespoytej siy filar, z tak potnym oskotem zewszd uderzany, nie da si nawet zachwia, a c dopiero obali. Jednake [ksi] radzi si senatu111, czy raczej
Gra sw: nomen Imi', numen 'bstwo'. Tak jak Makrobiusz, Commentarii in Somnium Scipionis I 18, 21 (ed. J. Willis, Leipzig 1977, s. 106): numinis nominisque interpretationem. 109 Woodar Rocisawowicz, ks. przemyski w latach 10921124. W rkopisach Kroniki imi Woodara ulego znieksztaceniu na Vladarides wskutek konfuzji z jego synem Wadymirk. Por. niej, przyp. 126 oraz A. Bielowski, MPH II, s. 351. 110 Minus miserum esse naci sernon quam fleri, Institutiones l, 3, 4; Balzer, I, s. 478 i 438 o pojciu niewoli, servitus, uksztatowanym tu wg prawa rzymskiego. 110 W polskich stosunkach oczywicie: rady monarszej, zoonej z biskupw i wyszych urzdnikw; J. Bardach, Historia pastwa
108

si naley temu zu zapobiec, czy inaczej, jakim przemylnym podstpem, i od kogo najpierw zacz trzeba. A gdy wszyscy po cichu dociekaj, co czyni naley, pewien wysokiego rodu wielmoa112 i godnoci ksiciu najbliszy, m szlachetnej wielkodusznoci, tyle silnorki co i gorliwego serca, oto w rozsawiony Piotr Wostowic113 wza wahania nie zrywa, nie rozcina, lecz go zbawiennie rozwizuje! Z dobrym rozeznaniem rzecze powiedzia mdrzec: Mdro na ulicach woa114. Najatwiej za czowiekowi pozna drog roztropnoci, gdy czowiek wpierw pozna samego siebie. Jeeli bowiem dwoje jest w czowieku, mianowicie dusza i ciao, na c jest dusza? By daa myl mdr. Na c ciao? By byo rydwanem cnt. Zniszcz jedno lub drugie, zabijesz czowieka115. Ktokolwiek wiec polega jedynie na siach ciaa, bd na przebiegoci, a nie liczy na siy, takiego poczytuj nie tyle za uomnego, ile w ogle mam go za nic. Bo nie wystarczy do lotu jedno skrzydo bez drugiego, ani nie przyda si jedno koo u wozu bez pozostaego. Dopki pie stoi, nie pora zajmowa si gazkami, bo tyle to atwe, ile mao poyteczne. Raczej do korzenia naley przyoy siekier116, od samej gowy buntu zacz trzeba. Gdy rdo wyschnie, snadniej zamieraj strumyki. W samego tedy,
i prawa Polski, 1.1, Do poowy XV wieku, Warszawa 1964, s. 125 i o radzie wojennej, s. 136.
112 113

princeps; Ju Gall nazywa wielmow polskich principes.

Piotr, syn Wosta, komes, palatyn lski( 1153); M. Friedberg, Rd abdziw, s. 7 n.; M. Plezia, redniowieczne podania i legendy o Piotrze Wlacie, Przegld Wspczesny 18 (1939), nr 4, s. 102123; tene, Palatyn Piotr Wostowic, Wrocaw 1947; S. Bieniek, Piotr Wostowic, Wrocaw 1965.
114 115

Ksiga Przysw 8, l3.

Salustiusz, De coniuratione Catilinae, Proemium. W celu uzasadnienia potrzeby uycia podstpu Piotr powouje si na jednego z najmdrszych historykw rzymskich z I w. p.n.e. Pogld na stosunek duszy i ciaa jest echem pogldw epikurejskich, i mier ciaa koczy rwnoczenie ycie duszy, znanych w XII w. m.in. Adelardowi z Bath i Wilhelmowi z Conches; Balzer, I, s. 388, dostrzeg tu wpyw Pliniusza.
116

Mateusz 3, 10.

w samego Woodara przede wszystkim uderzy naley! I aczkolwiek trudno [wykonania] naszego pomysu wyda si nieprzezwycialna, gdy [ju] we drzwiach ryk lww si rozlega wielu wszak z naszych przekupi on ju podarkami to jednak mona ywi nadziej na zbawienne wyjcie nawet z najtrudniejszych [opresji]. Dzielno bowiem znajduje na bezdroach nie tylko ciek, nie tylko drog ba, krlewski gociniec ciele si wszdzie przed odwag. Wol wic, eby si nam nie powiodo, ni ebymy nie mieli dowiadczy dzielnoci117. Bo szczegln chlub dzielnoci jest dobrowolnie wyj a na spotkanie mierci". Przeto [Piotr], dobrawszy sobie may, lecz wyborowy zastp swoich, wkracza na Ru. Udaje zbiega. Mwi, e srogo ksicia jest dla nie do zniesienia. Skary si na ukrzywdzenie. Zapewnia, e dla dzielnego ma milsze s udrki wygnania ni domowe rozkosze. Raduje si Woodar, e uzyska siln pomoc tak znacznego ma. Raduj si rwnie jego ludzie, i jak gdyby z boskiego natchnienia przysano im sprzymierzeca w osobie tak walecznego towarzysza broni. Przepad mwi Bolesaw, przepadli Lechici!" A poniewa chwa wadcw jest tai spraw118, Piotr nikomu ze swoich przed czasem nie odkrywa zamiaru; gdy za cigle wypytywali go o przyczyn wygnania, odpowiedzia: Ani pd bdzie ywotny, ani pomys przydatny, skoro wyjdzie na jaw przed czasem".
Ptak ni bezpiecznie, ni dobrze na modych wzlatuje skrzydach; Po c Ikara lot ja naladowa bym mia?119

Rwnoczenie wic i zamiar wyjawia, i do dziea przystpu experimenta virtutis. Parafraza przysowia Salomona, Ksiga Przysw 25, 2: Chwa Bo rzecz tai chwa krlw rzecz bada". W tekcie: gloria principum est celare verbum. Wadca jest wic dla siebie bezwzgldnym autorytetem moralnym. Balzer, I, s. 395: Zda si, jakbymy tu syszeli pniejszego Macchiavella". 119 Dystych pira autora: Non bene non tute teneris avis evolat alis | Icarium per me cur iteretur iter?
117 118

je120. Od razu podczas uczty chwyta Woodara, wywleka za wosy, obala na ziemi, obalonego wie, zwizanego porywa jak orze koguta, szerzc wielk rze kurczt, ktrych wiele szukao schronienia pod pokrzyw121 zamiast pod matczynymi skrzydami. Przybranego jednak w strj ksicy [winia] ofiarowuje Bolesawowi jako znakomity dar i powinno. Tak oto odcina gow buntu, tak z naraeniem wasnego ycia zdobywa bezpieczestwo ojczyzny, tak zapewnia Bolesawowi spokj w caym krlestwie. A Bolesaw, powstawszy, w obliczu senatu z wdzicznoci serdecznie go obj. Ofiarowuje [te] i naprasza si nawet z najwyszymi dostojestwami, ktrych on nie przyjmuje, raz dlatego, e wielkodusznoci nie mona zjedna sobie choby przez co najwikszego, po wtre, aby si nie zdawao, e szuka nagrody, nie bohaterstwa. [21] JAN: Widocznie wiedzia [w] rozsdny m, e chocia w dawaniu i odbieraniu podarkw nie ma kupczenia, to przecie jest cie kupczenia. Cnoty za nie mona ocenia wedug pokupu. Gdyby mona byo, nie miaaby kupca. Jak bowiem wiedza, tak i cnota adn miar nie da si oszacowa122. Dlatego nieatwo zestawi z jego dzielnoci podobne [przykady]. Przypominam wszak sobie, i czytaem, e gdy Babiloczycy odpadli od Dariusza i nie byo nadziei pozyskania ich z powrotem, Zopyros kaza si ochosta, odci sobie nos, uszy i wargi, wyjawiwszy [swj] zamiar jedynie Dariuszowi. Udajc zbiega idzie do Babilonii, zmyla skargi na okruciestwo Dariusza; z przykadu domoCzyli e dopiero przystpienie do czynu ujawnio zamiar. Wg Latopisu kijowskiego Woodar Rocisawicz uprowadzony zosta w r. 1122, Polnoje sobranije russkich letopisiej, t. II, Moskwa 31962 (cyt. dalej PSRL), s. 290. Obszernie i anegdotycznie o tym rwnie Herbord, Dialogus de Vita S. Ottonis Babenbergensis II 4, MPH s. n. VII/3, s. 6567. Z urticeti Orci, MPH II, s. 353.
122 121 120

urceti

rkopisach

A.

Bielowski

zrobi

umbras

Seneka, Epistulae XXVII 8. usposobienie', u Wincentego virtus. mentis, wyej, ks. II, przyp. 184.

U Seneki bona mens, czyli 'dobre Zob. jego definicj cnoty: habitus

wnikw kae im wnioskowa, przed czym wrogowie winni mie si na bacznoci. Znane byo jego znakomite pochodzenie i dzielno; obieraj go [wic] wodzem. W krtkim czasie stacza wiele pomylnych bitew, poniewa Persowie dobrowolnie ustpuj. Wreszcie i cale powierzone sobie wojsko, i miasto wydaje Dariuszowi123. Jednake w tym podobiestwie bardzo mao jest podobnych rysw, albowiem u Zopyrosa byo to zamaskowaniem zdrady, u Piotra paszczykiem przezornoci; tamto wzbronione, to dozwolone, tamto bowiem zrodzio si ze zego podstpu, to wzio pocztek z podstpu godziwego124. Gdy bowiem kto sprawiedliwy podejmie wojn, czy bdzie si bi w polu, czy te z zasadzki, sprawiedliwo nie dozna adnej ujmy125. Tak wic w czynie bohaterskim Piotra jest [jakby] tuk i jdro, u Zopyrosa upina i plewy. [22] MATEUSZ: Szkoda, e Bolesaw nie zna chytroci Zopyrosa! Pozna j wprawdzie, lecz za pno; lepiej jednak pno nauczy si roztropnoci ni nigdy. Syn bowiem tego Woodara126, dla siebie skpy, dla ojca hojny, wszystkie zasoby domowe i skarby publiczne obraca na jego wykupienie, pouczajc, e religia ma przewag nad mioci synowsk, a mio nad bogactwem127.
123 124

Justyn, Epitome I 10. Stamtd wyraz transfuga, 'zbieg'.

Formua dystynkcji scholastycznej: przeciwstawienie rzeczy tylko z pozoru podobnych (hoc simile permultum: dissimile);Balzer, I, s. 380. Por. te Digesta 4, 3, l, 3: dolus bonus, dolus malus. Dosowny cytat z Decretum Gratiani II, C. 23, q. 2, c. 2 (ale iustum zmienione w iustus). Wyrane usprawiedliwianie podstpnego czynu dobrem ojczyzny; Balzer, I, s. 394. Po usprawiedliwieniu mordu niewiernych (por. wyej, ks. III, rozdz. 7) aprobata sposobw walki. Wadymirko, w naszych kronikarz zwany Laodarides, des, ks. przemyski i halicki w latach 11281153. Zi Kolomana I.
127 126 125

tu

Wladari-

Praeponderare docens religionem pietati, pietatem divitiis; trafnie zrozumia ten subtelny aforyzm kronikarz zw. Mierzw ok. 1300 r. trawestujc: praeponderare credens honestatem divitiis, tj. e uczciwo jest waniejsza od bogactwa. Wyrazu religio Wincenty uywa rwnie w znaczeniu 'obowizku', bliszym etymologii, tzn. wizi, zobowizania (zob. wyej, ks. II, rozdz. 7, przyp. 37). Dlatego zdanie to mona rwnie tak

Gdy za do gbi skaleczony ojcowsk ran, przez dugi czas nie mg znale ukojenia przez wywarcie jawnej zemsty na silniejszym nieprzyjacielu, wymyli podstp. Pewnego mianowicie Panoczyka, znamienitego tak urodzeniem, jak i godnoci, kusi obietnicami, wabi podarunkami, zotem zachca, [pomys] do takiej samej udawanej ucieczki podsuwa. Ten bardzo chytrze zmyla nie tyle prawdziwe, ile prawdopodobne powody swego wygnania; wrd gwnych powodw wymienia ten, e by zawsze gorcym przyjacielem i wsppracownikiem tej rzeczypospolitej, e knowania swego narodu bd usiowa osabi, bd wzywa do ich uchylenia. Dodaje, e [jego] wspzawodnicy wystpili przeciw niemu z oszczerstwem i na skutek ich faszywych i wrogich wiadectw w sprawie zdrady majestatu zapad na niego wyrok mierci; woli on niezasuone zo odwrci ni niewinn gow naraa na niesuszn kar. Dodaje, e podda Panoni pod wadz Polakw128. Bolesaw przeto przyjmuje go w sawnym miecie Wiliczan129 nie jako zbiega, lecz jako rodowitego obywatela i ustanawia go grododzierc...
tumaczy: pouczajc, e wity obowizek zaciy nad mioci synowsk, a mio nad bogactwami". Autor zrcznie wymin nasuwajcy si domys, e Wadymirko wyudza skarby u kleru i kociow na ten okup. Kronikarz przyblia tu do siebie wydarzenia bardziej odlege. Woodar zmar ju w 1124 r. Wadymirko wystpi przeciw Bolesawowi dopiero w latach 11331135. Jako sprzymierzeniec Wgrw sprowadzi na Polsk najazd Poowcw. Autor pomin tu epizod interwencji (opowiedziany niedokadnie niej w rozdz. 26) Bolesawa Krzywoustego w 1132 r. na Wgrzech na rzecz Borysa (syna Kolomana I), ktry by rywalem Beli lepego (syna Almosa), co mu zgotowao klsk nad rzek Saj. Por. K. Grski, Borys. Ustp z dziejw dwunastego wieku, Lww 1876 (odb. z Przewodnika Naukowo-Literackiego); M. Gumplowicz, Borys Kolomanowic, Przegld Historyczny2 (1906), s. 519; K. M aleczyski, Bolesaw Krzywousty, s. 156/ 161. Wilica, prastary grd kasztelaski nad Nid, nazwana tu urbs, 'miasto', skadaa si w tym czasie z osady i pooonego w pewnym oddaleniu grodu wzniesionego na przeomie X i XI w. Odbudowany ok. 1170 r. jako siedziba Kazimierza Sprawiedliwego, odgrywa w czasach wspczesnych Wincentemu niema rol, a sowa Wincentego gloriosa Wislicensium urbs wskazuj, e ju wtedy owiany by legend. Por.
129 128

Z oczyma [bynajmniej] nie suchymi, z wielk gorycz w sercu zdoam wyjka ledwie odrobin, a c dopiero szczegy. Jakem nieszczliwy! Trzod powierza si krwioerczemu tygrysowi, stra owczarni wilkowi! Oto korzystajc z nieobecnoci ksicia potajemnie przyzywa Woodarowica, kae spieszy si, by zwoka nie sprowadzia na niego niebezpieczestwa130. Ogasza wic, e nieprzyjaciele tu u bram zagraaj. Ksicym rozkazem zarzdza, e kto by ukry si poza miastem, winien bdzie zdrady, [a] caa [jego] majtno przejdzie na rzecz skarbu. Wszyscy musz broni bezpieczestwa tak miasta, jak narodu131. Tak wic zamknit w murach gromad132 pchn w paszcz krwioerczych lww, wyda na pastw najwstrtniejszych rozbjnikw. W jak nieludzki sposb upajaa si ich krwi bezecna dzicz133 gorzko wspomina. Natychmiast wraca Woodarowic zaostrzywszy raczej ni nasyciwszy swoj wcieko morzem krwi tylu istot. Owego za sprawc zdrady, syna zatraty, wychowanka przewrotnoci, najpierw najwspanialszymi zaszczyca darami, upaja obfitoci ask, przytula w najczulszych uciskach i wynosi na najwyszy szczyt godnoci. Gdy jednak zdrajca nie przeczuwa nic zego, aby niespodziewany pocisk mocniej go ugodzi, aby z wyszego stopnia tym niej spad, w tej samej prawie chwili i wynosi go, i strca, a strconego olepia, jzyk odcina, otrzebia mwic: Nieche si nie stanie, by z rodu mii, z potwora zdrady, zgubniejszy nie wylg si potwr"134.
Odkrycia w Wilicy, praca zbiorowa pod red. W. Antoniewicza i P. Biegaskiego, Warszawa 1963, s. 37 n. Kron. wpol. wstawi w tym miejscu (rpzdz. 29) histori Waltera Udaego z Tyca, Wisawa i Helgundy, nie wiadomo na jakiej podstawie. Czyby z zaginionego oryginau dziea mistrza Wincentego? Tekst zob. w tumaczeniu polskim K. Abgarowicza, Kronika wielkopolska, Warszawa 1965, s. 125131.
130 131

Digesta 39, l, 5, 12. et populi salutem; cay rozkaz uoony wg terminolo-

urbis gii rzymskiej.

132 133

legiones; tu jednak nie moe by mowy o oddziaach.

W tekcie efekty onomatopeiczne. Klsk i rze Wiliczan zapisay wszystkie roczniki polskie pod dat 9 II 1135: Wislicia cede destruitur.
134

Wadymirko obawia si widocznie podobnego postpowania

[23] JAN: Wiemy to porczyciel, ogldny wynagrodziciel, gdy i przyjaciela wol spenia, i przyrzeczenia dotrzyma, i zdradzie nalenej nagrody da nie zaniedba. Nie godzi si bowiem, eby zdrajcy z powodu zdrady cieszyli si powaaniem, i byoby bardzo smutne i bardzo niesprawiedliwe, gdyby uszczliwiaa ich nagroda za wiaroomstwo. Dlatego te Aleksander skaza na mier tych, ktrzy zabili Dariusza dla przypodobania si jemu135. Albowiem krewni jego skrpowali go najpierw zotymi kajdanami. [Potem], aby spodoba si Aleksandrowi, pozbawili Dariusza ycia ci [sami ludzie], ktrym Dariusz darowa i krlestwa, i ycie! Atoli i Antygon wojownikom tego Aleksandra, argyraspidom136, natychmiast odpaci przysug, ktr mu wywiadczyli przez wiaroomstwo. Oto zlekcewaywszy rozkazy swego wodza Eumenesa, zostali pokonani przez Antygona i utracili nie tylko saw zdobyt w tylu wojnach oraz ony i dzieci, lecz take nagrody za dug sub wojskow137. Chcc za odzyska to przynajmniej przez zdrad, wydaj Antygenowi zwizanego wodza, wymwiwszy sobie zwrot wszystkiego, co posiadali. Wdz ten, wycignwszy rk na acuchu, rzek: Widzicie, onierze, ozdoby waszego wodza, ktrych mi nie naoy nikt z wrogw! Wycie mnie ze zwycizcy zwycionym, z wodza jecem uczynili. Niech bogowie, mciciele krzywoprzysistwa, taki wam los zgotuj138, jaki wy zgotowalicie swoim wodzom, i niech was zniszczy [wasny] wasz or, ktrym zgadzilicie wicej waszych wodzw ni nieprzyjacielskich. Nieszczliwym
Panoczyka na Rusi. Jest to, jak si wydaje, motyw anegdotyczny, podobnie jak koniec Miecawa, zamczonego przez wasnych sprzymierzecw (zob. wyej, ks. II, rozdz. 14). Autor chce konsekwentnie ukaza, e najgorszy los czeka zdrajcw. 135 Justyn, Epitome XI 15. 136 argyraspidis zob. wyej, ks. I, przyp. 59. 137 Justyn, Epitome XIV 34. Szczeg, e wiaroomcy zostali ukarani, doda Wincenty. Antygonos I Jednooki (382301 p.n.e.), dowdca Aleksandra Wielkiego, po jego mierci satrapa Frygii. Eumenes z Kardii, rwnie wdz Aleksandra, zgin w 315 r. za spraw Antygona. 138 tales exitus, 'taki los'. Rkopis Eugeniuszowski, na og najpoprawniejszy, ma tu jednak tales duces, takich wodzw'.

wszak nie przystoi gani". I skrpowany zacz posuwa si do obozu Antygona, ktry odda go pod stra nietknitego. Umowy wiernie dotrzyma: wszystkim wprawdzie zwrci wszystko, jednakowo potem owych pogromcw wiata przelicytowa pomidzy swoich, napitnowawszy ich na czole jako zdrajcw. Z tego widzisz, jak od [ludzi] rozumnych nagrod otrzymywaa zdrada. Jakkolwiek sowa ta lata o zmierzchu midzy krlewskimi ptakami z odmiennym szelestem139, dzisiaj niektrzy nie tylko jej nie tpi, lecz z pogwaceniem uczciwoci nagrodami wabi. Skoro za Woodarowic niejako pomci duchy zabitych, poniewa najokrutniejszego zdrajc Polakw mierci pokara, mg poniekd zagodzi gniew Bolesawa. Wszelka bowiem zawzito, acz nieubagana, [przecie] agodnieje wobec karzcego odwetu. [24] MATEUSZ: Do ywego zaiste oburzony [Bolesaw] z powodu wyrzdzonych krzywd, bezzwocznie wymierzy kar Woodarowicowi. Wdziera si na Ru a do samego wroga140, nie chytrze, nie podstpnie, lecz z prawdziw gromu gwatownoci, od dzika bardziej zaciekle. Jednake on majc nieczyste sumienie nie jak nag przemian w sarn si przeksztaca, wpada w ostpy, ukrywa si midzy dzikimi zwierztani wrd lenych paroww. Nie znalazszy go [ludzie] Bolesawowi z tym wikszym okruciestwem brodz we krwi, sroej pastwi si nad opuszczon trzod ni lwy, ni tygrysy modych pozbawione. Nie pobaaj bowiem ani samym pasterzom, ani podowi; tak dalece szukaj chway nie tyle we krwi [rozlewie], ile w wyniszczeniu caej trzody. Nie oszczdzaj ani miast, ani zamkw, ani grodw, ani wsi; nikogo nie chroni wiek lub sabsza pe; nikogo nie wybawia od kielicha krwi141 ani wysoka
lucifuga, 'stronicy od wiata'. Okrelenie, nie znane Pliniuszowi, odnoszono w krgu francuskim w redniowieczu do sowy; Balzer, II, s. 35. 140 Wyprawa na Ru w odwet za zniszczenie Wilicy moga odby si ju przed marcem 1135 r., czyli bezporednio po tej kiesce, gdy od tego czasu Bolesaw Krzywousty by ju zajty akcj dyplomatyczn w przededniu ukadu z Bel i ukadu merseburskiego z cesarzem Lotarem z Suplinburga. 141 Aluzja do ukasza 22, 42 (czyli ofiary krwi).
139

godno, ani krew szlachetniejsza. Usilnie baga pyszny zota blask, daremnie ponawia proby toga bramowana purpur lub kobierzec. Opal142 idzie na wyprzdki z rubinem, rubin z topazem; topaz zalewajc si zami woa: C ty, ndzny oniksie, c ty, ndzny ametycie, skamlasz wrd klejnotw143?" Widzisz, komu i jak wielkim nie pobaaj!"
Kto mnie nie oszczdza, jake tobie lub tobie przepuci?144

Tak oto jedne mciwy miecz z rozmachem poskramia, [a] inne pooga spopiela w zgliszcza. Na prno bowiem tamujesz bieg rwcego strumienia rzucaniem pierza, a gdy miecz si sroy, na prno bagasz o lito. Tak to Woodarowic i w wierny Panoczyk przez stokrotn zemst ponieli z rk Bolesawa zasuon kar za przewrotno i wiaroomstwo. [25] JAN: Niech wic m roztropny wystrzega si dawania wiary kademu poduszczeniu145. le bowiem jest i kademu wierzy, i nikomu. Lecz to drugie jest bezpieczniejsze, tamto szlachetniejsze146. Bo atwowierno jest rdem nieogldnoci, nieogldno niedbalstwa, niedbalstwo rodzi gnuno, gnuno [za] w pierwszym stopniu spokrewniona jest z gupot, siostr [wszelkich] zdronoci, matk przestpstw147. Dlatego do sw pewnych
W rkopisach calcepasius lub podobnie. A. Bielowski emendowa: chalcoparius. Nie jest jasne znaczenie tej Wincentemu tylko waciwej nazwy drogiego kamienia, ale moliwe, e chodzi o opal; Balzer, II, s. 16, 34. Drogim kamieniom przypisywano znaczenie symboliczne, np. cnt, moe wic kryje si pod t metafor tre bardziej zoona ni przestrach najbogatszych sfer spoecznych na Rusi. Spord 61 kamieni szlachetnych opisanych w XI w. przez Marboda z Rennes (Migne, PL 171, col. 17371770) stosunkowo podobne brzmienie maj chalcedonius i chalcofanus. Moe zreszt chalcepasius jest wynikiem cignicia chalcedonis z chrysoprassus Marboda? Wymieni on m.in. rwnie rubin (carbunculu), topaz, oniks i ametyst, a na samym kocu jeszcze piercienie i gemmy. Por. wyej, ks. I, rozdz. 19. 143 Gra sw: gemis inter gemmas. Por. wyej, ks. II, rozdz. 17. 144 Wasny wiersz autora. 145 pierwszy list Jana Apostoa 4, 1. 146 Seneka, Epistulae III 4. 147 Paralelnie do poprzedniego rozdziau, w ktrym Mateusz przyto142

mdrcw, nauczajcych, e nic si nie wie oprcz tego wanie, e nic si nie wie, doda Teofrast148, i niczemu nie powinno si wierzy oprcz tego wanie, e si niczemu nie wierzy. Ogldniej, prostujc to, mwi Eudemiusz149, e nie niczemu, lecz prawie nikomu nie naley wierzy. Bywa wszak, e nie zawsze niczemu i nie zawsze nikomu. [26] MATEUSZ: Ze wszystkich najtrudniej byo zwyciy Bolesawa, a gdy nie mona go byo pokona orem, raz pokonaa go sama atwowierno. Oto bowiem Bolesaw przyjmuje pewnego potomka rodu krlewskiego, wygnanego przez krla Panoczykw, okazuje mu yczliwo i zamierza nie tylko przywrci ojczynie, lecz nawet na tronie osadzi150. Panoczycy dowiedziawszy si o tym podstpnie usidlaj atwowiernego, zwaszcza e [sam] krl gotowa zdrad. Pierwsi z dostojnikw podejmuj si poselstwa w imieniu senatu i caej zwierzchnoci151. Po pierwsze, zapewniaj, e cay kraj z zupenym poddaniem si ciele si do stp Bolesawa, poniewa tak serdecznie przyj ich gwiazd, jedyn ucieczk Panonii. Po wtre, opuciwszy twarze, z pochylonymi karkami rozwodz ale zmylone z najwiksz chytroci i na krla zrzucaj win
czy pi drogich kamieni, Jan z kolei wylicza pi przywar. Nie nadawano takiego znaczenia kamieniom w lapidariuszach, jakie nada im Wincenty. Teofrast (372287 p.n.e.), ucze i nastpca Arystotelesa w ateskim Likejonie, by m.in. autorem poczytnych Charakterw z 30 portretami literackimi, wnikliwie odkrywajcymi typowe wady ludzi. Balzer, II, s. 203, nie wskaza na moliwo korzystania przez Wincentego z pism Teofrasta. Eudemos z Rodos (druga poowa IV w. p.n.e.), rwnie ucze Arystotelesa, komentowa m.in. Fizyk Arystotelesa; Balzer, II, s. 203 oraz I, s. 380. Nie wiadomo, jakie rdo mia autor tu przed sob. por przyp. 128. Chodzi o Borysa Kolomanowica, syna drugiej ony Kolomana I, Eufemii, crki Wodzimierza II Monomacha, w. ks. kijowskiego. Koloman nie uzna syna Eufemii i rozwid si z ni w 1113 r. Zwyciskim rywalem Borysa, wspomaganym przez cesarza Lotara i krla czeskiego Sobiesawa, by Bela II lepy, syn Almosa. Sobiesaw pustoszy lsk w kilku wyprawach odwetowych.
151 150 149 148

Tj. dostojnikw wgierskich.

nieubaganej nienawici152. Po trzecie, prosz o pomoc, by mogli krla wypdzi, a wygnaca osadzi na tronie. I nie trzeba stara si o wydatn pomoc, [bo] ich wasne wojska prawie wystarcz do przeprowadzenia zamiaru. Gorco jednak prosz obie dostojnoci, tak Bolesawa jak wygnaca, aby ten zebra rj, tamten odpdzi osojada. Tymi przeto [racjami] nakoniony ksi wkracza do Panonii rozmylnie z niewielu [tylko ludmi]. Wybiegaj naprzeciw nich tumy Panoczykw, urastaj o kolejne tysice, wszyscy witaj wygnaca krlewskim imieniem, [po czym] wszyscy stopniowo cofaj si za ostatnie szeregi, Bolesaw w cichoci domniemywa si rzeczy, wzywa Wszebora, ktry by wojewod, i zapytuje: Czy podejrzewasz, Wszeborze, co i ja podejrzewam?" Ten powiada: C miabym podejrzewa?" Widzisz rzecze e niemal wszyscy, o ktrych spraw tu chodzi, wycofuj si na tyy?" w na to: Czemu miabym kry, [e widz] to strach, to podstp, albo jedno i drugie [razem]?" Na to Bolesaw: C wic? Nie mamy co zwleka. Hab dla mw nie by mami; kto wyprzedzi w czasie, tego sprawa gr153, kto ciosem cios uprzedzi ten rokuje zwycistwo". A na to on: A nadto znany nam jest warunek powodzenia w tej grze; szkod poniesie, kto zaniedba uderzy pierwszy". A wtedy [odezwa si] pewien m gbokiej rozwagi:
M baczny i roztropny nie moe by nadto pochopny. Kady, kto kwapi si zbyt, z trudem dochodzi na szczyt154.

[Tylko] szaleniec wasn bro zwraca przeciw sobie. Lecz warte jest rozwagi, eby wasnymi paznokciami nie wydoby dobrowolnie krwi stamtd, skd spodziewae si mleka; eby niepewnego dotd przyjaciela nie uczyni [pewnym] wrogiem. Podczas gdy tak si ze sob spieraj, z daleka spostrzegaj niezliczone wojsko
Na Bel. Owidiusz, Metamorfozy II 143; Codex 8, 17, 2. 154 Wasny aforyzm autora, leonin: Tam subito subitos non competit esse viros \ Difficiles aditus quisque subit subitus! Autor pozwala si domyla, e interwencja Bolesawa na Wgrzech nie spotkaa si w Polsce z przychylnym oddwikiem.
152 153

z krlem. Panoczycy mwi, e dla nowego krla nadchodz ich posiki i e wielk czci powinno si uczci majestat krlewski. C wicej?
Szereg si zderza z szeregiem i wcznia wczni zagraa155.

Z dwu stron na ludzi Bolesawowych naciera nieprzyjaciel, ten z tyu, tamten od czoa. Daleje, mowie! woa Bolesaw [bo] eby dobrze walczy, sprawia to dobrze walczcy wrg"156. Niekiedy jeden rozproszy tysic, a dwch dziesi tysicy157. I dobywszy miecza, ktry urawiem zw, rzek: Umie nasz uraw jeszcze obfitsze strumienie krwi z elazem okrytych barkw wytacza i wypija". Przeto ani mikkie szaty nie chroni przed deszczem, ani gruba skra nie ochrania piersi, ani kolczug drut potrjny, ani stal nie chroni hemw, ani sia sprytu [nie chroni] przed sprytn si, wszystko rozwiewa [Bolesaw] na ksztat popiou. Ilu tylko jednym ogarnie zamachem rzecz trudna do uwierzenia nie przecina [ich], lecz przenika tak, e niektrzy nie wydaliby ci si zranieni, dopki ju to pod wasnym ciarem, ju to potrceni przez innych nie rozpadli si w dwie przeciwne strony. Syszaby, jak gowy zabitych, krcc si w kko, bekotay nie wiadomo co strasznego; wzdragaby si widzc, jak wiele tuowi z ucitymi gowami biego wpierw nabranym pdem; widziaby, e wielu powczcych nogami, okaleczaych, na p rozpatanych wicej bierze sobie do serca udrk z powodu [wasnych] ran ni [wynik] bitwy. Atoli z nie mniejsz zacitoci naciera w odwany Wszebor, ktry swoich zagrzewa tyle bitnoci, tyle ramieniem zbrojnym, ile sowami. Mniej, woa, towarzysze broni, mniej! ten dzie, ktry zawita w blaskach chway, cigle janieje saw wyprbowanego mstwa, pogodniejszy jest w poudnie i nie zna zachodu. Uciskaj
155 156 157

Lukan, Bellum civile (Pharsalid) I 7. Owidiusz, Ex Ponto II 3, 53. tylko pytanie: Jak

Ksiga Powtrzonego Prawa 32, 30, ale tam moe jeden odpdza tysice, a dwch odpiera dziesi tysicy?

nas? Mstwo wanie w ucinieniu zbiera siy, w ucinieniu je rozwija, w ucinieniu wyprbowuje. Przygniataj? Pie palmy tym wyej wyrasta, im bardziej jczy korze wikszym przygnieciony ciarem. Uderzaj? Tak zwiksza si stao. Przekonano si bowiem, e od wstrzsu umacniaj si kolumny, a plewy oddzielaj od ziarna. Depcz? Taka jest natura winogron, e cae nie maj kwasu, natomiast udeptane w toczni nabieraj cierpkiego smaku. Jednake dlaczeg uciekamy? Myl si, mowie, nie uciekamy, lecz nieprzyjaciel [nas] ciga. Dokd, mowie, dokd? Zwyciamy, towarzysze, nie nas zwyciaj". Ucieka bowiem kto wyrniajcy si wprawdzie zaszczytami i pochodzeniem, lecz podego charakteru; w sowie Demostenes, w czynie Tersytes158. Przez niego, ach! synowie Efraima, nacigajcy uk i wypuszczajcy strzay, podali ty w dzie bitwy159. Jego tchrzostwo i jego ucieczka nie tyle udaremniy zwycistwo zwyciskiemu Bolesawowi, ile saw zwycistwa przymiy jakim pomrokiem, lub by zgodniej z prawd powiedzie socem soce owietliy". Chocia bowiem a do tego dnia Panoczycy czsto syszeli o nadzwyczajnym mstwie Bolesawa, jednak nie bardzo temu wierzyli. Gdy ko jego, nie wiem, ze zmczenia czy z powodu rany upad, pieszo walczy i gromi z nie mniejszym zapaem. Niektrzy z nieprzyjaci umylnie unikali go jakby uderzenia piorunu. Wreszcie nie jako zwyciony, lecz zwycianiem strudzony160 ustpuje z pola walki zabiwszy tyle tysicy. Pewien chop161 ofiarowujc mu swego dzikiego konia rzek: Pomnij na mnie, panie, gdy przyjdziesz do krlestwa swego"162.
158

wojska nego.
159

Tersytes, Grek, uczestnik wojny trojaskiej, ktry podburza Agamemnona. Imi to stao si synonimem czowieka bezczel-

Synowie Efraima, tzn. szczep liczny, ale niewierny, Ksiga Psalmw 78(77), 9. 160 Zapoyczenie u Justyna, Epitome II 11. 161 originarius, tzn. spord ludnoci zalenej; Balzer, I, s. 438. Por. originariae conditionis (I 15) i avo originario (II 14). 162 ukasz 23, 42.

Niech wic milczy Panonia! Niech wstydem ponie wspominajc sw zdrad. A bdc pokonan, niech si nie przechwala zwycistwem i niech si daremnie nie chepi haniebnym tryumfem, ktry, jak widzi, tylu swoich wojownikw krwi jest zbroczony, tylu polegych yciem okupiony163. Ndzna bowiem jest pociecha z oszukiwania: gdy kamiesz, jakoby taniej kupi; albo, gdy osdzasz jako bezuyteczne co, czemu wczeniej przyznae wysz cen. Sdz, e lepiej by wielokrotnie oszukanym ni raz skama. Onego za przywdc ucieczki Bolesaw obdarza odpowiednimi podarkami. Nie chcia bowiem ani mstwa pozostawia bez nagrody, ani tchrzostwa puszcza bezkarnie. Daje mu trzy podarki: kdziel, wrzeciono i skrki zajcze. Kdziel oznacza niewiast, wrzeciono [z przdz] garza, zajc tchrza. Ten, gdy to poj, [i] gdy we wasnej kaplicy na rzemieniu od dzwonu zawis, ndznego ducha bardzo ndznie wyzion164. I tak, pod kdziel rozumiem szubienic, pod przdz stryk, pod zajcem sposzonego ducha. Tamtego za chopa za wielce godny czyn [Bolesaw] wyzwala z poddastwa, wyzwolonego czyni bogatym, wzbogaconego do wietnego stanu rycerskiego wynosi. Nie brakowao przeto Bolesawowi ani zapobiegliwoci, ani dzielnoci, gdyby tylko nie by tak pochopnie popuszcza cugli atwowiernoci, ktrej do ludzi rozumnych daj niekiedy przystp dwie odwierne: niewinno i pewno siebie. Albowiem promie czystego sumienia [sprawia, i czowiek] wcale si o siebie nie
Autor zatar fakt, e Bolesaw nie wygra tej bitwy, za to wydoby wartoci moralne mstwa. Bya to w istocie klska nad rzek Saj w 1132 r. Por. wyej, przyp. 128. Potem, kiedy Bolesaw zaprzesta popierania Borysa, ten tua si po Europie. Kron. wpol., rozdz. 30, dodaje tu szczeg o pojmaniu przez Wgrw w niewol tylu rycerzy polskich, e nie wystarczy na ich wykup skarb monarchii gromadzony od czasw Bolesawa Chrobrego. 164 in oratoria proprio campanae loramento suspensus; z tekstu wynikaoby, e w uczestnik bitwy, ktry wszcz odwrt z pola walki, zosta zmuszony do samobjstwa. Oratorium proprium to may koci, taki jaki zwykli byli stawia we wasnych dobrach wielmoe.
163

troska, poza sob drugiego nie podejrzewa, [a] szlachetny umys nawet rzeczy niemoliwe sprowadza do stanu moliwoci. Std to wkrada si nie obawiajca si niczego, wszystko przyjmujca atwowierno, poniewa niewinny wierzy kademu sowu, ale uczciwemu. A nie mwi o tym ksztacie atwowiernoci, ktr rodzi donos, karmi pochlebstwo, ta bowiem
gowie czowieczej kark koski domalowuje165

i kae olim wyrosn uszom166. Zaraza ta, acz krlewska, acz z caym utrefiona wdzikiem, jeli kiedy zapukaa do podwoi naszego ksicia, wnet precz odstpi musiaa, zawstydzona haniebnym odtrceniem. Na koniec przeto posuchaj o przewietnym Bolesawie:
Drugi to by Aleksander, drugi by Kato i Tuliusz drugi, Od Alcydy nie mniejszy, lecz bardziej achillesowy167.

Gdy poczu, e [los] da ju od niego miertelnej powinnoci168, poleca spisa dokumenty testamentowe169. Przekazuje
Horacy, Ars poetica, w. l (pictor zamiast pingit). Tak jak mitycznemu krlowi Midasowi, ktrego Apollo ukara olimi uszami za to, e nie uzna za najlepsz jego gry na lirze. Motyw olich uszu by popularny w redniowieczu zwaszcza w powiedzeniu: Rex illiteratus asinus coronatus, p ktrym Jan z Salisbury, Policraticus IV 6. Por. A. Gutschmid, Uber die Fragmente, s. 235 n. Do przypowieci o krlu Midasie Wincenty nawiza ju raz w ks. II, rozdz. 15. 167 Bolesaw Krzywousty zostaje tu przyrwnany do najsawniejszych bohaterw staroytnych, jak Aleksander Macedoski, wielki zdobywca, Marek Publiusz Katon (234149 p.n.e.), m stanu i mwca, znany z prawoci i surowoci ycia, Marek Tuliusz Cyceron (10643 p.n.e.), m stanu, mwca i pisarz, moralista, Alcyda (Alkida), czyli wnuk Alkajosa, mityczny heros i mocarz Herakles, wreszcie Achilles, bohater Iliady, ugodzony strza Parysa w jedyny nie uodporniony punkt na ciele. Tu niewtpliwa aluzja do pity achillesowej", co zdaje si zwalnia kronikarza od opowiadania o niepowodzeniach ostatnich lat rzdw Bolesawa Krzywoustego. Nalea do nich przede wszystkim niekorzystny dla Polski ukad w Merseburgu z cesarzem Lotarem z Suplinburga (w sierpniu 1135). 168 qui dum fatale munus a se iam exigi sentiret, co mona tumaczy z rnym odcieniem treci. Przyjmuj sens najbardziej zbliony do kontekstu ostatniego rozdziau, gdzie Bolesaw przedstawiony jest jako
165 166

w nich w spadku czterem synom i to co osignite zasugami przodkw170, i nastpstwo w krlestwie, wyznaczajc stae granice czterech dzielnic w ten sposb, e w rku najstarszego miao pozosta i ksistwo dzielnicy krakowskiej, i wadza zwierzchnia171. A jeliby spotkao go to, co ludzkie, zawsze starszestwo i wzgld pierwordztwa miay rozstrzyga spr o nastpstwo. Przypominaj mu pitego syna, to jest Kazimierza, ktry by jeszcze maym dzieckiem, dlaczego nie pamita o nim, dlaczego nie zapisa mu adnej czstki testamentowej. A on im na to odrzek: Owszem, od dawna pamitaem i zapisaem"172. Gdy oni dziwili si, jaka to moga by cz pita wrd czterech, kto, nie wiem, artobliwie czy powanie, wtrci: Czy nie widzicie, e dla czterech tetrarchw zrobiona jest kwadryga [stosowna] dla
testamentales mandat conscribi codicillos; codicillos tabliczki drewniane pocignite woskiem, uywane do pisania dokumentw, potem termin prawny na oznaczenie zapisu testamentowego. Por. H. Z e i s s berg, Vincentius, s. 103; Balzer, I, s. 450451. 170 avitarum vices virtutum, take w sensie zobowizujcym do utrzymania tego dorobku. Mg tu autor odtwarza areng dokumentu, jeeli taki rzeczywicie istnia. 171 Cracoviensis provinciae principatus et auctoritas pncipandi. Ci czterej synowie to: syn Zbyslawy Wadysaw, * 1105, zwany Wygnacem, ks. krakowski i lski do 1146 r., 1159 lub 1163; synowie Salomei z Bergu: Bolesaw IV Kdzierzawy 1125, 1173, ks. mazowiecki i kujawski, po 1146 krakowski; Mieszko III Stary 1126/27, 1202, ks. wielkopolski; Henryk Sandomierski *1131 / 32, 1166. Terytoria dzielnic okreli dopiero kronikarz wielkopolski. Wincenty nie jest tu cisy. Rozpatrzenie wspczesnych rde obcych i pniejszych polskich pozwala stwierdzi, e Henryk nie otrzyma jeszcze w 1138 r. dzielnicy, za to ksina wdowa Salomea otrzymaa ziemi sieradzko-czyck, przewidzian prawdopodobnie na przyszo dla maoletnich Henryka i Kazimierza; G. Labuda, Testament Bolesawa Krzywoustego [w:] Opuscula C. Tymieniecki [...] dedicata, Pozna 1959, s. 171194, zwaszcza 186 n. 172 Kazimierz Sprawiedliwy urodzi si jednak ju w roku mierci ojca, tj. 1138. Zosta udzielnym ks. sandomierskim i krakowskim w 1177 r., od 1166/67 r. dziery tylko kasztelani wilick; G. Labuda, Testament, s. 194.

onierz w bitwie. Teraz powoany zosta jakby do ostatniej suby rycerskiej, do miertelnego boju. Bolesaw umar 28 X 1138 r. 169

tetrarchii?173 Tak oto temu pacholciu zapisuje si w spadku pite koo u wozu czterokonnego [kwadrygi]". A gdy obwiniano ojca o sporzdzenie nielitociwego testamentu, rzek: W renicy oka widz cztery strumienie z tej zy wypywajce i nawzajem na siebie uderzajce falami; niektre z tych [strumieni] w najgwatowniejszym wylewie nagle wysychaj. Ze zotego dzbana wytryska wonne rdo i koryta tych strumieni napenia a po wierzch wspaniaymi klejnotami. Niech wic ustan ale na nielitociwy testament, suszn bowiem jest rzecz, aby dzielnice maoletnich powierzano opiekunom, nie maoletnim. Teraz jednak musz ju uda si tam, dokd nikt nie wybiera si bez zbawiennego wiatyku". Przyjwszy wic zbawienne lekarstwo174, zakoczy szczliwy dzie ycia najszczliwszy ksi, [a] jeszcze szczliwszy ojciec. Co do niego nie mona by pewnym, czy wiksze mia powodzenie w pogodnych dniach pokoju, czy wiksz okrywa si saw wrd wojennych tryumfw. Po ojcu za nastpuje Wadysaw, i przywilejem pierworodztwa wietny i nastpstwem w krlestwie [wysoko] wyniesiony, lecz dny zaszczytw z jednego [powodu], a pych uniesiony z drugiego. Tym smutniejsze byy jego rzdy, im wicej oddawa si rozkoszy w objciach ony175. Nieatwo bowiem panowa nad on, skoro raz jej pozwoli si zapanowa. Albowiem zwyciska jej duma nie poprzestanie na zwycistwie, dopki wszystkich najoporniejszych karkw nie podda pod swoje rzdy. Nazywa wic ma pksiciem, nawet pmem, poniewa zadowalajc si czwart czstk jednego rebi jak niewiasta, znosi [obok siebie] tylu, i to takich, co s wicej ni ksitami. A poniewa
Ju wyej autor nazwa nowo utworzone dzielnice Polski tetrarchiami. Tetrarch nazywano w staroytnoci wadc niesuwerennego; Balzer, I, s. 441. 174 Wiatyk, salutare antidotum. 175 Agnieszki, crki Leopolda z Babenbergw, margrabiego austriackiego, i wdowy po Fryderyku Hohenstaufie, ks. Szwabii. ona Wadysawa II bya wic przyrodni siostr Konrada III; O. Balzer, Genealogia, s. 128131 oraz niej, przyp. 201.
173

ten, co rzdzi, bez trudu przekonuje [podwadnego], bardzo szybko nakania maonka [do swojego zamysu]. Tak wic ksi, sam w sobie bardzo ludzki, pod wpywem zawzitoci ony wyzbywa si ludzkoci. Stumiwszy w sobie uczucie braterskiej mioci usposabia si wrogo i z okrutn zaciekoci przeladuje maoletnich jeszcze braciszkw, a zajwszy ich grody, postanawia ich wydziedziczy. Ci pokornymi probami staraj si przejedna wol nieubaganej kobiety i wicej zami ni wymow usiuj co wskra. Raczej jednak tysickro ugaskasz piekielne furie Erebu, ni raz jeden przebagasz srogo niewieci176. [27] JAN: Donosz pewnemu mdrcowi, e urodzi [mu] si syn. Miy to dar rzecze i dobrodziejstwo natury, lecz ka strzec, eby innego nie ssa mleka, jak tylko z piersi najdzikszego potwora". Zapytuj go, czy wilczyc naley wyszuka. Odrzek: Bynajmniej". Czy moe lwic? Nie". Tygrysic? Przenigdy!" Smoka?177 W aden sposb". C wic spord wszystkich istot yjcych jest najdziksze? Odpowiedzia: To, co spord wszystkich jest najagodniejsze" wskazujc przez to na niewiast. Wszelka bowiem agodno niewiecia jest nad wszelk srogo bardziej zawzita i nad wszelk zawzito srosza178. [28] MATEUSZ: O, nieszczsna dolo wojny! Ten, ktrego czcili jako ojca, jest im nieprzyjacielem; ten, od ktrego opieki naleao si spodziewa, wydaje bitw179. Jednakowo wanie
T inwektyw na Agnieszk podejm i rozwin wszystkie utwory o Piotrze Wostowicu przeladowanym przez Wadysawa i jego on; M. Plezia, redniowieczne podania, s. 104123; tene, Palatyn Piotr Wostowic, s. 66 n.
177 178 176

holophagus, jak w ks. I, rozdz. 5.

W tym miejscu Kron. wpol. (rozdz. 31) dodaje: iuxta versus ,,Femina raro bona sed que bona digna corona". Por. Proverbia sententiaeque Latinitatis Medii Aevi. Lateinische Sprichworter und Sentenzen des Mittelalters in alphabetischer Anordnung, wyd. H. Walther, t. II, Gttingen 19631965, nr 9192, s. 81 z rozleg dokumentacj. Przysowie to mogo znajdowa si w rkopisie Kroniki Wincentego, z ktrego korzysta autor wielkopolski. Brak go w innych kronikach. Pierwszy zatarg wojenny Wadysawa z brami rozegra w 1142 r., kiedy Wadysaw otrzyma posiki od Wsiewooda Olegowicza,
179

si

ju

rana daa pocztek leczeniu rany. Albowiem z powodu nieznonego jarzma tej niewiasty [i] z powodu nieubaganej nienawici, arcybiskup Jakub180 z przedniejszymi panami przeszed na stron modych ksit181, ktrzy pod wojewod niedawno wspomnianym Wszeborem182 nieraz walczyli pomylnie przeciw Wadysawowi. Modzi ufni w ich pomoc nie ton ju we zach, lecz mielej za or si bior. Konieczno bowiem wszelkich sztuk wszdzie jest mistrzyni [i] zawsze nauczycielk nieumiejtnych. Ot Wadysaw, niezbyt ufajc swoim zastpom, zacign cudzoziemskie, ktre tamci ma garstk pobili tak, e jak wie niesie, rzeka Pilica, nad ktr stoczono walk, wezbraa od ich krwi183. Znowu wic [gromadzi] liczniejsze, a nawet niezliczone wojska cudzoziemcw: jedne przyciga do siebie probami, drugie pozyskuje zapat, niektre zmusza wadczym rozkazem, [a] wszystkim nakazuje godzi na zgub braci. C ma pocz jagnitko zewszd osaczone zasadzkami zajadych wilkw? Jak tu
ks. kijowskiego, do Czerska na Mazowszu. To przymierze wzmocnione zostao maestwem syna Wadysawa Bolesawa Wysokiego ze Zwinisaw, crk Wsiewooda (l 142 r.), o czym wiemy z Latopisu ipatiewskiego, PSRL, t. II, s. 19; G. Labuda, Zabiegi o jedno pastwa polskiego w latach 11381146, Kwartalnik Historyczny 66 (1959), z. 4, s. 1155 n. 180 Jakub I, ktremu tradycja przydaa przydomek ze nina", arcybiskup gnienieski w latach 11241148; W. Semkowicz, Rd Palukw, RAUhf 49 (1907), s. 187 n., 204 n.; A. Gsiorowski, Jakub ze nina, SSS II, s. 310. 181 Autor zwie ich pupilli, jak gdyby byli jeszcze dziemi. Pupillus znaczy take 'sierota'. Bolesaw i Mieszko mieli wtedy okoo dwudziestu lat. Por. wyej, przyp. 171. 182 Por. wyej, ks. III, rozdz. 26. W dokumencie z 1139 r. Wszebor okrelony zosta jako krewny wzgldnie powinowaty (cognatus) Piotra Wostowica; KDS1 I, nr 67, s. 158. Wszebor, wg nowszych bada nie abdzic, by ojcem palatyna kujawskiego Piotra Starego; W. Posadzwna, W sprawie fundatora i fundacji klasztoru norbertanek w Strzelnie, Roczniki Historyczne 13 (1937), z. l, s. 25 n.; M. Friedberg, Rd abdziw, s. 29 n., 93; G. Labuda, Zabiegi o jedno pastwa, s. 1165, przyp. 83; J. Bieniak, Studia nad dziejami ziemi chemiskiej w okresie piastowskim, Rocznik Grudzidzki 56 (1970), s. 31 n. 183 Wg Laiopisu ipatiewskiego Wadysaw II otrzyma od Wsiewooda

bowiem doradza ucieczk? Jakie dobrodziejstwo rady? Jaki wreszcie ratunek z dobrodziejstwa tam, gdzie zewszd tyle zdumiewajcej zaciekoci? I zburzywszy ju prawie wszystkie ich grody lub osadziwszy w nich zaogi, jak gdyby spemiry si jego yczenia, wok grodu Poznania, ktry zosta jako jedyna ich obrona, zgromadzi tak swoje, jak i obce posiki184. Ju rozwin dokoa ca pomysowo, ca potg sztuki oblniczej, tym bezpieczniejszy, im wiksze mia wojsko. Tymczasem modzi umylnie ukryli si z ma wprawdzie, lecz zaprawion w boju garstk, potajemnie naradzajc si nad ruszeniem grodowi na odsiecz. Wrd nich Mieszko, jako pochopniejszy i w mowie popdliwszy, rzek: Lepiej, mowie, lepiej czynem ni sowami zaradzi uciskowi. Albowiem dla topora bezpieczna jest i droga na bezdrou, i publiczny gociniec w gstwinie. Czy sierpom nie cieli si rwna droga na sitowisku? I nie powstrzyma si
Olegowicza posiki ju w 1142 r. (przyp. 179). Olegowicze wsparli go po raz drugi w 1145 r. W tyme rdle wiadomo, e Wadysaw w 1145 r. odebra braciom cztery grody bez bitwy, PSRL, t. II, s. 21. Bitwa jednak rozegraa si zgodnie z przekazem mistrza Wincentego. Nie sposb zlokalizowa dokadniej miejsca walki nad Pilic". Nie bya na pewno zwyciska dla juniorw; G. Labuda, Zabiegi o jedno pastwa, s. 11571159. 184 circa Poznaniensium urbem; urbs jako grd stoeczny. Kronikarz poczy wydarzenia lat 11451146. Oblenie Poznania nastpio albo tu przed 31 marca 1146, albo pniejsz wiosn tego roku. Roczniki z Poelde i Magdeburga donosz bowiem, e Wadysaw zabiega o pomoc Konrada III na zjedzie w Kainie 31 marca nie jest tylko jasne, czy czyni to liczc jeszcze na zwycistwo, czy te po klsce i ekskomunice arcybiskupiej, ktre go spotkay pod Poznaniem; MGH SS XVI, s. 81 i 187. Co do posikw obcych (tibianeorum copias) por. ks. II, rozdz. 22 i ks. IV, rozdz. 14. Tym razem mg mie pod swoimi rozkazami tylko lune oddziay ruskie, gdy zmar wanie Wsiewood Olegowicz i koo tronu ks. kijowskiego rozgorzay walki. Moe zacign nadto oddziay jawiskie, nie ufajce miejscowym. Wszyscy bowiem moni przeszli na stron juniorw po zatargu z Piotrem Wostowicem, palatynem wrocawskim, ktrego Wadysaw II kaza olepi w grudniu 1145 r., o czym szeroko rda lskie i lakonicznie Kron. wpol. Wincenty pomin ten wany epizod. Por. S. Smka, Mieszko Stary i jego wiek, 2 wyd., Warszawa 1951, s. 448469 oraz G. Labuda, Zabiegi o jedno

rozmachanego miecza [od cicia]185. A kt lkaby si sfory niewojowniczych chrzszczy albo jurnej szaraczy? Chciejmy, prosz, dowiadczy tak aski losu, jak i siy dzielnoci". Po tych sowach id z wolna naprzd na nieprzyjaciela, podkradaj si ostronie, z dala od obozu pochwytuj strae wrogw, wi [je], wymuszaj [na nich] wydanie tajemnic obozowych. Poznaj, e przeciwnik nic nie podejrzewa i wrd uczty gnunieje w swawolnej beztrosce. Atoli i mieszkacy, podnisszy tarcze wysoko ponad mury186, wyranie dawali do poznania, e pora jest dogodna. Jeszcze wic pokarm by w ich ustach, a gniew Boy spad na nich"187. Rzucaj si na ucztujcych, powalaj niebacznych, zabijaj oszoomionych. Przez otwarte bramy wypadaj grodzianie188, wybiega z grodu zaoga: ze wszystkich stron rozpraszaj gromady nieprzyjaci, spychaj powolnych, wypatruj uciekajcych i wszdzie szalej jak lwy wrd trzody kz. Zreszt tych, ktrzy usiowali ratowa si ucieczk, o wiele srosza spotkaa klska. Albowiem kogo przypadkiem oszczdzia srogo miecza, nie oszczdzi go nawa wezbranych fal; i nie mniejsz liczb pochony wezbrane fale rzeki, ni zgadzi piorunowy miecz, tak dalece, e wedug podania wielka liczba
pastwa, s. 11591164; M. Plezia, redniowieczne podania, s. 4 n. i tene, we wstpie do edycji Chronica Petri, MPH s. n. III, s. XXIV n.; B. Mikiewicz, Walki wewntrzne w Polsce w latach 11421146 [w:] EuropaSowiaszczyznaPolska. Studia ku uczczeniu profesora Kazimierza Tymienieckiego, Pozna 1970, s. 365374. 185 Nieprzetumaczalna gra sw: nec strictus erit ensi cursus in districto. 186 e muris, chocia w XII w. grd poznaski by jeszcze otoczony waem i palisad. Kron. wpol. w rozdz. 32 uzupenia ten retoryczny opis wiarogodn lokaln informacj o przebiegu oblenia Poznania i o wyklciu Wadysawa II przez arcybiskupa Jakuba. Szczeg o podnoszeniu tarcz mgby wskazywa, e Wincenty zna to rdo poznaskie, ale swoim zwyczajem opuci konkrety, wprowadzajc refleksje dydaktyczne. 187 Ksiga Psalmw 78 (77), 3031. 188 W tekcie: urbani, 'mieszczanie', co byoby w tumaczeniu nieco anachroniczne.

pazw w tej rzece udusia si od krwi trupw. W tej bitwie powiodo si Wadysawowi podobnie jak kupcowi-rozbitkowi, ktry ledwo nagi wypyn po rozbiciu okrtu. Osadziwszy jednak w grodach bardzo silne zaogi, udaje si do przewietnego cesarza189, ktrego siostra bya jego on, i pokornie baga go o pomoc, a nie mogc wyebra tej aski, usiuje go przekupi. Tymczasem Bolesaw i Mieszko, ju nie jako maoletni, lecz jako najdzielniejsi z ksit, ciskaj Krakw potnym obleniem i ow tygrysic, ktra bronia zamku, zmuszaj do poddania si. Ona, wyparta wreszcie z grodu i wyzuta z mienia, musiaa pj za mem i wraz z nim zmarniaa wrd utrapie wygnania190. [29] JAN: Istnieje pewien rodzaj ptakw, ktre niektrzy nazywaj obocznicami191, inni za samotkami192. A natura ich jest taka, e unikaj towarzystwa wszystkich ptakw, nawet wasnego gatunku, z wyjtkiem pory parzenia si. Ile za kada
imperatoriam adit serenitatem; chyba ironia. Konrad III by tylko krlem, koronacji na cesarza, ktra bya celem jego wyprawy do Rzymu, nie doczeka. Zob. te wyej, przyp. 184. Wiadomo, e Wadysaw zdoa osadzi zaogi w grodach, wskazywaaby, e zdoa zawrze z brami po klsce poznaskiej jak ugod, zanim uda si do Niemiec (wg niektrych po raz drugi). Dopiero ten fakt przesdzi, e juniorzy przystpili do ostatecznej walki w obawie przed interwencj niemieck. Ta nastpia rzeczywicie ju w sierpniu 1146 r., o czym Roczniki magdeburskie, MGH SS XVI, s. 187. 190 Zdobycie Krakowa powiodo si juniorom tej samej wiosny 1146 r. Agnieszka zmara w Niemczech 24 stycznia po 1157 r., a Wadysaw 30 maja lub 2 czerwca 1159 lub 1163 w Altenburgu w Saksonii; Annales Palidenses, MGH SS XVI, s. 82. Przedtem bra udzia w wyprawie krzyowej, co zanotoway wszystkie polskie roczniki, a pomin Wincenty; M. M e n d y s, Udzia Wadysawa II w krucjacie z 1147 roku, Rocznik Zakadu im. Ossoliskich 12 (19271928), s. 403 n. 191 Neologizm kronikarza: uranidae, wg Balzera za porednictwem francuskim (II, s. 30, 177, 187, 192); oznacza sklepienie nieba lub przestrze podniebn. 192 Inny neologizm: sepona od seponere, 'odkada na bok', 'odosabnia'. Rodzaj ptakw nieznany albo zgoa fantastyczny. Physiologus przyznawa samotnicze obyczaje synogarlicom, ale w innych okolicznociach. Por. Balzer, l. c., jak w przyp. 191.
189

[para] ma wychowa pisklt, tyle gniazd oddzielnych buduje na szczytach cedrw i w kadym znosi jedno jajo: std zwie si sepona", to jest: osobno znoszca". Do wysiadywania zmusza inne ptaki, tak jak kukuka pieg. Nastpnie pisklta rwnoczenie wylgaj si i wylatuj; co wicej, z zadziwiajc szybkoci. lotem wzbiwszy si ponad szczyty gr i drzew, i wydostawszy si poza wysokie chmury, dziki gbokiemu ustanowieniu natury usypiaj tu pod czystym eterem193, poniewa gardz spoczynkiem na ziemi; std nazywaj si uranidami, to jest niebieskimi, albowiem [niebo] po grecku , caelum po acinie. Czsto, gdy wiatr przeszkadza, nie mog sfrun na d i wtedy, tak jak yski, gin w powietrzu z godu194. Tak i jego przemienia w samotka wasna samotka [to jest ona]195; gdy [bowiem] usiowa zagarn cudze cedry, znikn w przestworzach niebieskich. Porwany wirem, dny wadzy nie potrafi opamita si i tak zgin z godu, to jest z dzy cudzej wasnoci. Zazwyczaj bowiem brak wasnych dbr rodzi podanie cudzych. Std niektrzy, gonic za ubocznymi zyskami, zatracili nie tylko swoje mienie, lecz take siebie samych! za przykadem owego zamorskiego spa, ktry, chcc zowi w toni cie zdobyczy, wod zmoczony, zdobycz i ycie razem postrada196. Dlatego to
Eter, wg Arystotelesa pity ywio wypeniajcy stref okooziemsk ponad czterema strefami: ziemi, wody, powietrza i ognia (w systemie platoskim i neoplatoskim strefa eteru rozciga si midzy powietrzem a ogniem). Autor zdaje si nawizywa do arystotelesowskiej teorii ruchu: kady przedmiot zda ku swojej przestrzeni naturalnej, kamie spada na ziemi, ogie wzbija si ku grze. W strefie eteru moliwy jest tylko doskonay i wieczny ruch okrny cia niebieskich, dlatego ptak, ktry wzbi si tak wysoko, nie moe powrci na ziemi. Por. R. T a t o n, La science antique et medievale, Paris 1966, s. 267269. 194 Balzer, II, s. 30, 236. 195 Sic sua istum sepona (id est uxor) transfiguravit in seponem, tzn. w samotka, samotnika. Moe aluzja do polskiego spa? Wspomniane tu dla porwnania yski (fulicae) wystpuj w dziele Physiologus jako mdre ptaki przebywajce stale w jednym miejscu, ktrym nie grozi zmiana pogldw. 196 Mora tej bajki: nie naley porzuca pewnej zdobyczy dla niepew193

nakazywano synom Izraela, e gdyby kiedy obierali sobie krla, nie powinien nim by cudzoziemiec, lecz rodak, ktry by nie mnoy ciarw wojskowych, ktry by nie zmienia granic wasnego lub cudzego kraju. Bliski bowiem jest przekroczenia praw, kto zmienia granice krajw. O wiele wic lepiej chcie zarzdza swoim wasnym mieniem ni czyha na cudze. [30] MATEUSZ: wito tego zalecenia niemal zabobonnie czci Bolesaw, brat i nastpca Wadysawa. Chocia bowiem zwyczajem synw Adama jest pogo za zyskiem, on jednak rozwaniej sobie postanowi raczej usuwa powody do obudzenia si chciwoci ni czyha na sposobno popisania si okazaoci. Przeto pierwociny swego panowania uwici w stosunku do braci wicej ni bratersk mioci, oddajc nie tylko to, czego wymaga wzgld na nastpstwo, lecz z wit askawoci obdarzajc ich, to znaczy Mieszka i Henryka, take tymi dzielnicami, ktre im si nie naleay197. Albowiem Kazimierza, ktry by modzieniaszkiem, czas jaki wychowywa w swoim domu jak syna, nie jakoby zupenie aowa mu aski wspuczestnictwa, lecz aby delikatnej winnej latoroli, pozbawionej podpierajcego palika, nie naraa na podmuchy lekkomylnoci198. aden nierozumny niedorostek nie powinien zosta pozostawiony sam sobie, gdy
nej wyrazi w kocu XII w. Walter z Anglii; H. R. Jauss, Untersuchungen ur mittelalterlichen Tierdichtung, Tubingen 1959 (Beihefte zu der Zeitschrift fur romanische Philologie, 100 Heft), s. 39 n. 197 Co do Mieszka zapewne aluzja do przeprowadzonego w 1145 r. rozgraniczenia pomidzy dzielnic Mieszka a Kujawami, ktre wraz z Mazowszem weszy do dzielnicy Bolesawa Kdzierzawego. Stao si to konieczne po mierci w 1144 r. ksinej Salomei matki, ktrej opraw wdowi stanowia ziemia czycko-sieradzka (por. niej, przyp. 198) z enklaw na Kujawach. 198 W 1146 r. Kazimierz Sprawiedliwy mia osiem lat. Kronikarz nie wspomina nic o mierci jego matki (por. przyp. 197). Do tego czasu Henryk i Kazimierz pozostawali na dworze matki w czycy. Po jej mierci zagarn j senior, Bolesaw Kdzierzawy, a Henrykowi wydzieli Sandomierszczyzn; G. Labuda, Testament, s. 183 n. Wincentego mniej jednak interesoway losy Henryka ni Kazimierza.

czym dla ognia jest oliwa, tym dla modzieca swoboda. Std kto powiedzia: Natura z bisioru utkaa niemowlctwu powijaki, zote dla modoci wizy sporzdzia roztropno". Atoli nie zapominajcy o sobie Wadysaw, nie majc dostatecznej siy do pomsty, jakowym sposobem pozyskuje dla siebie krla Praan199 i z jego pomoc podega nienawi Rudego Smoka do Bolesawa200, powoujc si u szczytu majestatu cesarza na powinowactwo z nim201, ktre powinno go bardzo zobowizywa, oraz na pokrewiestwo z on i dziemi; tym bardziej e jest on bezpieczn ucieczk, portem rozbitkw, pociech w opuszczeniu, jedynym lekarstwem w rozpaczy, jednym sowem ratunkiem w caym nieszczciu. Przeto cesarz, nie tyle przekonany, co poruszony natarczywymi jego probami, naprzykrza si Bolesawowi czstymi poselstwami, aby brata nie tyle krlestwu przywrci, ile wsplnocie ojcowizny202. Im uporczywiej Bolesaw opiera si napomnieniom, tym silniej zawzito cesarza wzgldem siebie jtrzy. Ani bowiem nie ujdzie bezkarnie wierzganie przeciw ocieniowi203, ani nie pynie si bezpiecznie pod bystry prd strumienia. A wic [cesarz] sprzysiga ca potg cesarstwa na jednego ma: sia wszystkich przeciw Bolesawowi, sia Bolesawa przeciw wszystkim! Daj mu do wyboru jedno z dwojga: albo ustpi z krlestwa, albo przyjmie waln bitw. Atoli przemylny m, odkadajc z dnia na dzie jedno i drugie, walczy bez wojny, zwycia bez bitwy. Odcina bowiem i wstrzymuje wszdzie wszystkie dostawy ywnoci. Gdy
Domys o tyle prawdopodobny, e on wczesnego ks. czeskiego Wadysawa II (11401174) bya Gertruda, modsza siostra Agnieszki. Por. wyej, przyp. 175. Przezwisko odniesione do kiego od 1152 r., cesarza od 1155 r.
201 200 199

Fryderyka

Barbarossy,

krla

niemiec-

Tu zwrot imperatoria maiestas wyjty z Institutiones, Prolog; Balzer, I, s. 440, 479. Matka Agnieszki Wadysawowej bya wdow po ojcu Fryderyka I Barbarossy, ksiciu Szwabii, Fryderyku (II). non regno sed patrimonii zasady wsprzdw dzielnicowych.
203 202

consortio

precyzyjne

okrelenie

Dzieje Apotolskie 9, 5 ( ma tylko Wulgata).

wic z tego powodu nagle zabrako ywnoci, owa sia niezwycionych legionw, owe najsawniejsze falangi zmarniay z godu i zarazy204. Kiedy wreszcie po upywie dugiego czasu wygnaniec zakoczy ycie205, cesarz nalega nie grobami, lecz probami, nie orem napiera, lecz uprzejmie [prosi], aby jak wobec wystpnego brata by surowy, tak nie okaza si niegodziwy wzgldem jego potomstwa, [lecz] aby zlitowa si przynajmniej nad jego sierotami. Niedobrze bowiem, aby dzisa synw drtwiay dlatego, e ojciec [jad] cierpkie winogrona. Poniewa za natura nakazuje miowa, a mio jest mleczn siostr askawoci, Bolesaw, ktrego cesarz nie mg pokona, uwaa za suszne usucha nakazu natury i odwouje bratankw z wygnania z bezinteresown serdecznoci206. Starszy z nich nazywa si Bolesaw, modszy Mieszko Pltonogi, najmodszy Konrad207. I nadaje im czcigodn dzielnic lsk208 zarwno w dowd askawoci, jak i na pociech sieroctwa. Trzeciego bowiem, to jest Konrada, skierowao do jakiego klasztoru, nie wiadomo, wasne
Wyprawa na Polsk bya w sierpniu 1157 r. Poprzedzio j poselstwo polskie do Niemiec z odmow przywrcenia Wadysawowi dzielnicy i wadzy pryncypackiej. Autor znw zaciera peny i rzeczywisty przebieg wydarze; Balzer, I, s. 245. Bolesaw Kdzierzawy istotnie nie przyj walnej bitwy, ale za to w Krzyszkowie na pn. zach. od Poznania zoy cesarzowi hod lenny; R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, t. I, Krakw 1926, s. 152 n.
205 206 204

Por. wyej, przyp. 190.

Sentencja z Proroctwa Jeremiasza 31, 29. Stao si to w 1163 r.; R. lska, Historia lska, t. I, Krakw Grdecki, Dzieje polityczne 1933, s. 175. Bolesaw Wysoki (1127, 1201) zatrzyma na lsku zwierzchno nad modszym Mieszkiem, zwanym Pltonogim, Loripes ( 1131, 1211). Podzia lska na dzielnice Bolesawa i Mieszka nastpi dopiero w 1173 r., po powtrzonej wyprawie Barbarossy. Konrad ( ok. 1139, tjako biskup Bambergu 1202) dziery przejciowo dzielnic gogowsk; R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 162; tene, Dzieje polityczne lska, s. 175 n.
208 207

sacra Silentii provincia; por. wyej, przyp. 93.

powoanie, czy ojcowska pobono209. Poniewa jednak z tego nadania [Bolesaw] wyczy niektre grody dla wikszego zabezpieczenia [swego panowania], stao si to powodem wielu nieszcz i zarzewiem niepokojw. Ledwo bowiem Wadysawowice weszli w progi [dzielnicy], orzekli, e wspomniana dzielnica nie przypada im tytuem nadania ani dobrodziejstwa, lecz jako prawowitym dziedzicom, w prawowitym nastpstwie. A nawet na podobiestwo tych, ktrzy wrcili w progi domu rodzinnego, daj przywrcenia swych uprawnie z tytuu prawa o powracajcych z niewoli210. Oddalono ich danie, zarzucajc im, e zrzekli si [swych praw]: Zrzeklicie si mwi ksi waszego prawa w tym wzgldzie, poniewa jest to prawo niewtpliwe, e kademu wolno zrzec si tego, co mu przyznano"211. [A] oni nie daj uzasadnienia zarzutu, lecz replikuj: Przyznajemy, emy si zrzekli, ale [jako] obrabowani, ale [jako] zmuszeni, i dlatego przysuguje nam prawo zwrotu mienia". Dopki to jest w zawieszeniu, nie chc y w niepewnoci, lecz daj odszkodowania wedug prawa [przysugujcego] obrabowanym212, aby wbrew woli nie byli zmuszeni czyni tego, czego nie dopuszcza prawo213. W tym czasie, gdy ksi zaprztnity by pilniejszymi sprawami, oni zajmuj grody, umiejtnie je obwarowuj, wzmacniaj zaogami. Dobry ksi zrazu obojtnie to znosi twierdzc, e to nie umniejsza ani godnoci, ani korzyci rzeczypospolitej, jeli si odda cudz wasno. Albowiem sia listowia mwi jest chlub pnia, a sia pnia chlub listowia". Jednake nie brak
Decretum Gratiani II, C. 20, q. 3, c. 3: monachum aut paterna devotio aut propria professio facit. Tu pojcia prawne: subliminium i postliminium, Digesta 49, 15, 5, l oraz Codex 8, 50/51, 9. Por. Balzer, I, s. 480.
211 212 210 209

Codex l, 3, 50/51, Prolog; Balzer, I, s. 480.

Zgodnie z prawem kanonicznym; Decretum Gratiani II, C. 2, q. 2, c. 1. Balzer, I, s. 420, daje obszerne objanienie tych okolicznoci prawnych. Tzn. upomnie si si o swoje prawa dziedziczne; Codex 3, 7, 1; Balzer, I, s. 480.
213

podegaczy, ktrych pomysowo i umiejtno sprawia, e i wiato wyradza si w dym, i soce zaciemnia si ponuro. Ci cigymi podszeptami arzce si podgarniaj wgle, mwic: Czy nie widzisz, jak sobie poczynaj bratankowie? Ju teraz usilnie pragn wda si w ojca214. Bo c innego z korzenia szakaku wyrosn moe, jeli nie cier?215 Kiedy to bez kolcw rodzi si je? Wiadomo, e pokrewny smak maj wilcze serce i wywar z wilczego serca". Wprawdzie on tym si nie przejmowa, nie pragn bowiem wyniszcza latoroli wasnego szczepu, lecz niejako ustpowa swoim doradcom, udajc wzburzenie i toczc z nimi walk nie tak, na jak go byo sta, lecz tak, do jakiej go zmuszono216. W jakimkolwiek za duchu toczyy si [te walki], nie sd, e synowie Wadysawa wdawali si w pospolite ukady, oni, ktrzy nie tylko tyle razy zniweczyli usiowania tylu ksit, lecz nawet z ma, lecz doborow garstk rycerzy czsto odnosili zwycistwa nad tyloma tysicami wietnie wywiczonych wojakw. Tak to niekiedy lwie szczenita obezwadniaj zacieko tygrysw. Tymczasem Bolesaw czyni szczeglne wysiki, aby podbi kraje Getw, ktrzy, jak wiadomo, s groni nie tyle dla cia, ile dla dusz217. Ledwo wreszcie niektrych z nich po wielu przeprawach wojennych pokona, taki kaza ogosi edykt: e kto znami religii chrzecijaskiej przyjmie, [ten] nie dozna adnego uszczerbku mienia. Kto by za nie chcia porzuci blunierczego obrzdu, [ten] bezzwocznie zostanie ukarany mierci. Atoli religia ich bya jak zwiewny dym, i to tym bardziej krtkotrwaa, im bardziej wymuszona. Wkrtce bowiem ci obudnicy jak liskie aby wskoczyli w odmt odszczepiestwa i jeszcze wstrtniej
214 215 216

Oryginalnie: patrissare. Paliurus z katalogu rolin Pliniusza; Balzer, II, s. 29. sw: lecz niejako "brak w podstawowym

Zdania tego od rkopisie Eugeniuszowskim.

217

quos non tam personis uam animabus constat esse infestos', dosownie: 'groni nie tyle dla osb, ile dla dusz', co daje dwuznaczno; moe chodzi o osobistoci i zwyke ycie ludzkie? Geci to Prusowie pogascy. Por. ks. IV, rozdz. 19.

zanurzyli si w bocie gboko zakorzenionego bawochwalstwa218. Im opieszaej i z wikszymi przerwami zwalczano t nikczemno, na tym wiksze niebezpieczestwo naraano Polsk. Mniema bowiem Bolesaw, e wystarczy mu, gdy odda si ksiciu, co jest ksicego, choby odmwiono Bogu, co jest Boego219. adnej bowiem nie wymierzano kary za zbrodni odstpstwa, byleby przestrzegano pacenia podatkw. Jednake kto nie wzdraga si porzuci wiary zapewniajcej zbawienie i zerwa zbawiennego przymierza wiary, z jak sumiennoci powiedz, zaklinam dochowa ukadu narzucajcego niewol? Albowiem ndzna jest kada niewola w odzieniu ze zgrzebnego ptna, [ale jeszcze] ndzniejsza w purpurze. Nie tylko wic nie pac podatkw, ale jeszcze zajmuj przylegoci, zajte upi jak wilki up unoszc. Tote tego, ktrego w ospaej gnunoci nie pobudzia gorliwo o spraw Bo, dopiero dotkliwy cios utrapienia ocuci z twardego snu. Zebrawszy wic razem liczne wojsko najlepiej wywiczonych [ludzi Bolesaw] gotuje si do najazdu na prowincje Getw adn wprawdzie sztuk nie obwarowane, lecz niedostpne z powodu naturalnego pooenia. U samego wstpu jest matecznik zewszd zarosy gszczem ciernistych krzakw, gdzie pod zieleni trawy kryje si otcha botnej smoy220. Zwiadowcy i przewodnicy wojsk zapewniaj, e znaleli niezawodn krtsz drog przez knieje; byli bowiem i nieprzyjaci podarkami przekupieni, i o zasadzce na swoich powiadomieni. Tdy po wskiej ciece gnaj na wycigi pierwsze szeregi doborowego wojska, gdy [nagle] z zasadzki wyskakuj z obu stron nieprzyjaciele; i nie tylko z dala ra pociskami, jak to kiedy indziej czyni zwykli, lecz jak gdyby
Por. podobn nietolerancj i zacito w ks. III, rozdz. 67 w walkach z Pomorzanami. 219 Mateusz 22, 21. 220 A. Bielowski niezrozumiae raphales tumaczy jako 'futory', domylajc si pod bitumen smoy; MPH II, s. 374375, 452. Raphales jest licencj. Wydaje si, e miao by ramales, 'gazie', i chodzi nie o smo, ale o boto.
218

w toczni cinitych221 pras rozgniataj. A ci tymczasem samorzutnie jak dziki rzucaj si na zjeone dzidy, jedni z dzy zemsty, drudzy z chci spieszenia na pomoc; i wicej ich pada pod ciarem wasnego natoku ni od ciosw ora. Niektrych zbroj obcionych pochona gbia rozwartej otchani; inni ponosz mier zapltawszy si w zarola i krzaki cierniste, [a] wszystkich ogarnia mrok szybko zapadajcej nocy. Tak przez zdradziecki podstp przepado bitne wojsko! Tak zmarniaa w niedorzecznej wojnie dzielno wspaniaych rycerzy! Wymowa najwymowniejszych nie starczyaby, eby chocia powierzchownie napomkn, a c dopiero szerzej opowiedzie o ich imionach, osobach, szlachetnym pochodzeniu, rodowodzie, o godnociach, dzielnoci, skrztnoci, dostatkach! A po dzi dzie rni ludzie na rne sposoby ich opakuj222. Odtd omijay tryumfy wojenne tak Bolesawa, jak i jego synw. Starszy z nich, dziedzic ojcowskiego imienia, wasnym zgonem ojca zgon uprzedzi223. Modszy za, ktremu na imi Lestek, dziedziczy Mazowsze i Kujawy na mocy takiego zapisu testamentowego: Syn mj, Lestek, ma by na stae jedynym dziedzicem Mazowsza wraz z Kujawami224. Brat mj, Kazimierz,
Porwnanie do toczni wina. Aeby osign wikszy ciar, stawaa na niej caa gromada ludzi, udeptujc podoone pod pras grona. 222 Nieszczliwa wyprawa na Prusw odbya si w 1166 r. Zgin na niej ks. Henryk sandomierski, o czym rzecz dziwna nie opowiedzia Wincenty. Por. Rocznik kapituy krakowskiej: MC LXVII dux Hinricus interfectus est cum exercitu suo in bello in Prussia (MPH s. n. V, s. 62). Poprawniej w dokumencie biskupa Gedki z 1167 r.: Anno MCLXVI regnante in Polonia serenissimo duce Boleslao, Mysicone, Casimiro quartus eorum frater dux Henricus sine herede defunctus est (KDKK I, nr l, s. 1-4 i MPH II, s. 376); J. Mitkowski, Henryk, PSB IX, s. 408 n.; Historia Pomorza, t. I, cz. l, s. 424. R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 156 n., powtpiewa, e Henryk poleg. Por. O. Balzer, Genealogia, s. 170. 223 Bolesaw Bolesawowie wg Dugosza ( ok. 1156 r., 1172) nie posiada dzielnicy; O. Balzer, Genealogia, s. 187188. 224 Wiadomo o wydzieleniu Leszkowi ( pk. 1165, 1186) dzielnicy mazowiecko-kujawskiej przekazay roczniki franciszkaskie. Tu
221

w czasie jego maoletnoci niech nie sprawuje [tylko] opiekustwa, lecz do ojcowskiego przytuli go serca225. Jeliby przypadkiem Lestka spotka los miertelnikw226, niech tene brat mj, Kazimierz, na stae bdzie jedynym dziedzicem tych ziem". Penoletni ju Kazimierz podobnym testamentem odziedziczy ksistwo po zmarym bracie Henryku227. Bolesaw za umar w wieku dojrzaym, nie w podeszym, i pochowany zosta w rzdzie ojcw swoich228. [31] JAN: Byoby rzecz stosown, abymy tobie podobn zastawili uczt i przez pewne zaostrzenie apetytu wywoali w podniebieniu smak nawet nie zaprawionych potraw. Lecz i ciebie sen morzy, i nagli nas pora naszego snu229. Zgoa taka mnie ogarna senno, e wrd dzikczynienia ustaje praca jzyka230. C przeto pozostaje? Uprosiwszy biesiadnikw o wybaczenie bdw, o pobaanie dla niedorzecznoci, zasn w Panu.
formua prawnicza: unicus in solidum heres esto z Digesta 28, 5, l, 3 i 5.
225 226 227

Codex, 5, 28, 5 i 6. siquid humanitus obtigerit jak Digesta 34, 4, 30, 4. Zapiska dokumentowa z 1167 r. (zob. wyej, przyp. 222):

dux Henricus sine herede defunctus est. Elegantior pars et sedes dominii eius uidelicet Sudomir Boleslao maiori fratri cessit. Kazimierz utrzyma cz zachodni tej dzielnicy z Wilic; R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 157. appositus est ad numerum patrum mona te tumaczy 'zaliczony w poczet ojcw'. Bolesaw Kdzierzawy mia umierajc w 1173 r. 48 lat; O. Balzer, Genealogia, s. 156. Wydaje si tu czego brakowa w tekcie. Zmczenie interlokutorw i senno to aluzja do ich mierci, por. ks. I, rozdz. l, przyp. 5 i 6. We wspomnianej zapisce dokumentowej biskupa Gedki z r. 1167 (MPH II, s. 376, zob. wyej, przyp. 222) jest wiadomo, e mier biskupa Mateusza nastpia w 1166 r., tego samego roku i dnia co Henryka Sandomierskiego. Dat dzienn jego mierci 18 X zachowa Nekrolog opactwa w. Wincentego we Wrocawiu, MPH s. n. IX /1, s. 78. Arcybiskup Jan zmar w 1167 r. albo pniej przed 1177 r.
230 229 228

officium linguae; por. motywacj w Prologu.

ROZPOCZYNA SI KSIGA CZWARTA

[1] By za tam obecny pewien suga1, ktry nosi kaamarz z pirem i okrzesywa dymice uczywo2. Ten zapisywa wiernie w rejestrze3 wszystkie wydatki przeznaczone na uczt. Gospodarz biesiadnikw, przejrzawszy dokadniej jego rachunki, rzek: Dobrze, dobrze, zacny sugo!4 Ty, co tak jeste biegy i zapobiegliwy, e nie pozwalasz, aby cokolwiek z oddanych do twego rozporzdzenia pienidzy ani nie przepado, ani nie utono w fali zapomnienia. Pooenie obecne domaga si i rozum si dopomina, aby ciebie odznaczy urzdem rachmistrza. Bd odtd jedynym i szczeglnym rachmistrzem rzeczypospolitej5. Cokolwiek przeto z nakazu chwili uznasz, iby naleao przeznaczy na stanowiska, godnoci, suby i czynnoci, wydzielaj ze swojego zarzdu i do swoich wno zapisw!"
Aderat autem quidam vernaculus, tzn. by obecny posugujcy biskupom z poprzedniej ksigi, obecnie ju nie yjcym.
2 1

jako

domownik

ac demungens fumantem faculam ma podstawowy rkopis Eugeniuszowski i drugi, Jana Fabra. Inne rkopisy a za nimi Bielowski demum gerens, MPH II, s. 377. Nie spotykane demungens nawizujce do mungo (mugo) albo emungo, 'ucieram nos', 'obieram z czego', w tym ostatnim znaczeniu dopiero w redniowieczu. To te znaczenie zdaje si przystawa do kontekstu z uczywem. Compendio cautionis moe oznacza te 'dajc rkojmi' albo 'z ostronoci, z uwag'. Wybierani znaczenie, ktre zdaje si potwierdza kilka wierszy niej: tuis cautionibus annotetur. Cautio oznaczaa w staroytnoci rwnie dokument pisany, chirograf.
4 5 3

Z przypowieci o talentach, Mateusz 25, 21.

unicus ac singularis huius reipublicae rationalis w sensie rachowania, ale i pracy rozumu, refleksji, co wynika z nastpujcego ratio exigit rationalitatis officio te insigniri. Nazwa urzdu wzita dosownie z kodyfikacji justyniariskiej, Codex 10, 19, 6. Trudno o odpowiednik polski. Ratiocinator w sensie 'rachmistrza' Cycero, De officiis I 59. Por. Balzer, I, s. 181, 481.

w suga6 cay zdrtwia, przeraony takim dostojestwem sprawy, i zaklinajc si, e temu nie podoa, szuka skwapliwie wszelkich powodw do uchylenia si. A nareszcie, zamany rozkazem urzdowym rzecze: Uciniony jestem wielce i w rozpaczy, e nie bd si w tym podoba. Z jednej bowiem strony prawda rodzi nienawi, z drugiej uraza grozi kar7. Kt bowiem, pytam, nie wzdraga si go stop nastpi na kolczaste osty? Jeeli albo z przychylnoci albo z bojani chykiem utaj co z tego, co wpyno [do komory], nie unikn napitnowania za przywaszczenie podatku8. Wszelako inna jest praca niwiarza, a inna powinno rolnika: cierniskiem niech zajmie si rolnik. Naszym trudem jest zebra w jeden snop kosy, lubo [te] rozrzucone". [2] Ot po mierci Bolesawa nastpi brat jego, trzeci Mieszko, ktry jako wiekiem najbliszy bratu zaraz po nim obj wadz bez adnej przerwy w nastpstwie panowania. Zachwycay si nim kraje ocienne, sprzyjaa mu zewszd wietno wadcw, nawet najodleglejszych, rosa wszelka chwaa zaszczytw, umiecha si cay wdzik fortuny. Nigdy mu nie brako ani speniania si ycze, ani wojennych tryumfw pominwszy czasy Kazimierza i jego synw9. Uczestnik wszelkich szczliwoci, jeeli w ogle [o rzeczach] doczesnych tak mwi mona, wszelkie wyobraenia o szczciu przerasta [cieszc si] znakomitym i licznym potomstwem pci obojga. A przez [swoje] mskie
Tu clientulus w tym samym znaczeniu co wyej vernaculus; Balzer, I, s. 438. 7 Terencjusz Afer, Andria, akt I, scena I, w. 40: Obsequium amicos, veritas odium parit. 8 fraudati census, Codex 9, 41, 1. 9 Kade z tych zda zaczyna si od czasownika na liter a: Astupebant Affavebat Assurgebat Arridebat. W dalszym cigu lad aliteracji z liter b: bellorum beatissimis beatitudo beatorum. Dalej rytm powtarzanych szeciokrotnie gener eius i trzykrotnie socer filii, socer alterius, socer tertii. Por. Balzer, I, s. 139, 145. Uwag o czasach Kazimierza i jego synw maj rkopis Eugeniuszowski i dwa inne. A. Bielowski uwaa j za dopisek kopisty, MPH II, s. 378.
6

potomstwo by dla wszystkich grony, za dziki eskiemu cieszy si wszystkimi wzgldami. Przez spowinowacenie [z kolei] jednego i drugiego zobowiza sobie bardzo duo krajw wiata. Ksi czeski Sobiesaw ziciem jego10, ksi saski Bernard ziciem jego11, ksi lotaryski, Fryderyk wnuk cesarza ziciem jego12, margrabia, syn Dedy ziciem jego13, ksi pomorski Bogusaw ziciem jego14 oraz syn tego ksicia ziciem jego15; ksi halicki wiekrem jednego syna16, ksi Pomorza wiekrem drugiego17, ksi Rugii wiekrem trzeciego18. Poza tym niektrzy jego synowie zeszli ze wiata
Sobiesaw II ks. oomuniecki i czeski ( 1180), od 11731176 by mem Elbiety crki Mieszka. Bya ona najmodsz crk z pierwszego maestwa Mieszka, tj. z Elbiet, t za uwaano za crk Almosa; K. Jasiski, Uzupenienia do genealogii Piastw. Dokoczenie, Studia rdoznawcze 5 (1960), s. 92, por. niej, przyp. 13. 11 Ks. saski Bernard III hr. Anhaltu i ks. saski ( 1212), od 11731177 m Judyty, urodzonej przed 1154 r. 12 Fryderyk, Ferri I, ks. lotaryski ( 1207), znacznie przed 1170 r. oeniony z Wierzchosaw Ludmi, urodzon przed 1153 r. ( 1223); O. Balzer, Genealogia, s. 196; A. Gieysztor, Drzwi gnienieskie jako wyraz polskiej wiadomoci narodowociowej w XII wieku [w:] Drzwi gnienieskie, pod red. M. Walickiego, t. I, Warszawa 1956, s. 16. 13 marchio Dedonides. Chodzi tu o drugie maestwo Elbiety (por. wyej, przyp. 10) z Konradem margrabi Dolnych uyc, ktre nastpio najpniej w latach 11801190; K. J a s i s k i, Uzupenienia. Dokoczenie, s. 94. 14 W 1177 r. Anastazja, urodzona przed 1164 ( 1240), zostaa wydana za Bogusawa I, ks. szczeciskiego ( 1187). 15 Ju przed 1177 r. Salomea, siostra Anastazji (daty ycia nieznane), zostaa wydana za syna Bogusawa I imieniem Racibr ( 1183). 16 Ojcem Wyszesawy polubionej ok. 1177 r. przez Odona (zob. przyp. 19) by zapewne Jarosaw Omiomys ks. halicki ( 1187); S. aguna, Rodowd Piastw, Kwartalnik Historyczny11(1897), s. 763. 17 Bolesaw ( w 1159 r., 1195), ks. kujawski w 1194 r., prawdopodobnie ok. 1181 r. mia za on Dobrosaw ksiniczk sawiesk (fpo 1200 r.); K. Jasiski, Uzupenienia. Dokoczenie, s. 9596. 18 Wadysaw zwany Laskonogim, ur. w 11611167 ( 1231), oeniony zosta przed 1194 r. z ucj, crk Jaromara I ks. Rugii; K. Jasiski, Uzupenienia. Dokoczenie, s. 9697; U. Scheil, Zur
10

w stanie bezennym. A oto imiona jego synw: Odo19, Stefan20, Bolesaw21, Mieszko22, Wadysaw23; dwch z nich, to jest Odona i Stefana, otrzyma z crki krla wgierskiego, pozostaych z crki krla ruskiego24. Czeg wicej [yczy]? Zdawao si, e nic zgoa nie brak mu do peni ludzkiego szczcia, jakkolwiek nikt nie jest tak szczliwy, iby w jakim wzgldzie nie wadzi si ze swoim losem. Dosza do tego, a raczej to przewyszya, nader wyniosa dostojno, rwnajca [przed nim] najwysze tytuy krlewskie. Czsto wszak najwiksza pomylno sprowadza najwiksze nieszczcie; gdy szczeglnie wszelka sawa, im znaczniejsza jest, tym do upadku skonniejsza. On tedy zadufany w [swoje] wyjtkowe uprzywilejowanie, niestety, pod wpywem pewnej beztroskiej zarozumiaoci popad w jak nieogldn gnuno. Nie ma bowiem na szczycie spokoju, a jeliby nawet by, krciutko trwa i pogodn sw cisz zwiastuje blisk burz. Albowiem powstali mowie Beliala, mowie zgubni25, ktrzy przeladowali zacno, podkopywali sd, za suszne uwaajc tylko to, co niegodziwe, nie doradzajc nic godziwego, lecz tylko
Genealogie der einheimischen Fiirsten von Rtigen, Koln 1962, s. 3642. 19 Odo (francuska odmiana imienia Otto), ur. midzy 1141 a 1149; K. Jasiski, Uzupenienia. Dokoczenie, s. 8992. 20 Stefan, ur. ok. 1150 r., zmar midzy 1166 a 1177 r.; K. Jasiski, Uzupenienia. Dokoczenie, s. 9293; O. Balzer, Genealogia, s. 193195. 21 Por. wyej, przyp. 17. 22 Mieszko * w latach 11601165, w 1193 r. jako ks. kaliski, o czym tylko Rocznik kapituy poznaskiej', K. Jasiski, Uzupenienia do genealogii Piastw, cz. I, Studia rdoznawcze 3 (1958), s. 201. 23 Por. wyej, przyp. 18. 24 Po mierci Elbiety (polubionej ok. 1140 r. por. wyej, przyp. 10) Mieszko by onaty z Eudoksj, crk w. ks. kijowskiego Izjasawa, siostr Mcisawa, zalubion w latach 11511154; O. Balzer, Genealogia, s. 166. 25 Druga Ksiga Kronik 13, 7. Synowie Beliala w Starym Testamencie to ludzie niegodziwi, synowie szatana. Nie wiemy, kim byli ci li doradcy Mieszka Starego.

to, co nieprawe26. Posuchaj27, jaka bya ich rada: Nie jest powiadaj wadc czowiek bojaliwy"; a dalej: Kt bojaliwszy ni ten, ktry nawet tego si boi, eby si jego nie bano. Jeli chcesz wic panowa, powiniene dla nich by postrachem, nie samemu ba si". I znowu: Z pokor czci wypada wadcw, nie hardo ich lekceway; gdzie za jest pokora, tam cze, gdzie cze, tam boja, gdy cze jest to mio poczona z bojani. Gdy wic usunie si boja, nie ma miejsca ani dla pokory, ani dla mioci. Dlatego natychmiast usuwa naley przyczyny hardoci, aby nard nie zhardzia. Tote ukara ich trzeba na majtku, eby nie rozpasali si w zbytku, albowiem swawola jest dla czci macoch [i] matk pogardy". O, roztropna roztropnych rado! Podobn namow zachcony syn Salomona odpowiedzia Izraelitom: Najmniejszy palec mj grubszy jest ni grzbiet ojca mego. Ojciec mj chosta was rzgami, ja chosta was bd pletni z kolcami"28. Skutkiem tej groby dziesi pokole odczyo si od pokolenia Judy i Beniamina i obrali sobie krlem Jeroboama, sug jego29. Skoro wic poznae [takie] rady, z kolei musisz pozna wyroki tych [doradcw]. Niedwiedzia w lesie zabie? C za haniebne popenie przestpstwo! Pogwacie wity przywilej oww i zuchwale przywaszczye sobie rozrywk ksicia?30 Rozsdnie jednak usprawiedliwiasz si, e ten zwierz poszarpa twoich bartnikw, niektrych wprost umierci, barcie doszcztnie wyjad, trzody byda wyniszczy. Przyjmijmy wic, e pki zwierz yo, zniko wszelkie bezpieczestwo ludzi; wprawdzie to
subvertentes iudicium, Digesta 29, l, 34. Wincenty nie umie si tu oderwa od stosowanej uprzednio formy dialogu. Nastpuj przewrotne rady, z ktrymi warto zestawi refleksj o praworzdnoci i jej braku w ks. I, rozdz. 5. 28 Pierwsza Ksiga Krlewska 12, 1011. 29 O tej secesji spod panowania Roboama, syna Salomona, obszerniej tame 12, 16 n. 30 Czyli regale owieckie, wyczne prawo panujcego; 'rozrywk': deductum zamiast deductionem.
27 26

godne byo zemsty, lecz bez upowanienia wadzy nie powiniene by mci si. Dobrze bowiem wiemy, co prawa postanawiaj o tych, ktrzy [sami] mszcz wasne krzywdy31. Zlekcewaenie przeto powagi prawa wywouje karzce oburzenie surowego sdziego32. Srogo gwatownej zbrodni idzie krok w krok z obraz majestatu33. Nie ma wic powodu, eby [winowajca] w tym wypadku zwleka z zapaceniem za kar siedemdziesiciu talentw, poniewa we wszystkich podobnych wypadkach co do tego, co jest podobne, taki sam zapada wyrok34. Kto inny przyj do suby przybysza czy obcego; pozywaj go przed sd [i] oskaraj o porwanie: Czy ten przybysz jest niewolnikiem, czy w wolnoci zrodzonym? Jeeli jest wolny, jakim czoem miae czowieka wolnego uczyni poddanym? Nie mona bowiem zaprzeczy temu, czego janiej nad soce dowodzi przewrotno twego umysu. Sama oczywisto sprawy niezbicie wykazuje twoj win. Jeli jest niewolnikiem, cudzego posiadasz niewolnika, i to ani ze susznego tytuu, ani w dobrej wierze, bo ani jednego, ani drugiego nie moesz dowie; albowiem tych wiadectw i dowodw, ktre przytaczasz, nie uznaje zwyczaj prawny naszych czasw. Skoro wic dowiedziono ci porwania, zapa za kar siedemdziesit"35. Dalej: scholarze przypadkiem zranili yda; ci sami sdziowie skazuj ich na t sam kar jakby za witokradztwo36. Zgosie, e jest u ciebie bydo ssiada: oskar ci o kradzie byda, wpa wic do skarbu siedemdziesit37. Atoli bardzo ludzko z tob si postpuje, gdy moesz uwolni si [od kary] odliczon monet, gdy raczej powiniene zosta skazany wedug wyprbowanego
31 32 33 34 35 36 37

Codex 5, 18, 9; Digesta 50, 17, 176. iudiciaria severitas, Codex 9, 9, 28. Crimen laesae maiestatis cisa terminologia prawa rzymskiego. Codex l, 14, 12. Codex 9, 20; Digesta 48, 15, 1. Codex 9, 29; Digesta 48, 13; Codex 12, 37, 13. Codex 9, 37; Digesta 47, 14, l, 1.

prawa na [zesanie] do kopalni kruszcu dla skarbu38. Ten uwaa za mniej uciliwe uwolni si od ciaru odliczon kwot39. Natychmiast si o ni postara, przedkada, odlicza i prosi o zwolnienie. Oglda [monet] skarbnik, zastanawia si mincerz40 i z oburzeniem woa: Patrzcie no! Skde nam tak nagle, tak niezwyky zjawi si kuglarz? Wystawia nas na pomiewisko, nicpo i wrcz artowni, ktry usiuje oszuka nas uskami i plewami jakiego najpodlejszego kruszcu". Czy nie w obiegowej monecie mam spaci grzywn?" A oni na to: Ano wanie, wyliczaj ksice pienidze, a nie plewy". Na to on: Lichwiarzy to wina, nie moja". Oni odpowiadaj: Strze si, eby przez gupie gadanie gbiej si nie wkopa. O lichwiarzach nie wspominaj, aby sam si nie potpi za faszowanie monet, poniewa bydl, ktre by dotkno gry, zostanie ukamienowane"41. w na to: Ugrzzem w gbokim bocie i nie mam mocnego gruntu, lecz zaklinam was, co mi kaecie czyni?" [A oni] dusz go: Oddaj, co winien!" A c oddam? Pienidze winienem zapaci, a wy nie chcecie ich przelicza". Mieli za kilka solidw z czystego srebra, niedawno wybitych i wieo ich sztuk wykonanych. Twierdz, e to jest prawdziwa i jedyna w obecnym czasie moneta obiegowa i takiej daj: Ta za moneta, ktr mylisz si wykupi, wiedz, e stracia wano^dbch i ju dawno zostaa zarzucona"42. Nie brakowao im chytrze podjudzonych wspl cum ad pondus fisci exploratissimo debeas iure in metattum condemnari; skazanie za kradzie byda na prac w kopalni lub kamienioomach przewidziane byo w konstytucji cesarza Hadriana; Digesta 47, 14, l, 3; Balzer, I, 483. W poprzednich tumaczeniach zaszy tu nieporozumienia. 39 minus onerosum numerata exonerari quantitate. 40 apocrisiarius, od na oznaczenie namiestnika, odpowiedzialnego urzdnika. Szafarzem skarbu ksicego by mincerz, ktremu te podlegao bicie monety; J. Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 127, 253; Balzer, I, s. 442. 41 Ksiga Wyjcia 19, 1213, nie dosownie. 42 Po osigniciu dolnego puapu deprecjacji monety przez zmniejszanie wagi i gorszy stop (tzw. brakteaty) Mieszko Stary przeprowadza co pewien czas przymusow wymian monet. Na tym etapie wzmacniania skarbu ksicego drog przymusu fiskalnego za wycofane z obiegu
38

nikw podoci: wszyscy przysigaj, raczej krzywoprzysigaj, e tymi pienidzmi nie tylko kilku winnych opacio si, lecz [take] wiele wydano ich na od dla wojska. C wreszcie? Wydaj go oprawcom, krpuj acuchami, zamykaj w wizieniu. Ilu mia ludzi, ile dobytku, ile woci, [wszystko to] odsyaj do skarbu. Na ogooconym z ostatniej uncyjki, zgoa z ostatniej czsteczki uncyjki43, na mkach najsurowiej wymuszaj, by owiadczy, e zapaci. Wie rwnie gosi, e zasueni sudzy witego otarza w powijakach [naoonych przez] takich opiekunw i pord samych igraszek wyzionli ducha44. Oto s, Krakowie, twoi sdziowie, twoi konsulowie. O nich, pamitaj, powiedziano: Bystro rady niegodziwca, to trucizna w puszce lekarza; sd w ustach bezbonika, to miecz w rku szaleca"45. Wiele spraw pomijam milczeniem, poniewa sdz, e nie tyle s prawdziwe, ile zmylone przez wspzawodnikw. Ksi obdarzony mdroci ponad wszystkich ksit46, nie mgby o tym nie wiedzie lub [takich rzeczy] zatai, wiedzc, e sternik na wasn zgub nie wie o ukrytych skaach, a z wikszym
monety urzdnicy wypacali nowe, ale mniej; J. Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 265; R. Kiersnowski, Wstp do numizmatyki polskiej, Warszawa 1964, s. 4750, 198. W opisanym przykadzie 70 starych denarw miao mniejsz wag ni tyle samo nowych, jakich domaGall si urzdnicy Mieszka Starego. PrzestrzeGall te wycznoci krajowej stopy menniczej. Z tekstu wynika ponadto, e procedur t dotknite zostao najbardziej duchowiestwo. unciola, 'uncyjka', w znaczeniu dzisiejszego 'grosika'.
44 43

od

uncji,

najmniejsza

jednostka

wagi,

inter istorum fascias paedagogorum et inter ipsa crepundia expirasse; trudno to odda jednoznacznie w tumaczeniu. Autor moe nawizuje do jakiego porzekada. W kadym razie kryje tu jak ironi; paedagogi nauczyciele maych chopcw, tu zapewne pogardliwie 'nauczycieiny', mizerni wychowawcy; fasciae 'powijaki' dla niemowlt, krpujce bandae, pta; crepundia 'grzechotki' niemowlce, 'klekotki', moe metaforycznie 'zabawa'.
45 46

Przysowie niewiadomego pochodzenia. prudentia praeditus princeps.

Aliteracja: non enim supra principes Ironia w kolejnych odezwaniach. Balzer, II, s. 135.

[jeszcze] niebezpieczestwem taiby wystajce [z wody]. Jake bowiem mowi tak wyprbowanej ostronoci mogaby przydarzy si tak obojtna niewiedza, zwaszcza i zewszd, jak mwi, rozlegay si aosne narzekania ucinionych i nabrzmiae skarg jki, a wielce witobliwy biskup krakowski Gedeon, ktrego imi naleaoby zotym wyry rylcem47, napominajc [jak] trb ustawicznie nawoywa i raz po raz usiowa odwie zoczycw od zbrodniczego uporu. Nie mg bowiem miociwy pasterz bez naraenia wasnego zbawienia zlekceway lub milczeniem pokry tak przykrego ucisku swej trzody. Z rozmysem kae on stan z dala od tronu zwierzchnika48 pewnej matronie w aobnej szacie, z twarz bardzo zasmucon49. Zwierzchnik dzielnicy wzywa j, aby przystpia bliej i bez obawy opowiedziaa, co j spotkao. Ona podesza i schyliwszy gow, jak przystoi niewiecie, rzeka: Miaam ja, panie, suebnica twoja, znaczn trzod owiec. Do pasienia ich syn mj zgodzi najemnikw, lecz z powodu ich niedbalstwa caa trzoda zgina, rozszarpana kami srogich wilkw". Mwi zwierzchnik: Kt to jest twoim synem?" w odpowiedzia: Ja jestem sug twoim i synem twej suebnicy". A gdzie s najemcy?" Odpowiadaj: Oto jestemy, prosimy o posuchanie". Na to zwierzchnik: Czego sobie yczycie?" Na to oni: Nie przeczymy, e trzoda bya pod nasz opiek, lecz mamy prawo zaprzeczy, jakoby zgina z naszej winy. Albowiem pasierb tej matrony, ktrego na prno synem zowie, wielki mionik oww, wszdzie wodzi ze sob psy nie tyle ostre, ile zacieke i z powodu tego nie tylko my, lecz take znakomici
Gedeon, Gedko, syn komesa Janusza lub Trojana z rodu Wojsawa, biskup krakowski po Mateuszu od 1166 r., 1186.; R. Grdecki, PSB VII, s. 366367. Wierny Bolesawowi Kdzierzawemu, teraz dopiero przeszed do opozycji wraz z innymi monymi. 48 praeses provinciae, 'namiestnik prowincji' wg terminologii kodyfikacji justyniaskiej. Kronikarz nigdy nie nazwie Mieszka Starego ksiciem krakowskim, uwaajc jego rzdy za niewaciwe, a nawet nielegalne. 49 Nie wiadomo, czy Gedko podstawi ksiciu t pokrzywdzon niewiast naprawd; Balzer, II, s. 129.
47

mowie bardzo czsto czynili mu wyrzuty. Sfora tych psw rzuca si na trzod pasc si podle drogi, rozszarpujc j, gdy my daremnie krzyczymy, obala i wyniszcza. Natomiast modzieniec twierdzi, e wilki s tego przyczyn". Przypadkiem mwi spostrzegam wilki z bliska zagraajce trzodzie. Ka spuci psy z uwizi i tymi psami razem z wami cigam wilki przez ciemne lasy. Cz wilkw tymczasem nawrciwszy rozprasza i zagryza opuszczon trzod. Dla wszystkich jest wic oczywiste, e [jest] to wasze niedbalstwo, ktrzy opucilicie trzod, [a] nie moja wina, ktry odpdziem wilki". Na to zwierzchnik: Wprawdzie opowiadanie obu stron jest bardzo prawdopodobne, adna jednak nie przytacza uzasadnienia przesdzajcego o wyroku ani te uzasadnienia nie wzmacnia, adna te nie jest wyposaona w zeznania wiadkw ani w inne podpory. Wprawdzie wydawaoby si, e najemnicy nie s winni, gdy nikogo nie mona zmusi, by odpowiada za niespodziewany wypadek, chyba e zawarto jak szczegln umow50. Poniewa jednak nie mog udowodni winy czy te podstpu ani nie daj wiary, i [rzecz przytoczona] o psach bya wyjtkowa, kt zaprzeczyby, e s winni wytpienia trzody? Suszny wydaje si nam wyrok". Dostojnicy odpowiadaj: Nie widzimy, c innego mona by wyrokowa". A on [na to j: Owszem, wzgld prawny nakazuje co przeciwnego, albowiem to, co ci mieli udowodni, wynika jasno z zezna przeciwnika"51. Nie moe przecie zaprzeczy, e chowa zaarte psy, gdy to jest dla wszystkich oczywiste. Atoli i tego nie zapiera si wobec prawa, e na jego rozkaz spuszczono je ze smyczy w pobliu trzody. C innego, pytam, mogaby czyni krwioercza zacieko psw wrd niewinnych owiec, skoro kada wcieko jest wroga niewinnoci? Poniewa wic domys jest tak przekonywajcy, e nie mona go obali ani przeciwnym dowodem, ani innym domysem, trzeba si opiera
50 51

Codex 2, 18/19, 22. Digesta 9, 2, 30, 3 oraz 9, l, l, 4.

na tym domyle. Ani bowiem ta jego bajeczka, ktr o wilkach przytacza, zgoa najsabszego nie moe stanowi dowodu. Przeto ten, kto spowodowa szkod, powinien powetowa szkod macosze czy matce, za jego bowiem przykadem w, ktry bodzie, lub ko wierzgajcy mgby komu krzywd wyrzdzi52. Czy podoba si [wam] ten wyrok?" Wszyscy zgodnie wykrzykuj: Podoba!". [3] Wtedy dopiero peen ducha Boego biskup majc dogodniejsz sposobno do mwienia rzek: Boski, zaiste, chwalebny wadco, wydae wyrok i obwiecie myl Boego ustanowienia. Wiedz jednak, e twoje ustanowienia pty zachowuj moc, pki ty sam swoim ustanowieniom niczym przeciwnym nie zaprzeczysz. Posuchaj, bagam, do czego odnosi si wydany przez ciebie wyrok, spokojnie przyjmij twj na siebie wyrok! Ta matrona to Ziemia Krakowska; ty, jeli nie zechcesz si zaprze, jeste jej synem. Trzoda owiec to lud tej dzielnicy. Do pasienia jej wyznaczye nie pasterzy, lecz wrogw, ktrzy dbaj o wasne korzyci, nie [o dobro] trzody. Std susznie nazywasz si ju nie synem, lecz pasierbem, nabiera bowiem wrogoci pasierba, kto nie lituje si nad nieszczciem matki. Ty wok wodzisz psy wcieke, to jest okrutnych urzdnikw, ktrych nie trzymasz w karbach, lecz uwolniwszy ich na twj rozkaz z wizw karnoci pozwalasz im na wszystkie strony szale. Ci z okrutn zaciekoci jadowitymi ukszeniami bezustannie pastwi si nad znkan zupenie trzod. I zdaje si, e nic nie pragn innego, jak tylko poszarpa garda trzody i nasyci si jej krwi. A wic na siebie wydae wyrok, poniewa za to, o co drugiego sdzisz, siebie samego potpiasz"53. Dlatego im surowszy wyrok, tym dokadniejszego trzeba nam si ba jego badania. Dawid wity nie kaza ludu ciemiy, lecz go przeliczy, a jednak popad w nieask Boego gniewu,
Codex 4, 35, Balzer, II, s. 47, 135.
53 52

13.

Przykad

zawiej

kazuistyki

hyperdialektyki;

Codex 3, l, 14, 2 oraz Decretum Gratiani II, C. 2, q. 3, c. 8.

ktremu wszak w peni zado uczyni przez krtk chwil skruchy. Powiedz wic, synu, powiedz razem z Dawidem: Jam jest, ktry zgrzeszyem. Ja, ktry postpiem niegodziwie"54. Wyznaj niegodziwoci swoje, aby si usprawiedliwi. Inaczej bowiem, gdy przyo siekier do korzenia, sprztn ci, Boe uchowaj, jak koguta55. Atoli daremnie zasadza si gazk oliwn na skale, a zwietrzay dowcip nie potrzebuje deszczu inteligencji. Albowiem zwierzchnik wymyli waniejsze powody nienawici do biskupa, twierdzc, e taki zarzut skierowano przeciw niemu nie z arliwej mioci, lecz oszczekano [go] z jakiej do ksicia nienawici. Jednake najlejsze choby dotknicie wrzodu wywouje bl lub swdzenie. Dlatego zamierza zemci si tak na biskupie, jak i na innych, jakoby wydali o ksiciu zbyt surowy sd. I tak dla biskupa potajemnie obmyla wygnanie, dla innych za kar utraty gowy56 lub jakie okaleczenie. Na prno jednak zarzuca si sie na oczach ptactwa57. Biskup bowiem, dowiadczony we wszelkiej mdroci, i sam unika jego knowa, i innych poucza, jak mog ich unikn. Ani te nie zaniecha ojcowskich napomnie [bynajmniej] nie z myl, aby szkodzi, jak mniemaj tamci, ale w deniu do naprawy. Nigdy bowiem ludzie doskonali zem za ze nie odpacaj. [4] Atoli mija guchnie na gos przezornego zaklinacza, a na groby grzmicych niebios przeraony je nastawia kolce, jakoby przeciw niebu chcia walczy58. Co wicej, [owi urzdnicy], jak gdyby sprzysigli si przeciw wasnemu yciu59, jak gdyby w dostatku spiskowali na zgub ksicia, ucisk zwikszaj przez krzyw54 55

Druga Ksiga Samuela 24, 17.

ukasz 3, 9 i Proroctwo Izajasza 22, 17. Por. w niniejszej ksidze, rozdz. 16, przyp. 199.
56 57

Eufemizm: finitivum capitis infortunium. i tene, Epistulae, nr 202.

Jan z Salisbury, Policraticus III 10 Moe jednak bezporednio z Ksigi Przysw l, 17. Szczegy o mii i jeu rozpowszechnionego Physiologusa, nieznanej przerbki.
59 58

nie s znane mog jednak

podstawowym redakcjom pochodzi z jakiej

Dosownie: 'jak gdyby sprzysigli si na szyj wasnej gowy'.

dy, mno krzywdy przez ucisk. Ta okoliczno bya powodem nieubaganej nienawici do ksicia. Albowiem za szalestwo gowy czsto pokutuj czonki, a bd czonkw niekiedy odbija si na gowie: kto mogc zapobiec zu, nie zapobiega, zda si godzi na wszystko60. Przeto pierwsi panowie dzielnicy i doradcy potajemnie si ze sob naradzaj. Hab jest, mwili, uchodzi za buntownikw, lecz wiksz hab jest okaza si tchrzem. Nie godzi si, aby wolny by sug, a jeszcze wiksz niegodziwoci jest wystawianie krlowej dzielnic jak nierzdnicy na zhabienie. Trudno jest wprawdzie znosi tyle utrapie, lecz trudniej targn si na majestat tak wielkiego wadcy. Jeste gdzie jakikolwiek ratunek dla rzeczy tak strzaskanych, dla szklanych ampuek, ktre znalazy si midzy motem a kowadem?61 [5] Rzek wtedy jeden z przewietnych mw: Niedaleko std wrd drzew owocodajnych jest drzewo oliwne szlachetniejszego szczepu, ktre rozkoszne rozpociera gazie, coraz to ywotnoci wdziczniejsze. Sczy si ze oliwa nie tyle kroplami, ile przelewaj si wszdy cae strumienie balsamu. Jego zapach wszystkim dobrze jest znany, a jednak nikomu nieznany; wszystkim jest swojski, wszystkim obcy; owoce [za] nad ca wspaniao klejnotw wytworniejsze. Nie sdz bowiem, e uchodzi waszej uwagi, jakie i jak wielkie s zalety Kazimierza i jak sawa wszelkich jego cnt przewysza wo wszystkich pachnide. Bo nie wypada zajmowa si zewntrznymi przymiotami jego ciaa, ktre ju same wdzikiem swoim niby promieniami soca [oczy] patrzcych czaruj. Nadzwyczaj szlachetna62 [jest]
Digesta 9, 4, 3; 50, 17, 109; 9, 2, 45, Prolog. Dalej wymienieni s primi provincialium et consulares viri. Przysowie powiadczone ju w staroytnoci. Rnego ksztatu kolby szklane, alembiki, ampuki, rurki od czasw staroytnych miay szerokie zastosowanie w produkcji rnych rzemios, zwaszcza przy destylacjach; oczywicie i w dowiadczeniach alchemikw w czasach Wincentego. Por. A. C. Crombie, Nauka redniowieczna i pocztki nauki nowoytnej, t. I, Warszawa 1960, s. 166169. Podwjny superlatyw: supergenerosissima, 'arcynajszlachetniejsza'. Kto wygosi tak dug i uczon mow czyby znowu biskup Gedko? autor pozostawi domysom czytelnika. Jan Dugosz woy laudacj Kazimierza, znacznie krtsz, w usta palatyna krakowskiego, Stefana.
62 61 60

wytworno tak [jego] postaci, jak rysw twarzy oraz sama wysmuka budowa ciaa, nieco przerastajca ludzi redniego wzrostu. Spojrzenie jego ujmujce, nacechowane jednak jak pen szacunku godnoci. Mowa zawsze skromna, zaprawiona jednak wytwornym dowcipem. Komu to tak niezbadany schowek duszy, tak wspaniae skarby serca, tak nieocenione wyposaenie umysu i natura daa, i aska utwierdzia? Nie wiadomo, czy w nim natura przewysza ask, czy aska natur63. Tak ze sob w siostrzanym sporze wspzawodnicz, e kada z nich usiuje przewyszy drug, adna jednak drugiej nie zazdroci zwycistwa. Natura bowiem utwierdzia go w cnotach politycznych, troskliwa za aska wydoskonalia w oczyszczajcych64. Cokolwiek bowiem odnosi si do sprawiedliwoci przyrodzonej i politycznej65, umiarkowania, mstwa i roztropnoci, on i sowami zaleca, i przykadnym czynem okazuje. Nikt bowiem nie umie rzetelniej oddawa kademu, co mu si naley66, i nigdy w nikim w sposb bardziej niezawodny nie kwita ani cnota sprawiedliwoci, ani rozum w sdzeniu67. A e niekiedy razi go zgiek skarcych, e z przykroci znosi natrctwo prowadzcych sprawy,
Ambroy, De officiis wtarzany przez hagiografw.
64 63

ministrorum

18.

Topos

wielokrotnie

po-

nam politicis illwn virtutibus natura stagnavit, purgatorii vero gratiae diligentia expoliyit, dosownie: 'natura nadaa mu stao cnotami politycznymi', tzn. umiejtnoci przydatne w yciu publicznym i w sprayczliwo wydoskonalia' albo 'przystroia' wowaniu wadzy; laski w cnoty oczyszczajce, tzn. pomocne w tpieniu za. Nawizanie do Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis I 8, 5, gdzie oprcz tych dwch przedstawione s jeszcze cnoty ducha oczyszczonego i egzemplaryczne; H. Zeissberg, Vincentius, s. 125, n.; Balzer, I, s. 389; B. Kurbiswna, Motywy makrobiaskie, s. 70. politica iusticia, Jan z Salisbury, Balzer, I, s. 343 n., 369373. Chodzi o o praworzdno liczc si z porzdkiem naturalnym.
66 65

Policraticus I 3. Por. sprawiedliwo spoeczn,

Institutiones 1, 1, 3; Digesta l, 1, 10. Z tym obiegowym rozumieniem sprawiedliwoci por. komentarz autora w ks. I, rozdz. 5. aut aequitatis virtus aut iudicationum ratio, co ma oznacza rwnowag ducha lub umiarkowanie oraz umiejtno trafnego rozeznania.
67

Czy nie syszelicie o krlu Pontu Mitrydatesie? Jego przysz wielko przepowiedziay nawet znaki na niebie, albowiem i w roku jego urodzenia, i w roku wstpienia na tron kometa w obu tych okolicznociach tak [jasno] wieci przez dni czterdzieci, e zdawao si, i cae niebo gorzeje. Ta gwiazda wschodzia lub zachodzia przez cztery godziny, z czego wynika, e ogromem swym zajmowaa szst cz nieba. Gdy by chopcem, opiekunowie usiowali go podstpnie otru, dlatego pi czsto odtrutki, tak e gdyby nawet chcia, nie mgby w staroci zgin od trucizny72. Nastpnie obawiajc si, eby mieczem nie dokazali tego, czego nie mogli osign trucizn, obra sobie zajcia owieckie. Oddajc si im przez siedem lat, nie przebywa pod dachem ani w miecie, ani na wsi, lecz nocowa w lasach i w rnych grzystych okolicach, tak e nikt nie zna jego miejsca pobytu. W ten sposb i zamachw unikn, i ciao zahartowa do cierpliwego znoszenia wszelkich trudw. Potem pomyla o powikszeniu krlestwa. A wic ujarzmi niezwycionych Scytw, ktrzy zniszczyli Zopiriona, wodza Aleksandra Wielkiego, z trzydziestoma tysicami [onierzy], zgadzili krla perskiego Cyrusa z dwustu tysicami, pojmali krla macedoskiego Filipa i zajli Pont z Kapadocj. Nastpnie po rozpoznaniu Azji, przechodzc przez Bityni rozway wszystkie korzyci pynce z jego zwycistwa. Poniewa za ma silnego zaleca nie tyle sia cielesna, ile nieskazitelno ducha, Kazimierz nie mniej usiuje pokona potwory w duszy, jak dzikie lene zwierzta. Jak wielka jest jego wspaniaomylno, jak wielka stao, jaka odwaga, jaka nawet w samych porywach odwagi cierpliwo, nieatwo opisa. Czy chcecie usysze co pociesznego? Nie pocieszne to, ale dla jego cierpliwoci znamienne. Kto zaprosi tego ksicia do pojedynku w koci. Schodz si, zaczynaj walczy. W rodku ley stawka za
Justyn, Epitome XXXVII 2, 3, ale niecile. Szczegy o uodpornieniu na trucizn maj chyba usun podejrzenie, jakoby Kazimierz zmar od trucizny. Byyby wic pisane po jego mierci, co nie musi odnosi si wcale do redakcji caego fragmentu. Istotnie exemplum krla Mitrydatesa (Wielkiego, 12063 p.n.e.) zdaje si rozbija tok opowiadania.
72

zwycistwo: ogromna ilo srebra. Chwieje si przez czas jaki los walki i waha. [A gracz] w w strachu wzdycha i dry, cay oszoomiony pord nadziei i obawy, cakiem oddech wstrzymawszy, [a] wreszcie ostatni rzut rozstrzyga los pojedynku i wyrokuje o zwycistwie ksicia. Wtedy gracz uniesiony jakim szaleczym gniewem podnosi pi, z rozmachem uderza ksicia w twarz i pod oson nocy wymknwszy si z rk krzyczcych wok niego ludzi rzuca si do ucieczki. A kiedy go wreszcie z trudem odszukano, postawiono przed rad ksic i wszyscy si domaGall, aby go rozszarpa na kawaki jako winnego obrazy majestatu. Gdy on nic dla siebie nie oczekiwa, jak tylko okrutnego urgowiska mierci, rzek ksi: Niech si nie obrusza, dostojni panowie, wasza powaga, poniewa oburzanie si dla bahych powodw jest lekkomylnoci. Niegodne jest bowiem oburzenie tego, ktrego umys, spokojniejszy wewntrz, nie rozway powodw zagniewania. I wrcz nikczemne jest prowadzenie sdu przez tego, ktrego wag targa wiatr. Czego, pytam, czeg dopuci si biedny Jan takie byo bowiem jego imi co zasugiwaoby na oburzenie?73 C dziwnego, e kto uskara si na wyrok lepego losu? Czy nie jest lepym los, ktry w rwnym pooeniu spraw ubogiego w d spycha, a zamono monego wynosi w gr? W kadym razie jest nikczemny: okrutny dla biedaka, przypochlebny dla monego. Nie mogc wic na losie wywrze zemsty za [sw] krzywd, cakiem susznie wywar j, jak mg, na dziecku szczcia; a raczej, by zgodniej wyrazi si z prawd, zysk doda do zysku, a mj szczliwy los
Owym Janem, partnerem Kazimierza, by zapewne kto z krgu dostojnikw. W przywileju czyckim z 1161 r. jest grupa komesw otaczajcych modego Kazimierza i znanych naszemu autorowi: domino Jascone (Jaksa z Miechowa), Suentoslao (witosaw, syn Piotra Wostowica), Syra ( komes yra, zob. niej, przyp. 102), Jano, Sassino, Ilic, Gneomiro, Gregorio comite, Pomano, Stephano cum fllus Seberonis (zob. Wstp). Johannes w tyme gronie na dokumencie Gedki z 1166/1167 r., KDM II, nr 374, s. 8. Por. W. Semkowicz, Nieznane nadania, s. 6697.
73

przecign darem. Ten los przynis mi pienidze, ktrych miaem pod dostatkiem, on sprawi mi zot odznak roztropnoci, bez ktrej wadcy obywa si nie powinni. Nauczy mnie bowiem, abym pamita, e dla ksicia niebezpiecznie jest wdawa si w gry, jeszcze niebezpieczniej nawet w najmniejszych sprawach zdawa si na ask niepewnego losu. Przezornie bowiem powinni wadcy wada, nie lepym trafem. Ogromnie wdziczni jestemy Janowi, gdy co si mnie tyczy, dziki niemu odtd nic ju wicej nie powierz lekkomylnoci albo przypadkowemu trafowi". Takim sposobem w krzywdziciel przyjty zosta do aski ksicia i bardzo hojnie obdarzony ksicymi darami. Jake przedziwna w dzielnym mu zarwno niezachwiana cierpliwo, jak przemylna roztropno, skoro wyrzdzone mu krzywdzce obelgi nie tylko spokojnie znosi, lecz chtnie przebacza, mdrze usprawiedliwia, ask si odwdzicza, darami wynagradza. Lecz skd to pochodzi? Wszystkie cry wszystkich cnt, caa ich rodzina, jakikolwiek peni obowizek, cokolwiek czyni, odnosz to do sdu Roztropnoci. Na przykad Cierpliwo, ktra jest cr Dzielnoci, w jednym wzorze niesie trzy grudy: grud znuenia, grud trudu, grud zniewag i krzywd. Zobaczywszy j Roztropno pyta: Co niesiesz, crko?" Na to ona utyskujc pod ciarem: Pospiesz, matko, ulyj ciko objuczonej! Do ciebie siostra twoja wr [ten] kazaa tu przynie". Na to Roztropno: Poznaj sodycze mojej siostry. Nakazuje, abymy jej suyy. Z tob jednak, Cierpliwoci, wspczujemy. Zdzieryj troszeczk, uczyni, czego da". Potem surowe grudy wrzuca do pieca pragnie, przetapia, warzy, prbuje i wytwarza gitkie blaszki, przedziwn sztuk zote ksztatuje ozdoby. Tak oto mistrzostwo Roztropnoci z odrzuconego tworzywa nieszcz wykuwa arcydziea cnt. Z tego to synie syn Roztropnoci Kazimierz, o ktrym mwi. Chocia jest to ksi dzielny w radzie, przezorny, ostrony, ogldny, chocia we wszystkim znajduje podpor w

mdroci i roztropnoci74, to jednak midzy prostaczkami usiuje okaza si penym prostoty, raz dlatego, aby unikn niebezpieczestwa zarozumiaoci, po wtre, eby nie zej z drogi pokory, wreszcie, aby z plew prostoty wydoby wicej ziaren mdroci. Roztropny owoce zbiera we [wasnym] sumieniu, mniej doskonay w okazywaniu ich na zewntrz. Std [mwi] Hieronim: Nic prostszego nad roztropno, nic roztropniejszego nad prostot"75. Kt by nie wiedzia, e nag ucztowania nieprzyjacielem jest zacnoci? Biesiada bowiem, z nazwy i z rzeczy podszywajc si pod uprzejmo [gospodarza], zwabia cnoty, upaja je, ba, zatruwa! [Ten] natomiast pod oson jakowej dobrodusznoci nie tylko hucznych uczt nie unika, lecz coraz czciej urzdza bardzo okazae i wystawne biesiady, a to z wielu powodw76. Pierwszy to, aby z odurzonych umysw innych ludzi dowiedzie si, jakich zalet jemu [samemu] brakuje. Roztropno bowiem dowiadcza si w zetkniciu z gupot, tak jak gupota jest osek dla cnoty. Bo gdy mdry przychwyci gupiego na gupstwie, sam stanie si mdrzejszy. Po wtre, aby pozna sdy innych o sobie. Swobodnym bowiem zwie si Bakchus i swobodne o wszystkim ogasza zdanie. Po trzecie, aby od spojonych [goci] wydrze skrycie przeciwko sobie knowane zasadzki, ktrych nie moe wydoby
undique prudentiae fulciatur industria, dosownie: 'zewszd podpiera go przemylno roztropnoci', pleonazm jak w poprzednim akapicie, na oznaczenie wnikliwej mdroci, cechy, ktr dzisiaj zwiemy Widoczna znajomo Makrobiusza, Commentarii in SomInteligencj'. nium Scipionis I 8, 7: Prudentiae insunt ratio, intellectus, circumspectio, providentia, docilitas, cautio.
75 76 74

Hieronim, Komentarz do Proroctwa Ozeasza II 76.

Zapraszane s virtutes, 'cnoty', moe ironicznie o dostojnikach;. Wsplnym podmiotem gramatycznym tych zda jest sitaria, urobione z greki: , 'ywno, zapas ywnoci'. Por. Balzer, II, s. 195. Tu w znaczeniu biesiady, z nawizaniem do comessationum assiduitas, 'naogu ucztowania' ze zdania poprzedniego. W drugim zdaniu podmiotem domylnym jest jednak Kazimierz i dlatego wstawiam [gospodarz] i [Ten].

od trzewych. Albowiem opilstwo wamuje si do skarbca duszy, aby otwarcie wyjawi tajemnic [strzeon] w trzewoci. Po czwarte, aden rozsdny czowiek nie wlewa nektaru do pknitego naczynia, bo wylaby si wszystek77. I dlatego m mdry nie auje trudu, aby przezornie zbada rozsdek tych, ktrym chce powierzy poufne zamiarw tajemnice78. Wlany bowiem pyn atwo znajduje szczeliny w pknitym naczyniu. Wreszcie, miociwy wadca woli, eby go miowano, ni eby si go lkano. Przecie rj pszcz idzie za swoj krlow79 z mioci, nie ze strachu. A wic dla pozyskania sobie wzgldw, co jest wspln wszystkim racj biesiadowania, [Kazimierz] stosownie do chwili oddaje si godziwym ucztom, w takiej jednak mierze, i nie pozwala pijastwu bra nad sob gry, skoro nie opuszcza go nieodczna towarzyszka, trzewo umysu80. Wiecie, jak cisn si zewszd do niego ludzie najuczesi, ktrych zarwno trzewo, jak i wiedza tylko niewielu nie jest znana. Z nimi to, wrd rozprawiania spoem, rozwaa to przykady witych ojcw, to czyny mw znakomitych. Niekiedy przygrywajc na organach lub piewem wtrujc chrowi wczuwa si w sodycz niebiaskiej harmonii81. Czasem wiczy si w dociekaniach teologicznych, obie strony kwestii popierajc
Charakterystyczne dla dialektyki wyliczanie poczwrnej argumentacji; Balzer, I, s. 381. 78 O tym chwalebnym wyciganiu politycznych korzyci z biesiad i opilstwa zaproszonych R. Grdecki, Mistrz Wincenty, s. 17. Zob. te ks. III, rozdz. 20. 79 regem suum examen apum sequitur; por. ks. II, rozdz. 28, przyp. 209 oraz IV, rozdz. 21 i 24, przyp. 250 i 301. 80 utpote quem semper comes individua non deseret animi sobrietas; przeciwstawienie makrobiuszowe: comes ebrietatis oblivio, 'towarzyszem pijastwa zapomnienie', Commentarii in Somnium Scipionis I 12, 8. 81 O muzyce, zaraz po grze w koci, ale pochlebnie jako o godziwej rozrywce dworskiej Jan z Salisbury, Policraticus I 5. Nie wiadomo, czy Wincenty ten obraz ycia dworskiego odnosi do pobytu Kazimierza w Wilicy, czy te dopiero do czasw krakowskich po 1177 r. Por. Balzer, I, s. 211.
77

bystrymi dowodami82, niczym spraw subtelnych najwnikliwszy badacz. Jeeli wic kimkolwiek jeste, zawistny oskarycielu twierdzisz, e pijanica Kazimierz [przyczy si] do towarzystwa opilcw, dlaczego nie dodajesz, e inteligentny ksi lgn do wiczenia uprawianego przez inteligentnych [ludzi]? Masz, uszczypliwa zazdroci, powd do smutku, acz znale nie moesz, czego by si uchwycia! Nigdy bowiem to drzewo oliwne nie byo bez owocu: to wdziczno je pielgnowaa, to szarpaa zawi. Przeto w jego cieniu wypada nam zaczerpn wytchnienia, aby usta nabrzmiay nasz bl ukojony zbawienn jego oliw. Inaczej speni si na nas owa przypowie syna Gedeona, z ktrej dowiadujemy si, jak to drzewa majc wybra krla zapraszay drzewo figowe, winny szczep i drzewo oliwne, aby nimi rzdziy. A gdy te odmwiy, wybray oset, z ktrego buchn ogie i wszystko prawie strawi83. [6] Wszyscy przeto przekonani tymi sowami, zarwno z yczliwoci dla Kazimierza, jak z chci uzyskania wolnoci, wzdychaj do Kazimierza, schodz si, prosz, namawiaj, aby jeli nie nci go krlewska godno, da si wzruszy [ich] baganiem o lito: jeli nie chce panowa, niech si przynajmniej ulituje. [A] on do nich: Dawne rzecze co wicej, zadawnione jest84 u was to zwodzicielskie kuszenie, gdy nie mogo tak szybko wypa z waszej pamici, jak to pierwsi z ksit, Jaksa mianowicie oraz w sawny witosaw85, ktrego chwalebne
82 83 84 85

Obie strony kwestii, czyli argumety dialektyczne: sic et non. Z przypowieci Jotama, Ksiga Sdziw 9, 811, 15. non est ma tu rkopis Eugeniuszowski.

primi principum w znaczeniu uytym ju przez Galla na oznaczenie wielmow. Jaksa z Miechowa, zi Piotra Wostowica, oraz syn jego witosaw byli przywdcami rokoszu przeciw Bolesawowi Kdzierzawemu tu po mierci Henryka Sandomierskiego w 1166 r.; w wyniku tego rokoszu Kazimierz Sprawiedliwy uzyska cz dzielnicy sandomierskiej z Wilic. Wg Rocznika kapituy krakowskiej Jaksa zmar w 1176 r.; S. Zajczkowski, Uwagi nad terytorialno-administracyjnym ustrojem Polski XII w., Czasopismo Prawno-Historyczne7(1955), s. 300.

kwitnie dzi potomstwo86 i prawie wszyscy dostojnicy nakaniali mnie usilnie, chocia si opieraem, do tego panowania, abym wygnawszy najmiociwszego ksicia, brata mego Bolesawa, po nieszczsnym przywaszczeniu [sobie tronu] bezpieczniej panowa. Ale ja wolaem ucisk bratniej mioci przenie nad wszelkie panowanie, bo kto brata nienawidzi, samobjc jest87; kto bowiem w sobie zabija uczucia braterskiej mioci, ten [niejako] serce sam sobie wydziera. Poniewa wic wtedy umyem moje nogi w czystym zdroju niewinnoci, jake mgbym teraz kala je znowu bratni krwi? O, jak wysokie [s] stopnie do pryncypatu! Na sobie popeni samobjstwo, na bracie bratobjstwo, a przez bratobjstwo zuchwae ojcobjstwo. Jakime bowiem czoem mgbym nastawa na wygnanie tego, ktry si mn opiekowa z wiksz ni ojcowska czuoci, ktrego ja czciem z wikszym ni synowskim uszanowaniem? Wielk niegodziwoci jest zdobywa powodzenie niegodziwymi targami". Oni [jednak] nalegaj: Susznie najjaniejszy ksi, naleao oszczdza umiowanego Bolesawa, poniewa nie byo wtedy godziwego powodu [do sprzeciwu]. Sami tylko rokoszanie podnieli przeciw niemu gwatowny krzyk. Teraz inna racja zmienia ukad88, skoro wszystkich przynagla konieczno ostateczna. Jeeli twoje zmiowanie nie pospieszy z pomoc, jeli tak ucinionej rzeczypospolitej nie popucisz tchu, przyjdzie jej si udusi, gdy nie ma monoci przeniesienia si gdzie indziej!" Ledwie wic nakoniony tak bezustannymi naleganiami proszcych, jak radami najwikszych przyjaci, udaje si do Krakowa po kryjomu z maym orszakiem, dbajc o to, eby zajcie jego nie wydao si raczej czynem gwatu ni nastpstwem dobrowolnego wyboru obywateli. Liczne wojska zabiegaj mu drog
et famosus Ule Swanthoslaus cuius gloriosa hodie viget posteritas; te pochwalne sowa o abdziach, rodzie Piotra Wostowica, czy si na og z apostrof Wincentego do arcybiskupa Piotra w ks. IV, rozdz. 17. Por. Wstp, s. XXVXXIX i tabl. genealogiczna, s. XIV.
87 88 86

Decretum Gratiani II, C. 33, q. 3, c. 24. Codex 2, 4, 13, 2.

z niewypowiedzian radoci, zewszd cigaj gromadnie tumy, raduj si, winszuj, rozgaszaj, e przyszed wybawiciel! Garn si do niego ludzie wszelkiego wieku, uwielbia go wszelki stan, dostojno kada cze oddaje. Rwnie bramy miasta, cho zabezpieczone niezwycion stra, bez wezwania staj otworem, a z zamku wybiegaj ci, ktrych Mieszko postawi na czele zaogi miasta, i wszyscy bij czoem u podnka Kazimierza. yczenia przeto wszystkich zbiegaj si w jedno, denia wszystkich sprzymierzaj, a ksi od wszystkich hod odbiera89. [7] Nie przestraszony tym Mieszko, ogromnej siy ducha ksi90, bada rady udzielane przez swoich, ich wierno, odwag i siy, lecz za pno; nieatwo bowiem zaradzi dugo zaniedbywanej chorobie i daremne jest zastanawianie si na dnie morza nad rozbiciem okrtu. Albowiem w tym samym czasie, w ktrym zobowizali si wit przysig, e stanowczo poo ycie w jego obronie, zapominaj i o wiernoci, i o ksiciu. Atoli opuszczaj go i jego ulubiecy, niepomni zgoa wielkich dobrodziejstw. Wrd nich ksi Odo, pierworodny jego syn, jako najzacitszy wrg usiuje usun korze wasnego pnia, na wasn gow sprowadza poar, z zacitoci wielk nastajc na zgub ojca. Nie po to, aby mia naladowa uchowaj Boe pewnego ojcobjc, Baktriaczyka, lecz aby odsun od panowania synw macochy91, ktrym ojciec przyrzek dziedzictwo po sobie. Syn za wyej wspomnianego krla Baktrianw Eukratyde92 sa , cho dopuszczony ju przez ojca do wsprzdw, z dzy wadzy go zabi, a zabiwszy go jako wroga a nie jako ojca, przejecha wozem przez zakrwawione jego zwoki i kaza je porzuci
Kazimierz zaj Krakw w 1177 Rocznik kapituy krakowskiej, MPH s. n. V, s. 64.
90 91 92 89

r.,

czym

miejscowy

rocznik;

Ironicznie: summae magnanimitatis princeps. Synw Eudoksji. Por. wyej, przyp. 24.

Autor wspomina t histori ju po raz drugi. Zob. ks. II, rozdz. 23. Justyn, Epitome XLI 6, gdzie jednak nie ma tragicznego epilogu o synu ojcobjcy i jego wasnej mierci. Por. A. Bielowski, MPH II, s. 395, przyp. 2 i 3 oraz Balzer, II, s. 10.

nie pogrzebane. Jednake nie uszo mu to bezkarnie. Oto bowiem jedyny syn tego ojcobjcy trapi si mierci dziada i w tym utrapieniu bez wiedzy strw wchodzi do lasu, pragnc zgin od ukszenia dzikich zwierzt, by pozby si bolesnej udrki. Przez kilka dni bkajc si po kniejach gwatowny gd zaspokaja grzybami i korzonkami. Nareszcie skosztowa jakiego trujcego korzenia i popad w omdlenie; znuony tym zacz ziewa, jak gdyby mia ducha wyzion. Do ust ziewajcego wlizguje si w, zwabiony by moe korzeniem zawierajcym jad pokrewny z jego jadem. Ten peznc do wewntrz, wprowadza surowe i nie strawione korzonki do otworu ujcia odka i wywouje wymioty. Tymczasem ojciec oddajc si polowaniu znajduje wreszcie wymiotujcego syna, ktrego bardzo dugo szuka straciwszy [wszelk] nadziej. Z krzykiem pada na modzieniaszka, rozpywa si we zach, przyciska usta do ust umierajcego i dyszcego obsypuje pocaunkami. W natychmiast uksi w warg caujcego; ojciec ukszony i przeraony zaraz odskakuje, wa z czci wargi z trudem odrywa i miady, a maego na p ywego odnosi do swoich. I wkrtce modzieniec odzyskuje zdrowie, bo wyrzuci z siebie wszystk trucizn. Ojca za jad wa, wszczepiony przez ukszenie, doprowadza do szau, ktrym okropnie miotany nie mogc innych dosign, odgryza sobie po kawaku jzyk i wargi i to poyka. Tak rozgryzajc wasne czonki przecie nareszcie umiera. Czy rozpoznacie w tym kar Bo? Albowiem ten sam w przywizanie modzieca wynagradza uleczeniem go, a zbrodni ojcobjstwa mci przez umiercenie ojcobjcy. Z jednego osdzi mona, na jak wielk ask zasuguje synowskie przywizanie, z drugiego za, jak wielkiej kary winien obawia si ten, kto lekceway cze nalen rodzicom93.
A. Gutschmid, Uber die Fragmente, s. 232235, odczyta ten mora bezpodstawnie jako aluzj do mierci Mieszka Starego w 1202 r., rzekomo gwatownej. Rwnie bdne wydaje si czenie tej historii z wiadomoci rocznikw z 1183 r. o mierci syna Kazimierza imieniem Bolesaw, przywalonego drzewem, z uzupenieniem Dugosza, jakoby na
93

Tak wic do wygnania Mieszka przyczyni si nie tyle or brata, ile wiaroomstwo przyjaci. Opuszczony niemal przez wszystkich, porzuci rwnoczenie ojczyzn i tron94, zadowalajc si wraz z trzema synami granicznym grodkiem95. Zewszd otaczaj go liczne nieszczcia96. Albowiem zi jego Sobiesaw, najdzielniejszy z ksit, zostaje wygnany z krlestwa czeskiego, na drugiego za zicia, ksicia saskiego i bawarskiego, zewszd godz wrogowie97. A nawet ci, od ktrych mg spodziewa si ratunku, wasnymi potrzebami tak dalece byli znkani, e nie mogli mu przyrzec choby skromnej pomocy. Rwnie wszyscy naczelnicy Pomorzan nie tylko odmawiaj posuszestwa, ale i swj or wrogo przeciw niemu obrciwszy wszyscy ciesz si [z tego], e podlegaj wadzy Kazimierza98.
drzewie uksia go mija; A. Bielowski, MPH II, s. 396, przyp. 1. patria simul excidit et regno; patria to dzielnica wielkopolska, regnum tron pryncypacki w Krakowie. Pryncypat utraci Mieszko w 1177 r., a Wielkopolsk dopiero w 1179 r., zgodnie ze wiadectwami wielkopolskimi. Por. Roczniki wielkopolskie, MPH s. n. VI, s. 24 i Kron. wpol., MPH s. n. VIII, s. 158 n.; G. La b u da, Dwa zamachy stanu w Polsce (11771179), Sprawozdania PTPN na I procze 1969, s. 102 n. Pod sugesti relacji Wincentego przyjmowano bdnie, i cay zamach stanu rozegra si od razu w 1177 r.; S. Smka, Mieszko Stary, s. 305309; R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 160 n. Wg kronikarza wielkopolskiego tym oppidulum by Racibrz, co jest o tyle wiarygodne, e nalea do stronnika Mieszka Starego Mieszka Pltonogiego. Por. M. odyski, Udzial ksit lskich w zamachu stanu z r. 1177, Kwartalnik Historyczny22 (1908), s. 16-45 i R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 161. G. Labuda sdzi, e Mieszko mg schroni si w Santoku, Historia Pomorza, 1.1 /1, s. 400. circumsiliunt undique wszd szyki zbrojne nieszcz'.
97 96 95 94

infortuniorum

agmina,

'otaczaj

ze-

Por. wyej, przyp. 10 i 11. Sobiesaw ks. czeski i oomuniecki, popierany przez cesarza, odsunity od tronu w 1174 r. przez Biedrzycha, wygnany ostatecznie w 1179 r., zmar na pocztku 1180 r. Autor przenis chyba na osob Bernarda, ks. Anhaltu, klsk polityczn Henryka Lwa. Bernard otrzyma po nim wtedy wschodni cz Saksonii, Wittenberg i Lauenburg; B. Gebhardt, Handbuch der deutschen Geschichte, t. I, Stuttgart 1954, s. 322323.
98

Wystpienie Pomorzan przeciwko Mieszkowi czyo si z popar-

[8] Gdy za wszystkich dzielnic stolice i grody" bez walki radonie si przed nim otwieray, dzielnica lska zamierzaa podnie bunt. Wadz nad ni przywaszczy sobie w swoim czasie syn Wadysawa Mieszko, wygnawszy brata, ksicia Bolesawa. Odzyskawszy j z niemaym trudem, Kazimierz odda j Bolesawowi. Lecz i wojowniczo jego brata, mianowicie tego Mieszka, poskromi przez nadanie mu kilku grodw; a rwnie brata ich Konrada mianowa ksiciem marchii gogowskiej. Odona za odznaczy ksistwem poznaskim100, a Lestkowi zatwierdzi dzielnice pozostawione [mu] testamentem ojca101, opiek nad nim poruczy rzdcy tych dzielnic, ksiciu Zyronowi, obdarzonemu wszelkimi zaletami. Sambora, siostrzeca tego yry102, osadzi
ciem Odona. Kazimierz ustanowi dwch ksit pomorskich nie wczeniej jak w 1180: Bogusawa w Sawnie i Sambora w Gdasku; G. Lab ud a, Historia Pomorza, t. I/l, s. 402 n. Por. przyp. 102, 104. 99 omnium urbes provinciarum ac municipia, dosownie: 'wszystkich prowincji miasta i grody'. Zgodnie z nomenklatur rzymsk urbs to miasto stoeczne (gwnie Rzym), municipium miasto posiadajce swoje prawa. Miano urbs Wincenty rezerwowa gwnie dla Krakowa, ale te dla duych grodw rezydencjonalnych, orodkw dzielnicowych. Municipium byo w jego czasach okreleniem dla miast warownych, grodw. Por. w niniejszej ksidze rozdz. 16, gdzie urbs to grd krakowski. 100 By to ju trzeci po 1163 i 1173 r. podzia lska pomidzy synw Wadysawa II. Bolesaw Wysoki otrzyma dzielnic wrocawsk (1201), jego syn Jarosaw (1198) opolsk, Mieszko Pltonogi, brat Bolesawa, zosta ks. raciborskim, otrzymujc ponadto od Kazimierza kasztelanie owicimsk i bytomsk (zm.1211); Konradowi (1202) wydzielone zostao ksistwo gogowskie. Mao dokadna relacja mistrza Wincentego bya powodem wielu trudnoci z odtwarzaniem tych wydarze, o ktrych rwnie Kronika polsko-lska, MPH III, s. 636, 646. O marchii zob. niej, przyp. 103. 101 Leszek, syn Bolesawa Kdzierzawego, zm. 1186. Por. wyej, ks. III, rozdz. 30. 102 Palatyn mazowiecki komes yro z rodu Wojsawa by bratem matki ks. gdaskiego Sambora (nepos Sironis); A. M a e c k i, Studia heraldyczne, t. I, s. 281. G. Labuda, Historia Pomorza, t. I/1, s. 402, przyp. 56, zwrci uwag na mody wiek Sambora w 1180 r., kiedy otrzyma namiestnictwo Pomorza Gdaskiego.

w marchii gdaskiej103. Rwnie niejakiego Bogusawa czyli Teodoksa ustanawia ksiciem Pomorzan104. Gnieniesk za dzielnic, ktra dla wszystkich Lechitw jest metropoli105, wraz z miastami biskupimi dokoa wcieli do wasnego ksistwa106. Nakazuje ponadto przyczy niektre prowincje ruskie: przemysk z przynalenymi miastami107, wodzimiersk z caym ksistwem, brzesk z wszystkimi jej mieszkacami, drohiczysk z ca jej ludnoci108. Tak przeto Kazimierz zosta monarch Lechii109, tak e cztery ksistwa czterech braci, to jest Wadysawa, Bolesawa, Mieszka, Henryka, przypady na jednego Kazimierza, jak to ojciec dawno
marchia ksistwo niesamodzielne, jak gogowskie. Marchi zachodniofeudaln dopuszcza tu T. L a l i k, Marchie w Polsce, Kwartalnik Historyczny 73 (1966), s. 817820; inaczej G. Labuda, Marchia, SSS III, s. 168. cui nomen Boguslaus sive Teodoxus, tak poprawnie rkopis Eugeniuszowski podajc dosowne tumaczenie sowiaskiego imienia na grecki. Inne bdnie Teodorus; K. Myliski, Bogusaw I, ksi Pomorza Zachodniego, Gdask 1948, s. 53 n.; Balzer, II, s. 202. Czyli metropoli kocieln, pastwa polskiego, co uzasadniao ka Gniezna do dzielnicy pryncypackiej.
106 105 104 103

ale moe te w znaczeniu macierzy wczenie opuszczonego przez Miesza wic ze stolicami

cum suffraganeis undique municipiis, biskupimi w Poznaniu, Lubuszu, Wocawku, Pocku.

107

Premisliensem cum oppidis contingentibus: cy w tym czasie do ksistwa halickiego, dawniej by ksistwa (zob. wyej, ks. III, rozdz. 20).
108

Przemyl, nalestolic osobnego

Wodzimierz Woyski, Brze i Drohiczyn byy trzema najwawodzimiersko-woyskiego. Zob. niej, niejszymi grodami ksistwa przyp. 159. Autor nie pisze tu o podboju, tylko o rozcigniciu wpywu politycznego; S.M. Kuczyriski, Stosunki polsko-ruskie, s. 28; B. Wodarski, Ssiedztwo polsko-ruskie w czasach Kazimierza Sprawiedliwego, Kwartalnik Historyczny 76 (1969), s. 6. monarchus totius Lechiae; Wincenty mia wiadomo istnienia jednoci Polski; Balzer, I, s. 190. Tu po raz pierwszy Polska zostaa nazwana Lechi. Autor zgromadzi wiadomoci, ktre opowie szczegowo niej, gdy chce od razu przedstawi sukces panowania Kazimierza jako tego, ktry wprowadzi ad i pokj.
109

przepowiedzia mwic o czterech rzekach110, przez ktre wyobrazi czterech wadcw, [a] przez koryta rzek cztery ksistwa, Kazimierza za do zotego dzbana przyrwnujc, zalety jego do wonnego zdroju. Zrywa wiec pta niewoli, kruszy jarzmo poborcw, znosi daniny, wprowadza ulgi podatkowe; ciary nie tyle zmniejsza, co zupenie usuwa, daniny i suebnoci znie kae111. [9] Mia za ten nard [pewne] od prawieku uwicone i jakby moc zwyczaju przyjte [prawo]112, e kady wielmoa wyruszajcy dokdkolwiek z orszakiem przemoc zabiera ubogim nie tylko plewy, siano, som, lecz [nawet] zboe po wamaniu si do stod i chat i porzuca koniom, nie tyle na poywienie, ile na stratowanie. By te inny zadawniony zwyczaj wiadczcy o podobnej zuchwaoci: ilekro wielmoa chcia nagle wyprawi do kogo poselstwo, choby w jakiej bahej sprawie, to nakazywa sugom wskakiwa na podwodowe konie biednych ludzi i w mgnieniu jednej godziny rczym kusem przebywa niezmierzone przestrzenie. Wielu ponosio z tego powodu wielkie szkody, niektrych bowiem konie marniay nieuleczalnie, niektrych wprost paday, niektre nieodwoalnie uprowadzano, uznawszy je jeszcze za dobre. Nadarzaa si std
110 111

Por. wyej, ks. III, rozdz. 26. angarias et perangarias,

zwrot

uywany

czsto

dokumen-

tach.

Fuit autem huic genti [ius quoddam te sowa zachoway si w Kronice Dzierzwy] ex antiquo persolenne et quasi consuetudinis auctoritate approbatum; stylizacja wg Cycerona, De republica I 12. Mowa tu p suebnociach zwanych stanem i podwod; przysugiway panujcemu i jego urzdnikom, jednak Wincenty streszczajc uchway zjazdu czyckiego z 1180 r. pisze tylko o dostojnikach, potentes (w bulli Aleksandra III odpowiedni fragment brzmi: Consuetudinem autem uae a principibus terrae servabatur). Nie zniesiono wwczas ani stanu, ani podwody, ukrcono tylko naduycia; A. V e t u l a n i, Studia nad tekstami i znaczeniem statutu czyckiego z r. 1180 [w:] Studia nad histori prawa polskiego, t. XIII, Lww 1932, s. 31 n.; K. Buczek, Publiczne posugi transportowe i komunikacyjne, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 15 (1967), s. 281; S. Russocki, Posugi komunikacyjne, SSS IV, s. 247 n.; J. Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 141.

112

niemaa okazja do rozbojw, a niekiedy i zabjstw. Poza tym ksita uporczywie uzurpowali sobie prawo, iby dobra zmarych biskupw zabierali niby jacy rabusie albo je wczali do skarbu ksicego113. Co bowiem prawu Boskiemu podlega, niczyj nie moe by wasnoci, dozwolone za jest zajcie tego, co jest wasnoci niczyj114. Wszak Bg nie pozwala naigrywa si z siebie ani nie wolno mu urga adnym dziwacznym wybrykiem. eby wic nie dziay si wicej takie naduycia, ksi sprawiedliwoci115 zakazuje ich pod groz kltwy. Jest przy tym obecnych, w wite infuy ustrojonych, omiu witych kapChodzi o ius spolii, a Wincenty wchodzi w rol obrocy niezalenoci Kocioa. Spord dwu opinii, czy pod bona naley tu rozumie tylko ruchomoci i dochody, czy te rwnie wasno ziemsk biskupa, ta druga zdaje si mie wicej uzasadnienia. Por. m.in. W. Abraham, Organizacja Kocioa, s. 229; A. Vetulani, Studia nad tekstami, s. 3256; J. Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 232; A. Gieysztor, Nad statutem czyckim 1180 r. Odnaleziony orygina bulli Aleksandra III z 1181 r. [w:] Ksiga pamitkowa 150-lecia AG AD, Warszawa 1958, s. 181 n. Kr on. wpol. i Kronika Mierzwy-Dzierzwy, ktre streszczay Kronik Wincentego (MPH II, s. 400, 531), wyjaniaj w tym miejscu, e ius spolii stosowane byo rwnie wobec niszego kleru przez rycerzy, sprawujcych patronat nad kocioami w swoich posiadociach. Czyli res nullius wg prawa rzymskiego; Institutiones 2, l, 7; 2, l, 12; Digesta l, 8, l pr.; 41, l, 3 pr.; 4, l, 30 fin.; Balzer, I, s. 485. aequitatis princeps, w sensie rwnego wymiaru sprawiedliwoci, uznawania rwnych praw wszystkich stron. Autor nie wspomnia, e dziao si to na wiecu w czycy, gdzie obok synodu odbywa si zjazd pastwowy, w ktrym uczestniczyli principes terrae. Wymienia ich bulla papieska zatwierdzajca statut czycki; W. A b r a h a m, Zjazd czycki z roku 1180, Kwartalnik Historyczny 3 (1889), s. 385 n.; A. Gieysztor, Nad statutem czyckim, s. 181, 206; R. Grdecki, Pocztki immunitetu w Polsce, Lww 1930, s. 19; tene, Zjazd czycki z 1180 r. [w:] Polska piastowska, s. 97, 106. Autor ten stwierdzi, e: 1) ius spolii ulego likwidacji dopiero w XIII w. i 2) e Kazimierz nie ogosi w czycy immunitetu dla Kocioa, lecz tylko statut ziemski, znoszcy naduycia w poborze stanu i podwd potomkw dawnych dynastw i innych monych (potentes).
115 114 113

anw116: Zdzisaw, arcybiskup gnienieski117, Gedko, [biskup] krakowski, yrosaw wrocawski118, Cherubin poznaski119, Lupus pocki120, Onolf kujawski121, Konrad pomorski122, Gaudenty lubuski123. Osiem za jest pierwsz z litych liczb wrd
116 117

Zob. niej, przyp. 124.

Arcybiskup Zdzisaw rzdzi od 1167 r. Ostatnie wzmianki o nim sigaj lat 1181 i 1186/1187. Wg dokumentu Monacha (1198), KDM II, nr 375, s. 13, przewodzi na wiecu w wierzu tu przed 1187 r. Ta datacja jest jednak sporna dla Z. Kozowskiej-Budkowej, Repertorium, nr 113, s. 110 n. Pierwsza wzmianka o nastpcy Zdzisawa, Piotrze, pochodzi dopiero z 1191 r. Por. niej, ks. IV, rozdz. 17, przyp. 200. Gedko, zob. wyej, przyp. 47. yrosaw by biskupem wrocawskim w latach 11701198; T. S i l n i c k i, Dzieje i ustrj Kocioa [w:] Historia lska, PAU, t. II, Krakw 1939. Cherubin, biskup poznaski w latach 11701180; G. Sappok, Die Anfdnge des Bistums Posen und die Reihe seiner Bischofe, Leipzig 1937, s. 8889. Niniejsza wiadomo jest o nim ostatnia. Lupus, Wilk, biskup pocki w latach 11711186/1187. Data graniczna rwnie wg dokumentu Monacha, zob. wyej, przyp. 117. Lupus moe by zlatynizowan form imienia Wilk, uywanego w rodzinie Awdacw; W. Semkpwicz, Rd Awdacw w wiekach rednich, Roczniki Towarzystwa Przyjaci Nauk w Poznaniu 45 (1917), s. 233 i 46 (1920), s. 149. Onolf, Onulf, wymieniony w 1161 r. jako biskup kruszwicki, tutaj w 1180 r. jako kujawski; J. Fijaek, Ustalenie chronologii biskupw wocawskich, Krakw 1894, s. 11 n. W tym czasie efemeryczne biskupstwo kruszwickie ju nie istniao, a Wocawek by jedyn stolic biskupstwa kujawskiego; G. Labuda, Pocztki diecezjalnej organizacji kocielnej na Pomorzu i na Kujawach w XI i XII wieku, Zapiski Historyczne TNT 33 (1968), z. 3, s. 40 n. Konrad by biskupem woliskim od ok. 1160 r. W 1177 r. przenis siedzib biskupi do Kamienia. W 1188 r. biskupstwem pomorskim rzdzi ju Zygfryd; J. Walicki, Przynaleno metropolitalna biskupstwa kamieskiego i lubuskiego na tle rywalizacji Magdeburga i Gniezna, Lublin 1960, s. 7475. Jest to jedyna wiadomo o biskupie lubuskim tego imienia; F. Funcke, Das Bistum Lebus, Jahrbuch f. Brandenburgische Kirchengeschichte bis zum Anfange der Hohenzollernherrschaft in der Mark Brandenburg 16 (1918), s. 33; H. L u d a t, Bistum Lebus, Weimar 1942, s. 309. Kronikarz mg tu zlatynizowa imi tego biskupa Radost, Radosz lub podobne.
123 122 121 120 119 118

parzystych i liczb bogosawiestw124; to oznacza, e ustawy powinny by dobre i e ci, ktrzy je szanuj, bd bogosawieni. Wszyscy wic jednogonie owiadczaj: Kto zabraby zboe ubogim bd gwatem, bd jakimkolwiek podstpem, lub kazaby zabiera, niech bdzie wyklty. Kto z okazji jakiego poselstwa wymuszaby podwod lub kaza wymusi [dostarczenie] czworonoga do podwody, niech bdzie wyklty, wyjwszy jeden przypadek, mianowicie gdy donosz, e ktrej dzielnicy zagraaj nieprzyjaciele. Nie jest bowiem bynajmniej niesprawiedliwoci, jeli ratuje si wtedy ojczyzn wszelkim sposobem". I znowu: Kto zagarnby dobra zmarego biskupa lub kazaby zagarn, czy byby nim ksi, czy jakakolwiek znakomita osoba, czy kto z urzdnikw [ksicych], bez adnego wyjtku niech bdzie wyklty"125. Atoli i ten, kto przyjby zrabowane dobra biskupie126 i zabranych nie zwrciby w caoci albo nie zarczyby za niezawodne zwrcenie ich, jako wsplnik tego witokradztwa powinien by zwizany udziaem w tej samej kltwie. Wszyscy wyraaj zgod i zatwierdzaj bardzo mie wszystkim uchway tak witych zakazw; trwaj one nienaruszone dlatego, e potwierdzi je apostolski przywilej Aleksandra III, ktry
Symbolika semki sprowadza si tu do Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis I 5, 11: ex his apparet octonarium numerum solidum corpus et esse et haberi i II 2, 12: sicut in numer o pari bis bina bis, qui est octonarius, soliditatem creavit (tame wykad systemu liczb w porzdku wszechwiata wg Platona). Wincenty moe tu te nawizywa do Wilhelma z Conches, Glossae super Platonem, wyd. E. Jeauneau, Paris 1965, s. 135, 154 n. i B. Kurbiswna, Motywy makrobiaskie, s. 69. Na drugim planie powoanie Ewangelii w. Mateusza 5, 311. W kazaniu na grze nie ma jednak mowy o szanowaniu praw, ale o tych, co czyni pokj i walcz o sprawiedliwo.
125 126 124

Decretum Gratiani II, C. 12, q. 2, c. 46, 47; Balzer, I, s. 421.

qui spoliatum susceperit pontificium w tym samym znaczeniu, co w poprzednim artykule bona praesulis. Zapoyczenie u Teodozjusza dostrzeg tu Balzer, I, s. 463, 445.

natchnionym wyrokiem umocni panowanie Kazimierza127, eby wola ojcowska nie stanowia dla niego adnej przeszkody; niegdy bowiem zastrzeg sobie [ojciec], aby najstarszy syn piastowa naczeln wadz, aby spr o nastpstwo tronu rozstrzygaa zasada pierwordztwa128. [10] Tymczasem brat nalega na brata gorcym baganiem, bez przerwy niepokoi go natarczywymi probami. Stawia mu przed oczy ndz drcej staroci129, smutne zawodzenie bratowej130, aosne biadania synowie, czste kania wnukw, ktrym lepiej byoby od miecza zgin ni umrze z godu, ni dosta si do jakiego ciasnego wizienia. I lepiej, powiada, byoby zgin od jednego miertelnego ciosu, ni eby utrapione ycie sczyo si kropla po kropli. Prosi go, aby sobie przypomnia, z jak tkliw czuoci oni pielgnowali go w dziecistwie, z jak gorliwoci
Ta bulla papiea Aleksandra III z 28 III 1181 r. bya przechowywana w Archiwum Kapituy Krakowskiej, jej orygina jest dzi jednak w Leningradzie, o czym A. Gieysztor, Nad statutem czyckim, s. 181207. 128 Panowanie Kazimierza jako ksicia zwierzchniego byo rzeczywicie niezgodne z postanowieniem testamentu Bolesawa Krzywoustego, zgodne natomiast z wol monych krakowskich, ktrzy przeprowadzili si jego elekcj. W tej sytuacji Kazimierz naprawd potrzebowa poparcia ze strony papiea. Niniejsze zdanie dao powd do dyskusji, czy l na zjedzie w czycy zostaa uchwalona nowa ustawa sukcesyjna i czy 2 papie potwierdzi i t ustaw, i wybr Kazimierza osobnym przywilejem. Por. A. Abraham, Zjazd czycki z r. 1180, s. 385 n.; J. Adamus, O mniemanej czyckiej ustawie sukcesyjnej z 1180 r., Collectanea Theologica 17 (1936), z. 2, s. 183 n.; A. Gieysztor, Nad statutem czyckim, s. 182. R. Grdecki podtrzyma wbrew Adamusowi tez, e naley z przekazu Kadubka przyj jako fakt konfirmacj pryncypatu Kazimierzowego ze strony papiea, a nawet i ze strony cesarza w 1184 r. (por. niej, przyp. 259). 129 W 1181 r. Mieszko mia lat 58 lub 60, wic wg naszych poj nie by jeszcze starcem; G. Labuda, Uzupenienia do genealogii Piastw, s. 12. 130 'Bratowa', tak tumacz nurus, gdy wydaje si, e Wincenty w tym sensie uy tego wyrazu, oznaczajcego waciwie 'synow'. Domylamy si wic tu drugiej ony Mieszka Eudoksji.
127

i mioci wychowywali go jako modzieca, jakiej wreszcie yczliwoci, jakim ich dobrodziejstwom jeeli si nie zaprze zawdzicza to, e uzyska nie tylko najprzedniejsz cz ojcowizny, lecz take naczeln wadz. Jak rwnie synowskie, jak serdeczne, jak gorce zawsze i z gbi serca pynce byy jego uczucia dla nich. Gdzie jest, mwi, owa obfito darmo danych obietnic? Gdzie owa wierno niewzruszalna i trwaa? Jeeli wic dotd pozostaje [w tobie] kropla tej tak wielkiej sodyczy, jeeli tli si jaka iskierka wdzicznoci za tyle [dobrodziejstw], to najwikszym dla nas dobrodziejstwem bdzie przywrcenie nas do ojczyzny. Mniejszym bowiem nieszczciem jest znosi ucisk jarzma w ojczynie ni pa pord udrk wygnania. Brzemi za panowania i wspaniaomylno majestatu krlewskiego nie przystoi mom zgrzybiaym i niedonym. Albowiem ani gazie lentyszkowego krzewu, ani stare sprchniae tramy nie nadaj si do podpierania potnych budowli. Zaiste, nic lepszego nie mogo sta si z nasz rzeczpospolit, ktrej nie urga ani cudzoziemiec, ani barbarzyca, ani jakowy upieca, lecz rzdzi ni prawowity ksi, ktrego tron stronnictwo zdrajcw z nienawici do przyrodzonych ksit131 usiowao odda nieprzyjacioom, a moe w tym samym duchu zdrady przeciw tobie wojowa bdzie. Bezpieczniej jest wic i bardziej z uczciwoci zgodne, eby raczej szuka oparcia w posusznych bratankach, ni otacza si podstpnymi zdrajcami; inaczej [bowiem] trzeba by obawia si owych sw mdrca: Biada samotnemu, bo gdy upadnie, nie ma komu go podwign"132. [11] Na to rzecze Kazimierz: Niewdzicznoci jest zapiera si doznanego dobrodziejstwa, z czym id pospou wstrt do odpacania i zarozumiaa pycha. Nigdy w nas myl nie powstaa, aby by tych przywar wsplnikiem lub splami si ich towarzystwem. Owszem, wyznaj, i zawsze chciabym wyznawa, e zobowizuj mnie wiekopomne dobrodziejstwa brata i bratowej.
131 132

domini natur ales ju Anonim Gall odnosi do dynastii. Ksiga Koheleta 4, 10.

I zupenie suszne jest ich danie, jeli dotyczy wycznie zwrotu nalenej im ojcowizny133. Albowiem nie przysuguje mu chyba prawo do upominania si o wadz naczeln, skoro zasuguje na utrat tego przywileju, kto przyznanej sobie wadzy naduywa. Wszelako jeeli si okae, i uporczywie jej naduywa? Poytek bowiem rzeczypospolitej wymaga, eby nikt na ze nie uywa swej wadzy134. Zgoa jednak nie widz, co mogoby go powstrzyma od skutecznego upominania si o swe dziedzictwo". Wtedy powstao wrd panw szemranie i wzmoga si buntownicza wrzawa. Mwi: Oto stao si to, czegomy si obawiali. Rzadko kruk krukowi oko wydziobuje, rzadko brat brata doszcztnie niszczy. Nasza tu dzieje si krzywda, najoczywistsze nasze niebezpieczestwo! Jego bowiem przywrcenie jest nasz zagad. Albowiem gdy tylko nadarzy si stosowna pora, nie zaniecha wywrze najsurowszej zemsty za krzywd, co wicej, najsroszego okruciestwa zemsty. Dwaj zaiste zagraaj nam wrogowie: Mieszko z powodu swoich krzywd, a Kazimierz z powodu braterskich. C wic? Wypadaoby zapewne t sam motyk odci gazki tego samego szczepu, na prno bowiem wycina si oset, gdy wewntrz pozostaje przylegy korze". Kazimierz za zrozumiawszy, e tak niebezpieczny bunt obrci si przeciwko niemu, zapewnia, i nie powiedzia tego w myli przywrcenia brata [do wadzy], lecz w zamiarze wyprbowania ich usposobie, i e ich stao wzgldem niego jest mu bardzo mia. [12] Atoli Mieszko zwraca si do cesarza z prob o wstawiennictwo [i] wobec senatu cesarza Fryderyka135 z alem uskara si w ten sposb: Bez powoda, bez sdziego, bez adnych wiadectw136 ani pomocy dokumentw, nie pozywajc go [przed
133 134 135

Ojcowizna to dzielnica wielkopolska ze stolic w Gnienie. Institutiones 1, 8, 2, dosownie.

coram imperatoris Friderici senatu moe tzw. Hoftag, ale raczej Reichstag, por. niej, przyp. 143, J. Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 247. Decretum Gratiani II, C. 2, q. 1, c. 1, cytat dosowny. Dalej nawizanie do Digesta 43, 17, l, 4.
136

sd], nie dowodzc winy, nie wysuchujc, wyzuto go z przywileju pierwordztwa, pozbawiono prerogatywy pryncypatu, wreszcie gwatem wytrcono z posiadania ojcowizny i mu jej wzbroniono". Ani jednak odwoywanie si do prawa, ani sia wymowy, ani porednictwo przyjaci, ani usilne proby, ani zapewnienia wiernoci nie mogy mu nic pomc, gdy zalety Kazimierza, chocia nieobecnego, dowodnie przeciwdziaay. Albowiem cesarska wysoko zawyrokowaa, e ani Polakw nie mona pozbawia prawa obierania sobie ksicia, poniewa jest mu obojtne, czy maj nieuytecznego, czy nie maj adnego; ani nie powinien Kazimierz traci pryncypatu jedynie z zawici do swoich zalet. Tak wic Mieszko odebra cigi w miejscu, skd spodziewa si pociechy. [Po czym] nie zwtpiwszy jeszcze zupenie o sobie, znajduje niecn co prawda, ale zbawienn rad. Crk bowiem wydaje za m za jednego ze swoich, ktry niegdy by na Pomorzu poborc podatkw137. Przy jego pomocy pozyskuje nie ulego wprawdzie, lecz przyja i yczliwo Pomorzan. Pokadajc w nich ufno, z garstk zbrojnych podkrada si noc pod metropoli, o wicie osacza j, zdobywa i wkracza jako zwycizca138. Osadziwszy tam zaog w bardzo krtkim czasie
Chodzi zapewne o maestwo Anastazji z Bogusawem ks. szczeciskim (tak M. Perlbach, Preussisch-polnische Studien, t. I, Halle 1886, s. 10); K. Myliski, Polska i Pomorze po mierci Krzywoustego, Roczniki Historyczne 17 (1948), s. 54 n.; G. Labuda w Dziejach Wielkopolski pod red. J. Topolskiego, t. I, s. 287. Dawniej O. Balzer, Genealogia, s. 210218, dowodzi za Dugoszem, e mowa tu o maestwie rzekomej Zwinisawy z Mciwojem I, ks. Pomorza Gdaskiego, ale K. Jasiski przekonywajco wykaza, e Zwinislawa nie bya crk Mieszka Starego, Jeszcze o Zwinisawie, Zapiski Historyczne TNT 16 (1950), s. 88102. Mieszko zdoby Gniezno w 1181 r., o czym rda wielkopolskie (Rocznik kapituy poznaskiej, MPH s. n. VI, s. 24 i Kron. wpol. MPH s.n. VIII, s. 61). O nomenklaturze metropolis zob. wyej, przyp. 105. Pomocy udzieli by moe arcybiskup gnienieski, a Kazimierz Sprawiedliwy nie przeszkodzi. Mieszko mia te wsparcie monych pomorskich i wielkopolskich; S. Smka, Mieszko Stary, s. 349 (tu data roczna 1182).
138 137

odzyskuje wszystkie ojcowskie grody139 z t sam niemal atwoci, z ktr je utraci; do odzyskania ich brat, jak mwi, potajemnie da mu sposobno. Poniewa jednak powodzenie w maych [sprawach] zwykle budzi nadziej na wiksze, skorcia go ch odzyskania pryncypatu. I dugo spieraj si ze sob ju to sowami, ju to orem. Jednake o wiele sabszy Mieszko walczy raczej podstpem i sprytem. Ilekro bowiem widzi, e grozi mu silniejsze natarcie zbrojnych, przysiga, e wystarczy mu ojcowizna, wyrzeka si pryncypatu; gdy za natenie wojny sabnie, twierdzi, e wymuszone przysigi nie maj mocy. Niekiedy posuguje si owym fortelem, o ktrym czytamy w Dziejach Libii Demostenesa140. Wilki powaniy si z pasterzami z nienawici. Pytaj si pasterze: Czemu nas przeladujecie?" Odpowiadaj wilki: Poniewa zawarlicie przymierze z naszymi nieprzyjacimi. Jeeli wic chcecie ukada si z nami o trway pokj, odpdcie naszych wrogw, to jest psy". Podobnie ukadaj si z psami, aby odeszy od ich wrogw, to jest od pasterzy, a [wtedy] bd miay z nimi pokj. Gdy tak si stao, tym swobodniej si sro, niosc trzodzie zagad. Mwi wic Mieszko do brata: Czy ty nie wiesz, e Bolesaw Wadysawowie jest naszym wsplnym wrogiem? On bowiem pragnie nasz wolno zaprzeda Niemcom141, aby za cen danin skadanych przez innych uly swojej u nich niewoli. On cigle depcze nam po pitach, to aby zemci si na nas za krzywdy ojca, to aby zniszczywszy nas zupenie, sam nie daj Boe
czyli grody wielkopolskie, ale nie wszystkie, gdy w Poznaniu (lub Ujciu nad Noteci?) musia pogodzi si z rzdami najstarszego syna Odona (zm.1194) (por. wyej, przyp. 97); G. Labuda, Dzieje Wielkopolski, s. 287. 140 Wzmiank o dziele Demostenesa z Bitynii, Libystica (tj. Dzieje Libii) autor znalaz wraz z bajk o wilkach u Izydora z Sewilli, Etymologiarum I 40, 7; Balzer, II, s. 19, 52. 141 Lemannis; Mieszko jakby broni suwerennoci pastwa polskiego wobec cesarstwa. Zob. jednak niej ks. IV, rozdz. 21 i przyp. 259.
139

zagarn wolny pryncypat. On to albo midzy nami przebiegle sieje niezgod, albo roznieca zarzewie ju posianej. Jeli wic jego porzucisz, ja odstpuj od skargi i zrzekam si cakowicie prawa pierwordztwa". Skoro wic atwowierny Kazimierz go odtrci, chytry Mieszko wnet zaprzysig mu wizy przyjani. Za jego rad przywraca do aski syna142, obiega znw ksit niemieckich i co znaczniejszych panw, a uzyskawszy u cesarza przyzwolenie [na dziaania] przeciw Kazimierzowi bardzo wielu sobie zjednuje i na zgub brata namawia143. [Alici], gdy spord nich znaczniejsi w wysokim pomieszczeniu jakiego zamku w sprawie wygnania Kazimierza naradzaj si i sprzysigaj, naga zagada pozbawia ich wszelkiej monoci rady i szkody. [w] bowiem zamek, acz trwaej budowy, adn si ani adn wichur nie uderzony, lecz niezbadanym wyrokiem boskim144 nagle wstrznity, wszystkich prawie przywali, a niektrych ycia pozbawi145.
142 143

Odona, por. wyej, przyp. 19.

W kocu marca 1180 r. cesarz Fryderyk I Barbarossa na Reichstagu w Gelnhausen odebra lenno Henrykowi Lwu, ks. saskiemu, skazanemu na banicj, po czym rozgorzaa przeciw Henrykowi wojna domowa (por. wyej, przyp. 97). W tyme roku, ale nie wiadomo, czy ju na zjedzie w Gelnhausen, stawi si Mieszko Stary przyrzekajc cesarzowi dziesi tysicy grzywien za otrzymanie pomocy przeciw Kazimierzowi. Por. Annales Colonienses maximi, MGH SS XVII, s. 790. Liczy zapewne te na swoich ziciw, ks. Fryderyka lotaryskiego i szczeglnie Bernarda hr. Anhaltu (zob. wyej, przyp. 11 i 12), ktremu cesarz odda wschodni cz Saksonii. occulto i przyp. 70, 108.
145 144

numinis

iudicio; por.

wyej,

ks.

III,

rozdz.

14

i 20

Autor opowiada o autentycznej katastrofie domu w Erfurcie, gdzie w 1183 r. odbywao si zgromadzenie panw niemieckich z krlem Henrykiem przed wypraw na Polsk. Por. Annales Colonienses maximi, jw., s. 791: Simile huic precedenti anno apud Erpesfort contigit: ubi residentibus in solaria cuiusdam domus nobilissimis viris ex vehementi turbin solarium ruit, et ex eis quinque numero quod dictu pudoris est in cloacam ceciderunt, suffocatique sunt, preter lantgravium qui vix emersit. Solarium moe oznacza taras, poddasze lub pitro. Annales Aquenses (R. akwizgraski), MHG SS XXIV, s. 38: Regi Henrico iuratur

Tak to ostyga zawzito jego nieprzyjaci. I nie dziw, poniewa Pan chcia niewinno jego wsawi tym samym prawie cudem, jakim uwici pog Matki. Rzymianie bowiem dla uwiecznienia swej sawy wybudowali ongi jakow wityni na cze Apollina, ktra odznaczaa si zarwno podziwu godn sztuk, jak wytrzymaoci. Gdy pytali wyroczni, jak dugo ma ona istnie czy sta, odpowiedziano im: Dopki dziewica nie porodzi". Oni [jednak] sdzc, e to si nigdy nie moe zdarzy, poniewa jest sprzeczne z natur, nazwali t wityni Apollina wieczn. Atoli w tej samej chwili, gdy Bogosawiona Dziewica porodzia, owa wieczna budowla runa i zamienia si w proch146. Widzisz wic, Kazimierzu, co zawdziczasz Stwrcy, co Matce Jego, skoro raczyli ciebie nie tyle obroni, ile opromieni a takim cudem. [13] Nie przestaa jednak czyhajca zazdro paraliowa u szczytu powodzenia si niezwycionego [wadcy]. Albowiem odstrczaj od niego najwierniejszych jego przyjaci z t sam przebiegoci, ktra sprawia, i krtko przedtem odwrci si Bolesaw; z cudzego bowiem nieszczcia wspzawodnicy jego wr sobie szczcie wasne.
expeditio contra Polonos; et apud Ersfordiam habito colloquio et congregatione celebrata, domo dissoluta viri in latrina plurimi submersi sunt. Wyprawa Henryka VI nie dosza do skutku, m.in. dziki poselstwu Kazimierza do cesarza i ukadowi z nim w Halli. Cesarz, jak niektrzy przypuszczaj, mia wyda dokument zatwierdzajcy go na stolicy krakowskiej; S. Smka, Mieszka Stary, s. 346 n., 350; R. Grdecki, Zjazd leczycki, s. 111113. rdem historii o wityni Apollina, dotd nie odszukanym, mg by jeden z utworw literatury pseudoantycznej lub jedna z wersji Mirabilia urbis Romae. Gerwazy z Tilbury w Otia imperialia (Scriptores rerum Brunsvicensium, t. II, ed. G.W. Leibniz, Hannoverae 1710, s. 768) opowiada o Romulusie, ktry postawi sobie w Rzymie zoty posg, mwic: nie upadnie, dopki dziewica nie porodzi. Por. P. L e h m a n n, Pseudo-antike Literatur des Mittelalters, Darmstadt 1964, s. 20 n.; M. M a n i t i u s, Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters, t. III, Munchen 1931, s. 245253.
146

y przecie chory, a raczej chorowity ksi mazowiecki Lestek, bardzo przecie silny wyprbowan dzielnoci swoich. Gdyby tych odsunli, pozostaoby Kazimierzowi jak sdz ju tylko bardzo mao siy. Mwi wic, e wynaleli niezawodn rkojmi przymierza midzy nim a bratem, byleby nie odmwi bratu jednej jedynej dzielniczki Polan147, ktra z racji pokrewiestwa po mierci Lestka jemu miaa przypa. Bya bowiem Lestka. Jego chorobie nie przystaoby teraz ksistwo, lecz jakakolwiek ulga w nieszczliwym yciu. Zaklinaj si, e tym sposobem poo kres caemu sporowi. Kazimierz zawiesi jednak odpowied, aby si namyli. Oni tymczasem udaj si na tajemn rozmow do namiestnika Lestka i wojewody, ktry roztropnie rzdzi caym ksistwem, i wyjawiaj mu rzecz jakby ju zatwierdzon przez Kazimierza. Zapewniaj kamliwie, e Kazimierz przymierze z bratem chce okupi kosztem posiadoci chorego synowca. Rozwa powiadaj co masz wybra. Jeeli bowiem, uchowaj Boe, wyrazisz zgod, to z powodu bezprawnego pogorszenia warunkw [twego] wychowanka, z samego prawa siebie samego pozbawiasz opiekustwa nad nim czy trosk148; jeli za odmwisz, uwikasz si w trudne do rozgmatwania kbowisko wrogoci u Kazimierza. Mieszko bowiem wzdraga si przed cen tak niegodziwych targw; jeli masz rozum, pod jego opiek bdzisz bezpieczny od obu". Lestek wic za namow namiestnika przechodzi wraz z wszystkimi monymi pod opiekustwo Mieszka, a syna jego Mieszka, modzieca nadzwyczaj przemylnego i wytwornego, ustanawia
unicam provinciolam Campestrium, czyli Kujawy, ktre Wincenty uwaa, jak si wydaje, tak jak dawniej Gall Anonim za cz Wielkopolski. Po zwycistwie nad Wadysawem II (1146) Mieszko Stary odda Kujawy Bolesawowi Kdzierzawemu, potem razem z Mazowszem dziery je syn jego Leszek; J. Bieniak, Rola Kujaw w Polsce piastowskiej, Ziemia Kujawska l (1963), s. 37; Balzer, I, s. 9597. Por. wyej, Przyp. 101.
148 147

Digesta 26, 10, 3, 5; Codex 5, 43, 6, 1; Digesta 50, l, 7, 133.

testamentem nastpc w swoim ksistwie149. Atoli modzieniec, jakby znudzony czekaniem i zniecierpliwiony, wkrtce zacz postpowa jak ksi. Lestek, chocia chory, niechtnie to znosi. alem zdjty rzuci si Kazimierzowi do ng [ze sowami:] Zgrzeszyem, ojcze, przeciw niebu i tobie i nie jestem godzien zwa si synem twoim; uczy mi jakby jednym z twoich najemnikw"150. Najaskawszy ksi, ucaowawszy go ze zami, przebaczy mu win odstpstwa. I niewiasta bowiem, jak mwi prawo, ktra zaraz powrcia [do ma], nie uchodzi za rozwiedzion151. Wtedy Lestek z pobon czci potwierdzajc wity testament ojca dodaje mu mocy przez wasne rwnie owiadczenie, i ogasza Kazimierza zupenym swoim nastpc, a t ostatni wol potwierdzi w ostatnim dniu [ycia]152. Std oczywicie wida, e poprzednim testamentem nic nie przekaza, poniewa poprzedni zapis wygasa moc nastpnego153. Uznaje si bowiem konsens tylko wtedy, gdy konsens trwa154. [14] Gdy w ten sposb zatarg braci chwilowo raczej zosta przerwany ni umierzony, dzielny Kazimierz uwaajc bezczynn gnuno za wroga natury zwraca si ku ociennym krajom, wzgardziwszy zamykaniem si w ciasnych granicach ojczyzny155. Wkroczywszy na Ru podchodzi pod pierwsze miasto Brze156,
Mieszko Mieszkowic, drugi syn Mieszka III (por. wyej, przyp. 22). Jest to jedyna wiadomo o prbie osadzenia Mieszkowica na Mazowszu i Kujawach; S. Smka, Mieszko Stary, s. 352. Po tej nieudanej prbie ojciec wydzieli mu dzielnic kalisk: G. Labuda, Dzieje Wielkopolski, s. 287.
150 151 152 149

ukasz 15, 1819. Pod wpywem Digesta 50, 17, 48.

Digesta 23, 3, 2, w myl zasady, i testatorowi wolno zmienia postanowienia a po ostatni dzie ycia; Digesta 24, l, 32, 3 i 34, 4, 4; Balzer, I, s. 486.
153 154 153

Digesta 30, 12, 3; 34, 4, 6 i f. Digesta 46, 3, 80; 50, 17, 35.

ad exteriora sese explicat virtus Casimiri patriae dedignata limitari ergastulo, czyli 'zamykaniem si we wasnym kraju jak w wizieniu'; topos ten ju w I ks., rozdz. 2.
156

Por. wyej, ks. IV, rozdz. 8; W. K o w a l e n k o, Brze, SSS I, s. 166.

dobrze zabezpieczone zarwno dziki zaodze, jak sztuce i naturalnemu pooeniu, i ciska zewszd dokuczliwym obleniem. To miasto postanowi przywrci pierworodnemu synowi swej siostry, wygnanemu przez braci wprowadzonych w bd. Matka bowiem powodowana tajemn niechci kamaa, e on nie by jej synem, lecz e go podrzucono, gdy zbrako nadziei na potomstwo157. Rzecz ta, acz nieprawdopodobna, w oczach wielu obciya [dobre] jej imi. Dlatego obywatele uwaajc za hab, eby jakowy podrzutek mia panowa nad ksitami, podnieli gwatowny bunt. Ale rwnie dowdcy wojsk wielce si tym zgorszyli. Przy tej sposobnoci rozleg si gony pomruk buntu i zwrci si przeciwko Mikoajowi, pierwszemu dostojnikowi dworu ksicego, mowi najwikszej rzetelnoci158. Oburzano si bowiem,
Kronikarz popenia tu zdaniem uczonych nieciso, ktra zaciya nad ca pniejsz tradycj o tych faktach. Pierworodnym synem siostry Kazimierza Agnieszki, wydanej za ks. wodzimierskiego Mcisawa Chrobrego (zm.1170/72), by Roman, o ktrym niej. W Brzeciu Kazimierz osadzi najpierw (1182) pasierba Agnieszki, wiatosawa Mcisawowicza, ktry zgin tam od trucizny (l 183?). Dopiero po nim ustanowi w Brzeciu Romana. Autor przedstawia tu, jak wida, jedn z wersji krcych o potomstwie tej pary ksicej. Brak imienia (wiatosawa) by zacht dla pniejszych kombinacji kronikarskich; Kron. wpol. podaa, e Kazimierz wprowadzi do Brzecia swojego namiestnika (prefecto proprio posito), a bezporednio za tym opowiedziaa o konflikcie wgiersko-halickim z histori Borysa syna Kolomana (filium sororis sue alias cum patre eiectum ad regnum Haliciense restituere proponen), co z kolei przyj i rozwin Jan z Dbrwki i Jan Dugosz, MPH II, s. 407408 (z komentarzem A. Bielowskiego); K. Grski, Stosunki Kazimierza Sprawiedliwego z Rusi, Lww 1876; O. B a l z e r, Genealogia, s. 172183; A. Wilkiewicz-Wawrzyczykowa, Ze studiw nad polityk polsk na Rusi na przeomie XII i XIII w., Ateneum Wileskie 12 (1937), s. l35; G. Labuda, Zaginiona kronika z pierwszej polowy XIII wieku w Rocznikach Krlestwa Polskiego Jana Dugosza. Prba rekonstrukcji, Pozna 1983, s. 2122. Autor stwierdza, e wersja Kadubka, cho nastrczajca sporo kopotw interpretacyjnych, jest blisza rzeczywistoci. 158 Mikoaj, palatyn krakowski, zostaje tu przedstawiony uroczycie jako sacri palatii princeps. O jego pozycji S. Smka, Mieszka Stary, s.
157

e majestat takiego ksicia, nie rozwag, lecz istnym jego szalestwem [wiedziony], popad w t gupot, e broni sprawy jakiego bkarta przeciwko synom [prawowitym], nie przeciwko [dalszym] krewniakom, i e dla marnego zysku tak wietn saw Lechitw wystawi na tak niebezpieczne, tak haniebne targi. Nie brak takich, ktrzy uporczywie twierdz, e umawia si on z nieprzyjacimi na zgub wojska. Atoli m, dzielny i przemylny, niektre ich oszczerstwa rozsdnie osabia, niektre spokojnie znosi, niektrym zaprzecza, aby nie zdawao si, e raczej jest buntownikiem ni obroc wsplnej sprawy. Tymczasem nadbiega kto z lekkozbrojnych, ktry donosi nie tylko o zblianiu si niemaych zastpw nieprzyjacielskich, ale wrcz palcem pokazuje, z jak bliska zagraaj. Nadchodzi bowiem grodowi na odsiecz ksi beski Wsiewood z ksitami wodzimierskimi159, z panami halickimi, z doborowymi oddziaami obcych posikw, z tysicami Partw160. Zdaje mi si, e widz las najeonych wczni, owe barbarzyskie znaki na tarczach161, [owe] nader zwarte szyki bojowe, w bysk ora, i tak umiarkowane, tak ciche posuwanie si oddziaw, e wydawaoby si, i poruszaj si bez ruchu, a nie zawadn niepostrzeenie obozem oblegajcych albo umiejtniejszym po355 i J. Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 251 n. Przynalec do rodu Lisw by by moe krewniakiem autora, ale jest to jedna z hipotez. Zob. Wstp, s. XII, przyp. 21 i 24 oraz tabl. genealogiczna, s. XIV. 159 Ks. beski Wsiewood, modszy syn Mcisawa i Agnieszki (zm.1195). Ksiciem wodzimierskim by wtedy jego starszy brat Roman (zm.1205). Wincenty ma tu moe na myli raczej monych wodzimierskich. Por. R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 169170. W Haliczu jeszcze panowa Jarosaw Omiomys (f 1187). 160 cum electis tibianeorum turmis; ju po raz trzeci autor tak okrela obce posiki. Por. ks. II, rpzdz. 22 i ks. III, rozdz. 28. Partami s tu nazwani Poowcy i Jawigowie. 161 barbarica peltarum insignia; pelta, 'maa tarcza' w ksztacie pksiyca, wykonana z drewna powleczonego skr, uywana w staroytnoci przez Trakw i Grekw.

rzdkiem bitwy nie osign chway zwycistwa. Kazimierz natychmiast kae otrbi haso, aby z nimi si spotka; chwyta za bro, wawo dosiada rumaka162, nieustraszony, [na nic] niebaczny rusza na niespodziewanego nieprzyjaciela, gdy tymczasem niektrzy z jego ludzi zajci byli obleniem, niektrzy przeszukiwaniem miasta, inni za z innych powodw rozpierzchli si na wszystkie strony. Zdumiewajca wprost odwaga, ebym nie powiedzia lekkomylno! Z tak szczup garstk o czym nikt prawie z jego otoczenia nie wiedzia nie boi si niemal w pojedynk walczy z tyloma tysicami nieprzyjaci, gdy deszcze strza partyjskich163 gciej od gradu spadaj na niego z przeraliwym powistem. Towarzysze rzecze bardzo atwo osojad rozprasza roje os, a sam widok biaozora rozpdza stada tchrzliwych wrbli"164. Rozbiwszy wic niczym piorun spadajcy pierwsz lini bojow przeciwnikw, elazny mur ora wczni przebija, mieczem rozrbuje, nieprzyjaci po ziemi kadzie niby traw w polu. O, rzeczy tak niewiarygodna jak i zdumiewajca! Ani go nie powalia nawaa tylu siaczy, ani nie zgnit tak wielki tum nacierajcych, ani nie przeszyy ostrza tylu mieczw, ani nie przebiy groty tak licznych wczni. Nie przeraa go napr ludzi jakby toczni ugniatajcych165, lecz przebiega byskajc zbem zupenie jak pochrzkujcy warchlak166, ktrego zacieko psw lub wasna podega. Nie zwyciony ani
bucephalo impiger insilit; Bucefa, legendarny ko Aleksandra Wielkiego, wymieniony by ju raz w zwizku z Bolesawem Krzywoustym w ks. II, rozdz. 28. 163 O zatrutych strzaach zob. wyej, ks. III, rozdz. 18. Por. J. Tyszkiewicz, Jady bojowe, SSS II, s. 308. 164 Vespadius, 'osojad', rodzaj dzicioa. Grifalco, 'biaozr', szczeglnie ceniony dawniej na owach rodzaj sokoa. 165 Po raz drugi autor przyrwnuje bitw do toczni. Por. wyej, ks. III, rozdz. 30. 166 Onomatopeicznie: frendendi nefrendi persimillimus, co znieksztaciy niektre rkopisy. Do charakterystyki Kazimierza w bitwie Balzer, I, s. 251.
162

zwycianiem nie znuony167, jedne fale z hukiem we uderzajce przyjmuje, inne na ksztat skay odbija. W tym uderzeniu niknie wycie szturmujcych, [ba], caa sia zbjecka, bowiem:
Garnek, ktry zderzy si z kamieniem, Z pierwszym pknie uderzeniem, Gaz zwyciski si nie zlknie, Garnek zada cios i pknie. Tak to wojowa ze ska Skorupie si nie udao168.

Gdy do ju dugo trwaa wrzawa walki, wwczas ludzie Kazimierzowi jeden po drugim pospieszaj [i] opakuj gwiazd swojej chway jakby ju zgas. Ujrzawszy jednak znak zwyciskiego ora169 radonie przedzieraj si poprzez zway trupw i tym usilniej pr do zwycistwa, z im wiksz chlub patrz na tryumf swego ksicia, tak wielki, e z tylu tysicy nieprzyjaci tylko ich ksi170 wymkn si ze zwinnoci pegaza171. Wszystkich innych albo miecz syty krwi zgadzi, albo uciekajcych
Qui non victus sed vincendofatigatus, topos uyty ju raz w ks. III, rozdz. 26. 168 Tumaczenie Zofii Abramowicz. Przypuszczalna trawestacja jedenastej bajki Awiana (Fabulae ad Theodosium) o dwch garnkach, jednym z metalu i drugim z gliny, gdzie jest jednak zupenie inny mora, nie zmieniony rwnie w przerbkach Awiana z koca XII w. (np. Aleksandra Neckama); L. Hervieux, Les fabulistes latins depuis le siecle d'Auguste jusqu'a la fin du Moyen Age, t. III, Paris 1894, s. 270, 476. 169 Pierwsza w polskich rdach wzmianka o orle, symbolu monarchy polskiego. Niektrzy dopatruj si w tym zdaniu nie wicej ni retoryki. Do zwrotu Wincentego victricis viso aquilae signo powtrzonego przez Kron. wpol. nawie legenda pieczci koronacyjnej Przemyla II; H. Andrulewicz, Geneza orla biaego jako herbu Krlestwa Polskiego, Studia rdoznawcze 13 (1968), s. 17. 170 Nadal chodzi tu o Wsiewooda ks. beskiego; R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 170. 171 Mityczny skrzydlaty ko unoszcy z pola bitwy nieprzyjacielskiego ksicia zostaje tu jakby przeciwstawiony Bucefaowi, na ktrym zwycia polski ksi (zob. wyej, przyp. 162) tak jak Aleksander Wielki. Por. ks. II, rozdz. 28, s. 50.
167

wezbrana rzeka w falach pogrya, albo korzcych si zwycizca wzi do niewoli. [Stao si tak] wedug przepowiedni ich wrbity172, ktry w przeddzie bitwy zapytany przez nich o wynik bitwy, z trzewi przepowiedzia pytajcym natur173, i nieszczsny bdzie koniec tego osobliwego zdarzenia. Odnoszc t wrb do nieprzyjaciela a nie do siebie, oni sami znaleli si w tej potrzebie. Bya to niewtpliwie taka sama nieszczsna przepowiednia, jakiej Saul dopyta si u ducha Samuela wywoanego przez wieszczk: Mowie izraelscy z orem wojennym padli w grach Gilboa"174. Tak zdobywszy grd175 i odnisszy zwycistwo [Kazimierz] ustanowi [tego] ksicia, ktrego by wysun176. Atoli po upywie krtkiego zaledwie czasu ustanowiony ksi zostaje zgadzony podan mu przez swoich trucizn. Dzielnic zgadzonego [ksicia] Kazimierz oddaje askawie jego bratu, ksiciu wodzimierskiemu Romanowi, aby mu by powolny177. [15] Tego to Romana szczodrobliwy Kazimierz za szczeglne zasugi odznaczy nadaniem mu krlestwa Haliczan po wygnaniu
iuxta pronosticum auguris; Balzer, II, s. 194. Nie jest to tylko literacka reminiscencja, gdy o wochwach, czarownikach towarzyszcych wojskom ruskim na wyprawy, pisz latopisy; A. Gieysztor, Z zagadnie historii kultury staroruskiej [w:] Studia Historica w 35-lecie pracy naukowej Henryka owmiaskiego, Pozna 1959, s. 82. 173 Tekst ustalony przez Bielowskiego: ab eis consultus lugubrem fore portendi exitium in extis physiculantibus fuerat auguratus, zawiera, jak si zdaje, dwa bdy: zamiast portendi powinno by portenti, tj. 'znaku, osobliwego wydarzenia'; zamiast lugubrem exitium powinno by lugubrem exitum lub lugubre exitium. Osobliwa forma physiculantibus odnosi si nie do extis, 'trzewi', ale do tych, ktrzy pytali natur o znak wieszczy. 174 Pierwsza Ksiga Samuela 28, 7; 31, 7. Dwa grecyzmy: hariolandi scelus, pythonissa; Balzer, II, s. 191. 175 Cigle Brze nad Bugiem. 176 wiatosawa Mcisawowicza, por. wyej, przyp. 157. 177 Tak tumacz ratione obsequelae. W dawnym tumaczeniu 'w nagrod zasugi', ale to nie ma sensu, skoro Roman by przedtem przeciwnikiem wiatosawa, swojego przyrodniego brata. Na zasugi wobec ksicia polskiego przysza kolej dopiero teraz.
172

ich krla Wodzimierza178. Ten Waga krla wgierskiego Bel179, aby mu pomg odzyska tron. Krl nie tyle z litoci dla wygnaca, ile z chciwoci panowania wypdza ustanowionego tam Romana krla, zajmuje krlestwo, swojego wprowadza syna180. Wygnaca za, aby nie by przeszkod, zwizanego zamyka w wizieniu na Wgrzech. Jednake ten, przekupiwszy stra wizienn, wymyka si w kocu po kryjomu i znkany rozlicznymi utrapieniami, gdy utrudzonemu yciu wanie grozio rozbicie, dobi wreszcie do zbawczej przystani181.I tak, skd pocza si choroba, stamtd zrodzio si na chorob lekarstwo. Jako e w jakim porywie zuchwaoci wkrad si on niegdy z rabusiami do granic Kazimierza182 i porwane niewiasty znakomitych panw uprowadzi prawem rozboju w najdalsze kraje barbarzycw. Przemilczani, e pogwacono kwiat dziewic, niektre nawet niedorose; nie mwi, e pohabiono cze matron, e zbeszczeszczono miejsce wite, e wywleczono kapanw od otarza podczas sprawowania witej ofiary183, odzianych w poGra sw: meritorum insignia insignivit: regno Gallciensium rege. Wodzimierz, syn Jarosawa Omiomysa z linii Rocisawowiczw (|1187), nie by krlem, tylko ksiciem Halicza. W 1187 r. musia przed nim uchodzi brat jego Oleg, z kolei w 1188 r. sam podzieli los wygnaca, gdy wypar go Roman, osadzony tam przez Kazimierza Sprawiedliwego; Latopis halicko-woyski, PSRL, t. II, s. 66 n.; K. Grski, Stosunki Kazimierza Sprawiedliwego z Rusi; A. Wilkiewicz-Wawrzyczykowa, Ze studiw nad polityk polsk na Rusi, s. l35; F. Sielicki, Najdawniejsze polskoukraiskie stosunki kulturalne, s. 64 n.
179 180 178

Bela III, 11711196.

AndrzejaII (ur.1176), ktry nosi w Haliczu tytu krlewski (1189 r.; krl Wgier w l. 12051235).
181 182

'Zbawcza przysta' oznacza tu powrt na tron halicki.

Ten tak dramatycznie opisany napad Wodzimierza Jarosawowicza mg nastpi tylko w 1187 lub 1188 r., podczas krtkiego pierwszego panowania w Haliczu (por. przyp. 178). Mg by odwetem za popieranie przez Polakw jego przyrodniego brata Olega, ktrego wypdzi. a cornu altaris, waciwie 'od rogu, od brzegu otarza'. Moe to te oznacza pkole apsydy, w ktrej sta otarz. In sacris, 'w czasie sprawowania obrzdku', termin z prawa kanonicznego.
183

wicone szaty, e zbeszczeszczono religi w najwitszej chwili, wicej, e bezecnie sponiewierano uczczenie Krlowej Niebios, gdy jakby na jej hab witokradzka bezbono w sam uroczysto Wniebowzicia nie wzdragaa si przed przeklt zbrodni! Tote sprawca tej zbrodni zesany zosta z tego powodu przez Kazimierza na wygnanie. Wszak sprawiedliwie powinien by dre przed jeszcze surowszym gniewem tego, ktrego majestat obrazi tak miaym zuchwalstwem. Poniewa jednak z pokor uciek si do aski wielce miociwego Kazimierza184, nie zabrako mu powodzenia [i otrzyma] nadspodziewanie przebaczenie. Nie tylko bowiem przebaczaj mu zuchwalstwo, lecz nawet doznaje dobrodziejstwa pocieszajcej aski u witej wyroczni wadcy185. Albowiem dostojny ksi wysya pierwszego dostojnika dworu, owego sawnego Mikoaja, ktry i syna krlewskiego co wszystkim ludziom Wschodu wydawao si rzecz niemoliw wadczo usuwa wraz z caym przepychem wielmow panoskich, i wygnacowi przywraca krlestwo. Tak wic ta sama rka ran mu zadaa i wyleczya186. Dlatego wszystkie krlestwa Wschodu187 przej tak wielki strach, e na skinienie Kazimierza wszyscy dreli bardziej ni licie drce [na wietrze].
adpiissimum Kazimiri numen, moe w znaczeniu charyzmy Kazimierza. 185 apud sacrum principis oraculum; za t romanistyczn nomenklatur, ktr czytelnik moe odnie do ksicia Kazimierza (Balzer, I, s. 340), autor ukry fakty opisane w Latopisie halicko-woyskim (PSRL, t. II, s. 665), mianowicie e Wodzimierz zabiega o interwencj u cesarza Fryderyka I oraz e na yczenie cesarza Kazimierz osadzi go na powrt w Haliczu. 186 Owidiusz, Remedia amoris I 44. 187 Orientalium regna, wyej Orientalibus. Terminologia nieledwie krzyowa. Autor ucharakteryzowa ksicia krakowskiego jak cesarza i zdobywc. Tymczasem nie ma i tym razem mowy o podboju Rusi, tylko o uzyskaniu prestiu w wewntrznych konfliktach dzielnicowej Rusi. Do tych wydarze zob. S.M. Kuczyski, Stosunki polsko-ruskie, s. 28 n.; B. Wodarski, Ssiedztwo polsko-ruskie, s. 519.
184

[16] Wszelako ta wietna sawa, ile aski zjednaa komesowi Mikoajowi, tyle wzbudzia zazdroci. Niektrzy bowiem ludzie nie mogc wyrobi dzielnoci w sobie, przeladuj j w innych. I tak gony sta si pomruk jadowitego buntu wszcztego [ju] dawniej, e siedemdziesiciu satrapw sprzysigo si na obalenie tej kolumny188. Sdz, e po jego zejciu, jakby [po zachodzie] soca, bd mogy zajanie ich cienie. Aeby si [za] nie zdawao, e spiskuj przeciw niemu na darmo i bez przyczyny nie majc ani prawdziwych ani prawdopodobnych racji, zgarniaj niektre baamutne brednie majce uchodzi za przyczyn. Twierdz, e przez niego chwaa tego krlestwa ulega ponieniu, [a] wszystka podstawa chway osabieniu. Zapewniaj, e po zerwaniu przymierza z krlem Panoczykw zupenie zniko bezpieczestwo tego krlestwa; mwi, e caa sawa Lechitw pochylia si do upadku przez przywrcenie halickiego wroga, ktrego naleaoby raczej na szubienicy powiesi ni wynosi do godnoci krlewskiej. Dodaj, e jego [Mikoaja] zuchwaej pychy nikt nie powinien znosi, poniewa zlekceway powag senatu [i] nie tyle przewyszywszy, ile stumiwszy i podeptawszy wielko znakomitych ludzi, nie wstydzi si bynajmniej wynosi pod niebo swego uporu. Atoli ceniona jego o rzeczypospolit dbao, wyprbowana, trwaa wierno, chwalebna dzielno i wszystkim dobrze znana nieskazitelno rozwiewaj wszystkie ich kamstwa, gdy miotane jedynie parskajc zawici, nie miay adnego znaczenia, choby si nawet wyday prawdopodobne. Mimo to jednak postanawiaj przeprowadzi podstpem, czego nie mogli dokona si. Wiedzieli bowiem, e dopki Kazimierz istnieje, tamten upa nie moe. Dlatego obmylili plan bardziej przebiegy: uknowawszy potajemnie spisek przeciw Kazimierzowi, samej gowie spisku, kasztelanowi krakowskiemu189, pod pozorem jakiej niechci
in huius columnae excidium; 'kolumna', lubiana metafora stosowana do pastwa i wadzy. 'Siedemdziesiciu satrapw', symbolicznie o dostojnikach i monych krakowskich. conspirationis caput Cracoviensem praesidem, 'gow spisku, krakowskiego rzdc', zapewne wic kasztelana grodu. By nim
189 188

przenie si ka do Mieszka, ostronie czyhajc na odpowiedni por do zdrady. Gdy wic ksi zajty by sprawami w odlegych okolicach, rozgaszajc kamliwie, e zosta zgadzony, rne [te] zmylaj przyczyny mierci. Doradzaj kasztelanowi, aby nadcign wraz z Mieszkiem i usiuj zaj miasto pozbawione przyjaci Kazimierza. Tymczasem witobliwy biskup krakowski Peka190 z garstk najwierniejszych przyjaci zawczasu przychodzi miastu na pomoc. Chocia stawia buntownikom silny opr, w kocu mieszkacy popeniaj zbrodni zdrady: miasto poddaje si, otwiera si grd, a zdradzieckie potwory przywaszczaj sobie odznaki dostojestw, prefektury, trybunat, wietny konsulat, senatorskie godnoci i wszystkie urzdy191. Atoli gwiazda, ktrej zachd kamliwie rozgaszali, wrd ciemnej burzy jeszcze janiej zabysa. Albowiem m dzielny, gdyby nawet opad niekiedy z si, odwagi nie traci. A wic Kazimierz wezwawszy ze wschodu dwa ory, oddala aroczne spy i odpdza zdradzieckie kruki192. Skoro [ludzie] Mieszkowi usyszeli, e Kazimierz oy, co wicej, e z bliska zagraa razem z ksiciem wodzimierskim Romanem i ksiciem beskim Wsiewoodem, [natychmiast] pod oson nocy pouciekali. Uporczywa wie, e cign przeciw nim wojska
Henryk Kietlicz, o ktrym wspczesny rocznik, ale wanej funkcji. Dugosz okreli go miles. Por. niej, przyp. 197. Fulco, Peka, bratem palatyna Mikoaja.
191 190

bez wg

podania

sprawoby

biskup

krakowski

11861207,

Dugosza

fasces, praefecturas, tribunatus, consulare decus ac senatorias dignitates, omnesque magistratum potestates proditionalia monstra usurpant; takie nagromadzenie rzymskiej nomenklatury urzdowej ma jeszcze zwikszy groz bezprawia zaprowadzonego w Krakowie przez 'zdradzieckie potwory'. Fasces, 'rzgi liktorskie', oznaczaj godnoci, urzdy. Symbolika ptakw dobra i za przykrywa tu konkretn relacj o staraniach Kazimierza o pomoc. Kron. wpol., rozdz. 42, obok Romana i Wsiewooda wymienia jeszcze Wodzimierza, ale zapewne na podstawie bdnego odczytu dux Wladimiriae, tytulatury terytorialnej. Por. S.M. Kuczyski, Stosunki polsko-ruskie, s. 29; B. Wodarski, Ssiedztwo polsko-ruskie, s. 17.
192

niezwycionego ksicia czeskiego Konrada, niema przeja ich trwog. By to bowiem tak znaczny i tak dzielny ksi, i od jego skinienia poruszaa si o rzymskiego cesarstwa193, jako e zwyciski cesarz rzymski Fryderyk majc wyruszy przeciw Saladynowi, najzacitszemu wrogowi Grobu Paskiego, jego [wanie] wyznaczy na pomocnika tronu cesarskiego przy boku swojego syna, krla Henryka, pominwszy wszystkich innych ksit194. A poniewa by bratem ony Kazimierza, w aden sposb nie powinien by lekceway, ani nie mg by obojtnym na krzywdy najbliszego z przyjaci195. Gdy jednak zaplta si w arcypilnych sprawach cesarstwa i wstrzymaa [go bynajmniej] nie udawana zwoka, Kazimierz miao wyruszy na Krakw, ktry odzyska w tej samej chwili, kiedy go opasa obleniem.
Konrad III Otto (Ota), ks. oomuniecki, od 1182 r. dziery Morawy jako bezporedni lennik cesarza i ksi Rzeszy. Po mierci Biedrzycha-Fryderyka (marzec 1189) osign rzdy w Pradze i tym razem jako ks. czeski zosta zhodowany przez Fryderyka Barbaross. Zob. te przyp. 195. 194 imperialis coadiutorem celsitudinis deputavit; zgadza si to z faktami. W 1188 r. Biedrzych i Konrad Ota lubowali w Moguncji udzia w wyprawie krzyowej u boku Fryderyka. Biedrzych zmar, a Konradowi cesarz zleci poprowadzenie wyprawy na Mini. Wywiza si z tego ku penemu zadowoleniu Henryka VI, ktremu cesarz odda regencj na czas krucjaty. Henryk ogosi pacyfikacj Mini w Wurzburgu w sierpniu 1189 r. Po mierci Barbarossy Henryk zabra Konrada na swoj wypraw koronacyjn do Italii. By obok arcybiskupa koloskiego Filipa jednym z gwnych filarw tej wyprawy. Zmar rok pniej pod Neapolem (9 IX 1191); V. Novotny, eske dejiny, t. 1/2, s. 10651122; Th. Toeche, Jahrbucher der deutschen Geschichte: Heinrich VI, Lepzig 1867, s. 117118, 200. 195 frater iuGalls Cazimiri, 'brat maeski', przez maestwo siostry swojej Heleny szwagier Kazimierza. Do niedawna jego powinowactwo tumaczono maestwami babek stryjecznych; T. Wasilewski, Helena, ksiniczka znojemska, ona Kazimierza II Sprawiedliwego. Przyczynek do dziejw stosunkw polsko-czeskich w XIIXIII w., Przegld Historyczny 69 (1978), z. l, s. 115120. Zob. przyp. 193, 290. Wie o zblianiu si posikw czeskich okazaa si tylko pogosk.
193

Czy nie widzisz, Kazimierzu, oczywistej opieki boej?196Oto zaoga tylu wyborowych wojownikw broni grodu stoecznego wyposaonego najstaranniej we wszelkie pomoce [obronne] i zasobnego w nadmiar wszelkich zapasw! Wszyscy [s tam] zaprawieni w wojowaniu, wszyscy zaprzysieni, wszyscy zaciekle zgrzytaj zbami, wszyscy [s] do przelewu krwi gotowi, wszyscy razem uzbroili si na zgub Kazimierza! Ich si bojow tu wspomaga Mieszkowic dowodzcy zaog, [a] tam twrca tych pomysw, rzdca grodu197. Tamtego podega dza panowania, tych sztylet zoci zbroi. Brak nadziei na otrzymanie aski u Kazimierza podtrzymuje wszystkich w stanie zbuntowania. Wtedy to ktry z obozowych pachokw jakby dla lekkomylnego popisu wybiega z obozu oblegajcych, przeskakuje wa, przesadza okop, i wspiwszy si na cian [palisady], wystawia dymic gowni, co wyglda jak poar grodu. Strae od razu podnosz wielki wrzask krzyczc zewszd, e miasto gore od poaru. Gdzie teraz, mowie, owa dzielno? Gdzie niedawne tak pene zapau mstwo? Gdzie owa zgrzytajca zbami wiksza ni u lww zacieko? Wszyscy nagle przeraeni, wszyscy jakby uderzeniem pioruna wstrznici, jakby gst chmur dymu okryci, acz adne zgoa nie grozio niebezpieczestwo, dobrowolRaz jeszcze ingerencj bosk, numen, autor objania szczliwy dla Kazimierza obrt wydarze w cesarstwie. Por. ks. IV, rozdz. 12, przyp. 144. hinc Mesconides praesidiorum princeps, inde consiliorum artifex, urbis praefectus; byli to Bolesaw Mieszkowic i Henryk Kietlicz. Por. wyej, przyp. 189. Wspczesn Wincentemu relacj o wydarzeniach krakowskich roku 1191 zachoway Rocznik Traski i krakowski: Mescho dux Gnesdnensis ob iniuriam sibi factum ad Cracoviam accedit et noluerunt eum milites (vero eum spreverunt) et recessit. Iniuria repulsa (iterum habito) consilio Henrici Ketlicz cum exercitu Cracow ingreditur et castrum edificat. Quod castrum Kazimir viriliter expugnavit cum Ruthenis, et tunc filium Meschonis liberum dimisit, et Henricus Ketlicz capitur et in Rusiam in exilium mittitur (deputatur), MPH II, s. 835. Por. S. Smolka, Mieszka Stary, s. 357359; R. Grdecki, Dzieje Polski redniowiecznej, s. 172; G. Labuda, Zaginiona kronika, s. 2324.
197 196

nie rzucaj si z waw na d w rce nieprzyjaci, niektrzy przez otwarte bramy do niewoli tumnie si cisn. Owego pomysowego mistrza zdrady na p ywego wycigaj z bazyliki198, do ktrej schroni si drcy, [i] wydaj go zapalczywoci orw, ktrych szpony unosz go na Ru, nastpnie do Panonii na nieszczsne koleje wygnania. Przepowiedzia to niegdy witobliwy Gedko mwic w natchnieniu proroczym: W przeciwnym razie uprowadz ci jak koguta, ktry wysiadujc cudze pisklta waciw matk od gniazda oddala"199. [17] [Kazimierz] zaraz wyzwala z niewoli synowca, wraz z ca gromad jego [ludzi], na drog zaopatruje i jakby szczeglny dar odsya bratu odebrawszy grd [stoeczny] i [inne] grody, ktre brat by zaj. Uwolnieniu za ich wielce pomoga mowa przesawnego ma, przewspaniaego arcybiskupa Piotra200. Gdy bowiem wszyscy byli bliscy zawyrokowania: albo porozsya jecw na wygnanie, albo zamkn ich w wizieniach,
Tzn. z katedry na Wawelu. Wg Dugosza Henryk Kietlicz schroni si ad ecclesiam maiorem et in eius criptam, gdzie go znaleziono. Tymczasem kler katedralny wezwa Kazimierza, aby powstrzyma Rusinw od rabowania skarbw kocielnych. Kietlicza Kazimierz odda, sponiewieranego, ksiciu Romanowi jako jeca i zesa na Ru, gdzie zestarza si i zmar"; Annales VI, annus 1191. gallus gallinaceus, 'kogut', jak w Proroctwie Izajasza 22, 17 (tylko w Wulgacie). Por. wyej, ks. IV, rozdz. 3, przyp. 55. Wysiadywanie kuropatwie; Proroctwo Jeremiasza obcych pisklt przypisywano jednak 17, 11. urbe ac municipiis; dalej take urbs, por. wyej, przyp. 99, viri clarissimi oratio perinsignis Petri antistis. Rok objcia rzdw arcybiskupich jest niepewny (zob. wyej, przyp. 117), raczej jednak dopiero 1191. Zmar w r. 1199, a jego nastpc zosta Henryk Kietlicz, przypuszczalnie syn wygnanego stronnika Mieszka Starego. W. Semkowicz niesusznie utosamia Piotra z arcybiskupem Bogumiem i uwaa za Pauk, Rd Paukw, s. 99. Szerzej przyja si teza, i by jednym z bdziw; C. Deptua, Wok postaci arcybiskupa Piotra abdzia, s. 3747. Piotr arcybiskup odpowiadaby osobie Piotra II, syna witosawa lub Konstantyna, jak M. Friedberg, Rd bdziw, s. 2728, aczkolwiek tam nie zidentyfikowany z arcybiskupem. O karierze Piotra zob. Wstp, s. XXVII n.
200 199 198

albo wyda na wyszukane mki, albo w kadym razie do cna wykorzeni zarodki buntu rzecze Piotr: Nie tak, synaczkowie, nie tak! Nie godzi si bowiem, praw [czuej] mioci odpaca nieczu surowoci201, zwaszcza e uczciwiej jest wiadczy dobrodziejstwo ni [wykorzystywa] okazj do zemsty. Posuchajcie, prosz, sawnych teje uczciwoci wzorw. Zwyciski krl Epirotw Pyrrus pokonawszy Rzymian odesa do Rzymu dwustu onierzy bez okupu, aby poznawszy mstwo [tego] ma uznali [rwnie] jego wspaniaomylno202. Aleksander Wielki walczy z Porusem, odnosi zwycistwo i Porus dostaje si do niewoli; a tak dalece bola nad klsk, i mimo przebaczenia otrzymanego od nieprzyjaciela ani pokarmu nie chcia przyjmowa, ani ran swych opatrzy nie pozwoli. Aleksander dla uczczenia jego hartu cao odesa go do krlestwa, przystoi bowiem, aby m dzielny i odwag si odznacza, i uczucia mioci nie by pozbawiony203. Nie mniejsza bya rwnie dobro Heraklejczykw, gdy Ateczycy zeszli z okrtw na ld i pustoszyli ich pola, [a] wszystkie [te] okrty zatony podczas nagej burzy. Poniewa wic z tak szczup garstk nie mogli wrci ani morzem, ani ldem, Heraklejczycy, chocia mogliby ich pokona lub zupenie zniszczy, szczodrze zaopatrzonych w posiki odesali, aby jako przyjaci odda tych, ktrych mieli byli za wrogw204. C, zapewne nie smakuje waszemu podniebieniu lene dzikie wino i pogaska cierpko? Nie uchodzi jednak, aby wyda wam
ut iura pietatis impia vendicet severitas; obrazowo: surowo wywiera zemst na mioci. Wok pietas osnute s przytoczone niej przykady. Justyn, Epitome XVIII Herakle k. Tarentu w 280 r. p.n.e. Justyn, Epitome XII przez Aleksandra Wielkiego.
204 203 202 201

l10; Poros,

Pyrrus Porus

zwyciy krl

Rzymian

pod

8;

indyjski

pokonany

Justyn, Epitome XVI 3; tu chodzi o Herakle Pontyjsk na pd. wybrzeu Morza Czarnego.

si niesmaczny przykad witobliwego Elizeusza205. Krl bowiem Syrii w zamkniciu i skrycie zmawia si czsto na krla Izraela. Widzc to przez Ducha Boego Elizeusz krlowi Izraela [wszystko] wyjawi. Tak to dziki jego doniesieniom pojmano wielu szpiegw. Gdy dowiedzia si o tym krl Syrii, rozgniewany, wysa wojsko, aby obiego miasto, gdzie mieszka Elizeusz, aby zosta ujty i doprowadzony. Gdy nastao rano, suga Elizeusza, syn jak niektrzy mniemaj Sunamitki, niegdy przez tego wskrzeszony, widzc wojsko wok miasta, zdumiony przyszed do Elizeusza i rzek: Ojcze, Syryjczycy obiegli miasto. Na to Elizeusz: Nie lkaj si, bo wielu jest z nami! Chopiec na to: Bynajmniej, panie. Wtedy Elizeusz zacz modli si do Pana, aby otworzy oczy chopca; a gdy si modli, chopiec ujrza wozy ogniste i wojsko, na grach o wiele liczniejsze ni Syryjczykw, i rzek: Prawd mwisz, panie. Ponownie zacz modli si Elizeusz, aby Pan pokara nieprzyjaci lepot, nie eby zaniewidzieli, lecz eby ogarna ich pewnego rodzaju drtwota, ktra zowie si lub 206, jak to si stao z Sodomitami, gdy anioowie bawili w gocinie u Lota. Elizeusz wyszedszy do nich zapyta: Kogo szukacie? Oni za nie poznawszy go odrzekli: Nikogo, prcz Elizeusza. w na to: Chodcie za mn, a znajdziecie go. Oni za poszli za nim i przybyli do Samarii. A gdy znajdowali si w rodku miasta, nie wiedzc, gdzie s, znowu pomodli si Elizeusz, aby otworzyy si ich oczy; i ujrzawszy, e s w rodku miasta, otoczeni nieprzyjacimi, bardzo si przelkli. Rzek wic krl izraelski Joram do proroka: Zabijemy ich. Ten odrzek: Bynajmniej. Albowiem nie ty przyprowadzie ich zbrojny w uk i miecz, ale Pan potg swoj. Owszem, trzeba im da co do jedzenia i ich odesa. Co te uczyniono. Rwnie waszych
Ironicznie o tych, ktrzy ograniczali si tylko do lektury nej. Przykad Elizeusza wzity z Czwartej Ksigi Krlewskiej 6, 823.
206 205

pobo-

Por. Balzer, II, s. 199; acrisia od , 'brak zdrowego sdu, otumanienie'; adercia od , 'lepota'.

jecw Pan w podobnej pogry ciemnocie lepoty, gdy witobliwy biskup krakowski z caym duchowiestwem swego kocioa paka nad tym, wicej ni prorok. Kt bowiem, chyba lepy, nie widziaby oczywistej ich lepoty, skoro zdawao im si, e tam wybuch poar, gdzie nawet ladu poaru nie byo. Ich wic pojmanie jest spraw bosk, nie dzieem waszej ludzkiej dzielnoci. I dlatego za dar Boej dobroci wypada odwzajemni si dobroci, a nie bezbon krwaw zemst". Wszystkich przeto z caym ich mieniem odesa dobry Kazimierz. Ten postpek tak uj Mieszka i serce zapali odtd tak wielk mioci do brata, e zapomniawszy wszelkich krzywd cieszy si ciepem braterskich uciskw. Widzia bowiem Wincenty, ktry to napisa a wiemy, e wiadectwo jego jest prawdziwe207. Nie tylko prostoduszne, lecz i pene zaufania byy wzajemne ich rozmowy i te radosne, najserdeczniejsz mioci oywione uroczystoci biesiadne. Sprawc za tej zgody i wizadem, zotym acuchem zgoa, by m w pilnym staraniu o wszelk cnot, o wszelk wiedz, o wszelk mdro utwierdzony, wszelk grzecznoci obyczajw si wyrniajcy, rodu szlachectwem nie mniej ni umysu nader wybitny ten sam arcybiskup Piotr. I chobym pk, sowami nie potrafi odda jego zasug, bowiem:
Nieboskon208 wozem przemierzam May ja Katon piszc dla Homera209.
Jan 19, 35; 21, 24. Aplanon axe tero zob. wyej, ks. III, przyp. 5. Por. incipit Carmina Burana 71: Axe Phebus aureo celsiora lustrat, wyd. C. Fischer, ZurichMiinchen 1974, s. 228. Wiersze szecio- i siedmiozgoskowe, drugi wiersz dziewiciozgoskowy, ostatnie dwa dusze, pitnaste- i dwunastozgoskowe. Zmiana taktu nieregularna, trocheiczny i jambiczny. Por. analogiczny hymn w ks. II, rozdz. 22. 209 Scribens Cato parvus Homero; 'maym Katonem', Cato parvus, okrelano w czasach autora skrt (Breves sententiae) powszechnie uywanego w szkoach anonimowego zbioru dwuwierszowych sentencji z III w. n.e., Disticha Catonis, wyd. M. Boas H.J. Botschuyver, Amstelodami 1952, s. 10. Retoryczne umniejszanie si przed adresatem 'Homerem' jest chyba aluzj do jego wysokich umiejtnoci poetyckich.
208 207

Jest bowiem Piotra opoka Nad wierszy miar wysoka. Niech wypiewuje stuwierszem210 Piotrowi wiecznie krg wieszczw. Kuleje metrum kade, Nie zmieci Piotra adne. Czowieka pozna chcesz blisko, Niebieskie przejrzyj kolisko. Spojrzyj na tamtych na ziemi, On sam bez zdrady si mieni. Sodkoci zdroju peny, Soce niebiaskie wdziczne, Gwiazdy jasnoci gwiezdny, Nektaru sodkoci sodki211. Niedobrze si oceniasz, Gdy zewntrz dobra szukasz. We wszystko w obfitoci Bogaty w swojej jani. Ciebie rd wynosi, sawi stan, wadza ubogaca, Zacniej ci cnota twoja uzacnia212.

[18] Ten sam [m], ktrego obwiniano rwnie o zerwanie przymierza z krlem wgierskim, to jest pierwszy dostojnik, komes dworu Mikoaj213, z czsto wspominanym biskupem krakowskim Pek214 odnawia je wedug postanowie witych215, mianowicie bogosawionego krla Stefana i najwitPsallant centimetro, 'stumetrem' zwano skadank zoon z najrozmaitszych miar wierszowych, jednego lub wielu autorw. 211 Sol sidere blandus amoenus \ Sidere sidereus \ Nectare nectareus; por. siderea hominum mens u Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis I 15, 1. 212 Te genus extollit beat ordo potentia ditat \ Nobilius te virtus tua nobilitat; genus, 'pochodzenie, rd', ordo, 'stan kapaski', ale i 'zakon'. Wielu sdzi, e autor ma tu na myli zakon cysterski. Potentia, 'moc, wadza', tu zwizana z godnoci arcybiskupa i metropolity. Por. Nobilis est ille, quem virtus nobilitavit. Degener est Ule, quem virtus nulla beavit (Carmina Burana 7, wyd. C. Fischer, s. 20). 213 Por. wyej, przyp. 158. 214 Wspomniany dotd tylko raz w rozdz. 16, przyp. 190. 215 iuxta sanctorum instituta, 'wedug zalece witych', mona te tumaczy za O. Balzerem 'wedug norm prawnych ustalonych przez
210

szego patrona Polski Wojciecha216: aby wsplnie pielgnowano przyja midzy obydwoma krlestwami, aby wsplnie zwalczano nieprzyjaci jednego i drugiego: w chwilach pomylnoci wsplne odnosi bd korzyci, a w cikim pooeniu bezzwocznie pospiesz sobie na pomoc". [19] Kazimierz przeto zawadnwszy krlestwem, pewny przyjaci, lecz niepewny przyjaznych stosunkw217, miao218 podejmuje mozoy [wojny] z Getami219. Zgnbiwszy wielce ich pogranicze i ledwie pokonawszy ich w licznych starciach, bierze si odwaniej do [poskromienia] dzikoci krnbrnych Poekszan220, z ktrymi dotychczas nie wojowa ani zbrojnie ich nie zaczepia. Chwalebnemu Kazimierzowi wydao si bowiem niechwalebne, eby uwaano, i zadowala si chwa ojcowsk. S za Poekszanie szczepem Getw, czyli Prusw. Lud to bardzo dziki, okrutniejszy od wszystkich dzikich zwierzt, niedostpny z powodu bronicych dostpu rozlegych puszcz, z powodu zwartych
witych'. Instituta jest take tytuem Instytucji we Francji; Balzer, I, s. 550, oraz ks. II, rozdz. 4.
216

iustyniaskich

uywanym

W. Ktrzyski przypuszcza na podstawie tego fragmentu, e Wincenty zna ywot w. Stefana, pira Hartwika, O kronice wgiersko-polskiej, RAUhf 34 (1897), s. 392, MPH I, s. 500, 504 n. Interpretacja polityczna obu kultw moga tkwi w tradycji polskiej ju w kocu XII w. Argument kultu w. Wojciecha mg wysun naturalnie sam arcybiskup Piotr. Ukad polsko-wgierski z 1192 r. dotyczy gwnie rywalizacji o ksistwo halickie; B. Wodarski, Polska i Ru 11941340, Warszawa 1966, s. 12 n.; R. Grodecki, Dzieje Polski redniowiecznej.
217 218

amicitiarum, tzn. pokojowych stosunkw z ssiadami. dopuszcza te znacze-

magnanimiter; acina redniowieczna nie 'wyniole', w tym kontekcie 'wadczo'.

219 220

Czyli z Prusami. Zob. ks. III, rozdz. 30.

Po walkach w r. 1192 z Prusami Kazimierz najecha pogranicze Jawiey, in Pollexianorum cervicosam feritatem, take w oczach W dotychczasowych przekadach niecile 'Podautora barbarzyskiej. lasian'. Tymczasem Wincenty wyjtkowo wiernie oddaje tu nazw ludu Poekszan zamieszkujcego nad rzek kiem (Ekiem), tj. krain Poeksze; J. Nalepa, Polekszanie (Pollexiani) plemi jawieskie u pnocno-wschodnich granic Polski, Rocznik Biaostocki 7 (1967), s. 733 i SSS

gszczw lenych, z powodu smoowych bagien. Poniewa pewien Rusin, ksi drohiczyski221, mia zwyczaj potajemnie wspiera tych rozbjnikw, [nasz ksi] doznaje pierwszych uku oburzenia. Skoro tylko [zosta] zamknity w grodzie, ktry jest stolic jego ksistwa i zwie si Drohiczyn, [tak] zgnbiony zosta uciskiem oblenia, e nie tyle przysta na warunki poddania, ile zgoa popad w stan wiecznego poddastwa222. Potem ledwo przemierzywszy ow nieprzebyt puszcz w cigu trzech naturalnych dni w szybkim pochodzie, czwartego dnia przed witem kae katolicki ksi, aby cae wojsko przede wszystkim posilio si zbawienn Hosti, a wit ofiar odprawi przewielebny biskup pocki223. Godzio si bowiem, aby ci, co mieli walczy przeciw
IV, s. 212 n. O dziejopisarskiej tradycji tej wojny G. Labuda, Zaginiona kronika, s. 24. 221 Drohiczyn, wany grd ruski nad rodkowym Bugiem; A. Poppe, Drohicyn, SSS I, s. 386 n. Wchodzi czasowo do ks. brzeskiego, w 1. 11721178 wada nim Wasylko, bratanek Mcisawa i Eudoksji, syn Jaropeka. Nie wiadomo, czy y jeszcze po 1191 r., kiedy interweniowa Kazimierz Sprawiedliwy. O tym epizodzie poza Wincentym tylko Latopis poocki, ktry mia w rku jeszcze w XVIII w. W. Tatiszczew, Istorija rossijskaja, t. III, MoskwaLeningrad 1964, s. 127 n. Wedug tego przekazu, co niektrzy kwestionuj, Wasylko by onaty z siostr Leszka mazowieckiego (nie znamy z imienia tej crki Bolesawa Kdzierzawego), o ktrym wyej w ks. III, przyp. 224 oraz w ks. IV, przyp. 101. Leszek wspomaga Wasylka w wojnie o Brze, zabrany mu przez Wodzimierza, ks. miskiego. Nie mogc uici Leszkowi przyrzeczonej zapaty za t pomoc, Wasylko mia mu odda cae swoje ksistwo; O. Balzer, Genealogia, s. 188190; K. Grski, Stosunki Kazimierza Sprawiedliwego z Rusi, s. 30; B. W o d a r s k i, Ssiedztwo polsko-ruskie, s. 913; tene, Polska i Ru, s. 113 oraz Problem jawieski w stosunkach polsko-ruskich, Zapiski TNT 24 (1958), s. 7 n. 222 Przeciwstawienie: legibus deditionis perpetuae conditioni servitutis; Balzer, I, s. 432. 223 Po Lupusie biskupem pockim by Wit, 1186/871206. Z niezbyt jasnego tekstu wynika, e dopiero po poskromieniu ksicia na Drohiczynie Kazimierz uderzy na Poekszan, przebijajc si (raz jeszcze?) przez puszcz midzy Biebrz i Supral. Zob. A. Gieysztor, Jawie, SSS II, s. 307, mapa.

Saladynistom224, przeciw wrogom wiary witej, przeciw najhaniebniejszym bawochwalcom, raczej mieli ufno w tarczy wiary ni zadufanie w uzbrojeniu materialnym. Przeto nieustraszenie szukaj sposobnoci do walki. Mimo dugiego szukania nie znajduj jej, gdy wszyscy nieprzyjaciele nie tyle z maodusznego strachu, ile z przemylnej ostronoci kryli si po uroczyskach i jamach. S bowiem bardzo wprawieni [bi si] w gstwinie, w polu za [s] do niczego; wicej podstpem ni si [walcz], wicej zuchwa odwag ni mstwem ducha. Nie napotkawszy ich Lechici, eby si nie wydawao, i s bezczynni, tym ostrzej bior si do pustoszenia: gontyny, grody, wsie, wysokie budowle mieszkalne, gumna ze zboem spowijaj poog. Albowiem tamci nie znaj zupenie uytku warowni i takie maj mury miast jak dzikie zwierzta225. Ksi ich, Poekszanin, przystpuje obudnie do Kazimierza, przyznaje, e ponis klsk, prosi o lito nad ziomkami, baga o przyjcie ich do suby, zobowizuje si do pacenia daniny, a dla rkojmi226 tego daje kilku porczycieli czy zakadnikw, przyrzeka, e da ich wicej. Po zabezpieczeniu przez zakadnikw zwolniono wojska. Poekszanie tymczasem obaliwszy las odcinaj zupenie odwrt [i] ami ukad. Mwi, e bezpieczestwo zakadnikw nie moe by przeszkod dla ich wolnoci, i lepiej bdzie, e utrac synw, ni eby mieli by pozbawieni wolnoci ojcw, a zaszczytna mier synw zapewni im zaszczytniejsze urodzenie227. Wszystkim bowiem Getom wsplna jest niedorzeczna wiara, e dusze wyszedszy z cia ponownie do cia wstpuj, ktre maj
contra Saladinistas, z terminologi krzyowcw.
225 224

czyli

przeciw

niewiernym,

zgodnie

O Tych grodziskach A. Kamiski, Jawie. Terytorium, ludno, stosunki spoeczne i gospodarcze, d 1953, s. 113114. Widoczna tu jest wzgarda dla barbarzycw, ale bitnych Lechitw autor przedstawi nie lepiej. Dwa terminy z prawa rzymskiego: tributaria drugi z kodeksu Teodozjusza; Balzer, I, s. 441, 461.
227 226

fidei

pignus. w ks.

Ten III,

Por.

analogiczn

motywacj

bohaterskich

gogowian

rozdz. 18.

si urodzi, i e niektre dusze zgoa bydlciej przez przybranie bydlcych cia. Jednake nawet bystro [okazana] w zagroeniu nie wyjmuje ich spord dzikich bydlt. Ktra to kiedykolwiek trzoda kozw przyja do swej zagrody wilki? Ktry kret, cho tak lepy, chcia wpuci kota do wasnej nory? Ktra sowa troskaa si kiedykolwiek o rzemienie, aby przymocowa nimi ory do gniazd swoich bezpirych pisklt? O, tpa gupoto, ktra szlachetnoci agodnych z przyrodzenia lww narzucasz potrzeb srogoci? Tak samo gin kiebie chcc straci swojego krla gowacza z powodu jego arocznoci. Albowiem prawie wyniszczone przez obarstwo gowacza, usiuj jego samego zniszczy. Prosz o rad i pomoc sumy. Sumy odpowiadaj, e same srogo cierpi pod podobnym jarzmem wasnego tyrana, szczupaka bowiem obray sobie za krla. Uznaj wszak, i czas narady wypada odroczy i zatai. Tymczasem chciwy zdobyczy wieloryb wasnym rozmachem razem z bawanami wpad na piaszczysty brzeg. Ale gdy fale nagle ustpiy, opady go mae gady i zgadziy, poniewa na suchym ldzie tak wielki potwr nie mg rozwin swoich si. Ta okoliczno, zdaje si, omielia kiebie i poddaa im sposb wykonania zamiaru. Wyszukuj tedy i wybieraj sobie pewn zatok bardzo pytk, do szerok, ale poczon z morzem wziutk cienin. Mwi, e nadaje si ona do wytpienia ich krlw, gdy zdoa pomieci [ich] nieprzebrane wojska, a krlom do cna odbierze ufno we wasne siy. Przecie kiebie i sumy nie s mniejsze od najmniejszych gadw, a szczupak i gowacz nie s wiksze od wieloryba! Zebrawszy si tam niezliczona gromada [kiebi i sumw] zaprasza obu krlw na zgromadzenie i jakby ocigajcych si pobudza bezustannym podpywaniem. Wtedy szczupak, jako zuchwalszy, wskakuje do rodka, a gowacz odcina odwrt. I tak, to niewolnicze posplstwo maych rybek zostao rozszarpane zbem szczupaka lub pochonite przez gardziel gowacza228.
reptilia, wszystko, co peza: 'gady, pazy, robactwo', 'ryby'. Lupus, 'wilk', oznacza tu 'szczupaka'. O tym zwierzycu Balzer, II.
228

tu

Nie mniej tedy nierozumna bya przezorno Poekszan jak prostoduszno kiebi. [Ludzie] bowiem Kazimierzowi znalazszy si w cisku zacieklej sro si na wrogach, [i jeszcze] zapalczywiej tn kiebie ostrymi grotami i w otcha rzezi i ognia wpychaj229, a wreszcie po spaleniu caej niemal prowincji zarwno ksi ich, jak starszyzna padaj do stp Kazimierza z pochylonymi karkami, proszc tak o wasne, jak pozostaych ziomkw ocalenie. Na widok ich pognbienia najdostojniejszy ksi, powodowany dobroci, wnet im litociwie przebacza i otrzymawszy odpowiedni rkojmi230 posuszestwa i [pacenia] danin z tryumfem wraca do swego kraju. Tu oddaje si czas jaki odpoczynkowi, nie iby uleg wasnej gnunoci, lecz e przekona si o zmczeniu swoich [ludzi]. Byo za starym jego zwyczajem obchodzenie uroczystoci witych. Gdy wic cay dzie witego Floriana powici Panu spdzajc go to na naboestwie, to na modlitwie, to na dzikczynieniu231, nazajutrz wyprawi wietn biesiad dla ksit, wielmow i pierwszych w krlestwie. Oprcz biesiady wiele powodw pobudzao ich do wesela: najpierw odniesione wszdzie nad nieprzyjacioy tryumfy, po wtre [to, i] po tak niebezpiecznych trudach ksi by zdrw i cay, po trzecie tak jego wasny, jak i przyjaci bezpieczny pokj, po czwarte witeczna bogo [przeywanego] powodzenia232. Nie braks. 13 n. rda bajki nieznane; A. Rutkowska-Pachciska, Bajka i polityka. Na marginesie ksigi IV Kroniki Wincentego Kadubka, Studia Zrdoznawcze 13 (1968), s. 125 n. Zob. te niej, ks. IV, rozdz. 21, przyp. 251. aut ensium ac flammarum faucibus absorbent, trudny do oddania dosownego pleonazm.
230 231 229

Digesta 17, l 59, 6.

4 maja. Dzie w. Floriana obchodzono w Krakowie szczeglnie uroczycie po przywiezieniu w 1184 r. z Woch relikwii tego mczennika z inicjatywy biskupa Gedki, o czym Rocznik kapituy krakowskiej, MPH s. n. V, s. 65 i inne. Autor nie interesowa si tym faktem; Balzer, I, s. 80.
232

Por. wyej, ks. IV, rozdz. 5. Charakterystyczne wyliczanie argumentw; Balzer, I,

s. 381.

o te milszego nad wszystkie rozkosze rozradowania najdostojniejszego ksicia, co pobudzao wszystkich do tym wikszej ochoty i wesela. Atoli gdy gosy powszechnej uciechy wzbijaj si a pod niebo, nagle burza niespodziewana grzebie wietno tak wielkiej chway. Albowiem to ogromne wesele o boleci! z naga i do cna aoba ogarnia i al rado porywa, zgnbi i w swoje wprzga jarzmo. Kiedy wszyscy wszdy si weselili [ksi], ta jedyna ta osobliwa gwiazda ojczyzny, gdy zadawa wanie pewne pytania biskupom o zbawienie duszy, wychyliwszy maleki kubek na ziemi si osun i ducha wyzion. Nie wiadomo, czy zgas [tknity] chorob, czy trucizn233. [20] A gdy zaszo tak wspaniae soce, ciemnoci okryy ziemi i ludzi ogarno zamroczenie, i wszystkim cakowicie al owadn. Ci za, do ktrych wie o tak nagym nieszczciu nie moga doj tak szybko, mimo wszystko oddaj si radoci. Tak wic pomiesza si al z radoci, a ona takim sposobem si skary, i al j porwa i do maestwa z sob wlecze:
WESOO DO ALU:

Nie jest wstydem wobec blu, Ale blem jest dla wstydu, Gdy surowy wzbierze gniew234.
Uczta bya in crastinum w. Floriana, czyli 5 maja. Dat roczn 1194 poday roczniki, gwnie Rocznik kapituy krakowskiej, MPH s. n. V, s. 66; dzienn 6 maja Kalendarz katedry krakowskiej, tame, s. 145. Por. O. Balzer, Genealogia, s. 184. W nastpujcym niej dialogu alegorycznym autor stara si odeprze posdzenie o t mier rzucone na biesiadnikw. 234 Tren na mier Kazimierza (epicedion) skada si z 58 strof 23-zgoskowych, w ogromnej przewadze trocheicznych, po trzy wiersze: 8 + 8 + 7, trzeci wiersz gdzieniegdzie krtszy. Rymy dwuzgoskowe aab + aab + ccb + ccb itd., trzeci wiersz kadej strofy zakoczony jednolicie w caym utworze na -ia; ponadto pierwsze dwa wiersze rymowane jednolicie przez dwie strofy, co pozwalaoby je czy w wiksze, szeciowierszowe. Por. Balzer, II, s. 111, oraz F. Pohorecki, Rytmika Kroniki GallaAnonima, Roczniki Historyczne 6 (1930), s. 167169.
233

al oskaram ja aobnie, Ktry z mego splata kwiecia Icie pogrzebow wi. Arcykrla byam on, Jegom wybraa troskliwie, Pana z krlw tysica. A gdy mierci uleg prawu, Zgonu jego gwat mnie wtrci W dol gwatu nieszczsn. al ja o porwanie skar, Srogi mnie traktuje rydwan, Trwoy porywacza moc. Drczy, ciska, dawi al mnie. Rozpacz omale nie zamie, Na uciech wrogom mym.
ODPOWIADA AL:

Przyczyn powd wyszukiwa, Spraw przeciw sprawie wszczyna Prawa pogwaceniem jest. Samowolnie w nasze progi Wpadasz nagle czemu zgrzytasz Tym prostackim bezwstydem? Karmisz jki, karmisz pacze, kania pytam. I c daj Nocne zawodzenia te?235
Fletum ob quem fructum lambunt nocticinia; lambunt, 'li', przenonie 'muskaj, obmywaj'; znaczenie nocticinia moe od concinere, a wiec 'piewa noc'.
235

waciwie niejasne,

Z nimi ez wylewasz potok, Z nimi umiesz zudnych pociech Na bezdroach zay wraz.
WESOO DO WOLNOCI236:

Patrz, Wolnoci siostro mia, Jak cen wzmacnia trwoga Tych zrkowin [zmowy] pakt. Tak mnie kusz, tak prbuj, Zniewolona po c zwlekam Z haby niecn sromot?
WOLNO ODPOWIADA:

Gardzisz, gdy ci znaczy cen, Gardzisz, gdy upaja kras Tak modego wdziku [chc]. Losu chcesz naszego dozna, Gdy w ladacznic podym gronie Peni musim sub sw. Pacze zacno, pacze dobro, Pacze wszystkich cnt spoeczno Caa w ucinieniu swym. Wszelka pe i wiek wszelaki Pochym rzeczom kres ju kad W okolicznych [zagrd] krg.
locunditas ad libertatem mona te tumaczy: 'do swobody'. Wg E. wieawskiego chodzi ma tu o swobod obyczajow przed weselem, ktr odrzuca i potpia chrzecijastwo, Z przeszoci ludoznawstwa polskiego, s. 328 n. Rzeczywicie autor mwi niej o ladacznicach, ale wydaje si, e metafora jest tu bardziej wysublimowana.
236

Okrt sternik gdy opuci, Morskie wzbior wnet czeluci, Syrty i rozbicie tu! Nawanica wtedy wpada, W gbi oceanu spycha Wiosa wybawicielskie. Rozproszywszy smutku chmur, Siostro, wejd z nadziej w luby, Pojaniej dole ze.
SOWA AUTORA:

Ciesz si, alu, ciesz bez miary, Ju weselne brzmi fanfary, Niech zadudni skoczny tan. W zoto i klejnoty wawo Lub stroi, a jej urok Z wonnociami stapia si. Lubym za wdowiestwo wada237, Smutnych wiedzie obudnikw Smutna zaraza. Luba lni gemmami, zotem, Wieniec z zielonego lauru Wiosna zaraz wrcza jej. al za z ponurego skarbca Maurw barw uczerniony
Sponsum comit viduitas; comere, 'czesa, porzdkowa wosy' albo te 'stara si o co'; obudnikw, hipocritas, ktrzy nale do kanonu dramatu redniowiecznego. Por. Ludus de Antichristo, wyd. K. Langosch, Geistliche Spiele, 1957, s. 179 n.
237

Zgrzebnej sukni bierze wr. Orszak lubej z jasnym licem Janiejc kwitnie szat, Ona sama jasna jest. al ze smutn zgraj razem Zawodzeniem i szlochaniem Smtnie wyj wstrtn pie. Straszny zwizek si zawiera, Wierno oblubieca zudna, Podstp oczywisty jest. Strj oblubienicy bior, Blaski wszystkie na niej gasn, Wewntrz czarnych komnat strach. Obwiniona o wystpek, Oskarona dla pozoru, Wyrok wydaj bez win. Pogrona jest w ciemnociach, Bez badania prawdziwoci, Tylu cierpie znosi los.
AL MWI:

O, starego prawa me!238 W zbytkach swego Kazimierza Tak nieposkromienicie.

E. wieawski, Z przeszoci ludoznawstwa polskiego, s. 327 n., zauway, e starego prawa me", otaczajcy Kazimierza, stanli w jaki sposb w konflikcie z obyczajnoci chrzecijask, a to wedug pogaskiego prawa, ktre pozwalao starszynie na rozwizo przy nieboszczyku, wobec wdowy, przeznaczonej na stos razem z jego ciaem. Tymczasem vetus lex moe by aluzj do prawa rzymskiego w przeciwstawieniu do kanonicznego; Balzer, I, s. 503.
238

Ani jednak si osabia, Ani mw hartu zbawia Nie godzi si rozwile. wie jeszcze blizn nosz, Jeli w zamian odwet bior. Czy to czyj krzywd jest? Po c nam si w sowach gmatwa? Gardzicielce si naley Gardzicielki wzgldy zna239. Niech si potwr taki stanie Stosu pastw, niech z popiou aden nie zostanie lad! Dziewosbw niechby tysic240 Charybd nka i Scyll tyle Zawsze w gotowoci jest!
ODPOWIADA ROZTROPNO ALOWI:

Wcieky szaem czyme kusisz? Lichym, alu, winem spity. Do pijastwa tego ju! Zgicie, swary, zgicie, klski, Niech mioci mio rczy, Gdy roztropno wodzi rej. Tu i tam podwjny ciar, Ale potem mstwo przecie
Par est nosse contemptricem contemptrici praemia, dosowny sens wydaje si taki: 'Rwnym prawem gardzicielka powinna pozna nagrod, jaka jej si naley', czyli kar. 240 paranymphis; por. Balzer, I, s. 415, oraz wyej, ks. II, rozdz. 24, przyp. 191.
239

Mnym doda [wiele] si, Paktu wiary chciej dochowa, Nienawidzi prawo nowe Przodkw rozwodzenia si. Tak trucizna cykuta, Sztuka jadem tarcze krya Przeciw trucicielstwa [zu]. Tak i sprawa nieudana Pene powodzenie zyska, Umiar gdy prowadzi j. Do nas zatem wam powrci, Swary, skargi precz porzuci Sprawiedliwo kae [wam]. Tych za, co chc dalej szemra, Ciasno ka ich skrpowa Pasem [mocnym] poprzez pier. Nigdy gupim si nie zrobi Haba, gdy si z haby wyrwiesz Z cich wytrwaoci. Sodkie jakie uciszenie Rodzi si, gdy zdoasz zjedna Sprzecznej rzeczy sprzeczn rzecz.
SPRAWIEDLIWO DO ROZTROPNOCI241:

Sodko piewa ta fujarka, A to mile ptasz ciebie W sida zdradne zwabi wnet.
Tak wydania dobromilskie, warszawskie i Bielowskiego, MPH II, s. 427. Rkopis Eugeniuszowski przypisuje te strofy bdnie Roztropnoci: Prudentia iterum loquitur, co jest oczywistym bdem.
241

O, jak sodko syrenitko Do nieszczsnej wabi czary, Trzewy umys wzdraga si. ycia mier jest przeciwniczk, mierci ycie chcie upoi Zwizki to aosne s. Powiedz, bagam, Roztropnoci, Czy roztropny i gupota Mieszka winny wsplnie wraz?
ROZTROPNO:

Czasem chyba rozum da, eby zgody jedno bya Midzy sprzecznociami. Jest mistrzyni tu Proporcja242, Aby w tajemnicy liczby Para staa si z niepary.
ROZTROPNO TAK PYTA243:

O, Proporcjo, c ty radzisz? Dla maonkw wzy wiesz. Wyjawe [nam] zamys swj!
Proportio, co powinno si tumaczy 'Stosunek, Odpowiednio' za wieawskim, ale nie byoby to w tekcie polskim jednoznaczne. U Przedzieckiego jest 'Pojednanie'. Proporcja broni tu porzdku rzeczy, kada ma swoje miejsce w wiecie i zachodzi midzy nimi okrelony stosunek liczbowy. Tak powstaje we wszechwiecie harmonia, ktrej nie naley narusza. Wyrane nawizanie do neoplatonizmu. W wydaniach warszawskim i Bielowskiego, MPH II, s. 427, lustitia ad Proportionem, co jednak nie wydaje si konieczn koniektur. Dlatego pozostawiam lekcj rkopisu Eugeniuszowskiego.
243 242

ODPOWIADA PROPORCJA:

Jad si mieci w tych pucharach, W tyglu mier. Te pocaunki Kocem koca staj si. Skoro jest roztropna, powiedz, Jake orzesz brzeg roztropnie I jak ceg myjesz [wraz]?244 W boto rzu klejnoty pikne, wite wieprzom daj zadatki, W witych miejscach kupczy ka. Oj, na darmo trud woony, Oj, myl obkanej gowy, Brednie bezrozumne [s]. Kr wic kdziel, kr wrzeciono, Gdzie adnego przyzwolenia, adnych wsplnych nie znasz spraw. [21] Gdy wic zgasa gwiazda Kazimierza, powsta jakby jaki zamt i zamieszanie w ludzkich stosunkach245, jedni byli zdumieni tak niespodziewanym wypadkiem, drudzy jakby przytomno stracili, wielu jak gdyby gromem raonych padao z boleci na ziemi. Mgby widzie wielu cakiem martwych na ksztat posgw, niektrych zalanych obfitymi potokami ez. Mgby widzie, jak z twarzy matron i dziewic, z bruzd pooranych
Zaorywanie brzegu morskiego i mycie cegie u staroytnych Rzymian przysowiowe daremne prace. Brzeg zaleje fala, ceg pokryje na powrt kurz. 245 ortum est quasi quoddam chaos et uaedam rerum ac personarum confusio; niesusznie zdanie to uwaane byo za przejtek z Widona z Ferrary, De scismate Hildebrandi (wyd. MGH Libelli de lite, t. I, s. 5), jak przypuszcza A. Bielowski, MPH II, s. 428; za nim Balzer, I, s. 335. Jest to zwyky topos.
244

paznokciami tryskay strumienie krwi. Inni bili sob w posgi i od wasnych uderze niemal mzg sobie roztrzaskiwali, inni od udrki smutku mieczem w siebie godzili: wszyscy, gdy on umiera, jednego i tego samego pragnli, aby razem z nim umrze. Nie brako jednak w teje godzinie takich, ktrzy skrycie wzdychali do tego, eby ksit i wielmow246 pozyska dla swoich pragnie lub zaj osierocony pryncypat. Atoli zamysy ich wniwecz si obrciy, Pan bowiem zna myli czowieka, e s marne247, nigdy nie zaniedba on troski ani o sierot, ani o wdow. Gdy wic odbyy si obrzdy pogrzebowe248, ten czcigodny biskup krakowski Peka249, zaoywszy wpierw z panami narad o nastpstwie w krlestwie, zwouje wszystkich na wiec. A gdy nareszcie zgiek przycich, rzecze: Zbon, dostojni panowie, jest bole, lecz nie jest zbone gorzknienie w boleci. Wprawdzie zbonie bolejemy, niezbonie wszak tracimy rozum od boleci. Nie ma bowiem bardziej niedorzecznego sposobu tracenia rozumu, jak nie dba wcale o zagojenie wieej rany, jak nie chcie acz mona wydoby si z gbokiej topieli. Dla jakiej to, pytam, przyczyny rj pszcz rozprasza si czsto i cakiem marnieje, jeli nie z tego powodu, e na miejsce krlowej, ktra zgina250, nie umiej wybra sobie nowej lub o to nie dbaj? Std pewne gady, ktre jaszczurk gwiadzist maj jako krla251, z chwil, gdy on zginie, wnet na jego miejsce wybieraj t, ktra z powodu mierci krla pierwsza
246 247 248

principes vel satrapas. Ksiga Psalmw 94 (93), 11 i Pierwszy List do Koryntian 3, 20. rite peractis Fulco; odnosi Peka si do kocielnego w roli rytuau przy-

exequialibus pogrzebowego.
249

Cracoviensiwn antistes wdcy krakowian, regenta.

250

przedstawiony Por. ks.

in locum regis demortui, 'krla', IV, rozdz. 5 i 24; Balzer, II, s. 15.
251

II, rozdz. 28, ks. 228), ale odpowiedkolcogon),

Tu znowu reptilia (zob. ks. IV, rozdz. 19, przyp. w znaczeniu podstawowym 'gady'. Brak polskiego obiegowego nika do ac. stellio (w zoologii wspczesnej agama stellia, egzotycznej 'jaszczurki gwiadzistej' (tj. ctkowanej w gwiazdy); 'krze-

zalaa si zami. Wiele [narodw] ma take dzi ten zwyczaj, e wpierw wybieraj nastpc, zanim pochowaj zmarego krla, aby nastpca uczci zejcie swego poprzednika jak szczegln uroczystoci. Chocia bowiem Kazimierz w swojej osobie umar, jednak u swoich nie mg tak atwo uchodzi za zmarego, poniewa dla niemiertelnych dobrodziejstw w ich sercach y i wiecznie y bdzie. I o winnym szczepie nie sdzimy, e zosta przycity, lecz przeciwnie, e si rozkrzewi, gdzie ywe i ywotne latorole wiadcz o jego yciu252. Albowiem pozostay [po nim] dwie gazki oliwne, dwa wieczniki, dwaj synowie Kazimierza: Lestek i Konrad, chocia obaj s mali, obaj w wieku wymagajcym opiekustwa253. Godzi si wic starszego z nich zaszczyci godnoci ojcowsk". Wtedy pewien znaczny m [rzek]: Susznie, ojcze czcigodny, wszyscy powinnimy uciec si do mdrej i zbawiennej rady, w tym szczeglnie, co odroczenia nie cierpi, zwoka bywa zgubna i pociga za sob niebezpieczestwo. I dlatego z wyborem ksicia bynajmniej nie naley zwleka, a co do osoby ksicia, to zaklinani, niech obudzi si czujno wszystkich! Albowiem siwej gowie nie przystoi lico niedorostka, a i wrcz dziecistwem jest, aby roztropnymi rzdzia dziecica nieroztropno, poniewa mdrzec mwi: Biada krajowi, ktrego krlem jest dzieci254. Zwaszcza e panujcy powinien by mdry, rzetelny, ostrony i przemylny we wszystkim i wszdzie. Jeli w rzeczach najmniejszych, powiedzmy we wadaniu nad rodzin, domem, okrtem,
czek' z wydania Przedzieckiego, s. 231, jest tumaczeniem bdnym. rdo opowiastki nieznane. Ju po raz drugi autor przyrwna lini krakowsk do winnej latoroli. Por. wyej, ks. IV, rozdz. 5. Leszek Biay (ur.1186/1187, zm.1227), Konrad Mazowiecki (ur.1187/1188,zm.1247). Por. o tej regencji W. Sobociski, Historia rzdw opiekuczych w Polsce, Czasopismo Prawno-Historyczne 2 (1949), s. 249 n., 183; J. B a r d a c h, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 246.
254 253 252

Ksiga Koheleta 10, 16 (wg Wulgaty; Biblia Tyniecka tumaczy 'prostak').

nad jednym [jedynym] zagonem czy kmieciem zaniedbywanie jest niebezpieczne, o ile niebezpieczniejsze jest zasypianie przy wadaniu rzeczpospolit, gdy oczy s zamknite, ebym nie powiedzia lepe". A twierdzi tak [po to], aby wybrano na wadc starego Mieszka lub jego synowca, modego Mieszka255. Na to odpowiedzia tene biskup, m peen gorliwoci Boej: Wszystko to jako m roztropny nie bez ogady wyoye, ale w obecnej okolicznoci nie moe to mie zastosowania. Wtedy dopiero jest waciwe, gdy o wybr chodzi, a nie gdy rozprawia si o prawie nastpstwa. Zgoa bowiem inn moc prawn ma elekcja, inn prawo sukcesji256. Tamtej towarzyszy niczym nie skrpowana wolno namysu, tej pilny wielce przymus prawny. Od tamtej odsuwa si wszystkich przed wiekiem sprawnym, przy tej nie wycza si ani niemowlt, ani pogrobowcw, ktrzy ami testament, choby zosta zapiecztowany z ca formalnoci. Jednake i to, co nadmienie o rzdzeniu rzeczpospolit i o niebezpieczestwie, nie jest dla tych maych przeszkod. Albowiem jeli wedug prawa uwaamy rzeczpospolit jakby za podopiecznego257, wiadomo, e to samo prawo przysuguje w obu wypadkach; gdzie bowiem jest ten sam rozumny powd, tam ma wpyw to samo orzeczenie prawa. Albo wic zupenie odmwisz sierotom wszelkiej opieki, albo bdziesz musia przyzna, i rzeczpospolita rwnie potrzebuje opiekunw. Wadcy nie zarzdzaj bowiem pastwem na wasn rk, ale przy pomocy urzdnikw258. I dlatego byoby nader niegodziwe i nader niesuszne lekcewaenie, a c dopiero udaremnienie tego, co
Mieszko zwany Pltonogim, brat Bolesawa Wysokiego i ks. raciborski mia wtedy 53 lata, a Mieszko III Stary 71 lub 73; G. Labuda, Uzupenienia do genealogii Piastw, s. 1213.
256 255

tym

rozrnieniu te

J.

Bardach, 'za

Historia Por.

pastwa Codex

i 11,

prawa, 29

t.

I, 3;

s. 241. Mona Balzer, I, s. 488.

258 257

tumaczy:

sierot'.

(30),

per administratorias potestates; o tym pogldzie Wincentego J. Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 242, 246 n. i R. Grdecki, Polska piastowska, s. 174 n.

rozum doradza, czego wymaga poytek, czego da uczciwo, do czego nakania mio, co wreszcie nakazuje obowizek prawa. Nie wadzi temu rwnie ustawa praojcw, w ktrej zastrzeono, i zawsze starszy urodzeniem ma prawo do zwierzchnictwa. Poniewa papie Aleksander i cesarz Fryderyk, ktrzy maj wadz zarwno nadawa prawa, jak znosi, ustaw t zupenie znieli259, skoro obaj za ycia starszego, to jest Mieszka, w tyme pryncypacie Kazimierza i ustanowili, i zatwierdzili. Nie ma przeto nic, co od tej strony mogoby oddali zgod ksit260, poparcie monych, yczenia obywateli czy ludu". I wtedy wzbi si ku niebu zgodny okrzyk oglnej radoci: Niech yje! niech yje ksi Lestek na wieki!" I wszystkich ogarna ogromna rado i tak podniosy nastrj, jak gdyby przedtem wcale nie zaznali udrki blu. Tak wielk sodycz, tak wielk mio, tak wielkie przywizanie wszyscy okazywali sierotom, e ani [czyje] wzgldy, ani nienawi, ani utrapienie, ani miecz, ani ch zysku, ani okolicznociowa potrzeba nie odwiodyby ich od ich boku ani od ulegoci. Dlatego pierwszy z dostojnikw, w komes Mikoaj, gorco wszystkim dzikujc, przypomina wszystkim i poucza o staoci i obowizku wiernoci; aby za nikt nie mg zmieni swego zdania, zobowizuje wszystkich uroczyst przysig261. Wiedzia bowiem roztropny m, i rczy jest zazwyczaj wz myli262 i poche s nastroje na liskim lodzie.
Z tego zdania wynikaoby, e obaj wydali takie przywileje (w 1181 r., zob. wyej, ks. IV, rozdz. 9, przyp. 128). Por. J. Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 170. principum consensum wg cisej terminologii i prawa feudalnego. Jest to procedura elekcji feudalnej: consensus wyraanie zgody, favor procerum yczliwo monych, vota civium vel populi yczenia ludu, a w kocu aklamacja. eubagionum primus Ule comes Nicolaus formaln elekcj Leszka zakoczy admonicj i odebraniem przysigi: omnes de constantia, de forma fidelitatis et admonet et instruit iurisiurandi religione obstringit. Pochodzenia wgierskiego jest pozorny grecyzm eubagio, 'dostojnik'; Balzer, II, s. 200.
262 261 260 259

mentis vehiculum, 'wz, pojazd umysu'.

[22] Bardzo si przerazi stary Mieszko, gdy to usysza, i w bolesnym oburzeniu rzuci si na ziemi. Mwi, i nie tyle boleje nad tym, e tamci nim wzgardzili i e pogwacono prawo pierworodztwa, ile nad tym, i najdostojniejszy majestat takiej godnoci zosta wydany na bazeskie pomiewisko. Przykro sysze o zdarzeniu wprost niesychanym, o zdarzeniu nie mniej smutnym jak miesznym, gdy nie mona bez miechu obojtnie przyj tak niemdrego dziecistwa tak mdrych mw. Dzieci bowiem zwyczajem jest bawi si z dziemi w para nie para i na dugiej trzcinie harcowa263. Podobny te mam powd do blu, poniewa kiedy z bratem moim Kazimierzem pada korona tego krlestwa, nie starali si go podwign w jaki sposb, lecz usiowali pogry go w grzskim trzsawisku ndzy, a rzeczpospolit wrogom na up wyda. Ktry bowiem wilk oszczdzi trzod [pozostawion] bez pasterza? Po wtre, kt by nie bola, kt by nie jcza, e ciskaj w niego tak zatrute groty? Kt wreszcie znosiby obojtnie chytre pomysy najprzebieglejszych ludzi264? Dzieci wybieraj na ksicia, aby pod tym pozorem oni sami nad samymi panujcymi panowali. Aby doszcztnie wykorzeniwszy rd krlewski265, nareszcie swobodniej mogli wada, aby zamiast jednej gowy, tylu spord nich wyroso krlw, ile gw. Nad wami, zaiste lituj si, nie nad sob, moje wy dzieci mie!266 Wasza, panowie, nie moja, porusza mnie klska. O wsplne wszystkich tu chodzi niebezpieczestwo! Tych trzeba wam sucha, ktrym przystao, aby wam ulegli". Tymi samymi sowami, t sam gwatown mow wci od nowa podega ksicia Bolesawa i brata jego Mieszka i na swoj
Ludere par impar, equitare in arundine longa, Horacy, Satirae II 3, 248 (waciwie gra w parzyste nieparzyste"). Do tego nawizuje dalej: Doloris non dispar est ratio.
264 265 263

non incallida callidissimorum ingenia. w usta Mieszka autor woy

regia stirpitas eradicata stirpe; gos opozycji przeciw rozdrobnieniu pastwa.

266

O mea pignora przenonie, dzieci jako zadatek mioci.

stron ich przeciga267. O innych take zewszd poparcie zabiega tak w krlestwie, jak i na zewntrz268.
Zotem kupuje, kusi probami, karku unia, Dobrze wie kot, czyje pyski obrose lie2".

Wreszcie wzywa monych dzielnicy krakowskiej, aby si opamitali, aby nie wspierali si na trzcinowej lasce, aby Lestkowi kazali ustpi z tronu, a jego ponownie uznali za ksicia; niech nie odczaj si od niego jako prawowitej gowy, jeeli s prawowitymi czonkami, gdy niestosowne jest odstawa od swojej caoci270. Kae wic im wybiera: albo przez dobrowolne posuszestwo zasuy na ask pokoju, albo dowiadczy srogoci miecza w starciu bitewnym. [23] Na to oni: Groby przeraaj lkliwe sarenki, bojaliwe zajczki strach z krzakw wypasza, natomiast lwu gniew odwagi dodaje, wrzawa bardziej podrania tygrysa do napaci, chropawa za oseka bardziej zaostrza elazo271. I nie mona tego nazwa ask, co si wymusza gronym szczkiem [ora]. Gotw wic bd, [a] znajdziesz gotowych do stawienia oporu".
Sowa ciar swj maj, wyroki id za sowem272.
Bolesawa Wysokiego rozdz. 30, przyp. 207.
268 267

i Mieszka Pltonogiego. mona te

Por. wyej, ks. tumaczy: 'poluje

III, na

undique venatur subsidia posiki (poparcie) skdkolwiek (zewszd)'.

269

murilegus, dosownie 'owca myszy, myszojad'; dum, wyraz niezrozumiay, przekrcany przez kopistw, id za cj A. Bielowskiego.
270

genobarinterpreta-

incongruum est suo non congruere universo, 'jest niestosowne, nie stosowa si, nie pozostawa w zgodzie z wasn spoecznoci'. Reminiscencje z Decretum Gratiani I, D. 8, c. 2; Balzer, I, s. 417.
271 272

Horacy, Ars poetica 304, nie dosownie.

Pondus inest verbis et fata vocem sequuntur (w rkopisie Eugeniuszowskim lekcja wadliwa facta, 'czyny'). Tak o wyrokach Jowisza Stacjusz, Tebaidis I 213; powoany przez Jana z Salisbury, Policraticus II 19 (za Papiniuszem).

Przeto Wadysawowice273 powikszaj i wzmacniaj jego stronnictwo, nie tyle z mioci do niego, ile z dzy [zagarnicia] wadzy i z nienawici do sierot. Przychodzi dziatkom z pomoc powodowany zbon litoci wodzimierski ksi Roman, jak wielkich dobrodziejstw dozna od Kazimierza, u ktrego wychowywa si niemal od kolebki i jak z jego aski otrzyma ksistwo, ktre dziery274. Wiedzia rwnie, e gdyby oni zginli, jego [wasnemu] rodowi grozi topr z jednej strony od Mieszka, jeeli zwyciy, z drugiej strony od ksicia kijowskiego, ktrego crk odtrci275. Jest za w krakowskiej dzielnicy miejscowo od miana rzeki Mozgaw zwana, pooona niedaleko od klasztoru jdrzejowskiego276. W tym miejscu porosym jeyn i jakowym ciernistym krzewem:
Gronie si szyki cieraj, tu i tam hufce powstaj, Lasy wstaj elazne i wcznia wczni zagraa277. Dokde, pytam, mowie, dokd, nieszczsna modziey? Czy nie szalestwem jest w wasnej nurza si krwi? Rzucasz si sama na siebie i na si wasne groty wypuszczasz. Przeciwko sobie to chcesz rozpasany wszcz bunt?

O witokradcze, o bezbone, o aosne starcia tego widowisko . Tutaj ani syn ojcu nie okazuje uszanowania, a ojciec
278

Tj. synowie Wadysawa Wygnaca, por. wyej, przyp. 267. O tym sojuszu S. Smka, Mieszko Stary, s. 369. Roman Mcisawowicz, ks. wodzimierski, siostrzeniec Kazimierza Sprawiedliwego. Por. wyej, przyp. 157, 159; eodemque quo fungitur ab eo principatus est institutus; czas teraniejszy 'ktre dziery' wskazuje, e autor pisa to przed jego mierci, tj. przed 1205 r. Przedsaw, crk w 1195 r. Drug on Izaaka Angelosa.
276 275 274

273

w. ks. Romana

kijowskiego Ruryka II, odprawion bya krewna cesarza bizantyskiego Krakowa. Opactwo cystersw

Jdrzejw, 80 km na pnoc od zaoy tam arcybiskup Janik w latach 11401149.

277

Lukan, Pharsalia I 7: Signa, pares aquilas et pil minantia pilis. Ten szeciowiersz, poza tym jednym cytatem z Lukana, skada si z dwch heksametrw i dwch dystychw (po jednym heksametrze i jednym pentametrze) pira Wincentego. Por. analogiczne biadanie nad wojn domow w 1146., wyej, ks. III, rozdz. 28.
278

niepomny jest syna; brat nie poznaje brata ani krewny krewniaka, powinowaty spowinowaconego, nie zna zwizek zwizku279, a owa wita wi duchowego spowinowacenia siebie sam zapoznaje: wszyscy, bez adnego wyboru, wzajem si zabijaj w zamcie rzezi. Tu Mieszkowic Bolesaw dzid przeszyty ducha oddaje. Tu ciele si sawa znakomitych rycerzy. Tu woj jaki prosty rani Mieszka, a gdy go chce dobi, ten zdejmuje szyszak i woa, e jest ksiciem! w rozpoznawszy go o pobaanie dla [swojej] nierozwagi prosi i bronic przeciw natarciu innych, wyprowadza z pola walki. Atoli i ksi Roman, ktremu wycito wielu ludzi, pozbawiony znacznej czci posikw, wielokrotnie raniony, i to nielekko, musia uchodzi tak z powodu dokuczliwych ran, jak i zwtpienia o zwycistwie. Zaraz bowiem w pierwszym starciu ogromna cz jego Rusinw rzucia si do ucieczki, co zwolennikom pacholt odebrao [mono] zwyciskiego tryumfu. Nader wielu z nich nie myli o walce, lecz ciga uciekajcych Rusinw, jedni z chciwoci zdobyczy, drudzy porwani gniewn zapalczywoci. Znw przychodzi Staremu na pomoc Wadysawowie Mieszko280 z bratankiem, synem Bolesawa Jarosawem281 [i] nie znalazszy prawie nikogo w miejscu bitwy, poniewa oba wojska ju si rozpierzchy, winszuj sobie i znaki zwycistwa tam podnosz, jak gdyby zwycisko odzieryli pole walki. Spotyka si z nimi z ma co prawda garstk komes Goworek, stacza walk i niby piorun druzgoccy na prno
w tekcie abstrakta: paternitas, filiatio, fraternitas, consanguineitas, cognatio i wreszcie necessitas, ktr rozumiem jako zwizek, pocigajcy za sob jakie zobowizania.
280 281 279

Mieszko Pltonogi, por. wyej, ks. III, rozdz. 30, przyp. 207.

Jarosaw, syn Bolesawa Wysokiego, przysany w zastpstwie ojca, samodzielnej dzielnicy wtedy jeszcze nie posiada. Przed dotarciem nad Mozgaw posiki lskie odniosy zwycistwo nad sandomierzanami, udajcymi si na pomoc krakowianom; S. Smka, Mieszko Stary, s. 370 n.; R. Grdecki, Dzieje polityczne lska, s. 180.

z caych si na nich uderza282. Znkany bowiem [walk] z przewaajc liczb nieprzyjaciela, ulega wreszcie, nie bez pewnej chway. Chwytaj go, schwytanego uprowadzaj. [Potem] trzymany dugo jako jeniec, ledwo wreszcie uwolniony zostaje z niewoli za wstawiennictwem przyjaci. Tymczasem za wspominany tu czsto biskup Peka chwieje si w strapieniu midzy nadziej a obaw. Pogrony wszak w arliwej modlitwie w ustronnym miejscu oczekuje wyniku bitwy. A gdy dostrzeg jakiego [czowieka] uchodzcego283 z bitwy, rzek: Dobry, posacze, dobry! Czy nam si powodzi? Co powiadasz? Co si stao?" Tamten odpowiedzia: Oby naszym wrogom zawsze tak si powodzio jak nam dzisiaj! Pad Roman, polegli pierwsi z pierwszych. Niektrzy zostali pojmani, niektrzy rozpierzchli si w ucieczce, caa gromada naszego wojska rozwiaa si wnet [jak dym] w powietrzu". Na to biskup: Skd wiesz, e pad Roman?" A on: Do kroset! Miaebym ja na wasne oczy nie widzie trupa tego, co mi by wanie towarzyszem broni? Przyjmij to jako najpewniejsz wiadomo, e stary Mieszko, obadowany upem po zabitych, zda z tryumfem do Krakowa". Ledwo ten skoczy, a oto inny i znowu kto inny inn przynosi faszyw wiadomo. Przeto biskup tak siebie, jak swoich pociesza odrobin mwic: Nie ma powodu, eby temu wicej wierzy ni drugiemu lub trzeciemu; albo wic kademu z nich wierzy trzeba, albo adnemu. Jake bowiem mog by zgodne tak sprzeczne doniesienia? Pozostaje wic bystroci ktrego z naszych dokadniej rzecz zbada". Na to [rzek] kto: Ja jestem gotw, panie, polij mnie!" Rzecze mu biskup: Trzy sowa zachowaj [w pamici]: Bd
Goworek, palatyn sandomierski i kasztelan krakowski, zaliczany do rodu Rawiczw. By opiekunem Leszka i gwnym doradc dworu krakowskiego, stara si usuwa go w cie palatyn Mikoaj wraz z biskupem Pek; S. Smolka, Mieszko Stary, s. 371; J. Wyrozumski, Goworek, PSB VIII, s. 389. Emansor wg Digesta 49, 16, 3, 2; Balzer, I, s. 488. Termin ten oznacza onierza przebywajcego poza obozem.
283 282

wawy, uwany, ostrony. Anio Paski niech bdzie z tob". On przeto zdjwszy sukni duchownego, by bowiem duchownym, bazna udajc i goca284, lotem strzay pdzi pieszo na pole bitwy, spraw dokadnie bada [wypytujc] bd tych, ktrych znalaz ju na p martwych, bd tych, ktrzy zajci byli upieniem. Gdy dowiedzia si o wszystkim jak najdokadniej, czym prdzej wraca i o wszystkim kolejno donosi biskupowi, opowiadajc, e stary Mieszko wraca do siebie, jczc pod brzemieniem podwjnego upu, mianowicie pod ciarem alu z powodu mierci syna285 i pod ciarem blu z powodu odniesionych ran, Roman za raniony, lecz nie miertelnie. Za nim to biskup poda niezmordowanie poprzez ciemnoci nocy. A gdy do niego dotar, usiuje odwoa, eby przypadkiem stary Mieszko ze wzgldu na zbyt wielk uraz gwatowniejszym nie rozgorza gniewem i na nowo zebrawszy siy nie zaj stolicy krlestwa bd sam, bd z pomoc Wadysawowica. Na to rzek Roman: Susznie umiowany ojcze, ale krpuje mnie dwojaka niemoc: jedna moja wasna od poranionego ciaa, druga moich ludzi od ubytku wojska, ktrego cz polega w bitwie, cz natomiast rozproszya si w ucieczce". Wtedy biskup: Co wic radzisz?" w na to: Mdroci twojej wiadoma jest mdro wa286, ktra jest najwiksza w strzeeniu gowy. Gowy przeto, stolicy, i strzec i broni trzeba287, dopki nasze sine rany nie
284 285

przypuszczano, e tym wysacem by sam mistrz Wincenty.

Dat mierci 13 wrzenia Bolesawa Mieszkowica zachowa Nekrolog trzebnicki; O. Balzer, Genealogia, s. 200. Bya to jednoczenie data dzienna bitwy nad Mozgaw. Rok 1195 podaj zgodnie roczniki, jednak strona maopolska i strona wielkopolska rni si w interpretacji wyniku bitwy. Wynikaoby z tego, e bitwa bya rzeczywicie nie rozstrzygnita; B. Wodarski, Polska i Ru, s. 19; B. Kurbiswna, Dziejopisarstwo wielkopolskie, s. 58 n. tuam non latet prudentiam prudentia 'przed twoj roztropnoci (wiedz, mdroci) nie no wa'. Zapewne przysowiowe. caput igitur, caput et custodiri w znaczeniu gwnej rezydencji w pastwie.
287 286

serpentis, dosownie: jest zakryta roztropconvenit; 'gowa'

et

defendi

sklsn! A ryba pjdzie za tob, dokd chcesz o ile [tylko] utrzymasz j [rk] lub nici za skrzele"288. Gdy tedy Roman powraca do siebie, nazajutrz, skoro tylko zawitao, pierwsi z dostojnikw z nieliczn wprawdzie lecz doborow garci zbrojnych poszukuj wszdzie nieprzyjaci. Gdy ich nie znaleli, naradzaj si pilnie, czy starego Mieszka maj ciga, czy Wadysawowicw, ale biskup radzi nie czyni ani jednego, ani drugiego. Poucza ich, e nie godzi si przeladowa tak udrczonego starca. Albowiem nikczemn jest rzecz gnbi kogokolwiek w poaowania godnym nieszczciu, gdy nieszcznik sam siebie gnbic, sam w sobie marnieje289. Jednake i obydwch ciga nie ma adnego powodu, gdzie trud niezmierny, korzy prawie adna; najbardziej bezowocna jest praca okoo dziea mao owocnego i na prno traciby kto czas na mceniu plew. Kae wic spieszy do stolicy krlestwa, aby w zamcie nikt uprzednio nie zaj siedziby krlewskiej jako opuszczonej. Albowiem wszelkiego rodzaju ryby atwiej owi si w mtnej wodzie, [a] podczas mgy najbardziej trzeba si strzec napaci jastrzbia.
Kruki zabior padlin, o ktr ory si bij, Gdy psy si gryz o ko, inny zabierze j pies.

Tymi sowami przekonani, wyzbywszy si zawzitoci, lecz nie mstwa, swobodnie id z chopcami do Krakowa i jeszcze uroczyciej ni przedtem wznawiaj uroczystoci wprowadzenia ksicia. I oto matka chopcw ponad pe niewieci bardzo roztropna290, tak w radach przemylnych, jak i w rzeczy przewiUzupeniam: rk. W archetypie caej tradycji rkopimiennej zabrako tu zapewne tego lub innego sowa, bez ktrego staje si niezrozumiae: si vel filo, z czym borykali si tumacze. infortunium calamitas, 'nieszczcie', 'klska' w znaczeniu nieszczliwego czowieka. Trop zwany metonymi albo denominatio. Nastpuje caa seria przysw i porzekade zakoczona dwuwierszem autora. Helena, crka Konrada II, ks. znojemskiego i siostra Konrada III Ottona, ks. morawskiego (por. wyej, przyp. 193, 195), polubiona przez
290 289 288

dywaniu, podejmuje opiek nad sierotami, dopki nie doronie starszy, ktry by bardzo bliski dojrzaoci. Z rozkazania tej niewiasty rozdzielone zostaj odznaki godnoci wedug zasug kadego: jednych si usuwa, drugich wyznacza si na ich miejsce, tak e bez jej woli nie przyznaje si ani godnoci trybunatu, ani nawet niszych urzdw291. Wszyscy okazywali jej tak wielki szacunek, e dostojnicy zapomniawszy o swojej godnoci woleli sucha niewiasty i przemilcze czy znosi jej wprawdzie nie haniebne, ale niewiecie nieobycie, ni opuszcza pacholta. Albowiem nawet kto bardzo roztropny nie moe niekiedy unikn nierozwanego bdu, dlatego nieroztropno atwiej znajduje przebaczenie w oczach ludzi roztropnych ni w oczach ludzi niedowiadczonych. Mimo to czsto [tu] wspominani mowie, biskup Peka i komes Mikoaj, piastujcy godno wojewody, z niektrymi dostojnikami bior na siebie staranie o rzeczpospolit, zarzd jej powierzajc zdolnym i zaufanym urzdnikom292. I ucicho na czas jaki w kraju, i nastaa na chwil cisza i pokj293. [24] Tymczasem ksi Lestek wzrasta w latach i mdro294 ci , [i] chopcem jeszcze bdc zaprawia si pilnie w owach. Rycho nabra w tym sporej wprawy i rwa si do wadania broni. A chocia nie by jeszcze nawet giermkiem, a c dopiero rycerzem, okazywa zawczasu chwalebne znamiona rycerskoci. Z nich ta jednak wystarczy do szczytu sawy, e cho by jeszcze niedorostkiem, zabys ponad wszystkich ksit ruskich niby
Kazimierza Sprawiedliwego w 1. 1166/67. za ksiniczk rusk, crk Rocisawa ski, Helena, ksiniczka znojemska, s. 115120.
291 292

Do niedawna mylnie uwaana Mcisawowicza; T. Wasilew-

Por. wyej, ks. IV, rozdz. 16, przyp. 191.

Bya to wic formalna regencja biskupa Peki i Mikoaja nazwanego tu uroczycie palatinae comes excellentiae; S. Smka, Mieszko Stary, s. 374; R. Grdecki, Polska piastowska, s. 174 n.; J. Bardach, Historia pastwa i prawa, t. I, s. 246. Siluitque aliquamdiu terra et pacis aliquantisper facta est tranquillitas; zdanie to kilkakrotnie posuyo jako topos kronikarzom XIII w.
294 293

ukasz 2, 52.

jakie soce. W tym bowiem czasie zmar ksi halicki Wodzimierz, nie pozostawiwszy adnego prawowitego dziedzica295. Dlatego ksita ruscy, jedni si, drudzy podstpem, niektrzy na oba sposoby, usiuj zagarn oprnione ksistwo. Wrd nich ksi Roman o ile bliszym [by] ssiadem, o tyle mia nadziej, a ponadto zrczniejszy [by] w swoich zabiegach. Atoli widzc, e siy jego nie sprostaj innym, usilnie baga ksicia Lestka, aby zobowiza go na zawsze do suby sobie, aby ta jego podlego jemu samemu oddaa wadz nad wszystkimi ksitami Rusinw i krain Partw296, byleby tylko nie ustanawia go ksiciem Halicza, lecz swoim namiestnikiem. W przeciwnym razie niech nie wtpi, e gdyby kto inny zaoy tam sobie siedzib, niezawodnie bdzie mia w nim wroga. Jednake ta proba wydaa si niektrym niepowana, raz dlatego, e niebezpiecznie jest poddanego czyni rwnym, po wtre dlatego, e o wiele korzystniej jest rzecz wielk, rzecz poyteczn samemu posiada ni powierzy komu innemu. I tylko z rzadka obcy obcemu dotrzymuje osobistej umowy. Ten bowiem, ktrego przyjmuje si dla korzyci, tak dugo bdzie si podoba, jak dugo bdzie uyteczny. Inni tymczasem mwi: Dwa wzgldy dowodz, e Roman ani naszemu ksiciu, ani nam nie jest obcy. Bo jake obcym mona nazwa tego, ktry, jak si okazuje, jest w drugim stopniu pokrewiestwa297. Jakim sposobem, kln si, mona wtpi o tym mu, ktry zawsze by pomocnikiem i, rzec by mona, opiekunem naszej rzeczypospolitej? O czym bowiem innym wiadczy wyprbowana we wszystkim za czasw ostatniego wadcy Kazimierza298 niezachwiana jego wierno? C wreszcie mwi
Wodzimierz Jarosawowicz zmar 178 i 182; B. Wodarski, Polska i Ru, s. 20 n.
296 297 295

1199

r.

Zob.

wyej,

przyp.

Czyli Poowcw.

Jako siostrzeniec Kazimierza. Por. wyej, przyp. 157. Co do stopni pokrewiestwa, to Wincenty kieruje si tu prawem kanonicznym; Balzer, I, s. 421 (wg Decretum Gratiani II, C. 35, q. 2, c. 21).
298

summi regis, 'najwyszego krla' w tym samym znaczeniu

teraz wiee jego rany, ktre otrzyma z powodu naszego cikiego pooenia? Z pewnoci byoby cik krzywd albo nieokazanie krewnemu yczliwoci, albo niespacenie bliniemu dugu wdzicznoci". Nadcigaj tedy oddziay, cz si w szyki, wojsko wyrusza na Halicz. Uskaraj si wszak na wiek ksicia, nie na samego ksicia, jako jeszcze do wojaczki nieodpowiedni. I dlatego lepiej, aeby na razie w domu oddawa si zabawom ni lekkomylnie mozoli si niewczesnymi trudami299. Na to modzieniaszek prawie si zapakujc: Jake to, panowie, rzecze, mona mnie uwaa za dziewczyn, a nie za ksicia! Niewiele bowiem rni si od dziewczyny, kto bezustannie przebywa w gronie niewiecim. Sysz, e wojska bez gowy niewielk maj si. Owszem, jestem nieuyteczny, [a] przecie [i niektre] wcznie podczas bitwy stoj utkwione i nie walcz, a jednak w ich obecnoci walczy si odwaniej300. Std mwi podanie, e pewne [wojska] nieraz bez krla pokonywane, gdy im wreszcie w koysce przyniesiono krla, odniosy triumf nad nieprzyjacimi. A wic nie jako ksi, lecz jako znak ksicia pozostan obecny w waszym obozie, i bodaje z jednym towarzyszem pjd w lad za wami". Wszyscy si raduj, e tyle mskiego ducha ma modzieniaszek. Dziwuj si wszyscy, e na tak delikatnym kosie, zanim jeszcze zacz kwitn, tak dojrzae s ziarna. Zdumiewaj si, e orzech, nie okryty jeszcze upin, dziki swej jdrnoci smak ma dojrzaego jdra. Przecie i pszczki nie zwaaj na wiek krlowej, lecz raduj si z jej posiadania301.
jak monarchus totius Lechiae wyej w ks. IV, rozdz. 8. Ale kontekst dopuszcza tu znaczenie 'ostatniego', dopiero co zmarego. Data tej wyprawy nie jest pewna, wg Dugosza by to rok 1198. Leszek mia wtedy ok. 12 lat.
300 301 299

Justyn, Epitome VII 2 (o Ilirach).

ac in dulcedinem ducis indicant apiculae; mona ewentualnie tumaczy, e pszczoy ceni sobie agodno, sodycz krlowej. Por. wyej, przyp. 250.

Jeszcze nie dotarli do granic Rusi, gdy pierwsi dostojnicy Halicza z pochylonymi karkami zabiegaj mu drog przyrzekajc bezwzgldne posuszestwo, wszelkie suby obowizujce klientel, cakowite poddanie swoich ludzi oraz sta wierno i wszelkie zadouczynienie. Jego ycz sobie i obieraj jako krla i obroc ich bezpieczestwa [i] mwi: Niech wasza dostojna mdro raczy rozstrzygn, czy chce nam panowa w swojej wasnej osobie, czy w osobie zastpcy? Nic bowiem innego nie pragniemy, jak tylko ebymy mogli powoywa si na wasze chwalebne imi, albowiem nie moemy [ju] znie pychy, zamieszek [i] zawici [u] ksit naszego kraju". Tak mwili, ale zdradliwie, eby zagarn ich bezpiecznych niby i nieostronych. e kry si [w tym] podstp, rycho ukazay same zdarzenia. Najwaniejsze bowiem ich grody nie podday si potulnie, lecz powstajc stawiy hardy opr. Gdy je tedy zniszczyli i podbili, postanowili cisn obleniem Halicz. Atoli napotkali tam nieprzeliczone siy wroga, zgromadzone i kbice si niby piasek. Ksi Lestek rozkaza przez swoich [ludzi] ich wezwa, aby natychmiast wyszli z granic Halicza albo byli gotowi do bitwy. Oni odpowiedzieli: Bitwy, bitwy [damy] natychmiast!" Jednake ta ich zuchwao trwaa krtko jak dym. Skoro tylko zabysy elazne zastpy Polakw, caa zapalczywo owego tumu do cna ostyga, tak i wcale ju nie myleli o bitwie, lecz o ucieczce, ucieczce natychmiast! Prosz jednak o odwleczenie bitwy pod pozorem rozwaenia warunkw pokoju i to zyskuj. Gdy [Polacy] zawiesili narad, Haliczanie jeszcze niej ni przedtem ciel si do stp Lestka. I ju nie z obud, lecz z najwiksz czoobitnoci domagaj si, aby im mianowa ksicia, poniewa widz, e siy ich ksit, w ktrych potdze pokadali ufno, cakiem zmarniay, i musz przyj ksicia Romana, ktrego z bliska wicej si bali ni gromu. Znali bowiem przebieg tyrani tego najchytrzejszego ze wszystkich czowieka, ktry powodowany zarwno porywem okruciestwa, jak ambitnymi zamysami, nie umia oszczdzi nikogo ze swoich. Zewszd

grozi im ucisk, gdy nie maj adnej nadziei [na powodzenie] rokoszu, skoro prawie wszystkie ich posiki rozproszyy si pod oson nocy. Dlatego dr przed najokrutniejsz tyrani, gdy aden roztropny czowiek nie pcha si w gron paszcz lwa. I co dalej? Proby skadaj za probami, ofiarowuj niezliczone iloci srebra, zota, klejnoty i najprzedniejsze szaty, wszelkiego rodzaju jedwabie i najwyborniejsze przedmioty, obiecujc przynie jeszcze wicej, byleby ich nie zmuszano do dwigania jarzma tego Rusina. Godz si na zupen ulego kadego stanu [i] trwae skadanie danin, byleby tylko mogli unikn jego wadztwa. C bowiem innego zostaje po cierpkiej jagodzie winnej, jeli nie oskoma? Czego mgby si spodziewa po tej jaboni, ktrej soku dowiadczye w tylu trucicielskich przysmakach? Oni jednak nie mieli monoci zwrci si do innego, gdy wszyscy Lechici zawyrokowali o Romanie. Tak przeto mimo oglnego oporu wielmow Rusinw302 ksi Lestek mianuje Romana ksiciem Halicza. W swoim miejscu powie si, z jak wdzicznoci stara si odpaci Polakom za to dobrodziejstwo303. Bo z rwn obud okazywa wszystkim pozory wiernoci, bdc wobec swoich okrutny i zawzity. Ledwo bowiem ksi Lestek odszed wraz ze swoimi [ludmi], kiedy on zagarnia i okrutnie zabija nie spodziewajcych si niczego dostojnikw i najznaczniej szych przywdcw halickich304: jednych ywcem w ziemi zakopuje, drugich na kawaki
302 303

primis ac praecipuis Ruthenorum.

To zdanie pisane jest z perspektywy konfliktu, ktry doprowadzi do klski i mierci Romana pod Zawichostem 19 VI 1205 r., opisanej stylem retorycznym, by moe pirem samego Wincentego, i przejtej przez Rocznik kapituy krakowskiej, MPH s.n. V, s. 6970. satrapas et eubagionum florentissimos; wbrew pozorowi uyty tu termin eubagio nie jest grecyzmem, a zmienionym iobagio. Tak okrelano na Wgrzech wielmow i baronw, grododziercw i ministeriaw, w pnym redniowieczu jednak te ludno zalen, chopw; Du Cange, Glossarium s.v. Wg Balzera (II, s. 183) ksita plemienni, wielmoe. Moe kronikarz mia na myli ministeriaw pozostawionych w Haliczu przez administracj wgiersk?
304

rozszarpuje, innych ze skry obdziera, wielu przytwierdza jako cel dla strza, niektrych przed zabiciem rozpruwa. Prbujc na swoich wszelkiego rodzaju katuszy, sta si okrutniejszym wrogiem dla obywateli ni dla nieprzyjaci. Albowiem tych, ktrych jawnie nie mg schwyta, gdy prawie wszyscy ze strachu pouciekali do innych prowincji, darami, pochlebstwami i wszelkimi moliwymi podstpami przywouje z powrotem, bierze w ramiona, zaszczyca, wynosi. Wnet zmyliwszy jakie kamliwe zarzuty strca niewinnych, a strconych kae zgadzi wrd niepojtych mczarni, ju to aby zagarn majtki zabitych, ju to aby napdzi strachu ssiadom, ju te aby po sprztniciu moniejszych panowa bezpieczniej. Std to zwyke jego jakby przysowie: Nie mona bezpiecznie korzysta z miodu pszcz, dopki si roju zupenie nie wydusi, a nie tylko rozproszy. I nie zaznasz zapachu korzeni, dopki ich nie utuczesz w modzierzu"305. Cudzym nieszczciem [osignita] wasna pomylno wyniosa go wkrtce do tak wielkiej potgi, e zapanowa wszechwadnie prawie nad wszystkimi prowincjami i ksitami Rusi306. [25] Atoli ja nie pojmuj, czeg jeszcze chce dla siebie dna wzgldw prno starcw? Im bardziej s wiekowi i chyli ich sdziwo, tym wyej si wynosz i o wzgldy zabiegaj. Im bardziej przygniata ich ciar niedostwa, tym lej unosz si w powietrze na skrzydach prnej lekkomylnoci. Albowiem chociaby starzec poskromi w sobie wszelkie potwory wad307, dwom ulega nadal, a mianowicie: prnoci i chciwoci. Dlatego to powiedzia pewien mdrzec: Nie pojmuj, czego chce dla
305 306

W przeciwnym sensie jak ta sama myl autora w Prologu.

Roman tak likwidowa siln opozycj polityczn bojarw, ktrzy doszli do wadzy za Wodzimierza, ostatniego z Rocisawowiczw. Jednoczenie zjednywa sobie wzgldy niszych warstw spoecznych. Po zwycistwie nad Rurykiem kijowskim zaj Kijw (11981202), osadzi tam Ingwara, ks. uckiego, a sobie przyzna stanowisko ksicia zwierzchniego; B. Wodarski, Polska i Ru, s. 2223. monstra vitiorum, por. wyej, ks. IV, rozdz. 5, pectorum monstra, 'potwory duszy', ewangeliczne demony mieszkajce w sercu.
307

siebie starcze skpstwo? Im mniej bowiem pozostaje mu drogi, tym wicej zabiega o zapasy"308. Tak wic pobudzony tymi dwiema przyczynami, czy te przekonany wywodem rozumowym309, Mieszko Stary postanowi znowu ubiega si o pryncypat. Poniewa nie mg osign tego przemoc, nie rozporzdzajc ni prawem, ni si, zamyla wzi si do rzeczy sprytem. Czsto bowiem przemylno silniejsza jest od najwikszej siy. I dlatego wpierw z niejak yczliwoci bada usposobienie monych, pozyskuje [dla siebie] i nakania do swojego zamiaru. Poniewa jednak mio do modziecw tak dalece wszystkich ugaskaa, e sposb mylenia wszystkich zalea niemal, jakby si zdawao, od woli ich matki, naprzykrza si jej wci to w listach, to przez posacw, niekiedy przez narzucanie si z podarkami. Mwi, e wcale nie uwodzi go zaszczyt panowania310, lecz zatroskany jest o spokj krlestwa, a nawet o ni sam i o wiksze bezpieczestwo jej synw. I na razie nie pragnie nic innego, jak tylko tyle, aby za jego ycia doszcztnie wygaso zarzewie wszelkich wani i aby na przyszo przy jakiej bd sposobnoci nie powsta zapon. Twierdzi, e to nie moe sta si inaczej jak tylko tym sposobem: Niech syn twj odstpi mi pryncypat, a ja przybior go za syna. I gdy nastpnie odznacz go pasem rycerskim311, przywrc mu go, a jego samego ustanowi prawomocnym obyczajem dziedzicem tak, aby godno krakowska, ba, pryncypat nad ca Polsk utwierdzi si w twoim rodzie przez nieprzerwane nastpstwo. Gdy nie moe by na chwil to, co wadca postanowi, co powaga wadcy umocni312. I zgoa chwili nie przetrwa, co wrzawa tumu ogosi.
308 309 310

Seneka, De senectute XVIII 65. persuasus duetu rationis, czyli logicznym rozumowaniem.

ait non principandi capi gloria, czyli panowania jako princeps, ksi zwierzchni. Ceremonia pasowania na rycerza powiadczy u nas Anonim Gall ju u schyku XI w., Kronika II 17.
312 311

Digesta 29, l, 38 oraz Digesta l, 4, 1: quodprincipiplacuit legis habet vigorem.

Ledwo co z najwiksz trudnoci uchwal, nader atwo w niwecz obrc. Lud bowiem z ledwoci daje si nakoni do przyzwolenia na rzecz uczciw; tym jest bardziej skory do burzliwych zamieszek, im jest liczniejszy. Zwaszcza, i sprzedajna jest zazwyczaj aska ludu. Poty bdziesz mu si podoba, pki bdziesz potrzebniejszy. Poty bdziesz rzdzi, pki bdziesz prosi. Albowiem ani zawsze stoi, ani zdrowa jest woda z dow i bagien. Nawet pierwotna natura dzikich zwierzt spragniona jest raczej naturalnych, czystych rde. Zrzu tedy nie koron, lecz czerep gliniany, mieszne przybranie gowy, sztuk garncarzy pozlepiane i naoone. Zoty przystoi diadem ksitom, a nie gliniany, jako e urobiony jest z dobrodziejstwa natury, a nasza chtna szczodrobliwo przeznaczya go twoim potomkom teraz i na przyszo"313. A poniewa niepodejrzliwa jest atwowierno niewiast i latorole daj si nagi jak wosk, [wic] matka i synowie tym upojeni postanawiaj na jaki czas ustpi z panowania: bezpieczniej bdzie szanowa stryja jak ojca ni stale mie w nim wroga; i lepiej rzdzi z aski stryja ni by wci zalenym od upodobania posplstwa. Poddaj porodku [wiecu]314 myl przysigi: przysiga starzec, przysigaj dostojnicy z jednej i drugiej strony, e naley najcilej przestrzega postanowienia wspomnianego ukadu315; a kto powayby si naruszy go albo doradza to, albo jakimkolwiek sposobem zezwoli na to, niech bdzie wyklty przez arcybiskupa i wszystkich biskupw tej prowincji. Tak wic Mieszko osiga godno zwyczajowo i uroczycie316. Zapragnwszy jej zdawa si [teraz] zapomina i o ukadzie,
313 314

non coronam sed luteam testom, ridiculum capitis gestamen.

By to kompromis pomidzy zasad senioratu a dziedzicznoci w linii Kazimierza Sprawiedliwego; S. Smka, Mieszko Stary, s. 378 n.; R. Grdecki, Polska piastowska, s. 170 n. Wg Dugosza wiec ten odby si w dniu w. Bartomieja 24 VIII 1198 w Sandomierzu, Roczniki pod r. 1198. praescripti pacti formom; autor opisa jowej akcji prawnej, ktrej nie towarzyszy dokument pisany.
316 315

tu

przebieg

zwycza-

sollennibus dignitatis non sine sollennitate politur.

i o przysidze. Jeli za czasem przypomnia sobie z rozsdku lub zniewolony agodnoci synowca, [to] albo brzmienie ukadu w miar monoci milczeniem pomija, albo nie mogc milczeniem pomin, bezskutecznym go czyni przez zwlekanie. Prosi Lestek [stryja], aby pasowa go na rycerza317; prosi, nalega, eby stryj speni przyrzeczenie i ustanowi go staym w Krakowie dziedzicem. Na to odpowiedzia Mieszko, e osobnymi ukadami nie mona podkopywa prawa pospolitego. Podkopuje si za pogarszaniem stanu rzeczypospolitej, a kt by wtpi, e to si stanie, gdyby rzdy w krlestwie powierzono niedowiadczonemu modziecowi? Bardziej bowiem przystoi modziecowi sucha ni rozkazywa, przecie poyteczniej jest przywiza winorol do palika ni pozwoli jej buja swobodnie. Albowiem prawo z dawna wyprbowane nie zna ugody, jeli nie jest dobrowolna318. Za przymuszonego za trzeba uwaa [tego], ktremu nie dowiedzie si, i si nie zgodzi. Z jakiego to wzgldu uzna miaby kto za dobrowolne co, co wymuszone zostao w bitwie? A kt zgodziby si na bitw, gdy gardu zagraa miecz? Kto wic co posiada, niech posiada, dopki go nie usun. Bardzo krtkim jednak cieszy si spokojem, gdy wygnaa go chciwo, ktra, jak powiedzielimy, starcw szczeglnie opanowuje. Poniewa bowiem zacz czyha i dyba na cudze bogactwa i dostatki, eby je sobie pod jakimkolwiek pozorem przywaszczy, nie mogcy tego cierpie obywatele wypdzaj go z Krakowa i z powrotem przyjmuj ksicia Lestka. Tak wic [Mieszko] za zlekcewaenie zarwno przysigi, jak ugody zosta ukarany przez haniebne ponienie. Nie zapominajc jednak o sobie znowu ucieka si do wyprbowanej sztuki [podstpu]. Ucieka si do matki modziecw krokami tej samej przebiegoci, doszukuje si u niej i doprasza rady i pomocy319.
317 318 319

militiae primitiis insigniri. Por. wyej, przyp. 311. Digesta 2, 14, l, 3.

consilium et auxilium et explorat et implorat, zgodnie z terminologi prawa feudalnego.

Wpierw jednak stara si osabi i rozwia podejrzenie wiaroomstwa. Mwi, i przestrzega ugody z najwiksz sumiennoci, lecz przeszkadzali mu i oszukiwali go wspzawodnicy. I nie byy to jego owe wypowiedzi, ktre mu przypisuj, lecz zostay zmylone przez tyche zawistnych wspzawodnikw. Byleby wic teraz waszej przynajmniej nie brako [mi] yczliwoci, a ja nie omieszkam dotrzyma wiary. Nie tylko Krakw zapewniam wam i zapisuj na wieczne dziedzictwo, lecz zwracam take dzielnic kujawsk". Zagarn j bowiem przedtem ten starzec, cho wcale mu si nie naleaa320. O jedno mwi o jedno prosz, aby skazano na wygnanie wsplnego wszystkich wroga, eby nie mg odtd na pomiewisko wystawia ksit przez dowolne mianowanie ich i dowolne strcanie z tronu". Przez to za wskazywa na komesa Mikoaja, o ktrym wiedzia, e w tym czasie znienawidzony by przez t sam niewiast, chocia w innym czasie bardzo go szanowaa jako ma rozumnego, we wszystkich sprawach dzielnego i ze wszystkich najyczliwszego321. Gdy jednak zawistni Dudzie] knowali podstp, zbiera powody nienawici do niego i jak gdyby byy prawdziwe, z ca surowoci z nimi postpuje. I dlatego [ksina] nakania wszystkich, aby dali przyzwolenie yczeniom starca, aby niewinny m skazany zosta na wieczne wygnanie. Znowu wic ukadaj si w ten sposb, e [Mieszko] natychmiast zwrci Kujawy, do koca ycia bdzie panowa w Krakowie, atoli ksi Lestko nastpi po nim podug jego ustanowienia. Mikoaj za wiedzc, e zagraa mu niebezpieczestwo wygnania, raz po raz prbuje rnymi sposobami pozyska
Dzielnic kujawsk oderwan od Mazowsza po mierci Leszka Bplesawowica (l 186, wyej, ks. III, przyp. 224) i wczon do pryncypackiej Mieszko zabra prawdopodobnie tu po mierci Kazimierza Sprawiedliwego, tj. w 1194 r. Osadzi tam swojego syna Bolesawa, ktry zgin pod Mozgaw w nastpnym roku (por. wyej, przyp. 285), a z dokumentw znany jest jako ksi kujawski; KDW I, nr 125; O. Balzer, Genealogia, s. 201; J. Bieniak, Rola Kujaw, s. 38. Znamienne, e autor nie wymienia ani razu z imienia. O jej wzgldy zabiega palatyn sandomierski Goworek.
321 320

ksinej

Heleny

ask ksicia Lestka i jego matki. Gdy o ni z najwiksz pokor zabiega, lecz nic osign nie mg, z wielkim blem serca udaje si do starca w licznym towarzystwie serdecznych przyjaci. Gdy oni si doczyli, starzec z tym wiksz ochot obj panowanie nad dzielnic krakowsk, lecz z tak sam sumiennoci dotrzymywa wiary drugiej ugodzie jak i pierwszej. Ani bowiem Lestka nie ustanowi dziedzicem Krakowa, ani mimo przyrzeczenia o zwrcenie Kujaw nie zadba. Owszem, zaj nawet niektre grody synowcw, mianowicie Wilic i trzy inne, twierdzc, e nale do prowincji krakowskiej i e nie powinno si byo oddziela czonkw od gowy. Te grody dziki dugim naradom i usiowaniom panw z trudem zostay wreszcie oddane i Kujawy zwrcone. Tak wic Mieszko Stary opanowa Krakw322. Wnet jednak stao si w pokoju miejsce jego i oby na Syjonie byo jego mieszkanie323. [26] Panowie krakowscy wysyaj przeto posw do ksicia Lestka ofiarowujc mu najwierniejsze posuszestwo i pryncypat324. Lecz wmieszaa si odrobina kwasu, ktry zakwasi cae ciasto325. By bowiem pewien m szlachetnego rodu, nieskazitelnego charakteru, dzielny w radzie, powabem wszelkich cnt znakomity, imieniem Goworek, ktry wtedy sprawowa u ksicia Lestka godno palatyna326, a nawet na jego orzeczenie poruszay si zawiasy wszystkich godnoci327. Midzy nim a palatynem
Tego czwartego z kolei opanowania Starego nie notuj roczniki ani inne rda.
323 322

Krakowa

przez

Mieszka

Ksiga Psalmw 76, 3. Lakoniczno tej informacji jaskrawo kontrastuje z rozwlekym opisem aoby po Kazimierzu. mier Mieszka nastpia 13 III 1202; O. Balzer, Genealogia, s. 162163. Por. R. Grdecki, Zaginiona kronika, s. 3040.
325 326 327 324

Polska

piastowska,

s.

177;

G.

Labuda,

Mateusz 13, 33 i Pierwszy List do Koryntian 5, 6. Por. wyej, przyp. 282.

immo dignitatum omnium cardo ipsius vertebatur arbitrio; zob. ten sam topos odniesiony do arcybiskupa Marcina w ks. III, rozdz. 10 i do Konrada czeskiego, ks. IV, rozdz. 16.

Mikoajem nie wiem jaki zowrogi los wznieci nieubagan niezgod, spowodowan moe przez podstpnych zausznikw, ktrzy staraj si [okazywa] zawi cnotom i zasiewa midzy zboe zgubny kkol. Pod tym wic tylko warunkiem Mikoaj przyrzeka sw ulego i wyraa zgod na wprowadzenie ksicia Lestka na tron, e oddali od siebie i wygna komesa Goworka328. Twierdzi bowiem, e wrd wani nie ma miejsca ani dla wiernoci, ani dla posuszestwa i e kada rzeczpospolita lubi spokj, a nie spory. Waha si ksi Lestek, wahaj si i jego stronnicy, nie wiedzc, co maj wybra. Czy maj wyrzec si Krakowa, czy wygna tak uytecznego, tak zasuonego ma? Pierwsze byoby jednak szkodliwe, drugie wystpne. Gdy tak wszyscy zwlekali, rzek komes Goworek: Nie godzi si, aby w sprawie tak oczywistej waha si wasz rozum. Kt by wtpi, e korzy wielu okupuje si kosztem niewielkiej straty? Kt by nie wiedzia, e raczej naley powici kogokolwiek ni og? Kt by nie wiedzia, e trzeba wybiera mniejsze zo, zwaszcza gdy poytek publiczny naley przedoy nad wasny329. Jake wic ycie powici dla przyjaciela, kto boi si pj na wygnanie dla dobra pana [swego]? Lecz nie nazwabym tego wygnaniem, gdy kto cho jest wygnacem, ani przyjaci nie opuszcza, ani przez przyjaci nie jest opuszczony. Szczliwe wygnanie! Towarzyszy mu aska, a nienawi nie ciga". Wtedy kto [tak przemwi]: Wprawdzie to, co sobie uoyem, wydaje si bajk, wszelako moe pojmie kto sens zmylonej przypowieci, bowiem w plewach jest ziarno. Mwi, e gryf jest krlem zarwno ptakw, jak i czworonogw. Ptaki bojc si jego zapalczywoci kryy si gdzie w gaziach dbu. Dlatego gryf, chciwy, by moe, zdobyczy lub uniesioMikoaj broni si przed dopuszczeniem do palacji krakowskiej palatyna Goworka, ktry z dworem Leszka zwizany by w Sandomierzu; R. Grdecki, Polska piastowska, s. 176179. potius persona carendum esse quam universitate; publica utilitas praeferenda sit privatae; Decretum Gratiani I, D. 13, c. l i II, C. 22, q. 4, c. 7.
329 328

ny gniewem, raz po raz z jak zaciekoci uderza o konary tego drzewa mniemajc, e albo drzewo uderzeniem obali, albo gazie strzaska. Wiksze jednak jemu grozio niebezpieczestwo ni drzewu, albowiem od uderze skrzydo sobie zwichn, z blu niemaego upad na ziemi i za pno pozna na sobie, do czego wiedzie napa na drugiego. I gdy szuka ratunku skdniebd, nadchodzi lisica i zblia si z wolna, a on do niej: Czy znasz, crko, jakie okady na ble? Ona odpowiada: Czeg nie znaaby mistrzyni fortelu? On na to: Pom, bdziesz druga po mnie w krlestwie. Wtedy ona: Jeli pragniesz pomocy lekarza, musisz odkry ran. Gryf rzecze: Zwichnem skrzydo. A na to ona: Nierwno skrzyde jest powodem, e nie moesz lata, niech wic skrzydo wysze zejdzie do pooenia zwichnitego, ktre nieatwo daoby si nagi do wyszego, a nawet, gdy skrzyda si zrwnaj, wrci rwnie zdolno latania. w rzecze: Zgadzam si, gdy to, co mwisz, wyglda cakiem prawdopodobnie. Kae mu wic lisica zdrowe skrzydo wetkn midzy drzewa a po pach, tak eby skrzydo wetknite midzy drzewa nie ruszyo si. miao ruszaj, nie bj si! Od ciebie zaley twoje ocalenie! A on wierzy i, jak mu nakazano, gwatownie rzuca si naprzd. Skrzyda jednak nie wydobywa, lecz amie na kawaki. Tak pozbawiony obu, ginie z godu i poeraj go lisy oraz gady"330. Na to ksi Lestek: Tak ty opowiadasz przypowie, jak gdybym ja wszelkim sposobem zamyla speni [moje] pragnienie wadzy. Z dala niech jednak bd od ksicia wszelkiego rodzaju targi! Z dala niech bdzie nieuczciwe kupczenie. C
Niektrzy dopatruj si w tej bajce o gryfie i lisicy (zapewne wymylonej rzeczywicie przez autora) aluzji do antagonizmu midzy rodami monych: Gryfitw i Lisw (S. Laguna, Dwie elekcje [w:] Pisma Stosawa aguny, Warszawa 1915, s. 193 n.) albo Gryfitw i abdziw (K. Grski, Rd Odroww w wiekach rednich, Krakw 1927, s. 69 n.), czemu zaprzecza A. Rutkowska-Pachciska, Bajka i polityka, IV, s. 125127. Gryf, p-orze p-lew, jest symbolem panujcego, lisica symbolem zmylnoci i sprytu, gady (reptilia), to stworzenia najnisze, twr szatana.
330

bowiem ofiarowuj ci, ktrzy pragn nagrody za [utrcenie] najniewinniejszego czowieka, skoro sprzedajno dostojestw pociga za sob opakane skutki, a dla wolnego czowieka nie ma adnego poszanowania331. Innego wic ni ksicia Lestka niech sobie szukaj krakowianie, ktry by odpowiada ich daniom!". Gdy to usyszeli, wysyaj posw do Wadysawa, syna Mieszka332, jak gdyby dotd nigdy jeszcze nie naradzali si nad elekcj. Zapewniaj, e wierno przyrzeczon ojcu winni okaza synowi. [A] co si tego wzgldu tyczy, [to] osoba syna niewiele odbiega od osoby ojca. Alici gdy chodzi o syna, nie ma miejsca na elekcj, poniewa do nastpstwa po ojcu [sama] racja prawna go wzywa i [tego] wymaga. Wadysaw dzikujc im wylewnie mwi, e tak wielce ulega wierno jest mu milsza ni sam pryncypat: Tylko bowiem wiara zamyka i otwiera, rozkrzewia i zacienia, umacnia i utrwala imperia333. Tylko ona uczy nie tylko krlestwa, ale i samych krlw nie mniej rzdzi jak by rzdzonymi. Tylko ona jest wiatem w ciemnoci, promieniem sonecznym w czas pogody, cisz wrd burzy, bezpieczestwem rd ciszy. Tylko ona jest podstaw praw krlewskich, diademem na gowie krlewskiej, w diademie klejnotem nad klejnoty, wszystkiego co najwietniejsze wietno, wszystkiego co znakomite arcyznakomito334. Gdy ona zganie, wszelka przyja, wszelka wsplnota, wszelkie przymierze, wszelkie zobowizanie, wszelka yczliwo, wszelka wreszcie i ozdoba, i moc wszystkich cnt sabnie i ginie. Bez wiary
dignitatum venalitas Digesta 9, 1, 3 i Digesta 9, 3, 7. Do Wadysawa mierci ojca osiad na yciu syn Mieszka.
333 332 331

et

liberi

capitis

nulla

sit

aestimatio,

Laskonogiego (por. wyej, stolicy gnienieskiej jako

przyp. 18), ktry po jedyny pozostay przy

Sola enim fides es quae claudit et aperit, propagat et artat, firmat et conservat imperia; 'wiara' tu w znaczeniu 'wiernoci'. Por. Codex l, l, 8, 4. Stopniowanie: re Gallum fundamentum, regii capitis diadema, diadematis gemmarum gemma, omnium praestantissimorum praestantia, omnium insigniorum perinsigne.
334

nikim staje si kto, poniewa sprawiedliwy yje z wiary335, ktra im dzisiaj rzadsza jest, tym milsza. Waszej wic wiary stao z najwiksz przyjmuj wdzicznoci; na razie w kilku sowach dzikuj, przyrzekajc w przyszoci odwdziczy si ze wszystkich si. Atoli w wielkich sprawach naley zabiega o niemae rady. Bezpieczniej bowiem pynie si w bezwietrznej ciszy, jeeli unikn si daj rozbicia powodowane niezgod i zawici, od czego wzburzone bawany wznosz si z naga od nagej nowoci rzeczy. A zwyky one rodzi si z doniosych zdarze, nieroztrzsanych i nieprzewidzianych. Przedsibierzemy rzecz zaiste trudn, ktra wymaga pomocy zarwno si, jak rady. Suszne za jest, aby uczestnikiem rady by ten, ktrego chcesz mie wsplnikiem [w dwiganiu] ciaru. Jeli si wic [wam] podoba, owszem, poniewa powinno wszystkim si podoba, bratu naszemu, ksiciu Lestkowi, chc wyjawi nasze postanowienie, aby wasz zamiar nie by bezowocny. Tylko on bowiem moe i stan na zawadzie, i zapewni powodzenie. Modszy bowiem brat, ksi mazowiecki Konrad, we wszystkim stosuje si do woli brata336. Nie wtpi jednak, e i Wadysawowice337 pjd za jego skinieniem. Chocia nie jest rzecz wan cieszy si ich yczliwoci, warto jednak zabiega o to, aby nie narazi si na ich zawi". Zaraz tedy rzecz przedstawia przez posw i taki le list: Nad ycie wasne ukochanemu bratu, ksiciu Lestkowi, ksi Wadysaw (przekazuje) wraz z pozdrowieniem (yczenie) wszelkiej w yciu pomylnoci338. Rwnowaga rozumu nie znosi, aby
List do Rzymian 1, 17; Do Galatw 3, 11; Do Hebrajczykw 10, 38, a wczeniej Proroctwo Habakuka 2, 4. Konrad by o rok modszy od Leszka. Ze zdania tego wynika, e Konrad mia ju wtedy wydzielon dzielnic.
337 338 336 335

Wadysawowice z linii lskiej. formua pozdrowienia nie listy: Bolesawa Krzywous-

cum salute vitae universum; dajca si przetumaczy dosownie. Por. tego w ks. II, rozdz. 28 i Kolomana w ks. III, rozdz. 4.

zdrowy umys bowiem:

sprzeciwia

si

wadzi

samym

sob339.

Al-

Czyje to duch, czyj rozum niezgodny jest z sob sam?

Wszelako jednakowo przekona nie daje przystpu przeciwiestwu340. Przecie tak sam niepodzieln ja takiej samej duszy341 i natura nam daa, i nieustanna mio j zespala. Rodzi to w nas jednakow wol i wspbrzmice we wszystkim przyzwolenie342. A poniewa ponad wszelak wtpliwo przekonalimy si, i zrzeklicie si pryncypatu krakowskiego, wiedzcie przeto, i w tej sprawie yczenia wszystkich skaniaj si ku nam. Zamiar ten zamylamy podj tym ufniej, im mniej wtpimy o waszej yczliwoci, nie po to, aby nim owadn na zawsze, lecz aby umoliwi wam atwiejszy do niego powrt, gdybycie takie postanowienie powzili. Takie wic zaatwienie sprawy nie stanowi naszego wywyszenia, ale pomnoenie waszej chway. Zreszt zaniedba moliwoci wtedy, kiedy mgby si wywyszy, nie jest niczym innym jak si umniejszy". [Ksi Lestek] pojwszy z myli i brzmienia tego listu, jakie zamiary ywi wobec niego i jego stronnikw [ksi Wadysaw]343, przychyla si do ycze brata wbrew radom biskupw, panw i roztropnych mw. DostrzeGall bowiem i biadali, e z tego powodu nastpstwo synw Kazimierza w dalszym piasStatus rationis non patitur, sanae statum mentis a se dissidere vel semet corrixari. 340 dissidentiam enim vix admittit identitas animorum; identitas mona tu tumaczy jako 'jedno', ale Wincenty posuy si tu terminologi logiczn. Por. ten sam termin, ale w zastosowaniu do definicji spoeczestwa, ks. Ii, rozdz. 1. 341 animae individuum, take pojcie filozoficzne. 342 consonum in omnibus consensum; autor t delikatn sytuacj prawn stara si przedstawi za pomoc moliwie precyzyjnej terminologii. 343 Uzupeniam wg Kron. wpol. MPH II, s. 552, MPH s.n. VIII, s. 78.
339

towaniu tej godnoci upada i e sam [Lestek] dziaa na swoj szkod. Dlatego brat jego, ksi Konrad, ledwo nareszcie jakby zmuszony, powierzchownie tylko, jak si zdawao, da si nakoni do ich woli344. Tak wic w obliczu caej Polski, za zgod ksit i wielmow oraz caego rycerstwa, od pieszego woja a po najwyszego [dowdc], pryncepsem Krakowa ustanowiono ksicia Wadysawa. One okazywa wszystkim tak przystpn, tak ujmujc, tak askaw, tak sodk i mi, ufn yczliwo, e aby nie mniemano, i ma w pogardzie bdy drugich a jeszcze bardziej, iby si nie zdawao, e jest zadufany we wasnych przymiotach, wszystkim okazywa si nadzwyczaj ludzkim345.

'Ich', czyli Wadysawa i Leszka. Wadysaw Laskonogi obj pryncypat w Krakowie od razu po mierci Mieszka Starego, tj. w 1202 r. i rzdzi tam a do mierci palatyna Mikoaja, tj. do 1206 r., od kiedy to dopiero datuj si rzdy Leszka Biaego; G. Labuda, Dwa zamachy stanu, s. 103 n. 345 sese offerret cunctis affabilitate praestabilem; tak kocz si wszystkie prawie rkopisy Kroniki z wyjtkiem dwch z XV i XVI w., gdzie s jeszcze sowa: etiam dona largissimo effundendo. Quo non obstante subito principatu Cracouiensi cedere est coactus. Ma je rwnie Kronika wielkopolska. A. Bielowski, MPH II, s. 447, 210, 211. Wiadomo o rychym ustpieniu Wadysawa Laskonogiego z Krakowa podana jest z perspektywy wielkopolskiej; G. Labuda, Dwa zamachy stanu w Polsce, s. 102104. Dodatek ten stylistycznie bliszy jest kronikarzowi wielkopolskiemu ni Wincentemu. To, e istotnie nie byo go w oryginale, powiadcza kolofon rkopisu Eugeniuszowskiego, powtrzony za egzemplarzem poznaskim bezporednio po sowie prestabilem: Finit cronica sive originale regum et principum Polonie edita per magistrum Vincencium Cracouiensem episcopum scripta per manum Nicolai Poznaniensis canonici et plebani de Sydce. Zob. we Wstpie, s. VVI, przypisy 5 i 186.

344