Spencer A.

Rathus

MU

Psychologia
wspczesna
lepiej wicej* przystpniej

Spencer A. Rathus

Psychologia
wspczesna
Przekad: Bogdan Wojciszke

GWP GDASKIE WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE Gdask 2004

Recenzje wydawnicze: prof. Bogdan Wojciszke prof. Dariusz Doiski Tytu oryginau: Psychology in the New Millenium, seventh edition, by Spencer A. Rathus ISBN: 0155082159 Copyright 1999 by Wadsworth, a division of Thomson Learning Translation copyright 2004 by Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne Wszystkie prawa zastrzeone. Ksika ani adna jej cz nie moe by przedrukowywana ani w aden inny sposb reprodukowana lub odczytywana w rodkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Gdaskiego Wydawnictwa Psychologicznego.

DO PROWADZCYCH ZAJCIA WSTP JAK ODNIE SUKCES NA STUDIACH Rozdzia 1 Rozdzia 2 Rozdzia 3 Rozdzia 4 Rozdzia 5 Rozdziao Rozdzia 7 Rozdzia 8 Rozdzia 9 Rozdzia 10 Rozdzia 11 Rozdzia 12 Rozdzia 13 Rozdzia 14 Rozdzia 15 Rozdzia 16 Rozdzia 17 CO TO JEST PSYCHOLOGIA? METODY BADA PSYCHOLOGICZNYCH BIOLOGIA A ZACHOWANIE ROZWJ W CIGU YCIA WRAENIA I SPOSTRZEGANIE WIADOMO UCZENIE SI PAMI MYLENIE I JZYK INTELIGENCJA MOTYWACJE I EMOCJE OSOBOWO PE I SEKSUALNO STRES I ZDROWIE ZABURZENIA PSYCHICZNE METODY TERAPII PSYCHOLOGIA SPOECZNA

16 23 30 41 75 113 157 205 255 293 333 371 409 441 479 519 563 603 647 685 725 737 742 792 851 860 872

Wydanie pierwsze w jzyku polskim Edytor: Anna witajska Redaktor prowadzcy: Sylwia Kot Redakcja naukowa: Bogdan Wojciszke, Dariusz Wieczorek (rozdzia 3) Redakcja polonistyczna: Jolanta wietlikowska, Bogumia Cirocka (rozdzia 3, 4, 5, 6) Korekta: Kazimierz wietlikowski Skad: Piotr Machola Projekt okadki: Agnieszka Wjkowska Wskazwki dla bibliotekarzy: 1/ wstp do psychologii 2/ psy

ISBN 83-89120-94-1

Biblioteka DSWE we Wrocawiu 159.9

Druk: Druk-Intro, S.A. ul. witokrzyska 32, 88-100 Inowrocaw

300-021830-00-0

Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne sp. z o.o. ul. Bema 4/la, 81-753 Sopot, tel./fax (058) 551-61-04, 551-11-01 e-mail: gwp@gwp.pl http://www.gwp.pl

Dodatek A STATYSTYKA Dodatek B ODPOWIEDZI DO KWESTIONARIUSZY SOWNIK BIBLIOGRAFIA INDEKS NAZWISK INDEKS RZECZOWY SPIS RYCIN I ILUSTRACJI

Psychologia a ycie codzienne: krytyczne podejcie do czytania z fusw, doni i gwiazd PODSUMOWANIE SPIS TRECI SPIS POMOCY DYDAKTYCZNYCH DO PROWADZCYCH ZAJCIA WSTP JAK ODNIE SUKCES NA STUDIACH (PSYCHOLOGICZNYCH LUB INNYCH) PSYCHOLOGIA STUDIOWANIA PSYCHOLOGII Skupianie uwagi Planowanie Rnorodno zada w cigu dnia Akceptacja wasnego poziomu wydolnoci Zwalczanie dystraktorw Nagradzanie siebie samego Sze faz aktywnego uczenia si Kwestionariusz: Czy zaamujesz si pod presj stresu egzaminacyjnego? Skala Lku Egzaminacyjnego Suinna Radzenie sobie z lkiem egzaminacyjnym Rozdzia 1 CO TO JEST PSYCHOLOGIA? PSYCHOLOGIA JAKO NAUKA CZYM ZAJMUJ SI PSYCHOLOGOWIE? Dziedziny psycbologii KRTKE OMWIENIE DUGICH DZIEJW PSYCHOLOGII Strukturalizm Funkcjonalizm Behawioryzm Psychologia postaci Psychoanaliza Czoowa dziesitka psychologw Psychologia a rnorodno wiata: zrnicowanie psychologw JAK NA ZACHOWANIE PATRZ, PSYCHOLOGOWIE WSPCZENI Perspektywa biologiczna Perspektywo poznawcza Perspektywa humanistyczno-egzystencjalna Perspektywa psychodynamiczna Perspektywa procesw uczenia si Perspektywa spoeczno-kulturowa MYLENIE KRYTYCZNE A PSYCHOLOGIA Zasady mylenia krytycznego Psychologia o ycie codzienne: krytyczna refleksja o ksikach na temat samopomocy: czy istniej cudowne sposoby? Psychologia dzi i jutro: gorco, gorco, gorco! Najpowszechniejsze bdy w argumentacji PODSUMOWANIE Rozdzia 2 METODY BADA PSYCHOLOGICZNYCH SZOKUJCE WYNIKI EKSPERYMENTU MILGRAMA METODA NAUKOWA: EMPIRYCZNE SPRAWDZANIE TRAFNOCI WASNYCH POMYSW Rozdzia 3 BIOLOGIA A ZACHOWANIE 68 70 71 72 NEURONY: W BANIOWYM LESIE Struktura komrki nerwowej Impuls nerwowy Synapsa Neuroprzekaniki UKAD NERWOWY Orodkowy ukad nerwowy Obwodowy ukad nerwowy KORAMZGOWA Geografia kory mzgowej Myl, jzyk a kora mzgowa Lewy mzg, prawy mzg? Rczno- czy leworczno jest przeklestwem?... Eksperymenty z rozszczepieniem mzgu: Gdy zanika komunikacja midzy pkulami UKAD HORMONALNY Podwzgrze Przysadka mzgowa: Dyrektor wielkoci ziarnka groszku Trzustka: Och, jak sodko (lub och, jak gorzko) Tarczyca: Regulator szybkoci Nadnercza: Radzenie sobie ze stresem Jdra i jajniki Psychologia a rnorodno wiata: midzykulturowe spojrzenie na menstruacj Psychologia a ycie codzienne: jak sobie radzi z zespoem napicia przedmiesiczkowego DZIEDZICZENIE: NATURA NATURY Geny i chromosomy Badania osb spokrewnionych Psychologia dzi i jutro: ilu nas jest, a ilu bdzie?... Psychologia a ycie codzienne: zastosowanie Programu Badania Genomu Ludzkiego w ochronie zdrowia PODSUMOWANIE Rozdzia 4 ROZWJ W CIGU YCIA SPORNE KWESTIE W PSYCHOLOGII ROZWOJU Czy rozwj jest dzieem natury czy kultury? Czy rozwj ma charakter cigy czy skokowy? ROZWJ PRENATALNY

107 110

ROZWJ FIZYCZNY Psychologia a ycie codzienne: przeciwdziaanie anomaliom genetycznym i chromosomalnym Odruchy Rozwj percepcyjny ROZWJ SPOECZNY Stadia rozwoju psychospoecznego wedug Erika Eriksona Przywizanie Style wychowawcze: wychowanie kompetentnego dziecka Dziecko w przedszkolu Zncanie si nad dziemi Psychologia a ycie codzienne: jak zosta autorytatywnym rodzicem ROZWJ POZNAWCZY Teoria stadiw rozwoju poznawczego Jeana Piageta.. Rozwj poznawczy z punktu widzenia badaczy procesw przetwarzania informacji Teoria rozwoju moralnego Lawrence'a Kohlberga .... Psychologia a rnorodno wiata: czy mczyni i kobiety rni si przebiegiem rozwoju moralnego?... OKRES DORASTANIA Rozwj fizyczny Rozwj spoeczny i rozwj osobowoci

162 162 163 163 166 167 167 171 172 174 174 175 175 182 183 186 187 187 189

5 ]4 ]f> 23

113 114 115 117 119 119 123 123 129 131 131 133 135 136 137 139 140 140 141 141 142 142 143 145

3Q

30 30 31 32 32 33 34 34 36 37
4]

/5

76

78

PRBKI I POPULACJE: PRZEDSTAWIANIE LUDZKIEJ RNORODNOCI 81 Problemy z uoglnianiem wynikw bada psychologicznych 82 Psychologia a rnorodno wiata: badania z udziaem kobieti grup mniejszociowych 83 METODY OBSERWACJI: EBY CI LEPIEJ WIDZIE Studium przypadku Sondae Psychologia a rnorodno wiata: sonda dotyczcy obyczajw seksualnych Testy Obserwacja w warunkach naturalnych Obserwacja w warunkach laboratoryjnych BADANIA KORELACYJNE METODA EKSPERYMENTALNA Zmienne zalene i niezalene Grupy eksperymentalne i kontrolne Niewiadomo i podwjna niewiadomo manipulacji eksperymentalnej Psychologia dzi i jutro: w globalnym laboratorium badawczym METODY BADANIA MZGU ETYCZNE PROBLEMY BADA I PRAKTYKI PSYCHOLOGICZNEJ Badania z udziaem ludzi Badania nad zwierztami

43 45 45 49 50 50 51 53 55 56 57 58 58 59 61 61 62 63 65 67

84 85 86 87 89 90 91 92 95 96 96 96 100 100 103 104 106

ROZWJ CZOWIEKA DOROSEGO 191 Wczesna doroso 191 Wiekredni 192 Psychologia dzi i jutro: jaki zegar biologiczny? 195 Pna doroso 196 Psychologia a rnorodno wiata: pe i pochodzenie etniczne a starzenie si 197 PODSUMOWANIE 202

146 148 Rozdzia 5 149 WRAENIA I SPOSTRZEGANIE 151 WRAENIA I SPOSTRZEGANIE: BILET DO WIATA ZEWNTRZNEGO Absolutne progi wraliwoci: czy istniej? 152 Progi rnicy: To samo czy co innego? Teoria detekcji sygnaw: czy wystarczy bystro 154 Detektory cech Adaptacja sensoryczna: Czy co si zmienio? 157 158 158 158 159 WRAENIA WZROKOWE: ZAWSZE NIECH WIECI SOCE wiato: Jaka jest jego natura? Oko: eby ci lepiej widzie Widzenie barw: Tworzenie wewntrznego wiata kolorw Psychologiczne wymiary koloru

205 207 207 208 209 210 210 211 212 212 216 216

Teorie widzenia barw lepota na kolory SPOSTRZEGANIE WZROKOWE Organizacja spostrzee Spostrzeganie ruchu Spostrzeganie gbi Problemy ze spostrzeganiem wzrokowym Stao" spostrzee Zudzenia zmysowe SUCH Wysoko i gono dwiku Ucho: eby ci lepiej sysze Lokalizowanie dwikw Spostrzeganie wysokoci i gonoci dwikw Guchota Psychologia a rnorodno wiata: znaki czasu ZMYS WCHU '.

217 219 219 220 222 223 226 227 229 231 231 233 235 236 237 238 239

DEPRESANTY, CZYLI RODKI USPOKAJAJCE Alkohol Psychologia a rnorodno wiata: alkoholizm, pe i pochodzenie etniczne Kwestionariusz: dlaczego pijesz? Opiaty Barbiturany i metakwalon STYMULANTY, CZYLI RODKI POBUDZAJCE Amfetaminy Kokaina Papierosy (nikotyna) Psychologia a ycie codzienne: rzucanie palenia Psychologia dzi i jutro: czy okae si, e nikotyna dziaa... dobroczynnie? HALUCYNOGENY Marihuana LSD i inne halucynogeny MEDYTACJA BIOLOGICZNE SPRZENIE ZWROTNE: DOTKN NIEDOTYKALNEGO HIPNOZA: W TRANSIE Psychologia a ycie codzienne: prby medytowania.. Zmiany wiadomoci wywoane hipnoz Teorie hipnozy PODSUMOWANIE Rozdzia 7 UCZENIE SI WARUNKOWANIE KLASYCZNE Iwan Paww i dzwonek Bodce i reakcje w warunkowaniu klasycznym Rodzaje warunkowania klasycznego Awersje smakowe Wygaszanie i spontaniczny nawrt reakcji Uoglnianie i rnicowanie Warunkowanie wyszego rzdu Zastosowania warunkowania klasycznego WARUNKOWANIE SPRAWCZE Edward Thorndike i prawo efektu B. F. Skinner i wzmocnienia Typy wzmocnie ; Wygaszanie i spontaniczny nawrt reakcji w warunkowaniu sprawczym Wzmocnienia a nagrody i kary Bodce rnicujce Schemat podawania wzmocnie Zastosowania warunkowania sprawczego Psychologia a ycie codzienne: zastosowanie warunkowania w przezwycianiu strachu u dzieci... Psychologia dzi i jutro: wirtualna klasa szkolna

270 271 271 273 274 275 275 275 276 277 278 280 280 280 281 283 284 285 286 287 288 290

CZYNNIKI POZNAWCZE W UCZENIU SI Teoria kontyngencji: Co naprawd" dzieje si podczas warunkowania klasycznego? Utajone uczenie si: Mapy poznawcze Uczenie si przez obserwacj: O poytkach mapowania (z wyborem) Psychologia a rnorodno wiata: kultura, pochodzenie etniczne a osignicia szkolne Psychologia a ycie codzienne: jak nauczy dzieci, by nie naladoway przemocy ogldanej w telewizji.... PODSUMOWANIE Rozdzia 8 PAMI PI WYZWA DLA PAMICI TRZY RODZAJE PAMICI Pami epizodyczna Pami semantyczna Pami proceduralna TRZY PROCESY PAMICIOWE Kodowanie Przechowywanie Przypominanie TRZY STADIA PAMICI Pami sensoryczna Pami krtkotrwaa Pami dugotrwaa

323 323 324 324 327 328 330

ROZWIZYWANIE PROBLEMW 374 Rne podejcia do rozwizywania problemw 375 Czynniki wpywajce na rozwizywanie problemw ... 378 TWRCZO Twrczo a zdolnoci szkolne Czynniki wpywajce na twrczo ROZUMOWANIE Typy rozumowania WYDAWANIE SADW I PODEJMOWANIE DECYZJI Heurystyki w podejmowaniu decyzji Konsekwencje perspektywy - powiedz to raz jeszcze... Psychologia a rnorodno wiata: czarno-biae podejcie do sprawy 0. J. Simpsona Mdro po fakcie JZYK Podstawowe pojcia z zakresu wiedzy o jzyku ROZWJ JZYKOWY Rozwj sownika Rozwj skadni Rozwj jzyka bardziej zoonego Teorie rozwoju jzykowego Psychologia a ycie codzienne: dwujzyczna edukacja.. Dwujzyczno Psychologia a rnorodno wiata: jzyk ebonik .... JZYKAMYL Hipoteza relatywizmu jzykowego PODSUMOWANIE Rozdzia 10 INTELIGENCJA TEORIE INTELIGENCJI Teorie czynnikowe Teoria inteligencji wielorakiej Gardnera Triarchiczna teoria Sternberga Teoria inteligencji emocjonalnej POMIAR INTELIGENCJI Indywidualne testy inteligencji Psychologia dzi i jutro: sztuczna inteligencja Testy grupowe Psychologia a rnorodno wiata: spoeczno-ekonomiczne i etniczne zrnicowanie inteligencji KRACOWE NATENIA INTELIGENCJI Upoledzenie umysowe Wybitne uzdolnienia Psychologia a ycie codzienne: uatwianie rozwoju dzieci wybitnie zdolnych 382 384 384 386 386 387 388 389 391 392 393 394 395 396 397 397 399 401 402 403 404 405 406

333 334 335 335 335 335 336 336 337 337 338 340 343 347 355 357 357 359 360 361 362 364 365 365 365 367 368 371 372

ZMYSSMAKU 240 Psychologia dzi i jutro: czy w XXI wieku bdziemy si posugiwa szstym zmysem" - seksu? 241 ZMYSY SKRY Dotyk i nacisk Temperatura Psychologia dzi i jutro: wraenia, spostrzeganie i rzeczywisto wirtualna Bl: Niechciany komunikat Psychologia a ycie codzienne: radzenie sobie z blem.. KINESTEZJA ZMYS RWNOWAGI: UTRZYMYWANIE SI W POZYCJI PIONOWEJ SPOSTRZEGANIE POZAZMYSOWE PODSUMOWANIE Rozdzia 6 WIADOMO CZYM WACIWIE JEST WIADOMO SEN I MARZENIA SENNE Fazysnu Funkcje snu Marzenia senne Psychologia a ycie codzienne: walka z bezsennoci... Zaburzenia snu 241 241 243 243 244 246 247 248 249 251

293 295 295 297 298 299 300 302 304 304 306 307 307 310 312 312 314 315 318 319 321

ZRNICOWANIE POZIOMW PRZETWARZANIA INFORMACJI A PAMI ZAPOMINANIE Zadania uywane do pomiaru zapominania Teoria hamowania Wyparcie Amnezja dziecica Psychologia a ycie codzienne: wykorzystanie psychologii w polepszaniu pamici Amnezja nastpcza i wsteczna BIOLOGIA PAMICI: OD ENGRAMW DO ADRENALINY Zmiany na poziomie neuronalnym Zmiany na poziomie strukturalnym Psychologia dzi i jutro: co przechowuj badania nad biologi pamici? PODSUMOWANIE Rozdzia 9 MYLENIE I JZYK POJCIA I PROTOTYPY: PODSTAWOWE SKADNIKI MYLI

409 410 410 413 413 415 416 416 417 421 422 424 424 425 427

255 256 258 259 261 261 264 265

ZMIANY STANW WIADOMOCI POD WPYWEM NARKOTYKW 268 Naduywanie substancji psychoaktywnych i uzalenienie od nich 268 Przyczyny naduywania substancji psychoaktywnych i uzalenie od nich 269

KONTROWERSJE WOK TESTW INTELIGENCI: CO NAPRAWD MIERZ? Czy mona zbudowa kulturowo neutralny test inteligencji? WYZNACZNIKI INTELIGENCJI: SKD SI ONA BIERZE? Genetyczne uwarunkowania inteligencji rodowiskowe uwarunkowania inteligencji Psychologia dzi i jutro: czy muzyka pomoe dzieciom osign sukces? Pochodzenie etniczne a inteligencja: podsumowanie.. Psychologia a ycie codzienne: polepszanie funkcjonowania intelektualnego PODSUMOWANIE Rozdzia 11 MOTYWACJE I EMOCJE KILKA TERMINW TEORIE MOTYWACJI: DLACZEGO ROBIMY TO, CO ROBIMY Teoria instynktu: Robimy to, co samo naturalnie przychodzi" Redukcja popdw i homeostaza Teoria humanistyczna: Musz by sob" Teoria poznawcza: Myl, wic jestem konsekwentny" Psychologia a rnorodno wiata: spoteczno-kulturowe spojrzenie na motywacj Ocena teorii motywacji

428 428 429 430 432 434 437 437 438

Wyraanie emocji Hipoteza sprzenia zwrotnego Teorie emocji: czy najpierw s emocje? PODSUMOWANIE Rozdzia 12 OSOBOWO WSTPNE ROZWAANIA NA TEMAT OSOBOWOCI

469 470 471 476

Rozdzia 13 PE I SEKSUALNO

519

479 480

BIEGUNOWO PCI: STEREOTYPY PCI I ICH KOSZTY 521 Psychologia a rnorodno wiata: stereotypy pci w kulturze latynoskiej 523 Koszty polaryzacji pci 523 Kariery zawodowe 524 PSYCHICZNE ZRNICOWANIE PCI: NIECH YJE RNICA CZY NIECH YJE PODOBIESTWO? 526 Zdolnoci poznawcze 526 Zachowania spoeczne 528 GENEZA ZRNICOWANIA PCI: STAWANIE SI KOBIET, STAWANIE SI MCZYZN 529 Wpywy biologiczne 529 Wpywy psychologiczne 530 ATRAKCYJNO: O LUBIENIU, MIOCI I BLISKICH ZWIZKACH Czynniki wpywajce na atrakcyjno fizyczn Mio Kwestionariusz: mierzenie mioci Orientacja seksualna Psychologia a rnorodno wiata: pochodzenie etniczne a orientacja seksualna - kwestia przynalenoci Psychologia dzi i jutro: globalna wioska gejw PRZYMUS SEKSUALNY Gwat Kwestionariusz: mity kulturowe tworzce klimat wspierania gwatw Psychologia a ycie codzienne: zapobieganie gwatom Psychologia a ycie codzienne: przeciwstawi si molestowaniu seksualnemu Molestowanie seksualne ZACHOWANIA SEKSUALNE Cykl reakcji seksualnej Zaburzenia seksualne i ich terapia 534 534 538 540 541 542 543 545 545 546 547 548 549 550 550 552

441 442 443 443 444 445 446 446 447

PERSPEKTYWA PSYCHODYNAMICZNA 480 Teoria rozwoju psychoseksualnego Zygmunta Freuda .. 480 Inne teorie psychodynamiczne 485 Ocena podejcia psychodynamicznego 487 Psychologia a rnorodno wiata: indywidualizm a zwizki z innymi 488 PERSPEKTYWA TEORII CECH 490 Od Hipokratesa do wspczesnoci 490 HansEysenck 491 Model Wielkiej Pitki" 492 Ocena teorii cech 492 Psychologia dzi i jutro: biologiczne drogi poprawiania osobowoci 493 PERSPEKTYWA TEORII UCZENIA SI Behawioryzm Teoria spoeczno-poznawcza Kwestionariusz: znajdziesz si na czy pod wozem? Skala Oczekiwanego Sukcesu Ocena teorii uczenia si PERSPEKTYWA HUMANISTYCZNO-EGZYSTENCJALNA , Abraham Maslow i wyzwania samourzeczywistnienia... Kwestionariusz: czy starasz si by tym, kim mgby by? Teoria Ja Carla Rogersa Psychologia a ycie codzienne: poprawianie samooceny Ocena perspektywy humanistyczno-egzystencjalnej... PERSPEKTYWA SPOECZNO-KULTUROWA Indywidualizm a kolektywizm Czynniki spoeczno-kulturowe a Ja Akulturacja a samoocena Ocena perspektywy spoeczno-kulturowej MIERZENIE OSOBOWOCI Testy obiektywne Testy projekcyjne Psychologia a ycie codzienne: posugiwanie si testami wyboru kariery zawodowej PODSUMOWANIE 494 494 495 497 499 500 500 501 501 502 503 505 506 507 507 508 509 509 511 512 516

Kwestionariusz: Skala Readaptacji Spoecznej Psychologiczne modyfikatory stresu Kwestionariusz: jeste typem A czy B? Psychologia i ycie codzienne: agodzenie skutkw zachowania typu A Oglny zesp przystosowania Kwestionariusz: Skala Umiejscowienia rda Poczucia Kontroli Wpyw stresu na ukad odpornociowy Psychologia a ycie codzienne: radzenie sobie ze stresem WIELOCZYNNIKOWE PODEJCIE DO ZDROWIA I CHOROBY Moliwo zapobiegania ujawnieniu si tych paskudnych genw" Psychologia a rnorodno wiata: zrnicowanie populacji a choroby Ble gowy Wiecowa choroba serca Rak Psychologia dzi i jutro: psychologia zdrowia XXI wieku. Psychologia a ycie codzienne: zmniejszanie ryzyka raka piersi PODSUMOWANIE Rozdzia 15 ZABURZENIA PSYCHICZNE CZYM S ZABURZENIA PSYCHICZNE KLASYFIKACJA ZABURZE PSYCHICZNYCH ZABURZENIA LKOWE Psychologia dzi i jutro: czy nasze problemy bd diagnozowane przez komputer? Typy zaburze lkowych Teorie zaburze lkowych ZABURZENIA DYSOCJACYJNE Typy zaburze dysocjacyjnych Teorie zaburze dysocjacyjnych ZABURZENIA SOMATOFORMICZNE ZABURZENIA NASTROJU Typy zaburze nastroju Psychologia a rnorodno wiata: kobiety a depresja Teorie zaburze nastroju Samobjstwo Psychologia a ycie codzienne: walka z depresj Psychologia a ycie codzienne: zapobieganie samobjstwom SCHIZOFRENIA Typy schizofrenii Teorie schizofrenii

568 574 576 578 581 582 584 586 590 590 592 594 595 596 598 599 601

603

605 606 608 609 610 613 615 615 617 618 619 619 621 621 623 624 628 629 631 632

GD: CZY MAMY ZEGAR W ODKU? 448 Otyo: problem powany i czsty 450 Psychologia a ycie codzienne: kontrola wagi ciaa.. 452 MOTYWY BODCOWE Stymulacja sensoryczna i aktywno Kwestionariusz: Skala Poszukiwania Dozna Eksploracja i manipulacja 454 454 455 456

TEORIA DYSONANSU POZNAWCZEGO: DOPASOWYWANIE 457 Uzasadnianie wysiku: Skoro to zrobiem, musi to by wane" 458 OSIGNICIA, AFILIACJA I AGRESJA Potrzeba osigni Potrzeba afiliacji: Ludzie, ktrzy potrzebuj ludzi".. Psychologia a ycie codzienne: podwyszanie produktywnoci a zadowolenie z pracy Motywacja do agresji: pewne fakty o yciu i mierci... EMOCJE: KIEDY YCIE NABIERA RUMIECW Pobudzenie, emocje i wykrywanie kamstwa Ile jest emocji i skd si bior? 459 459 461 462 463 466 467 469

AIDS I INNE CHOROBY PRZENOSZONE DROG PCIOW 554 AIDS 556 Psychologia a ycie codzienne: zapobieganie chorobom przenoszonym drog pciow 558 PODSUMOWANIE Rozdzia 14 STRES I ZDROWIE PSYCHOLOGIA ZDROWIA STRES: NACISKI, WYCISKI I UCILIWOCI rda stresu
563

560

564 564 565

ZABURZENIA OSOBOWOCI Typy zaburze osobowoci Teorie zaburze osobowoci ZABURZENIA ODYWIANIA Typy zaburze odywiania Psychologia dzi i jutro: czy bdziemy rywalizowa z cyberwzorcami? Psychologia a rnorodno wiata: zaburzenia odywiania a pe Teorie zaburze odywiania PODSUMOWANIE

634 634 635 637 637 638 640 642 644

TERAPIE BIOLOGICZNE Farmakoterapia Terapia elektrowstrzsami Psychochirurgia Psychologia dzi i jutro: wypatrujc dekady mzgu"... Czy terapie biologiczne s skuteczne? POSUMOWANIE Rozdzia 17 PSYCHOLOGIA SPOECZNA POSTAWY Problem zgodnoci zachowania z postawami rda postaw Zmienianie postaw drog perswazji Uprzedzenia Psychologia a ycie codzienne: zwalczanie uprzedze... SPOECZNA PERCEPCJA Efekty kolejnoci: Woga pierwszego wraenia Wyjanianie przyczyn zachowania: Teoria afrybucji.. Psychologia a ycie codzienne: jak wywrze dobre wraenie Jzyk ciaa Psychologia dzi i jutro: czy psychologowie mog doprowadzi do wieku pokoju? WPYW SPOECZNY Posuszestwo wobec autorytetu Konformizm: Czy wikszo ma racj? Psychologia a rnorodno wiata: Naciski wywierane na muzumanki ZACHOWANIA GRUPOWE Facylitacja spoeczna Grupowe podejmowanie decyzji Polaryzacja grupowa i ryzykowne przesunicie Syndrom mylenia grupowego Zachowanie tumu a deindywiduacja Altruizm a zjawisko obojtnego przechodnia PSYCHOLOGIA RODOWISKOWA Haas: 0 podkadzie muzycznym, rocku i zbyt nisko latajcych samolotach Temperatura 0 zapachach i zanieczyszczeniu powietrza Toki przestrze osobista PODSUMOWANIE Dodatek A STATYSTYKA STATYSTYKA OPISOWA Rozkad czstoci Miary tendencji centralnej Miary zmiennoci

678 678 680 680 681 681 682 685 687 687 688 689 692 694 696 696 697 700 702 703 704 705 707 709 711 711 712 713 714 715 716 718 719 719 720 720 723 725 726 726 728 729

KRZYWA NORMALNA WSPCZYNNIK KORELACJI WNIOSKOWANIE STATYSTYCZNE Rnice istotne statystycznie Prby i populacje Dodatek B ODPOWIEDZI DO KWESTIONARIUSZY Klucz odpowiedzi do kwestionariusza Dlaczego pijesz?" Klucz odpowiedzi do kwestionariusza Skala poszukiwania dozna" Klucz odpowiedzi do kwestionariusza Znajdziesz si na czy pod wozem. Skali oczekiwanego sukcesu" Klucz odpowiedzi do kwestionariusza Mierzenie mioci"

732 733 734 735 736 737 737 737 738 738

Klucz odpowiedzi do kwestionariusza Mity kulturowe tworzce klimat wspierania gwatw" Klucz odpowiedzi do kwestionariusza Skala readaptacji spoecznej" Klucz odpowiedzi do kwestionariusza Jeste typem A czy typem B" Klucz odpowiedzi do kwestionariusza Skala umiejscowienia rda poczucia kontroli" Klucz odpowiedzi do kwestionariusza Skala Asertywnoci Rathusa" SOWNIK BIBLIOGRAFIA INDEKS NAZWISK INDEKS RZECZOWY SPIS RYCIN I ILUSTRACJI

738 739 739 740 740 742 792 851 860 872

Rozdzia 16 METODY TERAPII CZYM JEST TERAPIA? I ANTYDOTEM ZAPOMNIENIA WYPRZE" Historia metod terapeutycznych TERAPIE PSYCHODYNAMICZNE Psychoanaliza tradycyjna Gdzie byo id, tam bdzie ego" Wspczesne podejcia psychodynamiczne TERAPIE HUMANISTYCZNO-EGZYSTENCJALNE Terapia skoncentrowana na kliencie: Usuwanie przeszkd w samorealizacji Terapia Gestalt: Poczy to razem TERAPIA BEHAWIORALNA Metody redukcji lku Psychologia dzi i jutro: rzeczywisto wirtualna Warunkowanie awersyjne Metody warunkowania sprawczego Kwestionariusz: Skala Asertywnoci Rathusa Psychologia a ycie codzienne: jak sta si bardziej asertywnym Metody samokontroli.. TERAPIE POZNAWCZE Terapia poznawcza: Jak pozby si umysowych bdw Terapia racjonalno-emotywno-behawioralna: Przezwycianie musz" i powinienem" TERAPIE GRUPOWE Grupy spotkaniowe Terapia par Terapia rodzin CZY PSYCHOTERAPIA JEST SKUTECZNA? Problemy bada nad psychoterapi Analizy skutecznoci psychoterapii Psychologia a rnorodno wiata: psychoterapia dla wszystkich

647 648 648 650 650 652 653 654 654 656 656 658 659 659 660 662 663 664 666 668 668 669 671 671 672 672 674 675

Wypatrujc dekady mzgu" Czy psychologowie mog doprowadzi do wieku pokoju

681 703

Z PROFILU
Arystoteles Wilhelm Wundf WilliamJames Mary Whiton Calkins Kenneth B. Clark Przypadek Genie" Przypadek Fineasza Gage'a PaulBroca Karol Darwin JeanPiaget Lawrence Kohlberg GustavT. Fechner Ernst Heinrich Weber Hermannran Helmholtz JohnB.Watson Franz Anton Mesmer Iwan Paww Maty Albert B.F.Skinner George Mifler Hermann Ebbinghaus NoamChomsky Robert Williams Alfred Binet Sir Francis Galton ClaudeSteele Leon Festinger Henry A. Murray Zygmunt Freud Karen Horney Erik Erikson Sandra Lipsitz Bem Mot na czarownice May Hans Philippe Pinel Carl Rogers Aaron Beck Beverly A. Greene Gustave Le Bon Bibb atane 49 50 51 57 59 86 101 134 147 176 184 208 209 218 257 287 296 304 309 344 357 402 404 418 428 432 458 459 481 486 487 521 606 614 649 655 667 677 715 717

KWESTIONARIUSZE PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

Zrnicowanie psychologw 57 Badania z udziaem kobiet i grup mniejszociowych 83 Sonda dotyczcy obyczajw seksualnych 87 Midzykulfurowe spojrzenie na menstruacj 143 Czy mczyni i kobiety rni si przebiegiem rozwoju moralnego? 186 Pe i pochodzenie etniczne o starzenie si 197 Znaki czasu 238 Alkoholizm, pe i pochodzenie etniczne 271 Kultura, pochodzenie etniczne a osignicia szkolne.. 327 Czarno-biae podejcie do sprawy 0. J. Simpsono.... 391 Jzyk ebonik 403 Spoteczno-ekonomiczne i etniczne zrnicowanie inteligencji 422 Spoeczno-kulturowe spojrzenie na motywacj 446 Indywidualizm a zwizki z innymi 488 Stereotypy pci w kulturze latynoskiej 523 Pochodzenie etniczne a orientacja seksualna - kwestia przynalenoci 542 Zrnicowanie populacji a choroby 592 Kobiety a depresja 621 Zaburzenia odywiania a pe 640 Psychoterapia dla wszystkich 675 Naciski wywierane na muzumanki 709 Zastosowanie warunkowania w przezwycianiu strachu udzieci 319 Jak nauczy dzieci, by nie naladoway przemocy ogldanej w telewizji 328 Wykorzystanie psychologii w polepszaniu pamici... 362 Dwujzyczna edukacja 401 Uatwianie rozwoju dzieci wybitnie zdolnych 427 Polepszanie funkcjonowania intelektualnego 437 Kontrola wagi ciaa 452 Podwyszanie produktywnoci a zadowolenie z pracy.. 462 Poprawianie samooceny 502 Posugiwanie si testami wyboru kariery zawodowej . . 5 1 2 Zapobieganie gwatom 547 Przeciwstawi si molestowaniu seksualnemu 548 Zapobieganie chorobom przenoszonym drog pciow 558 tagodzenie skutkw zachowania typu A 578 Radzenie sobie ze stresem 586 Zmniejszanie ryzyka raka piersi 599 Walka z depresj 624 Zapobieganie samobjstwom 628 Jak sta si bardziej asertywnym 662 Zwalczanie uprzedze 694 Jak wywrze dobre wraenie 700 Czy zaamujesz si pod presj stresu egzaminacyjnego? Skala Lku Egzaminacyjnego Suinna 36 Dlacego pijesz? 273 Skala Poszukiwania Dozna 455 Znajdziesz si na czy pod wozem? Skala Oczekiwanego Sukcesu 497 Czy starasz si by tym, kim mgby by? 501 Skala Readaptacji Spoecznej 568 Jeste typem A czy B? 576 Skala Umiejscowienia rda Poczucia Kontroli 582 Skala Asertywnoci Rathusa 660

NAJWANIEJSZE ZAGADNIENIA
Historyczne szkoy psychologiczne Metody bada psychologicznych Neuroprzekaniki Ukad hormonalny Piagetowskie stadia rozwoju poznawczego Poziomy i stadia rozwoju moralnego wedug Kohlberga Wskaniki gbi Zmysy Substancje psychoaktywne i ich skutki Typy uczenia si Trzy trjki" pamici Kamienie milowe w rozwoju jzyka Pogldy na osobowo rda zrnicowania pci Zaburzenia psychiczne Metody terapii rda uprzedze Moliwe przyczyny wypeniania rozkazw" w badaniach Milgrama 56 99 122 146 181 186 226 249 283 327 356 398 508 533 643 670 697 706

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO

Gorco, gorco, gorco! W globalnym laboratorium badawczym Ilu nas jest, a ilu bdzie? Jaki zegar biologiczny? Czy w XXI wieku bdziemy si posugiwa szstym zmysem" - seksu? Wraenia, spostrzeganie i rzeczywisto wirtualna ... Czy okae si, e nikotyna dziaa... dobroczynnie?... Wirtualna klasa szkolna Co przechowuj badania nad biologi pamici? Sztuczna inteligencja Czy muzyka pomoe dzieciom osign sukces? Biologiczne drogi poprawiania osobowoci Globalna wioska gejw Psychologia zdrowia XXI wieku Czy nasze problemy bd diagnozowane przez komputer? Czy bdziemy rywalizowa z cyberwzorcami? Rzeczywisto wirtualna 70 100 151 195 241 243 280 321 367 417 434 493 543 598 609 638 658

PSYCHOLOGIA A YCIE CODZIENNE

Krytyczna refleksja o ksikach na temat samopomocy: czy istniej cudowne sposoby? 68 Krytyczne podejcie do czytanie z fusw, doniigwiozd 107 Jak sobie radzi z zespoem napicia przedmiesiczkowego 145 Zastosowanie Programu Badania Genomu Ludzkiego w ochronie zdrowia 152 Przeciwdziaanie anomaliom genetycznym i chromosomalnym 162 Jak zosta autorytatywnym rodzicem 174 Radzenie sobie z blem 246 Walka z bezsennoci 264 Rzucanie palenia 278 Prby medytowania 286

sychologia moe sprawia rado. Czuem j, gdy byem studentem, i odczuwam nadal, gdy wykadam t dziedzin wiedzy lub o niej pisz. Rado z uprawiania psychologii wynika z faktu, e cigle mog dowiadywa si czego o nas ludziach, a jej odczuwanie jest staym elementem mojego ycia. Gdy byem studentem, moje ycie wygldao inaczej. Jako pierwszy z caej rodziny wybraem si na studia. Na pocztku baem si ich i czuem si osamotniony. Profesorowie wydawali si zimni i wynioli, a ksiki niedostpne. Dwa razy mylaem, e na dobre odpadn ze studiw. Zawsze jednak powracaem. Koniec kocw, ukoczenie studiw zajo mi sze lat. Wreszcie uwiadomiem sobie, e problem nie ley w studiowanych przedmiotach, lecz w sposobie, w jaki byy one przedstawiane - zarwno na zajciach, jak i w podrcznikach. Tematy wygldajce na suche i odlege od ycia mona jednak uczyni interesujcymi i yciowo wanymi dla uczcych si studentw. Swoich wasnych uczniw prbowaem przycign do psychologii, opowiadajc im anegdoty z ycia psychologw czy wasnej rodziny i pokazujc, w jaki sposb mona zastosowa psychologiczne prawidowoci do zrozumienia ich wasnego ycia. Kiedy pojawia si okazja do napisania podrcznika ze wstpu do psychologii, dokadaem wszelkich stara, aby by on ciepy, zajmujcy i yciowy, a nie straszy zimnem i dystansem. Byem zdecydowany napisa ksik przedstawiajc psychologi jako metodologicznie rygorystyczn nauk (ktr faktycznie jest), ale i ksik pomagajc studentom psychologi zrozumie i doceni. Prbowaem te przekaza rado, jak psychologia wniosa w moje ycie. Piszc to sidme wydanie, zwrciem si do kolegw wykadowcw, aby podzielili si swoimi dowiadczeniami i pomogli mi przenie w nowe tysiclecie t wizj radoci dostarczanej przez psychologi.

PSYCHOLOGIA WSPCZESNA, WYDANIE SIDME

anim choby jedno sowo sidmego wydania zostao wpisane w mj komputer, przed podjciem jakichkolwiek decyzji o tym, jakie treci zmieni, doda lub usun, spdziem wiele czasu ze studentami i wykadowcami, dowiadujc si, czego oczekuj od podrcznika psychologii. Podrowaem take ju w trakcie pracy nad tym wydaniem, spotykajc si z wykadowcami psychologii i ich studentami w takich miejscach, jak Lewis University, Moraine Valley Community College, Olive Harvey College, Austin Community College, Eastfield College i McLennan Community College. Dowiadywaem si o rnych fascynujcych rzeczach, jakie robi oni w trakcie zaj z psychologii, i co czyni te dyscyplin wiedzy interesujc w ich oczach. Zbieraem take opinie wykadowcw za pomoc sondau rozesanego po caym kraju, a z wybranymi osobami przeprowadziem wiele rozmw telefonicznych. Cenn pomoc uzyskaem od grupy zaangaowanych wykadowcw z Navarro College. Ponad dwudziestu recenzentw uwanie przejrzao pierwsz wersj tekstu, pomagajc mi na niezliczone sposoby doprowadzi poszczeglne rozdziay do postaci, jak przybray na stronach tej ksiki.

Sidme wydanie tej pozycji jest zatem wynikiem wsppracy licznych osb zajmujcych si na co dzie wykadaniem psychologii. Rozwaalimy rne pomysy, jak doczenie specjalnego rozdziau powiconego ludzkiej rnorodnoci czy rozszerzenie wykadu na temat rozwoju do dwch rozdziaw (z ktrych jeden dotyczyby rozwoju w dziecistwie, drugi za w okresie dorastania i dorosoci). Jednak wykadowcy opowiedzieli si za tym, by nie wyodrbnia rnorodnoci jako rozdziau, lecz zintegrowa t problematyk z poszczeglnymi rozdziaami, pozwalajc jej w naturalny sposb pojawia si w trakcie wykadu. Opowiedzieli si take za zwartym przedstawieniem caego rozwoju w trakcie ycia w postaci jednego rozdziau. Prowadzcy zajcia zgosili take dwa inne yczenia. Po pierwsze, aby rozdzia 0 rozwoju przesun do pocztkowej czci ksiki, co pomoe w nieco inny sposb nawietli wykad niektrych zagadnie. Po drugie, namwili mnie, by cay odrbny rozdzia powici pci i seksualnoci, a zagadnienia zachowa seksualnych przedstawi w kontekcie atrakcyjnoci i bliskich zwizkw. Jeden z wykadowcw wskaza wrcz, e zajcia ze wstpu do psychologii mog by dla wielu studentw jedyn w yciu okazj do zetknicia si z naukowym podejciem do pci i seksualnoci. Poza tymi zajciami wiele osb zdanych jest jedynie na opinie przyjaci i wiadomoci zaczerpnite z massmediw. Tak wic to wydanie pokazuje wiele danych dotyczcych takich zagadnie, jak natura stereotypw pci, rnice midzy kobietami i mczyznami i skd si one bior, co ludzi w sobie pociga (czyli atrakcyjno interpersonalna), mio i orientacja seksualna (ta ostatnia omawiana jest w kontekcie atrakcyjnoci interpersonalnej), przymus seksualny (w tym gwat i molestowanie seksualne), biologiczne aspekty reakcji seksualnej i jej zaburzenia, AIDS i inne choroby przenoszone drog pciow. Wykadowcy zadali take wikszej liczby podsumowa nie tylko pod koniec, ale take w trakcie rozdziaw. Std te wprowadziem ramki zatytuowane Podsumowanie. Podobay im si ramki Z profilu przedstawiajce wane dla psychologii postaci, zostay one zatem w niniejszym wydaniu rozbudowane. Poniewa tego rodzaju treci dotycz ludzi z krwi i koci (uczonych bd osb bdcych synnymi w psychologii przypadkami) s one interesujce dla studentw 1 przycigaj ich uwag. Niemniej jednak wykadowcy nie chc wylewa dziecka razem z kpiel", tak wic spora cz tego podrcznika zawiera znane i tradycyjne treci. Podrcznik ten czerpie z bogatej tradycji psychologii, ktrej filozoficzne i metodologiczne korzenie wybiegaj poza staroytnych Grekw. Przed stu laty William James pisa Traktujc psychologi jako nauk przyrodnicz, pragnem pomc w jej przeobraeniu w jedn z takich nauk". Wspczenie gdy weszlimy w nowe tysiclecie, pragnienie Jamesa w peni si zrealizowao. Ten podrcznik traktuje psychologi jako nauk empiryczn. Przedstawia metody badawcze psychologii zapocztkowane w XIX-wiecznych Niemczech, a przeniesione w wieku XX take do Nowego wiata. Pokrywa take tradycyjne dziedziny bada psychologii jako nauki. Konsultowani wykadowcy potwierdzili take uyteczno rnych pomocy dydaktycznych wprowadzonych ju w poprzednich wydaniach tego podrcznika. Postanowiem je zatem utrzyma. Prawda czy fasz to pytania stymulujce studentw do zastanawiania si nad materiaem rozdziau na podstawie zdrowego rozsdku i wiedzy potocznej (ktra czsto okazuje si potoczn niewiedz). Psychologia a rnorodno wiata to ramki, ktrych tre pomaga studentom dostrzec, dlaczego ludzie o rnym pochodzeniu i pci zachowuj si i myl w odmienny sposb i w jaki sposb psychologia ulega wzbogaceniu, odnoszc si do tych rnic.

 Kwestionariusze, ktre stymuluj zainteresowanie studentw i pomagaj im zaspokoi ciekawo siebie oraz odnie poznawane treci do wasnego ycia. Psychologia a ycie codzienne pomaga studentom zastosowa psychologi w radzeniu sobie z wasnymi problemami yciowymi. Psychologia dzi i jutro przedstawia z kolei treci pomagajce studentom przygotowa si do ycia w nowym tysicleciu dziki eksploracji zwizkw midzy rozwojem technologii, psychologi i stylami ycia. Przemyl jeszcze raz to zamieszczone na kocu kadej waniejszej czci problemy, ktrych celem jest wspomaganie uczenia i stymulacja mylenia krytycznego poprzez zachcenie studentw do powizania nowego materiau z tym, co ju wiedz.

TRESC ROZDZIAW
re poszczeglnych rozdziaw skadajcych si na sidme wydanie podrcznika jest nastpujca. Rozdzia 1 (Co to jest psychologia?) przedstawia psychologi jako nauk. Omawia rne dziedziny psychologii, jej histori i szkoy mylenia oraz problematyk mylenia krytycznego. Nowy fragment to Krytyczna refleksja o ksikach na temat samopomocy" oraz Psychologia dzi i jutro - gorco, gorco, gorco." Rozdzia 2 (Metody bada psychologicznych) dotyczy sposobw, na jakie psychologowie poszerzaj i precyzuj wiedz. Nowe fragmenty to Badania z udziaem kobiet i grup mniejszociowych" oraz Sonda dotyczcy obyczajw seksualnych". Rozdzia 3 (Biologia a zachowanie) dotyczy trzech zapoycze" z biologii, ktre s wane dla psychologw: problematyki ukadu nerwowego, ukadu hormonalnego i dziedziczenia. Nowy fragment to Zastosowanie Programu Badania Genomu Ludzkiego w ochronie zdrowia". Rozdzia 4 (Rozwj w cigu ycia) dotyczy rozwoju od zapodnienia do mierci. Nowa jest problematyka teorii starzenia si i udanego starzenia si, a take fragmenty Jak zosta autorytatywnym rodzicem", Jaki zegar biologiczny?", Pe i pochodzenie etniczne a starzenie si". Rozdzia 5 (Wraenia i spostrzeganie) dotyczy spostrzegania wzrokowego, syszenia i innych zmysw. Nowy jest fragment Wraenia, spostrzeganie i rzeczywisto wirtualna". Rozdzia 6 (wiadomo) dotyczy snu i marze sennych, substancji psychoaktywnych, medytacji, biologicznego sprzenia zwrotnego i hipnozy. Treci zawarte w ramkach Psychologia a ycie codzienne" pomagaj studentom w zwalczaniu bezsennoci, w rzucaniu palenia i prbach medytacji. Jest take nowy fragment Czy okae si, e nikotyna dziaa... dobroczynnie?". Rozdzia 7 (Uczenie si) omawia warunkowanie klasyczne i sprawcze oraz rol czynnikw poznawczych w uczeniu si. Nowe treci to Kultura, pochodzenie etniczne a osignicia szkolne" oraz ramki z cyklu Psychologia a ycie codzienne": Zastosowanie warunkowania w przezwycianiu strachu u dzieci" i Jak nauczy dzieci, by nie naladoway przemocy ogldanej w telewizji". Rozdzia 8 (Pami) omawia rodzaje pamici, procesy pamiciowe, fazowy model pamici i takie interesujce zagadnienia, jak wspomnienia migawkowe czy niepami niemowlca. Nowy fragment dotyczy biologii pamici Co przechowuj badania nad biologi pamici?". Rozdzia 9 (Mylenie i jzyk) dotyczy problematyki rozwizywania problemw, twrczoci, rozumowania, podejmowania decyzji i jzyka. Nowe fragmenty to Czarno-biae podejcie do sprawy O. J. Simpsona" oraz rozwaania nad jzykiem ebonik.

Rozdzia 10 (Inteligencja) przedstawia teori, sposoby pomiaru i wyznaczniki inteligencji. Nowe fragmenty dotycz inteligencji emocjonalnej: Uatwianie rozwoju dzieci wybitnie zdolnych" oraz Polepszanie funkcjonowania intelektualnego". Rozdzia 11 (Motywacje i emocje) omawia teorie emocji, godu, motywy zwizane z bodcem, motywacj osigni, afiliacji, agresji oraz zrnicowanie emocji. Nowy fragment to Podwyszanie produktywnoci a zadowolenie z pracy" w podrozdziale na temat motywacji osigni. Rozdzia 12 (Osobowo) omawia pi gwnych podej do badania osobowoci - psychodynamiczne, teorie cech, teorie uczenia si, podejcie humanistyczno-egzystencjalne oraz spoeczno-kulturowe, a take problematyk pomiaru osobowoci. Nowe kwestionariusze zachcaj studentw do zmierzenia oczekiwa dotyczcych wasnej skutecznoci oraz rozstrzygnicia, czy s osobami dokonujcymi samourzeczywistnienia. Nowe s te fragmenty Poprawianie samooceny" oraz Posugiwanie si testami wyboru kariery zawodowej". Rozdzia 13 (Pe i seksualno) omawia problematyk rl stereotypw pci, rnic pci i ich rozwoju, atrakcyjnoci, mioci i orientacji seksualnej, przemocy seksualnej, przebieg reakcji seksualnej i zaburzenia seksualne, AIDS i inne choroby przenoszone drog pciow. Rozdzia 14 (Stres i zdrowie) przedstawia problematyk stresu oraz psychologicznych i niepsychologicznych wyznacznikw zdrowia i choroby. Rozdzia zawiera te kwestionariusze pozwalajce studentom oceni wielko dowiadczanego stresu oraz zorientowa si, czy przekonani s o wasnej kontroli nad dowiadczanym stresem. Zawiera take wiedz o zastosowaniach psychologii Radzenie sobie ze stresem" i Zmniejszanie ryzyka raka piersi". Rozdzia 15 (Zaburzenia psychiczne) omawia zagadnienia diagnostyki zaburze i przedstawia rne ich rodzaje. Nowy fragmenty dotycz depresji u kobiet oraz Walki z depresj". Rozdzia 16 (Metody terapii) rozwaa psychologiczne i biologiczne metody leczenia zaburze. Zawiera nowe ramki Rzeczywisto wirtualna" i Wypatrujc dekady mzgu", Jak sta si bardziej asertywnym", a take nowe treci dotyczce psychoterapii i ludzkiej rnorodnoci (terapia kobiet, terapia gejw). Rozdzia 17 (Psychologia spoeczna) omawia kwestie postaw, spostrzegania spoecznego, wpywu spoecznego i zachowa grupowych. Problemy zastosowa psychologii dotycz kwestii na czasie: Zwalczanie uprzedze" oraz Jak wywrze dobre wraenie".

PODZIKOWANIA
omylmy o rozwoju psychologii, ktra z filozoficznych spekulacji prowadzonych od staroytnoci przeksztacia si w XIX wieku w solidnie ugruntowan dziedzin bada naukowych, a nadchodzce tysiclecie wita jako uksztatowana dyscyplina dysponujca licznymi teoriami naukowymi. Psychologia nie rozwinaby si i nie mogaby si rozwija bez wkadu licznych osb, ktre paraj si badaniami, powicaj swj czas na przekazywanie wiedzy studentom lub uprawiaj oba te rodzaje dziaalnoci. Kady podrcznik psychologii opiera si na dokonaniach wielu takich osb. Cho jako autor Psychologii wspczesnej jestem odpowiedzialny za tre tego podrcznika, nie bybym w stanie stworzy ani obecnego, ani poprzednich jego wyda bez pomocy licznych moich kolegw uprawiajcych psychologi. Oto osoby, ktre przyczyniy si do powstania sidmego wydania tej pracy i ktrym chciabym wyrazi moje szczere podzikowania.

Na pocztku mojej podry uwag i komentarzy udzielali mi: Ann Barich, John C. Greenwood, Chwan-Shyang Jih, Ed Kearney i Mary Vandendrope z Lewis University; Mary Rita Freudenthal, Bob Freudenthal i Michael Goodstein z Moraine Valley Community College; William Bell z Olivet Nazarene University; Ambrose Akinkunle, Lydia Guerra, Bernard Rechlicz, Victoria Reid z Olive Harvey College; Ed James, Dwight Kirckpatrick, Ros Ray z Purdue University - Calumet; James McCaleb i Frank Stanicek z Souti Subarban College; Ron Gilkerson i Dave Murphy z Waubonsee Community College; John Clark i James Roli z William Rainey Harper College. Na pniejszych etapach pracy pomogy mi: Evelyn Brown, Carol Burk-Braxton, Gloria Foley, Adam Maher i Carole Pierce z Austin Community College; Michael Garza z Brookhaven College; Alylene Hegar, A. W. Massey, Ursula Palmer i Adolph Streng z Eatsfield College; Nancy Grayson, Jim Hail, Juan Mercado, Sharon Sexton, Susan Spooner, Doris Stevens i Rob Winningham z McLennan Community College; Judith Keith i Michael M. Mayall z Tarrant County Junior College. Udzia w korespondencyjnym badaniu sondaowym wzili: Lynn Haller Augsbach (Morehead State University), Lucy B. Champion (Southern Union State Community College), Gene Douglas (Cameron University), Jeanette Engles (Southeastern Oklahoma State University), David Gersh (Houston Community College), Vincent J. Greco (Westchester Community College), Lisa R. Hempel (Columbia Basin College), Elaine Mawhinney (Horry-Georgetown Technical College), Jim McCaleb (South Subarban College), Richard E. Miller (Navarro College), Patricia Slocum (College of DuPage) i Lany M. Till (Fullerton College/Cerritos College). Konsultacji telefonicznych wspaniaomylnie udzielili mi: Connie Beddingfield (Jefferson State Community College), Samuel Clay (Morehead State University), Terry Daniel (University of Arizona), Robert DeStefano (Rockland Community College), Mary Dezindolet (Cameron College), Eve Efird (Johnston Community College), Algea Harrison (Oakland University), Marliss Lauer (Moraine Park Technical College), Ricardo A. Machon (Loyola Marymont University), George Rotter (Montclair State College). Richard Miller, Robbye Nesmith, Terrie Potts, Ron Smith i Hugh Stroube z Navarro College wsparli mnie swoj wiedz w pracy nad materiaami pomocniczymi do ksiki. I wreszcie, ostateczny ksztat nadali ksice: Lynn Haller Augsbach (Morehead State University), Charles M. Bourassa (University of Alberta), Thomas Brothen (University of Minnesota), Lucy B. Champion (Southern Union State Community College), Samuel L. Clay II (Morehead State University), Miki A. Cook (Gadsden State Community College), Gene Douglas (Cameron University), Warren Fass (University of Pittsburgh at Bradford), Lawrence A. Fehr (Widener University), David A. Gersh (Houston Community College), Vincent J. Greco (Westchester Community College), Algea O. Harrison (Oakland University), Gayle Y. Iwamasa (Oklahoma State University), Mary Ann Larson (Fullerton College and Rancho Santiago College), Charles A. Levin (Baldwin-Wallace College), Richard E. Miller (Navarro College), Luis Montesinos (Montclair State University), Carol Pandey (L. A. Pierce College), George S. Rotter (Montclair State University), Patricia J. Slocum (College DuPage), Lany Till (Fullerton College i Cerritos College), Benjamin Wallace (Cleveland State University), Catherine Wambach (University of Minnesota). Serdecznie dzikuj take tym wszystkim, ktrzy wspierali mnie podczas przygotowywania poprzednich edycji ksiki. Gorce podzikowania otrzymuj: Mark H. Ashcroft (Cleveland State University), Gladys J. Baez-Dickreiter (St. Phillip's College), Patricia Baker (Schenectady County Community College),

Barbara Basden (California State University), Melita Bauman (Glendale Community College), James Beaird (Western Oregon State University), Thomas L. Bennett (Colorado State University), John Benson (Texarkana College), Otto Berliner (SUNY-Alfred), Tom Billimek (San Antonio College), Joyce Bishop (Golden West College), Richard A. Bock (Montana State University), C. Robert Boresen (Wichita State University), Theodore N. Bosack (Pnwidence College), Betty Bowers (North Central Technical Institute), Peter J. Brady (Clark Technical College), Jack Brennecke (Mount San Antonio College), Donald Buckley (Cumberland Community College), Robert Cameron (Fairmont State College), Garvin Chastain (Boise State University), John Childers (East Carolina University), Michael Connor (Long Beach Community College), Laureen Coodley (Napa Valley College), Richard Day (Manchester Community College), Donald L. Daoust (Southern Oregon State College), Carl Denti (Dutchess Community College), Carol Doolin (Henderson County Junior College), Wendy L. Dunn (Coe College), John Foust (Parkland College), Morton P. Friedman (University of California at Los Angeles), William Rick Fry (Youngstown State University), Marian Gibney (Phoenk College), Bernard Gorman (Nassau County Community College), Richard Gottwald (Indiana University at South Bend), Peter Gram (Pensacola Junior College), Beverely Greene (St. John's University), Gloria Griffith (Tennessee Technological College), Richard Griggs (University of Florida), Sandra L. Groeltz (DeVry Institute of Technology), Jim Hail (McClennan Community College), Robert W. Hayes (Boston Universiry), George Herrick (SUNY-Alfred), Sidney Hochman (Nassau Community College), Morton Hoffman (Metropolitan State College), Betsy Howton (Western Kentucky University), John H. Hummel (University of Houston), Sam L. Hutchinson (Radford University), Jarvel Jackson (McClellan Community College), Rafael Art. Javier (St. John's University), Robert L. Johnson (Umpua Community College), Timothy Johnston (University of North Carolina at Greensboro), Eve Jones (Lost Angeles City College), Karen Jones (University of the Ozarks), Kenneth Kallio (SUNY-City College), Charles Karis (Northwestern University), Kevin Keating (Broward Community College), Mary Louise Keen (University of California at Irvine), Richard Kellog (SUNY-Alfred), Dan Kimble (University of Oregon), Gary King (Ros State College), Richard A. King (University of North Carolina at Chapel Hill), Mik Knight (Central State University), Wolanyo Kpo (Chicago State University), Velton Lacefield (Prairie State College), Alan Lanning (College of DuPage), Daniel Lapsley (University of Notre Dam), Patsy Lawson (Volunteer State Community College), John D. awry (Marymount College), Charles Levinthal (Hofstra University), William Levy (Manchester Community College), Robert G. Lowder (Bradley University), Robert MacAleese (Spring Hill College), Daniel Madsen (University of Minnesota-Duluth), John Malone (University of North Carolina at Greensboro), George Martin (Mount San Antonio College), S. R. Mathews (Converse), Juan Mercado (McClellan Community College), Richard McCarbery (Lorain College), Joseph McNair (Miami-Dade Community College), Leroy Metze (Western Kentucky University), Joseph Miele (East Stroudsberg University), Richard E. Miller (Navarro College), Thomas Minor (SUNY-Stony Brook), Thomas Moeschl (Broward Community College), Christopher F. Monte (Manhattanville College), Joel Morgovsky (Brookdale Community College), Walena C. Morse (Westchester University), Basil Najjar (College DuPage), Jeffrey S. Nevid (St. John's University), John W. Nichols (Tulsa Junior College), Nora Noel (University of North Carolina at Wilmington), Joseph Paladino (Indiana State University at Evansville), Carol Pandey (L.A. Pierce College), Fred Patrizi (East Central University), John Pennachio (Adirondack Community College), Terry Pettijohn (Ohio State

University), Gregory Pezzetti (Rancho Santiago College), Walter Piepef (Georgia State University), Donis Price (Mesa Community College), Rosemary Price (Rancho Santiago College), Gerald Pudeko (Olympic College), Richard A. Rare (University of Maine), Beth Rienzi (California State University, Bakersfield), Ross Robak (Pace University), Valda Robinson (Hillsborough Community College), Laurie Rotando (Westchester Community College), Patrick J. Ryan (Tompkins-Cortland Community College), H. R. Schiffman (Rutgers University), Joseph Shaver (Fairmont State College), Larry J. Siegel (University of Lowell), Paul Silverstein (L.A. Pierce College), Pamela Simon (Baker College), William Sproull (Texas Christian University South), Jacob Steinberg (Fairleigh Dickinson University), Valerie Stratton (Pennsylvania State University-Altoona), Elizabeth Street (Central Washington University), Ann Swint (North Harris County College), Sherrill Tabing (Los Angeles Harbor College), Robert S. Tacker (East Carolina University), Francis Terrell (North Texas State University), Harry A. Tiemann (Mesa State College), Linda Truesdale (Midland Technical College), Frank J. Vattano (Colorado State University), Douglas Wallen (Mankato State University), Catherine Wambach (University of Minnesota), Glen Weaver (Calvin College), Charles Weichert (San Antonio College), Paul Wellman (Texas A&M University), Richard Whinery (Ohio University-Chillicothe), Kenneth Wildman (Ohio Northern University), Robert Williams (William Jewel College), Keith A. Wollen (Washington State University), Walter Zimmer (New Hampshire College). Podczas pracy nad t ksik cieszya mnie take moliwo wsppracy ze wietn grup profesjonalistw z wydawnictwa Harcourt Brace College Publishers. Autorem pomysu podry po kraju i przeprowadzenia grupowych dyskusji nad podanym ksztatem sidmego wydania tego podrcznika jest Earl Peck, obecnie wydawca, a przedtem redaktor dziau psychologii. Obecny redaktor tego dziau, Carol Wada, podtrzymaa pik w grze po zasuonym awansie Earla i szybko wspara ten projekt swoj wasn wyobrani i etyk pracy. Miaem te szczcie wsppracy z dwojgiem wietnych redaktorw. Steve Norder (redaktor z Harcourt) pokaza swoje nieskoczone umiejtnoci czenia poj (i pozostawania przy swoim biurku 24 godziny na dob); redaktor Michele Tomiak dogldaa za miliarda problemw, jakie pojawiy si na drodze od maszynopisu do wydrukowanego tomu. Dyrektor artystyczny Carol Kincaid zaprojektowaa oszaamiajc opraw graficzn tego wydania. Cindy Young i Andrea Johnson z dziau technicznego przeprowadziy produkcj tej ksiki, dokonujc nieatwej sztuki uoenia wielu spraw na waciwych im miejscach. Don Grainger, kierownik dziau produkcji zasuguje na wyrazy uznania za swe umiejtnoci marketingowe i wybr restauracji. Osoby, ktre woyy wiele wysiku w pozyskanie praw do reprodukcji rnych zamieszczonych tu materiaw, to Sandra Lord, Annette Coolidge, Elsa Peterson and Aime Merizon. Jestem take niezmiernie wdziczny licznym pracownikom dziau sprzeday, ktrzy opiekowali si mn podczas podry po kraju. Nale do nich przede wszystkim: Brad Balaban, Craig Gagstetter, Tom Hali, Brian Hickman, Melinda Horan, Ann Rayner, Fritz Schanz, Jain Simmons oraz Jill Yuen. Prezes Ted Bucholz i pierwszy wiceprezes Chris Klein to wreszcie starzy przyjaciele, ktrym dzikuj, za to e s dla mnie w Harcourt Brace. Spencer A. Rathus Short Hills, New Jersey Rathus@aol.com

Kluczowym zadaniem podrcznika jest dostarczenie Czytelnikom informacji w takiej postaci, ktra uatwia uczenie si. Psychologia wspczesna zawiera wiele elementw uatwiajcych osignicie tego celu.

POMOCE DYDAKTYCZNE
RAMKI PRAWDA CZY FASZ?"
Kady rozdzia tej ksiki rozpoczyna si od postawienia pyta zamieszczonych w ramkach Prawda czy fasz?". Ramki te s jedn z najwaniejszych pomocy dydaktycznych podrcznika i stanowi o jego niepowtarzalnoci. Zawieraj pytania nakaniajce studentw do przemylenia materiau przedstawianego w rozdziale w nawizaniu do zdrowego rozsdku i posiadanej ju wiedzy potocznej (ktra czsto bywa niewiedz potoczn). Wielu studentw uwaa si za psychologw. Psychologia dotyczy badania ludzkich zachowa i nawet modzi ludzie trafiajcy na studia maj za sob wiele lat obserwacji ludzkich poczyna. Zadane przez nas pytania skaniaj do refleksji nad trafnoci takich obserwacji i ponownego rozwaenia wasnych wnioskw na temat ludzkiej natury. Wielu studentw przeczyta tre rozdziau po to, by dowiedzie si, jak w wietle dotychczasowych bada przedstawia si odpowied na pytania zamieszczone na wstpie.

TRESC ROZDZIAU
Na pocztku kadego rozdziau znajduje si spis zawartego w nim materiau. Pozwala to studentom wyrobi sobie pewne oczekiwania co do czekajcej ich w danym rozdziale wiedzy. Jednym z wtkw przewijajcych si w caym podrczniku jest idea, e przewidywalno zdarze pomaga nam radzi sobie z nimi. Podrozdzia Jak odnie sukces na studiach (patrz s. 23) przedstawia szeciofazow metod aktywnego uczenia si, na ktr skadaj si nastpujce etapy: przegld wstpny, formuowanie pyta, czytanie w celu znalezienia na nie odpowiedzi, refleksja, powtarzanie i przegld kocowy. Metoda ta umoliwia aktywniejsze angaowanie si w proces uczenia. W tym wstpie zapoznajemy si z jedn z moliwych odmian przegldu wstpnego.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

W trakcie lektury rozdziau odpowiedzi na pytania prawda czy fasz" pojawiaj si na marginesach stron, na ktrych rozwaane s kwestie poruszane w tych pytaniach. W ten sposb studenci otrzymuj informacj zwrotn na temat trafnoci swoich zaoe na temat psychologii.

PODSUMOWANIE
Podsumowanie kadego rozdziau ma klarown posta wspomagajc uczenie si, zawiera bowiem pytanie i odpowied. Aktywne uczenie si wymaga, aby studenci najpierw dokonali wstpnego przegldu treci zawartych w rozdziale, nastpnie sformuowali pytania, a potem przeczytali tekst celem udzielenia na nie odpowiedzi. Dziki temu uczenie si nabiera charakteru aktywnego. Podsumowania rozdziaw tego podrcznika pomagaj w tym studentom, cho nie zawieraj wszystkich poj wprowadzonych w rozdziale. Wskazuj jedynie drog, ktr moe poda student aktywnie zdobywajcy wiedz, jednak celowo pozostawiaj mu pewn ilo pracy wasnej do wykonania.

ZASTANW SI
Na kocu kadego podrozdziau znajduj si ramki zatytuowane Zastanw si". Problemy w nich sformuowane peni dwie funkcje: (1) pomagaj studentom nauczy si materiau zamieszczonego w podrozdziale oraz (2) zachcaj do krytycznego mylenia. Psychologowie i dydaktycy podkrelaj fakt, e skuteczno uczenia si wzrasta, gdy opiera si ono na myleniu. Mylenie polega na odnoszeniu danych treci do posiadanej ju wiedzy, dziki czemu treci te staj si zrozumiae, atwiejsze do zapamitania, a take ronie szansa ich pniejszego wykorzystania we wasnym yciu.

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO

Ramki z cyklu Psychologia dzi i jutro" powicone s wzajemnemu oddziaywaniu postpw technologicznych, psychologii i stylu ycia. Niektre z blokw, na przykad na temat sztucznej inteligencji i rzeczywistoci wirtualnej, zwracaj uwag na rosnc rol elektroniki w yciu codziennym. Inne zostay powicone nowym tendencjom w yciu spoecznym, sugerujc odmienne spojrzenie na zachowanie czowieka i jego procesy psychiczne. Kwestie te s jak najbardziej aktualne. Niektre bloki z tej serii prawie zbliaj si do fantastyki naukowej. Jednak nie zapominajmy, e dzisiejsza fantastyka naukowa bywa jutrzejsz nauk, a niekiedy wrcz jutrzejszymi sprztami gospodarstwa domowego.

NAJWANIEJSZE ZAGADNIENIA
Tabele Najwaniejsze zagadnienia" przedstawiaj atwe do przeledzenia opisy wielu kluczowych poj wystpujcych w tekcie.

psychologia

wspczesna

Psychologia wspczesna ma take wiele elementw pobudzajcych motywacj studenta, podkrelajcych pewne treci i wskazujcych na yciow wano psychologii. Elementy te take speniaj funkcj pomocy dydaktycznych.

Z PROFILU
Ramki Z profilu" motywuj i ucz za pomoc dostarczania rnych szczegowych informacji o yciu wybitnych psychologw i innych postaci kluczowych w dziejach tej nauki. Dziki ramkom z tego cyklu postaci te maj szans sta si ludmi z krwi i koci". Na przykad blok powicony Mary Whiton Calkins, pierwszej kobiecie, ktra zostaa prezesk Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego, opowiada, jak odrzucia ona doktorat oferowany jej przez Uniwersytet Harvarda, poniewa formalnie uczelni nadajc ten stopie mia by siostrzany" dla tego uniwersytetu Radcliffe College. Cho Calkins dopenia wszystkich obowizujcych wymaga, Harvard nie chcia firmowa jej doktoratu, gdy - w owym czasie - w ogle odmawia kobietom wstpu w swoje mury. W ramkach z tego cyklu opisano take znane przypadki, ktrych analiza stanowia wane kroki w rozwoju psychologii. Znajdziemy tu wic Fineasza Gage'a, Maego Alberta i Maego Hansa, a nawet zostanie przywoany Miot na czarownice, pitnastowieczny przewodnik identyfikacji czarownic, ktry przyczyni si do mierci setek tysicy osb dotknitych zaburzeniami psychicznymi. Przypomnienie tej historii jest wane dla zrozumienia zmieniajcego si podejcia do tych zagadnie.

STYL PISANIA

Styl, w jakim pisana jest ta ksika, take wyraa fascynacj psychologi. Tekst jest celowo przyjazny czytelnikowi i stara si wychodzi naprzeciw potrzebom studentw. Autor nie\ rzadko posuguje si humorem i anegdotami z ycia, aby zmotywowa Czytelnika i pomc w zrozumieniu przedstawianych treci. Przykadem takiego osobistego podejcia jest sposb poprowadzenia" Czytelnikw przez eksperymenty Stanleya Milgrama nad posuszestwem wobec autorytetu. Badania Milgrama zostay w rozdziale drugim wykorzystane jako osnowa wykadu na temat metod badawczych w psychologii. Studenci zachcani s w tekcie do wyobraenia samych siebie w roli uczestnikw bada nad posuszestwem, dziki czemu ronie ich motywacja, a w konsekwencji take poziom zrozumienia i zapamitania materiau. Cele takiego sposobu pisania s daleko idce - chodzi o to, by studentw zaangaowa i zmotywowa, jednake bez popadania w atwizn czy protekcjonalizm. Nawet najbardziej abstrakcyjne pojcia s przedstawiane yw proz i na konkretnych przykadach. Kolejno wprowadzania poj i terminw podporzdkowana jest take pewnej logice. Kady paragraf i podrozdzia ma na celu definiowanie poj na podstawie uprzednio wprowadzonego materiau.

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA

Ludzie rni si nie tylko jako jednostki, ale take pod wzgldem kultury, pci, wieku, orientacji seksualnej i innych czynnikw. Same Stany Zjednoczone s narodem zoonym z setek rnych grup etnicznych i religijnych. Podobnie zrnicowana jest globalna wioska niemale dwustu narodw wiata i ich wasnych podkultur. Nie mona zrozumie ludzkiego zachowania i procesw psychicznych bez uwzgldniania tej rnorodnoci. Studiowanie perspektyw innych ni wasna pomaga zrozumie wpyw, jaki na psychik i zachowanie wywieraj kulturowo uwarunkowane przekonania, wartoci i postawy. Pomaga dostrzec, dlaczego ludzie z rnych kultur myl i zachowuj si w odmienny sposb i jakiemu wzbogaceniu ulega psychologia jako nauka dziki tej rnorodnoci. Ramki z cyklu Psychologia a rnorodno wiata" koncentruj si na tym bogactwie zrnicowania ludzkiej psychiki i zachowa w skali caego wiata, a w szczeglnoci wielokulturowych Stanw Zjednoczonych.

KWESTIONARIUSZ
Poznaj samego siebie" - powiada Sokrates. Cel ten pomagaj osign kwestionariusze zamieszczone w tekcie. Stymuluj one zainteresowanie studentw, ktrzy wypeniajc je, mog powiza poznawane treci z wasnymi motywami, postawami i cechami osobowoci. Dziki kwestionariuszom tekst podrcznika staje si take bardziej przyjazny Czytelnikom i powizany z ich osobistym yciem. Na przykad omawiajc problematyk zmian yciowych jako rda stresu, proponuj Czytelnikom wypenienie kwestionariusza pozwalajcego zmierzy poziom, stresu, jakiego sami dowiadczaj w zwizku ze zmianami zachodzcymi w ich yciu. Zaczenie kwestionariuszy dodatkowo umoliwia studentom wgld w sposoby, na ktre psychologowie konceptualizuj badane przez siebie zmienne, zbieraj dane i tworz normy dla wynikw testowych.

PSYCHOLOGIA A YCIE CODZIENNE

Kady rozdzia zawiera take przynajmniej jedn ramk z cyklu Psychologia a ycie codzienne". Ramki tego typu zostay powicone moliwociom wykorzystania wiedzy psychologicznej w codziennym yciu Czytelnikw.

SOWNIK
Na kocu ksiki Czytelnik znajdzie Sownik" zawierajcy wszystkie kluczowe pojcia psychologiczne, ktre pojawiaj si w tej ksice.

RYCINY
Tekst opatrzony jest rysunkami, schematami i tabelami, ktre pomog Czytelnikowi lepiej zrozumie przyswajane treci.

PLANOWANIE
Wspczesne studiowanie to konieczno pogodzenia ze sob rnych wymaga, z ktrych kade domaga si naszego czasu. Wykady, czytanie lektur, prace pisemne, wydarzenia kulturalne i sportowe, potrzeba kontaktw towarzyskich - wszystko to pochania cenne godziny, ktrych jake czsto jest za mao. Aktywne podejcie do uczenia si warto wic rozpocz od oceny iloci materiau do opanowania podczas semestru i oszacowania, ile czasu zajmie nam jego wyuczenie si, zwaywszy nasze indywidualne tempo nauki. Ile czasu zajmuje ci opanowanie materiau zawartego w jednym rozdziale podrcznika? Ile czasu dziennie spdzasz na uczeniu si? Ile jest materiau do opanowania? Jak te dwie rzeczy maj si do siebie nawzajem? Czy dasz rad? Zapewne odpowiedzi na te pytania nie od razu wydadz ci si potrzebne i moliwe, e dopiero w trakcie semestru przekonasz si, i jednak warto byo je zna. Kiedy ju dojdziesz do odpowiadania na nie, staraj si to zrobi rzetelnie, bez okamywania siebie i z gotowoci do zmiany pocztkowych ocen. Kiedy ju ocenisz ilo czasu potrzebnego ci do opanowania materiau, staraj si rozoy go rwnomiernie. Wikszo ludzi skutecznie si uczy, jeli rozkada nauk w czasie, a nie stara si zapamita wszystko od razu. Warto zaplanowa sobie, e bdziemy wykonywa mniej wicej tyle samo pracy w kady dzie roboczy. Warto te zostawi sobie wicej czasu na weekendy, aby mie kiedy spotka si z przyjacimi lub dokoczy zadania, z ktrymi nie tak gadko nam poszo w cigu tygodnia. Rathus i Fichner-Rathus (1997) sformuowali nastpujce sugestie warte rozwaenia: 1. Zorientuj si w terminie najbliszego sprawdzianu czy egzaminu i dowiedz si, jakiego materiau bdzie on dotyczy. 2. Zapytaj osob prowadzc zajcia, co w danym materiale jest najwaniejsze; rozmawiajc ze studentami, ktrzy brali ju udzia w tych zajciach, postaraj si zorientowa, jakie jest rdo pyta egzaminacyjnych - czy opieraj si na podrczniku, lekturze uzupeniajcej, treci wykadw i tak dalej. 3. Zorientuj si, ile rozdziaw naley przeczyta w okresie do najbliszego egzaminu czy sprawdzianu. 4. Rozplanuj liczb rozdziaw, jakie naley przeczyta kadego tygodnia, i postaraj si rozszyfrowa" osob prowadzc zajcia, wyobraajc sobie, jakie pytanie moe ona zada. 5. Tworzc moliwe pytania egzaminacyjne, pamitaj, e dobre pytania zwykle rozpoczynaj si od takich sformuowa, jak: Podaj rne przykady na... Opisz funkcje penione przez... Wymie najwaniejsze cechy... Co jest najwaniejszym... Przedstaw struktur... Wyjanij dlaczego... Dlaczego psychologowie twierdz, e... Jakie s dowody na to, e... 6. Zaplanuj konkretne momenty w cigu tygodnia, w ktrych bdziesz prbowa wymyli pytania testowe, bazujc na notatkach z wykadw, zadanych lekturach, zamieszczonych w podrcznikach wskazwkach dla studentw i tym podobnych pomocach. 7. Zaplanuj czas, w ktrym bdziesz dla wprawy rozwizywa testy czy odpowiada na inne pytania egzaminacyjne. 8. Staraj si w peni wykorzysta wskazwki dla studentw zamieszczane w podrcznikach. W niektrych znajduj si przykadowe pytania, ktre w takiej wanie postaci mog si pojawi na egzaminie czy sprawdzianie.

edn ze wspaniaych cech psychologii jest to, e dotyczy ona wielu wanych aspektw ycia kadego z nas. Znajomo psychologii moe na przykad pomc w odniesieniu sukcesu na studiach. Ten wstp wesprze Ci w studiowaniu nie tylko psychologii, ale i innych dziedzin.

PSYCHOLOGIA STUDIOWANIA PSYCHOLOGII

iedy sam rozpoczynaem studia, miaem sabe wyobraenie o tym, czego oczekiwa. Nowe twarze, nowe miejsca, konieczno zadbania o pranie wasnych rzeczy, nowe zajcia - wszystkie te zmiany wprowadziy mnie w stan prawdziwego zamtu. Zmian najbardziej zadziwiajc bya jednak odzyskana wolno. Nikt nie mwi mi, co mam czyta i co w danej chwili robi. Do mnie samego naleao rozplanowanie przygotowa si do zaj i znalezienie czasu na ycie towarzyskie i gr w bryda. Druga niespodzianka polegaa na tym, e okazao si, i nie wystarcza samo zapisanie si na zajcia i obecno na nich. Dowiedziaem si, e nie jestem gbk, a moja rola nie bdzie ogranicza si do biernego nasikania wiedz. Szybko okazao si, e nowa rola studenta bdzie wymaga o wiele bardziej aktywnego podejcia do nauki. Nie inaczej sprawy si maj z pobieraniem nauk" z tego podrcznika. Teorie i badania psychologiczne przekonuj, e .aktywne podejcie do nauki skutkuje wyszymi ocenami na studiach ni podejcie bierne. Lepiej wybiega myl do przodu i poszukiwa odpowiedzi na konkretne pytania, ni czyta tekst strona po stronie, jak przystao na dobrego ucznia". Lepiej zapamitujemy materia, kiedy skupiamy na nim uwag i gdy ma on dla nas znaczenie. Czytanie tekstu w celu znalezienia odpowiedzi na konkretne pytania sprzyja zarwno skupieniu uwagi, jak i temu, by tekst mia dla nas osobiste znaczenie. Jednak nie mona tego wszystkiego osign od razu, tak jak nie mona w jeden dzie przygotowa si do egzaminu. Uczenie si wymaga czasu.

SKUPIANIE UWAGI
Warto skupia uwag na osobie prowadzcej zajcia i na zadanej lekturze. Jeeli skupiamy na czym uwag, atwiej nam to zapamita (Scruggs, Mastropieri, 1992).

9. Staraj si prowadzi jaki zapis dokonywanych postpw w nauce - cznie z rejestrem czasu powicanego na uczenie si danego przedmiotu i punktacj uzyskiwan w prbnych testach wiadomoci.

ZWALCZANIE DYSTRAKTOROW
Znajd sobie takie miejsce do nauki, ktre jest wygodne i wolne od dystraktorw, czyli czynnikw rozpraszajcych uwag. Aby lepiej zrozumie, na czym polega rozpraszanie uwagi, przyjrzyjmy si przypadkowi Barbary. Przez ca szko redni Barbara uczya si w swojej sypialni, siedzc na ku. Byo to jedyne miejsce, ktre zapewniao jej cakowity spokj i izolacj. Mylaa, e tak samo bdzie na studiach. Jednak w akademiku zamieszkaa w pokoju z dwiema koleankami, ktre czsto miay ochot porozmawia akurat w tym czasie, kiedy Barbara zabieraa si do ksiek. Albo jedna z nich rozmawiaa przez telefon. Albo kiedy adna z nich nie rozmawiaa ani z drug, ani przez telefon, to kto puka do drzwi. Barbara wywieszaa na drzwiach kartk z napisem: Nie stuka midzy 7 a 10 wieczr. To dotyczy CIEBIE". Ale i tak czsto ktra z koleanek stukaa po to tylko, by powiedzie, e nie chce przeszkadza, a tylko sprawdzi, czy Gosia i Zosia s w pokoju. Okazao si przy tym, e Gosia lubi si uczy przy muzyce, cichej co prawda, ale jednak. A Zosia uwielbia je w ku. Waciwie bez przerwy. Bez przerwy wic sycha odgosy chrupania rnych chipsw i precelkw. Kiedy Barbara ma ju tego wszystkiego dosy i wychodzi na krtki spacer, by zaczerpn wieego powietrza, spotyka przyjacik, ktra ma ochot troch pogada. Zanim si obejrzy, jest wp do dziewitej wieczr. Barbara tak naprawd nie zdya si jeszcze zabra do nauki (Rathus, Fichner-Rathus, 1997). Aby unikn losu Barbary, warto znale sobie miejsce do nauki wolne od czynnikw rozpraszajcych uwag, na przykad w czytelni, w pokoju nauki i tym podobnych miejscach, i umwi si z sob, e to miejsce suy wycznie uczeniu si. A wiec adnego przegldania tygodnikw, podjadania przeksek, towarzyskich pogaduszek. Ale po osigniciu jakiego zaoonego celu, na przykad poowy rozdziau, warto samego siebie nagrodzi i zrobi sobie przerw. A oto jeszcze inne sposoby radzenia sobie z dystraktorami. Umw si Z koleankami Z pokoju. Warto wyznaczy w pokoju godziny ciszy. Ponegocjowa, na przykad zaproponowa: Zostawiam wam pokj od 3 do 6 po poudniu w poniedziaki, ale od wtorku do czwartku robimy okresy ciszy midzy 7 a 10 wieczr". Jeeli mieszkasz z rodzin, popro o stae godziny ciszy. Zwalczaj dystraktry wewntrzne. Jeeli jeste godny, przegry co niewielkiego. Jeeli ci niewygodnie, staraj si znale lepsz pozycj ciaa. Jeeli przyjdzie ci jaka wana myl do gowy, zapisz j, a potem czym prdzej wracaj do pracy. twoje yczenie, cho znajd si i tacy, ktrzy zapukaj, aby si dowiedzie, czy kartka obowizuje, czy zostaa jeszcze z wczoraj, albo powiedz, e oni tylko na minutk (ale nie daj si, bd asertywny!).

RNORODNO ZADA W CIGU DNIA

Rnorodno przydaje smaku - zwykle silniej reagujemy na now stymulacj. Nie ucz si jednego przedmiotu przez cay poniedziaek, a innego - przez cay wtorek i tak dalej. Staraj si kadego przedmiotu uczy po troch kadego dnia, aby nie popa w nud 1 .

AKCEPTACJA WASNEGO POZIOMU WYDOLNOCI

Jeeli trudno ci od razu uczy si tak dugo, jak powiniene, zacznij od krtszych okresw nauki, ktre bez trudu wytrzymujesz, a potem dodawaj codziennie kilka minut. Zorientuj si we wasnym poziomie wydolnoci - jak dugo jeste w stanie koncentrowa si na nauce bez zwracania uwagi na inne rzeczy czy rozmylania o niebieskich migdaach? Pamitaj o zaplanowaniu krtkich przerw, zanim osigniesz kres swoich moliwoci. Wsta i przecignij si. Wypij yk wody.

CO WARTO, A CZEGO NIE WARTO ROBI NA ZAJCIACH, KIEDY JU NA NIE DOTRZESZ

Przygotowa sobie pytania, na ktre chciaby zna odpowied. Zada te pytania. Jeeli si wstydzisz lub krpujesz przed grup, staraj si zada swoje pytanie moliwie wczenie - dla przeamania lodw. Zgasza si do odpowiedzi, jeeli znasz si na sprawie, ktrej pytanie dotyczy. Dzieli si wasn wiedz z innymi w sytuacji, kiedy jest to stosowne. Staraj si by konkretny - podawaj liczby, fakty, nazwiska (nigdy nie zawadzi jeszcze raz spojrze do notatek). Pom rozwizywa problemy. Kiedy kto inny popeni bd, staraj si go poprawi w taktowny sposb. Inaczej bdziesz odbierany jak zarozumialec czepiajcy si innych. Wyraa wasne zdanie. W matematyce czy fizyce czsto (cho wcale nie zawsze) tylko jedna moliwo jest suszna. W filozofii, naukach humanistycznych i spoecznych moliwa jest rnorodno odmiennych opinii. Naprawd sucha, co mwi inni. Podtrzymuj kontakt wzrokowy, potakuj, jeeli si zgadzasz. To przyzwoite postpowanie w stosunku do innych, a poza tym na pewno doceni je te osoba prowadzca zajcia.

TABELA 1

msm

Kci si dla samego podyskutowania. Lepiej dyskutowa wtedy, gdy zaistniaa jaka rzeczywista rnica pogldw. Pokazywa innym studentom, e wiesz wicej od nich. Jeeli faktycznie wiesz wicej, ujawniaj to w sposb taktowny. Wiedza wyjdzie na jaw i tak, bez twoich specjalnych wysikw. Monopolizowa dyskusji. Daj szans i innym. Sensem dyskusji w grupie jest to, aby kady mg zabra glos. Cigle opowiada historii z wasnego ycia. Twoje osobiste sprawy mog by mniej interesujce dla Innych ni dla ciebie samego. Zastanw si, czy twj glos wnosi co do dyskusji, czy tylko dwiczy, ; Przerywa Innym. Zaczekaj a Inni sami skocz swoj wypowied albo przerwie im j osoba prowadzca zajcia. Rozmawia z ssiadem, nuci pod nosem, wierci si podczas wypowiedzi innej osoby. Akceptowa opinii, ktre uwaasz za niesuszne, gupie albo wynikajce z uprzedze. Zaczekaj na okazj i wypowiedz swoj wasn opini.

Wywie na drzwiach kartk z napisem nie przeszkadza". Wiele osb uszanuje

M f e Rata S. A Flchner-Rathus L. (1997), We Rlght Start. New York: Longman Publishers.

1 Mam oczywicie na myli inne przedmioty. Psychologii moesz na pewno uczy si godzinami bez najmniejszych oznak znudzenia.

Po prostu powiedz nie". Powiedz: Prosz ci, nie teraz, bo akurat musz co pilnie dokoczy. Wpadnij za dwie godziny". Lepiej powiedzie dokadnie kiedy, ni wyznaczy nieokrelone potem". Jeeli powiedzenie nie" sprawia ci trudno, zastanw si dlaczego. Obawiasz si, e tamta osoba przestanie ci lubi. Psycholog Albert EUis zauway, e czsto ywimy bdne przekonanie, i wszyscy musz nas koniecznie lubi przez cay czas (por. rozdzia pitnasty). Ale nie wszyscy musz nas zawsze lubi. Uprzejmo nie wyklucza stanowczoci wobec tych, ktrzy nie potrafi szanowa naszego czasu!

NAGRADZANIE SIEBIE SAMEGO

Warto siebie samego nagradza za osignicie celw zaoonych na dany dzie. Nagrody sprzyjaj powtarzaniu zachowa, za ktre s dawane. Nie rb z siebie mczennika i nie odsuwaj wszystkich przyjemnoci do zakoczenia semestru i nauki. Niektrzy to potrafi, ale wcale nie jest to konieczne. W stosunku do siebie samego te warto zachowa nieco tolerancji.

By moe ty sam na podstawie rdtytuw rozdziau czternastego zadaby nieco inne pytania, ale zapewne okazayby si one rwnie, a moe bardziej uyteczne do zrozumienia i zapamitania tekstu. W trakcie nauki zorientujesz si, co Ci najlepiej suy.

SZE FAZ AKTYWNEGO UCZENIA SI

Psycholog ksztacenia Francis P. Robinson, stworzy szecioetapowy model aktywnego uczenia si z ksiki: (1) przegld wstpny, (2) zadawanie pyta, (3) czytanie, (4) refleksja, (5) powtarzanie i (6) przegld kocowy. Przyjrzyjmy si kademu z tych krokw po kolei. Wstpne przekartkowanie stron kryminau, aby zorientowa si co po kolei bdzie si dziao, to najlepszy sposb na zepsucie sobie lektury i pozbawienie si przyjemnoci odkrywania, kto jest sprawc papierowego przestpstwa. Zupenie inaczej jest przy uczeniu si z podrcznika - tutaj wstpne przejrzenie treci rozdziau moe Ci pomc. W istocie wiele podrcznikw zawiera rne elementy uatwiajce takie wstpne rozeznanie w treci kadego kolejnego rozdziau. Na przykad ta ksika na pocztku kadego rozdziau prezentuje jego spis treci, w kadym rozdziale znajdziesz te krtk list pyta z cyklu Prawda czy fasz?", pogrubione tytuy podrozdziaw i mniejszych ich czci, a wreszcie podsumowanie caoci. Jeeli zaley ci na dreszczyku zaskoczenia, jak przy lekturze kryminau, rozpocznij od spisu treci, a potem czytaj rozdzia strona po stronie. Jeeli jednak zaley ci na zapamitaniu faktw, rozpocznij od uwanej analizy spisu treci, przekartkowania stron i przejrzenia wszystkich tytuw zamieszczonych w tekcie oraz podsumowa. Znajomo uporzdkowania treci, ich struktury uatwi ci lektur i zapamitanie materiau. Samodzielne tworzenie pyta dotyczcych czytanego tekstu podwysza stopie jego zapamitania (Hamilton, 1985). Postaraj si sformuowa pytania dotyczce kadego rdtytuu zawartego w rozdziale albo treci kolejno czytanych podrozdziaw. Zapisz je w zeszycie. Z czasem nabierzesz umiejtnoci zadawania pyta, a to pomoe ci dostrzec struktur materiau, o ktrym czytasz, co z kolei uatwi jego zrozumienie i zapamitanie. Oto pytania dotyczce niektrych czci rozdziau czternastego - ich tre i kolejno umoliwia natychmiastowy wgld w porzdek wykadu na temat problematyki stresu: A. Co to jest stres? B. Co jest rdem stresu? B. Jakie czynniki psychologiczne modyfikuj efekty stresu? B. Co to jest oglny zesp adaptacji? B. W jaki sposb stres wpywa na ukad odpornociowy? A. Jakie czynniki wywieraj wpyw na choroby fizyczne? B. W jaki sposb czynniki etniczne wpywaj na wzorce zdrowia i choroby? B. Jakie czynniki psychiczne wi si z blami gowy? C. Co to s ble gowy wywoane napiciem mini? C. Co to s migrenowe ble gowy? B. Jak czynniki psychiczne powizane s z wiecow chorob serca?

Kiedy sformuujesz ju pytania, czytaj zadany materia, starajc si znale odpowiedzi. Uczucie, e czytanie suy czemu konkretnemu, uatwi ci utrzymanie uwagi na istotnych punktach czytanego tekstu. Pod kadym pytaniem staraj si w jakim telegraficznym skrcie zapisa odpowied, ktr bdziesz mg sobie pniej szybko przypomnie w fazie powtarzania materiau. Wielu studentom pomaga zapis dwukolumnowy: w lewej kolumnie pytanie, w prawej kluczowe sowa i odpowiedzi na to pytanie. Jeeli czytany materia jest fragmentem z literatury piknej, warto go przeczyta jeszcze raz, tym razem zwracajc uwag na jego zalety literackie.

CZYTANIE

PRZEGLD WSTPNY

Mylenie na temat przeczytanego materiau odgrywa kluczow rol w jego zrozumieniu i zapamitywaniu (Simpson i in., 1994). Podczas czytania staraj si myle o konkretnych przykadach lub wasnych wyobraeniach zwizanych z materiaem. Namys polega na porwnywaniu nowo otrzymywanej informacji z ju posiadan. Na przykad czytajc o wielorybach, moemy stara si powiza tekst z tym, co ju wiemy o ssakach w ogle. Pozwoli to lepiej zapamita, e wieloryby s ciepokrwiste, oddychaj powietrzem, a nie wod, rodz swoje mae (a nie skadaj jaj) i opiekuj si nimi. Inny sposb na inicjowanie mylenia to odnoszenie nowej informacji do osobistych dowiadcze. Mass media pene s opowieci o ludziach z zaburzeniami psychicznymi. Czytajc rozdzia pitnasty, powicony tej problematyce, staraj si przypomnie sobie postaci z telewizji czy prasy stanowice przykad poszczeglnych rodzajw zaburze. Zastanw si, czy wzorce zachowa przejawianych przez te osoby s zgodne z opisami zawartymi w tym podrczniku lub z tym, co mwi osoba prowadzca zajcia.

REFLEKSJA

ZADAWANIE PYTA

Kiedy ju przeczytae jak parti tekstu i zanotowae kluczowe sowa odpowiedzi, sprbuj powtrzy wszystkie odpowiedzi na gos (ale ta moliwo zaley od miejsca, gdzie si uczysz, od obecnoci innych i od przewidywanych przez ciebie ich reakcji na takie zachowanie). Powtarzanie odpowiedzi powinno pomc w ich zapamitaniu i dostarczy natychmiastowego sprawdzianu trafnoci sw kluczowych, majcych uatwia odpowied.

POWTARZANIE

Dokonuj regularnego przegldu zapamitanego materiau wedug jakiego systematycznego planu, na przykad raz w tygodniu. Ponowne uczenie si jest znacznie atwiejsze od uczenia si po raz pierwszy, a regularne przegldy wyuczonego materiau utrwalaj go. Wr do swoich notatek, zakryj kolumn z odpowiedziami i staraj si odpowiedzie na kolejne pytania. Powtrz swoje odpowiedzi i porwnaj z kluczowymi sowami z prawej kolumny. Jeeli zapomniae odpowiedzi, przeczytaj dany fragment jeszcze raz. Zapominanie zbyt wielu odpowiedzi moe wiadczy o nieskutecznoci pyta sformuowanych na wasny uytek albo zbyt rzadkim powtarzaniu materiau. Bardziej aktywne podejcie do uczenia si moe zaowocowa wyszymi ocenami i wiksz przyjemnoci z samej nauki.

PRZEGLD KOCOWY

KWESTIONARIUSZ
CZY ZAAMUJESZ SI POD PRESJ STRESU EGZAMINACYJNEGO? SKALA KU EGZAMINACYJNEGO SUINNA
Czy egzaminy i sprawdziany s dla ciebie okazj do pokazania swojej wiedzy i umiejtnoci, czy raczej zadrczasz si nadmiernym samokrytycyzmem i oczekiwaniem najgorszego? Jaki jest poziom twojego lku egzaminacyjnego w porwnaniu z innymi? Aby to sprawdzi, moesz wypeni zamieszczon w tabeli Skal Lku Egzaminacyjnego Suinna. Instrukcja: Pozycje tego kwestionariusza odnosz si do lkw czy obaw, jakie wzbudzaj w tobie sytuacje egzaminacyjne. Kada pozycja opisuje jaki aspekt sytuacji egzaminacyjnej; przy kadej zaznacz, jak dalece dane zdarzenie wywouje w tobie strach lub obaw. Odpowiedzi zaznaczaj szybko, ale nad kad pozycj zastanw si oddzielnie.
W ogle nie Troch Umiarkowanie Silnie Bardzo silnie

RADZENIE SOBIE Z LKIEM EGZAMINACYJNYM

Wiem, e znowu mi si nie uda," Wszystko przedtem umiaem, ale na egzaminie czuem tylko pustk w gowie", Nie wiem, co mi jest, ale po prostu nie mog zdawa egzaminw", Nie znosz testw wiadomoci, to nie dla mnie". Wielu z nas a nazbyt dobrze zna takie skargi. Lk egzaminacyjny jest szczeglnie dotkliw przypadoci dla osb, ktre rzetelnie si ucz.

TABELA 2

1. Ponowne czytanie wasnych odpowiedzi przed ich oddaniem egzaminatorowi. 2. Zasiadanie do przygotowania si do normalnych zaj. 3. Oddawanie pracy pisemnej prowadzcemu zajcia. 4. Ogoszenie terminu nadchodzcego sprawdzianu lub egzaminu. 5. Otrzymywanie poprawionej pracy lub testu. 6. Odczytywanie pierwszego pytania na egzaminie kocowym. 7. Oczekiwanie w sali na ogoszenie wynikw sprawdzianu lub egzaminu. 8. Przeczytanie pytania, co do ktrego nie jeste pewny poprawnej odpowiedzi. 9. Przygotowywanie si do egzaminu w jego przeddzie. 10. Oczekiwanie na wejcie do sali egzaminacyjnej. 11. Oczekiwanie na wrczenie testu. 12. Oczekiwanie na poprawion kart odpowiedzi na test. 13. Dyskutowanie z prowadzcym zajcia na temat odpowiedzi, ktre wydaway si poprawne, a zostay ocenione jako bdne. 14. Porwnywanie wasnego wyniku z wynikami innych. 15. Oczekiwanie na ocen, jaka odpowiada uzyskanej liczbie punktw w tecie. 16. Przygotowywanie si do sprawdzianu. 17. Przygotowywanie si do egzaminu powkowego. 18. Przygotowywanie si do egzaminu kocowego. 19. Rozmawianie z ludmi z roku o egzaminach kilka tygodni przed ich terminem. 20. Suchanie po egzaminie, jakich odpowiedzi udzielili znajomi. W celu podliczenia swojego wyniku w tej skali zsumuj swoje odpowiedzi wedug nastpujcej zasady: W ogle nie = 1 Troch = 2 Umiarkowanie = 3 Silnie = 4 Bardzo silnie = 5 Zaznacz pozycje z punktacj 4 lub 5 - ich znajomo moe ci si przyda przy tworzeniu twojego osobistego programu poznawczego przeksztacania reakcji na sytuacje egzaminacyjne. Porwnaj swoj punktacj z normami zamieszczonymi w tabeli 3. Wyniki kobiet i mczyzn w tej skali si nie rni.

ODSETEK MYLI POZYTYWNYCH I NEGATYWNYCH U STUDENTW Z SILNYM I SABYM LKIEM EGZAMINACYJNYM

TUlWlfl
Wszystko bdzie dobrze. Myli pozytywne Jasno myl, potrafi si skupi. Moje reakcje s pod kontrol. Chciabym, eby ju byto po wszystkim. Trudny ten egzamin. Mam za mato czasu, eby skoczy. Myli negatywne Stopie z tego egzaminu nie bdzie wyraa pracy, jak woyem w nauk. Utknem na jednym pytaniu i nie mog przej do innych. Czuj pustk w gowie, nie jestem w stanie myle. Marnie mi pjdzie ten egzamin. To bdzie straszne, gdy tego nie zdam.

WB1
:

71% 49% 46% 46% 45% 23% 16% 13% 11% 11% 11%

mmmm 43%
26% 23% 65% 64% 49% 44% 34% 31% 28% 45%

Studenci dotknici lkiem egzaminacyjnym maj mnie] pozytywnych, a wicej negatywnych myli w trakcie egzaminw. Co wicej pojawianie si myli negatywnych wie si z obawami pobudzenia autonomicznego ukadu nerwowego, jak sucho w gardle i podwyszone tempo akcji serca. rdri/o: Galassi, Frierson, Sharer, 1981, s. 56,58.

TABELA 3

NORMY DLA SKALI LKU EGZAMINACYJNEGO SUINNA

PUNKTACJA NA SKALI CENTYL

68 61 57 52 49 45 41 38 32

95 80 75 60 50 35 25 20 10

Zrdrf/o: Copyright Richard M. Suinn. The Suinn Test Anxiety Betiavior Scal; dostpne w Rocky Mountain Behavioral Science Institute, Inc., P.O,Box 1066, Ft.Collins, CO 80522.

Dlaczego niektre osoby dowiadczaj lku egzaminacyjnego? Lk egzaminacyjny nie jest wrodzony. Osoby nim dotknite dowiadczaj silnego pobudzenia, o czym wiadczy na przykad sucho w gardle i przyspieszona akcja serca. Czciej miewaj krytyczne myli na swj temat, nawet gdy rzeczywiste ich wyniki nie s gorsze od uzyskiwanych przez osoby ze sabym lkiem egzaminacyjnym (Galassi i in., 1981). Co wicej, samokrytyczne i negatywne myli, w rodzaju przytoczonych w tabeli 2, nachodz ich w czasie egzaminu, rozpraszajc uwag i przeszkadzajc w odpowiadaniu na pytania (Bandura, 1997). Poznawcze przeksztacanie lku egzaminacyjnego. Lk egzaminacyjny czsto wie si z irracjonalnymi, katastroficznymi mylami osb egzaminowanych. Mona sobie z nimi radzi, prbujc je zwalczy i skupi si na egzaminie (Goldfried, 1988). Taka metoda poznawczego przeksztacania lku sprawdza si u wielu studentw rnych uczelni. W jednym z bada z uyciem tej metody (Goldfried i in., 1978) z przytoczonej Skali Lku Egzaminacyjnego Suinna wybrano pitnacie pozycji opisujcych rne sytuacje lkotwrcze, ktre nastpnie prezentowano po trzy w trakcie piciu sesji terapeutycznych. Podczas kadej sesji badani najpierw zapisywali irracjonalne myli katastroficzne wzbudzane przez wspomnienie tych sytuacji. Nastpnie rekonstruowali swoje reakcje na owe sytuacje, starajc si stworzy alternatywne myli o racjonalnym charakterze.

Na przykad jedn z badanych studentek nachodzia myl: Na pewno oblej ten egzamin i wszyscy pomyl, e jestem gupia". Przeksztacanie tych myli moe przyj tak oto posta: Moliwe, e wcale nie oblej tego egzaminu. A jeeli nawet, to ludzie wcale nie bd myle, e jestem gupia. A jeeli nawet, to nie znaczy jeszcze, e naprawd jestem gupia" (Goldfried i in., 1978, s. 34). Jeeli zamierzasz przeksztaci swoje wasne przekonania dotyczce sytuacji egzaminacyjnej, moesz to uczyni, pokonujc cztery nastpujce etapy: 1. Wska swoje wasne irracjonalne, katastroficzne myli. 2. Skonstruuj alternatywne dla nich, racjonalne kontrmyli. 3. Potrenuj mylenie w ten drugi sposb. 4. Nagradzaj siebie za racjonalne mylenie. Irracjonalne myli mona zidentyfikowa, posugujc si Skal Lku Egzaminacyjnego Suinna. Wybierz ze skali te sytuacje, ktre w tobie samym budz niepokj, postaraj si przypomnie sobie inne takie chwile, niewymienione w skali. Usid wygodnie i wyobra sobie kad z nich moliwie plastycznie. A potem zapisz wszystkie myli przychodzce ci do gowy. Zastanw si uwanie nad kad myl. Czy jest sensowna i racjonalna, czy te irracjonalna? Czy ma charakter katastroficzny? Dla kadej z katastroficznych myli postaraj si wytworzy jak racjonaln myl alternatywn, na podobiestwo tych, ktre przytacza tabela 4. Aby przeksztaci swoje lkowe reakcje na sytuacje egzaminacyjne, przygotuj odpowiednie myli racjonalne i powtarzaj je sobie wielokrotnie. Nie pozwl, aby katastroficzne myli rozpraszay ci podczas zdawania egzaminu. Przygotuj sobie te prbne pytania egzaminacyjne i zaaranuj pozorny egzamin moliwie przypominajcy sytuacje rzeczywiste. Staraj si przyjrze swoim wasnym mylom podczas takie prbnego egzaminu". Czy nachodz ci jakie nowe irracjonalne myli? Jeeli tak, to dla nich rwnie przygotuj racjonalne alternatywy. Kiedy przychodzi ci do gowy jaka irracjonalna myl, czym prdzej przypomnij sobie jej racjonaln alternatyw. Jeeli jeste sam powtrz j sobie na gos. Jeeli adna z irracjonalnych myli akurat nie przychodzi ci do gowy podczas prby, przypomnij sobie te, ktre ci zwykle nachodz w sytuacji egzaminacyjnej. Kad z nich postaraj si zdecydowanie zastpi racjonaln alternatyw. Zadbaj o nagrodzenie samego siebie za racjonalne mylenie. Powiedz sobie na przykad: No, teraz ju lepiej, moesz wraca do pyta", No widzisz, nie musisz by zdany na irracjonalne myli. Sam decydujesz o treci wasnych przemyle". Po zakoczeniu prbnego testu pomyl sobie co w rodzaju: No i mamy to ju za sob. Jako sobie poradziem z tymi mylami. Nastpnym razem poradz sobie lepiej, a wtedy i egzamin moe mi pj lepiej". Rady dodatkowe: potrenuj progresywn relaksacj opisan w rozdziale czternastym. Jeeli podczas egzaminu czujesz napicie, naucz si je niwelowa za pomoc postpujcego rozlunienia mini, szczeglnie tylnej czci karku. We gboki oddech, naka sobie rozlunienie i wypu powietrze. Staraj si take przeuczy" opanowywany materia, powtarzajc go kilkakrotnie nawet jeli masz wraenie, e ju go znasz na pami. Przeuczenie wspomaga przechowanie materiau w pamici i podnosi twoje wasne przekonanie, e potrafisz go sobie przypomnie. Wreszcie kiedy egzamin masz ju za sob, postaraj si, aby rzeczywicie mie go za sob. Jeeli dociekasz, jak ci poszo, to sprawdzaj tre materiau, a nie tylko liczb uzyskanych punktw. I zrb co przyjemnego dla siebie (moesz zacz ju teraz - przecie zasuye).

TABELA 4

MORMY DLA SKALI LKU EGZAMINACYJNEGO SUINNA

IRRACJONALNE MYLI KATASTROFICZNE RACJONALNE MYLI ALTERNATYWNE

Tyiko ja tak le wypadn w tym tecie. Zaczyna mi brakowa czasu! To niemoliwe! Ju adne pytanie mi nie podejdzie"! Nie mog sobie niczego przypomnie!

Nonsens, wielu: ludzi cierpi na lk egzaminacyjny. Chodzi tylko o to, eby nie da si rozproszy, Czas pynie jak zwykie. Po prostu zrb po kolei to, co moesz. .,'..'...-.
-

Po prostu odpowiadaj na kolejne pytania. Nie zakadaj z gry najgorszego. Po prostu zwolnij i przypomnij sobie, co moesz, a pochwili co ci przyjdzie do gowy. Jeeli nie - przejd do kolejnego pytania. Prawdopodobnie nie, ale zapewne lepiej potrafi si skupi na zadaniu i nie rozpraszaj ich katastroficzne myli. Odpowiadaj najlepiej, jak potrafisz, i skup si . tylko na tym. Oddychaj rwno i spokojnie. Nawet jeeli co w tej chwili czujesz, nie musisz si temu poddawa. Po prostu skup si na kolejnych pytaniach. Tylko od twojego przekonania zaley, czy to prawda, czy nie. Wracaj do kolejnych pyta. Tylko kilka, a nie aden milion. Odpowiadaj na te, na ktre potrafisz. Myl o treci pyta, a nie ich liczbie. Szybko nie znaczy dobrze. Nawet jeeli im dobrze poszo, to nie znaczy, e tobie pjdzie le. Wracaj do pyta. To nic przyjemnego obla, ale jeeli nawet, to przecie nie koniec wiata. Po prostu odpowiadaj na kolejne pytania i nie poddawaj si. strachowi. Oddychaj rwno i spokojnie.

Kady inny student Jest bystrzejszy ode mnie!

Spywam std! Nie mog Ju tego wytrzyma!

Jestem po prostu kiepski na egzaminach. Zosta mi jeszcze milion pyta bez odpowiedzi!; Wszyscy ju wychodz. Skoczyli przede mn.

Jak oblej, to wszystko skoczone.

PRAWDA CZY FASZ?

Psychologowie prbuj kontrolowa ludzkie zachowanie. Ponad 2 tysice lat temu Arystoteles napisa ksik o psychologii podobn do tej, ktr wtanie trzymasz w rku. Staroytny filozof grecki Sokrates zaproponowa pewn metod badawcz, ktrej do dzi uywa si w psychologii. Niektrzy psychologowie traktuj nasze strategie rozwizywania problemw jak programy umysowe" realizowane przez nasze najbardziej osobiste komputery, czyli mzgi. Pierwsza kobieta na stanowisku prezesa Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego zrezygnowaa z doktoratu, pomimo spenienia wszystkich obowizujcych wymaga. Wikszo doktoratw z psychologii uzyskiwana jest przez mczyzn.
P F

PSYCHOLOGIA JAKO NAUKA CZYM ZAJMUJ SI PSYCHOLOGOWIE? Dziedziny psychologii KRTKE OMWIENIE DUGICH DZIEJW PSYCHOLOGII Strukturalizm Funkcjonalizm Behawioryzm Psychologia postaci Psychoanaliza Czoowa dziesitka psychologw Psychologia a rnorodno wiata: zrnicowanie psychologw JAK NA ZACHOWANIE PATRZ, PSYCHOLOGOWIE WSPCZENI Perspektywa biologiczna Perspektywa poznawcza Perspektywa humanistyczno-egzystencjalna Perspektywa psychodynamiczna Perspektywa procesw uczenia si Perspektywa spoeczno-kulturowa MYLENIE KRYTYCZNE A PSYCHOLOGIA Zasady mylenia krytycznego Psychologia a ycie codzienne: krytyczna refleksja o ksikach na temat samopomocy: czy istniej cudowne sposoby? Psychologia dzi i jutro: gorco, gorco, gorco! Najpowszechniejsze bdy w argumentacji PODSUMOWANIE

CO TO JEST PSYCHOLOGIA?
czowiek - pisa William Szekspir. - Niby wiem, e to arcydzieo - szlachetno rozumu, nieograniczone zdolnoci, proporcje ksztatu, pynno ruchw, w uczynkach rwny anioom, w pojmowaniu rwny bogom: najwysze z yjcych istnie, korona stworzenia!"1. Prawdopodobnie bez trudnoci rozpoznasz siebie w tym portrecie: szlachetno rozumu", rozumowanie podobne bogom, przewyszajcy inne zwierzta. Rozwamy niektre z owych szlachetnych i na podziw zasugujcych ludzkich cech:

Ludzkie zdolnoci do mylenia i rozwizywania problemw umoliwiy zbudowanie katedr i komputerw oraz skanowanie wntrza ciaa bez chirurgicznych zabiegw. Ale czym waciwie jest mylenie? W jaki sposb rozwizujemy problemy? Ludzka zdolno tworzenia umoliwia pisanie wielkich dzie literatury i komponowanie wspaniaych oper. Jednak czym waciwie jest twrczo? Ludzka wspaniaomylno i yczliwo sprawia, e opiekujemy si osobami starymi, chorymi i gorzej sytuowanymi od nas samych, a nawet powicamy si za tych, ktrych kochamy. Dlaczego troszczymy si o innych? Co skania nas do opiekowania si dziemi i chronienia naszych rodzin?
W. Szekspir (1990). Hamlet. Ksi Danii (Ak. 2, sc. 2). Prze. S. Baraczak. Pozna: W drodze.
1

Niektre ludzkie postpki wcale nie bywaj jednak tak szlachetne i godne podziwu jak przytoczone. W istocie ludzkie zachowanie jest bardziej zrnicowane, czasami trudne do zrozumienia. Rozwamy takie oto przykady: Cho ludzie potrafi by yczliwi, wikszo przechodniw nie przystanie, aby pomc czowiekowi lecemu na chodniku. Dlaczego? Wikszo palaczy czy ludzi nadmiernie si objadajcych doskonale wie, e szkodzi swemu zdrowiu. A jednak nadal oddaje si zym nawykom. Dlaczego? Kto twierdzi, e zgwaci, zabi czy torturowa swoj ofiar z powodu ogarniajcego go szalestwa. Nie potrafi oprze si nieodpartemu impulsowi czy te drugiej osobowoci", ktra przeja kontrol nad jego zachowaniem. Czym jest szalestwo, czym nieodparty impuls? Jak pozna, e kogo ogarnia szalestwo? Czy ludzie szaleni powinni odpowiada za swoje czyny? Ludzkie zachowanie zawsze nas fascynowao. Czasami zaskakujemy nawet samych siebie. Miewamy myli czy impulsy zupenie sprzeczne z naszym charakterem albo nie potrafimy sobie przypomnie czego, co ju mamy na kocu jzyka". Wikszo ludzi jedynie w wolnych chwilach prbuje zaspokoi swoj ciekawo ludzkiego zachowania i jego powodw. Pyta przyjaci o zdanie, czasami uwaniej przyglda si innym. Rwnie psychologowie s zaintrygowani ludzkim zachowaniem, lecz dla nich naukowe badanie jego zagadek jest nierzadko yciow pasj. Psychologia to naukowe badanie zachowania i procesw psychicznych. Przedmiotem zainteresowania psychologw jest system nerwowy, wraenia i spostrzeganie, uczenie si i pami, inteligencja, jzyk, mylenie, dojrzewanie i rozwj, osobowo, stres i zdrowie, zaburzenia psychiczne i sposb ich leczenia, zachowania seksualne i postpowanie w otoczeniu spoecznym, takim jak grupy i organizacje. Psychologowie empirycznie sprawdzaj swoje pomysy za pomoc starannie zaplanowanych metod badawczych, takich jak eksperyment czy sonda. Cho wikszo psychologw zajmuje si gwnie zachowaniem ludzi, wielu bada te zachowanie rnych zwierzt: poczwszy od morskich limakw i gobi, a skoczywszy na szczurach i gorylach. Niektrzy wierz, e wyniki bada nad niszymi

zwierztami mona uoglnia take na ludzi. Inni twierdz jednak, e ludzie tak bardzo rni si od pozostaych zwierzt, e wiedz na ich temat mona pozyska, badajc jedynie ich wanie. Za kadym z tych pogldw przemawiaj pewne racje. Na przykad laboratoryjne badania nad komrkami nerwowymi kaamarnicy dostarczyy pewnych informacji pozwalajcych zrozumie funkcjonowanie ludzkich komrek nerwowych. Eksperymenty, w ktrych szympansy lub goryle uczono posugiwania si jzykiem znakw migowych, pozwoliy na wprowadzenie innowacji w nauczaniu jzyka osb powanie upoledzonych w rozwoju. Jednak tylko badanie ludzi pozwala uzyska wiedz na takie tematy, jak moralno, wartoci czy romantyczna mio.

PSYCHOLOGIA JAKO NAUKA

odobnie jak inne nauki, psychologia poszukuje sposobw na opisanie, wyjanianie, przewidywanie i kontrolowanie badanych zjawisk. Tak wic psychologia zajmuje si opisem, wyjanianiem, przewidywaniem i kontrolowaniem ludzkiego zachowania. Zawsze gdy tylko jest to moliwe, terminy i pojcia opisowe s ze sob czone w sposb umoliwiajcy formuowanie teorii. Teorie s twierdzeniami na temat moliwych do zaobserwowania zwizkw midzy zjawiskami. Teorie psychologiczne opieraj si na pewnych zaoeniach o ludzkich procesach umysowych i zachowaniu. Skadaj si z twierdze na temat prawidowoci i zasad nimi rzdzcych i pozwalaj na formuowanie wyjanie i przewidywa. Wiele teorii psychologicznych czy twierdzenia na temat zachowania (takiego jak jedzenie lub agresja), zjawisk umysowych (takich jak postawa czy wyobraenia) oraz struktur anatomicznych i procesw biologicznych. Na przykad nasze reakcje na rodki chemiczne, jak alkohol czy marihuana, maj wpyw na obserwowalne zachowanie i mona je bezporednio mierzy. Zakada si, e reakcje takie wyraaj biochemiczne oddziaywanie zaytych specyfikw oraz nasze psychiczne oczekiwania dotyczce ich efektw. Dobra teoria psychologiczna pozwala take przewidywa przebieg procesw psychicznych i zachowania. I tak - dobra teoria godu powinna umoliwi trafne przewidywanie, w jakich sytuacjach ludzie jedz, a kiedy nie. Teoria oglna powinna si cechowa szerokim zakresem zastosowa. Przywoywana oglna teoria godu mogaby dotyczy zarwno zwierzt niszych, ludzi z nadwag i osb z wag normaln, jak i zachowania ludzi, ktrych poddano duszej czy krtszej deprywacji pokarmowej. Jeeli obserwowanych faktw nie mona adekwatnie wyjani lub przewidzie na podstawie teorii, ktr dysponujemy, naley rozway moliwo jej modyfikacji lub odrzucenia na rzecz innej, lepszej teorii. Wiele teorii psychologicznych nie przydao si w wyjanianiu nowych faktw, co doprowadzio do ich zmiany lub odrzucenia. Na przykad teoria, e przyczyn odczuwanego przez nas godu s skurcze odka, moe by czciowo trafna w odniesieniu do osb o wadze normalnej, cho nie wyjania ona w zadowalajcy sposb godu odczuwanego przez osoby z nadwag. W rozdziale jedenastym przekonamy si, e skurcze odka s tylko jednym z wielu czynnikw decydujcych o odczuwaniu godu. Wspczesne teorie tego zjawiska uwzgldniaj take czynniki biologiczne (takie jak stosunek masy tuszczu do masy mini) i zmienne sytuacyjne (jak pora dnia i obecno innych jedzcych wanie ludzi). Idea kontrolowania procesw umysowych i zachowania niewtpliwie budzi kontrowersje. Niektrzy bdnie sdz, e celem psychologw jest manipulowanie ludmi dla jakich wasnych celw. Takie podejrzenia nie maj jednak nic wsplnego z rzeczywistoci. Psychologowie gboko wierz w ludzk godno,

A cztowiek - pisat William Szekspir. - Niby wiem, e to arcydziefo - szlachetno rozumu, nieograniczone zdolnoci [...]". Amerykaska artystka chiskiego pochodzenia, Hung Liu, i widniejcy obok jeden z jej obrazw mog posuy za przykad twrczoci, do jakiej zdolny jest cztowiek. Psychologowie interesuj si wszystkimi aspektami ludzkiego zachowania i procesw psychicznych.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawdo, e psychologowie prbuj kontrolowa! ludzkie zachowania, W praktyce jednak kontrolowanie zachowania" oznacza pomaganie klientom w zrozumieniu wasnego zachowania przez poznanie ich rzeczywistych celw.

a godno zachowuj jedynie tacy ludzie, ktrzy maj wolno wyboru i decyzji dotyczcych ich wasnego postpowania. Psychologowie zdobywaj coraz wicej informacji na temat prawidowoci rzdzcych ludzk psychik, ale posuguj si t wiedz jedynie na danie zainteresowanej osoby, by pomc jej czy jakiej instytucji spoecznej. Dalsza cz tego rozdziau przedstawia oglnie psychologi i ludzi, ktrzy j uprawiaj. Jak zobaczymy, nauk t cechuje znaczne zrnicowanie przedmiotu zainteresowa; podobnie zrnicowani s i sami psychologowie. Przedstawimy krtko histori tej dziedziny i gwne perspektywy, z jakich psychologowie wspczeni patrz na ludzkie zachowanie. Na zakoczenie sprbujemy rozway, w jaki sposb na ksztacie psychologii way ludzka rnorodno i pewne zasady mylenia krytycznego.

CZYM ZAJMUJ SI PSYCHOLOGOWIE?

ZASTANW SI
Czytanie bez namystu jest jak jedzenie bez trawienia.
EDMUND BURK

Badania wykazuj, e jeeli uczniowie maj co zrozumie z tego, czego si ucz, musz o tym myle. Musz to woy do wasnej gowy wasnymi sowami, a nie tylko biernie siedzie i wchania.
WILBERT MCKEACHIE, 1994, s. 39.

Psychologowie i pedagodzy dowiedli, e uczenie si jest skuteczniejsze, kiedy myli si o tym, czego si uczy. Mylenie na jaki temat oznacza wynajdywanie zwizkw pomidzy dan spraw a tym, co ju wiesz (Willoughby i in., 1994). Dziki temu poznawany materiat nabiera znaczenia i staje si atwiejszy do zapamitania (Woloshyn i in., 1994). Mylenie podczas uczenia si podnosi take szans wykorzystania danej informacji we wtasnym yciu (Kintsch, 1994). To, co ju wiesz, zaley od uprzednich dowiadcze i wczeniej nabytej wiedzy akademickiej. Czytajc t ksik, zauwaysz, e czsto tu wspominam o swojej rodzinie (take w takich momentach, w ktrych moja rodzina wolaaby nie by wspominana). Powoduje mn ch wzbudzenia twojego zainteresowania (rwnie wspomagajcego proces uczenia si), dopomoenia ci w powizaniu omawianych prawidowoci z problemami ycia codziennego. Akapity zatytuowane Zastanw si", pojawiajce si pod koniec kadego podrozdziau, rwnie mog ci zachci do powizania zdobytej informacji z dowiadczeniami yciowymi i tym, czego si dowiedziae, poznajc inne dziedziny. W czciach tych namawiam ci do prb odpowiedzi na pewne pytania, zanim przejdziesz do nastpnego podrozdziau. Na przykad teraz, po zapoznaniu si z podrozdziaem Psychologia jako nauka" sprbuj zastanowi si nad takimi oto pytaniami: Jak definiowae(-a) na wasny uytek psychologi przed otwarciem tej ksiki? Jak bardzo rzeczywista psychologia rni si od twoich oczekiwa? Czy masz jakie wasne teorie wyjaniajce sposb postpowania i mylenia ludzi? Jaka jest ich tre? Jakie masz na nie dowody? Czy wierzysz w to, e ludzi mona pozna w sposb naukowy? Dlaczego tak, a dlaczego nie?

szyscy psychologowie ywo interesuj si zachowaniem, cho pod innymi wzgldami bardzo si midzy sob rni. Niektrzy zajmuj si gwnie badaniami podstawowymi, ktre nie maj bezporedniego zastosowania przy rozwizywaniu problemw osobistych czy spoecznych. Inni zajmuj si badaniami stosowanymi, ukierunkowanymi wanie na rozwizanie konkretnych problemw praktycznych. Cho motywem podejmowania bada podstawowych jest ciekawo oraz pragnienie zrozumienia i wyjanienia wiata, su one podniesieniu jakoci ycia w niedalekiej przyszoci (Leibowitz, 1996; N. E. Miller, 1995). Na przykad badania podstawowe nad prawidowociami uczenia si wykonane w pierwszej poowie XX wieku znalazy wspczenie liczne zastosowania w systemie szkolnym. Badania podstawowe nad funkcjonowaniem ukadu nerwowego zwikszyy za nasz wiedz na temat takich chorb, jak padaczka czy choroba Alzheimera lub Parkinsona. Wielu psychologw nie prowadzi bada, lecz zajmuje si praktycznym wykorzystaniem wiedzy psychologicznej, prbujc pomc ludziom w zmienianiu zachowania, tak by skuteczniej osigali postawione sobie cele. Wielu zajmuje si gwnie nauczaniem i propaguje wiedz psychologiczn na wykadach, seminariach i rnego rodzaju warsztatach. Inni angauj si zarwno w badania, jak i nauczanie czy poradnictwo. Na przykad profesorowie psychologii zwykle prowadz jakie badania podstawowe lub stosowane, ale take su rad jednostkom oraz firmom. Badacze czsto bywaj proszeni przez rne firmy o porad lub prowadzenie seminariw i warsztatw umoliwiajcych ich pracownikom nabywanie rnych umiejtnoci. Praktycy, na przykad psychologowie kliniczni i przemysowi, czasami angauj si te i w prowadzenie bada - zwykle stosowanych - oraz rne formy nauczania. Niestety psychologowie prowadzcy badania, wykady i doradztwo praktyczne nie potrafi sami sobie doradzi, w jaki sposb mona by rozszerzy tydzie roboczy do 250 godzin.

DZIEDZINY PSYCHOLOGII
Przyjrzyjmy si obecnie niektrym specjalizacjom psychologicznym. Cho wielu psychologw oddaje si rnym formom dziaalnoci, wikszo ogranicza si tylko do jednej z nastpujcych dziedzin. Psychologowie kliniczni pomagaj ludziom z zaburzeniami psychicznymi dostosowa si do wymaga ycia. Problemy ludzi mog dotyczy wielu spraw od lku i depresji czy zaburze funkcjonowania seksualnego do utraty poczucia celu w yciu. Psychologowie kliniczni identyfikuj te problemy na podstawie wywiadu i bada testowych. Pomagaj swoim klientom rozwizywa problemy yciowe i zmienia autodestrukcyjne sposoby postpowania. Pracuj w instytucjach dla osb psychicznie chorych lub niedorozwinitych, na oddziaach dziennych, w klinikach akademii medycznych czy innych uczelni wyszych, a take prowadz praktyk prywatn. Psychologowie kliniczni stanowi najliczniejsz podgrup psychologw (por. ryc. 1.1). W istocie wikszo ludzi, mwic psycholog", ma na myli wanie psychologa klinicznego. Psychologowie kliniczni rni si od psychiatrw - ci ostatni s lekarzami medycyny specjalizujcymi si w leczeniu zaburze psychicznych.

Psychologowie specjalizujcy si w poradnictwie rwnie posuguj si wywiadem i testami w identyfikacji problemw klienta, ktry z reguy cierpi nie na zaburzenia psychiczne, lecz jedynie ma problemy z adekwatnym funkcjonowaniem. Porada potrzebna jest klientowi majcemu kopoty z podejmowaniem decyzji edukacyjnych lub zawodowych, w nawizywaniu przyjani czy rozwizywaniu konfliktw maeskich, dotknitemu fizycznym kalectwem czy majcemu problemy w zwizku z utrat pracy wskutek zwolnie grupowych. Psycholog posuguje si rnymi metodami, aby pomc klientowi w precyzyjnym zidentyfikowaniu problemu i w przezwycieniu go. Psychologowie zajmujcy si poradnictwem czsto pracuj w specjalnych centrach czy poradniach, a take w placwkach zajmujcych si rehabilitacj. Jak ilustruje rycina 1.1, ponad poowa psychologw specjalizuje si w poradnictwie lub w psychologii klinicznej. Psychologowie szkolni s zatrudniani przez system edukacji w celu pomagania uczniom w rozpoznaniu i przezwycianiu problemw przeszkadzajcych w nauce. Problemy te mog si wiza z funkcjonowaniem rodziny, zaburzeniami emocjonalnymi czy zakceniami procesu uczenia si. Psychologowie szkolni diagnozuj problemy uczniw za pomoc wywiadu z rodzicami i nauczycielami, testw, a take obserwacji funkcjonowania dzieci w klasie. Konsultuj si z rodzicami, nauczycielami, wadzami szkolnymi i innymi specjalistami, by pomc uczniom przezwycia przeszkody w uczeniu si. Pomagaj w podejmowaniu decyzji o umieszczeniu ucznia w klasie specjalnej, a take w pozyskaniu odpowiedniej pomocy w wypadku powaniejszych problemw ze zdrowiem psychicznym (Kubiszyn, 1996). Psychologowie ksztacenia, podobnie jak psychologowie szkolni, pomagaj w optymalizacji warunkw panujcych w klasie, tak aby uatwi uczniom nabywanie wiedzy. Jednak koncentruj si zwykle nie tyle na pojedynczych dzieciach, ile na metodyce i programach nauczania. Prowadz take badania zwizane z problematyk uczenia si, pomiarem osigni szkolnych i rozwojem dziecka, starajc si rozwiza na przykad takie problemy, jak zaleno uczenia si od czynnikw psychologicznych w rodzaju motywacji i inteligencji, czynnikw spoeczno-kulturowych w rodzaju biedy i stopnia akulturacji czy czynnikw zwizanych z postpowaniem nauczyciela. Niektrzy z psychologw ksztacenia zajmuj si konstrukcj standaryzowanych testw mierzcych uzdolnienia i osignicia szkolne.

PSYCHOLOGIA RODOWISKOWA
Psychologowie rodowiska badaj, w jaki sposb ludzie wpywaj na rodowisko fizyczne i sami pozostaj pod jego wpywem. W jaki sposb zatoczenie i przeadowanie bodcami" wpywa na mieszkacw miast? Psychologowie rozwojowi zajmuj si badaniem zmian - fizycznych, emocjonalnych, w funkcjonowaniu poznawczym i spoecznym - wystpujcych w cigu caego ycia ludzkiego. Prbuj wyodrbni wpywy wywierane na rozwj przez czynniki zwizane z dziedziczeniem i ze rodowiskiem. Psychologowie rozwojowi prowadz badania nad takimi problemami, jak wpyw zaywania narkotykw przez matk na rozwj jej dziecka, konsekwencje rnych stylw wychowawczych, sposb pojmowania przez dzieci czasu i przestrzeni czy konflikty pojawiajce si w okresie dorastania i adaptacyjne problemy osb starszych. Psychologowie osobowoci prbuj okreli ludzkie cechy i ich wpyw na proces mylenia, emocje i zachowanie oraz wyjani przyczyny zaburze psychicznych. W szczeglnoci interesuj si takimi problemami, jak lk, agresja i spoeczne role pciowe. Psychologowie spoeczni interesuj si istot i wyznacznikami spostrzegania sytuacji spoecznych, sposobami mylenia na ich temat i ich odczuwania, a take postpowaniem czowieka wobec innych. Podczas gdy psychologowie osobowoci skupiaj uwag na wewntrznych wyznacznikach zachowania, psychologowie spoeczni koncentruj si na jego sytuacyjnym i spoecznym kontekcie. W rzeczywistoci zachowanie zaley od obu klas tych czynnikw. Psychologowie rodowiskowi (ekologiczni) zajmuj si zalenoci ludzkiego zachowania od fizycznych cech rodowiska, w jakich ma ono miejsce. Interesuj si takimi problemami, jak wpyw architektury i czynnikw urbanistycznych na zachowanie czy zaspokajanie potrzeb ludzkich i badaj efekty kracowych temperatur, haasu czy zanieczyszczenia powietrza. Psychologowie wszystkich specjalnoci mog prowadzi badania eksperymentalne. Ci jednake, ktrzy s nazywani psychologami eksperymentalnymi, specjalizuj si w badaniu podstawowych procesw zwizanych z funkcjonowaniem ukadu nerwowego, powstawaniem wrae i spostrzeganiem, uczeniem si, pamici i myleniem, motywacj i emocjami. S bardziej ni inni psychologowie skonni do przeprowadzania bada podstawowych, a wyniki przez nich osigane bywaj czsto wykorzystywane przez specjalistw z innych dziedzin. Na przykad badania podstawowe nad motywacj pomogy psychologom klinicznym i udzielajcym porad wypracowa strategie pomagania osobom pragncym unikn nadwagi, podstawowe badania nad procesami uczenia si za pomogy psychologom ksztacenia i psychologom szkolnym poprawi warunki uczenia si w klasach szkolnych.

ODSETKI DOKTORATW W RNYCH DZIEDZINACH PSYCHOLOGII

Niemale 40% doktoratw zdobywa si w zakresie psychologii klinicznej; nastpna pod wzgldem popularnoci jest poradnictwo psychologiczne.
rdo: Summary Report of Doctorate Recipients from United . States Universities (from APA Research Office, formely ODEER office). Copyright 1994 American Psychological Associatlon. Przedruk za zgod.

RYCINA 1.1

Jeszcze inni specjalizuj si w zakresie psychologii pracy i organizacji, zajmujcej si stosunkami midzyludzkimi w miejscu pracy, prawidowociami funkcjonowania organizacji, czynnikiem ludzkim w funkcjonowaniu zespow czowiek - maszyna". Z kolei psychologia konsumenta zajmuje si czowiekiem jako konsumentem - prbuje przewidywa, co ludzie zakupi, doradza zarzdcom sklepw, w jaki sposb eksponowa wystawiane na sprzeda towary, aby zachci do ich kupowania, oraz w jaki sposb konstruowa skuteczne reklamy. Psychologowie sdowi peni rol biegych i ekspertw, pomagajcych na przykad rozstrzyga o wiarygodnoci zezna wiadkw sdowych czy decydowa o tym, w jaki sposb zaburzenia psychiczne mogy wpyn na postpowanie oskaronych. Psychologowie s take zatrudniani przez komendy policji, gdzie zajmuj si selekcj kandydatw do pracy w tym zawodzie, doradzajc policjantom, w jaki sposb mog radzi sobie ze stresem, jak postpowa z osobami grocymi samobjstwem, zaegnywa konflikty rodzinne i negocjowa z przestpcami biorcymi zakadnikw. Psychologowie zdrowia badaj zwizek stanu zdrowia fizycznego z procesami psychicznymi i zachowaniami ludzi. Interesuje ich wpyw stresu na takie problemy zdrowotne, jak migreny, skonno do chorb serca czy raka. Pomagaj take ludziom zmienia postpowanie, by zapobiega chorobom i ksztatowa zachowania prozdrowotne, jak uprawnianie wicze fizycznych, zaprzestanie palenia, przechodzenie na diet pozbawion skadnikw szkodliwych dla zdrowia. Psychologowie sportu pomagaj zawodnikom w uzyskiwaniu lepszych wynikw (Hays, 1995; Petrie, Diehl, 1995). Wiele zespow sportowych ma nie tylko swego trenera, ale i psychologa. Psychologowie sportu zajmuj si nastpujcymi problemami: Jak dopomc sportowcom w koncentrowaniu si na wystpie, a nie na tumie widzw? W jaki sposb sportowcy mog wykorzystywa rne strategie poznawcze, takie jak wizualizacja pozytywna (wyobraanie sobie waciwych ruchw wasnego ciaa), dla osigania lepszych wynikw? Rola emocji w sporcie, na przykad czy gniew na rywala podwysza czy obnia osigane wyniki. Zwizek uprawiania sportu z samopoczuciem. Radzenie sobie z lkiem. Psychologowie prbuj wykorzystywa swoj wiedz i umiejtnoci w coraz to nowszych dziedzinach ludzkiego funkcjonowania. W tym tysicleciu moemy spodziewa si ich wikszego udziau na przykad w propagowaniu komputerowych aplikacji dla uytkownika oraz w pomaganiu pracownikom suby zdrowia w nawizywaniu lepszych stosunkw z pacjentami.

KROTK OMWIENIE DUGICH DZIEJW PSYCHOLOGII

P R 0 F I L U

ZASTANW SI
Ktra z dziedzin psychologii wydaje ci si najbardziej interesujca? Dlaczego? Co jest wsplnym przedmiotem zainteresowania wszystkich psychologw? Co odrnia psychologw uprawiajcych rne dziedziny? Gdyby twj przyjaciel miat jaki problem, czy doradzaby mu wizyt u psychologa? Dlaczego tak, a dlaczego nie?

ho psychologia jest dziedzin bardzo nowoczesn, ma za sob dug histori, a znajomo tej ostatniej pozwala zrozumie miejsce psychologii w systemie wiedzy, jej kontrowersje teoretyczne, ewolucj metod oraz spoeczn i polityczn rol (McGovern i in., 1991). Czy wiesz, e zarys ksiki o podobnej jak ta treci mgby napisa Arystoteles, filozof ze staroytnej Na czym polega wkad Grecji? Jedna z prac Arystotelesa zostaa zatytuo- Arystotelesa w t dziedzin? wana O psychice i rwnie zaczynaa si od historycz- By jednym z twrcw empirynego przegldu rnych podej do ludzkiej natury zmu - pogldu, e wartocioi umysu. Arystoteles twierdzi, e ludzkie zachowa- wa moe by jedynie informacja pozyskana dziki ludzkim nie, podobnie jak przemieszczanie si gwiazd i falo- zmysom. To wanie on twierwanie morza, podlega pewnym zasadom i prawom, dzi, e czowiek ma pi zmydlatego zajmowa si takimi tematami psychologii, sw: wzrok, such, smak, zajak osobowo, wraenia i spostrzeganie, mylenie pach i dotyk. Rozwaa natur i inteligencja, potrzeby i motywy, uczucia i emocje, zwizkw przyczynowo-skuta take pami. Nasza ksika przedstawia owe te- kowych. Wskazywa, e ludzie maty w innej kolejnoci, ale wci s to te same zagadnienia. Arystoteles twierdzi te, e ludzie s zmotywowani do poszukiwania przyjemnoci, a unikania przykroci. Pogld ten zosta podjty we wspczesnych podejciach do psychologii: psychodynamicznym i teoriach uczenia si. Rwnie inni filozofowie staroytnej Grecji zajmowali si psychologi. Okoo 400 r. p.n.e. Demokryt zasugerowa mylenie o czowieku w kategoriach ciaa i duszy (a psychologowie wspczeni wci jeszcze mwi o interakcji czynnikw biologicznych i psychicznych). Wskazywa na uzalenienie naszego zachowania od stymulacji zewntrznej i jako jeden z pierwszych podnosi problem, czy czowiek ma woln wol i moliwo wyboru. Innymi sowy, pyta o to, gdzie kocz si wpywy innych, a zaczyna si nasze prawdziwe Ja"? Platon (ok. 427-347 r. p.n.e.) by uczniem wielkiego filozofa Sokratesa. On to zapisa jego synn wypowied: Poznaj samego siebie", ktra na zawsze pozostaa mottem psychologii. Sokrates twierdzi, e nie moemy uzyska wiarygodnej samowiedzy za pomoc zmysw, gdy te bywaj omylne i nie odzwierciedlaj dokadnie rzeczywistoci. Rwnie psychologia wspczesna podkrela, e nasze spostrzeenia i pami nie zawsze dokadnie odpowiadaj rzeczywistoci. Poniewa zmysy dostarczaj wiedzy niedoskonaej, Sokrates postulowa poleganie na racjonalnym myleniu i introspekcji - dokadnym badaniu wasnych myli i uczu w celu osignicia samowiedzy. Wskazywa take na to, e ludzie s stworzeniami spoecznymi i wywieraj na siebie wielki wpyw. Gdybymy mieli wicej czasu i miejsca, moglibymy cofn si jeszcze dalej w przeszo bd przeskoczy bliej naszych czasw w epok renesansu albo wskaza na wpyw dziewitnastowiecznych teorii ewolucji czy budowy atomu na wspczesn myl psychologiczn. Moglibymy te opisa rozwj statystyki, ktr psychologowie posuguj si do oceny uzyskiwanych przez siebie wynikw. Jednak z uwagi na ograniczenia poprzestaniemy na przyjrzeniu si rozwojowi

rni si od inJego ojciec byt ARYSTOTELES nych przedmionadwornym lekatw oywionych rzem. Arystoteles zdolnoci do racjonalnego (384-322 r. p.n.e.) rwnie mylenia. Twierdzi, e wyodby studia medyczne. Wkrtobrania i marzenia zawieraj ce zosta te uczniem Platona. obrazy, ktre trwaj duej ni Sam uczy Aleksandra Wielwywoujca je stymulacja zmykiego, gdy ten by jeszcze sowa. Zarysowa te podstadzieckiem. Zaoy Lykcion, wowe prawa asocjacjonizmu, uwaany za pierwszy uniwerktre ponad dwa tysice lat sytet na wiecie. Grecki filozof pniej stay si rdzeniem psyby te pierwszym mylicielem chologicznej teorii uczenia powicajcym wiele uwagi tesi. matom, ktre s przedmiotem wspczesnej psychologii. To tylko niektre spord psychologicznych tematw poruszanych przez Arystotelesa. Trudno sobie wyobrazi, e ponadto wnis te istotny wkad do logiki, fizyki, biologii (jako pierwszy odnotowa, e wieloryby s ssakami), polityki, etyki i retoryki! W jedynym zgadza si ze wspczesnymi studentami - nie uwaa, by matematyka bya jako szczeglnie istotna.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e ponad 2 tysice lot temu Arystoteles napisa ksik o psychologii, podobn do tej, ktr wanie trzymasz w rku. Nosia ona tytu 0 psychice [Peri psyches). To prawda, e staroytny filozof grecki Sokrates zaproponowa pewn metod badawcz, ktr do dzi stosuje si w psychologii. Zwie si ona introspekcj.

P R O F I L U
wa z pacjentami i powicit si psychologii i filozofii. Wkrtce sta si takim pracoholikiem, e w swojej autobiografii powici onie i dzieciom zaledwie jeden akapit. Podczas cikiej choroby jego gwnym zajciem staa si analiza przey zwizanych z umieraniem. y jednak dalej i to dugo. Zmar w roku 1920, kiedy ludzie owietlali domy elektrycznoci, a podrowali samochodami i samolotami.

Niemiecki psycholog Wilhelm Wundt urodzi si w roku 1832, a wic w czasach, gdy ludzie owietlali swoje domy wiecami i podrowali konno. Wielu z jego braci zmaro w dziecistwie, a on sam opuci dom rodzinny, zamieszkujc u miejscowego pastora. Pocztkowo nauka sza mu kiepsko i musia powtarza klas. W kocu podj studia medyczne w nadziei na dostatnie ycie. Jednak nie lubi praco-

psychologii jako nauki laboratoryjnej w drugiej poowie XIX wieku. Niektrzy z historykw ustanawiaj pocztek tej nauki na rok 1860, w ktrym to Gustaw Theodor Fechner (1801-1887) wyda swoje dzieo Elementy psychofizyki, pokazujce, w jaki sposb zdarzenia fizyczne (jak wiato czy dwik) s zwizane z psychicznymi wraeniami i spostrzeeniami. Fechner zaproponowa take sposb, w jaki mona naukowo mierzy efekty takich zdarze. Wikszo historykw uznaje jednak za dat narodzin psychologii jako nauki laboratoryjnej rok 1879 - wtedy to Wilhelm Wundt zaoy w Lipsku pierwsze laboratorium psychologiczne.

STRUKTURALIZM

Podobnie jak Arystoteles, Wilhelm Wundt twierdzi, e umys ludzki jest zjawiskiem naturalnym i jako taki moe by badany naukowo, tak jak wiato, temperatura czy obieg krwi w organizmie. Wundt posugiwa si metod introspekcji, zalecan jeszcze przez Sokratesa, prbujc wyrni podstawowe skadniki dowiadczenia psychicznego. Wraz ze wsppracownikami stara si moliwie dokadnie i obiektywnie ledzi wraenia psychiczne odczuwane w reakcji na rne dwiki i bodce wietlne. Wundt i jego uczniowie stworzyli szko psychologiczn zwan strukturalizmem. Ich celem byo rozoenie wiadomego dowiadczenia psychicznego na obiektywne wraenia zmysowe i subiektywne odczucia, takie jak wola i emocje, oraz obrazy umysowe, takie jak wyobraenia i pami. Strukturalici byli przekonani, e istot funkcjonowania ludzkiego umysu jest czenie tych podstawowych elementw dowiadczenia w rne caoci. Jednym z amerykaskich uczniw Wundta by G. Stanley Hali (1844-1924), ktry interesowa si rozwojem psychicznym. Wielu uwaa go za twrc psychologii rozwojowej. Jest on take zaoycielem Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego.

FUNKCJONALIZM
Traktujc psychologi jak nauk przyrodnicz, chciaem jej dopomc sta si jedn z nich.
WILLIAM JAMES

W kocu XIX wieku kluczow postaci amerykaskiej psychologii by William James. Ujmowa on psychologi szeroko, gwnym przedmiotem jej zainteresowania czynic relacj midzy wiadomym dowiadczeniem psychicznym a zachowaniem. Twierdzi na przykad, e strumie wiadomoci ma charakter pynny i nieprzerwany. Introspekcja prowadzia go do wniosku, e dowiadczenie nie moe zosta rozoone na jakie podstawowe skadniki, jak to utrzymywali strukturalici. James stworzy kierunek zwany funkcjonalizmem, ktry zajmowa si zarwno zachowaniem, jak i wiadomoci. Funkcjonalizm prbowa wyjani, w jaki sposb dowiadczenie psychiczne pozwala nam na bardziej adaptacyjne

funkcjonowanie w otoczeniu, na przykad w jaki spoZ P R sb wyksztacanie nawykw pomaga nam radzi sobie z powszechnie powtarzajcymi si sytuacjami. William James Funkcjonalici uzupeniali introspekcj laboratoryj- (1842-1910), n obserwacj zachowania. Podczas gdy strukturali- brat powieciopici zapytywali: Jakie s skadniki procesw psychicz- sarza Henry'cgo nych?", funkcjonalici pytali Jakie s cele (funkcje) Jamesa, nazywany jest pierwzachowania i procesw umysowych? Jakie s ich szym naprawd konsekwencje?". amerykaskim James pozostawa pod wpywem teorii ewolucji psychologiem. stworzonej przez angielskiego biologa Karola Dar- Pochodzi} z zawina (1809-1882). Darwin twierdzi, e o przetrwa- monej rodziny, niu i reprodukcji organizmw decyduje ich wyposa- a jego dom bywa regularnie enie we waciwoci adaptacyjne. Natomiast o d w i e d z a n y organizmy wasnoci takich pozbawione s skazane przez takie znakomitoci, jak na zagad. Doktryna ta jest znana pod nazw prze- Ralph Waldo Emerson, Hentrwania najlepiej przystosowanych". Zakada ona, e ry David Thoreau, Nathaniel na przestrzeni pokole te organizmy, ktrych zacho- I-lawthornc, Alfred Lord Tcnwanie i fizyczne cechy (waga, szybko, kolor, roz- nyson czy John Stuart Mili. James ukoczy medycyn na miar itd.) s najlepiej przystosowane do wymaga Harvardzie, cho nigdy nie otoczenia, maj najwiksz szans przetrwania do sta si praktykujcym lekawieku dojrzaego, reprodukcji i przekazania tych rzem. Jego kariera zawodowa cech nastpnym pokoleniom. miaa charakter akademicki Funkcjonalici zaadaptowali teori Darwina do wykada na Harvardzie - fibada nad zachowaniem, twierdzc, e adaptacyjne zjologi, potem filozofi, a wreszcie psychologi. Swoje wzorce zachowa s wyuczane i podtrzymywane pogldy przedstawi w pierww trakcie ycia organizmu. Zanikowi ulegaj nato- szym nowoczesnym podrczmiast zachowania dezadaptacyjne, czyli pogarszaj- niku psychologicznym zatytuce przystosowanie organizmu. W zachowaniu organizmu trwaj wic jedynie najlepiej przystosowane" wzorce postpowania. Dziaania adaptacyjne s powtarzane i przeksztacaj si w nawyki. James pisa, e nawyki s ogromnym koem zamachowym spoeczestwa". Codzienne ycie cywilizacji jest wic podtrzymywane dziki systemowi nawykw. Ksztatowanie si nawykw mona zaobserwowa w takich czynnociach, jak podnoszenie widelca do ust czy otwieranie klamki u drzwi. Pocztkowo dziaania takie pochaniaj ca uwag. Jeeli nie wierzysz, przyjrzyj si dziecku, ktre dopiero uczy si samodzielnie je (nie zapomnij o papierowym rczniku!). Wskutek powtarzania czynnoci skadajce si na samodzielne jedzenie ulegaj automatyzacji i przeksztacaj si w nawyk. Podobnie dzieje si z czynnociami skadajcymi si na prowadzenie samochodu. Moemy je wykonywa, nie powicajc im wiele uwagi, dziki czemu moemy rwnolegle wykonywa inne dziaania, jak prowadzenie rozmowy czy obsuga samochodowego radia. Idea uczenia si przez powtarzanie ma podstawowe znaczenie take dla behawiorystycznej tradycji w psychologii.

O F I L U
dy psychologii (Principles ofPsycholog?), dwch
owanym Zasa-

grubych tomach opublikowanych w roku 1890. Dwa lata pniej wyda jego znacznie skrcon wersj, ktr studenci nazywali pieszczotliwie Jimmy". Czsto widywano go jak przechadza si po Harvard Yard, prowadzc oywione dyskusje ze studentami w czasach, gdy wikszo profesorw zachowywao formalny dystans w stosunku do swoich uczniw. James fascynowa si te przeyciami religijnymi i okultyzmem, midzy innymi spostrzeganiem pozazmysowym. Niewidomej i guchej dziewczynce Helen Keller przynis pewnego razu piro strusia, wierzc, e potrafi ona doceni taki prezent

BEHAWIORYZM
Wyobra sobie, e umiecie w labiryncie godnego szczura. Droga labiryntu wije si i koczy rozwidleniem, na ktrym szczur moe skrci w prawo lub w lewo. Jeeli bdziesz systematycznie nagradza jedzeniem szczura za skrt w prawo, szybko nauczy si skrcania w tym wanie kierunku, przynajmniej jeeli bdzie godny. Ale co szczur myli, skrcajc w prawo? Ha, ostatnim razem, gdy byem

na tym zakrcie, skrciem w prawo i dostaem jedzenie. Myl, e warto tego sprbowa jeszcze raz"? Czy jednak usiowanie, by wczu si w to, co myli szczur, nie jest cokolwiek absurdalne? Tak wanie wydawao si twrcy amerykaskiego behawioryzmu, ktrym by John Broadus Watson (1878-1958). A jednak na tego rodzaju pytania by on zmuszony odpowiada w swoim doktoracie, ktry obroni na Uniwersytecie w Chicago w roku 1903. Dominujcym wwczas w Chicago nurtem by funkcjonalizm, a funkcjonalici skupiali sw uwag zarwno na zachowaniu, jak i na strumieniu przey psychicznych. Watsona jednak nie przekonyway prby introspekcyjnego badania wiadomoci, szczeglnie u niszych zwierzt. Twierdzi, e jeeli psychologia ma by nauk przyrodnicz, jak fizyka czy chemia, musi swe zainteresowania ograniczy do tego, co daje si zaobserwowa i zmierzy - a wic do zachowania, ktre w jzyku angielskim nazywa si behavior. Std nazwa omawianego nurtu - behawioryzm. Na obserwowalne zachowania skadaj si czynnoci, takie jak skrt w prawo lub w lewo, nacinicie dwigni, jedzenie lub kopulacja, a nawet mimowolne funkcje organizmu, takie jak tempo akcji serca, rozszerzenie renic, zmiany cinienia krwi czy generowanie przez mzg fal elektromagnetycznych. Zachowania takie maj charakter publiczny i mona je mierzy, czy to poprzez prost obserwacj, czy za pomoc specjalnych instrumentw. Nawet emisja fal mzgowych nabiera charakteru publicznego dziki odpowiednim instrumentom pomiarowym (por. rozdziay trzeci i szsty), a rni obserwatorzy mog si atwo zgodzi co do ich wystpowania i waciwoci. Z tego punktu widzenia psychologia jako nauka nie powinna zajmowa si elementami wiadomoci", dostpnymi jedynie przeywajcemu je organizmowi. Powinna zajmowa si obserwowalnym zachowaniem organizmw (behawioryci definiuj psychologi jako naukowe badania zachowania, nie za zachowania i procesw psychicznych). Niemniej Watson zgadza si z funkcjonalistami co do kluczowej roli procesw uczenia si. Sdzi, e psychologia powinna zajmowa si procesem uczenia obserwowalnych reakcji w odpowiedzi na bodce rodowiskowe (por. rozdzia sidmy). Za badania modelowe uwaa eksperymenty prowadzone w Rosji przez Iwana Pawiowa. Paww stwierdzi, e psy naucz si reakcji linienia na dwik dzwonka, jeeli w przeszoci dzwonek by systematycznie kojarzony z pojawia-

niem si pokarmu. Wystpowanie linienia w reakcji na sam dwik dzwonka Paww wyjania nie przypuszczalnymi procesami umysowymi psw, lecz warunkami laboratoryjnymi, czyli warunkowaniem, ktre do tej reakcji doprowadzio. Co wicej, badany przez Pawiowa rodzaj reakcji mia charakter zdarzenia obserwowalnego, moliwego do zmierzenia za pomoc odpowiednich przyrzdw laboratoryjnych. Wedug rosyjskiego badacza prby dociekania, co myli pies, a take, co myli czowiek, s absurdalne. W roku 1908 Watson zacz wykada na Uniwersytecie Johna Hopkinsa, gdzie behawioryzm szybko zapuci korzenie, podobnie zreszt jak i w caej Ameryce. W roku 1920 Watson si rozwid, by polubi swoj by studentk, co doprowadzio do skandalu, ktry zmusi go do opuszczenia krgw uniwersyteckich. Przez pewien czas sprzedawa kaw i pracowa jako urzdnik w sklepie. Potem rozpocz karier jako specjalista od reklamy, dochodzc do pozycji wiceprezesa jednej z nowojorskich firm reklamowych. Wsptwrc behawioryzmu by B. F. Skinner (1904-1990) z Uniwersytetu Harvarda. Wierzy on, e organizm uczy si takich, a nie innych reakcji, poniewa s one wzmacniane. Oznacza to, e reakcje te powoduj pewne podane dla organizmu skutki. Skinner wykaza, e zwierzta laboratoryjne s w stanie uczy si rnych zachowa, zarwno prostych, jak i zoonych, wanie dziki wzmacnianiu. Mog nauczy si dziobania guzikw, obracania koa, wspinania si po drabinie czy przesuwania zabawki po pododze. Wielu psychologw przyjo pogld, e zoone ludzkie zachowanie mona w zasadzie rozumie jako rezultat tysicy przypadkw uczenia si poprzez wzmocnienia. Zdawali sobie oni jednak spraw z beznadziejnoci prb wyjanienia wszystkich zachowa konkretnej jednostki poprzez skonstruowanie jakiej listy wzmocnie otrzymywanych przez ni w cigu ycia.

PSYCHOLOGIA POSTACI
Jeszcze inna szkoa mylenia - psychologia postaci - zdobya sobie popularno w Niemczech w latach dwudziestych XX wieku. W latach trzydziestych przed przeladowaniami nazistw uciekli do Stanw Zjednoczonych trzej czoowi przedstawiciele tej szkoy - Max Wertheimer (1880-1943), Kurt Koffka (1886-1941) i Wolfgang Khler (1887-1967). Kontynuowali tam swoje prace, dziki czemu roso znaczenie Ameryki w badaniach psychologicznych. Wertheimer i jego koledzy zajmowali si spostrzeganiem oraz sposobem, w jaki wpywa ono na mylenie i rozwizywanie problemw. W przeciwiestwie do behawiorystw, psychologowie postaci twierdzili, e nie mona zrozumie ludzkiej natury, koncentrujc si jedynie na obserwowalnych zachowaniach. Inaczej ni strukturalici uwaali take, e nie sposb wyjani ludzkiego spostrzegania, mylenia i emocji, prbujc sprowadzi te procesy do jakich podstawowych elementw. Dowodzili, e spostrzeenie jest czym wicej ni sum swoich czci skadowych, e s to pewne caoci (postaci - od niem. Gestalt), ktre nadaj znaczenie poszczeglnym swoim czciom. Psychologowie postaci dowodzili, e mamy tendencj do spostrzegania oderwanych fragmentw informacji jako zintegrowanych caoci, wczajcych take pewne elementy kontekstu, w jakich one wystpuj. Przyjrzyjmy si rycinie 1.2: rodkowe kropki obu konfiguracji z lewej strony s jednakowej wielkoci, cho zwykle spostrzegamy je jako rne z powodu kontekstu innych, otaczajcych je, wikszych lub mniejszych kropek. Wewntrzne kwadraty obu konfiguracji z prawej strony s faktycznie jednakowej jasnoci, cho jeden wyglda na janiejszy, a drugi na ciemniejszy z powodu ciemnego lub jasnego ta, na ktrym

SIA WZMOCNIENIA
Behawioryci wyuczaj zwierzta zoonych zachowa, takich jak obrona przed potencjalnym agresorem, wzmacniajc pocztkowo zachowania bdce pewnym przyblieniem tych, ktre chc ostatecznie wyksztaci. W miar upywu czasu nagradzane s zachowania coraz blisze waciwemu.

PSYCHOANALIZA
Psychoanaliza, szkoa psychologiczna stworzona przez Zygmunta Freuda, bardzo si rni od dotd omwionych teorii zarwno podejciem, jak i okolicznociami powstania. Teoria Freuda bardziej ni inne przesikna do kultury masowej i by moe Czytelnikowi znane s niektre jej pojcia. Na przykad w kadym sezonie na co najmniej jednym filmie kryminalnym jaka emocjonalnie niezrwnowaona osoba wpada w morderczy sza - pod koniec filmu psychiatra wyjania, e zabjca niewiadomie" zabi swoj matk czy ojca. Albo kto z przyjaci prbowa interpretowa" twoj pomyk jzykow jako przejaw prawdziwych, cho nieuwiadamianych pragnie bd zastanawia si gono, jakie symboliczne znaczenie mia jego wyjtkowo wyrazisty sen. Przekonanie, e ludmi powoduj niewiadome impulsy, a sny i omyki jzykowe wyraaj niewiadome pragnienia, s zwykle rezultatem wpywu Freuda (1856-1939), wiedeskiego lekarza, ktry w latach trzydziestych XX wieku uciek do Anglii przed tyrani nazistw. Psychologowie akademiccy prowadz swoje badania gwnie w laboratoriach, natomiast Freud osign swj wgld w natur ludzk poprzez dogbne rozmowy (wywiady kliniczne) ze swoimi pacjentami. Zdumiao go, jak mao pacjenci s wiadomi motyww wasnego postpowania. Niektrzy usprawiedliwiali bd racjonalizowali obrzydliwe nawet zachowania za pomoc zgoa absurdalnych wyjanie. Inni za kurczowo zdawali si chwyta kadej moliwoci, by tylko siebie samych obwinie za kade niemal nieszczcie, jakie spado na ludzko. Freud doszed do wniosku, e procesy niewiadome - szczeglnie impulsy erotyczne i agresywne - znacznie silniej wpywaj na ludzkie zachowanie ni mylenie wiadome. Uwaa, e wikszo umysu funkcjonuje w sposb niewiadomy - niczym bulgoczcy kocio przeciwstawnych impulsw, pragnie i popdw. Ludmi powoduje ch spenienia tych pragnie, jakby odraajce one nie byy. Rwnoczenie jednak pragn widzie siebie jako osoby przyzwoite i dlatego okamuj si co do prawdziwych motyww wasnego dziaania. Po-

A. Czy centralne kotka obu konfiguracji s tej samej wielkoci? Moe wemiesz linijk i zmierzysz je?

B. Czy drugi symbol w kadym wierszu to litera B czy liczba 13?

C. Ktry z tych szarych kwadratw jest janiejszy?

ROLA KONTEKSTU
Psychologowie postaci wykazali, e nasze spostrzeganie zaley nie tylko od zmysowych wrae, ale take od kontekstu, w jakim do niego dochodzi. Zupenie inaczej zinterpretujesz zachowanie podbiegajcego do ciebie mczyzny noc w ciemnej uliczce, a inaczej rankiem, na bieni stadionu sportowego. RYCINA 1.2

je przedstawiono. Wreszcie drugi symbol kadego z wierszy rodkowej kompozycji jest identyczny, cho w grnym wierszu odczytamy go jako liter B, w wierszu dolnym za - jako liczb 13. Symbol nie ulega zmianie, ale jego znaczenie zmienia si w zalenoci od kontekstu, czyli wspwystpujcych symboli. Tego rodzaju przykady wpywu kontekstu na spostrzeganie napotykamy czsto w yciu codziennym. W Ksiciu i ebraku Marka Twaina chopskie dziecko zostaje ubrane jak krlewicz, a cale krlestwo chyli przed nim czoa. Czy strj nie czyni czowieka mczyzn lub kobiet? Sprbuj pj na rozmow w sprawie nowej pracy w podartych dinsach! Psychologowie postaci wierzyli, e uczenie si moe mie charakter aktywny i ukierunkowany na cel, a nie jedynie reaktywny i mechaniczny, jak w eksperymentach Pawowa. Wolfgang Khler i inni wykazali, e wiele procesw uczenia si, zwaszcza podczas rozwizywania problemw, odbywa si na zasadzie wgldu, a nie tylko mechanicznego powtarzania. W czasie I wojny wiatowej Khler zosta zesany na jedn z Wysp Kanaryjskich, gdzie Pruska Akademia Nauk utrzymywaa koloni map, a wykonywane na nich badania pozwoliy mu uzyska pewien - hm - wgld w proces uczenia si przez wgld. Czy zdarzyo ci si kiedy rozwaa przez duszy czas jaki problem, po czym do nagle i nieoczekiwanie znale jego rozwizanie? Dozna olnienia? Wyniki Khlera wskazuj, e czsto tak dugo manipulujemy elementami problemu, a uoymy je w sposb umoliwiajcy rozwizanie problemu. Owe manipulacje mog zabra sporo czasu w miar postpowania umysowych prb i bdw. Kiedy jednak odpowiedni porzdek rzeczy ju si wyoni, mamy uczucie nagej, skokowej zmiany - olnienia.

DZIESI NAJWANIEJSZYCH POSTACI W HISTORII PSYCHOLOGII - RANKING HISTORYKW

RANGA POSTA Wilhelm Wundt William James Zygmunt Freud John B. Watson Iwan Paww Hermann Ebblnghaus Jean Plaget B. F. Skinner Alfred Binet Gustaw T. Fechner DZIEDZINA strukturalizm funkcjona izm psychoanaliza behawioryzm warunkowanie pami rozwj poznawczy

TABELA 1.1

1.
2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

warunkowanie sprawcze pomiar inteligencji psychofizyka

rdo: Kom, J. H Davis, S. F. (1991). Hlstoans and chairpersons judpents of emlnence among psychologlsts. Americm Psyclwloglst, 46,789-792.

Najwaniejsze zagadnienia
Strukturalizm

Historyczne szkoy psychologiczne

TWIERDZENIA Zaktadat, e umyst Jest zjawiskiem naturalnym i jako taki moe by badany naukowo. Za pomoc introspekcji prbowa rozoy wiadome dowiadczenia na obiektywne wraenia, subiektywne odczucia, wol i obrazy umysowe. Twierdzi, e funkcjonowanie umysu polega na kombinacji tych elementw dowiadczenia psychicznego. Koncentrowa si na funkcjach, a nie strukturze ludzkiej myli; zajmowa si zarwno wiadomoci, jak i zachowaniem. Zastosowa pojcia ewolucjonizmu do analizy zachowania, zakadajc, e adaptacyjne wzorce zachowania s wyuczone i przeksztacaj si w nawyki. Zakadali, e jeeli psychologia ma si sta nauk przyrodnicz, powinna ograniczy si do bada obserwowalnego zachowania. Proponowali, by przedmiotem psychologii byt proces uczenia si mierzalnych reakcji w odpowiedzi na bodce zewntrzne. Koncentrowali si na wpywie spostrzegania na mylenie i rozwizywanie problemw. Ujmowali spostrzeenia jako pewne caoci nadajce znaczenie swym skadnikom. Badali procesy uczenia si przez wgld. Zaktadat, e procesy niewiadome, zwaszcza impulsy seksualne i agresywne, stanowi waniejsze wyznaczniki ludzkiego zachowania ni wiadome myli. Skonstruowa detektywistyczn" metod badania psychiki i psychoterapii - psychoanaliz.

Wilhelm Wundt (1832-1920)

z tradycji behawioryzmu okrela siebie samych mianem psychologw spoeczno-poznawczych (ktry to termin zastpi wczeniejsz nazw psychologia spoecznego uczenia si"), a wielu psychologw nawizujcych do psychoanalizy uwaa siebie za neoanalitykw, a nie freudystw. Niemniej jednak to tradycja stanowi podstaw dalej omawianych wspczesnych podej do psychologii.

P R O F I L U
wymagania niezbdne do otrzymania doktoratu, Uniwersytet Harvarda odmwi Mary przyznania stopnia z powodu jej pci. W zamian zaproponowano doktorat siostrzanego" Uniwersytetu Radcliff, Jednak Mary Calkins odrzucia t propozycj. Nawet bez formalnego doktoratu Calkins podja pio-" nierskie badania nad pamici w Wellesley College, gdzie w roku 1891 stworzya laboratorium psychologiczne. Wprowadzia metod skojarze parami i wykrya efekty pierwszestwa i wieoci. W roku 1905 zostaa pierwsz kobiet wybran na prezesa Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego.

Funkcjonaem

William James (1842-1910)

ZASTANW SI
Ktra z historycznych szk psychologii najbardziej jest zgodna z twoimi wasnymi pogldami na czowieka? Dlaczego? Dlaczego behawioryzm oponuje przeciwko tym szkoom psychologii, ktre posuguj si introspekcj? Czy zgadzasz si z behawiorystycznym punktem widzenia? Dlaczego tak, a dlaczego nie? Czy syszae(-a) o Zygmuncie Freudzie przed rozpoczciem tego kursu psychologii? Co syszae(-a)? Czy Twoje wiadomoci byy trafne? Wszyscy psychologowie wybrani przez historykw do czoowej dziesitki s biaymi mczyznami. Jak mylisz, dlaczego?

Behawioryzm

John B.Watson (1878-1958) B. F, Skinner (1904-1990)

Psychologia postaci

Max Wertheimer (1880-1943) Kurt Koffka (1886-1941) Woifgang Kohler (1887-1967) Zygmunt Freud (1856-1939)

Psychoanaliza

Po prostu powiedziaa nie". Mary Whiton Calkins (1863-1930) spenia wszystkie wymagania niezbdne do uzyskania doktoratu z psychologii, jednak przyjcie tego tytuu naukowego oznaczaoby podtrzymywanie uprzedze w stosunku do kobiet, odmwia wic jego przyjcia. Calkins studiowaa psychologi na Uniwersytecie Harvarda, cho w zajciach moga uczestniczy jedynie gocinnie", poniewa uniwersytet ten nie przyjmowa wwczas jeszcze kobiet w swoje podwoje. Nie miao znaczenia, e sam William James uwaa Calkins za swoj najbystrzejsz studentk (czy raczej - studenta). Kiedy spenia wszystkie

niewa Freud zakada, e niewiadome siy tkwice w osobowoci czowieka wyznaczaj jego myli, uczucia i zachowanie, jego teoria nazywana jest psychodynamiczn. Freud stworzy te pewn metod psychoterapii, nazywan psychoanaliz. Polega ona na prbach pomagania pacjentowi poprzez doprowadzenie go do wgldu w liczne, gboko ukryte w podwiadomoci konflikty i znalezienie spoecznie akceptowalnych sposobw wyraenia pragnie przedtem niewiadomych i zaspokojenia potrzeb. Proces taki moe trwa nawet wiele lat. Duszy (cho nie na lata) opis psychoanalizy znale mona w rozdziale szesnastym.

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

Spjrzmy jeszcze raz na zot dziesitk" psychologw przedstawion w tabeli 1.1. Co maj ze sob wsplnego? Wszyscy s biaymi mczyznami. Tego rodzaju listy mog sugerowa, e kobiety i osoby innych ras ni biaa nie maj adnego wkadu w psychologi (DeAngelis, 1996; Guthrie, 1990). Byoby to jednak wraenie bdne. Przyjrzyjmy si niektrym kobietom. Christine Ladd-Franklin (1847-1930) urodzia si w czasach, w ktrych uwaao si w Ameryce, e kobiety powinny zosta w domu przy dzieciach - byy wic z gry wykluczone z udziau w karierze naukowej (Furumoto, 1992). Niemniej wybraa ona karier psychologa akademickiego, wykadaa na uniwersytetach Johna Hopkinsa i Columbia, gdzie stworzya teori spostrzegania kolorw. Margaret Floy Washburn (1871-1939) bya pierwsz kobiet w Ameryce, ktra uzyskaa stopie doktora psychologii. Napisaa take Animal Mind {Umys zwierzcy), prac zawierajc szereg idei, ktre potem weszy w skad behawioryzmu. Wielu wczesnych psychologw byo te przedstawicielami mniejszoci etnicznych. Ju w 1901 roku czarnoskry Gilbert Heaven Jones uzyska doktorat z psychologii w Niemczech. J. Henry Alston prowadzi badania nad odczuwaniem temperatur i by pierwszym czarnoskrym psychologiem, ktry publikowa swoje prace w prestiowych czasopismach fachowych (w roku 1920).

CZOOWA DZIESITKA PSYCHOLOGW

Tabela 1.1 przedstawia zot dziesitk" psychologw - najbardziej wpywowych przedstawicieli tej dziedziny w opinii historykw psychologii (Korn i in., 1991). Czy osoby z tej czoowej dziesitki maj ze sob co wsplnego? Do pytania tego powrcimy w ramce Psychologia a rnorodno wiata". Dzisiaj nie sposb ju spotka psychologw, ktrzy uwaaliby siebie za strukturalistw lub funkcjonalistw. Cho psychologia postaci zapocztkowaa wspczesne rozumienie spostrzegania i twrczoci, niewielu badaczy okrelioby siebie dzisiaj jako psychologw postaci. Maleje take liczba ortodoksyjnych behawiorystw i psychoanalitykw. Wielu wspczesnych psychologw wywodzcych si

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e wikszo doktoratw z psychologii jest uzyskiwana przez mczyzn. Wspczenie jest dokadnie na odwrt. Innymi sowy-psychologia jest dla wszystkich.

Wkad w rozwj psychologii wnieli te uczeni pochodzenia latynoskiego i azjatyckiego. Na przykad Jorge Sanchez by jednym z pierwszych badaczy, ktry wykaza kulturow tendencyjno testw mierzcych inteligencj - na niekorzy dzieci amerykaskich meksykaskiego pochodzenia. Z kolei Amerykanin azjatyckiego pochodzenia, Stanley Sue (por. rozdzia dziesity) bada rasowe zrnicowanie inteligencji i osigni szkolnych, wyjaniajc stwierdzone rnice midzy innymi oddziaywaniem uprzedze i dyskryminacji. To prawda, e psychologia bya niegdy dziedzin biaych mczyzn. Jednake wspczenie ponad poow doktoratw z psychologii uzyskuj kobiety. Amerykanie pochodzenia afrykaskiego i azjatyckiego uzyskuj po 3-4% doktoratw (ODEER, 1994), cho odsetek ten jest niestety znacznie niszy od udziau tych grup w populacji oglnej. Tylko 0,1% czonkw Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego to rdzenni Amerykanie (Indianie) (DeAngelis, 1993). Niemniej jednak tylko niecae dwa doktoraty na pi s obecnie bronione przez biaych mczyzn. Psychologia staje si wic rwnie zrnicowana jak spoeczestwo, w ktrym rozkwita.

JAK NA ZACHOWANIE PATRZ PSYCHOLOGOWIE WSPCZENI

Nowa teoria jest najpierw atakowana jako absurdalna, potem przyznaje si, e jest trafna, ale oczywista i bez znaczenia; na koniec uznawana jest za tak wan, e jej przeciwnicy twierdz jakoby sami j wymylili.
WILLIAM JAMES

Psychologowie biologiczni zajmuj si take oddziaywaniem hormonw i genw. Na przykad u ludzi hormon prolaktyna stymuluje wytwarzanie mleka. Natomiast u szczurw wydzielanie prolaktyny decyduje take o wystpowaniu zachowa macierzyskich. U niszych zwierzt poziom wydzielania hormonw pciowych wpywa na to, czy zwierz bdzie przejawia zachowania typowe dla pci mskiej czy eskiej. U ludzi oddziaywanie hormonw ma jednak subtelniejsz posta, jak to zobaczymy w rozdziale trzynastym. Geny s podstawowymi jednostkami dziedziczenia. Psychologowie interesuj si wpywem dziedziczenia na zachowanie i procesy psychiczne, takie jak mylenie, zaburzenia psychiczne czy przestpczo. Oglnie rzecz biorc, czynniki genetyczne stanowi o wielu moliwociach psychicznych i behawioranych. W wyznaczaniu przebiegu zachowania i procesw psychicznych z czynnikami genetycznymi wspdziaaj take czynniki rodowiskowe.

P R O F I L U
zowe, proszc je: Podaj mi t adn lalk". Wikszo czarnych dzieci uwaaa, e adniejsza jest lalka biaa. Clarkowie wycignli na tej podstawie wniosek, e dzieci uwewntrzniy spoeczn preferencj osb rasy biaej. W latach pidziesitych Kenneth Clark rozpocz prac w NAACP* nad wyeliminowaniem segregacji rasowej ze szkl. Badania Clarka cytowane byy przez Sd Najwyszy w znanym wyroku z roku 1954 obalajcym doktryn oddzieleni, ale rwni". Clark kontynuowa badania nad jakoci szkolnictwa i przestpczoci nieletnich. By jednym z pierwszych, ktrzy zalecali wprowadzenie klas zerowych, programy pozalekcyjnej opieki nad dziemi i uczestnictwo w yciu spoecznoci.

Kenneth Bancroft Clark urodzi si w strefie Kanau Panamskicgo w 1914 roku jako dziecko przybyszw z Indii Zachodnich. Matka przeniosa si z dziemi do Stanw Zjednoczonych, by zapewni im wyksztacenie, i osiada w nowojorskim Harlemie. Clark ukoczy Uniwersytet Howarda w Waszyngtonie, gdzie spotka Mamie Phipps, z ktr si oeni. Oboje uzyskali nastpnie doktoraty z psychologii na Uniwersytecie Columbia. W latach czterdziestych Clarkowic zaoyli Northside Center for Child Dcvclopment i prowadzili badania, ktre wykazay negatywny wpyw segregacji rasowej w szkoach na edukacyjne postpy dzieci pochodzenia afrykaskiego. W jednym z tych bada pokazywano takim dzieciom lalki biae i br-

PERSPEKTYWA POZNAWCZA

istoria myli psychologicznej ma za sob niejeden zakrt, a psychologowie wspczeni rwnie rni si sposobem podejcia do swojej dziedziny bada. Mona z grubsza wyrni we wspczesnej psychologii sze najwaniejszych perspektyw teoretycznych: biologiczn, poznawcz, humanistyczno-egzystencjaln, psychodynamiczn, procesw uczenia si i spoeczno-kulturow. Kada z nich koncentruje si na innych problemach badawczych; kada podchodzi do bada w specyficzny, sobie waciwy sposb.

PERSPEKTYWA BIOLOGICZNA
Psychologowie zakadaj, e nasze myli, fantazje i marzenia dochodz do skutku dziki ukadowi nerwowemu, a w szczeglnoci mzgowi. Psychologowie zorientowani biologicznie poszukuj zwizkw midzy czynnociami mzgowymi takimi jak aktywno rnych komrek nerwowych - a procesami psychicznymi. Uywaj rnych technik obrazowania mzgu - jak CAT i PET - dla wykazania, ktre partie mzgu uczestnicz w myleniu, emocjach i regulacji zachowania (por. rozdzia trzeci). Wykazano, e odmienne obszary mzgu s szczeglnie aktywne podczas suchania muzyki, rozwizywania problemw matematycznych, a take przy pewnych rodzajach zaburze psychicznych. Dowiedzielimy si, w jaki sposb wytwarzanie substancji chemicznych w pewnych obszarach mzgu jest uwikane w powstawanie zapisw pamiciowych. Elektryczne dranienie okrelonych czci mzgu niszych zwierzt powoduje ekspresj wrodzonych wzorcw zachowa agresywnych lub seksualnych.

Psychologowie poznawczy prbuj zrozumie natur czowieka poprzez badanie jego procesw umysowych (Sperry, 1993). Badaj w jaki sposb spostrzegamy wiat i jak go sobie umysowo przedstawiamy, jak si uczymy, zapamitujemy przeszo i planujemy przyszo, jak rozwizujemy problemy, formuujemy sdy, podejmujemy decyzje i uywamy jzyka * NAACP - National Associalion for thc Advanccmcnr of Amerykaska organizacja walczca o rwnouprawnienie osb (Basic Behavioral Science Task Force, 1996b). Krtkolorze skry (przyp. tluin.). ko mwic, psychologowie poznawczy badaj wszystko to, co skada si na pojcie umys. Tradycja poznawcza ma swoje korzenie w Sokratejskiej maksymie poznaj samego siebie" i sugerowanej przez tego filozofa metodzie introspekcji. Pewne elementy psychologii poznawczej mona te odnale w niektrych uprzednio omwionych szkoach, jak strukturalizm, funkcjonalizm i psychologia postaci, z ktrych kada interesowaa si pewnymi zagadnieniami stanowicymi wspczenie przedmiot docieka psychologii poznawczej. TEORIA ROZWOJU POZNAWCZEGO. Wspczesne podejcie poznawcze ma wiele twarzy. Jedn z nich jest teoria rozwoju poznawczego stworzona przez szwajcarskiego psychologa Jeana Piageta (1896-1980). Bada on sposb, w jaki ludzie wyobraaj sobie wiat i jak o nim myl. Zgodnie z jego tez, w miar dojrzewania sposb mylenia dziecka o wiecie staje si coraz bardziej wyrafinowany (por. rozdzia czwarty). Cho dowiadczenie odgrywa wan rol, rozwj procesw spostrzegania i rozumowania przebiega wedug pewnego powszechnego wzorca, jakby by sterowany jakim wewntrznym zegarem. PRZETWARZANIE INFORMACJI. Inne zagadnienie poruszane przez psychologi poznawcz to przetwarzanie informacji. Myl psychologiczna zawsze ulegaa

Colorcd People o innym ni biay

uwagi na sytuacyjne wyznaczniki zachowania. Psychologowie poznawczy ripostuj, e bogactwo ludzkiego zachowania jest niemoliwe do wyjanienia bez odwoania si do procesw poznawczych.

PERSPEKTYWA BIOLOGICZNA
Psychologowie zorientowani biologicznie badaj zwizki midzy procesami biologicznymi, zachowaniem i procesami psychicznymi. Posuguj si takimi metodami, jak na przykad wywoane potencjay wzrokowe (Visually Evoked Response, VEP). Badanie VEP jest jednym z rodzajw badania encefalograficznego. Jest to zapis zjawisk elektrycznych powstajcych w korze wzrokowej, w czasie krtkotrwaego pobudzenia siatkwki. VEP pozwala wykrywa zaburzenia przewodnictwa w nerwie wzrokowym i dziki temu ma du warto diagnostyczn na przykad w rozpoznawaniu stwardnienia rozsianego.

PERSPEKTYWA

HUMANISTYCZNO-EGZYSTENCJALNA

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e niektrzy psychologowie traktuj nasze strategie rozwizywania problemw jak programy umysowe" realizowane przez nasze najbardziej osobiste komputery, czyli mzgi. Sposoby przetwarzania przez nas informacji bada psychologia poznawcza.

wpywom wspczesnych sobie nauk fizycznych. Na przykad stworzona przez Freuda teoria psychodynamiczna nawizywaa do rozwoju dziewitnastowiecznej termodynamiki (Freud ujmowa ludzki umys jako swego rodzaju silnik parowy mogcy eksplodowa, jeeli cz pary", czyli pierwotnych impulsw, nie zostanie uwolniona). Podobnie wielu wspczesnych psychologw poznawczych pozostaje pod wpywem wiedzy o komputerach. Komputery przetwarzaj informacj w celu rozwizywania rnych problemw. Informacja jest pocztkowo przesyana do komputera (w zakodowanej postaci, tak by moga zosta odpowiednio odebrana). Nastpnie umieszczona zostaje w pamici operacyjnej, w ktrej ulega przetworzeniu. Informacja moe te by trwale przechowywana na twardym dysku, dyskietce lub innym noniku danych. Jak zobaczymy w rozdziale smym wielu psychologw mwi te o pamici krtkotrwaej, w ktrej wykonywane s na informacjach operacje ich przetwarzania, i o pamici dugotrwaej, gdzie informacja jest przechowywana, a skd musi zosta wydobyta, jeeli ma by wykorzystana do rozwizywania problemw. Aby wydoby informacj z pamici komputera, musimy zna haso i nazw zbioru danych oraz reguy pobierania danych. Podobnie ludzki umys - zauwaaj psychologowie - musi dysponowa odpowiednimi sygnaami wydobycia danych z pamici, jeeli dane te nie maj zosta utracone. Dane z dysku komputerowego s zwykle dokadniejsze ni ludzkie wspomnienia. Te ostatnie s bowiem czsto podkoloryzowane czy znieksztacane naszymi wasnymi oczekiwaniami i pragnieniami. Ludzkie strategie rozwizywania problemw s czasami nazywane programami umysowymi" i odpowiadaj temu, co w przypadku komputerw nazywa si software (oprogramowanie). Natomiast ludzki mzg odpowiada w tej metaforze temu, co zwie si hardware (fizyczna konstrukcja komputera). Mzg jest wic naszym bardzo osobistym komputerem. Behawioryci argumentuj, e przekonania i inne elementy poznawcze s z natury nieobserwowalne i e psychologowie poznawczy zwracaj zbyt mao

perspektywa humanistyczno-egzystencjalna wie si z psychologi postaci i ma pewien poznawczy walor. Humanizm podkrela ludzk zdolno do samospenienia i kluczow rol upatruje w wiadomoci, samowiadomoci i podejmowaniu decyzji. wiadomo traktowana jest jako sia unifikujca, scalajca ludzk osobowo. Egzystencjalizm za patrzy na ludzi jako jednostki wolne i ponoszce odpowiedzialno za dokonywane przez siebie wybory etyczne. Podstawowym przedmiotem zainteresowania psychologii humanistycznej jest osobiste, subiektywne dowiadczenie psychiczne. Humanici wierz, e samowiadomo w poczeniu z wolnoci wyboru umoliwia czowiekowi w duym stopniu skonstruowanie samego siebie" i ksztatowanie wasnych relacji ze wiatem. W psychologii toczy si debata wok pytania o ludzk wolno wyboru i stopie, w jakim nasze postpowanie wyznaczone jest czynnikami zewntrznymi. John Watson zakada, e zachowanie wyraa oddziaujce na nas bodce zewntrzne. Reprezentanci podejcia humanistyczno-egzystencjalnego, jak Carl Rogers, Rollo May i Abraham Maslow, uwaaj natomiast, e czowiek moe swobodnie ksztatowa swoje postpowanie. Psychologowie ci zakadaj, e ycie ludzkie jest poszukiwaniem osobistej tosamoci i sensu egzystencji. Psychologia humanistyczno-egzystencjalna ma charakter bardziej praktyczny ni akademicki, a gwnym celem, jaki sobie stawia, jest pomaganie ludziom w pozyskaniu kontaktu z wasnymi uczuciami i w realizacji wasnego potencjau rozwojowego. Krytycy, w tym psychologowie orientacji behawiorystycznej, przypominaj, e psychologia powinna by nauk przyrodnicz i zajmowa si badaniem zjawisk obserwowalnych. Argumentuj, e subiektywne dowiadczenia psychiczne raczej nie nadaj si do obserwacji i pomiaru. Przedstawiciele orientacji humanistyczno-egzystencjalnej, tacy jak Carl Rogers, mog zgodzi si z zarzutem, e stosowane przez nich metody nie zawsze speniaj standardy naukowoci. Niemniej subiektywne dowiadczenie psychiczne - ich zdaniem - pozostaje kluczem do zrozumienia ludzkiej natury.

PERSPEKTYWA

PSYCHODYNAMICZNA

W latach czterdziestych i pidziesitych XX wieku teoria psychodynamiczna zdominowaa praktyk psychoterapii i wywara silny wpyw na psychologi naukow i sztuk. Wikszo czynnych zawodowo psychoterapeutw przyznawaa si do orientacji psychodynamicznej. Wielu uznanych malarzy i pisarzy zwracao si do terapeutw o konsultacje, w jaki sposb uwolni i wyrazi swoje zepchnite do podwiadomoci idee. Wspczenie wpyw podejcia psychodynamicznego pozostaje odczuwalny, cho nie dominuje ju w caej psychologii. Nastpcy Freuda czsto nazywaj siebie samych neoanalitykami. Tacy neoanalitycy, jak Karen Horney, Erich Fromm czy Erik Erikson, mniej uwagi skupiaj na podwiadomoci, a wicej na ludzkich wiadomych wyborach i samokierowaniu.

Wiele pomysw Freuda przetrwao jednak w nieco rozwodnionej postaci w wiedzy potocznej. Czasami nachodz nas jakie pomysy czy cigoty nietypowe dla naszego charakteru, tak jakby co chciao nad nami przej kontrol. W redniowieczu tego rodzaju myli i impulsy przypisywano zwykle dziaaniom diaba lub demonw. Podobnie sny uwaano za magicznego najedc ze wiata duchw. Wspczenie wielu ludzi - wanie pod wpywem idei Freuda - upatruje przyczyny tego rodzaju zjawisk w niewiadomych procesach psychicznych. Badania empiryczne i filozoficzne analizy okazay si, oglnie rzecz biorc, mao pochlebne dla psychoanalizy. Wielu psychoanalitycznych poj nie mona w aden systematyczny sposb powiza z mierzalnymi zjawiskami i podda naukowej analizie (por. rozdzia dwunasty). Z drugiej strony oceny psychoanalitycznych form terapii okazuj si zazwyczaj pozytywne (por. rozdzia szesnasty).

wizuj take do psychologii humanistycznej, gdy gosz, e czowiek wybiera swoje sposoby postpowania z repertuaru wyuczonych reakcji, odwoujc si w tych wiadomych wyborach do wasnych oczekiwa i wartoci.

PERSPEKTYWA SPOECZNO-KULTUROWA
Psychologia skupia uwag gwnie na jednostce, a jej praktyczne zastosowania su utrzymaniu godnoci jednostki. Jednak nie sposb zrozumie przebiegu zachowania i procesw psychicznych ludzi bez uwzgldnienia ich rnorodnoci (Basic Behavioral Science Task Force, 1996c). Rozwaanie innych perspektyw ni wasna pozwala badaczom zrozumie, jaki wpyw na zachowanie i procesy psychiczne wywieraj kulturowo uwarunkowane przekonania, wartoci i postawy. Pozwala zrozumie, dlaczego ludzie odmiennych kultur inaczej zachowuj si i myl i w jaki sposb psychologia moe si wzbogaci, skupiajc uwag na tych rnicach (Denmark, 1994; Reid, 1994). Ludzie rni si na wiele sposobw. Perspektywa spoeczno-kulturowa zajmuje si wpywem, jaki na procesy psychiczne i zachowanie wywiera etniczna przynaleno jednostki, jej pe (gender), kultura i pozycja spoeczno-ekonomiczna (Allen, 1993; Lewis-Fernandez, Kleinman, 1994). Na przykad sposb postpowania uwaany przez wikszo kobiet amerykaskich za zdrowy, otwarty i asertywny, moe by interpretowany jako bezwstydny czy bezczelny w spoecznociach Amerykanw pochodzenia latynoskiego czy azjatyckiego (Lopez, Hernandez, 1986). ETNICZNOSC. Jeden z rodzajw zrnicowania ludzi dotyczy ich pochodzenia etnicznego. Czonkw tej samej grupy etnicznej jednoczy wsplnota historii i dziedzictwa kulturowego, rasy i jzyka. Dowiadczenia rnych grup etnicznych w Stanach Zjednoczonych podkrelaj rol wpywu, jaki na ludzkie postpowanie i rozwj wywieraj czynniki spoeczne, polityczne i ekonomiczne (Basic Behavioral Science Task Force, 1996c; Phinney, 1996).

PERSPEKTYWA PROCESW UCZENIA SI

Wielu psychologw bada wpyw dowiadcze jednostki na jej zachowanie. Kluczowym dla nich czynnikiem pozwalajcym na opis, wyjanianie, przewidywanie i kontrolowanie zachowania jest proces uczenia si. Jednake samo pojcie uczenia si ma odmienne znaczenie dla psychologw o rnej orientacji. Niektrzy badacze uczenia si przykadaj wielk wag do wiadomoci i wgldu. Inni nie przywizuj do nich wagi. Jest to rnica midzy psychologami zorientowanymi behawioralnie a przedstawicielami perspektywy spoeczno-poznawczej. PERSPEKTYWA BEHAWIORALNA. Dla Johna B. Watsona behawioryzm by zarwno pewnym oglnym podejciem do ycia, jak i metodologiczn dyrektyw co do sposobu prowadzenia bada psychologicznych. Watson nie tylko utraci wszelk nadziej na pomiar wiadomoci i procesw psychicznych w laboratorium, ale wykorzystywa analiz behawioraln w badaniu wszystkich codziennych sytuacji wasnego ycia. Uwaa, e ludzie postpuj w jaki okrelony sposb nie w wyniku wiadomych wyborw, lecz z powodu historii osobistych dowiadcze, tego, czego si nauczyli w przeszoci, tego, co dyktuje bieca sytuacja i obiecywane przez ni nagrody. Dla Watsona i jego nastpcw typowym przykadem uczenia si s eksperymenty nad warunkowaniem. Rezultaty warunkowania s wyjaniane rnymi aspektami procedury laboratoryjnej, a nie zmianami zachodzcymi w uczcym si organizmie. PERSPEKTYWA SPOECZNO-POZNAWCZA. Poczwszy od lat szedziesitych XX wieku duy wpyw na takie dziedziny, jak rozwj osobowoci, zaburzenia psychiczne i metody ich terapii, wywieraj teoretycy reprezentujcy perspektyw spoeczno-poznawcz (ktrzy uprzednio nazywali swoje podejcie teori spoecznego uczenia si). Tacy badacze, jak Albert Bandura, Julian Rotter czy Walter Mischel, uwaaj si za spadkobiercw tradycji behawiorystycznej z uwagi na rol przypisywan procesom uczenia si. Jednoczenie jednak nawizuj te do tradycji funkcjonalizmu, uznajc du rol procesw poznawczych. Behawioryci podkrelaj znaczenie wpyww sytuacyjnych i wyksztacania nawykw wskutek powtarzania i wzmocnie. Natomiast teoretycy spoeczno-poznawczy podkrelaj zdolno czowieka do modyfikowania i tworzenia wasnego otoczenia, a take fakt, e jestemy zdolni do intencjonalnego uczenia si poprzez obserwacj innych. Dziki obserwacyjnemu uczeniu si wyksztacamy swoisty magazyn moliwych sposobw reagowania w rnych sytuacjach yciowych. Teoretycy spoeczno-poznawczy na-

LUDZKA RNORODNO
Jak psychologowie mogliby zrozumie nadzieje i problemy osb z jakiej grupy etnicznej, nie znajc dziejw i kulturowego dziedzictwa tej grupy? Badanie ludzkiej rnorodnoci pomaga zrozumie i doceni zakres zrnicowania ludzkich zachowa i procesw psychicznych.

Badanie ludzkiej rnorodnoci pozwala doceni rol dziedzictwa kulturowego i problemw historycznych typowych dla rnych grup etnicznych. Niniejszy podrcznik czsto zwraca uwag na zrnicowanie etniczne, na przykad przy okazji takich spraw, jak: udzia czonkw mniejszociowych grup etnicznych w badaniach psychologicznych; naduywanie alkoholu i innych substancji chemicznych przez modzie o rnym pochodzeniu etnicznym; dwujzyczno; etniczne zrnicowanie wynikw w testach inteligencji - jego implikacje spoeczne i moliwe podoe; czsto samobjstw wrd mniejszociowych grup etnicznych; etniczne zrnicowanie w podatnoci na rne dolegliwoci i problemy ze zdrowiem fizycznym (od otyoci do nadcinienia i raka); zrnicowanie etniczne w korzystaniu ze suby zdrowia; wpyw wielokulturowoci na praktyk psychoterapeutyczn; uprzedzenia. PE (gender) - to stan bycia mczyzn lub kobiet. Nie jest ona spraw jedynie anatomii. Uwikana w ni jest gsta sie kulturowych oczekiwa i rl spoecznych wpywajcych na to, jak jednostka pojmuje wasne Ja, o czym marzy, a czego si lka i jak postpuje. Jak przedstawiciele takich nauk jak psychologia czy medycyna mog mie nadziej na zrozumienie cech, problemw i punktu widzenia kobiet, skoro wikszo bada przeprowadzaj mczyni na mczyznach (Matthews i in., 1997)? Podobnie jak czonkowie mniejszociowych grup etnicznych, kobiety bywaj obiektem licznych uprzedze. Wiele nawet naukowych bada przyjmuje zaoenie, i zachowanie mskie stanowi norm (Ader, Johnson, 1994; Matlin, 1996;

Walsh, 1993). Kobiety tradycyjnie kieruje si w kolein ycia domowego, niezalenie od ich indywidualnych pragnie. Jeszcze stosunkowo niedawno sdzono, e kobiety nie nadaj si na studia wysze (a pogld taki nadal panuje w wielu miejscach wiata!). Kobiety amerykaskie uzyskay prawo studiowania dopiero w roku 1833, kiedy to Oberlin College jako pierwszy otworzy dla nich swe podwoje. Wspczenie ponad poowa (54,5%) studiujcych w Ameryce to kobiety. Na postpy w rwnym dostpie kobiet do edukacji wskazuj rwnie rosnce odsetki stopni doktorskich uzyskiwanych przez nie w rnych dziedzinach nauki (por. tabela 1.2). Psychologowie wspczeni staraj si patrze na ludzkie zachowanie i procesy psychiczne z rnych perspektyw. Rola perspektywy poznawczej i biologicznej zdaje si wzrasta (Boneau, 1992). ledzc liczb publikacji w czasopimiennictwie fachowym, nie zauwaa si jednak jakiego wyranego spadku zainteresowania perspektyw behawioraln i psychodynamiczn (Friman i in., 1993). Nie sposb przewidzie, ktra z tych perspektyw teoretycznych zdominuje psychologi w tym tysicleciu.

ZASTANW SI
Ktra z teoretycznych perspektyw psychologii zdaje si popiera pogld, e ludzie maj wolno wyboru, decydujc o swym przeznaczeniu? Ktre z perspektyw takiej wolnoci czowiekowi odmawiaj? W jaki sposb wiedza o ludzkiej rnorodnoci przyczynia si do naszego zrozumienia zachowania i procesw psychicznych? Czy rozsdne wydaje si porwnywanie przetwarzania informacji przez ludzk psychik do funkcjonowania komputera? Dlaczego tak, a dlaczego nie?

TABELA 1.2

ODSETKI STOPNI DOKTORSKICH UZYSKIWANYCH PRZEZ KOBIETY W RONYCH DZIEDZINACH NAUKI NA POCZTKU TRZECH OSTATNICH DEKAD
Dziedzina

MYLENIE KRYTYCZNE A PSYCHOLOGIA

Bardzo wielu myli, e myli, nie wiedzc, e tylko* ukada w nowy sposb swoje stare uprzedzenia.
WILLIAM JAMES

mmmmMMMmmffimmmmmmaw
14,5 : 5,9 7,8 9,1 24,2 0,4 24,7 21,9 7,1 19,7 1,1 7,8 : 25,5 11,8: 15,4 25,0 41,3 3,9 43,9 47,2 32,0 40,0 14,0 36,4

i1991

Biologia Fizyka Matematyka Medycyna Nauki humanistyczne Nauki inynieryjne Psychologia Pedagogika Prawo Socjologia i antropologia Stomatologia Weterynaria rdo; Pion, G. H 509-528.

38,7 18,3 18,7 35,9 46,5 8,7 61,2 58,1 42,9 49,5 32,1 57,2

i, (1996), The shifting gender compostion of psyctiology: Trends and implications forthe i\sdf\m. American Psychologlst, 51,

yksztacenie wysze poszerza zakres dowiadcze nie tylko dlatego, e umoliwia studentom zapoznanie si z jak dyscyplin wiedzy i ludzk rnorodnoci, ale take dlatego, e zachca ich do krytycznego mylenia. Mylc krytycznie, ludzie mog zakwestionowa szeroko akceptowane, cho bdne pogldy, nie wyczajc swoich wasnych. Mylenie krytyczne pomaga nam trafnie ocenia ludzi i ich punkty widzenia oraz wyzwoli si z roli ofiary najnowszej lub najpowszechniej panujcej mody na takie czy inne pogldy. Mylenie krytyczne prowadzi do sceptycyzmu, ktry kae wtpi nawet w pewne oczywiste, zdawaoby si, prawdy" (Murray, 1997b). Ludzie czsto zakadaj, e osoby obdarzone autorytetem, jak lekarze czy czonkowie rzdu, dostarczaj nam wiarygodnej informacji i s oglnie bardziej predysponowani do podejmowania decyzji wpywajcych na przebieg naszego ycia (Kimble, 1994). Jeeli jednak rni lekarze nie zgadzaj si midzy sob co do koniecznoci przeprowadzenia operacji, to z pewnoci wszyscy nie mog rwnoczenie mie racji. Jeeli rni politycy utrzymuj, e maj na sercu jedynie dobro narodu",

Mylenie krytyczne oznacza sceptycyzm i nieprzyjmowanie niczego jako z gry danej prawdy; oznacza analizowanie argumentw poprzez rozwaanie proponowanych w nich definicji, przesanek i logiki, na ktrej sie opieraj.

MYLENIE KRYTYCZNE

Alkohol nasila agresj. Zakazane marzenia realizujemy we snach. Uczenie si oznacza konieczno popeniania bdw. Bardziej cenimy to, na co musimy ciko zapracowa. W nieszczciu dymy do kontaktu z innymi. Nie mona by zbyt bogatym albo zbyt szczupym. Ludzie grocy samobjstwem staraj si jedynie zwrci na siebie uwag. Pikno to sprawa subiektywnej oceny.

a nawzajem si obrzucaj botem, to ktremu z nich zaufa? Jeeli mamy by sumiennymi i produktywnymi obywatelami naszego pastwa i wiata, powinnimy poszukiwa rzetelnych informacji umoliwiajcych podejmowanie trafnych decyzji i polega w tych decyzjach na wasnych zdolnociach analitycznych. Celem tej ksiki jest pomc Czytelnikowi w nauczeniu si, jak zdobywa i analizowa informacje z zakresu psychologii, jednak umiejtno krytycznego mylenia, ktr chcielibymy w nim wyksztaci, moe si przyda rwnie dobrze na innych zajciach na uczelni, jak te i w rnych przedsiwziciach dorosego ycia. Mylenie krytyczne pomaga badaczom oceni trafno opinii i argumentw formuowanych przez innych. Zachca ono badaczy do oceny, a gdy to jest konieczne, do zakwestionowania nawet szeroko wyznawanych pogldw (Murray, 1997b). Ma ono wiele znacze. Na pewnym poziomie oznacza po prostu, aby niczego nie traktowa jako z gry dan prawd. Nie naley w co wierzy tylko dlatego, e zostao to wydrukowane albo wygoszone przez osob sawn lub cieszc si autorytetem w jakiej dziedzinie. Na innym poziomie mylenie krytyczne oznacza starann ocen pyta, twierdze i argumentw zgaszanych przez innych, analiz sposobu definiowania terminw przez inn osob, przesanek, na jakich opiera ona swoje argumenty, i logiki, na mocy ktrej argumenty te wyprowadza. Psychologowie uwaaj, e celem mylenia krytycznego jest rozwj nastpujcych umiejtnoci (McGovern, 1989): rozwinicie sceptycznego stosunku do napotykanych wyjanie i wnioskw; zdolno do poszukiwania, co jest przyczyn, a co skutkiem; zwikszona ciekawo ludzkiego zachowania; wiedza o metodach badawczych; zdolno do krytycznej analizy napotkanych argumentw.

ZASADY MYLENIA KRYTYCZNEGO

Rozwamy najwaniejsze zasady krytycznego mylenia. 1. Bd sceptyczny. Miej otwarty umys. Politycy i specjalici od reklamy staraj si nas przekona do rnych rzeczy. Nawet wyniki bada zamieszczane w mediach lub podrcznikach mog nie by do koca wiarygodne. Ta sama zasada dziaa w twoim wypadku. Niektre z twoich wasnych opinii i przekona mog si okaza powierzchowne lub nietrafne, jeli je krytycznie zanalizowa. Nie wierz w nic, dopki nie przyjrzysz si dowodom. 2. Zanalizuj definicje uytych terminw. Niektre twierdzenia s prawdziwe lub faszywe w zalenoci od tego, jak rozumie uyte w nich sowa. Wemy na przykad twierdzenie: Programy z cyklu Head Start podnosz iloraz inteligencji dzieci biorcych w nich udzia". Nie rozstrzygn, czy jest to prawda, czy fasz, powiem tylko, e prawdziwo tego twierdzenia zaley od tego, co rozumie przez iloraz inteligencji" (w rozdziale dziesitym przekonasz si, e iloraz inteligencji" ma swoje specyficzne znaczenie i nie oznacza tego samego, co inteligencja). 3. Zanalizuj przesanki, na ktrych opieraj si argumenty. Rozwamy opini, e nie sposb dowiedzie si czego o ludziach, badajc jedynie zwierzta. Jedn z przesanek tego argumentu zdaje si zaoenie, e ludzie nie s zwierztami. W rzeczywistoci jednak jestemy zwierztami, i to - pozwol sobie doda - wspaniaymi (kto woli by rolin?). 4. Bd ostrony w wyciganiu wnioskw z przesanek. Wiele bada od lat przekonuje, e psychoterapia polepsza stan poddanych jej osb, na ktrej to podstawie wycignito oglny wniosek o skutecznoci psychoterapii. Jednake ponad czterdzieci lat temu psycholog Hans Eysenck wskaza, e stan wikszoci osb dotknitych problemami psychicznymi poprawia si take i bez psychoterapii! Problem zamienia si zatem w pytanie: czy ludzie przechodzcy psychoterapi maj wiksz szans na popraw ni osoby terapii niepoddane? Wspczesne badania skutecznoci jakiej metody psychoterapii opieraj si wic na starannych jej porwnaniach z innymi formami terapii i z grupami kontrolnymi w ogle niepoddanymi terapii. Zachowaj te ostrono, kiedy przyjacika zapewnia ci o skutecznoci leczenia przezibienia za pomoc zestawu witamin. Jakiego rodzaju dowody za tym przemawiaj i czy s wiarygodne? Dowody o korelacyjnej naturze s te mniej wiarygodne od eksperymentalnych w ustalaniu, co jest przyczyn, a co skutkiem. Przyjrzyj si rozwaanym niej dowodom na prawdziwo opinii: Alkohol wywouje agresj". 5. Rozwa alternatywne wyjanienia. Czy alkohol wywouje agresj? Dowody empiryczne niewtpliwie wskazuj na istnienie zwizku, czyli korelacji midzy spoywaniem alkoholu i agresywnym postpowaniem - wielu sprawcw przemocy pio przed swoim czynem alkohol. Jednak czy to

Celem wyksztacenia wyszego jest nie tylko nabycie swoistego banku danych informacji, ktre mog si przyda w pracy zawodowej, ale rwnie wyksztacenie pewnych intelektualnych narzdzi umoliwiajcych niezalene analizowanie uzyskiwanych informacji. Dysponujc takimi narzdziami, mona kontynuowa ksztacenie do koca ycia. Wiele ramek Prawda czy fasz?" zamieszczonych w tym podrczniku ma za zadanie zachci Czytelnika do wykorzystania zasad mylenia krytycznego do analizy treci psychologicznych. Przyjrzyjmy si przykadowym twierdzeniom z cyklu Prawda czy fasz?" w tej ksice:

wiadczy, e alkohol jest przyczyn, a agresja skutkiem? Aby odpowiedzie na to pytanie, zajrzyj do rozdziau drugiego na temat rnicy midzy metodami o charakterze korelacyjnym i eksperymentalnym. 6. Nie upraszczaj za bardzo. Wikszo ludzkiego zachowania jest wynikiem wspdziaania genw i czynnikw rodowiskowych. Przywoaj te kwesti skutecznoci psychoterapii. Jak przekonasz si w rozdziale szesnastym zarwno oglne tak", jak i nie" w odpowiedzi na pytanie o skuteczno psychoterapii jest odpowiedzi nieprawdziw, gdy nazbyt prost. Bardziej sensownie jest wic zapyta o to, jaki rodzaj psychoterapii jest skuteczny w odniesieniu do jakiego rodzaju osb cierpicych na okrelony rodzaj problemu. 7. Nie uoglniaj za bardzo. Rozwamy opini: W nieszczciu szukamy towarzystwa innych". W rozdziale jedenastym przekonasz si, e twierdzenie to jest prawdziwe, ale tylko w pewnych warunkach. Przypomnijmy jeszcze raz opini, e nie mona niczego dowiedzie si o ludziach z bada nad zwierztami. Czy o jej prawdziwoci mona rozstrzygn na zasadzie

wszystko albo nic"? Czy istniej takie rodzaje informacji o ludziach, ktre moemy uzyska z bada nad zwierztami? Jakie informacje o czowieku mona uzyska jedynie w wyniku badania ludzi? 8. Stosuj zasady mylenia krytycznego we wszystkich dziedzinach ycia. Sceptyczna postawa i domaganie si dowodw nie musz ogranicza si do ycia na uczelni. Mog okaza si wartociowe w kadej sferze ycia. Zachowaj sceptycyzm podczas ogldania reklam telewizyjnych, syszc usiujcych ci porwa politykw, widzc krzykliwe tytuy ksiek o spotkaniach z EMsem i ufoludkami. Jake czsto syszymy: Badania naukowe wykazuj, e..."! Wyniki moe brzmi i przekonujco, ale zapytajmy si: Kto przeprowadzi te badania? Czy badacze byli niezaleni, czy te co mogo ich skania do stronniczoci? Jak zauway ceniony pedagog Robert M. Hutchins: Celem edukacji jest przygotowanie modych ludzi do tego, by sami siebie ksztacili przez cae ycie". Suy temu celowi wyrobienie w sobie umiejtnoci krytycznego mylenia.

Psychologia a ycie codzienne

KRYTYCZNA REFLEKSJA 0 KSIKACH NA TEMAT SAMOPOMOCY: CZY ISTNIEJ CUDOWNE SPOSOBY?
Chleb dla duszy. Siedem nawykw skutecznego dziaania. Nie mw tak", gdy chcesz powiedzie nie". Siedem duchowych praw sukcesu. Dobre samopoczucie nowa terapia nastroju. Jak pozby si cholesterolu w 8 tygodni. Jak schudn bez wysiku. Jak y, eby nie zwariowa... To tylko kilka tytuw spord masy ksiek z zakresu samopomocy, jakie ostatnio zalewaj rynek. Kadego dnia ludzie niemiali, zestresowani, z nadwag, niepewni siebie i zagubieni przeszukuj pki ksigarni w nadziei na znalezienie tej jednej jedynej ksiki, ktrej tekst odmieni ich ycie. Czy s w stanie oceni warto tego rodzaju ksiek? Jak oddzieli pomocne ziarno od nieraz szkodliwych plew? Niestety nie ma prostej odpowiedzi. Wielu z nas wierzy w to, co zobaczy w druku, a anegdoty, jak pulchna Joasia zrzucia 50 kilogramw w 50 dni, a niemiay Krzy w miesic przepoczwarzy si z szarej myszki w salonowego lwa, maj w sobie nieodpart moc. Zwaszcza gdy jestemy w potrzebie. Strze si. Cena, jak pacimy za wolno sowa, jest wysoka: kade gupstwo moe si znale w druku, podobnie jak kada mdro. Autorzy mog wypisywa niestworzone rzeczy bez obawy kary. Mog kama na temat skutecznoci nowej diety cud, tak jak kami na temat spotkania z wiecznie ywym EMsem Presleyem i bliskich spotka z kosmitami wysypujcymi si z UFO. Jak si obroni? Skd moesz wiedzie, e autorami pozycji Trening czystoci w jeden dzie albo Jak y, eby nie zwariowa s renomowani psychologowie? e Optymizmu mona si nauczy napisano na podstawie licznych bada naukowych, podczas gdy wiele innych ksiek w ogle nie ma naukowego charakteru? C, zawsze mona poprbowa zasad krytycznego mylenia. 1. Po pierwsze, nie sd ksiki po jej okadce czy tytule. Ciekaw okadk i chwytliwy tytu moe mie ksika zarwno dobra, jak i za. O twoj uwag rywalizuj setki ksiek. Nic dziwnego wic, e wydawcy staraj si wzbudzi sensacj choby za pomoc okadki. 2. Unikaj ksiek obiecujcych za wiele. Dobrze, jeli ich obietnice si speni, ale zapewne byoby to zbyt pikne, aby mogo by te prawdziwe. Nie kada metoda dziaa na kadego. Bardzo niewiele metod dziaa w 24 godziny {Trening czystoci w jeden dzie moe tu by wyjtkiem), a jednak ludzie marz o natychmiastowej zmianie. Ksika obiecujca schudnicie w 10 dni lepiej si sprzeda od tej, ktra oferuje to samo w 10 tygodni. Odpowiedzialni psychologowie i specjalici od zdrowia nie skadaj takich szczodrych obietnic. 3. Sprawd naukowe kwalifikacje autora. Samo wskazywa, e...", nie za: Dane te niewtpliwie dr" jeszcze nie wystarcza - moe to by faszydowodz, e..." wy tytu kupiony poczt, wystawiony przez jak 7. Sprawd, czy ksika powouje si na jakie publisekt religijn, a nie rzeczywist uczelni. kacje z dowodami, czy zamieszcza ich spis w bibliografii. Uznane wyniki bada psychologicz4. Pewn rekomendacj moe by miejsce, w ktnych publikowane s w czasopismach fachowych rym autor pracuje. Cho nie ma na to gwarancji, w rodzaju tych, jakie zawiera bibliografia tej psycholog pracujcy na uczelni czy w jakiej reksiki. Publikuj one tylko takie wyniki i metody nomowanej instytucji moe mie nieco wicej do badawcze, ktre wydaj si wiarygodne. Jeeli zaoferowania. ksika nie zwiera adnej bibliografii albo biblio5. Wszelkie skargi autora na konserwatyzm i niegrafia wyglda podejrzanie i ty powiniene/popodatno psychologw i lekarzy na nowe idee winna sta si podejrzliwy(-a). traktuj jako ostrzeenie. Czy autor ma na myli to, e wyprzedzi swoje czasy? Twierdzi, e istnie8. Porad si osoby, z ktr masz zajcia z psychojce instytucje zdrowotne maj klapki na oczach? logii. Zapytaj, co robi, do kogo si zwrci, co Jeeli tak, to uwaaj. Wikszo psychologw przeczyta. i innych naukowcw cechuje si raczej otwartymi 9. Czytaj podrczniki i ksiki specjalistyczne w rogowami, ale maj zwyczaj pyta o dowody, zadzaju tej, ktr masz teraz przed oczyma, a nie nim przekonaj si do jakiej opinii. Entuzjazm ksiki na temat samopomocy. Zajrzyj do ksinie jest w stanie zastpi bada i dowodw. garni uczelnianej w poszukiwaniu ksiek z dziedziny, ktra ci interesuje. Sprbuj dotrze do li6. Sprawd dowody przywoywane w ksice, ktrej teratury zalecanej w podrczniku. kupno rozwaasz. Ze ksiki zwykle z wielkim zapaem posuguj si anegdot jako dowodem 10. Sprbuj porozmawia z profesorem wykadajalbo omawiaj fantastyczne rezultaty bada cym psychologi albo z kim z uczelnianej suby przeprowadzonych na kilku osobach. Rzetelni zdrowia. psychologowie i inni profesjonalici sprawdzaj skuteczno proponowanych metod oddziaywa- W sumie, w dziedzinie psychologii i zdrowia niewiele nia na duych prbach osb badanych. Starannie jest metod szybkich a skutecznych", jeeli takie w ogmierz ich efekty. Posuguj si ostronym jzy- le istniej. Odrb zadanie domowe - sta si krytyczkiem, piszc na przykad: Dane te zdaj si nym konsumentem ksiek na temat samopomocy.

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO

NAJPOWSZECHNIEJSZE BDY W ARGUMENTACJI

Innym aspektem mylenia krytycznego jest umiejtno wykrywania bdw w cudzym rozumowaniu i opiniach. Rozwamy nastpujce przykady. 1. Argumenty ukierunkowane na osob. Pogldy Zygmunta Freuda stay si z chwil ich publikacji przedmiotem zaciekych polemik zarwno ze strony uczestnikw jego wewntrznego krgu, jak Carl Jung, jak i ze strony przedstawicieli innych szk psychologicznych, jak behawioryci. Freuda przedstawiano na zmian jako oryginalnego i ogarnitego wspczuciem dla swoich pacjentw uczonego bd te jako elitarnego hochsztaplera opierajcego swoje koncepcje na analizie zwierze znudzonych, a dobrze sytuowanych kobiet. Osobowo i motywy Freuda mog co prawda by przedmiotem historycznego zainteresowania, ale nie decyduj one przecie o trafnoci goszonych przeze teorii. Teorie ocenia trzeba na podstawie dotyczcych ich dowodw, a nie charakteru ich twrcw. 2. Odwoywanie si do siy. Galileusz wynalaz w XVII wieku teleskop i gosi, e Ziemia porusza si wok Soca, a nie odwrotnie. Jednak Koci katolicki naucza wwczas, e Ziemia jest rodkiem wszechwiata. Galileusz zosta potpiony jako heretyk i zagroono mu spaleniem na stosie, jeeli swych pogldw nie odwoa i nie uzna ich za bdne. Uczony najwyraniej zgadza si z sentencj Szekspira, e rozwaga jest lepsz stron odwagi", i pogldy swoje odwoa. Jednak fakty nie ulegy przez to zmianie. Aprobata innych bd groba agresji nie czyni jakiej opinii ani mniej, ani bardziej prawdziw. 3. Odwoanie si do autorytetu. Na pewno nieraz spotkae si z argumentacj typu: Tak twierdzi moja matka/nauczyciel/ksidz, a oni znaj si na tym lepiej od ciebie". Odwoywanie si do autorytetu moe by przekonujce albo doprowadza do wciekoci w zalenoci od tego, kto dla ciebie jest autorytetem. Jednake w istocie znaczenie ma to, co si mwi, a nie kto to mwi - nawet jeeli mwicy jest tak znakomitoci, jak Zygmunt Freud, William James czy John B. Watson. Trafno lub nietrafno argumentacji zaley od jej treci, a nie autora. Tak wiec uwanie przysuchuj si treci argumentw niezalenie od tego, kto je przedstawia. 4. Odwoanie si do popularnoci. Suy ono podobnym celom jak odwoywanie si do autorytetu. Osoby pokazywane w telewizyjnych reklamach ciesz si zwykle popularnoci - albo z uwagi na atrakcyjny wygld, albo otaczajc je saw. Raz jeszcze - przyjrzyj si treci argumentacji, pomijajc fakt kto j przedstawia. Pokrewnym argumentem jest przekonywanie, e powiniene w co wierzy lub co zrobi, bo wszyscy tak robi". To aden argument, cho nieraz skania ludzi do zrobienia czego, czego potem auj. Podsumowujc: bdmy sceptyczni. Krytycznie przygldajmy si dowodom. Wysze wyksztacenie oznacza co wicej ni tylko nabywanie wiedzy i umiejtnoci rozwizywania problemw z zakresu matematyki czy chemii. Oznacza ono take wyksztacenie w sobie intelektualnych narzdzi pozwalajcych myle krytycznie, dziki czemu mona ksztaci si przez cae ycie. Rozdzia ten zakoczyo nawoywanie studentw do starannego przygldania si dowodom na rzecz jakiej cudzej opinii, zanim j przyjm lub odrzuc. W rozdziale nastpnym przyjrzymy si, w jaki sposb psychologowie zbieraj dowody na poparcie formuowanych przez siebie opinii.

Gorco, gorco, gorco!

Psychologia jest gorc dziedzin bada - bardzo gorc. Obserwuje si jej wyrany wzrost Ilociowy - studiuje j coraz wicej studentw i uprawia coraz wicej wyksztaconych ju osb. Jak zauwaa Thomas McGovern (1996) [...] psychologia jest sama w sobie interesujca z punktu widzenia naszego ycia rodzinnego i nas samych. [...] Psychologiczne implikacje zachowa stay si elementem tkanki kultury amerykaskiej". DRUGI CO DO POPULARNOCI KIERUNEK STUDIW. Jak dalece psychologi interesuj si ludzie w Stanach Zjednoczonych? Okazuje si ona drugim pod wzgldem popularnoci kierunkiem studiw magisterskich - po ekonomii i zarzdzaniu (Murray, 1996a). Liczba osb studiujcych psychologi wci szybko ronie. W latach dziewidziesitych studia psychologiczne koczyo okoo 70 tysicy osb rocznie. Jeeli dotychczasowy trend si utrzyma, to liczba absolwentw psychologii przekroczy w tym tysicleciu 100 tysicy rocznie! Popularne s rwnie studia politechniczne, pedagogiczne, ksigowo i finanse. S to wic kierunki zawodowe. Jednake wikszo osb wybierajcych psychologi czyni to z powodu intelektualnej przyjemnoci, jak sprawia jej studiowanie (podobnie jest w wypadku historii i literatury), a wzgldy zawodowe odgrywaj jedynie wtrn rol. Spord 70 tysicy absolwentw magisterskich studiw psychologicznych okoo 4 tysicy kontynuuje studia w celu uzyskania doktoratu. WZROST LICZBY MIEJSC PRACY W TRZECIM TYSICLECIU. W tym tysicleciu bdzie miejsce dla wikszej liczby psychologw. Zgodnie z Money Gulde, 1995 (American Psychological Asociation, 1996) w roku 2005 bdzie okoo 64% wicej miejsc pracy dla psychologw ni 10 lat wczeniej. Jedynymi zawodami o wikszej dynamice wzrostu jest informatyka komputerowa i fizykoterapia (ich szacowany przyrost wyniesie odpowiednio 79% i 76%). Znacznie wolniejsze tempo przyrostu miejsc pracy szacuje si dla takich zawodw, jak reklama (47%), usugi finansowe (40%), prawo (35%) i zawody inynierskie (34%). Psychologia zdaje si wic obiecujc dziedzin o wzgldnie wysokim tempie rozwoju. GDZIE PSYCHOLOGOWIE BD PRACOWA. Zgodnie z danymi National Science Foundation (American Psychological Asociation, 1996; 1997) w latach siedemdziesitych XX wieku wikszo psychologw zatrudniona bya na uczelniach i w placwkach medycznych. Odsetek ten spad do 40% w latach osiemdziesitych w wyniku szybkiego wzrostu liczby miejsc pracy w biznesie i przemyle. Tak wic trend zdaje si do przejrzysty - w tym tysicleciu coraz mniej psychologw bdzie pracowa w rodowisku edukacyjnym, coraz wicej za w rodowisku biznesu, zajmujc si takimi zadaniami, jak: konstrukcja testw psychologicznych przeznaczonych do rekrutowania pracownikw; rozmowy z nowo rekrutowanymi pracownikami; ocena poziomu funkcjonowania zawodowego; zwikszanie satysfakcji z pracy; pomaganie organizacjom w skuteczniejszym funkcjonowaniu.

KOBIETY WKRACZAJ DO PSYCHOLOGII. Pocztkowo psychologia bya domen mczyzn. Nie kto inny jak Freud uwaa, e miejsce kobiety jest w domu. Jednake wspczenie 40% czynnych zawodowo psychologw to kobiety, a ich odsetek stale ronie. W roku 1975 kobiety uzyskay 53% spord wszystkich (51 435) bakalaratw przyznanych w zakresie psychologii; w roku 1993 kobiety uzyskay natomiast ju 73% bakalaratw (Murray, 1996a). Moja crka Jill niedawno ukoczya studia z zakresu psychologii klinicznej na jednym z uniwersytetw nowojorskich. Na 13 absolwentw jej rocznika a 12 byo kobietami. W poowie lat dziewidziesitych XX wieku 63% wszystkich doktoratw z zakresu psychologii klinicznej uzyskay kobiety (American Psychological Asociation, 1996); zdobyy take: 77% doktoratw z zakresu psychologii rozwojowej 74% z zakresu psychologii wychowawczej 69% z zakresu psychologii szkolnej 58% z zakresu poradnictwa psychologicznego 54% z zakresu psychologii spoecznej i osobowoci 48% z zakresu psychologii eksperymentalnej 46% z zakresu psychologii pracy i organizacji

Psychologia jest wic dziedzin gorc - zarwno dla kobiet, jak i mczyzn.

ZASTANW SI
Czy zdarzyo ci sie spotka z argumentacj ukierunkowan na osob, odwoujc si do siy, autorytetu lub popularnoci? Czy rozpoznae wtedy ich istot? Jak na nie odpowiedziae? Dlaczego w taki wanie sposb? Dlaczego nauczenie si krytycznego mylenia jest wanym elementem studiw wyszych? W jaki sposb mylenie krytyczne moe ochroni ludzi przed dyktatorami, reklam i innymi tyranami umysu?
12.

13.

14.

PODSUMOWANIE
1. Co to jest psychologia? Psychologia to naukowe badanie zachowania i procesw psychicznych. 2. Jakie s cele psychologii? Psychologia stawia sobie za cel opis, wyjanienie, przewidywanie i kontrol przebiegu zachowania i procesw psychicznych. Psychologowie nie prbuj kontrolowa zachowania innych osb wbrew ich woli. Przeciwnie, pomagaj ludziom zmieni zachowanie dla ich wasnego dobra. 3. Jak rol odgrywa teoria psychologiczna? Zachowanie i procesy psychiczne s wyjaniane za pomoc teorii, ktre stanowi pewne zbiory twierdze wywodzcych si z okrelonych zaoe na temat zachowania. Wyjanienia i przewidywania s wyprowadzane z teorii. Teorie s modyfikowane w celu dostosowania ich do napywajcych dowodw, a w razie koniecznoci - cakowicie odrzucane. 4. Na czym polega rnica midzy badaniami podstawowymi i stosowanymi? Badania stosowane s ukierunkowane na rozwizanie jakiego konkretnego problemu praktycznego, podczas gdy badania podstawowe - na uzyskanie wynikw, ktre nie musz mie zastosowa praktycznych. 5. Czym zajmuje si psychologia kliniczna i poradnictwo psychologiczne? Psychologowie kliniczni pomagaj przystosowa si do wymaga ycia osobom dotknitym jakimi zaburzeniami psychicznymi. Porad psychologicznych udziela si zwykle osobom, ktre maj jakie problemy i same sobie z nimi nie radz. 6. Czym zajmuj si psychologowie szkolni i ksztacenia? Psychologowie szkolni pomagaj uczniom majcym problemy z nauk szkoln. Psychologowie ksztacenia bardziej skupiaj uwag na podstawowych kwestiach procesu uczenia si u ludzi. 7. Czym zajmuj si psychologowie rozwoju? Psychologia rozwojowa bada zmiany, jakim ulegaj zachowanie i procesy psychiczne czowieka w cigu caego ycia. 8. Czym zajmuj si psychologowie spoeczni i osobowoci? Psychologowie osobowoci badaj, od czego zale nasze procesy mylowe, emocjonalne i zachowanie. Psychologowie spoeczni zajmuj si wyznacznikami zachowania ludzkiego w sytuacjach spoecznych. 9. Czym zajmuj si psychologowie eksperymentalni? Psychologowie eksperymentalni prowadz badania nad podstawowymi procesami psychicznymi, jak wraenia i spostrzeganie, uczenie si i pami, motywacje i emocje. 10. Czym zajmuj si psychologowie pracy i organizacji? Psychologowie pracy koncentruj si na relacjach midzy czowiekiem a prac zawodow. Psychologowie organizacji zajmuj si funkcjonowaniem ludzi w organizacjach. 11. Co robi przedstawiciele niektrych innych dziedzin psychologii? Psychologowie sdowi pracuj dla wymiaru sprawiedliwoci jako eksperci, szkol policj w sposobach radzenia sobie na przykad z grobami samobjczymi i tym podobnymi sytuacjami. Psychologowie zdrowia badaj wpyw stresu na stan zdrowia i pomagaj ludziom wyksztaca zachowania prozdrowotne, takie jak uprawianie wicze fizycznych, rzucenie palenia, bar-

15.

dziej racjonalne odywianie si i tak dalej. Psychologowie sportu pomagaj ludziom osiga wysze wyniki sportowe, na przykad uczc sposobw radzenia sobie ze stresem. Na czym polega wkad filozofw staroytnej Grecji w psychologi? Arystoteles jako jeden z pierwszych utrzymywa, e ludzkim zachowaniem rzdz pewne prawidowoci. Sokrates nawoywa: Poznaj samego siebie" i wskazywa na introspekcj jako metod pozyskania samowiedzy przez czowieka. Na kiedy datuje si pocztek psychologii jako nauki laboratoryjnej? Pierwsze laboratorium psychologiczne zostao zbudowane w roku 1879 przez Wilhelma Wundta w Lipsku (Niemcy). Co to jest strukturalizm? Strukturalizm to szkoa psychologiczna stworzona przez Wundta. Posugiwaa si introspekcj do badania podstawowych obiektywnych i subiektywnych skadnikw dowiadczenia psychicznego. Co to jest funkcjonalizm? Funkcjonalizm to szkoa psychologiczna stworzona przez Williama Jamesa. Zajmowaa si ona zarwno obserwowalnym zachowaniem, jak i wiadomym dowiadczeniem psychicznym oraz podkrelaa rol nawykw.

16. Co to jest behawioryzm? Behawioryzm to szkoa psychologiczna stworzona przez Johna B. Watsona. Zakadaa, e psychologia powinna ograniczy si do badania obserwowalnego zachowania i zaprzesta zajmowania si subiektywnym dowiadczeniem psychicznym. Behawioryzm koncentruje si na uczeniu poprzez warunkowanie. B. F. Skinner wprowadzi do tej teorii pojcie wzmocnienia, aby wyjani, w jaki sposb przebiega proces uczenia si. 17. Co to jest psychologia postaci? Psychologia postaci to szkoa psychologiczna stworzona przez Wertheimera, Koffk i Khlera. Koncentruje si na spostrzeganiu i gosi, e psychologowie winni zajmowa si caoci ludzkiego dowiadczenia. 18. Co to jest psychoanaliza? Psychoanaliza zostaa stworzona przez Zygmunta Freuda, ktry zakada, e ludzie motywowani s niewiadomymi impulsami i e znieksztacaj obraz rzeczywistoci, aby obroni si przed lkiem. 19. Jakie perspektywy teoretyczne s przyjmowane przez psychologi wspczesn? Gwne podejcia uprawiane przez psychologi wspczesn to perspektywa biologiczna, poznawcza, humanistyczno-egzystencjalna, psychodynamiczna, procesw uczenia si i spoeczno-kulturowa. Psychologowie zorientowani biologicznie badaj zwizki miedzy zachowaniem a zjawiskami biologicznymi, takimi jak aktywno mzgu i wydzielanie hormonw. Psychologowie poznawczy analizuj sposb, w jaki ludzie przetwarzaj informacje i wyksztacaj reprezentacje wiata. Psychologowie humanistyczno-egzystencjalni podkrelaj znaczenie dowiadczenia subiektywnego i kad nacisk na ludzk moliwo dokonywania wolnego wyboru. Perspektywa spofeczno-kulturowa koncentruje si na roli odgrywanej w wyznaczaniu zachowania przez pochodzenie etniczne, pe (gender), kultur i zajmowan pozycj spoeczn. 20. Na czym polega mylenie krytyczne? Mylenie krytyczne wie si ze sceptycyzmem. Polega na przemylanej analizie pyta, twierdze i argumentw formuowanych przez innych. Oznacza przeledzenie definicji uywanych terminw, badanie przesanek lub dowodw ukrywajcych si za argumentami i wykrycie logiki, na mocy ktrej argumenty zostay sformuowane. 21. W jaki sposb mylenie krytyczne jest stosowane w psychologii jako nauce? W psychologii mylenie krytyczne odnosi si do poszukiwania tego, co jest przyczyn, a co skutkiem, a take do znajomoci uywanych w tej nauce metod badawczych. Osoby mylce krytycznie s ostrone w wyciganiu wnioskw na podstawie posiadanych dowodw, unikaj zatem wnioskw uproszczonych i nadmiernie oglnych. 22. Jakie bdy w argumentacji zauwaa osoba mylca krytycznie? Osoba taka potrafi wykry btdy w argumentacji: te ukierunkowane na osob, odwoujce si do siy, autorytetw i popularnoci.

PRAWDA CZY FASZ?

P F

SZOKUJCE WYNIKI EKSPERYMENTU MILGRAMA METODA NAUKOWA: EMPIRYCZNE SPRAWDZANIE TRAFNOCI WASNYCH POMYSW PRBKI I POPULACJE: PRZEDSTAWIANIE LUDZKIEJ RNORODNOCI Problemy z uoglnianiem wynikw bada psychologicznych Psychologia a rnorodno wiata: badania z udziaem kobiet i grup mniejszociowych METODY OBSERWACJI: EBY CI LEPIEJ WIDZIE Studium przypadku Sondae Psychologia a rnorodno wiata: sonda dotyczcy obyczajw seksualnych Testy Obserwacja w warunkach naturalnych Obserwacja w warunkach laboratoryjnych BADANIA KORELACYJNE METODA EKSPERYMENTALNA Zmienne zalene i niezalene Grupy eksperymentalne i kontrolne Niewiadomo i podwjna niewiadomo manipulacji eksperymentalnej Psychologia dzi i jutro: w globalnym laboratorium badawczym METODY BADANIA MZGU ETYCZNE PROBLEMY BADA I PRAKTYKI PSYCHOLOGICZNEJ Badania z udziaem ludzi Badania nad zwierztami Psychologia a ycie codzienne: krytyczne podejcie do czytania z fusw, doni i gwiazd PODSUMOWANIE

Mona przeankietowa dwadziecia milionw wyborcw i nadal nie by w stanie poprawnie przewidzie wyniku wyborw prezydenckich.

Tylko niewielka liczba ludzi skonna jest na rozkaz razi nieznan osob bolesnymi wstrzsami elektrycznymi. Ludzie po czterdziestce maj wicej partnerw seksualnych ni ludzie po dwudziestce. Tylko ludzie uywaj narzdzi. W wielu eksperymentach ani badacz, ani badany nie wiedz, kto dostaje prawdziwe lekarstwo, a kto nie. Psychologowie nie byliby w stanie przeprowadzi wielu bada, bez wprowadzenia uczestnikw w btd co do celu i metod badania. Psycholog potrafi napisa tak charakterystyk twojej osoby, w ktr uwierzysz, nawet jeeli nie przeprowadzi z tob adnej rozmowy, testw, a nawet wcale ci nie widzia na oczy.

METODY BADA PSYCHOLOGICZNYCH

sychologia to naukowe badanie zachowania i procesw umysowych. Zastanwmy si nad kilkoma pytaniami, jakie stawiaj sobie psychologowie. Czy tylko ludzie uywaj narzdzi? Czy alkohol powoduje agresj? Dlaczego niektrzy ludzie prawie nigdy nie myl o jedzeniu, podczas gdy inni nie mog przesta i bez przerwy co podjadaj? Dlaczego niektrzy nieszczliwi ludzie popeniaj samobjstwa, podczas gdy inni skutecznie radz sobie ze swoimi problemami? Czy wsppraca z ludmi innej narodowoci lub rasy usuwa odczuwane do nich uprzedzenia?

Wielu z nas przy rnych okazjach wyraa wasne opinie na te tematy. Rne teorie psychologiczne take podpowiadaj wiele moliwych rozwiza. Jednak psychologia jest nauk empiryczn, a w nauce empirycznej zaoenia na temat zachowania promieni kosmicznych, zwizkw chemicznych, komrek czy ludzi musz by poparte dowodami. Silne argumenty, odwoanie si do pogldw osb o duym autorytecie, a nawet wewntrzna logika teoretycznych wywodw nie stanowi wystarczajcego dowodu. Cech psychologw i innych naukowcw jest - w sensie i dosownym, i przenonym - sceptycyzm. Aby pozna prawidowoci rzdzce ludzkim zachowaniem i procesami umysowymi, psychologowie prowadz badania empiryczne. Rozwaania nad empirycznym charakterem metod uywanych przez psychologi rozpoczniemy od przyjrzenia si pewnemu synnemu badaniu wykonanemu przed ponad trzydziestu laty.

SZOKUJCE WYNIKI EKSPERYMENTU MILGRAMA

udzie s zdolni zarwno do szlachetnych poryww serca, jak i czynw haniebnych. Historia ukazuje ludzi powicajcych si dla dobra rodziny, przyjaci czy narodu. Informuje te o ludziach, ktrzy torturowali i zabijali innych, by wyadowa swoj wcieko lub zadowoli zwierzchnikw. Przyjrzyjmy si owej ciemnej stronie czowieka. onierze zabijali i zabijaj ludno cywiln i gwac kobiety na terytoriach okupowanych w ramach wykonywania rozkazw swoich przeoonych czy z chci pozyskiwania uznania wsptowarzyszy. Miliony Indian amerykaskich, Ormian i ydw zostao wymordowanych przez ludzi speniajcych rozkazy swoich przeoonych. Wypenianie rozkazw przeoonych... Jak dalece ludzie - w tym ty i ja - s skonni ulega daniom przeoonych, na przykad oficera w wojsku? Czy ludzie siejcy mier i cierpienie w imi wykonywania rozkazw s normalni? Zupenie inni ni ja - czy przeciwnie, dokadnie tacy sami? atwo sobie wyobrazi, e ludzie krzywdzcy nieznajomych bez adnej przyczyny czy zabijajcy niewinne osoby musz by w jaki sposb nienormalni, e co z nimi musi by mocno nie w porzdku. Jak bardzo bymy w to nie wierzyli, jest to jednak tylko zaoenie na temat ludzi, a naukowcy s sceptyczni wobec z gry przyjmowanych zaoe. Psycholog Stanley Milgram rwnie zastanawia si, czy to moliwe, by normalni ludzie ulegali niemoralnym rozkazom przeoonych. Jednak zamiast poprzesta na spekulacjach, zdecydowa si wykona seri sprawdzajcych to zaoenie bada empirycznych, ktre przeszy potem do historii psychologii jako klasyczne eksperymenty Milgrama nad posuszestwem (1963). Na pocztek Milgram da ogoszenie do miejscowej prasy (w New Haven w stanie Connecticut), e poszukuje chtnych do uczestnictwa w badaniach nad uczeniem si i pamici. Zgosio si 40 osb w wieku od 20 do 50 lat - nauczycieli, inynierw, robotnikw i sprzedawcw; niektrzy mieli za sob studia wysze, inni nie skoczyli nawet szkoy podstawowej. Zamy, e ty te zgosie si do bada. Pojawiasz si na uczelni, by zaspokoi wasn ciekawo, a przy okazji zarobi rozsdn sumk (4,5 dolara, co na pocztku lat szedziesitych wystarczao na zatankowanie samochodu do pena). Jeste pod wraeniem - w kocu Uniwersytet Yale to najszacowniejsza instytucja w miecie. Wraenie robi te eleganckie laboratorium, w ktrym spotykasz ubranego w biay kitel wybitnego naukowca prowadzcego badania i innego czowieka, ktry rwnie zareagowa na ogoszenie w gazecie. Naukowiec wyjania, e celem jego bada jest ledzenie wpywu kary na przebieg uczenia si. W zwizku z tym jeden z badanych peni bdzie rol nauczyciela", drugi ucznia". Na zasadzie rzutu monet (a wic przypadku) ty zostajesz przypisany do roli nauczyciela, nieznajomy za do roli ucznia. Naukowiec prowadzi was do laboratorium, w ktrym bdziesz uczy t drug osob. Wyglda na to, e faktycznie bdziesz mia co do powiedzenia w sprawie jego nauki - bdziesz bowiem mg go kara za bdy popeniane w trakcie uczenia. Na stole stoi powanie wygldajca konsola z dugim szeregiem dwigienek wyskaowanych co 15 woltw, w sumie od 15 do 450 woltw. Dwigienki oznaczaj wstrzsy elektryczne o rnej sile, ktrymi bdziesz kara swojego ucznia" tak, by popenia jak najmniej bdw. Aby lepiej wiedzia, co robisz, badacz rwnie tobie aplikuje kilka wstrzsw o napiciu 45 V. Nieprzyjemnie kuj w rk, wic nabierasz pewnego wyobraenia, co znacz napisy umieszczone przy kadej

dwigience od Saby wstrzs" do Niebezpieczestwo - bardzo ciki wstrzs"; dwie ostatnie dwignie s oznaczone czerwonymi znakami ostrzegawczymi. Zadaniem ucznia jest zapamitanie par sw odczytanych mu z listy. Po pierwszym czytaniu listy ucze otrzymuje pojedyncze sowa i musi wybra spord czterech moliwoci to sowo, ktre stanowio jego par. Naciska wic jeden z czterech guzikw, a przed tob zapala si jedno z czterech wiateek. W ten sposb dowiadujesz si, czy ucze odpowiedzia dobrze, czy le. Jeeli dobrze, przechodzicie do nastpnej pary, jeeli le, to zanim pjdziecie dalej musisz go ukara, naciskajc jedn z dwigienek. Przy kadym kolejnym bdzie naciskasz kolejn dwigni, a wic dajesz mu troszeczk silniejsz kar. Masz pewnie troch oporw. Elektrody, przez ktre pynie prd, zostay przymocowane do doni ucznia posmarowanych przez badacza specjaln past aby unikn oparze i pcherzy". Dowiadujesz si, e poraenia nie spowoduj trwaych uszkodze tkanki", cho mog by bardzo bolesne. Niemniej jednak ucze" godzi si na wszystko. W kocu to nie byle jaka instytucja, ale Uniwersytet Yale. Ucze poprawnie odpowiada na kilka pyta, ale wkrtce zaczyna te popenia bdy. Niezbyt zaniepokojony posuwasz si w gr skali kar, dochodzc do dwigni 45V. Tyle to sam wytrzymywae i nic ci si nie stao. Znowu kilka bdw. Posuwasz si dalej w gr, naciskajc 60, a potem 75V. Przerywasz i spogldasz na badacza w kitlu, ktry mwi uspokajajco: Te poraenia mog by bolesne, ale nie spowoduj trwaego uszkodzenia tkanek. Prosz kontynuowa". Ucze znowu popenia klika bdw i ju jeste przy wstrzsach elektrycznych o napiciu 300V. Musz sprawia uczniowi duy bl, bo syszysz, jak zaczyna wali rk w cian. ciska ci w doku i zaczynasz si poci. Do diaba z tak nauk za cztery i p dolara" - mylisz sobie. Wahasz si, ale naukowiec nalega Eksperyment musi by kontynuowany". Przy nastpnej prbie ucze w ogle

ARANACJA EKSPERYMENTU MILGRAMA

Kiedy ucze" popenia bd, badacz" przykazuje nauczycielowi" zastosowa bolesny wstrzs elektryczny. RYCINA 2.1

przestaje odpowiada. Co robi? Eksperymentator instruuje ci, aby zaczeka 5-10 sekund, a nastpnie traktowa brak odpowiedzi tak samo jak odpowied z. Przyciskasz kolejn dwigni, a ucze znowu wali pici w cian, eby ju przesta. Teraz jeste ju cay spocony, serce wali ci jak mot - tamtego naprawd musi bole. Czy to moliwe, e wstrzsy nie bd powodoway trwaych nastpstw? Czy ten eksperyment wart jest tego, by zadawa tyle blu innemu czowiekowi? Co robi? Znowu wahasz si i spogldasz na badacza, a ten mwi To niezmiernie wane, aby pan kontynuowa", a jego gos brzmi bardzo przekonujco. Nie ma wyboru. Musi pan kontynuowa". Nie bardzo moesz skupi myli, a w dodatku ogarnia ci jaka bezsensowna ch wybuchnicia miechem. Palec trzsie ci si nad kolejn dwigni. Co waciwie masz zrobi? Milgram (1963; 1974) obserwowa, co w takiej sytuacji robi jego badani, ktrymi byli przedstawiciele populacji New Haven. Spord czterdziestu mczyzn tylko piciu odmwio kontynuowania eksperymentu przy 300V, a wic wtedy, gdy ucze po raz pierwszy zacz wali w cian. Dziewiciu nastpnych wycofao si przy jednym z wyszych napi. Jednak 65% badanych kontynuowao stosowanie kar a do koca, wierzc, e wywouj u nieznajomego bolesne, oznaczone jako niebezpieczne wstrzsy 450V. Czy przychodzio im to bez trudu i emocji? Przeciwnie. Milgram by pod wraeniem przeywanego przez nich stresu - dreli, jkali si, przygryzali wargi. Pojkiwali, pocili si, obgryzali paznokcie a do krwi. Niektrzy dostawali napadw nieadekwatnego do sytuacji miechu; u jednego z badanych napad miechu doprowadzi do tak silnych konwulsji, e nie mg kontynuowa udziau w badaniu. Do bada Milgrama powrcimy w dalszej czci tego rozdziau, gdy stanowi one prawdziw kopalni wiedzy o ludzkiej naturze. Przydadz nam si rwnie do omwienia rnych kwestii metodologicznych, takich jak istota metody eksperymentalnej i pojcie replikacji, a take etycznych problemw badania psychologicznego.

ZASTANW SI
Jak czuby si w roli nauczyciela" w eksperymencie Milgrama? Co zrobiby na jego miejscu? Jeste tego pewny? Co zrobitby na wiadomo, e tego rodzaju badania s prowadzone na twojej wasnej uczelni? Dlaczego?

METODA NAUKOWA: EMPIRYCZNE SPRAWDZANIE TRAFNOCI WASNYCH POMYSW

etoda naukowa to pewien zorganizowany sposb badania ludzkiego dowiadczenia i empirycznego sprawdzania idei w celu poszerzenia i sprecyzowania wiedzy. Prowadzc badania, psychologowie nie stosuj si cile do jakich recept, niczym do przepisw z ksiki kucharskiej, cho ich postpowanie przebiega zgodnie z pewnymi reguami. Przystpujc do badania, psychologowie zwykle rozpoczynaj od sformuowania pewnego pytania badawczego. Zadaj je na podstawie naszego codzien-

nego dowiadczenia, teorii psychologicznych, a nawet folkloru i wiedzy potocznej (por. rycina 2.2). Na przykad dowiadczenie codzienne z przedszkolami moe zachca do bada nad problemem, jak oddawanie dziecka do tej instytucji wpywa na rozwj jego umiejtnoci spoecznych lub ksztatowanie wizi z matk. Albo rozwamy problemy, jakie moe nasuwa teoria psychologiczna. Prawidowoci rzdzce uczeniem si przez Obserwacj mog inspirowa do bada nad konsekwencjami ogldania przemocy na ekranie telewizyjnym. Z kolei psychoanaliza Zygmunta Freuda moe prowokowa do bada nad problemem, czy sowne wyraenie gniewu uwalnia od depresji. Problemy badawcze mog te wynika z analizy wiedzy potocznej. Przypomnijmy sobie takie powiedzenia: Przeciwiestwa si przycigaj", Prawdziwych przyjaci poznaje si w biedzie", Pikno to sprawa subiektywnej oceny". Ich prawdziwoci zajmiemy si w rozdziaach jedenastym i trzynastym. Psycholog moe spyta, Czy przeciwiestwa naprawd si przycigaj?", Czy pikno naprawd jest spraw subiektywnej oceny?". Pytanie badawcze moe zosta przeksztacone w hipotez, czyli jakie konkretne twierdzenie na temat przebiegu zachowania lub procesw umysowych, ktrego prawdziwo sprawdza si w badaniach. Jedna z hipotez na temat konsekwencji oddawania dziecka do przedszkola moe na przykad gosi, e przedszkolaki szybciej nabieraj umiejtnoci spoecznych w obcowaniu z innymi ni ich rwienicy nieposyani do przedszkola. Konkretna hipoteza na temat skutkw ogldania przemocy w telewizji moe zakada, e dzieci czsto ogldajce telewizj s bardziej agresywne w porwnaniu z rwienikami. Hipoteza wywiedziona z teorii Freuda moe gosi, e sowne wyraenie gniewu obnia poziom przeywanej depresji. Po sformuowaniu pyta lub hipotez psychologowie sprawdzaj je za pomoc dobrze kontrolowanych metod, takich jak obserwacja w rodowisku naturalnym lub w laboratorium czy specjalnie zaaranowany eksperyment. Moemy na przykad zetkn ze sob dzieci uczszczajce i nieuczszczajce do przedszkola w uniwersyteckim laboratorium i sprawdza, w jaki sposb kade z nich postpuje wobec nieznajomego rwienika. Aby podj badanie empiryczne, musimy dysponowa operacyjn definicj badanych zmiennych, na przykad w pomiarze iloci i natenia przemocy oglMETODA NAUKOWA danej przez dziecko w telewizji pomog nam oceny dokonywane przez jego rodzicw, ktrzy mog wskaza, Metoda naukowa to systematyczny sposb organizacji jakie audycje dziecko oglda, i oszacowa natenie poi poszerzania wiedzy. Punktem wyjcia jest sformuowakazywanej w nich przemocy. Dziki temu mona skonnie jakiej teorii psychologicznej na podstawie obserwacji struowa dla kadego dziecka czny wskanik przenaukowej, dowiadczenia codziennego lub wiedzy potomocy ogldanej w telewizji". Z kolei natenie agresji cznej. Teoria pozwala wyjania dokonywane obserwacje w zachowaniu dziecka mona operacyjnie zdefiniowa i formuowa hipotezy na temat zachowania i procesw jako dokonywane przez nauczycieli oceny agresywnoci psychicznych. Hipotezy te s sprawdzane za pomoc dziecka w stosunku do rwienikw. W konsekwencji obserwacji, ktra moe potwierdzi teori lub doprowamoemy te stwierdzi, czy bardziej agresywne dzieci dzi do jej ulepszenia bd porzucenia. ogldaj wicej przemocy w telewizji. RYCINA 2.2

Bardziej zoony charakter moe mie sprawdzanie hipotezy goszcej, e sowne wyraanie gniewu prowadzi do osabienia depresji. Badacz musi na przykad zadecydowa, czy zajmowa si wanie wzbudzonym uczuciem gniewu, czy raczej posuy si wystandaryzowanym zbiorem twierdze dotyczcych czsto wystpujcych konfliktw midzy rodzicami a dziemi. Czy osobami badanymi mog by - powiedzmy - osoby wanie przechodzce psychoanaliz albo studenci wstpnego kursu z psychologii? Jak mierzy depresj (a wic jak operacyjnie zdefiniowa uczucia)? Czy posuy si samoopisami badanych dokonanych za pomoc liczbowych skal szacunkowych? A moe wynikami psychologicznego kwestionariusza depresji? Opisami dokonanymi przez innych ludzi znajcych osob badan, na przykad wspmaonkw? Prbujc zwikszy szans trafnego pomiaru procesw umysowych czy zachowania, psychologowie czsto posuguj si rwnoczenie kilkoma sposobami pomiaru (tzn. rnymi definicjami operacyjnymi). Odpowiedzi na swoje pytania badawcze czy wnioski na temat trafnoci postawionych hipotez psychologowie formuuj na podstawie dokonywanych obserwacji i wynikw. Jeeli obserwacje nie potwierdzaj hipotez, mog oni przeformuowa teori, z ktrej zostay one wywiedzione (por. rycina 2.2). Wyniki bada czsto prowadz do poprawienia teorii i w konsekwencji otwieraj nowe perspektywy. W naszym badaniu nad konsekwencjami uczszczania do przedszkola prawdopodobnie stwierdzilibymy, e przedszkolakw cechuje szybszy rozwj spoeczny ni dzieci wychowywane w domu (Clarke-Stewart, 1991; Field, 1991). Zapewne stwierdzilibymy rwnie, e bardziej agresywne dzieci spdzaj wicej czasu na ogldaniu przemocy w telewizji (por. rozdzia sidmy). Badania nad skutecznoci terapii psychoanalitycznych opieraj si zwykle na studiach przypadku. Piszemy o tym w rozdziale szesnastym. Formuujc wnioski na podstawie empirycznych dowodw, psychologowie staraj si kierowa pewnymi zasadami mylenia krytycznego. Na przykad staraj si ustrzec przed interpretowaniem korelacji (wspzmiennoci zjawisk) jako dowodu na zalenoci przyczynowo-skutkowe. Cho agresywne dzieci spdzaj wicej czasu przed telewizorem, nie uprawnia to jeszcze do wycigania wniosku, e ogldanie przemocy w telewizji powoduje wzrost ich agresywnoci. Moe by przecie na odwrt - to wanie z powodu wasnych skonnoci agresywnych dziecko moe chtniej przecza kanay na programy pokazujce przemoc. Aby lepiej zrozumie zjawisko autoselekcji, rozwamy badanie nad zwizkiem midzy uprawianiem wicze fizycznych i zdrowiem. Wyobra sobie, e mamy porwna grup osb regularnie wiczcych z tymi, ktrzy wicze nie uprawiaj. Moglibymy stwierdzi, e ci pierwsi s fizycznie zdrowsi od drugich. Czy jednak uprawnia to do wniosku, e wiczenia decyduj o dobrym zdrowiu? Zapewne nie. Autoselekcja - a wic fakt, e pewni badani sami wybieraj wiczenia fizyczne, podczas gdy inni tego nie czyni - rwnie moe wyjania stwierdzon rnic zdrowotn. Moliwe przecie, e na uprawianie wicze czciej si decyduj ludzie zdrowi. Trzymajc si regu mylenia krytycznego, psychologowie prbuj take unika uproszczonych lub nadmiernie uoglnionych interpretacji uzyskiwanych przez siebie wynikw bada. Na przykad konsekwencje uczszczania do przedszkola s bardzo zoone. Cho przedszkolaki maj wiksze umiejtnoci spoeczne od pozostaych rwienikw, bywaj one take bardziej agresywne. Gdybymy nasze badania nad dobroczynnymi skutkami wyraania gniewu przeprowadzili na osobach przechodzcych psychoanaliz, to czy ich wyniki mona by uoglnia take i na innych ludzi? Jak mylisz, co przemawia za, a co przeciw takiej moliwoci? Niektrzy psychologowie za istotn cz postpowania naukowego uwaaj publikowanie artykuw na temat przeprowadzonych bada w czasopismach fa-

chowych. Publikujc swoje wnioski, badacze s zobowizani do opisania zastosowanych przez siebie metod na tyle dokadnie, by kady mg badanie powtrzy i ewentualnie dokona replikacji jego wynikw. Inni psychologowie mog prbowa szczegowego powtrzenia jakich wynikw w celu zwikszenia ich wiarygodnoci, zwaszcza gdy s one wane z punktu widzenia zdrowia czy oglnego samopoczucia ludzi. Czasami powtrek takich dokonuje si z udziaem innego rodzaju osb badanych, aby stwierdzi, na przykad, czy wyniki uzyskane w badaniu kobiet mona uoglnia take i na mczyzn albo czy prawidowoci rzdzce psychik lub postpowaniem osb poddajcych si psychoterapii obowizuj take w odniesieniu do ludzi w ogle. Publikacja wynikw pozwala take spoecznoci uczonych na ocen metod zastosowanych przez badacza i wartoci uzyskanych przez niego wynikw. Nawet jeeli duma konkretnego badacza zostanie tu czy wdzie nieco nadwerona, zdaje si to rozsdn cen za rzeczywisty postp wiedzy.

ZASTANW SI
Czy zetknte/zetknta si z powiedzeniami w rodzaju: Przeciwiestwa si przycigaj" albo Pikno jest w oku patrzcego"? Czy istniej jakie dowody na ich prawdziwo? Czy s to dowody o charakterze naukowym? Dlaczego tak, a dlaczego nie? Ludzie uprawiajcy wiczenia fizyczne s - oglnie rzecz biorc - zdrowsi od tych, ktrzy od wicze stroni. Czy ten fakt dowodzi, e zdrowie jest skutkiem wicze fizycznych? Dlaczego tak, a dlaczego nie?

PRBKI I POPULACJE: PRZEDSTAWIANIE LUDZKIEJ RNORODNOCI

ozwamy wydarzenie, ktre w rzeczywistoci nie miao miejsca: republikaski kandydat na prezydenta USA, Alf Landon, wygrywa wybory z urzdujcym prezydentem Franklinem D. Rooseveltem w roku 1936. Cho tak si w rzeczywistoci nie stao, wskazywa na to sonda przeprowadzony przez popularne podwczas pismo Literary Digest". Faktycznie Roosevelt wygra przewag a 11 milionw gosw. Jak wic moliwa bya a tak wielka pomyka? Problem w tym, e sonda pisma zosta przeprowadzony telefonicznie. Cho wspczenie sondae takie s technik w peni wiarygodn, w latach Wielkiego Kryzysu Gospodarczego, kiedy Literary Digest" prowadzi swoje badania, ludzie posiadajcy telefony byli znacznie zamoniejsi od tych, ktrzy ich nie mieli. Wiemy te, e wyborcy o wyszych dochodach s bardziej skonni gosowa na republikanw ni demokratw. Nic wic dziwnego, e znaczna wikszo telefonicznie ankietowanych Amerykanw opowiedziaa si za Landonem. Zasada, o ktrej piszemy, polega na tym, e badana prbka musi dokadnie odzwierciedla populacj osb, na temat ktrych chcemy wyciga wnioski. Nazywamy to wymogiem reprezentatywnoci badanej prbki dla caej populacji. Tylko badanie prb reprezentatywnych pozwala uoglnia wnioski na ca populacj interesujc badacza. Osoby faktycznie ankietowane przez Literary Digest" czy w innych tego rodzaju badaniach nazywane s prb badan. Prba jest czci populacji. Formuujc wnioski na temat populacji, psychologowie i inni badacze musz si

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e moesz przeankietowa dwadziecia milionw wyborcw i nadal nie by w stanie poprawnie przewidzie wynikw wyborw. Sama wielko zbadanej prby nie gwarantuje, e reprezentuje ona populacj, z ktrej pochodzi.

Studenci s rwnie modsi i bardziej inteligentni ni oglna populacja. Nie moemy mie pewnoci, czy wyniki bada z ich udziaem mona uoglnia na starszych mczyzn o przecitnej inteligencji, cho na pierwszy rzut oka nie wida co mogoby w tym przeszkadza. Pijcy towarzysko" mog take rni si biologicznie i psychicznie od alkoholikw majcych problemy z kontrolowaniem iloci wypijanego alkoholu. Wreszcie nie moemy by pewni, czy pijcy towarzysko nie rni si w jaki istotny sposb od cakowitych abstynentw.

POPULACJA
Psychologowie i inni naukowcy staraj si bada takie prby, ktre reprezentowayby interesujc ich populacj ludzi. Jakiego rodzaju populacj sugeruje ta fotografia? W jaki sposb mona by z niej wybra prb badan? Czym ludzie zgadzajcy si na udziat w badaniach rni si od tych, ktrzy go odmawiaj?

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

Historia bada psychologicznych dowodzi tendencyjnej skonnoci do czstszego badania mczyzn ni kobiet. Zapewne jak dotd na badania zdrowotnych problemw kobiet przeznaczano niewystarczajce rodki (Matthews i in., 1997). Na przykad wikszo dotychczasowych, na szersz skal zakrojonych bada nad zwizkiem midzy stylami ycia a stanem zdrowia przeprowadzono na mczyznach (por. rozdzia szsty i czternasty). Dotkliwy jest brak bada nad zdrowiem kobiet (w tym nad profilaktyk chorb u kobiet), ich zapadalnoci na depresj i podatnoci na uzalenienia od substancji chemicznych. Rwnie w innych dziedzinach brakuje bada z udziaem kobiet, a jedn z nich jest przemoc. Wiele (V5-V3) kobiet amerykaskich ulega atakom (uderzonych, bitych, duszonych, atakowanych za pomoc broni) partnerw, z ktrymi pozostaj w intymnym zwizku (Browne, 1993). A co czwarta kobieta zostaje zgwacona (Koss, 1993). Wielu psychologw uwaa, e t prawdziw epidemi przemocy w stosunku do kobiet moe powstrzyma jedynie stawienie czoa spoecznym i kulturowym tradycjom Ameryki, w ktre przemoc ta jest wpisana (Goodman i in., 1993; niektre z tych tradycji omawia rozdzia trzynasty). Inna dziedzina wymagajca bada to wpyw pracy zawodowej na ycie kobiet. Na przykad w jaki sposb praca ta oddziauje na podzia obowizkw domowych? Wiele bada wskazuje, e kobiety czciej zmuszone s do pracy na dwa etaty". Rwnie wiele czasu jak praca zawodowa zajmuj im prace domowe sprztanie, zakupy i dbanie o rodzin (Chitayat, 1993; Keita, 1993). Pomimo tego okazuje si, e kobiety pracujce take poza domem maj niszy poziom cholesterolu i cierpi na mniej chorb ni kobiety zajmujce si tylko domem (Weidner i in., 1997). Obecnie powszechna jest ju wiadomo, e wyniki bada z udziaem mczyzn nie mog by uoglniane na kobiety (Ader, Johnson, 1994), cho nadal istnieje niebezpieczestwo pochopnego uoglniania bada z udziaem biaych, wzgldnie uprzywilejowanych kobiet na kobiety w ogle (Yoder, Kahn, 1993). Jeeli badana prba nie zawiera kobiet niebiaych czy o niszym statusie spoecznym bd te ich wyniki nie s odrniane od wynikw kobiet biaych, specyficzne problemy tych pierwszych mog pozosta niezauwaone. W wielu badaniach niewystarczajco s te reprezentowane mniejszoci etniczne. Na przykad wyniki testw osobowoci uzyskiwane od biaych i czarnoskrych Amerykanw powinny by interpretowane w odmienny sposb, jeli wycigane na ich podstawie wnioski miayby by trafne (Nevid i in., 1997). Znane badania Kinseya i jego wsppracownikw (1948; 1953) w niewystarczajcym stopniu uwzgldniay Murzynw, ludzi biedniejszych, starszych i wiele innych grup mniejszociowych. Grupy takie zostay natomiast uwzgldnione w Narodowym Sondau Zdrowia i ycia Spoecznego omawianym w dalszej czci tego rozdziau.

upewni, e ich badani s reprezentatywni dla interesujcej ich populacji, na przykad wszystkich wyborcw amerykaskich, a nie tylko mieszkacw poudniowej Kalifornii czy biaych mczyzn z klasy redniej. Nauk cechuje konserwatyzm. Naukowcy s ostroni w uoglnianiu wynikw eksperymentalnych na inne populacje ni ta, z ktrej pochodzi ich prba badana.

PROBLEMY Z UOGLNIANIEM WYNIKW BADA PSYCHOLOGICZNYCH

Wszelkie uoglnienia s niebezpieczne. Nawet to.
ALEKSANDER DUMAS

Dociekajc trafnoci wynikw badania naukowego, naley wzi pod uwag wiele czynnikw. Jednym z nich jest rodzaj zbadanej prby. Pocztkowe badania Milgrama nad posuszestwem wobec autorytetu byy ograniczone do pewnej prby mczyzn zamieszkujcych w New Haven. Czy Milgram mia prawo uoglni swoje wyniki na innych mczyzn i na kobiety? Replikacja badania z udziaem mczyzn studiujcych na Yale przyniosa bardzo podobne wyniki. Jeszcze inne badania z udziaem kobiet wykazay, e rwnie one raziy uczniw" prdem na polecenie autorytetu. A wszystko to miao miejsce w narodzie cenicym sobie niezaleno i woln wol. W dalszej czci tego rozdziau przyjrzymy si badaniom nad studentami towarzysko" pijajcymi alkohol, to znaczy takimi, ktrzy pijaj z innymi, ale nie w samotnoci. Kogo tacy badani reprezentuj poza samymi sob? Na kogo mona zatem uoglni wyniki bada prowadzonych z ich udziaem? Po pierwsze by moe wynikw nie mona uoglnia na kobiety czy - nawet - studentki. Jak przekonamy si w rozdziale szstym, istniej dane wskazujce na to, e kobietom alkohol szybciej uderza do gowy" ni mczyznom.

PRBY LOSOWE I WARSTWOWE. Jednym ze sposobw uzyskania prby reprezentatywnej jest wybranie jej w sposb losowy. Prba losowa dobierana jest tak, by kady czonek populacji mia jednakowe szans dostania si do niej i wzicia udziau w badaniach. Badacze mog te posuy si prb warstwow, wyszukiwan w taki sposb, by zawieraa osoby z okrelonych podgrup spoecznych w takich samych proporcjach, w jakich wystpuj one w populacji. Na przykad zwaywszy, e 12% wszystkich Amerykanw stanowi czarnoskrzy (U.S. Bureau of Census, 1995), prba warstwowa winna rwnie zawiera 12% osb czarnoskrych. W praktyce dobrze dobrana prba losowa z reguy adekwatnie reprezentuje poszczeglne warstwy spoeczestwa. Jeli liczy sobie 1500 osb, dobrze oddaje zrnicowanie caego spoeczestwa amerykaskiego, ale prba liczca sobie nawet 20 milionw osb moe by niereprezentatywna, gdy zostanie dobrana w jaki pochopny, nieprzemylany sposb. Zdarza si, e popularne gazety czy tygodniki drukuj ankiety na temat obyczajw seksualnych z prob, by czytelnicy je wypenili i odesali do redakcji. Czy uzyskane w ten sposb wyniki bd reprezentatywne dla caej populacji? Zapewne nie, nawet jeeli ankieta zostanie wypeniona przez tysice czytelnikw. Gwnym problemem tego rodzaju bada jest fakt, e uczestnicz w nich jedynie ochotnicy, o ktrych skdind wiadomo, e rni si od populacji oglnej. W wypadku bada nad zachowaniami seksualnymi ochotnicy mog wywodzi si spord tych podgrup spoeczestwa (lub czytelnikw danej gazety), ktrzy s szczeglnie skonni do dzielenia si intymnymi informacjami na swj temat (Rathus i in., 1997). Ochotnicy mog te by stosunkowo bardziej zainteresowani badaniami, a take mie wicej czasu ni pozostali ludzie. Co innego moe odrnia ochotnikw od populacji oglnej? W jaki sposb rnice te mog znieksztaci wyniki bada?

METODY OBSERWACJI W PSYCHOLOGII

RYCINA 2.3

STUDIUM PRZYPADKU
Rozpoczniemy od metody zwanej studium przypadku, poniewa wanie ona najbardziej przypomina potoczn obserwacj pojedynczych osb i grup spoecznych. Taka nieformalna obserwacja moe by jednak bardzo zawodna. Czsto dostrzegamy tylko to, co pragniemy ujrze. Niesystematyczne obserwacje ludzkiego zachowania daj jako rezultat jedynie anegdoty; naukowe zajmowanie si psychologi wymaga natomiast znacznie staranniejszej obserwacji faktw. Zygmunt Freud rozwin swoj psychoanaliz gwnie na podstawie studiw przypadkw rnych osb, ktre zwracay si do niego o pomoc. Freud czsto bardzo dogbnie, nierzadko caymi latami, studiowa ich psychik i jej uwarunkowania, spotykajc si z pacjentami po kilka razy w tygodniu. Ludzka pami nie jest jednak wolna od luk i znieksztace (Azar, 1997; Brewin i in., 1993). Ludzie mog znieksztaca pami przeszych zdarze, by zadowoli badacza albo dlatego, e pewne zdarzenia pragn pamita w ten, a nie inny sposb. Przeprowadzajcy rozmow psycholog moe take, niezauwaalnie ujawnia swoje oczekiwania pod adresem badanych, co z kolei moe ich zachca do wypeniania luk w pamici w sposb zgodny z tymi oczekiwaniami. Na przykad psychoanalitycy bywaj krytykowani za nakanianie pacjentw do patrzenia na wasne ycie w kategoriach psychodynamicznych (Bandura, 1986). Nic wic dziwnego, e wiele osb dostarcza dowodw" potwierdzajcych trafno psychoanalizy. Jednake na tego rodzaju znieksztacenie naraeni s wszyscy badacze i obserwatorzy - wiara w jakie pogldy czsto naraa na niebezpieczestwo subtelnego zachcania ludzi do tego, by mwili to, co owe pogldy potwierdza. Studium przypadku jest czsto wykorzystywane do badania zjawisk rzadkich i niezwykych, jak to byo w przypadku Ewy" - osoby z rozszczepieniem osobowoci (w rzeczywistoci nazywaa si ona Chris Sizemore, a opis jej przypadku mona znale w rozdziale pitnaAutoportret - Genie" narysowaa siebie jako ma stym). Ewa Biaa" bya spokojn dobroduszn kobiet, dziewczynk trzyman przez matk. goszczc" w sobie jednak jeszcze dwie inne osobowoci.

ZASTANW SI
Czy zaskakuje ci fakt, e kobiety okazaty si rwnie posuszne autorytetom w badaniach Milgrama jak mczyni? Dlaczego tak, a dlaczego nie? Czy losowa prba studentw twojej uczelni bdzie reprezentatywna dla polskiej populacji oglnej? Dlaczego tak, a dlaczego nie? Dlaczego kobiety pracujce zawodowo poza domem maj niszy poziom cholesterolu i mniej choruj od kobiet zajmujcych si wycznie domem?

METODY OBSERWACJI: EBY Cl| LEPIEJ WIDZIE

iele osb uwaa si za znawcw ludzkiego postpowania i procesw psychicznych. Jake czsto nasi dziadkowie czy babcie opowiadaj nam o wasnych yciowych dowiadczeniach i wynikajcych z nich wnioskach o ludzkiej naturze! Naprawd wiele mona si napatrze w cigu ycia. Jednak osobiste obserwacje s bardzo niesystematyczne i tendencyjne. Skupiamy uwag tylko na tym, co nas interesuje, a nawet oczywiste fakty skonni jestemy pomija, jeeli nie pasuj do naszych przekona o tym, jaki wiat by powinien. Std te naukowcy wypracowali bardziej systematyczne metody obserwacji. Przyjrzymy si bliej kilku z nich: studium przypadku, sondaom, testom psychologicznym, obserwacjom i w warunkach naturalnych i w warunkach laboratoryjnych (zob. rycina 2.3).

P R O F I L U

Mae dzieci zdamowy przebiePRZYPADEK GENIE" ga z grubsza j si dosownie nasika jzywedug takiego kiem. Ucz si jzykw obsamego schematu, jakiemu cych nieporwnanie szybciej podlega rozwj mowy norni osoby dorose. Przypadek malnie znacznie modszych nieszczsnej Genie" rzuca dzieci. Jednak Genie" nigdy pewne wiato na kwesti, czy nie osigna poziomu spraww uczeniu si jzyka wystpuje noci jzykowej cechujcego jaki okres krytyczny, po przewikszo dzieci. Mowa Geminiciu ktrego dziecko ju nie" jeszcze dugo po jej odnie jest w stanie wyuczy si go nalezieniu pozostawaa teledo koca (Rymer, 1993). Gegraficzna - to znaczy dziewnie" to imi dziewczynki, ktra czynka uywaa jednego lub od 20 miesica do 13 roku ykilku sw, prbujc wyrazi cia bya samotnie zamknita jak zoon myl (tak jak w niewielkim pokoju. Jej konniemowl mwi kot", majc takty spoeczne ograniczay si na myli: chc potrzyma kodo krtkich spotka z matk, ta"). Miaa take spore proktra j karmia, i ojcem, ktry blemy z gramatyk, na przyj bi. Kiedy Genie" uratowakad nie potrafia odwraca no, waya niespena 30 kiloszyku wyrazw w zdaniu, zagramw, nie potrafia mwi mienia czasu teraniejszego ani kontrolowa funkcji wydalna przeszy i uywa czasowniczych i z trudem utrzymywanikw posikowych. Opanoa si na nogach. wywanie jzyka przychodzio jej z wyranym trudem, a osiUmieszczono j w domu gnity poziom sprawnoci nie dla sierot, gdzie po raz pierwdorwnywa umiejtnociom szy od niemale dwunastu lat normalnie rozwijajcego si miaa okazj sysze ludzk trzylatka. mow. Co ciekawe, rozwj jej

Jedna z nich to Ewa Czarna" - seksualnie rozwiza kobieta, ktra od czasu do czasu przejmowaa kontrol nad caym jej postpowaniem. Innym przypadkiem jest Genie" opisywana w ramce_Z profilu". Metoda studium przypadku jest uywana take w ramach poradnictwa psychologicznego. Udzielajcy porady psycholog stara si dowiedzie moliwie najwicej o danej osobie, firmie czy agencji, aby zasugerowa klientowi jak najwaciwsze sposoby postpowania.

przedstawia swoje postawy lub przesadnie opisywa problemy, aby cign uwag na wasn osob lub znieksztaci wyniki. Humphrey Taylor (1993), prezes znanej firmy zajmujcej si badaniami opinii publicznej (Louis Harris & Associates), wskazuje na przykady bdw sondaowych wynikajcych z niedokadnoci relacji respondentw o wasnych zachowaniach. Gdyby na przykad ludzie tak czsto myli zby, jak to deklaruj w sondaach, w Ameryce powinno si sprzedawa trzykrotnie wicej szczoteczek i pasty do zbw ni to faktycznie ma miejsce. Ludzie deklaruj te wysz czsto chodzenia do kocioa i rzadziej przyznaj si do dokonania aborcji (Espenshade, 1993). W zamieszczonej poniej ramce Psychologia a rnorodno wiata" znajdziemy wyniki pewnego sondau na temat zachowa seksualnych.

SONDAE

nnHHnHHi
Czy naukowcy s w stanie opisa ludzkie obyczaje seksualne? Przedsiwzicie takie jest trudne z wielu wzgldw, midzy innymi dlatego, e wiele osb odmawia udziau w badaniach o tej tematyce. Co wicej, musimy si te zdecydowa, o jakiego rodzaju ludziach w ogle mwimy - o obyczajach mczyzn czy kobiet, starszych czy modszych, osb rasy biaej czy czarnej. Prba zbadana w ramach Narodowego Sondau Zdrowia i ycia Spoecznego (Laumann i in., 1994) liczya sobie 3 432 osb, spord ktrych 3 159 to mwicy po angielsku doroli midzy osiemnastym a pidziesitym dziewitym rokiem ycia. Pozostae 273 osoby wczono celowo, decydujc si na pewn nadreprezentacj czarnoskrych i latynoskich gospodarstw domowych, aby uzyska rzetelniejsz informacj na temat tych grup etnicznych. Cho zbadana prba zapewne dobrze reprezentowaa ogln populacj dorosych Amerykanw, zawieraa zbyt ma liczb rdzennych Amerykanw, a take osb pochodzenia azjatyckiego i ydowskiego. Zesp prowadzcy ten sonda posugiwa si prb adresow (a nie spisem nazwisk). Na adres kadego z wylosowanych gospodarstw domowych wysano list informujcy o celach i metodzie badania. W tydzie pniej kade gospodarstwo

W dawnych dobrych czasach trzeba byo czeka do biaego rana, aby dowiedzie si o wynikach lokalnych czy oglnokrajowych wyborw. Ca noc narastao napicie w miar naliczania gosw z odlegych miast czy wiosek. Dzisiaj caa sprawa budzi ju niewiele emocji, a to dziki ukazujcym si w mediach komunikatom, e sonda przeprowadzony na losowo wybranej grupie wyborcw wskazuje", i nastpnym prezydentem Stanw Zjednoczonych bdzie X, a nie Y. Komunikat taki za jest gotowy, zanim policzony zostanie choby 1% oddanych gosw. Dziki sondaom badacze opinii publicznej potrafi przewidywa wyniki wyborw i oszacowywa zdanie spoeczestwa na dowolny temat, natomiast psychologowie posuguj si t metod po to, by zebra informacje o zjawiskach, ktrych nie sposb zaobserwowa w warunkach naturalnych czy laboratoryjnych. Psychologowie przeprowadzajcy sonda mog wykorzystywa ankiety lub kwestionariusze bd te analizowa rnego rodzaju zapisy archiwalne, zwykle uzyskujc dane dotyczce setek lub tysicy osb. Wspomnielimy ju uprzednio o synnym raporcie Kinseya. Alfred Kinsey z Uniwersytetu Indiana i jego wsppracownicy opublikowali dwie prace zawierajce wyniki wywiadw na temat zachowa seksualnych: Sexual Behavior in the Human Mae (1948) i SexualBehavior in the Human Female (1953). Prace zaszokoway wczesnych Amerykanw, gdy informoway na przykad o powszechnoci onanizmu w czasach, kiedy wielu wierzyo, e powoduje on zaburzenia zdrowia fizycznego i psychicznego. Raporty Kinseya dowodziy te, e jedna trzecia niezamnych kobiet poniej dwudziestego pitego roku ycia angauje si w kontakty seksualne. Wywiady i kwestionariusze nie s rzecz jasna uodpornione na rnego rodzaju znieksztacenia. Ludzie mog tendencyjnie przypomina sobie wasne zachowania lub celowo faszowa relacje na ich temat. Niektrzy badani staraj si przypodoba osobie prowadzcej wywiad, odpowiadajc w sposb, ktry wydaje im si spoecznie aprobowany. We wszystkich swoich badaniach Kinsey opiera si na przykad na ankieterach pci mskiej. Spekulowano w zwizku z tym, e kobiety byyby bardziej szczere, gdyby ankiet przeprowadzay z nimi ankieterki. Podobne problemy mog wynika z rnic etnicznych i spoecznych midzy ankieterem a osob ankietowan. Niektrzy respondenci mog take faszywie

W JAKI SPOSB MONA ZEBRA INFORMACJE OYCIU SEKSUALNYM?

Czy naukowcy s w stanie zebra trafne informacje na ten temat za pomoc sonday? Czy wziby udziat w takim sondau? Dlaczego tak, a dlaczego nie?

zostao odwiedzone przez ankietera. Wybrane do badania osoby zapewniono o dyskrecji i wanoci celu bada. Oferowano im te zapat za udzia w badaniach (do stu dolarw), dziki czemu badania ukoczyo prawie 80% spord pocztkowo wybranych osb. Badano midzy innymi, w jaki sposb liczba partnerw seksualnych zaley od takich czynnikw spoeczno-kulturowych, jak pe, wiek, wyksztacenie, wyznanie religijne i rasa (por. tabela 2.1). Mczyni deklarowali wiksz liczb part-

LICZBA PARTNERW SEKSUALNYCH OD UKOCZENIA 18 ROKU YCIA

(wg danych Narodowego Sondau Zdrowia i ycia Spoecznego)
Liczba partnerw seksualnych (w procentach) 0 1 PE Mczyni Kobiety 3 3 8 2 3 2 1 2 2 1 20 32 WIEK 8-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 32 25 21 19 22 26 34 40 34 31 29 30 28 24 28 28 15 22 25 25 24 25 18 15 8 10 11 14 14 10 9 8 3 9 10 11 12 14 9 7 21 36 23 20 16 6 17 3 2-4
5-10

CZYNNIKI SOCJOKULTUROWE

11-20 I ponad 21

nerek ni kobiety - na przykad co trzeci mczyzna (33%) deklarowa jedenacie lub wicej partnerek seksualnych od ukoczenia osiemnastego roku ycia, podczas gdy mniej ni jedna kobieta na dziesi (9%) deklarowaa tak du liczb partnerw. Z drugiej strony wida jednak, e wikszo zdaje si ogranicza liczb partnerw do kilku. Zauwamy, e deklarowana liczba partnerw ronie wraz z wiekiem. Dlaczego tak si dzieje? Moe wraz ze wzrostem wieku ronie te skumulowana liczba okazji do posiadania kolejnych partnerw? Jednak ten wzrostowy trend zaamuje si okoo pidziesitego roku ycia, co wskazuje, e osoby starsze weszy w doroso, gdy obyczaje seksualne miay bardziej konserwatywny charakter. Rwnie wyksztacenie wie si z liczb partnerw seksualnych. Oglnie rzecz biorc, wyksztacenie liberalizuje obyczaje. Osoby o wyksztaceniu pwyszym lub wyszym informuj o wikszej liczbie partnerw ni osoby mniej wyksztacone. Natomiast rodzaj wyznania zdaje si czynnikiem hamujcym swobod seksualn. Protestanci liberalni (np. metodyci, luteranie i prezbiterianie) oraz niewierzcy donosz o wikszej liczbie partnerw ni protestanci konserwatywni (np. baptyci, czonkowie Kocioa Chrystusa) i katolicy. Zachowania seksualne wi si take z czynnikami etnicznymi. Wyniki zamieszczone w tabeli 2.1 wskazuj, e najwiksz liczb partnerw maj biali (nie-Latynosi) i osoby czarnoskre. Biali pochodzenia latynoskiego s przewanie katolikami, a to wyznanie zdaje si hamowa swobod seksualn. Najmniej partnerw deklaruj Amerykanie pochodzenia azjatyckiego. Jednak ich liczba w prbie jest niewielka, podobnie jak i rdzennych Amerykanw.

TESTY
W badaniach uywa si rwnie rnego rodzaju testw psychologicznych do pomiaru takich cech i waciwoci, jak inteligencja, zdolnoci czy osobowo. Zakres wasnoci mierzonych za pomoc testw jest bardzo szeroki - od zdolnoci werbalnych i poziomu wykonania zada jzykowych, zdolnoci muzycznych czy zainteresowa zawodowych do lku, depresji czy potrzeby dominowania nad innymi. Poniewa na podstawie wynikw testw podejmuje si decyzje wane dla losw wielu ludzi, testy te musz by rzetelne i trafne. Rzetelno testu oznacza wewntrzn zgodno jego wynikw. Pomiar wysokoci trudno byoby uzna za rzetelny, gdyby przy rnych okazjach ta sama osoba raz okazywaa si wysza, a za innym razem nisza. Dobra miara inteligencji czy cech osobowoci musi wic przy rnych okazjach dawa takie same wyniki, podobnie jak to jest z miar krawieck. Rzetelno testu mona wykazywa na kilka sposobw. Jeden z nich polega na wykazywaniu staoci wynikw testu, a wic stwierdzeniu, e dwukrotne przeprowadzenie testu wrd tych samych osb w rnych momentach (retest), daje podobne wyniki. Im bardziej zblione s wyniki obu takich pomiarw, tym rzetelniejszy jest test. Podczas mierzenia inteligencji czy zdolnoci czasowa stao testu moe ulec znieksztaceniu, poniewa powtarzajc te same zadania, ludzie ucz si ich i dziki temu uzyskuj coraz wysze wyniki. Trafno testu to stopie, w jakim mierzy on to, do czego by przeznaczony. Aby okreli trafno, sprawdzamy, czy wyniki testu zgadzaj si z jakim zewntrznym kryterium. Na przykad w wypadku testu uzdolnie muzycznych takim kryterium bdzie zdolno do szybkiego nauczenia si gry na jakim instrumencie. Wielu psychologw zakada, e jednym z czynnikw odpowiedzialnych za osignicia szkolne jest inteligencja. Std te wskanikiem trafnoci testu inteligencji jest to, czy umoliwia on przewidywanie ocen szkolnych - umiarkowa-

WYKSZTACENIE Poniej redniego rednie Plwysze Wysze Stopie naukowy 4 3 2 2 4 27 30 36 29 29 26 26 19 20 23 24 23 9 10 12 11 10 6 7 9 13 13

24 24
25 WYZNANIE

Niewierzcy Protestanci liberalni Protestanci konserwatywni Katolicy

3 2 3 4

16 23 30 27 I I L

29 31 30 29

20 23 20 23

16 12 10 8

16 8 7 9

Biali (nie-Latynosi) Afroamerykanie Pochodzenia latynoskiego Pochodzenia azjatyckiego* Rdzenni Amerykanie*

3 2 3 6 5

26 18 36 46 28

29 34 27 25 35

22 24 17 14 23

11 11 8 6 5 11 9 3 5

rdo: Laumann, E. 0., Gagnon, J. H., Michael, R, T Michaels, S. (1994). ffle social organization o/sewa/fly: Semalpractices in United States (tab. 5.IC, s. 179). Chicago: Universlty of Chicago Press. Badania przeprowadzone przez zespl z Uniwersytetu w Chicago. * Prby o malej liczebnoci

ny zwizek z ocenami szkolnymi to cecha dobrych testw inteligencji (Neisser i in., 1996). Podobnie jak sondae, wyniki testw mog by znieksztacone pragnieniem respondentw, by dobrze wypa w oczach innych lub zwrci uwag na nkajce ich problemy. W zwizku z tym w wielu standardowych testach o charakterze kwestionariuszowym umieszcza si tak zwane skale kamstwa (zawierajce na przykad takie twierdzenia, jak: Nigdy nie kami"), pozwalajce psychologowi zorientowa si, jak dalece badany skonny jest przekamywa wyniki, tak by siebie samego ukaza w pozytywnym wietle.

obyczaje spoeczne i seksualne, a take w jaki sposb posuguj si one narzdziami. Jej obserwacje wykazay, e (1) faszywe jest nasze przekonanie, i tylko ludzie posuguj si narzdziami, (2) pocaunek na powitanie jest obyczajem nie tylko ludzi, ale i szympansw.

OBSERWACJA W WARUNKACH LABORATORYJNYCH

Z obserwacj laboratoryjn zapoznaem si po raz pierwszy, gdy jako dziecko dostaem w prezencie pewne tropikalne rybki. Ich utrzymanie w dobrej kondycji kosztowao moich rodzicw ma fortun. Moje laboratorium w postaci akwarium byo sztucznym wiatem morskim. Oczyszczaem im wod za pomoc elektrycznej pompy. Regulowaem jej temperatur i poziom kwasowoci (pH). Wszystko to pozwolio mi przyglda si dugie godziny, jak rybki wypywaj spoza dajcych im ochron lici i na powrt si chowaj, jak ustalaj i broni swojego terytorium, a czasami odywiaj si i zalecaj. Mogem nawet zaobserwowa, jak rybki ucz si wypywa na powierzchni wody po zapaleniu wiata w pokoju, ktre najwyraniej stao si dla nich sygnaem, e otrzymaj pokarm. Dziki sprowadzeniu rybek do domowego akwarium nie musiaem udawa si na Karaiby czy do ujcia Amazonki, aby poznawa ich obyczaje. Mogem te tworzy im takie otoczenie, na jakie miaem ochot, i obserwowa, jak na nie reaguj. Rwnie psychologowie czasami umieszczaj zwierzta lub ludzi w rodowisku laboratoryjnym, co pozwala na ich atw obserwacj i wykrycie skutkw dziaania rnych czynnikw. Laboratorium - w wypadku badania ludzi - moe oznacza rne rodzaje rodowisk. Nie ograniczaj swojej wyobrani do rzdu palnikw gazowych i zapachu siarki czy te drucianych klatek, w ktrych szczury lub gobie dostaj poywienie spadajce z nieba". Rycina 2.1 przedstawia schemat laboratorium na Uniwersytecie Yale, ktrego uywa Stanley Milgram do bada nad posuszestwem wobec autorytetu. W tym to wanie laboratorium badany wystpowa w roli nauczyciela karzcego ucznia" za pomoc wstrzsw elektrycznych. Pomys analizowania problemu nasuny Milgramowi doniesienia o zbrodniach, jakich podczas II wojny wiatowej dopuszczali si najwyraniej typowi Niemcy. Jego celem byo stwierdzenie, jak dalece mona wymusi na normalnych ludziach, by zadawali bl innym. Z kolei w badaniach nad wraeniami i spostrzeganiem laboratorium to przyciemniony i wyciszony pokj, w ktrym prezentuje si uczestnikom rne bodce, prbujc na przykad wykry, jakie ich natenie jest niezbdne, by zostay dostrzeone.

OBSERWACJA W WARUNKACH NATURALNYCH

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?
To nieprawda, e tylko ludzie posuguj si narzdziami. Posuguj si nimi take zwierzta, na przykad mapy i wydry (czy wiesz, e wydry morskie wykorzystuj kamienie jako narzdzia do otwierania muszli skorupiakw?). Obserwacj ludzi w ich naturalnych warunkach posuguje si na co dzie kady z nas. Wykorzystuj j rwnie i psychologowie. Kiedy bdziesz nastpnym razem w jakim barze szybkiej obsugi, przyjrzyj si ludziom szczupym i otyym, sprawdzajc, czy zjadaj swojego hamburgera i frytki w odmienny sposb. Czy otyli jedz szybciej? Gorzej przeuwaj pokarm? Mniej zostawiaj na talerzu? Tego rodzaju obserwacji psychologowie uywaj na przykad do sprawdzania, czy osoby z normaln i nadmiern wag ciaa cechuj si odmiennym podejciem do jedzenia. Jedzc w McDonaldzie zauwaysz moe ludzi z oczyma osonitymi okularami sonecznymi, od czasu do czasu stukajcych w czciowo ukryty mikrofon - mog to by psychologowie obserwujcy ywieniowe nawyki ludzi w warunkach naturalnych. Obserwacja naturalna polega na ledzeniu zachowania w terenie" i w takiej postaci, w jakiej pojawia si ono w naturalnych sytuacjach yciowych. Psychologowie staraj si unikn wpywania na normalny przebieg zachowa, posuguj si wic nieinwazyjnymi metodami pomiaru. Na przykad Jane Goodall obserwowaa szympanse w ich naturalnym rodowisku, by dowiedzie si, jakie s ich

METODA OBSERWACJI W WARUNKACH NATURALNYCH

Jane Goodall obserwowaa zachowanie szympansw w warunkach naturalnych. Naukowcy posugujcy si t metod staraj si nie wpywa na przebieg zachowania badanych zwierzt czy ludzi, cho czasami oznacza to konieczno powstrzymania si od interwencji, kiedy jedno ze zwierzt le traktuje drugie bd zachoruje na moliw do wyleczenia chorob.

ZASTANW SI
Jakich metod obserwacyjnych uywaj twoi przyjaciele czy bliscy w celu zdobycia wiedzy o ludzkim postpowaniu? W jakiej czci ich metody pokrywaj si z metodami opisanymi w tej czci? Jak dalece maj one charakter naukowy? Dlaczego ludzie przeceniaj w swoich samoopisach czsto, z jak myj zby i chodz do kocioa?

BADANIA KORELACYJNE

Oglnie rzecz biorc, inteligentniejsze osoby w grupie uzyskuj wysze oceny szkolne.

zy osoby o wyszej inteligencji lepiej radz sobie w szkole? Czy ludzie o duej potrzebie osigni wyej zachodz w hierarchii kierownictwa firmy, w ktrej pracuj? Jaki jest zwizek midzy stresem a stanem zdrowia? Badanie korelacyjne polega na pomiarze dwch lub wicej zmiennych (cech osobowoci czy zachowania) i stwierdzaniu, czy i jak dalece s one ze sob powizane (skorelowane). Rozwamy takie zmienne, jak inteligencja i osignicia szkolne. Mona im przypisa pewne wartoci liczbowe w postaci wynikw testu inteligencji i redniej ocen szkolnych. Otrzymujemy wic (dla grupy zbadanych osb) dwa cigi wartoci liczbowych, a za pomoc metod statystycznych moemy obliczy zwizek midzy nimi i wyrazi go w postaci wspczynnika korelacji. Wspczynnik ten moe przyjmowa wartoci w przedziale od -1,00 do +1,00. Psychologowie uywaj wspczynnikw korelacji do okrelania rzetelnoci i trafnoci konstruowanych przez siebie testw. Test jest rzetelny, jeeli wspczynnik korelacji midzy pierwszym i drugim pomiarem wykonanym w jakim odstpie czasu za jego pomoc w tej samej grupie osb jest wysoki - rzdu 0,90 (por. tabela 2.2). Badania empiryczne wskazuj na pozytywn korelacj pomidzy inteligencj a osigniciami yciowymi. Wyniki testu inteligencji wi si take z ocenami szkolnymi - oglnie rzecz biorc, im wyszy wynik w tecie inteligencji, tym wiksza szansa na wysoki poziom osigni szkolnych. Wyniki testw inteligencji pozytywnie koreluj z osigniciami szkolnymi (na poziomie od 0,60 do 0,70 - por. rycina 2.4). Jak pokazuje tabela 2.2, korelacja rzdu 0,60 do 0,70 jest z reguy uwaana za wystarczajcy dowd trafnoci testu. Naley jednak zauway, e taka warto odbiega od doskonaej korelacji pozytywnej. Wskazuje to, e osignicia szkolne i zawodowe zale rwnie od innych czynnikw, wrd ktrych s potrzeba osigni, zdolnoci przystosowawcze i zdrowy rozsdek (Collier, 1994; Sternberg i in., 1995).

Oglnie rzecz biorc, system immunologiczny osb dowiadczajcych silnego stresu funkcjonuje gorzej od osb przeywajcych mniejszy stres.

rednia ocen szkolnych Korelacja pozytywna stwierdzana midzy inteligencj a osigniciami szkolnymi

Poziom funkcjonowania systemu immunologicznego mierzony zawartoci immunoglobiny A w linie Korelacja negatywna stwierdzana midzy nateniem stresu a poziomem funkcjonowania systemu immunologicznego

KORELACJE POZYTYWNE I NEGATYWNE

Jeeli pomidzy dwiema zmiennymi wystpuje korelacja pozytywna, jak midzy inteligencj a osigniciami szkolnymi, to wzrostowi jednej z nich towarzyszy wzrost pozostatej. Oglnie rzecz biorc, ludzie o wyszych wynikach w tecie inteligencji uzyskuj w szkole lepsze stopnie - ilustruje to lewa strona ryciny 2.4 (kada z kropek ukazuje wyniki jednej osoby w tecie inteligencji i redni jej ocen szkolnych). Z drugiej strony pomidzy nateniem przeywanego stresu a stanem zdrowia stwierdza si korelacj negatywn. Wraz ze wzrostem dowiadczanego stresu spada skuteczno funkcjonowania naszego systemu immunologicznego. Badania korelacyjne mog sugerowa zalenoci przyczynowo-skutkowe, cho ich nie dowodz. RYCINA 2.4

INTELIGENCJA A OSIGNICIA
Midzy wynikami testw inteligencji a osigniciami szkolnymi (mierzonymi za pomoc redniej ocen) stwierdza si siln pozytywn korelacj. Czy metoda korelacyjna pozwala rozstrzygn, e inteligencja powoduje osignicia szkolne? Dlaczego tak, a dlaczego nie?

A co ze zwizkiem potrzeby osigni z sukcesem yciowym? Potrzeba osigni moe by mierzona za pomoc szacowania stopnia, w jakim motyw ten przewija si w tworzonych przez osoby badane opowiadaniach (por. rozdzia jedenasty). Sukces yciowy moe by mierzony na wiele sposobw - poziomem zarobkw, prestiem wykonywanego zawodu, poziomem w hierarchii firmy zatrudnienia i tym podobnymi osigniciami. Negatywna korelacja wystpuje na przykad midzy poziomem dowiadczanego stresu a zdrowiem. Kiedy wzrasta natenie doznawanego stresu, pogarsza si funkcjonowanie systemu odpornociowego organizmu (por. rozdzia czternasty). Ludzie poddani silnemu stresowi cechuj si gorszym stanem zdrowia. Cho badania korelacyjne mog sugerowa moliwe przyczyny interesujcego nas zjawiska, ich wyniki same w sobie nie stanowi jeszcze dowodu na zaleno przyczynow. Rozsdne wydaje si zaoenie, e wysoka inteligencja dziecka uatwia mu korzystanie z dobroczynnych skutkw edukacji. Jednak badania pokazuj take, i zabiegi edukacyjne podwyszaj poziom inteligencji. Przedszkolaki biorce udzia w stymulujcych programach dobrego startu" osigaj pniej wysze wyniki w testach inteligencji ni ich rwienicy niebiorcy udziau

Inne zmienne

Rozpad rodziny? Brak wiary w system edukacyjny? Wpiyw rwienikw?

ZASTANW SI
Jakie korelacje (pozytywne? negatywne? silne? sabe?) stwierdza si pomidzy nastpujcymi zmiennymi: chodzenie do kocioa i przestpczo? Zdolnoci jzykowe i muzyczne? Poziom wyksztacenia i cia nastolatek? Oceny szkolne i przestpczo nieletnich? Dlaczego tak mylisz? Pary wsplnie mieszkajce przed lubem rozwodz si czciej od par, ktre zamieszkay razem dopiero po lubie. Czy wynik ten dowodzi, e wsplne mieszkanie przed lubem ma destabilizujcy wpyw na maestwo? Dlaczego tak, a dlaczego nie? Sprbuj znale jeszcze inne, alternatywne wyjanienia tej korelacji.

ZWIZKI KORELACYJNE, PRZYCZYNA I SKUTEK

Zwizki korelacyjne mog sugerowa zalenoci przyczynowo-skutkowe, cho ich nie dowodz. W czci A przedstawiono korelacj midzy zmiennymi X i Y. Czy oznacza to, e zmienna X jest przyczyn zmiennej Y bd na odwrt? Rozwamy przedstawiony w czci B przykad zwizku ocen szkolnych (zmienna X) i przestpczoci nieletnich (zmienna Y). Wystpuje midzy nimi korelacja negatywna. Czy oznacza to, e niskie oceny szkolne przyczyniaj si do przestpczoci nieletnich? By moe. A moe to przestpczo przyczynia si do niskich ocen? Znowu - by moe. By moe dziataj tu jeszcze jakie zmienne trzecie (jak rozpad rodziny, brak wiary w system edukacyjny, oddziaywanie rwienikw), ktre przyczyniaj si zarwno do spadku ocen, jak i do wzrostu przestpczoci. RYCINA 2.5 w takich programach. Tak wic zwizek inteligencji z osigniciami szkolnymi moe by bardziej zoony niby si wydawao. A co ze zwizkiem stresu ze stanem zdrowia? Czy stres pogarsza stan zdrowia, czy te ludzie o gorszym zdrowiu s naraeni na silniejsze przeywanie stresw? (por. rycina 2.5). TABELA 2.2

METODA EKSPERYMENTALNA
udzie, ktrzy brali udzia w badaniach Milgrama, uczestniczyli w skomplikowanym eksperymencie i zostali poddani pewnym skonstruowanym przez badacza zabiegom, okrelanym oglnie mianem manipulacji eksperymentalnej. Zostali take wprowadzeni w bd co do rzeczywistego celu badania i innych jego elementw. Milgram przewidzia nawet obiekcje badanych co do ich roli w caym postpowaniu badawczym. Z gry sformuowa standardowe instrukcje, jakie przeprowadzajcy eksperyment asystenci mogli przekazywa, gdy badani opierali si kolejnym poleceniom: Cho te wstrzsy mog by bolesne, nie dochodzi tu do trwaego uszkodzenia tkanek, tak wic prosz kontynuowa". Przeprowadzenie tego eksperymentu wymaga paskiego udziau, prosz kontynuowa". Kontynuowanie dowiadczenia jest absolutnie konieczne". Nie ma pan wyboru, prosz dalej wykonywa instrukcje". Instrukcje te, rzekoma maszyna do raenia prdem, posuenie si uczniem", ktry w rzeczywistoci by wsppracownikiem badacza - wszystko to byy elementy manipulacji eksperymentalnej. Cho badania Milgrama mog nasuwa wiele wtpliwoci, wikszo psychologw zgadza si, e eksperyment jest najlepsz metod szukania odpowiedzi na pytania o zalenoci przyczynowo-skutkowe. Eksperyment polega na tym, e rne grupy osb badanych poddane zostaj okrelonym zabiegom eksperymentalnym, na przykad zostaj umieszczone w pomieszczeniach o odmiennej temperaturze albo otrzymuj rne dawki alkoholu czy zastrzyki z jakimi odmiennymi substancjami. Badani zostaj nastpnie poddani starannej obserwacji sucej stwierdzeniu, czy zabiegi te spowodoway jakie zmiany w ich zachowaniu. Na przykad, czy spoyta dawka alkoholu wpywa na wyniki uzyskiwane w testach? A co z wpywem temperatury pomieszczenia lub poziomem szumw? Eksperymenty stosuje si we wszystkich moliwych sytuacjach, poniewa pozwalaj one psychologom kontrolowa dowiadczenia badanych i wyciga wnioski na temat tego, co jest przyczyn, a co skutkiem danego zjawiska. Psycholog moe przypuszcza, e alkohol prowadzi do agresji, poniewa obnia strach przed jej konsekwencjami, bd te dlatego, e podwysza poziom aktywnoci czowieka pozostajcego pod jego wpywem. W konsekwencji formuuje hipotez, e okrelona dawka alkoholu spowoduje wzrost agresji. Sprbujmy kontynuowa przykad z alkoholem, by zrozumie, na czym polega istota metody eksperymentalnej.

INTERPRETACJA NIEKTRYCH POZIOMW WSPCZYNNIKA KORELACJI

WSPCZYNNIKA INTERPRETACJA WSPCZYNNIKA

+1,00 Idealna korelacja pozytywna - jak midzy temperatur mierzon na skalach Celsjusza i Fahrenheita +0,90 +0,60 do +0,70 +0,30 0,00 -0,30 -0,60 do -0,70 -0,90 -1,00 Silna korelacja pozytywna, wymagana jako dowd rzetelnoci testu psychologicznego Umiarkowana korelacja pozytywna, zwykle uwaana za wystarczajcy dowd trafnoci testu Staba korelacja pozytywna - nie wystarcza do uznania testu za rzetelny lub trafny Brak korelacji midzy zmiennymi (nie wystpuje midzy nimi aden zwizek) Staba korelacja negatywna Umiarkowana korelacja negatywna Silna korelacja negatywna Idealna korelacja negatywna

ZMIENNE ZALENE I NIEZALENE

W eksperymencie nad wpywem alkoholu na agresj podajemy badanym jak dawk alkoholu, a nastpnie mierzymy skutki. W tym wypadku alkohol jest zmienn niezalen. Badacz manipuluje wystpowaniem lub wielkoci zmiennej, aby nastpnie okreli jej oddziaywanie. Moe to czyni w tym eksperymencie, stosujc rne dawki alkoholu - od cakowitego jego braku do dawki powodujcej silne zamroczenie. Zmiennymi zalenymi s mierzone przez badacza efekty, ktrych pojawienie si czy wielko zaley od zastosowanej zmiennej niezalenej. W badaniu nad wpywem alkoholu na agresj zmienn zalen jest agresja ujawniana przez osob badan. Inne zmienne zalene, na ktre alkohol moe wpywa, to poziom pobudzenia seksualnego, poziom koordynacji wzrokowo-ruchowej czy funkcjonowania intelektualnego w takich zadaniach, jak definiowanie znacze sw czy wykonywanie operacji na liczbach. W eksperymencie nad zwizkiem temperatury z agresj zmienn niezalen bdzie temperatura, zmienn zalen za - agresja. Moemy posugiwa si szerokim zakresem temperatur - od bardzo niskiej do wyjtkowo wysokiej - i bada, czy w zalenoci od temperatury pomieszczenia zmienia si poziom agresji przejawianej przez osoby badane. Moemy take wczy nastpne zmienne niezalene, na przykad prowokacj, i jedn grup badanych zniewaa, drugiej za grupy nie poddawa temu zabiegowi. Takie postpowanie pozwala zbada interakcje (wspdziaanie) prowokacji i temperatury w ich oddziaywaniu na agresj. Eksperymenty mog mie zoony charakter i zawiera wiele zmiennych zalenych i niezalenych. Psychologowie czsto posuguj si zoonymi planami eksperymentalnymi i wyrafinowanymi metodami statystycznymi, aby okreli wpywy kadej zmiennej niezalenej z osobna i w kombinacji z innymi.

GRUPY EKSPERYMENTALNE I KONTROLNE

Idealny eksperyment polega na posueniu si grupami eksperymentalnymi i kontrolnymi. Badani z grup eksperymentalnych poddani s oddziaywaniu pewnego zabiegu, podczas gdy badani z grupy kontrolnej nie s mu poddani. Przy tym badacz podejmuje wszelkie wysiki, aby grupy te rniy si tylko pod tym jednym wzgldem, poniewa dopiero to umoliwia wyciganie wnioskw na temat przyczyn ewentualnych rnic zaobserwowanych w zachowaniu osb z rnych grup. Jeeli porwnywane grupy rni si tylko pod jednym wzgldem, nasila to pewno badacza, e rnice te zostay wywoane wanie czynnikiem wprowadzonym przez zabieg eksperymentalny (zmienn niezalen), a nie wynikaj z dziaania jakich innych czynnikw lub przypadku. W eksperymencie nad wpywem alkoholu na agresj badani z grupy eksperymentalnej spoywaj alkohol, badani z grupy kontrolnej za - nie. W wypadku eksperymentu o bardziej zoonym planie rne grupy eksperymentalne mog spoywa rne dawki alkoholu i mog by wystawione na dziaanie zniewag rnego rodzaju.

wali si bardziej agresywnie ni uczestnicy imprezy z napojami bezalkoholowymi. Jednak interpretujc tego rodzaju wyniki, naley zachowa ostrono, poniewa badani z pierwszej grupy wiedzieli, e pij alkohol, podczas gdy badani z grupy drugiej wiedzieli, e go nie pili. Zaobserwowane rnice w poziomie agresji mogy wic wynika nie tyle (lub nie tylko) z faktu picia alkoholu, ale rwnie z oczekiwa badanych na temat konsekwencji jego spoywania. Ludzie zdajcy sobie spraw z tego, e wypili alkohol, maj skonno do pewnych stereotypowych zachowa, na przykad mczyni staj si bardziej rozlunieni w sytuacjach spoecznych, bardziej agresywni i pobudzeni seksualnie. Do wystpienia oczekiwanych efektw jakiego rodka czsto wystarcza samo placebo, czyli rzekomy lek" (piguka z mki i cukru), jaki lekarze czasami podaj zdrowym osobom uskarajcym si na choroby. Zaycie placebo nierzadko powoduje, e osoby takie czuj si lepiej. Podobnie i w badaniach nad efektami alkoholu mona uywa placebo - podajc badanym napj w rzeczywistoci bezalkoholowy (np. tonik) i twierdzc, e zawiera on alkohol. Wszelkie zmiany w zachowaniu takich osb mona przypisa nie dziaaniu alkoholu, lecz ywionym przez nich oczekiwaniom co do sposobu, w jaki wpywa on na czowieka. Dobrze zaplanowane eksperymenty kontroluj oddziaywanie oczekiwa, wczajc takie warunki kontrolne, w ktrych badani s przekonani o pewnym zabiegu lub go niewiadomi. Wyniki badania mog by znieksztacane nie tylko przez oczekiwania osb badanych, ale rwnie przez oczekiwania badacza, na przykad badacz pracujcy na zlecenie firmy tytoniowej moe chcie wykaza nieszkodliwo palenia. W takich wypadkach wskazane jest, aby osoby dokonujce pomiaru oddziaywania zmiennych zalenych nie wiedziay, ktre spord osb badanych zostay, a ktre nie zostay poddane rzeczywistemu zabiegowi (np. piy alkohol lub paliy tyto). Metoda ta nazywana jest podwjn niewiadomoci manipulacji eksperymentalnej. Przed dopuszczeniem nowego leku do rozpowszechniania rzdowe agendy kontroli lekw i ywnoci (Food and Drug Administration) wymagaj bada dowodzcych ich skutecznoci za pomoc metody podwjnej niewiadomoci manipulacji eksperymentalnej. Rzeczywisty lek i placebo powinny mie podobny

JAKIE SA KONSEKWENCJE PICIA ALKOHOLU?

Psychologowie przeprowadzili wiele bada nad tym problemem. Kontrowersje wzbudziy eksperymenty, ktrych uczestnicy zdawali sobie spraw ze spoycia alkoholu. Na czym polegaj kontrowersje w wypadku takich bada?

NIEWIADOMO I PODWJNA NIEWIADOMO MANIPULACJI EKSPERYMENTALNEJ

W jednym z bada nad wpywem alkoholu na agresj (Boyatzis, 1974) stwierdzono, e uczestnicy imprezy" towarzyskiej, na ktrej podawano alkohol, zachowy-

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e w wielu eksperymentach ani badani, ani badajcy nie wiedz, kto naprawd poddany jest zabiegowi eksperymentalnemu, a kto otrzymuje jedynie placebo. Tego rodzaju badania su unikniciu znieksztace wynikw pod wpywem oczekiwa ywionych przez osoby badane i badajce.

smak i wygld. Losowo wybrana cz badanych otrzymuje rzeczywisty lek, a pozostaa cz - jedynie placebo. Ani badani, ani badacze nie powinni wiedzie, kto co otrzyma. Po dokonaniu kocowych pomiarw bezstronna grupa sdziw rozstrzyga, czy efekty rzeczywistego leku rni si od efektw placebo. W jednym z bada nad skutkami spoywania alkoholu Alan Lang i jego wsppracownicy (1975) sprawdzili na wstpie, e przygotowany przez nich napj z alkoholem mia identyczny smak jak napj skadajcy si tylko z toniku. Nastpnie zaprosili do udziau w badaniach studentw, ktrzy poprzednio okrelili siebie jako pijcych towarzysko". W trakcie bada niektrzy z nich wypili wdk z tonikiem, niektrzy za sam tonik. Poow osb, ktre piy alkohol, bdnie poinformowano, e pij jedynie tonik (por. rycina 2.6). Poow z osb, ktre piy sam tonik, poinformowano, e piy wdk z tonikiem. Tak wic poowa badanych nie zdawaa sobie sprawy z rzeczywistego zabiegu, jakiemu zostaa poddana. Rwnie badacze dokonujcy pomiaru agresji przejawianej po wypiciu drinkw nie wiedzieli, kto pi alkohol, a kto jedynie tonik. Studenci przekonani o wypiciu alkoholu reagowali na prowokacj bardziej agresywnie ni studenci przekonani, e pili jedynie tonik. Przy tym rzeczywista zawarto alkoholu w wypitym przez nich drinku nie miaa adnego znaczenia badani, ktrzy faktycznie wypili alkohol, nie byli bardziej agresywni od tych, ktrzy wypili tylko tonik. Wyniki te cakowicie rni si od wspomnianych wynikw Boyatzisa prawdopodobnie dlatego, e w badaniach tego ostatniego nie kontrolowano efektu oczekiwa, a wic nie wprowadzono grupy kontrolnej, przekonanej, e wypia alkohol (cho wypia sam tonik). Zauwamy, e w badaniu Langa nad wpywem alkoholu na agresj alkohol by operacjonalizowany jako pewna dawka wdki. Efekty wypicia innego rodzaju alkoholu lub innej iloci wdki mogyby okaza si odmienne. Badania empiryczne faktycznie dowodz, e stan upojenia alkoholowego wie si ze skonnoci do agresji sownej i fizycznej (Bushman, Cooper, 1990; Lau i in., 1995). Operacjonalizacja agresji w badaniu Langa bya taka sama jak operacjonalizacja posuszestwa w badaniu Milgrama, w ktrym badani razili prdem elektrycznym

Najwaniejsze zagadnienia
METODA Studium przypadku Sonda PRZEBIEG Badacz posuguje si wywiadem w celu zebrania pogbionej informacji na temat jakiej osoby lub matej grupy. Badacz posuguje si wywiadem, ankiet, kwestionariuszem lub analiz danych archiwalnych, zbierajc dane o duej liczbie osb. KOMENTARZ Trafno tej metody obniaj luki i znieksztacenia pamici badanych osb oraz ich skonno do prezentowania wasnej osoby w spoecznie podany sposb. Sondae mog obejmowa tysice osb, cho mog ulega tym samym znieksztaceniom, co studium przypadku. Ochotnicy biorcy udzia w sondau mog si rni od osb, ktre odmwiy w nim udziau. Mog wic by problemy z uoglnieniem wynikw badania na osoby, ktre nie wziy w nich udziau. Dobre testy psychologiczne s rzetelne i trafne. Rzetelno testu oznacza jego wewntrzn zgodno. Trafno testu to stopie, w jakim mierzy on to, co mia mierzy. Badacze staraj si posugiwa nieinwazyjnymi metodami obserwacji i pomiaru, ktre nie zmieniaj normalnego przebiegu obserwowanych zdarze. Ta metoda umoliwia badaczowi dokadn kontrol warunkw, w jakich znajduj si osoby badane. Nie jest jasne, czy obserwowane w tych warunkach zachowania s takie same jak zachowania w prawdziwym yciu". Metoda korelacyjna nie pozwala stwierdzi, co jest przyczyn, a co skutkiem. Wspczynnik korelacji zmienia si w przedziale od -1,00 (idealna korelacja negatywna) do +1,00 (idealna korelacja pozytywna). Grupy eksperymentalne s poddane zabiegowi (dziaaniu zmiennej niezalenej), grupy kontrolne - nie. Aby wyniki nie zostay znieksztacone oczekiwaniami badanych i badacza, stosuje si metody niewiadomoci i podwjnej niewiadomoci manipulacji eksperymentalnej. Eksperyment pozwala wnioskowa, co jest przyczyn, a co skutkiem.

Testy psychologiczne Obserwacja w warunkach naturalnych Obserwacja w warunkach laboratoryjnych Badania korelacyjne

Badacz uywa testw psychologicznych do pomiaru rnych cech i wasnoci populacji. Badacz obserwuje przebieg zachowania w tych warunkach, w ktrych zwykle ma ono miejsce. Badacz obserwuje przebieg zachowania w dobrze kontrolowanych warunkach.

Badacz mierzy zmienne i posuguje si statystyk w celu stwierdzenia pozytywnych i negatywnych korelacji midzy nimi. Badacz manipuluje zmiennymi niezalenymi i obserwuje ich wpyw na zmienne zalene.

Badania eksperymentalne

Przekonania uczestnikw wdka i tonik wypili wdk, przekonani, ze wypili wdk tylko tonik wypili wdk, przekonani, ze wypili tonik

wdka i tonik Faktycznie wypity napj tylko tonik

wypili tonik, przekonani, e wypili wdk

wypili tonik. przekonani, e wypili tonik

inne osoby wystpujce w roli ucznia". Moliwe, e badani studenci zachowywaliby si w odmienny sposb w innych sytuacjach, w ktrych mog pozostawa pod wpywem alkoholu, na przykad gdy s prowokowani przez kibicw wrogiej" druyny pikarskiej albo zaczepiani pod barem.

WARUNKI EKSPERYMENTALNE W BADANIU LANGA

Smak wdki trudno wyczu, gdy zostanie wymieszana z tonikiem. Umoliwito to utrzymanie badanych w niewiadomoci, czy naprawd wypili alkohol, czy te nie. Dziki temu mona byto odrni rzeczywiste efekty spoycia alkoholu od wptyww wywieranych przez same oczekiwania badanych zwizane z alkoholem. RYCINA 2.6

ZASTANW SI
Sprbuj zaplanowa badania nad skutecznoci nowego lekarstwa na gd nikotynowy, wykorzystujc metod niewiadomoci i podwjnej niewiadomoci manipulacji eksperymentalnej. Zastanw si, w jaki sposb badacze mogliby mierzy natenie godu nikotynowego.

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO W globalnym laboratorium badawczym

Wyobra sobie, e jeste psychologiem z Australii i dysponujesz ztoonym zbiorem danych z bada nad blinitami na temat - powiedzmy - ich orientacji seksualnej. Nasuwa si pewien problem, ktry chciatby przedyskutowa z koleg z Chicago. Przesianie pliku do z twojego komputera do komputera w Chicago za pomoc midzynarodowych pocze telefonicznych zajmuje co najwyej kilka minut. Kolega z Chicago sam analizuje dane i porwnujecie otrzymane wyniki obu analiz. Wspczenie tego rodzaju obieg informacji nie jest niczym dziwnym, a przytoczony przykad to wymiana informacji, jaka faktycznie miata miejsce midzy Nickiem Martinem z Institute of Medical Research w Oueensland a Michaelem Baileyem z Northwestern University w Stanach Zjednoczonych (Azar, 1994d). Rozwj elektroniki umoliwia jeszcze cilejsz komunikacj midzy badaczami. Moliwo ta staa si przedmiotem zainteresowa Gary'ego Olsona i jego wsppracownikw z Uniwersytetu Michigan (Azar, 1994c). Jego badania wskazuj, e uczeni czsto bywaj zainspirowani pomysami wynikajcymi z przygldania si pracy swoich kolegw odlegych o tysice kilometrw. Badacz A moe uzyska dostp do wynikw badacza B, zanalizowa je i zasugerowa swemu koledze modyfikacje, zanim ten w ogle ukoczy pierwszy etap prowadzonej przez siebie pracy. Internet suy zarwno dowiadczonym badaczom, jak i studentom - ci ostatni mog wrcz uczy si, ledzc wymian informacji midzy tymi pierwszymi (Azar, 1994c). Mog te wczy si do aktualnie prowadzonych bada, wnoszc w nie wiee spojrzenie. Elektroniczna wymiana informacji jest take bardziej szczera i demokratyczna od normalnych kontaktw twarz w twarz. Przyczynia si do osabienia barier midzy uznanymi badaczami i nowicjuszami, a wszystko to suy postpowi wiedzy psychologicznej.

Wspczenie wiemy jednak, e ludzki umys zwizany jest z mzgiem (Goldman-Rakic, 1995; Sperry, 1993). Nasza wiedza o funkcjonowaniu mzgu wywodzi si z analizy nieszczliwych wypadkw i bada zwizkw pomidzy strukturami biologicznymi i zjawiskami psychicznymi. Niektre z tych bada maj charakter obserwacyjny, inne za - eksperymentalny. WYPADKI. Obserwacja nieszczliwych wypadkw, w ktrych dochodzi do wikszego lub mniejszego uszkodzenia gowy, dowodzi, e uszkodzenie mzgu prowadzi do zaburze wiadomoci, utraty zdolnoci widzenia lub syszenia, zaburze pamici czy dezorientacji. W niektrych wypadkach nawet rozlege uszkodzenia mzgu powoduj jedynie niewielkie zaburzenia funkcji psychicznych. Natomiast nawet niewielkie uszkodzenia szczeglnie wanych czci mzgu prowadzi mog do powanych zaburze mowy, pamici lub mierci.

P R O F I L U

METODY BADANIA MZGU

Mzg - rozleglejszy jest ni Niebo Bo zmierz je - co do cala Ujrzysz, e w Mzgu si pomieci I Pan -1 Przestrze caa.
EMILY DICKINSON1

w ktrych stymuluje si elektrycznie wybrane czci mzgu zwierzt lub ludzi, wykazuj, ktre obszary mzgu s zwizane ze specyficznymi rodzajami wrae (takimi jak spostrzeganie wiata lub odczuwanie dotyku) lub reakcjami motorycznymi (jak poruszanie nog). Badania te udowodniy, e niewielka struktura pooona centralnie w mzgu (podwzgrze) jest odpowiedzialna za wzorce zachowa agresywnych i seksualnych. Natomiast czuwanie i sen kontroluje inna struktura - twr siatkowaty pnia mzgu. USZKODZENIA. Obserwacja osb, ktre ulegy nieszczliwym wypadkom, pozwala stwierdzi, w jaki sposb zniszczenie okrelonych czci mzgu wie si ze zmianami w zachowaniu. Precyzyjniejszej wiedzy dostarczaj celowe uszkodzenia rnych czci mzgu dokonywane u zwierzt laboratoryjnych. Na przykad zniszczenie pewnej czci ukadu limbicznego szczurw i map powoduje agodno w zachowaniu, podczas gdy uszkodzenie innej czci tego ukadu wywouje napady wciekoci w odpowiedzi na najsabsz nawet prowokacj. Uszkodzenie jeszcze innej czci ukadu limbicznego uniemoliwia zwierztom zapamitywanie nowych informacji. ELEKTROENCEFALOGRAFIA. Elektroencefalografia to zapis elektrycznej aktywnoci mzgu. Kiedy sam studiowaem psychologi, po raz pierwszy dowiedziaem si, e psychologowie rozpoczli badania snu, podczajc" ludzi do EEG. Przeladoway mnie do okropne wyobraenia, jak to ludzie zostaj podczeni do prdu. W rzeczywistoci nie wyglda to tak strasznie. Jak pokazuje rycina 2.7, elektrody s po prostu przyklejane do gowy tam. Po dokonaniu zapisu elektrody zdejmuje si, a troch wody i myda wystarcza, by osoba badana wrcia do dokadnie takiej samej postaci jak przedtem. KOMPUTEROWA TOMOGRAFIA OSIOWA. Moliwo generowania przez komputer obrazw rnych czci mzgu na podstawie pomiaru ich aktywnoci doprowadzia do skonstruowania przez badaczy i lekarzy tak zwanych technik obrazowania mzgu (Goleman, 1995; Posner, Raichle, 1994). Jedna z nich, komputerowa

ELEKTRYCZNA STYMULACJA MZGU. Eksperymenty,

On ju nie jest niem oglda PRZYPADEK sob" - mwili otwr w czaszce, FINEASZA GAGE'A Gage pyta, kie0 Fineaszu Gady bdzie mg ge'u ci, ktrzy wrci do pracy. Po dwch znali go przed wypadkiem. miesicach zewntrzne rany Gage by modym, obiecujsi zagoiy, cho jaskrawe cym robotnikiem kolejowym, zmiany psychiczne pozostay. podziwianym przez przyjaci 1 wsppracownikw. Wszyst- Gage straci dobre maniery, zacz przeklina i sta si nieko to jednak ulego zmianie rzetelnym pracownikiem. pewnego dnia w roku 1848. Zakadajc adunek dynamitu, Pokolenia badaczy zastaGage przypadkowo go odpali. nawiay si, w jaki sposb Kilkucentymetrowej dugoci uszkodzenie mzgu mogo prt wbi si mu od dou w pospowodowa zmiany w chaliczek, przeszed przez mzg rakterze Gage'a. Biologowie i wylecia, wybijajc otwr Hanna i Anotnio Damasio w grze czaszki. Gage upad, przypuszczaj, e prt omin ale cudem przey - jego te czci patw czoowych, wsppracownicy zszokowani ktre reguluj mow, natopatrzyli, jak po chwili podmiast uszkodzi inne czci nis si i przemwi. Gdy mzgu odpowiedzialne za miejscowy lekarz ze zdumieosobowo czowieka.

dzie waciwie znajduje si w tajemniczy byt zwany ludzkim umysem? Przed tysicami lat wcale nie uwaano, by umys znajdowa si w jakiej konkretnej czci ciaa. Wierzono powszechnie, e ciaa s zamieszkiwane przez demony czy dusze, ktrych nie mona ujmowa w kategoriach materialnych. Jeli bowiem zajrze do wntrza ludzkiego ciaa, anatomiczne struktury, ktre tam znajdziemy, niezbyt si rni od tego, co zawieraj ciaa wielu niszych zwierzt. Wydawao si wic cakiem logiczne zaoy, e to, co nas odrnia od zwierzt -jak zdolno do abstrakcyjnego mylenia, tworzenia poezji, nauki czy muzyki - nie ma adnego zwizku z tym, co mona zobaczy, dotkn czy zway. Staroytni Egipcjanie przypisywali kontrol ludzkiego bytu maemu ludzikowi - homunkulusowi, sdzc, e zamieszkuje on czaszk czowieka i zawiaduje jego postpowaniem. Z kolei grecki filozof Arystoteles sdzi, e dusza ma swoj siedzib w sercu czowieka - cika rana serca powoduje przecie, e dusza ulatuje" z czowieka.
1

Cytat za: Johnson, T. H. (red.). (1983). The Poems of Emily Dickinson. Cambridge, Mass.: The Belknap Press of Harvard University Press. Copyright 1951,1955,1979,1983 by The President and Fellows of Harvard College. Przedruk za zgod Harvard University Press. Wyd. polskie: E. Dickinson (1990). 101 wierszy (s. 79). Przel. S. Baraczak. Krakw: Wydawnictwo Arka.

tomografia osiowa, polega na przepuszczaniu przez gow cienkiej wizki promieni X i rwnoczesnym pomiarze pod rnymi ktami iloci promieniowania pochanianej przez mzg (por. rycina 2.8). Pomiary te s nastpnie komputerowo integrowane w trjwymiarowy obraz mzgu. W ten sposb na ekranie monitora mona obejrze uszkodzenia i anomalie budowy mzgu, ktre jeszcze niedawno mona byo dostrzec wycznie podczas zabiegu chirurgicznego. TOMOGRAFIA POZYTRONOWA. Inna metoda polega na tworzeniu komputerowego obrazu aktywnoci poszczeglnych czci mzgu na podstawie ledzenia iloci glukozy zuywanej przez ich aktywno. Im wiksza aktywno danej czci mzgu, tym wicej zuywa ona glukozy. W celu ledzenia metabolizmu miesza si glukoz z niewielk, nieszkodliw iloci substancji radioaktywnej (zwanej znacznikiem) i wstrzykuje do ukadu krwiononego. Kiedy glukoza dochodzi do mzgu, jej metabolizm jest mierzony za pomoc liczby pozytronw (dodatnio naadowanych czsteczek elementarnych) wydzielanych przez znacznik. Metoda ta pozwala sprawdzi, ktre czci mzgu s najaktywniejsze podczas rnych czynnoci, na przykad suchania muzyki, rozwizywania zada matematycznych, uywania jzyka czy gry w szachy (por. Pinpointing Chess Moves, 1994; Sarter i in., 1996). z technik obrazowania mzgu wykorzystuje zjawisko rezonansu magnetycznego. Osoba badana zostaje umieszczona w silnym polu magnetycznym i wystawiona na fale radiowe powodujce emisj sygnaw przez rne czci mzgu. Sygnay te s mierzone rwnoczenie pod rnymi ktami. Tak jak w tomografii pozytronowej ocenia si aktywno mzgu na podstawie metabolizmu glukozy, tak przy obrazowaniu rezonansem magnetycznym wykorzystuje si subtelne zmiany w napywie krwi do rnych czci mzgu (do aktywnych obszarw mzgu napywa wicej krwi, ktra wyposaa je w tlen). Rwnie tutaj sygnay s integrowane w obraz anatomicznych struktur mzgu (por. rycina 2.9). W szybkiej czy te funkcjonalnej odmianie tej techniki kolejne statyczne obrazy struktur mzgu zostaj zamienione w rodzaj filmu. Ta odmiana techniki daje ostrzejszy obraz struktur mzgu ni tomografia pozytronowa (Raichle, 1994) i jest uywana do badania tych obszarw mzgu, ktre s aktywne podczas takich na przykad czynnoci, jak ogldanie obiektw o rnych ksztatach (np. poruszajce si kropki i kolorowe paski), naciskanie dwigni w odpowiedzi na pojawienie si nazwy niebezpiecznego zwierzcia czy podawanie pierwszego czasownika przychodzcego na myl w odpowiedzi na rzeczownik podany przez badacza (Raichle, 1994). Wszystkie te metody dowodz, e umys jest przejawem aktywnoci mzgu. Bez mzgu nie ma umysu. To w mzgu kryje si zdolno do samowiadomoci i celowych dziaa. To mzg w jaki sposb jest rdem umysu. Wspczenie panu-

OBRAZOWANIE MZGU ZA POMOC REZONANSU MAGNETYCZNEGO (MRI)

RYCINA 2.9

ELEKTROENCEFALOGRAF (EEG)
RYCINA 2.7

OBRAZOWANIE REZONANSEM MAGNETYCZNYM. Trzecia

je powszechna zgoda, e kade wydarzenie umysowe, jak myl czy uczucie, ma swoje podoe biologiczne. Posugiwanie si niektrymi metodami, jak celowe uszkadzanie rnych struktur mzgu, nasuwa oczywicie rne problemy etyczne. W celu waciwego badania mechanizmw zachowania psychologowie musz nie tylko posi biego w posugiwaniu si rnymi metodami i pozna ich ograniczenia, musz take traktowa uczestnikw badania w sposb etyczny.

ZASTANW SI
Czy przed przeczytaniem tej czci rozdziau wierzye w to, e dziaanie twojego umysu i wiadomo zale od tego, co si dzieje w mzgu? Dlaczego tak, a dlaczego nie? Czy znasz kogokolwiek, kto by poddany wymienionym tu badaniom mzgu? Jak ta osoba si czua? Jaki by cel tych bada?

ETYCZNE PROBLEMY BADA I PRAKTYKI PSYCHOLOGICZNEJ

ajpowaniejsze zastrzeenia do eksperymentw Milgrama dotycz ich wymiaru etycznego. Jego badania nad posuszestwem wniosy nieoceniony wkad w rozumienie ludzkiej natury i jej ogranicze, a zawodowym psychologom trudno sobie wrcz wyobrazi histori swej nauki bez tych eksperymentw. Jednak niewtpliwie osoby biorce udzia w tych badaniach zostay naraone na cierpienia psychiczne. Czy badania Milgrama byy etyczne?

KOMPUTEROWA TOMOGRAFIA OSIOWA

RYCINA 2.8

Psychologowie wypracowali wiele standardw etycznych sucych ochronie godnoci czowieka, zapobieganiu krzywdzie i zapewnieniu uczciwoci w badaniach naukowych (McGovern i in., 1991). To one gwarantuj, e psychologowie nie bd stosowa metod i zabiegw szkodliwych dla osb badanych lub zwracajcych si do nich o pomoc (American Psychological Association, 1992a). Przyjrzyjmy si standardom etycznym obowizujcym w badaniach z udziaem ludzi i w badaniach nad zwierztami.

mog bowiem by wywoane nie tyle sam separacj od matki, ile czynnikami, ktre t separacj wywoay, na przykad nieodpowiedzialnoci rodzicw lub tragedi rodzinn. Z naukowego punktu widzenia poprawniejsze byoby zatem losowe wybieranie dzieci, ktre zostayby oddzielone od matki, i dzieci, ktre z ni pozostaj, a nastpnie porwnywanie ich rozwoju spoecznego. Przeprowadzenie takiego badania jest jednak niemoliwe ze wzgldw etycznych. Psychologowie posikuj si zatem tego rodzaju eksperymentami prowadzonymi na zwierztach. mona byoby przeprowadzi bez wprowadzenia w bd osb biorcych w nich udzia. Postpowanie takie nasuwa jednak problemy etyczne. Pewnie nie wierzysz w to, e uczniowie" w eksperymentach Milgrama naprawd byli raeni prdem. Masz racj -jedyne raenie prdem, jakie faktycznie miao w nich miejsce, to prbny szok o sile 45V, jaki na wstpie aplikowano nauczycielom", aby uwierzyli w realno zdarze aranowanych przez Milgrama. Uczniowie" byli w rzeczywistoci pozorantami - wsppracownikami eksperymentatora - i nie zgosili si w odpowiedzi na ogoszenie w gazecie, lecz od pocztku wiedzieli, czego naprawd dotycz badania. Natomiast rzeczywistymi osobami badanymi byli nauczyciele". Przekonano ich, e rola nauczyciela przypada im w wyniku losowania i e uczniowie" byli rekrutowani do badania na identycznej zasadzie. Nietrudno sobie wyobrazi, e wprowadzanie przez Milgrama osb badanych w bd wzbudzio ywe dyskusje nad etycznym aspektem oszukiwania. Zgodnie z przyjtymi przez American Psychological Association (1992a) etycznymi zasadami dla psychologw postpowanie takie jest zasadne tylko wwczas, gdy: Badacz wierzy, e korzyci z badania przewaaj nad jego ewentualnymi szkodami. Badacz wierzy, e badani zgodziliby si na udzia, gdyby zrozumieli korzyci pynce z danego badania. Badani otrzymuj pene wyjanienie po zakoczeniu badania. Niezalenie jednak od etycznych wtpliwoci budzonych przez badania Milgrama, naley przyzna, e doprowadziy one do wykrycia wanych, cho trudnych do zaakceptowania prawd o ludzkiej naturze. Wracajc za do badania nad konsekwencjami spoycia alkoholu (Lang i in., 1975), wskaza mona, e badacze (1) faszywie informowali badanych o rodzaju wypijanego przez nich napoju oraz (2) wprowadzili ich w bdne przekonanie, e ra kogo prdem (co byo operacyjn miar przejawianej przez nich agresji), podczas gdy w rzeczywistoci naciskali na dwignie z niczym niepoczone, podobnie zreszt jak to byo w wypadku bada Milgrama. W eksperymencie Langa badani przekonani, e s pod wpywem alkoholu, zachowywali si w bardziej agresywny" sposb, czyli wybierali silniejsze poziomy wstrzsu elektrycznego, ni badani przekonani, e alkoholu nie pili. Nieistotny okaza si natomiast rodzaj faktycznie wypijanego pynu. Podobnie jak eksperymenty Milgrama, studium Langa byoby niemoliwe do przeprowadzenia bez wprowadzania osb badanych w bd. Kwesti do dyskusji pozostaje pytanie, czy korzyci pynce z tego badania przewaaj nad szkodami, jakie one wyrzdziy ich uczestnikom. Obowizujce psychologw zasady etyczne wymagaj, aby osoby wprowadzone w bd na czas badania wyprowadzi z bdu po jego ukoczeniu. Takie postpowanie eliminuje nieporozumienia i pozwala badanemu zachowa godno. Na przykad Lang i wsppracownicy po zakoczeniu swojego eksperymentu in-

BADANIA Z UDZIAEM LUDZI

Lang i wsppracownicy podawali niewielkie dawki alkoholu studentom okrelajcym siebie jako pijcy towarzysko. Jednake inni badacze pacili alkoholikom (majcym trudnoci z ograniczaniem spoycia alkoholu) za picie podczas eksperymentu, w ktrym badano ich reakcje i reakcje ich rodzin (np. Jacob i in., 1991). Tego rodzaju praktyki budz wtpliwoci etyczne. Na przykad pacenie alkoholikom za picie w laboratorium i podawanie im alkoholu mona uwaa za zachcanie do dziaa autodestrukcyjnych (Koocher, 1991). Przypomnijmy sobie liczne oznaki stresu u osb biorcych udzia w eksperymentach Milgrama - drenie, jkanie si, pocenie, pojkiwanie, zagryzanie warg i obgryzanie paznokci. Gdyby Milgram prbowa prowadzi swoje badania w latach dziewidziesitych XX wieku, nie za szedziesitych, to prawdopodobnie nigdy nie uzyskaby na nie pozwolenia od uniwersyteckiej komisji etyki w badaniach naukowych. Albowiem wspczenie w niemale wszystkich placwkach akademickich - uniwersytetach i innych szkoach wyszych, szpitalach i placwkach badawczych - dziaaj komisje etyki w badaniach naukowych pomagajce naukowcom oceni ewentualne szkody, jakie mogliby ponie ludzie uczestniczcy w planowanych przez nich badaniach. Jeeli komisja taka uzna badania za potencjalnie szkodliwe lub niezgodne z zasadami etyki, moe odmwi zezwolenia na ich przeprowadzenie, dopki projekt nie zostanie odpowiednio zmodyfikowany. Komisje rozwaaj te stosunek midzy poznawczymi zyskami z bada a ewentualnymi szkodami, jakie mogyby one wyrzdzi. . Osoby zapraszane do udziau w badaniach winny by rwnie z gry informowane o oglnym przebiegu badania i o moliwoci odmowy udziau, a take 0 prawie do wycofania si z badania w trakcie jego trwania. Tak wic uczestnicy badania powinni sami wyrazi zgod na ewentualny w nich udzia i to na podstawie wiedzy, co ich czeka. Umoliwienie ludziom samodzielnego podjcia takiej decyzji dziki rzeczywistym informacjom na temat badania daje im poczucie kontroli nad przebiegiem wydarze i osabia stres (Diii i in., 1982). Jak mylisz, czy w eksperymentach Milgrama mona byo speni tego rodzaju wymagania? Psychologa obowizuje dyskrecja dotyczca wszelkich danych uzyskanych na temat osoby badanej lub zwracajcej si o pomoc. Wynika to zarwno z koniecznoci poszanowania prywatnoci osb, z ktrymi psycholog si kontaktuje, jak 1 z faktu, e osoby te bd bardziej szczere i prawdomwne, wiedzc, e informacje na ich temat nie zostan nikomu przekazane. Czasami jednak mog z tym si wiza istotne problemy, gdy w kontakcie z klientem okazuje si, e jest on niebezpieczny dla jakiej osoby trzeciej, a psycholog czuje si moralnie zobowizany, aby ostrzec t osob o zagroeniu (Nevid i in., 1997), Moliwo prowadzenia bada psychologicznych jest wic ograniczana wzgldami etycznymi. Jak mona na przykad zbada, czy wczesne oddzielenie od matki hamuje rozwj spoeczny dziecka? Mona obserwowa losy dzieci wczenie oddzielonych od matek. Jednak jest to sposb zawodny z uwagi na moliwo stwierdzania zalenoci pozornych. Ewentualne zmiany w zachowaniu dziecka

WPROWADZANIE OSB BADANYCH W BD. Wielu bada psychologicznych nie

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e psychologowie nie byliby w stanie przeprowadzi niektrych rodzajw bada bez wprowadzania uczestnikw w bd co do celu i metody badania.

formowali badanych o tym, e zostali wprowadzeni w bd, i wyjaniali, dlaczego byo to niezbdne. Badani faktycznie spoywajcy alkohol otrzymali kaw, po czym zbadano ich za pomoc alkomatu, dziki czemu mona byo zyska pewno, e nie opuszcz laboratorium w stanie nietrzewym.

Psychologia a ycie codzienne

KRYTYCZNE PODEJCIE DO CZYTANIA Z FUSOW, DONI I GWIAZD
W rozdziale tym przyjrzelimy si metodom badawWypeniony przez ciebie test osobowoci pozwala przewidywa ukryty potencja zmian. [...] Dowiedziono, e czym stosowanym przez psychologw. Jak widzimy, osoby o takich wynikach [...] maj w sobie duy potenstaraj si oni pozosta krytyczni i sceptyczni. daj cja zmian. [...] Nosisz w sobie due moliwoci, ktre dowodw, zanim uwierz, e czyje opinie lub argumenwci jeszcze czekaj na wykorzystanie z poytkiem dla ty s prawdziwe lub faszywe. Podobnie naley postpociebie samego. Wyniki testu wskazuj take na twoj wa w stosunku do rnych pseudonauk w rodzaju zdolno do osobowociowej integracji i na wiele drzeastrologii. Pseudonauka kusi nas z okadek ilustrowamicych w tobie moliwoci, a take na twoj umiejtnych magazynw i kolorowych gazet wyoonych no utrzymywania rwnowagi midzy wewntrznymi w kioskach i supermarketach. Co tydzie znale moimpulsami a wymogami zewntrznej rzeczywistoci. Tak na przynajmniej z dziesi relacji o tym, jak to kto zowic w twojej osobowoci drzemie znaczny potencja rozwoju (Halperin, Snyder, 1979, s. 142-143)" baczy zmartwychwstaego Elvisa Presleya, czy dziesi doniesie o spotkaniach bliskiego stopnia z istotami pozaziemskimi. Dowiadujemy si te o dziesiciu spo- Wykapany ty, prawda? Nie zdziwibym si, gdyby sobach, na ktre mona sprawdzi, czy nasz partner brzmiao to dla ciebie znajomo. Psychologowie Keith nas zdradzi, i - oczywicie - o dziesiciu nastpnych Halperin i C. R. Snyder (1979) prosili studentki przepowiedniach astrologw i wrbitw. wstpnego kursu psychologii o wypenienie rzekomePrzyjrzyjmy si jednemu z przykadw pseudonau- go testu osobowoci, liczcego sobie pidziesit poki. Rozpocznij od rozwizania tego oto testu na oso- zycji (twierdze, opinii). Opinie te nie byy a tak gubowo - zaznacz liter wskazujc, czy dana opinia pie jak przytoczone powyej (te wymyli Daniel jest w stosunku do ciebie prawdziwa (P) czy te fa- Wegner [1979] wraz z kolegami w czasie studiw), cho szywa (F), a potem przeczytaj interpretacj swojego test by bez sensu. Nastpnie studentki otrzymyway wyniku w tecie, aby pozna wszystko, co zawsze przytoczon wyej charakterystyk z prob o ocen, chciae na swj temat wiedzie, cho twoja inteligen- jak dalece jest ona prawdziwa w odniesieniu do nich samych. Przecitna ocena brzmiaa cakiem prawdziwa". cja nie pozwalaa ci o to zapyta. P F 1. Nie jestem w stanie rozczy doni. P F 2. Czsto myl mi si wasne rce z czym do jedzenia. P F 3. Moje gardo jest bliej ni si wydaje. P F 4. Nigdy nie lubiem temperatur pokojowych. P F 5. Najbardziej mi si podobaj adne i brzydkie. P F 6. Zupenie straciem czucie w gardle. P F 7. Staram si przeyka co najmniej trzy razy dziennie. P F 8. Moje wiewirki nie wiedz, gdzie podziewam si dzi wieczorem. P F 9. ciany utrudniaj mj rozwj. P F 10. Moje paluchy s policzone. P F 11. Mj bbr nie zblia si do wody.

BADANIA NAD ZWIERZTAMI

Psychologowie i inni naukowcy czsto wykorzystuj zwierzta do bada, ktrych nie mona przeprowadzi na ludziach. Na przykad badania nad konsekwencjami wczesnego oddzielenia od matki prowadzono na mapach i innych zwierztach. Pomogy one zrozumie zasady ksztatowania si wizi midzy dzieckiem a jego rodzicami (por. rozdzia czwarty). Problemy psychologa lub przedstawiciela innej dziedziny nauki rozwaajcego przeprowadzenie potencjalnie szkodliwego badania dobrze ilustruj eksperymenty nad modymi mapitkami. Psychologowie i biologowie studiujcy funkcjonowanie mzgu uszkadzaj wybrane obszary tego organu u zwierzt laboratoryjnych, aby przekona si, w jaki sposb ich wyczenie" wpywa na zachowanie. Na przykad uszkodzenie pewnych struktur mzgowych u szczurw powoduje nadmierne objadanie si (por. rozdzia jedenasty), podczas gdy uszkodzenie innych struktur powoduje zanik aknienia. Psychologowie prbuj uoglnia wyniki takich bada na ludzi w nadziei na to, e uda im si znale skuteczn terapi zaburze odywiania. Zwolennicy bada nad zwierztami przekonuj, e bez takich bada niemoliwy byby znaczny postp w medycynie i psychologii, jaki faktycznie w nich si dokona (Fowler, 1992; Pardes i in., 1991). Wikszo psychologw potpia jednak badania, w ktrych zwierzta s naraone na bl lub mier (Plous, 1996). Zgodnie z zasadami etycznymi przyjtymi przez Amerykaskie Towarzystwo Psychologiczne (1992c) zwierztom mona szkodzi tylko wtedy, gdy nie ma innej moliwoci i gdy badacze s przekonani, e poytki z badania usprawiedliwiaj spowodowane przeze szkody.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawdo, e psycholog potrafi napisa tak charakterystyk twojej osoby, w ktr uwierzysz, mimo i nie przeprowadzi z tob adnej rozmowy, testw, a nawet wcale ci nie widzia. Tego rodzaju charakterystyki s na tyle oglnikowe, e kady znajdzie w nich co o sobie. Skonno do wierzenia w takie charakterystyki nazywa si efektem Barnuma.

ETYKA A BADANIA NAD ZWIERZTAMI

Czy etyczne jest uszkadzanie zwierzt dla pozyskania wiedzy, na ktrej mog skorzysta ludzie?

Liczba odpowiedzi P:

Jeeli uzyskae od 0 do 11 punktw, to prawdziwa jest w stosunku do ciebie nastpujca charakterystyka:

Grupa studentek, ktre nie czytay tej rzekomej charakterystyki swojej osobowoci, oraz grupa znajca j wziy nastpnie udzia w programie terapeutycznym prowadzonym przez Halperina i Snydera. Wierzcie albo nie, ale okazao si, e dziewczta czytajce charakterystyk podkrelajc ich zdolno do zmiany bardziej skorzystay na psychoterapii ni te, ktre tej charakterystyki nie czytay. Kiedy wierzysz we wasn zdolno poprawienia swojego losu - kiedy ywisz du-

Psychologia a ycie codzienne

e oczekiwania co do wasnej skutecznoci - twoje szans powodzenia najwyraniej rosn. Skonno do wiary w oglnikow, cho tylko rzekom, charakterystyk wasnej osoby nazywana jest efektem Barnuma, od nazwiska pewnego potentata cyrkowego, ktry twierdzi, e w dobrym cyrku jest dla kadego co dobrego". To wanie efekt Barnuma tumaczy, dlaczego wrki i wrbici maj z czego y. Kady z nas ma na tyle wsplnych cech z innymi ludmi, e rewelacje wrki maj w sobie zawsze co z prawdy. CZY CO CHWILA PRZYCHODZI NA WIAT NOWY NAIWNIAK"? Tak wic wikszo nas podziela pewne cechy osobowoci z innymi. A co maj ze sob wsplnego: czytanie z fusw, doni i gwiazd? Przyjrzyjmy si. P. T. Barnum gosi w swoim czasie, e Co chwila przychodzi na wiat nowy naiwniak". Skonno do wiary w oglnikow i do kadego pasujc charakterystyk osobowoci zawsze czynia ludzi podatnymi na zabiegi rnych szalbiercw. Nabijaa kabz wrbitom, gotowym do przepowiadania losu ze szklanej kuli czy sposobu rozoenia fusw. Akurat te metody" przewidywania przyszoci nie s ju tak popularne jak niegdy, cho duym wziciem nadal ciesz si horoskopy, czytanie z rki czy konsultacje z duchami", uprawiane przez spirytystw (Browne, 1995). Od czasu do czasu syszy si te o przypadkach rekrutowania przez policj rnych osobnikw obdarzonych nadzwyczajnymi mocami psychicznymi, aby pomogli odnale zaginion osob czy kryminalist (zwykle nie syszy si natomiast o ich sukcesach). Astrologia cieszy si od wiekw spor popularnoci (Maher, Maher, 1994). Do dzi wierzy w ni co czwarty Amerykanin; tak samo liczni s ci, ktrzy nie wykluczaj skutecznoci horoskopw (Gallup i Newport, 1991). Oznacza to, e w wieku, w ktrym nauka radykalnie zmienia codzienne ycie kadego z nas, wicej ludzi skonnych jest zwraca si ku horoskopom ni nauce przed podjciem jakiej wanej dla siebie decyzji. Astrologia opiera si na zaoeniu, e pozycja Soca, Ksiyca, planet i gwiazd wpywa na ludzki temperament i losy (Maher, Maher, 1994). Na przykad ludzie urodzeni pod znakiem Jupitera s uwaani za jowialnych i dobrodusznych; pod znakiem Saturna - za chmurnych i draliwych; ci spod Marsa maj za usposobienie marsowe i s wojowniczej natury. Rozwaajc pozycje tych cia niebieskich, mona te podobno przewidywa przyszo. Astrologowie utrzymuj, e pozycja zajmowana przez ciaa niebieskie w momencie naszego urodzenia wyznacza nasz charakter i losy. Na podstawie informacji o miesicu urodzenia sporzdzaj horoskopy, dziki ktrym dowiadujemy si, jakie czynnoci i przedsiwzicia bd dla nas poyteczne, a jakie niebezpieczne w nadchodzcym tygodniu lub miesicu (w zalenoci od tego, czy dany astrolog publikuje w tygodniku czy miesiczniku). Kiedy kto ci spyta, spod jakiego znaku jeste (Blinit czy Skorpiona?), pyta ci o dat urodzenia w kategoriach astrologicznych. Astrologowie twierdz, e twj znak Zodiaku wyznacza take, z kim dobrze, a z kim le ukadaoby ci si ycie - czy Blini moe by szczliwe ze Skorpionem? A moe powinno unika Lwa? Cho psychologowie uwaaj astrologi za pseudonauk, ma ona miliony wyznawcw. Jak to wyjani i co tym ludziom powiedzie? Wyznawcy astrologii powouj si na nastpujce argumenty: Astrologia praktykowana jest od wiekw i stanowi szacowny element ludzkich dziejw, tradycji i kultury (Crowe, 1990). Astrologia zdaje si dostarcza jakiego wgldu w znaczenie wszechwiata ludziom niewyksztaconym, a nielicznym szczliwcom - sposb na bogactwo. Rzdzcy nieraz stosuj si do porad astrologw (Nancy Reagan, ona jednego z prezydentw USA podobno zasigaa opinii astrologw, ustalajc plan dnia swego ma). Jedno ciao niebieskie (Ksiyc) ma moc poruszania oceanw. Nic wic dziwnego, e inne ciaa niebieskie mog decydowa o losach poszczeglnych jednostek (Crowe, 1990). Astrologia jest rodzajem sztuki, a nie nauk, std te nie stosuj si do niej rygory obowizujce w tej drugiej (Crowe, 1990). Dowody wskazuj na skuteczno astrologii (Crowe, 1990). Rozwamy te argumenty, odwoujc si do zarysowanych w rozdziale pierwszym zasad krytycznego mylenia. Czy historyczne tradycje astrologii dowodz jej prawdziwoci? Czy jej prawdziwo wzrasta dziki wierze Nancy Reagan (bd jakiejkolwiek innej osoby)? Czy przypywy i odpywy oceanu mona przyrwnywa do ludzkiego losu? Psychologia jest nauk empiryczn, a zatem wymaga empirycznych dowodw. Z tego punktu widzenia odwoywanie si do autorytetw czy samych argumentw mylowych nie stanowi dowodu o charakterze naukowym (Kimble, 1994). Astrologowie dokonuj czasami przewidywa dotyczcych specyficznych wydarze, co pozwala sprawdza ich trafno. Okazuje si, e trafno ta nie przekracza poziomu czysto przypadkowego (Crowe, 1990; Dean, 1987; Kelly i in., 1989). To naukowo ustalony fakt, czy jednak przekona on wyznawcw astrologii? By moe niektrych. Jednak teoria dysonansu poznawczego pozwala przewidywa, e niektrzy z nich w istocie umocni si w swoich przekonaniach, dowiadujc si o faszywoci astrologicznych przepowiedni (Moe ju teraz zajrzysz do rozdziau jedenastego, w ktrym znajdziesz wyjanienie tej paradoksalnej prawidowoci)2.

Warto tu odnotowa jeszcze jeden istotny fakt. Ot konstelacje gwiazd, takie jak Wodnik czy Waga, w pewnym sensie istniej tylko w oku patrzcego. To tylko z punktu widzenia Ziemi kilka gwiazd zdaje si ukada na przykad w May wz"; gdyby stan w innym miejscu naszej galaktyki, te same gwiazdy mogyby wyglda na strza, a kto, kto nigdy nie widzia wozu, mgby nie wpa na to, e gwiazdy te s w jakikolwiek sposb powizane. Bo te i nie s (przyp: tum.).

PODSUMOWANIE
1. Na czym polega metoda naukowa? Metoda naukowa to zorganizowany sposb pozyskiwania i rozszerzania wiedzy. Psychologowie zwykle rozpoczynaj od postawienia problemw (pyta) badawczych, ktre mog zosta przeformutowane w hipotezy. Wnioski na temat trafnoci hipotez czy odpowiedzi na postawione pytania s formuowane na podstawie obserwacji i wynikw bada. 2. W jaki sposb psychologowie posuguj si prbami reprezentujcymi populacje? Osoby faktycznie poddane badaniu s nazywane prb. Prba jest pewn czci jakiej populacji. Psycholog zwykle stara si dowiedzie czego o catej populacji na podstawie zbadania prby. Prba powinna wic dobrze reprezentowa populacj, z ktrej pochodzi. Grupy feministyczne i badacze zdrowia dowodz pewnej tendencyjnoci dotychczasowych bada, w ktrych czciej interesowano si mczyznami ni kobietami. Badane dotd prby w niewystarczajcym stopniu uwzgldniaj te rne grupy mniejszociowe. 3. Jakie metody postpowania zapewniaj reprezentatywno badanych prb? Przy losowym doborze prby kada osoba z populacji ma jednakow szans trafienia do prby i udziau w badaniach. Badacze mog take posuy si prb warstwow wybran w taki sposb, by w jej skad wchodzili przedstawiciele rnych warstw w takich samych proporcjach, jakimi cechuj si one w populacji. 4. Na czym polega znieksztacenie w wyniku badania ochotnikw? Ludzie zgaszajcy si na ochotnika do udziau w badaniach mog si rni pod pewnymi wzgldami od populacji oglnej. 5. Jakimi metodami obserwacji posuguj si psychologowie? Przede wszystkim: studium przypadku, sondaem, testami psychologicznymi, obserwacj w warunkach naturalnych i obserwacj laboratoryjn. Studium przypadku polega na zbieraniu informacji o yciu jednostki lub jakiej maej grupy. Sonda bazuje na takich technikach, jak wywiad, kwestionariusz lub analiza danych archiwalnych i suy pozyskaniu danych na temat zachowa niemoliwych lub trudnych do bezporedniego zaobserwowania. Testy psychologiczne uywane s do pomiaru rnych cech i waciwoci osb. Obserwacja w warunkach naturalnych polega na ledzeniu zachowania ludzi w tym rodowisku, w jakim zwykle ma ono miejsce, podczas gdy obserwacja laboratoryjna jest dokonywana w warunkach, ktre w wikszym lub mniejszym stopniu s tworzone i kontrolowane przez badacza. 6. Co to jest korelacja? Korelacje odsaniaj zwizki midzy rnymi zmiennymi, cho nie pozwalaj stwierdzi, co jest ich przyczyn, a co skutkiem. Korelacja pozytywna polega na tym, e mierzone zmienne wspzmieniaj si w tym samym kierunku (kiedy ronie jedna, ronie i druga, kiedy maleje jedna, maleje te i druga). Korelacja negatywna polega na tym, e wzrostowi jednej zmiennej towarzyszy spadek drugiej. By uzna test za rzetelny, wspczynnik korelacji musi wynosi co najmniej 0,90. Wspczynnik korelacji rzdu 0,60-0,70 jest wymagany do uznania testu za trafny (test mierzy to, do czego zosta przeznaczony). 7. Na czym polega metoda eksperymentalna? Eksperyment stuy do badania, co jest przyczyn, a co skutkiem, czyli w jaki sposb zmienne niezalene (czynniki) wpywaj na zmienne zalene (zjawiska, ktre badacz chce wyjani). Grupy eksperymentalne zostaj poddane pewnemu zabiegowi (manipulacji eksperymentalnej), grupy kontrolne za nie. Nastpnie w obu rodzajach grup mierzy si wystpowanie lub natenie zmiennej zalenej. Aby skontrolowa wpyw oczekiwa ywionych przez osoby badane i badajce, czsto doprowadza si do niewiadomoci i podwjnej niewiadomoci manipulacji eksperymentalnej. Wyniki eksperymentu mog by uoglniane jedynie na t populacj, ktr adekwatnie reprezentuje badana prba.

8. Jakie standardy etyczne obowizuj psychologw? Standardy etyczne wprowadzane s po to, by uchroni badanych ludzi i zwierzta przed szkod z powodu uczestnictwa w badaniach. Wskazuj one pewne granice, ktrych nie mona przekroczy. Psychologa obowizuje dyskrecja co do informacji na temat badanych osb. Ludzie zapraszani do bada powinni mie moliwo wyraenia swojej zgody na uczestnictwo na podstawie oglnych informacji na temat tego, co czeka ich w badaniu.

PRAWDA CZY FASZ?

P F

Pojedyncza komrka moe si rozpociera od twojego krgosupa a do koca twojego palucha.

NEURONY: W BANIOWYM LESIE Struktura komrki nerwowej Impuls nerwowy Synapsa Neuroprzekaniki UKAD NERWOWY Orodkowy ukad nerwowy Obwodowy ukod nerwowy KORA MZGOWA Geografia kory mzgowej Myl, jzyk a kora mzgowa Lewy mzg, prawy mzg? Rczno - czy leworczno jest przeklestwem? Eksperymenty z rozszczepieniem mzgu: Gdy zanika komunikacja midzy pkulami UKAD HORMONALNY Podwzgrze Przysadka mzgowa: Dyrektor wielkoci ziarnka groszku Trzustka: Och, jak sodko (lufa och, jak gorzko) Tarczyca: Regulator szybkoci Nadnercza: Radzenie sobie ze stresem Jdra i jajniki Psychologia a rnorodno wiata: midzykulturowe spojrzenie na menstruacj Psychologia a ycie codzienne: jak sobie radzi z zespoem napicia przedmiesiczkowego DZIEDZICZENIE: NATURA NATURY Geny i chromosomy Badania osb spokrewnionych Psychologia dzi i jutro: ilu nas jest, a ilu bdzie? Psychologia a ycie codzienne: zastosowanie Programu Badania Genomu Ludzkiego w ochronie zdrowia PODSUMOWANIE

Informacje wdruj do mzgu i z mzgu za pomoc zmian adunkw elektrycznych. Choroba Alzheimera jest normalnym elementem starzenia si. Ludzki mzg jest wikszy od mzgw zwierzcych. Strach moe wywoywa niestrawno. Gdyby neurochirurg pobudzi okrelon cz twojej kory mzgowej, byby gotw przysic, e kto dotkn twojej nogi. Zesp napicia przedmiesiczkowego utrudnia wikszoci kobiet ycie zawodowe i spoeczne. Kobiety niewiele mog zrobi, by sobie poradzi z dolegliwociami menstruacyjnymi, oprcz prby niemylenia o nich. Szczcia nie mona kupi.

BIOLOGIA A ZACHOWANIE

godnie z teori Wielkiego Wybuchu naszemu wszechwiatowi daa pocztek ogromna eksplozja, ktra wyrzucia w przestrze niezliczon ilo czstek. Przez miliardy lat te czstki tworzyy chmury gazw. Ich kondensacja powodowaa powstawanie galaktyk i ukadw sonecznych. Ludzie pojawili si stosunkowo niedawno na niepozornej skale krcej wok do przecitnej gwiazdy w jednej z powszechnie wystpujcych w kosmosie galaktyk spiralnych. Od pocztku wszechwiat si zmienia. Zmiany wywouj ycie i mier, stanowic rdo niezliczonych wyzwa. Niektre istoty skutecznie przystosoway si do owych wyzwa. Inne nie poradziy sobie z ktrym z nich i wyginy. Po niektrych pozostay lady w postaci skamielin, inne znikny bez ladu. Pocztkowo ludzkie przetrwanie znacznie czciej ni obecnie wymagao podejmowania walki. Walczylimy z drapienikami, takimi jak tygrysy. Przemierzalimy ldy w poszukiwaniu ywnoci. Prawdopodobnie toczylimy walki z istotami podobnymi do nas samych, ktre dawno ju wymary. Zwyciylimy. Gatunek ludzki przetrwa i nadal przekazuje swoje niezwyke cechy z pokolenia na pokolenie za porednictwem materiau genetycznego, ktrego kod chemiczny dopiero niedawno zosta przez ludzi zamany. Co waciwie przekazujemy z pokolenia na pokolenie? Odpowied brzmi: struktury i procesy o charakterze biologicznym, fizjologicznym. Biologiczna budowa naszego organizmu stanowi materialn podstaw naszych moliwych do zaobserwowania

zachowa, emocji i procesw poznawczych (naszych myli, wyobrae i planw). To biologia decyduje o specyficznych skonnociach behawioralnych poszczeglnych organizmw, takich jak instynktowny lk kurczaka na widok cienia jastrzbia (Knight, 1994). Jednak wikszo psychologw uwaa, e ludzkie zachowanie jest elastyczne i e oddziauje na nie tylko dziedziczenie, ale i uczenie si oraz decyzje podejmowane przez czowieka. Psychologowie zorientowani biologicznie (czyli biopsychologowie) zajmuj si sfer, w ktrej psychologia czy si z biologi. Badaj, w jaki sposb nasze procesy psychiczne i zachowania s powizane ze strukturami i procesami biologicznymi. Obecnie biopsychologowie analizuj tego rodzaju zwizki na kilku rnych paszczyznach: 1. Neurony. Neurony s podstawowym budulcem ukadu nerwowego. Nasze ciao zawiera miliardy tych komrek, by moe tyle, ile jest gwiazd w naszej Drodze Mlecznej. 2. Ukad nerwowy. Kombinacje neuronw tworz struktury skadajce si na ukad nerwowy. Ukad ten zawiera rne elementy odpowiedzialne za ruchy mini, spostrzeganie, automatyczne funkcje w rodzaju oddychania czy wydzielania hormonw oraz za procesy psychiczne, takie jak mylenie i uczucia. 3. Kora mzgowa. Kora mzgowa jest du, silnie pofadowan mas zamknit w naszej czaszce. Zwykle mylimy o niej jako o naszym mzgu. Jednak w rzeczywistoci kora mzgowa jest tylko jedn z czci mzgu, u ludzi szczeglnie dobrze wyksztacon. 4. Ukad hormonalny. Dziki wydzielaniu hormonw ukad ten reguluje wiele funkcji - od wzrostu ciaa w dziecistwie do wytwarzania mleka przez organizm kobiety karmicej piersi. 5. Dziedziczno. W kadej komrce naszego ciaa znajduje si okoo 100 000 genw. Decyduj one o tym, jakiego rodzaju stworzeniem jestemy, poczwszy od koloru wosw i temperatury ciaa, a skoczywszy na fakcie, e mamy rce i nogi, a nie skrzyda czy petwy.

Rodzimy si wyposaeni w ponad 100 miliardw komrek nerwowych. Wikszo znajduje si w mzgu. Ukad nerwowy zawiera take komrki glejowe, ktrych funkcj jest odywianie i ochrona neuronw, kierowanie ich wzrostem i usuwanie produktw odbywajcej si w nich przemiany materii poza ukad nerwowy. Decydujc rol w ukadzie nerwowym odgrywaj jednak komrki nerwowe. Przekazywane przez nie informacje s w jaki sposb odpowiedzialne za niezmiernie zrnicowane zjawiska - od odczucia swdzenia po ukszeniu przez komara do koordynacji spostrzee i ruchw narciarza czy te skomponowania koncertu skrzypcowego lub rozwizania rwnania algebraicznego.

STRUKTURA KOMRKI NERWOWEJ

Neurony rni si funkcjami i pooeniem. Niektre z komrek mzgu licz sobie zaledwie uamek milimetra, podczas gdy inne, znajdujce si w koczynach dolnych, rozcigaj si na dziesitki centymetrw. Kady neuron skada si z pojedynczego ciaa komrkowego oraz dwojakiego rodzaju wypustek - dendrytw i aksonu (por. rycina 3.1). Ciao komrkowe zawiera jdro komrkowe, ktre zuywa tlen i skadniki odywcze dla wytworzenia energii niezbdnej neuronowi do wykonania jego pracy. Dendryty, ktrych moe by od kilku do kilkuset, rozrastaj si z ciaa komrkowego niczym korzenie, by odbiera informacje nadchodzce z tysicy innych, pooonych w pobliu neuronw. Kady z neuronw ma te pojedynczy akson, ktry wyrasta z ciaa komrkowego niczym pie drzewa. Aksony s bardzo cienkie, ale bywaj bardzo dugie, zwaszcza te, ktre przenosz informacje z palucha do rdzenia krgowego. Tak jak pnie drzew, aksony mog si rozgazia i rozprzestrzenia w rnych kierunkach. Aksony zakoczone s maymi strukturami o gruszkowatym ksztacie zwanymi kolbkami synaptycznymi. Neurony przekazuj informacj zawsze tylko w jednym kierunku: od dendrytw do ciaa komrki i od ciaa wzdu aksonu do kolbki synaptycznej. Z tej kolbki sygnay s przesyane do nastpnych komrek nerwowych. Kiedy dziecko dojrzewa, wyduaj si aksony jego komrek nerwowych oraz wzrasta liczba dendrytw i kolbek synaptycznych, co prowadzi do powstania ogromnej sieci poczonych ze sob komrek umoliwiajcej przesyanie zoonych sygnaw. W miar rozwoju ukadu nerwowego ronie te liczba komrek glejowych, co powoduje, e ukad nerwowy wyglda na gsty". MIELI NA. Aksony licznych neuronw s szczelnie otoczone bia substancj tuszczow, ktra sprawia, e pod mikroskopem wygldaj one niczym cigi biaych serdelkw. Tuszcz oddziela (izoluje) akson od elektrycznie naadowanych czstek, czyli jonw, znajdujcych si w pynie fizjologicznym otaczajcym ukad nerwowy. Osonki mielinowe przeciwdziaaj rozpraszaniu si impulsu elektrycznego przewodzonego w aksonie, wzmagajc w ten sposb skuteczno przesyania informacji. Postpujca mielinizacja stanowi element procesu dojrzewania, ktry umoliwia dziecku rozpoczcie raczkowania, a potem chodzenia w pocztkowym okresie ycia. Niemowlta nie osigaj fizjologicznej gotowoci" do koordynacji wzrokowo-ruchowej i innych czynnoci, dopki mielinizacja nie osignie pewnego stopnia zaawansowania. U ludzi cierpicych na neurologiczne schorzenie zwane stwardnieniem rozsianym osonka mielinowa zostaje zastpiona przez tward substancj, ktra upoledza przewodzenie impulsw nerwowych i zaburza kontrol nad miniami. Uszkodzenie neuronw kontrolujcych oddychanie moe prowadzi do mierci przez uduszenie.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e pojedyncza komrka moe si rozciga! od twojego krgosupa do koca twojego palucha. Tego rodzaju komrki to neurony. W jaki sposb komrki tej dtugoci mog pozostawa mikroskopijne"?

NEURONY: W BANIOWYM LESIE

ozpocznijmy nasz podr po cudownym lesie ukadu nerwowego od komrek nerwowych, czyli neuronw, ktre mona sobie wyobraa jako drzewa, czyli struktury majce gazie, pnie i korzenie. Podobnie jak we wszystkich innych lasach, jedne komrki s umiejscowione obok innych niczym drzewa rosnce obok siebie w gstwinie. Komrki mog te czy si swoimi gaziami" z korzeniami" innych komrek. Drzewa pobieraj z gleby wod i skadniki odywcze. Neurony pobieraj natomiast informacje", otrzymujc je z rnych rde, takich jak wiato, inne neurony czy nacisk na skr, i mog je przekazywa dalej, do nastpnych komrek. Komrki neuronowe komunikuj si midzy sob za pomoc pewnych substancji chemicznych zwanych neuroprzekanikami. Neurony wydzielaj neuroprzekaniki, ktre mog by odbierane przez inne komrki nerwowe, minie i gruczoy. Neuroprzekaniki wywouj zmiany chemiczne w odbierajcych je komrkach, tak e informacje mog wdrowa wzdu ich pnia" i ponownie zosta przetumaczone" na neuroprzekaniki w gaziach", te z kolei mog by wydzielone do niewielkiej przestrzeni oddzielajcej neurony i zosta wchonite" przez korzenie nastpnego neuronu. Kady neuron przekazuje informacje i koordynuje ich przepyw za pomoc impulsw nerwowych.

NEURONY CZUCIOWE I RUCHOWE. Jeeli kto nadepnie ci na paluch, to doznawane przez ciebie wraenia zostaj zarejestrowane przez receptory, czyli neurony czuciowe umieszczone w pobliu powierzchni skry. Nastpnie s one przesiane do rdzenia krgowego i mzgu za porednictwem neuronw czuciowych (aferentnych) osigajcych do kilkudziesiciu centymetrw dugoci. W mzgu ta informacja jest przetwarzana przez neurony asocjacyjne, o dugoci uamka milimetra. W wyniku tego procesu odczuwasz bl i by moe nachodz ci paskudne myli na temat jego sprawcy, ktry wanie ci prosi o wybaczenie. Duo wczeniej nim dojdziesz do jakiego racjonalnego wniosku, co pocz z winowajc (powiedzmy, e jest przystojnym blondynem, ktry wanie zaprosi ci do taca, lub liczn brunetk, z ktr przyszede do dyskoteki), twoje motoryczne komrki nerwowe, czyli neurony ruchowe (eferentne), przesyaj do twojej nogi sygna, ktry sprawia, e zostaje ona wyrwana spod sprawiajcego ci bl ciaru, a ty automatycznie zaczynasz podskakiwa na drugiej nodze. Inne neurony eferentne pobudzaj w tym czasie twoje gruczoy dokrewne, wskutek czego serce zaczyna ci bi szybciej, pocisz si, a wosy na twoich ramionach si unosz! Poniewa blondyn/brunetka jest naprawd przystojny/liczna, bkasz z trudem: Och, to nic!". Jednak zwaywszy na gorczkow aktywno wszystkich tych neuronw, to naprawd jest co!

IMPULS NERWOWY
Woski fizjolog Luigi Galvani (1737-1798) w czasie burzy przeprowadzi szokujcy eksperyment. Podczas gdy jego ssiedzi rozsdnie pozostawali w domu, Galvani z on na otwartej werandzie przymocowywali do piorunochronu gow wieo umierconej aby, ktrej nogi byy poczone drutem ze znajdujc si w ziemi studni. Kiedy nad ich gowami rozjarzya si kolejna byskawica, nogi aby zaczy si porusza. Nie by to jednak nowy sposb przygotowywania abich udek, lecz eksperyment dowodzcy, e informacje, czyli impulsy nerwowe, wdrujce wzdu neuronw maj elektrochemiczn natur. Impulsy nerwowe wdruj z szybkoci od okoo 3 (w neuronach niezmielinizowanych) do okoo 400 kilometrw na godzin (w neuronach zmielinizowanych). Ta prdko nie robi specjalnego wraenia, gdy si j porwnuje z szybkoci, z jak pynie prd w lampie na twoim biurku - prd moe si przemieszcza nawet z prdkoci wiata (300 000 km na sekund). Jednake odlegoci w obrbie ciaa s niewielkie, tak wic wdrwka informacji z palucha do mzgu zajmuje zaledwie jedn pidziesit sekundy. PROCESY ELEKTROCHEMICZNE. Impulsy nerwowe wdruj dziki temu, e zachodzi proces elektrochemiczny. Wewntrz neuronu nastpuj zmiany chemiczne, ktre powoduj przesuwanie si wzdu niego adunku elektrycznego. Kiedy neuron jest w stanie spoczynku, czyli nie jest stymulowany przez ssiadujce z nim komrki nerwowe, w pynie fizjologicznym poza jego bon komrkow jest wicej naadowanych dodatnio jonw sodu (Na+) i naadowanych ujemnie jonw chloru (Cl"), ni si ich znajduje wewntrz neuronu. Wewntrz komrki jest za to wicej ni w rodowisku zewntrznym naadowanych dodatnio jonw potasu oraz wiele anionw, ktre nie s rwnowaone jonami o adunku ujemnym na zewntrz komrki. W konsekwencji wntrze komrki ma wikszy adunek ujemny ni jej otoczenie. Ta rnica potencjaw decyduje o polaryzacji neuronu ujemnym potencjaem spoczynkowym o napiciu okoo -70 miliwoltw w porwnaniu z otaczajcym go pynem fizjologicznym.

BUDOWA NEURONU
Informacje" napywaj do neuronu poprzez dendryty; przesuwaj si wzdfu pojedynczego aksonu, skd s przesyane do jego kolbkowatych zakocze w miniach, gruczoach lub innych neuronach. Zakoczenia aksonalne zawieraj mikroskopijne pojemniki z substancjami chemicznymi zwanymi neuroprzekanikami. Neuroprzekaniki s wydzielane do szczeliny synaptycznej, w ktrej wiele z nich jest wchanianych przez obszary receptorowe na dendrytach neuronw odbierajcych pobudzenie. Zidentyfikowano dotychczas dziesitki substancji penicych funkcj neuroprzekanikw. RYCINA 3.1

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e informacje wdruj do mzgu i z mzgu za pomoc zmian adunkw elektrycznych. To jednak nie koniec historii. Informacje s przekazywane z neuronu do neuronu lub do mini czy gruczotw za porednictwem substancji chemicznych zwanych neuroprzekanikami.

Kiedy jaki obszar na powierzchni neuronu zostanie skutecznie pobudzony przez inne neurony, bona komrkowa na tym obszarze zmienia swoj przepuszczalno dla jonw sodu, umoliwiajc ich napyw do wntrza komrki. W konsekwencji stymulowany obszar najpierw ulega depolaryzacji, a po pewnym czasie staje si naadowany dodatnio w stosunku do otoczenia zewntrznego, czyli nastpuje odwrcenie polaryzacji z ujemnej na dodatni (por. rycina 3.2). Nastpnie przepuszczalno bony komrkowej ponownie si zmienia, uniemoliwiajc dalsze przenikanie jonw sodu do wntrza komrki. Wewntrzna cz zmienionego obszaru komrki nerwowej ma potencja czynnociowy wynoszcy 110 miiwoltw. Potencja ten, dodany do -70 miliwoltw spoczynkowego potencjau komrki powoduje, e dodatni adunek bony komrkowej osiga wielko +40 miiwoltw. Ta zmiana wewntrzna powoduje wzrost przepuszczalnoci ssiedniego obszaru bony komrkowej dla jonw sodu. Rwnoczenie jony potasu s wypompowywane na zewntrz poprzednio pobudzonego obszaru komrki, ktry powraca do swojego potencjau spoczynkowego. W ten sposb impuls nerwowy przemieszcza si wzdu niezmielinizowanego aksonu. Poniewa w miar swego przemieszczania si impuls jest wytwarzany wci od nowa, jego sia nie ulega zmianie. Przewodzenie impulsu elektrycznego wzdu neuronu jest nazywane wyadowaniem neuronu". Niektre neurony ulegaj wyadowaniu w czasie krtszym ni 1/1000 sekundy. Podczas wyadowania nastpuje prba przekazania informacji innym neuronom, miniom lub gruczoom. Jednak inne neurony nie ulegn pobudzeniu, dopki dochodzcy do nich sygna nie przekroczy pewnej wartoci progowej. Sabszy sygna moe wywoa krtkotrwa zmian potencjau elektrycznego bony komrkowej, ale ta zmiana samoistnie zanika, jeeli jej wielko nie osiga tej progowej wartoci.

Komrka nerwowa w cigu sekundy moe przesya setki tego rodzaju informacji. Jednak zgodnie z zasad wszystko albo nic kade wyadowanie neuronu oznacza przekazywanie sygnau o tej samej sile. Do wyadowania neuronu dochodzi czciej, gdy jest on pobudzany przez wiksz liczb innych neuronw. Silniejsze bodce powoduj czstsze (ale nie silniejsze) wyadowania. Przez okres kilku tysicznych sekundy po wyadowaniu neuron pozostaje niewraliwy na bodce, a jego ponowne wyadowanie jest niemoliwe. Jest to okres refrakcji, odpoczynku", w ktrym przechodzenie jonw sodu przez bon komrkow jest niemoliwe. Zwaywszy, e takie okresy refrakcji mog wystpowa kilkaset razy na sekund, wypoczynki neuronw wypada uzna za naprawd byskawiczne!

SYNAPSA
Neuron przekazuje informacj do innego ssiadujcego z nim neuronu poprzez poczenie nazywane synaps. Na synaps skadaj si: kolbki synaptyczne, czyli zakoczenia aksonu przekazujcego impuls (ga"), receptorowy obszar dendrytu (pnia") neuronu odbierajcego sygna oraz wypeniona pynem fizjologicznym przestrze midzy nimi, ktra jest nazywana szczelin synaptyczn (por. rycina 3.1). Cho przewodzone przez neurony impulsy s impulsami elektrycznymi, nie przeskakuj one szczeliny synaptycznej niczym iskra. Kiedy nadchodzcy impuls dotrze do szczeliny synaptycznej, kolbka synaptyczna wydziela do niej pewne substancje chemiczne, ktre przepywaj niczym flota do dendrytu nastpnego neuronu.

NEUROPRZEKAZNIKI
W kolbkach synaptycznych znajduj si mikroskopijne zbiorniki z neuroprzekanikami, czyli pcherzyki synaptyczne. Kiedy impuls dotrze do zakoczenia aksonu (kolbki synaptycznej), pcherzyki synaptyczne uwalniaj neuroprzekaniki do szczeliny synaptycznej. Std mog one wpywa na obszary receptorowe neuronu odbierajcego bodziec. Zidentyfikowano dotd dziesitki substancji penicych rol neuroprzekanikw. Kada z nich ma odmienn budow chemiczn i kada pasuje do okrelonego obszaru receptorowego na dendrycie komrki odbierajcej bodziec. Aby opisa ten proces, czsto przywouje si obraz klucza pasujcego do konkretnego zamka. Nie wszystkie wydzielone czsteczki neuroprzekanika trafiaj do waciwych obszarw receptorowych. Takie lune" neuroprzekaniki albo ulegaj rozpadowi, albo zostaj zreabsorbowane przez kolbki synaptyczne komrki, ktra je wydzielia. Dziaanie niektrych neuroprzekanikw polega na pobudzaniu innych neuronw, a wic wywoywaniu ich wyadowa. Natomiast inne neuroprzekaniki hamuj dziaanie neuronw postsynaptycznych (neuronw odbierajcych stymulacj bodcow), czyli zapobiegaj ich wyadowaniom. Sumaryczna stymulacja uzyskiwana od wszystkich tych neuronw decyduje ostatecznie o tym, czy dany neuron ulegnie wyadowaniu i jakie neuroprzekaniki zostan w tym procesie wydzielone. Neuroprzekaniki bior udzia w rnych procesach - od skurczu mini do reakcji emocjonalnych. Nadmiar lub niedobr pewnych neuroprzekanikw udao si powiza z rnymi zaburzeniami psychicznymi, takimi jak depresja czy schizofrenia.

IMPULS NERWOWY
Kiedy cz neuronu zostaje pobudzona przez inne neurony, btona komrki nerwowej staje si przepuszczalna dla jonw sodu, dziki czemu powstaje potencjat czynnociowy wynoszcy okoto +40 miiwoltw. Ten potencja czynnociowy jest przewodzony wzdtu aksonu. Wyldowanie neuronu nastpuje zgodnie z zasad wszystko albo nic". RYCINA 3.2

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

Choroba Alzheimera nie jest normalnym elementem procesu starzenia si.

cym skurcze mini. Dziaa pobudzajco w synapsach czcych neurony z miniami odpowiedzialnymi za ruchy dowolne, hamujco za w synapsach czcych ukad nerwowy z sercem i niektrymi innymi czciami organizmu. Funkcjonowanie ACh dobrze ilustruj nastpstwa, jakie pociga za sob podawanie kurary. Jest to trucizna wytwarzana z pewnej roliny przez poudniowoamerykaskich Indian, ktrzy uywaj jej podczas polowania. Kiedy nasczony kurar grot strzay rozedrze skr ofiary i trucizna dostanie si do jej organizmu, zapobiega ona przedostawaniu si ACh do receptorw w neuronach postsynaptycznych, wywoujc parali organizmu. U ofiary zostaj zahamowane skurcze mini odpowiedzialnych za oddychanie, wskutek czego nastpuje mier przez uduszenie. Botulizm - choroba spowodowana spoywaniem zatrutego jedzenia polega na uniemoliwieniu wydzielania ACh i pociga za sob skutki podobne do tych, jakie wywouje kurara. ACh wystpuje ponadto w strukturze mzgowej zwanej hipokampem, ktra bierze udzia w powstawaniu zapisw pamiciowych. Spadek poziomu ACh w mzgu prowadzi do upoledzenia procesu zapamitywania informacji. Tu wanie naley wspomnie o chorobie Alzheimera, ktra polega na postpujcym zaburzaniu procesw psychicznych i dotyka okoo 10% osb w wieku powyej 65 lat. Ryzyko zachorowania na ni ronie gwatownie wraz z wiekiem. Cho choroba ta wie si ze starzeniem, jednak nie jest jego nieodczn czci. Chorob Alzheimera cechuje oglne i postpujce nieodwracalne pogarszanie si takich procesw poznawczych, jak pami, mowa i rozwizywanie problemw. W miar postpw choroby dotknici ni ludzie przestaj rozpoznawa twarze osb, ktre znaj od dziesitkw lat, i zapominaj nawet, jak sami si nazywaj (Mendez i in., 1992). W najciszych przypadkach chorzy staj si cakowicie bezradni. Trac zdolno do komunikowania si z otoczeniem, umiejtno chodzenia, potrzebuj pomocy przy jedzeniu i czynnociach zwizanych z higien. Okazjonalne problemy z pamici - w rodzaju zapominania, gdzie si pooyo okulary - mog by naturalnym elementem starzenia si (Abeles, 1997b). Natomiast choroba Alzheimera gboko i w oglny sposb upoledza funkcjonowanie spoeczne i zawodowe. W chorobie Alzheimera nastpuje zanik synaps w hipokampie i korze pkul mzgowych (Tanzi, 1995)1. ACh odgrywa wan rol w hipokampie, ale u osb dotknitych t chorob poziom tego neuroprzekanika w mzgu si obnia. Dlatego te farmakoterapia choroby Alzheimera ma prowadzi do podwyszenia poziomu ACh w mzgu.Wspczenie uywane leki mog jednak tylko w niewielkim stopniu zahamowa tempo zanikania ACh w mzgu (FDA Approves, 1996). D0PAMINA. Dopamina jest neuroprzekanikiem o dziaaniu zasadniczo hamujcym. Jest zaangaowana w procesy regulacji dowolnych czynnoci ruchowych, w procesy uczenia si i pamici oraz pobudzenie emocjonalne. Niedobory dopaminy wystpuj w chorobie Parkinsona - dotknici ni ludzie stopniowo trac kontrol nad swoimi miniami. Pojawiaj si u nich drenie mini i ich gwatowne, nieskoordynowane skurcze. Rozwj objaww w chorobie Parkinsona spowalnia lek L-dopa stymulujcy wydzielanie dopaminy przez mzg.
Topografia i histopatologiczny obraz zmian w chorobie Alzheimera s zoone i zmienne - zanik synaps jest tu tylko jednym z objaww. Jeli wemie si pod uwag og zmian korowych, to w pnej fazie choroby najbardziej naraone na nie s okolice kojarzeniowe, mniej za okolice projekcyjne odbierajce informacje. Paty czoowe nie wydaj si bardziej uszkodzone w porwnaniu choby z patami skroniowymi (por. Kolb, Winshaw [2000]. Fundamentals ofHuman Neuropsychology). Czytelnik zainteresowany tym problemem znajdzie wiele informacji w ksice J. Leszek (red.). (1998). Choroba Alzheimera. Wrocaw: Yolumed (przyp. red.).

ACETYLOCHOLINA. Acetylocholina (ACh) jest neuroprzekanikiem kontroluj-

BIEGACZE NA HAJU"
Dlaczego tysice ludzi biegaj na dtugie dystanse? Uprawianie biegw poprawia funkcjonowanie ukadu sercowo-naczyniowego, zwiksza sit mini i pomaga zwalcza nadwag. Wielu biegaczom dugodystansowym zapewnia take wraenie podwyszonego nastroju (haju") zwizane ze wzmoonym wydzielaniem endorfin. Endorfiny s naturalnymi substancjami wywierajcymi na organizm podobny wptyw jak morfina.

Z poziomem dopaminy w organizmie wizano take schizofreni (por. rozdzia pitnasty). U osb dotknitych t chorob czsto stwierdzano wiksz ni u innych ludzi liczb obszarw receptorowych dopaminy w tych czciach mzgu, ktre s odpowiedzialne za reagowanie emocjonalne. Dlatego te podejrzewa si, e dochodzi u nich do nadmiernego zuycia dopaminy mzgowej. Prowadzi to do halucynacji oraz zaburze mylenia i odczuwania. Fenotiazyny, grupa lekw uywanych w farmakoterapii schizofrenii, blokuj dziaanie dopaminy (Carpenter, Buchanan, 1994). Nic dziwnego zatem, e skutkiem ubocznym ich zaywania s objawy przypominajce chorob Parkinsona, ktre zwalcza si zwykle dodatkowymi lekami, obniajc dawk fenotiazyny lub zmieniajc lek na inny. NORADRENALINA. Noradrenalina jest wytwarzana gwnie przez neurony znajdujce si w pniu mzgu. Dziaa ona zarwno jako neuroprzekanik, jak i hormon. Przyspiesza akcj serca i inne procesy somatyczne oraz jest zaangaowana w oglne pobudzenie ciaa, w procesy dotyczce uczenia si, pamici oraz jedzenia. Nadmiar lub niedobr noradrenaliny jest wizany z zaburzeniami nastroju (por. rozdzia pitnasty). Takie stymulanty, jak kokaina i amfetamina, uatwiaj wydzielanie dopaminy i noradrenaliny, a take hamuj ich resorpcj w synapsach. W rezultacie w ukadzie nerwowym zalega nadmiar tych neuroprzekanikw, co prowadzi do wzrostu wyadowa neuronw, a to powoduje utrzymywanie si wzmoonego pobudzenia. SEROTONINA. Serotonina jest rwnie neuroprzekanikiem o dziaaniu gwnie hamujcym, bierze ona udzia w regulacji pobudzenia emocjonalnego i snu. Niedobory serotoniny s wizane z objadaniem si, alkoholizmem, depresj, agresj i bezsennoci (Azar, 1997b). Narkotyk LSD (por. rozdzia szsty) nasila dziaanie serotoniny i moe take wpywa na stopie zuycia dopaminy. W wypadku LSD podwjne nie oznacza jedno tak". Hamujc dziaanie inhibitora (czynnika hamujcego), LSD nasila aktywno mzgu, co czsto prowadzi do halucynacji.

Najwaniejsze zagadnienia
NEUROPRZEKANIK
Acetylocholina (ACh)

Neuroprzekaniki
FUNKCJE
Kontroluje skurcze mini i zapamitywanie.
UWAG

UKAD NERWOWY
Niedobr wie si z paraliem i chorob Alzheimera.

DZIAANIE
Oglnie pobudzajce (powoduje wyadowanie neuronw odbierajcych bodziec na synapsach midzy neuronami i miniami) Hamujce (przeciwdziaa wyadowaniu neuronw odbierajcych bodziec) Pobudzajce

Dopamina

Bierze udzia w regulowaniu dowolnych czynnoci ruchowych, uczenia si i pamici oraz reakcji emocjonalnych. Dziaa jako neuroprzekanik i jako hormon; przyspiesza procesy somatyczne i jest odpowiedzialna za pobudzenie, uczenie si i pami oraz jedzenie. Uczestniczy w regulowaniu pobudzenia emocjonalnego, nastroju, snu oraz jedzenia. Hamuje odczuwanie blu.

Niedobory prowadz do choroby Parkinsona. Nadmierne zuycie jest wizane ze schizofreni. Nierwnowaga wie si z zaburzeniami afektywnymi.

Noradrenalina

Serotonina

Hamujce

Niedobory wizane s z depresj, agresj, zaburzeniami odywiania i bezsennoci. Moe zwiksza zaufanie do siebie i wiza si z podwyszeniem nastroju.

Endorfiny

Hamujce

ENDORFINY. Sowo endorfina" jest skrtem wyrazw endogenna morfina". Endorfiny wystpuj w ludzkim organizmie w mzgu i krwioobiegu i stanowi substancje oddziaujce podobnie do morfiny i wywoujce zblione skutki. Endorfiny s neuroprzekanikami o dziaaniu hamujcym. Blokuj dziaanie receptorw odpowiedzialnych za odbir impulsw przewodzcych do mzgu informacje o blu. Kiedy dziaanie owych receptorw zostaje zablokowane, substancje chemiczne przenoszce tego typu informacje zostaj unieszkodliwione. Endorfiny mog take wzmacnia poczucie wasnej wartoci i wiza si z uczuciem podwyszonego nastroju, o ktrym wspomina wielu biegaczy na dugie dystanse (Grady, 1997b). Tak wic ukad nerwowy jest cudownym lasem neuronw, w ktrym w kadej chwili, nawet gdy czytasz t stron czy biernie ogldasz telewizj, miliardy kolbek synaptycznych pompuj neuroprzekaniki do szczelin synaptycznych. Powtarza si to setki razy w cigu kadej sekundy. czna aktywno wszystkich tych neuroprzekanikw decyduje o tym, ktre z sygnaw zostan przesane dalej, a ktre zostan wytumione. Nasze dowiadczanie wrae, myli czy poczucia kontroli nad wasnym ciaem wydaje si bardzo odmienne od tych procesw elektrochemicznych. A jednak wanie one stanowi fizyczne podoe naszego psychicznego odczuwania wiata (Greenfield, 1995).

ako dziecko nie uwaaem, aby posiadanie ukadu nerwowego" byo dobrym pomysem. W kocu to niezbyt przyjemne by nerwowym i na przykad podskakiwa, reagujc na kady goniejszy dwik. Potem si dowiedziaem, e ukad nerwowy to nie jest ukad, ktry jest nerwowy". Jest to ukad odpowiedzialny za nasze procesy mylowe, prac serca, koordynacj wzrokowo-ruchow i tym podobne. Dowiedziaem si take, e ukad nerwowy u ludzi jest bardziej skomplikowany ni u jakichkolwiek zwierzt i e mamy najwikszy ze wszystkich zwierzt mzg. To ostatnie jest jednak prawd tylko wtedy, gdy uwzgldnia si proporcj. Ludzki mzg way okoo 1,5 kilograma, podczas gdy mzg sonia czy wieloryba moe by czterokrotnie ciszy. Jednak to u ludzi mzg jest najwikszy w stosunku do ciaru caego ciaa. Mzg stanowi okoo 1/60 wagi naszego ciaa, u sonia 1/1000 ciaru jego ciaa, a u wieloryba - zaledwie 1/10 000 jego cakowitej wagi. Tak wic, jeeli mamy na to ochot, moemy to potraktowa jako pewien powd do dumy. Mzg jest tylko jedn z wielu czci ukadu nerwowego. Nerw jest wizk aksonw i dendrytw. Ukad nerwowy skada si z mzgu, rdzenia krgowego i nerww czcych je z receptorami w narzdach zmysw oraz z efektorami w miniach i gruczoach. Jak wida na rycinie 3.3, mzg i rdze krgowy tworz orodkowy ukad nerwowy (OUN). Neurony czuciowe (wstpujce), ktre odbieraj informacje i przekazuj je do mzgu i rdzenia krgowego, oraz neurony ruchowe (zstpujce), ktre przekazuj informacje z mzgu i rdzenia do mini i gruczow, skadaj si na obwodowy ukad nerwowy.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e ludzki mzg jest wikszy od mzgw zwierzcych. Mzgi soni i wielorybw sq wiksze.

ORODKOWY UKAD NERWOWY

Na orodkowy ukad nerwowy (OUN) skadaj si rdze krgowy i mzg. Przyjrzyjmy si im po kolei. RDZE KRGOWY. Rdze krgowy jest kolumn nerww gruboci kciuka. Przesyaj one informacje z receptorw do mzgu i z mzgu do mini oraz gruczo-

PODZIA UKADU NERWOWEGO

Ukad nerwowy jest zoony z dwch gwnych czci: orodkowego ukadu nerwowego i obwodowego ukadu nerwowego. W skad orodkowego ukadu nerwowego wchodzi mzgowie i rdze krgowy. Obwodowy ukad nerwowy skada si z ukadu somatycznego i autonomicznego. Z kolei ukad autonomiczny dzieli si na cz wspczuln i przywspczuln. RYCINA 3.3

ZASTANW SI
Co oznaczaj w tym tekcie takie terminy, jak informacja" lub sygna"? Czy s uywane zgodnie z twoim rozumieniem ich znaczenia? Czy wiesz o tym, e funkcjonowanie mzgu polega na przesyaniu impulsw elektrycznych? Psychologia polega na badaniu zachowania i procesw psychicznych. Dlaczego zatem psychologw interesuj takie ^biologiczne zagadnienia, jak dziaanie ukadu nerwowego i hormonalnego oraz dziedziczenie?

w rozmieszczonych w caym ciele. Rdze krgowy ma te pewn zdolno do sprawowania rzdw lokalnych". To znaczy kontroluje on niektre reakcje na zewntrzn stymulacj za pomoc odruchw rdzeniowych. Odruch rdzeniowy jest prost, niewymagajc uczenia si reakcj na bodziec, w ktrej mog bra udzia zaledwie dwa neurony - czuciowy (wstpujcy) i ruchowy (zstpujcy; por. rycina 3.4). W niektrych odruchach bierze udzia take trzeci neuron, zwany poredniczcym, poniewa poredniczy on w przesyaniu impulsu nerwowego z neuronu czuciowego do ruchowego. Na rdze krgowy (i mzg) skada si istota szara i istota biaa. Istota szara zawiera niezmielinizowane neurony. Niektre z nich s odpowiedzialne za odruchy rdzeniowe, a inne aksonami s poczone z mzgiem. Istot bia tworz wizki duszych, zmielinizowanych (a zatem biaych) aksonw przekazujcych informacje do mzgu i z mzgu. Jak wida na rycinie 3.4, przedstawiajcej przekrj poprzeczny rdzenia, istota szara, zawierajca take ciaa komrkowe, jest uoona porodku rdzenia i ma ksztat motyla. Jestemy wyposaeni w wiele odruchw. Mrugamy w reakcji na podmuch powietrza. Przeykamy, gdy w ustach nagromadzimy pokarm. Jeeli kto nas uderzy tu poniej kolana, to automatycznie podskakuje nam noga, co jest wiadectwem prawidowego funkcjonowania naszego ukadu nerwowego. Wydalanie moczu i wyprnianie si s odruchowymi reakcjami na wzrost cinienia w pcherzu bd jelicie grubym. Rodzice spdzaj zwykle cae tygodnie na treningu czystoci niemowlt, czyli uczeniu ich, jak zaangaowa mzg do tego pocztkowo automatycznego procesu. To, e uczymy si kontrolowania takich odruchw bezwarunkowych, czyni moliwym istnienie cywilizacji.

W reakcjach seksualnych take mona wyrni wiele odruchw. Pobudzanie narzdw pciowych prowadzi do erekcji u mczyzn oraz zwilgotnienia pochwy u kobiet (oba te odruchy umoliwiaj odbycie stosunku seksualnego), a take do mimowolnych skurczy mini podczas orgazmu. Jako odruchy, procesy te mog nie angaowa mzgu, cho najczciej bierze on udzia w ich regulacji. Uczucie namitnoci, wspomnienie przyjemnego kontaktu seksualnego z przeszoci czy fantazje seksualne zwykle maj swj udzia w ludzkiej reakcji seksualnej, a oznaczaj przesyanie informacji z mzgu do narzdw pciowych za porednictwem rdzenia krgowego (Rathus i in., 1997). MZG. Kade przedstawienie ma swoj gwiazd, a niewtpliw gwiazd ludzkiego ukadu nerwowego jest mzg. Za pikny, owalny ksztat naszej gowy i jej wielko odpowiedzialne s wanie ksztat i wielko naszego mzgu. W caym krlestwie zwierzt czowiek (czyli ty i pozostae sze miliardw ludzi) jest niepowtarzalny z uwagi na swoje zdolnoci do uczenia si i mylenia, za ktre odpo2 wiada mzg. Mzg mczyzn jest przecitnie o 15% wikszy od mzgu kobiet (Blum, 1997). Feministki mogyby teraz stwierdzi, e wicej niekoniecznie oznacza lepiej. I miayby racj, poniewa w wypadku ludzkiego mzgu liczy si nie tyle jego wielko, ile liczba znajdujcych si w nim pocze synaptycznych. Co wicej, mzgi kobiet pracuj na wyszych obrotach" od mzgw mczyzn. Kobiety metabolizuj wicej glukozy i przy wielu zadaniach zdaj si angaowa wiksz cz swojego mzgu ni mczyni (Blum, 1997). Przyjrzyjmy si bliej budowie mzgu przedstawionej na rycinie 3.5. Rozpoczniemy od tyu gowy, gdzie rdze krgowy czy si z mzgiem, po czym bdziemy si posuwa do przodu. Dolna cz mzgu, czyli tyomzgowie, zawiera trzy gwne struktury: rdze przeduony, most i mdek. Liczne drogi nerwowe za porednictwem rdzenia przeduonego cz rdze krgowy z mzgiem. Rdze przeduony zarzdza wanymi funkcjami yciowymi, takimi jak praca serca, cinienie krwi i oddychanie. Odgrywa take wan rol w kichaniu, kaszlu i nie. Most jest struktur pooon za rdzeniem przeduonym; nazywa si tak dlatego, e skada si z wizek przechodzcych przeze nerww. Przewodz one informacje o ruchach ciaa i bior udzia w regulacji uwagi, snu i czuwania oraz w oddychaniu. Przed mostem jest umieszczony mdek, ktrego dwie pkule s odpowiedzialne za utrzymywanie rwnowagi i kontrol czynnoci motorycznych, czyli ruchw ciaa. Uszkodzenie mdku moe prowadzi do upoledzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, trudnoci z utrzymywaniem rwnowagi i do spadku napicia mini. W tyomzgowiu zaczyna si te ukad siatkowaty, ktry rozciga si poprzez rdmzgowie a do niszych czci przodomzgowia. Ten ukad odgrywa istotn rol w regulacji uwagi, snu i wzbudzenia. Uszkodzenie ukadu siatkowatego moe prowadzi do stanu komy. Jego stymulacja powoduje przesyanie informacji do kory mzgowej, zwikszajc czujno naszej uwagi i uwraliwiajc j na informacje napywajce z narzdw zmysw. Elektryczna stymulacja tej struktury powoduje obudzenie si picego zwierzcia. Specyfiki znane jako depresory OUN (np. alkohol) czciowo hamuj aktywno ukadu siatkowatego. Nage, gone dwiki pobudzaj ten ukad i powoduj przebudzenie si. Jednake ukad siatkowaty moe si sta wybirczy w wyniku uczenia si, dziki czemu moe odgrywa rol filtra stymulacji. Wskutek jego dziaania pewne informacje mog by przepuszczane na wysze pitra mzgu, podczas gdy inne s przez
2

Neuron ruchowy

Istota szara

Rdze krgowy

UK ODRUCHOWY
Przekrj poprzeczny rdzenia krgowego ukazuje neuron czuciowy i neuron ruchowy, ktre s odpowiedzialne za odruch kolanowy. W niektrych odruchach uczestnicz take neurony poredniczce midzy neuronami czuciowymi i ruchowymi. RYCINA 3.4

Warto zauway, e rnice redniej masy ciaa midzy mczyznami a kobietami niweluj opisan rnic wagi mzgu. Wskazywano rwnie, e wskanik masa mzgu/masa ciaa" jest u kobiet korzystniejszy (przyp. red.).

niego odsiewane. Na przykad rodzic odpowiedzialny w danym momencie za dziecko moe si budzi, usyszawszy jego ruch, cho nie budz go nawet silniejsze odgosy ruchu ulicznego. Drugi rodzic, ktry w danej chwili nie jest za dziecko odpowiedzialny, moe spa nawet przy gonym paczu niemowlcia. Jeeli jednak nastpi zmiana rl, na przykad pierwszy rodzic wyjedzie, to ukad siatkowaty drugiego rodzica bardzo szybko stanie si wraliwy na dwiki wywoywane przez dziecko. Ta wraliwo moe z kolei szybko zanika po powrocie pierwszego rodzica do domu. W rdmzgowiu znajduj si te obszary odpowiedzialne za widzenie i syszenie, cznie z obszarami kontrolujcymi odruchy wzrokowe, takie jak rozszerzanie si renic i ruchy gaki ocznej.

Kora mzgowa

na

Bruzda i zakrt powierzchni kory mzgowej Spoido wielkie

Wzgrze ----rdmzgowie

Najwaniejszymi strukturami przodomzgowia s wzgrze, podwzgrze, ukad limbiczny (rbkowy) i kora mzgowa. Wzgrze znajduje si w centralnej czci mzgu i skada si z dwch jajowatych struktur. Peni one funkcj stacji przekanikowej w przesyaniu informacji sensorycznej. Wkna nerwowe z narzdw zmysowych wchodz do dolnej czci wzgrza, a z jego czci grnej wychodz wkna, ktrymi informacja poda do kory mzgowej. Wzgrze przekazuje na przykad informacj sensoryczn z oczu do wzrokowych obszarw kory. Ta struktura jest rwnie zaangaowana w kontrol snu i uwagi, wsplnie z innymi czciami mzgu. Poniej wzgrza, a powyej przysadki mzgowej jest umieszczone podwzgrze. Cho way ono zaledwie cztery gramy, to jednak sprawuje kontrol nad autonomicznym ukadem nerwowym i ukadem hormonalnym. Odgrywa wic istotn rol w regulacji temperatury ciaa, koncentracji pynw, przechowywaniu skadnikw odywczych oraz w regulacji rnych aspektw procesw motywacyjnych i emocjonalnych. Liczne funkcje podwzgrza mona bada za pomoc implantowania w nim elektrod i obserwowania skutkw elektrycznej stymulacji jego obszarw. Okazao si, e podwzgrze bierze udzia w regulacji godu i pragnienia, zachowa seksualnych i rodzicielskich oraz agresji. U niszych zwierzt stymulacja rnych obszarw podwzgrza moe wyzwala instynktowne zachowania, takie jak walka, poszukiwanie partnera seksualnego, a nawet budowanie gniazda. Kanadyjscy psychologowie James Olds i Peter Milner (1954) popenili w latach pidziesitych wspania pomyk. Prbowali umieci elektrod w ukadzie siatkowatym eksperymentalnego szczura, aby sprawdzi, w jaki sposb stymulacja tej struktury wpywa na przebieg procesw uczenia si. Jednake Olds by psychologiem spoecznym i biopsychologi zajmowa si jedynie ubocznie. Omykowo umieci elektrod w pewnym obszarze podwzgrza, ktry szybko zosta nazwany orodkiem przyjemnoci", poniewa okazao si, e zwierz bdzie wielokrotnie powtarza kad reakcj, ktra powodowaa stymulacj tego obszaru (por. rycina 3.6). Termin orodek przyjemnoci" jest jednak niezbyt czsto uywany, poniewa przypisuje on szczurom przeywanie emocji podobnych do ludzkich. Jednak musi tu chodzi o co w rodzaju przyjemnoci, skoro szczury w celu stymulowania elektrycznego tego obszaru naciskaj na dwigni tysice razy na godzin, a do zupenego wyczerpania (Olds, 1969).

Mdek

Uktad siatkowaty

ORODEK PRZYJEMNOCI" W MZGU

Szczur z elektrod umieszczon w pewnym obszarze podwzgrza (zwanym orodkiem przyjemnoci) szybko si uczy dostarczania sobie stymulacji elektrycznej poprzez naciskanie dwigni.
IL<LIKF:T-H'1

GWNE CZCI SKADOWE MZGU LUDZKIEGO

RYCINA 3.5

Podwzgrze jest rwnie wane u ludzi jak u zwierzt. Na nieszczcie (lub na szczcie) nasze orodki przyjemnoci nie s jeszcze tak dokadnie okrelone jak u szczurw. Ponadto nasze reakcje na informacje pochodzce z podwzgrza maj mniej instynktowny charakter i pozostaj pod wikszym wpywem takich procesw poznawczych, jak mylenie, podejmowanie decyzji i wartociowanie, ktre s czci tego, co stanowi istot czowieczestwa. Ukad limibiczny (rbkowy) tworzy wiele struktur, w tym ciao migdaowate, hipokamp i cz podwzgrza (rycina 3.7). Rozciga si on wzdu wewntrznego brzegu kory mzgowej i jest w peni rozwinity jedynie u ssakw. Bierze udzia w regulacji pamici i procesw emocjonalnych oraz popdu godu, popdu pciowego i agresji. Ludzie z uszkodzonym hipokampem potrafi wydoby z pamici odlege wspomnienia3, lecz nie s w stanie trwale zapamita adnych nowych informacji. W rezultacie mog na przykad dzie w dzie czyta t sam gazet, nie zdajc sobie sprawy z tego, e ju j czytali, albo kolejny raz przedstawia si osobie, z ktr rozmawiali ju przed kilkoma godzinami (Suire, 1996). Ciao migdaowate skada si z dwch podobnych do siebie, niewielkich struktur o ksztacie migdaw. Badania nad konsekwencjami stymulacji elektrycznej ciaa migdaowatego lub jego wycicia wskazuj, e ta struktura jest odpowiedzialna za zachowania agresywne u map, kotw i innych zwierzt. W pierwszej poowie XX wieku Heinrich Kluver i Paul Bucy (1939) wycinali czci ciaa migdaowatego rezusom. Mapy te normalnie s do zadziorne, gotowe ugry czy podrapa napastnika, ale wycicie ciaa migdaowatego czynio je agodnymi jak gobie. Zanikaa ich agresja w stosunku do ludzi i nawet pozwalay si szczypa. Jednoczenie elektryczna stymulacja tej samej czci ciaa migdaowatego, ktr Kluver i Bucy wycinali, prowadzi do automatycznego pojawiania si tak zwanej reakcji wciekoci, na przykad u kotw polega ona na

wyginaniu grzbietu i prychaniu, ktre stanowi przygotowanie do ataku. Natomiast stymulacja innej czci ciaa migdaowatego powoduje, e kot kurczy si ze strachu nawet na widok myszy4. Wypeniajca jam czaszki cz ukadu nerwowego zwana jest mzgowiem (por. rycina 3.5). Zasadnicz, najwiksz i susznie gloryfikowan cz mzgowia stanowi waciwy mzg (cerebrum). Gwny i najbardziej widoczny jego skadnik, czyli kresomzgowie (drugi poza midzymzgowiem skadnik przodomzgowia), ma pofadowan powierzchni - kor mzgow, w ktrej obserwujemy wypukoci zwane zakrtami. Dziki nim dua powierzchnia kory moe si zmieci w stosunkowo niewielkiej objtoci. Zagbienia w korze mzgowej nazywane s bruzdami. Najwaniejsza z nich - szczelina poduna - dzieli mzg na dwie pkule. Pkule s poczone spoidem wielkim (ciaem modzelowatym), czyli grub wizk tworzon przez okoo 200 milionw wkien nerwowych.

OBWODOWY UKAD NERWOWY

Na obwodowy ukad nerwowy skadaj si neurony czuciowe (wstpujce) i ruchowe (zstpujce), ktre przesyaj informacje do OUN i z OUN. Bez obwodowego ukadu nerwowego nasz mzg byby odizolowany od wiata - nie byby w stanie ani go spostrzega, ani na oddziaywa. Dwie gwne czci obwodowego ukadu nerwowego to ukad somatyczny i autonomiczny. SOMATYCZNY UKAD NERWOWY. Ten ukad zawiera neurony czuciowe (wstpujce) i ruchowe (zstpujce). Przekazuj one do mzgu midzy innymi informacje na temat tego, co widzimy, syszymy, odczuwamy wchem i dotykiem. Dziki temu moemy dowiadcza pikna i brzydoty wiata, jego fizycznych rozkoszy i cierpie. Informacje przekazywane z mzgu i rdzenia krgowego do somatycznego ukadu nerwowego pozwalaj kontrolowa dowolne ruchy ciaa, takie jak podniesienie rki, mruganie czy chodzenie, a take oddychanie i ruchy niezbdne do przyjcia waciwej pozycji ciaa i utrzymania rwnowagi. AUTONOMICZNY UKAD NERWOWY. Autonomiczny ukad nerwowy (AUN) dziaa automatycznie, zarzdzajc funkcjami gruczow i mini narzdw wewntrznych. To AUN kontroluje takie czynnoci, jak praca serca, oddychanie, trawienie czy rozszerzanie renic. Czynnoci te mog by wykonywane automatycznie, take podczas snu. Jednak nad niektrymi z nich mona sprawowa wiadom kontrol. Mona na przykad celowo regulowa oddychanie. Takie metody jak biologiczne sprzenie zwrotne czy joga pozwalaj uzyska kontrol nad zazwyczaj automatycznymi czynnociami, w rodzaju czstoci skurczw serca (na minut) czy cinienia krwi. AUN skada si z dwch gazi" czy podukadw: wspczulnego (sympatycznego) i przywspczulnego (parasympatycznego). Dziaaj one w sposb antagonistyczny. Jak pokazuje rycina 3.8, wiele narzdw wewntrznych i gru-

Przegroda

Sklepienie

Jdra przegrody Podwzgrze

Opuszka wchowa

Przysadka mzgowa

Ciato migdatowate Zakrt obrczy Wzgrze Hipokamp

UKAD LIMBICZNY (RBKOWY)

RYCINA 3.7

S to wspomnienia poprzedzajce uszkodzenie mzgu na przykad o rok lub wicej (przyp. red.).

Wyniki przytaczane przez Autora wyjania si wspczenie, wskazujc na wspudzia ciaa migdaowatego w procesach identyfikacji emocjonalnego znaczenia bodca (zwaszcza tego, czy jest on negatywny i/lub zagraajcy). Obserwowane reakcje zwierzt s nastpstwem tej identyfikacji. Wicej informacji znajdzie czytelnik w: J. Le Doux (2000). Mzg emocjonalny. Prze. A. Jankowski. Pozna: Media Rodzina oraz: A. R. Damasio (1999). BdKartezjusza. Prze. M. Karpiski Pozna: Rebis (przyp. red.).

czow pozostaje pod wpywem obu czci AUN. Oglnie rzecz biorc, wspczulna cz AUN jest najbardziej aktywna w procesach zuywania energetycznych zasobw organizmu, na przykad w czasie reakcji walki/ucieczki w razie pojawienia si niebezpieczestwa w postaci tygrysa lub perspektywy wzrostu czynszu za mieszkanie. Natomiast cz przywspczulna jest aktywna w procesach odnawiania zasobw energetycznych, na przykad poprzez jedzenie. Kiedy si czego obawiamy, wspczulna cz AUN powoduje przyspieszenie akcji serca. Kiedy si relaksujemy, cz przywspczulna powoduje jej zwolnienie. Przywspczulny AUN stymuluje procesy trawienia, ktre s hamowane przez wspczulna cz AUN. Poniewa w stanach lku czy strachu dominuje dziaanie czci wspczulnej, te uczucia mog wywoywa niestrawno. AUN stanowi szczeglny przedmiot zainteresowania psychologw, poniewa jego dziaanie wie si ze stanami emocjonalnymi, takimi jak lk czy mio. U niektrych osb wspczulny AUN zdaje si nadmiernie reaktywny - ich ciaa wykazuj charakterystyczny dla lku stan nawet pod nieobecno zewntrznych zagroe (por. rozdzia pitnasty).

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e strach moe wywoywa niestrawno. Kiedy si boisz, dominuje u ciebie wsptczulna cz AUN, podczas gdy trawienie jest pobudzane przez aktywno jego czci przywsptczulnej. A poniewa aktywno czci wspczulnej moe hamowa aktywno czci przywsptczulnej, strach moe powstrzymywa trawienie.

ZASTANW SI
Czy wydaje ci si moliwe, aby reakcje seksualne miay charakter odruchowy? Wyjanij, dlaczego tak lub dlaczego nie. Co wiedziae o nerwach" przed przeczytaniem tego rozdziau? Jak maj si do tej wiedzy przedstawione tu definicje nerwu" i neuronu"? Czy zdarzyo ci si kiedykolwiek straci apetyt lub wymiotowa z powodu lku lub strachu? Jakie procesy biologiczne s odpowiedzialne za to, e stany lkowe mog powodowa zaburzenia trawienia?

KORA MZGOWA

dbieranie wrae i aktywno miniowa s uzalenione od dziaania licznych czci ukadu nerwowego. Jednak czynnoci charakterystyczne wycznie dla ludzi - mylenie i posugiwanie si jzykiem - zale od dziaania pkul mzgowych.

GEOGRAFIA KORY MZGOWEJ

Kada z pkul mzgowych dzieli si na cztery czci zwane patami, co przedstawia rycina 3.9. Z przodu, przed bruzd rodkow znajduje si pat czoowy. Z drugiej strony bruzdy rodkowej rozciga si pat ciemieniowy. Na powierzchni bocznej pkuli mzgowej pod bruzd boczn jest pooony pat skroniowy. Wreszcie za patem skroniowym i poniej ciemieniowego znajduje si pat potyliczny. Gdy wiato dotrze do siatkwki oka, nastpuje wyadowanie neuronw w pacie potylicznym, wskutek czego zaczynamy widzie" (to znaczy nastpuje projekcja obrazu z siatkwki do mzgu). Wraenia wzrokowe wywouje rwnie bezporednia stymulacja neuronw kory potylicznej - ich elektryczne dranienie powoduje, e wydaje nam si, i widzimy byski, nawet jeeli przebywamy w cakowicie zaciemnionym pomieszczeniu lub mamy przepask na oczach.

DZIAANIE WSPCZULNEJI PRZYWSPCZULNEJ CZCI AUTONOMICZNEGO UKADU NERWOWEGO

Dziaanie przywsptczulnej czci AUN polega oglnie na odbudowywaniu energetycznych zasobw organizmu. Cz wsptczulna jest natomiast najbardziej aktywna podczas dziata zuywajcych te zasoby. Obie te czci AUN wywieraj czsto antagonistyczny, przeciwstawny wpyw na obsugiwane" przez siebie narzdy wewntrzne. RYCINA 3.8

Przekrj poprzeczny przez obszar czuciowy i ruchowy kory mzgowej widzianej od przodu Obszar uczuciowy Obszar ruchowy

Okolica suchowa jest natomiast pooona w pacie skroniowym i rozciga si wzdu bruzdy bocznej. Dwiki powoduj drganie pewnych struktur w uchu (por. rozdzia pity), skd informacja jest przesyana do suchowego obszaru kory, ktry wykazuje aktywno podczas syszenia dwikw. Syszysz dwik, kiedy neurony wyadowuj si w tym obszarze. Tu za bruzd rodkow, w pacie ciemieniowym, znajduje si kora czuciowa, obszar, do ktrego docieraj informacje z caej powierzchni ciaa - wraenia dotykowe oraz zwizane z temperatur, blem i ruchem. W zalenoci od tego, czy krcisz palcem doni, czy podnosisz nog, nastpuje wyadowanie rnych neuronw tego obszaru. Jeeli neurochirurg dokonaby precyzyjnej stymulacji elektrycznej rnych neuronw rozmieszczonych w tym obszarze, to byby gotw przysic, e kto dotkn twojej rki czy nogi. Rycina 3.9 pokazuje nieproporcjonalnie du reprezentacj twarzy i gowy w korze czuciowej w porwnaniu z - powiedzmy - nog czy plecami. Ta nadreprezentacja jest jedn z przyczyn, dla ktrych twarz i gowa s znacznie wraliwsze na dotyk ni inne czci ciaa. Przed wielu laty5 wykryto, e pacjenci z uszkodzeniami jednej pkuli mzgowej ujawniaj ubytki funkcji czuciowych lub ruchowych po przeciwnej stronie ciaa poniej poziomu gowy. Doprowadzio to do odkrycia, e nerwy czuciowe i ruchowe krzyuj si w mzgu i innych okolicach. Pkula lewa otrzymuje impulsy z prawej strony ciaa i kontroluje ruchy teje strony, a prawa pkula jest powizana z lew stron ciaa. Jak spowodowa umiech mapy? Jednym ze sposobw jest zamocowanie elektrody w korze ruchowej i przesanie tam impulsu elektrycznego. Przyjrzyjmy si, na czym to polega. Kora ruchowa (motoryczna) znajduje si w pacie czoowym i jest oddzielona bruzd rodkow od znajdujcej si w pacie ciemieniowym kory czuciowej (sensorycznej). Wyadowania neuronw kory ruchowej wywouj ruchy poszczeglnych czci ciaa. Przed ponad stu laty niemieccy uczeni elektrycznie stymulowali kor ruchow u psw i zaobserwowali, e prowadzi to do skurczw mini (Fritsch, Hitzig, 1870). Od tego czasu badacze ukadu nerwowego sporzdzili map kory ruchowej u ludzi i wielu zwierzt, umieszczajc w poszczeglnych obszarach mzgu elektrody i badajc, jakie czci ciaa si poruszaj wskutek takiej stymulacji. Na przykad Jose Delgado spowodowa u jednego ze swoich pacjentw zaciskanie pici, w chwili gdy chcia on rozluni do. Czowiek ten powiedzia wwczas do badacza: Paska elektryczno, doktorze, jest silniejsza od mojej woli" (Delgado, 1969, s. 114). Delgado w podobny sposb wywoywa umiech mapy, tysice razy pod rzd. Gdyby neurochirurg stymulowa pewien obszar kory ruchowej w twojej prawej pkuli, spowodowaoby to podniesienie przez ciebie lewej nogi. Czynno ta zostaaby odczuta dziki korze czuciowej i mgby si dugo zastanawia, czy sam chciae t nog podnie!

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

to prawda, e gdyby neurochirurg dokona elektrycznej stymulacji odpowiedniego obszaru twojej kory, byby gotowy przysic, e kto dotkn twojej nogi.

MYL, JZYK A KORA MZGOWA

Obszary kory mzgowej niezaangaowane bezporednio w odczuwanie lub wykonywanie czynnoci motorycznych s nazywane kor kojarzeniow (asocjacyjn). To te obszary kory mzgowej umoliwiaj tak szeroki zakres i tak gboko procesw ludzkiego uczenia si, mylenia, posugiwania si jzykiem i ludzkiej pamici. Okazuje si, e przednia cz mzgu, pooona w pobliu
5

GEOGRAFIA KORY MZGOWEJ

Kora mzgowa dzieli si na cztery paty: czoowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny. Obszar wzrokowy znajduje si w pacie potylicznym, a suchowy - w pacie skroniowym. Obszary czuciowe i ruchowe le naprzeciw siebie po obu stronach bruzdy rodkowej. Co by si stao, gdyby neurochirurg dokona stymulacji obszaru czuciowego lub ruchowego podczas operacji mzgu? RYCINA 3.9

Wzmiank o zwizku jednostronnego uszkodzenia mzgu i paraliu po stronie przeciwnej znajdujemy ju w traktatach medycznych przypisywanych Hipokratesowi (ok. 400 p.n.e.) (przyp. tum.).

P R O F I L U
samego Broki). Broca byi pierwszym uczonym, ktry zaobserwowa zwizek pomidzy zaburzeniami mowy a umiejscowieniem w mzgu uszkodzenia, ktre je spowodowao. W roku 1861 na oddzia chirurgiczny szpitala przy paryskim przytuku La Bicetre przyjto pidziesiciojednoletnicgo pacjenta nazwiskiem Lcborgne (czowiek ten znalaz si te w przytuku 21 lat wczeniej, gdy utraci zdolno mwienia). Cierpia on na gangren nogi. Pacjent w, jak si okazao, dobrze rozumia wszystko, co do niego mwiono, kiedy jednak prbowa sam co powiedzie, najczciej wypowiada nic nieznaczc sylab tan", niekiedy za, w momentach frustracji, potrafi wyrazi swoje emocje gonym Na Boga!".

Jednym z zainteresowa francuskiego chirurga, Paula Broki (1824-1880), bya kraniometria, czyli pomiary czaszki. Broca by przekonany, e rozmiary czaszki wi si z poziomem inteligencji (co - oglnie mwic - okazao si nieprawd). Twierdzi, e mzgi osb dojrzaych s wiksze od mzgw osb w podeszym wieku; ponadto s wiksze u ras wyszych" w porwnaniu z niszymi", u mczyzn w porwnaniu z kobietami, u osb odnoszcych yciowe sukcesy w porwnaniu z nieudacznikami. Broca wietnie zdawa sobie spraw z danych zaprzeczajcych jego pogldom. Wiedzia, e mzgi Azjatw s zwykle mniejsze od mzgw Europejczykw, cho ci pierwsi s co najmniej rwnie bystrzy jak drudzy. Wiedzia o istnieniu wybitnie inteligentnych kobiet i kryminalistw z duymi mzgami. Nie przeszkadzao mu to wierzy wraz z innymi przedstawicielami tego podejcia we wspomniane wyej rnice. Po mierci Broki stwierdzono, e wielko jego mzgu tylko nieznacznie przekraczaa przecitn - a wic aden powd do dumy (z punktu widzenia

czoa, jest mzgowym centrum wykonawczym, w ktrym powstaj plany i podejmowane s decyzje (Gazzaniga, 1997; Godman-Rakic, 1995). Obszary kory w patach czoowych s zaangaowane w funkcje pamiciowe konieczne do rozwizywania problemw i podejmowania decyzji (Goldman-Rakic, 1995; Goleman, 1995b). Obszary te s powizane z rnymi okolicami kory czuciowej i przetwarzaj rne rodzaje informacji zmysowej (sensorycznej). Nastpuje w nich przypominanie i przetwarzanie danych wzrokowych, suchowych i wywodzcych si z innych zmysw, podobnie jak w pamici operacyjnej komputera dochodzi do wydobywania i przetwarzania danych zapisanych na dysku (Hilts, 1995). Pewne obszary kory wzrokowej w pacie potylicznym ujawniaj aktywno na widok linii pionowych, inne - tylko w reakcji na linie poziome. Cho na poszczeglne elementy stymulacji wzrokowej mog reagowa rne grupy neuronw, to jednak dziki korze kojarzeniowej nastpuje integracja tych danych. W konsekwencji widzimy pudeko lub samochd czy map, a nie mieszank linii poziomych i pionowych.

torycznej, a ta przesya sygnay do mini garda i ust odpowiedzialnych za wytwarzanie dwikw mowy. Osoby z uszkodzeniem pola Wernickego mog cierpie na afazj Wernickego, ktra polega na upoledzeniu rozumienia jzyka i na trudnociach z przywoaniem sw odpowiednich do wyraenia wasnych myli. Takie osoby zwykle potrafi mwi w sposb pynny i z zachowaniem poprawnej skadni. wiadczy to o tym, e pole Wernickego jest odpowiedzialne za rozumienie relacji pomidzy sowami i ich znaczeniem. Natomiast uszkodzenie pola Broki powoduje, e czowiek mwi powoli i z trudem, prostymi zdaniami. Takie ruchowe upoledzenie mowy nazywane jest afazj Broki.

LEWY MZG, PRAWY MZG?

Czsto mwi si o lewopkulowcach" i prawopkulowcach". Okrelenia te odzwierciedlaj powszechne przekonanie, e kada z pkul mzgu jest odpowiedzialna za odmienne funkcje (jak to pokazano na rycinie 3.11). Zgodnie z tym pogldem osoby, u ktrych dominuje pkula lewa, powinny by racjonalne i kierowa si reguami logicznymi, a te z dominacj pkuli prawej winny si cechowa intuicj, twrczoci i uczuciowoci. Zapewne najlepiej powinni si mie ci szczciarze, u ktrych wystpuje pewnego rodzaju zrwnowaenie" obu pkul - powinni by zdolni zarwno do logicznego mylenia, jak i bogatego ycia emocjonalnego. Podobnie jak to bywa z wieloma innymi popularnymi przekonaniami, wyobraenie o wpywie dominacji lewej lub prawej pkuli na osobowo czowieka wydaje si w najlepszym razie przesadzone. Badania wskazuj, e u osb praworcznych pkula lewa jest wzgldnie silniej zaangaowana w intelektualne czynnoci wymagajce analizy logicznej i zdolnoci do rozwizywania problemw (Gazzaniga, 1995). Natomiast pkula niedominujca (zwykle prawa) jest sprawniejsza w funkcjach przestrzennych (ukadaniu puzzli), rozpoznawaniu twarzy, rozrnianiu kolorw, reakcjach estetycznych i emocjonalnych, rozumieniu przenoni i twrczym myleniu matematycznym.

FUNKCJE JZYKOWE. Prawa i lewa pkula mzgu duplikuj wiele wykonywanych przez siebie czynnoci. Jednak pkule bardzo si te rni pod pewnymi wzgldami. Pkula lewa zawiaduje funkcjami jzykowymi u prawie wszystkich osb praworcznych i u dwch trzecich osb leworcznych (Pinker, 1994a). Drogi czuciowe krzyuj si w mzgu. Tak Sze dni pniej Leborwic dominacja pkuli lewej wie si z dominacj gne zmar, a Broca dokona prawego ucha i odwrotnie. Jednake mzg zachowujego autopsji, stwierdzajc w lewej pkuli mzgu istje tu pewn plastyczno a do trzynastego roku ynienie uszkodzonego obszacia czowieka. W rezultacie u dzieci traccych lew ru, rozmiarami zblionego pkul (np. w wyniku operacji neurochirurgicznej do kurzego jajka. Miejsce to majcej na celu leczenie padaczki) funkcje jzykowe nazywamy dzi polem Brozostaj przejte przez pkul praw (Zuger, 1997b). ki. Broca doszed do wnioW pkuli dominujcej (zwykle lewej) znajduj sku, e wanie w tej okolicy mzgu jest zlokalizowana si dwa podstawowe dla jzyka obszary: pole Broki mowa. i pole Wernickego (por. rycina 3.10). Uszkodzenie kadego z nich prowadzi zwyke do afazji - upoledzenia rozumienia i formuowania wypowiedzi. Pole Wernickego ley w pacie skroniowym w pobliu kory suchowej i reaguje gwnie na informacje suchowe. Jednak gdy czytasz t stron, informacja wzrokowa jest rejestrowana przez kor wzrokow w pacie potylicznym. Nastpnie zostaje ona przekodowana na informacj suchow i zostaje przesana do pola Wernickego. Jeeli zdarza ci si bezgonie wypowiada" sowa przy ich czytaniu, to dzieje si tak dlatego, e pole Wernickego przesya informacje do pola Broki za porednictwem wkien nerwowych. Pole Broki znajduje si w pacie czoowym w pobliu tej czci kory motorycznej, ktra kontroluje czynnoci jzyka, garda i innych czci gowy uywanych podczas mwienia (Pinker, 1994b; Raichle, 1994). Pole Broki przetwarza t informacj i wysya sygnay do kory mo-

Pole Broki

Pole Wernickego

POLA BROKI I WERNICKEGO W KORZE MZGOWEJ

Obszary pkuli dominujcej najbardziej zaangaowane w funkcje mowy to pole ruchowe mowy Broki i pole czuciowe mowy Wernickego. Uszkodzenie kadego z nich powoduje afazj - zaburzenie procesw wypowiadania si bd rozumienia jzyka mwionego. RYCINA 3.10

Pomimo tych rnic, mylenie, e pkule mzgu funkcjonuj oddzielnie, e niektrzy z nas s rzeczywicie lewo-, a niektrzy prawopkulowi, byoby bdne (Gazzaniga, 1995). Funkcje obu pkul czciowo si pokrywaj i zwykle obie pkule reaguj rwnoczenie, gdy skupiamy na czym uwag. T wspprac pkul zapewnia spoido wielkie - wizka 200 milionw aksonw czcych obie czci.

RCZNO - CZY LEWORf CZNO JEST PRZEKLESTWEM?

Co maj ze sob wsplnego Micha Anio, Leonardo da Vinci, Pablo Picasso i Steve Young? Nie, nie wszyscy s artystami - ten ostatni jest futbolist. Ale wszyscy oni s leworczni. Bycie makutem" jest czsto uwaane za wad - mwimy, e kto ma dwie lewe rce" albo e co wzi na lewo", majc na myli, e to ukrad. W wielu jzykach europejskich wartoci s przyporzdkowane w ten sam sposb - lewy to tyle, co zy lub niezrczny, prawy to tyle, co dobry i waciwy. Okoo 8-10% ludzi jest leworczna. Rczno zazwyczaj rozpoznaje si na podstawie tego, ktr rk dany czowiek pisze. Przejawia si ona take w innych sposobach uycia rki (trzymanie rakiety tenisowej, rzucanie piki). Leworczno jest powszechniejsza wrd chopcw ni dziewczt.

LEWORCZNO
Czy osoby leworczne maj dwie lewe rce", czy te s rwnie sprawne jak osoby praworczne? To, e kto jest leworczny, nie oznacza, i jest zy lub niezdarny, jednak wie si z pewnymi trudnociami w uczeniu si (szczeglnie w czytaniu; takie trudnoci s nazywane dysleksj) i okrelonymi problemami zdrowotnymi, takimi jak migreny i uczulenia (Geschwind, Galaburda, 1987). Jednak leworczno ma te swoje dobre strony. Pewne brytyjskie badania wykazay, e osoby leworczne maj dwukrotnie wiksz szans zosta wybitnymi artystami, muzykami czy matematykami (Kilshaw, Annett, 1983). Rczno, jak si zdaje, jest uwarunkowana genetycznie. Jeeli dziecko ma oboje rodzicw praworcznych, to jego szans na leworczno s jak 1 do 50. Gdy jedno z rodzicw jest leworczne, szans wynosz 1 do 6, a gdy leworczni s oboje -1 do 2 (Springer, Deutsch, 1993). Rczno ksztatuje si bardzo wczenie; badania z uyciem ultrasonografii wykazuj, e 95% podw ssie prawy, a nie lewy kciuk (Hepper i in., 1990).

EKSPERYMENTY Z ROZSZCZEPIENIEM MZGU: GDY ZANIKA KOMUNIKACJA MIDZY PKULAMI

U wielu osb cierpicych na cik epilepsj (padaczk) wykonano operacj rozszczepienia mzgu polegajc na przeciciu spoida wielkiego (Engel, 1996). Rozszczepienie mzgu ma spowodowa ograniczenie atakw choroby do jednej tylko pkuli. Operacje tego rodzaju s -jak si zdaje - skuteczne. Cho poddani takiej operacji pacjenci maj w jej wyniku niejako dwa mzgi, to jednak w wikszoci sytuacji ich zachowania pozostaj zupenie normalne. Jednak pewne aspekty funkcjonowania pkul mzgowych pozbawionych wewntrznej komunikacji s do intrygujce. Jak pisa! pionier operacji mzgu, Joseph Bogen (1969), kada z pkul ma wasny umys". Jedna z pacjentek po przebyciu takiej operacji twierdzia, e jej pkule czsto nie mog si ze sob pogodzi w kwestii tego, w co ona ma si ubra - majc na myli to, e jedna z jej rk rwnie szybko rozpinaa guziki woonej przez ni bluzki, jak druga je zapinaa. Z kolei inny pacjent twierdzi, e

NIEKTRE SPECJALIZACJE" LEWEJ I PRAWEJ PKULI MZGOWEJ

Ten obrazek, ktry zamieszczono w pewnym popularnym czasopimie, w przesadny sposb przedstawia wyobraenie o specjalizacji" pkul. Pkula dominujca (zwykle lewa) okazuje si silniej zaangaowana w intelektualne przedsiwzicia wymagajce mylenia logicznego i zdolnoci do rozwizywania problemw. Ptkula niedominujca (zwykle prawa) wzgldnie silniej jest zaangaowana w przetwarzanie informacji wzrokowej, w reakcje estetyczne i emocjonalne oraz w wyobrani. Jednake w rzeczywistoci kada z pfkul jest w pewnym stopniu zaangaowana w kad z tych funkcji. RYCINA3.il

Lewa cz pola widzenia

Przd

Prawa cz pola widzenia

Tego rodzaju rozbieno midzy tym, co si czuje, a tym, co si mwi, pojawia si jednak jedynie u osb z rozszczepionym mzgiem. W wikszoci wypadkw obie pkule pracuj razem, nawet gdy gramy na fortepianie czy rozwizujemy zadania matematyczne. W trakcie dyskusji nad ukadem nerwowym opisywalimy normalnie w nim wystpujce substancje chemiczne - neuroprzekaniki, ktre uatwiaj bd hamuj przesyanie impulsw nerwowych. Przyjrzyjmy si jeszcze innym substancjom chemicznym, ktre nasz organizm wytwarza i ktre silnie wpywaj na zachowanie: hormonom. Jak si przekonamy, rwnie one mog peni funkcje neuroprzekanikw.

ZASTANW SI
Kiedy czytasz te sowa, w twoim mzgu nastpuj wyadowania neuronw. Gdzie dokadnie znajduj si neurony, ktrych wyadowania umoliwiaj ci widzenie czytanych sw? Czy uwaasz si za osob raczej lewopkulow", czy raczej prawopkulow"? Wyjanij dlaczego?

UKAD HORMONALNY
EKSPERYMENT Z ROZSZCZEPIONYM MZGIEM
Na rysunku z lewej strony widzimy, e wraenia wzrokowe z lewej czci pola widzenia s przesyane do kory wzrokowej pkuli prawej. Natomiast wraenia wzrokowe z prawej czci pola widzenia s przesyane do pkuli lewej. Eksperyment z rozszczepionym mzgiem przedstawia druga cz rysunku. Eksperyment polega na tym, e osoba z przecitym spoidem wielkim trzyma w lewej rce klucz i jednoczenie spostrzega w lewej czci pola widzenia napisane sowo klucz". Stymulacja z wyrazu klucz" jest przesyana do pkuli prawej. Jednake za mow jest zwykle odpowiedzialna pkula lewa (dominujca), do ktrej dociera stymulacja ze sowa kko" spostrzeganego przez prawe oko. Tak wic w odpowiedzi na pytanie, co trzyma w rku, osoba z rozszczepionym mzgiem odpowie w takiej sytuacji kko", a nie klucz". RYCINA 3.12 jedna z jego pkul (lewa, zawiadujca funkcjami jzykowymi) lubia" czyta, a druga - nie. Jeeli przeoy ksik z prawej do lewej rki, to lewa rka odkadaa ksik. Lewa rka jest powizana z praw pkul, ktra u wikszoci ludzi - z owym pacjentem wcznie - nie odpowiada za czynnoci jzykowe. Michael Gazzaniga (1995) wykaza, e ludzie z rozszczepionym mzgiem po zamkniciu oczu potrafi opisa sowami jaki obiekt, na przykad klucze, jeeli trzymaj go w jednej rce, ale nie mog tego uczyni, gdy trzymaj go w drugiej rce. Jak pokazano na rycinie 3.12, jeeli osoba z rozszczepionym mzgiem trzyma klucz w lewej rce umieszczonej za ekranem, to wraenia dotykowe dotyczce klucza s przetwarzane przez praw pkul, ktra ma niewiele wsplnego z czynnociami jzykowymi. Wobec tego czowiek ten jest niezdolny do opisania klucza sowami. Gdy natomiast trzyma klucz w rce prawej, nie ma z tym adnych trudnoci, poniewa wraenia dotykowe wice si z kluczem s przesyane do pkuli lewej - tej samej, ktra jest odpowiedzialna za mwienie. Aby sprawy skomplikowa jeszcze bardziej: jeeli podczas trzymania klucza eksponuje si takiemu pacjentowi napisane sowo kko", kac mu na nie patrze prawym okiem, czyli sprawiajc, e informacja dotrze do pkuli dominujcej (lewej), to na pytanie, co trzyma w rku, pacjent odpowie, e trzyma kko, a nie klucz.

to niektre z opinii na temat zwizkw midzy hormonami i zachowaniem, z ktrymi moglicie si zetkn. Czy s one trafne, czy te nie s?

Niektre osoby z nadwag naprawd jedz bardzo niewiele; za ich otyo odpowiedzialne s hormony". Kobieta popadajca w stan lku lub depresji tu przed menstruacj cierpi z powodu szalejcych hormonw". Kobiety uprawiajce kulturystyk czsto zaywaj hormony, aby mie tak muskulatur, ktra umoliwi im zwycistwo w zawodach. Ludzie, ktrzy otrzymali zastrzyk adrenaliny, mog mwi o odczuwaniu jakich emocji, cho nie s pewni, jakie to emocje. Rozwamy te przekonania po kolei. Niektrzy ludzie otyli istotnie jedz niewiele, ale ich prby zmniejszenia wasnej wagi s sabotowane" przez zmiany hormonalne powodujce spowolnienie metabolizmu pokarmw. Kobiety mog co prawda by nieco bardziej skonne do odczuwania lku lub do popadania w stany depresyjne tu przed miesiczk, jednak domniemane skutki oddziaywania hormonw s w tym wypadku czsto wyolbrzymiane. Wielu kulturystw (i kobiet, i mczyzn) rzeczywicie zaywa sterydy (hormony wytwarzane przez kor nadnerczy) i hormony wzrostu, by uzyska odpowiedni mas i rzeb mini. Wreszcie, adrenalina, hormon wytwarzany przez rdze nadnerczy, istotnie podwysza reaktywno emocjonaln. Tre przeywanej przez czowieka emocji moe po czci zalee od sytuacji, w jakiej si on znajduje (por. rozdzia jedenasty). W naszym ciele znajduj si dwa rodzaje gruczow. Jedne maj kanay, ktrymi wytwarzane przez nie substancje s przekazywane do okrelonych miejsc ciaa, drugie nie maj takich kanaw. lina, pot, zy czy mleko - wszystkie te substancje docieraj do miejsca przeznaczenia za porednictwem kanaw. Jednak psychologw bardziej interesuj gruczoy dokrewne, ktre produkowane przez

siebie substancje wydzielaj bezporednio, do krwi, poniewa te substancje, nazwane hormonami (od greckiego horman, co oznacza pobudza"), wywieraj silny wpyw na zachowanie. Gruczoy dokrewne tworz ukad hormonalny, czyli ukad wydzielania wewntrznego. Hormony s wydzielane do krwiobiegu i dziki temu rozprowadzane po ciele. Podobnie jak neuroprzekaniki, hormony maj swoje specyficzne obszary receptorowe (odbiorcze), na ktre oddziauj. Pewne hormony wydzielane przez podwzgrze wpywaj wycznie na przysadk mzgow, a niektre z hormonw wydzielanych przez przysadk tylko na kor nadnerczy, inne za na jdra lub jajniki i tak dalej. Przyjrzyjmy si obecnie hormonom wytwarzanym przez najwaniejsze gruczoy dokrewne.

PODWZGRZE
Podwzgrze wydziela wiele hormonw wpywajcych na funkcjonowanie przysadki, wskutek czego gruczo ten wytwarza wasne hormony. Na przykad wydzielany przez podwzgrze hormon wzrostu umoliwia przysadce produkowanie hormonu wzrostu rozprowadzanego nastpnie po innych obszarach ciaa. Bezporedni komunikacj podwzgrza z przysadk umoliwia gsta sie czcych je naczy krwiononych.

GOWNE ELEMENTY UKADU HORMONALNEGO

RYCINA 3.13
rych ssakw, czynic z obojtnych osobnikw troskliwych i opiekuczych partnerw i ojcw. Oksytocyna stymuluje pord u kobiet i wie si z zachowaniami macierzyskimi u niektrych ssakw. Poonicy czasami prowokuj pord poprzez wstrzyknicie kobiecie wanie tego hormonu. Podczas karmienia piersi zakoczenia nerwowe w sutkach i ich ssiedztwie przesyaj do mzgu informacj powodujc wydzielanie oksytocyny, ta za wywouje wydzielanie mleka przez piersi.

PRZYSADKA MZGOWA: DYREKTOR WIELKOCI ZIARNKA GROSZKU

Przysadka mzgowa ley poniej podwzgrza (por. rycina 3.13). Cho jest ona wielkoci ziarna grochu, ma jednak tak podstawowe znaczenie dla funkcjonowania organizmu, e bya nazywana supergruczoem". Dzi wiemy, e znaczna cz aktywnoci przysadki jest regulowana przez podwzgrze. Wiele czynnoci regulowanych hormonalnie pozwala organizmowi zachowa stao jego wewntrznego rodowiska dziki utrzymaniu na staym poziomie pewnych parametrw, zwizanych na przykad z poziomem pynw czy cukru we krwi. W organizmie s mechanizmy mierzce wielko tych parametrw, a kiedy owe wielkoci odbiegaj od optymalnych, sygnay przekazywane do gruczow nakazuj wydzielanie odpowiednich hormonw. Utrzymanie staoci wewntrznego rodowiska organizmu wymaga sprzenia zwrotnego midzy stanami organizmu a czynnociami gruczow dokrewnych. Tego rodzaju system jest nazywany ujemnym sprzeniem zwrotnym, poniewa kiedy ju odpowiednia ilo hormonu zostanie wydzielona, gruczo otrzymuje impuls hamujcy dalsze jego wydzielanie (czyli impuls, ktry mona by nazwa ujemnym"). W systemie ujemnego sprzenia zwrotnego nawet supergruczo", przysadka, jest podporzdkowany swemu panu - podwzgrzu. Z kolei podwzgrze reaguje na sygnay dochodzce do niego z rnych obszarw ciaa. Przednie i tylne paty przysadki wydzielaj wiele hormonw. Hormon wzrostu reguluje tempo wzrostu mini, koci i gruczow. Dzieci o nienaturalnie wolnym tempie wzrostu mog dogoni" rwienikw po podaniu im tego hormonu. Prolaktyna reguluje zachowania macierzyskie u niektrych ssakw, na przykad szczurw, a u kobiet stymuluje wytwarzanie mleka. Hormon antydiuretyczny (ADH) powoduje oszczdzanie przez organizm wody poprzez hamowanie produkcji moczu, gdy poziom pynw w organizmie jest niski. Hormon ten wie si te ze stereotypowymi zachowaniami rodzicielskimi u samcw niekt-

TRZUSTKA: OCH, JAK SODKO (LUB OCH, JAK GORZKO)

Trzustka reguluje poziom cukru we krwi i moczu za porednictwem insuliny i innych hormonw. Jedna z postaci cukrzycy polega na nadmiarze cukru we krwi (co nazywane jest hiperglikemi) i moczu. Moe to prowadzi do stanu komy lub mierci. Przyczyn cukrzycy jest niedobr insuliny. Ludzie, ktrych trzustka nie wydziela wystarczajcych iloci insuliny, mog by zmuszeni do wstrzykiwania jej sobie doylnie. Psychologw interesuje hipoglikemia, stan niedoboru cukru we krwi. Objawy hipoglikemii - drenia, mdoci, brak energii - przypominaj objawy lkowe. Wiele osb poszukujcych pomocy z powodu lkw w istocie cierpi na stan niedoboru cukru we krwi. Na og zmiana diety powoduje popraw stanu zdrowia i samopoczucia tych osb.

TARCZYCA: REGULATOR SZYBKOCI

Tarczyca wytwarza tyroksyn, hormon wpywajcy na tempo metabolizmu, a wic szybko, z jak organizm zuywa tlen i wytwarza energi. Niektrzy ludzie maj nadmiern wag wskutek niedoboru tyroksyny, wywoujcego spwol-

nienie metabolizmu. Niedobory tyroksyny w dziecistwie mog prowadzi do kretynizmu - zaburze wzrostu i niedorozwoju umysowego. Osoby dorose, ktrych tarczyca wytwarza zbyt mao tyroksyny, mog mie skonnoci do nadmiernego tycia, mog by ospae i odczuwa cige zmczenie. Z kolei osoby z nadmiarem tyroksyny mog ciepie na bezsenno, mie skonnoci do spadku wagi ciaa poniej normy i by nadpobudliwe.

NADNERCZA: RADZENIE SOBIE ZE STRESEM

Nadnercza, umieszczone (jak nazwa wskazuje) nad nerkami, skadaj si z czci zewntrznej, zwanej kor, i czci wewntrznej - zwanej rdzeniem. Czynno kory nadnerczy jest regulowana przez przysadk za porednictwem hormonu adrenokortykotropowego (ACTH). Kora nadnerczy wydziela hormony nazwane kortykosteroidy (jeden z nich to kortyzol), ktre zwikszaj odporno na stres i uatwiaj wzrost mini. Hormony te powoduj ponadto wydzielanie przez wtrob zmagazynowanego w niej cukru do krwi, dziki czemu twj organizm ma dostp do wikszej iloci energii, potrzebnej ci w nagych wypadkach, na przykad, gdy przechodzc przez.ulic, dostrzegasz ktem oka jadcy wprost na ciebie rozpdzony samochd. Sterydy anaboliczne (syntetyczna wersja testosteronu, hormonu mskiego) byy podawane sportowcom, czasami w poczeniu z hormonem wzrostu, dla podwyszenia ich sprawnoci. Sterydy powoduj wzrost masy mini i odpornoci na stres oraz zwikszaj ilo energii, jak dysponuje organizm, doprowadzajc do wzrostu wydzielania cukru do krwiobiegu przez wtrob (Bagateli, Bremner, 1996). Sterydy mog take wywoywa wzrost popdu pciowego i samooceny. Ich uywanie jest zabronione zarwno w sporcie zawodowym, jak i amatorskim. Niemniej powaby sterydw zdaj si do zrozumiae. Czasami rnica pomidzy mistrzowskimi a bardzo dobrymi wynikami sportowymi jest bardzo niewielka. Tysice sportowcw prbuj wej do pierwszej ligi", a przewaga uzyskiwana dziki sterydom, nawet jeeli bdzie niewielka, czsto moe by decydujca. Skoro sterydy pomagaj, to po co tyle haasu wok nich? Czciowo zastrzeenia wobec nich wi si z etyk wspzawodnictwa - z tym e w zawodach sportowych powinna by przestrzegana zasada fair play. Innym powodem zastrzee s szkodliwe nastpstwa zdrowotne przyjmowania sterydw (m.in. uszkodzenia wtroby). Rdze nadnerczy wydziela adrenalin i noradrenalin. Adrenalina (zwana take epinefryn) jest wytwarzana wycznie przez nadnercza, natomiast noradrenalina jest produkowana take w innych miejscach organizmu. Wspczulna ga AUN decyduje o wydzielaniu przez nadnercza mieszanki adrenaliny i noradrenaliny powodujcej wzrost pobudzenia organizmu, co pomaga w radzeniu sobie z napiciem i stresem. Adrenalina jest interesujca dla psychologw z uwagi na wywoywane przez ni skutki o charakterze zarwno fizjologicznym, jak i emocjonalnym. Wzmaga ona odczuwanie wikszoci emocji i ma podstawowe znaczenie dla dowiadczania strachu i lku. Noradrenalina podnosi cinienie krwi, a w ukadzie nerwowym funkcjonuje jako jeden z neuroprzekanikw.

take przez jajniki i nadnercza. W kilka tygodni po zapodnieniu testosteron powoduje wyksztacanie si u zarodka mskich narzdw pciowych. (Ilo testosteronu, jaka jest normalnie wytwarzana przez jajniki i nadnercza, nie byaby wystarczajca do rozwinicia si mskich narzdw pciowych.) W okresie dojrzewania testosteron powoduje wzrost mini i koci oraz rozwinicie si pierwotnych (pierwszorzdowych) i wtrnych (drugorzdowych) cech pciowych. Pierwszorzdowe cechy pciowe, jak powikszenie si czonka i zdolno jder do wytwarzania plemnikw u mczyzn, s bezporednio zaangaowane w procesy rozrodcze. Mskie drugorzdowe cechy pciowe, poronita wosami broda i niszy gos, odrniaj mczyzn od kobiet, ale nie maj bezporedniego zwizku z procesami rozrodu. Jajniki wytwarzaj estrogen i progesteron. Estrogen w mniejszych ilociach jest wytwarzany take przez jdra. Hormon ten warunkuje zdolnoci rozrodcze kobiety i odpowiada za powstawanie eskich wtrnych cech pciowych, jak odkadanie si tuszczu na piersiach i biodrach. Progesteron stymuluje wzrost eskich narzdw pciowych i przygotowuje macic do utrzymania ciy. C Y K L MENSTRUACYJNY. Podczas gdy ilo testosteronu utrzymuje si zwykle na staym poziomie, poziom estrogenu i progesteronu w organizmie kobiety zmienia si cyklicznie, co wywouje cykle menstruacyjne. W trakcie takiego cyklu - comiesicznego zuszczania si bony luzowej macicy (jej wewntrznej wyciki) ronie poziom estrogenu, prowadzc do dojrzewania jajeczka (komrki jajowej) i ponownej odnowy bony luzowej macicy. Kiedy ilo estrogenu we krwi osiga poziom maksymalny, jajeczko zostaje uwolnione przez jajnik. Bona luzowa macicy ulega wwczas pogrubieniu w reakcji na wydzielanie progesteronu, co umoliwia utrzymanie embrionu, jeeli doszoby do zapodnienia. Jeeli jajeczko nie zostanie zapodnione, to poziom estrogenu i progesteronu gwatownie opada, co wywouje ponowny cykl menstruacyjny.

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

W Peru, kiedy si wspomina o miesiczce, mwi si o odwiedzinach Wujka Pepe". Na Samoa menstruacj nazywa siboogie man". W wielu kulturach miesiczka jest uznawana za nieczysto" lub sabo" miesiczn. Niektre narody zdaj si wrcz obwinia za ni swoich tradycyjnych wrogw. Na przykad Francuzi nadali niegdy menstruacji miano Anglikw", a o jej pocztku mwili: Anglicy nadchodz". Iraczycy ogaszali jej pocztek sowami: Hindusi zaatakowali". W spoecznociach przedpimiennych rozpowszechniona bya wiara w nieczysto" krwi (Rathus i in., 1997). Mczyni w obawie o swoje ycie unikali wic kontaktu z miesiczkujcymi kobietami. Aby unikn nieczystoci" (czyli skaenia innych czonkw spoecznoci), miesiczkujce kobiety wysya si do specjalnych chat na obrzeu wiosek. Na przykad u Indian Nawaho kobiety w czasie menstruacji musiay przebywa w chatach oddzielonych od innych zabudowa mieszkalnych. Stary Testament (Ksiga Lewitw 15, 19) rwnie ostrzega przed kontaktem z miesiczkujc kobiet, w tym oczywicie przed kontaktem seksualnym: Jeeli kobieta ma krwawy upyw, a jest to zwyke krwawienie z jej ciaa, to bdzie siedem dni w swej nieczystoci i kady, kto si jej dotknie, bdzie nieczysty". Ortodoksyjni ydzi nadal utrzymuj abstynencj pciow w trakcie menstruacji

JDRA I JAJNIKI
Czy wiecie, e gdyby w organizmie ciarnej kobiety okoo szeciu tygodni po zapodnieniu nie wydziela si testosteron, hormon mski, wszyscy rozwinlibymy si w kobiety? Testosteron jest wytwarzany przez jdra, a w mniejszych ilociach

i przez tydzie po jej zakoczeniu. Przed ponownym podjciem stosunkw seksualnych kobieta musi przej przez obrzd oczyszczenia (rytualn kpiel w mik(e)wah). Strach przed nieczystoci" miesiczkujcej kobiety jest prawie powszechny i utrzymuje si do dzi (Rathus i in., 1997). Jeszcze w latach pidziesitych XX wieku nie wpuszczano miesiczkujcych kobiet do niektrych browarw europejskich w obawie przed skwanieniem piwa. Niektre z kast hinduskich nadal wierz, e mczyzna, ktry dotkn miesiczkujcej kobiety, musi zosta oczyszczony przez kapana. Tego rodzaju koncepcje mogyby si wydawa zabawne, gdyby nie wywieray daleko idcego wpywu na losy kobiet. Kobiety cierpice na zesp napicia przedmiesiczkowego by moe reaguj nie tylko na fizjologiczne objawy menstruacji, ale i na negatywne wobec niej postawy kulturowe. Tradycyjny pogld na miesiczk jako okres nieczystoci moe czyni kobiety nadwraliwymi na pewne dolegliwoci i przyczynia si do odczuwania przez nie lku przed tym, e kto mgby si zorientowa, i wanie miesiczkuj.

ZASTANW SI
Czy znasz kogo, kto ma problemy hormonalne? Jeli tak, to opisz, na czym one polegaj. Czy styszae o znanych sportowcach zaywajcych sterydy? Jakie s efekty zaywania tych hormonw? Ktre hormony bior udziat w procesach rozrodczych? Czy znasz kogo, komu lekarz przepisa terapi hormonaln? Jeeli tak, to z jakiego powodu? Dlaczego psychologowie interesuj si ukadem hormonalnym?

Psychologia a ycie codzienne

JAK SOBIE RADZI Z ZESPOEM NAPICIA PRZEDMIESICZKOWEGO
Jeszcze w poprzednim pokoleniu zesp napicia przedmiesiczkowego by traktowany jako co, co kobieta powinna po prostu cierpliwie znosi. Teraz ju nie. Obecnie s dostpne rne rodki pozwalajce radzi sobie z PMS. Kobiety dotknite tym zespoem mog skorzysta z nastpujcych sugestii: 1. Nie wi samej siebie! Niegdy PMS bdnie przypisywano histerycznej" naturze kobiety. To nonsens! Problemy miesiczkowe przede wszystkim odzwierciedlaj wahania poziomu pewnych hormonw i neuroprzekanikw. 2. Opracuj wasn strategi radzenia sobie z dniami, w ktrych najbardziej cierpisz. Staraj si tak zaplanowa swoje ycie, aby w tych okresach robi to, co lubisz, i unika stresw. Stwrz sobie warunki do zrelaksowania si. Id do kina albo przeczytaj ksik, na ktr od dawna masz ochot. 3. Zastanw si, czy nie masz jakich negatywnych przekona na temat miesiczki, ktre by moe pogbiaj twj dyskomfort. Czy twoja rodzina i twoi znajomi traktuj miesiczk jako nieczysto" lub chorob? A moe sama j tak traktujesz? 4. Powiedz lekarzowi o twoich objawach, szczeglnie jeli s powane, poniewa mog by nastpstwami chorb, na ktre cierpisz, na przykad endometriozy (gruczolistoci) czy zapalenia miednicy. 5. Staraj si wyksztaci u siebie dobre nawyki ywieniowe i trzymaj si ich przez cay cykl menstruacyjny (czyli zawsze). Rozwa ograniczenie spoycia alkoholu, kofeiny, tuszczy, soli i sodyczy. 6. Jadaj niewielkie objtociowo posiki (czy przekski), by unikn uczucia, e jeste przejedzona". 7. Wykonuj wicej wicze fizycznych. Niektrym kobietom pomaga intensywny ruch - biegi, pywanie, jazda na rowerze, szybki marsz, jazda na ywach, taniec, a nawet skakanie przez skakank. Wszystko to moe przynie ulg. Kobiety, ktre si gimnastykuj lub uprawiaj sport, nie poddaj si - pozostaj paniami swojego (fizjologicznego) losu. 8. Zapytaj lekarza, czy nie potrzeba ci dodatkowych witamin lub mineraw, jak wapno lub magnez. Witamina B zdaje si pomaga niektrym kobietom cierpicym na zesp napicia przedmiesiczkowego. 9. Czy miewasz skurcze? Leki hamujce wydzielanie prostaglandyny (ibuprofen, indomethacin) przeciwdziaaj wystpowaniu skurczy u wielu kobiet. Popro o rad lekarza. 10. Wielu kobietom pomagaj take leki przedwiekowe i przeciwdepresyjne (Brody, 1996a). Trzeba pamita, e antydepresanty podwyszajce poziom serotoniny (Effexor, Paxil, Prozac, Zoloft) mog wymaga trzytygodniowego zaywania, zanim zaczn skutecznie przeciwdziaa depresji. Jednak czsto pomagaj w agodzeniu objaww zwizanych z miesiczk, jeli si je zayje na tydzie lub dwa przed ni (Grody, 1996a). 11. Pamitaj, e problemy menstruacyjne s przemijajce. Nie przejmuj si tym, jak wpyn na cae twoje ycie czy na twoj karier. Skup si na tym, by po prostu przej przez te kilka dni.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

teresowania psychologw z powodu stereotypowych przekona na temat miesiczkujcych kobiet i z powodu dyskomfortu dowiadczanego przez kobiety w czasie jej trwania. W myl stereotypu na kilka dni przed miesiczk i podczas niej w organizmach kobiet zaczynaj szale hormony", skazujc je na draliwo i osabienie racjonalnoci dokonywanych ocen - dwa aspekty tak zwanego zespou napicia To nieprawda, e zesp naprzedmiesiczkowego (premenstrual syndrom, PMS; por. Psychologia a rnorodpicia przedmiesiczkowego no wiata", gdzie opisujemy, jak faszywe przekonania na temat menstruacji moutrudnia wikszoci kobiet g si przyczynia do podtrzymywania stereotypu miesiczkujcej kobiety). ycie zawodowe i spoeczne. Od dawna uwaano, e do wikszoci popenianych przez kobiety samobjstw i czynw przestpczych dochodzi w czasie, gdy miesiczkuj lub w tygodniu poprzedzajcym menstruacj. Ponadto sdzono, e w tym okresie pojawiaj si u kobiet rne problemy fizjologiczne i emocjonalne, e maj one trudnoci z waciwym wykonywaTABELA 3.1 niem obowizkw zawodowych i maleje ich zdolno do uczenia si i studiowania. Trzy czwarte OBJAWY ZESPOU NAPICIA kobiet istotnie informuje o pewnych problePRZEDMIESICZKOWEGO* mach psychicznych i fizjologicznych, takich jak Depresja (obnienie nastroju) lki, depresja czy ble gowy przez cztery do szeLk ciu dni przed menstruacj (Brody, 1996a). Jednake tylko co dziesita kobieta cierpi na objawy Wahania nastroju wystarczajco silne, by powodoway pogorszenie Draliwo i skonno do gniewu jej funkcjonowania w szkole lub na uczelni, w yZanik zainteresowania codziennymi czynnociami ciu zawodowym czy spoecznym (Brody, 1996a). Trudnoci w koncentrowaniu uwagi Objawy zespou napicia przedmiesiczkowego zostay wymienione w tabeli 3.1. Brak energii Jak si okazuje, symptomy tego zespou s Objadanie si lub apetyt na jakie konkretne poywienie zwizane z poziomem niektrych hormonw, Bezsenno iub nadmierna senno w tym serotoniny (Steiner i in., 1995). Na przyPoczucie utraty kontroli nad sob lub przygniatajcego smutku kad prostaglandyny mog doprowadzi do odczuwania silnych, nieprzyjemnych skurczw Dolegliwoci fizyczne, na przykad ble gowy, nadwraliwo piersi, ble mini lub staww, przybieranie na wadze lub uczucie opuchnicia macicy. Podrozdzia Psychologia a ycie codzienne" przedstawia pewne sugestie na temat sposo* Wikszo kobiet odczuwa tylko niektre z tych objaww - albo nie odczuwa adnych. bu radzenia sobie z tymi objawami.

ZESP NAPICIA PRZEDMIESICZKOWEGO. Menstruacja jest przedmiotem zain-

Nie jest ju prawdziwe przekonanie, e kobieta nie moe niczego zrobi, by sobie poradzi z dolegliwociami menstruacyjnymi, oprcz prb niemylenia o nich. Jest wiele sposobw, aby uly cierpieniu.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

BI0L06IA A ZACHOWANIE

147

Najwaniejsze zagadnienia
Podwzgrze

UlJnd hor nonaln\

Wptywa na czynno przysadki, pobudzajc j do wydzielania hormonw uwalnianych przez hormony tropowe (np. hormonu wzrostu, hormonu adrenokortykotropowego). Wywouje wzrost mini, koci i gruczow. Reguluje czynno kory nadnerczy. Powoduje wydzielanie tyroksyny przez tarczyc. Powoduje wytwarzanie spermy i komrki jajowej. Wywotuje jajeczkowanie, dojrzewanie spermy 1 jajeczka. Stymuluje wytwarzanie mleka. Hamuje wytwarzanie moczu. Stymuluje skurcze macicy podczas porodu i wydzielanie mleka przy karmieniu piersi. Umoliwia organizmowi metabolizm cukrw; reguluje odkadanie si tuszczy. Przyspiesza przemian materii. Podnosi odporno na stres; reguluje metabolizm wglowodanw.

Hormony tropowe (np. hormon tropowy, czyli wyzwalacz" hormonu wzrostu)

Przysadka Ptat przedni

Hormon wzrostu Hormon adrenokortykotropowy (ACTH) Tyrotropina Hormon stymulujcy pcherzyk jajnika Hormon leutynizacji Proiaktyna Hormon antydiuretyczny (ADH) Oksytocyna

Pat tylni

Trzustka Tarczyca Nadnercza Kora Rdze

Insulina Tyroksyna Sterydy (np. kortyzol)

Adrenalina (epinefryna) Noradrenalina (norepinefryna) Jdra Jajniki Testosteron Estrogen Progesteron

Nasila czynnoci metaboliczne (czsto skurczw serca i rytm oddechowy, poziom cukru we krwi itd.). Podnosi cinienie krwi; funkcjonuje jako neuroprzekanik. Stymuluje rozwj mskich cech pciowych. Reguluje cykl miesiczkowy, stymuluje rozwj eskich cech pciowych. Stymuluje rozwj bony luzowej macicy, co pozwala utrzyma ci.

DZIEDZICZENIE: NATURA NATURY

Rozwamy nastpujce fakty: Ludzie nie mog oddycha pod wod (bez specjalnego wyposaenia). Ludzie nie potrafi lata (znowu - bez specjalnego wyposaenia). Ryby nie mog si nauczy francuskiego ani zataczy samby, nawet gdyby je posano do odpowiednich szkl. Szympanse i goryle potrafi si nauczy jzyka migowego, cho nie s w stanie mwi. Ludzie nie mog oddycha pod wod czy lata (bez odpowiedniego wyposaenia) z powodu czynnikw dziedzicznych. Dziedziczenie determinuje nasz natur, ktra opiera si na strukturach i procesach biologicznych. Ryby take, chocia w inny sposb ni ludzie, s ograniczane przez cechy przekazywane z pokolenia na pokolenie. Szympanse i goryle mog si nauczy rozumienia wielu ludzkich sw i wyraania niektrych poj za pomoc jzyka migowego. Nie potrafi jednak mwi, poniewa nie odziedziczyy po swoich przodkach ani ko-

rowych obszarw regulujcych mow, ani aparatu artykulacyjnego mowy. Ich natura po prostu rni si od naszej. Dziedziczno jest podstaw przekazywania cech fizycznych, takich jak wzrost, kolor wosw i oczu. Zwierzta mona selektywnie hodowa, aby nasili pewne podane cechy fizyczne lub psychiczne. Bydo czy kurczaki w trakcie hodowli poddaje si selekcji, na przykad po to, aby przy takich samych nakadach finansowych uzyska jak najwicej misa najwyszej jakoci. Niektre zwierzta selekcjonuje si tak, by cechoway si inteligencj i agresywnoci. Na przykad pudle s stosunkowo inteligentne, a psy rasy golden retriever, uywane do pomocy osobom niepenosprawnym, s te agodne i cierpliwe w stosunku do dzieci. Niektre owczarki, na przykad border collie, maj silny instynkt stadny i nawet jako szczeniaki prbuj zagania do stada... ludzi, ktrzy samotnie si wasaj. Dziedziczno zarwno umoliwia zachowania, jak i je ogranicza (Rutter, 1997). Ga biologii zajmujca si dziedzicznoci zostaa nazwana genetyk. Natomiast pomost midzy biologi a psychologi stanowi genetyka zachowania (genetyka behawioralna), ktra koncentruje si na przekazywaniu struktur i cech lecych u podstaw zachowania. Dziedziczno wspwyznacza prawie wszystkie ludzkie cechy i zachowania (Rutter, 1997). Przykadami mog by towarzysko, niemiao, skonno do dominacji i agresywno, skonno do zachowa przywdczych i poszukiwania stymulacji, skuteczno w roli rodzica czy terapeuty, a nawet zainteresowanie rzemiosem i sztuk (Angier, 1996; Carey, DiLalla, 1994; Goldsmith, 1993; Lykken i in., 1992). Wpywy genetyczne maj te swj udzia w powstawaniu wikszoci zaburze, midzy innymi lku i depresji, schizofrenii, psychozy dwubiegunowej, alkoholizmu, a nawet w przejawianiu skonnoci do zachowa przestpczych (DiLalla i in., 1996; Plomin i in., 1997). Jednake wikszo wzorcw ludzkiego zachowania pozostaje take pod silnym wpywem dowiadcze yciowych i indywidualnych decyzji (Ros, 1995). Wedug Darwina w przyrodzie toczy si walka o byt, w ktrej rne gatunki i osobniki wspzawodnicz ze sob o to samo terytorium i te same zasoby. Cechy adaptacyjne, czyli te, ktre podwyszaj zdolno organizmu do przetrwania i rozmnoenia si, s przekazywane nastpnym pokoleniom czciej ni pozostae cechy. Niektrzy biologowie i socjobiologowie sdz, e dziedziczny charakter ma take wiele spoecznych zachowa adaptacyjnych, takich jak skonno do altruizmu, agresji czy okrelonych strategii w poszukiwaniu i zdobywaniu partnera seksualnego (Archer, 1996).

P R 0 F I L U
Synna podr brytyjskiego przyrodnika Karola Darwina niemale nie dosza do skutku. Darwin zgosi si na ochotnika, jako naukowiec, do wzicia udziau w ekspedycji, na ktr zamierzano wyruszy statkiem HMS Beagle, jednak kapitan tej jednostki sprzeciwi si zabraniu go na pokad z powodu... ksztatu nosa. Kapitan Fitz-Roy by bowiem przekonany, e potrafi rozpozna charakter czowieka na podstawie rysw twarzy, a nos Darwina jego zdaniem - nie by oznak wystarczajco dobrego charakteru naukowca. W kocu jednak Fitz-Roy ustpi, a Darwin rozpocz sw historyczn podr, ktra doprowadzia do sformuowania przeze teorii ewolucji. Odnotujmy jeszcze - traktujc ten fakt jako ciekawy zbieg okolicznoci - e Karol Darwin urodzi si tego samego dnia co Abraham Lincoln (12 lutego 1809 roku). Jego ojcem by znany lekarz, a matk - Susannah Wedgwood pochodzca z rodziny parajcej si handlem z Chinami. Jego kuzynem by sir Francis Galion, ktry wprowadzi wiele innowacji do pomiaru psychologicznego. Postpy Darwina w szkole pocztkowo byy tak marne, e jego ojciec obawia si, i Karol przyniesie wstyd caej rodzinie. Jednak nie przeszkodzio to Darwinowi zosta jednym z najwybitniejszych mylicieli XIX i XX wieku. Darwin pasjonowa si kolekcjonowaniem i klasyfikowaniem rolin, mineraw i zwierzt. Pocztkowo prbowa studiw I medycznych, potem wstpi na Uniwersytet w Cambridge, | by zosta anglikaskim kapanem, a w kocu ||ukoczy studia jo przyrodnicze. Bdc czowiekiem zamonym w stopniu pozwalajcym na niezaleno, Darwin obj bezpatne stanowisko naukowca na pokadzie Beagle; mia je peni przez pi lat. Statek zatrzyma si midzy innymi na Wyspach Galapagos, na ktrych Darwin zaobserwowa, e gatunki jaszczurek, wi i rolin zamieszkujce poszczeglne wyspy tego archipelagu rni si od siebie. Cho swoj podr na Beagle Darwin rozpocz, wierzc w opisany w Ksidze Rodzaju akt stworzenia, to jednak dokonane obserwacje skoniy go do sformuowania pogldu, e obserwowane przeze gatunki zwierzt miay wsplnych przodkw, lecz w wyniku ewolucji zmieniy si. Pocztkowo Darwin chcia, aby jego teoria zostaa opublikowana dopiero po jego mierci. Wzdraga si przed jej wczeniejszym ogoszeniem w obawie, e bdzie ogromnie niepopularna z powodu zaprzeczania przekonaniom religijnym i e okryje to niesaw ca jego rodzin. Jednake po dwudziestu latach ustpi, dowiedziawszy si, e inny przyrodnik, Alfred Russell Wallace zamierza opublikowa wasn teori ewolucji. Nie trzeba dodawa, e to pogldy Darwina stay si standardem (czy syszelicie o teorii ewolucji Wallace'a?).

GENY I CHROMOSOMY
Podstawow jednostk dziedziczenia jest gen. Geny stanowi materia biochemiczny regulujcy rozwijanie si poszczeglnych cech organizmu. Niektre cechy, jak grupa krwi, s kontrolowane przez pojedyncz par genw (po jednym genie od kadego z rodzicw), inne cechy s uzalenione od ich kombinacji. Uwaa si, e dziedziczne wyznaczniki zoonych cech psychicznych, takich jak inteligencja, stanowi kombinacj wielu genw (Solomon i in., 1993). W kadej komrce naszego organizmu znajduje si 100 000 genw. Geny s segmentami chromosomw, z ktrych kady zawiera ponad 1000 genw. Kada komrka organizmu zawiera 46 chromosomw. Chromosomy s duymi, zoonymi czsteczkami kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA). Poskrcana struktura DNA zostaa po raz pierwszy opisana w latach pidziesitych XX wieku przez Jamesa Watsona i Francisa Cricka, ktrzy wykazali, e DNA jest uoone w podwjn helis - niczym silnie skrcona drabina, jak to ilustruje rycina 3.14. U wszystkich organizmw ywych brzegami" tej drabiny s naprzemiennie segmenty fosforanowe i cukrowe. Szczeble" drabiAdenina ny s przymocowane do segmentw cukrowych i skadaj si zawsze z par adenina - tymina (A-T) Tymina lub cytozyna - guanina (C-G). Pojedynczy gen moe si skada z setek tysicy takich par. Ich sekwenCytozyna cja stanowi kod genetyczny, ktry decyduje o tym, Guanina e u rozwijajcego si organizmu pojawiaj si rce lub skrzyda, skra bd uski i tak dalej. C = cukry Normalnie 23 chromosomy otrzymujemy za poF = fosforany rednictwem spermy ojca, a 23 - z jajeczka matki. Po zapodnieniu jajeczka przez plemnik, chromosomy ukadaj si w 23 pary (por. rycina 3.15). Para PODWJNA HELISA DNA dwudziesta trzecia to chromosomy pciowe, wyRYCINA 3.14 znaczajce to, czy stajemy si kobiet, czy mczyzn. Chromosom X (zwany tak dla swego ksztatu) otrzymujemy od matki. Jeeli od ojca rwnie otrzymamy chromosom X, to rozwijamy si jako kobiety. Jeeli jednak od ojca otrzymujemy chromosom Y (nazwany tak rwnie z powodu ksztatu), to rozwijamy si w mczyzn. W wiecie zwierzcym pe nie jest determinowana przez chromosomy pciowe. Na przykad takie gady jak krokodyle w ogle nie maj chromosomw pci (Crews, 1994). Pe osobnikw wylgajcych si z jaj jest uzaleniona od temperatury. W temperaturze wyszej (od okoo 25 stopni Celsjusza) rozwijaj si osobniki mskie, w temperaturach niszych - osobniki eskie (jedne i drugie s jednak organizmami zimnokrwistymi). Jeeli u czowieka nie ma normalnego kompletu 46 chromosomw, mog temu towarzyszy rne zaburzenia fizyczne i behawioralne. Ryzyko wystpowania zaburze genetycznych u potomstwa ronie z wiekiem rodzicw. Na przykad wikszo osb dotknitych zespoem Downa ma dodatkowy, trzeci chromosom w parze nr 21. w dodatkowy chromosom pochodzi zwykle od matki, a prawdo-

podobiestwo wystpowania tego zaburzenia ronie wraz z wiekiem zachodzcej w ci kobiety (Rathus i in. 1997). Osoby dotknite chorob Downa maj skonie ustawione oczy i zmarszczk naktn w wewntrznym kciku oka (dlatego kiedy nazywano t chorob mongolizmem), okrg twarz, wystajcy jzyk i szeroki, paski nos. Zazwyczaj s opnione umysowo i maj dolegliwoci fizyczne, ktre mog spowodowa zgon ju w wieku rednim. Genetycy behawioralni prbuj rozstrzygn, jakie znaczenie mona przypisywa naturze (dziedziczeniu), a jakie kulturze (wpywom rodowiskowym), gdy rozpatruje si genez rnych zachowa. Psychologowie interesuj si w szczeglnoci rol natury i kultury w wyznaczaniu inteligencji i powstawaniu zaburze psychicznych. Oglnie rzecz biorc, stwierdzono, e ludzkie zachowanie jest rezultatem zarwno wpyww dziedzicznych, jak i rodowiskowych (Azar, 1997c). Organizmy dziedzicz struktury umoliwiajce pewne zachowania. Jednak nikt z nas nie stanowi rezultatu" samego dziedziczenia. Czynniki rodowiskowe, w postaci sposobu odywiania si, okazji do uczenia si, wpyww kulturowych, treningu oraz (niestety) nieszczliwych wypadkw i chorb, decyduj o tym, ktre z genetycznie moliwych zachowa bd faktycznie przejawiane. Jeli potencjalny Szekspir bdzie si wychowywa w ubogim rodowisku i nie nauczy si czyta i pisa, to nigdy nie napisze Hamleta.

DRWINA Z DARWINA
Teoria ewolucji pocztkowo spotykaa si z drwinami. Mwiono, e z tej teorii wynika, i matpy s naszymi wujkami, a co gorsze - i my sami jestemy siostrzecami i bratankami map.

BADANIA OSB SPOKREWNIONYCH

Im bliej jakie osoby s ze sob spokrewnione, tym wicej maj wsplnych genw. Dzieci maj 50% wsplnych genw z kadym ze swoich rodzicw, a kady, kto ma rodzestwo, ma poow genw wsplnych z brami i siostrami. Ciotki i wujkowie maj ze swymi siostrzenicami/siostrzecami czy bratanicami/bratankami 25% wsplnych genw, a kuzyni - 12,5%. Jeeli za jak cech lub zachowanie w duym stopniu odpowiada dziedziczenie, to osoby bliej spokrewnione powinny wykazywa wiksze podobiestwo pod tym wzgldem. Psychologowie prowadz zatem badania nad osobami spokrewnionymi, aby stwierdzi, jak silny jest wpyw dziedzicznoci na jak cech czy zachowanie. W szczeglnoci interesuj si blinitami i rodzinami adopcyjnymi. BADANIA BLINIT. Zapodnione jajeczko (komrka jajowa) zawierajce informacj genetyczn od obojga rodzicw jest nazywane zygot. Od czasu do czasu zygota dzieli si na dwie czci, ktre oddzielaj si od siebie, zamiast rozwija si w jeden organizm i powstaj z nich dwie osoby o takim samym wyposaeniu genetycznym. Takie osoby s nazywane blinitami jednojajowymi (monozygotycznymi - MZ). Jeeli organizm kobiety wydzieli w jednym miesicu dwa jajeczka i oba zostan zapodnione, to rozwijaj si z nich blinita dwujajowe (dyzygotyczne - DZ). Blinita dwujajowe s spokrewnione z sob w takim samym stopniu jak zwyke rodzestwo - maj 50% wsplnych genw. Badania bli-

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO Ilu nas jest, a ilu bdzie?

Jak zmieniaby si warto twojej egzystencji, gdyby na yczenie mona byto sporzdzi twoje kopie? Jeliby mona byto stworzy ciebie na przykad w dziesiciu kopiach? Niektre z lkw zrodzonych na skutek postpw genetyki przedstawi) ju w roku 1939 Aldous Huxley w swej synnej fantastyczno-naukowej powieci Nowy wspaniay wiat. Opisat w niej proces Bokanowskiego", dziki ktremu z zygoty powstaej z komrek rozrodczych rodzicw obdarzonych idealnymi" do wykonywania jakiego zajcia cechami mona byto rozwija a 96 jednakowych genetycznie osobnikw, zaspokajajc w ten sposb wymagania rynku pracy. W jednej ze scen powieci dyrektor Orodka Rozrodu i Warunkowania" oprowadza po nim studentw. Jeden ze studentw okazuje si wystarczajco niemdry, by kwestionowa zalety Procesu Bokanowskiego: Mj drogi chopcze - dyrektor prychn na niego ostro - Czy ty nie dostrzegasz? Czy nie dostrzegasz? - Unist dto; twarz jego miaa uroczysty wyraz: - Proces Bokanowskiego to jeden z podstawowych czynnikw stabilnoci spoecznej! Podstawowych czynnikw stabilnoci spoecznej. Standaryzacja mczyzn i kobiet; identyczne osobniki. Caa niewielka wytwrnia obsadzona personelem z jednego zbokanizowanego jaja. - Dziewidziesit sze identycznych osb przy dziewidziesiciu szeciu identycznych maszynach! - Gos a dra radosnym uniesieniem. - Teraz panujemy nad sytuacj. Po raz pierwszy w dziejach; - Przytoczy haso planetarne: Wsplno, Identyczno, Stabilno". Naprawd wielkie sowa. - Gdybymy umieli bokanizowa bez ogranicze, cay problem byby rozwizany7. Gdy Huxley pisa Nowy wspaniay wiat, Proces Bokanowskiego pozostawa jeszcze w sferze fantastyki naukowej, jednak obecnie klonowanie faktycznie umoliwia tworzenie osobnikw identycznych pod wzgldem genetycznym. Technika podobna do opisanej przez Huxieya jest dzi uywana do klonowania byda. Na przykad jajeczko zostaje zapodnione laboratoryjnie (in vitro). Po zapodnieniu powstaa zygota zaczyna si dzieli. Dzielca si masa komrek zostaje podzielona na wizki, a z kadej z nich rozwinie si odrbny osobnik. Nastpnie embriony zostaj zaimplantowane w macicy matki" (lub wikszej liczby matek"), gdzie bd dojrzewa. Albo te niektre z embrionw zostan zamroone, aby w dowolnym czasie mona byo je rozmrozi i umieci w macicy naturalnej lub adopcyjnej matki. Pozytywne rezultaty mogaby przynosi metoda - zastosowana do sklonowania owcy - polegajca w wypadku ludzi na chirurgicznym wydobyciu jdra komrkowego z jajeczka kobiety-donatorki przy zachowaniu substancji umoliwiajcych rozwj jajeczka. Nastpnie komrka zawierajca DNA innej osoby (kobiety, mczyzny lub dziecka)
7

Kobieta

Mczyzna

23 PARY CHROMOSOMW LUDZKICH

Normalnie ludzie maj 23 paty chromosomw. Pte jest wyznaczana przez par nr 23, w ktrej u kobiet wystpuje podwjny chromosom X (cz A), a u mczyzn jeden chromosom X i jeden Y (cz B). RYCINA 3.15 nit MZ s wane w dociekaniach nad relatywnym wpywem natury (dziedzicznoci) i kultury (rodowiska), poniewa mona zaoy, i prawie wszystkie rnice midzy blinitami s rezultatem oddziaywania rodowiska (a nie dziedzicznoci, jako e ich wyposaenie genetyczne jest jednakowe). Blinita MZ s fizycznie bardziej do siebie podobne od blinit DZ, a nawet cechuj si bardziej zblionym poziomem cholesterolu we krwi (Heller i in., 1993). Blinita MZ s rwnie bardziej do siebie podobne psychicznie, szczeglnie pod wzgldem takich cech, jak niemiao i poziom aktywnoci (Emde, 1993), draliwo (Goldsmith, 1993), towarzysko i poziom rozwoju umysowego (DeFries i in., 1987), oraz podobne pod wzgldem wczesnych oznak przywizani, takich jak przytulanie si i umiechanie czy oznaki obawy przed osobami obcymi (Scarr, Kidd, 1983). Ponadto w wypadku blinit MZ jest bardziej prawdopodobne, e jeli jedno z rodzestwa zapadnie na tak chorob, jak autyzm, lk, uzalenienia od substancji psychoaktywnych i schizofrenia, to zachoruje na ni take drugi bliniak (DiLalla i in., 1996). Badania blinit prowadzone przez Davida Lykkena (1996) z Uniwersytetu w Minnesocie wskazuj, e dziedziczymy nawet skonno do okrelonego poziomu zadowolenia z ycia. Pomimo rnych wydarze yciowych sprawiajcych, e raz si jest na wozie, a raz pod wozem, ludzie maj skonno do utrzymywania charakterystycznego dla siebie poziomu zadowolenia lub niezadowolenia z ycia. Natomiast znacznie sabiej ni dziedziczno na poczucie szczcia wpywaj takie czynniki, jak dostpno pienidzy, wyksztacenie, stan cywilny i tym podobne6Od tej reguy zdarzaj si jednak wyjtki, a Polska z lat dziewidziesitych XX wieku bya jednym z nich. Badania prowadzone w tym okresie przez Janusza Czapiskiego na kilku wielkich prbach reprezentatywnych dla dorosej ludnoci naszego kraju wykazay, e poczucie szczcia Polakw jest od 10 do 20 razy bardziej ni w innych krajach uzalenione od takich obiektywnych wskanikw pooenia w strukturze spoecznej, jak poziom zarobkw i wyksztacenia czy wiek i stan cywilny. Czapiski nazwa to zjawisko uziemieniem duszy polskiej". Nie wiadomo jednak, czy jest to trwaa cecha naszego spoeczestwa, czy te przemijajcy skutek procesu zmian systemu spoeczno-ekonomicznego, jaki przechodzia Polska w tamtym okresie. Polacy odkrywali wwczas na nowo rol pienidza i wyksztacenia (przyp. tum.).

mogaby zosta zmieszana z komrk jajow. Odpowiednia stymulacja stanowiaby impuls do rozpoczcia procesu podziau komrek, a embrion mgby zosta umieszczony w macicy jakiej kobiety, gdzie rozwinby si w czowieka o cechach genetycznych zdeterminowanych przez jdro komrkowe. Technologie tego rodzaju s z powodzeniem wykorzystywane w wypadku byda i owiec (Koata, 1997), ale ich zastosowanie w odniesieniu do ludzi wzbudzioby wiele kontrowersji etycznych. Jedna z nich dotyczy ludzkiej godnoci - problemu podstawowego dla psychologa. Jednym z powodw umoliwiajcych czowiekowi zachowanie poczucia godnoci jest jego niepowtarzalno. Wyobramy sobie jednak wiat, w ktrym kade dziecko i kady z dorosych miaby bliniaka jednojajowego" zamroonego w postaci embrionu albo nawet kilka takich blinit". Czy gdyby dziecko zgino, na przykad w wypadku drogowym, rodzice zastpowaliby je istot, ktra rozwinaby si z zamroonego embrionu? I czy rzeczywicie mogoby to zastpi zmare dziecko? Czy niektre z embrionw byyby hodowane" po to, aby dostarczy czci zamiennych" swoim chorym bliniakom"? Czy gdyby odkryto ludzi tak utalentowanych, jak Albert Einstein, Wolfgang Amadeusz Mozart czy Jim Morrison, to spoeczestwo domagaoby si wyhodowania dziesitek ich blinit? Czy, z drugiej strony, spoeczestwo przeciwdziaaoby rozwijaniu si niektrych embrionw, jeeli ich dojrzay brat" lub siostra" okazapby si przestpcami bd osobami dotknitymi jak : chorob genetyczn? : ; ' Czy rodzice traktowaliby zamroone embriony stanowice bliniaki" ich dzieci jako lokat" zaoon w banku embrionw? Czy fotografowaliby swoje dzieci, mierzyliby ich inteligencj i inne cechy osobowoci, aby mc da do gazety ogoszenie: Sprzedam bliniaczy embrion tego oto doskonaego dziecka"? Co by si stao ze spoeczestwami cenicymi sobie wietnych onierzy? Albo cenicymi nudnych robotnikw, takich jak ci opisani przez Huxleya? Albo ze spoeczestwami, ktre bardziej ni dziewczynki ceniyby chopcw, lub na odwrt? Niektrzy etycy argumentuj, e spodzone przez rodzicw embriony s ich wyczn wasnoci i e spoeczestwa nie maj prawa zapobiega ich ewentualnemu klonowaniu. Inni twierdz, e klonowanie doprowadzioby do obnienia wartoci jednostki i zmienio spoeczestwo w nieprzewidywalny sposb. Obecnie trzy pite Amerykanw uwaa, e klonowanie jest ze (Berke, 1997). Tylko co pity uwaa je za co dobrego. Rozwj technologii w trzecim tysicleciu wyranie zdaje si wyprzedza rozwj refleksji etycznej. Naszym obywatelskim obowizkiem jest dotrzymywanie kroku technologicznym innowacjom i upewnianie si, e bd one stosowane dla dobra ludzi, a nie szkodliwe.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

Najwyraniej to prawda, e szczcia nie mona kupi. Dziedziczno jest silniejszym wyznacznikiem poczucia szczcie ni pienidze i rne czynniki spoeczne,

A. Huxley (1988). Nowy wspaniay wiat (s. 11). Prze. B. Baran. Krakw: Wydawnictwo Literackie.

BADANIA ADOPCYJNE. Interpretacja wynikw bada osb spokrewnionych moe by niepewna, gdy takie osoby nie tylko maj wsplne geny, ale take oddziauje na nie podobne rodowisko (Coon i in., 1990; Segal, 1993). Dotyczy to w szczeglnoci blinit jednojajowych, czsto ubieranych w taki sam sposb i zachcanych przez otoczenie do podejmowania tych samych rodzajw aktywnoci. Cennej moliwoci rozdzielenia wpyww genetycznych i rodowiskowych dostarczaj wic badania nad dziemi wczenie oddzielonymi od biologicznych rodzicw i adoptowanymi przez inne rodziny (szczeglnie za badania nad blinitami monozygotycznymi wychowywanymi osobno). Psychologowie badaj stopie podobiestwa takich dzieci do ich rodzicw biologicznych i adopcyjnych. Jeeli dzieci okazuj si bardziej podobne do swoich rodzicw biologicznych ni adopcyjnych, stanowi to silny argument na rzecz genetycznego uwarunkowania cechy, ktr oceniano.

ZASTANW SIC
Czy zgadzasz si z nastpujcym stwierdzeniem: Poniewa takie cechy psychiczne, jak introwersja, inteligencja i agresywno, pozostaj pod wpywem dziedzicznoci, nie ma sensu zachcanie osb introwertywnych do wikszej towarzyskoci, pomaganie sabszym uczniom w szkole lub uczenie agresywnych ludzi innych ni stosowane przez nich sposoby osigania swoich celw". Uzasadnij swoj aprobat lub swj sprzeciw. Ktrzy czonkowie twojej rodziny wydaj ci si fizycznie lub psychicznie podobni do ciebie? Ktrzy wydaj ci si bardzo rni od ciebie? Jak wyjanisz te podobiestwa i rnice? Czy znasz jakie osoby z chorobami genetycznymi lub chromosomalnymi?

Psychologia a ycie codzienne

ZASTOSOWANIE PROGRAMU BADANIA GENOMU LUDZKIEGO W OCHRONIE ZDROWIA
Gdyby mia wyrazi ludzk istot za pomoc zaledwie czterech liter, to jakby je rozpisa? W pewnym sensie poszukiwaniem odpowiedzi na to wanie pytanie jest finansowany przez rzd amerykaski Program Badania Genomu Ludzkiego, ktry, jak si planuje, zostanie zakoczony na pocztku trzeciego tysiclecia. Celem programu jest zbadanie kolejnoci, w jakiej zasady: cytozyna, adenina, tymina i guanina - oznaczone literami C, A, T, G - wystpuj w liczcym sobie trzy miliardy takich liter" cigu skadajcym si na ludzkie DNA. Innym celem tego programu jest identyfikacja wszystkich genw skadajcych si na ludzki genom (czyli na cao DNA zawartego w 23 parach chromosomw czowieka). Dziki temu uczeni bd mogli stwierdzi, czy dana jednostka ma geny odpowiedzialne za rne choroby - od chorb fizycznych, jak rak, do zaburze psychicznych, takich jak schizofrenia czy psychoza maniakalno-depresyjna. nymi, jak choroba Huntingtona i mukowiscydoza (Baum i in., 1997; Marteau i in., 1997). Inynieria genetyczna daje rodzicom genetycznie obcionych dzieci nadziej na zaegnanie niektrych problemw jeszcze w yciu podowym. Terapia zastpowania genu polega na wymianie genu znieksztaconego na normalny. Inne rodzaje terapii mog polega na dodawaniu pewnych genw w celu otworzenia nowych drg rozwoju organizmu (Koata, 1996). Obiecujce, lub ju realizowane, s te nastpujce moliwoci wykorzystywania wynikw uzyskanych dziki Programowi Badania Genomu Ludzkiego: Sposoby wykrywania skonnoci do zapadania na takie choroby fizyczne, jak rak, choroby serca i rozedma puc za pomoc badania kodu genetycznego podu lub noworodka (Lerman, 1997). Sposoby wykrywania skonnoci do zapadania na takie choroby psychiczne, jak schizofrenia i powane zaburzenia afektywne. Sposoby wykrywania predyspozycji do pewnych cech psychicznych, jak poziom aktywnoci czy niemiao. Przeszczepy behawioralne"(!). Czy to moliwe, aby przeniesienie komrek mzgowych z jednego organizmu do drugiego pomagao ludziom z uszkodzeniami mzgu odzyskiwa utracone funkcje (A behavior transplant, 1997)? By moe. W jednym z dowiadcze przeszczepiono do mzgu kogutw komrki mzgowe embrionu przepirki, co doprowadzio do tego, e podczas piania koguty kiway gowami jak przepirki. Osoby z uszkodzeniami mzgu by moe zdoaj odzyska utracone wzorce zachowa dziki przeszczepieniu im zdrowych komrek z obszarw mzgu odpowiedzialnych za regulacj tych wzorcw. Zrozumienie, w jaki sposb pomyki" w odwzorowywaniu kodu genetycznego powoduj choroby dziedziczne. Na przykad anemia sierpowata, choroba czsto wystpujca wrd Afroamerykanw, wie si z pewn nienormaln sekwencj kodu genetycznego. Sekwencja normalna to CCTGAGG, podczas gdy sekwencja prowadzca do tej choroby to CCTGTGG. Nowe szczepionki przeciwko takim chorobom, jak zapalenie wtroby i opryszczka. Modyfikowanie kodu genetycznego nienarodzonego dziecka poprzez terapi zastpowania genw, aby zapobiega pewnym chorobom. Wprowadzanie zdrowych genw do biaych ciaek krwi, by podwyszy ich zdolno do zwalczania raka i innych chorb. Wprowadzanie normalnych genw do zapodnionych komrek jajowych, tak aby w nastpnych pokoleniach nie pojawiay si ju pewne choroby. Byoby to prawdziwe leczenie genetyczne. Zwalczanie wiecowej choroby serca poprzez umieszczanie genw w zwonych naczyniach krwiononych, co mogoby doprowadzi do tworzenia si nowych naczy krwiononych, a to uatwioby krenie krwi (Koata, 1996). Tworzenie nowych lekw z DNA. Uywanie sztucznych chromosomw do przenoszenia zdrowych genw do komrek ludzkiego organizmu (Wad, 1997).

ZASTOSOWANIA W DZIEDZINIE OCHRONY ZDROWIA

Cz nadziei zwizanych z programem dotyczy metod diagnozowania i inynierii genetycznej. Ju rozwinlimy metody badania DNA pozwalajce wykry obcienie takimi miertelnymi chorobami genetycz-

W nowym tysicleciu kod genetyczny czowieka bdzie przechowywany w pamici komputerw. Jakie moliwoci otworz si przed nami, gdy poznamy ca informacj genetyczn niezbdn do powstania jednostki? Czy moesz sobie wyobrazi debaty religijne i etyczne, jakie to wywoa? Sprbuj opracowa plan opowiadania fantastyczno-naukowego, w ktrym uczeni usiuj wykorzysta t informacj do skonstruowania superczowieka.

PODSUMOWANIE
1. Z jakich czci skada si ukad nerwowy? Uktad nerwowy skada si z neuronw przewodzcych informacj dziki impulsom elektrycznym oraz z komrek glejowych, ktre chroni i wspieraj neurony. Neuron jest ztoony z ciata komrkowego, aksonu i dendrytw. Pomidzy neuronami informacja jest przesyana za pomoc neuroprzekanikw przedostajcych si poprzez szczelin synaptyczn. 2. Co to jest mielina? Wiele neuronw otacza paszcz osonki mielinowej, ktra oddziela aksony, co powoduje skuteczniejsze przekazywanie impulsw nerwowych i tym samym przeciwdziaa rozpraszaniu si impulsw nerwowych. 3. Jakie funkcje speniaj neurony aferentne i eferentne? Neurony aferentne przesyaj informacje z narzdw zmysw do orodkowego ukadu nerwowego (OUN). Neurony eferentne przesyaj informacje z OUN do gruczow i mini. 4. W jaki sposb s przesyane impulsy nerwowe? Przesyanie impulsw nerwowych jest procesem o charakterze elektrochemicznym. Dziki procesowi wchaniania jonw sodu przez wntrze komrki nerwowej, a nastpnie ich wypompowywania na zewntrz wzdu aksonu jest przewodzony adunek elektryczny. Neuron ma potencja spoczynkowy -70 miliwoltw oraz potencja czynnociowy od +30 do +40 miliwoltw. 5. Na czym polega wyadowanie neuronu? Neuroprzekaniki o dziaaniu pobudzajcym stymuluj neurony do wyadowania, a neuroprzekaniki hamujce powstrzymuj je przed tym. Neurony wyadowuj si zgodnie z zasad wszystko albo nic". Do wyadowania neuronu moe dochodzi kilkaset razy na sekund. Po kadym wyadowaniu nastpuje okres refrakcji, podczas ktrego neuron jest niewraliwy na stymulacj z innych komrek nerwowych. 6. Ktre neuroprzekaniki s najwaniejsze? Do najwaniejszych nale acetylocholina (odpowiada za skurcze mini), dopamina (jej nierwnowaga w organizmie wie si z chorob Parkinsona i schizofreni) i noradrenalina (przyspiesza prac serca i inne czynnoci organizmu) oraz endorfiny (s naturalnymi rodkami przeciwblowymi). 7. Co to jest orodkowy ukad nerwowy? OUN skada si z mzgu i rdzenia krgowego. Odruchy s prostymi czynnociami regulowanymi przez rdze bez porednictwa mzgu. Ukad somatyczny i autonomiczny skadaj si na obwodowy ukad nerwowy. 8. Z jakich czci skada si mzg? Na tyomzgowie skada si rdze przeduony, most i mdek. W tyomzgowiu rozpoczyna si ukad siatkowaty, ktry cignie si przez rdmzgowie a do przodomzgowia. Wane struktury przodomzgowia to wzgrze, podwzgrze, ukad limbiczny i kora mzgu. Podwzgrze reguluje temperatur ciaa i bierze udzia w regulacji procesw emocjonalnych i motywacyjnych. 9. Jakie s pozostae wane czci ukadu nerwowego? Ukad somatyczny przesya informacj z mini szkieletowych, skry i staww do OUN. Kontroluje take czynnoci mini szkieletowych. Autonomiczny ukad nerwowy (AUN) reguluje czynnoci gruczow i narzdw wewntrznych, odpowiada na przykad za szybko pracy serca, trawienie i rozszerzanie si renic. Wspczulna cz AUN bierze udzia w zuywaniu zasobw organizmu (np. podczas walki lub ucieczki), natomiast jego cz przywspczulna reguluje odbudow tych zasobw. 10. Z jakich czci skada si kora mzgowa? Kora podzielona jest na paty: czoowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny. Kora wzrokowa znajduje si w pacie potylicznym, a suchowa - w skroniowym. Kora czuciowa znajduje si w pacie ciemieniowym za bruzd rodkow, kora ruchowa za pooona jest po drugiej stronie tej bruzdy, w pacie czoowym.

11. Jakie czci mzgu s zaangaowane w procesy mylenia i procesy jzykowe? Obszary kory odpowiedzialne za mow le w pkuli dominujcej w pobliu zbiegu pata czoowego, skroniowego i ciemieniowego. U ludzi praworcznych dominuje zwyke pkula lewa. Opinie, jakoby niektrzy ludzie byli gwnie lewo-, a inni prawopkulowi, s niezbyt trafne i przesadzone. 12. Jak zachowuj si osoby z rozszczepionym mzgiem? Wikszo zachowa takich osb jest zupenie normalna. Jednak chocia potrafi opisa sowami ukryty za ekranem przedmiot trzymany w rce kontrolowanej przez pkul dominujc, nie mog tego uczyni, gdy przedmiot, na przykad owek, trzymaj w drugiej rce. 13. Co to jest ukad hormonalny? Ukad hormonalny (endokrynologiczny, wydzielania dokrewnego) skada si z gruczow wydzielajcych hormony wprost do krwiobiegu. 14. Jakie hormony wydziela przysadka mzgowa? Najwaniejsze hormony przysadki to hormon wzrostu, prolaktyna (stymulujca wydzielanie mleka u kobiet i zachowania macierzyskie u niszych ssakw) oraz oksytocyna stymulujca pord u kobiet. 15. Jak funkcj peni insulina? Insulina umoliwia organizmowi metabolizm cukru. Z nieodpowiedni iloci insuliny w organizmie wie si hipoglikemia, hiperglikemia i cukrzyca. 16. Jakie hormony wydzielaj nadnercza? Hormony kory nadnerczy to sterydy stymulujce wzrost masy mini i ich aktywno. Rdze nadnerczy wytwarza adrenalin (epinefryn), ktra przyspiesza przemian materii i jest zaangaowana w oglne pobudzenie emocjonalne. 17. Jakie hormony wydzielaj jdra i jajniki? S to hormony pciowe - testosteron, progesteron i estrogeny. Hormony pciowe odpowiadaj za zrnicowanie pci w yciu podowym, a hormony eskie reguluj cykl miesiczkowy. 18. Co to jest genetyka? Jest to ga biologii badajca przekazywanie cech z pokolenia na pokolenie. 19. Co to s geny i chromosomy? Geny (zawierajce DNA) s podstawowymi jednostkami dziedziczenia. W skad kadego chromosomu wchodzi tysic lub wicej genw. Ludzie maj zwykle w kadej komrce ciaa 46 chromosomw uoonych w 23 pary. Jeden chromosom z kadej pary dziedziczymy po ojcu, drugi po matce. 20. Na czym polegaj badania osb spokrewnionych? S to badania nad podobiestwem cech i zachowa osb w rnym stopniu zwizanych genetycznie. Jeeli jakie zachowanie jest wsplne dla bliskich krewnych, na przykad dla blinit jednojajowych, moe to wynika z wpyww dziedzicznoci. Taki wniosek jest szczeglnie mocno uzasadniony, gdy podobne zachowania s przejawiane przez bliskich krewnych, ktrzy zostali wczenie rozczeni (jak dziecko i biologiczni rodzice, ktrzy oddali je do adopcji) lub wychowywali si w odmiennych rodowiskach (jak rozczone w dziecistwie blinita).

PRAWDA CZY FASZ?

Do zapodnienia dochodzi w macicy. Serce ludzkiego podu zaczyna bi, gdy mierzy on mniej ni p centymetra i way mniej ni jeden gram. Droga do serca dziecka prowadzi przez odek, co oznacza, e przywizuje si ono emocjonalnie do tych osb, ktre je karmi. Dzieci wymagajcych rodzicw maj wiksz szans wyrosn na osoby kompetentne. Dzieci posyane do przedszkola s bardziej agresywne od wychowywanych w domu. Doroli zncajcy si nad dziemi sami jako dzieci byli ofiarami przemocy. Dziewczyna moe zaj w ci po pierwszej menstruacji. Menopauza (przekwitanie) kobiety oznacza zanik zainteresowania seksem. Kiedy najmodsze dziecko opuszcza dom rodzinny, matka cierpi na syndrom pustego gniazda". Ludzie starsi umieraj szybciej, jeli przyczyn swego cierpienia upatruj w samym starzeniu si, ni gdy wini za nie jaki konkretny czynnik.
P F

SPORNE KWESTIE W PSYCHOLOGII ROZWOJU Czy rozwj jest dzietem natury czy kultury? Czy rozwj ma charakter cigy czy skokowy? ROZWJ PRENATALNY ROZWJ FIZYCZNY Psychologia a ycie codzienne: przeciwdziaanie anomaliom genetycznym i chromosomainym Odruchy Rozwj percepcyjny ROZWJ SPOECZNY Stadia rozwoju psychospoecznego wedug Erika Eriksona Przywizanie Style wychowawcze: wychowanie kompetentnego dziecka Dziecko w przedszkolu Zncanie si nad dziemi Psychologia a ycie codzienne: jak zosta autorytatywnym rodzicem ROZWJ POZNAWCZY Teoria stadiw rozwoju poznawczego Jeana Piageta Rozwj poznawczy z punktu widzenia badaczy procesw przetwarzania informacji Teoria rozwoju moralnego Lawrence'a Kohlberga Psychologia a rnorodno wiata: czy mczyni i kobiety rni si przebiegiem rozwoju moralnego? OKRES DORASTANIA Rozwj fizyczny Rozwj spoeczny i rozwj osobowoci ROZWJ CZOWIEKA DOROSEGO Wczesna doroso Wiek redni Psychologia dzi i jutro: jaki zegar biologiczny? Pna doroso Psychologia a rnorodno wiata: pe i pochodzenie etniczne a starzenie si PODSUMOWANIE

ROZWJ W CIGU YCIA

Nie ma adnej rady na narodziny ani mier z wyjtkiem cieszenia si tym, co zdarza si midzy nimi.
GEORGE SANTAYANA

ewnego piknego, ciepego dnia padziernikowego Ling Chang i jej m Patrick spiesz si jak zwykle do pracy. Podczas gdy Ling, pracujca jako osoba dokonujca zakupw da duego supermarketu, zaatwia z dostawc z Chicago parti ubra, aby dotary na czas wiosennej sprzeday, we wntrzu jej ciaa rozgrywa si zgoa odmienny dramat. Oto hormony powoduj otwarcie si pcherzyka w jednym z jej jajnikw i uwolnienia si jajeczka. Podobnie jak wszystkie inne kobiety, Ling ju od urodzenia ma wszystkie komrki jajowe, ktre jej organizm kiedykolwiek wytworzy. Nie wiadomo na jakiej zasadzie do jajeczkowania zostaje wybrane akurat to konkretne jajeczko. Niemniej Ling staje si w tym momencie zdolna do zajcia w ci, cho zdolno ta bdzie trwaa jedynie par dni. Po uwolnieniu z pcherzyka jajeczko rozpoczyna powoln podr w d dziesiciocentymetrowego przewodu jajnika do macicy. To w tym wanie przewodzie nastpi poczenie si jajeczka z plemnikiem Patricka. Zapodnione jajeczko, czyli zygota, ma zaledwie 0,01 milimetra rednicy, jest wic bardzo malek scen wielkiego dramatu, jaki tu si rozegra. Psychologowie rozwojowi byliby zadowoleni, mogc bada rozwj nowego dziecka Ling i Patricka od momentu zapodnienia a do mierci. Z kilku rnych powodw. Po pierwsze dlatego, e poznanie wczesnych faz rozwoju pomaga psychologom lepiej zrozu-

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e do zapodnienia dochodzi w macicy. Normalnie dochodzi do niego w przewodzie jajowodu.

mie osoby dorose. Psychologowie interesuj si take oddziaywaniem czynnikw genetycznych, wczesnych interakcji dziecka z rodzicami i rodzestwem, wpywem szkoy i otoczenia spoecznego na wyksztacanie si takich cech, jak agresywno czy inteligencja. Psychologowie rozwojowi staraj si take pozna przyczyny rnych zaburze rozwoju czowieka. Czy na przykad kobieta w ciy powinna powstrzyma si od palenia i picia alkoholu? (Powinna) Czy dziecku zaszkodzi zaywanie aspiryny czy tetracykliny podanej, by odeprze inwazj bakterii? (Raczej nie. Zapytaj swojego lekarza) Jakie czynniki prowadz do zncania si nad dziemi? Psychologowie z tej dziedziny zajmuj si take rozwojem osb dorosych. Jakiego rodzaju konfliktw i rozczarowa moemy si spodziewa, majc trzydzieci, czterdzieci, a wreszcie pidziesit lat? Informacje uzyskane przez psychologi rozwojow mog nam pomc w decydowaniu, jak wychowywa dzieci i jak pokierowa wasnym yciem. Podobnie jak inni psychologowie, ci, ktrzy zajmuj si rozwojem, patrz na z rnych perspektyw. Rozpocznijmy od przyjrzenia si kilku kontrowersjom wok tego tematu.

SPORNE KWESTIE W PSYCHOLOGII ROZWOJU

CZY ROZWJ JEST DZIEEM NATURY CZY KULTURY?
Ktre zachowania s rezultatem wpywu natury? Jest to pytanie o to, jakie aspekty zachowania s wynikiem genw i pojawiaj si jako realizacja biologicznego programu, jeeli tylko spenione zostan pewne minimalne warunki dotyczce wyywienia i kontaktw spoecznych dziecka. Ktre zachowania s dzieem kultury? Jakie aspekty zachowania wyraaj gwnie oddziaywania rodowiska, takie jak sposb odywania i indywidualne dowiadczenia dziecka? Psychologowie prbuj zrozumie wpyw natury, czyli dziedzictwa genetycznego, na funkcjonowanie ukadu nerwowego i procesy dojrzewania (pojawiania si rnych waciwoci w wyniku realizowania kodu genetycznego). Poszukuj te wpywu wychowania zwizanego ze sposobem odywiania, pochodzeniem kulturowym i rodzinnym, moliwociami indywidualnego uczenia si, w tym wczesn stymulacj i zdobywaniem formalnego wyksztacenia. Amerykaski psycholog Arnold Gesell (1880-1961) skania si stanowczo ku wyjanianiu rozwoju w kategoriach biologicznych, twierdzc, e we wszystkich dziedzinach rozwj polega na realizowaniu samoregulujcych si programw dojrzewania. John B. Watson i inni behawioryci skaniali si za stanowczo ku wyjanieniom rodowiskowym. Wspczenie wikszo badaczy zgadza si jednak, e rozwj w wikszoci dziedzin jest wynikiem oddziaywania czynnikw zarwno biologicznych, jak i rodowiskowych (Azar, 1997c).

Watson i inni behawioryci uwaali, e rozwj ma charakter cigy i polega na staym kumulowaniu si efektw uczenia si bez jakich duych i nagych zmian. Teoretycy dojrzewania uwaaj natomiast, e rozwj polega na nagych zmianach jakociowych, i wskazuj, i nawet rodowisko sprzyjajce rozwojowi niewiele daje, dopki nasz organizm nie osignie stopnia dojrzaoci pozwalajcego skorzysta z dobrodziejstw czynnikw rodowiskowych. Na przykad noworodek nie jest w stanie naladowa mowy swoich rodzicw, nawet jeeli mwi w sposb bardzo wyrany, a wytrwae prby pomagania niemowlciu w chodzeniu nie przyspiesz momentu, w ktrym zacznie ono chodzi samodzielnie. Zwolennicy teorii etapw rozwojowych, tacy jak Zygmunt Freud czy Jean Piaget, traktowali rozwj jako zjawisko niecige. Obaj uwaali, e rozwj psychiczny jest uzaleniony od pojawiania si pewnych zmian biologicznych. Zdaniem Freuda podstaw rozwoju osobowoci jest popd seksualny. Badania Piageta koncentroway si na sposobie, w jaki biologiczne dojrzewanie ukadu nerwowego umoliwia rozwj procesw poznawczych (Freudowsk teori rozwoju psychoseksualnego omawiamy w rozdziale dwunastym). Pewne aspekty rozwoju fizycznego cechuje wyrana stadialno. Na przykad od drugiego roku ycia do pocztku dorastania (okresu rozwojowego, w ktrym moliwy staje si rozrd) dzieci stopniowo staj si coraz wiksze: nastpuje gwatowny przyrost ciaa, uzaleniony od intensywnych zmian hormonalnych i cechujcy si szybkimi zmianami zarwno budowy ciaa (np. rozwj narzdw pciowych), jak i jego funkcji. W yciu czowieka wyranie rozpoczyna si nowy etap. Nie ma jednak zgody midzy psychologami, czy podobnie stadialny charakter ma take rozwj w innych sferach, jak procesy poznawcze, wizi spoeczne czy ksztatowanie si tosamoci pciowej. Przyjrzyjmy si teraz zmianom zachodzcym midzy zapodnieniem a narodzinami. Cho w sensie dosownym s one niewidzialne", najbardziej dramatyczne zmiany biologiczne nastpuj w tym krtkim okresie dziewiciu miesicy.

ROZWJ PRENATALNY

cigu miesicy nastpujcych po zapodnieniu pojedyncza komrka powstaa z poczenia jajeczka z plemnikiem dzieli si na dwie, potem cztery, potem osiem i tak dalej. Zanim dziecko si narodzi, bd to ju tryliony komrek. Na rozwj prenatalny skadaj si trzy okresy: stadium zarodka (w przyblieniu dwa pierwsze tygodnie), stadium embrionu (od drugiego do mniej wicej dziewitego tygodnia po zapodnieniu) i stadium podu.

CZY ROZWJ MA CHARAKTER CIGY CZY SKOKOWY?

Czy zmiany rozwojowe przebiegaj w sposb cigy (na zasadzie staych, niewielkich zmian lub przyrostw) czy te skokowy (na zasadzie zmian nagych i dramatycznych)?

STADIUM ZARODKA. W miar swojej trzy-, czterodniowej podry do macicy zygota ulega wielokrotnym podziaom. Kulista masa komrek wdruje przez dalsze 3-4 dni po macicy, dopki nie zagniedzi si w jej cianie, co zajmuje mniej wicej tydzie. Okres od zapodnienia do zagniedenia nazywany jest stadium zarodka czy te okresem jajeczka. Po kilku dniach trwania tego stadium komrki dziel si w pewne grupy w zalenoci od tego, w co si pniej przeksztac. Przed momentem zagniedenia si kula dzielcych si komrek odywiana jest wycznie tkiem pierwotnego jajeczka, a jej oglna masa si nie zwiksza. STADIUM EMBRIONU. Stadium embrionu rozpoczyna si od zagniedenia, a koczy okoo smego tygodnia ycia. Jak wskazuj wzgldnie due rozmiary gowy embrionu i podu przedstawione na rycinie 4.1, rozwj tej czci ciaa po-

powodujce na przykad syfilis lub ryczk, oraz substancje chemiczne, takie jak alkohol, rodki uspokajajce, narkotyki czy aspiryna i wiele innych lekarstw. Poniewa wszystkie te substancje mog by szkodliwe dla dziecka, kobieta w ciy powinna kadorazowo przed ich spoyciem skonsultowa si z lekarzem, nawet gdy chodzi o rodki sprzedawane bez recepty. STADIUM PODU. Stadium to rozpoczyna si z pocztkiem trzeciego miesica ciy i trwa a do porodu. W kocu trzeciego miesica wyksztacone s ju wszystkie gwne narzdy oraz palce u rk i ng. W poowie czwartego miesica matka zwykle wyczuwa ju pierwsze ruchy dziecka. W kocu szstego pd poru-

WICZENIA GIMNASTYCZNE DLA KOBIET W CIY

Przed laty uwaano, e kobiety w ciy powinny unika wszelkiego wysitku fizycznego. Wspczenie wiadomo, e wiczenia fizyczne s w tym czasie wskazane, poniewa podnosz sprawno organizmu kobiety, co przydaje si zarwno podczas porodu, jak i po nim.

14 dni 18 dni 24 dni

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e twoje serce zaczo bi, gdy miae mniej ni p centymetra wzrostu" i waye mniej ni jeden gram. Praca serca rozpoczyna si okoo trzech tygodni po zapodnieniu.

przdza rozwj reszty organizmu. Narzdy wewntrzne - serce, puca i tym podobne - rozwijaj si szybciej od koczyn. Wzgldnie wczesne dojrzewanie mzgu i organw wewntrznych umoliwia im udzia w odywianiu i dalszym rozwoju podu. W trakcie czwartego tygodnia wyksztaca si prymitywne serce, ktre zaczyna bi i toczy krew - w organizmie, ktry mierzy sobie mniej ni p centymetra dugoci. Serce bdzie kontynuowa swoj prac nawet bez jednej minuty przerwy cae ycie. W kocu drugiego miesica gowa jest ju zaokrglona i ma wyranie wyksztacon cz twarzow - wszystko to w embrionie o dugoci dwa i p centymetra i wadze nie przekraczajcej jednego grama. W drugim miesicu ycia prenatalnego pojawia si te ukad nerwowy, ktry rozpoczyna przesyanie impulsw. W 5-6 tygodniu embrion ma zaledwie p centymetra dugoci, a jednak wyksztacaj si w nim ju zacztki narzdw pciowych, ktre okoo sidmego tygodnia poczynaj si rnicowa na mskie lub eskie, w zalenoci od genetycznego kodu XY lub XX. Jeli obecny jest chromosom Y, rozpoczyna si wyksztacanie jder i produkowanie przez nie androgenw (mskich hormonw pciowych). Pod nieobecno tych hormonw u embrionu wyksztacaj si eskie narzdy pciowe. Embrion jest w trakcie swego rozwoju podwieszony w worku owodniowym wewntrz macicy. Worek jest otoczony przezroczyst bon i wypeniony pynem owodniowym, ktry suy dziecku jako rodzaj swoistej poduszki powietrznej, w ktrej moe si ono bez szkody porusza, nawet gwatownie. Pyn owodniowy pomaga take utrzyma sta temperatur. Embrion, a potem pd wymienia skadniki odywcze i odpady przemiany materii z organizmem matki za pomoc plackowatego narzdu, zwanego ioyskiem. Jest ono poczone z organizmem matki za pomoc naczy krwiononych macicy, dziecko za z oyskiem za pomoc ppowiny. Ukady krwionone matki i dziecka nie s ze sob poczone bezporednio. Membrana oyska przepuszcza tylko niektre substancje - tlen i skadniki odywcze z organizmu matki do dziecka, w kierunku przeciwnym za - dwutlenek wgla i inne produkty uboczne przemiany materii. Niestety poprzez oysko mog si przedostawa take niektre inne substancje, midzy innymi zarazki,

4 tygodnie

6-6,5 tygodnia

7-7,5 tygodnia

9 tygodni

11 tygodni

15 tygodni

EMBRION I PD W RNYCH OKRESACH ROZWOJU PRENATALNEGO

RYCINA 4.1

sza si czsto z tak energi, e matka moe si wrcz skary na jego kopanie. Dziecko zamyka i otwiera oczy, ssie kciuk, przechodzi od okresu czuwania do snu i jest w stanie dostrzec wiato. Robi te fikoki, oczywicie bez trudu wyczuwane przez matk. Ppowina skonstruowana jest w taki sposb, e ani nie ulega przerwaniu, ani nie okrca si w niebezpieczny sposb wok dziecka, niezalenie od tego, jakich by akrobacji nie wykonywao. W cigu ostatnich trzech miesicy ciy dojrzewaj rne ukady ciaa. Serce i puca staj si coraz bardziej zdolne do samodzielnego podtrzymania ycia. Pd przybiera na wadze okoo 2,5 kilograma i podwaja sw dugo. rednia waga chopcw wynosi w momencie urodzenia okoo 3400 gramw, dziewczynek za - okoo 3200 gramw.

drugim za o nastpne pitnacie centymetrw. W latach nastpnych przyrosty wynosz po okoo pi centymetrw, dopki nie pojawi si pokwitanie z jego nastpnym skokiem w rozwoju fizycznym. Rwnie przyrosty wagi ciaa s w tym okresie do stae i wynosz z reguy od dwch do trzech kilogramw rocznie.

ODRUCHY
Wkrtce po twoim urodzeniu lekarz czy pielgniarka zapewne przycisna palec do wntrza twojej doni. Cho nie miae pojcia" co w odpowiedzi zrobi, prawdopodobnie mocno uchwycie te palce - i to z tak si, e mona by ci caego w ten sposb podnie z koyski. Chwytanie tu po urodzeniu jest bowiem reakcj wrodzon. Jest to jeden z licznych odruchw wrodzonych, z jakimi dziecko przychodzi na wiat. Odruchy te s prostymi, stereotypowymi reakcjami na specyficzne bodce i nie wymagaj adnego uczenia si. S wykonywane automatycznie, bez mylenia i porednictwa mzgu. Ich istnienie jest niezbdne do przetrwania. Noworodki nie zdaj sobie sprawy z tego, e trzeba je, aby przey. Na szczcie s jednak wyposaone w odpowiednie odruchy, ktre nazywamy toniczno-szyjnymi. Automatycznie odwracaj gow w kierunku bodca, ktry dotyka ich policzka, brody czy kcika ust, i zaczynaj ssa obiekt dotykajcy ich ust. Noworodki wyposaone s te w wiele innych, niezbdnych do przetrwania odruchw. Wycofuj si z kontaktu z bodcami naraajcymi na bl. Podcigaj nogi i wyginaj plecy w uk w reakcji na haas, uderzenie czy utrat oparcia (odruch Moro). Chwytaj obiekty naciskajce wntrze ich doni (odruch chwytania). Podcigaj do gry palce stp w wyniki podranienia podeszwy (odruch Babiskiego). Badajc te odruchy, pediatrzy s w stanie oceni funkcjonowanie ukadu nerwowego niemowlcia. Ponadto niemowlta odruchowo oddychaj, kichaj, kaszl, ziewaj i mrugaj powiekami. I z pewnoci osobicie zapoznasz si z odruchem zwieracza (odbytu), jeeli zaoysz swoje najlepsze ubranie i potrzymasz dziecko przez chwil bez pieluszki.

ROZWJ FIZYCZNY
a rozwj fizyczny skadaj si przyrosty wagi i wysokoci ciaa, dojrzewanie ukadu nerwowego oraz rozwj koci, mini i narzdw pciowych. Najbardziej gwatowny przyrost wagi i dugoci ciaa ma miejsce w rozwoju prenatalnym. W cigu dziewiciu miesicy dziecko rozwija si z niemale mikroskopijnej komrki w noworodka dugoci okoo pidziesiciu centymetrw. Waga jego ciaa ronie miliardy razy. Szybkie tempo wzrostu utrzymuje si w niemowlctwie. W cigu pierwszych piciu miesicy ycia niemowlta zwykle podwajaj swoj wag urodzeniow, a potrajaj w pierwsze urodziny. Ciao wydua si o ponad dwadziecia centymetrw w cigu pierwszego roku ycia, w roku

Psychologia a iycie codzienne

PRZECIWDZIAANIE ANOMALIOM GENETYCZNYM I CHROMOSOMALNYM
Konsultanci genetyczni zbieraj informacje o medycznej historii rodzicw, aby oceni ryzyko naraenia dziecka na dziedziczenie jakich anomalii genetycznych. Jeeli ryzyko to jest wysokie, rodzicom doradza si raczej adopcj ni posiadanie wasnego dziecka. Do wykrywania takich zaburze u dziecka su rne metody. Okoo czwartego miesica ciy stosuje si pobieranie pynu owodniowego (wd podowych") za pomoc strzykawki. Uzyskane w ten sposb komrki s badane w celu wykrycia ewentualnych anomalii. Inna metoda, ktra moe by stosowana w jeszcze wczeniejszym okresie ciy, to pobieranie prbek kosmwki. Za pomoc cienkiej rurki pobiera si niewielk prbk materiau z bon podowych (worka owodniowego), ktra nastpnie zostaje poddana analizom. Jest to zabieg nieco bardziej ryzykowny od pobrania pynu owodniowego, w zwizku z czym wikszo lekarzy preferuje raczej to drugie. Metody tego rodzaju pozwalaj wykrywa u podu chorob Downa, anemi sierpowat, chorob Tay-Sachsa, rozszczep krgosupa, zanik mini, niezgodno Rh i inne zaburzenia. Umoliwiaj te okrelenie pci dziecka. Dziki ultrasonografii za pomoc odbijajcych si od podu ultradwikw moemy obserwowa obraz dziecka, ktry rwnie pozwala lekarzom wykry niektre anomalie, a ponadto umoliwia bezpieczniejsze pobieranie pynu owodniowego. Niektre anomalie, na przykad anemia sierpowata czy choroba Tay-Sachsa, mog by sygnalizowane wynikami badania krwi rodzicw. Jeszcze inne testy badaj DNA podu, co pozwala wykry plsawic Huntingtona, mukowiscydoz i inne schorzenia.

ROZWJ PERCEPCYJNY
Noworodki pi okoo szesnastu godzin na dob i niewiele maj okazji uczy si wiata. A jednak zupenie niele s w stanie spostrzega wiat ju wkrtce po urodzeniu. W wieku trzech miesicy niemowlta s w stanie rozrni wikszo kolorw (Banks, Shannon, 1993; Teller, Lindsey, 1993). Ju po kilku dniach s w stanie ledzi wzrokiem wiato poruszajce si przed ich oczyma (Kellman, von Hofsten, 1992). Noworodki s krtkowzroczne, jednak niemowlta w wieku okoo czterech miesicy zdaj si mie rwnie du jak doroli umiejtno skupiania wzroku na odlegych obiektach. Preferencje wzrokowe niemowlt s mierzone za pomoc czasu fiksacji, czyli czasu wpatrywania si w ten sam obiekt. W klasycznym badaniu Roberta Frantza (1961) dwumiesiczne niemowlta wolay si wpatrywa w bodziec przypominajcy twarz ludzk ni w gazet, tarcz do strzelania czy jednolicie czerwone, biae lub te dyski. Dalsze badania pokazay, e by moe wiksze znaczenie ma zoono twarzopodobnych wzorcw ni ich tre. Niemowltom pokazywa-

Wiek (w tygodniach)

Przewraca si z brzucha na bok

Przewraca si z brzucha na plecy Przewraca si a z plecw na brzuch

si konfiguracjom zawierajcym wiksz liczb elementw, a ich organizacja (stopie, w jakim przypominay twarz) zdawaa si dla nich mniej wana. Natomiast w okresie midzy pitnastym a dwudziestym tygodniem istotn rol zaczyna odgrywa take organizacja elementw - dzieci duej przygldaj si bodcom, ktrych ukad bardziej przypomina twarz (Haaf i in., 1983). Niemowlta zdaj si wic w sposb naturalny preferowa skomplikowane bodce wzrokowe. By moe szczeglne upodobanie do twarzy (w porwnaniu z innymi bodcami o podobnym stopniu komplikacji) nie pojawia si dopki dziecko nie nabdzie pewnych dowiadcze w kontaktach z ludmi. Niemowlce preferencje mog wic by cznym skutkiem czynnikw wrodzonych i uczenia si. Klasyczne badania wykazay, e w okresie, w ktrym dziecko osiga umiejtno pezania (6-8 miesic ycia), jest te w stanie kierowa si wzrokowymi wskanikami gbi. Wikszo te jest w stanie unikn spadnicia ze stou czy jakiej innej powierzchni koczcej si uskokiem (Campos i in., 1978). Przyjrzyjmy si, jak zaaranowano sytuacj (rycina 4.3) w klasycznym badaniu nad uskokiem wzrokowym przeprowadzonym przez Walka i Gibsona (1961). Omiomiesiczne niemowl swobodnie peza po przezroczystej tafli, jeeli bezporednio pod ni znajduje si powierzchnia ze wzorcem szachownicy, cho waha si wej na t cz tafli, pod ktr powierzchnia szachownicy opada na kilkadziesit centymetrw w d. Poniewa sama szklana tafla i tak podtrzymaaby ciar dziecka, mamy tu do czynienia z uskokiem jedynie wzrokowym. Noworodki dobrze sysz, chyba e ich uszy wewntrzne s zalane pynem owodniowym (przeczyszczenie ucha powoduje szybk popraw suchu). Wikszo noworodkw odwraca take gow w kierunku rda niezwykego dwiku, przerywajc inne czynnoci, jeeli je akurat wykonuj. Podobnie jak badania wykazujce, e dziecko jest w stanie ledzi wzrokiem poruszajce si przedmioty, wiadczy to o biologicznym zaprogramowaniu dziecka na obserwowanie zmian w otoczeniu. Niemowl uspokaja si pod wpywem cichej mowy lub piewu (Papousek i in., 1991), o czym wiedz rodzice piewajcy dziecku koysanki.

ROZWJ NOTORYCZNY
W momencie urodzenia dziecko zdaje si ktbkiem bezcelowej energii nerwowej". Wyposaone jest w odruchy, ale wykonuje te wiele bezcelowych ruchw, w miar dojrzewania stopniowo zastpowanych czynnociami celowymi. Rozwj ruchowy (motoryczny) przebiega wedug pewnej niezmiennej sekwencji. wiczenia podwyszaj koordynacj sensomotoryczn, ale kluczow rol odgrywa dojrzewanie. Podany na rysunku czas osigania kolejnych sprawnoci jest przybliony. Dziecko pozostajce nieco w tyle za tymi czasami moe bez problemw si rozwija, dziecko za szybsze niekoniecznie musi zosta uczonym konstruujcym rakiety kosmiczne czy gimnastykiem. RYCINA 4.2 no na przykad konfiguracje przypominajce twarz, zrnicowane zarwno pod wzgldem liczby elementw, jak i stopnia, w ktrym ich ukad zbliony by do twarzy. Niemowlta w wieku od piciu do dziesiciu tygodni duej przyglday

KLASYCZNY EKSPERYMENT Z USKOKIEM WZROKOWYM

Ten mtody poszukiwacz ma wystarczajco wiele rozsdku, by nie wpezn w miejsce, w ktrym zaczyna si uskok, cho wtasna matka nawouje go z drugiej strony. Podobn umiejtno maj te mae szczury, psy, koty i kurczaki. RYCINA 4.3

Trzydniowe noworodki wol gos swoich matek od gosu innych kobiet, cho nie wykazuj podobnej preferencji w odniesieniu do gosu swoich ojcw (DeCasper, Prescott, 1984; Freeman i in., 1993). Wynika to zapewne z wielomiesicznych wewntrzmacicznych dowiadcze" dziecka z gosem matki, ktry byy w stanie sysze co najmniej na 2-3 miesice przed urodzeniem. Jest to przypadek bardzo wczesnego uczenia si, ktre przyczynia si do wyksztacenia u dziecka okrelonych preferencji. Noworodki podobnie jak doroli potrafi plu, wystawia jzyk oraz marszczy nos, jeli poczuj przykre zapachy. Umiechaj si i wykonuj ruchy lizania czekolady, truskawek, wanilii i miodu. Zmys zapachu prawdopodobnie jest, tak jak such, odpowiedzialny za rozpoznawanie matki przez dziecko, ktre woli przyglda si wasnemu becikowi ni becikom innych dzieci (kiedy s moliwe do rozrnienia jedynie po zapachu; Macfarlane, 1975). W wieku pitnastu dni noworodki wyranie wol zapach potu wasnej matki ni innych kobiet (Porter i in., 1992), cho nie dotyczy to dzieci karmionych z butelki. Wkrtce po urodzeniu dzieci potrafi te rozrnia smaki. Ss roztwr cukru lub mleka, ale grymasz i odmawiaj ssania roztworw gorzkich lub sonych. S take wraliwe na dotyk. Nacisk na skr wyzwala wiele odruchw wrodzonych (jak odruch ssania czy chwytania). Jednak noworodki s wzgldnie mao wraliwe na bl, co moe by efektem reakcji adaptacyjnej na przejcia dziecka podczas porodu. Wraliwo na bl ronie w trakcie pierwszych dni ycia. Niezmiernie wanym kanaem komunikacji i uczenia si noworodkw i niemowlt jest zmys dotyku. Odpowiednie wraenia dotykowe przyczyniaj si do poczucia komfortu i bezpieczestwa, ktre z kolei warunkuj rozwj wizi emocjonalnej midzy dzieckiem a jego opiekunami.

STADIA ROZWOJU PSYCHOSPOECZNEGO WEDUG ERIKA ERIKSONA

Zdaniem Erika Eriksona na rozwj psychospoeczny skada si szereg stadiw (por. tabela 4.1). W pierwszym z nich jestemy cakowicie uzalenieni od swoich pierwotnych opiekunw (zwykle rodzicw), a podstawowym problemem jest wyksztacenie zaufania, ktre pojawia si wskutek przekonania, e opiekunowie zaspokoj wszystkie nasze potrzeby. We wczesnym dziecistwie i okresie przedszkolnym rozpoczynamy bardziej aktywn eksploracj otoczenia i prbujemy nowych rzeczy. W tym okresie relacje z rodzicami i przyjacimi umoliwiaj nam rozwj autonomii (samokierowania) i inicjatywy, a take wstydu i poczucia winy. W okresie szkoy podstawowej wikszego znaczenia nabieraj nauczyciele i rwienicy, ktrzy albo zachcaj nas do przedsibiorczoci, albo przyczyniaj si do wyksztacenia poczucia wasnej niszoci. Do koncepcji Eriksona powrcimy pniej przy omawianiu okresu dorastania i dorosoci, a take w rozdziale dwunastym. Jako modzi doroli nawizujemy intymne kontakty z innymi, a pniej sami stajemy si wsparciem dla innych, w tym dzieci, ktrych losy zale od nas.

ALLYN
W wieku dwch lat Allyn, crce autora, niemale udao si zapobiec opublikowaniu poprzedniego wydania tej ksiki, gdy odcigaa autora od komputera, jak tylko zasiada do pracy. Z powodu wzajemnego przywizania oddzielenie byo bolesne dla obojga.

PRZYWIZANIE
Mary D. Salter Ainsworth, znana badaczka przywizania, definiuje je jako wi emocjonaln, ktra wyksztaca si midzy dwoma konkretnymi osobami (lub zwierztami). Przywizanie trzyma ludzi we wsplnocie i ma trway charakter. Jest istotne dla przetrwania niemowlcia (Bowlby, 1988).

ZASTANW SI
Ktry aspekt twojego wasnego rozwoju zdaje si najbardziej wynika z wptyww natury, a ktry z wpyww kultury? Dlaczego tak mylisz? W jaki sposb moesz we wtasnym yciu spoytkowa wiedz na temat rozwoju prenatalnego?

TABELA 4.1

STADIA ROZWOJU PSYCHOSPOECZNEGO WEDUG ERIKA ERIKSONA

ROZWJ SPOECZNY

OKRES YCIA Niemowlctwo (0-1), Wczesne dziecistwo (1-3) Okres przedszkolny (4-5) Okres wczesnoszkolny (6-12) Dorastanie Wczesna doroso redni okres dorosoci Pny okres dorostoci /

i K : w\^f=j?t-^\^fi?t:-1~s I i j ^ ^ : T '

Zaufanie nieufno Autonomia - wstyd/zwtpienie Inicjatywa-poczucie winy Przedsibiorczo - poczucie niszoci . " : Tosamo - rozmycie r l Intymno - izolacja Twrczo - stagnacja Integralno - rozpacz
'

oja creczka Allyn w wieku dwch lat niemale zapobiega publikacji poprzedniego wydania tej ksiki. Gdy zamykaem si w swoim gabinecie, stawaa przed drzwiami, woajc: Tatusiu! Tatusiu!", albo stukaa do drzwi i pakaa. Gdy dawaem za wygran (kilka razy dziennie), wbiegaa do rodka, woajc: We mnie na rce!", otwierajc ramiona i wdrapujc si na moje kolana. Cho jestemy odrbnymi istotami, wygldaa na bardzo do mnie przywizan.

Wyksztacenie zaufania do matki i otoczenia, nawizanie przyjaznych relacji z otaczajcymi ludmi Rozwj chci dokonywania samodzielnych wyborw i samokontroli Wzbogacenie decyzji planowaniem/stanie si osob aktywn, dziaajc
:
' ' " - . - . ' " .
:

Zaabsorbowanie zadaniami, umiejtnociami i produktywnoci, opanowanie podstawowych technologii '.- - ';. Umiejtnoci nawizywania kontaktu z innymi, nabycie rl niezbdnych do stworzenia planw yciowych Zaangaowanie wasnego Ja w innego czowieka, zaangaowanie si w mio seksualn Ch bycia potrzebnym, kierowanie modszymi i zachcanie ich, bycie twrczym Akceptacja upywu czasu i wasnego wieku; osignicie mdroci i godnoci

Przywizanie jest jednym z warunkw rozwoju spoecznego. Gdy jestemy niemowltami, nawizanie silnych wizi z innymi jest po prostu niezbdne do przetrwania. W pniejszym wieku przyczynia si do poczucia szczcia i zadowolenia. W tej czci rozdziau omwimy rne aspekty rozwoju spoecznego, w tym teori rozwoju psychospoecznego zaproponowan przez Eriksona, powstawanie wizi, style sprawowania opieki rodzicielskiej, konsekwencje posyania dziecka do przedszkola i problem zncania si nad dziemi.

rdo: Eiikson, E, H. (1963). Childhood and Society. Copyright 1950,1963 by W.W Norton & ompany, Inc., renewed 1978,1991 by Erik H. Erikson. Przedruk za zgod W.W. Norton & Company, Inc.

Zachowania skadajce si na przywizanie to: (1) prby utrzymania kontaktu i fizycznej bliskoci oraz (2) okazywanie lku w wypadku oddzielenia od drugiej osoby. Niemowlta i dzieci usiuj utrzyma bliski kontakt ze swymi opiekunami. Nawizuj z nimi kontakt wzrokowy, przycigaj ich do siebie, przytulaj si, prosz o wzicie na rce, a nawet ustawiaj si przed dorosym w taki sposb, e albo zostan rozdeptane, albo podniesione na rce. SYTUACJE OBCOCI A WZORCE PRZYWIZANIA. Z a c h o w a n i e dziecka w nowych sytuacjach wie si ze stylem przywizania, jaki czy je z opiekunami. Pozwolio to Mary Ainsworth i jej wsppracownikom wykorzysta metod sytuacji nowych do mierzenia przywizania u niemowlt. Polega ona na odczaniu dziecka od opiekuna (zwykle matki), zostawianiu go z obc osob doros, i pniejszym powrocie rodzica. Badanie rozpoczyna si od tego, e matka wchodzi z niemowlciem do pomieszczenia i rozpoczyna rozmow z obc dziecku osob. Osoba ta zblia si do dziecka z zabawk i nawizuje z nim kontakt, podczas gdy matka wychodzi z pokoju. Dziecko zostaje sam na sam na przemian z matk i osob obc, a jego zachowanie jest obserwowane w obu tych sytuacjach. Za pomoc tego rodzaju metod Ainsworth i jej wsppracownicy zidentyfikowali trzy zasadnicze style przywizania - jeden cechujcy si poczuciem bezpieczestwa i dwa oznaczajce jego brak: 1. Styl bezpieczny. Dzieci o rym stylu przywizania umiarkowanie protestuj, gdy matka je opuszcza, poszukuj z ni kontaktu, kiedy powraca, i atwo daj si przez ni uspokoi. 2. Styl unikajcy. Dzieci o tym stylu przywizania zdaj si najsabiej protestowa przeciw opuszczeniu ich przez matk. Bawi si same i nie zwracaj na ni uwagi, kiedy powrci. 3. Styl lkowo-ambiwalentny. Dzieci o tym stylu przywizania ujawniaj najsilniejsze emocje. Reaguj oznakami silnego niepokoju na opuszczenie przez matk, a na jej powrt reaguj ambiwalentnie, na przemian przytulajc si do niej i odpychajc j.

kolwiek ni pozostawa same, cho nie preferoway jakiej konkretnej osoby. Okoo czwartego miesica ycia pojawiao si szczeglne przywizanie do matki, ktre stawao si silne w sidmym miesicu. W dwa miesice pniej pojawia si lk przed osobami obcymi, cho nie u wszystkich dzieci. Na podstawie tego rodzaju bada Ainsworth wyrnia trzy stadia rozwoju przywizania: 1. Stadium sprzed przywizania (od urodzenia do okoo trzeciego miesica ycia) cechujce si przywizaniem niezrnicowanym. 2. Stadium wyksztacania si przywizania (3-4 miesic ycia) cechujce si preferowaniem osb znanych dziecku. 3. Stadium przywizania wyrazistego (od ok. 6-7 miesica ycia) cechujce si nasilon zalenoci od podstawowego opiekuna dziecka. John Bowlby zauway, e przywizaniu towarzyszy take lk przed obcymi, jednak nie wszystkie dzieci odczuwaj ten rodzaj lku. TEORIE PRZYWIZANIA. Na pocztku XX wieku behawioryci twierdzili, e przywizanie jest zachowaniem wyuczonym dziki indywidualnym dowiadczeniom. Opiekunowie karmi dziecko i zaspokajaj inne jego potrzeby fizjologiczne. Dzieci kojarz ich z nagrodami, ucz si wic kontaktu z opiekunami w tym wanie celu, a przy okazji wyksztaca si ich przywizanie do nich. Jednak klasyczne badania Harry'ego Harlowa dowodz, e sam kontakt fizyczny moe by waniejszy od nabywania dowiadcze. Badacz ten zauway, e malpitka wychowywane bez matki i wsptowarzyszy przywizuj si do kawakw materiau - utrzymuj z nimi kontakt i cierpi, jeli im je odebra. Przeprowadzi wic seri eksperymentw, aby wyjani, dlaczego tak si dzieje (Harlow, 1959).

PRZYWIZANIE
Uczucie przywizania decyduje o wizi wikszoci rodzicw z ich dziemi. Wedtug Mary Ainsworth przywizanie jest emocjonaln wizi midzy czowiekiem a inn konkretn osob. Bezpieczny wzorzec przywizania umoliwia zdrowy rozwj spoeczny.

Styl przywizania wie si z jakoci opieki nad niemowlciem. Rodzice dzieci o bezpiecznym stylu przywizania s dla nich czuli i reaguj na ich wszystkie potrzeby (Cox i in., 1992; Isabella, 1993). Dzieci o tym typie przywizania s szczliwsze, bardziej towarzyskie i mocniej nastawione na wspprac ni dzieci pozostaych dwch typw (Belsky i in., 1991; Thompson, 1991a). W wieku przedszkolnym cechuje je umiejtno duszego skupienia uwagi, lepsze radzenie sobie z problemami i mniejsza impulsywno (Frankel, Bates, 1990; Lederberg, Mobley, 1990). W wieku lat 5-6 dzieci o tym stylu przywizania s bardziej lubiane przez rwienikw i nauczycieli, a take wykazuj stosunkowo mniej niepodanych zachowa (Lyons-Ruth i in., 1993; Youngblade, Belsky, 1992). STADIA PRZYWIZANIA. Ainsworth badaa take stadia rozwoju przywizania, obserwujc niemowlta ugandyjskie. Odnotowaa ich wysiki w celu utrzymania kontaktu z matk, protesty w wypadku separacji i wykorzystywanie matki jako bezpiecznej bazy podczas eksplorowania otoczenia. Pocztkowo niemowlta przejawiay przywizanie niezrnicowane. Wolay by trzymane przez kogo-

PRZYWIZANIE U MAPICH NIEMOWLT

Cho to niemowl rezusa karmione jest przez drucian matk", wikszo czasu spdza ono na przytulaniu si do puszystej matki" z mikkiego materiau. Mapka wie, gdzie si uda na positek, jednak ukojenie dostarczane przez kontakt fizyczny jest najwyraniej waniejsze od jedzenia w ksztatowaniu si przywizania niemowlt matpich (i ludzkich?). RYCINA 4.4

W jednym z bada Harlow umieci mapie niemowlta w klatce z dwoma matkami zastpczymi", jak to ilustruje rycina 4.4. Jedna z nich bya wykonana z drutw, wrd ktrych umieszczona bya butelka z jedzeniem. Druga pokryta bya mikk tkanin. Mapki spdzay wikszo czasu na przytulaniu si do tej drugiej matki", cho nie dawaa" ona jedzenia. Doprowadzio to Harlowa do wniosku, e niemowlta map (a zapewne te ludzkie) maj pierwotny, niewymaTo nieprawda, e droga do gajcy uczenia si instynkt poszukiwania ukojenia przez kontakt fizyczny. To serca niemowlcia prowadzi zaspokojenie tego instynktu, a nie potrzeby jedzenia, decyduje o wyksztacaniu przez odek (dzieci niekosi przywizania do opiekuna. niecznie przywizuj si do Harlow i Zimmermann (1959) stwierdzili take, e puszysta matka zastpcza karmicych je osb). Silniejsuy mapkom jako baza, z ktrej eksploruj otoczenie. Do klatek, w ktrych sz podstaw przywizania umieszczone byy mode rezusy wraz z zastpczymi matkami, wkadano rne moe by ich ukojenie przez obiekty, takie jak drewniane zabawki w ksztacie ogromnych owadw czy wypchakontakt fizyczny. Droga do ne misie (por. rycina 4.5). Jeeli zwierz byo w towarzystwie jedynie drucianej serc maych map prowadzi matki", kulio si ze strachu tak dugo, dopki obcy obiekt pozostawa w klatce. przez ich skr, a nie oNatomiast w obecnoci matki puszystej najpierw si do niej przytulao, po czym dek. odrywao si, aby zbada, co to za potwr" pojawi si w jego klatce. Rwnie w wypadku niemowlt ludzkich kontakt z opiekunem staje si bezpieczn baz, dziki ktrej dziecko przejawia zaciekawienie i bada swoje otoczenie. Inni badacze, jak Konrad Lorenz, zauwaaj, e u wielu zwierzt zachowania wyraajce przywizanie maj charakter instynktowny, to znaczy skadaj si z pewnego niezmiennego wzorca reakcji wyzwalanego pojawieniem si w otoczeniu okrelonego rodzaju bodca. Przypuszcza si wic, e podobnie jak to si dzieje w wypadku innych zachowa instynktownych, wzorzec zachowa wyraajcych przywizanie pojawia si w reakcji na pojawienie si specyficznych bodcw w pewnym krytycznym okresie ycia. Saw Konrad Lorenz (1981) zawdzicza publikacji zdjcia przedstawiajcego jego kacz rodzin". Skd si wzili ci krewniacy"? Badacz by obecny przy wykluwaniu si ptakw i przebywa w ich pobliu w krytycznym okresie. U kaczt i niektrych innych zwierzt okres ten rozpoczyna si w chwili zrobienia pierwszego kroku, a koczy, gdy pojawia si strach przed obcymi. Kaczuszki stale poday za Lorenzem, podbiegay do niego w chwili strachu, kwakay z tsknoty, gdy je opuszcza, i staray si pokona przeszkody, ktre go od nich oddzielay. Gdyby zastpi kwakanie paczem, ich zachowanie bardzo przypominaoby ludzkie. Jeeli jednak wdrukowanie w ogle wystpuje u dzieci ludzkich, proces ten musi wyglda inaczej ni u gsi i kaczek. U tych ostatnich bowiem krytyczny dla reakcji wdrukowania okres koczy si wraz z pojawieniem si strachu przed obcymi. Jednak nie u wszystkich dzieci taBEZPIECZESTWO ki strach si pojawia, a jeeli nawet, to wystpuje on midzy szstym a smym miesicem ycia, a wic przed poKiedy puszysta matka" zastpcza mapki jest w pobliu, jawieniem si moliwoci samodzielnego poruszania si niemowl najwyraniej czuje si wystarczajco bezprzez dziecko (pezania wystpujcego zwykle 1-2 miepiecznie, by zbada umieszczonego w klatce wypchanesice pniej). Co wicej, okres krytyczny musiaby by go misia. Jednak mapki samotne lub w towarzystwie u ludzi znacznie wyduony. Niemniej jednak Ainsworth drucianej matki" kul si w kcie ze strachu z powodu i Bowlby (1991) uwaaj e przywizanie rwnie u ludzi pojawienia si w ich klatce takiego potwora". ma charakter instynktowny. RYCINA 4.5

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

WDRUKOWANIE
Niektre zwierzta przywizuj si do pierwszego poruszajcego si obiektu, jaki w yciu napotkaj. Niepisana regua zdaje si brzmie: Skoro si porusza, to jest to moja matka". Wyglda to jakby obraz poruszajcego si obiektu zostawa wdrukowany" w mode zwierz, dlatego ten sposb ustalania przywizania nazywany jest wdrukowaniem.

STYLE WYCHOWAWCZE: WYCHOWANIE KOMPETENTNEGO DZIECKA

Wiele dzieci cechuje co, co psycholog Diana Baumrind nazwaa kompetencj instrumentaln. Oznacza to, e potrafi one wpywa na rodowisko w sposb pozwalajcy im na realizacj wasnych celw. Dzieci kompetentne s te z reguy energiczne, asertywne, samowystarczalne, zorientowane na wspprac i osignicia, a take ciekawe wiata. W jaki sposb rozwija si u dziecka kompetencja? Zgodnie z badaniami Baumrind (1973; Lamb, Baumrind, 1978) zaley to od stylu wychowawczego rodzicw. Badaczka ta skoncentrowaa si na czterech aspektach postpowania rodzicw: restryktywnoci, wymaganiu od dziecka dojrzaego postpowania, zdolnoci komunikacyjnych i ciepa/wsparcia dostarczanego dziecku. Trzy najwaniejsze style wychowawcze wykryte przez Baumrind to styl autorytatywny, autorytarny i przyzwalajcy. 1. Rodzice autorytatywni. Rodzice dzieci najbardziej kompetentnych oceniaj swoje postpowanie wysoko pod wszystkimi czterema wzgldami (por. tabela 4.2). S restryktywni (daj poszanowania regu) i wymagaj od dziecka dojrzaego postpowania. Jednak temperuj swoje wymagania chci przekonania do nich dziecka, duymi zdolnociami komunikacyjnymi, zaangaowaniem uczuciowym i ciepym stosunkiem do wychowanka. Wymagaj wiele, ale wyjaniaj dlaczego, pomagajc w ten sposb dziecku w spenieniu ich prb. Baumrind nazwaa takich rodzicw autorytatywnymi, czyli takimi, ktrzy dobrze wiedz, czego chc, a swoje dzieci traktuj z mioci i szacunkiem. 2. Rodzice autorytarni. Rodzice tego rodzaju uwaaj posuszestwo dziecka za cnot sam w sobie. Nakadaj na dzieci obowizek speniania wielu cisych regu orzekajcych, co jest dobre, a co ze. Podobnie jak rodzice autorytatywni, s wymagajcy, jednak w przeciwiestwie do tamtych nie objaniaj dziecku obowizujcych je regu, lecz jedynie wymuszaj posu-

TABELA 4.2

STYLE WYCHOWAWCZE
STYLE WYCHOWAWCZE Autorytatywny Autorytarny Przyzwalajcy Restryktywno \ Dua (uywanie perswazji) Dua (uywanie slty) Mata (beztroska) POSTPOWANIE RODZICW Wymaganie dojrzaego zachowania Wysokie Umiarkowane Niskie Zdolnoci komunikacyjne Due Mat Mat Wsparcie dostarczane dziecku Due Mat1 Mat

Zdaniem Baumrind najbardziej kompetentne s dzieci rodzicw autorytatywnych. Dzieci rodzicw przyzwalajcych s najmniej dojrzale.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e dzieci wymagajcych rodzicw maj wiksz szans wyrosn na osoby kompetentne. Jest to w szczeglnoci prawd, jeeli rodzice wyjaniaj swoje wymagania, przekonuj dziecko do ich stusznoci, s serdeczni i wspierajcy.

szestwo za pomoc siy. Sabo komunikuj si ze swoimi dziemi i nie dostarczaj im wsparcia. Nie szanuj punktu widzenia dziecka i bywaj w stosunku do niego chodni i odrzucajcy. Kiedy dziecko zapytuje, dlaczego ma si zachowywa w jaki sposb, rodzice autorytarni czsto odpowiadaj: Bo ja ci tak ka!" 3. Rodzice przyzwalajcy. Rodzice przyzwalajcy maj oglnie niefrasobliwy stosunek do swoich pociech i w rezultacie dzieci robi gwnie to, czego same chc. Rodzice s w stosunku do dziecka ciepli i wspierajcy, ale poziom ich komunikowania si z wychowankami pozostawia wiele do yczenia. Dowody empiryczne przekonuj, e ciepy stosunek do dziecka daje lepsze efekty od chodu (Dix, 1991). Dzieci rodzicw ciepych w kontakcie s zwykle lepiej przystosowane emocjonalnie i maj lepiej uwewntrznione standardy moralne, a wic lepiej rozwinite sumienie (MacDonald, 1992; Miller i in., 1993). Opacalne okazuje si te trzymanie si regu -jeeli zagodzone jest ono rozsdkiem i ciepym stosunkiem do dziecka. Dzieci rodzicw autorytatywnych cechuj si wiksz samowystarczalnoci, wysz samoocen, wiksz potrzeb osigni i umiejtnociami spoecznymi ni inne dzieci (Baumrind, 1991b; Dumas, LaFreniere, 1993; Putallaz, Hefflin, 1990). Dzieci rodzicw autorytarnych s czsto zahamowane i agresywne, zwykle take w szkole nie radz sobie tak dobrze jak dzieci rodzicw autorytatywnych (Olson i in., 1992; Westerman, 1990). Dzieci rodzicw przyzwalajcych zdaj si najmniej dojrzae - w wieku dorastania czsto bywaj impulsywne, nastrojowe i agresywne. Brak dozoru rodzicielskiego wie si ze sabymi postpami w nauce szkolnej i przestpczoci nieletnich.

dzice i psychologowie zastanawiaj si oczywicie nad konsekwencjami tego zjawiska. Dlatego bada si na przykad, w jaki sposb wpywa ono na poznawczy i spoeczny rozwj dzieci. Odpowied zaley po czci od jakoci placwki, do ktrej dziecko jest posyane. Badania na du skal przeprowadzone przez National Institute on Child Health and Human Development wykazay, e dzieci z dobrych placwek uzyskuj rwnie dobre wyniki w testach umysowych i jzykowych jak dzieci pozostajce w domu z matk (Azar, 1997d). Stosunkowo najwysze wyniki uzyskay w testach dzieci, ktrym instytucjonalni opiekunowie zadawali wiele pyta i czsto z nimi rozmawiali. Badanie szwedzkie wykazay nawet, e dzieci z dobrych przedszkoli wypaday w testach matematycznych i jzykowych lepiej od dzieci pozostajcych w domu (Broberg i in., 1997). Niejednoznaczne wyniki przyniosy natomiast badania nad wpywem uczszczania do przedszkola na wizi emocjonalne midzy dzieckiem a rodzicami. Dzieci posyane do przedszkola reaguj mniejszym stresem na oddzielenie od matki i sabiej poszukuj kontaktu z matk po jej powrocie. Niektrzy psychologowie twierdz, e takie utrzymywanie dystansu w stosunku do matki moe by przejawem unikajcego stylu przywizania (Belsky, 1990). Jednak inni sdz, e dzieci po prostu przystosowuj si do kolejnych przypadkw rozki z matk i jej powrotu (Field, 1991; Lamb i in., 1992; Thompson, 1991b). Instytucjonalna opieka nad dziemi zdaje si mie swoje zarwno dobre, jak i ze strony. Po stronie pozytyww wymieni mona to, e dzieci z przedszkola chtniej dziel si zabawkami z rwienikami, s bardziej niezalene, pewne siebie i towarzyskie (Clarke-Stewart, 1991; Field, 1991). Jednak niektre z bada dowodz, e dzieci przedszkolne s bardziej nieposuszne i agresywne od innych dzieci (Vandell, Corasaniti, 1990). By moe niektre nie uzyskuj w przedszkolu tyle uwagi opiekunw, ile powinny. W rodowisku nastawionym na rywalizacj mog one stawa si bardziej agresywne w celu zaspokojenia swoich potrzeb. Clarke-Stewart (1990) interpretuje jednak nieposuszestwo i agresywno dzieci z przedszkola jako przejaw ich wikszej niezalenoci, a nie braku przystosowania spoecznego.

DZIECKO W PRZEDSZKOLU
W latach dziewidziesitych XX wieku tylko 7% rodzin amerykaskich pasowao do tradycyjnego modelu rodziny z mczyzn jako jedynym ywicielem i kobiet zajmujc si wycznie domem (Silverstein, 1991). Wikszo matek (w tym ponad poowa kobiet majcych dziecko, ktre nie osigno jeszcze pierwszego roku ycia) pracuje zawodowo poza domem (U.S. Bureau of the Census, 1995). W konsekwencji miliony dzieci uczszczaj do obkw i przedszkoli. Ro-

PRZEDSZKOLE
Poniewa wikszo rodzicw w Stanach Zjednoczonych pracuje zawodowo, przedszkole jest czynnikiem wpywajcym na ycie milionw dzieci.

ZNCANIE SI NAD DZIEMI

Szacuje si e okoo 1,5 miliona amerykaskich dzieci staje si co roku ofiarami zncania si lub przynajmniej zaniedbania ze strony rodzicw lub opiekunw (Wissow, 1995). W oglnokrajowym sondau rodzicw 5% przyznao si do fizycznego zncania nad wasnymi dziemi (Lewin, 1995). Jedna pita (21%) przyznaje, e uderzya dziecko jakim twardym przedmiotem, jak pasek, kij czy szczotka, a prawie poowa (47%) - e uderzya otwart doni. Wikszo (85%) rodzicw przyznaje, e czsto na dzieci krzyczy. A17% przyznao si do wyzywania dzieci od durnych", leniwych i tym podobnych. Cho liczby te s do wysokie, wiadomo, e akty zncania si nad dziemi (i wspmaonkami) stosunkowo rzadko wychodz na jaw. Dlaczego? Wiele osb obawia si, e upublicznienie faktu przemocy zniszczyoby wizi rodzinne. Ofiary przemocy czsto bywaj te finansowo zalene od sprawcw lub nie ufaj odpowiednim wadzom (Seppa, 1996). Dlaczego rodzice zncaj si nad dziemi? Przyczyniaj si do tego stresy, posiadanie przynajmniej jednego rodzica, ktry znca si nad sprawc w dziecistwie, akceptowanie przemocy jako sposobu radzenia sobie ze stresem, uywanie substancji chemicznych i sztywne postawy w stosunku do wychowywania dzieci (Besky, 1993; Kapan, 1991). Szczeglnie wanym rdem stresw prowadzcych do zncania si jest bezrobocie i niski status spoeczno-ekonomiczny (Lewin, 1995; Trickett i in., 1991). Ludzie padajcy ofiar przemocy w dziecistwie czciej ni inni cierpi na rne problemy i zaburzenia psychiczne. Jeszcze jako dzieci s mniej skonni do

eksplorowania wiata (Aber, Allen, 1987). Czciej cierpi na lki, depresj i obnion samoocen (Wagner, 1997). Maj wiksze kopoty w nawizywaniu bliskich stosunkw z rwienikami i s bardziej agresywni (DeAngelis, 1997b; Parker, Herrera, 1996; Rothbart, Ahadi, 1994). W wieku dojrzaym s agresywniejsi w stosunku do partnerw seksualnych i maonkw (Malinosky-Rummell, Hansen, 1993). Zncanie si nad dziemi jest do pewnego stopnia kwesti tradycji rodzinnej (Simons i in., 1991). Jednake wikszo osb, ktre pady ofiar przemocy w swoim dziecistwie, nie znca si nad wasnymi dziemi (Kaufman, Zigler, 1989). Powtarzalno zncania si nad dziemi w obrbie tych samych rodzin prbowano wyjania na rne sposoby: Rodzice su jako modele rl spoecznych. Jak powiada Strauss (1995), Klapsy ucz dziecko, e bije si osob, ktra nie chce przesta robi czego, co si czowiekowi nie podoba". Dzieci dziedzicz po rodzicach surowe postawy wobec wychowania i dyscypliny. Czste spotykanie si z przemoc w domu rodzinnym prowadzi do przekonania, e jest ona czym normalnym. Dla przemocy atwo znale uzasadnienie (surowe wychowanie suy dobru samych dzieci). U dzieci padajcych ofiar przemocy rozwija si wrogo, ktra sprzyja kontynuacji przemocy w odniesieniu do wasnego potomstwa.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e osoby zncajce si nad dziemi czsto same paday ofiar przemocy w dziecistwie. Jednak wikszo ofiar nie drczy swoich dzieci.

ZASTANW SI
Jak by okrelit swj wasny styl przywizania do rodzicw? W jaki sposb uczucie przywizania wptywato na twoje zachowanie w dziecistwie? Czy mylisz, e twoi rodzice traktowali ci ciepto czy chodno? Byli restrykcyjni czy przyzwalajcy? Stawiali ci wymagania czy nie? W jaki sposb ich styl wychowawczy mgt wpyn na twoj osobowo? Czy byte posytany do przedszkola? Jak mylisz, jakie to miato dla ciebie konsekwencje? Dlaczego? Czy znasz kogo, kto byt ofiar przemocy w dziecistwie? Jakie s tego konsekwencje?

Psychologia a ycie codzienne

JAK ZOSTA AUTORYTATYWNYM RODZICEM
Badania wykazuj, e autorytatywny styl rodzicielski wie si z wysokimi kompetencjami dziecka. Natomiast styl autorytarny i przyzwalajcy podnosi szans, e dziecko bdzie miao problemy emocjonalne, spoeczne i z nauk szkoln. Rodzicami autorytatywnymi moemy zosta, kierujc si w swoim postpowaniu wychowawczym nastpujcymi czterema zasadami: 1. Bd wymagajcy w granicach rozsdku. Nie pozwl dziecku szale". Nakaniaj je do posuszestwa nie przymusem, lecz tumaczc mu, dlaczego powinno zachowywa si tak, a nie inaczej. 2. Wymagaj od dziecka bardziej dojrzaych zachowa. Bierz jednak poprawk na poziom rozwoju dziecka i jego indywidualne moliwoci. 3. Komunikuj si ze swoim dzieckiem. Wyjaniaj swoje wymagania. Jeli dziecko jest mae, wyjanienia mog by bardzo proste: Nie rb tak, to boli" czy Psujesz rzeczy, ktre mama/tata bardzo lubi". Chodzi o to, aby wyksztaci u dziecka wartoci, ktrymi bdzie si ono potem mogo posuy, samodzielnie podejmujc decyzje. 4. Bd ciepy i serdeczny. Pokazuj dziecku, e je kochasz i e ci na nim zaley. Przytulaj je i cauj, chwal za osignicia (samodzielna zabawa przez kilka minut w wieku dwch lat jest osigniciem). Cho trudno tu o stuprocentowe gwarancje, stosujc si do tych regu moesz istotnie obniy prawdopodobiestwo pojawienia si u dziecka kopotw z nauk szkoln oraz problemw emocjonalnych i spoecznych.

ROZWJ POZNAWCZY
rzedmiotem tej czci ksiki s rozwaania nad rozwojem poznawczym dzieci, czyli rozwojem procesw mylenia. Poniewa funkcjonowanie poznawcze ksztatuje si przez wiele lat, pojmowanie wiata przez mae dzieci znacznie si rni od tego, jakie cechuje dorosych. Wiele dziecicych idei ma uroczy, ale nielogiczny charakter.

TEORIA STADIW ROZWOJU POZNAWCZEGO JEANA PIAGETA

Do zrozumienia prawidowoci rozwoju poznawczego dzieci w znacznym stopniu przyczyni si szwajcarski filozof i psycholog Jean Piaget. Przypuszcza on, e rozwj ten przebiega w pewien uporzdkowany sposb i e mona w nim wyrni

P R O F I L U
Jean Piaget (1896-1980) otrzyma propozycj zostania kustoszem muzeum w Genewie, cho z niej nie skorzysta. Mia wtedy bowiem zaledwie jedenacie lat. Pierwsz intelektualn mioci Piageta bya biologia, a swj JEAN pierwszy artyku naukowy opublikowa w wieku lat dziesiciu. Zosta nastpnie asystentem laboratoryjnym dyrektora muzeum przyrodniczego i zaangaowa si w badania nad miczakami (ostrygami, limakami itp.). Dyrektor wkrtce zmar, a Piaget samodzielnie opublikowa wyniki bada. Wanie w wyniku tych publikacji zaoferowano mu stanowisko kustosza. Jako nastolatek Piaget studiowa filozofi, logik i matematyk, cho doktorat uzyska w zakresie biologii. W roku 1920 otrzyma prac w Instytucie Bineta w Paryu, gdzie prowadzono badania nad konstrukcj testw inteligencji. Jego pierwszym zadaniem bya adaptacja na francuski anglojzycznych testw na rozumowanie werbalne. W zwizku z tym musia wyprbowywa testy na dzieciach w rnym wieku i sprawdza, jak sobie radz ze znalezieniem waciwych odpowiedzi. Zadanie byo nudne, dopki Piageta nie zaintrygoway bdne odPIAGET powiedzi badanych dzieci. Inny badacz mgby na to wzruszy ramionami i zapomnie, ale mody Piaget zda sobie spraw, e w szalestwie" dzieci jest metoda. Bdne odpowiedzi zdaway si odzwierciedla procesy co prawda nielogiczne, ale nacechowane pewn wewntrzn konsekwencj. Piaget zacz bada te bdne" odpowiedzi w sposb systematyczny, prbujc wykry lece u ich podstaw prawidowoci mylenia. Te wczesne badania doprowadziy go w kocu do sformuowania teorii rozwoju poznawczego, ktra wywara duy wpyw na psychologi.

szereg stadiw, przez ktre przechodz wszystkie dzieci niezalenie od indywidualnych rnic. Piaget (1963) zidentyfikowa cztery gwne stadia rozwoju poznawczego: sensomotoryczne, przedoperacyjne, stadium operacji konkretnych i stadium operacji formalnych. Badacz ten uwaa dzieci za naturalnych przyrodnikw, prbujcych pozna wiat i kontrolowa przebieg rozgrywajcych si w nim zdarze. Dzieci wydobywajce ze miechem pluski z zupy zachowuj si po prostu niczym naukowcy. Nie tylko ciesz si reakcjami rodzicw na swoje zachowanie, ale jeszcze badaj konsystencj i zachowanie si" zupy (Rodzice oczywicie woleliby, aby dzieci wykonyway te eksperymenty w laboratorium, a nie w jadalni). Pogldy Piageta zdecydowanie rni si od przekona behawiorystw, ktrzy uwaali, e ludzie nie prbuj celowo zinterpretowa swojego wiata, a jedynie reaguj na bodce z otoczenia. Jednak Piaget uwaa ludzi za istoty nie reaktywne, lecz aktywne. Wierzy, e ludzie celowo wyksztacaj sobie pewne umysowe reprezentacje otaczajcego ich wiata, aby skutecznie mc nim manipulowa.
ASYMILACJA I AKOMODACJA. P o d s t a w o w y m i poj-

ciami uywanymi przez Piageta do opisu ludzkiego mylenia s asymilacja i akomodacja. Asymilacja oznacza reagowanie na nowy bodziec za pomoc odruchu lub wyksztaconego ju nawyku. Niemowlta prbuj na przykad kady nowy przedmiot woy do ust, by go possa, dotkn, zbada. Piaget powiedziaby, e dziecko asymiluje now zabawk do scheOryginalne teksty Piageta s trudne w lekturze, nawet matu ssania. Schemat jest pewnym wzorcem dziaania w tumaczeniu. Jak Piaget lub struktur umysow umoliwiajc nabywanie sam kiedy zauway, dobr i organizacj wiedzy. stron jego sytuacji byo to, e Akomodacja jest natomiast mechanizmem twonie musia czyta Piageta! rzenia nowych sposobw reagowania na obiekty czy patrzenia na wiat. W procesie akomodacji dziecko przeksztaca posiadane ju schematy - wzorce dziaania czy organizowania wiedzy - tak aby wczy w nie nowe zdarzenia. Dzieci (i doroli) akomoduj si do obiektw i sytuacji, ktrych nie mona zintegrowa z ju posiadanymi schematami. Na przykad na lekcjach biologii dzieci dowiaduj si, e wielorybw nie mona zasymilowa do schematu ryby". Nastpuje wic u nich akomodacja poprzez tworzenie nowego schematu pozbawione koczyn ssaki yjce w wodzie". Zdolno akomodacji do nowych bodcw rozwija si jako rezultat dojrzewania i nabywania dowiadcze. Noworodki w wikszoci wypadkw asymiluj stymulacj z otoczenia do posiadanych odruchw wrodzonych, cho ju dostosowywanie ukadu ust do sutka piersi jest prymitywnym przykadem akomodacji. Zachowanie odruchowe nie jest dla Piageta przejawem prawdziwej" inteligencji, ta bowiem oznacza przystosowywanie si do wiata za pomoc cigego rwnowaenia akomodacji i asymilacji. Sprbujmy teraz zastosowa te pojcia do analizy kolejnych stadiw rozwoju poznawczego.

STADIUM SENSOMOTORYCZNE. Noworodek jest w stanie asymilowa nowe bodce tylko do posiadanych ju odruchw (gotowych schematw), takich jak odruch ssania. Jednak ju w kocu pierwszego miesica ycia dziecko zaczyna si zachowywa celowo, powtarzajc zachowania sprawiajce mu przyjemno, jak ssanie palca. Pocztkowo niemowl zdaje si nie integrowa stymulacji otrzymywanej za porednictwem rnych zmysw. Odruchowego zwracania si ku rdu stymulacji dwikowej czy zapachowej nie mona jeszcze uwaa za celowe poszukiwanie. Jednak w pierwszych miesicach ycia niemowl zaczyna koordynowa widzenie z dotykiem i patrzy na dotykany przez siebie czy trzymany w rku przedmiot. W wieku 3-4 miesicy niemowl czsto zafascynowane jest wasnymi rkoma i nogami, i spdza wiele czasu na przykad na obserwacji zamykania i otwierania doni. Coraz bardziej interesuje si wasnym oddziaywaniem na rodowisko w celu podtrzymania lub wywoania podanych efektw, takich jak wydobywanie dwikw z grzechotki. Jego zachowanie staje si coraz bardziej intencjonalne i celowe. Pomidzy czwartym a smym miesicem ycia niemowl poznaje zwizki przyczynowo-skutkowe zachodzce midzy wasnymi ruchami a koysaniem si zabawki zwieszonej na sznurku. Do okoo szstego miesica dziecko zdaje si dosownie stosowa do zasady czego nie wida, tego nie ma". Dlatego nie podejmuje prb poszukiwania obiektu, ktry znikn z jego pola widzenia zasonity ekranem. Jednake midzy smym a dwunastym miesicem zaczyna zdawa sobie spraw z tego, e przysonity obiekt nadal istnieje, i podejmuje prby jego odnalezienia. Jest to przejawem wiadomoci staoci obiektu, umoliwiajcej rne odmiany zabawy w chowanego. W drugim roku ycia dziecko zaczyna interesowa si tym, jak skonstruowane s przedmioty. By moe z tego powodu czsto dotyka twarzy rodzicw i swojej wasnej. Pod koniec drugiego roku ycia niemowlta zaczynaj podejmowa rne umysowe prby zanim przystpi do jakiego zachowania. Jeeli na przykad ukryjesz przed nimi obiekt, na ktry przedtem patrzyy, nie podejmuj od razu prb jego odszukania w ostatnim miejscu, w ktry go widziay. Mog raczej postpowa za tob, przypuszczajc, e masz ze sob ten obiekt, nawet jeeli go nie widz. Wyglda to tak, jakby ju wiedziay, e szukanie obiektu w ostatnim miejscu jego pobytu jest z gry skazane na niepowodzenie. Piaget nazwa to stadium sensomotorycznym, poniewa jest ono zdominowane procesem uczenia si koordynacji dochodzcych z otoczenia wrae z wasn aktywnoci motoryczn (miniow). Stadium to koczy si okoo drugiego roku ycia wraz z nabyciem podstaw jzyka. STADIUM PRZEDOPERACYJNE. Stadium to cechuje si uywaniem sw i symboli do reprezentowania obiektw i relacji midzy nimi. Ale uwaga - wszelka zbieno midzy logik dziecka w wieku od dwch do siedmiu lat a twoim wasnym pojmowaniem logiki moe by cakowicie przypadkowa. Dzieci mog uywa tych samych sw co doroli, cho nie oznacza to jeszcze podobiestwa pogldw na temat wiata. Gwne ograniczenie mylenia dziecka w stadium przedoperacyjnym polega na jego jednowymiarowoci - tendencji dziecka do koncentrowania si na jednym tylko aspekcie problemu czy sytuacji w okrelonym momencie. Jedn z konsekwencji tej jednowymiarowoci mylenia jest egocentryzm. Dzieci w stadium przedoperacyjnym nie mog zrozumie, e inni ludzie widz sprawy w inny sposb ze swojej wasnej perspektywy. Kiedy moja crka Allyn miaa dwa i p roku, zapytaem j o wypraw z matk do sklepu, na co odpowiedziaa: To ty mi to opowiedz", nie zdajc sobie najwyraniej sprawy, e nie mogem tej wyprawy oglda jej oczyma.

Dla egocentrycznego dziecka w stadium przedoperacyjnym cay wiat zdaje si scen wybudowan dla jego wasnych potrzeb i uciechy. W odpowiedzi na pytanie: Dlaczego soce wieci", moemy si dowiedzie: eby byo mi ciepo", Dlaczego niebo jest niebieskie" - Bo to mj ulubiony kolor". Dzieci w tym wieku zdradzaj te animizm - przypisuj wiadomo i wol takim nieoywionym obiektom jak soce czy ksiyc. Cechuje je te artyficjalizm - wierz, e zdarzenia naturalne, takie jak deszcz czy pioruny, s dzieem czowieka. W odpowiedzi na pytanie: Dlaczego niebo jest niebieskie", czterolatek moe odpowiedzie: Bo mamusia je pomalowaa". Przykady egocentryzmu, animizmu i artyficjalizmu podaje tabela 4.3. Aby lepiej zrozumie, na czym polega mylenie przedoperacyjne, rozwamy jeszcze nastpujce problemy: 1. Wyobra sobie, e przelewasz wod z wysokiej i cienkiej szklanki do szerokiej i niskiej. Czy ilo wody zmalaa, wzrosa czy pozostaa taka sama jak w pierwszej szklance? Nie bd ci trzyma w niepewnoci i podpowiem, e waciwa odpowied brzmi taka sama". 2. Jeeli rozwakujesz kul z plasteliny, to ilo plasteliny zmniejsza si, pozostaje taka sama czy si zwiksza? Jeeli powiedziae taka sama", to jeszcze raz miae racj. Udzielenie poprawnych odpowiedzi na te pytania wymaga znajomoci zasady zachowania staoci. Zakada ona, e podstawowe waciwoci substancji -jak waga, masa czy objto - pozostaj niezmienione (stae) pomimo zmiany powierzchownych wasnoci, jak ksztat czy uoenie. Zachowanie staoci wymaga zdolnoci do skupienia si, czyli zerodkowania uwagi, na dwch aspektach sytuacji rwnoczenie, na przykad wysokoci oraz szerokoci naczynia z pynem. Zachowanie masy, wagi i iloci substancji wymaga rozpoznania faktu, e zmiana w zakresie jakiego wymiaru moe by kompensowana zmianami w zakresie innych wymiarw. Dzieci w stadium przedoperacyjnym skupiaj si jednak tylko na jednym wymiarze. Gdy pokazuje si im TABELA 4.3

UTRWALENIE
Dziewczynka na zdjciu zgadza si, e pocztkowo ilo plasteliny w obu kulkach jest jednakowa. Nastpnie przyglda si, jak jedna z kulek zostaje zmieniona w watek. Zapytana, czy myli, e obie formy zawieraj obecnie tyle samo plasteliny, odpowiada e nie. Najwyraniej robi na niej wraenie wski przekrj watka. W stadium przedoperacyjnym dziewczynka koncentruje uwag na jednej tylko, najbardziej narzucajcej si wtasnoci sytuacji - w tym wypadku na formie, w jakiej znajduje si plastelina. RYCINA 4.6 dwa dzbanki z sokiem pomaraczowym, godz si, e zawieraj one tyle samo soku. Po przelaniu soku z jednego dzbanka do wysokiego, cienkiego naczynia, dziwi si jednak, e tak duo pynu znalazo si w tym naczyniu. Dlaczego? Poniewa patrzc na pojemniki, koncentruj si tylko na jednym ich wymiarze - wysokoci. Dzieci w stadium przedoperacyjnym skupiaj si zwykle tylko na jednym, najbardziej si narzucajcym aspekcie sytuacji. Nie zdaj sobie sprawy, e wiksza szeroko grubego" pojemnika kompensuje je mniejsz wysokoci. A przy okazji - gdy zapyta, czy podczas przelewania soku, jaka jego ilo zostaa dodana lub odjta, pada przeczca odpowied. A jednak pytajc jeszcze raz, ktry z dzbankw zawiera wicej soku, otrzymasz raz jeszcze t sam odpowied - e w wyszym jest wicej. Brzmi to raczej nielogicznie, a jest to po prostu przykad mylenia przedoperacyjnego. Moesz przeprowadzi eksperyment. U dziesi monet w dwch jednakowo licznych rzdach. W pierwszym u monety co jeden centymetr, w drugim co trzy centymetry. Zapytaj cztero-, picioletnie dziecko, w ktrym rzdzie jest wicej monet. Jak mylisz, co ci odpowie? Dlaczego? Piaget (1962) stwierdzi, e rwnie moralne oceny dziecka w stadium przedoperacyjnym maj charakter jednowymiarowy. Piciolatki s niewolnikami zasad i autorytetw. Kiedy spyta je, dlaczego naley postpowa w taki, a nie inny sposb, bd twierdzi: Bo tak si robi!" albo Bo moja mamusia tak kae!". Dlaczego? Dlatego!" - odpowiada dziecko. Wikszo starszych dzieci i dorosych zgadza si, e jaki postpek jest moralnie naganny tylko wtedy, gdy towarzyszya mu intencja wyrzdzenia szkody. Jeeli szkoda miaa charakter przypadkowy, sprawca jest zwykle uwaany za niewinnego. Jednak w jednowymiarowych ocenach dziecka w stadium przedoperacyjnym obowizuje odpowiedzialno obiektywna. Ludzi skazuje si (i to surowo!) na podstawie wielkoci wyrzdzonej szkody, nie za intencji. Aby wykaza zjawisko odpowiedzialnoci obiektywnej, Piaget opowiada dzieciom rne historyjki, zapytujc, ktry z ,ich bohaterw jest bardziej niegrzeczny i dlaczego. Na przykad John przypadkowo stuk pitnacie szklanek,

PRZYKADY MYLENIA PRZEDOPERACYJNEGO

Egocentryzm Dlaczego robi si ciemno? Dlaczego wieci soce? Po co jest nieg? Dlaczego trawa jest zielona? Po co s telewizory? Dlaczego drzewa maj licie? Dlaczego gwiazdy migocz? Dlaczego soce porusza si na niebie? Gdzie odzie s noc? Artyficjalizm Skd bierze si deszcz? (zakadanie, e zdarzenia Dlaczego niebo jest niebieskie? naturalne s dzietem czowieka) Skd bierze si wiatr? Skd bierze si grzmot? Jak dziecko znalazo si w brzuchu mamusi? ebym mg spa. eby byo mi ciepo. ebym mg si nim bawi. Bo to mj ulubiony kolor. ' ebym mg oglda moje ulubione programy. Zby byo im ciepo. Bo s wesoe. eby i za dziemi i sucha tego, co one mwi. Id spa, tak jak my. Kto wylewa wod. Kto je pomalowa. Kto dmucha. Kto haasuje. Na pocztku si je robi. (Jak?) Najpierw robi mu si oczy, potem nakada gow (itd.).

Animizm (przypisywanie ycia i wiadomoci obiektom nieoywionym)

otwierajc drzwi. Henry stuk jedn, wkradajc si bez wiedzy mamy do spiarni po konfitury. Dziecko w wieku przedoperacyjnym osdza zwykle Johna jako gorszego. Dlaczego? Bo stuk wicej szklanek. STADIUM OPERACJI KONKRETNYCH. Okoo sidmego roku ycia dziecko z reguy wkracza w stadium operacji konkretnych. W stadium tym trwajcym do okoo dwunastego roku ycia dzieci zaczynaj pojmowa logik mylenia dorosych. Jednak ich myli, czyli operacje logiczne ograniczaj si raczej do obiektw konkretnych ni abstrakcyjnych idei. W stadium tym dzieci staj si zdolne do decentracji - s w stanie uwzgldni rwnoczenie dwa aspekty problemu. To nowe osignicie ma konsekwencje dla ocen moralnych, zachowania staoci i innych przedsiwzi intelektualnych. W ocenach moralnych dzieci przechodz teraz na pozycje subiektywizmu. Oceniajc win, uwzgldniaj zarwno intencje sprawcw, jak i wyrzdzone przez nich szkody. Postpek Henry'ego oceni jako gorszy, poniewa stuczenie szklanek przez Johna byo wynikiem nieumylnego przypadku. Dzieci w stadium operacji konkretnych cechuj si te zrozumieniem zasady zachowania staoci. Kiedy dziewczynka z ryciny 4.6 bdzie o kilka lat starsza, powie, e w kulce i waku jest tyle samo plasteliny. Zapytana dlaczego, odpowie zapewne: Bo z waka mona zrobi kulk, ktra bdzie taka sama jak ta druga". Ta odpowied bdzie wskazywa na wiadomo pojcia odwracalnoci, moliwoci przywracania pierwotnych stanw rzeczy. Dziewczynka bdzie w stanie rozpozna fakt, e zmiana formy jest odwracalna: z kulki mona zrobi waek, i odwrotnie. Dzieci w stadium operacji konkretnych zdaj sobie te spraw z prawa zachowania (konserwacji) liczby obiektw. Orientuj si, e liczba monet w dwch rzdach jest taka sama, nawet jeeli jeden z nich zajmuje wicej miejsca. W stadium tym dzieci staj si mniej egocentryczne. Potrafi przyj cudzy punkt widzenia w spojrzeniu na wiat i siebie samego. Zaczynaj zdawa sobie spraw z tego, e rni ludzie inaczej widz wiat z powodu odmiennoci punktw widzenia i wyznawanych wartoci. W stadium operacji konkretnych u dziecka zaczyna si wyania i utrwala pewien system wartoci. Dziecko zaczyna rozumie, e uczucie mioci czce je z rodzicami nie znika nawet w momencie, w ktrym rodzice czuj si nim rozczarowani lub gniewaj si na nie. STADIUM OPERACJI FORMALNYCH. Ostatecznym i wieczcym rozwj poznawczy etapem jest stadium operacji formalnych. Wikszo dzieci wkracza w nie w wieku dorastania, jednak nie wszystkim si to udaje, a niektre osoby nigdy go nie osigaj. W stadium operacji formalnych dzieci (i doroli) potrafi myle abstrakcyjnie. Umiej rozwizywa problemy geometryczne dotyczce k i kwadratw bez koniecznoci precyzowania, co te figury reprezentuj w wiecie obiektw rzeczywistych. Dzieci potrafi formuowa reguy postpowania na podstawie oglnych zasad i mog uwzgldnia wiele aspektw sytuacji rwnoczenie, oceniajc co czy rozwizujc problem. W pewnym sensie osoby w stadium operacji formalnych staj si teoretykami - nawet jeeli nie maj adnego zamiowania do zawodu naukowca. Nabieraj bowiem umiejtnoci radzenia sobie z sytuacjami hipotetycznymi. Zdaj sobie spraw z tego, e ta sama sytuacja moe prowadzi do rnych konsekwencji, ktre mog obmyla i wywoywa. Dzieci w wieku dorastania przeprowadzaj te eksperymenty celem sprawdzenia trafnoci swoich hipotez. Nie prowadz ich oczywicie w laboratorium. Ale mog wykorzystywa rny sposb mwienia, postpowania i traktowania innych, aby sprawdzi, ktry z nich jest najskuteczniejszy.

Najwaniejsze zagadnienia
Sensomotoryczne Przedoperacyjne do 2 roku ycia 2-7 rok ycia

Piagetouskie stadni rozvo|u puznai czego

Pocztkowo dziecko nie dysponuje jzykiem ani symbolami czy umysowymi reprezentacjami obiektw. Z czasem zanika reagowanie odruchowe, a pojawia si intencjonalne. Dziecko wyksztaca pojcie staoci przedmiotu i nabywa podstawy jzyka. Dziecko zaczyna umysowo reprezentowa wiat, ale jego myl pozostaje egocentryczna. Nie jest w stanie skoncentrowa si rwnoczenie na dwch aspektach sytuacji, w zwizku z czym brak mu zdolnoci zachowania staoci cech. Dzieci przejawiaj animizm, artyficjalizm i obiektywno" sdw moralnych. U dziecka wyksztaca si pojcie zachowania staoci, zdolno do rozpoznania cudzego punktu widzenia, klasyfikowania obiektw i zrozumienia podstawowych poj relacyjnych (np. ktry obiekt jest wikszy, a ktry mniejszy). Pojawia si dojrzay, dorosy sposb mylenia. Mylenie opiera si na logice deducyjnej, rozwaaniu rnych moliwoci (umysowe prby i eksperymenty), formuowaniu i sprawdzaniu hipotez. Mylenie nabiera abstrakcyjnego charakteru.

mis

Operacji konkretnych

7-12 rok ycia

Operacji formalnych

od 12 roku ycia

Dzieci w tym stadium potrafi rozumowa dedukcyjnie, czyli wyciga wnioski na temat konkretnych obiektw i ludzi na podstawie ich poprawnej klasyfikacji. Modzie w wieku dorastania bywa dumna ze swoich nowo nabytych zdolnoci logicznych. Czasem zaczyna ona te odczuwa jaki nowy rodzaj egocentryzmu, gdy emocjonalnie nalega na akceptacj swoich logicznych wnioskw niezalenie od rnych wyjtkw i wzgldw praktycznych, jakie chc czy musz uwzgldnia ludzie doroli. Rozwamy takie rozumowanie: To le krzywdzi ludzi. Firma A czasami krzywdzi ludzi (np. zanieczyszczajc rodowisko). Naley wic j surowo ukara i zamkn". To logiczne mylenie. Jednak nalegajc na natychmiastow akceptacj logiki i jej konsekwencji, mona przeoczy rne problemy praktyczne, takie jak los tysicy osb, ktre zostayby bez pracy wskutek zamknicia firmy. OCENA TEORII PIAGETA. Trafno teorii Piageta budzia wiele wtpliwoci. Najwaniejsze wydaj si trzy nastpujce: 1. Czy Piaget trafnie oceni czasowe granice poszczeglnych stadiw? Niektrzy krytycy wskazywali, e uywane przez Piageta metody prowadziy do niedoceniania umiejtnoci dzieci (Bjorklund, 1995; Meltzoff, Gopnik, 1997). Badacze posugujcy si innymi metodami wykazali na przykad, e przedszkolacy s mniej egocentryczni, ni to stwierdzi Piaget, a take wczeniej, ni on sdzi, uwzgldniaj zasad zachowania staoci. 2. Czy rozwj poznawczy przebiega etapami? rdem najpowaniejszej krytyki teorii Piageta s empiryczne dowody na to, e rozwj takich umiejtnoci, jak pojcia zachowania staoci czy decentracji wasnego punktu widzenia, ma charakter cigy i nie polega na przechodzeniu dziecka na jakociowo odrbne etapy funkcjonowania (Bjorklund, 1995; Flavell i in., 1993). Cho rozwj poznawczy zawsze bazuje na wczeniej wyksztaconych umiejtnociach, cay ten proces moe mie charakter raczej cigy ni skokowy. 3. Czy kolejno zmian rozwojowych jest staa? W tym wypadku pogldy Piageta lepiej wytrzymay prb czasu. Wyglda bowiem na to, e rozwj poznawczy przebiega u wszystkich dzieci w zblionej kolejnoci.

Podsumowujc, fundamenty teorii Piageta nie zostay zrwnane z ziemi, cho niewtpliwie pniejsze dowody nimi wstrzsny. Psycholog Andrew Meltzoff sdzi, e [...] teorie Piageta wywary zasadniczy wpyw na powstanie dziedziny [bada nad rozwojem poznawczym], cho czas ju pody dalej" (1997, s. 9). Istniej take i inne podejcia do rozwoju poznawczego - w tym koncepcja przetwarzania informacji, ktr si obecnie zajmiemy.

Natomiast dzieci starsze s w stanie obj uwag kilka elementw rwnoczenie, dziki czemu mog myle zgodnie z zasad zachowania staoci masy, ciaru, liczby i tak dalej. AUTOMATYZACJA. Innym czynnikiem powodujcym wzrost zdolnoci rozwizywania problemw przez dzieci jest postpujca automatyzacja stosowania rnych strategii poznawczych (Case, 1992; Kail, Salthouse, 1994). Jeeli zapytasz mae dziecko, ile obiektw znajduje si w trzech zbiorach po dwa elementy, moe ono doj do poprawnej odpowiedzi sze", po prostu zliczajc kolejne elementy. Jednak dzieci starsze, obeznane z tabliczk mnoenia, dysponujce wiksz pamici operacyjn i wikszym dowiadczeniem percepcyjnym, zapewne dojd do tego samego rozwizania automatycznie. Automatyzacja dodawania, mnoenia i tym podobnych pozwala starszym dzieciom na rozwizywanie wieloetapowych problemw matematycznych, podczas gdy dzieci modsze gubi si po drodze, na ktrym z etapw zadania. METAPAMIjjC. Pojcie metapamici odnosi si do zdawania sobie przez dziecko sprawy ze sposobu, w jaki przebiegaj jego procesy pamiciowe. Starsze dzieci maj wikszy wgld w funkcjonowanie wasnej pamici (Hashimoto, 1991; Kail, 1990) i wiksz umiejtno posugiwania si rnymi strategiami pamiciowymi. Na przykad dwu-, trzylatki poproszone o zapamitanie listy sw nie stosuj strategii powtarzania ich sobie, cztero-, piciolatki powtarzaj list na gos, gdy je o to poprosi, natomiast szecio-, siedmiolatki czyni to spontanicznie, bez zachty (Flavell i in., 1993). Dobrze wiesz, e prbujc zapamita nowy numer telefonu, warto go sobie kilkakrotnie powtrzy lub zapisa, jeeli bezporednio potem czeka ci na przykad rozwizywanie jakiego zadania matematycznego. Dziesiciolatki zwykle ju wiedz, e wykonywanie jakich nowych czynnoci umysowych (np. rozwizywanie zadania) moe przeszkadza w wykonaniu poprzedniego zadania (np. zapamitaniu numeru telefonu) i same wska na korzyci z uporaniem si z tamtym zadaniem przed przystpieniem do zadania kolejnego. Jednak tylko nieliczni piciolatkowie dostrzegaj takie korzyci. Przyjrzymy si teraz teorii rozwoju moralnego Lawrence'a Kohlberga i zobaczymy, w jaki sposb dzieci przetwarzaj informacje, formuujc oceny na temat tego, co jest dobre, a co ze.
r

ROZWJ POZNAWCZY Z PUNKTU WIDZENIA BADACZY PROCESW PRZETWARZANIA INFORMACJI

Podczas gdy Piaget traktowa dzieci jako przyszych naukowcw, badacze procesw przetwarzania informacji patrz na nie (i na dorosych) niczym na system komputerowy. Podobnie jak komputery, dzieci uzyskuj informacje wejciowe ze swego otoczenia, przechowuj je, wydobywaj i wykonuj na nich pewne manipulacje i na tej podstawie zachowuj si w okrelony sposb (Harnishfeger, Bjorklund, 1990). Jednym z celw tego podejcia jest zorientowanie si, w jaki sposb dzieci przechowuj i wydobywaj informacje oraz jak nimi manipuluj, a wic jak rozwijaj si ich programy umysowe". Przedstawiciele tego podejcia koncentruj si na dziecicych zdolnociach do zapamitywania informacji i strategiach ich przetwarzania, na przykad obdarzania uwag (Bjorklund, 1995; Case, 1992; Kail, Salthouse, 1994). Zakadaj, e rozwj ukadu nerwowego poszerza moliwoci pamici operacyjnej. Wskazuj, e stosowane przez Piageta metody badania rozwoju poznawczego wymagaj rwnoczesnego uywania nie jednej, lecz kilku strategii poznawczych rwnoczenie. W zwizku z tym mae dzieci mog w nich le wypada nie dlatego, e nie s zdolne do posugiwania si jak strategi, ale dlatego, e caa prba wymaga utrzymywania w pamici operacyjnej wielu informacji rwnoczenie. Przedszkolak moe by zdolny do utrzymania jakiej informacji tylko przez 1-2 etapy, natomiast starsze dziecko moe utrzymywa informacj w pamici operacyjnej od pocztku do koca wieloetapowego problemu. Przyjrzyjmy si ponownie wykorzystywanej przez Piageta historyjce z nieumylnym tuczeniem pitnastu szklanek przez Johna i tuczeniem jednej przez Henry'ego, ktry prbuje podkra konfitury. Pewne trendy rozwojowe, ktre Piaget uwaa za przejaw jakociowej zmiany i przechodzenia z jednego etapu funkcjonowania poznawczego na drugi, mog by w istocie prostym rezultatem zwikszania si zdolnoci dziecka do przechowywania i wydobywania informacji (Gelman, Baillargeon, 1983). Wielu piciolatkw powiada, e John jest gorszy, bo stuk pitnacie szklanek. Omiolatkowie zwykle bardziej potpiaj Henry'ego, bo robi w tym czasie co zakazanego. Piaget wyjania t rnic, zakadajc, e modsze dzieci skupiaj uwag na skutkach dziaa, a nie intencjach sprawcy. Jednak wielu piciolatkw twierdzi, e John jest gorszy, poniewa s w stanie zapamita jedynie, e zbi on wicej szklanek, ale nie s wystanie utrzyma w pamici wszystkich szczegw historyjki. Jeeli powtrzy historyjk kilkakrotnie, nawet mae dziecko jest w stanie uwzgldni motywy sprawcy. ROZWJ SELEKTYWNOCI UWAGI. Podstawowa strategia rozwizywania problemu polega po prostu na zwracaniu uwagi na wszystkie jego aspekty. W trakcie dziecistwa nieprzerwanie rozwija si zdolno do skupiania uwagi pomimo obecnoci dystraktorw, czyli czynnikw rozpraszajcych. Dzieci modsze s w stanie skupi si tylko na jednym aspekcie problemu w tym samym momencie.

TEORIA ROZWOJU MORALNEGO LAWRENCE'A KOHLBERGA

Psycholog Lawrence Kohlberg (1981) stworzy poznawczo-rozwojow teori dziecicego rozumowania moralnego. Zanim zapoznamy si z jego pogldami, przyjrzyjmy si jednej z opowieci, jakich Kohlberg uywa w swoich badaniach, i udzielmy sami odpowiedzi na pytania zadawane przez niego osobom badanym. Pewna kobieta bya bliska mierci na raka. Lekarze przypuszczali, e moe j uratowa lekarstwo - zwizek radu niedawny wykryty przez aptekarza mieszkajcego w tym samym miecie. Produkcja lekarstwa bya kosztowna, a w dodatku jego wynalazca yczy sobie opaty dziesiciokrotnie przewyszajcej koszty produkcji. Sam paci 200 dolarw za rad, a za wyprodukowane ze lekarstwo da 2000. M chorej kobiety, Heinz, zwrci si z prob o poyczk do wszystkich znanych sobie osb, ale udao mu si zebra jedynie 1000 dolarw, a wic poow potrzebnej sumy. Powiedzia aptekarzowi, e ona umiera, i prosi go o zmniejszenie ceny za lekarstwo bd o moliwo zapa-

P R O F I L U
Kohlberg urodzi si w zamonej rodzinie na przedmieciach Nowego Jorku. Pod koniec II wojny wiatowej ukoczy szkol redni, jednak zamiast pj bezporednio na studia, zacign si KOHLBERG do floty handlowej i pomaga ratowa ludzi, ktrzy stali si uciekinierami w wyniku wojny. Zosta pojmany i osadzony w wizieniu na Cyprze, z ktrego co prawda uciek, ale nabawi si przedtem pewnej choroby do koca ycia przyprawiajcej go o silne ble. Ju midzy szkol redni a studiami Kohlberg doszed do wniosku, e decydujc, co dobre, a co zle, czowiek winien bardziej polega na wasnym sumieniu ni na nakazach prawa i autorytetw.

Jego samochd znaleziono zaparkowany nad brzegiem oceanu, za trzy miesice pniej woda wyrzucia ciao na brzeg. Przed mierci Lawrence Kohlberg (1927-1987) dyskutowa z jednym z przyjaci LAWRENCE moralne aspekty samobjstwa i moliwe, e sam je popeni. Cierpia na bolesn chorob jelit, ktrej nabawi si 40 lat wczeniej, szmuglujac poprzez brytyjsk blokad ydw do Palestyny (obecnie Izrael). Wkrtce przed mierci dozna te pewnych rozczarowa zwizanych z prac zawodow. Niemniej jednak Carol Gilligan napisaa o nim, e [...] niemale w pojedynk doprowadzi do tego, i rozwj moralny sta si jednym z centralnych problemw psychologii rozwojowej" (Hunt, 1993, s. 381).

ceni poowy sumy w pniejszym terminie. Jednak aptekarz odpowiedzia Nie. Odkryem to lekarstwo i zamierzam na nim zrobi pienidze". Zrozpaczony Heinz wama si do sklepu aptekarza, aby ukra lekarstwo dla umierajcej ony (Kohlberg, 1969). Jak sdzisz, czy Heinz powinien by prbowa kradziey lekarstwa? Postpi dobrze czy le? Sprawa jest na tyle skomplikowana, e jako odpowied nie wystarcza proste tak lub nie. Heinz stan bowiem w obliczu dylematu moralnego - sprzecznoci midzy nakazami spoecznymi lub prawnymi (prawa zakazujcego kradziey), a siln potrzeb ludzk (pragnieniem uratowania ony). Teoria Kohlberga zakada, e dzieci i doroli mog dochodzi do rozwizania tego dylematu (nawet w ten sam sposb) rnymi drogami, opierajc si na rnych racjach. Racje te mona sklasyfikowa z uwagi na poziom reprezentowanego przez nie rozwoju moralnego. Jako zwolennik stadialnego pogldu na rozwj, Kohlberg uwaa, e rozwj moralny cechuje si kolejnym przechodzeniem dziecka przez pewne etapy, cho nie wszyscy dochodz do tych najwyszych. Rne dzieci pokonuj poszczeglne etapy w rnym tempie, niemniej charakter i kolejno owych etapw s dla wszystkich jednakowe: aby doj do etapu drugiego, wszystkie musz uprzednio przej etap pierwszy i tak dalej. Teoria Kohlberga zakada trzy gwne etapy rozwoju moralnego, z ktrych kady skada si z dwch stadiw.

wanie moralne opiera si na wasnych standardach moralnych jednostki. Ocena moralna jest w kadym przypadku wyprowadzana z osobistych wartoci, a nie ze standardw konwencjonalnych czy przykaza autorytetw. Stadium pite cechuje si trosk o wartoci spoeczne i opiera si na uznawaniu praw jako wyniku uzgodnionych procedur postpowania. W stadium tym docenia si wielk warto licznych praw i to, e nie powinny one by amane. Jednake w wyjtkowych okolicznociach prawa nie mog mie dla jednostki charakteru wicego (cho kradzie leku jest nielegalna, w tej sytuacji jest ona obowizkiem Heinza). W stadium szstym mylenie moralne opiera si na zakadanych uniwersalnych zasadach etycznych, takich jak wito ycia ludzkiego, godno jednostki, sprawiedliwo i zasada: nie czy drugiemu, co tobie niemie", czyli postpuj wobec innych tak, jak by chcia, aby oni postpowali wobec ciebie". Za moralne uznawane jest postpowanie zgodne z tymi zasadami. Jeeli regulacje prawne s niesprawiedliwe lub gwac prawa jednostki, postpowanie zgodne z regulacjami jest moralnie naganne. Na poziomie pokonwencjonalnym ludzie odwouj si do wasnego sumienia jako najwyszej instancji moralnej. Ten punkt rozumowania Kohlberga stanowi rdo niejasnoci. Niektrzy interpretuj go jako zacht do amania prawa, gdy tak jest wygodniej. Jednake taka interpretacja jest niewaciwa. W istocie Kohlberg ma tu na myli, e ludzie na tym poziomie rozwoju moralnego powinni postpowa zgodnie z wasnym poczuciem susznoci, nawet jeeli jest to sprzeczne z reguami spoecznymi lub prawnymi i wymaga osobistych powice. Nie wszyscy ludzie osigaj pokonwencjonalny poziom rozwoju moralnego. Tego rodzaju rozumowanie moralne nie pojawiao si u badanych przez Kohlberga (1969) dzieci w wieku 7-10 lat. W wieku lat 16 okoo 20% osb badanych ujawnia stadium pite, a okoo 5% - stadium szste rozwoju moralnego. OCENA TEORII KOHLBERGA. Badania empiryczne potwierdzaj tez, e rozwj moralny przebiega wedug pewnej niezmiennej sekwencji (Snarey i in., 1985), cho wikszo ludzi nie osiga poziomu pokonwencjonalnego. Jeeli poziom ten jest stwierdzany, to pojawia si po raz pierwszy w wieku dorastania. Wydaje si te prawd, e zdolno do mylenia operacyjnego stanowi warunek konieczny osigniciu poziomu pokonwencjonalnego, ktry wymaga zdolnoci do zrozumienia abstrakcyjnych zasad moralnych oraz empatii z postawami i reakcjami emocjonalnymi innych ludzi (Flavell i in., 1993). Zgodnie z teori Kohlberga okazuje si, e dzieci nie przeskakuj adnych stadiw w miar rozwijania si (Flavell i in., 1993). Obserwowanie przez dzieci osb dorosych przejawiajcych nisze poziomy rozumowania moralnego moe je skania do podobnego rozumowania (Bandura, McDonald, 1963), jednake obserwacja rozumowania powyej i poniej wasnego poziomu rozwoju zwykle skania dzieci raczej do naladowania wyszego stadium (Rest, 1983). Oglnie rzecz biorc, rozwj moralny przebiega wic od stadiw niszych do wyszych, cho dziecko moe zosta chwilowo zepchnite na niszy poziom w wyniku wpyww spoecznych. Jedn z najbardziej kontrowersyjnych tez wysuwanych przez badaczy rozwoju dzieci jest twierdzenie, e mczyni osigaj wyszy poziom rozwoju moralnego ni kobiety. Freud zakada ze swej psychoanalitycznej perspektywy, e mczyn cechuje silniejsze superego z uwagi na przeywany przez nich kompleks Edypa i wynikajc std silniejsz identyfikacj z autorytetami i reguami spoecznymi. Jednake pogldy Freuda na kompleks Edypa miay charakter spekulatywny, za opinie na temat kobiet wyraay ignorancj i uprzedzenia czasw, w ktrych y. Jak przekonuje dalszy tekst, rwnie w czasach bardziej wspczesych badacze posugujcy si dylematem Heinza stwierdzili rnice pciowe w zakresie rozwoju moralnego.

POZIOM POKONWENCJONALNY. Na poziomie pokonwencjonalnym rozumo-

POZIOM PRZEDKONWENCJONALNY. Wikszo dzieci do okoo dziewitego roku ycia pozostaje na poziomie przedkonwencjonalnym, ktrego cech charakterystyczn jest opieranie sdw moralnych na konsekwencjach ocenianego postpowania. Dobre zachowanie w stadium pierwszym to takie, ktre jest przejawem posuszestwa i pozwala unikn kary, w stadium drugim za - pozwalajce czowiekowi zaspokaja potrzeby wasne i cudze. (Poniewa ona Heinza potrzebuje lekarstwa, jego kradzie nie jest niczym nagannym, gdy stanowi jedyn drog zaspokojenia tej potrzeby). konwencjonalnych standardach dobra i za (standardach rodzinnych, religijnych i spoecznych). W stadium trzecim mamy do czynienia z orientacj na dobre dziecko". Oznacza to, e zachowanie uznawane jest za moralne, jeeli spenia potrzeby i oczekiwania innych osb. Zachowanie moralne to normalne" postpowanie, a wic robienie tego, co robi wikszo osb (Heinz powinien ukra lekarstwo, poniewa dobry m tak wanie by si zachowa. Pomaganie onie jest normalne" i naturalne". Ale te: Heinz nie powinien kra lekarstwa, poniewa dobrzy ludzie nie kradn"). W stadium czwartym oceny moralne opieraj si na reguach podtrzymujcych porzdek spoeczny. Wysoce cenione jest okazywanie szacunku autorytetom i spenianie obowizkw (Heinz musi ukra lekarstwo, inaczej byby winny mierci ony. Mgby zapaci aptekorzowi pniej, kiedy ju zdobdzie pienidze). Rozwj moralny wielu osb nie siga poza poziom konwencjonalny.
POZIOM KONWENCJONALNY. Na tym poziomie sdy moralne opieraj si na

Poziomy i stadia rozwoju moralnego wedug Kohlbeiga

STADIUM ROZWOJU PRZYKADY ROZUMOWANIA UZASADNIAJCEGO KRADZIE JAKO ROZWIZANIE DYLEMATU HEINZA POZIOM I: PRZEDKONWENCJONALNY STADIUM 1: oceny opieraj si na posuszestwie i lku przed kar (konsekwencje zachowania) Kradzie lekarstwa jest za. Ale przecie Heinz prbowa zapaci za nie aptekarzowi, a poza tym jest ono warte tylko 200, a nie 2000 dolarw. Heinz powinien ukra lekarstwo, poniewa jest potrzebne jego onie. Zawsze moe jeszcze potem spaci aptekarza. POZIOM II: KONWENCJONALNY STADIUM 3; orientacja na bycie dobrym dzieckiem" (moralne jest postpowanie, ktre wspomaga innych i jest spoecznie pochwalane) STADIUM 4: orientacja na prawo i porzdek (postpowanie moralne oznacza spenianie obowizkw i okazywanie szacunku autorytetom) Kradzie to przestpstwo, a wic jest za, ale Heinz powinien wzi lekarstwo, by uratowa on - inaczej ludzie go obwinia za to, e zezwoli na jej mier. Heinz powinien ukra lekarstwo, bo jego obowizkiem jest uratowanie ony. Jednak w kocu powinien za nie zapaci aptekarzowi. POZIOM III: POKONWENCJONALNY STADIUM 5: orientacja na wartoci spoeczne i zasady prawne (godzc si na zaspokajanie ludzkich potrzeb, uwzgldni trzeba spoeczn potrzeb utrzymania porzdku) Sprawa jest zoona, poniewa spoeczestwo susznie utrzymuje prawo i porzdek, jednak Heinz powinien ukra lekarstwo, by uratowa on. Rozumiem, dlaczego Heinz czuje, e powinien ukra lekarstwo. Jednak prawo istnieje dla dobra spoeczestwa jako caoci I nie mona go tak po prostu odsun na bok. Kradzie jest przestpstwem. Heinz nie powinien kra lekarstwa, poniewa przyniosoby to wstyd caej jego rodzinie, ktra miaaby do niego pretensje. Gdyby kady brat prawo w swoje rce, cywilizacja rozpadaby si. Tak wic Heinz nie powinien kra lekarstwa. Zabranie lekarstwa jest ze, poniewa zabieranie rzeczy bez pacenia za nie jest bezprawne. Heinz zostanie zapany i pjdzie do wizienia. Heinz nie powinien kra lekarstwa. Jeeli zostanie zapany, skoczy w wizieniu, a to nie pomoe jego onie. PRZYKADY ROZUMOWANIA UZASADNIAJCEGO POWSTRZYMANIE SI OD KRADZIEY JAKO ROZWIZANIE DYLEMATU HEINZA

STADIUM 2: orientacja naiwnie egoistyczna, instrumentalna (waciwe jest postpowanie zaspokajajce ludzkie potrzeby)

nie pokazujce, e ycie ludzkie ma wiksz warto od przedmiotw. Obowizkiem Heinza jest zatem ukra lekarstwa. Jedenastoletnia Amy waha si. Zauwaa, e ze jest zarwno zabranie lekarstwa, jak i pozwolenie na mier ony Heinza. Amy poszukuje alternatywnych rozwiza, takich jak zacignicie dugu, twierdzc, e onie niewiele by pomogo, gdyby Heinza zapano i wsadzono do wizienia. Gilligan twierdzi, e mylenie Amy jest rwnie wyrafinowane, jak mylenie Jake'a, cho w systemie punktacji Kohlberga dziewczynka zostaaby zakwalifikowana do niszego ni chopiec stadium. Gilligan powiada, e Amy, podobnie jak inne dziewczta, zostaa zsocjalizowana w sposb skoncentrowany na potrzebach innych, a oceny to dobre, a to ze" mog by z jej punktu widzenia wrcz uproszczone. W konsekwencji Amy moe w wikszym stopniu przejawia sposb mylenia typowy dla stadium trzeciego, poniewa wie si ono z empati w stosunku do innych. Natomiast Jake zosta wychowany w taki sposb, by kierowa si logik, uwaa wic, e na podstawie jakiego zbioru przesanek mona wycign jednoznaczne wnioski. Amy zdaje sobie spraw ze wzgldw logiki, ktre wpywaj na Jake'a, ale traktuje je jako jedno z moliwych, a nie jedyne rdo informacji. Paradoksalnie, empatia Amy, cecha definiujca kobiec dobro", pitnuje j rwnoczenie jako lokujc si na niszym stadium rozwoju moralnego (Gilligan, 1982, s. 18). Krtko przed mierci Kohlberg zacz wic wprowadza poprawk na zrnicowanie pci w swoim systemie punktacji rozwoju moralnego.

ZASTANW SI
Pomyl o znanych sobie dzieciach (albo o czasach, gdy sam jeszcze bye dzieckiem). W jaki sposb to, co robi lub mwi dzieci, wyraa rozrnione przez Piageta stadia rozwojowe? Czy moesz poda przykady asymilacji i akomodacji w swoim wasnym uczeniu si o rnych dziedzinach psychologii? Jak scharakteryzowaby swj wasny poziom rozwoju poznawczego w kategoriach zaczerpnitych z teorii Piageta i Kohlberga? Dlaczego wanie tak?

STADIUM 6: orientacja na uniwersalne zasady To jest przypadek, kiedy prawo wchodzi W swoim sumieniu Heinz wierzy, etyczne (ludzie powinni kierowa si uniwersalnymi w konflikt z zasad witoci ludzkiego ycia. e kradzie lekarstwa byaby gorsza od zasadami etycznymi i gosem sumienia, nawet Heinz musi ukra lekarstwo, poniewa ycie pozwolenia na mier ony, nie powinien jeeli oznacza to zamanie prawa) ony jest waniejsze od prawa. wic go zabiera. Postpowanie w suszny sposb wymaga ofiar.

OKRES DORASTANIA

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

kres dorastania jest faz przejciow midzy dziecistwem a dorosoci. W naszym spoeczestwie dorastajca modzie czuje si jak ni pies, ni wydra" - modzi ju nie s dziemi, a jeszcze nie s doroli. Cho dorastajca modzie sama ju mogaby mie dzieci, a rozmiarami ciaa dorwnuje rodzicom nie jest traktowana jak osoby dorose. Prawo jazdy mona otrzyma dopiero majc osiemnacie lat. W niektrych miejscach mona przebywa tylko pod opiek dorosych. Bdc nastolatkiem, nie mona pracowa w penym wymiarze godzin. Trzeba zwykle chodzi do szkoy do ukoczenia przynajmniej szesnastego roku ycia; nie mona si oeni czy wyj za m. Rozwamy teraz fizyczne, spoeczne i psychiczne zmiany wystpujce u dorastajcej modziey.

W niektrych badaniach z uyciem dylematu Heinza stwierdzono wyszy poziom rozumowania moralnego u chopcw ni u dziewczynek. Jednake Carol Gilligan (1982; Gilligan i in., 1989) przekonuje, e te rnice pci s pozorne i wyraaj odmienne wzorce socjalizacji chopcw i dziewczynek. Gilligan ilustruje swoj tez dwoma przykadami odpowiadania na dylemat Heinza. Jedenastoletni Jake traktuje dylemat jak zadanie matematyczne. Buduje rwna-

ROZWJ FIZYCZNY
Zwiastunem okresu dorastania jest pokwitanie: okres, w ktrym ciao staje si zdolne do reprodukcji. Wraz z pokwitaniem pojawiaj si drugorzdowe cechy pciowe, takie jak owosienie ciaa, zmiana wysokoci gosu u mczyzn, zaokr-

r
ROZWJ SPOECZNY I ROZWJ OSOBOWOCI
Psycholog G. Stanley Hali opisywa dorastanie jako okres burzy i naporu". Niewtpliwie wielu amerykaskich nastolatkw dopuszcza si uywania narkotykw, zachodzi w ci, zaraa si chorobami wenerycznymi, ponosi klski w szkole, wdaje si w dziaania przestpcze, a nawet podejmuje prby samobjcze (Garland, Zigler, 1993; Gentry, Eron, 1993; Kazdin, 1993). Kadego roku jedna na dziesi nastolatek zachodzi w ci. Prawie 10% dziewczt i 20% chopcw podejmuje prby samobjcze. Wypadki zwizane ze spoyciem alkoholu s najczstsz przyczyn mierci nastolatkw. Hali przypisywa przyczyny konfliktw i stresw dorastania zmianom biologicznym. Wyniki bada rzeczywicie wskazuj, e zmiany hormonalne wpywaj u wielu nastolatkw na poziom aktywnoci, zmiany nastroju i skonno do agresji (Buchanan i in., 1992). Nastolatki staraj si by bardziej niezalene od rodzicw, co czsto prowadzi do kopotw (Smetana i in., 1991). Konflikty dotycz zwykle takich spraw, jak odrabianie lekcji, udzia w pracach domowych, pienidze, wygld fizyczny, czas powracania wieczorami do domu i umawiania si na randki (Galambos, Almeida, 1992; Smetana i in., 1991). Ktnie towarzysz samodzielnym wyborom nastolatkw w zakresie takich spraw, jak ubrania czy przyjaciele, z ktrymi chc przebywa. Denie do niezalenoci skutkuje take wycofaniem si z ycia rodzinnego, przynajmniej w porwnaniu z gbokim we zaangaowaniem w okresie wczeniejszym. W jednym z bada dzieci w wieku od dziewiciu do pitnastu lat nosiy przez tydzie elektroniczne pagery, dziki ktrym mogy relacjonowa, co robi i z kim przebywaj w losowo wybranych momentach (Larson, Richards, 1991). Ilo czasu spdzanego z rodzicami dramatycznie spadaa w tym przedziale wieku. Pitnastolatki spdzay ze swoimi rodzinami zaledwie poow czasu powicanego im wczeniej jako dziewiciolatki. Jednake zmiana ta nie oznacza, e nastolatki spdzaj wikszo czasu na ulicy. Pitnastoletni chopcy woleli przebywa w samotnoci, starsze dziewczta czas dzieliy midzy przyjaci i samotno. Nastolatki i rodzice czsto popadaj w konflikty, poniewa modzi ludzie eksperymentuj z dowiadczeniami potencjalnie szkodliwymi dla ich zdrowia. W dodatku, w przeciwiestwie do rodzicw, nie uwaaj tych czynnoci za ryzykowne. Lawrence Cohn i jego wsppracownicy (1995) stwierdzili na przykad, e rodzice uwaali picie alkoholu, palenie papierosw, niezapinanie pasw, ciganie si i wiele innych czynnoci za bardziej ryzykowne ni sdziy ich nastoletnie dzieci (por. tabela 4.4). Czynnoci te byy oceniane na skali od 1 = nieszkodliwe do 5 = bardzo szkodliwe. Nabranie pewnego dystansu do rodzicw moe by dla nastolatkw dobroczynne (Galambos, 1992). W kocu maj przecie nawiza relacje poza rodzin. Jednake wiksza niezaleno wcale nie musi oznacza emocjonalnego izolowania si modziey od wasnych rodzicw czy cakowite popadniecie w moc rwienikw. Wikszo nastolatkw nadal czuje mio, szacunek i lojalno w stosunku do rodzicw (Montemayor, Flannery, 1991). Nastolatki czujce emocjonaln wi z rodzicami wykazuj w istocie wiksz niezaleno i samowystarczalno ni modzi ludzie nieodczuwajcy takiej wizi. Ci pierwsi lepiej te radz sobie w szkole i maj mniej problemw z przystosowaniem (Davey, 1993; Papini, Roggman, 1992; Steinberg, 1996). Niezalenie od konfliktw midzy dziemi i rodzicami o kontrol, maj oni zwykle podobne pogldy w sprawach spoecznych, politycznych, ekonomicznych i religijnych (Paikoff, Collins, 1991). W sumie, cho dorastajca modzie i rodzice maj rozbiene pogldy na temat wolnoci osobistej, trudno mwi o jakiej luce pokoleniowej" w kwestii pogldw na sprawy oglniejsze.

DORASTAJCA MODZIE
W naszej kulturze dorastajca mtodzie to ni pies, ni wydra". Cho moe by w wieku umoliwiajcym reprodukcj, a rozmiarami ciata dorwnywa rodzicom, czsto jest traktowana jak dzieci.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

Zwykle nie jest prawd, e dziewczynki mog zaj w ci ju po swojej piewszej miesiczce. Moe ona poprzedza wystpowanie jajeczkowania o rok lub wicej.

glanie bioder i piersi u kobiet. U chopcw hormony przysadki stymuluj jdra do nasilenia produkcji testosteronu, co powoduje wzrost wielkoci jder i czonka oraz pojawienie si owosienia na ciele. Po ukoczeniu dziesitego roku ycia pojawiaj si u chopcw czste erekcje, a zdolno do wytrysku zwykle przynajmniej 0 rok wyprzedza wytwarzanie dojrzaej spermy. Tak wic sam wytrysk nie jest jeszcze wiadectwem osignicia zdolnoci rozrodczych. U dziewczt pojawienie si pewnej krytycznej masy ciaa (ok. 50 kilogramw) jest uwaane za bodziec spustowy kaskadowego wydzielania hormonalnego w mzgu, co z kolei powoduje wzrost wydzielania estrogenu przez jajniki (Angier, 1997; Frisch, 1997). Estrogen stymuluje wzrost tkanki piersi oraz odkadanie si tkanki tuszczowej i cznej na biodrach i poladkach. Miednica si rozszerza, a biodra zaokrglaj. Niewielkie iloci androgenu wytwarzanego przez gruczoy nadnercza powoduj wsplnie z estrogenem wzrost wosw onowych 1 pod pachami. Estrogen i androgeny wsplnie stymuluj wzrost eskich narzdw pciowych. Produkcja estrogenu staje si w okresie pokwitania cykliczna i od niej zaley cykl miesiczkowania. Pocztek miesiczkowania zwany menarche wystpuje zwykle midzy jedenastym a czternastym rokiem ycia. Jednake dziewczta nie mog zaj w ci, zanim nie zaczn jajeczkowa, a to moe si sta nawet dopiero w dwa lata po menarche. Stay wzorzec przyrostu wagi i dugoci ciaa, jaki cechowa wczesne i rodkowe dziecistwo, nagle si koczy i nastpuje faza gwatownego wzrostu, ktra moe trwa od dwch do trzech lat. W tym czasie nastolatki rosn o 20-25 centymetrw. Wikszo chopcw wyrasta na wyszych i ciszych ni dziewczta. U chopcw wyranie wzrasta masa mini, podobnie jak szeroko ramion i obwd klatki piersiowej. Modzie w wieku dorastania potrafi pochania ogromne iloci pokarmw, dostarczajcych paliwa niezbdnego do tak szybkiego wzrostu. Dorosym, ktrzy walcz z wci grocym poszerzaniem si wasnego obwodu w pasie, pozostaje jedynie patrze na wielkie iloci frytek, batonw czekoladowych czy mlecznych koktaili pochanianych przez ich pociechy przed udaniem si na waciwy posiek.

TABELA 4.4

REDNIE OCENY SZKODLIWOCI RNYCH DZIAA WEDUG NASTOLATKW I ICH RODZICW

DZIAANIE EKSPERYMENTALNE PODEJMOWANIE DZIAA (WYKONYWANIE ICH RAZ LUB DWA RAZY, ABY ZOBACZY JAK TO JEST") NASTOLATKOWIE Picie alkoholu Palenie papierosw Zaywanie piguek na schudnicie Niezapinanie pasw Upicie si Wchanie kleju Jazda samochodem po kilku piwach ciganie si samochodem Uywanie sterydw r<S*:Cohniin.(1995,s.219). 2,6 3,0 2,8 3,0 3,2 3,6 3,8 3,8 3,8 RODZICE 3,5 3,6 3,8 4,3 4,3 4,6 4,5 4,6 4,4 NASTOtATKOWIE 4,4 4,4 4,1 4,0 4,4 4,6 4,6 4,5 4,7 RODZ1GE 4,8 4,8 4,7 4,8 4,8 4,9 4,8 4,8 4,9

ROZWJ CZOWIEKA DOROSEGO

ozwj trwa przez cae ycie jednostki. Wielu badaczy uwaa, e rwnie ycie dorose przebiega wedug okrelonych, powtarzajcych si wzorcw, dziki czemu mona mwi o pewnych etapach" rozwojowych tego okresu. Inni powiadaj jednak, i wspczenie nie ma ju adnego standardowego" cyklu ycia z przewidywalnymi stadiami (Sheehy, 1995), wiek za nabra elastycznoci" (Butler, 1998). Wspczenie ludzie yj duej ni kiedykolwiek przedtem i maj znacznie wikszy stopie swobody w wyborze wasnego przeznaczenia. Rozwamy, co si dzieje w wieku dojrzaym, dzielc go na trzy due okresy: wczesn doroso, wiek redni i pn doroso.

WCZESNA DOROSO
Wczesna doroso to okres midzy dwudziestym a czterdziestym rokiem ycia. Wedug Eriksona (1963) wczesna doroso to okres rozwizywania dylematu intymno czy izolacja. Erikson uwaa nawizanie intymnego zwizku z innym czowiekiem za centralne zadanie tego okresu. Modzi doroli, ktrzy z powodzeniem poradzili sobie z nim i wyksztacili silne poczucie tosamoci, s gotowi do zlania" swej tosamoci z innymi ludmi poprzez maestwo lub blisk przyja. Erikson ostrzega, e moemy nie by w stanie zdoby si na cakowite zaangaowanie w innego czowieka, jeeli sami nie osignlimy penej tosamoci Ja, a wic nie mamy ustabilizowanych rl yciowych. Osiganie poczucia tosamoci jest gwnym zadaniem okresu dorastania. Brak stabilnego poczucia tosamoci jest odpowiedzialny za wysoki odsetek rozwodw maestw zawartych przez nastolatkw. Erikson przekonywa take, e ludzie nieryzykujcy stworzenia bliskiego zwizku z innym czowiekiem naraaj si na izolacj i samotno. Przekroczywszy dwudziestk modzi ludzie kieruj si zwykle ambicj. Dziennikarka Gail Sheehy (1976) nazwaa ten okres prb dwudziestolatkw, czasem, w ktrym ludzie zajmuj si gwnie swoj karier zawodow, oraz skupiaj si na ustabilizowaniu cieki yciowej oraz staj si odpowiedzialni za dokonywane wybory yciowe, wyswobadzaj si bowiem spod wpywu rodzicw. RNICE PCI. Dla wikszoci modych mczyzn z kultury zachodniej separacja (oddzielenie) i indywiduacja stanowi kluczowe cele rozwoju osobowoci w okresie wczesnej dorosoci (Guisinger, Blatt, 1994). Dla kobiet natomiast istotnym zadaniem w tym okresie jest stworzenie i utrzymanie bliskiego zwizku z innym czowiekiem (Gilligan i in., 1990,1991; Jordan i in., 1991). Kobiety, jak wskazuje Gilligan (1982), przechodz z sytuacji, w ktrej opiekowano si nimi, do sytuacji, w ktrej same si kim opiekuj. Natomiast u mczyzn przejcie polega gwnie na zmianie ukadu, w ktrym byo si kontrolowanym przez innych, na ukad, w ktrym jest si niezalenym bd samemu kontroluje innych. Zgodnie z wynikami pogbionych bada Daniela Levinsona nad losami czterdziestu mczyzn, opublikowanymi w roku 1978 w ksice The seasons of a man's Uje (Pory ycia mczyzny), mczyni wkraczaj w doroso wkrtce po przekroczeniu dwudziestki. Po wejciu w ten wiek staj w obliczu eksploracji dojrzaych rl yciowych (zawodowych, w intymnych relacjach z innymi itd.) oraz w obliczu zadania ustabilizowania si w nich. W tym okresie mczyni czsto ustalaj te jakie wasne marzenie - pragnienie stania si kim", kto pozostawi jaki lad po sobie. Marzenie to staje si wtkiem przewodnim ich ycia.

TOSAMO JA A ROZMYCIE ROL. Teoria Erika Eriksona zakada, e gwnym wyzwaniem rozwojowym okresu dorastania jest wyksztacenie dojrzaego poczucia wasnej tosamoci. Zasadniczym sposobem formowania tosamoci jest powicenie si jakiej roli yciowej czy zajciu. Jednake pojcie tosamoci obejmuje take pogldy i dziaania polityczne, religijne i seksualne (teoria rozwoju psychospoecznego Eriksona zostaa przedstawiona w rozdziale dwunastym). Erikson zakada, e w wieku dorastania podstawowym do rozwizania kryzysem jest konflikt pomidzy wasn tosamoci a rozmyciem rl. Wasna tosamo to gbokie przekonanie, kim si w istocie jest i za czym si czowiek opowiada. Poczucie tosamoci pozwala przetrwa cikie czasy i przyda sensu wasnym osigniciom. Osoba dorastajca, ktra nie wyksztacia w sobie solidnego poczucia tosamoci, moe dowiadcza rozmycia rl. Taki czowiek zbyt rozmywa si", biegajc z jednej lepej uliczki w drug, oddajc si w rce innych, obiecujcych nada mu tosamo, ktrej sam nie potrafi odnale.

ZASTANW SI
Pomyl nad treci stereotypu dorastania, ktr wyraa powiedzenie: okres burzy i naporu". Czy ten stereotyp dobrze pasuje do twoich wtasnych dowiadcze z okresu dorastania? Dlaczego tak lub dlaczego nie? W jaki sposb pte lub pochodzenie etniczne wptynty na twoje poczucie wtasnej tosamoci?

Cho midzy pciami wystpuj pewne rnice rozwojowe, midzy dwudziestym pierwszym a dwudziestym sidmym rokiem ycia kobiety rwnie rozwijaj si w zakresie indywiduacji i nabywania autonomii (Helson, Moane, 1987). Podobnie jak mczyni, przejmuj one coraz wiksz kontrol nad biegiem wasnego ycia. Wyksztaceni modzi ludzie s przy tym bardziej zorientowani na karier zawodow i maj bardziej liberalne pogldy w porwnaniu ze swoimi mniej wyksztaconymi rwienikami. smym i trzydziestym trzecim rokiem ycia Levinson nazwa przekroczeniem trzydziestki. Zarwno u kobiet, jak i u mczyzn okres ten cechuje si prb udzielenia sobie odpowiedzi na pytania Dokd zmierza moje ycie?", Dlaczego robi to, co robi?". Sheehy nazywa w okres zasadzk trzydziestki z powodu tendencji do ponownej oceny wasnego ycia i stwierdzania, e wybrany u progu dorosoci styl ycie nie suy nam tak dobrze, jak si tego spodziewalimy. Jedna z reakcji na rozczarowania tego okresu, to - jak pisze Sheehy [...] powstanie gbokiej wyrwy w yciu, ktre sobie budowalimy od momentu przekroczenia dwudziestki. Moe to oznacza wybranie jakiej innej drogi zrealizowania starych wizji albo porzucenie marzenia o starcie w wyborach prezydenckich" na rzecz jakiego bardziej realistycznego celu. Osoba samotna czuje konieczno poszukania sobie partnera. Kobieta przedtem zadowolona z domowego ycia i wychowywania dzieci prbuje wyrwa si w szeroki wiat. Bezdzietna para powraca do myli o dzieciach. A prawie kada osoba pozostajca w maestwie staje si z niego niezadowolona (1976, s. 34).

PRZEKROCZENIE TRZYDZIESTKI. Okres midzy dwudziestym

miejsce przekroczenie poowy ycia. Przed tym momentem liczymy ycie w latach, jakie upyny od urodzenia, po nim - w latach, jakie nam jeszcze pozostay do przeycia. Po trzydziestce mczyni wci jeszcze myl o sobie jako o starszych braciach dzieciakw" po dwudziestce. Jednake okoo 40-45 roku ycia zwykle wydarza si co - choroba, zmiana pracy, mier rodzica lub przyjaciela albo przegrana w tenisa z wasnym dzieckiem - co skania do zdania sobie sprawy z tego, e jest si ju w istocie starszym o jedno pokolenie ni si byo dotd. Nagle okazuje si, e wicej ju za czowiekiem ni przed nim. Do mczyzn dociera wiadomo, e ju nie zostan prezydentem czy dyrektorem korporacji, dla ktrej pracuj. I nie zagraj w reprezentacji narodowej. Zaczynaj aowa wasnej modoci, przygotowywa si do perspektywy dalszego ycia i jego nieuchronnego koca. K R Y Z Y S WIEKU REDNIEGO. Przekraczanie poowy ycia moe prowadzi do powanego kryzysu psychicznego - kryzysu wieku redniego. Urzdnicy zawieszeni na rednich szczeblach kariery mog popada w gbok depresj w obliczu perspektywy nastpnych dziesiciu czy dwudziestu lat spdzonych wci za tym samym biurkiem. Gospodyni domowa z dwojgiem podchowanych nastolatkw, z wolnoci midzy sm rano a czwart po poudniu i majaczcymi niedaleko czterdziestymi urodzinami moe poczu, e coraz bardziej si rozpada" czy rozazi". Oboje partnerzy czuj si pozbawieni celu i zapani w puapk. Ta sytuacja skania niektre osoby do romansowania w celu udowodnienia sobie, e nadal s atrakcyjne. MISTRZOSTWO. Sheehy (1995) jest znacznie bardziej optymistycznie nastawiona do tego okresu ycia czowieka ni Levinson. Czas midzy czterdziestym pitym a szedziesitym pitym rokiem ycia nazywa ona wiekiem mistrzostwa", poniewa ludzie w tym wieku czsto znajduj si u szczytu swoich mocy twrczych. Uwaa ona, e gwnym zadaniem yciowym w tym okresie jest decyzja, co zrobi ze swoj drug dorosoci" trzydziestoma czy czterdziestoma latami sprawnego ycia, jakie ludziom jeszcze pozostaje po osigniciu pidziesitki. Sheehy jest przekonana, e zarwno kobiety, jak i mczyni mog dowiadczy w tym okresie wielu sukcesw i szczcia, jeeli znajd dla siebie wartociowe cele, realizowane caym sercem. UDANE STARZENIE SI. Jednak ludzie w tym wieku musz ponownie okreli, kim s i jakie maj cele, co zdaniem Sheehy przypomina nieco poszukiwania z okresu dorastania, poniewa rwnie oznacza to pewien okres przejcia. Ogldanie si w ty, zataczanie krgw, uczucie zagubienia wrd zgieku ycia - wszystko to jest do przewidzenia, a dla wielu ludzi stanowi sygna przekraczania poowy ycia" (Sheehy, 1995). Ten okres przejcia moe si zaczyna wyranie wczeniej u kobiet ni u mczyzn (np. Reinke i in., 1985). Sheehy (1976) pisze, e kobiety wkraczaj w niego okoo trzydziestego pite- KRYZYS WIEKU REDNIEGO go, mczyni za okoo czterdziestego roku ycia. Kobietom w Gail Sheehy uwaa, e wiele osb w wieku rednim ciy, ktre przekroczyy trzydzieci pi lat, rutynowo zaleca ponownie wkracza w faz poszukiwania wtasnej si sprawdzenie, czy poczte dziecko nie jest obcione zespo- tosamoci (pierwsza ma miejsce w okresie doraem Downa i innymi zaburzeniami chromosomalnymi. Po prze- stania). Zastanawiaj si, co uczyni ze swoj drukroczeniu tego wieku obserwuje si te u kobiet wzrost ubocz- g dorosoci" - nastpnymi trzema, czterema nych skutkw zaywania piguek antykoncepcyjnych. dziesicioleciami, ktre s jeszcze przed nimi.

PRZEKROCZENIE POOWY YCIA. Wedug Levinsona okoo 40-45 roku ycia ma

STWORZENIE INTYMNYCH RELACJI

Wedtug Eriksona zbudowanie intymnego zwizku z innym czowiekiem jest centralnym zadaniem wczesnej dorosoci.

Wielu psychologw twierdzi, e zblianie si do czterdziestego roku ycia przynosi uspokojenie i stabilizacj. Wielu modych dorosych odczuwa potrzeb finansowych i emocjonalnych inwestycji we wasny dom. Koncentruj si na pracy zawodowej, pragn awansu, bior dugoterminowe poyczki.

WIEK REDNI
Okres redniej dorosoci trwa od czterdziestego do szedziesitego lub szedziesitego pitego roku ycia. Sheehy nazywa czasy po czterdziestym pitym roku ycia drug dorosoci". Jej wywiady z ludmi dowodz, e wiele osb nie tylko nie uwaa tego okresu za lata upadku, lecz widzi w nich okazj wyboru nowych kierunkw dziaania i samospenienia. TWRCZO A STAGNACJA. Erikson nazwa gwny kryzys rozwojowy tego okresu dylematem twrczo czy stagnacja. Twrczo polega na robieniu rzeczy, ktre uwaa si za sensowne i wartociowe, jak wychowywanie dzieci czy dobre wykonywanie pracy zawodowej. Twrczo podwysza i podtrzymuje poczucie wasnej wartoci. Oznacza ona take pomaganie w ksztatowaniu si nastpnego pokolenia, albo poprzez wychowywanie wasnych dzieci, albo poprzez czynienie wiata lepszym miejscem do ycia, na przykad w ramach dziaalnoci spoecznej czy obywatelskiej.

A jednak kobiety po czterdziestce czsto na nowo odkrywaj sw warto (Apter, 1995; Sheehy, 1995). Wiele kobiet pozbywa si ju lkw i niepewnoci, ktre w tym wieku dopiero zaczynaj nachodzi mczyzn. Helson i Moane (1987) stwierdzili, e w wieku czterdziestu trzech lat kobiety czuj si bardziej pewne siebie od kobiet wieo po trzydziestce, wywieraj wikszy wpyw na ycie swojej spoecznoci, czuj si bardziej produktywne, skuteczne i silne; rozszerzaj take swoje zainteresowania poza krg najbliszej rodziny. MENOPAUZA. Zaprzestanie miesiczkowania, czyli menopauza, nastpuje zwykle koo pidziesitego roku ycia, cho mamy tu do czynienia z bardzo duymi rnicami indywidualnymi. Menopauza jest kocowym stadium duszego okresu w yciu kobiety, klimakterium, ktry jest spowodowany spadkiem poziomu wydzielania przez jej organizm hormonw estrogenu i progesteronu. Klimakterium rozpoczyna si nieregularnoci menstruacji, a koczy si jej zanikiem. W tym czasie dobiega kresu take jajeczkowanie. Nastpuje pewien spadek masy piersi i spadek elastycznoci skry. Moe pojawia si spadek gstoci tkanki kostnej prowadzcy do osteoporozy (choroby, przy ktrej wystpuje podwyszona amliwo koci). Podczas klimakterium wiele kobiet doznaje takich objaww, jak przypywy gorca i bezsenno. Prawdopodobiestwo popadnicia w depresj u kobiet przed menopauza ronie, gdy czuj, e nie s w stanie podoa rwnoczenie wymaganiom pracy zawodowej, prowadzeniu domu i wychowywaniu dzieci (Brody, 1993). W wikszoci wypadkw zmiany nastroju towarzyszce menopauzie s jednak do agodne. Jak twierdzi psycholog Karen Matthews, ktra ledzia losy setek kobiet w tym okresie: Znaczna wikszo kobiet nie ma w ogle problemw z przejciem przez okres menopauzy" (Matthews, 1994, s. 25). Menopauza nie oznacza te koca seksualnych zainteresowa kobiety (Brody, 1993). Wiele kobiet odczuwa odczenie seksu od reprodukcji jako wyzwolenie. Niektrym z problemw fizycznych mona zaradzi poprzez terapi hormonaln (Grodstein i in., 1997). Waniejsz spraw jest jednak znaczenie nadawane menopauzie przez kobiet. Kobiety utosamiajce j z zanikiem kobiecoci znosz j gorzej ni te, ktre nie traktuj jej w taki sposb (Rathus i in., 1997). M S K A MENOPAUZA? Mczyni oczywicie nie przechodz menopauzy w sensie dosownym, cho zdarza si sysze okrelenie mska menopauza" w odniesieniu do mczyzn w rednim lub starszym wieku. Jest to epitet podwjnie obraliwy: podtrzymuje negatywny, szkodliwy stereotyp starzejcych si osb, w szczeglnoci kobiet, jako draliwych i uczuciowo rozstrojonych, z drugiej strony za sprzeczny jest zarwno z biologi, jak i psychologi starzenia si. Jeden z alternatywnych terminw tu proponowanych to andropauza (odnosi si on do spadku wydzielania androgenw, hormonw mskich) (Cowley, 1996). W wypadku kobiet menopauza jest okresem do gwatownego spadku poziomu wydzielania hormonw pciowych i zdolnoci rozrodczych. Natomiast u mczyzn ten sam proces ma znacznie agodniejszy i powolniejszy charakter. Nie jest niczym zaskakujcym mczyzna zostajcy ojcem w wieku lat siedemdziesiciu lub pniej. Z drugiej strony wielu mczyzn po pidziesitce czy szedziesitce ma przejciowe problemy z osigniciem i utrzymaniem erekcji (Laumann i in., 1994), ktre mog, cho nie musz mie zwizku z poziomem wydzielania hormonw. Poziom sprawnoci seksualnej to jednak tylko cz oglniejszego wzorca zmian. Midzy czterdziestym a siedemdziesitym rokiem ycia typowy mczyzna traci od szeciu do dziesiciu kilogramw mini, okoo pi centymetrw wzrostu i 15% masy kostnej (Mczyni, podobnie jak kobiety, naraeni s na ryzyko osteoporozy [Brody, 1996b]). Natomiast niemale podwojeniu ulega ilo

tkanki tuszczowej w organizmie. Bbenki suchowe staj si ciesze, podobnie jak soczewki oczu, co skutkuje pogorszeniem sprawnoci suchu i wzroku. Spada te wydolno systemu sercowo-naczyniowego, a take zdolno puc do odpowiedniego reagowania na wysiek fizyczy. Niektre z tych zmian mona jednak spowolni, a nawet odwrci. wiczenia fizyczne pomagaj utrzyma napicie miniowe i powstrzymuj przyrost tkanki tuszczowej. Dieta bogata w wapno i witamin D spowalnia tempo utraty tkanki kostnej zarwno u mczyn, jak i u kobiet. Pewn pomoc moe by take terapia hormonalna, cho wzbudza ona kontrowersje. Aczkolwiek podawanie testosteronu podtrzymuje siy, energi i popd seksualny, wie si ono z nasileniem ryzyka raka prostaty i chorb sercowo-naczyniowych (Cowley, 1996). Pomimo spadku zainteresowania seksem i sprawnoci seksualnej, mczyni mog pozostawa aktywni seksualnie i mie dzieci do pnego wieku. Postawy wobec procesw starzenia si maj dla obu pci rwnie due znaczenie, jak same zmiany biologiczne. SYNDROM OPUSZCZONEGO GNIAZDA. W poprzednich dekadach psychologowie przywizywali wiele uwagi do syndromu opuszczonego gniazda. Pojcie to stosowano zwykle do kobiet i ich poczucia straty po wyjedzie najmodszego

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO Jaki zegar biologiczny?

Na progu trzeciego tysiclecia, podczas wywiadwek i wystpw szkolnych coraz czciej wida rodzicw z siwymi wosami, cho wielu prbuje jeszcze z siwizn walczy (Matus, 1996). Tendencja jest wyrana - rodzenie dzieci nie jest ju zdarzeniem wycznie z okresu wczesnej dorostoci. Cho podno spada wraz z wiekiem (Rathus i in., 1997), tradycyjny okres stawania si ojcem to potowa bd nawet pniejszy okres wieku dojrzaego. We wspczesnych Stanach Zjednoczonych take coraz wicej kobiet zostaje matkami dopiero w wieku rednim. Liczba rodzcych kobiet w wieku od czterdziestu do czterdziestu czterech lat midzy rokiem 1974 a 1994 podwoia si (Clay, 1996a). W roku 1997 urodzia dziecko kobieta majca szedziesit trzy lata, a tendencja do rodzenia dzieci w coraz pniejszym wieku nadal trwa. MATKI-CZTERDZIESTOLATKI. Jakimi matkami s kobiety w rednim wieku? Psycholog Renee Cohen (1996) twierdzi, e dobrymi. Zwykle s one ustabilizowane zawodowo i rodzinnie. Ich decyzja o rodzeniu dziecka jest dobrze przemylana. Poniewa zwykle ukoczyy ju edukacj, zdobyy okrelon pozycj zawodow i odbyty podre po wiecie, kobiety w tym wieku maj z reguty mniej pretensji do dzieci o to, e odbieraj im moliwo swobodnego ycia. Kiedy starsi ludzie decyduj si na dziecko, nic nie pozostawiaj przypadkowi" - zauwaa Cohen (1996, s. 37) - Wszystko jest zaplanowane. Majc dziecko, otwieraj wiadomie nowy rozdzia wasnego ycia". STARSI OJCOWIE. Starsi mczyni rwnie maj skonno do wikszego angaowania si w rol ojca, zarwno wtedy, gdy maj dziecko po raz pierwszy, jak i wtedy, gdy zakadaj now, nastpn rodzin (Clay, 1996b). Ojcowie modsi maj skonno do wdawania si z dziemi w konflikty 0 wadz i czciej uciekaj si do kar fizycznych. Natomiast [...] wszystkie badania nad zachowaniami rodzicielskimi wykazuj, e im starsi rodzice, tym bardziej s oni opiekuczy, elastyczni 1 wspierajcy w stosunku do dziecka" (Pollack, 1996, s. 37). W przeciwiestwie do modszych mczyzn, ojcowie po czterdziestce rzadko widz siebie jako trzymajcych dystans ywicieli rodziny, ktrych gwn rol domow jest dyscyplinowanie dzieci. S oni bardziej skonni widzie siebie w roli czonkw druyny" rodzinnej, dzielcych si z matk rodzicielskimi obowizkami. Poniewa ich pozycja zawodowa jest zwykle ustabilizowana, maj te wicej cierpliwoci i czasu na ojcostwo.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e menopauza sygnalizuje spadek zainteresowania kobiety yciem seksualnym. Ola wielu kobiet oddzielenie ycia seksualnego od reprodukcji jest wyzwalajcym przeyciem.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e wikszo matek cierpi na syndrom opuszczonego gniazda" po odejciu najmodszego dziecka z domu. Wikszo matek (i ojcw) to akceptuje.

z dzieci do szk czy te po jego usamodzielnieniu si poprzez maestwo. Jednake wyniki bada empirycznych rysuj tu na szczcie bardziej optymistyczny obraz. Oczywicie mog wystpi pewne problemy i to u obojga rodzicw. Zapewne najwikszym jest pogodzenie si z odejciem dziecka po tylu latach wspzalenoci. Jednak wiele matek mwi o wzrocie satysfakcji z maestwa w tym okresie i o pojawieniu si pewnych korzystnych zmian, jak wiksza agodno, wzrost pewnoci siebie i poczucie stabilizacji (Reinke i in., 1985). U kobiet w rednim wieku ronie asertywno, a sabnie ulego, wzrasta ch wikszego udziau w polityce i yciu zawodowym. Wyglda to, jakby wiadomo, e wychowanie dzieci maj ju za sob, uwalniaa kobiety od obowizku trzymania si swej stereotypowej roli. Po opuszczeniu domu przez dzieci nierzadkie s przypadki odwrcenia rl u maonkw (Wink, Helson, 1993). Zgodnie z tradycyjnym zrnicowaniem rl pciowych w pocztkowym okresie maestwa mczyni czsto s sprawniejsi w yciu pozadomowym, kobiety za bywaj bardziej zalene uczuciowo. W okresie porodzicielskim rnice te mog sabn, a nawet ulega odwrceniu, zarwno z uwagi na wzrost statusu kobiety w pracy zwodowej, jak i spadek wpywu wywieranego na jej zachowanie przez penienie roli matki. Rozwamy teraz rozwj w okresie pnej dorosoci, ktra zaczyna si z przekroczeniem szedziesitego pitego roku ycia.

Proces ten wstrznie Ameryk. Ju wywar wpyw na tre widowisk i filmw telewizyjnych. Wiele produktw wytwarza si w taki sposb, aby przycign starszych konsumentw. Spoecznoci emerytw rosn jak grzyby po deszczu. Wspczeni emeryci rni si od swoich odpowiednikw sprzed pokolenia czy dwch w tym sensie, e na podstawie samego wieku coraz trudniej przewidywa sposb ich postpowania i stopie sprawnoci umysowej (Butler, 1998). Aspekty te uzalenione s w duym stopniu od pci i pochodzenia etnicznego.

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

Cho Amerykanie yj oglnie coraz duej, oczekiwana dugo ycia zaley od pci i pochodzenia etnicznego. Na przykad kobiety w spoeczestwie amerykaskim yj oglnie duej, za mczyni yj lepiej (Longer, healthier, better, 1997). Biali mczyni, potomkowie przybyszw z Europy, yj duej od Latynosw, Afroamerykanw i rdzennych Amerykanw. Dugo ycia Amerykanw pochodzenia azjatyckiego jest bardziej zbliona do dugoci ycia biaych ni Afroamerykanw, natomiast rdzenni Amerykanie yj najkrcej spord wszystkich gwnych grup etnicznych Ameryki (Nevid i in., 1998). RNICE PCI. W Stanach Zjednoczonych kobiety przeywaj mczyzn przecitnie o sze lat. Dlaczego? Czciowo dlatego, e choroby serca, gwna przyczyna zgonw w Ameryce, pojawiaj si u kobiet pniej ni u mczyzn. Mczyni s te wczeniej naraeni na mier wskutek nieszczliwych wypadkw, marskoci wtroby, udaru mzgu, samobjstwa, zabjstwa, AIDS i raka (Nevid i in., 1998). Wiele zgonw z wymienionych przyczyn jest porednim skutkiem niezdrowych nawykw, takich jak nadmierne spoywanie alkoholu i skonno do ryzykownych zachowa, ktre s z reguy bardziej typowe dla mczyzn ni kobiet. Wielu mczyzn reaguje silniejszym oporem na konieczno poddawania si regularnym badaniom stanu zdrowia i rzadziej rozmawia ze swoim lekarzem na temat wasnych problemw zdrowotnych. Po dwudziestce mczyni s zbyt silni, by potrzebowa lekarza, po trzydziestce s zbyt zajci, po czterdziestce - zbyt przestraszeni" (Doctors tie mae mentality, 1995). Kobiety s o wiele bardziej skonne samodzielnie si bada w poszukiwaniu oznak raka piersi, ni mczyni skonni s dostrzec oznaki ju rozwijajcego si u nich raka prostaty. Cho kobiety przeywaj mczyzn, maj mniejsz szans na szczliw i zdrow staro. Mczyni, ktrzy wbrew statystyce przeywaj ponad siedemdziesitk, s o wiele mniej ni ich rwieniczki naraeni na samotno, przewleke choroby czy bied. Starsze kobiety czciej ni ich rwienicy s samotne - zostanie wdow jest piciokrotnie bardziej prawdopodobne ni zostanie wdowcem. Starsze kobiety s te dwukrotnie czciej naraone na bied ni mczyni, do czego przyczynia si szereg zjawisk. Po szedziesitym pitym roku ycia kobiety znacznie rzadziej pracuj, a jeeli nawet, to s gorzej opacane od mczyzn, otrzymuj take nisze emerytury i inne wiadczenia. Przyczyn ich niedostatku jest te fakt, e starsze kobiety znacznie czciej yj samotnie, a wic nie maj z kim podzieli kosztw utrzymania domu. POCHODZENIE ETNICZNE. Dlaczego pochodzenie etniczne wpywa na oczekiwan dugo ycia? Pewn rol odgrywaj rnice spoeczno-ekonomiczne. Czonkowie mniejszoci etnicznych s w naszym spoeczestwie bardziej naraeni na bied, a bieda sprzyja niezdrowej i mniej wartociowej diecie oraz czstszym stre-

POZNA DOROSO
Nigdy nie jest za pno na to, co mogoby by.
GEORGE ELIOT

Czy wiesz, e trwa gwatowny proces wyduania ycia ludzkiego? Wskutek poprawy opieki zdrowotnej i wzrostu wiadomci, jak wana jest odpowiednia dieta i wiczenia fizyczne, wicej Amerykanw ni kiedykolwiek przedtem przekracza szedziesity pity rok ycia (Abeles, 1997a). W roku 1900 tylko jeden Amerykanin na trzydziestu przekracza ten wiek, podczas gdy w roku 1970 ju jeden na dziewiciu. W roku 2030 w tym wieku bdzie jedna pita spoeczestwa amerykaskiego (Longer, healthier, better, 1997; por. rycina 4.7).

Procent populacji amerykaskiej w wieku 65 lat i powyej

Procent populacji amerykaskiej poniej 65 roku ycia

Y DUEJ
Na progu trzeciego tysiclecia w Stanach Zjednoczonych wzrosa liczba osb, ktre przekroczyy szedziesity pity rok ycia.
RYCINA4.7

som i pogarsza dostp do suby zdrowia. Midzy osobami o najwyszych i najniszych dochodach wystpuje a siedmioletnia rnica w oczekiwanej dugoci ycia. Dochodz do tego i inne czynniki, takie jak sposb odywiania si i styl ycia, stres wynikajcy z koniecznoci radzenia sobie z dyskryminacj, a take rnice genetyczne.

ROZWJ FIZYCZNY. W staroci dochodzi do wielu zmian w organizmie, a niektre z nich bywaj kopotliwe. Zmiany w metabolizmie wapna prowadz do wzrostu amliwoci koci i podwyszonego ryzyka zama w wyniku na przykad upadkw. Skra traci elastyczno i pojawiaj si na niej zmarszczki i fady. Zmieniaj si te narzdy zmysw. Starsi ludzie gorzej widz i sysz. Wskutek osabienia wchu mog by skonni do uywania wikszej iloci przypraw. Potrzebuj duszego czasu, by zareagowa na pojawiajce si bodce (wyduenie czasu reakcji). Na przykad starsi kierowcy wolniej reaguj na zmian wiate, na zachowanie si innych pojazdw i zmiany warunkw jazdy. W miar starzenia si sabnie te skuteczno systemu odpornociowego, wskutek czego ronie podatno na rne choroby. ROZWJ POZNAWCZY. Cho w miar starzenia si nastpuje pewne wyduenie czasu reakcji, pogorszenie pamici i funkcjonowania intelektualnego, zmiany te nie s tak wielkie, jak to wyobraa sobie wiele osb (Abeles, 1997b; Butler, 1998). Jednak sabo jeszcze rozumiemy, dlaczego w ogle si one pojawiaj. Do niszych wynikw w testach sprawnoci umysowej moe przyczynia si depresja oraz spadek motywacji i wraliwoci sensorycznej. B. F. Skinner (1983) twierdzi, e spadek sprawnoci jest rezultatem raczej starzenia si rodowiska", w ktrym czowiek przebywa, ni starzenia si samego czowieka. Znaczy to, e zachowanie osb starszych czsto nie jest wzmacniane. Rezydenci domw opieki wzmacniani za pamitanie niedawnych wydarze ujawniaj wzrost w wynikach testw pamiciowych (Langer i in., 1979). TEORIE STARZENIA SI. Cho trudno uwierzy, e przydarzy si to take i nam samym, kady czowiek na ziemi zestarza si lub to zrobi - co by moe nie jest takim zym losem, zwaywszy, co mogoby by jego alternatyw. Dlaczego si starzejemy? Zdaje si to zalee od rnych czynnikw. Teoria zaprogramowania genetycznego widzi starzenie si jako proces wyznaczony pewnym zegarem biologicznym tykajcym zgodnie z instrukcjami genetycznymi. Geny programuj zarwno wzrastanie dzieci i osiganie dojrzaoci seksualnej, jak i pogorszenie si funkcjonowania oraz mier. Rol genw w starzeniu si potwierdzaj wyniki bada. Dugowieczno jest cech rodzinn. Ludzie, ktrych rodzice przeyli osiemdziesit czy dziewidziesit lat, maj wiksz szans sami osign ten wiek. Teoria zuycia i zniszczenia odrzuca tez, e ludzie s zaprogramowani na samozniszczenie. Gosi raczej, e nasze ciao ulega powolnemu zuyciu wskutek dziaania takich czynnikw rodowiskowych, jak zanieczyszczenia, promieniowanie ultrafioletowe i choroby. Ciao jest jak maszyna, ktrej czci ulegaj postpujcemu zuyciu w miar czasu funkcjonowania. Komrki trac zdolno do samoregeneracji, a upyw czasu niszczy wane narzdy wewntrzne. Starzenie zaley take od zachowania. Osoby wykonujce regularne wiczenia fizyczne zdaj si y duej. Do szybszej mierci przyczynia si: spoywanie nadmiernych iloci pokarmw, palenie papierosw i stres. Na szczcie niektre z tych czynnikw pozostaj pod nasz kontrol.

PSYCHOSPOECZNE POGLDY NA STARZENIE SI. Wedug Eriksona pna doroso to okres rozwizywania dylematu integralno Ja a rozpacz. Podstawowe wyzwanie dotyczy utrzymania wiary w sensowno i warto ycia w obliczu zbliajcej si nieuchronnie mierci. Integralno Ja wywodzi si z mdroci i zaakceptowania aktu, e wasne ycie jest tylko pewnym ograniczonym okresem majcym swj pocztek i koniec. Wikszo ycia spdzamy na gromadzeniu przedmiotw i nawizywaniu relacji z ludmi. Erikson powiada, e przystosowanie w pniejszym wieku polega na zdolnoci do odpuszczenia sobie". Inne psychospoeczne koncepcje starzenia si to teoria rezygnacji z zaangaowania, teoria aktywnoci i teoria kontynuacji (Berger, 1994). 1. Teoria rezygnacji z zaangaowania utrzymuje, e w pniejszym okresie ycia jednostka i spoeczestwo wycofuj si ze wzajemnych kontaktw. Tradycyjne role pracownika czy rodzica ustpuj spadkowi aktywnoci i zamykaniu si w ograniczonym krgu kontaktw spoecznych. 2. Teoria aktywnoci zakada, e satysfakcja z ycia jest uzaleniona od pozostawania w stanie aktywnoci. Aktywno jest niestety redukowana przez zaprzestanie pracy zawodowej i ograniczenie zasigu kontaktw spoecznych. 3. Teoria kontynuacji utrzymuje, e ludzie prbuj sobie radzi z wyzwaniami starszego wieku w taki sam sposb, w jaki radzili sobie we wczeniejszych okresach ycia. Rnice indywidualne i temperament s waniejszym wyznacznikiem zadowolenia z ycia ni aktualnie przeywany jego etap. Kada z tych teorii jest do pewnego stopnia suszna. Udana staro" wie si z pozostawaniem w stanie aktywnoci i zaangaowania, ale jednoczenie ograniczenia biologiczne i spoeczne sprawiaj, e starsi ludzie musz sta si bardziej selektywni w realizowaniu wybieranych przez siebie celw. UDANA STARO. Jeszcze do niedawna traktowano staro gwnie jako preludium do umierania. Starych ludzi uwaano za draliwych i niezrwnowaonych emocjonalnie. Zakadano, e ze swego ycia czerpi ju niewiele przyjemnoci. Wspczenie pogldy te ulegaj zmianie, a wiele stereotypw na temat staroci sabnie. Niezalenie od zmian zachodzcych w ich ciele, wikszo ludzi po siedemdziesitce jest zadowolona ze swojego ycia (Margoshes, 1995). Amerykanie odywiaj si w bardziej racjonalny sposb i zaywaj wicze fizycznych take w pniejszym wieku - utrzymuj si zatem w lepszym zdrowiu. Sheehy (1995) mwia o drugiej dorosoci, gdy ludzie, przekroczywszy poow ycia, uwiadamiaj sobie, e zostaje im do przeycia w zdrowiu jeszcze 30-40 lat. Psychologowie rozwojowi posuguj si jeszcze innym nowym terminem udane starzenie si (Margoshes, 1995). Pojcie to jest nie tylko pozytywn etykietk tego, co nieuniknione. Ludzie starzejcy si w udany sposb maj szereg waciwoci, ktre wszystkich nas mog zainspirowa do prowadzenia radoniejszego i bardziej produktywnego ycia. Na udane starzenie skadaj si: 1. Przeksztacenie wasnego ycia, aby je skupi na tym, co si uwaa za istotne i sensowne. Badania Laury Carstensen (1997) nad osobami po siedemdziesitce wskazuj, e ludzie majcy udan staro potrafi stawia sobie cele, ktrych realizacja przynosi im przyjemno. Na przykad zamiast rozprasza si w rnych kierunkach, skupiaj si na rodzinie i przyjacioach. Ludzie o udanej staroci mog mie mniej czasu, lecz wykorzystuj go w mdrzejszy sposb ni osoby we wczeniejszych fazach dorosoci (Garfinkel, 1995).

dzieci bd te do grupy kontrolnej niebiorcej udziau w tym programie, po czym ledzili losy obu grup przez dziesi lat. Przybrani dziadkowie stawali przed rnymi wyzwaniami fizycznymi, takimi jak spacerowanie kilka kilometrw dziennie, i wchodzili take w nowe interakcje spoeczne. Osoby z grupy kontrolnej nie staway przed tego rodzaju wyzwaniami. Pomiary wykazay popraw poziomu funkcjonowania intelektualnego przybranych dziadkw, w tym popraw pamici, a take mniejsze kopoty z bezsennoci. Przybrani dziadkowie lepiej funkcjonowali w tych dziedzinach ni ich rwnolatkowie z grupy kontrolnej. MIER I UMIERANIE. mier to ostatnie wielkie tabu. W swojej zanej pracy On death and dying (O mierci i umieraniu) psychiatra Elisabeth Kubler-Ross tak komentuje nasz skonno do zaprzeczania mierci:
Posugujemy si eufemizmami, prbujemy sprawi, by zmarli wygldali, jakby tylko zasnli, odsyamy dzieci z domu, by je uchroni od lku i zamieszania, jeeli tylko zmarty miat na tyle szczcia, by umrze w domu, i nie pozwalamy dzieciom odwiedza swoich umierajcych rodzicw w szpitalu (1969, s. 8).

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawdo, e starsi ludzie, ktrzy za problemy zdrowotne wini starzenie si, a nie jakie specyficzne czynniki, jak wirusy, maj wiksz szans umrze w najbliszej przyszoci.

UDANE STARZENIE SI
Niegdy widziano staro gwnie jako wstp do mierci. Jednak na progu trzeciego tysiclecia wiele starszych osb poszukuje nowych wyzwa. Do opisania sposobu ycia osb o udanej staroci badacze posuguj si takimi terminami, jak selektywna optymalizacja i kompensacja" (Baltes, 1997; Schulz, Heckhausen, 1996). To znaczy, e osoby te nie poszukuj ju wspzawodnictwa w dziedzinach, ktre lepiej jest pozostawi ludziom modszym - jak rnego rodzaju przedsiwzicia lekkoatletyczne czy zawodowe. Skupiaj si raczej na takich sprawach, ktre zapewniaj im poczucie kontroli nad wasnymi dziaaniami. Uywaj te dostpnych sobie zasobw, aby skompensowa ubytki. Jeeli pami jest ju nie taka, jak kiedy, wspomagaj j notatkami. Spadek sprawnoci zmysw kompensuj urzdzeniami, ktre mu przeciwdziaaj, na przykad aparatami suchowymi. Czasami stosowane s te pomysowe strategie indywidualne. Pianista Artur Rubinstein koncertowa do osiemdziesitych lat swego ycia, nawet po utracie zdolnoci do szybkiej gry - przed fragmentami wymagajcymi znacznego tempa celowo spowalnia wykonanie utworu, tak by pniejszy fragment wydawa si na zasadzie kontrastu szybciej zagrany, ni to byo w istocie. 2. Pozytywne pogldy. Niektre osoby starsze przypisuj pojawiajce si problemy ze zdrowiem czynnikom specyficznym i niestaym, jak zimno czy zbyt dugie uprawianie biegw. Inni ten sam atak blu mog przypisywa czynnikom powszechnym i staym, takim jak samo starzenie si. Nic dziwnego, e ci pierwsi s bardziej optymistyczni w pogldach na przezwycienie nkajcych ich problemw - przecie maj one przyczyny niestae i dziaajce w niewielkim zakresie. Maj wic oglnie bardziej pozytywne pogldy. W interesujcym badaniu Williama Rakowskiego, w ktrym brao udzia 1400 osb po siedemdziesitce uskarajcych si na dolegliwoci zdrowotne (takie jak bl), wykazano, e ludzie upatrujcy przyczyn cierpienia w samym starzeniu si umieraj wczeniej ni ci, ktrzy obwiniaj za nie jakie konkretne czynniki, na przykad zakaenie wirusem. 3. Stawianie sobie wyzwa. Wiele osb wyglda staroci jako okresu, w ktrym wreszcie bd mogli odpocz od stawianych przez ycie wymaga. Jednake siedzie i nic nie robi to przepis raczej na wegetacj, ni na peni ycia. Przyjrzymy si eksperymentowi, jaki przeprowadzili Curt Sandman i Francis Crinell (1995) z udziaem 175 osb o redniej wieku wynoszcej 72 lata. Badacze przypisali ich losowo do grupy biorcej udzia w programie przybranych dziadkw" dla neurologicznie upoledzonych

W swej pracy z terminanie chorymi pacjentami Kiibler-Ross zidentyfikowaa pewne powtarzalne wzorce reagowania na wiadomo o nieuchronnej mierci. Rozrnia ona pi etapw umierania, przez ktre przechodzi wielu pacjentw, i wskazuje, e podobne etapy mog przechodzi starsze osoby podejrzewajce, e mier jest ju bliska: 1. Zaprzeczanie. W stadium zaprzeczania ludzie czuj, e To nie moe mi si wydarzy, diagnoza jest na pewno bdna". 2. Gniew. Zaprzeczanie ustpuje zwykle gniewowi i niechci do modych i zdrowych, czasami take personelu medycznego: To niesprawiedliwe. Dlaczego ja?". 3. Targowanie si. Nastpnie ludzie prbuj targowa si z Bogiem, by odoy ich mier na pniej, obiecujc na przykad rne dobre uczynki, jeeli dostan jeszcze p roku, jeszcze rok ycia. 4. Depresja. Z depresj przychodzi poczucie przegranej i beznadziejnoci, al z powodu nieuchronnej koniecznoci opuszczenia bliskich i samego ycia. 5. Ostateczna akceptacja. W kocu moe jednak nadej wewntrzny spokj i cicha akceptacja tego, co nieuchronne. Tego rodzaju spokj" nie przypomina jednak zadowolenia. Jest on prawie wyzuty z wszelkich uczu. Psycholog Edwin Shneidman specjalizujcy si w problemach ludzi umierajcych i podejmujcych prby samobjcze potwierdza wystpowanie uczu wymienionych przez Kiibler-Ross, cho nie uwaa, by musiay si one zawsze ukada w tak wanie sekwencj. Wskazuje raczej, e umierajce osoby przejawiaj rnorodne reakcje poznawcze i emocjonalne, ktre mog zarwno szybko si zmienia, jak i zachowywa znaczn stao, wyraajc bl i zdziwienie. Rodzaj reakcji przejawianych przez umierajc osob zaley te od jej osobowoci i wyznawanej filozofii ycia. ZAPADAJC W MIY SEN". Amerykaski poeta William Culle Bryant jest najlepiej znany jako autor poematu Thanatopsis, ktry napisa w wieku 18 lat. Thanatopsis wyraa Eriksonowski cel zachowania integralnoci Ja i jego optymizm, e ludzie s w stanie utrzyma ufno przez cae ycie. By moe odwane podejmowanie wyzwa dorosego ycia pozwala na odejcie z godnoci. Kiedy nadejdzie czas, by doczy do niezliczonych rzesz" , ktre odeszy przed nami, by moe bdziemy w stanie uczyni to w taki sposb, w jaki pragnlimy y.

ZASTANW SI
Przypomnij sobie znane ci osoby w rednim wieku lub starsze. Czy ich postpowanie i osobowo zgadzaj si z treci tej czci rozdziau? Na czym polega zgodno, a na czym rozbieno? Jaki jest twj stosunek do okrelenia mska menopauza" w odniesieniu do mczyzn w rednim wieku i starszych? Czy termin ten jest przydatny, czy raczej stanowi tylko powtrzenie stereotypu? Wyjanij swe stanowisko. Erikson pisat, e jednym z aspektw mdroci jest zdolno do wyobraenia sobie wasnej roli w historii i zaakceptowanie mierci. Czy wierzysz w to, e zaakceptowanie wasnej mierci jest oznak mdroci? Dlaczego tak lub dlaczego nie?

PODSUMOWANIE
1. Czy rozwj wynika z natury czy kultury? Rozwj jest rezultatem wspoddziaywania natury (czynnikw genetycznych) i kultury (wpyww rodowiskowych). Teoretycy dojrzewania skupiaj si na wpywach natury, badacze uczenia si za - na wpywach rodowiskowych. 2. Czy rozwj ma charakter cigy, czy skokowy? Zwolennicy teorii stadiw, tacy jak Freud czy Piaget, traktuj rozwj jako zjawisko niecige, skadajce si z jakociowo odmiennych etapw, ktre wszyscy przechodz w tej samej kolejnoci. Natomiast teoretycy uczenia si traktuj rozwj jako zjawisko cige. 3. Jakie s stadia rozwoju prenatalnego? S to stadia zarodka, embrionu i podu. W stadium zarodka zygota dzieli si i podruje przez jajowd do macicy, w ktrej ciance si zagnieda. W stadium embrionu wyksztacaj si gwne ukady i narzdy organizmu, ktre w stadium podu dojrzewaj i wzrastaj. 4. Kiedy nastpuje przyspieszenie rozwoju fizycznego? Rozwj fizyczny przebiega najszybciej przed urodzeniem oraz w pierwszych dwch latach ycia. Jego przyspieszenie wystpuje te w okresie dorastania, kiedy to modzi ludzie bardzo szybko rosn i przybieraj na wadze. 5. Co to s odruchy? Odruchy s wrodzonymi reakcjami na bodce, majcymi w wielu przypadkach znaczenie istotne dla przetrwania niemowlcia. Przkadem jest odruch oddychania, ssania i przeykania. 6. Jak niemowlta spostrzegaj wiat? Niemowlta maj dobrze rozwinit zdolno widzenia i przejawiaj wiksze zainteresowanie zoonymi ni prostymi wzorcami wizualnymi. Do czasu pezania rozwijaj te zdolno spostrzegania gbi obrazu. Dobrze sysz i preferuj gos matki. Lubi przyjemne zapachy i sodkie pokarmy. 7. Jakie s stadia rozwoju przywizania? Ainsworth wyrnia trzy stadia rozwoju przywizania: stadium sprzed przywizania, kiedy dziecko przywizuje si do rnych osb; stadium wyksztacenia si przywizania, kiedy dziecko ujawnia preferencje znanych sobie osb, oraz stadium przywizania wyrazistego, cechujce si nasilon zalenoci od podstawowego opiekuna. 8. Jakie s gwne teorie przywizania? Behawioryci twierdzili, e dzieci przywizuj si do matek wskutek warunkowania, poniewa matki zaspokajaj ich potrzeby fizjologiczne. Badania Harlowa nad rezusami sugeruj jednak istnienie wrodzonej potrzeby kontaktu fizycznego, ktra moe by waniejsza dla rozwoju przywizania od samych procesw warunkowania. W rozwoju zwierzt wystpuj pewne okresy krytyczne, podczas ktrych moe doj do wdrukowania. Oznacza to, e zwierzta te posiadaj zdolno przywizywania si do obiektw, za ktrymi mog w tym okresie poda. 9. Jakie s gwne style wychowawcze? S to: styl autorytatywny, autorytarny i przyzwalajcy. Dzieci rodzicw stosujcych styl autorytatywny s najlepiej przystosowane i maj wiksz potrzeb osigni.

10. Jakie s pogldy Jeana Piageta na funkcjonowanie dzieci? Piaget uwaa dzieci za naturalnych naukowcw aktywnie zmierzajcych do zrozumienia sensu postrzeganego wiata. Zdefiniowa inteligencj jako zjawisko skadajce si z procesw asymilacji (reagowanie na zdarzenia zgodnie z posiadanymi schematami) i akomodacji (zmienianie schematw, aby umoliwi adekwatne reagowanie na nowe wydarzenia). 11. Jakie s etapy rozwoju umysowego wedug Piageta? Piaget wyrni cztery etapy rozwoju poznawczego: sensomotoryczne (przed nauczeniem posugiwania si symbolami i jzykiem), przedoperacyjne (mylenie egocentryczne, animizm, artyficjalizm i niezdolno do skupiania uwagi na wicej ni jednym aspekcie sytuacji), stadium operacji konkretnych (znajomo zasady zachowania staoci, sabszy egocentryzm, odwracalno i subiektywizm ocen moralnych) oraz stadium operacji formalnych (zdolno do posugiwania si logik abstrakcyjn). 12. Jak teoretycy przetwarzania informacji traktuj rozwj poznawczy? Teoretycy przetwarzania informacji traktuj go jako poszerzanie si pamici operacyjnej, wzrost znaczenia automatyzmw w rozwizywaniu problemw, nabywanie bardziej wyrafinowanych programw umysowych" i wzrost wiedzy o funkcjonowaniu wasnych procesw umysowych. 13. Jakie s pogldy Kohlberga na rozwj moralny? Kohlberg skupia si na rozumowaniu moralnym. Zakada, e jego rozwj przebiega w trzech etapach, z ktrych kady zawiera dwa stadia. 14. Co to jest dorastanie? Dorastanie to okres rozpoczynajcy si pokwitaniem, a koczcy podjciem obowizkw dorosego ycia. Zmiany prowadzce do osignicia dojrzaoci pciowej i pojawienie si drugorzdowych cech pciowych s stymulowane wzrostem wydzielania testosteronu u mczyzn i estrogenu oraz androgenw u kobiet. W wieku dorastania modzie zwykle dy do osignicia wikszej niezalenoci od rodzicw. 15. Jakie najwaniejsze zdarzenia wystpuj w okresie wczesnej dorosoci? Wczesna doroso cechuje si prbami awansu w wiecie zawodowym i nawizaniem intymnego kontaktu z innym czowiekiem. 16. Jakie najwaniejsze zdarzenia wystpuj w wieku rednim? Jest to dla wielu osb czas kryzysu i ponownej oceny wasnego ycia, okres, w ktrym trzeba jako poradzi sobie z rozbienoci midzy marzeniami a dotychczasowymi osigniciami yciowymi. Niektre osoby w rednim wieku popadaj w depresj, gdy ich dom opuszcza najmodsze dziecko (tzw. syndrom opuszczonego gniazda), cho wiele innych osb sygnalizuje w tym okresie wzrost satysfakcji z ycia, poczucie stabilizacji i pewnoci siebie. W wieku rednim ludzie zwykle zastanawiaj si, jak przey owe trzydzieci, czterdzieci lat, ktre im jeszcze pozostay. 17. Jakie zmiany pojawiaj si w okresie pnej dorosoci? Starszych ludzi cechuje mniejsza sprawno zmysw i wyduenie czasu reakcji. Dostrzegane u nich ubytki poznawcze czasami wyraaj jednak tylko spadek motywacji i problemy psychologiczne, takie jak depresja. 18. Co przyczynia si do wzrostu dugoci ycia? Wan rol odgrywaj czynniki dziedziczne. Teoria zaprogramowania genetycznego zakada, e starzenie si i mier stanowi realizacj pewnego programu genetycznego. Inna koncepcja (teoria zuycia i zniszczenia) zakada, e starzenie si jest rezultatem zuycia organizmu i spadku jego zdolnoci regeneracyjnych wskutek kumulowania si efektw niekorzystnych oddziaywa rodowiskowych, takich jak zanieczyszczenia, promieniowanie ultrafioletowe i choroby. Do dugowiecznoci przyczynia si odpowiedni styl ycia, a zwaszcza wiczenia fizyczne, racjonalna dieta i powstrzymywanie si od palenia papierosw. 19. Czy umieranie przebiega wedug jakiego wzorca? Kiibler-Ross wyrnia pi stadiw, przez ktre przechodz osoby terminalnie chore: zaprzeczanie, gniew, targowanie si, depresja i ostateczna akceptacja. Jednake inni badacze twierdz, e ludzkie reakcje na wasn mier s bardziej zrnicowane.

PRAWDA CZY FASZ?

D
P F

Ludzie maj pi zmystw. Podczas ciemnej i pogodnej nocy jestemy w stanie zobaczy wiatto wiecy z odlegoci pidziesiciu kilometrw. Gdybymy byli w stanie spostrzega wiato o nieco wikszej dugoci fali, ni widzimy, zdawaoby si nam, e ciepokrwiste zwierzta wiec w ciemnociach. Biae wiatto soneczne w rzeczywistoci skada si ze wszystkich barw tczy.

Mieszajc niebieskie wiato z tym, otrzymujemy wiato zielone. Wykonane maszynowo skrzypce za 1000 z wytwarzaj takie same dwiki co wykonany rcznie Stradivarius za 400 tysicy. Cebula i jabka maj taki sam smak. Wiele osb po amputacji odczuwa bl w koczynie, ktrej zostay pozbawione. .. Pocieranie lub drapanie skaleczonego, sprawiajcego bl palca czsto przynosi ulg. Mamy specjalny zmys pozwalajcy nam utrzymywa rwnowag. Niektrzy ludzie potrafi czyta w umysach innych.

WRAENIA I SPOSTRZEGANIE: BILET DO WIATA ZEWNTRZNEGO Absolutne progi wraliwoci: czy istniej? Progi rnicy.- To somo czy co innego? Teoria detekcji sygnaw: Czy wystarczy bystro? Detektory cech Adaptacja sensoryczna.- Czy co si zmienio? WRAENIA WZROKOWE: ZAWSZE NIECH WIECI SOCE wiatto: Jaka jest jego natura? Oko: eby ci lepiej widzie Widzenie barw: Tworzenie wewntrznego wiata kolorw Psychologiczne wymiary koloru Teorie widzenia barw lepota na kolory SPOSTRZEGANIE WZROKOWE Organizacjo spostrzee Spostrzeganie ruchu Spostrzeganie gbi Problemy ze spostrzeganiem wzrokowym Stoto spostrzee Zudzenia zmysowe SUCH Wysoko i gono dwiku Ucho: eby ci lepiej sysze Lokalizowanie dwikw Spostrzeganie wysokoci i gonoci dwikw Guchota Psychologia a rnorodno wiata: znaki czasu ZMYS WCHU ZMYS SMAKU Psychologia dzi i jutro: czy w XXI wieku bdziemy si posugiwa szstym zmysem" - seksu? ZMYSY SKRY Dotyk i nacisk Temperatura Psychologia dzi i jutro: wraenia, spostrzeganie i rzeczywisto wirtualna Bl: Niechciany komunikat Psychologia a ycie codzienne: rodzenie sobie z blem KINESTEZJA ZMYS RWNOWAGI: UTRZYMYWANIE SI W POZYCJI PIONOWEJ SPOSTRZEGANIE POZAZMYSOWE PODSUMOWANIE

WRAENIA I SPOSTRZEGANIE
rzed picioma tysicami lat w Chinach, zostaa wystrzelona w powietrze strzaa. Gdzie trafia? W staroytnych zapisach zachowao si takie oto stwierdzenie - w rk srogiego wojownika, mistrza sztuk wojennych". Wojownik w sta si tak srogi z powodu przewlekego blu zbw; w nieustajcy bl grozi zrujnowaniem jego wspaniaej kariery. Pewnego brzemiennego w skutki dnia nasz bohater przyglda si hordom najedcw zgromadzonym na okolicznych wzgrzach. Jego oddziay dray w obliczu wroga, przeraone jego liczebnoci, aby wic podnie ducha bojowego swoich ludzi, wojownik wznis wysoko ramiona. Smuka strzaa wroga wystrzelia w gr, po czym zatoczya uk i spada, wbijajc si w do bohatera. W jego oddziaach rozleg si pomruk, ale nasz bohater nie wyda z siebie adnego dwiku. Cho widzia strza, ktra przebia mu do, jednak z jego ust nie wydoby si nawet najcichszy jk. Nie uciek. Nie poskary si nawet. Sta jak skamieniay, gdy w jednej chwili znikn jego bl zbw. W istocie, w caej szczce nie czu teraz niczego! Take najedcy przypatrywali si wojownikowi w zdumieniu. Rwnie w ich oddziaach rozleg si pomruk. C to za wojownik, ktry z tak obojtnoci patrzy na wasn rk przebit strza. A nawet si umiecha! Jeeli tacy s wszyscy tutejsi wojownicy, to lepiej bdzie powdrowa dalej, na zachd, i poszuka zwady w Mezopotamii albo Egipcie. Napastnicy odtrbili odwrt i wycofali si czym prdzej.

Po powrocie do domu naszego wojownika spotkao powitanie godne bohatera. Pewien lekarz zaproponowa mu bezpatne wycignicie strzay w uznaniu jego odwagi. Ale bohater nawet nie chcia o tym sysze. Strzaa cudownie uleczya go z blu zbw, wic nie pozwala jej tkn. Zauway, e gdy bl zbw znowu zaczyna mu doskwiera, wystarczyo poruszy strza i bl si oddala. Jednak na froncie domowym pojawiy si ciemne chmury. ona bohatera bya szczliwa, widzc, e znw jest pogodny, jednak strzaa pooya si cieniem na ich mioci. Kiedy bohater j obejmowa, ona bya w niebezpieczestwie grozio jej miertelne zakucie. Wreszcie postawia bohaterowi ultimatum: albo ja, albo strzaa. W tej trudnej sytuacji nasz wojownik zwrci si o porad do psychologa. Ten po naradzie z lekarzem i starszyzn wioski zaproponowa wojownikowi wzicie udziau w eksperymencie - strzaa zostanie usunita, a na jej miejsce zostanie wbita szpilka, ktr wojownik bdzie mg porusza w razie potrzeby. ona wojownika odetchna z ulg, poruszanie szpilk rwnie pomagao mowi. I tak w Chinach narodzia si sztuka akupunktury - posugiwanie si igami w celu zmniejszania blu i leczenia niektrych chorb. Na zakoczenie tej opowieci wyznam, e troch tu nazmylaem. O ile wiem, w staroytnych Chinach nie byo psychologw (ich strata!). Wymyliem take informacj o onie wojownika. Ale powszechnie si uwaa, e rol akupunktury rzeczywicie odkryto w Chinach, gdy strzaa, ktra utkwia w doni nieznanego wojownika, spowodowaa u niego zanik chronicznego blu zbw. Podobno skonio to Chiczykw do sporzdzenia swoistej mapy ciaa - wbijajc igy w rne miejsca ciaa, badali, w jaki sposb wpywa to na odczuwanie blu. Kontrola blu to tylko jedno z zagadnie interesujcych psychologw, ktrzy zajmuj si badaniami wrae i spostrzegania. Wraenia s skutkiem stymulacji narzdw zmysw i przesyania przez nie informacji do orodkowego ukadu nerwowego (mzgu i rdzenia krgowego). Receptory sensoryczne (zmysowe) znajduj si w narzdach zmysw, na przykad w oku czy uchu, a take s licznie rozmieszczone w skrze i innych miejscach ciaa, jak si o tym przekonamy w czasie lektury tego rozdziau. Stymulacja narzdw zmysw ma charakter mechaniczny. Pochodzi z rnych rde energii, takich jak wiato lub fale dwikowe, lub te z obecnoci pewnych substancji chemicznych, jak to jest w wypadku zmysw wchu i smaku. Natomiast spostrzeganie (percepcja) nie ma charakteru mechanicznego. Jest procesem, dziki ktremu wraenia zostaj zorganizowane i zinterpretowane, tworzc wewntrzn reprezentacj wiata. Spostrzeganie jest uzalenione nie tylko od wrae - odzwierciedla take wpywy uczenia si i oczekiwa decydujce o sposobie organizowania informacji nadchodzcych ze wiata. Spostrzeganie jest aktywnym procesem, dziki ktremu czowiek nadaje sens wasnym wraeniom. Sylwetka ludzka i trzydziestocentymetrowa linijka mog stymulowa podobn aktywno naszego zmysu wzroku, natomiast to, czy zinterpretujemy widziany przez nad ksztat jako du lalk, czy te raczej jako doros osob, ale znajdujc si w pewnej odlegoci od nas, zaley nie od wrae, ale od spostrzegania. W rozdziale tym przekonamy si, e nasza indywidualna mapa rzeczywistoci - czyli bilet do wiata zmieniajcych si widokw, dwikw i innych rde stymulacji zmysowej - zaley gwnie od piciu zmysw: wzroku, suchu, smaku, wchu i dotyku. Przekonamy si jednak, e dotyk jest tylko jednym z kilku narzdw zmysw skry" umoliwiajcych take odbieranie wraenia nacisku, ciepa, zimna i blu. Mamy take narzdy zmysw umoliwiajce nam zachowywanie odpowiedniej pozycji ciaa bez koniecznoci uwaania na kady krok. Badajc natur kadego ze zmysw, przekonamy si, e podobne wraenia mog prowadzi do bardzo odmiennych spostrzee u rnych osb, a take u tej samej osoby w zrnicowanych sytuacjach.

WRAENIA I SPOSTRZEGANIE: BILET DO WIATA ZEWNTRZNEGO

anim rozpoczniemy nasz podr po wiecie zmysw, rozwamy kilka poj waciwych dla kadego z nich: prg absolutny, prg rnicy, teoria detekcji sygnaw i adaptacja sensoryczna. Dziki temu dowiemy si, dlaczego moemy stopniowo ciemnia wiato w pokoju, a przebywajce w nim osoby nie zauwaaj, e to robimy i e jest w nim coraz ciemniej. Dowiemy si te, dlaczego moemy si sta obojtni na smakowite zapachy przepysznego obiadu.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e czowiek ma pi zmysw. Ma ich wicej, jak si przekonamy w tym rozdziale.

ABSOLUTNE PROGI WRALIWOCI: CZY ISTNIEJ?

Pojcie progu absolutnego zostao uyte przez Gustava Fechnera dla oznaczenia bodca o najmniejszej wielkoci, ktry ludzie potrafi odrni od braku jakiegokolwiek bodca. Na przykad najmniejsza ilo wiata niezbdna do uaktywnienia zmysu wzroku stanowi absolutny prg wiata. Prowadzeniem eksperymentw ustalajcych progi absolutne poszczeglnych zmysw zajmuje si psychofizyka. Badania te polegaj na eksponowaniu ludziom bodcw o coraz to wikszym nateniu. Dziki metodzie bodcw staych badacz prezentuje pewien zbir bodcw o nateniu zblionym do oczekiwanego progu. Osoby badane mwi natomiast, czy wykrywaj obecno bodca, czy te nie. Bodce s wielokrotnie powtarzane w losowej kolejnoci. Absolutny prg wraliwoci danej osoby to najsabsze natenie bodca poprawnie wykrywane przez t osob w 50% przypadkw. Bodce sabsze s wykrywane rzadziej, a bodce silniejsze czciej ni w 50% ekspozycji. Zwizek pomidzy intensywnoci bodca (zdarzenia fizycznego) a jego spostrzeeniem (zdarzeniem psychicznym) ma wedug badaczy natur psychofizyczn. Stanowi on pomost midzy zdarzeniami psychicznymi i fizycznymi. Progi absolutne ustalono dla zmysw wzroku, suchu, smaku, wchu i dotyku. Ich wielko przedstawia si w przyblieniu nastpujco: Dla wzroku j est to wielko odpowiadaj ca pomieniowi wiecy widzianemu z odlegoci pidziesiciu kilometrw w ciemn, pogodn noc. Dla suchu - dwik tykajcego zegarka z odlegoci okoo szeciu metrw. Dla smaku - yeczka cukru rozpuszczona w mniej wicej siedmiu litrach wody. Dla zapachu - kropla perfum rozproszona w maym domu (1 czsteczka na 500 milionw). Dla dotyku - nacisk skrzyda muchy spadajcego na twarz z odlegoci p centymetra. Wielko progw absolutnych u poszczeglnych osb jest rna, a to znaczy, e ludzie rni si wraliwoci zmysw na bodce. Rwnie u jednego czowieka wystpuj

PROGI SENSORYCZNE
Jak silna musi by stymulacja, by czowiek mg wykry bodziec? Jak silne powinno by wiato latarni morskiej, aby mona byo je dostrzec przez mg w odlegoci wielu kilometrw od brzegu?

P R O F I L U

nochron w czaInteresowa si sach, w ktrych parapsychologi zakadano, e i twierdzi, e miosierny Bg uczestniczy w sezaopiekuje si ansach, w ktkocioami rych pod wpyi ochroni wierwem dziwnych nych przed niesi poruszao si szczciem z nieko, st, a naba. Jego ojciec wet on sam. Inpostpowa takteresowa si zjae wbrew mowiskami spirytudzie, modlc si alistycznymi i do GUSTAYT. FECHNER bez peruki, poprzyjaciela bniewa czyni tak Jezus. dcego w aobie pisa, e mier jest jedynie przejciem Mody Fechner ukoczy w inny stan egzystencji, w ktmedycyn na uniwersytecie rym dusza czy si z innymi w Lipsku, cho zainteresowaduszami w Duchu Najwynia skaniay go ku fizyce szym. Pod pseudonimem Dr i matematyce. Sta si twrc Mises" pisa (ironicznie), e dyscypliny nazwanej psychoanioy musz by pozbawione fizyk", ktra zajmuje si ng, albowiem owady maj zwizkiem zdarze fizyczsze ng, ssaki - cztery, a ptanych, takich jak wiato ki - znajdujce si najbliej i dwik, z wraeniami i sponieba - zaledwie dwie. Tak strzeeniami. Niektrzy z hiwic anioy mieszkajce w sastorykw upatruj pocztkw mym niebie w ogle nic popsychologii jako nauki w opuwinny mie koczyn dolnych. blikowaniu przeze ElemenSyn i wnuk niemieckich tw psychofizyki w roku 1860. wiejskich pastorw, Gustav Wiele spord zaproponowaTheodorFcclmcr (1801-1887), nych przez Fcchnera metod podobnie jak jego ojciec laboratoryjnych stosuje si do czy wiar religijn z praktyczdzi. Badacz ten zajmowa si nym, naukowym pogldem na take estetyk, prbujc dowiat. Jego ojciec wywoa ciec, dlaczego niektre dziel skandal, umieszczajc na sztuki wywouj bardziej pomiejscowym kociele pioruzytywne reakcje ni inne.

pewne wahania wraliwoci (w czasie i w zmienionych sytuacjach). Gdyby absolutne progi wraliwoci ludzkich zmysw istotnie rniy si od tych, w jakie jestemy wyposaeni przez natur, nasze codzienne dowiadczenia byyby cakowicie odmienne. Nasze uszy s szczeglnie wraliwe na dwiki, ktrych ton jest niski. Gdyby nasz such by nieco bardziej wraliwy, syszelibymy zderzenia czsteczek w powietrzu. Gdyby nasze oczy byy wraliwe na wiato o nieco duszych falach, ni to jest w istocie, moglibymy widzie w podczerwieni. W konsekwencji ciepokrwiste zwierzta, ktre wydzielaj ciepo, spostrzegalibymy jako dosownie wiecce w ciemnociach (wieciliby te nasi partnerzy).

kry rnic wysokoci dwiku, jeeli zmiana wynosi zaledwie jedn trzeci procenta (piewacy musz wic bardzo uwaa - ju bardzo niewielka rnica wysokoci tonu sprawia, e suchacze spostrzegaj faszowanie). Znacznie mniej wraliwy jest zmys smaku. Ludzie nie s zwykle w stanie wykry rnicy w smaku potrawy, jeeli zmiany iloci uytej w niej soli s mniejsze od 20%.

P R O F I L U

TEORIA DETEKCJI SYGNAW: CZY WYSTARCZY BYSTRO

PROGI RNICY: TO SAMO CZY CO INNEGO?

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e podczas ciemnej i pogodnej nocy jestemy w stanie zobaczy wiato wiecy z odlegoci pidziesiciu km.

Jaka rnica w intensywnoci dwch wiate jest niezbdna, aby mona byo wykry, e jedno z nich jest janiejsze od drugiego? Taka minimalna rnica w nateniu dwch bodcw niezbdna do ich rozrnienia jest nazywana progiem rnicy. Podobnie jak w wypadku progw absolutnych, psychologowie stwierdzaj, e kryterialn wielkoci rnicy jest ta, ktra jest moliwa do wykrycia w 50% przypadkw. Ernst Weber wykry w swoich psychofizycznych eksperymentach, e prg rnicy dla bodcw o rnej intensywnoci wiata wynosi okoo 2% (dokadniej: 1/60) ich natenia. Uamek ten, 1/60, jest nazywany stal Webera dla wiata. Bardzo zblione jest pojcie ledwo dostrzegalnej rnicy, oznaczajce minimaln ilo energii, o jak musi wzrosn lub zmale rdo energii, aby t rnic mona byo zauway. W wypadku wiata ludzie s w stanie dostrzec rnic w nateniu bodca 50 razy na 100, jeeli owa rnica stanowi spadek lub wzrost natenia bodca o 1/60. Staa Webera dla wiata obowizuje przy porwnywaniu zarwno silnych, jak i sabych rde wiata, cho przestaje obowizywa przy bodcach o bardzo kracowych nateniach. W odniesieniu do ciarw staa Webera wynosi 1/53. Oznacza to, e jeeli kto przenosi ciar o wadze pidziesiciu kilogramw, to zauway wzrost obcienia dopiero wwczas, gdy dooy mu si co najmniej jeden kilogram. Tak wic ciarowiec podnoszcy dwiecie kilogramw, ma mniejsz szans zauway dodatkowe obcienie w wysokoci dwch kilogramw ni ciarowiec podnoszcy sto kilogramw. Podobna zasada jeszcze niedostrzegalnej rnicy" jest wykorzystywana przez wielu biegaczy, ktrzy czsto trenuj z dwoma pkilogramowymi ciarkami przymocowanymi do kostek. Czowiek najbardziej jest wraliwy na rnice wysokoci (czstotliwoci) dwikw. Staa Webera wynosi tu 1/333, co oznacza, e ludzie s w stanie wy-

Dotychczasowa dyskusja nad wraeniami moga ci si wyda cokolwiek nieludzka" - pisz tu o ludziach w taki sposb, jakby byli oni po prostu wczani lub wyczani przez stymulacje o okrelonym nateniu. W rzeczywistoci jednak tak nie jest. Na ludzkie wraenia wywieraj bowiem wpyw nie tylko zmiany zewntrzne, ale take czynniki o charakterze psychicznym. T ludzk" stron wrae i spostrzegania uwzgldnia teoria detekcji sygnaw (bodcw). Teoria ta zakada, e natenie sygnau jest tylko jednym z czynnikw decydujcych o powstawaniu wrae i spostrzeganiu rnic midzy nimi. Drugim czynnikiem jest stopie, w jakim sygna odrnia si od szumu, na ktrego tle wystpuje. atwiej usysze, co mwi do nas przyjaciel w wyciszonym pokoju ni w pomieszczeniu, w ktrym wiele osb mwi rwnoczenie, i to gono stukajc szklankami. Jeszcze innym czynnikiem jest wraliwo sensoryczna zmysw danej osoby i to, czy ta wraliwo jest w peni rozwinita, czy moe przytpiona przez podeszy wiek. Teoria detekcji sygnaw uwzgldnia take takie psychiczne czynniki, jak motywacja, oczekiwania i procesy uczenia si. Na przykad miejsce, w ktrym czytasz t ksik, moe by wypenione rnymi sygnaami. Jeeli siedzisz na dworze, to moe wieje wiatr, a przemieszczajce si chmury rzucaj cienie. Jeeli jeste w jakim pomieszczeniu, to mog do ciebie dociera rne odgosy z kaloryferw lub wczonego w ssiednim pokoju telewizora, a z kuchni moe dochodzi szum lodwki albo zapachy wanie przygotowywanego obiadu. A jednak skupiasz uwag na czytanej stronie (mam nadziej!), wskutek czego pozostae sygnay zostaj zepchnite do ta twojej wiadomoci. Jednym z psychicznych czynnikw decydujcych o detekcji sygnaw jest zawanie czy skupianie uwagi na sygnaach, ktre dana osoba uwaa za istotne. Rozwamy kilka przykadw. Pacz niemowlcia budzi jedno z rodzicw, podczas gdy drugie pi sobie w najlepsze. Niekoniecznie dlatego, e jedno z rodzicw cechuje si wrodzon wraliwoci na dwik paczu (cho niektrzy mczyni mog tak dla wasnej wygody zakada). Powodem moe by po prostu to, e rodzice umwili si, i jedno tej nocy z nich jest odpowiedzialne za opiek nad dzieckiem, wskutek czego ronie jego motywacja do odbierania sygnau, jakim jest pacz. Podobnie dziki treningowi malarz jest w stanie dostrzega subtelne linie czy kolory niezauwaalne dla innej osoby ogldajcej ten sam obraz.

Wrd uywagdyby yy w innych przez nienych czasach). go narzdzi byy Uzyska doktodruty do robt rat z fizjologii na dziewiarskich, Uniwersytecie lampy i mae w Lipsku, na ciarki aptektiym wykada karskie. Wykaa do emerytury. za empirycznie, Powici si bae na zmys dodaniu wrae tyku skada si i spostrzee. w rzeczywistoci Drutami dziekilka zmysw: wiarskimi dotyERNST HEINRICH WEBER nacisku, tempeka plecw badaratury i blu. Wykaza take nych przez siebie osb - po istnienie odrbnego zmysu czym prosi je, aby wskazay miniowego" (kinestetycznepalcem miejsce, w ktiym zogo), dziki ktremu ludzie odstay dotknite. W ten sposb czuwaj ruchy wasnych rk bada ludzk wraliwo na i ng, nawet kiedy zamkn oczy. dotyk. Za pomoc ciarkw Urodzony w Wittenberdze aptekarskich o rnej wadze w Niemczech, Ernst Heimich bada ledwo dostrzegalne rWeber (1795-1878) by trzenice - najmniejsze rnice cim spord trzynaciorga ciaru, jakie ludzie mog dzieci i jednym z trzech syspostrzec. Wykaza rwnie, nw, ktrzy zostali synnymi e te rnice s niejednakowe naukowcami (mona si tylko dla poszczeglnych zmysw, zastanawia, na jakie znakoa wic, e ludzkie zmysy silmitoci wyrosyby jego siostry, nie rni si wraliwoci.

DETEKCJA SYGNAW
Wykrywanie sygnaw zaley nie tylko od ich fizycznych cech, ale take od takich psychicznych czynnikw, jak uwaga i motywacja. Czowiek przedstawiony na tym zdjciu jest chwilowo nastawiony na sygnay z gazety, a nie na sygnay pochodzce z otoczenia. Zwizek pomidzy bodcem fizycznym a reakcj zmysow nie ogranicza si do mechanicznych oddziaywa i matematycznych zalenoci. Ludzka zdolno do spostrzegania bodcw, takich jak majce znaczenie migotania ekranu radaru, zaley nie tylko od samego natenia owych drga, ale take od treningu (procesw uczenia si), motywacji (pragnienia, by spostrzec majce znaczenie migotania) i takich stanw psychicznych, jak czujno i zmczenie.

my bodce o staym nateniu (jak odgosy uliczne docierajce zza okna). Tego rodzaju dostosowywanie si wraliwoci zmysw do natenia bodcw jest nazywane procesem adaptacji sensorycznej. Rozwamy sposb, w jaki zmys wzroku przystosowuje si do zmniejszania si natenia wiata. Wchodzc do zaciemnionej sali kinowej, pocztkowo widzimy jedynie obrazy na ekranie. Jednake w miar upywu czasu stajemy si coraz wraliwsi na twarze otaczajcych nas ludzi, a take na cechy samego pomieszczenia. Ten proces zwikszania si wraliwoci na stymulacj jest nazywany sensytyzacj (uwraliwieniem), czyli adaptacj pozytywn. Jednake w razie oddziaywania bodcw o staym nateniu nasza wraliwo spada. W miar przyzwyczajania si do rde wiata zaczynaj si one nam wydawa coraz sabsze. Gdyby utrzymywa dany obraz cigle w tym samym miejscu siatkwki oka - co w rzeczywistoci jest niemoliwe bez nieruchomego obrazu i specjalnych urzdze stabilizujcych - obraz zblakby w cigu kilku sekund i trudno byoby go dostrzec. Podobnie po znalezieniu si na play wkrtce niemal przestajemy sysze odgos fal bijcych o brzeg. yjc w duym miecie, stajemy si niewraliwi na odgosy ruchu ulicznego, z wyjtkiem wyjcych od czasu do czasu syren. A jak zapewne kady z was zauway, jeli przebywamy w wieo pomalowanym pomieszczeniu, to nasza wraliwo na nieprzyjemne zapachy rwnie dosy szybko si zmniejsza. Ten proces sabnicia wraliwoci na stymulacj sensoryczn jest nazywany desensytyzacj (odwraliwianiem), czyli adaptacj negatywn.

DETEKTORY CECH
Wyobra sobie, e stoisz na krawniku ruchliwej ulicy, kiedy nadjeda autobus. Neurony umieszczone w twoich narzdach zmysw - w tym wypadku w oczach s stymulowane przez najedajcy autobus i przesyaj informacj do czuciowej kory mzgowej. Laureaci Nagrody Nobla, David Hubel i Torsten Wiesel (1979), odkryli, e rne neurony wzrokowej kory mzgowej wyadowuj si w reakcji na okrelone cechy bodca wizualnego. Na przykad wiele komrek mzgowych reaguje na linie przedstawiane pod rnymi ktami - a wic jedne neurony reaguj na linie poziome, inne - na pionowe, jeszcze inne - na linie ukone. Odrbne neurony wyadowuj si rwnie w reakcji na poszczeglne kolory. Poniewa neurony tego rodzaju pobudzane s jedynie przez szczeglne elementy stymulacji, czyli pojedyncze jej cechy, zostay nazwane detektorami cech. W wypadku autobusu detektory poszczeglnych cech wizualnych reaguj na krawdzie autobusu, jego kolor, wskaniki gbi, szybko i kierunek ruchu (w gr, w d, do przodu i do tyu). Rwnie innym narzdom zmysw odpowiadaj specyficzne detektory cech. Detektory cech zwizanych ze zmysem suchu reaguj na przykad na wysoko tonu i gono dwiku wydawanego przez jadcy autobus.

ZASTANW SI
Jakie najsabsze wiato jeste jeszcze w stanie dostrzec? Jaki najcichszy dwik moesz usysze? Jak na te pytania odpowiadaj psychofizycy? Czy przychodzi ci na myl jaki dotyczcy ciebie przykad ledwo dostrzegalnej rnicy? Ile musisz przybra lub straci na wadze, aby zauway rnic? 0 ile wicej musisz pracowa, by doprowadzi do ledwo dostrzegalnej rnicy w otrzymywanych stopniach? Czy kiedykolwiek zdarzyo ci si by tak bardzo czym pochonity, e nie zauwaye tego, i w pokoju zrobio si bardzo ciepo lub bardzo zimno? Albo czy udao ci si przyzwyczai do gonych dwikw pocigu lub wierszczy i zasn mimo haasu? Jak tego rodzaju dowiadczenia maj si do teorii detekcji sygnaw?

WRAENIA WZROKOWE: ZAWSZE NIECH WIECI SOCE

asze oczy stanowi prawdziwe okno na wiat". Ponad poowa kory mzgowej wie si z funkcjami wzrokowymi (Basic Behavioral Science Task Force, 1996b). Poniewa wzrok stanowi nasz najwaniejszy zmys, lepota jest uwaana za najpowaniejszy rodzaj upoledzenia zmysw (Moore, 1995). Aby zrozumie spostrzeganie wzrokowe, musimy rozpocz od przyjrzenia si naturze wiata.

ADAPTACJA SENSORYCZNA: CZY CO SI ZMIENIO?

Nasze narzdy zmysw doskonale przystosowuj si do zmian zachodzcych w rodowisku zewntrznym. Odbierajc bodce o maej intensywnoci, stajemy si bardziej wraliwi na stymulacj, ale ta wraliwo si zmniejsza, jeli odbiera-

WIATO: JAKA JEST JEGO NATURA?

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?
To prawda, e biae wiato soneczne w rzeczywistoci skada si z wszystkich kolorw tczy. W prawie wszystkich kulturach wiato jest symbolem boskoci i wiedzy. Czowieka mdrego nazywamy wiatym" lub owieconym" (gupiego potocznie nazywamy ciemnym", kiedy chcemy go obrazi), mwimy o wietlanej" przyszoci, rzucaniu na co wiata", a dobrze przeprowadzone rozumowanie okrelamy przymiotnikiem jasne". Czym jednak waciwie jest to, co nazywamy wiatem? Wraenia wzrokowe wywouje wiato widzialne. Stanowi ono niewielk cz caego widma fal elektromagnetycznych (por. rycina 5.1). Dugoci tych fal s bardzo rne - od miliardowych czci milimetra (promieniowanie kosmiczne) do wielu kilometrw (niektre fale radiowe). Formami promieniowania elektromagnetycznego s take fale wykorzystywane w radarach, mikrofale uywane w kuchence mikrofalowej oraz promieniowanie rentgenowskie. Na pewno kady z was widzia tcz lub wiato soneczne, ktre po zaamaniu na szybie rozszczepia si na wizk wiata o wielu barwach. Brytyjski uczony, sir Isaac Newton, odkry, e wiato mona rozszczepi na rne kolory za pomoc trjktnej bryy szklanej zwanej pryzmatem (zob. rycina 5.1). Barwa wiata jest uzaleniona od dugoci fal - fale, ktre spostrzegamy jako czerwone, s dusze od pomaraczowych, pomaraczowe s dusze od tych i tak dalej wzdu widma optycznego, a do fioletu, ktry odpowiada najkrtszej fali wiata widzialnego.

RYCINA 5.1 PATRZ ZACZNIK-*

OKO: EBY CIC LEPIEJ WIDZIE

Jednym z najwspanialszych wynalazkw ludzkoci jest aparat fotograficzny pozwalajcy rejestrowa dowiadczenia wzrokowe. W tradycyjnym aparacie fotograficznym wiato odbite od fotografowanego obiektu wpada przez specjalny otwr i po przejciu przez ukad soczewek zostaje skupione na powierzchni bony fotograficznej pokrytej pewnymi substancjami chemicznymi (wiatoczuymi). Docierajc do tych substancji, wiato powoduje ich zmiany (odtwarza si na nich pomniejszony i odwrcony obraz obiektu, od ktrego odbio si wiato), ktre nastpnie mona utrwali w postaci fotografii. Nie mniej zachwycajcym urzdzeniem" jest oko - aparat fotograficzny, w ktry wyposaony jest nasz organizm. Przyjrzyjmy si jego gwnym czciom przedstawionym na rycinie 5.2. Podobnie jak w aparacie fotograficznym, wiato wpada przez niewielki otwr i jest rzucane na powierzchni wiatoczu. wiato przechodzi najpierw przez okrg, wypuk, przezroczyst rogwk, ktra pokrywa zewntrzn warstw oka (biako" oka, czyli twardwka, skada si z silnej nieprzezroczystej tkanki ochronnej). Ilo wiata przechodzcego przez rogwk zaley od wielkoci renicy, czyli otworu w centralnej czci oka, ktrego wielko jest z kolei uzaleniona od dziaania mini tczwki, stanowicej kolorow" cz oka. Wielko renicy dostosowuje si automatycznie do iloci wiata docierajcej do oka. Tak wic nie musimy celowo szerzej otwiera oczu, aby widzie w sabszym wietle. Im wicej wiata, tym mniejsza si staje renica. Podobnie jest w aparacie fotograficznym, w ktrym zmieniamy przeson w zalenoci od owietlenia. Wielko renicy zaley take od naszego stanu emocjonalnego - nasze renice rzeczywicie mog si powiksza, kiedy si czego boimy. Po przejciu przez renic wiato trafia na soczewk, ktra moe si akomodowa poprzez zwikszanie lub zmniejszanie swej wypukoci. Zmiany wypukoci soczewki zale od odlegoci od oka widzianego przedmiotu i zapewniaj wy-

OKO LUDZKIE
Zarwno w oku, jak i w aparacie fotograficznym wiatto wpada przez niewielki otwr i jest rzucane na pewn wraliw powierzchni. W wypadku oka t wiatoczu powierzchni jest siatkwka, dziki ktrej informacje o zmieniajcych si obrazach s przesyane do mzgu. W siatkwce znajduj si receptory wiata zwane czopkami i prcikami. Przesyaj one informacje do mzgu za porednictwem komrek dwubiegunowych i zwojowych. Aksony komrek zwojowych tworz nerw wzrokowy, ktrym zmysowa stymulacja jest przesyana do kory wzrokowej w pacie potylicznym. RYCINA 5.2 razisto obrazw rzutowanych na siatkwk. Kiedy przystawisz palec blisko oka i na spojrzysz, poczujesz w oku napicie. To twoje minie oka powoduj uwypuklenie soczewki, dziki czemu skupiany przez ni obraz rzutowany na siatkwk zachowuje ostro. Kiedy skupiamy wzrok na bardziej odlegych przedmiotach, soczewka staje si bardziej paska. Soczewka aparatu fotograficznego nie ma takiej zdolnoci akomodacji - ostro obrazu reguluje si dziki zmianom odlegoci soczewki od bony filmowej. Podobn funkcj do tej, ktr peni film w aparacie, spenia w oku siatkwka. Zawiera ona wraliwe na wiato komrki zwane fotoreceptorami. W ludzkim oku wystpuj dwa rodzaje fotoreceptorw: czopki i prciki. Kolejn obok czopkw i prcikw - warstw siatkwki tworz komrki dwubiegunowe oraz komrki zwojowe (por. rycina 5.2). Wszystkie te komrki s neuronami. wiato dociera do czopkw i prcikw, ktre zamieniaj je w impulsy nerwowe i przesyaj do komrek dwubiegunowych, a te przesyaj je dalej do komrek

Poczenia nerwowe

Prciki

1.

2.

PRCIKI I CZOPKI
W siatkwce kadego oka znajduje si okoo 125 milionw prcikw i 6,5 miliona czopkw. Widzenie barw zapewniaj jedynie czopki. Plamka ta, najwraliwsza, rodkowa cz siatkwki, jest gsto upakowana samymi niemal czopkami, ktre s rozmieszczone coraz rzadziej w miar przesuwania si od rodka siatkwki w kierunku soczewki.
RYCINA 5.4

ODNAJDYWANIE PLAMKI LEPEJ

Jeeli chcesz zobaczy, jak obraz znika wskutek padania na plamk lep, popatrz najpierw na rysunek 1. Zamknij prawe oko. Nastpnie przesuwaj ksik, zbliajc j do lewego oka i oddalajc od niego, jednoczenie wpatrujc si w znak plusa. Zauwaysz, e w pewnym momencie znika koto. Oznacza to, e jego obraz pada na plamk lep - to miejsce siatkwki lewego oka, w ktrym aksony komrek zwojowych zbiegaj si, by utworzy nerw wzrokowy. Nastpnie zamknij lewe oko. Przybliaj i oddalaj ksik w stosunku do prawego oka, wpatrujc si w koto. Kiedy zniknie znak plusa, bdzie to oznaczao, e jego obraz pada na lep plamk prawego oka. A teraz spjrz na rysunek 2. Eksperymentujc w podobny sposb, moesz spowodowa zniknicie" narysowanej na nim sylwetki ludzkiej. Nie bdziesz widzie sylwetki, lecz czarn lini - to twj mzg wypenia" fragment obrazu rzucony na plamk lep. Tego rodzaju dziaanie mzgu jest jednym z powodw, dla ktrych zwykle nie uwiadamiamy sobie, e mamy plamk lep.
RYCINA 5.3

Czopki

zwojowych. Aksony milionw komrek zwojowych tworz nerw wzrokowy, ktrym stymulacja jest przesyana do obszaru wzrokowego w pacie potylicznym kory mzgowej. Inne neurony siatkwki - komrki amakrynowe i horyzontalne zapewniaj neuronom poczenia oboczne na poziomie bliskim komrek receptorowych oraz na poziomie komrek zwojowych. Dziki tym poczeniom w pojedynczej komrce dwubiegunowej zbieraj si informacje z licznych czopkw i prcikw, a w jednej komrce zwojowej zbiegaj si informacje z licznych komrek dwubiegunowych. Liczba fotoreceptorw ponad stukrotnie przekracza liczb komrek zwojowych. Plamka ta jest najbardziej wraliwym obszarem siatkwki - zawiera ona gsto upakowane czopki (por. rycina 5.2). Natomiast zupenie pozbawionym wraliwoci obszarem jest plamka lepa - ta cz siatkwki, w ktrej aksony komrek zwojowych tworz nerw wzrokowy (por. rycina 5.3). PRCIKI I CZOPKI. W siatkwce znajduj si dwa rodzaje fotoreceptorw: prciki i czopki (por. rycina 5.4). Siatkwka kadego oka zawiera okoo 125 milionw prcikw oraz 6,5 miliona czopkw (Solomon i in., 1993). Plamka ta zawiera niemal wycznie czopki, rozsiane coraz rzadziej w miar przesuwania si od rodka siatkwki, w ktrym si znajduje, do soczewki. Prciki s w plamce tej prawie nieobecne, natomiast pojawia si ich coraz wicej w miar przesuwania si przez siatkwk w kierunku soczewki. Prciki s wraliwe jedynie na natenie wiata. Pozwalaj take na widzenie biao-czarne. Widzenie barw umoliwiaj natomiast czopki. W sabym wietle a-

twiej uzyska fotografi czarno-bia ni kolorow. Podobnie i prciki s wraliwsze na wiato od czopkw. W miar spadku natenia wiata, na przykad kiedy zapada zmierzch, widziane obiekty zdaj si o wiele szybciej traci barw ni kontury. ADAPTACJA DO WIATA. Po wejciu do sali kinowej moemy zobaczy tak niewiele, e pocztkowo nie jestemy w stanie znale swojego miejsca. Jednak w miar upywu czasu, coraz wyraniej zaczynamy widzie fotele i ludzi. Ten proces przystosowywania si do sabszego wiata nazywa si adaptacj do ciemnoci. Rycina 5.5 przedstawia zaleno natenia wiata, jakie jest konieczne do jego wykrycia, od dugoci czasu spdzonego w ciemnociach. Czopki i prciki dostosowuj si do zmienionych warunkw owietlenia w niejednakowym tempie. Umoliwiajce spostrzeganie koloru czopki osigaj maksymaln adaptacj do ciemnoci po okoo dziesiciu minutach. Prciki, umoliwiajce jedynie wraenie spostrzegania wiata i ciemnoci, s wraliwsze od czopkw - adaptuj si a przez czterdzieci pi minut przebywania w ciemnoci.

RYCINA 5.5

ADAPTACJA DO CIEMNOCI
Rycina ta ilustruje zaleno natenia wiata koniecznego do jego wykrycia od dugoci czasu spdzonego w ciemnociach. Czopki i prciki dostosowuj si do zmienionych warunkw owietlenia w niejednakowym tempie. Umoliwiajce spostrzeganie koloru czopki osigaj maksymaln adaptacj do ciemnoci po okoo dziesiciu minutach. Prciki, umoliwiajce jedynie spostrzeganie wiata i ciemnoci, s wraliwsze od czopkw - przystosowuj si przez czterdzieci pi minut przebywania w ciemnoci.

Przystosowanie do wikszych nate wiata nastpuje znacznie szybciej. Wychodzc z sali kinowej w rozwietlone socem popoudnie, moemy by pocztkowo zaskoczeni bezpostaciowym wiatem rozlewajcym si wok nas. Przypomina to troch obraz ekranu telewizora, w ktrym nastawiono jasno na maksimum, kiedy kontury przedmiotw zdaj si rozpywa w wietle. Jednak w przecigu minuty nadjasno" widzianych przedmiotw zanika i odzyskuj one na powrt swoje normalne zarysy.

WIDZENIE BARW: TWORZENIE WEWNTRZNEGO WIATA KOLORW

Dla wikszoci nas wiat jest miejscem wypenionym soczystymi kolorami - bkitem nieba, zieleni drzew, pomaraczowo-zot powiat zachodzcego soca, czerwieni r. Barwy s emocjonaln i estetyczn czci naszych codziennych dozna. W tej czci rozwaa przyjrzymy si niektrym psychologicznym wymiarom koloru, a nastpnie zajmiemy si teoriami wyjaniajcymi, w jaki sposb spostrzegamy barwy.

Kto moe jednak si sprzeciwi, mwic, e Niebieski i ty nie mog by dopeniajce si w stosunku do siebie, gdy mieszanie farby niebieskiej i tej prowadzi do powstania farby zielonej, a nie szarej". To prawda, ale mwilimy tutaj o mieszaniu wiate, a nie barwnikw (pigmentw). wiato jest rdem wszelkich kolorw. Barwniki rni si dugoci pochanianych i odbijanych fal wiata. Mieszanie wiate ma charakter addytywny - polega na dodawaniu. Natomiast mieszanie barwnikw ma charakter subtraktywny, polega na odejmowaniu. Rnice przedstawia rycina 5.7. Barwniki zyskuj kolory, pochaniajc wiato z pewnego obszaru widma, a odbijajc wiato z pozostaej jego czci. Na przykad wikszo wiata rolinnego widzimy jako ziele, poniewa zawarty w rolinach barwnik, chlorofil, pochania wikszo fal o dugoci odpowiadajcej barwom: czerwonej, niebieskiej i fioletowej. Pozostae fale, o dugoci odpowiadajcej kolorowi zielonemu, ulegaj odbiciu. Barwnik czerwony pochania wikszo widma, ale odbija fale czerwone. Barwnik biay odbija wszystkie fale w jednakowym stopniu, a czarny w ogle nie odbija wiata. barwami podstawowymi. Kolorw tych nie mona wytworzy, mieszajc pigmenty innych barw. Natomiast barwy pochodne powstaj w wyniku mieszania barw podstawowych. Trzy barwy pochodne to pomaraczowy (mieszanka czerwonego i tego), zielony (niebieski i ty) oraz fioletowy (niebieski i czerwony). Barwy porednie powstaj w wyniku mieszania kolorw podstawowych z ssiadujcymi kolorami pochodnymi; s to na przykad kolory to-zielony i niebiesko-fioletowy. POWIDOKI. Przed dalsz lektur tego rozdziau sprbujmy wykona may eksperyment. Spjrz na rycin 5.8, przedstawiajc dziwaczn flag. Wpatruj si w ni przynajmniej przez p minuty, a nastpnie skieruj wzrok na kartk biaego lub szarego papieru. Co si stao z barwami flagi? Jeeli wpatrywaa si w ni wystarczajco dugo i wszystko jest w porzdku z twoim zmysem wzroku, to powiniene w tej drugiej fazie zobaczy flag w jej zwykych barwach. Flaga, ktr widzisz na pustej kartce papieru, jest powidokiem tej poprzedniej, z ksiki. (Jeeli nie patrzye na flag z ksiki wystarczajco dugo, to sprbuj powtrzy eksperyment - powinien si uda za kadym razem). Powidok polega na utrzymywaniu si wraenia barwy dopeniajcej si z barw bodca widzianego (powidok pojawia si dopiero po usuniciu bodca z pola widzenia). To samo odnosi si zreszt do czerni i bieli. Wpatrywanie si w czer powoduje powidok biay i na odwrt. Zjawisko powidoku stao si wanym argumentem jednej z teorii widzenia barw, o ktrej niedugo bdzie mowa. B A R W Y ANALOGICZNE. Kolory analogiczne le obok siebie w kole barw i tworz rodziny kolorw (np. ty i pomaraczowy, pomaraczowy i czerwony, zielony i niebieski). Posuwajc si po kole barw, widzimy, jak poszczeglne barwy doczaj" do kolejnych rodzin.

RYCINA 5.7 PATRZ ZACZNIK-

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e mieszajc wiato niebieskie z tym, otrzymujemy wiato zielone. Natomiast otrzymamy zielony barwnik, mieszajc barwnik niebieski z tym.

BARWY PODSTAWOWE, POCHODNE I POREDNIE. Czerwony, niebieski i ty s

PSYCHOLOGICZNE WYMIARY KOLORU

Dugo fali wiata docierajcego do naszych oczu decyduje o jego kolorze czy te odcieniu. Od natenia wiata zaley jasno barwy (jej jako). Jeeli uoymy kolory widma w kole, otrzymamy koo barw - przedstawione na rycinie 5.6. Najjaniejszym kolorem jest ty. Posuwajc si po okrgu od ci w kierunku zgodnym z ruchem wskazwek zegara, napotykamy coraz ciemniejsze kolory. K O L O R Y CIEPE I ZIMNE. Kolory po stronie zielono-niebieskiej koa barw s uwaane za zimne (chodne), podczas gdy kolory po stronie oto-pomaraczowo-czerwonej uwaane s za gorce (ciepe). By moe dlatego, e zielony i niebieski kojarz si z chodem oceanu i nieba, a przedmioty, ktre pon, staj si te lub czerwone. W gorcy lipcowy dzie pokj o niebieskim lub zielonym wystroju wntrza zdaje si bardziej pocigajcy od pokoju, w ktrym ciany, firanki i meble s czerwone lub te. Kiedy patrzymy na obraz, ciepe kolory zdaj si do nas zblia, natomiast zimne - oddala. Nasycenie barwy oznacza stopie, w jakim jest ona czysta czy te intensywna. Zaley to od zrnicowania dugoci fal wietlnych, z ktrych dana barwa si skada (im mniej zrnicowane dugoci fal, tym bardziej kolor jest nasycony). Barwy najczystsze s te najbardziej jasne. Nasycenie barwy i jej jasno zmniejszaj si w miar dodawania innych kolorw bd czerni, szaroci czy bieli. Artyci wytwarzaj rne odcienie danego koloru, dodajc do czerni. Natomiast nasycaj go barw poprzez dodawanie bieli. K O L O R Y DOPENIAJCE. Kolory umieszczone naprzeciw siebie w kole barw s nazywane dopeniajcymi. Gwnymi parami kolorw dopeniajcych s czerwony-zielony oraz niebieski-ty. Mieszanie kolorw dopeniajcych prowadzi do otrzymania szaroci.

RYCINA 5.6 PATRZ ZACZNIK -

RYCINA 5.8 PATRZ ZACZNIK-*

TEORIE WIDZENIA BARW

Osoby dorose o normalnym widzeniu kolorw s w stanie rnicowa setki barw widma optycznego. Rne kolory odpowiadaj falom elektromagnetycznym o rnych dugociach. Cho dugo owych fal moe si zmienia w sposb ci-

P R O F I L U

Oznaczao to poW pewnym sengld, e ycie jest sie by troch nuzjawiskiem, ktredziarzem. Urogo nie mona poddzony w Poczdadawa naukowej mie w Niemanalizie. W takim czech, by jako rodowisku intedziecko sabego lektualnym Helmzdrowia. Studioholtz prowadzi wanie medycyny badania nad zwizumoliwio mu kiem wiadomostypendium rzci z ukadem nerdowe, ktre spaHERMANN wowym. Wykaza ci, suc w armii. midzy innymi, von HELMHOLTZ Nastpnie zaoy e impulsy nerrodzin i podj wowe wdruj wzdu nerprac na uniwersytecie. W yww z moliw do zmierzenia ciu osobistym by uprzejmy szybkoci (okoo 30 metrw i nieco sztywny. Uwielbia na sekund u ab). Udoskonamuzyk powan i piesze wyli sformuowan przez Thocieczki po grach. Niektrzy masa Younga teori widzenia uwaaj, i Hermann von barw, postulujc istnienie Helmholtz (1821-1894) by trzech rodzajw receptorw najwiks2ym uczonym XIX koloru w siatkwce (teoria wieku. Oznaczajce szlachectrjchromatyczna). Zakada, two von" dodano mu do nae kady z nich odbiera inny zwiska w uznaniu jego zasug. kolor podstawowy. W cigu Helmholtz prowadzi swe omiu dni zbudowa pierwszy badania w czasach, gdy witalioftalmoskop - przyrzd, ktci" twierdzili, e zjawiska ycia rym (po udoskonaleniach) lenie mona wyjani w katego: karze do dzi si posuguj, riach procesw chemicznych, badajc siatkwk oka. fizycznych czy biologicznych.

gy, wiele zmian koloru ma charakter niecigy, skokowy. Na przykad nasze spostrzeganie koloru zmienia si nagle z niebieskiego na zielony, mimo e obiektywna zmiana dugoci fali wiata moga by mniejsza ni zmiana dugoci fali pomidzy dwoma odcieniami niebieskiego. Zdolno spostrzegania kolorw zaley od przesyania z oczu do mzgu sygnaw, ktre si zmieniaj w miar zmiany dugoci fal stymulujcych czopki siatkwki. Obecnie przyjrzymy si dwm teoriom wyjaniajcym widzenie barwne - teorii trjchromatycznej i teorii procesw przeciwstawnych.

na eksperymencie przeprowadzonym przez brytyjskiego uczonego Thomasa Younga w pocztkach XIX wieku. Young rzuci na ekran trzy wiata o rnych barwach w taki sposb, e tylko czciowo si pokryway (por. rycina 5.7). Odkry w ten sposb, e zmieniajc natenie tych wiate, mona utworzy dowoln barw z widma optycznego. Jeeli wszystkie trzy rodzaje wiata paday na ten sam obszar, stawa si on biay czy te bezbarwny. wiata, ktrymi Young manipulowa w swoich badaniach, byy koloru czerwonego, zielonego i niebiesko-fioletowego. Niemiecki fizjolog Hermann von Hehnholtz dojrza w odkryciu Younga wyjanienie widzenia barwnego. Von Helmholtz zaoy, e w oku musz si znajdowa trzy rne typy fotoreceptorw, czopkw, z ktrych kady jest odpowiedzialny za odbieranie wraenia innego koloru - czerwonego, zielonego i niebieskiego. Pozostae barwy widzimy, kiedy wiato dochodzce do siatkwki rwnoczenie stymuluje dwa rne typy czopkw. Na przykad wraenie koloru tego powstaje w wyniku rwnoczesnej stymulacji receptorw czerwieni i zieleni. Ta trjchromatyczna teoria widzenia barw znana jest jako teoria Younga-Helmholtza.
TEORIA PROCESW PRZECIWSTAWNYCH. W roku 1870 Ewald Hering zapropo-

TEORIA TRJCHROMATYCZNA. Teoria ta opiera si

ma (Solomon i in., 1993). Jednake badania nad komrkami dwubiegunowymi i zwojowymi wiadcz o tym, e przekazuj one do mzgu informacj o barwach w sposb zakadany przez teori procesw przeciwstawnych (DeValois, Jacobs, 1984). Niektre z tych neuronw s pobudzane (wczane") przez wiato zielone, ale hamowane (wyczane") przez wiato czerwone. Inne za na odwrt. Jedna grupa komrek reaguje analogicznie na wiato niebieskie i te, jeszcze inna grupa - na rozjanianie i przyciemnianie widzianych obrazw. Spontaniczne pojawianie si procesu przeciwstawnego pomaga wyjani zjawisko powidoku. To znaczy, e aktywno komrki zwojowej wraliwej na ziele moe zosta zahamowana po trzydziestu sekundach wpatrywania si w ten kolor. W rezultacie widzimy czerwie pod jego nieobecno. W ten sposb mona wyjani zarwno powidoki, jak i wyniki bada Younga nad mieszaniem wiate o rnej barwie.

LEPOTA NA KOLORY
Jeeli potrafisz poprawnie rozrnia barwy widma optycznego, to znaczy, e normalnie widzisz kolory, czyli jeste osob trjchromatyczna. Oznacza to, e wykazujesz wraliwo na rnice zarwno w parach zielony - czerwony, jak i niebieski - ty oraz jasny - ciemny. Osoby cakowicie lepe na kolory s nazywane monochroma tykami i s zdolne jedynie do rozrnie jasny - ciemny (jak ogldanie w czarno-biaym telewizorze). Zjawisko cakowitej lepoty na kolory jest jednak do rzadkie. Czciej wystpuje natomiast czciowa lepota na kolory, dotykajca przewanie mczyzn. Osoby takie (dwuchromatycy, potocznie zwani daltonistami") s w stanie odrni par czerwony - zielony od pary niebieski - ty oraz kolory powstae z ich wymieszania. Rycina 5.9 ilustruje, jakiego rodzaju testy s uywane do diagnozowania owej czciowej lepoty na kolory. Osoba dwuchromatyczna jest w stanie zaoy jedn skarpetk czerwon, a drug zielon i nie widzie rnicy midzy nimi. Jednak nie pomiesza skarpetki czerwonej z niebiesk. Natomiast osoba monochromatyczna moe pomiesza dowolne kolory, jeeli nie rni si one jasnoci.

RYCINA 5.9 PATRZ ZACZNIK-

ZASTANW SI
Jak wyjanisz barwno tczy? Czy zdarzyfo ci si wej do ciemnej sali kinowej i dopiero w miar upywu czasu zacz dostrzega otoczenie? Jaki proces jest odpowiedzialny za tego rodzaju zmiany? W jaki sposb osoba lepa na kolory moe si zorientowa, patrzc na sygnalizacj wietln, kiedy powinna si zatrzyma, a kiedy moe ruszy?

nowa teori procesw przeciwstawnych jako wyjanienie widzenia barw. Teoria ta rwnie zakada istnienie trzech rodzajw receptorw barw, cho gosi, e nie s one wraliwe na kolory czerwony, zielony i niebieski. Hering zakada, e powidoki (w rodzaju tych, z ktrymi eksperymentowalimy, por. rycina 5.8) s moliwe dziki istnieniu trzech typw receptorw barw: receptorw wraliwych na pary czerwony - zielony, niebieski - ty oraz receptorw wraliwych na natenie, czyli odpowiedzialnych za spostrzegan jasno barw (rnice w jasnoci). Czopek wraliwy na czerwony - zielony nie moe przesya jednoczenie informacji zarwno o czerwieni, jak i zieleni. W myl koncepcji Heringa wpatrywanie si przez trzydzieci sekund w czarno-zielon flag zaburza rwnowag czynnoci nerwowych, a biao-czerwony powidok jest wyrazem denia oka do odbudowania tej rwnowagi. OCENA TEORII WIDZENIA BARW. Badania empiryczne przemawiaj za czciow susznoci obu teorii. Wyniki wskazuj na przykad, e niektre czopki istotnie s wraliwe na niebiesk, inne - na zielon, jeszcze inne - na czerwon cz wid-

SPOSTRZEGANIE WZROKOWE

postrzeganie jest procesem organizowania i nadawania sensu wraeniom wzrokowym. Cho same wraenia s wywoywane przez fale elektromagnetyczne, jednak spostrzeganie wzrokowe jest uzalenione take od naszej wiedzy, naszych oczekiwa i procesw emocjonalno-motywacyjnych. Podczas gdy o odbieraniu wrae mona myle jak o procesie biernym, spostrzeganie jest z natury aktywnym procesem nadawania znacze otaczajcemu nas wiatu.

DOMYKANIE
Bezsensowne plamy atramentu czy jedziec na koniu? Rysunek ten ilustruje sformuowan przez psychologw postaci prawo domykania figury. RYCINA 5.10

Na przykad, co dostrzegasz na rycinie 5.10? Czy widzisz przypadkowo rzucone na kartk plamy atramentu, czy jedca na koniu? Jeeli widzisz to drugie, powodem nie s same wraenia wywoywane przez ten rysunek. Kada z tych plam jest przecie sama w sobie bezsensowna, a tworzony przez nie wzorzec te daleki od jasnoci. A jednak pomimo niejasnoci i tak na ogl jestemy w stanie dojrze na rysunku jedca na koniu. Dlaczego? Odpowied na to pytanie ma zwizek z nasz ogln wiedz i pragnieniem dopasowywania napywajcych do nas fragmentw informacji do jakich sensownych, znanych ju wzorcw. W wypadku jedca na koniu integrowanie bezsensownych fragmentw w majc znaczenie cao jest wyrazem prawidowoci, ktr psychologowie postaci nazwali prawem domykania figury. W myl tej reguy nasz umys uzupenia brakujce fragmenty stymulacji zmysowej, tak by zoyy si one w pewn majc znaczenie cao (figur). Oznacza to, e spostrzeganie caoci wykracza poza prost sum skadajcych si na ni czci. Zbir czci moe by pozbawion znaczenia kolekcj" fragmentw. Liczy si ich ukad.

KIELICH RUBINA
Ulubiona przez psychologw ilustracja zasady podziau pola spostrzeeniowego na figur i tto. Cz A jest dwuznaczna - ani profile, ani kielich nie stanowi stabilnej figury czy stabilnego tta. W czci B figur staje si kielich, a w czci C - profile. RYCINA 5.11 Odsu ksik na dugo ramienia i wpatruj si w rodek ryciny przez okoo p minuty. Prbuj rozluni minie oka. Po chwili zauwaysz ogromn zmian w wygldzie tych poustawianych na sobie pudeek". To, co przedtem byo przodem pudeek, nagle staje si ich tyem i na odwrt. Tego rodzaju falowanie figury i ta moliwe jest dziki ich dwuznacznoci. mykania figury psychologowie postaci wykryli take inne reguy czy prawa rzdzce spostrzeganiem: prawa bliskoci, podobiestwa, dobrej kontynuacji" i wsplnej drogi". Przed dalsz lektur sprbuj opisa cz A ryciny 5.13. Czy uwaasz, e ukazuje ona sze linii, czy te raczej trzy pary linii? Zwykle skonni jestemy wybiera t drug odpowied, co jest wyrazem dziaania prawa bliskoci, sprawiajcego, e obiekty znajdujce si blisko siebie spostrzegamy jako pewne podgrupy widzianej caoci. Sama dugo linii nie wystarcza do takiego ich sklasyfikowania - s one przecie jednakowe. A teraz opisz, co przedstawia cz B - czy widzisz siatk zoon z szeciu kolumn i szeciu rzdw, czy raczej trzy kolumny iksw i trzy kolumny kek? Zwykle wybieramy t drug odpowied, zgodnie z prawem podobiestwa, ktre gosi, e obiekty podobne do siebie s spostrzegane jako nawzajem do siebie przynalece (tworzce figur). Wreszcie cz C - czy to okrg z dwiema wystajcymi z niego liniami, czy raczej linia przechodzca przez okrg? Wybr drugiej odpowiedzi jest wyrazem organizowania spostrzee zgodnie z prawem dobrej kontynuacji (lub po prostu kontynuacji), dziki ktremu widzimy seri punktw lub przerwan lini jako pewn cao (figur). Zgodnie z prawem wsplnej drogi spostrzegamy jako przynalece do siebie (tworzce jedn figur) elementy poruszajce si w tym samym kierunku. Na przykad osoby zmierzajce w jednym kierunku zdaj si tworzy pewn grup, cao.

ORGANIZACJA SPOSTRZEE

Na pocztku XX wieku psychologowie postaci zauwayli pewne prawidowoci w sposobie integrowania dochodzcych do nas fragmentw stymulacji sensorycznej w majce znaczenie caoci. W szczeglnoci wiele takich regu organizacji spostrzee wykry Max Wertheimer. Przyjrzymy si niektrym z tych regu, rozpoczynajc od najbardziej klasycznej zasady podziau pola spostrzeeniowego na figur i to. Nastpnie zastanowimy si na odgrnym i oddolnym przetwarzaniem informacji. FIGURA - TO. Patrzc przez okno, moesz dostrzec ludzi, budynki, samochody, ulice, a pewnie te traw, drzewa, ptaki i chmury. Wszystkie te przedmioty mog by widziane jako figury na tle. Samochody na tle jezdni atwiej rozrni ni, rzucone jedno na drugie, auta na zomowisku. Ptaki atwiej zobaczy na tle nieba ni krzeww. Zwykle figury wydaj si obserwatorowi blisze od ich ta. W wypadku dwuznacznej relacji midzy figur i tem, czy te stymulacji moliwej do zinterpretowania na rne sposoby, nasze spostrzeenia staj si niestabilne, obiekty zmieniaj pooenie wzgldem siebie. KIELICH RUBINA. Rycina 5.11 przedstawia tak zwany kielich Rubina, ktry jest jedn z ulubionych przez psychologw ilustracji zasady podziau pola spostrzeeniowego na figur i to. W czci A mamy figur dwuznaczn - nie ma adnych wskazwek, co naleaoby uwaa za figur, a co za to. Dlatego te na zmian spostrzegamy jako figur albo kielich, albo dwa profile. Takich trudnoci nie mamy natomiast w wypadku czci B. Poniewa patrzcemu zdaje si, e figura jest przesunita do przodu, w jego kierunku, nie ma ju kopotu ze spostrzeganiem jej wanie jako figury. Natomiast w czci C obserwator bdzie widzie raczej dwa profile ni kielich, poniewa jego ksztat jest zamazany przez znajdujce si za nim" to. (Moesz poeksperymentowa na znajomych, pytajc ich, co widz na rysunku A - jednak lepiej zakry dwie pozostae czci). SZECIAN NECKERA. Przedstawiony na rycinie 5.12 szecian Neckera jest innym przykadem fluktuacji spostrzee podczas patrzenia na dwuznaczn figur.

REGUY DOTYCZCE ORGANIZACJI SPOSTRZEGANIA. Obok prawa do-

SZECIAN NECKERA
Dwuznaczno tego rysunku umoliwia zamienianie si rolami przez figur i tto. RYCINA 5.12

NIEKTRE Z PRAW PSYCHOLOGII POSTACI DOTYCZCYCH SPOSTRZEGANEJ RZECZYWISTOCI

Rysunki te ilustruj prawa bliskoci, podobiestwa, dobrej kontynuacji i domykania. RYCINA 5.13

do nich, to znaczy, e i nasz pocig stoi. Natomiast nie jest dla nas wskazwk obserwowanie osb znajdujcych si na peronie, gdy te rwnie mog zmienia pooenie w stosunku do nieruchomych obiektw. Innym sposobem jest podejmowanie prby wyczucia ewentualnego ruchu pocigu wasnym ciaem. Dobrze znamy te zjawiska z wasnego dowiadczenia, cho trudno znale sowa, ktrymi mona by je wyjani. Rozwaalimy spostrzeganie rzeczywistego ruchu, ale psychologowie zajmuj si take badaniem rnego rodzaju zudze ruchu, takich jak zjawisko autokinetyczne, ruch stroboskopowy i zjawisko fi.

ZJAWISKO FI
Zjawisko fi to zudzenie ruchu wywoane zapalaniem si kolejnych wiate. Czsto jest wykorzystywane w reklamie.

Cz D ryciny 5.13 przedstawia jeszcze jedn ilustracj prawa domykania. uki uoone w ksztat okrgu s spostrzegane raczej jako okrg (lub okrg narysowany przerywan lini) ni jako seria (cig) ukw. uoy puzzle zoone z tysica elementw (czego zwykle unikam pomimo namw moich dzieci). A teraz wyobra sobie, e prbujesz tego dokona, gdy kto zabra ci pudeko, w ktrym byy puzzle, a wanie na nim znajdowa si wzr ukadanego przez ciebie obrazka. Sytuacja, w ktrej masz pudeko - to znaczy, kiedy wiesz, jak ma wyglda ukadany przez ciebie obraz (czyli znasz wzr) - jest nazywana przez psychologw poznawczych odgrnym przetwarzaniem danych. Majc w mzgu oglny obraz konfiguracji, do ktrej zmierzamy (jej wzr), moemy do niego dostosowywa swoje spostrzeganie i dziaania. Nie majc takiego obrazu (czy wzorca), stajemy w obliczu oddolnego przetwarzania danych - sytuacji, w ktrej staramy si nada sens maym fragmentom stymulacji (np. kilkunastu puzzlom), i dopiero po uoeniu ich w pewn cao, w may obrazek" stanowicy cz duego obrazka", wnioskujemy, jakie moe by ich oglniejsze znaczenie.

ODGRNE I ODDOLNE PRZETWARZANIE DANYCH. Wyobra sobie, e prbujesz

bez ruchu w zaciemnionym pokoju i bdziemy patrze na nieruchomy punkcik wiata padajcego na oddalon od nas cian, ulegniemy zudzeniu, e to wiato si porusza. Zudzenie to zostao nazwane zjawiskiem autokinetycznym. Psychologowie przeprowadzili nad nim wiele interesujcych bada, na przykad pytajc ludzi, jakie litery pisze" na cianie takie wiato. W rzeczywistoci wiato wcale si nie poruszao, a wszystkie jego ruchy (pisane" przez nie sowa) byy wytworem umysw osb patrzcych na wiato. RUCH STROBOSKOPOWY. Ruch stroboskopowy umoliwi powstanie sztuki filmowej. Jeeli obrazy (na przykad fotografie) nieco tylko zmienionych, nieporuszajcych si obiektw s pokazywane jeden po drugim w bardzo szybkim tempie, to ulegamy zudzeniu, e te obiekty si poruszaj. Wywietlanie filmu polega na eksponowaniu od szesnastu do dwudziestu dwu klatek na sekund, a dziki niewielkim - ale zmierzajcym konsekwentnie w tym samym kierunku - rnicom midzy obrazami taka sekwencja powoduje u widzw wraenie ruchu. Jeli wywietla si przynajmniej szesnacie klatek na sekund to widziany ruch" wydaje si pynny i naturalny, jednak przy mniejszej liczbie klatek poruszajcy si" ludzie zdaj si dziwacznie podskakiwa (ruch wyglda na nienaturalny). To dlatego, aby uzyska wraenie ruchu w zwolnionym tempie, filmuje si tylokrotnie wicej klatek na sekund, ilukrotnie pokazany ruch ma by powolniejszy od normalnego. ZJAWISKO FI. Wiele migajcych, poruszajcych si" reklam opiera si na innym jeszcze zudzeniu - zjawisku fi. wiata zapalajce si po kolei wzdu jakiej linii sprawiaj wraenie ruchu. Na tym samym zudzeniu opiera si pozorne obieganie" choinki przez wiato, jeeli odpowiednio nastawimy migajce lampki choinkowe. Podobnie jak ruch stroboskopowy, zjawisko fi wywodzi si z prawa dobrej kontynuacji. Mamy skonnoci do spostrzegania kolejno zapalajcych si wiate jako czci jednej figury, ktra zdaje si porusza.

ZJAWISKO AUTOKINETYCZNE. Jeeli przez jaki czas posiedzimy

SPOSTRZEGANIE RUCHU
Wanym rdem informacji zmysowej s obiekty w ruchu - ludzie, zwierzta, samochody czy zsuwajce si ze wzgrza kamienie. Poruszajce si obiekty przycigaj uwag nawet noworodkw. Aby zrozumie, w jaki sposb spostrzegamy ruch, przypomnijmy sobie, jak to jest, gdy siedzimy w pocigu, ktry wanie rusza, podczas gdy pocig znajdujcy si na ssiednim torze nadal stoi. Jeeli nie poczulimy szarpnicia, to moemy by pocztkowo przekonani, e to ssiedni pocig wanie ruszy, albo moemy nie by pewni, ktry z pocigw stoi, a ktry rusza. Spostrzeganie ruchu opiera si na zmianie pooenia wzgldem innych przedmiotw. Dawnym uczonym, posugujcym si jedynie goym okiem, naturalne wydawao si zaoenie, e to Soce porusza si wok Ziemi. Ruchu Ziemi wok Soca nie moemy bezporednio zaobserwowa - moemy go sobie jedynie wyobrazi, przyjmujc jaki hipotetyczny punkt w przestrzeni zewntrznej, z ktrego mona by dostrzec poruszanie si naszej planety wok gwiazdy. W jaki zatem sposb rozstrzygamy, ktry z pocigw si porusza? Pewn pomoc bdzie spojrzenie na rzeczy, o ktrych wiemy, e na pewno si nie poruszaj - supy na peronie, budynki czy drzewa. Jeeli nie poruszamy si w stosunku

SPOSTRZEGANIE GBI
Zastanwmy si przez chwil nad kopotami, w jakie popadlibymy, gdybymy nie potrafili spostrzega gbi i odlegoci. Zderzalibymy si z innymi osobami, sdzc, e s dalej od nas ni w rzeczywistoci. rodkowy napastnik kopaby pik odleg o dwa metry, a bramkarz prbowaby apa j, gdy ta ju wpada do siatki. Na szczcie rne jedno- i dwuoczne wskaniki gbi pozwalaj nam dobrze si w niej orientowa.

WSKANIKI JEDNOOCZNE. Skoro ju si zastanowilimy, jak trudna byaby codzienna nawigacja" bez umiejtnoci spostrzegania gbi, rozwamy jeszcze kopoty malarza prbujcego przedstawi gbi na dwuwymiarowym ptnie. Moe on si posuy jednoocznymi wskanikami gbi, by stworzy zudzenie gbi na dwuwymiarowym obrazie. S to sygnay moliwe do dostrzeenia za pomoc jednego tylko oka, a nale do nich: perspektywa, wzgldna wielko obiektw, wyrazisto, wzajemne przysanianie si obiektw, wiatocienie i gradient powierzchni. Wszystkie te elementy sprawiaj, e jedne z obiektw zdaj si odleglejsze od innych. Siatkwkowy obraz obiektw odlegych jest mniejszy od obrazu obiektw bliszych obserwatorowi. Rwnie odlegoci midzy obiektami odlegymi zdaj si mniejsze od odlegoci midzy przedmiotami znajdujcymi si w pobliu. Std te mamy do czynienia ze zjawiskiem perspektywy. Wydaje si nam, e rwnolege linie zbiegaj si w miar jak oddalamy si od nich - niczym tory kolejowe biegnce po horyzont coraz bliej siebie. Jak jednak si przekonamy, rozpatrujc zjawisko staoci obiektw, dowiadczenie uczy nas, e odlege obiekty tylko wydaj si blisze sobie ni obiekty bliskie. Dziki temu wskanikiem gbi staje si te wzgldna wielko widzianych obiektw. Przedstawiony na rycinie 5.14 akwedukt jest obiektem niemoliwym, wyczarowanym przez artyst za pomoc pomysowego i mylcego posugiwania si wskanikami perspektywy. Escher sprawi, e woda z wodospadu zdaje si odpywa od widza zygzakami poniewa strumie staje si coraz wszy (linie go przedstawiajce zbliaj si do siebie), a kamienna obmurwka jest coraz nisza. Tak wic miejsce, z ktrego woda spada na koo myskie, powinno by bardziej oddalone od widza ni miejsce, w ktrym wpywa ona do akweduktu - tak jednak nie jest! Zgodnie z zasad wzgldnej wielkoci obiektw przedmioty odlege od obserwatora wygldaj na mniejsze od przedmiotw tej samej wielkoci, ale znajdujcych si blisko. Wzrastajc odlego obiektu sygnalizuje take zmniejszanie si jego wyrazistoci - dowiadczenie podpowiada nam, e im dalej od nas obiekt jest pooony, tym sabiej wida jego szczegy. Zrczny malarz moe wic zasugerowa blisko pewnych obiektw, przedstawiajc je bardziej szczegowo ni inne obiekty znajdujce si w tej samej co one odlegoci" od patrzcego.

WIDMO OPTYCZNE
Przepuszczajc biate wiatto (np. soneczne) przez pryzmat, moemy dokona jego rozszczepienia na barwy widma optycznego Widmo optyczne stanowi tylko niewielki wycinek catego widma fal elektromagnetycznych, w ktrego sktad wchodz take fale radiowe, mikrofale, promienie rentgenowskie, promieniowanie kosmiczne i wiele innych. Rne postaci promieniowania elektromagnetycznego maj dugoci fal o zakresie od miliardowych czci metra do tysicy metrw wiatto widzialne to fale zawierajce si w zakresie od 400 do 760 nanometrw (miliardowych czci metra) RYCINA 5.1

CO JEST NIE W PORZDKU Z TYM OBRAZEM?

W jaki sposb holenderski artysta M. C. Escher na obrazie Wodospad sugeruje, e spadajca woda wraca z powrotem pod gr, by nastpnie znw zlecie w dt? RYCINA 5.14

ty Pomaraczowo-tty (dopetnia si z niebieskim)

ADDYTYWNE I SUBTRAKTYWNE MSZANIE KOLORW WIATA I PIGMENTW

Thomas Young odkry, e biae wiato i wszystkie barwy widma optycznego mona wytwarza, mieszajc (dodajc do siebie) w rnych proporcjach wiata czerwone, zielone i fioletowo-niebieskie (a take zmieniajc ich intensywnoci; por. cz A). Cz B ilustruje natomiast otrzymywanie barw przez nakadanie barwnikw (nie wiate!).

Pomaraczowy Niebiesko-zielony (dopetnia si z czerwonym)

A
Czerwony

B
RYCINA 5.7

Zielono-niebieski

Czerwono-fioletowy (dopetnia si z zielonym) Niebieski Fioletowo-niebieski (dopetnia si z tym) Niebiesko-fioletowy

Fioletowy

KOO BARW
Koto barw mona utworzy, uktadajc barwy widzialnego widma w ksztat kota i umieszczajc naprzeciw siebie barwy podstawowe i dopeniajce (niektrych kolorw midzy fioletem a czerwieni nie stwierdzono w widmie i musiay zosta dodane, by uzupeni koo barw). Mieszanie dopeniajcych si barw prowadzi do ich roztopienia si" w szaro. Powidoki dopeniaj barw widzianego przedmiotu. (Dugo fal podano w nanometrach). RYCINA 5.6

NIECH ZY1E... CZAHNO-ZIEL0MA?

Nie przejmuj si - moemy atwo powrci do polskiej biao-czerwonej w jej tradycyjnych barwach. Po tylko bia kartk obok ksiki. Wpatruj si w rodek tej dziwacznej flagi przez trzydzieci sekund. Potem od ksik i skieruj wzrok na przygotowan kartk. Powidok flagi powinien mie bardziej znajome barwy. RYCINA 5.8

STAO KOLORW
Oba pomaraczowe kwadraty maj tak sam barw, a jednak kolor pomaraczowego kwadratu umieszczonego na ciemniejszym tle wydaje si czystszy. Dlaczego tak jest? RYCINA 5.19

TABLICE UYWANE DO DIAGNOZOWANIA LEPOTY NA KOLORY

Czy widzisz cyfry umieszczone porodku kadej z tych tablic? Osoba, ktra nie odrnia czerwieni od zieleni, nie jest w stanie dostrzec cyfry 6, a osoba niezdolna do odrniania niebieskiego od tego nie zobaczy liczby 12. (Uwaga: reprodukcje te nie mog by uywane do rzeczywistego diagnozowania lepoty na kolory). RYCINA 5.9 A jakiej techniki uy autor kompozycji przedstawionej na rycinie 5.15? Wiemy, e obiekty blisze przysaniaj widok dalszych, czyli zdajemy sobie spraw z interpozycji (zachodzenia na siebie obiektw, wzajemnego przysaniania si). Dlatego te obiekty zasonite wydaj si nam dalsze od tych, ktre je zasaniaj (rycina 5.16). Dodatkowych informacji na temat gbi dostarcza wiatocie, oparty na wykorzystaniu wiedzy o tym, e nieprzezroczyste obiekty pochaniaj wiato i rzucaj cienie. Cienie i wiato informuj nas o ksztacie obiektw trjwymiarowych i umiejscowieniu rda wiata. Na przykad przedmiot pokazany z lewej strony ryciny 5.17 jest spostrzegany jako dwuwymiarowe koo, podczas gdy przedmiot z prawej jest widziany raczej jako trjwymiarowa kula z uwagi na owietlenie jego powierzchni i rzucany przez niego cie. Jego owietlona cz rodkowa wydaje si blisza patrzcemu ni krawdzie. Innym wskanikiem gbi jest gradient powierzchni (gradient to tyle, co stopniowe zmiany w jakim kierunku). Przedmioty blisze s spostrzegane jako majce bardziej nierwn, niejednolit powierzchni. WSKANIKI RUCHU. Inn grup wskanikw jednoocznych s wskaniki ruchu. Jeeli kiedy podrowae poza miastem, to pewnie zauwaye, e odlege obiekty, takie jak gry czy gwiazdy, zdaj si porusza wraz z tob. Obiekty w odlegoci poredniej wydaj si pozostawa nieruchome, a przedmioty bliskie, na przykad znaki drogowe czy drzewa, zdaj si szybko umyka w kierunku przeciwnym do tego, w ktrym si poruszasz. Skonno do spostrzegania obiektw odlegych jako poruszajcych si wraz z nami, a bliskich jako poruszajcych si w przeciwnym kierunku jest nazywana paralaks ruchow. Uczymy si wykorzystywa to zjawisko do oceny odlegoci obiektw. Zauwaylimy ju wczeniej, e spostrzeganie obiektw bliskich wymaga akomodacji, czyli uwypuklenia soczewki oka. Jednoocznym wskanikiem gbi jest take odczucie napicia mini oczu, szczeglnie wyrane, gdy to, na co patrzymy, znajduje si w odlegoci mniejszej ni metr.

TWORZENIE ZUDZENIA TRZECH WYMIARW PRZY UYCIU DWCH WYMIARW

Jakiej techniki uy autor tej kompozycji, aby wywoa zudzenie trjwymiarowoci? RYCINA 5.15

RYCINA 5.16 PATRZ ZACZNIK H>

RYCINA 5.17 PATRZ ZACZNIK->

ZJAWISKO INTERPOZYCJI
Wszystkie te cztery kota s tej samej wielkoci. Ktre z nich wydaj si blisze patrzcemu? Przysonite czy przysaniajce inne?

WIATOCIE JAKO WSKANIK GBI

Dziki wiatocieniom koo znajdujce si z prawej strony wyglda jak kula.

Najwaniejsze zagadnienia
Wskaniki obrazowe* Perspektywa Wzgldna wielko Wyrazisto Interpozycja wiatocie Gradient powierzchni Wskaniki ruchu Paralaksa ruchowa

V.'skani'j gbi
WSKANIKI JEDNOOCZNE
Spostrzeganie linii rwnolegych jako zbiegajcych si w miar oddalania si od nas. Spostrzeganie obiektw bliszych nam jako wikszych. Spostrzeganie obiektw z wiksz liczb szczegw jako bliszych. .N Spostrzeganie przedmiotw, ktre zasaniaj inne przedmioty jako bliszych nam. Spostrzeganie wiate i cieni jako nadajcych gbi (trzeci wymiar) dwuwymiarowym przedmiotom. Spostrzeganie obiektw o bardziej chropowatej powierzchni jako bliszych nam. Spostrzeganie obiektw, ktre wydaj si przesuwa wraz z nami, jako odleglejszych, a przedmiotw zdajcych si przesuwa w przeciwnym kierunku ni my jako bliszych.

ROZBIENO OBRAZW SIATKWKOWYCH I KONWERGENCJA JAKO WSKANIKI GBI

Kiedy obiekt zblia Si do naszych oczu, zaczynamy go widzie podwjnie ze wzgldu na rozbieno obrazw padajcych na siatkwk kadego z oczu. Oczy musz si zbiec" (skupi si) na obiekcie, aby utrzyma spostrzeganie jednego, pojedynczego obrazu.

WSKANIKI DWUOCZNE
Rozbieno obrazw siatkwkowych Konwergencja Spostrzeganie jako bliszych tych obiektw, ktrych obrazy padajce na siatkwki obu oczu bardziej si rni, . . Spostrzeganie jako bliszych tych obiektw, na ktrych skupienie si wymaga silniejszych ruchw gatek ocznych (zatem powodujcych silniejsze uczucie napicia mini oczu). .

RYCINA 5.18
o normalnym wzroku widzi z odlegoci siedemdziesiciu metrw. Oznaczaoby to, e jeste krtkowidzem. Krtkowidz musi by bardzo blisko obiektu, aby mc rozrni jego szczegy. Osoba, ktra z odlegoci siedmiu metrw jest w stanie rozrni nawet rzd utworzony z najmniejszych liter, ma natomiast skonno do dalekowzrocznoci. Osoby starsze czsto czytaj gazet czy ksik, trzymajc j w wikszej odlegoci od oczu ni osoby modsze. Kiedy osigniesz wiek redni, soczewki twoich oczu bd si staway stopniowo coraz mniej elastyczne, wskutek czego bdzie im trudniej akomodowa si do obiektw (czyli nastawia si" na obiekty). Ta przypado jest nazywana starczowzrocznoci - cho ta nazwa jest cokolwiek przesadna, gdy tego rodzaju objawy pojawiaj si ju midzy trzydziestym sidmym a czterdziestym pitym rokiem ycia. Starczowzroczno, podobnie jak dalekowzroczno, utrudnia ostre widzenie nieodlegych obiektw, ale budowa soczewek osb dalekowzrocznych jest rna od budowy soczewek ludzi cierpicych na starczowzroczno. Ludzie, ktrzy mieli normaln ostro wzroku w modoci, czsto potrzebuj w pniejszym wieku okularw korekcyjnych do czytania. A osoby dalekowzroczne czasami w pniejszym wieku cierpi na ble gowy zwizane z przecieniem oczu.

* Wskaniki te czsto s uywane przez malarzy dla stworzenia wraenia gtbi (trzeciego wymiaru) w dzietach dwuwymiarowych, takich jak rysunki czy obrazy.

WSKANIKI DWUOCZNE. Niektre wskaniki pomagajce nam spostrzega gbi opieraj si na fakcie, e mamy dwoje oczu. S to: rozbieno obrazw siatkwkowych oraz konwergencja. Wykonaj pewien eksperyment. Wystaw palec wskazujcy na odlego ramienia, a nastpnie powoli przybliaj go do oczu, a prawie dotknie nosa. Jeeli uda ci si rozluni minie oczu, to zobaczysz nagle dwa palce. Powodem tego zjawiska jest pewna niewielka rozbieno midzy obrazami palca padajcymi na siatkwk prawego i na siatkwk lewego oka, wynikajca z tego, e palec jest widziany przez kade z oczu pod innym ktem. Owa rnica pomidzy obrazami jest nazywana rozbienoci obrazw siatkwkowych i stanowi dwuoczny wskanik gbi. Im bliej oczu znajduje si widziany obiekt, tym wiksza owa rozbieno i tym bardziej oba" palce wydaj si od siebie oddalone (por. rycina 5.18). Jeeli chcemy utrzyma pojedynczy obraz zbliajcego si palca, to musimy skierowa oczy do wewntrz, jak przy robieniu zeza zbienego. Ta zbieno (konwergencja) wie si z uczuciem napicia mini oka, co jest jeszcze jednym wskanikiem gbi. Wskaniki opierajce si na konwergencji i rozbienoci obrazw siatkwkowych dziaaj najsilniej w wypadku przedmiotw znajdujcych si blisko oczu.

STAO SPOSTRZEE
wiat dostarcza nam stale zmieniajcego si cigu wrae wzrokowych. Zastanwmy si nad zamieszaniem, do jakiego by doszo, gdybymy nie byli w stanie spostrzec, e drzwi widziane z odlegoci dwch metrw i widziane z odlegoci dwudziestu metrw s tymi samymi drzwiami - cho ich obrazy padajce na siatkwk bardzo si rni. Albo wyobramy sobie waciciela psa niezdajcego sobie sprawy z faktu, e jego ulubieniec inaczej wyglda z prawej i z lewej strony. W rzeczywistoci takie sytuacje na szczcie si nie zdarzaj - przynajmniej w wypadku obiektw, ktre znamy - poniewa stao spostrzee pozwala nam widzie obiekty jako te same, czyli rozpoznawa je, nawet jeli ich obrazy padajce na siatkwk rni si ksztatem czy wielkoci.

PROBLEMY ZE SPOSTRZEGANIEM WZROKOWYM

odrniania szczegw. Jednym z popularnych sposobw badania ostroci wzroku s plansze Snellena. Jeeli stojc w odlegoci siedmiu metrw od planszy, jeste w stanie dostrzec jedynie liter E, to znaczy, e dostrzegasz tyle, ile osoba

PROBLEMY Z OSTROCI WZROKU. Ostro wzroku wie si ze zdolnoci do

STAO WIELKOCI. O ludziach, na ktrych patrzymy z duej wysokoci, mwimy, e wygldaj jak mrwki", cho zdajemy sobie spraw z tego, i nadal pozostaj ludmi, a jedynie odlego doprowadzia do zatarcia szczegw ich obrazu. Spostrzegamy ich jako zachowujcych t sam wielko, cho obraz padajcy na siatkwki naszych oczu wskazuje nam, e s to obiekty nieporwnanie mniejsze ni ludzie, na ktrych patrzymy z bliska. Obraz psa widzianego z odlegoci siedmiu metrw zajmuje mniej wicej tyle miejsca na siatkwce co obraz owada spacerujcego po naszej rce. A jednak nie spostrzegamy psa i owada jako stworze o tej samej wielkoci. Dziki dowiadczeniu w spostrzeganiu wyksztacilimy w sobie stao wielkoci widzianych obiektw - cho wielko obrazu obiektu na siatkwce maleje, wiemy, e wynika to z oddalania si obiektu, a nie z tego, e w obiekt si zmniejszy. STAO KOLORU. Inny rodzaj staoci to stao koloru - zdolno do spostrzegania obiektw jako majcych sta barw pomimo zmieniajcych si warunkw owietlenia powodujcych zmian ich wygldu. Twj pomaraczowy samochd moe si stawa coraz bardziej toszary w miar zapadania zmierzchu. A jednak kiedy o zmierzchu odnajdujesz swj samochd na nieowietlonym parkingu, nadal mylisz o nim jako o pomaraczowym, cho wcale na taki nie wyglda. Oczekujesz, e znajdziesz swj pomaraczowy samochd, wic nadal uwaasz go za bardziej pomaraczowy od ssiadujcych z nim (blado)niebieskich i (bladozielonych pojazdw. Jednake znacznie trudniej byoby go znale noc, gdyby by zaparkowany wrd tych i czerwonych samochodw o podobnym ksztacie. Przyjrzyjmy si rycinie 5.19. Oba pomaraczowe kwadraty umieszczone na niebieskich tach - jasnoniebieskim i ciemnoniebieskim - s tego samego koloru, cho barwa tego po prawej stronie, znajdujcego si na ciemniejszym tle, wydaje si czystsza. Dlaczego? Dowiadczenie uczy nas, e czysto koloru blednie w miar ciemniania si ta. Poniewa czysto barwy (pomaraczowej) obu kwadratw jest taka sama, zakadamy, e kolor kwadratu na ciemniejszym tle musi by bardziej nasycony. Bylibymy gotowi spostrzega te kwadraty jako majce jednakowo czyst barw, gdyby barwa tego z lewej strony zostaa zamana pewn domieszk czerni. STAO JASNOCI. Podobna do staoci kolorw jest stao jasnoci. Ten sam szary kwadrat jest spostrzegany jako janiejszy, gdy si go umieci na czarnym tle, ni gdy znajduje si na tle biaym (por. rycina 1.2). Rwnie tutaj wan rol odgrywa nasze dowiadczenie. Wiemy, e noc to, co jest szare, wydaje si prawie czarne, i zdajemy sobie spraw z tego, e w lepszym owietleniu bdzie to ponownie szare. Fakt, e szary kwadrat na czarnym tle stymuluje nasze oko z jednakow intensywnoci co szary kwadrat na biaym tle, sugeruje, i ten pierwszy musi by znacznie janiejszy od drugiego. STAO KSZTATU. Mamy take skonno do spostrzegania obiektw jako zachowujcych stay ksztat, nawet gdy widzimy je z rnych stron (patrzymy na nie pod rnymi ktami), co powoduje, e ich obraz padajcy na siatkwk bardzo si zmienia. Ta zdolno jest nazywana staoci ksztatu. Zawsze spostrzegamy grny brzeg filianki jako majcy ksztat koa (albo raczej okrgu), cho jego obraz na siatkwce jest koem tylko wtedy, gdy patrzymy na filiank z gry, natomiast gdy patrzymy nieco z boku, jego obraz na siatkwce ma ksztat elipsy. Dlaczego mimo to jestemy przekonani, e obrzee filianki ma ksztat koa? Po pierwsze, wynika to z dowiadczenia - pamitamy, e filianka ma taki ksztat, gdy patrzymy na ni z gry. Po drugie, wan rol odgrywa te fakt, e jej ksztat okrelilimy tak wanie nazw, mwimy, e filianka jest kolista czy okrga.

STAO KSZTATU
Zamknite drzwi s prostoktne. Jednak po otwarciu ich obraz na siatkwce przypomina trapezoid, a nie prostokt. Stato ksztatu pozwala nam jednak nadal spostrzega drzwi jako prostoktne. RYCINA 5.20

RYCINA 5.19 PATRZ ZACZNIK -*

Dowiadczenie i nazwy (etykiety) stabilizuj wiat dozna zmysowych. W naszym umyle zapanowaby niezy chaos, gdybymy przestali uwaa, e przedmioty maj zawsze ten sam ksztat - mimo zmiany ich obrazu siatkwkowego pod wpywem zmiany kta, pod ktrym na nie patrzymy. Przyjrzyjmy si jeszcze drzwiom z ryciny 5.20. Wiemy, e drzwi maj prostoktny ksztat, cho wygldaj na takie tylko wwczas, gdy s zamknite (a my jestemy dokadnie na wprost nich); po ich otworzeniu obraz siatkwkowy drzwi przypomina trapezoid, a nie prostokt.

ZUDZENIA ZMYSOWE
Zasady organizacji spostrzee s odpowiedzialne take za pewne zudzenia, jakim ulegamy. Psychologowie, niczym magicy, lubi od czasu do czasu wycign krlika z kapelusza. Pozwlcie, e zademonstruj wam pewien rodzaj sztuczek magicznych, zwany zudzeniami wzrokowymi. Zudzenia Heringa-Helmholtza oraz Miillera-Lyera (zob. rycina 5.21, cz A) zostay nazwane nazwiskami ich odkrywcw. W zudzeniu Heringa-Helmholtza poziome linie s proste i rwnolege, a jednak sprawiaj wraenie wygitych na zewntrz z powodu przecinania si z liniami rozchodzcymi si z koa znajdujcego si w rodku rysunku. Natomiast w zudzeniu Miillera-Lyera obie pionowe linie s jednakowej dugoci, cho prawa linia, z odwrconymi grotami strzaki, wydaje si dusza. Jak wyjani te zudzenia? Z uwagi na swoje dotychczasowe dowiadczenie skonni jestemy spostrzega figur ze zudzenia Heringa-Helmholtza jako trjwymiarow. Ze wzgldu na skonno do spostrzegania poszczeglnych fragmentw stymulacji jako figury na tle, widzimy bia przestrze w rodku rysunku jako koo umieszczone przed rozchodzcymi si ze liniami. Z powodu naszych dowiadcze z perspektyw spostrzegamy rozchodzce si linie jako rwnolege. Widzimy ponadto dwie poziome linie jako przecinajce si z rozchodzcymi si liniami i wiemy, e musz one si wydawa wygite na zewntrz w rodku rysunku, jeeli miayby pozostawa w jednakowej odlegoci od rodka koa. Z kolei w zudzeniu Miillera-Lyera linie pionowe s prawdopodobnie spostrzegane jako kty pokoju widzianego z zewntrz bd te od wewntrz (cz B). Linia z normalnymi grotami strzaki, z lewej strony, zdaje si obrazowa ze-

Zudzenie Heringa-Helmholtza

Zudzenie Miillera-Lyera

SUCH
astanwmy si nad hasem reklamowym filmu Obcy: W kosmosie nikt nie moe usysze twojego krzyku". To prawda. Przestrze kosmiczna jest prawie doskona prni, a syszenie wymaga orodka, w ktrym fale gosowe mogyby si rozchodzi, takiego jak powietrze lub woda. Dwiki, czyli stymulacja suchowa, podruj w powietrzu w postaci fal. S wywoywane zmianami w cinieniu powietrza, ktre powstaj w wyniku wibracji. A te wibracje, z kolei, mog zosta wywoane drganiami stroika, strun gitary, strun gosowych lub ciniciem z trzaskiem ksiki o st. Rycina 5.23 ilustruje, w jaki sposb stroik wytwarza fale dwikowe. Uderzenie jakim przedmiotem lub rk w stroik powoduje jego odksztacenie spryste, czyli zmian pooenia ramion wzgldem siebie - ramiona zaczynaj drga w obie strony. Podczas wibrowania prawe rami stroika najpierw przesuwa si w prawo, powodujc cienienie (zagszczenie) popychanych przez siebie czsteczek powietrza przylegajcych do niego z prawej strony, a potem wracajc do poprzedniego pooenia, odchyla si w lewo, wskutek czego czsteczki powietrza przylegajce do jego prawej strony ulegaj rozrzedzeniu. Drgajc w obie strony (tam i z powrotem), oba ramiona stroika wysyaj tego rodzaju fale w rnych kierunkach. Jedna fala dwikowa to cykl zagszcze i rozrzedze czstek powietrza. Takie cykle mog si powtarza wiele razy w cigu sekundy. Ucho ludzkie jest wraliwe na fale dwikowe o czstotliwoci od dwudziestu do dwudziestu tysicy drga (cykli) na sekund.

Cz A

Cz B

ZUDZENIA HERINGA-HELMHOLTZA I MULLERA-LYERA

Czy poziome linie w czci A s proste, czy wygite? Czy w czci B linie pionowe maj tak sam dtugo? RYCINA 5.21

wntrzny rg domu, w ktrym ciany spotykaj si z dachem i fundamentami. Groty strzaki widzimy jako linie oddalajce si od nas i wypychajce" rg domu w naszym kierunku. Kreska z odwrconymi grotami strzaki zdaje si przedstawia lini zetknicia si dwch cian z sufitem i podog. Widzimy odwrcone strzaki jako linie zmierzajce w naszym kierunku i odpychajce" kt pokoju do tyu. W konsekwencji pionowa linia z prawej strony zdaje si odleglejsza od nas. Poniewa obrazy siatkwkowe obu tych linii pionowych s jednakowe, czynnikiem decydujcym o powstaniu zudzenia, e prawa linia wydaje si nam dusza, jest stao wielkoci. Rycina 5.22 przedstawia natomiast zudzenie Ponzo. Dwie linie poziome przedstawione na rysunku w rzeczywistoci maj jednakow dugo, cho grna wydaje si dusza. Dlaczego? Rwnie tutaj sprawc" zudzenia jest zapewne zasada staoci wielkoci. Zbiegajce si kreski pionowe spostrzegamy jako rwnolege linie odbiegajce w gb obrazu niczym tory kolejowe. Wykorzystujc nasze dowiadczenie, wnioskujemy zatem, e linia pozioma umieszczona wyej jest bardziej oddalona od nas. A zasada staoci wielkoci podpowiada nam, e jeli dwa obiekty zdaj si mie t sam wielko, a jeden z nich jest bardziej oddalony, to ten odleglejszy obiekt musi by wikszy. Dlatego spostrzegamy grn lini jako dusz.

WYSOKO I GONO DWIKU

Dwoma psychologicznymi wymiarami dwiku s wysoko i gono. Przyjrzyjmy si im po kolei. WYSOKO. Wysoko dwiku jest uzaleniona od czstotliwoci dwiku, czyli od liczby cykli na sekund, wyraanej w jednostce zwanej hercem (Hz). Jeden herc to tyle co jeden cykl na sekund. Im wiksza liczba cykli przypada na sekun-

ZASTANW SI
ZUDZENIE PONZO
Linie poziome na tym rysunku maj tak sam dtugo, a jednak grna z nich wyranie wydaje si dtusza. Czy moesz to wyjani, opierajc si na zasadzie staoci wielkoci? RYCINA 5.22 Dlaczego atwiej jest rozpozna przyjaciela, gdy spaceruje sam, ni wtedy, gdy przechadza si z grup innych osb? Czy zaskoczy ci kiedy widok dwch osb idcych obok siebie przez dtuszy czas, a nastpnie rozstajcych si bez jednego stwa? Dlaczego zaktadate, e te osoby si znaj? Czy zdarzyo ci si by w jednym z dwch pocigw stojcych obok siebie na stacji i nie wiedzie, ktry z nich wtanie ruszy, a ktry nadal stoi? Jak wyjanisz swoj niepewno?

PQWSTAWANIE FALI DWIKOWEJ

Wibracje stroika powoduj na przemian zagszczenie i rozrzedzenie czsteczek powietrza, wysyajc fale gosowe. RYCINA 5.23

d, tym wyszy ton dwiku. Gos kobiecy jest zwykle nieco wyszy od mskiego, poniewa kobiece struny gosowe s z reguy krtsze od mskich i dlatego drgaj z wysz czstotliwoci. Podobnie struny skrzypiec s krtsze od strun wiolonczeli i dlatego drgaj z wysz czstotliwoci, a najniszy dwik ma kontrabas, 0 najduszych strunach. Wykrywanie rnic wysokoci tonu umoliwiaj nam znajdujce si w mzgu detektory wysokoci dwiku (Blakeslee, 1995). GONO. Gono dwiku jest uzaleniona od amplitudy fali dwikowej. Rycina 5.24 przedstawia zapis fal dwikowych rnicych si zarwno czstotliwoci, jak i amplitud. Zauwamy, e te dwa rodzaje zmiennoci fal gosowych s od siebie niezalene. Dwiki zarwno wysokie, jak i niskie mog by zatem albo gone, albo ciche. Gono dwiku jest zwykle wyraana w decybelach (dB). Ta nazwa wywodzi si od nazwiska wynalazcy telefonu, Alexandra Grahama Bella. Zero decybeli odpowiada progowi syszalnoci. Jaki to dwik? To, na przykad, rwnowano tykania zegarka, ktre syszymy z odlegoci okoo szeciu metrw w bardzo wyciszonym pomieszczeniu. Niektre znane ci dwiki wyraone w decybelach przedstawia rycina 5.25. Dwadziecia decybeli odpowiada gonoci szeptu syszanego z odlegoci ptora metra. Trzydzieci decybeli to granica, ktrej nie powinnimy przekracza w czytelni, jeeli chcemy w niej pozosta. Dugotrwaa ekspozycja na dwiki powyej 85-90 dB moe spowodowa trwae uszkodzenie suchu. Gdy dwa muzyczne dwiki o rnych wysokociach (zwane take tonami) s wytwarzane rwnoczenie, syszymy trzeci dwik, ktry powstaje wskutek rnicy midzy ich czstotliwociami. Jeeli wspbrzmienie tych tonw jest przyjemne dla ucha, to mwimy, e te dwiki s harmonijne czy te zgodne (tworz konsonans; to sowo pochodzi od aciskich wyrazw oznaczajcych razem" 1 dwik"). Nieprzyjemne wspbrzmienia lub nastpstwa przynajmniej dwch dwikw s nazywane niezgodnymi (inaczej dysonansami; od aciskich wyrazw przeciwiestwo" i dwik"). Mwic, e co zabrzmiao jak dysonans, mamy zwykle na myli, i zabrzmiao to nieprzyjemnie.

DECYBELE Silny bl

Prg blu Dyskomfort

Uszkodzenie suchu przy przeduajcej si ekspozycji

ZNAJOME DWIKI W DECYBELACH

Poziom odniesienia Zero decybeli to granica syszalnoci. Przeduajce si wystawienie na dwiki o gonoci 85-90 dB moe wywoa trwae uszkodzenie suchu. RYCINA 5.25

ALI K W O T Y I TEMBR. Obok wytwarzania okrelonego nut dwiku instrument muzyczny wydaje take wiele tonw o wyszej czstotliwoci, czyli alikwotw. Alikwoty powstaj w wyniku drga rnych czci instrumentu wywoanych rozchodzeniem si po nim fal dwikowych i powoduj bogactwo dwiku wytwarzanego przez dany instrument, czyli decyduj o jego barwie czy te tembrze. SZUM. Z punktu widzenia zmysu suchu szum jest wspbrzmieniem niezgodnych dwikw. Przykadajc spiraln muszl do ucha, syszymy nie szum morza, lecz okoliczne szumy odbite we wntrzu muszli. Inne znaczenie ma natomiast pojcie szumu w kontekcie omawianej poprzednio teorii detekcji sygnaw. Na biay szum skadaj si liczne dwiki o rnych czstotliwociach. Jeeli tylko nie jest ona zbyt gona, taka mieszanka dwikw dziaa usypiajco. Przyjrzyjmy si teraz wspaniaemu instrumentowi, dziki ktremu wszystko to syszymy - ludzkiemu uchu.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e wykonane maszynowo skrzypce za tysic zotych wytwarzaj takie same dwiki co wykonany rcznie Stradh/arius za czterysta tysicy. Skrzypce Stradh/ariusa maj jednak bogatsze alikwoty, co podwysza warto instrumentu.

FALE DWIKOWE 0 RONYCH CZSTOTLIWOCIACH I AMPLITUDACH

Ktre z dwikw maj najwysz wysoko? Ktre s najgoniejsze? RYCINA 5.24

UCHO: EBY CI LEPIEJ SYSZE

Ludzkie ucho przydaje si w wielu sytuacjach - podtrzymuje wosy, by nie opaday na twarz, umoliwia noszenie biuterii, a czasem suy jedynie do zbierania brudu. Jest take wspaniale dostosowane do odbierania wrae zwizanych

z dwikami. Ucho jest uksztatowane i zbudowane w taki sposb, aby mogo wyapywa fale dwikowe i przesya informacje o nich do mzgu. Dziki temu jestemy w stanie nie tylko sysze dwiki, ale rwnie rozumie ich znaczenie. Ucho skada si z trzech czci: ucha wewntrznego, rodkowego i zewntrznego (por. rycina 5.26).

UCHO ZEWNTRZNE. Ucho zewntrzne ma ksztat kanau umoliwiajcego przedostawanie si fal dwikowych do bony bbenkowej, cienkiej bony drgajcej w reakcji na dochodzce do niej dwiki. Po odebraniu owych fal bona ta przekazuje drgania do ucha rodkowego, a stamtd przechodz one do ucha wewntrznego. UCHO RODKOWE. Ucho rodkowe zawiera bon bbenkow i trzy mae kostki suchowe - moteczek, kowadeko i strzemiczko - ktre rwnie przewodz dwiki na zasadzie drga. Nazwy tych trzech kostek pochodz od ich ksztatw. Ucho rodkowe dziaa jako wzmacniacz - podnosi cinienie powietrza wpadajcego do ucha. Strzemiczko jest poczone z kolejn drgajc bon, nazwan okienkiem owalnym. Zostao ono pokazane na rycinie 5.26; rwnoway cinienie w uchu wewntrznym dziki wybrzuszaniu si bd zapadaniu jego bony. UCHO WEWNTRZNE. Okienko owalne przesya drgania do ucha wewntrznego, zawierajcego zbudowany z koci kana, zwany limakiem. limak (nazwany tak dlatego, e jego ksztat przypomina muszl) zawiera dwie podune bony, dzielce go na trzy komory wypenione pynem. Jedna z tych bon to bona podstawna, wraliwa na wywoywane przez drgania naciski pynu, ktry wypenia komory limaka. Z bon podstawna poczony jest narzd Cortiego, zawierajcy tysice wosowatych komrek receptorowych drgajcych w gr i w d w reakcji na drgania bony podstawnej (Brownell, 1992). Ten taniec" komrek receptorowych wytwarza impulsy nerwowe, przesyane nastpnie do mzgu za porednictwem trzydziestu jeden tysicy neuronw tworzcych nerw suchowy. Ta stymulacja dochodzi do kory suchowej mzgu, znajdujcej si w patach skroniowych. W korze powstaj wraenia suchowe.

Narzd Cortiego Przekrj limaka

Btona podstawna Komrki wtosowate Nerw stuchowy Okienko owalne

LOKALIZOWANIE DWIKW
Jak ustawiasz balans w twojej wiey stereofonicznej? Siadasz midzy gonikami i tak dugo manipulujesz pokrtami gonoci, a z obu stron zaczn dochodzi dwiki o tym samym nateniu. Jeeli dwik z prawej strony jest goniejszy, to wytwarzajcy go instrument spostrzegasz jako umiejscowiony z prawej strony, a nie porodku. Lokalizowanie dwiku jest podobne do balansowania gonikw stereofonicznych. Dwik syszany jako goniejszy prawem uchem jest spostrzegany jako dochodzcy z prawej strony. Dwik, ktrego rdo jest umieszczone po prawej stronie, szybciej dobiega do prawego ucha. Wskanikiem umiejscowienia rda dwiku jest wic zarwno zrnicowanie jego gonoci w obu uszach, jak i zrnicowanie szybkoci, z jak dochodzi on do nich. Zlokalizowanie rda dwiku umieszczonego dokadnie porodku obu uszu (z przodu, z tyu lub nad gow) moe jednak sprawia pewne trudnoci. Dwik dochodzi wwczas do obu uszu z tak sam szybkoci i takim samym nateniem. Co wwczas robimy? Po prostu poruszamy gow, co umoliwia wykrycie niewielkiego zrnicowania dwikw dochodzcych do lewego i prawego ucha. Jeeli po odwrceniu gowy o kilka stopni w prawo ronie natenie dwikw odbieranych uchem lewym, oznacza to, e rdo dwiku znajduje si z przodu. Oczywicie, aby zlokalizowa rdo dwiku, czsto posugujemy si te wzro-

Nerw stuchowy limak Okienko okrgte

Trbka Eustachiusza Ucho zewntrzne (kanat sfuchowy)

UCHO LUDZKIE
Ucho zewntrzne przekazuje dwiki do bfony bbenkowej. W bonie bbenkowej drgania moteczka, kowadetka i strzemiczka przewodz dwiki do ucha rodkowego. Drgania w limaku przekazuj dwik do nerwu suchowego za porednictwem btony podstawowej i narzdu Cortiego. RYCINA 5.26

kiem i ogln wiedz o wiecie. Syszc wycie silnika odrzutowego, nie musimy raczej sprawdza, czy nie dochodzi ono spod ziemi.

GUCHOTA
Ocenia si, e dwadziecia osiem milionw Amerykanw dotykaj rne zaburzenia suchu, z czego dwa miliony cierpi na cakowit guchot (Nadol, 1993). Pozbawia ich to podstawowego rda informacji o wiecie, w ktrym yj. Jednak obecnie spoeczestwo podejmuje wiele wysikw, by uatwi im kontakt ze wiatem. Na przykad niektre programy telewizyjne i filmy s nadawane ze wstawk zawierajc obraz osoby przekazujcej tre wypowiadanych sw za pomoc jzyka migowego. Cho ryzyko dotknicia guchot ronie wraz z wiekiem, wychowawcy i nauczyciele s coraz bardziej wiadomi tego, e problemy ze suchem mog si pojawia take u dzieci. S dwa gwne rodzaje guchoty - jeden wywouj zaburzenia w przekazywaniu dwikw, drugi uszkodzenia sensoryczno-neuronalne. GUCHOTA PRZEWODZENIOWA. Guchota tego rodzaju wynika z uszkodzenia ucha rodkowego - albo bony bbenkowej, albo jednej z trzech kostek przekazujcych (i wzmacniajcych) fale dwikowe z ucha zewntrznego do wewntrznego (Nadol, 1993). Ludzie dotknici t postaci guchoty maj podniesiony prg wraliwoci na dwiki o wszystkich czstotliwociach. T przypado czsto spotyka si u osb starszych, a zwalcza j mona skutecznie za pomoc aparatw suchowych zastpujcych ucho rodkowe we wzmacnianiu dwikw. GUCHOTA SENSORYCZNO-NEURONALNA. Ta posta guchoty jest zwykle skutkiem uszkodzenia ucha wewntrznego; najczciej wynika z utraty komrek wosowatych, ktre nie maj zdolnoci do regeneracji w razie uszkodzenia. Guchota sensoryczno-neuronalna moe te wynika z uszkodzenia nerwu suchowego wskutek choroby lub urazu suchu (dugotrwaej ekspozycji na bardzo gone dwiki). Ludzie cierpicy na ten rodzaj guchoty bywaj bardziej wraliwi na pewne zakresy dwikw ni na inne. Na przykad przy jednej z odmian tego zaburzenia zostaje zachowana wraliwo wycznie na dwiki o czstotliwoci fal dwikowych odpowiadajcej odgosowi wystrzau. Utrat suchu moe take powodowa dugotrwaa ekspozycja na dwiki o nateniu co najmniej 85 dB - takie jest ryzyko czstego bywania na koncertach muzyki rockowej czy obsugiwania mota pneumatycznego. Tak zwane uczucie dzwonienia w uszach, ktre czsto bywa nastpstwem naraenia na gone dwiki, prawdopodobnie oznacza uszkodzenie pewnych komrek wosowatych w uchu rodkowym. Pamitaj, e w razie naraenia na nage dwiki skutecznej ochrony dostarczaj ci palce woone do uszu. Przeprowadza si eksperymenty ze sztucznym uchem", czyli implantem umieszczanym w limaku zawierajcym mikrofon, ktry odbiera dwiki, i urzdzeniem elektronicznym przekazujcym je bezporednio do nerwu suchowego (bez porednictwa uszkodzonych komrek wosowatych). W takich wielokanaowych implantach prbuje si wykorzysta teori miejsca, aby umoliwi ludziom z uszkodzeniami suchu rozrnianie dwikw niskich i wysokich. Tego rodzaju implanty pomagaj wielu osobom z guchot sensoryczno-neuronaln, jednak nie mog przej wszystkich funkcji uszkodzonego nerwu suchowego. Podrozdzia Psychologia a rnorodno wiata" omawia sposoby, w jakie amerykaski jzyk migowy prbuje likwidowa stereotypy etniczne.

SPOSTRZEGANIE WYSOKOCI I GONOCI DWIKW

Wiemy ju, e syszenie dwikw jest moliwe dziki drganiom pewnych czci ucha i przekazywaniu informacji o nich do mzgu. W jaki jednak sposb nastpuje rnicowanie wysokoci i gonoci dwikw? Okazuje si, e spostrzeganie wysokoci i gonoci dwikw jest uzalenione od liczby pobudzanych receptorw w narzdzie Cortiego i od czstoci ich pobudzania. Dwik jest spostrzegany jako tym goniejszy, im wicej receptorw tego organu na reaguje. Jak pamitamy, wyjanienie spostrzegania barw wymagao a dwch teorii: teorii trjchromatycznej i teorii procesw przeciwstawnych. Podobnie, przynajmniej dwie teorie s niezbdne, aby wyjani, w jaki sposb spostrzegamy wysoko dwikw - to znaczy, jak spostrzegamy fale dwikowe o czstotliwoci od 20 do 20 000 Hz. S to teoria miejsca i teoria czstotliwoci. Do rozwinicia teorii miejsca przyczyni si rwnie Hermann von Helmholtz (ktry, jak pamitamy, by te wsptwrc trjchromatycznej teorii widzenia barw). Teoria miejsca gosi, e odczuwanie wysokoci dwiku jest uzalenione od tego, ktry obszar bony podstawnej reaguje na dan stymulacj. W klasycznych badaniach winek morskich i ludzkich zwok, Georg von Bekesy (1957) znalaz dowody na poparcie teorii miejsca. Stwierdzi bowiem, e neurony w rnych miejscach bony podstawnej uczynniaj si w reakcji na dwiki o rnej wysokoci. Okazuje si, e neurony receptorowe s uporzdkowane w niej na podobiestwo klawiatury fortepianu (Azar, 1996a). Im wyszy ton dwiku, tym bliej okienka owalnego le reagujce na neurony. Jednake teoria miejsca znajduje zastosowanie w wypadku dwikw o czstotliwoci przynajmniej 4000 Hz, podczas gdy ludzie s w stanie sysze dwiki o czstotliwoci nawet 20 Hz. Rnicowanie wysokoci dwikw o niszym zakresie czstotliwoci (poniej 4000 Hz) wyjania teoria czstotliwoci. Gosi ona, e spostrzeganie wysokoci dwikw zaley od dopasowania czstotliwoci impulsw nerwowych do czstotliwoci odbieranych fal dwikowych. To znaczy w reakcji na tony niskie - o czstotliwoci od dwudziestu do tysica drga na sekund - komrki wosowate bony podstawnej rozadowuj si" z t sam czstotliwoci co dochodzce do nich fale dwikowe. Jednake rozadowania" tych neuronw nie mog nastpowa czciej ni tysic razy na sekund, wobec czego teoria czstotliwoci moe wyjani spostrzeganie dwikw jedynie w zakresie od 20 do 1000 Hz, a waciwie grn granic jest tu kilkaset hercw. Trzeci teori wyjaniajc jeszcze jeden proces, dziki ktremu dochodzi do spostrzegania dwikw o czstotliwoci od kilkuset do 4 000 Hz, jest zasada salwy (Matin, Foley, 1995). W reakcji na fale dwikowe o tym zakresie czstotliwoci nastpuje naprzemienna aktywno caych grup komrek nerwowych, a nie pojedynczych neuronw (podobnie walczya niegdy piechota, kiedy to jeden szereg onierzy strzela salwami, podczas gdy drugi przyklka, by zaadowa bro). W ten sposb prawdopodobnie jest przewodzona informacja o dwikach z tego poredniego zakresu czstotliwoci. Jednak niestety nie wszyscy s w stanie sysze dwiki, a wiele osb nie syszy dwikw o pewnym zakresie czstotliwoci. Rozwamy niektre problemy ze suchem, okrelane zwykle wspln nazw - guchoty.

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

Jeszcze do niedawna osoba gucha moga wyrazi sowo Japoczyk", przykadajc may palec do zewntrznego kcika oka tak, by stao si ono nieco ukone (por. rycina 5.27). Obecnie jednak wiele osb posugujcych si amerykaskim jzykiem migowym przestao uywa tego znaku, poniewa odwouje si on do stereotypowej cechy - skonych oczu. Zamiast tego naladuj znak, jakim Japoczycy okrelaj samych siebie - przyciskaj do siebie kciuki i palce wskazujce obu doni, a nastpnie rozsuwaj je w sposb pokazany na rycinie 5.27, czyli krel w powietrzu ksztat Japonii (Senior, 1994).
ZNAK SYMBOLIZUJCY JAPONI LUB JAPOCZYKA Stary sposb Nowy sposb

Psycholingwistka Elissa Newport (1994) zauwaa, e w amerykaskim jzyku migowym stereotypy etniczne ujawniaj si zwykle w przedstawianiu jakich niepochlebnych metafor na temat osb danej rasy". Zmieniaj si take znaki wyraajce sowa Chiczyk" i Koreaczyk" - obecnie polegaj na wykonywaniu wok oka znaku stanowicego symbol litery C lub K. Znak wyraajcy sowo Afroamerykanin", ktre niegdy symbolizowano za pomoc spaszczania nosa - przez pewien czas zastpowano symbolem oznaczajcym czer (dotknicie brwi zewntrzn stron palca wskazujcego lub przecignicie nim po czole). Jednak obecnie stosowany znak symbolizujcy Afroamerykanina nadal wie si z nosem, jest wic zastpowany przez wiele osb symbolem oznaczajcym ksztat Afryki (por. rycina 5.28). Dawny znak symbolizujcy homoseksualist by obraliwym gestem polegajcym na poruszeniu nadgarstkiem w okrelony sposb. Obecnie przeliterowuje si po prostu sowa gej" lub lesbijka". Politycznie poprawne znaki jzyka migowego dotychczas rozpowszechniy si tylko wrd bardziej wyksztaconych mieszkacw miast. Zapewne z czasem bd uywane przez coraz wiksz liczb osb guchoniemych i wejd do sownika jzyka migowego. Niemniej skonno do unikania stereotypw przez osoby guchonieme - ktre same czsto padaj ofiar stereotypizowania - jest bardzo wyrana. Ci ludzie ucz si, jak nie stereotypizowa innych poprzez jzyk migowy.

ZASTANW SI
DAWNE I NOWE ZNAKI SYMBOLIZUJCE JAPONI LUB JAPOCZYKW W AMERYKASKIM JZYKU MIGOWYM
Stary znak symbolizujcy Japoczyka jest obecnie uwaany przez wiele osb za obraliwy, poniewa nawizuje do stereotypowej cechy - skonych oczu. Nowy znak symbolizuje wyspy, na ktrych Japonia jest pooona. RYCINA 5.27 Czym si rni dwiki wytwarzane przez skrzypce, altwk, wiolonczel i kontrabas? W jaki sposb mona wyjani te rnice? Czy zdarzyo ci si nie mie pewnoci, skd dochodzi jaki dwik? Co zrobie, aby zlokalizowa rdo dwiku? Czy znasz kogo, kto ma kopoty ze suchem? Co je spowodowao? W jaki sposb ta osoba radzi sobie z osabieniem lub utrat suchu?

ZMYS WCHU

EWOLUOWANIE ZNAKW SYMBOLIZUJCYCH AFROAMERYKANINA

1. W latach pidziesitych i szedziesitych XX wieku wykonywano znak Murzyn" poprzez spaszczenie nosa jednym palcem. 2. Pniej doni, uoon jak do wykonywania znaku symbolizujcego liter A, krelono koto wok twarzy, a koczono znak przyoeniem kciuka do nosa. 3. Obecnie otwart doni rysuje si przed ciaem kontury kontynentu afrykaskiego, zwykle na koniec zamykajc do.

STARE I NOWE ZNAKI SYMBOLIZUJCE AFROAMERYKANW W AMERYKASKIM JZYKU MIGOWYM

Stare znaki symbolizujce Afroamerykanina obecnie s uwaane przez wiele osb za obraliwe, poniewa odnosiy si do ksztatu nosa lub polegay na wskazywaniu go. Nowy znak symbolizuje kontury kontynentu afrykaskiego. RYCINA 5.28

stancji. Mona powiedzie, e pod wzgldem zmysu wchu jestemy nieco upoledzeni. Na przykad u psw przetwarzaniem informacji wchowej zajmuje si" obszar kory mzgowej siedmiokrotnie wikszy ni u ludzi. Psy samce wykrywaj za pomoc wchu terytorium innych psw oraz gotowo seksualn suk. Niektre psy nawet zarabiaj na ycie, wywchujc marihuan w zamknitych bagaach na przejciach granicznych czy lotniskach. A jednak wch odgrywa wan rol take w ludzkim zachowaniu. W duym stopniu przyczynia si do reagowania na zapach jedzenia (Bartoshuk, Beauchamp, 1994). Gdybymy byli pozbawieni wchu, cebula smakowaaby tak samo jak jabko! Nasz zmys wchu moe by upoledzony w porwnaniu z psami, ale i tak jestemy w stanie wykry wo jednej milionowej czci miligrama wanilii w litrze powietrza.

ch i smak s zmysami chemicznymi. W wypadku wzroku i suchu nasze receptory zmysowe odbieraj rne postaci energii fizycznej. W wypadku smaku i wchu rozpoznajemy natomiast czsteczki odczuwanej sub-

Wo jest prbk substancji odczuwanej zmysem wchu. Wonie (czyli zapachy) s wykrywane za pomoc neuronw receptorowych mieszczcych si w nabonku wchowym (olfaktorycznym), znajdujcym si w grnej czci obu nozdrzy. Neurony te zostaj pobudzone przez dochodzce do nich w postaci gazowej molekuy jakiej substancji. Za porednictwem nerwu wchowego pobudzenie wdruje" do mzgu, czyli przesya informacj o zapachach. W obszarze wchowym kory mzgowej, do ktrego dotara informacja, powstaje wraenie wchowe - w ten sposb czujemy wo substancji. Nie wiadomo, ile podstawowych rodzajw woni, czyli substancji, jestemy w stanie wykrywa zmysem wchu. Wydaje si, e te same receptory mog reagowa na wicej ni jedn wo. Do bogactwa wrae wchowych, jakich moemy dowiadczy, przyczynia si rwnie zdolno do reagowania na mieszanki rnych woni (Solomon i in., 1993). Zmys wchu szybko si adaptuje do zapachw, nawet nieprzyjemnych (Solomon i in., 1993). Przydaje si to na przykad w szatni sali gimnastycznej, natomiast moe by niebezpieczne, gdy przyzwyczajamy si do woni papierosa palonego przez inn osob. Jeden zapach moe tumi inne - na tej zasadzie dziaaj odwieacze powietrza.

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO

Czy w XXI wieku bdziemy si posugiwa szstym zmysem" seksu?

Ludzie od wiekw poszukuj magicznego napoju mitoci - przepisu na czarodziejski ptyn, ktry po wypiciu przez inn osob sprawi, e ona lub on si w nas zakocha lub uzna nas za szalenie pocigajcych. Niektrzy naukowcy twierdz, e tego rodzaju czarodziejski napj ju istnieje w postaci substancji chemicznych zwanych feromonami". Feromony s bezwonnymi substancjami chemicznymi wykrywalnymi przez ludzki organizm za pomoc szstego zmysu" - pewnego narzdu umieszczonego w nosie. Po wykryciu feromonu narzd ten przesya do podwzgrza informacj, ktra moe wpywa na ludzkie reakcje seksualne (Blakeslee, 1993). Ludzie uywaj feromonw na rne sposoby. Na przykad niemowlta dziki nim rozpoznaj wasne matki; by moe take osoby dorose reaguj na feromony, poszukujc partnera czy partnerki. U niszych zwierzt feromony stymuluj reakcje seksualne, organizuj czynnoci zwizane z gromadzeniem ywnoci, reguluj hierarchi dziobania i wysyanie dwikowych sygnaw alarmowych oraz su do znaczenia terytorium (Stroni, 1993). Wywouj te zachowania seksualne u owadw. U gryzoni ptci mskiej nastpuje osabienie popdu seksualnego, gdy ich zmys wchu jest zablokowany. Jednak wpyw feromonw na zachowania seksualne maleje w miar posuwania si w gr drabiny ewolucyjnej krlestwa zwierzt. Jeszcze przed kilku laty wikszo badaczy nie wierzya, by feromony odgryway jak rol w regulacji ludzkiego zachowania. Jednak okazao si, e ludzie rwnie maj narzd zmysowy umoliwiajcy ich wykrywanie (Bartoshuk, Beauchafnp, 1994), co od niedawna przyciga uwag badaczy. David Berliner nawet zaoy przedsibiorstwa, ktre maj wykorzysta w celach komercyjnych ludzk wraliwo na feromony. Czy w tym tysicleciu bdziemy uywali perfum i wody koloskiej o podwjnym oddziaywaniu - na zmys wchu i domniemany szsty zmys" - seksu?

ZMYS SMAKU
PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?
To prawda, e cebula i jabko maj taki sam smak. Jednak zupenie inaczej smakuj, na wywoywane przez nie bodce smakowe skadaj si bowiem ich odmienne zapachy i inne, rnice je waciwoci.

wj cocker-spaniel moe si stara dopa niedokoczon przez ciebie porcj lodw, na ktrej widok twj syjamski kot co najwyej pokrci nosem. Skd ta rnica? Psy mog odczuwa sodki smak (podobnie jak np. winie), do czego nie s jednak zdolne koty. S cztery podstawowe jakoci smakowe, czyli smaki: sodki, kwany, sony i gorzki. Jednak smak jedzenia" (czyli to, jak jedzenie smakuje) jest uzalenione nie tylko od podstawowych smakw, z ktrych si on skada. Cho jabko ma ten sam smak co cebula - to znaczy stanowi one mieszank tych samych podstawowych smakw - jednak zupenie inaczej smakuj". Bo chyba nie masz ochoty ugry - z rozkosz - soczystej, chodnej cebuli? Smak jedzenia" zaley zarwno od wydzielanych przez nie woni (substancji zapachowych), od jego konsystencji i temperatury, jak i od jego smaku (czyli mieszanki smakw podstawowych). Gdyby nie zapach, ciepa i krucha skra ze starego buta mogaby uchodzi za stek. Smaki s odczuwane za pomoc komrek smakowych - neuronalnych receptorw umieszczonych w kubkach smakowych. Masz okoo dziesiciu tysicy kubkw smakowych, wikszo jest umieszczona w pobliu krawdzi i tylnej czci jzyka. Pewna liczba kubkw smakowych znajduje si te u gry i po bokach twojej jamy ustnej, a nawet na tylnej cianie garda. Kubki smakowe wykazuj pewien stopie specjalizacji. Niektre s bardziej wraliwe na sodki smak, podczas gdy inne reaguj na wiele smakw. yjemy w rnych wiatach smakowych. Ci z nas, ktrych cechuje niska wraliwo na sodki smak, mog potrzebowa nawet dwukrotnie wicej cukru, by osadza jedzenie, ni osoby o podwyszonej wraliwoci na ten rodzaj smaku. Osoby, ktre twierdz, e bardzo lubi gorzkie pokarmy, mog w rzeczywistoci cechowa si obnieniem wraliwoci na ten rodzaj smaku. Zrnicowana wraliwo na poszczeglne smaki zdaje si w duym stopniu uwarunkowana genetycznie. Jedzc gorce pokarmy i parzc jzyk, zabijasz setki komrek smakowych. Jednak nie przejmuj si tym - komrki smakowe s krlikami wiata receptorw zmysowych - odtwarzaj si wystarczajco szybko, abymy w cigu tygodnia mogli mie ich zupenie nowy zestaw.

Cho starsze osoby czsto skar si na to, e jedzenie jest niesmaczne" albo nie ma smaku", w rzeczywistoci dolega im obnienie wraliwoci zmysu wchu. Poniewa smak jedzenia" (tzn. uznawanie poywienia za smaczne") jest uzaleniony i od jego smaku - czyli mieszaniny smakw podstawowych i od jego woni czy aromatu, starsze osoby trac doznania smakowe. A poniewa te doznania s tym, co motywuje do jedzenia, ludziom starszym moe grozi niedoywienie. W zwizku z tym zagroeniem czsto zaleca si im, aby mocniej przyprawiali potrawy, co spowoduje, e znowu poczuj smak jedzenia", czyli uznaj je za smaczne".

ZMYSY SKORY

kra odrnia wiele rodzajw wrae - dotyk, nacisk, ciepo, zimno i bl (por. rycina 5.29). Mamy odrbne receptory zmysowe dla nacisku, temperatury i blu, cho pewne zakoczenia nerwowe mog odbiera wicej ni jeden rodzaj stymulacji

DOTYK I NACISK
Kiedy dotyka si skry, nastpuje pobudzenie receptorw zmysowych umieszczonych wok korzeni wosw. Czasami, by poczu", jakie kto ma wosy, mamy ochot przesun po nich do. Wanie - przesun - a nie trzyma do na wo-

ZMYSY
To, czy jedzenie nam smakuje, jest uzalenione nie tylko od jego smaku (mieszanki czterech smakw podstawowych), ale take od zapachu, konsystencji i temperatury.

sach bez ruchu, poniewa przy utrzymywaniu rki bez ruchu wraenia dotykowe zanikaj. Aktywne dotykanie" umoliwia nie tylko uzyskanie informacji dotykowych, ale take informacji o nacisku i temperaturze oraz informacji zwrotnych od naszych mini zaangaowanych w ruch doni. Inny rodzaj struktur zawartych w naszej skrze jest wraliwy na zmiany nacisku. W sumie nasze ciao zawiera okoo p miliona receptorw dotyku i nacisku rozsianych z rn gstoci po caej powierzchni skry. Zrnicowan wraliwo rnych obszarw ciaa na dotyk i nacisk bada si za pomoc pomiarw progu rnicowania punktw nacisku. Osob z zasonitymi oczami dotyka si w dwch rnych punktach skry, badajc, jak odlege od siebie musz by te punkty, aby odczua ona dwa dotknicia, a nie jedno. W ten sposb wykazano, e opuszki palcw, wargi, nos i policzki s nieporwnanie wraliwsze od ramion i ng. W tych pierwszych obszarach ciaa nawet bardzo blisko siebie pooone dwa punkty nacisku s odczuwane jako dwa odrbne punkty, podczas gdy na rkach i ramionach takie punkty odczuwa si jako jeden punkt. Zrnicowana wraliwo na dotyk ma przyczyny co najmniej dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, zakoczenia nerwowe s znacznie gciej rozsiane w opuszkach palcw i twarzy ni w innych czciach ciaa. Po drugie, za odbir stymulacji z wraliwszych czci ciaa jest odpowiedzialna wiksza cz kory czuciowej mzgu.

Odczuwanie nacisku, podobnie jak odczuwanie dotyku, ulega szybkiej adaptacji. Kiedy po licznych zabiegach strategicznych" uda ci si w kocu pooy do na rce czy nodze nowego partnera lub nowej partnerki, moesz odkry ku swemu zaskoczeniu - e nie jest to tak przyjemne, jak oczekiwae (winowajc" jest jednak bezruch, nie partner lub partnerka!).

TEMPERATURA
Receptorami temperatury s neurony znajdujce si tu pod skr. Gdy temperatura skry wzrasta, wyadowuj si neurony wraliwe na ciepo, gdy spada neurony wraliwe na zimno. Pewn rol odgrywaj take zmiany stanu mini wywoane zmianami temperatury (Schiffman, 1990). Wraenia dotyczce temperatury s wzgldne. Przy normalnej temperaturze wasnego ciaa moemy spostrzega skr innej osoby jako ciep. Jednak kiedy mamy podwyszon temperatur, cudza skra moe si nam wyda chodna. Wy-

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO Wraenia, spostrzeganie i rzeczywisto wirtualna

Zobaczy znaczy uwierzy", gosi powiedzenie. Jednak czy zawsze moemy wierzy w to, co widzimy lub odczuwamy innymi zmysami? Jak przekonamy si w rozdziale szesnastym, psychologowie posuguj si obecnie tworzonymi przez komputer obrazami, by pomc ludziom w przezwycieniu fobii, takich jak lk przed wysokoci. Ogldajc tego rodzaju obrazy, ludzie spostrzegaj samych siebie jako znajdujcych si coraz wyej, cho w rzeczywistoci siedz przez cay czas na tym samym fotelu. Poniewa te obrazy nie s rzeczywiste, tylko tworzy je komputer, nazywa si je rzeczywistoci wirtualn" - czyli rzeczywistoci potencjaln" (mogc zaistnie", teoretycznie moliw"). Take dzieci i modzie wykorzystuj wirtualn rzeczywisto podczas grania w gry komputerowe - czsto uywajc specjalnych okularw i hemw pomagajcych potgowa wraenie uczestnictwa w tworzonym przez komputer ^wiecie". CYBERSEKS. Rozwamy teraz to, co niektrzy futuryci nazywaj cyberseksem czy te seksem wirtualnym". Osoba zainteresowana takim dowiadczeniem nakada suchawki, okulary umoliwiajce widzenie trjwymiarowe i kombinezon z minidetektorami ledzcymi jej ruchy oraz z mikrostymulatorami skry. Detektory i stymulatory s podczone do komputera zapisujcego reakcje tej osoby i symulujcego wraenia, e jest ona dotykana przez wirtualny jedwab, wirtualn wen czy wirtualn skr. Infostrada umoliwia kontakt z innym czowiekiem - take bdcym w sieci- ubranym w podobne wyposaenie bd te'z programem komputerowym odgrywajcym jedynie rol takiej osoby. Jakie bd psychologiczne implikacje takiego seksu wirtualnego"? Czy moliwo elektronicznego" odczuwania wrae gwiazdy filmowej spowoduje, e nasze Ja i nasze poczucie godnoci ponios uszczerbek? Czy moliwo zaspokajania naszych pragnie w wybranej przez nas chwili przez pocigajc internetow" osob lub program, ktry byby skupiony wycznie na zapewnieniu nam przyjemnych dozna, spowoduje spadek wraliwoci na potrzeby naszych rzeczywistych partnerw? Czy seks wirtualny pozwoli na zaspokajanie potrzeb tych osb, ktre w normalnej" rzeczywistoci pozostaj niezaspokojone? A moe ludzie zaczn wole seks wirtualny od rzeczywistego? Gdyby tak byo, co by si stao z rodzin? A co z dziemi? Czy zdrada w wirtualnej rzeczywistoci bdzie moga si sta powodem do rozwodu? Co przyniesie nam trzecie tysiclecie? Wszystkie twoje przypuszczenia zdaj si rwnie prawdopodobne jak moje.

Narzd Ruffiniego (mechanoreceptor)

Zwj mieszka wtosowego Swobodne zakoczenia nerwowe (bl) Wtos Pytki Merkela (lekki dotyk) Ciatko Meissnera (dotyk)

Ciatko Paciniego

SKORA-ZOONY NARZD ZMYSOWY

Nasza skra jest bardziej zoona niby si nam wydawao. Skada si z kilku warstw i rnego rodzaju receptorw. RYCINA 5.29

W jaki sposb odczuwamy bl i ulg

chodzc z klimatyzowanego pomieszczenia do skpanego w lipcowym socu ogrodu, czujemy pocztkowo wielki upal. To odczucie moe z czasem zanika (cho moe nam te nadal by nieprzyjemnie z powodu podwyszonej wilgotnoci powietrza). Podobnie, wskakujc do basenu, moemy pocztkowo odczuwa wod jako zimn czy chodn, poniewa jej temperatura jest nisza od temperatury naszego ciaa, a jednak po upywie pewnego czasu woda w basenie majca okoo 18-20C wyda si nam zupenie ciepa. Moemy wic straszy jej temperatur tych, ktrzy zamierzaj do niej wskoczy - oczywicie po to, aby ich zniechci, w obawie, eby w basenie nie byo zbyt toczno.

B L E FANTOMOWE. Jednym z fascynujcych zjawisk psychologicznych s ble fantomowe - odczuwanie przez ludzi blu w amputowanych, a wic utraconych koczynach (Sherman, 1997). Prawie 75% weteranw wojennych, ktrym amputowano koczyny, mwi lekarzom o odczuwaniu blu w utraconej (czy fantomowej", od angielskiego phantom - zudny, stanowicy zudzenie, przywidzenie) koczynie (Kimble, 1992). W takich przypadkach rzeczywisty bl pojawia si pomimo braku (w danym czasie) uszkodzenia tkanek. Czasami odczuwanie blw fantomowych wie si podranieniem kocwek nerww w kikucie brakujcej koczyny, jednake lokalne znieczulenie nie zawsze przynosi pacjentowi ulg. Wydaje si wobec tego, e bl fantomowy musi si wiza z aktywnoci obwodw neuronalnych, ktre przechowuj w mzgu pami o utraconej koczynie (Melzack, 1997). TEORIA WRT. Czasami bl palca mija po jego potarciu czy podrapaniu. Dlaczego wystarczaj tak proste zabiegi? Odpowiada na to pytanie teoria wrt, sformuowana przez Melzacka (1980). Gosi ona, e ukad nerwowy jest w stanie przetwarza w okrelonym czasie tylko ograniczon ilo stymulacji. Pocieranie czy drapanie sprawiajcego bl palca prowadzi do wysyania do mzgu komunikatw, ktre w pewnym sensie rywalizuj o dostp do przetwarzajcych je neuronw. Utrudnia to docieranie do mzgu niektrych innych komunikatw. Ten mechanizm moe dziaa na zasadzie zatrzanicia wrt w rdzeniu krgowym dla pewnych informacji. To tak jakby przeciy lini telefoniczn - wskutek tego niektre sygnay nie mog si przez ni przedrze. AKUPUNKTURA. Przed tysicami lat Chiczycy rozpoczli sporzdzanie mapy ciaa ukazujcej, w ktrym miejscu mona dokona nakucia, aby stumi bl odczuwany w jakim innym miejscu ciaa. Do niedawna akupunktura bya niemale zupenie nieznana na Zachodzie, cho w XIX wieku spora cz Chin pozostawaa pod okupacj zachodnich mocarstw. Jednak w latach siedemdziesitych XX wieku pewien dziennikarz pisujcy w New York Times", James Reston, przeszed w Chinach operacj wyrostka robaczkowego, podczas ktrej akupunktura bya stosowana jako gwny rodek przeciwblowy. Dziki niemu wielu ludzi dowiedziao si, e metoda ta skutecznie umierza bl. Z kolei dziennikarz telewizyjny Bili Moyers (1993) informowa o stosowaniu akupunktury w Chinach, opisujc midzy innymi przypadek operacji usunicia guza mzgu u pewnej pacjentki, ktrej podano jedynie agodny rodek uspokajajcy, niewielk dawk narkotyku oraz zastosowano nakucia szecioma igami umieszczonymi na czole, ydkach i kostkach. Sama operacja i uycie komputerowej tomografii osiowej zostay wykonane zgodnie ze standardami obowizujcymi w tym czasie w medycynie zachodniej. Niektre efekty akupunktury mog si wiza z wydzielaniem endorfin (Richardson, Vincent, 1986). Wiadomo, e lek znany w Stanach Zjednoczonych pod nazw naloxone znosi przeciwblowe dziaanie morfiny. Okazuje si, e specyfik ten znosi rwnie przeciwblowe dziaanie akupunktury (Kimble, 1992). Pozwala to wnioskowa, e przeciwblowa rola tej techniki wie si z poziomem wydzielanych przez organizm endorfin. E F E K T PLACEBO. Niektrzy naukowcy przypisuj skuteczno akupunktury tak zwanemu zjawisku placebo, ktre w tym wypadku polegaoby na uzyskaniu pozytywnego rezultatu nie dlatego, e dany zabieg jest rzeczywicie skuteczny, ale z powodu oczekiwania przez pacjenta, i przyniesie mu ulg. Naukowcy ci spekuluj, e pozytywne nastawienie pacjenta moe powodowa wzrost poziomu endorfin wydzielanych przez organizm.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e wiele osb po amputacji odczuwa bl w koczynie, ktrej zostay pozbawione. Ten bl, jak si zdaje, jest wynikiem aktywnoci obwodw neuronalnych zachowujcych pami o utraconej koczynie. To prawda, e pocieranie lub drapanie skaleczonego, sprawiajcego bl palca czsto przynosi ulg. Takie czynnoci mog zala" ukad nerwowy informacjami niedopuszczajcymi do mzgu informacji o blu.

BOL: NIECHCIANY KOMUNIKAT

Migreny, bl plecw czy bl zbw - to tylko kilka rodzajw blu, ktre od czasu do czasu przydarzaj si kademu z nas. Niektrzy maj te nieszczcie dowiadcza atakw blu zwizanych z reumatyzmem, zaburzeniami trawienia, nowotworem czy odniesionymi ranami. Bl oznacza, e z naszym ciaem dzieje si co niedobrego. Zdolno do jego odczuwania ma wic dodatnie znaczenie adaptacyjne - bl informuje, e co trzeba zrobi z tym niewaciwym stanem ciaa. Jednake przewleky bl, utrzymujcy si po ustpieniu choroby czy zagojeniu rany, moe obnia nasz ywotno i utrudnia odczuwanie radoci z ycia oraz doznawanie przyjemnoci (Karoly, Ruehlman, 1996). Bl powstaje w miejscu kontaktu z czynnikiem, ktry go wywoa, na przykad w paluchu, ktrym uderzamy niechccy w krawnik (por. rycina 5.30). Wydzielanie si pewnych substancji chemicznych, jak prostaglandyna i bradykinina oraz substancja P (od angielskiego pain - bl), inicjuje proces wysyania do mzgu komunikatu o blu. Wydzielanie si prostaglandyny uatwia przesyanie komunikatu o blu do mzgu, a take pobudza krenie krwi w uraonym miejscu, powodujce jego zaczerwienienie si i wzrost temperatury, nazywane potocznie zapaleniem". Zapalenie przyciga biae ciaka krwi, zwalczajce zarazki. Dziaanie rodkw przeciwblowych, jak aspiryna czy ibuprofen, polega na hamowaniu wydzielania prostaglandyny. Informacja o blu jest przekazywana z rdzenia krgowego do wzgrza, a nastpnie do kory mzgowej, dziki czemu uwiadamiamy sobie lokalizacj i natenie szkody.

ODCZUWANIE BLU
Bl powstaje w miejscu kontaktu z czynnikiem, ktry go wywotat. Przesyanie informacji na temat blu do mzgu jest inicjowane wydzielaniem si prostaglandyny, bradykininy i substancji P. RYCINA 5.30

Psychologia a ycie codzienne

RADZENIE SOBIE Z BLEM
Zwalczanie blu, tego odwiecznego wroga czowieka, jest jednym z tradycyjnych problemw, ktrymi zajmuje si medycyna. Podstawowe leczenie polega na podawaniu rodkw chemicznych, czyli lekw przeciwblowych, jednake arsena broni uywanej do walki z blem znacznie si powikszy, midzy innymi dziki psychologii (Flor i in., 1992; Ross, Berger, 1996). DOKADNA INFORMACJA. Paradoks, ktry wynika z bada nad blem, polega na tym, e czsto w jego zwalczaniu pomaga dokadne poinformowanie pacjenta na temat jego stanu (Jacox i in., 1994; Ross, Berger, 1996). Wikszo ludzi cierpicych z powodu blu stara si nie myle o jego przyczynach, przynajmniej w pocztkowej fazie choroby (Moyers, 1993). Rwnie lekarze dosy czsto zapominaj o tym, e ich pacjent bardzo potrzebuje kontaktu z nimi. Koncentruj si na ustaleniu przyczyn blu (postawieniu diagnozy) i jego zwalczaniu, bardzo rzadko rozmawiaj z pacjentem o znaczeniu odczuwanego przeze blu i o tym, czego si moe spodziewa w najbliszej przyszoci. Jednake w razie koniecznoci zastosowania nieprzyjemnych metod leczenia, na przykad przy chemoterapii w wypadku nowotworu, pacjentom moe pomc w znoszeniu blu wiedza na temat szczegw leczenia, w tym informacje dotyczce natenia i czasu trwania zwizanego z nim blu (Ludwick-Rosenthal, Neufeld, 1993). Znajomo procedur medycznych pomaga ludziom zmniejszy przeywany stres dziki wzrostowi poczucia kontroli nad sytuacj. Jednake z drugiej strony niektre osoby nie chc niczego wiedzie na temat bolesnych zabiegw medycznych, przyjmujc postaw: Zrbcie, co trzeba, bylebym mia to szybko za sob". Tote najbardziej wskazane wydaje si sprawdzanie, jak si ma podawana pacjentowi liczba informacji do liczby przeze podanej (Ludwick-Rosenthal, Neufeld, 1993). w znoszeniu blu odwrcenie ode uwagi (Jensen, Karoly, 1991; Keefe i in., 1992). Psychologowie czsto wic doradzaj pacjentom radzenie sobie z blem przez posugiwanie si dystrakcj (odwracaniem uwagi) lub fantazjowaniem. Jeeli na przykad mamy zranion nog i siedzimy w poczekalni, czekajc na przyjcie przez lekarza, moemy odwrci uwag od wasnego blu, prbujc j skupi na jakich szczegach otoczenia. Moemy liczy kafle na pododze albo rozmyla nad tym, jak dobrze (lub le!) jest ubrana pielgniarka czy te inni nieszcznicy siedzcy obok nas przed gabinetem chirurga. Dzieciom cierpicym w wyniku chemioterapii pomc mog midzy innymi gry komputerowe (Kolko, Rickard-Figueora, 1985; Redd i in., 1987). Dziecko, ktre zatopio si w rozgrywanej na ekranie walce z potworami, atwiej bdzie znosi wasne dolegliwoci zwizane z otrzymywaniem zastrzykw wywoujcych mdoci. Inne metody odwracania uwagi dziecka to czesanie jego wosw albo zachcanie go do gry na piszczace (Adler, 1990). HIPNOZA. W roku 1842 londyski lekarz W. S. Ward dokona amputacji nogi u pacjenta, ktremu zaaplikowa raczej niecodzienny rodek znieczulajcy - hipnoz. w pacjent, jak stwierdzono, nie odczuwa blu. Kilka lat pniej na kierowanym przez tego lekarza oddziale szpitalnym systematycznie stosowano hipnoz jako rodek znieczulajcy. Wspczenie hipnoza jest czsto wykorzystywana do osabiania blw przewlekych (Flor i in., 1992; Patterson, Ptacek, 1997), stosuje si j ponadto przy zabiegach dentystycznych, porodach, a nawet niektrych zabiegach chirurgicznych. Hipnotyzer zwykle sugeruje pacjentowi, e ten niczego nie odczuwa albo e bl jest niewielki i odczuwany jakby z oddali. Hipnoza moe take wspomaga dziaanie fantazjowania i innych postaci dystrakcji. Hipnotyzer moe, na przykad, poleca pacjentowi, by wyobrazi sobie, e si relaksuje, lec na ciepym piasku podzwrotnikowej play. ZWROTNE. Bl zwykle powoduje wzrost napicia mini. Takie napicie jest samo w sobie nieprzyjemne, pobudza wspczuln cz autonomicznego ukadu nerwowego i skupia nasz uwag na odczuwanym blu. Tego rodzaju zjawiskom czsto skutecznie przeciwdziaa relaksacja (Ross, Berger, 1996). Niektre z psychologicznych metod relaksacyjnych koncentruj si na rozlunianiu okrelonych partii mini. Inne polegaj na wiczeniach oddechu; w jeszcze innych wykorzystuje si relaksujce wyobraenia, odwracajce uwag od blu i pogbiajce stan zrelaksowania. W uczeniu si rozluniania okrelonych grup mini moe te pomaga wykorzystywanie biologicznego sprzenia zwrotnego. Trening relaksacyjny w poczeniu ze sprzeniem zwrotnym zdaje si co najmniej rwnie skuteczny jak wikszo lekw farmakologicznych uywanych do zwalczania przewlekego blu plecw czy szczki (Flor, Birbaumer, 1993). Irracjonalne przekonania pacjenta mog powodowa nasilenie blu (Ukestad, Wittrock, 1996). Na przykad bl si zwiksza, gdy mwimy sobie, e jest nie do zniesienia i e nigdy si nie skoczy (Keefe i in., 1992). Niektrzy ludzie czuj si wrcz zobowizani do skupiania si na sprawach wywoujcych cierpienie i nie chc od nich odwraca uwagi. W takich wypadkach do skuteczne mog si okaza poznawcze metody zwalczania irracjonalnych przekona (Jensen i in., 1994). INNE METODY. Bl jest rdem stresu, a psychologowie odkryli wiele czynnikw, ktre - jak si zdaje mog zagodzi jego oddziaywanie. Jednym z nich jest poczucie osobistego zaangaowania. Jeeli musimy si podda nieprzyjemnemu czy bolesnemu zabiegowi, to w jego znoszeniu moe nam dopomc wiadomo, e to my sami, osobicie, zdecydowalimy o poddaniu si mu i e nie jestemy tylko biernymi, bezradnymi ofiarami. W ten sposb moemy odzyska pewne poczucie kontroli nad sytuacj, a ono podwysza zdolno do radzenia sobie z blem (Jensen, Karoly, 1991). W zwalczaniu blu pomaga take wsparcie spoeczne. Dobroczynne skutki posiadania przyjaci i odwiedzania przyjaci, ktrzy le si czuj - udowodnia zarwno psychologia potoczna, jak i dane z bada naukowych. Nie zapominajmy take o teorii wrt. Gdy poczujemy bl w paluchu, pocierajmy wszystkie palce u nogi. Jeli za poczujemy bl w ydce, moemy sprbowa pociera ca nog. Ludzie wok nas mog by zdumieni tym, co robimy - my jednak powinnimy si tym nie przejmowa, pamitajc, e komunikat o blu mona zaguszy" innymi przekazami, tak aby ten pierwszy nie zdoa dotrze do mzgu.

RADZENIE SOBIE Z IRRACJONALNYMI PRZEKONANIAMI.

KINESTEZJA

TRENING RELAKSACYJNY I BIOLOGICZNE SPRZENIE

DYSTRAKCJA I FANTAZJA. Wielu ludziom pomaga

rbmy pewien prosty eksperyment. Zamknij oczy, a nastpnie dotknij palcem czubek nosa. Nawet jeli nie trafie, to jestem pewien, e bye bardzo blisko celu. Jednak jak ci si udao tego dokona? Nie widziae przecie ruchw swojej rki ani nie syszae jej ruchu w powietrzu. O ruchach i pooeniu naszego ciaa informuje nas zmys kinestetyczny. Termin wywodzi si z dwch greckich sw: kinesis, oznaczajcego ruch", oraz aisthesis, oznaczajcego spostrzeganie". Kinestezja polega na przekazywaniu do mzgu informacji z narzdw zmysowych rozmieszczonych w stawach, cignach i miniach. Jeste w stanie przyoy palec do wasnego nosa wanie dziki temu zmysowi. Jeeli napinasz biceps, to odczucie napicia i twardoci rwnie zawdziczasz zmysowi kinestetycznemu. Wyobramy sobie, e wybralimy si na spacer bez tego zmysu. Musielibymy wwczas ledzi kady ruch naszych ng, aby si upewni, e s wystarczajco podniesione, by pokona krawnik. A gdybymy sprbowali przeprowadzi nasz

Najwaniejsze zagadnienia
ZMYS

Zmysiy
NARZDY ZMYSW

CO JEST ODCZUWANE

Wzrok

wiato widzialne (cz widma promieniowania elektromagnetycznego; rnym kolorom odpowiadaj fale elektromagnetyczne rnej dugoci) Zmiany w cinieniu powietrza (lub w innym orodku, np. wodzie) wynikajce z drga, nazywanych falami dwikowymi Czsteczki substancji chemicznych Czsteczki substancji chemicznych Dotykanie lub naciskanie powierzchni ciaa Skurcze mini

Oczy

Fotoreceptory siatkwki (prciki - wraliwe na natenie wiata, czopki - wraliwe na barw)

Such

Uszy

KINESTEZJA
Gimnastycy otrzymuj informacje o pozycji i ruchach wasnego ciaa dziki zmysowi kinestetycznemu. Informacje docieraj do mzgu z receptorw rozmieszczonych w stawach, cignach i miniach: pozwalaj im regulowa ruchy ciaa bez patrzenia na nie.

Komrki wosowate" narzdu Cortiego umieszczone w bonie podstawowej limaka, znajdujcego si w uchu wewntrznym Neurony receptorowe umieszczone w bonie wchowej (olfaktorycznej) w kadym z nozdrzy Komrki smakowe umieszczone w kubkach smakowych na jzyku Zakoczenia nerwowe umieszczone w skrze, midzy innym w mieszkach wosowych Komrki receptorowe w stawach, cignach i miniach Komrki receptorowe w uszach

Wch Smak Dotyk, nacisk Kinestetyka

Nos Jzyk Skra Narzdy zmysowe w stawach, cignach i miniach Narzdy zmysowe w uszach (szczeglnie w kanaach pkolistych)

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e mamy specjalny zmys pozwalajcy nam utrzymywa rwnowag. Pozwalaj nam tego dokona receptory umieszczone w kanaach pkolistych w uchu. Jednak znacznie wicej trzeba dla utrzymywania rwnowagi duchowej.

wczeniejszy eksperyment bez tego zmysu, zorientowalibymy si, e palec dotar do nosa dopiero po odczuciu jego dotyku w tym wanie miejscu - bez sprzenia zwrotnego z wasnych mini musielibymy wykona wiele prb, zanim ta sztuczka by si nam udaa. A moe jeszcze jeden eksperyment? Zamknij ponownie oczy i napnij biceps prawego ramienia. Czy moesz odczu ten misie bez patrzenia na lub dotykania go drug rk? Oczywicie, e moesz. Zmys kinestetyczny dostarcza take informacji o skurczach naszych mini.

Zmys rwnowagi

Ruchy i pozycja ciaa w odniesieniu do siy grawitacji

ZMYS RWNOWAGI: UTRZYMYWANIE SI W POZYCJI PIONOWEJ

SPOSTRZEGANIE POZAZMYSOWE

mys rwnowagi informuje nas, czy zachowujemy rwnowag (fizyczn, nie duchow). Receptory tego zmysu s umieszczone w kanaach pkolistych (por. rycina 5.26) i innych obszarach uszu. Kontroluj one pozycj i ruchy naszego ciaa w stosunku do siy grawitacji. Ostrzegaj nas przed upadkiem, dziki nim orientujemy si te w szybkoci ruchu naszego ciaa w startujcym samolocie czy nagle przyspieszajcym samochodzie.

ZASTANW SIC
Czy zdawao ci si kiedy podczas przezibienia lub ataku alergii, e jedzenie stracio smak? Dlaczego poywienie przestao ci smakowa? Dlaczego starsi ludzie niekiedy bardzo mocno przyprawiaj jedzenie? Dlaczego napj o temperaturze 20C moe ci ochadza lub ogrzewa w zalenoci od pogody? Czy pocieranie lub drapania skry w miejscu, w ktrym odczuwae bl, przynioso ci ulg? Jak to mona wyjani?

yobramy sobie, jakie bogactwa moglibymy zgromadzi, majc zdolno przewidywania przyszoci. Na przykad grajc na giedzie - gdybymy znali przysze ceny akcji, a zatem wiedzieli, ktre trzeba sprzeda, a ktre kupi. Albo wiedzc, na ktrego konia warto postawi na wycigach. Albo wykorzystujc t umiejtno do zaznaczenia waciwych szeciu liczb na kuponie totolotka. Albo zastanwmy si, jak potg moglibymy osign dziki zdolnoci do psychokinezy, czyli poruszania obiektami za pomoc siy wasnego umysu. Przewidywanie przyszoci i psychokineza to dwa zjawiska zwizane z tak zwanym spostrzeganiem pozazmysowym czy te psi (czytaj to jak greck liter W). Spostrzeganie pozazmysowe z definicji odnosi si do spostrzegania obiektw i zdarze w inny sposb ni za porednictwem narzdw zmysw. Komunikacja psi polega na przesyaniu informacji za pomoc jakich niezwykych sposobw i bez udziau zwyczajnych narzdw zmysw omawianych w tym rozdziale. Jeszcze inne zjawiska zaliczane do dziedziny spostrzegania pozazmysowego to telepatia, czyli bezporednie przesyanie myli lub idei z jednego umysu do drugiego, oraz jasnowidzenie, czyli dostrzeganie obiektw, ktre nie stymuluj adnego z poprzednio omawianych zmysw (np. widzenie", jaka bdzie nastpna karta w lecej na stole talii, cho jeszcze jest ona odwrcona grzbietem do gry). Wielu psychologw nie sdzi, by spostrzeganie pozazmysowe byo dziedzin godn prowadzenia bada naukowych. Nauka zajmuje si bowiem badaniem zja-

KARTY ZENERA
Karty te s uywane w badaniach nad spostrzeganiem pozazmysowym i jasnowidzeniem. Badani s proszeni o wskazanie, ktra z kolejnych kart zostanie odkryta. RYCINA 5.31

wisk naturalnych, podczas gdy spostrzeganie pozazmysowe ma wyrany posmak nadnaturalnoci czy wrcz okultyzmu (nauk tajemnych). Kojarzy si z rnymi sztuczkami magicznymi i oszukiwaniem (nabijaniem w butelk", nabieraniem") publicznoci. Inni psychologowie nie widz jednak niczego niewaciwego w samym badaniu tego rodzaju zjawisk. Dla tych drugich problemem nie jest charakter spostrzegania pozazmysowego, lecz to, czy mona empirycznie wykaza jego istnienie. Zapewne najbardziej znane i powaane badania z tej dziedziny przeprowadzi nieyjcy ju Joseph Banks Rhine z Duke University. Bada on spostrzeganie pozazmysowe przez kilka dekad, poczynajc od pnych lat dwudziestych XX wieku. W typowym badaniu Rhine uywa pliku zoonego z 25 kart Zenera, zawierajcych po pi egzemplarzy symboli przedstawionych na rycinie 5.31. Przypadkowe poprawne odgadnicie, ktra karta bdzie nastpna, jest moliwe rednio dwadziecia razy na sto prb. Rhine wykry, e w wypadku niektrych osb liczba trafnych przewidywa znacznie przekraczaa ten poziom, co doprowadzio go do sformuowania wniosku, e ludzie ci mog mie umiejtnoci spostrzegania pozazmysowego. Obecnie najczciej stosowan metod badania spostrzegania pozazmysowego jest tak zwany eksperyment Ganzfeld. W metodzie tej jedna z osb badanych wystpuje w roli nadawcy, a druga - odbiorcy. Nadawca przyglda si jakiemu bodcowi losowo wybranemu przez badacza (np. zdjciu) i stara si moc umysu" przekaza znajdujcemu si w innym pomieszczeniu odbiorcy (ktry ma zasonite oczy i uszy) informacj na temat tego bodca. Nastpnie badacz pyta odbiorc, eksponujc mu cztery rne bodce, ktry z nich zosta do niego wysany przez nadawc. Prawdopodobiestwo, e odbiorca wskae waciwy bodziec wynosi 1:4, czyli jest prawdopodobne udzielenie prawidowej odpowiedzi w 25% przypadkw odgadywania, ktry bodziec zosta przesany" przez nadawc (jedno trafienie" na cztery prby mona wic uzna za przypadkowe). Jednake analiza 28 bada, w ktrych wykorzystano eksperyment Ganzfelda, wykazaa, e odbiorcy identyfikuj nadawany" bodziec poprawnie a w 38% przypadkw (Honorton, 1985), a wic na poziomie znacznie przekraczajcym rozkad losowy (jedno trafienie" na 2,6 prby). Podobne wyniki przyniosa seria nastpnych jedenastu bada Honortona i jego wsppracownikw (Bem, Honorton, 1994; Honorton i in., 1990). Oglnie rzecz biorc, s jednak powody, aby odnosi si ze sceptycyzmem do zjawiska spostrzegania pozazmysowego. Jeden z problemw to tak zwane badania do szuflady. Tak jak zapominamy swj przeczytany w gazecie horoskop, ktry si nie sprawdzi (jako niewany"), tak badacze spostrzegania pozazmysowego maj mniejsz skonno do publikowania bada, ktre nie wyszy" (nie mwic ju o tym, e badania, ktre nie wyszy", zawsze trudno jest opublikowa). Dlatego te jest bardziej prawdopodobne, e zostan opublikowane niezwyke wyniki (np. e kto odgadywa przesyane mu sygnay na poziomie znacznie przekraczajcym trafienia przypadkowe) ni wyniki zwyczajne (e trafia na

poziomie przypadku). Innymi sowy, jeeli bdziesz rzuca monet bez koca, to w kocu trafi ci si dziesi reszek pod rzd. Prawdopodobiestwo uzyskania takiego wyniku jest niewielkie, ale jeeli w kocu opublikujesz ten wynik, nie wspominajc o tygodniach niepowodze, to moesz sprawi wraenie osoby o niezwykych zdolnociach do wyrzucania reszek (a nawet moesz w to uwierzy!). Ponadto powtarzanie wynikw z zakresu spostrzegania pozazmysowego okazao si nieatwym zadaniem. Hyman (1994) przyznaje, e badania Honortona i wsppracownikw nale do najlepiej przeprowadzonych jak dotd eksperymentw w tej dziedzinie. Zauwaa jednak, e wyniki te powinny zosta powtrzone przez jaki inny zesp badaczy, jeeli mielibymy w nie uwierzy. Zdarza si, e osoby wykazujce nadzwyczajne zdolnoci do spostrzegania pozazmysowego w eksperymencie jednego badacza, okazuj si cakiem przecitne" w badaniu przeprowadzonym przez innego eksperymentatora. Podsumujmy to zatem silniejszym sformuowaniem: we wszystkich tych badaniach nie znaleziono ani jednej osoby, ktra ujawniaaby szczeglne zdolnoci zwizane ze spostrzeganiem pozazmysowym w kolejnych badaniach prowadzonych przez jednego badacza i w eksperymentach przeprowadzanych przez rne osoby. Nauka nie wykrya wic w systematycznych i dobrze kontrolowanych z uwagi na rne bdy badaniach ani jednej osoby obdarzonej niezwykymi zdolnociami. Z tych i innych wzgldw wikszo psychologw nie uwaa za wiarygodne bada nad spostrzeganiem pozazmysowym. Jak dotd, psychologowie wol bada spostrzeganie zmysowe. Czyme zreszt byoby ycie bez choby odrobiny zmysowoci?

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e niektrzy ludzie potrafi czyta w umysach innych. Moemy, oczywicie, trafnie odczytywa uczucia nawet nieznanych sobie osb i poprawnie interpretowa znaczenie ich umiechu lub marszczenia brwi. Nie wykazano jednak, by ktokolwiek mia zdolno czytania cudzych myli.

PODSUMOWANIE
1. Co to s wraenia i spostrzeganie? Wraenia s wynikiem mechanicznych procesw stymulowania receptorw zmysowych (stanowicych rodzaj neuronw) i przesyfania informacji o odebranej stymulacji do orodkowego ukadu nerwowego. Spostrzeganie natomiast nie ma charakteru mechanicznego. Stanowi ono proces, w ktrym nastpuje aktywne zorganizowanie wrae w reprezentacj wiata zewntrznego, wyraa wptywy uczenia si i oczekiwa. 2. Co to s progi absolutne i progi rnicy? Prg absolutny jakiego bodca, na przyktad wiatta, to jego minimalne natenie, ktre czowiek moe wykry zmystami. Minimalne zrnicowanie dwch bodcw niezbdne do ich rozrnienia to prg rnicy. Progi rnicy dla poszczeglnych zmysw wyraa si wartociami zwanymi statymi Webera. 3. Co to jest teoria detekcji sygnaw? Teoria ta wyjania sposb, w jaki wasnoci bodcw wspdziaajce z czynnikami psychicznymi - takimi jak motywacja, stopie znajomoci bodca i stopie skupienia uwagi - wpywaj na zdolno wykrywania bodcw. 4. Czym jest wiato? wiato jest czci widma fal elektromagnetycznych (promieniowania elektromagnetycznego). 5. W jaki sposb oko wykrywa wiato i przekazuje informacje o nim do mzgu? wiato jest wychwytywane przez oczy, a informacja o nim jest przekazywana do wzrokowej kory mzgowej znajdujcej si w pacie potylicznym. Po przejciu wiata przez rogwk wielko renicy decyduje o tym, jaka jego ilo przejdzie przez soczewk. Soczewka skupia wiato padajce na siatkwk, zawierajc fotoreceptory w postaci prcikw i czopkw. Neurony kory wzrokowej zwane detektorami cech uczynniaj si wybirczo w reakcji na pojawianie si specyficznych elementw stymulacji wzrokowej, jak linie poziome czy pionowe lub konkretne kolory.

6. Co to s prciki i czopki? Czopki s neuronami umieszczonymi w siatkwce umoliwiajcymi spostrzeganie koloru. Prciki s neuronami wraliwymi jedynie na natenie wiatta. Prciki s wraliwsze ni czopki na sfabe wiatto i kontynuuj adaptacj do ciemnoci dtugo po osigniciu maksymalnej adaptacji przez czopki. 7. Jakie s psychologiczne wymiary koloru? S to barwa, jasno i nasycenie. O barwie decyduje dugo dochodzcych do oka fal widzialnych. Nasycenie wie si z czystoci koloru. 8. Jakie teorie wyjaniaj widzenie barw? Istniej dwie teorie widzenia barwnego. Zgodnie z teori trjchromatyczn s trzy typy czopkw - wraliwe na czerwony, niebieski lub zielony kolor wiatta. Teoria procesw przeciwstawnych zakada istnienie trzech typw receptorw - wraliwych na pary czerwony - zielony, niebieski ty oraz ciemny - jasny. W pewnym sensie obie te teorie okazay si trafne. 9. Co to jest organizacja spostrzee? Organizacja spostrzee (percepcyjna) polega na rozpoznawaniu wzorcw i przetwarzaniu informacji o zwizkach midzy czciami i caoci. Wykryte przez psychologi postaci zasady organizacji spostrzee obejmuj regu figura na tle", regu bliskoci, podobiestwa, dobrej kontynuacji", wsplnej drogi" i domykania. 10. W jaki sposb spostrzegamy ruch? Ruch spostrzegamy wtedy, gdy wiato odbijane przez poruszajce si obiekty dochodzi do siatkwki bd te gdy obiekty zmieniaj pooenie wzgldem siebie. Obiekty odlege zdaj si porusza wolniej od obiektw bliskich, a obiekty znajdujce si pomidzy nimi - w redniej odlegoci od nas - wydaj si porusza do tyu. 11. W jaki sposb spostrzegamy gbi? Gbi spostrzegamy dziki wskanikom jedno- i dwuocznym. Do wskanikw jednoocznych nale: perspektywa, wyrazisto, interpozycja, wiatocie, gradient powierzchni, paralaksa ruchowa i akomodacja. Wskaniki dwuoczne obejmuj rozbieno obrazw siatkwkowych i konwergencj. 12. Co to jest stao spostrzee? W wyniku dowiadczenia wyksztacamy stao spostrzegania wielu cech obiektw. Na przykad uczymy si, e przedmioty zachowuj sta wielko, stay ksztat, sta jasno i stay kolor niezalenie od zmian odlegoci, z ktrej na nie patrzymy, zmian ich pooenia i zmieniajcych si warunkw owietlenia. 13. Czym jest dwik? Dwik jest stymulacj suchow - falami dwikowymi. Wymaga orodka (jak powietrze lub woda), w ktrym moe si rozchodzi. Fale dwikowe s wywoywane zmianami cinienia w orodku (wskutek zmiany gstoci orodka) spowodowanymi przez drgania (np. strun gosowych). 14. Jaki jest zakres dwikw wykrywalnych przez ludzkie ucho? Ucho ludzkie jest wraliwe na dwiki o zakresie tonw od 20 do 20 000 Hz. Im wiksza czstotliwo fali, tym wyszy jest ton dwiku. 15. Co warunkuje gono dwiku? Gono odpowiada amplitudzie fali dwikowej mierzonej w decybelach (dB). Przeduajca si ekspozycja na dwiki o gonoci 85-90 dB lub wikszej moe doprowadzi do trwaego uszkodzenia suchu. Szum jest dysonansow kombinacj dwikw. 16. W jaki sposb odbieramy dwiki? Dwiki wprawiaj w drganie bon bbenkow, ktra przekazuje je za porednictwem kostek ucha rodkowego do bony podstawnej limaka w uchu wewntrznym. Tam dwiki docieraj do komrek wosowatych narzdu Cortiego, ktre przekazuj t stymulacj do mzgu za porednictwem nerwu suchowego. Dwiki s odbierane jako goniejsze, jeeli reaguje na nie dua liczba neuronw w narzdzie Cortiego. Rnicowanie wysokoci dwiku wyjaniaj dwie teorie: teoria miejsca i teoria czstotliwoci.

17. W jaki sposb wykrywamy wonie? Wonie wykrywamy za pomoc bony wchowej (olfaktorycznej) umieszczonej w kadym z nozdrzy. Wo jest prbk danej substancji, ktra dotara do receptorw umieszczonych w tej bonie, czyli prbk odczuwan zmysem wchu. 18. W jaki sposb wykrywamy smaki? Istniej cztery podstawowe jakoci smakowe, czyli smaki: sodki, gorzki, kwany i sony. Smak ywnoci jest uzaleniony zarwno od jej zapachu, konsystencji i temperatury, jak i od walorw smakowych, czyli mieszaniny smakw podstawowych, z ktrych si skada. Smak jest odczuwany za pomoc komrek smakowych umieszczonych w kubkach smakowych na jzyku. 19. Jakie zmysy zawiera skra? Zmysami skry s: zmys dotyku, zmys nacisku, zmys ciepa, zmys zimna i zmys blu. 20. W jaki sposb wykrywamy bl? Bl powstaje w miejscu kontaktu z tym, co go wywoao, i jest przekazywany do mzgu za porednictwem rnych substancji chemicznych, w szczeglnoci prostaglandyny i bradykininy. 21. Co to jest kinestezja? Kinestezja to odczuwanie pozycji i ruchw ciaa. Jest ono moliwe dziki narzdom zmysowym umieszczonym w stawach, cignach i miniach. O zachowywaniu rwnowagi przez ciao (utrzymywanie si w pozycji pionowej) informuje nas zmys rwnowagi, ktrego receptory s umieszczone gwnie w kanaach pkolistych ucha. 22. Co to jest spostrzeganie pozazmysowe? Spostrzeganie pozazmysowe, inaczej komunikacja psi, odnosi si do spostrzegania obiektw w inny sposb ni za porednictwem narzdw zmysw. Wielu psychologw nie uwaa za celowe przeprowadzania naukowych bada spostrzegania pozazmysowego. Jak dotd nie uzyskano wiarygodnych dowodw na istnienie spostrzegania pozazmysowego.

CZYM WACIWIE JEST WIADOMO SEN I MARZENIA SENNE Fazy snu Funkcje snu Marzenia senne Psychologia a ycie codzienne: walka z bezsennoci Zaburzenia snu ZMIANY STANW WIADOMOCI POD WPYWEM NARKOTYKW Naduywanie substancji psychoaktywnych i uzalenienie od nich Przyczyny naduywania substancji psychoaktywnych i uzalenie od nich DEPRESANTY, CZYLI RODKI USPOKAJAJCE Alkohol Psychologio a rnorodno wiata: alkoholizm, pe i pochodzenie etniczne Kwestionariusz: dlaczego pijesz? Opiaty Barbiturany i metakwalon STYMULANTY, CZYLI RODKI POBUDZAJCE Amfetaminy Kokaina Papierosy (nikotyno) Psychologia a ycie codzienne: rzucanie palenia Psychologia dzi i jutro-, czy okae si, e nikotyna dziaa... dobroczynnie? HALUCYNOGENY Marihuana LSD i inne halucynogeny MEDYTACJA BIOLOGICZNE SPRZENIE ZWROTNE: DOTKN NIEDOTYKALNEGO HIPNOZA: W TRANSIE Psychologia a ycie codzienne: prby medytowania Zmiany wiadomoci wywoane hipnoz Teorie hipnozy PODSUMOWANIE

PRAWDA CZY FASZ?

P F

W snach realizujemy niedozwolone fantazje. Wielu ludzi cierpi na bezsenno, poniewa za bardzo staraj si zasn. Obudzenie lunatyka jest niebezpieczne. Kobietom alkohol szybciej uderza do gowy" ni mczyznom. D Heroiny uywano niegdy jako rodka majcego leczy uzalenienie od morfiny. rodki pobudzajce s czsto stosowane w leczeniu dzieci z nadpobudliwoci psychoruchow. Firma produkujca coca-col dodawaa niegdy do niego silny (i obecnie nielegalny) rodek pobudzajcy. Liczba osb umierajcych z przyczyn zwizanych z paleniem przekracza tczn liczb osb rozstajcych si z yciem w wyniku wypadkw drogowych, naduywania substancji psychoaktywnych, samobjstw, zabjstw i AIDS. Niektrzy ludzie potrafi obnia zbyt wysokie cinienie krwi za pomoc medytacji. Mona zmieni tempo pracy swojego serca, po prostu mylc o tym. Czowieka mona zahipnotyzowa wbrew jego woli.

WIADOMO
dy mwisz do siebie, kto mwi, a kto sucha? Oto typowe pytanie zadawane przez filozofw i naukowcw zajmujcych si problematyk wiadomoci (Gorman, 1997). Cho mogoby si zdawa, e psychologowie, badajcy mzg i procesy umysowe, s waciwymi osobami do zajmowania si wiadomoci, jednak nie zawsze bya ona uwaana za waciwy dla psychologii przedmiot bada (Crick, Koch, 1997). Na przykad William James opublikowa w roku 1904 artyku pod zagadkowym tytuem Czy wiadomo istnieje? Badacz ten uwaa, e wiadomo nie jest odpowiednim dla psychologw zagadnieniem, poniewa adna naukowa metoda nie umoliwia bezporedniej jej obserwacji i pomiaru. Zgadza si z nim John B. Watson, ojciec behawioryzmu", ktry nalega, by psychologowie zajmowali si wycznie obserwowalnym i mierzalnym zachowaniem: Nadszed ju czas, by psychologia porzucia wszelkie nawizania do wiadomoci" (1913, s. 163). W roku 1914 Watson zosta wybrany prezesem Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego, co przyczynio si do zakorzenienia goszonych przez niego idei w umysach wielu psychologw. Wkraczajc w trzecie tysiclecie, wielu psychologw jest jednak przekonanych, e nie mona uchwyci bogactwa ludzkiego dowiadczenia bez odwoania si do wiadomoci (Rychlak, 1997). Wspczenie badania nad ni zmieniy si z maego strumyczka w prawdziwy potop (Gorman, 1997). Zajmuj si ni nie tylko psychologowie, ale take badacze ukadu nerwowego, filozofowie, fizycy, a nawet informatycy. Wikszo zakada, e wiadomo rezyduje w mzgu. Niektrzy, jak Michael Gazzani-

ga (1997), wskazuj nawet okrelone obszary mzgu, ktre miayby by za ni odpowiedzialne. Cakiem moliwe, e wiedza o wiadomoci znacznie si poszerzy w nowym tysicleciu, ktre si wanie rozpoczyna. Jeeli tak si nie stanie, to by moe przyszli psychologowie bd mwi o szalestwie wiadomoci" na przeomie wiekw XX i XXI, a badania nad tym zjawiskiem ponownie zostan usunite - no c - ze wiadomoci psychologw.

0 bodce powracajce, na przykad wielokrotnie nadawana podczas meczu reklama telewizyjna chipsw z papryk.
WIADOMO INTROSPEKCYJNA. Zamknij oczy i wy-

P R 0 F I L U

CZYM WACIWIE JEST WIADOMO

wiadomo jest jednym z tych elementw umysu ludzkiego, ktrych nie mona bezporednio zaobserwowa czy dotkn. A jednak jest ona dla wikszoci ludzi dostatecznie realnym zjawiskiem. Nieobserwowalne pojcia w rodzaju wiadomoci zyskuj sobie naukowy status dziki ich powizaniu z danymi obserwacyjnymi, z zachowaniem (Kimble, 1994). Pojcie wiadomoci ma kilka znacze. sowe zdawanie sobie sprawy z otoczenia. Zmys wzroku umoliwia nam na przykad widzenie, a wic uwiadamianie sobie, promieni soca odbijajcych si od niegu. W tym sensie take zmys suchu umoliwia nam bycie wiadomym wysuchiwanego wanie koncertu.
WIADOMO JAKO SELEKTYWNO UWAGI. Czasami jednak nie jestemy wiaZMYSOWA WIADOMO OTOCZENIA. Jedno ze znacze tego pojcia to zmy-

domi adnej stymulacji zmysowej, gdy nie zwracamy na ni uwagi. wiat wok ciebie jest wypeniony szumem sygnaw, a jednak ty nie jeste tego wiadomy, gdy skupiasz si (mam nadziej) na czytaniu tej strony. Skupianie wiadomoci na jakim bodcu jest nazywane selektywnoci uwagi. Pojcie to ma due znaczenie dla samokontroli. Aby utrzyma skupienie uwagi na toku wykadu, musimy j odwrci, na przykad, od przyjemnego zapachu wody koloskiej czy perfum, ktry dochodzi od siedzcej obok ciebie osoby. Aby utrzyma prowadzony samochd na drodze, musisz skupia wicej uwagi na warunkach jazdy ni na wspomnieniach o sprzeczce z przyjacielem lub na sygnaach z odka buntujcego si przeciw uczuciu godu. A skupienie uwagi na szelestach dobiegajcych z pobliskich zaroli moe mie istotne znaczenie dla twojego przetrwania, jeeli znajdziesz si noc w lesie. Przystosowanie do rodowiska wymaga midzy innymi nauczenia si, jakie bodce mona bezpiecznie zignorowa, a na jakich naley skupi uwag. Selektywno uwagi znacznie podwysza sprawno naszego spostrzegania (Basic Behavioral Science Task, 1996b). Dziki temu wanie moemy usysze gos pojedynczej osoby nawet na haaliwym popoudniowym przyjciu towarzyskim, czyli na coctail party (co w zwizku z tym jest nazywane zjawiskiem cocktail party). Cho sami moemy decydowa, na czym i kiedy skupia uwag, to jednak jest ona te przechwytywana przez rnego rodzaju wyraziste bodce, do ktrych nale na przykad: nage zmiany, na przykad chodny powiew w dusznym pokoju albo te szczeglnie niska czy wysoka ocena z egzaminu; bodce nowe i nieoczekiwane, na przykad pies wbiegajcy do sali wykadowej czy te wchodzca do niej osoba z niezwyk fryzur; bodce intensywne, takie jak jaskrawe kolory, gone dwiki czy ostry bl;

obra sobie, jak puszka jaskrawoczerwonej farby rozlewa si na czarnym stole. Gdy si skupisz, to moesz sobie wyobrazi, e czerwona fala pynie po lnicej powierzchni stou, dosiga jego krawdzi i spywa na podog. Cho ten obraz moe by bardzo wyrazisty, to jednak w rzeczywistoci wcale go nie widzisz". W patrzeniu" na nie bior przecie udziau ani twoje oczy, ani inne narzdy zmysw. Jeste wiadomy tego obrazu dziki bezporedniemu dostpowi do swoich wyobrae, zwanemu tradycyjnie wiadomoci introspekcyjn. Czowiek ma bezporedni dostp do swoich myli, wyobrae, emocji i wspomnie. Ale wiadomoci introspekcyjnej nie mona mierzy metodami naukowymi, cho psychologowie przekonuj, e jest ona wykrywalna dla kadego, kto j ma" (Miller, 1992, s. 180). Tego rodzaju procesy psychiczne wi si z wyadowaniami licznych neuronw w naszym mzgu, do ktrych z kolei nie mamy ju bezporedniego dostpu (nie dowiadczamy ich wiadomie). Jednak w jaki sposb zdajemy sobie spraw z psychicznych procesw przebiegajcych rwnolegle do owej neuronanej aktywnoci. Zygmunt Freud, twrca psychoanalizy, odrnia procesy (myli i uczucia) wiadome od niewiadomych 1 przedwiadomych. Materia przedwiadomy nie jest w danym momencie uwiadamiany, cho jest atwo dostpny wiadomoci. Na przykad, odpowiadajc na pytania: Co jada wczoraj na obiad?", O ktrej dzisiaj wstae?", Jaki jest numer twojego telefonu?", przywoujemy bez trudu do wiadomoci atwo uwiadamialne treci, ktre przed zadaniem pytania w niej si nie znajdoway. Treci te z przedwiadomych stay si wiadome dziki skupieniu na nich wewntrznej uwagi. Wedug Freuda jeszcze inne treci psychiczne maj natur niewiadom. To znaczy w wikszoci warunkw pozostaj one niedostpne ludzkiej wiadomoci. Freud uwaa, e pewnych bolesnych wspomnie oraz pragnie seksualnych i impulsw agresywnych czowiek nie akceptuje, wic zostaj one usunite z jego wiadomoci. Innymi sowy zostaj one wyparte do niewiadomoci. Wypieranie (represja) nieakceptowanych pragnie i wspomnie pozwala unikn lku, wstydu i poczucia winy. Ludzie mog take wiadomie unika mylenia o nieakceptowanych przez siebie treciach, co w odrnieniu od niewiadomego wyparcia jest nazywane stumieniem (supresj). Moemy na przykad tumi myli o ewentualnej randce, gdy musimy si przygotowywa do egzaminu. A nawet moemy tumi myli o egzaminie podczas randki! Niektre procesy zachodzce w organizmie, takie jak aktywno neuronw, pozostaj nieuwiadomione. Nie moemy ich dowiadczy za porednictwem

1 son zakocha si John B. Watson w Rosalie, modSyn amerykaszej od niego o skiego farmera z Poudnia USA, ponad dwadziektry w modoci cia lat. Kiedy bi Afroamerykajego romans zonw. Uczy szczusta ujawniony, ry przechodzenia Watson przenis przez labirynt, si do Nowego stanowicy miJorku, gdzie podniaturow kopi j prac jako psylabiryntu Henrycholog w agenka VIII na przedcji reklamowej JOHN B. WATSON mieciach LonJ.WalterThompdynu. Jego romans ze stuson. Dziki skutecznemu dentk doprowadzi do skanprzeprowadzeniu wielu kamdalu, wskutek ktrego zmupanii reklamowych (np. paszono go do rezygnacji z prapierosw Camel, pudru dla cy na Uniwersytecie Johna niemowlt Johnson & JohnHopkinsa, gdzie by dziekason, kawy Maxwell) Watson nem wydziau psychologii. sta si zamonym czowiePrzyczyni si do wprowadzekiem. To wanie dziki renia w USA zwyczaju zapewklamie kawy Maxwell Watson niania pracownikom w godziprzyczyni si do wprowadzenach pracy przerwy na kania obyczaju robienia w czasie w". John B. Watson (1878pracy przerwy na kaw. -1958) spopularyzowa behaOeni si z Rosalie, wioryzm, a w roku 1914 zosta z ktr dochowali si dwch prezesem Amerykaskiego Tosynw. Jego ona zmara na warzystwa Psychologicznego. czerwonk jeszcze przed ukoCelem Watsona byo wyczeniem czterdziestego roku kazanie, e wikszo ludzycia, a Watson, ktry mia kich zachowa i reakcji emowwczas pidziesit osiem cjonalnych (z wyjtkiem nielat, nigdy ju nie oeni si licznych odruchw bezwarunponownie. Po mierci Rosalie kowych) jest wynikiem wabardzo si zaniedba, nie runkowania. Prawdopodobprzywizywa wagi do ubioru nie najbardziej znanym z jego i diety (znacznie przyty). Na bada jest eksperyment z Marok przed mierci Ameryym Albertem, u ktrego Watkaskie Towarzystwo Psychoson i jego studentka Rosalie logiczne przyznao mu zoty Rayner uwarunkowali reakcj medal za wkad w rozwj psystrachu na widok szczura. Watchologii.

wiadomoci zmysowej ani nie mamy do nich introspekcyjnego dostpu. W tym sensie niewiadomy jest na przykad proces wzrostu wosw czy rozprowadzania tlenu przez krew. Moemy zauway, e urosy nam wosy, ale nie mamy adnego narzdu zmysowego, ktry umoliwiaby nam ledzenie, jak one rosn. Odczuwamy potrzeb oddychania, ale nie jestemy w stanie bezporednio dowiadcza wymiany dwutlenku wgla i tlenu midzy naszym organizmem a rodowiskiem. WIADOMO JAKO POCZUCIE JEDNOCI JA. W miar rozwoju czowieka pojawia si zdolno do odrniania siebie od innych obiektw. Wyksztaca si w nas wiadomo bycia odrbn osob. Na stae poczucie naszego Ja w zmieniajcym si wiecie skada si suma naszych wrae, myli i uczu, ktre wsptworz wiadome istnienie. To Ja jest odpowiedzialne za podejmowanie decyzji i kierowanie przebiegiem zachowania (Rychlak, 1997). W tym znaczeniu pojcia wiadomoci jest ona rwnoznaczna z poczuciem Ja (Ja to wiadomo). WIADOMO JAKO STAN CZUWANIA. Jeszcze inne znaczenie sowa wiadomo" pokrywa si z pojciem czuwanie". Sen, medytacja, trans hipnotyczny i znieksztacone spostrzeenia, ktre czsto towarzysz zaywaniu narkotykw zmieniajcych wiadomo, w tym kontekcie s odmiennymi stanami wiadomoci. W pozostaej czci tego rozdziau zajmiemy si rnymi rodzajami wymienionych stanw, omwimy zagadnienia zwizane ze snem i marzeniami sennymi, medytacj, biologicznym sprzeniem zwrotnym i hipnoz oraz konsekwencjami zaywania narkotykw.

FAZY SNU
Gwnym narzdziem badaczy snu jest elektroencefalograf, czyli EEG. EEG mierzy aktywno elektryczn mzgu, czyli fale mzgowe. Rycina 6.1 przedstawia zapisy EEG obrazujce czstotliwo i natenie fal mzgowych wystpujcych podczas czuwania, w stanie relaksacji oraz w rnych fazach snu. Podobnie jak inne rodzaje fal, fale mzgowe maj cykliczny (okresowy) charakter. W rnych fazach snu w mzgu pojawiaj si fale o zrnicowanej czstotliwoci i amplitudzie. Zapisy EEG przedstawione na rycinie 6.1 pokazuj, co si dzieje w mzgu przez okoo pitnacie sekund. Amplituda wyraa potencja fal mzgowych, ktr mierzymy w woltach (jednostkach napicia elektrycznego). Fale mzgowe o wysokiej czstotliwoci wi si ze stanem czuwania. Rycina 6.1 przedstawia fale wystpujce w piciu fazach snu: czterech fazach bez szybkich ruchw gaek ocznych (fazy NREM) oraz w fazie snu REM (mpid-eye-movement), czyli fazie szybkich ruchw gaek ocznych. Jeeli zamkniemy oczy i zaczniemy si relaksowa, to nasz mzg zaczyna wysya fale alfa. Maj one nisk amplitud i wystpuj z czstotliwoci okoo 8 do 13 cykli na sekund. W pierwszej fazie snu rytm alfa ulega zwolnieniu i mzg zaczyna wysya fale theta, o czstotliwoci 6-8 cykli na sekund, ktrym towarzysz powolne ruchy gaek ocznych. Przejciu od fal alfa do theta towarzyszy stan hipnagogiczny (sennoci), w ktrym moemy dowiadcza krtkich halucynacji i wyobrae podobnych do snu, a przypominajcych wyraziste fotografie (Winson, 1997). Pierwsza faza snu jest najpytsza, obudzeni w czasie jej trwania, moemy sdzi, e w ogle nie spalimy.

ZASTANW SIC
Czy jeste wiadomy siebie i otaczajcego ci wiata? Skd o tym wiesz? Czy wierzysz w istnienie niewiadomej czci psychiki? Jeeli tak, to co si dzieje twoim zdaniem w niewiadomoci? Czy czowiek jest w stanie rozumie i bada wiadomo innej osoby? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Czuwanie

FAZY SNU
Ta rycina przedstawia zapisy EEG typowe dla poszczeglnych faz snu. W fazie REM zapisay si fale, ktre przypominaj wzorzec charakterystyczny dla najptytszej, pierwszej fazy snu, z tego powodu faza REM bywa nazywana faz snu paradoksalnego. W miar trwania snu, przechodzenia przez kolejne fazy - od pierwszej do czwartej - fale mzgowe staj si wolniejsze, a ich amplituda ronie. Marzenia senne s najbardziej wyraziste w fazie REM; napady lkowe we nie wystpuj natomiast najczciej w gbokiej, czwartej fazie snu. RYCINA 6.1

SEN i MARZENIA SENNE

Sen NREM

en zawsze by przedmiotem fascynacji. W kocu przesypiamy okoo jednej trzeciej dorosego ycia! Wikszo ludzi le si czuje, gdy nie moe przeznacza na sen przynajmniej szeciu godzin na dob. Jednak inni sypiaj tylko przez godzin czy dwie i nie przeszkadza im to prowadzi normalnego ycia (Kimble, 1992). Naprzemienne okresy czuwania i snu s wytworem rytmu dobowego - cyklu zmian nastpujcych w naszym ciele wraz z obrotem Ziemi wok wasnej osi. Cykl dobowy trwa zwykle 24 godziny. Jeeli jednak usunie si z otoczenia wszelkie sygnay wiadczce o upywie czasu, to rytm ten wydua si do okoo 25 godzin (Kimble, 1992). Dlaczego? Tego nie wiemy. Dlaczego w ogle sypiamy? Dlaczego nimy? Dlaczego niektrzy maj kopoty z zasypianiem i co mona na to poradzi? W tej czci rozdziau przyjrzymy si fazom i funkcjom snu, starajc si odpowiedzie na te pytania.

Sen REM (pojawia si przy ponownym wejciu w faz pierwsz, okoto 90 minut po zapadniciu w sen, nazywany snem paradoksalnym)

FUNKCJE SNU
CYKLE SNU
Rycina ilustruje naprzemienno fazy REM i NREM w trakcie catonocnego, trwajcego osiem godzin typowego snu. W cigu nocy faza REM powtarza si zwykle pi razy. W pocztkowej czci nocy sen jest gbszy, natomiast w czci kocowej, nad ranem nastpuje wyduanie si fazy REM. Cho moe si to wyda dziwne, badacze wcale nie s pewni, dlaczego ludzie sypiaj (Kimble, 1992). Najprostsza z hipotez to zaoenie, e sen jest niezbdny zmczonemu organizmowi do odbudowania si. Wikszo nas wie z wasnego dowiadczenia, e niedobr snu powoduje ze samopoczucie (po nieprzespanej nocy czujemy si rozbici"). Obiecujemy sobie wczenie pj spa nastpnego wieczoru i nadrobi" straty. A co si dzieje, kiedy nie pimy przez ca noc albo przez kilka nocy? Skutki niedoboru snu mona porwna z rezultatami wypicia znacznej iloci alkoholu. W jednym i drugim przypadku nasze zdolnoci do skupienia uwagi i wykonywania zada s powanie upoledzone, cho bardziej zdajemy sobie z tego spraw przy niedoborze snu (Adler, 1993b). Wikszo studentw moe zarwa noc", na przykad przygotowujc si do egzaminu, i cakiem dobrze funkcjonowa nastpnego dnia (Webb, 1993). Jednake pozbawianie snu przez kilka kolejnych nocy powanie upoledza rne aspekty funkcjonowania psychicznego, takie jak zdolno do skupienia uwagi i uczenia si, oraz wyranie pogarsza pami. W dni wolne od pracy wiele osb sypia duej ni zwykle lub ucina sobie drzemk w cigu dnia (Webb, 1993). Moe to wskazywa na niedobr snu w dni powszednie i prby jego nadrobienia" podczas weekendu. Potrzebna czowiekowi ilo snu jest prawdopodobnie po czci uwarunkowana genetycznie (Webb, 1993). Ludzie na og potrzebuj wicej snu, kiedy przeywaj stres, na przykad w takich sytuacjach, jak zmiana pracy, wzrost liczby zaj lub epizod depresyjny. Sen zdaje si nam pomaga te w przychodzeniu do siebie po stresujcych przeyciach. POZBAWIENIE SNU REM. W niektrych badaniach pozbawia si udzi lub zwierzta snu z fazy REM, co wywouje spadek tempa uczenia si i gorszy poziom przypominania uprzednio wyuczonego materiau (Adler, 1993b). Szczury pozbawione snu REM przez dziesi dni zaczynaj arocznie je, ale gin z objawami zagodzenia (Hobson, 1992). Wydaje si, e faza snu REM jest niezbdna dla prawidowego metabolizmu mzgu i regulacji temperatury ciaa (Hobson, 1992). U ludzi sen REM zdaje si uatwia rozwj mzgu w yciu podowym i niemowlctwie oraz pomaga w utrzymywaniu funkcjonowania neuronw u osb dorosych przez ich wiczenie" noc (McCarley, 1992). Ludzie wykazuj znaczne zrnicowanie reakcji na pozbawienie fazy snu REM (bada si to, ledzc zapis EEG i obserwujc ruchy ich gaek ocznych, by ich obudzi po wejciu w ni). Rnice indywidualne s tu tak wielkie, e trudno sformuowa jednoznaczne wnioski na temat nastpstw pozbawiania ludzi tej fazy snu. Jednak ogln konsekwencj tego zabiegu zdaje si pogorszenie funkcjonowania pamici, a w szczeglnoci przypominania. Natomiast powszechn reakcj na uniemoliwienie snu REM (i w wypadku ludzi, i niszych zwierzt) jest wzrost dugoci tej fazy snu, kiedy badacze przestaj budzi uczestnikw eksperymentu i pozwalaj im spa w spokoju. Organizm niewtpliwie wic stara si nadrobi strat. Wikszo marze sennych pojawia si wanie w fazie REM. Przyjrzyjmy si tajemnicy snw, ktra od wiekw frapuje filozofw, poetw i uczonych.

Godziny snu RYCINA 6.2

Po 30-40 minutach trwania tej fazy zagbiamy si mocno w faz drug, a potem trzeci i czwart (por. rycina 6.2). W drugiej fazie fale mzgowe maj umiarkowan amplitud i czsto 4-7 cykli na sekund, jednak s przerywane wrzecionami, krtkimi wybuchami gwatowniejszej aktywnoci mzgu, wyraajcymi si falami o czstoci 12-16 cykli na sekund (poniewa ich wykres na zapisie EEG przypomina wrzeciono, nadano im tak nazw). W fazie drugiej dowiadczamy take tak zwanego kompleksu K. Pojawia si on w odpowiedzi na jak silniejsz stymulacj zewntrzn, na przykad w reakcji na odgos ksiki spadajcej na podog, bd te na stymulacj wewntrzn, tak jak skurcze mini nogi. W trzeciej i czwartej fazie snu mzg wytwarza wolniejsze fale delta o stosunkowo duej amplitudzie w porwnaniu z poprzednimi fazami snu. W fazie trzeciej ich czstotliwo wynosi 1-3 cykli na sekund. Faza czwarta jest najgbsz faz snu, z ktrej najtrudniej czowieka obudzi. Czstotliwo fal delta spada w niej do 0,5-2 cykli na sekund, fale osigaj wwczas najwiksz amplitud. Po okoo trzydziestu minutach czwartej, gbokiej fazy snu rozpoczynamy ponown podr w gr, by dotrze do fazy REM. Nazwa tej fazy wywodzi si z obserwowanych podczas niej szybkich ruchw gaek ocznych dostrzegalnych pod zamknitymi powiekami. W fazie REM mzg wydziela fale o stosunkowo duej czstotliwoci i niskiej amplitudzie, przypominajce fale wystpujce w pierwszej fazie snu pytkiego. Sen REM bywa take nazywany snem paradoksalnym, poniewa fale obserwowane w trakcie tej fazy sugeruj, e poziom aktywnoci mzgu jest wwczas zbliony do obserwowanego w stanie czuwania (por. rycina 6.1). Jednake osoby znajdujce si w fazie REM trudno jest obudzi, a jeeli ju to si uda, w 80% przypadkw informuj one o tym, e wanie co niy. (nimy take w fazach NREM, ale rzadziej - tylko 20% osb obudzonych podczas jednej z tych faz stwierdza, e co niy). Zwykle kadej nocy podrujemy okoo piciu razy poprzez kolejne fazy snu, jak to przedstawia rycina 6.2. Pierwsza podr do najgbszej, czwartej fazy snu jest zwyke najdusza. W miar upywu nocy sen staje si coraz pytszy, a fazy REM - coraz dusze. Ostatnia z nich, nad ranem, moe trwa do p godziny. Skoro znamy ju, z grubsza, przebieg snu, zastanwmy si nad problemem, dlaczego sen jest nam potrzebny.

MARZENIA SENNE
Co jest tworzywem" snw? Podobnie jak wspomnienia i fantazje, sny angauj procesy wyobrani, gdy nie ma zewntrznej stymulacji. Niektre ze snw wydaj

TRE SNW
Niektre sny-s zupenie nierealistyczne, jak ten, ktrego bohater oddaje si lataniu.

si nam tak realistyczne, e uwaamy, i musi w nich by co prawdziwego. Na przykad w przeddzie egzaminu mona mie sen, e ju si t prb ma za sob (a tu si budzisz i okazuje si, e egzamin wci jeszcze przed tob!). Jednak inne sny s chaotyczne i w jaki sposb niedokoczone. Najwyraniej sze s sny w fazie REM, marzenia senne z pozostaych faz s mniej wyraziste i sabiej zorganizowane. Moemy ni w kadej kolejnej fazie REM, a wic mie pi rnych snw w cigu jednej nocy (jeli przepimy 8 godzin i przejdziemy wszystkie fazy snu). Po obudzeniu si moemy mie wraenie, e czas ulega wydueniu lub skrceniu w trakcie naszego snu - w cigu pitnastominutowego snu moemy mie rne marzenia senne obejmujce cae tygodnie. Jednak w istocie nione zdarzenia zajmuj" mniej wicej tyle samo czasu we nie co w rzeczywistoci. Zdarzenie trwajce we nie pitnacie minut jest zwykle nione naprawd przez taki wanie czas. Twj teatr snu jest do elastyczny". Sny mog bywa zarwno czarno-biae, jak i kolorowe.

TABELA 6.1

SYMBOLICZNE ZNACZENIA MARZEN SENNYCH WEDUG TEORII PSYCHOANALITYCZNEJ

SYMBOLE MSKICH NARZDW PCIOWYCH Bro Drzewa Kije Krawaty Narzdzia Noe Ogie Parasole Pocigi Pociski Prty Rce Ryby Samoloty Stopy We (zwierzta) We ogrodnicze

SYMBOLE ESKICH NARZDW PCIOWYCH Butelki Drzwi Futeray '" Garnki kapelusze Kieszenie Pieczary Piekarniki Pudetka : Stoik) : Statki Szafki Szuflady . Tunele

SYMBOLE STOSUNKU SEKSUALNEGO Jedenie kolejk grsk Jedenie konno Jedenie wind Lot samolotem Prowadzenie samochodu Brzoskwinie .-....Przechodzenie przez most Wchodzenie do pokoju Wchodzenie do tunelu Wchodzenie po schodach Wspinanie si po drabinie SYMBOLE PIERSI Jabka

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e w snach realizujemy swoje niedozwolone marzenia. Wikszo snw jest banalna.

fantastycznych przygd, jednak tre wikszoci z nich zawiera zdarzenia, dziaania i problemy codzienne, ktrych stanowi naturalne przeduenie (Reiser, 1992). Jeeli na jawie absorbuje nas jaki problem - choroba lub mier, namitno lub zo - prawdopodobnie bdziemy ni na ich temat. W naszych snach czciej pojawiaj si takie postaci jak przyjaciele i ssiedzi ni potwory, szpiedzy i ksita. Teksty wielu piosenek przekonuj, e sny s realizacj marze. Freud uwaa, e marzenia senne wyraaj niewiadome pragnienia i popdy. Sdzi, e w snach mog si pojawia treci w cigu dnia wypierane do niewiadomoci i e w marzeniach sennych ujawniaj si - w postaci symbolicznej - niewiadome fantazje na temat rnych obiektw, w szczeglnoci narzdw pciowych (por. tabela 6.1). Najwaniejsz czci stworzonej przez Freuda metody psychoanalitycznej jest interpretacja treci marze sennych klienta. Freud wierzy take, i marzenia chroni" nasz sen, dostarczajc wyobrae pozwalajcych trzyma wyparte treci poza obrbem wiadomoci. Twierdzeniom Freuda przecz jednak obserwacje wskazujce na to, e kopotom na jawie towarzyszy czsto powtarzanie si ich treci podczas snu, a nie nienie jakich ochronnych" snw (Reiser, 1992). Rwnie nasze postpowanie we nie jest, oglnie rzecz biorc, zgodne z kierunkiem naszych dziaa na jawie. Wikszo marze sennych nie jest wic dobrym kandydatem" na wyraziciela naszych ukrytych pragnie, nawet w zmienionej, symbolicznej postaci. Osoby wiodce moralne ycie maj te - na og - moralne sny. Z kolei model aktywizacji - syntezy zakada, e marzenia senne wyraaj gwnie aktywno biologiczn, a nie psychiczn (Hobson, 1992). W myl tego pogldu nadmiar acetylocholiny w mzgu i czasowy mechanizm pewnych struktur pooonych w mocie stymuluje wiele reakcji prowadzcych do powstawania marze sennych. Jedn z takich reakcji jest aktywizacja ukadu siatkowatego pnia mzgu, ktra nas pobudza, jednak nie w takim stopniu, by nas zbudzi. W stanie czuwania aktywno neuronw ukadu siatkowatego wie si z wykonywaniem ruchw, w szczeglnoci z wykonywaniem pautomatycznych ruchw

TEORIE WYJANIAJCE TRESC MARZEN SENNYCH. Niektre sny dotycz jakich

Uwaga: Freud spekulowa, e tre snw symbolizuje popdy, pragnienia i obiekty fantazji cenzurowane w stanie czuwania przez nasz wiadomo.

skadajcych si na chodzenie, bieg i inne dziaania fizyczne. Jednak w fazie REM neuroprzekaniki oglnie hamuj aktywno miniow, dziki czemu pimy spokojnie, przynajmniej w sensie motorycznym (Blakeslee, 1992a), oszczdzajc sobie i innym kopotw. Pobudzane s rwnie minie gaki ocznej, co jest przyczyn ich szybkich ruchw. Ponadto ukad siatkowaty stymuluje niektre neurony kory mzgowej odpowiedzialne za aktywno wzrokow, suchow i pami. Kora mzgowa automatycznie dokonuje prby syntezy, czyli scalenia w pewn cao tych rnych elementw stymulacji, czego rezultatem jest tre marze sennych. Model aktywizacji - syntezy wyjania siln skonno do pojawiania si we nie tych treci, ktrymi zajmujemy si na jawie - najwiksz gotowo do pobudzenia podczas snu maj te obwody neuronalne, ktre byy niedawno aktywizowane (w dniu poprzedzajcym sen). K O S Z M A R Y SENNE. W redniowieczu uwaano, e takie sny pojawiaj si za spraw diaba. Wierzono powszechnie, e diaby pci mskiej i eskiej mog odbywa stosunki seksualne ze picymi ludmi i e stanowio to kar za grzechy tych osb. Koszmary, podobnie jak i przyjemne sny, s zwykle wytworem fazy REM. Z bada omwionych

KOSZMARY SENNE
Czy nio ci si kiedy, e co ci dusi albo uciska twoj klatk piersiow? Albo e prbujesz uciec przed jakim straszliwym niebezpieczestwem, ale nie jeste w stanie si poruszy? To wanie treci kszmarw sennych.

przez Wooda i Bootzina (1990) wynika, e studenci miewaj koszmary rednio dwa razy w miesicu. Koszmary mog by wywoane urazami doznanymi na jawie, na co wskazuj badania nad osobami, ktre dowiadczyy trzsienia ziemi (w San Francisco w roku 1989, Wood i in., 1992). Osoby miewajce koszmary we nie na jawie czciej ni inni cierpi na depresj, lki i inne dolegliwoci psychiczne (Beruier, Ashton, 1992).

ZABURZENIA SNU
Zaburzenia snu mog przyjmowa rne postaci. Niektre, jak bezsenno, s a nazbyt dobrze znane. Inne, jak narkolepsja, wydaj si do egzotyczne. W tej czci zajmiemy si bezsennoci, narkolepsja, bezdechem i zaburzeniami snu gbokiego, takimi jak napady lku we nie, moczenie nocne i lunatyzm.

WALKA Z BEZSENNOCI
Nie ulega wtpliwoci, e najczciej stosowan przez Amerykanw metod zwalczania bezsennoci jest zaywanie piguek nasennych (Murtagh, Greenwood, 1995). Piguki mog by skuteczne - na troch. Oglnie rzecz biorc, pomagaj zmniejszy napicie. Pocztkowo spadek napicia wspomaga zasypianie. Poczucie rozlunienia odwraca take uwag od prb zanicia, a przekonanie, e si zanie bez trudu, rwnie umoliwia sen. Jednak z pigukami nasennymi wi si pewne problemy. Po pierwsze, uczymy si przypisywa zasypianie nie sobie, lecz piguce. Zamiast by samowystarczalni, stajemy si uzalenieni od lekw. Po drugie, moemy si uodporni na dziaanie rodka chemicznego zawartego w piguce. W miar ich regularnego zaywania potrzebujemy coraz wikszej i wikszej liczby piguek, by uzyska ten sam efekt. Po trzecie, due dawki tych substancji chemicznych mog by niebezpieczne, szczeglnie w poczeniu z alkoholem. Zarwno piguki nasenne, jak i alkohol tumi aktywno orodkowego ukadu nerwowego, jeli wic popija si piguki alkoholem, to skutki dziaania obu substancji nakadaj si na siebie. Czasami ludzie uywaj rodkw uspokajajcych i alkoholu, by pomc sobie w zasypianiu. Powoduje to jednak problemy rwnie due, a czasami wiksze, jak zdawanie si na piguki nasenne. Istniej take psychologiczne metody radzenia sobie z bezsennoci. Niektre polegaj na bezporednim zmniejszaniu napicia, na przykad trening relaksacyjny powodujcy rozlunienie mini. Metody psychologiczne su te odwrceniu uwagi od zadania", jakim jest zanicie - oczywicie takie zadaniowe podejcie jest jednym z czynnikw odpowiedzialnych za trudnoci z zasypianiem. Zamiast si skupia na zasypianiu, powinnimy po prostu pozwoli organizmowi, by podda si zmczeniu i sam" zapad w sen. ZRELAKSUJ SIEI Wykazano, e umiejtno rozluniania mini zmniejsza ilo czasu potrzebnego do zapadnicia w sen oraz czsto budzenia si noc. Dziki rozlunieniu mini pimy wicej godzin i budzimy si rano bardziej wypoczci (Murtagh, Greenwood, 1995). Zwalczanie bezsennoci za pomoc treningu z zastosowaniem techniki biologicznego sprzenia zwrotnego koncentruje si zwykle na wyksztaceniu umiejtnoci rozluniania mini czoa i ramion. Za pomoc biologicznego sprzenia zwrotnego ludzie cierpicy na bezsenno mog si take TABELA 6.2 nauczy wytwarzania fal mzgowych zwizanych ze stanem relaksacji i snu.

PRZEKONANIA NASILAJCE NAPICIE I ICH PRZECIWIESTWA

fRAPlEfill Jeeli nie zasn, to bd jutro wykoczony.
S E n H AMc M &-*Tl5ln

z czynnikw powodujcych bezsenno jest mylenie o tym, jaki straszny bdzie nastpny dzie, jeli nie zaniemy jak najszybciej, natychmiast. Sen oczywicie pozwala odpocz, szczeglnie po nasilonej aktywnoci fizycznej. Czsto jednak w przesadny sposb wyobraamy sobie kopoty, w jakie popadniemy, jeeli nie bdziemy spa dostatecznie dugo (Morin i in., 1993). Tabela 6.2 przedstawia tre niektrych przekona nasilajcych lk przed bezsennoci, a take ich przeciwiestwa.

PRZECIWSTAWIAJ SI PRZESADNYM LKOM. Nie trzeba by ekspertem, by zdawa sobie spraw z tego, e jednym

BEZSENNO
Kobiety czciej ni mczyni maj trudno z zasypianiem. Jak mylisz dlaczego? Jak mona sobie poradzi z bezsennoci?

Niekoniecznie. Jeeli bd si czut zmczony, to po prostu wczeniej si jutro poo.

To niezdrowe, e tak mato pi. Niekoniecznie. Niektrzy ludzie wietnie si czuj, sypiajc tylko kilka godzin na dob. Jeeli wkrtce nie zasn, to na cay tydzie pomieszaj mi si pory snu i czuwania. Na pewno nie. Gdy bd zmczony, to po prostu pjd do ka nieco wczeniej ni zazwyczaj i wstan o zwykej porze bez problemu.

Jeeli si nie wypi, to jutro Moliwe, jednak te lki s przesanie bd w stanie si skupi na dzone. Mog si przecie przedtem tej wanej naradzie. zrelaksowa albo porobi co przyjemnego.

znajdziesz si w ku, nie planuj jutrzejszego rozkadu zaj i nie zamartwiaj si zawczasu problemami, jakie moesz mie nazajutrz (Kupfer, Reynolds, 1997). Kiedy uoysz si do snu, moesz kilka pocztkowych minut powici jutrzejszym planom, ale potem przesta o nich myle, zrelaksuj si i pofantazjuj sobie. Jeeli przyjdzie ci do gowy jaki wany pomys, to zapisz go czym prdzej, a potem staraj si ode oderwa. Jeeli ta myl bdzie uporczywie wraca, to wsta ze ka i rozwaaj j gdzie indziej. Umw si ze sob, e ko jest miejscem rozlunienia i snu, a nie drugim biurem. ko to nie jest miejsce do mylenia. spa moe sprzyja pojawianiu si trudnoci z zasypianiem. Nastawiaj budzik codziennie na t sam goUSTAL HARMONOGRAM SNU". Pne chodzenie

NIE MYL ZA WIELE PRZED ZANICIEM. Kiedy ju dzin i wstawaj o staej porze - niezalenie od tego,

kiedy zasne (Morin i in., 1993). Zmuszajc organizm do regularnego wstawania, zachcasz go do tego, by rwnie regularnie zasypia.

POPRBUJ FANTAZJI. Fantazjowanie i marzenia na jawie s powszechne i mog si pojawia w naturalny sposb podczas zasypiania. W zasypianiu moe dopomc wyobraanie sobie, e wygrzewasz si na skpanej w socu play, suchajc monotonnego szumu fal, albo e idziesz grsk k, a wok ciebie rozlega si ciche brzczenie pszcz. Moesz odbywa dalekie podre umysowe wypenione wyobraeniami rnych szczegw. Poniewa te podre odbywaj si tylko w twoim umyle, zaoszczdzisz na paliwie i unikniesz kolejek do kas biletowych!

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To pfjwdn, re wislu k z i ciuipi I;J bezsenno, puniei i i

. . iiJ.uLiuii!7ijystnif:jn:(i1

SR.lakieifGinniapoik .".-' sjuji; poziom nnpiccin i lf\ii, (i to uiiieii;oli-.vii:j[! osi'iyr-iecie srnnu lodu/iiienic. ktiy jes" koniouiy. bv :nsnn.

BEZSENNO Bezsenno moe oznacza problemy trojakiego rodzaju: trudnoci z zapadniciem w sen, trudnoci z pozostawaniem w stanie snu przez ca noc oraz zbyt wczesne budzenie si bez ponownego zasypiania. Bezsenno dotyka okoo jednej trzeciej Amerykanw, ale kobiety czciej ni mczyni skar si na ni (Kupfer, Reynolds, 1997). Osoby cierpice na bezsenno wykazuj wiksz nerwowo i wiksze napicie miniowe ni ludzie, ktrzy nie maj trudnoci z zasypianiem (Lacks, Morin, 1992). Czciej take uskaraj si na gonitw myli" w porze zasypiania (White, Nicassio, 1990). Bezsenno zdaje si sama przychodzi i odchodzi, nasila si w okresach stresu (Kupfer, Reynolds, 1997), a take w dniach poprzedzajcych miesiczkowanie (Manber, Bootzin, 1997). Dotknite bezsennoci osoby maj skonnoci do powikszania nkajcych je problemw, prbujc si zmusi do zapadnicia w sen (Bootzin i in., 1991). Tego rodzaju prby nasilaj aktywno autonomicznego ukadu nerwowego i powoduj wzrost poziomu napicia mini. Nie mona si zmusi do zanicia moemy jedynie sobie pomc w zasypianiu, relaksujc si, gdy jestemy zmczeni. Nadmierne skupianie uwagi na nie powoduje, e zdaje si on od nas ucieka. A jednak miliony ludzi co wieczr kad si do ka nkane obaw przed bezsennoci. NARKOLEPSJA. Zaburzenie to jest w pewnym sensie odwrotnoci bezsennoci - narkolepsja polega bowiem na nagym zasypianiu, ktremu nie moemy zapobiec. Zaburzenie to dotyka nieporwnanie mniej osb ni bezsenno i zdaje si dziedziczne. Taki atak snu" trwa zwykle okoo pitnastu minut, po tym czasie czowiek budzi si z uczuciem odwieenia. Niemniej takie epizody mog by niebezpieczne i dosy przeraajce z uwagi na brak kontroli nad zasypianiem, atak snu moe si bowiem zdarzy podczas prowadzenia samochodu czy pracy przy uyciu ostrych narzdzi. Zasypianiu moe take towarzyszy nagy spadek napicia caych grup mini, a nawet upadek ciaa, co jest nazywane paraliem sennym. Czowiek tknity takim paraliem nie moe si porusza podczas przechodzenia ze stanu czuwania do snu, czemu mog towarzyszy halucynacje (np. e kto siedzi mu na piersi).

Przyczyny narkolepsji nie s znane; uwaa si j za wynik zaburze snu REM. Niektrym osobom dotknitym t chorob pomagaj rodki pobudzajce lub przeciwdepresyjne. BEZDECH. Bezdech wystpujcy cyklicznie podczas snu jest niebezpiecznym zaburzeniem, poniewa oznacza on utrudnienie dostpu powietrza do puc. Osoby cierpice na t chorob miewaj od dwustu do czterystu przerw w oddychaniu w cigu jednej nocy (Phillipson, 1993). Zdarza si, e picy czowiek dotknity bezdechem nagle siada, by nabra powietrza, po czym ponownie zasypia. Schorzeniu temu towarzyszy pytki sen, poniewa nagromadzenie dwutlenku wgla stymuluje organizm do budzenia si. Bezdech dotyka okoo 4% mczyzn i 2% kobiet, silnie wie si z otyoci oraz gonym chrapaniem (Young i in., 1993). Nie ogranicza si do samych zaburze snu - moe prowadzi do atakw serca i udarw mzgu (Stroio, Rogers, 1996). Przyczynami bezdechu mog by, midzy innymi, znieksztacenia anatomiczne blokujce drogi oddechowe (takie jak pewne znieksztacenia podniebienia), a take zaburzenia funkcjonowania orodka snu w mzgu. Leczenie bezdechu moe obejmowa diet odchudzajc, zabiegi chirurgiczne, a take wywoywanie dodatniego cinienia w drogach oddechowych sprawiajce, e pozostaj one otwarte podczas snu (Stroio, Rogers, 1996). I LUNATYZM. Wszystkie te trzy rodzaje zaburze wystpuj w fazach snu gbokiego (trzeciej i czwartej), pojawiaj si czciej u dzieci ni u dorosych i mog by przejawem niedojrzaoci ukadu nerwowego. Napady lku we nie s podobne do koszmarw sennych, cho od nich dotkliwsze. W przeciwiestwie do koszmarw nie wystpuj w fazie snu REM, lecz podczas snu gbokiego; pojawiaj si zwykle w pierwszych cyklach snu w trakcie nocy, a koszmary senne - raczej pod koniec snu. W trakcie takiego napadu dochodzi do nieregularnoci oddychania i akcji serca, a pica osoba moe nagle usi, wypowiada niezrozumiae kwestie i gwatownie si porusza. Z reguy nie budzi si do koca podczas takiego ataku, po jakim czasie ponownie zasypia, cho moe potem pamita krtkie obrazy, na przykad, e kto usiad jej na piersi. Inaczej ni w przypadku koszmarw sennych, tego typu wspomnienia nie maj jednak ywego, wyrazistego charakteru. Napady lku czsto ustpuj po zayciu agodnego rodka uspokajajcego bezporednio przed snem. Zwykle skraca on czas trwania czwartej fazy snu. Moczenie nocne jest czasami uwaane za przejaw nadmiernej surowoci rodzicw albo pragnienia dziecka, by ukara rodzicw, jednak zaburzenie to moe by take skutkiem niedojrzaoci ukadu nerwowego. W wikszoci przypadkw moczenie nocne samo ustpuje przed wejciem dziecka w okres dorastania, czsto nawet przed ukoczeniem smego roku ycia. W leczeniu tego zaburzenia pomaga terapia behawioralna polegajca na warunkowaniu u dziecka reakcji budzenia si tu przed oddaniem moczu. Skuteczna okazuje si take imprimina, lek, ktry pomaga powikszy objto pcherza moczowego. Czasami wystarczy po prostu zapewnienie, e nikt nie jest temu zaburzeniu winien (ani dziecko, ani rodzice) i e dziecko z niego wyronie". Okoo poowy dzieci od czasu do czasu mwi przez sen, a prawie 15% chodzi w czasie snu (Mindel, 1993). Lunatycy mog kry po domu niemale co nocy, podczas gdy ich rodzice zamartwiaj si, czy sobie nie zrobi jakiej krzywdy. Z reguy nie pamitaj nocnych epizodw, cho w czasie ich trwania czasem mog sensownie odpowiada na zadawane im pytania. Wbrew potocznemu przekonaniu nie ma dowodw na to, jakoby lunatyk stawa si po obudzeniu agresywny czy bardzo zdenerwowany. agodne rodki uspokajajce i dojrzewanie zwykle kad kres temu zaburzeniu.

ZABURZENIA SNU GBOKIEGO: NAPADY LKU WE NIE, MOCZENIE NOCNE

NARKOLEPSJA
Ludzie i zwierzta cierpicy na narkolepsj s stale bardzo picy, a w cikich przypadkach tej choroby mog zasypia mimowolnie kilka razy w cigu kadego dnia w zupenie przypadkowych miejscach i bez wzgldu na towarzystwo.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To iiiepiawJn, e obusk-nio iunntykr: jest nibbb/piGciie. Lunnlyk moe hyc U W rinnlownny w chwili. gd\ si gu hurli, nie zwykle nie jes? agresywny.

ZASTANW SI
Ilu godzin snu potrzebujesz w cigu doby? (Skd to wiesz?) Czy zdarzyo ci si kiedykolwiek zarwa" caf noc? Jakie to miato skutki? O czym nisz? Czy tre twoich snw jest zgodna z ktr z omawianych tu teorii?

TABELA 6.3

ZMIANY ODSETKA STUDENTW ZAYWAJCYCH RNEGO RODZAJU NARKOTYKI

NARKOTYK Marihuana rodki wziewne UYWAM Kiedykolwiek W cigu ostatnich 30 dni Kiedykolwiek W cigu ostatnich 30 dni Kiedykolwiek W cigu ostatnich 30 dni Kiedykolwiek W cigu ostatnich 30 dni Kiedykolwiek W cigu ostatnich 30 dni Kiedykolwiek W cigu ostatnich 30 dni Kiedykolwiek W cigu ostatnich 30 dni Kiedykolwiek W cigu ostatnich 30 dni Kiedykolwiek W cigu ostatnich 30 dni Kiedykolwiek W cigu ostatnich 30 dni 1980 65,0 34,0 10,2 1,5 15,0 2,7 22,0 6,9 -ND ND 0,9 0,3 ND ND 8,1 0,9 94,3 81,8 ND 25,8 1982 60,5 26,5 10,6 0,8 15,0 2,6 22,4 7,9 ND ND 0,5 0,0 30,1 9,9 8,2 1,0 95,2 82,8 ND 24,4 UU 59,0 23,0 10,4 0,7 12,9 1,8 21,7 7,6 ND ND 0,5 0,0 27,8 5,5 6,4 0,7 94,2 79,1 ND 21,5 1986 57,9 22,3 11,0 1,1 11,2 2,2 23,3 7,0 ND ND 0,4 0,0 22,3 3,7 5,4 0,6 94,9 79,7 ND 22,4 1988 51,3 16,3 12,6 1,3 10,2 1,7 15,8 4,2 ND ND 0,3 0,1 17,7 1,8 3,6 0,5 94,9 77,0 ND 22,6 1990 49,1 14,0 13,9 1,0 11,2 1,4 11,4 1,2 3,9 0,6 0,3 0,0 13,2 1,4 3,8 0,2 93,1 74,5 ND 21,5 1992 44,1 14,6 14,2 1,1 12,0 2,3 7,9 1,0 2,9 0,4 0,5 0,0 10,5 1,1 3,8 0,7 91,8 71,4 ND 23,5 1994 42,2 15,1 12,0 0,6 10,0 2,1 5,0 0,6 2,1 0,2 0,1 0,0 9,2 1,5 3,2 0,4 88,1 67,5 ND 23,5

ZMIANY STANW WIADOMOCI POD WPYWEM NARKOTYKW

Halucynogeny (w tym LSD) Kokaina (w tym krak) MDMA Heroina Stymulanty (poza kokain) Barbiturany Alkohol Papierosy .

spczesny wiat zdaje si wielkim supermarketem penym rnych substancji psychoaktywnych, czyli narkotykw. Stany Zjednoczone s zalewane narkotykami znieksztacajcymi spostrzeganie i zmieniajcymi stany uczuciowe - rodkami, ktre wprawiaj czowieka w dobry nastrj albo douj", albo te zmuszaj do wczenia si po miecie. Niektrzy zaywaj narkotyki, by upodobni si do przyjaci albo dlatego, e rodzice im tego zabronili. Niektrzy szukaj przyjemnoci, inni - wewntrznej prawdy. Modzi ludzie zaywajcy narkotyki czsto popadaj w stany upoledzajce ich zdolno do uczenia si w szkole i skaniajce do podejmowania ryzykownych dziaa (Basen-Engquist i in., 1996). Najpopularniejszym narkotykiem stosowanym w szkoach rednich i na uczelniach jest alkohol (Johnston i in., 1996). Ponad 40% studentw prbowao marihuany, a jedna osoba na sze pali j regularnie (por. tabela 6.3). Wiele osb zaywa rodki uspokajajce przed snem, a rodki pobudzajce po przebudzeniu. Karol Marks oskara religi, e jest opium dla ludu", ale prawdziwym opium dla ludu jest heroina. Kokaina bya, do niedawna, zabawk" ludzi zamonych, ale spadek jej ceny przywid na sal sdow wielu uczniw szk rednich. Czy nam si to podoba, czy nie, narkotyki stay si trwaym elementem amerykaskiego ycia.

rdo: Johnston, L. D,, 0'Malley, P, M., Bachman, J. G. (1996). National Survey Results on Drug Use from the Monitoring the Future Study, 1975-1994, tom II. College Students and Young Adults. U.S, Department of Health and Human Services, Public Health Sen/ice, National Institutes of Health: National Institute on Drug Abuse. Tabele 23 (s. 160) i 25 (s. 162). ND-dane niedostpne. '.

NADUYWANIE SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH I UZALENIENIE OD NICH

Kiedy koczy si uywanie narkotyku, a zaczyna jego naduywanie? Amerykaskie Towarzystwo Psychologiczne (1994) definiuje naduywanie substancji psychoaktywnych jako uporczywe stosowanie przez dan osob jakiego rodka, mimo e pociga to za sob negatywne konsekwencje dla jej funkcjonowania spoecznego, zawodowego, psychicznego i fizycznego. Jeeli nie idziesz do szkoy lub pracy z powodu odsypiania" pijastwa, to znaczy, e naduywasz alkoholu. Ilo spoytego przez ciebie alkoholu jest mniej istotna ni fakt, e picie go zaburza normalny bieg twojego ycia. Powaniejszym problemem od naduywania jakich rodkw jest uzalenienie od nich. Uzalenienie ma aspekt zarwno behawioralny, jak i biologiczny (American Psychological Association, 1994). W sensie behawioralnym uzalenienie oznacza utrat kontroli nad zaywaniem jakiego rodka. Ludzie uzalenieni mog cae swoje ycie organizowa wok pozyskiwania i zaywania danego rodka. Uzalenienie fizjologiczne czy biologiczne cechuje si wzrostem tolerancji organizmu na dany rodek lub wystpowaniem objaww wycofania bd obydwoma

tymi zjawiskami. Tolerancja oznacza przyzwyczajenie si organizmu do regularnego stosowania danej substancji, ktre powoduje, e jest konieczne zaywanie coraz wikszych jej iloci, by osign podobny skutek. Gdy nagle przerwie si dostarczanie organizmowi tej substancji, pojawiaj si objawy jej wycofania, czyli zesp odstawienny. W wypadku alkoholu zesp ten obejmuje lki, drenia, niepokj, osabienie, przyspieszony puls i podwyszone cinienie krwi. Osoby uzalenione psychicznie przy pozbawieniu ich narkotyku wykazuj takie objawy, jak lk, nadwraliwo, przyspieszenie pulsu i pocenie si, ktre s podobne do zespou odstawiennego. Dlatego te osoby takie mog uwaa siebie za uzalenione fizjologicznie, cho w rzeczywistoci ich uzalenienie ma charakter psychiczny. Jednake w wypadku niektrych narkotykw objawy zespou odstawiennego s wyranie fizjologicznej natury. Jednym z nich jest na przykad delirium tremens, wystpujce u niektrych alkoholikw po nagym odstawieniu alkoholu. Delirium tremens cechuje si obfitymi potami, silnym niepokojem, ogln dezorientacj i przeraajcymi halucynacjami - czsto w postaci pezajcych zwierzt.

PRZYCZYNY NADUYWANIA SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH I UZALENIE OD NICH

Naduywanie substancji i uzalenienie od nich zwykle zaczyna si od chci wyprbowania danego rodka (Kessler, 1995; Petraitis i in., 1995). Dlaczego ludzie eksperymentuj z narkotykami? Najczstsze przyczyny to ciekawo, ulego

wobec naciskw rwienikw, przykad ze strony rodzicw, buntowniczo i prby ucieczki przed nud lub trudnociami (Chassin i in., 1996; Curran i in., 1997; Swaim i in., 1996). Kolejnym powodem jest samoutrudnianie, czyli rzucanie kd pod wasne nogi". Pijc alkohol lub przyjmujc jaki inny rodek w sytuacji, gdy mamy trudnoci, moemy za wasn porak wini nie siebie samych, lecz w rodek. Alkohol i inne narkotyki mog te stanowi wygodne uzasadnienie agresji, lekkomylnych przygd seksualnych czy nawet zapominalstwa. Naduywanie substancji wyjaniaj te pewne teorie psychologiczne i biologiczne. KONCEPCJE PSYCHOLOGICZNE. Psychodynamiczne wyjanienia naduywania substancji polegaj na przyjciu zaoenia, e substancje psychoaktywne pomagaj czowiekowi w kontrolowaniu lub wyraaniu niewiadomych potrzeb i impulsw. Na przykad alkoholizm moe wyraa potrzeb pozostania w stanie zalenoci od nadmiernie opiekuczej matki. Teoretycy o orientacji spoeczno-poznawczej uwaaj, e ludzie zwykle prbuj takich rodkw jak valium czy alkohol pod wpywem innych osb, ktre im polecaj te substancje lub same je stosuj. Silnym czynnikiem skaniajcym do zaywania takich rodkw s oczekiwania, e oka si one skuteczne (Schafer, Brown, 1991; Sher i in., 1996). Stosowanie tych substancji jest zwykle wzmacniane faktem, e korzystnie oddziauj na nastrj i zmniejszaj nieprzyjemne doznania, w rodzaju napicia i lkw. Dla osb uzalenionych fizjologicznie nagrod jest rwnie unikanie przykrych objaww wicych si z odstawieniem danego rodka. Nagradzajce jest cige noszenie danego rodka ze sob, dziki czemu nie trzeba si martwi, co by si stao, gdyby go zabrako. S osoby, ktre nie wyjd z domu bez valium czy jakiego innego, stale zaywanego rodka. Rodzice stosujcy jakie substancje psychoaktywne zwikszaj wiedz dzieci na ich temat i daj im zy przykad - uciekajc si do rodkw chemicznych, by zredukowa przeywane napicie czy uprzyjemni" kontakty spoeczne (Stacy i in., 1991). KONCEPCJE BIOLOGICZNE. Niektrzy ludzie mog by biologicznie podatni na uzalenienie od rnych substancji, w tym alkoholu, kokainy i nikotyny (Azar, 1995a; Haney i in., 1994; Pomerleau i in., 1993). Na przykad biologiczne dzieci alkoholikw wychowane przez rodzicw adopcyjnych maj silniejsz skonno do naduywania alkoholu ni biologiczne dzieci owych adopcyjnych rodzicw. Wrodzona skonno do alkoholu moe obejmowa zwikszon na wraliwo (tj. odczuwanie wikszej przyjemnoci podczas picia alkoholu) i wysz tolerancj (Finn i in., 1997; Newlin, Thomson, 1990). Studenci majcy rodzicw alkoholikw po wypiciu alkoholu maj lepsz koordynacj wzrokowo-ruchow ni ich rwienicy, ktrych rodzice nie pij naogowo (Pihl i in., 1990). Przyjrzyjmy si teraz wpywowi wywieranemu na wiadomo przez rwnie czsto zaywane rodki uspokajajce, pobudzajce i halucynogeny.

ALKOHOL
Alkohol jest najpowszechniej uywan substancj chemiczn o dziaaniu psychogennym. Bywa stosowany jako rodek relaksujcy w porze obiadowej i usypiajcy w porze zasypiania oraz czynnik uatwiajcy kontakty spoeczne w czasie popoudniowych przyj. Uywamy go, aby uczci wito, czyj sukces lub jubileusz bd te czyje urodziny. Modzi ludzie spoywaj alkohol, eby dowie swojej dorosoci. Do picia alkoholu, przynajmniej od czasu do czasu, przyznaje si omiu na dziesiciu uczniw szkoy redniej (Johnston i in., 1996). Ludzie starsi spoywaj alkohol, by przyspieszy krenie krwi w rnych partiach ciaa. Substancj t zabija si zarazki na powierzchni rany. Alkohol jest rodkiem uspokajajcym, ktry mona kupowa bez recepty. Jest te rodkiem przedwiekowym, ktry mona publicznie spoywa, nie naraajc si na krytyk czy potpienie. Osoba zaywajca valium moe uchodzi za sabeusza. Mczyzna wypijajcy do dna butelk piwa jest postrzegany jako twardziel", macho. adna z substancji psychoaktywnych nie jest tak czsto naduywana jak alkohol. Od 10 do 20 milionw Amerykanw to alkoholicy, podczas gdy regularne spoywanie heroiny to problem dotykajcy okoo miliona osb, a kokainy okoo 800 tysicy osb (O'Brien, 1996). Picie nadmiernych iloci alkoholu wie si ze spadkiem wydajnoci pracy, utrat pracy i spadaniem w d drabiny spoecznej. A jednak okoo poowy Amerykanw spoywa alkohol. Pomimo szerokiego rozpowszechnienia marihuany, alkohol pozostaje narkotykiem najczciej spoywanym przez nastolatkw.

DLACZEGO ALKOHOL SIJ.NIEJ DZIAA NA KOBIETY NIZ MCZYZN?

Alkohol kobietom szybciej uderza do gowy" (nawet gdy si uwzgldni zrnicowanie ptci pod wzgldem ciaru ciata).

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

Mczyni czciej ni kobiety popadaj w alkoholizm. Mona to wyjania czynnikami kulturowymi, w postaci silniejszych ogranicze, jakie normy spoeczne nakadaj w tym wypadku na kobiety ni na mczyzn. Natomiast wyjanieniem biologicznym jest zaoenie, e alkohol silniej dziaa na kobiety. Jeeli masz wraenie, e alkohol szybciej idzie do gowy" kobietom, to prawdopodobnie si nie mylisz. Substancja ta wywiera na kobiety wikszy wpyw, poniewa ich odki wolniej go metabolizuj (gdy zawieraj mniej enzymu rozkadajcego alkohol; Lieber, 1990), wskutek czego u kobiet stosunkowo wicej wypitego alkoholu dociera do mzgu. Organizm kobiety metabolizuje alkohol gwnie w wtrobie. Jak powiada jeden ze specjalistw, u kobiet [...] picie alkoholu ma podobny skutek, jaki miaoby jego bezporednie wstrzykiwanie do yy" (Lieber, 1990). Z naduywaniem alkoholu wi si te czynniki etniczne. W Stanach Zjednoczonych najwyszy odsetek alkoholikw wystpuje wrd rdzennych Amerykanw i Amerykanw pochodzenia irlandzkiego (Nevid i in., 1997); najniszy u Amerykanw pochodzenia ydowskiego. Wyjania si to zwykle czynnikami kulturowymi. Dzieci amerykaskich ydw ju od wczesnych lat ycia widz spoywanie alkoholu, ale jest to jedynie saby alkohol (wino) podawany z okazji wit religijnych i rodzinnych. W rodzinach ydowskich spoywa si te zwykle tylko niewielkie dawki alkoholu. W konsekwencji w kulturze ydowskiej alkohol nie jest kojarzony z agresywnoci, buntowniczoci czy porak.

DEPRESANTY, CZYLI RODKI USPOKAJAJCE

epresanty, czyli rodki uspokajajce, najczciej spowalniaj aktywno orodkowego ukadu nerwowego. Kady z nich wywouje pewne specyficzne, sobie tylko waciwe, skutki. W tej czci zajmiemy si skutkami wywieranymi przez alkohol, opiaty, barbiturany i metakwalon.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prowda, e kobietom alkohol szybciej uderza do gowy" ni mczyznom. Organizm kobiety sabiej metabolizuje alkohol przed ujawnianiem si jego wpywu na funkcjonowanie psychiczne.

Niski poziom spoycia alkoholu przez niektre grupy etniczne, na przykad przez Azjatw, jest te wyjaniany czynnikami biologicznymi. Azjaci zdaj si gorzej znosi alkohol od biaych, reagujc ju na jego umiarkowane iloci wzrostem tempa akcji serca, mdociami i blami gowy (Elickson i in., 1992). Moe to ich powstrzymywa - podobnie jak kobiety - przed spoywaniem alkoholu w nadmiernych ilociach.

DLACZEGO PIJESZ?
Czy pijesz alkohol? Jeeli tak, to dlaczego? Dla przyjemnoci? Aby poradzi sobie z problemami? eby utatwi sobie kontakty spoeczne? Ludzie spoywaj alkohol z wielu rnych powodw. Mniej wicej jedna osoba na dziesiciu pijcych jest alkoholikiem. Moesz zyska pewien wgld w przyczyny picia przez ciebie alkoholu, wypeniajc poniszy kwestionariusz. Zakres liter P (prawda) przy danym stwierdzeniu jeeli uznasz, e jest ono w odniesieniu do ciebie prawdziwe lub najczciej prawdziwe, za N (nieprawda), jeeli jest nieprawdziwe lub najczciej nieprawdziwe. Klucz odpowiedzi zostat zamieszczony w Dodatku B. P N P N

SKUTKI SPOYWANIA ALKOHOLU. Skutki picia alkoholu zale od jego dawki i dugoci czasu, w ktrym go stosujesz. Niewielkie dawki mog dziaa pobudzajco, wiksze - uspokajajco. Z tego ostatniego wzgldu alkohol jest zaliczany do rodkw uspokajajcych. Alkohol pozwala si zrelaksowa i przynosi ulg w blu o niewielkiej sile. Jednake zatruwa on take organizm - upoledza funkcjonowanie poznawcze, jzykowe i osabia koordynacj wzrokowo-ruchow. Ponad poowa miertelnych wypadkw samochodowych w Stanach Zjednoczonych wie si ze spoyciem alkoholu przez ich sprawcw. Spoywanie alkoholu wie si ze spadkiem aktywnoci seksualnej (Leigh, 1993). A jednak po wypiciu go ludzie robi takie rzeczy, na ktre nigdy by si nie odwayli, bdc trzewi, na przykad rozpoczynaj ycie pciowe z nowym partnerem ju na pierwszej randce czy podejmuj aktywno seksualn bez zabezpieczenia (Cooper, Orcutt, 1997; Gordon, Carey, 1996; Leigh, Stall, 1993). Dlaczego tak si dzieje? Wie si to prawdopodobnie z upoledzaniem przez alkohol procesu mylenia niezbdnego do skutecznej samokontroli impulsw (Steele, Josephs, 1990). Po wypiciu alkoholu u ludzi maleje zdolno przewidywania konsekwencji wasnych zachowa, a take skonno do kierowania si nakazami moralnymi. Ponadto alkohol nasila poczucie rozlunienia i eufori, ktre tumi ewentualne wtpliwoci. W naszej kulturze alkohol wie si te z pewn pobaliwoci spoeczn - osoby dziaajce pod wpywem alkoholu mog swe czyny przypisywa wanie alkoholowi (to alkohol, nie ja"), i takie wyjanienia nierzadko bywaj akceptowane przez otoczenie. Podobnie jak spoywanie zbyt duej iloci jedzenia, picie nadmiernej iloci alkoholu sprzyja tyciu. Jednak przewlekli alkoholicy mog wykazywa objawy niedoywienia, poniewa chocia alkohol zawiera wiele kalorii, jest pozbawiony takich substancji odywczych jak witaminy i biaka. Co wicej, alkohol czsto prowadzi do zaburze we wchanianiu przez organizm substancji odywczych, w szczeglnoci witaminy B. Przewleke picie moe wic prowadzi do wielu chorb, takich jak marsko wtroby, zwizana z niedoborem biaek, czy zesp Korsakowa, zwizany z niedoborem witaminy B. Spoywanie alkoholu w maych lub umiarkowanych ilociach moe podwysza poziom gstych lipoprotein (dobrego" cholesterolu) i obnia ryzyko naczyniowych chorb serca (Fuchs i in., 1995; Gaziano i in., 1993). Przewleke picie duych iloci alkoholu jest z kolei zwizane z chorobami serca i nowotworami. W szczeglnoci nasila u kobiet niebezpieczestwo zapadnicia na raka piersi (McTiernan, 1997). A spoywanie alkoholu przez kobiety w ciy jest szkodliwe dla dziecka. Picie alkoholu przez nastolatkw czsto jest zwizane z obnieniem postpw w nauce i innymi stresujcymi wydarzeniami (Wills i in., 1996). Jednak nie do koca wiadomo, co tu jest przyczyn, a co skutkiem - picie alkoholu moe, oczywicie, powodowa trudnoci z nauk i inne problemy, ale jest rwnie moliwe, e modzi ludzie pij, by zmniejszy stres zwizany z tymi kopotami. Niezalenie od tego, jak picie alkoholu si rozpoczyna, moe ono prowadzi do uzalenienia fizjologicznego, to za skania do picia celem uniknicia przykrych objaww odstawienia. U wielu wyleczonych" alkoholikw zdarzaj si na-

1. Niepicie alkoholu przez jaki czas jest dla mnie bardzo nieprzyjemne. 2. Alkohol uatwia mi rozmawianie z innymi. 3. Pij, aby wyda si bardziej dorosy lub wyrafinowany. 4. Kiedy pij, widz przyszo w janiejszych barwach. 5. Lubi smak tego, co pij. alkoholu, to nie czuj si le z tego powodu. 7. Kiedy pij, czuj si bardziej wyluzowany. 8. Pij, eby pasowa do swoich kumpli. 9. Mniej si martwi rnymi rzeczami, kiedy pij. 10. Lubi si napi przy jakiej rodzinnej okazji. 11. Picie alkoholu jest czci kultury. 12, Lubi si napi, gdy dokucza mi bl zba czy co w tym rodzaju. 13. Czuj si silniejszy, kiedy sobie wypij. 14. Naprawd nie mona mnie wini za to, co robi po wypiciu alkoholu. 15. Lubi si napi przed jak czekajc mnie prb, jak pierwsza randka czy wany egzamin. 16. Lubi si napi dla samego smaku alkoholu. 17. Zdarza mi si trzyma szklank (lampk, kufel, kieliszek) z alkoholem i nie pamita, jak si tam znalaza. 18. Lubi si napi, eby odpdzi smutki czy zmartwienia. 19. Po wypiciu jednego czy dwch drinkw (kieliszkw, kufli itd.) lepiej sobie radz w rozmowach i z seksem. 20. Picie powoduje, e robi rne gupie rzeczy. 21. Czasami nie mog pracowa, gdy wypij kilka drinkw (kieliszkw, kufli, szklanek, lampek). 6. Jeli przez jaki czas powstrzymuj si od picia

22. Po napiciu si czuj si bliej ludzi. 23. Pij, bo lubi, eby inni myleli, e pij. D 24. Przy jakiej uroczystej okazji lubi wypi wicej ni zwykle. 25. Jeeli co mi si uda albo powiedzie si ktremu z przyjaci, to lubimy si napi, aby to uczci. 26. Gdy co mnie gnbi, pij alkohol. 27. Picie samo w sobie sprawia mi przyjemno. 28. Lubi uczucie bycia na haju", gdy wypij. 29. Czasami nalewam sobie nowego drinka i po chwili stwierdzam, e jeszcze nie skoczyem poprzedniego. 30. Jak si troch napij, atwiej mi nakoni ludzi, by zrobili to, czego chc. 31. Picie alkoholu trzyma moje myli z dala od problemw i niepokojw. 32. Jeeli przez jaki czas nie pij, to zaczyna mnie suszy. 33. Przyjemnie si rozluniam po drinku czy dwch. nym czy dwch drinkach. 35. Jestem w o wiele lepszym nastroju, gdy si napij. 36. Jak si troch napij, zaczynam sprawy widzie o wiele wyraniej. 37. Kiedy troch wypij, jedzenie robi si smaczniejsze, a seks bardziej przyjemny. D 38. Gdy koczy mi si alkohol, to zaraz kupuj nowy zapas. 39. Gdyby nie alkohol, par spraw mogoby si potoczy o wiele lepiej. 40. Gdy kocz pi, nie mog si doczeka nastpnego drinka. 34. Sprawy zaczynaj zwykle lepiej wyglda po jed-

wroty picia (Schuckit, 1996). By moe alkohol nadal jest im potrzebny jako sposb radzenia sobie ze stresem i wymwka w razie niepowodze. LECZENIE ALKOHOLIZMU. Najbardziej rozpowszechnionym sposobem leczenia alkoholizmu jest program opracowany przez ruch Anonimowych Alkoholikw, cho nie jest to jedyny skuteczny program tego rodzaju (Ouimette i in., 1997; Tailoring treatments, 1997). Narodowy Instytut Naduywania Alkoholu i Alkoholizmu finansowa omioletnie badania, w ktrych ponad 1700 osb z problemem alkoholowym przypisano losowo do jednej z trzech form terapii: dwunastostopniowego programu Anonimowych Alkoholikw, terapii poznawczo-behawioralnej i terapii podwyszania motywacji. Terapia poznawczo-behawioralna polega na uczeniu radzenia sobie z pokus wypicia alkoholu i nabywania umiejtnoci odmawiania. Terapia podwyszania motywacji jest nakierowana na wzrost motywacji do zaprzestania picia. Wszystkie trzy rodzaje terapii okazay si jednakowo skuteczne, z pewnymi wszake wyjtkami. Na przykad u osb cierpicych na inne jeszcze problemy psychologiczne najbardziej skuteczna okazaa si terapia poznawczo-behawioralna. Trwaj badania nad skutecznoci farmakologicznego leczenia alkoholizmu. Na przykad disulfiram nie moe by mieszany z alkoholem - u osb zaywajcych ten rodek alkohol powoduje mdoci i wymioty (Schuckit, 1996). Wiele osb naduywajcych alkoholu cechuje si obnionym poziomem serotoniny, w zwizku z czym mona mie nadziej, e w ich wypadku pomocne oka si lekarstwa wywoujce wzrost poziomu tego neuroprzekanika (Azar, 1997b).

Heroina jest nielegalna. Wysokie kary za jej posiadanie i sprzeda sprawiaj, e jest te bardzo kosztowna. Dlatego te wiele osb uzalenionych kradnie, prostytuuje si i sprzedaje narkotyki, aby zdoby pienidze na jej zakup. Syntetycznym opioidem jest metadon, ktry by uywany do agodzenia objaww odstawienia heroiny. Dziaa on sabiej od heroiny i nie dostarcza uczucia bycia na haju". Wiele osb uzalenionych od heroiny musi latami zaywa metadon, aby wyj z uzalenienia (O'Brien, 1996). Niektrzy zmuszeni s nawet do staego zaywania tego rodka (Wren, 1997). Odstawienie narkotykw, szczeglnie zaywanych w duych dawkach, skutkuje bardzo nieprzyjemnymi objawami. Zesp odstawienny moe si rozpoczyna od objaww przypominajcych gryp - odczuwanie przypywu gorca na przemian z falami zimna, drenie, przyspieszenie pulsu i podwyszenie cinienia krwi, bezsenno, wymioty, biegunka. Jednake u poszczeglnych osb wystpuj rne objawy. Wiele osb zaywajcych przepisane przez lekarza opiaty jako rodki przeciwblowe ani nie ma podwyszonego nastroju, ani nie popada w uzalenienie (Lang, Patt, 1994; Taub, 1993). Jeeli ju nie potrzebuj tych rodkw z powodw medycznych, a pojawia si u nich zaleno fizjologiczna, to stopniowe zmniejszanie dawki pozwala bez wikszych kopotw uwolni si od tego uzalenienia (Rosenthal, 1993a).

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e heroiny uywano niegdy jako rodka majcego leczy uzalenienie od morfiny. Obecnie do agodzenia objaww odstawienia heroiny uywa si metadonu (ktry jest zwizkiem opioidowym).

BARBITURANY I METAKWALON
Barbiturany, take jak amobarbital, fenobarbital, pentobarbital i secobarbital, s rodkami uspokajajcymi uywanymi w medycynie do zwalczania lkw i napicia, agodzenia blu, leczenia padaczki, nadcinienia i bezsennoci. Barbiturany szybko wywouj uzalenienie psychiczne i fizjologiczne. Dziaanie podobne do barbituranw ma metakwalon, jednak take ten rodek jest niebezpieczny z uwagi na ryzyko szybkiego uzalenienia si. Barbiturany i metakwalon zawdziczaj swoj popularno wywoywanemu przez nie stanowi umiarkowanej euforii. Due dawki tych specyfikw prowadz do sennoci, zaburze koordynacji wzrokowo-ruchowej, niewyranej mowy, draliwoci i obnienia zdolnoci do formuowania racjonalnych sdw. Gwatowne wycofanie barbituranw w wypadku osoby od nich uzalenionej moe prowadzi do konwulsji i mierci. Z powodu kumulowania si skutkw zaywania tych lekw i alkoholu czenie ich jest bardzo niebezpieczne.

OPIATY
Opiaty to grupa narkotykw wytwarzanych z opium - wysuszonego soku mlecznego z niedojrzaych makwek maku lekarskiego. Struktur chemiczn podobn do opiatw maj opioidy, cho s one syntetyzowane chemicznie w laboratorium. Sowo opium" wywodzi si z jzyka staroytnych Sumeryjczykw, w ktrym oznaczao rolin radoci". Do opiatw zalicza si morfin, heroin, kodein, demerol i podobne leki o przeciwblowym dziaaniu. Morfina zostaa wprowadzona do uytku w drugiej poowie XIX wieku - w Europie podczas wojny francusko-pruskiej, w Ameryce podczas wojny secesyjnej - w celu agodzenia blu spowodowanego odniesionymi przez onierzy ranami. Dlatego te fizjologiczne uzalenienie od morfiny nazywano pocztkowo oniersk chorob". Uzalenienie raczej nie spotykao si ze spoecznym napitnowaniem przed wprowadzeniem prawnego zakazu posiadania morfiny. Nazwa heroiny pochodzi od uczu, jakich si doznaje po jej zayciu - czowiek czuje si niczym bohater (heros). Pocztkowo sdzono, e to wanie heroin mona leczy uzalenienie od morfiny. Heroina powoduje intensywny wzrost pozytywnego nastroju; osoby, ktre j zaywaj, twierdz, e uczucia przez ni wywoywane s tak przyjemne, i mog powstrzymywa wszelk myl o jedzeniu lub podaniu seksualnym. Cho regularne zaywanie heroiny prowadzi do zwikszania si tolerancji organizmu na ten specyfik, jednak due dawki mog wywoa senno, stupor, zmian postrzegania czasu i upoledzenie zdolnoci do formuowania sdw.

STYMULANTY, CZYLI RODKI POBUDZAJCE

ziaanie wszystkich rodkw pobudzajcych polega na nasilaniu aktywnoci orodkowego ukadu nerwowego. Kady ma pewne szczeglne skutki uboczne, ale wszystkie wywouj stan euforii i wzrost poczucia pewnoci siebie.

Heroina jest zwizkiem pochodnym morfiny, ale silniej dziaajcym i szybciej uzaleniajcym. Wystpuje w postaci biaego lub brzowego proszku. W Polsce dominuje heroina w postaci kompotu (tzw. polska heroina), wprowadzana do organizmu doylnie.

AMFETAMINY
Amfetaminy to grupa stymulantw. Byy one uywane przez onierzy podczas II wojny wiatowej, by utrzyma czujno noc. Zaywane s te przez kierowcw ciarwek podczas nocnej jazdy, a take przez studentw uczcych si nocami

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e rodki pobudzajce s czsto stosowane w leczeniu dzieci z nadpobudliwoci psychoruchow. Takim rodkiem pobudzajcym jest mefyiophenidat.

do egzaminw. Rwnie osoby pragnce si pozby nadwagi stosuj amfetaminy, gdy powoduj one zmniejszanie si uczucia godu. Amfetaminy s uywane ze wzgldu na wywoywane przez nie bardzo silne uczucie euforii, szczeglnie szybko nastpujce po zayciu duej dawki. Bywaj poykane w postaci piguek, a w najsilniejszej postaci - metederyny - s wstrzykiwane doylnie. Amfetamina umoliwia wielogodzinn, nieprzerwan prac i moe zapewnia uczucie bycia na haju" caymi dniami. Jednak nawet najdusza euforia kiedy si koczy - czasami gwatownym zaniciem w cigu dnia, czsto depresj. Znane s te przypadki samobjstw popenianych po wyjciu z amfetaminowej euforii. Pokrewny rodek pobudzajcy (ritalin) jest szeroko uywany do leczenia nadpobudliwoci psychoruchowej u dzieci (Wolraich i in., 1990). Wykazano, e ritalin powiksza zakres uwagi, obnia skonno do zachowa gwatownych i agresywnych oraz pomaga uczniom poprawi oceny (Klorman i in., 1994). Dlaczego rodek pobudzajcy miaby uspakaja dzieci? Nadpobudliwo psychoruchowa moe si wiza z niedojrzaoci kory mzgu, a ritalin stymuluje kor do silniejszego sprawowania kontroli nad niszymi partiami mzgu. Due dawki amfetaminy mog powodowa niepokj, bezsenno, utrat apetytu, halucynacje, urojenia paranoidalne i draliwo. W zaburzeniu nazywanym psychoz amfetaminow pojawiaj si halucynacje i urojenia przypominajce paranoidaln posta schizofrenii (por. rozdzia pitnasty).

PAPIEROSY (NIKOTYNA)
Zawartym w papierosach rodkiem pobudzajcym jest nikotyna. Nasila ona wydzielanie hormonu adrenaliny i wielu neuroprzekanikw, midzy innymi dopaminy i acetylocholiny. Adrenalina wywouje wzrost aktywnoci autonomicznego ukadu nerwowego, co przyspiesza akcj serca i nasila wzrost wydzielania cukru do krwi. Acetylocholina odgrywa wan rol w powstawaniu zapisw pamiciowych, a nikotyna polepsza zapamitywanie i uwag (Leary, 1997), uatwia wykonanie prostych, powtarzajcych si zada (Kinnunen i in., 1996; O'Brien, 1996) i polepsza nastrj. Ponadto ma dziaanie relaksujce i zmniejsza przeywany przez ludzi stres (O'Brien, 1996). Niektre osoby pal, aby nie przyty (Califano, 1995; Meyers i in., 1997). Nikotyna osabia apetyt, a przyspiesza przemian materii (Audrain i in., 1995; Hultuist i in., 1995). Rzucenie palenia zwykle powoduje wzrost iloci zjadanych pokarmw (Klesges i in., 1997), co powoduje, e niektre osoby szybko wracaj do naogu. To wanie nikotyna jest czynnikiem wywoujcym fizjologiczn zaleno od papierosw (Kessler, 1995). Uzalenienie to moe by rwnie silne jak uzalenienie od heroiny czy kokainy (MacKenzie i in., 1994). Naogowi palacze spalaj tak liczb papierosw, ktra zapewnia im stay poziom nikotyny we krwi (Drobes, Tiffany, 1997; Shiffman i in., 1997). Objawy odstawienia nikotyny obejmuj nerwowo, senno, zanik energii, ble gowy, nieregularn prac jelit, zawroty gowy, bezsenno, mdoci, kurcze, drenia, palpitacje i nadmierne pocenie si. Poniewa wiele z tych symptomw przypomina objawy lku, uwaano niegdy, e palenie to raczej nawyk ni rzeczywiste uzalenienie fizjologiczne. Zagroenia te s powszechnie znane. W wielu krajach na paczkach papierosw zamieszcza si informacje o szkodliwoci nikotyny, ostrzegajc przed negatywnym wpywem palenia na zdrowie. Papierosw nie wolno reklamowa w radiu i w telewizji. A jednak prawie 420 tysicy Amerykanw umiera co roku z przyczyn zwizanych z paleniem (Rosenblatt, 1994). Tylu ludzi ginoby w katastrofach lotniczych, gdyby przez cay rok codziennie zderzay si ze sob dwa jumbo jty ze miertelnym skutkiem dla wszystkich pasaerw i czonkw zaogi. Jest to wiksza liczba ni czna liczba osb umierajcych wskutek wypadkw drogowych, narkomanii i alkoholizmu, zabjstw, samobjstw i AIDS (Rosenblatt, 1994).

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e liczba osb umierajcych z przyczyn zwizanych z paleniem przekracza czn liczb osb rozstajcych si z yciem w wyniku wypadkw drogowych, naduywania substancji psychoaktywnych, samobjstw, zabjstw i AIDS.

KOKAINA
PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?
To prawda, e firma produkujca coca-col dodawaa niegdy do niego silny (i obecnie nielegalny) rodek pobudzajcy. Byta to kokaino. Nazwa napoju coca-cola" sugeruje jaki jego zwizek z kokain. I rzeczywicie taki zwizek istnieje. Nazwa coca-cola" pochodzi bowiem od aciskiej nazwy krzewu kokainowego - erythroxylum coca, z ktrego otrzymuje si kokain. Firma produkujca ten napj pocztkowo dodawaa do niego t substancj i chocia przestaa to robi w roku 1906, jednak pozostawia t nazw - ze wzgldw handlowych. Licie krzewu kokainowego zawieraj kokain - rodek pobudzajcy, ktry wywouje stan euforii, tumi gd i bl oraz nasila pewno siebie. Szczyt popularnoci kokainy wrd modziey amerykaskiej przypad na poow lat osiemdziesitych XX wieku. Jednak obecnie wikszo amerykaskich uczniw szk rednich zdaje sobie spraw ze szkodliwoci kokainy (Johnston i in., 1996). Kokaina jest zaywana w rnych postaciach - pita jako wywar z lici koki, wcigana nosem jako proszek bd wstrzykiwana doylnie w postaci ciekej. Czsto powtarzane wciganie kokainy nosem prowadzi do rnych schorze lokalnych tego narzdu. Silne pochodne kokainy, znane jako krak" albo bazooka", s stosunkowo tanie, poniewa zawieraj narkotyk w nieoczyszczonej postaci. Fizjologiczne konsekwencje zaywania narkotyku obejmuj gwatowny wzrost cinienia krwi oraz zwenie naczy wiecowych, co powoduje zmniejszenie dostaw" tlenu do serca i przyspieszenie akcji serca. Moe to czasami prowadzi do zapaci oddychania lub zatrzymania akcji serca (Moliterno i in., 1994). W ten wanie sposb zmaro nagle kilkoro znanych sportowcw. Przedawkowanie moe prowadzi do niepokoju i bezsennoci, drgawek, blw gowy, mdoci, konwulsji, halucynacji i uroje. Zaywanie kraku" nasila te niebezpieczestwo wyleww krwi do mzgu (Levine i in., 1990). Kokaina bya uywana do znieczule miejscowych ju w pocztkach XIX wieku. W roku 1884 zwrcia uwag modego podwczas neurologa z Wiednia, Zygmunta Freuda, ktry z jej pomoc zwalcza wasn depresj i nawet napisa na jej temat wielce pochwalny artyku. Zapa Freuda znacznie jednak osab, gdy pniej dowiedzia si, e kokaina wywouje uzalenienie oraz moe powodowa halucynacje i urojenia. Kokaina uzalenia fizjologicznie (Brown, Massaro, 1996).

NIEBEZPIECZESTWA ZWIZANE Z PALENIEM.

W wielu krajach na reklamach papierosw zamieszcza si informacje o szkodliwoci nikotyny, ostrzegajc przed negatywnym wptywem palenia na zdrowie.

Odsetek palaczy wrd Amerykanw spad z 42,2% w roku 1966 do 25% w latach dziewidziesitych, cho wrd kobiet, Afroamerykanw i uczniw szkl rednich obserwuje si wzrost tego odsetka (Feder, 1997; Gold i in., 1996). Palenie zwizane jest z pci, wiekiem, pochodzeniem etnicznym, poziomem wyksztacenia i pozycj spoeczn (por. tabela 6.4). Osoby lepiej wyksztacone rzadziej pal papierosy (Ros i in., 1996). Kady wypalony papieros kradnie czowiekowi siedem minut ycia. Tlenek wgla zawarty w dymie papierosowym upoledza zdolno krwi do przenoszenia tlenu, co powoduje spycenie oddechu (Gold i in., 1996). Zawarte w dymie wglowodory (substancje smoliste") mog si przyczyni do zachorowania na raka puc (Stout, 1996). U naogowych palaczy ryzyko mierci wskutek nowotworu puc wzrasta dziesiciokrotnie (Nevid i in., 1998). Palenie jest take zwizane

TABELA 6.4

ZALENO PALENIA OD NIEKTRYCH CZYNNIKW SPOECZNYCH

CZYNNIK Ple Kobiety Mczyni Wiek 18-24 25-44 45-64 65-74 GRUPA ODSETEK PALACZY 23,5 28,1 22,9 30,4 26,9 16,5 8,4 29,2 16,0 20,2 31,4 25,5 32,0 30,0 23,4 13,6 33,3 24,7

Psychologia a ycie codzienne

RZUCANIE PALENIA
Czy rzucenie palenia przynosi jakie podane rezultaty? Tak. Ponad 40 milionw Amerykanw skutecznie rzucio palenie (American Lung Association, 2000). Poziom miertelnoci wrd naogowych palaczy, ktrzy rzucili palenie, jest zbliony do poziomu cechujcego osoby niepalce (Nevid i in., 1998). Tak wic zamiast skupia si na ju wyrzdzonych sobie szkodach, naogowi palacze powinni raczej koncentrowa si na oczekiwaniu poprawy swego stanu zdrowia, jeli rzuc palenie. Dla tych, ktrzy decyduj si na rzucenie palenia, pomocne mog by nastpujce sugestie: Powiedz rodzinie i znajomym, e zdecydowae si rzuci palenie - dokonaj aktu publicznego zaangaowania si w podjt przez siebie decyzj. Na rzucenie palenia wybierz czas, ktry bdzie (prawdopodobnie) mniej stresujcy ni zwykle, i miejsce rne od tego, w ktrym zazwyczaj przebywasz. Na przykad wybierz si na specjalne wakacje, by unika sytuacji i rodowisk, w ktrych zwykle palisz. Zacznij od rana - a wic wtedy, gdy i tak ju nie palisz od omiu godzin. Ustal, co sobie powiesz, kiedy poczujesz ochot na papierosa - e zmniejszasz ryzyko zachorowania na raka, e staniesz si silniejszy, gotowy nawet do biegu maratoskiego i tak dalej. Powiedz sobie, e najtrudniejsze s pocztki - po kilku dniach objawy odstawienia nikotyny gwatownie osabn. Wyrzu popielniczki i przez pewien czas nie pozwalaj, by odwiedzali ci palacze. Nie no z sob zapaek ani nie zapalaj papierosw innym osobom. Wsiadaj wycznie do przedziaw dla niepalcych. Postaraj si zapeni dni nowymi rodzajami aktywnoci - zajciami, z ktrymi nie kojarzy ci si palenie. uj gum bez cukru lub ssij bezcukrowe cukierki. Kupuj sobie prezenty za wszystkie pienidze, ktrych nie wydae na papierosy. Wyobra sobie, e ju zawsze bdziesz y w wiecie wolnym od pokasywania. Ach! Sodki smak wolnoci! Wielu osobom pomaga nikotynizowana guma do ucia, plastry z nikotyn czy inne podobne rodki (Cepeda-Benito, 1993; Martin i in., 1997; O'Brien, 1996). Jednak niektrzy maj trudnoci z uwolnieniem si od tych zastpczych rodkw. Nikotynizowana guma do ucia wielu ludziom pomaga unikn przybierania na wadze po rzuceniu palenia (Doherty i in., 1996). Najbardziej obiecujce wydaje si poczenie tego rodzaju rodkw z wyuczeniem si pewnych sposobw mylenia podtrzymujcych postanowienie rzucenia palenia (Cinciripini i in,. 1996). Prby rzucenia palenia czsto kocz si niepowodzeniem. Miej si wic na bacznoci - powrt do naogu najczciej nastpuje w sytuacjach stresowych, kiedy czujemy lk, gniew lub jestemy w depresji (Cooney i in., 1997; Kinnunen i in., 1996). Jeeli ci kusi, by zapali, to skuteczna moe si okaza kada z opisanych tu strategii, na przykad przypominanie sobie o poytkach z rzucenia naogu, wzicie gumy do ucia lub wyjcie na spacer.

75 i wicej Grupa etniczna Afroamerykanie Amerykanie pochodzenia azjatyckiego Latynosi Rdzenni Amerykanie (Indianie) Biali niehiszpaskojzyczni Dugo nauki szkolnej Poniej 12 lat 12 13-16 16 i wicej Pozycja spoteczno-ekonomiczna Poniej poziomu ubstwa Na poziomie ubstwa lub wyszym Uilo: Na podstawie danych Office of Smoking and Health, Genters for Dlsease Control (1993),

z podwyszonym ryzykiem zgonu z powodu chorb serca, z ryzykiem zapadania na przewleke choroby ukadu oddechowego i innymi problemami zdrowotnymi. Palce kobiety maj sabszy kociec ni niepalce i grozi im wiksze ryzyko zamania biodra i krgosupa (Brody, 1996b; Hopper, Seeman, 1994). Palc w ciy, kobiety nasilaj ryzyko poronienia, przedwczesnego porodu i wrodzonych wad u dziecka. Palenie bierne rwnie jest zwizane z chorobami ukadu oddechowego, astm i innymi problemami zdrowotnymi, ktre mog by odpowiedzialne za 50 tysicy zgonw rocznie (Nevid i in., 1998). Przeduajca si ekspozycja na dym tytoniowy w domu rodzinnym w dziecistwie jest te czynnikiem ryzyka zwikszajcym pniejsz zachorowalno na raka puc (Janerich i in., 1990). Ze wzgldu na zagroenia zwizane z biernym paleniem zabroniono palenia w wielu miejscach publicznych, takich jak samoloty, windy czy restauracje. Dlaczego wic ludzie pal? Z wielu powodw - aby si wyda osobami bardziej wyrafinowanymi (cho miny ju czasy, w ktrych palenie sprzyjao byciu postrzeganym w ten sposb), aby mie co zrobi z rkoma i - oczywicie- aby dostarczy sobie nikotyny.

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO Czy okae si, e nikotyna dziaa... dobroczynnie?

W latach pidziesitych XX wieku mj ojciec utrzymywa, e czyste" jedzenie (bez domieszek), takie jak stek, jajka, petne mleko i ser, s dobre dla zdrowia, w przeciwiestwie do wszystkich tych przyprawionych paskudztw". Dzi wiemy, e taka czysta ywno" moe obfitowa w szkodliwe tuszcze i cholesterol, podczas gdy niektre przyprawy, jak na przykad czosnek, s korzystne dla zdrowia. W jednym ze swoich filmw (Sleeper) Woody Allen budzi si w nastpnym tysicleciu i zostaje poinformowany, e - jak wykazay badania - papierosy s korzystne dla zdrowia. Jednak papierosy s w rzeczywistoci szkodliwe. Palenie wywouje wiele rodzajw nowotworw oraz zwiksza ryzyko chorb serca i innych problemw zdrowotnych, negatywnie wpywajc nawet na zby (Nevid i in., 1998). Szkodliwe jest take ucie tytoniu. Nie ma te wtpliwoci co do uzaleniajcego oddziaywania nikotyny. Mimo to nikotyna ma te pewne zalety, a prowadzone obecnie badania nad nimi mog doprowadzi do stworzenia nowych lekw. Nikotyna moe si okaza skutecznym lekarstwem na pewne problemy zdrowotne, poczynajc od choroby Alzheimera i choroby Parkinsona, a koczc na schizofrenii (Grady, 1997a; Leary, 1997). Wie ona receptory (tzw. receptory cholinergiczne) w rnego rodzaju komrkach, szczeglnie w mzgu. Wzmaga to wydzielanie neuroprzekanikw, gwnie dopaminy i acetylocholiny. Niedobr tych neuroprzekanikw wystpuje w chorobie Alzheimera i w chorobie Parkinsona. U palaczy zaobserwowano zmniejszone ryzyko zapadalnoci na te choroby (Leary, 1997a). Nikotyna moe te przeciwdziaa niekorzystnym zmianom w ukadzie nerwowym prowadzcym do choroby Alzheimera (Zagorski, 1997). Zaobserwowano, e osoby dotknite schizofreni czsto s naogowymi palaczami (Grady, 1997a). Maj one kopoty z odwracaniem uwagi od nieistotnych dystraktorw (np. dochodzcych do nich dwikw), co prowadzfdo zaburze koncentracji i syszenia gosw", ktrych nikt poza nimi nie syszy. Moe si to wiza z zaburzeniami funkcjonowania pewnych struktur mzgowych, ktrych dziaanie nikotyna wspomaga. W wypadku ludzi dotknitych schizofreni naogowe palenie moe wic by zachowaniem ukierunkowanym na polepszenie przebiegu pewnych procesw mzgowych (Grady, 1997a). Jednak nie naley z tego wyciga wniosku, e palc, ludzie poprawiaj swj stan zdrowia. Niekorzystne konsekwencje palenia zdecydowanie przewaaj nad jego ewentualnymi nastpstwami korzystnymi. Niemniej wykorzystujc nikotyn, prbuje si opracowa i wyprodukowa lekarstwa przeciwko chorobie Parkinsona i chorobie Alzheimera. Oczywicie te leki nie mog powodowa problemw, jakie pociga za sob palenie (Leary, 1997).

cy si w liciach i gaziach cannabis, a take silnie skoncentrowany w jej ywicy. To wanie z ywicy produkuje si haszysz (hasz"), ktry jest rodkiem silniejszym od marihuany. W XIX wieku czsto uywano marihuany w takim celu, w jakim wspczenie stosuje si aspiryn - jako rodka na drobne dolegliwoci w rodzaju blu gowy. Mona j byo kupi bez recepty w kadej aptece. Obecnie zaywanie i posiadanie marihuany jest w wikszoci krajw nielegalne, jest ona bowiem szkodliwa dla zdrowia. Upoledza koordynacj wzrokowo-ruchow i funkcje percepcyjne niezbdne, na przykad, do prowadzenia samochodu i kierowania rnymi maszynami. Upoledza pami krtkotrwa i spowalnia uczenie si. Cho na og wywouje pozytywn zmian nastroju, jednak czasami nastpstwem jej zaycia s napady lku i epizody przypominajce doznania psychotyczne. Marihuana nasila tempo akcji serca do 140-150 uderze na minut, a u niektrych osb podnosi te cinienie krwi. Jest to niebezpieczne dla osb cierpicych na nadcinienie i wiecowe choroby serca. polepsza ich kontakty z ludmi podczas przyj towarzyskich. Czsto si uwaa, e umiarkowane zatrucie marihuan prowadzi do wzrostu wyrazistoci spostrzee, polepszenia wgldu w siebie, twrczego mylenia i empatycznego reagowania na innych. Przy silnej intoksykacji czas zdaje si pyn wolniej - jedna piosenka trwa kilka godzin, a nie kilka minut. Zwiksza si wiadomo dozna pochodzcych z wasnego ciaa, na przykad bicia serca, oraz ronie intensywno dozna seksualnych. Zdarzaj si halucynacje wzrokowe i dezorientacja. Euforyczny nastrj moe by interpretowany przez palacza marihuany jako poczucie harmonii ze wszechwiatem. Palenie marihuany moe jednak u niektrych osb wywoywa bardzo nieprzyjemne sensacje. Przyspieszone ttno i zwikszone uwiadamianie sobie dozna z wasnego ciaa moe powodowa wraenie, e serce zaraz wyskoczy z piersi", a objawy dezorientacji mog wywoa lk, i nie powrci si ju nigdy do swojej tosamoci. Silne zatrucie prowadzi czasami do mdoci i wymiotw. Ludzie mog si sta psychicznie uzalenieni od marihuany; z kolei pojawienie si tolerancji na ten rodek oznacza powstanie zalenoci fizjologicznej. Jednake w wypadku marihuany przeduajce si jej uywanie prowadzi czsto do spadku, a nie wzrostu iloci substancji koniecznej, by wywoa te same skutki psychiczne. Marihuany uywano do celw leczniczych, na przykad do zwalczania mdoci stanowicych jeden z ubocznych skutkw chemoterapii nowotworw (Mor research needed, 1997), jednake w wikszoci wypadkw uywa si do tego celu innych lekw (Koata, 1994). Nie wszystko jeszcze wiemy na temat konsekwencji zaywania marihuany. Cho pewne przeraajce opowieci na temat nastpstw marihuany s zapewne przesadzone, to jednak nikt nie zakada, e substancja zawierajca o poow wicej substancji smolistych ni papierosy moe by nieszkodliwa.

PSYCHICZNE SKUTKI PALENIA MARIHUANY. Wiele osb twierdzi, e marihuana

HALUCYNOGENY
alucynogeny to rodki chemiczne wywoujce halucynacje, to znaczy spostrzeenia i odczucia wystpujce pomimo braku rzeczywistej stymulacji. Halucynogeny mog te powodowa pewne dodatkowe skutki, w postaci rozlunienia, stanu euforii, a w niektrych przypadkach - napadw paniki.

MARIHUANA
Marihuan produkuje si z roliny pod nazw Cannabis sativa, rosncej dziko w rnych czciach wiata. Wielu osobom marihuana pomaga si zrelaksowa i podnosi nastrj. Czasami wywouje te agodne halucynacje i dlatego jest zaliczana do rodkw psychodelicznych, czyli halucynogenw. Gwn substancj psychodeliczn jest w marihuanie THC (delta-9-tetrahydrokanabinol), znajduj-

LSD I INNE HALUCYNOGENY

LSD jest halucynogennym rodkiem syntetyzowanym chemicznie. Osoby zaywajce kwas" twierdz, e powoduje on eksplozj umysu" i poszerza wiadomo", otwierajc przed nimi nowe wiaty. Niektrzy mwi, e LSD pozwolio im uzyska prawdziwy wgld w istot ycia, cho po zakoczeniu dziaania narkotyku trudno im byo sobie przypomnie, na czym to odkrycie polegao. Jako potny rodek halucynogenny, LSD prowadzi do wyrazistych i barwnych halucynacji.

Najwaniejsze zagadnienia
SUBSTANCJA

Substancje psychoaktywne i ich skutki

ODSTAWIENNY

TYP rodek uspokajajcy rodki uspokajajce Doustnie Rozlunienie, stan euforii, spadek zahamowa Rozlunienie, stan euforii, zanik lkw i blu Rozlunienie, sen, stan euforii, spadek zahamowa Czujno, stan euforii Tak

Alkohol

Tak

Upoledzenie koordynacji, upoledzenie zdolnoci formuowania sdw, kac Upoledzona koordynacja i upoledzone funkcjonowanie umysowe, senno, apatia Upoledzona koordynacja i funkcjonowanie umysowe, senno, apatia Niepokj, utrata apetytu, objawy psychotyczne Niepokj, utrata apetytu, konwulsje, wylewy, objawy psychotyczne Rak, choroby serca, puc i drg oddechowych Upoledzenie koordynacji, problemy oddechowe, ataki paniki Upoledzenie koordynacji, objawy psychotyczne, napady paniki

PODR DZIKI LSD?

Ten halucynogenny rodek moe wywoywa wyraziste barwne obrazy i znieksztacenia spostrzegania. Niektrzy twierdz, e dowiadczyli prawdziwego wgldu w istot rzeczy" podczas odlotu", ale zwykle nie potrafi sobie przypomnie, na czym owa istota polegaa.

Opiaty

Doylnie, doustnie, poprzez palenie Doustnie, doylnie

Tak

Tak

Barbiturany i metakwalon Amfetaminy Kokaina

rodki uspokajajce rodki pobudzajce rodek pobudzajcy rodek pobudzajcy rodek halucynogenny

Tak

Tak

Doustnie, doylnie

Tak Tak

? Tak

Doustnie, doylnie, Stan euforii, pewno przez nos siebie Przez tyto Rozlunienie, pobu(palenie, ucie, dzanie, powstrzymawciganie nosem) nie tycia Poprzez palenie lub doustnie Rozlunienie, znieksztacenia spostrzegania, poczucie wanych dowiadcze Znieksztacenia spostrzee, wyraziste halucynacje

Niektre osoby zaywajce LSD miewaj krtkotrwae nawroty dozna przeywanych pod wpywem narkotykw wiele dni, a nawet tygodni wczeniej. Spekuluje si, e te nawroty mog wyraa zmiany chemiczne nastpujce w mzgu pod wpywem zaywania LSD, cho przywoywane s rwnie psychologiczne wyjanienia tego zjawiska. Matefy (1980) stwierdzi, e osoby donoszce o tego rodzaju nawrotach w pewnych sensie graj, cho nie musi to by wiadome kamstwo. Nawroty wyraaj raczej skonno tych osb do powicenia poczucia osobistej kontroli w poszukiwaniu psychodelicznych dozna. Osoby niedoznajce tego rodzaju nawrotw na og maj wiksz samokontrol i bardziej si koncentruj na rzeczywistoci, na codziennych sprawach. Inne halucynogeny to meskalina (otrzymywana z odyg echinokaktusa Williamsa, Laphophora Wiliamsi) oraz fenocyklidyna (PCP - phenocyclidine). Regularne zaywanie halucynogenw moe prowadzi do pojawienia si tolerancji na nie oraz do psychicznego uzalenienia. Nie stwierdzono jednak wywoywania przez halucynogeny uzalenienia fizjologicznego. Due ich dawki mog jednak wywoywa przeraajce halucynacje, upoledzenie koordynacji i zdolnoci do wydawania sdw, zmiany nastroju i urojenia paranoidalne.

Nikotyna

Tak

Tak

Marihuana

Nie

Nie

LSD, meskalina, PCP

rodki halucynogenne

Doustnie

Tak

Nie

MEDYTACJA

ZASTAMOW SI
Co sdzisz o nastpujcym stwierdzeniu: Ludzi nie mona obcia odpowiedzialnoci za to, co robi po pijanemu". Uzasadnij swoje zdanie. Czy zgadzasz si ze stwierdzeniem: Niektrzy po prostu nie s w stanie powstrzyma si od picia". Jeli tak, to wyjanij, dlaczego przychylasz si do tego pogldu; jeli za nie - uzasadnij swoj dezaprobat wobec niego. Czy moesz zaaprobowa nastpujc opini: Kokaina i narkotyki w rodzaju heroiny s najbardziej niebezpiecznymi rodkami psychoaktywnymi". Dlaczego moesz si z ni zgodzi lub z jakiego powodu nie moesz tego zrobi?

est wiele rodzajw medytacji, cho czy je pewien wsplny wtek psychologiczny - wywouj zmian w normalnych relacjach midzy jednostk a otoczeniem dziki rytuaom, wiczeniom i biernej obserwacji. Podczas medytacji ulega zawieszeniu rozwizywanie problemw, planowanie, martwienie si i wiadomo zdarze biecego dnia (Clay, 1997). Tak wic w trakcie medytacji nastpuje oglne rozlunienie i zmiana wiadomoci - w sensie zmiany zakresu spraw, na ktrych zwykle skoncentrowana jest nasza uwaga. Skutki medytacji, podobnie jak nastpstwa zaywania narkotykw, wynikaj po czci ze zmian w organizmie wywoanych sam medytacj, a po czci z ywionych przez jednostk oczekiwa co do jej rezultatw. Wiele osb uwaa, e za porednictwem medytacji oddziauj jakie siy duchowe, cho nie sposb dowie ich wystpowania za pomoc naukowych metod. Medytacja transcendentalna (MT) jest uproszczon odmian medytacji dalekowschodnich, wprowadzon w Stanach Zjednoczonych w roku 1959 przez jogina Maharishi Mahesha. Setki tysicy Amerykanw praktykuj MT, powtarzajc swoj mantr - sowo czy dwik, o ktrym si twierdzi, e pomaga czowiekowi osign odmienny stan wiadomoci - i koncentrujc si na niej.

MEDYTACJA
Ludzie stosuj rne formy medytacji, prbujc poszerzy wtasn wiadomo i dowiadczy uczucia harmonii. Podobnie jak w wypadku narkotykw, skutki medytacji zale po czci od naszych wtasnych oczekiwa w stosunku do niej, a po czci od zmian zachodzcych w naszym ciele pod jej wpywem. MT realizuje wiele celw duchowych, takich jak poszerzenie wiadomoci, ale take bardziej przyziemne, na przykad redukcj napicia i lkw czy stabilizacj cinienia krwi. We wczesnych badaniach naukowych nad MT prowadzonych przez Herberta Bensona (1975) nie znaleziono adnych dowodw na poszerzenie wiadomoci, natomiast stwierdzono zwolnienie akcji serca i oddychania oraz oglny spadek aktywnoci wsplczulnej czci autonomicznego ukadu nerwowego. Benson nazwa te zmiany reakcj relaksacyjn. U osb z nadcinieniem MT prowadzi do spadku cinienia krwi (Benson i in., 1973); dwukrotne medytacje w cigu dnia mog sprawia, e u takich osb cinienie krwi bdzie si utrzymywao na normalnym poziomie. Mzgi medytujcych osb wydzielaj wicej fal alfa, zwizanych ze stanem oglnego rozlunienia. Inni badacze zgadzaj si, e MT obnia poziom pobudzenia, cho zauwaaj, e stan ten mona take osiga na inne sposoby, na przykad po prostu pozostajc w spokoju (Holmes, 1984). Problem polega nie na tym, czy medytacja pomaga, ale czy wywouje jakie szczeglne skutki w porwnaniu z normalnym wypoczynkiem.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e niektrzy ludzie potrafi obnia zbyt wysokie cinienie krwi za pomoc medytacji.

BIOLOGICZNE SPRZENIE ZWROTNE: DOTKN NIEDOTYKALNEGO

pewnym badaniu, ktre weszo do kanonu psychologii, Neal E. Miller (1969) nauczy szczury przyspiesza lub zwalnia akcj serca. Zastosowana przez niego procedura bya prosta. W podwzgrzu szczurw znajduje si orodek przyjemnoci" - lekka elektryczna stymulacja tej struktury jest dla szczurw silnie nagradzajca. Szczury mog wic nauczy si wykonywania wielu czynnoci, na przykad naciskania dwigni, aby tylko sobie tej stymulacji dostarczy. Miller umieci elektrody w orodku przyjemnoci szczurw, a nastpnie wysya impulsy elektryczne za kadym razem, kiedy serce zwierzcia przyspieszao prac. Inna grupa szczurw otrzymywaa stymulacj w razie zwolnienia akcji serca. Tak wic jedna grupa szczurw bya nagradzana" za przyspieszenie, inna za za zwolnienie tempa akcji serca. W cigu jednej, trwajcej dziewidziesit minut

sesji szczury nauczyy si zmienia tempo akcji swojego serca 0 20% w nagradzanym kierunku. Badania Milera byy wczesnym przykadem treningu z wykorzystaniem biologicznego sprzenia zwrotnego. Jego istot jest podawanie jednostce informacji zwrotnej na temat jakiego biologicznego aspektu funkcjonowania jej organizmu. W badaniu Millera t informacj zwrotn byy dane o tempie akcji serca, ktrymi szczury si posugiway, aby celowo przyspiesza bd zwalnia czynnoci tego organu. Podobnie ludzie mog si nauczy zmieniania rnych funkcji swojego organizmu, zwykle pozostajcych poza ich kontrol. Jednake w ludzkich mzgach nie umieszcza si elektrod. Badanym osobom umoliwia si ledzenie kontrolowanej funkcji za pomoc mierzcej j aparatury. Trening z wykorzystaniem biologicznego sprzenia zwrotnego pomaga ludziom na rne sposoby zwalcza stres, napicie i lki. Ludzie mog na przykad nauczy si wysyania przez mzg fal alfa (czemu towarzyszy uczucie rozlunienia) dziki odczytowi z EEG. Na przykad czstotliwo dwiku wydawanego przez podczony do EEG brzczyk moe rosn, ilekro w zapisie pojawiaj si fale alfa. W takiej sytuacji instrukcja dla badanego jest bardzo prosta: Staraj si sprawi, aby brzczyk dwicza z coraz wiksz czstotliwoci". Do tak rozumianego biologicznego sprzenia zwrotnego czsto jest uywany BIOLOGICZNE SPRZENIE ZWROTNE elektromiograf (EMG), przyrzd mierzcy elektryczn aktyw- Polega ono na dostarczaniu informacji zwrotnej o jano, a zatem i stan napicia mini. Dziki informacjom kim aspekcie funkcjonowania organizmu. Trening z elektromiografu ludzie ucz si zmniejsza napicie mini z uyciem tej metody pozwala uzyska pewien stopie czoa i innych partii ciaa. W ten sposb mona si nauczy kontroli nad czynnociami organizmu, ktre zwykle pokontrolowania, do pewnego stopnia, tempa akcji serca, cinie- zostaj automatyczne, takimi jak tempo akcji serca czy nia krwi czy pocenia si doni. Biologiczne sprzenie zwrotne cinienie krwi. jest powszechnie wykorzystywane przez psychologw sportu do uczenia sportowcw relaksowania tych partii mini, ktre nie bior udziau w ich zasadniczym zadaniu, co pomaga im w kontrolowaniu poziomu wasnego napicia PRZEMYL 1 lku. JESZCZE RAZ: Ludzie s take w stanie nauczy si dowolnie zmienia temperatur palca. PRAWDA CZY Po co jednak mieliby to robi? Wzrost ciepoty jakiego obszaru ciaa wynika ze FASZ? wzmoonego napywu krwi. Kontrolowanie temperatury palca jest zatem w istocie oddziaywaniem na obieg krwi w organizmie. Okazuje si ono pomocne u nieTo prawda, e mona zmiektrych osb cierpicych na migrenowe ble gowy, ktre prawdopodobnie s ni tempo pracy swego serwywoane nieprawidowociami krwiobiegu. ca, po prostu mylc o tym. Jest to jeden z przejaww oddziaywania biologicznego sprzenia zwrotnego.

HIPNOZA: W TRANSIE

y moe widzielicie filmy, na ktrych Drakula hipnotyzuje swoje ofiary, sprawiajc, e staj si zupenie bezradne (popadaj w stupor). Potem wgryza im si w szyj ju bez dalszych ceregieli. A moe widzielicie, jak kto prbuje wprowadzi kogo w stan hipnozy po przeczytaniu ksiki na ten temat. Albo bylicie na pokazie w jakim klubie nocnym, na ktrym zahipnotyzowano osob wybran spord publicznoci. Jeeli tak, to zapewne zauwaylicie, e zahipnotyzowana osoba zachowuje si, jakby powrcia do dziecistwa albo jakby widziaa pezncego w jej kierunku wa, ktry zamierza j uksi, albo te ley przez chwil sztywno pomidzy dwoma krzesami.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

Nie ma dowodw na to, by mona byo czowieka zahipnotyzowa wbrew jego woli. Ludzie o duej podatnoci na hipnoz pragn tego dowiadczenia i sami poddaj si sugestiom hipnotyzera.

Hipnoza (termin wywodzi si z greckiego wyrazu oznaczajcego sen) dopiero niedawno zostaa uznana przez psychologw za przedmiot bada. Wspczesne podejcie do hipnozy wie si z ideami Franza Mesmera, sformuowanymi w XVIII wieku. Mesmer gosi, e we wszechwiecie wszystko jest powizane siami magnetyzmu, co w wietle wspczesnej wiedzy wydaje si wcale nie tak dalekie od prawdy. Twierdzi, e rwnie ludzi moe przyciga do siebie sia, ktr nazywa magnetyzmem zwierzcym". Mesmer uywa nieco dziwacznych akcesoriw, by podda ludzi swej mocy". Bez trudu leczy rne drobne dolegliwoci. Jednak sceptycy przypisuj jego sukcesy zjawisku placebo, a nie magnetyzmowi zwierzcemu. Dzi pokazy hipnotyzowania" odbywaj si przede wszystkim w nocnych klubach, ale hipnoza bywa take wykorzystywana do znieczulania pacjentw przy zabiegach dentystycznych, porodach, a nawet zabiegach chirurgicznych. Niektrzy psychologowie posikuj si hipnoz, uczc pacjentw, jak redukowa lk, radzi sobie z blem oraz przezwycia obawy (Crawford, Barabasz, 1993). Badania wskazuj, e hipnoza moe by poytecznym uzupenieniem innych metod terapii, a szczeglnie skutecznie oddziauje w pomaganiu ludziom zrzucenia nadwagi (Kirsch i in., 1995). Czasami hipnoza jest uywana przez policj, by wspomc

Psychologia a ycie codzienne

PRBY MEDYTOWANIA
Czy medytacja nie wydaje ci si intrygujca? Gdyby sam chcia poprbowa medytacji, mog ci w tym pomc nastpujce sugestie: 1. Rozpocznij od medytowania dwa razy dziennie po 10-20 minut. 2. W medytacji to, czego si nie robi, jest waniejsze, od tego, co si robi. Naley wic przyj biern postaw typu co si stanie, to si stanie". 3. Zapewnij sobie spokojne, wyciszone otoczenie. Na przykad wiato nie powinno ci wieci prosto w twarz. 4. Zaczynaj medytacj co najmniej godzin po posiku, kofeiny unikaj co najmniej na dwie godziny przed ni. 5. Przyjmij wygodn pozycj i zmieniaj j, jeeli zajdzie potrzeba. Moesz si przeciga albo ziewa. 6. Aby pomc sobie w koncentracji, moesz skupi uwag na wasnym oddechu lub patrze na jaki uspokajajcy obiekt, na przykad rolin. Benson podpowiada, by stara si spostrzega" (a nie powtarza w mylach) sowo jeden" przy kadym wydechu. Oznacza to mylenie o tym sowie, ale w mniej aktywny" sposb ni zwykle. Powodzenia! Inni zalecaj, 7. by myle o sowie w" przy wdechu i o wyrazie z" lub ach" przy wydechu (czyli spostrzega te sowa w trakcie nabierania i wypuszczania powietrza). Jeeli posugujesz si mantr, to przygotowujc si do medytacji, moesz wypowiedzie j na gos. Zrb to kilka razy, z przyjemnoci. Potem wypowiadaj mantr coraz ciszej i agodniej. Zamknij oczy i myl tylko o mantrze. Pozwl sobie raczej spostrzega j, ni aktywnie o niej myle. Rwnie tutaj staraj si przybra biern postaw. Kontynuuj spostrzeganie mantry, moe ona stawa si to goniejsza, to cichsza, moe zanika i powraca. Jeeli jaka myl nachodzi ci wbrew woli i przeszkadza w medytacji, pozwl, aby sama przecieka" i zanika. Staraj si nie walczy aktywnie z tak myl, gdy to podnosi poziom pobudzenia. Pozwl sobie swobodnie dryfowa. I tak zbyt daleko nie odpyniesz. Niech bdzie, co ma by. Przede wszystkim staraj si zadowoli tym, co uzyskujesz. Nie moesz siebie zmusi do rozlunienia podczas medytacji. Moesz tylko zadba o odpowiednie warunki, w ktrych rozlunienie samo do ciebie przyjdzie.

proces przypominania sobie krytycznego zdarzenia przez wiadka. Odmienny stan wiadomoci, zwany transem hipnotycznym, jest wywoywany zwracaniem si z prob do osoby wprowadzanej w trans, by skupia swoj uwag na maym wiateku, kropce na cianie, obiekcie trzymanym przez hipnotyzera lub na jego gosie. Hipnotyzer sugeruje zwykle wprowadzanej w trans osobie, e jej rce i nogi staj si cikie, ciepe i rozlunione. Czsto take mwi jej, e staje si senna lub zaczyna zasypia. Jednake trans hipnotyczny nie jest snem, zapis EEG jest bowiem inny w stanie hipnozy ni we nie. Sowo sen" jest jednake zrozumiae dla osoby poddawanej hipnozie. Stan hipnozy mona take wywoa za pomoc instrukcji nakazujcej wprowadzanej we osobie zachowanie aktywnoci i czuwanie (Cikurel, Gruzelier, 1990; Miller i in., 1991). Skutkw hipnozy nie naley zatem przypisywa samej relaksacji. O osobach atwo popadajcych w stan hipnozy mwi si, e s na ni podatne. Cz tej podatnoci hipnotycznej ma swe rdo w oczekiwaniach dotyczcych tego, jak wyglda stan transu". Oglnie rzecz biorc, osoby o duej podatnoci na hipnoz maj wobec niej pozytywn postaw - chc by zahipnotyzowane. Bardziej te staraj si dostosowa do instrukcji hipnotyzera (Crawford i in., 1993). Jest wic wysoce nieprawdopodobne wprowadzenie jakiej osoby w trans hipnotyczny wbrew jej woli.

P R O F I L U

By ulubiecem FRANZ ANTON MESMER stwo ze starsz paryan i wieod niego, zadeczykw. Jego klienci pamon kobiet otworzyo mu cili krocie, aby si podda drog na wiedeskie salony. mesmeryzacji". Wyobramy Wielki mionik muzyki, biego sobie ubranego w purpurogle gra na organkach wynalew, powiewajc peleryn, zionych przez Beniamina wkraczajcego do penego luFranklina. Pierwsza opera ster salonu w rytm rozbrzmieWolfganga Amadeusza Mowajcej muzyki. Za chwil pod zarta Bastien und Bastienne jego wadz" dostaje si pe(1768) miaa prapremier wien mczyzna, ktrego gowanie w domu Mesmera wa porusza si w transie, w ta(gdy Mozart mia 12 lat). ki sposb, jak kae mu to Mesmer zakada, e choczyni Mesmer. Gdy Mesmer roby mona leczy poprzez wyciga elazny prt w stron zmian ukadu si magnetyczjakiej kobiety, wybranej sponych oddziaujcych werd widowni, ta zaczyna krzywntrz ciaa. Cho jego teoria cze, e czuje jakie niezwyke jest bezsensowna, to jednak doznania przebiegajce przez jak si zdaje - szczerze w ni jej ciao. W taki wanie spowierzy. Dzieo ycia Mesmesb Austriak Franz Anton ra wnioso pewien wkad Mesmer (1734-1815) uywa w nasz wiedz o potdze suswej teorii magnetyzmu zwiegestii i o hipnozie, a take rzcego do leczenia" rnych przyczynio si, oczywicie, do przypadoci, od paraliu do organizowania dramatyczwaporw". nych przedstawie w nocnych Mesmer odebra wyksztacenie medyczne, a maeklubach wykazujcych mesmeryzmu". si

ZMIANY WIADOMOCI WYWOANE HIPNOZA

Hipnotyzerzy i osoby, ktre byy w stanie transu, informuj, e hipnoza wywouje wymienione poniej zmiany w wiadomoci. Czytajc ich list, pamitaj, e nastpowanie tych zmian wnioskuje si ze zmian zachodzcych w obserwowalnych zachowaniach i na podstawie samoopisw. Bierno. Ludzie w stanie hipnozy, transie, zdaj si zawiesza planowanie wasnych dziaa i oczekiwa na instrukcje z zewntrz. Zawenie uwagi. Ludzie skupiaj si na gosie hipnotyzera lub wskazanym wiateku, unikajc rozpraszajcych bodcw czy myli o treci niezwizanej z sytuacj, w ktrej si znajduj w danej chwili. Pseudowspomnienia i hipermnezja. Osoby w transie mog by instruowane, by przypominay sobie szczegy, ktrych w rzeczywistoci nie pamitaj. W trakcie hipnotyzowania wiadka podczas policyjnego przesuchania mona go prosi o skupianie si na szczegach zbrodni po to, by sprbowa odtworzy scen, ktr widzia, a ktr sabo pamita. Takie nasilenie pamici nazywa si hipermnezja i cho ludzie faktycznie mog podawa wicej szczegw pod wpywem sugestii hipnotycznej, jednak te szczegy nie musz by prawdziwe (Weekes i in., 1992). Podatno na sugesti. Zgodnie z sugesti hipnotyzera ludzie w transie mog odczuwa, e ich rami staje si lejsze, wobec czego je podnosz, albo e ich powieki staj si cisze i z tego powodu zamykaj oczy. Mog si zacho-

8.

9. 10.

wywa tak, jakby nie byli w stanie rozczy doni splecionych im przez hipnotyzera albo zgi ramienia usztywnionego" przez niego. Podczas zezna osoby bdce w transie mog wcza do swoich wspomnie nieprawdziwe treci zasugerowane przez hipnotyzera (Loftus, 1994). Odgrywanie niezwykych rl. Wikszo ludzi oczekuje, e w transie hipnotycznym bd senni i rozlunieni, cho czasami prowokuje si ich take do odgrywania rl wymagajcych zwikszonych si i czujnoci, jak na przykad jazda na rowerze przy odczuwaniu mniejszego zmczenia ni zwykle. W wypadku regresji w czasie ludzie mog by proszeni o odgrywanie samych siebie z okresu dziecistwa czy niemowlctwa. Badania wykazuj, e wiele szczegw, ktre rzekomo s wspomnieniami z dziecistwa, jest nieprawdziwych, cho niektrzy ludzie s take w stanie przywoa dawno zapomniane, prawdziwe wspomnienia. Na przykad mog mwi w jzyku nieuywanym od czasw dziecistwa. Znieksztacenia spostrzegania. Osoby w transie mog si zachowywa w taki sposb, jakby hipnotycznie wzbudzane halucynacje i urojenia byy prawdziwe. Na przykad po zasugerowaniu im, e s spragnione, mog poczu wielkie pragnienie, mimo e niedawno co piy. Ludzie mog si zachowywa tak, jakby nie byli w stanie usysze jakich gonych dwikw lub odczuwa silnych zapachw czy nawet blu (Miller, Bowers, 1993). Niepami pohipnotyczna. Wiele osb nie moe sobie przypomnie zdarze, jakie nastpiy podczas transu (Bowers, Woody, 1996), a nawet tego, e byy zahipnotyzowane, jeeli takie instrukcje otrzymay od hipnotyzera. Jednake przy ponownym wprowadzeniu w stan hipnozy zwykle mog sobie przypomnie poprzednie seanse, jeli hipnotyzer wyda im takie polecenie. Sugestie pohipnotyczne. Osobom bdcym w stanie hipnozy mona te nakaza, by po wyjciu z tego stanu niewiadomie reagoway w okrelony sposb na jakie bodce. Na przykad mona im powiedzie, by pniej wchodziy w gboki trans hipnotyczny po usyszeniu prostej komendy pij". Czasami palacze zamierzajcy rzuci palenie poddaj si hipnozie, by uzyska tak pohipnotyczna sugesti nakazujc im wstrt do papierosw.

HIPNOZA
Osoby zahipnotyzowane staj si bierne i postpuj zgodnie z sugestiami hipnotyzera. Dopiero wspczenie hipnoza zostaa uznana za wartociowy przedmiot bada psychologicznych.

niebdce w transie, sugeruje, i nie musimy zakada istnienia jakiego jakociowo odmiennego stanu wiadomoci, aby wyjani hipnoz. DYSOCJACJA. Biegacze dugodystansowi czsto przezwyciaj bl i znuenie zwizane z biegiem, stosujc zabieg dysocjacji - wyobraaj sobie, e s w jakim innym miejscu i robi co innego. (Moi studenci przekonuj mnie, e radz sobie w ten sposb z wytrzymywaniem innych ni moje wykadw). Ernest Hilgard (1994) podobnie wyjania zjawisko hipnozy - w kategoriach swojej teorii neodysocjacyjnej. Gosi ona, e jestemy w stanie wybirczo skupia uwag na pewnych bodcach (np. sugestiach hipnotyzera), a rozkojarza" siebie z innymi, wystpujcymi dookoa zdarzeniami. W pewnym eksperymencie sprawdzajcym t teori poddano badanych hipnozie, sugerujc wyobraenie, e zanurzaj ramiona w lodowatej wodzie, co prowadzi do silnego odczucia zimna (Miller i in., 1991). Sugestia hipnotyczna nakazywaa im jednak nie odczuwa blu. Osoby wysoce podatne na hipnoz informoway o dowiadczeniu dysocjacji, polegajcego na tym, e pomimo rzeczywicie doznawanego wraenia zimna, nie odczuway go, wyobraajc sobie, e s na play albo e ich ramiona znajduj si ponad zimn wod. Cho zahipnotyzowane osoby mog si koncentrowa na sugestiach hipnotyzera i wyobraa sobie zgodnie z nimi, e s gdzie indziej, nadal mog obserwowa otoczenie, w ktrym rzeczywicie si znajduj - czynic to na peryferiach wiadomoci. W pewnym sensie wszyscy to robimy, waciwie bez przerwy. Nie jestemy w peni wiadomi wszystkiego, co dzieje si wok nas. Z reguy skupiamy uwag na wybranych bodcach i czynnociach, ktre w danym momencie z jakiego powodu wydaj si nam wane, na przykad na pytaniach egzaminacyjnych. A jednak gdzie na peryferiach wiadomoci zdajemy te sobie spraw z bodcw nieistotnych, na przykad z koloru cian pokoju, w ktrym odbywa si egzamin, albo z tego, e pada deszcz. W teorii roli i teorii neodysocjacyjnej nie zakada si, e stan hipnozy jest jedynie udawany. Przyjmuje si natomiast, e aby go wyjani, nie trzeba postulowa istnienia jakiego jakociowo odmiennego stanu wiadomoci - transu. Hipnoza moe nie by niczym szczeglnym. To raczej nasze doznania s szczeglne, dziki naszej wyobrani oraz zdolnoci do odgrywania rl i dzielenia strumienia wasnej wiadomoci w taki sposb, e w danym czasie koncentrujemy si na jednym zdarzeniu i odwracamy uwag od wszystkich pozostaych.

TEORIE HIPNOZY
Hipnozy nie wyjania si ju oddziaywaniem magnetyzmu zwierzcego, lecz w kategoriach psychodynamicznych lub bazujc na teorii uczenia si. Wedug Freuda trans hipnotyczny jest przejawem regresji. Zahipnotyzowane osoby dorose zawieszaj funkcjonowanie ego czy te wiadom kontrol nad wasnym zachowaniem. Pozwalaj sobie na powrt do dziecicych form reagowania, podkrelajcych raczej rol impulsu i fantazji ni faktw i logiki. TEORIA ROLI. Theodore Sarbin zaproponowa wyjanienie hipnozy za pomoc teorii roli (Sarbin, Coe, 1972). Punktem wyjcia jest obserwacja, e niezahipnotyzowane osoby potrafi dobrze odegra rol osoby zahipnotyzowanej. Na przykad ludzie s w stanie sztywno lee pomidzy dwoma krzesami, nie bdc w transie. Ponadto nie sposb ludzi zahipnotyzowa, jeeli nie wiedz, na czym hipnoza polega i co zazwyczaj robi osoba w transie. Sarbin nie twierdzi, e ludzie bdcy w transie tylko udaj ten stan (badania dowodz zreszt, e wikszo zahipnotyzowanych nie udaje [Kinnunen i in., 1994]), ale e pozwalaj sobie na odgrywanie tej roli zgodnie ze wskazwkami hipnotyzera. Badania dowodz, e osoby podatne na hipnoz s zmotywowane do odegrania swojej roli i odgrywaj j z powodzeniem, majc podczas transu ywe i absorbujce wyobraenia. Fakt, e podobne zachowania mog rwnie odegra osoby

ZASTANW SI
Czy zgadzasz si z nastpujcym stwierdzeniem: Dziki medytacji ludzie przekraczaj granice codziennych dowiadcze"? Uzasadnij swoj odpowied. Czy styszate o hipnozie i transie hipnotycznym przed zapoznaniem si z treci tego rozdziatu? Jak to, czego si obecnie dowiedziae ma si do tamtych wiadomoci? Co sdzisz na temat nastpujcej opinii: Mona zosta zahipnotyzowanym jedynie wtedy, gdy si tego chce"? Uzasadnij swj pogld na t kwesti.

PODSUMOWANIE
1. Czym jest wiadomo? Termin ten ma kilka znacze: (1) zmysowe zdawanie sobie sprawy z otoczenia (wiadomo zmystowa); (2) bezporedni dostp do wynikw wasnych procesw poznawczych (wiadomo introspekcyjna); (3) poczucie wasnej tosamoci i Ja (wiadomo jako poczucie jednoci Ja); (4) wiadomo jako stan czuwania. 2. Z jakich faz skada si sen? Zapisy elektroencefalograficzne (EEG) wskazuj na wystpowanie wielu faz snu, cechujcych si odmiennymi falami mzgowymi. Wyrnia si cztery fazy snu bez szybkiego ruchu gaek ocznych (NREM) oraz faz snu REM, czyli faz szybkich ruchw gaek ocznych. Najpytsza jest faza pierwsza, najgbsza - faza czwarta. 3. Jakie funkcje peni sen? Sen prawdopodobnie odbudowuje zasoby organizmu, cho nie wiemy, w jaki sposb si to odbywa i jaka ilo snu jest niezbdna. 4. Czym s sny? Marzenia senne s pewnym rodzajem aktywnoci poznawczej wystpujcym gwnie podczas snu, szczeglnie w fazie REM. Tre wikszoci marze sennych wie si z czynnociami wykonywanymi w poprzedzajcym sen dniu. Rwnie koszmary senne wystpuj w fazie REM. 5. Na czym polegaj zaburzenia snu? Czsto wystpujcym zaburzeniem snu jest bezsenno, obserwowana zwykle u osb napitych lub skonnych do stanw lkowych. Inne zaburzenia snu to narkolepsja, bezdech, napady lkowe podczas snu, moczenie nocne i lunatyzm. Napady lkowe nastpuj zwykle w czwartej fazie snu. 6. Co to jest naduywanie substancji psychoaktywnych i uzalenienie od nich? Naduywanie substancji polega na jej uporczywym stosowaniu, mimo e upoledza to funkcjonowanie czowieka. Uzalenienie ma aspekt psychiczny i fizjologiczny. Polega na organizowaniu caego ycia jednostki wok pozyskiwania i zaywania danego rodka, a take na pojawianiu si tolerancji organizmu na dan substancj oraz objaww odstawiennych w razie jej odstawienia. 7. Dlaczego ludzie naduywaj narkotykw? Pocztkowym powodem zaywania narkotykw jest zwykle ciekawo, nastpnie ich spoycie moe by wzmacniane zredukowaniem dziki nim lkw, pojawianiem si stanu euforii i innych przyjemnych emocji. Kiedy czowiek jest ju uzaleniony fizjologicznie, powodem dalszego zaywania narkotyku jest ch uniknicia bardzo przykrych objaww jego odstawienia. Podatno na uzalenienia od pewnych substancji moe mie czciowo genetyczne podoe. 8. Co to s depresanty? Depresanty to rodki uspokajajce - ich dziaanie polega na spowalnianiu czynnoci orodkowego ukadu nerwowego. 9. Jakie skutki wywouje alkohol? Alkohol jest trujcym rodkiem uspokajajcym, ktry moe powodowa fizjologiczne uzalenienie. Stanowi atw wymwk przy porakach i zachowaniach aspoecznych, cho nie wykazano, aby do takich zachowa bezporednio prowadzi.

10. Jakie skutki wywouj opiaty? Opiaty - morfina i heroina - s rodkami uspokajajcymi redukujcymi bl; mona je kupi nielegalnie na ulicy, poniewa wywouj doznania euforyczne. Opiaty mog prowadzi do uzalenienia fizjologicznego. 11. Jakie skutki wywouj barbiturany? Barbiturany s rodkami uspokajajcymi uywanymi do leczenia padaczki, nadcinienia, stanw lkowych i bezsennoci. W szybkim tempie doprowadzaj do uzalenienia fizjologicznego. 12. Co to s stymulanty? Stymulanty to rodki pobudzajce - ich dziaanie polega na nasilaniu aktywnoci orodkowego ukadu nerwowego. 13. Jakie skutki wywouj amfetaminy? Amfetaminy s rodkami pobudzajcymi; w duych dawkach wywouj uczucie euforii. Jednake dawki te mog te powodowa niepokj, bezsenno i objawy psychotyczne, a take doprowadza do kompletnego zaamania si po ich wycofaniu. Jeden ze rodkw pobudzajcych, ritalin, jest powszechnie uywany do leczenia nadpobudliwoci psychoruchowej u dzieci. 14. Jakie skutki wywouje kokaina? Ta substancja psychoaktywna wywouje stan euforii i wzrost poczucia pewnoci siebie. Powoduje nage podniesienie cinienia krwi i zwenie naczy krwiononych. Przedawkowanie moe prowadzi do niepokoju, bezsennoci, reakcji psychotycznych oraz silnych zaburze akcji serca i oddychania. 15. Jakie skutki wywouje palenie papierosw? Dym papierosowy zawiera tlenek wgla, zwizki wglowodorowe i rodek pobudzajcy w postaci nikotyny. Naogowi palacze wypalaj dziennie tak liczb papierosw, by utrzyma stay poziom nikotyny we krwi, co moe wiadczy o uzalenieniu fizjologicznym. Palenie papierosw zwiksza ryzyko mierci w wyniku chorb serca i nowotworw oraz prowadzi do innych kopotw zdrowotnych. 16. Co to s halucynogeny? S to substancje wywoujce halucynacje, czyli pojawianie si wrae i spostrzee mimo braku zewntrznej stymulacji. 17. Jakie skutki wywouje marihuana? Marihuana jest halucynogenem powodujcym zazwyczaj uczucie rozlunienia oraz wzrost wyrazistoci spostrzee i ich zaburze. Podnosi poczucie empatii i wgldu, czasami wywouje halucynacje. Dugotrwae nastpstwa palenia marihuany s sabo poznane; szkodliwy jest take sam jej dym. 18. Jakie skutki wywouje LSD? Substancja ta powoduje powstawanie wyrazistych, ywych halucynacji. 19. Co to jest medytacja? Podczas medytacji czowiek biernie" koncentruje si na jakim obiekcie lub na mantrze, aby zmieni normalne relacje midzy sob a otoczeniem. Powoduje to zmian stanu wiadomoci, czyli zmian zakresu treci, na ktrych zwykle skupia si uwag, a czsto take relaksacj. Medytacja transcendentalna i inne odmiany medytacji mog zmniejsza nadcinienie i prowadzi do relaksacji. 20. Co to jest biologiczne sprzenie zwrotne? Jest to metoda nasilania stopnia, w jakim czowiek zdaje sobie spraw z pewnych funkcji ciaa pozostajcych zwykle poza zakresem wiadomoci i kontroli. Polega na dostarczaniu cigej informacji zwrotnej o przebiegu danego procesu, na przykad o tempie akcji serca lub wytwarzaniu fal mzgowych alfa. Ludzie i nisze zwierzta dziki temu s w stanie osign pewien stopie kontroli nad takimi funkcjami jak tempo akcji serca lub cinienie krwi. 21. Co to jest hipnoza? Hipnoza jest zmienionym stanem wiadomoci, w ktrym jednostka moe ujawnia bierno, zawenie uwagi, hipermnezj (polepszenie pamici), podatno na sugesti, znieksztacenia spostrzegania, niepami pohipnotyczn, podatno na sugestie pohipnotyczne oraz moe wchodzi w jakie niezwyke role. 22. Jak psychologowie wyjaniaj hipnoz? Wspczesne koncepcje nie postuluj wystpowania transu hipnotycznego jako jakiego szczeglnego stanu wiadomoci. Podkrelaj raczej zdolno jednostki do odgrywania transu i dzielenia strumienia wiadomoci zgodnie ze wskazwkami hipnotyzera.

PRAWDA CZY FASZ?

Mona wytresowa psa w taki sposb, e bdzie si lini na dwik dzwonka. Pojedynczy przypadek mdtoci po positku moe spowodowa wstrt do danego jedzenia na dugie lata. Psychologowie pomogli maemu chopcu przezwyciy lk przed krlikami, przybliajc krlika coraz bardziej w czasie, gdy dziecko zjadao ciastka. Podczas II wojny wiatowej jeden z psychologw opracowa program tresury gobi pozwalajcy wyuczy je naprowadzania pocisku na cel. Kary s nieskuteczne. Szczury mona nauczy przebiegania po mocie, wspinania si po drabinie, pedaowania w samochodziku-zabawce i wielu innych czynnoci, jeeli tylko zabra si do tego w odpowiedni sposb. Psychologom udao si wymyli metod powstrzymania pewnego niemowlcia od wymiotw zagraajcych jego yciu. Aby si uczy, musimy popenia bdy. Pomimo sensacyjnych wiadomoci zamieszczanych w mediach, dane naukowe nie wskazuj, aby ogldanie przemocy w telewizji przyczyniao si do agresji w rzeczywistych sytuacjach yciowych.
P F

WARUNKOWANIE KLASYCZNE Iwon Paww i dzwonek Bodce i reakcje w warunkowaniu klasycznym Rodzaje warunkowania klasycznego Awersje smakowe Wygaszanie i spontaniczny nawrt reakcji Uoglnianie i rnicowanie Warunkowanie wyszego rzdu Zastosowania warunkowania klasycznego WARUNKOWANIE SPRAWCZE Edward Thorndike i prawo efektu B. F. Skinner i wzmocnienia Typy wzmocnie Wygaszanie i spontaniczny nawrt reakcji w warunkowaniu sprawczym Wzmocnienia a nagrody i kary Bodce rnicujce Schemat podawania wzmocnie Zastosowania warunkowania sprawczego Psychologia a ycie codzienne: zastosowanie warunkowania w przezwycianiu strachu u dzieci Psychologio dzi i jutro: wirtualna klasa szkolna CZYNNIKI POZNAWCZE W UCZENIU SI Teoria kontyngencji: Co naprawd" dzieje si podczas warunkowania klasycznego? Utajone uczenie si: Mapy poznawcze Uczenie si przez obserwacj: 0 poytkach mapowania (z wyborem) Psychologia a rnorodno wiata: kultura, pochodzenie etniczne o osignicia szkolne Psychologia a ycie codzienne: jak nauczy dzieci, by nie naladoway przemocy ogldanej w telewizji PODSUMOWANIE

UCZENIE SI

yuczenie mojego nowego psa sztuki aportowania okazao si wyzwaniem nie lada. Na pocztek kupiem mikk, t pik, ktra piszczaa przy naciniciu. Pies uwielbia bawi si pik i przypuszczaem, e za ni pobiegnie (ale myliem si!). Podsuwaem j przed nos Donata, a ten wcha j, poszczekiwa i w podnieceniu macha ogonem. Wtedy rzuciem pik na odlego dziesiciu metrw, a gdy zachcajco toczya si po trawie, poleciem przygldajcemu si Donatowi: Przynie!". Mwi si aport" - podpowiedziaa moja kilkunastoletnia crka, Allyn. By moe miaa racj. Donat uwanie przyglda si pice, ale nie pobieg za ni. Zamiast tego zacz na mnie szczeka i agodnie drapa moje nogi. No dobra" - powiedziaem (do obojga). Sam pobiegem po pik, podniosem j i znowu pokazaem j Donatowi, ktry znowu entuzjastycznie zamacha ogonem i zacz szczeka. Aport!" - krzyknem, ponownie rzucajc pik. Jednak Donat nie zamierza za ni pobiec, tylko znw zacz na mnie szczeka. To mieszne" - wymruczaem pod nosem, idc znw po pik. Kiedy ju j przyniosem, Allyn zapytaa Zauwaye, co si dzieje?" Co takiego?" Donat uczy ciebie aportowania piki" - zamiaa si Allyn. C, musiaem jej przyzna racj. W kocu to ja biegaem za pik, a nie Donat. Kiedy ju j przynosiem, Donat wzmacnia moje zachowanie najwyraniej pochwalnym szczekaniem. Pies

posuy si metod zwan warunkowaniem sprawczym. Podczas warunkowania sprawczego organizm uczy si jakiego zachowania z powodu efektw, jakie ono przynosi. Donat wyuczy mnie, e przynoszenie piki zaowocuje pewnymi przyjemnociami, ktre skoni mnie do powtarzania tej czynnoci. Donat wykorzystywa take proces zwany warunkowaniem klasycznym. Warunkowanie klasyczne doprowadza organizm do antycypacji zdarze. Nastpnego dnia, kiedy znw pokazaem Donatowi pik, od razu wpad w podniecenie i zacz szczeka pod wyjciowymi drzwiami, zapewne dlatego, e skojarzy widok piki z zabaw z poprzedniego dnia. Warunkowanie klasyczne i sprawcze to dwa rodzaje uczenia si stanowice przedmiot niniejszego rozdziau. Dua cz zachowania niszych zwierzt ma charakter instynktowny, wrodzony. Ryby przychodz na wiat z umiejtnoci pywania. ososie po latach wdrwek po oceanie instynktownie wracaj do strumienia, w ktrym przyszy na wiat. Drozdy instynktownie wiedz", jak piewa charakterystyczne dla swojego gatunku trele i budowa gniazdo. Szczury instynktownie wiedz, jak odby gody i chowa mode. Jednake u ludzi rnorodno i zoono przejawianych wzorcw zachowania jest gwnie konsekwencj indywidualnie nabywanego dowiadczenia. Dowiadczenie to odgrywa istotn rol w nabywaniu umiejtnoci chodzenia i posugiwania si jzykiem ojczystym. Uczymy si czyta, liczy i surfowa po internecie. Uczymy si poszukiwa ywnoci cenionej w naszej kulturze, gdy jestemy godni. Uczymy si rozpoczyna dzie od kawy, herbaty czy innego ulubionego napoju. Uczymy si, jakie rodzaje zachowania spotkaj si z aprobat otoczenia, a jakie zostan potpione. Natomiast rodzice i czonkowie spoecznoci, w ktrej si wychowujemy, posuguj si oczywicie sownymi instrukcjami, przykadem, karami i nagrodami, starajc si utrzyma nasze postpowanie w pewnych wyznaczonych granicach. Czasami nasze dowiadczenia maj charakter bezporedni, tak jak to byo w wypadku wzmacniania moich zachowa przez Donata. Jednake jestemy te w stanie uczy si na podstawie dowiadcze cudzych. Na przykad rodzice ostrzegaj dzieci przed niebezpieczestwami skakania z wysokoci i dzikiego biegania po domu. Z ksiek i mediw dowiadujemy si o historii i uczestniczcych w niej ludziach. Uczymy si take, wynajdujc sposoby dziaania czy przedmioty dotd przez nikogo niewymylone.

Po tych wszystkich przykadach musz jednak przyzna, e psychologowie nie potrafi ustali jednej definicji uczenia si. Tak wic jest ono rozumiane a wiele rnych sposobw. Z perspektywy behawiorystycznej uczenie si jest jak wzgldnie sta zmian w zachowaniu pojawiajc si w wyniku dowiadcze. Zmiany zachowania mog si dokona take wskutek dojrzewania i biologicznych zmian w organizmie, nie jest to jednak uczenie si. Behawioryci przyznaj, e doszo do uczenia si, gdy zaobserwuj okrelone zdarzenia lub zmiany. Badacze ci powiedzieliby, e nauczyem si aportowania piki dlatego, e zachowanie to byo wzmacniane przez mojego psa Donata. Natomiast z poznawczego punktu widzenia uczenie si zachodzi dziki procesom sprawiajcym, e dowiadczenie powoduje zmiany w sposobie umysowego reprezentowania wiata zewntrznego przez organizm. Zmiany reprezentacji wiata mog wpywa na zachowanie, ale nie s jego przyczyn. Z tego punktu widzenia zachowanie stanowi wskanik uczenia si, ktre samo w sobie jest jednak wewntrznym procesem. W kategoriach poznawczych powiemy wic, e wzmacnianie mojego przynoszenia piki przez Donata dostarczyo mi pewnych informacji - o tym mianowicie, e Donat chce, abym j przynosi. Jednak moje zachowanie nie miao charakteru mechanicznego czy przymusowego (a przynajmniej tak mam nadziej).

ZASTANW SI
Ktry z pogldw na istot uczenia si bardziej ci si podoba - behawiorystyczny czy poznawczy? Dlaczego?

WARUNKOWANIE KLASYCZNE

W
W JAKI SPOSB UCZYMY SI GRY NA INSTRUMENCIE?
Gra na skrzypcach jest niewtpliwie wyuczona - ale w jaki sposb? Czy umiejtno gry na skrzypcach mona wyjani w kategoriach sumowania si niezliczonych przypadkw warunkowania, czy te musimy tu'przywoa pojcie reprezentacji umysowej i poznawczej mapy wiata? Jakie zmiany rozwojowe zachodzce w ukadzie nerwowym czyni nas gotowymi do nauczenia si czynnoci potrzebnych do zagrania utworu? Na czym polega biologiczne kodowanie pamici o melodiach zagranych w przeszoci?

arunkowanie klasyczne dotyczy procesw, dziki ktrym uczymy si kojarzy pewne zdarzenia z innymi zdarzeniami. Wikszo nas zapewne woli dostawa pitki ni dwje. Wikszo te staje raczej na czerwonym ni na zielonym wietle. Dlaczego? Przecie nie rodzimy si z wikszym upodobaniem do liczby pi ni dwa ani te z niechci do poruszania si na widok czerwonego wiata. Znaczenia tych znakw uczymy si z uwagi na ich zwizek (skojarzenie) z innymi zjawiskami. Pitki wi si z aprobat nauczyciela i przechodzeniem do nastpnej klasy. Czerwone wiato jest kojarzone z unikniciem wypadku lub mandatu.

IWAN PAWW I DZWONEK

Zwierzta rwnie ucz si zwizkw midzy zdarzeniami, jak to odkry Iwan Paww w badaniach na psach. Pocztkowo Paww prbowa zidentyfikowa receptory nerwowe jamy ustnej wywoujce czynno gruczow linowych. Jednake przeszkadza mu fakt, e psy liniy si w nieodpowiednich" momentach, na przykad gdy laborant niechccy potrci- tac z jedzeniem, ktra wydawaa dwik syszany przez zwierz.

Z powodu swej konstytucji biologicznej psy lini si, gdy pooy im na jzyku miso. linienie w reakcji na nie jest odruchem bezwarunkowym, to ojca i tecia, doPewnej surowej znaczy do jego wystpienia nie jest konieczne uczepki nie przeczyrosyjskiej zimy ta O pochodzewyzdychay mu nie si ani spenienie jakichkolwiek innych warunniu gatunkwDar- kw. Odruch bezwarunkowy jest wywoywany przez wszystkie pieczowina oraz Odruowicie zbierane pewien zakres bodcw. Bodziec jest jakim elemenchw i mzgu Siemotyle, gdy byt tem otoczenia prowokujcym reakcj organizmu czenowa. Postazbyt biedny, aby jak dotyk.i zapach misa albo czerwone wiato. Odnowi powici pozwoli sobie ruchy bezwarunkowe maj charakter wrodzony. Jedsi nauce i podna odpowiednie j studia pod nak Paww wykaza, e organizmy mog si te wyogrzanie mieszkakierunkiem Sienia. Iwan Pawtow ucza pewnych odruchw drog skojarzenia, co nosi czenowa na Uni(184M936) pronazw warunkowania. Jego psy reagoway liniewersytecie w St. wadzi w owym IWAN PAWW niem na dwik tacy od jedzenia, poniewa w przePetersburgu dziczasie badania szoci ten dwik wielokrotnie wspwystpowa ki stypendium uzyskanemu nad cyklem yciowym motyli. z otrzymywaniem pokarmu. Psy liniy si take na od cara. Gdy jego ona skarya si na sam widok laboranta. Dlaczego? Poniewa w przebrak pienidzy, Paww nie Cakowicie odda si bakry przekonania, e utrata szoci to on wanie przynosi im jedzenie. daniom z zakresu fizjologii. motyli bya wikszym nieWikszo ycia zawodowego Stajc w obliczu nowych wydarze, czasami nie szczciem od niedostatku. spdzi na badaniu procesw jestemy w stanie natychmiast zorientowa si, czy s Jednake pomimo ubstwa trawienia. Zagrozi, e wyrzuone wane czy te nie. Na przykad realizujc pewne z wyboru - sam przecie wyci ze swego laboratorium kakonkretne cele, czsto ignorujemy nieoczekiwane bra skromne ycie uczonego dego, kto odruchy warunkozdarzenia, nawet jeeli s one rwnie czy nawet bar- Paww by hojnym mem. we opisywaby w kategoriach Pewnego razu kupi onie padziej istotne od samego celu. Paww nie by tu wypsychologicznych, bowiem r nowych butw, gdy wybieuwaa je za zjawiska mzgojtkiem i pocztkowo traktowa linienie si psw raa si w podr. Po przybywe, a nic rezultat uczenia si. w nieodpowiednich" momentach jako uciliwo ciu na miejsce wykrya brak Dopracowa si w kocu proi przeszkod w prowadzeniu bada. Jednake w roku jednego buta. Okazao si, e fesury na Akademii Wojsko1901 doszed do wniosku, e problem ten sam w soto m zatrzyma go sobie wej i Uniwersytecie w Petersbie wart jest bliszego przyjrzenia si. Postanowi wyi postawi na biurku, aby przyburgu. Chocia by fizjolopomina mu o nieobecnej kaza, e psy mona wytrenowa, czyli uwarunkowa giem, Paww uwaa - pomaonce. dobnie jak Watson - e prow taki sposb, e bd si liniy w reakcji na dowolcesy uczenia si u zwierzt ny bodziec. Paww by synem popa, i ludzi przebiegaj w ten sam a jego ona - crk popa. Paww nazwa te trenowane reakcje linienia odsposb. Sam planowa pj w lady ruchami warunkowymi, poniewa zostay one uwarunkowane dziki wielokrotnemu wspwystpowaniu pierwotnie neutralnego bodca (takiego jak pobrzkiwanie tacy) z bodcem bezwarunkowym (w tym wypadku jedzeniem), to znaczy takim, o ktrym wiadomo, e ma zdolno do wywoywania pewnej reakcji (w tym wypadku linienia). Takie reakcje na bodce pierwotnie obojtne, ktre nabray znaczenia dziki wielokrotnemu wspwystpowaniu z bodcami nieobojtnymi (a wic dziki warunkowaniu), nazywane s wspczenie reakcjami warunkowymi (RW). Paww wykaza wystpowanie odruchw bezwarunkowych u psw umieszczonych w uprzy (zob. rycina 7.1). Pies zaczyna wydziela lin, gdy na jego jzyku pooono sproszkowane miso. Paww powtarza ten zabieg szereg razy z jedn zmian - kade pojawienie si misa poprzedza o p sekundy dwik dzwonka. Po kilkakrotnym powtrzeniu caej sekwencji Paww uderza tylko w dzwonek, ale ju nie podawa misa. Jednak pies nadal si lini, poniewa wyuczy si tej reakcji w odpowiedzi na samo wystpienie dwiku. Dlaczego pies nauczy si lini w reakcji na sam dwik? Behawioryci i psychologowie poznawczy wyjaniaj ten proces w bardzo odmienny sposb. Przypomnijmy sobie zasady mylenia krytycznego: czy behawiorysta powiedziaby, e po kilkakrotnym wspwystpowaniu dwiku z misem pies wie", e gong oznacza" nadchodzenie misa? Dlaczego zgodzilibymy si albo nie z takim twierdzeniem?

P R O F I L U

PAWOWOWSKA DEMONSTRACJA ODRUCHW WARUNKOWYCH U PSA

Laborant dzwoni spoza lustra znajdujcego si z lewej strony, a nastpnie umieszcza miso na jzyku psa. Po kilku takich skojarzeniach dwiku z misem pies zaczyna si lini w reakcji na sam dwik. lina odprowadzana Jest za pomoc sczka, a jej ilo stanowi miar sity reakcji zwierzcia. RYCINA 7.1 Wynik procesu warunkowania klasycznego behawioryci wyjaniaj w kategoriach dostpnych zewntrznemu obserwatorowi zmian zachodzcych w momencie uczenia si. Pojmuj warunkowanie klasyczne jako prost odmian uczenia si, w ktrej pewien bodziec zaczyna wzbudza reakcj zwykle wywoywan przez inny bodziec, i sdz, e proces ten zachodzi dziki wspwystpowaniu owych bodcw w czasie. W demonstracji Pawowa pies nauczy si lini w reakcji na dwik dlatego, e dwik wspwystpowa z misem. Tak wic skojarzenia powstaj w warunkowaniu klasycznym dziki zaistnieniu bodcw w tym samym czasie. Behawioryci dalecy s wic od twierdzenia, jakoby pies wiedzia", e dwik zapowiada miso. Twierdz, e nie mona sensownie orzeka, o czym pies wie". Wszystko, co mona zrobi, to zidentyfikowa i opisa warunki doprowadzajce do rzetelnego (powtarzalnego) pojawiania si wyjanianej reakcji. Tak wic behawioryci skupiaj si na mechanicznym nabywaniu przez organizm reakcji warunkowej. Natomiast psychologowie poznawczy traktuj warunkowanie klasyczne jako uczenie si zwizkw midzy zdarzeniami. Zdawanie sobie sprawy z takich zwizkw pozwala organizmowi na umysowe reprezentowanie otoczenia i przewidywanie wydarze (Holyoak i in., 1989; Rescorla, 1988). W demonstracji Pawowa pies lini si w odpowiedzi na dwik, poniewa ten ostatni zosta powizany z pojawianiem si misa. Psychologowie poznawczy skupiaj uwag na informacji uzyskanej przez organizm. Zakadaj, e organizmy poszukuj informacji oraz tworz i sprawdzaj reguy wspwystpowania wydarze (Weiner, 1991).

PRZEMYSL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e psa mona wytresowa, tak aby si lini w reakcji na dwik dzwonka. Tresura taka dochodzi do skutku dziki warunkowaniu klasycznemu, polegajcemu na wielokrotnym skojarzeniu dwiku z pojawianiem si jedzenia.

BODCE I REAKCJE W WARUNKOWANIU KLASYCZNYM

W opisanej demonstracji sproszkowane miso byo niewymagajcym uczenia si bodcem bezwarunkowym (BB). Dwik dzwonka by pocztkowo bodcem neutralnym, czyli pozbawionym znaczenia - niewywoujcym adnej reakcji psa, ewentualnie z wyjtkiem reakcji orientacyjnej z uwagi na sw wyrazisto. Nie by jednak jeszcze skojarzony z jedzeniem. Nastpnie dziki powtarzajcemu si skojarzeniu ze sproszkowanym misem dwik sta si wyuczonym bodcem wa-

SCHEMATYCZNA ILUSTRACJA ZASADY WARUNKOWANIA KLASYCZNEGO

Przed warunkowaniem tylko jedzenie wywouje linienie. Dzwonek, pocztkowo bodziec neutralny, nie wywouje adnej reakcji bd tylko odruch orientacyjny. Podczas warunkowania dwik dzwonka rozlega si tu przed pojawieniem si misa. Po kilku takich powtrzeniach dwik, obecnie ju BW, wywouje linienie, czyli RW.

Bodziec neutralny Jedzenie

RODZAJE WARUNKOWANIA KLASYCZNEGO

W warunkowaniu odroczonym (cz A) BW wystpuje przed BB. W warunkowaniu rwnoczesnym (cz B) BW i BB pojawiaj si rwnoczenie. W warunkowaniu ladowym (cz C) BW pojawia si, po czym znika jeszcze przed wystpieniem BB. Tak wic w momencie pojawienia si BB po BW pozostaje jedynie lad pamiciowy. W warunkowaniu wstecznym (cz D) BB pojawia si przed wystpieniem BW. Najbardziej skuteczne jest warunkowanie odroczone, prawdopodobnie dlatego, e umoliwia ono organizmowi dokonywanie przewidywa dotyczcych otoczenia. RYCINA 7.3

Dzwonek

Jedzenie

Dzwonek

RYCINA 7.2

runkowym (BW) wzbudzajcym reakcje linienia. linienie w odpowiedzi na dwik (czyli BW) jest wyuczon reakcj warunkow (RW). RW jest podobna do RB, ale wywoana przez inny bodziec (dwik, a nie miso) (por. rycina 7.2).

AWERSJE SMAKOWE
Jako dziecko chadzaem z przyjacimi w sobotnie ranki do kina na nowojorskim Bronksie. Zwykle bya projekcja jakiego serialu, po ktrej nastpowa film gwny, a wszystko to kosztowao wier dolara. Jadalimy te sodycze i popcorn. Pewnego dnia przyjaciele postawili przede mn wyzwanie nie lada - miaem sam zje dwa ogromne pojemniki popcornu z masem. Dzielnie stawiem czoa zadaniu - pochonem pierwszy pojemnik i, znacznie ju wolniej, drugi. Jak mona byo przewidzie, czuem si po tym okropnie - nie do, e mnie mdlio, to jeszcze miaem uczucie jakbym by wypchany czym, czego byo o wiele za duo. Byo oczywiste, e nie tkn popcornu przez cay dzie. Potem ze zdziwieniem przekonaem si, e nie tknem go przez cay nastpny rok. Dopiero po latach dowiedziaem si, e psychologowie nazywaj tego rodzaju reakcj awersj smakow. I cho mino od tego czasu ponad czterdzieci lat, zapach popcornu z masem nadal wywouje u mnie nieprzyjemne sensacje odkowe. Awersje smakowe s przykadem warunkowania klasycznego. Maj one adaptacyjny charakter, poniewa motywuj organizm do unikania potencjalnie szkodliwych rodzajw ywnoci. Cho nabywane s drog kojarzenia, rni si pod pewnymi wzgldami od innych rodzajw warunkowania klasycznego. Po pierwsze, do ich powstania moe wystarczy tylko jedno skojarzenie (nie musiaem ponownie chodzi do kina i objada si popcornem, by nabra do wstrtu!). Po drugie, podczas gdy wikszo rodzajw warunkowania klasycznego wymaga rwnoczesnego wystpowania BW i BB, awersja smakowa moe rozwin si nawet wtedy, gdy BB (mdoci) pojawia si w kilka godzin po BW (smaku jedzenia). Badania nad awersjami smakowymi stanowi te wyzwanie dla behawiorystycznego pogldu, e organizm moe nauczy si skojarzenia midzy dowolnymi bodcami, jeeli tylko wspwystpuj one ze sob. W rzeczywistoci nie wszystkie bodce s sobie rwne. Wyglda raczej na to, e organizmy s biolo-

RODZAJE WARUNKOWANIA KLASYCZNEGO

Warunkowanie klasyczne okazuje si najskuteczniejsze, gdy bodziec warunkowy (BW) pojawia si okoo p sekundy przed bodcem bezwarunkowym (BB), a jego ekspozycja trwa a do pojawienia si reakcji (pocztkowo bezwarunkowej). Jest to przykad warunkowania odroczonego, w ktrym dany bodziec warunkowy (np. dwik, wiato albo widok laboranta) pojawia si w okresie poprzedzajcym wystpienie bodca bezwarunkowego (od p sekundy do kilku sekund) i pozostaje obecny a do zareagowania przez organizm (np. linieniem) (por. rycina 7.3). Cay proces moe te mie posta warunkowania rwnoczesnego, gdy BW (wiato) i BB (miso) pojawiaj si rwnoczenie. Wreszcie w warunkowaniu ladowym BW (np. wiato) pojawia si, po czym znika jeszcze przed wystpieniem BB (misa). Tak wic BB moe wzmacnia jedynie lad pamiciowy BW. Warunkowanie odroczone jest najskuteczniejsze prawdopodobnie dlatego, e niesie ono najwiksze korzyci adaptacyjne - w jego wypadku pojawienie si BW sygnalizuje konsekwentne pojawianie si pniejszego BB. Dziki temu organizm jest w stanie przewidywa bieg wydarze w wiecie (tj. wystpienie BB) na podstawie pojawienia si BW. Przewidywalno ma due znaczenie przystosowawcze, poniewa dziki niej organizm moe przygotowa si do wydarze jeszcze zanim one wystpi. Uczenie si jest nieskuteczne lub w ogle nie ma miejsca, gdy BB pojawia si przed BW (Hali, 1989). Ta sekwencja zdarze nazywana jest warunkowaniem wstecznym. Nie moe ono przyczynia si do wzrostu zdolnoci organizmu do przewidywania przyszych wydarze.

PRZEMYSL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e jednorazowe mdoci po posiku mog prowadzi do awersji smakowej trwajcej latami.

gicznie predysponowane do rozwijania takich awersji smakowych, ktre s adaptacyjne w ich naturalnym rodowisku (Garcia i in., 1989). W swym klasycznym eksperymencie Garcia i Koelling (1966) warunkowali dwie grupy szczurw. Kadej grupie prezentowano rwnoczenie trzy bodce warunkowe: sodki smak wody, wiato i dwik. Po czym u jednej grupy szczurw wywoywano mdoci (za pomoc trucizny lub napromieniowania), natomiast w drugiej grupie BB mia charakter wstrzsu elektrycznego. Po warunkowaniu szczury, u ktrych wywoywano mdoci, rozwiny awersj do sodkiej wody, ale nie do wiata lub dwiku. Cho wszystkie trzy bodce warunkowe wystpoway rwnoczenie, u szczurw wyksztacia si jedynie awersja smakowa. Natomiast szczury otrzymujce podczas warunkowania wstrzsy elektryczne wykazyway po warunkowaniu unikanie jedynie wiata i dwiku, ale nie sodkiego smaku. Nabyta awersja miaa w wypadku kadej grupy charakter adaptacyjny. W naturalnym rodowisku szczurw mdoci s znaczPOWSTAWANIE AWERSJI SMAKOWEJ nie bardziej prawdopodobne jako skutek jakiego rodzaju jeAwersja smakowa moe powsta wskutek zaledwie dzenia ni wiata lub dwiku. Wyksztacenie si awersji jednokrotnego skojarzenia BW z BB, Wikszo ro- smakowej u tej grupy szczurw byo wic reakcja przystosowawdzajw warunkowania klasycznego wymaga wielo- cz. Natomiast ostry bl o wiele czciej jest nastpstwem natukrotnego wsptwystpowania BW i BB, jednake do ralnych zdarze, ktrych czci jest wiato (ogie, byskawica) powstania awersji smakowej wystarcza jednorazo- i gone dwiki (trzask gazek, spadajce przedmioty). Unikawe wsptwystpienie BW (smaku jedzenia) z BB nie wiata i dwiku byo wic reakcj przystosowawcz u tej (mdociami). grupy szczurw, w ktrej BB stanowi wstrzs elektryczny. Zauwamy, e tego rodzaju prawidowoci dobrze te pasuj do moich dowiadcze z popcornem. Mdoci doprowadziy mnie do unikania popcornu, ale nie ogldanych wwczas seriali (cho z perspektywy czasu tamte seriale wydaj mi si o wiele bardziej zasugiwa na mdoci). Przeciwnie, kadego sobotniego ranka wracaem do kina dowiedzie si, jakie bd dalsze losy bohaterw. Serial i kino, cho skojarzone byy z mdociami rwnie silnie jak popcorn, nie stay si jednak bodcami przeze mnie unikanymi.

KRZYWE UCZENIA SI I WYGASZANIA

Linia amana przedstawia rzeczywiste wyniki uzyskane przez Pawiowa (1927), linia wygadzona to reprezentacja zalenoci idealnej. W fazie nabywania pies lini si (ujawnia RW) w reakcji na dzwonek (BW) po kilku prbach, w ktrych dwik dzwonka wsptwystpowa z pooeniem misa (BB) na jego jzyku. W fazie drugiej ta RW jest wygaszana w okoo 10 prbach, w ktrych po BW nie nastpuje BB. Po pewnym okresie odpoczynku nastpuje spontaniczne odnowienie si RW. Kolejna seria prb wygaszajcych prowadzi do szybszego wygaszenia RW. RYCINA 7.4 mu), traci on zdolno do wywoywania reakcji warunkowej. W ten sposb organizm dostosowuje si do zmian zachodzcych w jego otoczeniu. WYGASZANIE. W warunkowaniu klasycznym wygaszanie to proces, dziki ktremu bodce warunkowe (BW) trac zdolno do wzbudzania reakcji warunkowych (RW), poniewa te pierwsze przestaj by kojarzone z bodcami bezwarunkowymi (BB). Z poznawczego punktu widzenia wygaszanie oznacza uczenie si przez organizm modyfikowania reprezentacji otoczenia, poniewa BW straci sw funkcje zdarzenia umoliwiajcego przewidywanie BB. W badaniach nad wygaszaniem Paww stwierdzi, e wielokrotne powtarzanie dwiku dzwonka (BW) bez nastpujcego po nim podania misa (BB) prowadzi do wygaszenia RW, to jest linienia si w odpowiedzi na sam dwik. Rycina 7.4 pokazuje, e pies zosta uwarunkowany w kilku prbach (nazywanych faz nabywania), by lini si (ujawnia RW) na sam dwik dzwonka (BW), po ktrym pojawiao si miso (BB). Po kilku powtrzeniach tego zabiegu wystpienie dzwonka prowadzio do coraz obfitsego linienia si psa w reakcji na sam dzwonek: po 7-8 prbach linienie ustabilizowao si na poziomie 11-12 kropel. W nastpnej czci eksperymentu linienie si na dwik dzwonka zostao wyeliminowane w kilku prbach - zwanych faz wygaszania - w ktrych po dzwonku nie pojawiao si miso. Po okoo dziesiciu takich prbach RW, czyli linienie si na dzwonek, zanikao. A co stanie si, gdy po dwch, trzech dniach od wygaszania ponownie zaprezentujemy psu dzwonek? Czy pies bdzie si lini, czy nie? Jeeli przypuszczasz, e bdzie, to masz racj. Organizmy ujawniaj bowiem spontaniczny nawrt wygaszonych reakcji po upywie jakiego czasu od wygaszania. Std te sam termin wygaszanie jest nieco mylcy, bowiem - przynajmniej pocztkowo - zanik reakcji warunkowej, ktra przestaa by wzmacniana, nie ma trwaego charakteru. Zaprzestanie wzmacniania zdaje si jedynie hamowa reakcj warunkow, ktra w odpowiednich warunkach moe si ponownie pojawi.

WYGASZANIE I SPONTANICZNY NAWRT REAKCJI

Wygaszanie i samoistny nawrt reakcji s pewnymi aspektami procesu warunkowania uatwiajcymi organizmom przystosowanie poprzez uaktualnienie ywionych przez nie oczekiwa i zmiany umysowej reprezentacji zmieniajcego si rodowiska. Na przykad pies moe si nauczy kojarzenia jakiego nowego zapachu (BW) z pojawianiem si niebezpiecznego zwierzcia. Dziki temu moe go unika zawczasu, po wyczuciu samego zapachu. Dziecko moe nauczy si kojarzy dwik samochodu hamujcego na podjedzie (BW) z pojawieniem si rodzicw (BB). Wobec tego dziecko zacznie radonie piszcze (RW) ju na sam dwik hamujcego samochodu. Jednak wiat si zmienia. Niegdy niebezpieczne zwierz moe sta si przyjacielem (nasz pies przesta by szczeniakiem i nie boi si ju ssiada-sznaucera, ktry w przeszoci zdawa si wielki). Po przeprowadzce w inne miejsce rodzice mog dojeda do pracy pocigiem, a nie samochodem. Dwik hamujcego auta moe zacz oznacza powrt ssiadw, a nie rodzicw dziecka. Kiedy po bodcu warunkowym (zapachu sznaucera, dwiku samochodu) przestaje si pojawia bodziec bezwarunkowy (niebezpieczne zwierz, rodzice wracajcy do do-

Przyjrzyjmy si ponownie rycinie 7.4. Jeeli nastpi spontaniczny powrt reakcji warunkowej, nie osiga ona swej pierwotnej siy, czyli tej, jak miaa pod koniec fazy nabywania. Kolejna seria prb skutecznie wygaszajcych reakcj moe by ponadto krtsza ni w pierwszej fazie wygaszania. Wreszcie ponowne nabycie RW (kiedy dzwonek raz jeszcze bdzie systematycznie wzmacniany misem) wymaga bdzie mniejszej liczby prb ni w pierwszej fazie nabywania reakcji. Spontaniczny nawrt reakcji rwnie ma zwizek z adaptacj, tak jak jej wygaszanie. Co si stanie, gdy dziecko przez kilka miesicy nie bdzie sysze odgosw hamujcego auta? Kiedy dwik taki wreszcie si pojawi, dziecko moe skojarzy go z powrotem raczej rodzicw ni ssiadw. Oczekiwanie to moe by trafne. W kocu co musiao si zmieni, skoro aden samochd nie hamowa w pobliu przez tak dugi czas. W jakim miejscu pord dziczy woda moe by dostpna tylko przez kilka miesicy w roku. Dla zwierzt jest korzystne skojarzenie tego miejsca z zaspokajaniem pragnienia, tak by mogy do niego od czasu do czasu powraca. W miar upywu lat i sezonowych zmian niektre zdarzenia powtarzaj si cyklicznie, wystpujc po przerwie tam, gdzie ich przez pewien czas nie byo. Spontaniczne nawracanie reakcji zdaje si mechanizmem uatwiajcym przystosowanie si do takiej cyklicznoci.

UOGLNIANIE NA SKRZYOWANIU
Zapewne nigdy nie widzielimy takiej sytuacji na skrzyowaniu. Moemy jednak bezpiecznie zaoy, e dziki uoglnianiu kady z nas bdzie wiedzia, jak przejecha przez skrzyowanie w podobnej sytuacji. Paww wykaza, e pies uwarunkowany, by lini si na widok koa, moe nauczy si nie lini w reakcji na elips. Warunkowanie doprowadzajce organizm do ujawniania reakcji warunkowej tylko na pewien wski zakres bodcw (np. kolistych, ale nie eliptycznych) nosi nazw treningu rnicowania. Paww warunkowa psa w odrnieniu k i elips, podajc miso jedynie po ekspozycji k. Po pewnej liczbie prb pies przestawa reagowa linieniem si na widok elipsy, cho nadal tak reagowa na widok koa. Ujawnia zatem rnicowanie reakcji. Paww wykry nastpnie, e zwikszajc trudno rnicowania, moe doprowadzi psa do swoistej nerwicy. Kiedy ju pies nauczy si odrnia elipsy od k, Paww pokazywa mu elipsy coraz bardziej przypominajce koo. W pewnym momencie pies nie by ju w stanie dalej odrnia elips od koa i czsto zaczyna si zachowywa w infantylny sposb. Oddawa mocz i ka, szczeka bez wyranego powodu i warcza na personel. Jak wyjani to wojownicze zachowanie psa? W klasycznej pracy Frustracja i agresja, napisanej przed ponad pwieczem przez grup behawiorystycznie zorientowanych uczonych (Dollard i in., 1939), sformuowano hipotez, e agresj wywouje frustracja. Dlaczego niemono rozrnienie elips od k miaaby by frustrujca? Po pierwsze dlatego, e w tego rodzaju eksperymentach uzyskanie nagrody (misa) jest zwykle uzalenione od poprawnego rnicowania bodcw. Jeeli wic pies si pomyli, nie dostanie misa. Psychologowie poznawczy uwaaj jednak, e organizmy s motywowane do wyksztacania trafnej mapy wiata. Aby to osign, dostosowuj swoje reprezentacje umysowe do zachodzcych w wiecie zmian i wczaj do nich nowe informacje (Rescorla, 1988). W eksperymencie Pawowa pies traci zdolno do sensownego dostosowywania wasnej reprezentacji do zmian rodowiska w miar jak elipsy staway si coraz podobniejsze do k. By wic frustrowany. ycie codzienne wymaga od nas odpowiedniego uoglniania i rnicowania. adne dwa hotele nie s identyczne, cho sensowne jest zatrzymywanie si w hotelach podczas podry po nowych okolicach. Zachcajcy jest te fakt, e ziele wiate ulicznych Waszyngtonu jest podobna do zieleni wiate Warszawy. Jednake powrt do domu wieczorem wymaga rnicowania midzy wasnym mieszkaniem a podobnymi mieszkaniami ssiadw. A gdybymy nie potrafili odrni ma ssiadki od wasnego, narazilibymy si na nie lada kopoty.

UOGLNIANIE I RNICOWANIE
Nie ma dwch identycznych rzeczy lub zdarze. wiata uliczne s rozwieszane na nieco innych wysokociach, a odcienie zieleni i czerwieni mog si zmienia w zalenoci od skrzyowania. Kady pies szczeka w nieco inny sposb, a nawet szczek tego samego psa brzmi inaczej przy rnych okazjach. Skuteczne przystosowanie do rodowiska wymaga jednakowego reagowania na bodce o rwnowanej funkcji, nawet jeeli si one rni, a take odmiennego reagowania nawet na podobne bodce, penice jednak odmienne funkcje. UOGLNIANIE. Paww zauway, e jednakowe reagowanie na rne bodce o tej samej funkcji polepsza szans przystosowania si organizmw do rodowiska. Odgosy dochodzce z poszycia lasu mog si bardzo rni, ale dla krlika czy sarny adaptacyjne jest reagowanie na nie wszystkie w podobny sposb ucieczk. Syreny, jakie syszymy w ruchu ulicznym, mog brzmie bardzo rnie, a jednak rozsdnie jest reagowa na nie jednakowo - zjecha na prawy pas i przepuci pojazd uprzywilejowany. Aby zademonstrowa uoglnianie, Paww najpierw uwarunkowa u psa linienie si w odpowiedzi na widok koa. W kadej prbie z fazy nabywania reakcji psu pokazywano koo (BW), a wkrtce potem dawano mu miso (BB). Po kilku prbach pies lini si na sam widok koa. Paww wykaza wystpowanie tej reakcji psa take w odpowiedzi na podobne figury geometryczne, jak elipsy, wieloboki, a nawet kwadraty. Im podobniejsza bya dana figura do koa, tym silniejsz wywoywaa RW (wicej kropli liny wydzielao si na jej widok). RNICOWANIE. Organizmy musz si take nauczy, (1) e wiele bodcw wygldajcych na podobne peni w istocie odmienn funkcj oraz (2) e naley adaptacyjnie reagowa na kady z nich. W pierwszych miesicach ycia niemowl uczy si odrnia gos matki od gosu innych osb. Czsto przestaje paka na dwik jej gosu, ale nie innych ludzi.

P R O F I L U

WARUNKOWANIE WYSZEGO RZDU

W warunkowaniu wyszego rzdu pierwotnie neutralny bodziec zaczyna spenia funkcj BW wskutek wspwystpowania z jakim innym bodcem, ktry ju uprzednio nabra wasnoci bodca warunkowego. Warunkowanie wyszego rzdu wykaza po raz pierwszy Paww, uczc psa, by lini si na dwik dzwonka, a nastpnie wielokrotnie zapalajc wiateko tu przed pojawieniem si dwiku. Po kilku powtrkach reakcja linienia si zacza by wywoywana przez samo zapalenie si wiateka - bodca warunkowego wyszego rzdu. Przypomnijmy sobie dziecko uczce si, e odgos hamujcego na podjedzie samochodu zapowiada przybycie rodzicw. Mogoby si zdarzy, e pewien odcinkowy film rysunkowy by nadawany tu przed przybyciem samochodu. Film ten mgby wic zacz sygnalizowa dziecku dwik hamujcego samochodu rodzicw. Wemy jeszcze inny przykad. May chopiec oparzy si, dotykajc gorcego piecyka. Po tym dowiadczeniu sam widok piecyka moe zacz funkcjonowa jako bodziec (warunkowy) wywoujcy reakcj strachu. Poniewa za syszc sowo piecyk", chopiec moe sobie wyobraa obraz piecyka, samo suchanie tego sowa moe zacz wywoywa u niego reakcj strachu (stajc si zatem bodcem warunkowym wyszego rzdu).

flegmatyczn, Jeeli spotkasz MAY ALBERT mao skonn pewnego osiemdo gwatownego dziesicioletnieujawniania emocji. Lubi jedgo dentelmena trzscego nak bawi si z pewnym si na widok futra, wcale nie szczurem laboratoryjnym. musi mu chodzi o ochron praw zwierzt. By moe staPosugujc si metod, ruszek w okae si Maym ktr wielu psychologw Albertem, ktrego nauczono uznao potem za nieetyczn, reagowa strachem na widok Watson straszy Maego Alfutrzanych obiektw, gdy berta, haasujc niemiosierkoczy pierwszy rok ycia. nie dwoma kawakami stali, kiedy tylko dziecko zaczynao W roku 1920 John B.Watbawi si ze szczurem. Po kilson i jego pniejsza ona, kakrotnym powtrzeniu tego Rosalie Rayner, opublikowali zabiegu Albert trzs si ze wnioski z demonstracji ekspestrachu na sam widok szczura, rymentalnej, w ktrej wykazanawet kiedy jego pojawieniu li, e reakcje emocjonalne si nie towarzyszyy ju haamog by nabywane drog sy. Strach Alberta uoglni si warunkowania klasycznego. take na inne obiekty podobIch osob badan by liczcy ne z wygldu do szczura, jak sobie okoo roku modziekrlik czy futrzany konierz niec, ktry przeszed do histodamskiego paszcza. Watsona rii psychologii pod mianem krytykowano take za to, e Maego Alberta (co byo benie prbowa wykona przehawiorystycznym odpowiedciwwarunkowania Albertowenikiem synnego Freudowgo strachu. Jednake w kilka skiego przypadku Maego lat pniej Mary Cover Jones, Hansa, o ktrym jest mowa pracujca pod kierunkiem w rozdziale pitnastym). Watsona, wykonaa taki waW wieku jedenastu miesicy nie zabieg u innego dziecka. w modzieniec by osob do

lei reakcja bezwarunkowa). W wyniku wielokrotnego poprzedzania dzwonka pewien bodziec zostaje z nim skojarzony i w ten sposb nabiera zdolnoci do budzenia dziecka. Co to za bodziec? Ano nacisk penego pcherza. W ten sposb odczucia z pcherza (bodziec warunkowy) mog obudzi dziecko, cho spao ono w trakcie przechodzenia przez procedur warunkowania klasycznego. Metoda dzwonka i pachty dobrze ilustruje, dlaczego behawioryci wol wyjania efekty warunkowania klasycznego w kategoriach raczej wspwystpowania obserwowalnych zdarze ni zmian wiedzy uczcej si osoby. Behawioryci argumentuj, e nie sposb dowie, czy dziecko wie o tym, e zmoczenie si wywoa dwik dzwonka. Mona natomiast orzec z pewnoci, e powtarzajce si wspwystpowanie napicia pcherza z dzwonkiem doprowadzi do wyuczenia si przez dziecko budzenia si na samo pojawienie si napicia pcherza. Wskanikiem i dowodem uczenia si s wic zmiany wystpujce w obserwowalnym zachowaniu dziecka, natomiast zmiany wiedzy dziecka s jedynie domniemaniem. cji opieraj si dwie metody redukowania lku uywane w terapii behawioralnej (Wolpe, Plaud, 1997). Jedna z nich, zwana zatapianiem, polega na eksponowaniu klientowi lkotwrczego bodca tak dugo, a reakcja na ulegnie wygaszeniu (Turner i in., 1994). Na przykad May Albert, bohater zamieszczonej niedaleko ramki Z profilu", mgby zosta naraony na obecno szczura tak dugo, a jego reakcja lkowa ulegaby wygaszeniu. Podczas wygaszania bodziec warunkowy (w tym wypadku szczur) jest wielokrotnie eksponowany pod nieobecno bodca bezwarunkowego (haasu elastwa uywanego przez Watsona), a zaniknie reakcja warunkowa (strach). Zatapianie jest co prawda zwykle skuteczne, ale te i bardzo nieprzyjemne (kiedy czowiek boi si szczurw, przebywanie w ich pobliu to adna przyjemno). Z tego wzgldu terapeuci wol posugiwa si inn metod, zwan systematycznym odwraliwianiem (por. rozdzia szesnasty). Polega ona na stopniowym eksponowaniu zrelaksowanemu klientowi coraz to bardziej lkotwrczych bodcw. Na przykad Maego Alberta mona by wprowadza w stan zadowolenia, a nastpnie pokazywa mu zdjcia szczurw, potem ywe szczury, ale bardzo odlege, potem blisze i tak dalej. Systematyczne odwraliwianie jest metod bardzo skuteczn, podobnie jak zatapianie. Pierwsza z tych metod wymaga wicej czasu, ale jest mniej nieprzyjemna.
ZATAPIANIE I SYSTEMATYCZNE ODWRALIWIANIE. Na z a s a d a c h wygaszania r e a k -

ZASTOSOWANIA WARUNKOWANIA KLASYCZNEGO

Warunkowanie klasyczne to gwny mechanizm uczenia si ludzi. To dziki niemu bodce staj si zapowiedziami jakich innych wydarze. Na tej wanie zasadzie uczymy si, e otwierajc drzwi po usyszeniu pukania, kogo po ich drugiej stronie zobaczymy; biegniemy te do drzwi, by przywita przyjaciela, syszc charakterystyczny dla niego sposb pukania. LECZENIE MOCZENIA NOCNEGO. Osignwszy pity czy szsty rok ycia wikszo dzieci uczy si budzi ze snu pod wpywem dozna z penego pcherza. Potrafi one zahamowa impuls oddawania moczu, stanowicy automatyczn reakcj na cinienie penego pcherza, i uda si do azienki. Jednak niektre dzieci tego nie potrafi, pi wic nadal i mocz ko. Dzieci te mona jednak wyuczy reagowania na nacisk pcherza za pomoc pachty i dzwonka. Dzieci pi na specjalnej pachcie umieszczonej na ku. Gdy zaczynaj oddawa mocz przez sen, wilgo powoduje zamknicie obwodu elektrycznego umieszczonego na pachcie. Zamknicie obwodu powoduje za dwiczenie dzwonka, ktry budzi dziecko. (Podobne dzwonki wbudowuje si take w uszczelnione majtki dziecka, pomagajce mu w treningu czystoci). Dzwonek jest bodcem bezwarunkowym powodujcym obudzenie si dziecka (to jest z ko-

CZY CIASTECZKA MOG POSUY DO PRZECIWWARUNKOWANIA STRACHU?

W latach dwudziestych XX wieku Mary Cover Jones pomoga pewnemu chtopcu przezwyciy strach przed krlikami, dajc mu smakowite ciasteczka, podczas gdy krlik byt przysuwany coraz bliej.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e psychologowie pomogli maemu chopcu przezwyciy lk przed krlikami przybliajc krlika coraz bardziej w czasie, gdy dziecko zjadao ciastka.

PRZECIWWARUNKOWANIE. Uczennica Johna Watsona Mary Cover Jones (1924) rozumowaa, e skoro strach moe zosta uwarunkowany bolesnymi dowiadczeniami, mona go take przeciwwarunkowa, zastpujc niepr2yjemne dowiadczenia przyjemnymi. W procedurze przeciwwarunkowania jaki przyjemny bodziec jest wielokrotnie eksponowany wraz z bodcem lkotwrczym, znoszc w ten sposb reakcj strachu. Pewien dwuletni Peter bardzo ba si krlikw. Jones zaaranowaa wic sytuacj, w ktrej krlik by stopniowy przybliany do dziecka w czasie, gdy oddawao si ono jakiej ulubionej czynnoci, na przykad zjadaniu czekoladowych ciasteczek. Jones nie rzucia od razu Peterowi krlika na kolana (co musiaoby mie miejsce w procedurze zatapiania). Gdyby tak postpia, ciasteczka z tacy, a moe i z odka Petera, mogyby si zamieni w dekoracj cienn. Najpierw umiecia krlika w odlegym kcie pokoju, w ktrym Peter lasowa. Chopiec oczywicie przyglda si temu z wielk podejrzliwoci, niemniej kontynuowa konsumpcj. Zwierz byo stopniowo przesuwane coraz bliej, a w kocu Peter rwnoczenie raczy si ciasteczkami i dotyka krlika. Jones zakadaa, e rado z jedzenia akoci bya nie do pogodzenia ze strachem i spowodowaa jego zanik.

EDWARD THORNDIKE I PRAWO EFEKTU

W dziewidziesitych latach XIX wieku z ulic Harlemu poczy w tajemniczy sposb znika bezpaskie koty. Jak si okazao, wiele z nich mona byo potem odnale w siedzibie pewnego doktoranta Uniwersytetu Columbia, Edwarda Thorndike'a. Thorndike wykorzystywa koty w swoich eksperymentach nad wpywem nagrd i kar na proces uczenia si. Thorndike umieszcza zwierzta w tak zwanej skrzynce problemowej. Jeeli kotu udao si pocign za zwisajcy sznurek, powodowao to zwolnienie zapadki, w wyniku czego w skrzynce pojawia si otwr, przez ktry kot mg wyskoczy, by pozyska jedzenie. Pocztkowo kot umieszczony w klatce bezadnie drapa i gryz co popado, cznie z kratami otaczajcymi skrzynk. Po trzech czy czterech minutach przypadkowo pociga take za waciwy" sznurek zwisajcy z jej sufitu, co powodowao otwarcie drzwiczek i moliwo pochwycenia jedzenia. Po ponownym umieszczeniu w skrzynce kot znw spdza kilka minut na bezadnej aktywnoci, by w kocu pocign za sznurek. W miar powtarzania si tych prb, czas midzy znalezieniem si w klatce i pocigniciem za odpowiedni sznurek stawa si coraz krtszy, za po 7-8 powtrkach kot pociga za sznurek natychmiast po znalezieniu si w skrzynce. PRAWO EFEKTU. Thorndike wyjania zachowanie kotw w kategoriach sformuowanego przez siebie prawa efektu. Prawo to zakada, e reakcja (jak pociganie za sznurek) ulega w danej sytuacji (jak znajdowanie si w skrzynce) wzmocnieniu przez nagrod (wydostanie si ze skrzynki i jedzenie). Tak wic nagrody wzmacniaj pewne zwizki bodziec - reakcja (B-R), natomiast kary je osabiaj. Organizmy ucz si powstrzymywa od wykonywania reakcji, po ktrych nastpuje kara. Jak zobaczymy pniej, wpyw kar na uczenie si nasuwa wicej problemw ni wpyw nagrd.

ZASTANW Sl{
Jaka jest rnica midzy wygaszaniem a zapominaniem? Czy eksperyment Watsona i Rayner budzi obiekcje jako nieetyczny? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Czy moesz poda przykady warunkowania klasycznego z wtasnego ycia?

WARUNKOWANIE SPRAWCZE
a mocy warunkowania klasycznego uczymy si kojarzenia bodcw w taki sposb, e prosta, zwykle bierna reakcja na pewien bodziec jest nastpnie wykonywana take w odpowiedzi na pojawienie si jakiego innego bodca. W przypadku Maego Alberta haas elastwa zosta skojarzony z widokiem szczura, wskutek czego sam szczur zacz wywoywa reakcj wzbudzan uprzednio jedynie przez elastwo. Jednak warunkowanie klasyczne jest tylko jedn z odmian uczenia si majcego miejsce w tego rodzaju sytuacjach. Kiedy u Maego Alberta wyksztacia si ju reakcja strachu na szczura, zmianie ulego take jego zachowanie dowolne. Sam zacz unika szczura, redukujc w ten sposb strach. U Maego Alberta wystpi zatem jeszcze inny rodzaj uczenia si, zwany warunkowaniem sprawczym. Po nabraniu awersji do popcornu zaczem si trzyma od niego z daleka. T reakcj unikania mona take wyjania w kategoriach warunkowania sprawczego. Podczas warunkowania sprawczego (zwanego take instrumentalnym) organizmy ucz si co robi - lub czego nie robi - z powodu konsekwencji takiego zachowania. Tak wic ja unikaem popcornu, aby unikn przykrych mdoci. Moemy jednak take czego poszukiwa - pynw, gdy jestemy spragnieni, seksu, gdy jestemy podnieceni, czy temperatury w okolicy 20C, gdy jest nam zbyt zimno lub zbyt gorco. Warunkowanie klasyczne koncentruje si na tym, w jaki sposb organizmy antycypuj zmiany w swoim rodowisku, natomiast warunkowanie sprawcze skupia si na tym, co organizmy robi w swoim rodowisku. Rozpoczniemy t cz rozdziau od przyjrzenia si historycznym pracom Edwarda L. Thorndike'a, a nastpnie bardziej wspczesnym pracom B. F. Skinnera.

B. F. SKINNERI WZMOCNIENIA
Jedn z niezwykych historii zwizanych z postaci Burrhusa Frederica Skinnera jest Projekt Gob", ktry powsta podczas II wojny wiatowej (Bjork, 1997). Podczas wojny Skinner wystpi z projektem trenowania gobi w naprowadzaniu pociskw na cel. W trakcie treningu ptakw miano wzmacnia jedzeniem (ziarnami) dziobanie w cele eksponowane na ekranie (por. rycina 7.5). Po treningu gobie miayby by umieszczane w pociskach, a ich dziobanie w podobne cele umieszczone na ekranie miaoby powodowa korekt lotu pocisku i doprowadza do celnego trafienia (i mierci bohaterskiego gobia). Jednake pocztkowe plany budowy odpowiedniego pocisku - nazwanego zreszt nie wiedzie czemu Pelikan", a nie Gob" - zostay potem zarzucone. Wyposaenie niezbdne gobiom okazao si zabiera zbyt wiele miejsca, Skinner za skary si, e Ministerstwo Obrony nie potraktowao powanie jego propozycji. Cho Projekt Gob" okaza si niewypaem, zasady uczenia si, na ktrych si opiera, dobrze wytrzymay prb czasu i znalazy wiele zastosowa. Dotyczyy one warunkowania sprawczego, w ktrym organizm uczy si co robi z powodu konsekwencji, do jakich dziaanie to prowadzi. Zachowanie, o ktrym mowa, to zachowanie sprawcze, a wic polegajce na wykonywaniu przez organizm pewnych operacji czy manipulacji na otoczeniu. W warunkowaniu klasycznym przedmiotem warunkowania s czsto mimowolne reakcje, w rodzaju linienia si czy mrugania powiek. Natomiast w warunkowa-

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, i'e podczas II woJMy swiarowej pewien psdiolocj zaplanowa piof p m ironinyu gobi w napmr/adAiniu pociskw na cele. Psychologiem iyv, hyt B. F. Skinnei, a ifipbowany pitfm pmjckt wykaizyslywd prawidowoci wurunkowonin sprawci-figo.

PROJEKT GOB
Skinner proponowa podczas II wojny wiatowej uywanie wytrenowanych gobi do naprowadzania pociskw. Trening ptakw miat polega na wzmacnianiu dziobania pewnych ksztatw rzutowanych na ekranie. Ksztaty te miayby przypomina sylwetk na przykad wrogich okrtw, a ich dziobanie przez gobia umieszczonego w pocisku miaoby pomc w korekcie toru lotu i naprowadzeniu pocisku na cel. RYCINA 7.5

niu sprawczym obiektem warunkowania s reakcje dowolne, w rodzaju dziobania w jaki ce, naciskania na dwigni czy rnych czynnoci niezbdnych na przykad do gry w tenisa lub pywania. Organizmy same angauj si w takie zachowania, gdy mog one prowadzi do podanych konsekwencji, takich jak jedzenie, przytulenie przez kogo, zdanie egzaminu na pitk czy pochwaa ze strony innych. Wiele dzieci uczy si przestrzega norm spoecznych, dziki czemu zyskuj uwag i aprobat rodzicw i nauczycieli. Inne dzieci mog jednak - paradoksalnie - wyucza si zych" zachowa, poniewa one rwnie zwracaj na siebie uwag otoczenia, szczeglnie w warunkach, w ktrych dobre" zachowanie jest rutynowo ignorowane. SKINNERA. W swej najbardziej znanej i wpywowej pracy pt. Zachowanie organizmw Skinner (1938) przedstawi wiele innowacji teoretycznych i metodologicznych. Wrd nich znalaz si nacisk na konkretne pojedyncze zachowania, w rodzaju naciskania dwigni, jako na podstawowe jednostki zachowania poddawane badaniu (Glenn i in., 1992). Inni psychologowie skupiali si na tym, co organizmy odczuwaj lub myl, natomiast Skinner ograniczy si wycznie do analizy ich obserwowalnego zachowania. Wielu psychologw uwaao zagadnienia interesujce Skinnera za niewane, zwaszcza dla wyjaniania i przewidywania zachowa ludzi. Jednake jego zwolennicy wskazuj, e skupienie si na konkretnych zachowaniach umoliwia ich zmian, pomocn na przykad w przypadku zaburze. Starajc si pomc ludziom w zwalczaniu depresji, psycholog moe na przykad skupia si na ich uczuciach. Natomiast podejcie Skinnerowskie polega tu na skatalogowaniu i prbach modyfikacji rodzajw zachowania faktycznie przejawianych przez osoby cierpice na depresj. Bezporednie modyfikowanie depresyjnych zachowa moe pocign za sob take i pniejsze zmiany subiektywnych uczu, o jakich pacjenci informuj. Aby skutecznie bada warunkowanie sprawcze, Skinner skonstruowa skrzynk, nazwan pniej przez psychologa Clarka Hulla, ktrego teoria redukcji popdu zostanie omwiona w rozdziale jedenastym, skrzynk Skinnera, w ktrej bada aktywno zwierzt (Skinner sam nalega, aby nie uywa tej nazwy, cho historia nie zastosowaa si do tego dania; pogldom Skinnera nie pomaga te

JEDNOSTKI ZACHOWANIA, KUMULATYWNY REJESTRATOR REAKCJI I SKRZYNKA

sposb, w jaki posuguje si tym terminem niniejszy Z P R O F I L U podrcznik). Idealnie nadaje si ona do celw eksperymentowania laboratoryjnego, poniewa umoliwia swego rodzaju Podczas pierwprecyzyjne manipulowanie czynnikami (np. iloci szej wizyty B. F. gry na fortepiaSkinnera w pronie. Odwiedzajc jedzenia podawanego zwierzciu) oraz rwnie precygramie telewizyjszko podstawozyjny pomiar ich efektw (np. liczb nacini dwinym zapytano w swej crki, gni przez badanego szczura). Skrzynka minimalizuje go, czy w razie wpad na pote wysiek, jakiego wymaga eksperyment ze strony poaru ratowamys, e podobbadacza. Inaczej ni w skrzynce problemowej Thornby wasne dzieci ne metody modike'a, poprawne reakcje nie umoliwiaj badanemu czy ksiki. Odna take zastopowiedzia ksizwierzciu ucieczki z klatki i nie trzeba go potem posowa w odnieki", gdy sdzi, sieniu do dzieci. nownie apa. Jak twierdzi psycholog John Garcia, e jego wkad Wynalaz meto[...] wielkim wkadem Skinnera w badania nad zaw przyszo led uczenia proB. F. SKINNER chowaniem byo skonstruowanie cudownie efektywy raczej w uczogramowanego. nej metody badania warunkowania sprawczego" nych pracach ni genach. Cho uprzednio nie udao mu (1993, s. 1158). Uwielbia spory, a jego odposi zosta pisarzem, zyska sowied na pytanie z pierwszej Wygodzony szczur zostaje umieszczony w skrzynbie grono wiernych zwolenniaudycji telewizyjnej zapewnice Skinnera zawierajcej dwigni. Pocztkowo kw po opublikowaniu poa mu obecno take i w nawieci Walden U, w ktrej szczur oddaje si wchaniu klatki i innym zachowastpnych. przedstawi utopijn wizj niom eksploracyjnym. Kiedy organizmy zachowuj Burrhus F. Skinner (1905wiata stosujcego nagrody si w taki zbliony do przypadkowego sposb, reak-1990) urodzi si w Pensylwazgodnie z reguami warunkocje prowadzce do podanych konsekwencji utrwanii w rodzinie nalecej do wania sprawczego, dziki czelaj si, to znaczy wystpuj z coraz wiksz czstoklasy redniej. W modoci mu dzieci chc w nim zachoci. Natomiast reakcje nieprowadzce do adnych cigle co budowa - skutery, wywa si prospoecznie. podanych konsekwencji zanikaj. sanki i inne pojazdy, tratwy, Skinner i jego zwolennicy lizgawki i karuzele. Pniej stosowali zasady warunkowaPierwsze nacinicie dwigni przez szczura ma zbudowa tak zwan skrzynk nia sprawczego nie tylko charakter przypadkowy. Prowadzi ono jednak do wySkinnera do badania warunw uczeniu programowanym, rzucenia przez podajnik porcji pokarmu. Jedzenie kowania sprawczego, ktra ale take w programach mopowoduje wzrost czstoci naciskania dwigni, suy stanowi ulepszon wersj dyfikacji zachowania ukiewic jako wzmocnienie reakcji naciskania dwigni. skrzynki problemowej Thornrunkowanych na niesienie dike'a. Ukoczy studia z anSkinner dokona dalszej mechanizacji swojej propomocy osobom dotknitym glistyki, a psychologi zaj si cedury laboratoryjnej, wprowadzajc kumulatywny przernymi zaburzeniami dopiero wwczas, gdy nic udaod uzalenienia od narkotyrejestrator reakcji - urzdzenie uywane midzy ino mu si zrobi pisarskiej kakw do fobii i dysfunkcji seknymi w badaniach fizjologicznych (por. rycina 7.6). riery w nowojorskiej Greensualnych. Zmar w osiem lat Rejestrator ten umoliwia precyzyjny zapis czstoci wich Village. po uzyskaniu nagrody Amezachowania sprawczego i nie wymaga nawet fizyczSam by najlepszym popurykaskiego Towarzystwa nej obecnoci badacza podczas eksperymentu. laryzatorem wasnych prac Psychologicznego za caoW przykadzie przedstawionym na rycinie 7.6 pisak i pogldw. Za pomoc przeksztat dorobku yciowego. rejestratora ustawiony jest w taki sposb, e przesumylnego stosowania wzmocBya to pierwsza tego rodzaju nie potrafi nauczy gobie wa si w gr przy kadej poprawnej reakcji zwierznagroda przyznana przez owo gry w koszykwk, a take towarzystwo. cia (naciniciu dwigni). Papier, na ktrym dokonywany jest zapis, przesuwa si natomiast w lewo w staym, wolnym tempie. W zapisie przedstawionym na rycinie nacinicia dwigni (tj. rejestrowane reakcje sprawcze) byy pocztkowo nieliczne i przedzielone stosunkowo dugimi odcinkami czasu. Po kilku wzmocnieniach reakcje stay si bardzo czste. Po zaspokojeniu godu przez szczura czsto naciskania dwigni spada, a do cakowitego zaniku. PIERWSZA POPRAWNA REAKCJA. W warunkowaniu sprawczym nie ma szczeglnego znaczenia sposb, w jaki dochodzi do pojawienia si pierwszej poprawnej reakcji, to znaczy reakcji prowadzcej do uzyskania wzmocnienia. Moe si to zdarzy przypadkiem, jak przy uczeniu si metod prb i bdw. Moe te by skutkiem fizycznego naprowadzania organizmu, jak wtedy gdy uczymy psa, dajc komend siad!" i przyciskajc jego zad do podogi. Przyjcie odpowiedniej po-

KUMULATYWNY REJESTRATOR REAKCJI

W urzdzeniu zwanym kumulatywnym rejestratorem reakcji papier, na ktrym zapis jest dokonywany, przesuwa si w lew stron, podczas gdy pisak podskakuje w gr, by zarejestrowa kad reakcj stanowic przedmiot zainteresowania badacza. Gdy pisak osiga grny brzeg kartki papieru, nastpuje jego automatyczne przestawienie do brzegu dolnego. RYCINA 7.6

Wiksze wzmocnienia powoduj szybsze uczenie si ni wzmocnienia mniejsze. Zapewne pilniej bdziemy pracowa, by zarobi 1 000 z ni 10 z. Przy wystarczajco duych wzmocnieniach zachowanie sprawcze staje si nawykiem. Nawyki cechuje wysokie prawdopodobiestwo wystpowania w pewnych sytuacjach. we s skuteczniejsze od odroczonych. Innymi sowy, krtkofalowe nastpstwa zachowania s silniejszym wzmocnieniem od nastpstw dugofalowych. Niektrzy studenci wol oddawa si urokom ycia towarzyskiego w czasie, ktry powinni powici na nauk, poniewa przyjemnoci z ycia towarzyskiego s natychmiastowe. Natomiast korzyci z uczenia si s odroczone i pojawiaj si dopiero na koniec semestru (zatem im modsi uczniowie, tym czciej powinny by sprawdzane ich wiadomoci). Take palenie jest trudno przerwa z tego powodu, e korzyci z nikotyny s natychmiastowe, jej negatywne konsekwencje zdrowotne za s bardziej odroczone w czasie. Koncentracja na natychmiastowych przyjemnociach przyczynia si te niewtpliwie do angaowania si w ryzykowne zachowania seksualne. WZMOCNIENIA PIERWOTNE I WTRNE. Ponadto mona rozrni wzmocnienia pierwotne i wtrne, czyli uwarunkowane. Dziaanie wzmocnie pierwotnych wynika z biologicznej, wrodzonej struktury organizmu. Przykadami s jedzenie, woda, odpowiednia temperatura otoczenia (wzmocnienia pozytywne) czy bl (wzmocnienie negatywne). Wzmocnienia wtrne nabywaj swojej wartoci dziki skojarzeniu z bodcami, ktre ju maj wasnoci wzmocnienia, std te bywaj nazywane take wzmocnieniami uwarunkowanymi. Moemy dy do uzyskania pienidzy, poniewa nauczylimy si, e mona je zamieni na wzmocWZMOCNIENIA NATYCHMIASTOWE I ODROCZONE. Wzmocnienia natychmiasto-

zycji przez psa nagradzamy potem jedzeniem, pogaskaniem po bie czy dobrym sowem. Treserzy zwierzt czsto posuguj si takim fizycznym naprowadzaniem podopiecznego na wykonanie pierwszej poprawnej reakcji. Nietrudno sobie wyobrazi, ile czasu zajoby oczekiwanie na spontaniczne pojawienie si u psa zachowania odpowiadajcego komendzie siad", tak by mona byo wzmocni nagrodami jej wykonanie. Kiedy ludzie ucz si pisania, dodawania czy obsugiwania jakiej maszyny, naprowadzanie moe mie oczywicie charakter sownej instrukcji. Ludzie powinni jednak dowiadywa si, ktra z wykonanych reakcji jest poprawna, bowiem wiedza taka czsto wystarcza do nabycia nowych umiejtnoci.

Procedura

Zachowanie

Konsekwencje

Zmiana w zachowaniu

TYPY WZMOCNIE
Wzmocnieniem moe by kade zdarzenie nasilajce czsto przyszego wystpowania reakcji, po ktrej zdarzenie to nastpuje. Wzmocnieniami mog by porcje jedzenia podawane godnemu zwierzciu, woda serwowana spragnionemu, dostp do partnera seksualnego, a take dwik dzwonka uprzednio skojarzonego z pojawianiem si jedzenia. WZMOCNIENIA POZYTYWNE I NEGATYWNE. Skinner wyrni wzmocnienia pozytywne i negatywne. Wzmocnienia pozytywne zwikszaj prawdopodobiestwo przyszego pojawiania si reakcji, po ktrej nastpuj. Takim wzmocnieniem pozytywnym moe by jedzenie albo pochwaa. Wzmocnienia negatywne zwikszaj prawdopodobiestwo przyszego pojawiania si reakcji pod warunkiem ich usunicia z sytuacji (por. rycina 7.7). Ludzie czsto ucz si planowa zawczasu swoje dziaania, tak aby nie ba si wystpienia ich niepodanych nastpstw. W takiej sytuacji strach jest wzmocnieniem negatywnym, poniewa jego usunicie podnosi szans pojawienia si zachowania (np. w postaci planowania lub ucieczki zawczasu) poprzedzajcego owo usunicie.

Posugiwanie si wzmocnieniami pozytywnymi

Zachowanie (uczenie si przez dziecko)

Wzmocnienie pozytywne (pochwata nauczyciela) pojawia si, jeeli dziecko si uczy

Wzrasta czsto zachowania (dziecko uczy si wicej)

Posugiwanie si wzmocnieniami negatywnymi

Zachowanie (uczenie si przez

dziecko)

Wzmocnienie negatywne (nagana nauczyciela) nie pojawia si, jeeli dziecko si uczy

Wzrasta czsto zachowania (dziecko uczy si wicej)

WZMOCNIENIA POZYTYWNE I NEGATYWNE

Wszystkie wzmocnienia podwyszaj czsto pojawiania si zachowa sprawczych. Jednake wzmocnienia negatywne s nieprzyjemnymi bodcami, ktre nasilaj szans wystpienia jakiego zachowania pod warunkiem ich usunicia z sytuacji. W podanych tu przykadach aprobata nauczyciela dziata jako wzmocnienie pozytywne, jeeli uczniowie wicej si dziki niej ucz, natomiast dezaprobata dziaa jako wzmocnienie negatywne, jeeli wysiki uczniw rosn po jej usuniciu. Czy moesz sobie wyobrazi sytuacje, w ktrych aprobata nauczyciela mogaby funkcjonowa jako wzmocnienie negatywne? RYCINA 7.7

nienia pierwotne. W naszej kulturze wzmocnieniami uwarunkowanymi s pienidze, uwaga innych lub uznanie spoeczne. Ludzie niezainteresowani pozyskiwaniem pienidzy czy uznaniem spoecznym mog budzi nasz nieufno lub niezrozumienie. Rozumienie innych polega bowiem po czci na zdolnoci przewidywania, co moe stanowi dla nich wzmocnienie.

Procedura

Zachowanie

Konsekwencje Wzmocnienie negatywne (nagana nauczyciela) nie pojawia si, jeeli dziecko si uczy

Zmiana w zachowaniu

WYGASZANIE I SPONTANICZNY NAWRT REAKCJI W WARUNKOWANIU SPRAWCZYM

Wygaszanie jest w warunkowaniu sprawczym - podobnie jak w klasycznym - procesem tracenia przez bodziec zdolnoci do wzbudzania pewnej wyuczonej reakcji, wskutek tego, e po reakcji owej przestaj pojawia si pewne zdarzenia. W warunkowaniu klasycznym zdarzenia wzmacniajce (wystpujce po wyuczonej, uwarunkowanej reakcji) maj zwykle charakter bodcw bezwarunkowych. Na przykad w eksperymencie Pawowa zdarzeniem nastpujcym po reakcji linienia i j wzmacniajcym byo podanie sproszkowanego misa. Natomiast w warunkowaniu sprawczym tymi zdarzeniami s wzmocnienia. Tak wic wygaszanie nabytej reakcji (zachowania sprawczego) nastpuje wskutek wielokrotnego jej wykonywania bez wzmocnienia, ktre uprzednio po niej wystpowao. Po pewnej liczbie powtrze zachowanie takie zanika. Jeeli od miesica nie dostajesz adnych listw, przestajesz w ogle zaglda do skrzynki. Po upyniciu pewnego czasu od procesu wygaszania organizm zwykle ponownie wykonuje dane zachowanie sprawcze, kiedy znw znajdzie si w sytuacji, w ktrej byo ono niegdy wzmacniane. Taki spontaniczny nawrt reakcji nastpuje w warunkowaniu zarwno sprawczym, jak i klasycznym. Jeeli zachowanie sprawcze zostanie tym razem wzmocnione, szybko odzyskuje sw poprzedni si (znalezienie listu w skrzynce pocztowej zachci nas do ponownego jej sprawdzania dzie w dzie). Spontaniczny nawrt wygaszonego zachowania sprawczego wskazuje na to, e wygaszanie prowadzi do jego zahamowania, a nie cakowitej utraty.

Posugiwanie si wzmocnieniami negatywnymi

Zachowanie (uczenie si przez dziecko)

(dziecko uczy si wicej) Kara (zostawienie po lekcjach) pojawia si, kiedy ucze rozmawia na lekcji (ucze mniej rozmawia podczas lekcji)

Posugiwanie si karami

Zachowanie (dziecko rozmawia na lekcji)

WZMOCNIENIA NEGATYWNE A KARY

Zarwno kary, jak i wzmocnienia negatywne s zwykle bodcami nieprzyjemnymi. Jednake wzmocnienia nasilaj czsto zachowa, kary za j obniaj. Wzmocnienia negatywne nasilaj szans pojawiania si jakiego zachowania pod warunkiem ich usunicia z sytuacji. Kary obniaj szans pojawiania si zachowania, jeeli pojawiaj si w danej sytuacji. Czy moesz wyobrazi sobie sytuacje, w ktrych karanie uczniw przez nauczyciela prowadzi moe do efektw odwrotnych od zamierzonych przez niego? RYCINA 7.8 Cho kary niewtpliwie bywaj skuteczne, wielu teoretykw uczenia si twierdzi, e rodzice rzadko osigaj zamierzone przez siebie cele poprzez stosowanie kar. Przyjrzyjmy si nastpujcym powodom, by stroni od kar w wychowaniu: 1. 2. Kara sama w sobie nie wskazuje dziecku alternatywnego, podanego sposobu zachowania. Kara ma tendencj do tumienia karanego zachowania tylko w warunkach zapewniajcych jej nieuchronne pojawienie si. Niewiele czasu zajmuje dzieciom wyuczenie si, e to, co karane przez jednego z rodzicw czy nauczyciela, jest dopuszczane przez innych. Karanie moe prowadzi do wycofania si dziecka z sytuacji. Surowo karane dzieci mog ucieka z domu, ze szkoy czy w ogle zrezygnowa z nauki szkolnej. Karanie moe prowadzi do gniewu i wrogoci. Odpowiednie kary prawie zawsze prowadz do stumienia niepodanych zachowa - jednake jakim kosztem! Dziecko moe sta si wrogie w stosunku do innych dzieci. Efekty kar mog by zbyt szerokie. Dziecko zbyt surowo karane za ze maniery przy stole moe w ogle przesta je. Jest to zjawisko szczeglnie prawdopodobne, gdy dziecko nie wie dokadnie, za co jest waciwie karane, i gdy nie pokazuje mu si alternatywnych, podanych sposobw zachowania. Karanie moe by przez dziecko naladowane jako sposb radzenia sobie z wasnym stresem (Strauss, 1995). Jak si o tym jeszcze przekonamy, dzieci ucz si wielu zachowa, obserwujc innych. Jeeli nawet nie wykonuj zaobserwowanych zachowa od razu, mog je ujawnia pniej, nawet jako osoby dorose, gdy warunki bd podobne do tych, w ktrych miay okazj obserwowa postpowanie jakiego modela.

WZMOCNIENIA A NAGRODY I KARY

Nagrody, podobnie jak wzmocnienia, s bodcami podnoszcymi czsto wystpowania zachowa. Nagrody zwykle s te uwaane za zdarzenia przyjemne. Skinner wola posugiwa si pojciem wzmocnienia ni nagrody, poniewa ten pierwszy termin nie oznacza usiowa badacza, by dotrze do wntrza gowy" badanego - czy to czowieka, czy to zwierzcia w celu odgadnicia, co te moe okaza si dla niego przyjemne lub nieprzyjemne. Lista wzmocnie jest konstruowana na drodze empirycznej - w wyniku obserwacji, jakiego rodzaju bodce podnosz czsto zachowa przejawianych przez badany organizm. Niektrzy psychologowie uwaaj jednak, e terminy nagroda" i wzmocnienie pozytywne" znacz dokadnie to samo. Kary s awersyjnymi (nieprzyjemnymi) zdarzeniami obniajcymi czsto pojawiania si zachowa, ktre je poprzedzaj (por. rycina 7.8). Kary mog szybko doprowadzi do zahamowania niepodanego zachowania (Rosenfeld, 1995) i s usprawiedliwione w krytycznych sytuacjach, wymagajcych szybkiej interwencji, gdy na przykad dziecko wybiega na ruchliw jezdni.

3. 4.

5.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

W rzeczywistoci kary s skuteczne. Silne kary zwykle tumi zachowania, po ktrych wystpuj. Problem z karami polega na ich skutkach ubocznych i ograniczonym zakresie sytuacji, w ktrych przynosz efekt.

6.

7.

Wreszcie, dzieci ucz si karanych reakcji. Niezalenie od tego, czy je od razu ujawni we wasnym zachowaniu czy nie, kara przyciga ich uwag do niepodanych reakcji.

SCHEMAT PODAWANIA WZMOCNIE

W warunkowaniu sprawczym pewne reakcje mog by wzmacniane w sposb regularny. Zapewne zawsze robi si nam cieplej po ubraniu grubego swetra, a pragnienie zawsze si zmniejsza po wypiciu szklanki wody. Jednak przygldajc si osobom grywajcym w totolotka czy wiele innych gier hazardowych, szybko uwiadamiamy sobie, e zachowania sprawcze mog si utrzymywa take dziki wzmocnieniom nieregularnym, a wic wystpujcym tylko po niektrych, czasami bardzo nielicznych reakcjach. Niektre potoczne przekonania na temat gier hazardowych maj solidne poparcie w teorii uczenia si. Mona czowieka uwizi w puapce nadziei na wygran w grze, dajc mu na pocztku systematycznie wygrywa powane sumy. Udzia w grze utrzyma si, cho wygrane (wzmocnienia) stan si potem coraz rzadsze, a nawet cakowicie zanikn. Wzmocnienia nieregularne utrzymuj dane zachowanie przez dugi czas, nawet jeeli przestao ono w ogle by wzmacniane. Powrmy raz jeszcze do zasad krytycznego mylenia, prbujc odpowiedzie na pytanie: w jaki sposb trwanie niewzmacnianego zachowania hazardzisty wyjani psycholog poznawczy, a w jaki behawiorysta? Nowe zachowania sprawcze s najszybciej nabywane w wyniku wzmocnie regularnych lub - w niektrych wypadkach - uczenia si w jednej prbie", zwykle wtedy, gdy pojawia si silne wzmocnienie. Naogowi hazardzici czsto maj za sob przynajmniej jedn wielk wygran w- kasynie czy na torze wycigowym z czasw, gdy byli jeszcze nastolatkami bd niedawno przekroczyli dwudziesty rok ycia (Greene, 1982). Gdy zachowanie sprawcze zostanie ju raz nabyte, moe si utrzymywa nawet w obecnoci nielicznych, nieregularnych wzmocnie. Wzmocnienia mona stosowa wedug czterech zasadniczych rozkadw rnicych si albo czasem upywajcym midzy poprawn reakcj a wzmocnieniem, albo proporcj wzmacnianych reakcji. Wzmocnienie jest regularne, jeeli nastpuje tu po reakcji. Jeeli natomiast midzy reakcj a wzmocnieniem upywa coraz duszy czas (1 sekunda, 30 sekund itd.), wzmocnienie nabiera coraz bardziej nieregularnego charakteru. Nieregularno wzmocnienia moe te wynika z malejcej proporcji nagradzanych reakcji: nagradzanie kadej czyni wzmocnienie regularnym, nagradzanie tylko co drugiej albo tylko co pitej reakcji to wzmacnianie nieregularne. Cztery najczstsze rozkady wzmocnie to rozkad staego przedziau czasowego, zmiennego przedziau czasowego oraz rozkady staej i zmiennej proporcji wzmocnie. Rozkad staego przedziau czasowego polega na tym, e midzy jednym a drugim pojawieniem si wzmocnienia po poprawnej reakcji musi upyn jaki stay czas. W rozkadzie zmiennego przedziau czasowego dopuszczalne s natomiast rne czasy mijajce midzy poszczeglnymi przypadkami wzmocnienia. Na przykad w trzyminutowym rozkadzie przedziau zmiennego wzmocnienie nastpuje rednio co trzy minuty, jednak czas oddzielajcy dwa kolejne wzmocnienia moe si waha od 1 do 5 minut. Przy rozkadzie przedziau staego czsto wzmacnianej reakcji maleje bezporednio po kadym wzmocnieniu, a ronie przed oczekiwanym momentem pojawienia si nastpnego wzmocnienia. Jeeli na przykad przy jednominutowym przedziale staym szczur jest nagradzany kulk jedzenia za kade pierwsze w danym przedziale czasowym - nacinicie dwigni, to czsto naciskania przeze dwigni spada tu po kadej nagrodzie, cho ronie pod koniec minuty upywajcej od ostatniego wzmocnienia (por. rycina 7.9). Wyglda to tak, jakby szczur odczekiwa na powrt dostpnoci wzmocnienia. Zapis jego zachowania na kumu-

Zwykle korzystniej jest wic skupi si na nagradzaniu dziecka za zachowanie podane ni na karaniu zachowa niepodanych. Skutecznym sposobem radzenia sobie z postpowaniem niepodanym jest ich ignorowanie u dziecka lub te czasowe zaprzestanie nagradzania - jeeli zachowao si w sposb niepodany (Budd, 1993). Nagradzanie lub pozytywne wzmacnianie podanych zachowa dziecka wymaga czasu i uwagi. Nie wystarczy samo powstrzymanie si od karania. Po pierwsze, gdy dziecko zachowuje si we waciwy sposb, powinnimy obdarza je uwag. Jeeli traktujemy zachowania podane jako oczywisto, a reagujemy jedynie na niepodane, moemy tym samym zachca dziecko do tych ostatnich. Po drugie, powinnimy si upewni, e dziecko jest w stanie postpowa w podany sposb. Szkodliwe i bezowocne jest samo tylko karanie dziecka za zachowania niepodane. Powinnimy te uwanie naprowadza je - czy to fizycznie, czy za pomoc instrukcji - na waciwy sposb postpowania, a nastpnie je nagradza. Nie sposb nauczy dziecka waciwych manier przy stole, czekajc, a samo je zacznie stosowa. Sprbujmy trzyma za plecami lody, by nagrodzi nimi dziecko za waciwy sposb zachowania, ktry miaby sam" si pojawi w jego postpowaniu. Z caego zamiaru nic by nie wyszo, bo lody na pewno zdyyby si roztopi, zanim takie waciwe zachowanie u dziecka spontanicznie by si pojawio.

BODCE RNICUJCE
Co prawda Skinnerowi nie udao si doprowadzi do tego, by gobie kieroway lotem pociskw, nie mia jednak adnych problemw z wyuczeniem ich odpowiednich reakcji na zmieniajce si wiata uliczne. Wyobramy sobie, e sami przeprowadzamy nastpujcy eksperyment. Znajdujemy gobia albo po prostu siedzimy w spokoju przez pewien czas na awce w parku, a jaki gob sam si pojawia. Umieszczamy go w skrzynce Skinnera, w ktrej zamiast dwigni znajduje si plamka, ktr gob moe dzioba. Gob szybko si uczy j dzioba, jeeli za kade dziobnicie dostaje ziarno. Umieszczamy w klatce mae zielone wiateko. Zapalamy i gasimy je na zmian przez cay dzie. Dziobnicie plamki wzmacniamy ziarnem, kiedy zapalone jest zielone wiato, ale nie kiedy jest zgaszone. Bystry miejski gob szybko nauczy si dziobania plamki tylko we waciwym czasie. W ten sposb zielone wiateko nabiera funkcji bodca rnicujcego. Bodce rnicujce dziaaj jako sygnay rozrniania. Dostarczaj one informacji o tym, kiedy zachowanie sprawcze (dziobanie) zostanie wzmocnione nagrod (ziarnem), a kiedy nie. Niewzmacniane zachowania sprawcze ulegaj wygaszeniu. W naszym badaniu z gobiem dziobanie ulega wygaszeniu w czasie, gdy zielone wiato jest wyczone. Krtka chwila namysu wystarcza do zorientowania si, na jak wiele sposobw bodce rnicujce wpywaj na nasze wasne zachowania. Czy odbierasz telefon, kiedy dzwoni, czy kiedy nie dzwoni? Czy warto dalej spotyka si z chopakiem wychylajcym jedno piwo za drugim lub dmuchajcym ci dymem prosto w nos? Istotnym skadnikiem umiejtnoci spoecznych jest trafna interpretacja znaczenia spoecznych bodcw rnicujcych.

latywnym rejestratorze reakcji przybiera charakterystyczn posta wstpujcych schodkw lub falbanki nazywanych falbankowym wykresem przedziau staego. Rozkad staego przedziau czasowego jest stosowany na przykad przez sprzedawcw samochodw, kiedy pod koniec kadego lata czy jesieni oferuj klientom rne zachty, by kupili auto jeszcze przed kocem roku. W pewnym sensie sprzedawcy hamuj w ten sposb czsto dokonywania zakupw w innych porach roku (z wyczeniem klientw majcych samochody, ktrych dalsze uywanie stanowi bezporednie zagroenie ycia). Na podobnej zasadzie uczymy si sprawdza poczt elektroniczn tylko w pewnych porach dnia, jeeli korespondujca z nami osoba przysyO Czas a listy zawsze o podobnej porze. Schemat staych przedziaw czasowych W rozkadzie przedziau zmiennego wzmocnienie RYCINA 7.9 ma mniej przewidywalny charakter, std te liczba reFALBANKOWY WYKRES STAYCH akcji jest tu mniejsza, cho bardziej staa. Jeeli szef PRZEDZIAW CZASOWYCH domaga si tygodniowego raportu w kady pitek, skoni to nas do pilnej pracy w czwartki, ale i do leniuWzmacnianie w staych przedziaach czasowych wywouje spachowania w pocztkach tygodnia. Jeeli natomiast dek czstoci reakcji tu po wzmocnieniu, a wzrost - w okresie wiemy, e szef moe zada sprawozdania z przebiepoprzedzajcym oczekiwane wzmocnienie. W konsekwencji na gu realizacji biecego projektu w kadej chwili (rozkumulatywnym rejestratorze reakcji powstaje zapis przypominakad zmiennego przedziau czasowego), bdziemy jcy ksztatem wznoszce si schodki lub falbank. chcieli by do tego w miar gotowi przez cay czas. Jednake bdziemy starali si mniej ni w czwartki przy poprzednim rozkadzie czasowym, kiedy to wiedzielimy, e sprawozdanie czeka nas z ca pewnoci. Bdziemy te rzadziej pozwala sobie na przypywy cakowitego leniuchowania. Podobnie inaczej bdziemy si uczy na zajcia, podczas ktrych sprawdziany s regularne i zapowiadane, a inaczej na zajcia, podczas ktrych osoba prowadzca ma zwyczaj robienia niezapowiedzianych kartkwek. Jeeli za otrzymujemy poczt od naszego przyjaciela nieregularnie, bdziemy sprawdza, czy co przyszo z wiksz regularnoci, cho nieco mniejszym zapaem. W rozkadzie proporcji staej wzmocnienia s podawane po jakiej ustalonej liczbie poprawnych reakcji, natomiast w rozkadzie proporcji zmiennej s one dostarczane po ich zmieniajcej si liczbie. W wypadku proporcji 10:1 rednia liczba poprawnych reakcji zapewniajca wzmocnienie wynosi 10, cho konkretna liczba reakcji mijajcych midzy jednym a drugim wzmocnieniem moe si losowo zmienia, na przykad w przedziale od 1 do 20. Rozkady proporcji staej lub zmiennej utrzymuj wysok czsto pojawiania si reakcji. W wypadku proporcji staej organizm uczy si wykonania okrelonej liczby poprawnych reakcji, by otrzyma wzmocnienie, i wyglda to tak, jakby stara si je mie jak najszybciej za sob, aby ju uzyska wzmocnienie. Rozwamy przykad robotnika otrzymujcego 10 dolarw za kade pi uszytych koszul. Proporcja wzmocnie jest tu staa i wynosi 5:1. Robotnik taki bdzie zapewne pracowa we wzgldnie staym tempie, cho po kadym wzmocnieniu moe wystpi krtka przerwa. Przy proporcji zmiennej wzmocnienie moe pojawi si w kadej chwili, a ta nieprzewidywalno rwnie utrzymuje wysok czsto reakcji. Na schemacie proporcji zmiennej opieraj si zwykle automaty do gry i nieraz zdarza si zobaczy graczy wytrwale pochonitych wrzucaniem do maszyny monet i pociganiem za odpowiednie dwignie. Rzadko robi przerwy - widziaem i takich, ktrzy nie przerywali nawet, by wyj wygran, i dalej wrzucali monety, czy to z przygotowanego zapasu, czy z wygranej.

SKADANIE PRZYSIGI
Warunkowanie sprawcze odgrywa istotn rol w socjalizacji dzieci. Rodzice i nauczyciele zwykle nagradzaj dzieci za wyraanie przekona i postaw, ktre s podobne do ich wasnych przekona, karz lub ignoruj je za za przejawianie postaw dewiacyjnych".

KSZTATOWANIE. Gdybymy prbowali nauczy makareny ludzi, ktrzy nie umiej taczy, nie byoby rozsdnie czeka, a wykonaj dokadnie te ruchy, 0 ktre chodzi, i dopiero potem ich pochwali, e s na dobrej drodze. Przy takiej metodzie uczenia prdzej doczekalibymy powrotu mody na fokstrota ni zadowalajcych postpw naszych uczniw. Zoonych zachowa mona nauczy metod ksztatowania, czyli wzmacniania kolejnych reakcji coraz to bardziej zblionych do waciwej. Lepiej wic umiechn si do nowego adepta makareny w nagrod za to, e odway si w ogle wyj na parkiet, ni krzywi si dlatego, e nadepn nam na stop. Jeeli uczymy nowicjusza jedzi samochodem, warto go chwali za kade przeoenie biegu, nawet jeeli samochodem niemiosiernie rzuca. Jednake w miar postpw w treningu zaczynamy oczekiwa coraz wicej w zamian za nagrod. Wzmacniamy reakcje stanowice stopniowe przyblienia podanej. Jeeli chcielibymy wyuczy szczura wspinania si po drabinie, powinnimy pocztkowo nagrodzi go porcj jedzenia, gdy tylko zwrci si w jej kierunku. Nastpnie powinnimy go nagradza za zblianie si do drabiny, potem za jej dotykanie i tak dalej. Dziki temu szczur o wiele szybciej nauczy si wchodzenia po drabinie, ni gdybymy czekali z nagrod na przypadkowe pojawienie si caej tej zoonej reakcji. Zoon sekwencj zachowa sprawczych jest take uczenie si dojazdu samochodem do nowego miejsca pracy. Pocztkowo aktywnie poszukujemy wszelkich bodcw rnicujcych, czyli znakw terenowych, jak budynki, wzgrza czy pagrki, pozwalajcych zorientowa si, gdzie powinnimy skrci. Koncentrujemy si te na redukowaniu biegu przy zwalnianiu, tak by samochd nie stan. Po wielu powtrzeniach wszystkie te acuchy reakcji staj si nawykowe, co oznacza, e moemy je wykonywa automatycznie, powicajc im niewiele uwagi. Czy zdarzyo ci si kiedykolwiek przyjecha do domu z pracy lub ze szkoy 1 uwiadomi sobie nagle, e prawie wcale nie pamitasz, jak do tego doszo i co dziao si po drodze? Czy nie jest to grone? Jak moliwa jest niemal cakowita niepami dopiero co skoczonej czynnoci? W istocie nie musi tu by adnego

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e szczura mona wyuczy wspinania si po drabinie, przechodzenia przez most, pedaowania w samochodzie-zabawce i wielu innych czynnoci, jeeli tylko zabra si do tego w odpowiedni sposb. Metoda uywana do tego celu nazywana jest procedur ksztatowania zachowa.

niebezpieczestwa - moe to oznacza tylko zautomatyzowanie twoich reakcji tak dalece, e nie musiae zwraca na nie adnej uwagi, a zamiast tego moge myle o czym zupenie innym - o czekajcym ci obiedzie, problemach w pracy czy o tym, co bdziesz robi w niedziel. Gdyby jednak podczas drogi zdarzyo si co niezwykego, jak podejrzane krztuszenie si silnika czy burza, zaczby ponownie zwraca na swoje czynnoci niemale tyle uwagi co podczas pocztkowego przemierzania tej drogi.

ZASTOSOWANIA WARUNKOWANIA SPRAWCZEGO

Warunkowanie sprawcze, podobnie jak warunkowanie klasyczne, nie jest jedynie tajemnicz procedur laboratoryjn. Przeciwnie, wszyscy go na co dzie uywamy, prbujc wpyn na postpowanie innych ludzi. To wanie poprzez nagrody i kary rodzice i rwienicy ksztatuj u dziecka zachowania odpowiednie" dla jego pci (por. rozdzia trzynasty). Rodzice zwykle te chwal dziecko za dzielenie si zabawkami z innymi dziemi, a karz je za przejawianie agresji. W tym procesie socjalizacji bior udzia i rwienicy, bawic si z dziemi prospoecznymi, a unikajc agresywnych (Etaugh, Rathaus, 1995). Warunkowanie sprawcze odgrywa te pewn rol w ksztatowaniu si postaw (por. rozdzia siedemnasty). Rodzice zwykle nagradzaj dzieci za wyraanie postaw podobnych do ich wasnych przekona, a karz lub ignoruj postawy odbiegajce od tych przekona. Przyjrzyjmy si niektrym konkretnym przykadom zastosowa warunkowania sprawczego. warunkowania sprawczego opiera si trening z uyciem biologicznego sprzenia zwrotnego. Jak pisalimy w rozdziale szstym, technika ta umoliwia ludziom i zwierztom wyksztacenie kontroli nad funkcjami organizmu regulowanymi przez autonomiczny ukad nerwowy. Dzieje si tak wtedy, gdy dowolne kontrolowanie tych funkcji umoliwia uzyskanie jakich nagrd. Trening z uyciem biologicznego sprzenia zwrotnego jest wan innowacj w leczeniu pewnych problemw zdrowotnych. Dziki niemu mona uzyska kontrol nad takimi funkcjami autonomicznymi, jak ilo krwi napywajcej do palca, a take polepszy kontrol nad funkcjami dowolnymi, jak skurcze mini. W trakcie tego treningu wzmocnieniem jest informacja; na przykad okrelona wysoko dwiku moe czowieka informowa o tym, czy zmiana jakiej funkcji autonomicznej przebiega w podanym kierunku. Moemy nauczy si wydziela fale alfa (i dowiadcza zwizanego z nimi stanu relaksacji) dziki sprzeniu zwrotnemu uzyskiwanemu za pomoc elektroencefalografu. Za pomoc innych przyrzdw ludzie s w stanie nauczy si obnia napicie mini, spowalnia tempo akcji serca, a nawet obnia cinienie krwi. Omawiany trening jest take uywany w rehabilitacji osb, ktre wskutek wypadku utraciy kontrol dowoln nad jakimi obszarami ciaa. Odpowiedni dwik informuje ich, kiedy nastpi podany (wyuczany) skurcz mini albo kiedy do minia zosta wysany impuls nerwowy. Koncentrujc si na nasilaniu dwiku buczka, pacjenci tacy mog stopniowo odzyskiwa kontrol nad utracon funkcj. EKONOMIA ZETONOWA. Zasady warunkowania sprawczego s take stosowane przez terapeutw behawioralnych, ktrzy pomagaj pacjentom w wyksztacaniu podanych reakcji, na przykad umiejtnoci spoecznych, lub w usuwaniu reak-

cji niepodanych, takich jak wycofywanie si z kontaktw spoecznych. Techniki podobne do ekonomii etonowej zostan szerzej omwione w rozdziale szesnastym. Polegaj one na nagradzaniu pacjentw za podane zachowania etonami, ktre speniaj swoj funkcj dziki temu, e pacjent moe je wymienia na rne wzmocnienia, jak ogldanie telewizji czy dodatkowy deser. Zasady warunkowania sprawczego umoliwiaj te psychologom i pedagogom wprowadzanie wielu poytecznych innowacji, takich jak interwencje ukierunkowane na zmian zachowania maych dzieci, modyfikacja zachowania i uczenie programowane. terapia opierajca si na zasadach warunkowania sprawczego stosowana jest w odniesieniu do dzieci zbyt maych lub zbyt zestresowanych, by mogy zrozumie werbalne odmiany terapii. Przypadek opisywany przez Langa i Melameda (1969) dotyczy dziewiciomiesicznego niemowlcia, ktre regularnie wymiotowao w kilkanacie minut po kadym posiku. Lekarzom nie udao si znale adnej medycznej przyczyny problemw dziecka, co uniemoliwio terapi za pomoc lekw. Kiedy dziecko trafio do Langa i Melameda, wayo tylko nieco ponad cztery kilogramy i byo w stanie krytycznym, a karmiono je, pompujc jedzenie wprost do odka. Psychologowie ci rozpoczli od uwanej obserwacji dziecka majcej na celu wykrycie wczesnych objaww zbliania si wymiotw w postaci lokalnych skurczy

UCZENIE REAKCJI UNIKANIA DLA URATOWANIA YCIA NIEMOWLCIU. Czasami

TRENING Z UYCIEM BIOLOGICZNEGO SPRZENIA ZWROTNEGO. Na zasadach

Psychologia a ycie codzienne

ZASTOSOWANIE WARUNKOWANIA W PRZEZWYCIANIU STRACHU U DZIECI
Wyobramy sobie, e chcemy zachci dziecko do sprbowania nowego rodzaju jedzenia, powiedzmy kurczaka podawanego w restauracji, a nie domowego kurczaka mamy. Zapewne bdziemy si obawia, e nadmierne zmuszanie dziecka do nowego jedzenia mogoby wywoa u niego niech lub lk przed tym jedzeniem. Std te rozpoczniemy od agodnego namawiania: No sprbuj chocia kawaek". Potem, z najszerszym umiechem i najagodniejszym gosem, jaki potrafimy z siebie wydoby, powtarzamy: Tylko jeden kawaek". Kiedy dziecko nadal odmawia, powiemy pewnie: To chocia powchaj" albo poprbujemy modelowania, sami biorc jedzenie do ust, ujc i twierdzc z zachwytem, e to jest pyszne". Znowu podsuwamy dziecku kawaek, a jeeli go sprbuje, reagujemy entuzjastycznymi nagrodami, nie wyczajc causw i uciskw (ktre peni, oczywicie, funkcje wzmocnienia). Mamy te nadziej, e wzmocnieniem okae si take smak samego jedzenia (jeeli nie, to lepiej poszuka jakiej innej restauracji). Metoda, ktr posuylimy si w tej sytuacji, to przeciwwarunkowanie. Polega ono na wielokrotnym czeniu przyjemnego zdarzenia czy bodca z jakim obiektem lub sytuacj budzc lk. Przyjemny bodziec hamuje reakcj lku. W podobny sposb moemy prbowa przezwyciy lk dziecka przed nurkowaniem. Zachcamy je, by stopniowo wchodzio coraz gbiej do wody, chwalc za kady nastpny krok i prbujemy przeciwwarunkowania lku, na przykad bawic si z dzieckiem w chlapanie wod. Przeciwwarunkowanie jest procesem dugotrwaym i wymaga sporo cierpliwoci. Oczywicie niektrzy rodzice po prostu wrzucaj opierajce si dziecko do wody. Prbuj posuy si metod nazywan zatapianiem (czy te popyniesz albo utoniesz") w nadziei, e dziecko samo przekona si, jak przyjemne jest nurkowanie i jak niemdrze jest ba si takiej przyjemnoci. Jednak metoda ta moe atwo przynie skutki odwrotne do zamierzonych - dziecko moe nadal si opiera, a nawet wyksztaci trway lk przed wod. Mimo to terapeuta Aaron Beck sam siebie oduczy lku przed widokiem krwi, zmuszajc si do obserwowania operacji chirurgicznych.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e psychologowie wymylili skuteczn metod powstrzymania pewnego dziewiciomiesicznego niemowlcia od ustawicznych wymiotw. Wyprowadzili t metod z zasad warunkowania, co pozwolio im skupi si na tym, co dziecko rzeczywicie robi, a nie na tym, co ono przypuszczalnie odczuwa lub myli.

mini. Po wystpieniu tych skurczy eksponowali dziecku dwik, po ktrym nastpowa bolesny, cho nieszkodliwy wstrzs elektryczny. Po dwch jednogodzinnych seansach treningowych, skurcze mini u dziecka zaczy zanika po ekspozycji dwiku, co w kocu doprowadzio do zaniku samych wymiotw. Wykonane po roku badanie kontrolne potwierdzio trwao zaniku wymiotowania, a niemowl znacznie przybrao na wadze. Jakimi prawidowociami warunkowania mona wyjani ten widowiskowy sukces terapii behawioralnej? Terapeuci wykorzystali po pierwsze warunkowanie klasyczne. Systematycznie kojarzyli bodziec warunkowy w postaci dwiku z bodcem bezwarunkowym w postaci blu. Dziki temu bodziec blowy (wstrzs elektryczny) mg by wykorzystywany bardzo oszczdnie, by nie wyrzdzi dziecku szkody. Natomiast sam zanik wymiotw mona wyjania w kategoriach warunkowania sprawczego. Dwik nabra wasnoci awersyjnych, podobnie jak mia je bl. Dziecko szybko nauczyo si tumienia reakcji (skurczu mini) wywoujcych pojawianie si tych awersyjnych bodcw. Zanik skurczu mini powodowa take brak nieprzyjemnych bodcw (ktre wystpoway zatem w roli wzmocnie negatywnych. Cay ten proces uczenia si wystpi, gdy dziecku daleko jeszcze byo do wieku, w ktrym byoby w stanie zrozumie jakiekolwiek instrukcje sowne, i zapewne uratowa mu ycie. Podobnych metod uywa si w odniesieniu do dzieci autystycznych w celu powstrzymywania ich od samouszkodze. DYSCYPLINA W K L A S I E SZKOLNEJ. Przypomnijmy sobie, e wzmocnienia s definiowane jako zdarzenia zmieniajce prawdopodobiestwa zachowa, po ktrych wystpuj - a nie jako zdarzenia przyjemne. Paradoksalnie doroli czsto wzmacniaj niepodane zachowania dzieci, zwracajc na nie uwag wtedy, gdy postpuj w sposb niechciany, a ignorujc - gdy postpuj tak, jakby sobie mona by tego yczy. Nauczyciele podnoszcy gos na niegrzecznie zachowujce si dzieci mog take wzmacnia ich status bohatera" w oczach rwienikw (Wentzel, 1994). Ku zaskoczeniu nauczycieli wiele dzieci dokada stara, by tylko zasuy na ich nagan.

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO Wirtualna klasa szkolna

Jaki obraz staje nam przed oczyma wyobrani, gdy POYTECZNY DODATEK DO NAUCZANIA W KLAmylimy o uczeniu si? Czy obraz dzieci pochylo- SIE SZKOLNEJ. Niektrzy widz w nowych techninych w schludnych rzdkach nad zeszytami pod kach poyteczny dodatek do dotychczasowych dobrotliwym okiem nauczycielki? A moe osb do- metod nauczania w klasie szkolnej, podczas gdy rosych odbywajcych praktyk w fabryce albo inni obawiaj si, e odizoluj one studentw od biurze? Czy te wyobraamy sobie zapalonego na- profesorw. Wtpi w korzyci z takiego sposobu uczyciela z powiceniem tumaczcego jaki nie- nauczania, w ktrym student mgby w ogle nie jasny punkt na lekcji matematyki albo samotnego pojawia si na uniwersytecie. studenta lczcego nad ksikami do biaego raJednak profesorowie psychologii nie powinni na bd te mtodych ludzi siedzcych u stp odzia- ywi tak daleko posunitych obaw, bowiem technego w tog filozofa greckiego? nologiczne innowacje s nakierowane na wsparNiektrzy nauczyciele tego tysiclecia bd cie, a nie podmycie tradycyjnego nauczania unielektronicznej natury. Wraz z rozprzestrzenianiem wersyteckiego - twierdzi Sally Johnstone, si internetu coraz wicej uwagi zyskuje sobie po- psycholog z Western Cooperative for Educational jcie uczenia si na odlego". Kliknicie kompu- Telecommunications z Boulder w stanie Kolorado. terowej myszy czy klawisza otwiera cay wiat lekNowe technologie w rodzaju internetu, poczty tur, obrazw, grup dyskusyjnych, a nawet nocnego elektronicznej i CD-ROM-w mog przynie wiele chatowania1. zmian w psychologii akademickiej, jeeli tylko zdeUczenie si na odlego, zwane te uczeniem cydujemy si, w jaki sposb powinny by z poytsi wirtualnym czy te teleuczeniem si, rewolucjo- kiem stosowane. Internet moe si okaza szczenizuje tradycyjne rodowisko klasy szkolnej i rela- glnie uyteczny dla studentw nietypowych, jak cje midzy nauczycielem i uczniem dziki posugi- inwalidzi, osoby wychowujce mae dzieci czy zawaniu si internetem, poczt elektroniczn mieszkujce w jakich przestrzennie izolowanych i programami nagranymi na pytkach CD i tamach miejscach. Uczenie si na odlego jest czsto wideo. Uczniowie mog uczestniczy w wykadach tasze od tradycyjnego i umoliwia dorosemu stunagranych w miejscach oddalonych o setki lub ty- dentowi poczenie nauki z niezbdn prac zarobsice kilometrw, kopiowa na swoje komputery kow. zadawane lektury I pozostawa w kontakcie ze Inna potencjalna zaleta tych nowych technoloswoimi profesorami przez 24 godziny na dob. gii to moliwo poszerzenia komunikacji midzy Najwaniejsz zmian widniejc na horyzon- studentami i profesorami. Osoby, ktre za nic na cie zdaje si zastpienie wielkich wykadw uni- wiecie nie odezwayby si przed anonimow sal wersyteckich z kilkusetosobowym audytorium za- pen suchaczy, czsto potrafi zabra gos za pojciami skomputeryzowanymi lub opierajcymi si rednictwem poczty elektronicznej czy w internetona technikach wideo, nauczaniu na ywo" za po- wych grupach dyskusyjnych. rednictwem satelitw oraz czy telefonicznych i wiatowodowych. Cho wikszo psychologw ZANIK CZYNNIKA LUDZKIEGO"? Jednak niektdocenia zalety nauczania na odlego w podyplo- rzy profesorowie uniwersyteccy z obaw traktuj te mowym ksztaceniu specjalistw, nie wszyscy technologiczne nowinki, obawiajc si, e spowouwaaj, by mogo ono zastpi dotychczasowe duj one zanik czynnika ludzkiego" w nauczaniu formy nauczania uniwersyteckiego. Psycholog Ro- akademickim. Jego tradycyjnie szanowanym elebert Brown z Uniwersytetu Maryland twierdzi, e mentem s bezporednie kontakty midzy studen[...] wyzwaniem dla psychologii jest sprecyzowa- tami i profesorami. Kwestia, jak rol w nauczaniu nie, jakie rodzaje materiau mog by przesyane faktycznie odgrywa bezporedni kontakt nauczaji nauczane za pomoc komputerw, a jakie wyma- cych z nauczanymi, wymaga jednak dalszych regaj bezporednich kontaktw nauczanych z na- fleksji i bada. uczajcymi".
1 Murtay, B. (1996). Yirtual classrooms draw cheers, fears. APA Monitor, 27(2), 40-41.

POCHWAA
Pochwata nauczyciela wzmacnia podane zachowania u wikszoci dzieci. Modyfikowanie zachowania w klasie szkolnej opiera si na zasadach warunkowania sprawczego.

Programy ksztacenia nauczycieli maj na celu midzy innymi wyksztacenie umiejtnoci modyfikowania zachowa uczniw w celu odwrcenia tych niekorzystnych tendencji. Nauczyciele ucz si, jak obdarza uwag dzieci, gdy zachowuj si one w podany sposb, a take jak ignorowa (tzn. unika wzmacniania) zachowa niepodanych, gdy tylko jest to moliwe (Abramowitz, O'Leary, 1991). Im modsze dziecko, tym potniejszym wzmocnieniem zdaje si dla niego uwaga i aprobata nauczyciela. Natomiast u dzieci starszych waniejsza jest uwaga i aprobata rwienikw. Aprobata rwienikw podtrzymuje niepodane zachowania dzieci, a ignorowanie ich przez nauczyciela moe ten problem jeszcze pogarsza. W takich wypadkach moe by konieczne odizolowanie dzieci stwarzajcych problemy od ich mniej kopotliwych rwienikw. Innym zabiegiem czsto stosowanym przez nauczycieli, by zniechci dzieci do niepodanych zachowa, jest czasowe odstawienie wzmocnie, na przykad przez postawienie dziecka do kta czy odesanie za drzwi. Podczas takiej izolacji dzieci nie mog zwrci na siebie uwagi ani rwienikw, ani nauczycieli, nie mog wic uzyska adnych wzmocnie. PROGRAMOWANE UCZENIE SI. Metoda nauczania zwana programowanym uczeniem si zostaa stworzona przez B. F. Skinnera, bazujcego na zasadach rzdzcych warunkowaniem sprawczym. Punktem wyjcia tej metody jest zaoenie, e kade, nawet najbardziej zoone zadanie, wymagajce czy to funkcjonowania pojciowego, czy motorycznego, mona rozoy na jak liczb pojedynczych krokw, ktre mona oddzielnie wzmacnia, a nastpnie czy w dusze acuchy zachowa. W uczeniu programowanym nie karze si bdw, a jedynie wzmacnia reakcje poprawne. Kade dziecko moe si wyuczy 100% materiau, cho w dostosowanym do swoich moliwoci tempie. Metoda ta zakada ponadto, e zadaniem programu (lub nauczyciela) jest taka organizacja procesu nauczania, w ktrym bdy nie bd si pojawiay.

CZYNNIKI POZNAWCZE W UCZENIU SI

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e warunkiem uczenia si jest popenianie bdw. Idea ta wywodzi si z potocznej mdroci o poytkach z przykrych dowiadcze. W rzeczywistoci uczymy si wskutek dowiadcze pozytywnych (nagrd), a take dziki obserwacji dowiadcze cudzych.

arunkowanie klasyczne i sprawcze byy traktowane przez ich odkrywcw jako do proste mechanizmy uczenia si. Spora cz ich uroku ma swoje rdo w obietnicy obiektywnego wyjanienia ludzkiego zachowania, a wic wytumaczenia go w kategoriach mierzalnych czy dostpnych zewntrznemu obserwatorowi warunkw sytuacyjnych. Opierajc si na tych podstawach, niektrzy psychologowie twierdzili, e wikszo zoonych zachowa czowieka jest w istocie wynikiem zsumowania pewnej serii pojedynczych reakcji, z ktrych kada zostaa z osobna uwarunkowana. Jednake inni teoretycy uwaaj model warunkowania za zbyt mechanicystyczny, by mona nim byo wyjani wszystkie przypadki uczenia si, nawet przez laboratoryjne szczury (Glover i in., 1990; Hayes, 1989; Weiner, 1991). Uwaaj oni, e zadowalajce wyjanienie jest tu niemoliwe bez odwoania si do takich poznawczych poj, jak struktury umysowe, schematy, wzorce i przetwarzanie informacji (w dodatku do omwionych ju poj wzmocnienia i skojarzenia). Psychologowie poznawczy uwaaj ludzi i inne organizmy za poszukiwaczy informacji, ktrzy oceniaj wag uzyskanych dowodw i podejmuj decyzje. Rozpocznijmy od przyjrzenia si pewnym klasycznym badaniom wskazujcym na rol czynnikw poznawczych, a nie tylko mechanicznych, w procesie uczenia si. Owe czynniki speniaj wan funkcj w uczeniu si nie tylko ludzi, cho tylko ludzie s gatunkiem, z ktrym mona o nich porozmawia.

TEORIA KONTYNGENCJI: CO NAPRAWD" DZIEJE SI PODCZAS WARUNKOWANIA KLASYCZNEGO?

Behawioryci i psychologowie poznawczy interpretuj proces warunkowania w odmienny sposb. Ci pierwsi traktuj je jako rezultat wspwystpowania bodcw. Ci drudzy wyjaniaj warunkowanie klasyczne jako proces, w ktrym bodce dostarczaj organizmowi informacji pozwalajcej na wyksztacenie i modyfikowanie umysowej reprezentacji otoczenia (Basic Behavioral Science Task Force, 1996b). W swoich pracach nad warunkowaniem klasycznym u psw Robert Rescorla (1967) uzyska wyniki trudne do wyjanienia bez odwoania si do kategorii poznawczych. Na kadym etapie swoich bada kojarzy on dwik (BW) ze wstrzsem elektrycznym (BB), ale na rne sposoby. U jednej grupy zwierzt wstrzs nastpowa zawsze po ekspozycji dwiku, to znaczy BB nastpowa po BW, jak w badaniach Pawiowa. Psy z tej grupy uczyy si reagowa strachem na wystpienie samego dwiku. Druga grupa zwierzt wysuchiwaa tej samej liczby dwikw i otrzymywaa t sam liczb wstrzsw elektrycznych, jednake wstrzs nigdy nie nastpowa bezporednio po dwiku, a zatem nie byy one kojarzone w pary. Z behawiorystycznego punktu widzenia psy nie powinny uczy si kojarzenia dwikw ze wstrzsami, poniewa aden z tych bodcw nie umoliwia przewidywania drugiego. Jednak w rzeczywistoci psy uczyy si w tej sytuacji cakiem sporo, a mianowicie, e nie ma si czego ba, dopki trwa dwik. Zachowyway spokj podczas ekspozycji dwiku, czujno i strach okazujc tylko wtedy, gdy w laboratorium zalegaa cisza, a wstrzs mg najwyraniej nastpi w kadym momencie. Trzecia grupa psw rwnie otrzymywaa t sam liczb dwikw i wstrzsw, przy czym oba te rodzaje bodcw pojawiay si w przypadkowo wybranych momentach, a wic czasami byy skojarzone parami, lecz przewanie takiego sko-

ZASTANW SI
Jaki wpyw wywary nagrody i kary na twoje wasne postpowanie? Palce pianisty szybciej przelatuj przez klawiatur, ni trwa samo odczytanie nut, nie mwic ju o zastanawianiu si nad nimi. Jakiego rodzaju mechanizmy bior udzia w uczeniu si gry na fortepianie? Jak rol odgrywaj w twoim yciu nawyki? Czy masz jakie dobre" i ze" nawyki? W jaki sposb doszo do ich powstania? Czy uczysz si na wasnych bdach? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Zilustruj swoj odpowied przykadami. Uzasadnij, czy zgadzasz si, czy nie, z nastpujc opini: Pozornie zoone zachowanie ludzkie mona wyjani jako wynik sumowania si duszej lub krtszej serii uwarunkowanych reakcji".

jarzenia nie byo. Z behawiorystycznego punktu widzenia warunki te stanowiy przypadek sytuacji skojarzenia czciowego, a wic powinny owocowa pewnym poziomem uczenia si. A jednak ono nie wystpio - zwierzta nie okazyway adnego strachu, syszc dwik. Skonio to Rescorl do przypuszczenia, e psy z tej grupy nie nauczyy si niczego, poniewa dwiki nie niosy adnych informacji na temat wstrzsw elektrycznych. Rescorla doszed w wyniku tych bada do wniosku, e samo wspwystpowanie zdarze (BW i BB) nie jest w stanie wyjani warunkowania klasycznego. To ostatnie zachodzi bowiem tylko wtedy, kiedy bodziec warunkowy (w tym wypadku - dwik) dostarcza pewnej informacji na temat bodca bezwarunkowego (wstrzsu). Zgodnie z tak zwan teori kontyngencji uczenie si wystpuje dlatego, e bodziec warunkowy informuje organizm o prawdopodobiestwie wystpienia bodca bezwarunkowego. Behawioryci mog oczywicie argumentowa, e w drugiej grupie psw Rescorli to nieobecno dwiku stawaa si sygnaem nadejcia wstrzsu. Wstrzs jest wystarczajco silnym bodcem bezwarunkowym, by zwierz wyuczyo si reagowania strachem na samo laboratorium. Natomiast w trzeciej grupie psw pojawienie si wstrzsu byo rwnie moliwe w obecnoci, jak i pod nieobecno bodca obojtnego, co wielu behawiorystw skonioby do przewidywania, e adne uczenie si w takich warunkach nie nastpi.

UTAJONE UCZENIE Sl|: MAPY POZNAWCZE

Jestem ju zupenie dorosa - znam ju caty ten wielki sklep.
CRKA AUTORA, JORDAN, W WIEKU SIEDMIU LAT

Wielu behawiorystw sdzi, e organizmy ucz si jedynie tych reakcji sprawczych, ktre s wzmacniane. Jednake E. C. Tolman wykaza, e szczury nabywaj istotnych informacji o otoczeniu take pod nieobecno jakichkolwiek wzmocnie. Tolman uczy szczury przebiegania przez zwykle uywane w takich badaniach labirynty w celu otrzymania poywienia. Innym szczurom pozwolono na eksploracj takich samych labiryntw, jednak nie uzyskiway one pokarmu. Po dziesiciu dniach takiej bezcelowej" eksploracji w jednej z odng labiryntu umieszczano jednak jedzenie. Po jednej lub dwch prbach z jedzeniem szczury z grupy nienagradzanej rwnie szybko uczyy si je znajdywa jak szczury z grupy nagradzanej (Tolman, Honzik, 1930). Doprowadzio to Tolmana do wniosku, e szczury oddajce si eksploracji labiryntu pod nieobecno wzmocnie rwnie si go uczyy. Tolman odrni uczenie si od wykonania. Podczas nienagradzanej eksploracji labiryntu szczury wyksztacaj sobie jego poznawcz reprezentacj, jednak takie uczenie si moe pozostawa niewidoczne, czyli utajone, dopki nie pojawi si jaki czynnik motywujcy zwierz do szybkiego przebiegania z jednego kraca labiryntu na drugi.

ty czy zbiera odciski palcw, nawet jeeli samemu nie wykonujemy adnej z tych czynnoci. Badajc spoeczne uczenie si, Albert Bandura i jego wsppracownicy (1963) przeprowadzili eksperymenty dowodzce moliwoci uczenia si zachowa sprawczych dziki samej tylko obserwacji innych, cho mog one wymaga niejakiej praktyki dla ich udoskonalenia. Tego rodzaju reakcje sprawcze czy umiejtnoci mog przez pewien czas pozostawa ukryte - moemy na przykad nie naladowa cudzego zachowania agresywnego do czasu, gdy nie zostaniemy do sprowokowani w sytuacji, o ktrej jestemy przekonani, e agresja przyniesie nam raczej nagrod ni kar. Moliwe, e takie obserwacyjne uczenie si wyjania w ogle wikszo przypadkw uczenia si u ludzi. Uczenie tego typu wystpuje na przykad wtedy, gdy jako dzieci przygldamy si, jak nasi rodzice gotuj, sprztaj czy naprawiaj rne sprzty, albo gdy obserwujemy nauczyciela rozwizujcego OBSERWACYJNE UCZENIE SI problem matematyczny na tablicy lub mwicego w obcym jzyku. Obserwacyjne uczenie si nie pole- Ludzie ucz si wielu zachowa za porednictwem obserwowania ga na mechanicznym nabywaniu wzmacnianych re- innych, jak w przypadku tych dzieci obserwujcych rodzicw. akcji, moe bowiem nastpowa take wtedy, gdy sa- Czego jeszcze dzieci mog uczy si od rodzicw poprzez mi nie naladujemy adnych reakcji. Najwyraniej obserwacj? wystarcza samo obdarzanie uwag zachowania innych ludzi. W kategoriach koncepcji obserwacyjnego uczenia si osoba, ktrej reakcje s naladowane, jest modelem. Powiada si, e obserwacja zachowania modela wzmacnianego nagrodami lub unikniciem kar prowadzi u obserwatorw do uczenia si zastpczego. Wzmacnianie nasila szans pojawiania si danych zachowa nie tylko u modela, ale take i u obserwatorw. E F E K T Y PRZEMOCY W MASS MEDIACH. Dua cz ludzkiego uczenia si to rezultat obserwacji. Uczymy si, obserwujc rodzicw, nauczycieli i rwienikw, czytajc ksiki i ogldajc filmy i telewizj, co uwaane jest za jeden z bardziej kontrowersyjnych aspektw wspczesnego ycia (American Psychological Association, 1992b). Oddziaywaniu filmw i telewizji poddany jest niemale kady z nas. Dzieci w przedszkolach ogldaj Ulic Sezamkow. Niezliczone s filmowe i telewizyjne adaptacje wybitnych dzie literackich, takich jak Hamlet czy Makbet. Nierzadko ogldamy te rne wykady odtwarzane na wideo albo programy edukacyjne w telewizji. Poza klas szkoln telewizja stanowi jedno z gwnych rde uczenia si przez obserwacj. To w telewizji dzieci mog obejrze niezliczone sceny morderstw, bicia i napaci seksualnej (Huesmann, Miller, 1994; Wilson, 1997). Jeeli dziecko oglda telewizj od dwch do czterech godzin dziennie, oznacza to, e do czasu ukoczenia szkoy podstawowej bdzie wiadkiem okoo 8 000 morderstw i 100 000 innych aktw przemocy (Eron, 1993). Co wicej, przemoc stanowi w telewizji przedmiot apoteozy. Na przykad w jednym z rysunkowych seriali superbohater walczy przeciwko zoczycom usiujcym posi wadz nad wiatem. Efekty przemocy pokazywane s jako nieznaczne bd krtkotrwae (ile to razy Kojot spada ze skay lub zostaje wprasowany w ziemi przez buldoer, co nie przeszkadza mu pozbiera si i czym prdzej pody za Strusiem Pdziwiatrem). W znacznej wikszoci nasyconych

UCZENIE SI PRZEZ OBSERWACJ: 0 POYTKACH MAPOWANIA (Z WYBOREM)

Jak wielu rzeczy uczymy si, obserwujc zachowania innych ludzi w otoczeniu, na filmach lub w telewizji? Dziki mediom moemy nabiera pewnego wyobraenia, jak skacze si ze spadochronem, surfuje na desce, wspina na wysokogrskie szczy-

przemoc programw telewizyjnych trudno znale choby lad krytyki przemocy, alu z jej powodu lub kary za dopuszczanie si jej (Cantor, 1997; Ogldanie Wilson, 1997). Niewiele programw telewizyjnych Zachowanie przemocy pokazuje dugotrwae negatywne nastpstwa przeagresywne w telewizji mocy. Dlaczego przemoc tak czsto pojawia si na filmach i w telewizji? Odpowied jest prosta - poniewa dobrze si sprzedaje. Jednak czy na sprzedawaniu sprawa si koczy? Czy przemoc w mass mediach prowadzi do przemocy w yciu? A jeeli tak, co rodzice i pedagodzy mog uczyni, by przePredyspozycja ciwdziaa przelewaniu si przemocy ze wiata fikdo agresji? cji do wiata rzeczywistego? Wiele bada pokazuje, e dzieci lub doroli ogldajcy przemoc w telewizji s bardziej agreJAKIE SA ZWIZKI MIDZY OGLDANIEM PRZEMOCY sywne ni osoby, ktre tego nie czyni (DeAngelis, W MASS MEDIACH A ZACHOWANIEM AGRESYWNYM? 1993; Liebert i in., 1989). Podobne s efekty nasyconych przemoc gier wideo. W jednym z bada Czy pokazywanie przemocy w mass mediach prowadzi do agredzieci w wieku od 5 do 7 lat gray w jedn z takich sji? Czy te agresywne zachowanie skutkuje upodobaniem do gier {Karateka), w ktrej zoczycy byli unicestwiaogldania agresywnych treci? Czy te i jedno, i drugie zaley od ni uderzeniami lub kopniciami bohatera, albo jakiego trzeciego czynnika, na przyktad osobowociowej prew inn {Polowanie w dungli), w ktrej bohater dyspozycji do agresji? Czy taka predyspozycja moe by przyzrcznie przemyka si po dungli, nie posuwajc najmniej czciowo uwarunkowana genetycznie? si do adnej przemocy. Nastpnie obserwowano RYCINA 7.10 zachowanie si dzieci podczas swobodnej zabawy. Zaobserwowano, e dzieci - zarwno chopcy, jak i dziewczynki - ktre uprzednio gray w Karatek, czciej uderzay rwienikw i nadmuchan lalk od dzieci, ktre gray w Polowanie w dungli. Wielu psychologw jest wic zdania, e ogldanie przemocy w mediach przyczynia si do agresywnych zachowa w wiecie rzeczywistym (Huesmann, 1993; NIMH, 1982). Przemoc w mediach moe sprowokowa agresj ze wzgldu na wiele rnych procesw. Przyjrzyjmy si najwaniejszym z nich: Uczenie si przez obserwacj. Dzieci ucz si przez obserwacj (Bandura, 1986; DeAngelis, 1993). Telewizja dostarcza modeli, od ktrych mona nauczy si agresywnych umiejtnoci". W istocie wiadomo, e dzieci bardziej s skonne robi to, co robi ich rodzice, ni to, co rodzice mwi im, aby robiy. Jeeli rodzice sami bij si nawzajem czy uderzaj w meble, gdy s sfrustrowani, jest dua szansa, e i dziecko nauczy si agresji jako sposobu reagowania na frustracj nawet wtedy, gdy rodzice werbalnie zakazuj mu tego. Klasyczne badania wskazuj, e dzieci maj skonno do naladowania przemocy ogldanej na filmie. Przemoc w mass mediach dostarcza widzom take skryptw zachowania agresywnego, tzn. scenariuszy postpowania w podobnych sytuacjach rzeczywistych (Huesmann, Miller, 1994). Rozhamowanie agresji. Kary hamuj zachowania. Natomiast mass media mog agresj rozhamowywa, zwaszcza gdy uchodzi ona przedstawianemu sprawcy na sucho czy wrcz przynosi mu jakie zyski. Wzrost pobudzenia Ogldanie przemocy podwysza poziom pobudzenia fizjologicznego widzw (rajcuje" ich). Wysoki poziom pobudzenia zwiksza za moliwo wystpienia agresji. Aktywizacja agresywnych myli i wspomnie. Ogldanie przemocy aktywizuje w umysach widzw agresywne treci (Berkowitz, 1988).

Najwaniejsze zagadnienia
RODZAJ UCZENIA SIE
i.

Typy uczenia si
JAK PRZEBIEGA UCZENIE SIE Bodziec neutralny (BW) wielokrotnie wsplwystpuje z BB wywoujcym RB, dopki sam BW nie zacznie wywotywa tej reakcji (ktra staje si RW), przygotowujcej na pojawienie si BB. Reakcja zostaje nagrodzona, czyli wzmocniona, wskutek czego pojawia si w podobnych okolicznociach ze zwikszon czstoci. Czowiek obserwuje zachowanie innego czowieka (na ywo lub za porednictwem telewizji, filmw lub ksiek) oraz efekty, do ktrych ono prowadzi.

CO ZOSTAJE WYUCZONE Zwizek midzy zdarzeniami, antycypacja, sygnay, oczekiwania, automatyczne reakcje na nowe bodce Zachowanie sprawiajce, e w otoczeniu pojawiaj si podane przez organizm zdarzenia Oczekiwania (zwizki typu jeeli-to"), wiedza i umiejtnoci

Warunkowanie klasyczne Warunkowanie sprawcze

Liczenie si przez obserwacj

Habituacja. Na powtarzajce si bodce reagujemy habituacj - wygaszeniem reakcji lub te przyzwyczajeniem. Czste ogldanie agresji w telewizji moe skutkowa zobojtnieniem na ni take w sytuacjach rzeczywistych. Jeeli w dzieciach wyksztaci przekonanie, e agresja jest norm, mog sta si wobec niej bardziej tolerancyjne i mniej powstrzymywa si przed wasnymi impulsami agresywnymi (Eron, 1993; Huesmann, 1993).

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

Badania naukowe dowodz zwizku midzy ogldaniem przemocy w telewizji a przejawianiem agresji w rzeczywistych zachowaniach. Czy jednak znaczy to, e przemoc w mass mediach jest przyczyn agresji? Jakie s moliwe zwizki midzy przemoc w mass mediach a agresj w zachowaniu widza (por. rycina 7.10)?

Cho przemoc w mass mediach sama w sobie zachca widzw do agresji, wywiera ona najwikszy wpyw na te dzieci, ktre, zdaniem swych nauczycieli, i tak ju s najbardziej agresywne (Josephson, 1987). Pomidzy ogldaniem przemocy na filmach a przejawianiem agresji we wasnym zachowaniu wystpuje te wzajemne wzmacnianie (DeAngelis, 1993; Eron, 1982). Ogldanie przemocy nasila agresj, a jednoczenie dzieci agresywne bardziej s skonne do ogldania agresji w telewizji. Dzieci agresywne bywaj czsto odrzucane przez swoich nieagresywnych rwienikw, przynajmniej w kulturze klasy redniej (Eron, 1982; Patterson, 1993). Moe to prowadzi do czstszego ogldania przez nie telewizji, poniewa ich kontakty spoeczne s mniej satysfakcjonujce, a przemoc czsto ogldana w telewizji utwierdza je w przekonaniu, e agresywne traktowanie innych jest czym normalnym (Eron, 1982). Przemoc w mass mediach wspdziaa te z innymi wyznacznikami agresji. Na przykad bardziej agresywne s dzieci odrzucane przez swoich rodzicw i karane przez nie fizycznie (Eron, 1982). Brutalne rodowisko domowe moe utwierdza dziecko w wyniesionym z telewizji przekonaniu o normalnoci przemocy w wiecie spoecznym i tym bardziej zachca do ucieczki w wiat fikcji.

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

Wiele bada dowodzi, e amerykaskie dzieci wykazuj gorsze postpy w wielu przedmiotach szkolnych ni dzieci rosyjskie, japoskie czy angielskie. Wedug zakrojonego na szerok skal midzynarodowego badania nad wynikami w nauce przedmiotw cisych (The Third International Mathematics and Science Study) smoklasici amerykascy zajmuj 12 miejsce na 41 zbadanych krajw (Murray, 1997a). Pod wzgldem postpw z matematyki zajmuj za 14 miejsce wrd 15 zbadanych krajw; wyprzedzaj je dzieci z Singapuru, Czech, Sowacji, Wgier i z wielu innych krajw.

Czy ma to jakie znaczenie, e wiele dzieci europejskich i azjatyckich lepiej wypada pod wzgldem przedmiotw cisych ni dzieci amerykaskie? Louis Gerstner, Jr. (1994), prezes firmy IBM, uwaa, e tak. Przede wszystkim biznes amerykaski musi corocznie wydawa grube pienidze na nauczenie pracownikw takich umiejtnoci, ktre powinni oni naby jeszcze w szkole. Wiele przedsibiorstw nie jest nawet w stanie wprowadzi nowych metod produkcji lub podnosi jakoci swoich artykuw wskutek trudnoci z pozyskaniem odpowiednio wykwalifikowanej kadry pracowniczej. W konsekwencji ponosz straty, nie bdc w stanie konkurowa jakoci i efektywnoci produkcji z midzynarodowymi rywalami. Ten stan rzeczy musi ulec zmianie, jeeli Ameryka chce utrzyma wysoki poziom ycia. POZA KLAS SZKOLN. Wedug Merry Bullocka (1997), dowiadczonego badacza z Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego, [...] psychologiczne badania nad uczeniem si mog w znacznym stopniu przyczyni si do podniesienia skutecznoci nauczania". Jednake szkoy wyday ju wiele milionw na ulepszenie programw nauczania i podniesienie kwalifikacji nauczycieli (Tabor, 1996). Pewne badanie z udziaem ponad dwudziestu tysicy uczniw szk rednich o rnym pochodzeniu etnicznym wskazuje, e wspczesne bariery na drodze zwikszenia skutecznoci nauczania mog bardziej si wiza z samymi uczniami i ich rodzicami ni z nauczycielami (Steinberg, 1996). BRAK KONTAKTU. Wedug Steinberga (1996) zbyt wielu rodzicw stracio powaniejszy kontakt z yciem swoich dzieci. Badania tego autora wykazay midzy innymi, e: poowa uczniw twierdzi, e ich rodzice zdenerwowaliby si, gdyby dostawali same trje lub jeszcze gorsze stopnie; 40% uczniw twierdzi, e ich rodzice nie peni adnych funkcji na terenie szkoy;

co trzeci ucze uwaa, e jego rodzice nie wiedz, jak radzi on sobie z nauk szkoln; 9 co trzeci ucze twierdzi, e spdza czas gwnie na kontaktach z rwienikami; e tylko co trzeci ucze twierdzi, e codziennie rozmawia z rodzicami. Steinberg i jego wsppracownicy, Bradford Brown i Sanford Dornbusch (1996), badali take sytuacj z punktu widzenia rodzicw. Wielu rodzicw twierdzi, e woleliby bardziej angaowa si w ycie szkolne i wypoczynek swoich dzieci, gdyby tylko mieli na to wicej czasu. Kiedy ju dzieci osign poziom szkoy redniej, rodzice skonni s uwaa ich postpy w nauce za spraw raczej szkoy ni wasn. W istocie a poowa rodzicw przyznaje, e nie wie, z kim ich dzieci si przyjani, a take co i gdzie robi po szkole. Uzyskane wyniki bada skoniy Steinberga do sformuowania pewnych zalece. Przede wszystkim rodzice musz by bardziej zaangaowani w ycie swoich nastoletnich dzieci. W tym celu powinni: regularnie rozmawia z dziemi o szkole i ich yciu osobistym; systematycznie stosowa umiarkowan dyscyplin (zamiast dyktatorstwa lub przyzwalania na wszystko); podejmowa jakie funkcje na terenie szkoy; konsultowa si na temat dzieci z nauczycielami i wciela w ycie ich Sugestie. A CO Z RWIENIKAMI? Badania wykazuj, e czasami dzieci wywieraj dobroczynny wpyw na swoich rwienikw. Jednake w wikszoci wypadkw rwienicy niekorzystnie oddziauj na postpy w nauce szkolnej. Na przykad ponad poowa ankietowanych uczniw przyznaje, e nigdy nie rozmawia z przyjacimi o postpach szkolnych, natomiast a co pity twierdzi, e otrzymuje gorsze stopnie ni mgby w obawie przed dezaprobat rwienikw! POCHODZENIE ETNICZNE. Steinberg i wsppracownicy (1996) doszli do wniosku, e najwaniejszym czynnikiem demograficznym decydujcym o postawie dziecka w stosunku do nauki i ocen szkolnych jest pochodzenie etniczne. Na przykad: wielu biaych uczniw twierdzi, e chce tylko przej z klasy do klasy; dzieci o afrykaskich i latynoamerykaskich korzeniach oglnie doceniaj warto dobrych ocen i wyksztacenia, cho z reguy nie obawiaj si otrzymywa sabych ocen; dzieci pochodzenia azjatyckiego spdzaj na odrabianiu lekcji dwukrotnie wicej czasu ni dzieci o innym pochodzeniu etnicznym i najbardziej obawiaj si sabych ocen. Steinberg konkluduje, e szkoy nadal nie bd w stanie doprowadzi do lepszych postpw edukacyjnych, dopki rodzice nie zaangauj si w wikszym stopniu w postpy swoich dzieci, rwienicy za nie stan si przychylniejsi wobec swoich kolegw i koleanek uzyskujcych dobre oceny.

JAK NAUCZY DZIECI, BY NIE NALADOWAY PRZEMOCY OGLDANEJ W TELEWIZJI

Nasze dzieci nieuchronnie czeka ogldanie przemocy w telewizji -jeli w rysunkowych serialach pokazywanych przez wiele stacji w sobotnie ranki, to w wiadomociach czy wieczornych seansach filmowych. Albo usysz o przemocy od przyjaci lub zaobserwuj j u rwienikw czy przeczytaj o niej w gazetach, a nawet w takich lekturach, jak Hamlet czy Biblia. Pomys, aby cakowicie ochroni dziecko przed obrazami i opisami przemocy zdaje si wic praktycznie niewykonalny. C mona wobec tego uczyni? Rodzice i pedagogowie mog wiele zrobi, by pomniejszy niepodane efekty ogldania przemocy w mass mediach (Huesmann i in., 1983). Dzieci natykajce si na przemoc same staj si mniej agresywne, jeeli poinformowa je, e: 1. Obserwowane przez nie zachowania agresywne nie s typowe dla wikszoci zachowa rzeczywistych ludzi. 2. Pokazywane im zachowania agresywne s nierzeczywiste. Nagrane zostay przy pomocy dublerw, soku pomidorowego, efektw specjalnych i innych trickw filmowych. 3. Wikszo ludzi rozwizuje konflikty, nie uciekajc si do przemocy. W uczeniu si przez obserwacj najwaniejsz rol odgrywaj czynniki poznawcze. Jeeli dzieci bd uwaay przemoc za postpowanie niewaciwe w swoim wasnym przypadku, zapewne bd mniej agresywne, nawet jeeli wskutek ogldania przemocy naucz si, jak mona j stosowa.

Uczenie si miaoby niewiele sensu, gdybymy nie byli w stanie przypomnie sobie tego, comy si nauczyli po upywie sekund, dni, a czasami nawet wielu lat. Zatem w nastpnym rozdziale skoncentrujemy si na problematyce pamici. Natomiast w rozdziaach dziewitym i dziesitym przyjrzymy si, w jaki sposb uczenie si jest powizane z procesami mylenia, jzykiem i inteligencj.

ZASTANW SI
Jak mylisz, co naprawd" dzieje si podczas warunkowania klasycznego? Jak uzasadniasz swoj opini? Czy zdarzyo ci si kiedy studiowa jak map, ksik kucharsk albo podrcznik komputerowy dla samej przyjemnoci? Jaki rodzaj uczenia si miat miejsce w trakcie tej czynnoci? Jak czsto spotykasz si z przemoc na filmach, w telewizji i na ulicy? Czy przemoc pokazywana w mass mediach wywiera jaki wptyw na twoje wtasne zachowanie? W jaki sposb oddziauje ona na twoje postawy wobec agresji?

PODSUMOWANIE
1. Czym jest uczenie si? Uczenie si jest procesem, dziki ktremu dowiadczenia modyfikuj wyksztacane przez nasz umys reprezentacje otoczenia oraz prowadz do wzgldnie trwaych zmian w zachowaniu. 2. Co to jest warunkowanie klasyczne? Warunkowanie klasyczne jako procedura laboratoryjna prowadzi do tego, e pierwotnie neutralny bodziec (warunkowy - BW) moe zacz wzbudza reakcj wywoywan przedtem przez inny bodziec (bezwarunkowy - BB) dziki wielokrotnemu wspwystpowaniu z nim. 3. Jakie s odmiany warunkowania klasycznego? W najskuteczniejszej odmianie warunkowania klasycznego BW poprzedza o okoo p sekundy wystpienie BB. Inne odmiany warunkowania klasycznego to warunkowanie ladowe, rwnoczesne i wsteczne (w tym ostatnim BB wystpuje przed BW). 4. Jak w warunkowaniu klasycznym dochodzi do wygaszania i spontanicznego nawrotu reakcji? Po wyuczeniu skojarzenia BW z BB wielokrotne eksponowanie BW (np. dwiku dzwonka) pod nieobecno BB (np. sproszkowanego misa) prowadzi do wygaszenia RW (linienia). Jednak wygaszone reakcje mog powraca po upywie pewnego czasu. 5. Co to jest uoglnienie i rnicowanie? Uoglnienie polega na reagowaniu przez organizm RW w odpowiedzi na pewien zakres bodcw podobnych do BW. W trakcie rnicowania (dyskryminacji) organizm uczy si reagowania RW na mniejszy zakres bodcw. 6. Co to jest prawo efektu? Twrc prawa efektu jest Edward L. Thorndike, a prawo to zakada, e nagrody wzmacniaj, kary za osabiaj szans pojawiania si reakcji, po ktrej nastpiy. 7. Co to jest warunkowanie sprawcze? W warunkowaniu sprawczym organizm uczy si zachowania, po ktrym pojawiaj si wzmocnienia. Pocztkowa reakcja poprawna" moe zosta wykonana przypadkowo bd wynika z naprowadzania fizycznego czy sownego. Reakcje wzmacniane wystpuj z wiksz czstoci. 8. Jakie s rodzaje wzmocnie? Wzmocnienia pozytywne podnosz szans przyszego wystpowania zachowa sprawczych. Wzmocnienia negatywne podnosz szans zachowa, po ktrych nastpuje ich (wzmocnie) wycofanie. Skuteczno wzmocnie pierwotnych wynika z biologicznej struktury organizmu. Skuteczno wzmocnie wtrnych, jak pienidze lub aprobata spoeczna, wynika z ich skojarzenia ze wzmocnieniami o ju ustalonej wartoci.

9. Jak w warunkowaniu sprawczym dochodzi do wygaszania i spontanicznego nawrotu reakcji? W warunkowaniu sprawczym reakcje ulegaj wygaszeniu, jeeli po ich pojawieniu si nie nastpuje wzmocnienie. Podobnie jak w warunkowaniu klasycznym, wygaszona reakcja moe spontanicznie powraca w jaki czas po zakoczeniu procedury wygaszania. 10. Czym s nagrody i kary? Nagrody, podobnie jak wzmocnienia, podnosz czsto nagradzanej reakcji, maj jednak zawsze charakter zdarze prowadzcych do jakiej przyjemnoci. Kary s natomiast bodcami nieprzyjemnymi, obniajcymi czsto pojawiania si karanego zachowania. 11. Dlaczego wielu teoretykw uczenia si odradza stosowanie kar w wychowaniu? Wielu naukowcw sdzi, e niepodane zachowania powinny by raczej ignorowane bd prowadzi jedynie do czasowego wycofania wzmocnie. Teoretycy ci sdz, e kary nie ucz reakcji podanych, nie usuwaj zachowania na stae, a jedynie tumi je w warunkach nieuchronnoci karania, wywouj wrogo i atwo prowadz do nadmiernego uoglniania, a take stanowi model zachowania agresywnego. 12. Co to jest bodziec rnicujcy? Bodziec rnicujcy sygnalizuje, kiedy jaka reakcja sprawcza bdzie wzmacniana, a kiedy nie. 13. Wedug jakich schematw moe nastpowa wzmacnianie? Wzmacnianie cige prowadzi do najszybszego nabywania nowych reakcji, cho na wygaszanie najbardziej uodparniaj wzmocnienia czciowe (podawane po pewnej tylko czci reakcji poprawnych). Wzmocnienie moe by podawane wedug jednego z czterech podstawowych schematw. W schemacie staego przedziau czasowego musi upyn stay odcinek czasu midzy jednym a drugim wzmocnieniem za poprawn reakcj. W schemacie zmiennego przedziau czasowego czas midzy jednym a drugim wzmocnieniem zmienia si w jakich granicach. W schemacie staej proporcji wzmocnie nastpuj one po wykonaniu okrelonej, niezmiennej liczby poprawnych reakcji. W schemacie proporcji zmiennej liczba ta zmienia si w pewnych granicach. 14. Co to jest ksztatowanie zachowania? Metoda ksztatowania polega na wzmacnianiu reakcji przyblionych do reakcji podanej. 15. Co to jest teoria kontyngencji? Pogld, e organizmy ucz si skojarze midzy bodcami tylko wtedy, gdy wystpienie jednego z nich dostarcza informacji o prawdopodobiestwie pojawienia si drugiego z bodcw. 16. Co to jest utajone uczenie si? Jak wykaza Tolman w klasycznym eksperymencie ze szczurami, organizmy mog si uczy (czyli modyfikowa sw poznawcz reprezentacj rodowiska) mimo braku wzmocnie. 17. Co to jest obserwacyjne uczenie si? Bandura wykaza, e ludzie potrafi si uczy za pomoc samej obserwacji innych ludzi, nie przejawiajc przy tym adnych wasnych reakcji, ktre mogyby by wzmacniane. Mog te nie reagowa w sposb wyuczony, dopki nie nastanie odpowiedni do tego czas - to znaczy okazja, przy ktrej uwaaj, e zachowanie takie jest waciwe lub moe prowadzi do uzyskania nagrody.

PRAWDA CZY FASZ?

D
P F

PI WYZWA DLA PAMICI TRZY RODZAJE PAMICI Pami epizodyczna Pami semantyczna Pami proceduralna TRZY PROCESY PAMICIOWE Kodowanie Przechowywanie Przypominanie TRZY STADIA PAMICI Pami sensoryczna Pami krtkotrwaa Pami dugotrwaa ZRNICOWANIE POZIOMW PRZETWARZANIA INFORMACJI A PAMI ZAPOMINANIE Zadania uywane do pomiaru zapominania Teoria hamowania Wyparcie Amnezja dziecica Psychologia a ycie codzienne: wykorzystanie psychologii w polepszaniu pamici Amnezja nastpcza i wsteczna BIOLOGIA PAMICI: OD ENGRAMW DO ADRENALINY Zmiany na poziomie neuronalnym Zmiany na poziomie strukturalnym Psychologia dzi i jutro: co przechowuj badania nad biologi pamici? PODSUMOWANIE ewnego dnia moja najstarsza crka, Jill, zacza opowiada po przyjciu do domu o przypadkowym spotkaniu koleanki ze szkoy podstawowej i o tym, jak wietnie wspominao im si rne gupstwa, ktre wsplnie wyprawiay w szkolnych czasach. Jej modsza siostra Allyn, podwczas szecioletnia, nie chciaa si okaza gorsza i wypalia: A ja pamitam, jak si urodziam". Caa rodzina oczywicie nadstawia uszu. Jako psycholog, dokadnie wiedziaem, o co zapyta: Chcesz powiedzie, e pamitasz, jak si rodzia?". O tak - powiedziaa - mamusia bya przy tym". Jak dotd nic nie mona jej byo zarzuci. Po kilku zachtach przedstawia zadziwiajco bogat w szczegy opowie, jak to pada nieg owego grudniowego, wczesnego ranka, kiedy mamusia musiaa pojecha do szpitala. Allyn poinformowaa nas z triumfem w glosie, e jej pami jest tak dobra, i przypomina sobie nawet to, co si dziao przed jej urodzeniem - wspomnienia byy misternie utkane z domowych opowieci o jej narodzinach i z tego, co sama zapamitaa z narodzin swojej modszej siostry, Jordan. Allyn wygldaa na cakiem zadowolon ze sposobu, w jaki udao jej si skonstruowa obraz wasnego przyjcia na wiat. Jak przekonamy si w dalszej czci tego rozdziau, dzieci zwykle nie s w stanie przypomnie sobie adnych zdarze z pierwszych dwch lat swojego ycia, a tym bardziej z jego pierwszych godzin. Jednak opowie Allyn wyrazicie ilustruje, na czym moe polega nasza pami" przeszych wydarze.

Niektrzy ludzie maj fotograficzn pami. atwiej przypomnie sobie nazwisko nauczyciela z pierwszej klasy szkoty podstawowej ni osoby dopiero co spotkanej na imprezie towarzyskiej. Wszystkie nasze dowiadczenia s na state zapisane w mzgu, a dziki odpowiedniemu bodcowi moemy je sobie dokadnie przypomnie. Pojemno ludzkiej pamici jest praktycznie rzecz biorc nieograniczona. Zapamitanie informacji jest moliwe tylko wtedy, gdy ma ona jaki sens. Jestemy w stanie przypomnie sobie wane zdarzenia, jakie miaty miejsce w pierwszych dwch latach ycia. D S sposoby, sztuczki", za pomoc ktrych mona poprawi wasn pami.

PAMI

W wypadku odlegych wspomnie prawda moe ustpi fantazji i upikszeniom. Nasze wspomnienia czsto przypominaj strj panny modej - co nowego, co starego, co poyczonego, a czasami co niezupenie na miejscu. Ten rozdzia dotyczy pamici. Bez niej nie byoby przeszoci, niemoliwe byoby uczenie si i nadawanie znaczenia wasnym dowiadczeniom. Zobaczymy wkrtce, czego psychologowie dowiedzieli si o dziaaniu ludzkiej pamici. Jednak najpierw stawmy czoo pewnym wyzwaniom dla naszej wasnej pamici.

TRZY RODZAJE PAMICI

ami zawiera rne rodzaje informacji. Endel TuMng (1985; 1991) wyrni trzy rodzaje pamici w zalenoci od rodzaju zawartego w nich materiau: epizodyczn, semantyczn i proceduraln. A wracajc do wspomnie" Allyn - oczywicie nie moga ona pamita wasnych narodzin, a wic tego konkretnego zdarzenia, w ktrym sama braa udzia jako jedna z gwnych bohaterek.

PI WYZWA DLA PAMICI

PAMI EPIZODYCZNA
Wspomnienia zdarze (epizodw), jakie przytrafiy si czowiekowi lub miay miejsce w jego obecnoci, nazywane s pamici epizodyczn. Przykadami treci zawartych w pamici epizodycznej jest wspomnienie, co jada na niadanie lub co wczoraj na wykadzie mwi twj profesor. To, co Allyn sobie przypominaa", trafniej bdzie uzna za przejaw jej uoglnionej wiedzy ni konkretnego wspomnienia. Z opowieci rodzicw i obserwacji narodzin modszej siostry Allyn wiele si dowiedziaa o tym, jak w ogle wygldaj narodziny dziecka. Zakadaa bdnie, e wiedza ta jest wspomnieniem o jej wasnych narodzinach.

eeli masz ochot, moesz sprawdzi swoj pami - poszukaj czterech czystych kartek papieru i ponumeruj je od 1 do 4. Nastpnie zapoznaj si z instrukcjami poniej.

1. Oto 9 liter. Przygldaj im si przez 15 sekund. Pniej poprosz ci o ich zapisanie na pierwszej kartce (ale nie pisz ich ju teraz - bez oszukiwania!). ORNARZJED 2. A teraz przypatrz si tym figurom przez 30 sekund. Zamknij ksik i sprbuj je narysowa na drugiej kartce (natychmiast po zaprzestaniu patrzenia na nie; wrcimy do tych twoich rysunkw pniej).

3. W porzdku. A oto jeszcze jedna lista liter, tym razem jest ich 14. Przygldaj si im przez minut, a nastpnie sprbuj je wypisa na trzeciej kartce (tym razem jestem askawy i daj ci na to sporo czasu). UWA-WSS-LDP-SLR-OP 4. Ktra z tych zotwek jest dokadn reprodukcj monety codziennie przez ciebie ogldanej? Po prostu zakrel t zotwk, ktra wydaje ci si najblisza rzeczywistoci.

PAMI SEMANTYCZNA
Wiedza oglna jest nazywana pamici semantyczn. Semantyczna to tyle, co dotyczca znacze. Wypowiedzi Allyn byy przejawem nie wspomnie z wasnej przeszoci, lecz efektem rozumienia, co to znaczy narodziny dziecka". Moesz pamita, e Ameryka ma pidziesit stanw bez osobistego odwiedzania kadego z nich. Pamitasz, e autorem Hamleta jest Szekspir, cho nie zagldae mu przez rami podczas pisania tego dramatu. Rwnie twoja przysza wiedza o trzech rodzajach pamici bdzie raczej semantycznej ni epizodycznej natury. Innymi sowy, bardziej jest prawdopodobne, e bdziesz wiedzie o trzech rodzajach pamici, ni przypomina sobie czas i miejsce, w ktrych si o nich dowiedziae, a take w jaki sposb wwczas siedziae i czy mylae o nadchodzcym obiedzie. W odniesieniu do zawartoci pamici epizodycznej bardziej jestemy skonni uywa wyraenia przypominam sobie" (Przypominam sobie okropn zadymk poprzedniej zimy"), podczas gdy o treci pamici semantycznej skonni jestemy mwi raczej wiem" (Wiem o okropnej zadymce, jaka miaa miejsce w 1945 roku"). Tak wic przypominamy sobie, co napisalimy w licie do matki, ale wiemy, e Hamleta napisa Szekspir.

5. Przyjrzyj si tym rysunkom przez jedn minut, a nastpnie skopiuj ich nazwy na czwartej kartce. Potem po prostu czytaj dalej tekst tego rozdziau. Niedugo poprosz ci o narysowanie tych figur z pamici.

PAMI PROCEDURALNA
Trzecim rodzajem pamici jest pami proceduralna, nazywana take pamici umiejtnoci. Dziki niej posiadamy wiedz o tym, jak si co robi. Nauczylimy si jedzi na rowerze i pamitamy," jak si to robi, podobnie jak pamitamy, jak si pywa, pisze na maszynie, prowadzi samochd czy skrca na wiatach. Pami proceduralna jest bardzo trwaa i moe funkcjonowa caymi latami pomimo braku jej uywania (czy mona kiedykolwiek zapomnie, jak si jedzi na rowerze?).

Czy w zapamitaniu istnienia trzech rodzajw pamici pomaga spamitanie ich akronimu ESP, gdzie E = epizodyczna, S = semantyczna, P = proceduralna (akronim ten zwykle oznacza w jzyku angielskim skrt wyraenia spostrzeganie pozazmysowe" - extrasensory perceptio)! W miar czytania tego rozdziau przekonamy si, e sporo wiadomoci na temat pamici grupuje si w trjki", a take dowiemy si wicej o technikach mnemonicznych, czyli sztuczkach uatwiajcych zapamitywanie (w rodzaju akronimu ESP). Przed dalsz lektur poprosz ci o moliwie dokadne narysowanie z pamici tych figur, ktrych nazwy wypisae na kartce numer 4. Wkrtce powrcimy do tych rysunkw.

ZASTANW SI
Czy pamitasz, e wykady s prowadzone przez profesorw? Czy pamitasz nazwisko swojego wykadowcy z psychologii? Ktra z tych informacji naley do pamici semantycznej, a ktra do epizodycznej? Wyjanij rnice midzy tymi dwoma rodzajami pamici. Co zawiera twoja wasna pami proceduralna? Czy pamitasz, jak si trzyma owek, prowadzi samochd, pisze na maszynie? Czy moesz poda inne przykady pamici proceduralnej?

pomoc kodw wizualnych, suchowych i semantycznych. Zilustrujmy ten proces, odwoujc si do cigu liter zamieszczonego w zadaniach, ktre otworzyy niniejszy rozdzia. Sprbuj zapisa te litery na kartce pierwszej. Powi na to minut, a nastpnie wr do tekstu. Jeeli prbujc zapamita ten cig liter, posugiwae si kodem wizualnym, twj umys przedstawia go jako jego wzrokowy obraz. Niektrzy artyci i historycy sztuki maj niezwyk zdolno zapamitywania dzie sztuki, co pozwala im na szybk ocen ich autentycznoci. Prbujc zapamita ten cig liter, moge take odczytywa je sobie po cichu jako o," r", n" i tak dalej, co byoby przykadem uywania kodu akustycznego, czyli reprezentowania bodcw jako pewnej sekwencji dwikw. Ca t sekwencj mona te odczyta jako trzysylabowe sowo or-narz-jed". To rwnie jest przykad kodu akustycznego, cho wykorzystujcego znaczenie liter jako elementw sowotwrczych. Oznacza on pewne zacztki kodu semantycznego. Kod semantyczny reprezentuje bodce na podstawie ich znaczenia. W jaki sposb mona posuy si kodem semantycznym do zapamitywania kolorw niebieskiego, tego i szarego? Moemy sobie przypomnie z rozdziau pitego, e niebieski i ty s komplementarne i e mieszajc barwy komplementarne, otrzymujemy szaro. Wiedza ta pozwala zapamita t wizk jako cao dziki nadaniu jej pewnego znaczenia. Nasz cig dziewiciu liter jest sam w sobie pozbawiony znaczenia. Jednak mog one go nabra, jeeli potraktowa je jako pocztki wyrazw znanej nazwy ORganizacja NARodw ZJEDnoczonych. W tym wypadku zapamitywanie jest wspomagane kodem semantycznym.

PAMI PROCEDURALNA
Wiedza o tym, jak si jedzi na rowerze, pisze na maszynie, zapala i gasi wiato i prowadzi samochd, to przykady materiau skadajcego si na pami proceduraln. Pami proceduralna trwa, nawet jeeli danego elementu nie uywamy caymi latami.

TRZY PROCESY PAMICIOWE

PRZECHOWYWANIE
Drugi proces pamiciowy to przechowywanie, czyli utrzymywanie informacji mimo upywu czasu. Gdyby zosta poproszony o zapamitanie jakiego cigu liter, w jaki sposb doprowadziby do ich przechowania w pamici? Zapewne najprostszym sposobem byoby ich powtarzanie, dopki nie zostayby zapamitane. wiadomo sposobu, w jaki funkcjonuje nasza wasna pami, czyli metapami, staje si coraz bardziej zoona i wyrafinowana. Podczas powtarzania dziewicioelementowe listy liter mona te zredukowa do trzech sylab (ju wkrtce przyjrzymy si bliej takiemu redukowaniu informacji poprzez ich grupowanie). Tak czy owak powtarzanie jest kluczem do zapamitania. Jeeli jednak jaka lista liter zostanie zakodowana semantycznie, litery te mog zosta na trwale zapamitane od razu.

arwno psychologowie, jak i informatycy mwi o przetwarzaniu informacji. Pomyl o pisaniu pracy semestralnej za pomoc komputera. Gdy system operacyjny komputera dziaa, zaczynasz wprowadza do niego informacje, wciskajc klawisze oznaczajce rne litery. Gdyby jednak komputer rozci, aby zobaczy, co jest w rodku (sam czsto mam na to ochot), nie znajdziemy tam adnych liter. Komputer jest bowiem zaprogramowany w sposb umoliwiajcy zamian wprowadzanych do informacji, na przykad liter, w tak posta, ktra jest moliwa do elektronicznego zapamitania. Podobnie jest i z informacj odbieran przez nasze zmysy - przed zapamitaniem musi ona zosta odpowiednio przeksztacona, tak aby moliwe byo jej zapisanie w pamici.

PRZYPOMINANIE
Trzecim procesem pamiciowym jest wydobywanie, czyli lokalizowanie przechowywanej informacji w pamici i jej wyciganie do wiadomoci. W wypadku informacji dobrze znanej, jak wasne nazwisko czy zawd, wydobycie ma charakter bezwysikowy i - praktycznie rzecz biorc - natychmiastowy. Kiedy jednak prbujemy zapamita du liczb informacji bd te informacj nie do koca zrozumia, wydobywanie moe by trudne i nie zawsze skuteczne. Z komputera najatwiej pobra informacj, posugujc si nazw pliku, ktry j zawiera. Wydobywanie informacji z naszej wasnej pamici rwnie wymaga znajomoci danych uatwiajcych ten proces.

KODOWANIE
Pierwszy etap przetwarzania informacji polega na takiej zmianie jej formy, by moliwe byo jej umieszczenie w pamici, czyli zakodowanie. Informacja o wiecie zewntrznym dociera do naszych zmysw w postaci bodcw fizycznych i chemicznych. Kodujc t informacj, zamieniamy j w formy psychologiczne, moliwe do reprezentowania w umyle. Odbywa si to zwykle za

Jeeli zapamitae ORNARZJED jako trj sylabowe sowo, to strategia jego wydobywania bdzie zawiera przypominanie sowa i reguy jego dekodowania. To znaczy przypomnisz sobie sowo ornarzjed", starajc si poprawnie je przeliterowa. Mog tu si zdarzy pomyki, na przykad narz" zostanie przypomniane jako na" i tak dalej. Jednake posuenie si kodem semantycznym, czyli potraktowanie sowa jako pewnego akronimu nazwy Organizacja Narodw Zjednoczonych, moe prowadzi do bezbdnego odtworzenia sowa. Jestem przekonany, e cig liter rozpoznany jako akronim zostanie zapamitany natychmiast i w sposb trway. Rwnie i tutaj przy wydobywaniu informacji przypomnimy sobie sowo (nazw ONZ) i reguy jego dekodowania. Aby odtworzy ten cig liter, wystarczy przypomnie sobie pen nazw ONZ i fakt, e z pierwszej jej czci pochodz dwie litery, z nastpnej trzy litery i z ostatniej cztery litery. Poniewa posugiwanie si takim kodem semantycznym jest bardziej zoone od prostej wizualizacji caego cigu liter, przypomnienie (a waciwie rekonstrukcja) wszystkich dziewiciu liter moe zabra nieco czasu. Jednake dziki kodowaniu semantycznemu s due szans na ich trwae zapamitanie. Co oznaczaaby niemono zapamitania takiego cigu liter? W kategoriach trjprocesualnego modelu pamici mogoby to oznacza, e (1) cig ten nie zosta zakodowany w aden uyteczny sposb albo (2) nie zosta zakodowany w pamici, albo (3) zosta zakodowany, ale nie dysponujemy adnymi wskazwkami jego wydobycia (takimi jak pena nazwa ONZ i reguy jej dekodowania). Pisaem o trzech rodzajach pamici i trzech rodzajach procesw pamiciowych, ale nie zdefiniowaem samej pamici. Dopiero teraz jestemy gotowi poda tak definicj: pami to procesy, dziki ktrym informacja jest kodowana i przechowywana w umyle oraz z niego wydobywana.

ZASTANW SI
Przyjrzyjmy si cigowi liter ORNARZJED. Czy moesz wskaza dwie rne strategie jego zapamitania? Jak nazywaj si te strategie?

TRZY STADIA PAMICI

TRZY STADIA PAMICI

Model zaproponowany przez Atkinsona i Shiffrina zaktada trzy stadia pamici. Pocztkowo informacja dochodzca ze zmystw jest przechowywana przez krtki okres w pamici sensorycznej. Ulega ona spontanicznemu zatarciu, a jeeli obdarzamy j uwag, zostaje przestan do systemu pamici krtkotrwaej. Jeeli informacja nie zostanie przestan do kolejnego systemu pamici dugotrwaej - to ulega ona zanikowi lub zastpieniu przez inne informacje zawarte w pamici krtkotrwaej. Przesyanie informacji do pamici dugotrwaej moe by wspomagane powtarzaniem lub innymi rozbudowanymi strategiami zapamitywania. Informacja moe by nieodzyskiwalna z pamici dugotrwaej, jeeli jest ona stabo zorganizowana lub nie dysponujemy odpowiednimi sygnaami wywoawczymi. RYCINA 8.1

illiama Jamesa (1890) intrygowao, dlaczego niektre wspomnienia s krtkotrwae (zupenie jakby wpaday do gowy i zaraz wypaday), podczas gdy inne s wiernie pamitane przez cae ycie. James pisa:

Strumie wiadomoci pynie naprzd, ale wikszo jego elementw wpada do bezdennej przepaci zapomnienia. Niektre z myli przepadaj bezpowrotnie. Pewne elementy innych pozostaj na kilka chwil, godzin lub dni. Jeszcze inne pozostawiaj po sobie niezniszczalne lady, a ich wspomnienie moe trwa do koca ycia.

To prawda, e wiat jest cig ekspozycj widokw i dwikw oraz innych rde stymulacji sensorycznej, a tylko niektre z nich si zapamituje. James mia racj, twierdzc, e rne elementy myli" pamitamy przez rne okresy, a niektre zapominamy niemale natychmiast. Richard Atkinson i Richard Shiffrin (1968)

zaproponowali model zakadajcy trzy stadia pamici, a to, czy informacja zostanie zapamitana, czy te nie, zaley od stadiw, przez ktre ona przesza (por. rycina 8.1). Te stadia to pami sensoryczna, pami krtkotrwaa i pami dugotrwaa.

PAMI SENSORYCZNA
William James nastpujco pisa o strumieniu myli, czyli wiadomoci: wiadomo nie jawi si jako co wyranie podzielonego na jakie kawaki. Najbardziej naturaln metafor zdaje si rzeka" czy strumie wiadomoci". Bdziemy zatem odtd mwi o subiektywnym yciu jako o strumieniu myli czy te wiadomoci. Kiedy patrzymy na jaki bodziec wzrokowy, nasze wraenia zdaj si dosy pynne. Jednake w rzeczywistoci skadaj si one z serii fiksacji wzrokowych zwizanych z sakadycznymi ruchami oka. Ruchy te maj charakter przeskokw wykonywanych okoo czterech razy na sekund. Wraenia wzrokowe maj charakter cigy dziki pamici sensorycznej. Pami sensoryczna to pierwszy typ, czy te stadium pamici, przez ktre przechodz bodce. Cho zapis informacji w tej pamici trwa bardzo krtko, wystarcza do zoenia si kolejnych uj bodca w jego cige wraenie. Powrmy do naszego przykadu z cigiem liter ORNARZJED. Gdyby cig ten zosta wywietlony na ekranie przez uamek sekundy, jego wzrokowe wraenie, czyli jego lad pamiciowy, rwnie trwaby jedynie uamek sekundy. Psychologowie mwi tu o ladzie pamiciowym we wzrokowym rejestrze sensory czny ni. Gdyby wywietli litery na ekranie przez - powiedzmy - 1/10 sekundy, nasza zdolno do ich zapamitania dziki samej pamici sensorycznej byaby ograniczona. Pami opieraaby si na pojedynczej fiksacji, a taki lad pamiciowy zanika przed upywem sekundy. Na przeomie XIX i XX wieku psycholog William McDougall (1904) prowadzi badania, w ktrych eksponowa od jednej do dwunastu liter ustawionych w wierszach przez krtki okres pozwalajcy na pojedyncz fiksacj wzrokow. W takich warunkach jestemy z reguy w stanie zapamita od czterech do piciu liter. Zapamitanie takiego cigu jak ORNARZJED byoby wic uzalenione od zakodowania go w sposb umoliwiajcy jego dalsze przetwarzanie. George Sperling (1960) zmodyfikowa eksperyment McDougalla, by wykaza odrbno tego, co ludzie widz i co s w stanie sobie przypomnie. Podczas gdy McDougall prosi swoich badanych o przypominanie sobie wszystkich eksponowanych liter, Sperling zada przypominania zawartoci tylko jednego z trzech eksponowanych wierszy. W typowym eksperymencie badacz ten wywietla na ekranie takie oto trzy wiersze liter przez 50 milisekund (1/20 sekundy): ARGE VLSB NKBT Prbujc przypomnie sobie wszystko, co widzieli, ludzie s w stanie powtrzy rednio cztery litery, czyli jedn trzeci caoci. Jeeli jednak natychmiast po ekspozycji Sperling wywietla strzak wskazujc na ten wiersz, ktry badani mieli sobie przypomnie, zwykle bez trudu przypominali oni sobie go w caoci. Gdy Sperling eksponowa sze liter w dwch wierszach, badani byli zwykle w stanie bezbdnie przypomnie sobie dowolny ze wskazanych wierszy. Jeeli wywietlano im trzy wiersze po cztery litery w kadym - a wic w sumie dwanacie - byli w stanie powtrzy przecitnie po trzy litery z kadego wiersza, czyli pamitali dziewi spord dwunastu eksponowanych liter.

Sperling stwierdzi, e istotn rol odgrywa czas upywajcy midzy ekspozycj bodca a pojawieniem si strzaki wskazujcej, ktry wiersz naley sobie przypomnie. Przyrost tego czasu nawet o uamek sekundy powoduje spadek poziomu odtwarzania liter z wiersza wskazywanego przez strzak. Po upywie sekundy pojawienie si strzaki w ogle przestaje poprawia poziom pamici. Na podstawie tych danych Sperling wywnioskowa, e lad pamiciowy bodca w rejestrze wzrokowym ulega spontanicznemu rozpadowi w cigu sekundy (rycina 8.1). W czasie pojedynczej fiksacji wzrokowej ludzie widz wikszo z dwunastu eksponowanych im liter, na co wskazuje ich zdolno do ich natychmiastowego odtworzenia w wierszu wskazanym przez strzak. Jednak po upywie zaledwie uamkw sekundy pami ladu eksponowanych liter blednie, a po upywie sekundy zanika cakowicie. PAMI IKONICZNA. Psychologowie s przekonani o istnieniu odrbnego rejestru sensorycznego dla kadego ze zmysw. Umysowe reprezentacje bodcw wzrokowych nazywane s ikonami, zawierajcy je rejestr za nazywany jest pamici ikoniczn. Pami ikoniczna jest dokadna niczym fotografia - osoby o duej zdolnoci do umysowego reprezentowania bodcw wzrokowych s uwaane za obdarzone pamici fotograficzn". Pami ikoniczna jest jednak bardzo nietrwaa. To, co wikszo nas uwaa za ni - to jest zdolno do utrzymywania dokadnych reprezentacji umysowych bodcw wzrokowych przez dugi okres - nazywane jest wyobrani eidetyczn. WYOBRANIA EIDETYCZN. Nieliczne osoby potrafi utrzymywa w pamici dokadny zapis bodcw wzrokowych (czyli ikony) przez zadziwiajco dugi czas. Okoo 5% dzieci potrafi opowiedzie o widzianym przed kilkoma minutami obrazku z tak dokadnoci, jakby go wci jeszcze miay przed oczyma. Ta nadzwyczajna pami wzrokowa nazywana jest wyobrani eidetyczn (Haber, 1980). Zdolno owa sabnie jednak wraz z wiekiem, by niemal zupenie zanikn w okresie dojrzewania.
r

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e niektrzy ludzie maj fotograficzn pami. Wszyscy ludzie ze zdolnoci widzenia s wyposaeni w bardzo dokadn pomi ikoniczn, ktra jest jednak krtkotrwata. Tylko nieliczne osoby s obdarzone wyobrani eidetyczn, ktr mamy na myli, mwic potocznie o fotograficznej" pamici.

METODA POMIARU WYOBRANI EIDETYCZNEJ

Badane dzieci przygldaj si przez 20-30 sekund pierwszemu rysunkowi, ktry zostaje nastpnie usunity z pola widzenia. Potem dzieci przez kilka minut przygldaj si neutralnemu tu, po czym pokazuje si im rysunek drugi. Zapytane, co widz, dzieci z wyobrani eidetyczn odpowiadaj, i widz na tym rysunku twarz. Warunkiem widzenia twarzy (co ilustruje trzeci z obrazkw) jest utrzymywanie w pamici niewidocznego ju obrazka pierwszego i jego zlanie si z aktualnie ogldanym obrazkiem drugim. RYCINA 8.2

Rycina 8.2 przedstawia przykadowe zadanie mierzce wyobrani eidetyczn. Badane dzieci proszone s o przygldanie si przez 20-30 sekund pierwszemu rysunkowi, po czym zostaje on usunity z pola widzenia, a dzieci przygldaj si neutralnemu tu. Po kilku minutach w centrum pola widzenia dzieci umieszczony zostaje drugi rysunek, a one proszone s, by opowiedziay, co widz. Wiele z badanych dzieci twierdzi, e widzi twarz. Warunkiem widzenia" twarzy w tej sytuacji jest zachowanie jasnego obrazu rysunku pierwszego i jego zlanie si z rysunkiem drugim, wskutek czego dzieci widz" mniej wicej to, co przedstawione jest na rysunku trzecim z ryciny 8.2 (Haber, 1980). Wyobraenia eidetyczne s niezwykle wyrane i szczegowe. Zdaj si one zjawiskiem przede wszystkim percepcyjnym, w ktrym kodowanie informacji nie odgrywa wikszego znaczenia. Wyobrania eidetyczna wystpuje nieczsto, pami ikoniczna jest za powszechnym zjawiskiem umoliwiajcym przeksztacanie wrae wzrokowych w pynnie rozwijajce si spostrzeganie wiata. ruchy oczu wystpuj okoo czterech razy na sekund i pozwalaj zachowa cigo percepcji wzrokowej, poniewa pami ikoniczna przechowuje widzian stymulacj przez okres do jednej sekundy. Dziki temu strumie informacji wzrokowej wydaje si cigy i nieprzerwany. Na przykad czytane przez ciebie w tej chwili sowa nie pojawiaj si skokami, w jakich s faktycznie odbierane, lecz sprawiaj wraenie gadko przepywajcych przez stron. Przechowywanie danych w pamici ikonicznej umoliwia rwnie sztuk filmow - jak pamitamy z rozdziau pitego, film to nic innego jak seria okoo dwudziestu nieruchomych uj eksponowanych w cigu jednej sekundy. Dziki pamici ikonicznej spostrzegamy je jako pynny ruch, nie za skokowo zmieniajce si nieruchome obrazy (Loftus, 1983). PAMI ECHOICZNA. Umysowe reprezentacje dwikw nazywane s echami, zawierajcy je rejestr zmysowy za to pami echoiczna. lady bodcw suchowych (czyli echa) mog trwa w pamici echoicznej do kilku sekund, a wic znacznie duej ni pozostaj obrazy w pamici ikonicznej. Rnice te prawdopodobnie s uwarunkowane odmiennoci biologicznej budowy narzdw wzroku i suchu. S one te jednym z powodw, dla ktrych zapamitywanie informacji wzrokowej mona wspomaga poprzez jej zamian na informacj suchow i wielokrotne powtarzanie (np. omawianego ju cigu liter ORNARZJED). Echa, podobnie jak ikony, zanikaj w miar upywu czasu. Aby je zapamita, musimy je obdarzy uwag. Zwracajc wybirczo uwag na pewne bodce, odrniamy je od ta, na jakim wystpuj. Na przykad w badaniach nad rozwojem procesu przetwarzania informacji pokazywano dzieciom fotografie pokoju wypenionego zabawkami, a nastpnie proszono je o odtworzenie moliwie wielu zabawek ze zdjcia. W jednym z takich bada stwierdzono, PAMI ECHOICZNA e dwuletni chopcy lepiej zapamituj takie zabawki, jak samoUmysowe reprezentacje bodcw suchowych s chody, puzzle i pocigi. Natomiast ich rwieniczki bardziej zauwanazywane echami, rejestr sensoryczny, ktry je aj i lepiej zapamituj lalki, naczynia i pluszowe misie (Reninger, przechowuje, za to pami echoiczna. Informacj Wozniak, 1985). Tak wic nawet w tak wczesnym wieku dzieci wizualn mona wprowadza do pamici, zamienia- zwracaj uwag na poszczeglne przedmioty w zgodzie ze stereojc j na dwiki i powtarzajc. typowymi wymaganiami wasnej roli pciowej.

PAMI KRTKOTRWAA
Koncentracja uwagi na jakim bodcu reprezentowanym w rejestrze sensorycznym powoduje jego przechowywanie w pamici krtkotrwaej - nazywanej take pamici operacyjn - przez okres okoo minuty, po czym lad pamiciowy owego bodca zaczyna zanika (Baddeley, 1994). Jak wyrazi si jeden z badaczy, [...] pami operacyjna jest umysowym klejem czasowo scalajcym myl od momentu jej powstania a do zaniku" (Goldman-Rakic, 1995). Jeeli telefonistka z informacji poda ci numer, to utrzymujesz go w pamici krtkotrwaej, dopki go nie wykrcisz lub nie zapiszesz. Jeeli podczas imprezy towarzyskiej kto powie ci, jak ma na imi jaka nieznana osoba, a ty bezporednio potem zwrcisz si do niej po imieniu, jest to rwnie przykad wykorzystywania pamici krtkotrwaej. Zawarty w tej pamici obraz zaczyna po okoo dziesiciu sekundach blednc, oczywicie jeeli nie jest on powtarzany w myli lub nie nastpi ponowna ekspozycja bodca. Czowiek jest w stanie skupi si na utrzymaniu obrazu wzrokowego w pamici krtkotrwaej, cho najczciej nastpuje przekodowanie bodca do postaci dwikowej, w ktrej bodziec moe by powtarzany w myli. Wikszo nas zdaje sobie spraw, e powtarzanie w myli jest jednym ze sposobw na utrzymanie informacji w pamici krtkotrwaej, a take na jej trwale zapamitanie. Syszc nieznany mi numer telefonu, zwykle powtarzam go sobie w kko, dopki go nie wykrc albo nie znajd rozpaczliwie poszukiwanego kawaka papieru i dugopisu. Im wicej razy powtrzymy informacj, tym wiksza szansa na jej zapamitanie. Dziki powtarzaniu informacja moe by w nieskoczono utrzymywana w pamici krtkotrwaej. KODOWANIE. Powrmy teraz do naszego zadania z zapamitaniem cigu dziewiciu liter ORNARZJED. Jeeli zakodowalimy go jako trjsylabowe sowo or-narz-jed", to prawdopodobnie staralimy si je zapamita poprzez wielokrotne powtarzanie w myli tych sylab i skadajcych si na nie liter. Jeeli kto zapytaby nas w kilka minut pniej, czy sowo to byo zapisane wielkimi literami (ORNARZJED) czy maymi (ornarzjed), to bardzo moliwe, e nie bylibymy pewni odpowiedzi, poniewa do zapamitywania uywalimy kodu akustycznego, ktry nie rozrnia wielkoci liter. Poniewa sowo ORNARZJED jest moliwe do wypowiedzenia, jego utrzymanie w pamici krtkotrwaej nie nasuwa wikszych trudnoci. Jednake co z takim cigiem liter jak TXMFBNTSDK, ktrego nie sposb wymwi? Aby go zapamita, musielibymy znale jaki skomplikowany akronim i to w uamku sekundy, co raczej trudno sobie wyobrazi. Zamiast tego prbowalibymy zapamita ten cig liter tak szybko, jak to tylko moliwe, aby powtrzy go jak najwicej razy przed zanikniciem ladu pamiciowego. Moglibymy te wyobraa sobie obraz kadej z liter, aby mc do niego powrci. Zamy, e zakodowalimy litery jako dwiki, a nastpnie powtarzalimy je w takiej postaci. Cakiem moliwe, e poproszeni o ich przypomnienie odtworzymy ja jako TXNFDMTSBK, poniewa N i M brzmi podobnie do siebie, a take D i B mog zosta ze sob pomylone. E F E K T KOLEJNOCI. Zauwamy, e najwiksz szans na poprawne powtrzenie maj litery T i K, ktre wystpuj jako pierwsza i ostatnia z kolei. Zjawisko to nazywane jest efektem kolejnoci. Jednym z powodw jego wystpowania moe by fakt, e pierwsz i ostatni pozycj w szeregu obdarzamy wiksz uwag ni pozostae. Stanowi one bowiem wzrokowe lub suchowe granice caej serii bodcw. Bodce pierwsze z kolei maj te zapewne najwiksz szans na wielokrotne przypominanie w trakcie podejmowanych przez czowieka prb zapami-

PAMI IKONICZNA I SAKADYCZNE RUCHY OCZU. Sakadyczne

Z
GeorgeMiller artobliwie wspomina, w jaki sposb naktaniat swoje dzieci za pomoc psychologii", by poszy spa: wypisa sowo psychologia" na kiju baseballowym, za pomoc ktrego zagania dzieci do ka (Sternberg, 1995).

P R O F I L U

Pocztkowo Miller w ogle nie interesowa si psychologi. Wychowa si w Wirginii Zachodniej w atmosferze niechci do wszelkich osigni wspczesnej medycyny. Tak wic widok schematu mGEORGE MILLER zgu i innych rysunkw z podrcznika psychologii nie zrobi na nim To oczywicie nieprawda, wikszego wraenia. Jednak ale anegdota ta ilustruje, jak na pocztku studiw zaintemona bawi si umysowymi resowa si dziewczyn, ktra reprezentacjami obiektw z kolei interesowaa si psyi sw. Miller by jednym chologi i chodzia na semiz twrcw rewolucji poznawnaria do domu pewnego proczej, ktra przebiegaa rwfesora. Miller trafi na seminolegle do rewolucji seksualnarium po jej ladach. Wynej, przynajmniej w sensie war takie wraenie na profeczasowym - w latach szesorze, e ten zaoferowa mu dziesitych i siedemdziesiposad asystenta, cho sam tych XX wieku. Behawioryzm Miller nigdy nie zda adnego trzyma si mocno na Uniegzaminu z psychologii. Ostawersytecie Harvarda, jednak tecznie Miller zrekompensoMiller by jednym z tych, ktwa to niedopatrzenie, brorzy porzucili szczury z labinic doktoratu z psychologii ryntw i skrzynek Skinnera, na Uniwersytecie Harvarda by zaj si wyszymi procei nauczajc tego przedmiotu sami umysowymi, takimi jak przez wiele lat. pami.

tywania danego szeregu, bodce ostatnie z kolei mog za okaza si najwieszymi w pamici (tj. powtarzanymi niedawno). Tendencja do najlepszego przypominania bodcw pierwszych z kolei jest nazywana efektem pierwszestwa, a psychologowie spoeczni stwierdzili te, e informacje o innym czowieku odebrane jako pierwsze z kolei wywieraj najwikszy wpyw na jego ocen. Innymi sowy, pierwsze wraenie rzeczywicie si liczy. Natomiast tendencja do lepszego przypominania bodcw ostatnich z kolei jest nazywana efektem wieoci. Jedn z jego przyczyn jest fakt, e bodce eksponowane jako ostatnie mog jeszcze znajdowa si w pamici krtkotrwaej w momencie przypominania. S wic one najwiesze i mog zosta niejako sczytane", nie musz wic by wydobywane z pamici dugotrwaej, tak jak to jest w wypadku bodcw wczeniejszych.

wtarzanie bezsensownego cigu dziesiciu liter to nieatwe zadanie. Cig TXMFBNTSDK skada si z dziesiciu porcji, czyli elementw. Jeeli jednak zakodujemy cig ORNARZJED jako trzysylabowe sowo, cig skada si bdzie nie z dziewiciu porcji (liter), lecz z trzech (sylab), co oczywicie uatwia ich zapamitanie. George Miller (1956) zauway nie bez ironii, e przecitna osoba radzi sobie z zapamitywaniem co najwyej siedmiu cyfr naraz, a wic tylu, ile liczy sobie zwykle numer telefoniczny:
Czuj si osobicie przeladowany przez pewn cyfr (siedem). Liczba ta poda za mn od siedmiu lat, bezceremonialnie wkracza w moje najbardziej prywatne dane i atakuje mnie ze stron jak najbardziej publicznych gazet.

PORCJOWANIE: SIDEMKA JEST MAGICZNA LICZB CZY FIRMY TELEFONICZNE MIAY SZCZCIE? Szybkie po-

Brzmi to nieco paranoidalnie, ale Miller mwi tu w istocie o wynikach bada psychologicznych. Wskazuj one, e wikszo ludzi nie ma kopotw z zapamitaniem cigu piciu cyfr, jak przy kodzie pocztowym. Niektrzy potrafi zapamita do dziewiciu cyfr, co jednak dla wikszoci stanowi grn granic. Tak wic siedem porcji informacji plus-minus dwie zdaj si magiczn" liczb wyraajc pojemno pamici krtkotrwaej. Nasuwa si wic pytanie, jak ludzie s wobec tego w stanie zapamita dziesiciocyfrowe numery telefoniczne, jeeli uwzgldni numer kierunkowy danego obszaru? W rzeczywistoci nie musimy zapamitywa numerw dziesiciocyfrowych, poniewa numer kierunkowy pamitamy zwykle jako odrbn porcj informacji o obszarze, na ktrym dana osoba mieszka. atwiej wic zapamita numer osoby zamieszkujcej na obszarze nam znanym - przynajmniej z numeru kierunkowego. Wiele firm paci niemao pienidzy za uzyskanie numerw zawierajcych dwa albo trzy zera, jak 529-2000 lub 614-3300. Numery te zawieraj mniejsz liczb porcji informacji, s wic atwiejsze do zapamitania, dziki czemu interes roz-

kwita, gdy wicej klientw dzwoni. Jedna z firm zajmujcych si obsug finansow wprowadzia bezpatny numer telefoniczny ukadajcy si w sowa CALL-BANK (zadzwo do banku), a wic moliwy do zakodowania w postaci zaledwie dwch porcji informacji semantycznie powizanych z istot dziaalnoci firmy. Podobnie pewna klinika pomagajca pacjentom w rzucaniu palenia zamwia sobie numer telefonu odpowiadajcy literom NO SMOKE (nie pali). Wrmy do trzeciego zadania na pami przedstawionego wczeniej. Czy bye w stanie zapamita owe pi grup liter UWA-WSS-LDP-SLR-OP? Zapamitanie ich stanie si nieporwnanie atwiejsze po przesuniciu kadego z mylnikw o jedn liter do tyu: UW-AWS-SLD-PSL-ROP. Mamy co prawda nadal pi porcji informacji, ale s one zakodowane semantyczPLANSZA ZNANEJ GRY nie jako akronimy nazw rnych partii politycznych, a jeeli jeDziewi elementw z drugiego zadania na stemy dobrze zorientowani w polityce, to cay cig liter jestemy pami zamienia si w znan plansz do gry, w stanie zapamita jako tylko jedn porcj informacji - akronijeeli je tylko utoy we waciwej kolejnoci. my wszystkich partii wchodzcych w skad Sejmu w kadencji Dziki temu dziewi porcji informacji do 1998-20011. zapamitania zmienia si w zaledwie dwie porJeeli jestemy w stanie zapamita tylko plus-minus siedem cje - jedna z nich to wygld planszy, druga - to porcji informacji, w jaki sposb dzieci zapamituj alfabet skaregua jej dekodowania. dajcy si z ponad dwudziestu liter? W jaki sposb dzieci ucz RYCINA 8.3 si kodowa jako dwiki litery alfabetu bdce przecie znakami wzrokowymi? Nic w ksztacie litery A nie sugeruje sposobu jej wymowy, podobnie jak B nie ma w sobie przecie niczego beowatego". Dzieci ucz si kojarzenia widoku liter z ich dwikiem przez powtarzanie. Powtarzanie jest mechanicznym uczeniem skojarze, wymagajcym wiele czasu. Jeeli mylisz, e wyuczenie si alfabetu jest prostym zadaniem, sprbuj nauczy si alfabetu rosyjskiego. Jeeli rozpoznae ORNARZJED jako pocztkowe litery nazwy ORganizacja NARodw ZJEDnoczonych, zmniejszye tym samym liczb porcji informacji do zapamitania. Jedna porcja to informacja, e naley przypomnie sobie pocztkowe litery sw skadajcych si na t nazw, porcja druga - e w skad cigu liter wchodzi coraz wiksza liczb liter pocztkowych kolejnych sw. Rozwamy raz jeszcze drugie zadanie. Polegao ono na zapamitywaniu dziewiciu elementw wzrokowych. Do zapamitania figury 3 mona byo posuy si liter L, do zapamitania figury 2 - liter U i tak dalej, cho dla wikszoci tych obrazkw trudno byoby znale semantyczny sposb ich zakodowania. Spjrzmy teraz na rycin 8.3. Jeeli figury z zadania drugiego zapamita jako plansz gry tic-tac-toe (znanej rwnie pod nazw kko i krzyyk), spamitanie wszystkich tych dziewiciu elementw moe wymaga zaledwie dwch porcji informacji. Porcja pierwsza to obraz planszy, porcja druga to regua dekodowania w takiej kolejnoci, jakbymy czytali tekst na stronie (od lewej do prawej, od gry do dou). Liczba elementw nie jest problemem, poniewa nauczylimy si ich na pami wiele lat temu, grajc w tic-tac-toe. kiego skrawka papieru, na ktrym mgbym zapisa wieo usyszany numer telefonu. Jeeli podczas tych poszukiwa skupiam si na samym powtarzaniu nuINTERFERENCJA W PAMICI KRTKOTRWAEJ. C z s t o poszukuj gorczkowo ja-

Aby uatwi czytelnikowi przyswojenie tego fragmentu ksiki, zmieniono nazwy firm i instytucji amerykaskich na nazwy polskich partii politycznych. W oryginale cig liter wyglda nastpujco: GM-CBS-IBM-ATT-CIA-FBI (przyp. red.).

z pki". Chyba e ktre z nich bardzo ci si spodobao - to doprowadzioby oczywicie do obdarzenia nowej osoby wybircz uwag. Przypomnijmy sobie, co mwi teoria detekcji sygnaw przedstawiana w rozdziale pitym - przy wystarczajco duym zaangaowaniu emocjonalnym wydobdziemy imi takiej osoby nawet w bardzo niesprzyjajcych warunkach, a imiona pozostaych zlej si w nierozrnialne to.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e moe by atwiej przypomnie sobie nazwisko nauczyciela z pierwszej klasy szkoy podstawowej ni osoby dopiero co spotkanej na imprezie towarzyskiej. Nazwisko nauczyciela jest przechowywane w pamici dugotrwaej. Natomiast imi osoby nowo poznanej moe nie zmieci si" w pamici krtkotrwaej, jeeli poznajemy wiele osb rwnoczenie.

ZASTPIENIE INFORMACJI W PAMICI

Utrata informacji z pamici krtkotrwaej moe nastpi wskutek jej zastpienia przez inn informacj. Bez trudu zapamitujemy imiona dwch nowo poznanych osb. Jednake w miar poznawania coraz to nowych ludzi, imiona osb poznanych wczeniej mog zosta wypchnite" z pamici. meru, wszystko jest w porzdku. Ale czasami zaczynam te w trakcie tej czynnoci myle, ile to razy obiecywaem sobie mie przy telefonie papier i owek, co przeszkadza w pamitaniu samego numeru (mora, jaki std wynika - nie naley mie pretensji do siebie). Nie jestem te w stanie zapamita numeru, jeeli kto w tym samym czasie zapyta mnie, ktra jest godzina albo gdzie wychodzimy na obiad. Zwrcenie uwagi na jak zakcajc informacj, nawet na krtko, przeszkadza w powtarzaniu numeru i jego zapamitaniu. Lloyd i Margaret Peterson (1959) pokazali w badaniach z udziaem studentw, jakie katastrofalne nastpstwa dla pamici krtkotrwaej mog mie przeszkody w powtarzaniu. Badacze prosili o zapamitywanie trzyliterowych cigw, jak HGB, ktre w norEFEKT INTERFERENCJI malnej sytuacji s do atwe do zapamitania. Nastpnie prosili W PAMICI KRTKOTRWAEJ studentw, aby liczyli w myli do tylu co trzy od pewnej liczby W tym eksperymencie proszono studentw o za(a wic, by odliczali np.: 181,178,175 itd.). Po upywie czasu zilupamitywanie trjelementowych cigw liter strowanego na rycinie 8.4 badani studenci mieli zaprzesta liczenia przy rwnoczesnym liczeniu do tyu co trzy. Ju i przypomnie sobie uprzednio zapamitywane cigi liter. Odsetek po trzech sekundach poziom pamici malai o popoprawnie odtworzonych kombinacji liter gwatownie spada jako towe, a po 15 sekundach pami owych trjfunkcja czasu - po osiemnastu sekundach liczenie do tyu niemalliterowych cigw cakowicie zanikaa. e cakowicie wymazywao pami tych prostych cigw liter. RYCINA8.4 Psychologowie powiadaj, e nowa informacja pojawiajca si pamici krtkotrwaej powoduje zastpienie informacji starej. Pamitajmy - tylko kilka porcji informacji moe by rwnoczenie utrzymywanych w pamici krtkotrwaej. Pami t mona sobie wyobrazi jako pk z ksikami. Jeeli pka jest pena, dokadanie nowych ksiek nieuchronnie doprowadzi do tego, e niektre z nich musz z niej spa. Mamy tu jeszcze inne wyjanienie efektu wieoci: najbardziej niedawno dooony element jakiego cigu ma stosunkowo najmniejsz szans zosta zastpiony now informacj. Zastpowanie informacji w pamici krtkotrwaej moemy atwo zaobserwowa podczas imprez towarzyskich. Jeeli poznasz na takiej imprezie Janka i Ew, bez trudu spamitasz ich imiona, jeeli jednak poznasz take Mateusza i Monik, a potem jeszcze Bartka i Barbar, to imiona Janka i Ewy mog ju spa

PAMI DUGOTRWAA
Pami dugotrwaa stanowi trzecie stadium przetwarzania informacji. Moemy o niej myle jako o ogromnym magazynie informacji, w ktrym przechowywane s imiona, daty, miejsca, co Janek ci zrobi w pierwszej klasie, a co Zuzia o tobie powiedziaa, gdy miae dwanacie lat. Niektrzy psychologowie (midzy innymi Freud) sdzili, e pami przechowuje wszystkie spostrzeenia i myli. Nie wszystkie jestemy w stanie sobie przypomnie, poniewa brak nam odpowiednich wskazwek do ich wydobycia albo dlatego, e jakie treci s aktywnie utrzymywane w podwiadomoci wskutek mechanizmu wyparcia. Zwolennicy tego pogldu czsto odwouj si do prac neurochirurga Wildera Penfielda (1969). Elektryczna stymulacja mzgu jego pacjentw powodowaa pojawianie si u nich wyobrae odczuwanych na podobiestwo wspomnie. Jednake wspczenie wikszo psychologw uwaa takie pojmowanie pamici za przesadne. Na przykad Elizabeth Loftus wskazuje, e wspomnienia" wywoywane u pacjentw Penfielda nie miay szczegowego charakteru i czasami byway niepoprawne (Loftus, Loftus, 1980; Loftus, 1983). Przyjrzyjmy si teraz kilku kwestiom zwizanym z pamici dugotrwa. zauwaa, e pami jest znieksztacona naszymi skonnociami i potrzebami sposobem, w jaki pojmujemy wiat, w ktrym yjemy. To, jak go pojmujemy, zaley od posiadanych przez nas schematw. Aby zrozumie, co oznacza pojcie schematu, rozwamy problem podrnika natykajcego si na Prokrusta, mitycznego rozbjnika greckiego. Prokrust mia swoje hobby - interesowa si nie tylko portfelami podrnych, ale take ich wzrostem. Mia on pewien pogld - schemat - dotyczcy podanego wzrostu podrnikw, a ci, ktrzy do nie pasowali, byli w powanych opaach. Bowiem Prokrust mia take specjalne oe - Prokrustowe oe - i zmusza podrnikw, by si na kadli. Jeeli okazywali si zbyt krtcy, Prokrust ich wydua do odpowiedniego rozmiaru; jeeli za byli zbyt dudzy - przycina im nogi. Cho legenda o Prokrucie zdaje si brzmie absurdalnie, jest w niej nieco prawdy o kadym z nas. Kady nosi wasne Prokrustowe oe w umyle - sobie waciwy sposb pojmowania wiata, w ktry prbujemy wtoczy napotykanych ludzi i przeywane dowiadczenia. Wycignijmy na przykad arkusz numer cztery z przygotowanych uprzednio zada na pami. Napisae tam pewne nazwy przedmiotw, ktre pomog ci odtworzy ich rysunki. Postaraj si wyrysowa te przedmioty z pamici. Kiedy ju skoczysz, powr do dalszej lektury tego tekstu. Przyjrzyj si teraz rycinie 8.5. Czy twoje wasne rysunki bardziej przypominaj te z grupy 1, czy z grupy 2? Nie zdziwibym si, gdyby bardziej przypominay te z grupy 1, poniewa do ich zapamitania posuylimy si nazwami wanie z niej. Nazwy te posuyy za jako schematy owych rysunkw, czyli sposoby organizowania wiedzy na ich temat, z czego wynika niewtpliwie, e mogy wpyn na tre naszej pamici.

JAK PRZEDSTAWIA SI WIERNO PAMICI DUGOTRWAEJ? Elisabeth Loftus

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e wszystkie nasze dowiadczenia s na stae zapisane w mzgu, o dziki odpowiedniemu bodcowi moemy je sobie dokadnie przypomnie. Wyglda na to, e przechowujemy w pamici tylko te zdarzenia, ktre miay dla nas z jakiego powodu due znaczenie.

Rysunki pokazane

Grupa 1

Grupa 2

PAMI JAKO REKONSTRUKCJA

Carmichael, Hogan i Walter (1932) pokazywali w swoim klasycznym eksperymencie rysunki z kolumny lewej oraz nazywali je tak jak w grupie 1 (Jak widzisz, to przypomina okulary") lub w grupie 2 (Jak widzisz, to przypomina hantle do wicze"). Kiedy badani odtwarzali pniej owe rysunki, ich rekonstrukcje pozostaway pod wpywem znanych im nazw przedmiotw z rysunkw. RYCINA 8.5

Rozwamy inne przykady mocy, z jak schematy wpywaj na przetwarzanie informacji. Loftus i Palmer (1974) pokazywali badanym film przedstawiajcy wypadek samochodowy, a nastpnie prosili o wypenienie kwestionariusza zawierajcego midzy innymi pytanie o szybko, z jak poruszay si pojazdy. Pytanie to byo sformuowane na jeden z dwch sposobw. W jednej wersji zapytywano, jak szybko samochody jechay, gdy w siebie uderzyy, w wersji drugiej - gdy trzasny w siebie. Przy pierwszej wersji pytania ocena szybkoci wyniosa 60 kilometrw na godzin, w wersji drugiej za a 75. A zatem uycie sw uderzy" lub trzasn" powodowao odmienne organizowanie wiedzy na temat wypadku. Sowa te posuyy jako rne schematy inicjujce odmienne przetwarzanie informacji o widzianym wypadku drogowym. Tych samych badanych spytano tydzie pniej: Czy widziae rozbit szyb?". W rzeczywistoci film nie pokazywa rozbitych szyb. Tylko 14% badanych zapamitujcych wypadek za pomoc sowa uderzy" odpowiadao twierdzco na to pytanie. Natomiast a 32% badanych z grupy zapamitujcej wypadek za pomoc sowa trzasn" twierdzio, e widzieli rozbite szko. Tego rodzaju wyniki maj oczywicie implikacje dla oceny wiarygodnoci zezna naocznych wiadkw. Jean Piaget, wybitny badacz rozwoju poznawczego dzieci, wyranie pamita prb porwania go, gdy jako dziecko wieziony by w wzku wzdu Pl Elizejskich. Przypomina sobie tum podnieconych ludzi, otarcia skry na twarzy niani, ktra go wyratowaa, bia pak policjanta i sylwetk uciekajcego napastnika. Cho bardzo plastyczne, wspomnienia te byy jednak faszywe. Wiele lat pniej niania Piageta przyznaa si do sfabrykowania caej opowieci. Wierno pamici naocznych wiadkw zdarze jest przedmiotem zainteresowania przedstawicieli wymiaru sprawiedliwoci. Nietrafne rozpoznania podejrzanych [...] prowadz do podwjnego problemu - niewinny czowiek zostaje zmiadony przez wymiar sprawiedliwoci, osoba winna za pozostaje nadal na wolnoci" (Loftus, 1993b, s. 550). Czy naocznym wiadkom mona wierzy bardziej ni Piagetowi?

Jest rzeczywisty powd do zmartwienia. Wykazano, e na tre wspomnie wywieraj wpyw sowa wybrane przez eksperymentatora w rozmowie z badanym, jak i przez prawnika podczas przesuchiwania wiadka (Loftus, Palmer, 1973). Na przykad w eksperymencie opisanym wczeniej adwokat powoda mgby spyta wiadka: Z jak szybkoci pdzi samochd pozwanego, gdy trzasn w samochd mojego klienta?". Padajce w odpowiedzi oceny szybkoci mogyby by wysze ni wtedy, gdy pytanie adwokata zostaoby sformuowane: Jak szybko jecha samochd pozwanego, gdy doszo do kolizji?". Czy adwokat pozwanego ma prawo twierdzi, e sposb sformuowania pytania przez jego przeciwnika spowodowa znieksztacenie odpowiedzi? A co z aw przysigych, ktra syszaa sowo trzasn"? Czyjego uycie nie powoduje u niej tendencyjnego postrzegania pozwanego jako osoby lekkomylnej? Wiadomo, e dzieci s wiadkami bardziej podatnymi na sugestie ni doroli, przedszkolacy za bardziej ni starsze dzieci (Ceci, Bruck, 1993). Z drugiej jednak strony, nawet mae dzieci s w stanie dostarczy wiarygodnych zezna, jeeli tylko przepytywane s we waciwy sposb (Ceci, Bruck, 1993). Znane s te przypadki odwieania" pamici wiadkw za pomoc hipnozy. Jednake metoda ta moe pami nie tylko nasila, ale take i znieksztaca (Loftus, 1994). Na przykad osoba zahipnotyzowana moe akceptowa i rozbudowywa sugestie hipnotyzera. Drugi problem polega na tym, e osoby zahipnotyzowane mog przedstawia zdarzenia zmylone, jakby byy prawdziwe (Loftus, 1994). Rwnie identyfikacja sprawcw przez naocznych wiadkw nie jest wolna od problemw. wiadkowie mog zwraca wicej uwagi na ubranie domniemanego sprawcy ni na jego bardziej istotne cechy, takie jak rysy twarzy, wzrost czy wag. W jednym z eksperymentw wiadkowie odegranego im na wideo przestpstwa niewaciwie zidentyfikowali pewnego mczyzn jako sprawc, poniewa mia na sobie okulary i koszulk, ktre nosi faktyczny przestpca. Natomiast rzeczywisty sprawca by rzadziej identyfikowany (Sanders, 1984). Problemy z wiarygodnoci zezna naocznych wiadkw polegaj take na tym, e: trafno rozpoznawania podejrzanych spada, gdy nale oni do innej ni wiadkowie grupy etnicznej (Egeth, 1993); trafno rozpoznawania podejrzanych spada, gdy przesuchujcy przedstawiaj mylce sugestie (Loftus, 1997); wiadkowie s postrzegani jako bardziej wiarygodni, kiedy ujawniaj pene zaufanie do wasnych sdw, cho niewiele dowodw wiadczy o ich faktycznie wikszej wiarygodnoci (Wells, 1993). Wiarygodno zezna naocznych wiadkw nasuwa wic wiele problemw. Jednak czy mamy jak alternatyw? Czy rezygnacja z zezna wiadkw nie doprowadziaby do wypuszczania na wolno gronych przestpcw (Loftus, 1993b)? tw wynosi pojemno naszego najbardziej osobistego komputera - mzgu? W przeciwiestwie do komputerw pojemno informacyjna mzgu jest praktycznie rzecz biorc nieograniczona (Goldman-Rakic, 1995). Nowa informacja moe zastpi dotychczasow w pamici krtkotrwaej, ale nie ma dowodw na wystpowanie tego rodzaju procesu w pamici dugotrwaej, w ktrej informacja moe by przechowywana przez cae ycie. Czasami moe si wydawa, jakbymy bezpowrotnie utracili jaki element pamici dugotrwaej, na przykad nazwisko kolegi ze szkoy podstawowej. A jednak moe to oznacza jedynie brak dysponowania odpowiednimi wskazwkami wydobycia tej informacji z pamici. Czyli utrata informacji z pamici moe by podobna do zgubienia czego w pokoju -

PAMI DUGOTRWAA A WIARYGODNO ZEZNA NAOCZNYCH WIADKW.

ILE INFORMACJI JEST W STANIE POMIECI PAMI DUGOTRWAA? Ile gigabaj-

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e pojemno ludzkiej pamici jest praktycznie nieograniczona. A przynajmniej jak dotd nie wykryto adnej takiej granicy.

wiemy, e dany obiekt gdzie w nim jest, cho nie wiemy dokadnie gdzie i nie moemy si nim posuy. sposb nastpuje przesyanie informacji z pamici krtko- do dugotrwaej? Oglnie rzecz biorc, im czciej jakie porcje informacji byy powtarzane w myli, tym wiksza jest szansa ich transferu do pamici dugotrwaej. Powtarzanie informacji przeciwdziaa ich rozpadowi lub zastpieniu przez inne dane w pamici krtkotrwaej. Jednake samo powtarzanie nie nadaje jeszcze informacji znaczenia poprzez jej powizanie z przeszymi dowiadczeniami. Nie jest to zatem najlepszy sposb na trwae zapamitywanie informacji (Craik, Watkins 1973). Skuteczniejsze jest nadawanie zapamitywanej informacji jakiego sensu, a wic prby celowego jej powizania z czym, co ju jest nam znane (Woloshyn i in., 1994). Na przykad, aby lepiej zapamita informacje o dwigniach, uczniowie na fizyce mog posugiwa si hutawkami, taczkami i wiosami w charakterze przykadw (Scruggs, Mastropieri, 1992). Rwnie w naszym drugim zadaniu na pami dziewi porcji informacji atwiej byo zrekonstruowa po ich powizaniu ze znajom plansz gry tic-tac-toe z ryciny 8.3. Wizanie materiau zapamitywanego z jakim materiaem dobrze ju znanym nazywane jest powtarzaniem ze zrozumieniem. Czy zetknlicie si ju ze sowem: NARORZJED? Wypowiedzmy je na gos. Jeeli sowo ORNARZJED prbowalimy zapamita jedynie jako sekwencj pewnych dwikw, trudno NARORZJED rozpozna jako pomykowy zapis tamtego sowa. Jeeli jednak tamto sowo zapamitalimy jako akronim nazwy ORganizacja NARodw ZJEDnoczonych, bez trudu zauwaymy, e nowe sowo NARORZJED powstao z przestawienie dwch pierwszych sylab tamtego akronimu. Mechaniczne powtarzanie sylab bezsensownych moe doprowadzi do ich trwaego zapamitania. Jednake taki sposb zapamitywania jest nucy i niekoniecznie skuteczny. Natomiast semantyczne rozpracowanie cigu liter, na przykad poprzez powizanie go z nazw jakiej organizacji, moe doprowadzi do ich byskawicznego i trwaego zapamitania. Nauczyciele jzyka zachcaj zwykle uczniw, aby zapamitywali jakie nowe sowo, uywajc go w rnych zdaniach. Kade takie uycie nowego sowa to przypadek jego opracowywania. Posugiwanie si sowem pomaga w budowaniu jego zwizkw semantycznych z innymi sowami, co uatwia jego przysze wydobywanie z pamici. Kiedy sam byem w szkole redniej, nasi nauczyciele jzykw klasycznych przekonywali, e ich uczenie si stanowi wiczenie umysu", uatwiajce rozumienie jzyka ojczystego. Niezupenie jest to jednak prawda. Umys nie jest podobny do minia reagujcego na wiczenie. Jednake wiele sw jzyka macierzystego pochodzi od sw zaczerpnitych z jzykw obcych, co istotnie moe pomaga w uczeniu si tego pierwszego. Przypomnijmy sobie rne problemy algebraiczne i geometryczne rozwizywane w szkole redniej. Kady z takich problemw stanowi zastosowanie pewnej metody, a take pewnych twierdze czy wzorw. Wielokrotne powtarzanie metod, twierdze i wzorw w rnych kontekstach pozwalao na ich rozpracowanie, a w konsekwencji - na lepsze ich zapamitywanie. Wiedza na temat sposobw, w jakie dane rwnanie czy regua moe by uywana, pomaga zapamita samo rwnanie czy regu. Rwnie wyprowadzajc jakie twierdzenie geometryczne z innego, uczymy si relacji nowego twierdzenia z ju znanymi. W konsekwencji takiego gbszego przetwarzania informacji nastpuje lepsze jej zapamitanie.

WSPOMNIENIA MIGAWKOWE
Uwaga, jak obdarzamy poszczeglne zdarzenia, jest proporcjonalna do stopnia, w jakim s one ywe i osobicie dla nas interesujce. Wiadomo, e z reguty najlepiej zapamitujemy to, co jest dla nas najbardziej interesujce. Jakie doznanie moe by tak ekscytujce uczuciowo, e zdaje si zostawia blizn na tkance mzgu.
WILUAM JAMES

PRZESYANIE INFORMACJI Z PAMICI KRTKO- DO DUGOTRWAEJ, w jaki

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e zapamitanie informacji jest moliwe tylko wtedy, gdy ma ona jaki sens. Niemniej powtarzanie ze zrozumieniem oparte na znajomoci jej sensu prowadzi do lepszego zapamitywania ni powtarzanie mechaniczne, bez rozumienia wyuczanej informacji (Simpson i in 1994).

Czy pamitasz, jak po raz pierwszy si zakochae? Czy przypominasz sobie, jak bardzo zmienione wydaway si ulice i drzewa? Drenie kolan? Uczucie, jakby unosi si w powietrzu? Uczucie, e wszystkie problemy yciowe nagle znalazy rozwizanie? Mamy skonno do lepszego pamitania zdarze pojawiajcych si w jakich niezwykych, emocjonujcych okolicznociach. Wielu z nas nigdy nie zapomni, gdzie bylimy i co robilimy w momencie, gdy dowiedzielimy si o mierci brytyjskiej ksinej Diany w wypadku samochodowym w 1997 roku. Wielu z nas wietnie pamita dzie, w ktrym doszo do katastrofy promu Challenger w 1986 roku, czy te dzie wybuchu wojny w Zatoce Perskiej w 1991 roku. Podobnie moemy dokadnie pamita dzie, w ktrym dosza do nas wie o mierci kogo bliskiego. S to przykady wspomnie migawkowych, ktre maj niezwykle szczegowy charakter (Brown, Kulik, 1977; Thompson, Cowan, 1986). Dlaczego migawkowy obraz okolicznoci owietlonych lamp byskow" wanego zdarzenia zostaje tak gboko wyryty w pamici? Jednym z czynnikw jest odrbno takiego wydarzenia, jego niepowtarzalno. Bodce wyrniajce si spord innych atwiej jest zapamita. S one same w sobie uderzajce. Szczeglny charakter maj te wywoywane nimi odczucia. Wzgldnie atwo jest zatem wydoby je z magazynu pamici dugotrwaej. Istotne zdarzenia, jak zabjstwo prezydenta czy mier kogo bliskiego, mog take mie wane konsekwencje dla przebiegu naszego wasnego ycia. Czsto je wspominamy, co prowadzi do ich skojarzenia z licznymi innymi informacjami, czyli do powtarzania ich ze zrozumieniem. Powtrzenia takie mog by dokonywane w kontekcie wanych oczekiwa czy gbokich lkw zwizanych z przyszoci.

WSPOMNIENIA MIGAWKOWE
Wane zdarzenia, jak na przykad wizyta wanego polityka, mog niczym lampa byskowa rozjani towarzyszce im okolicznoci, dziki czemu zachowujemy ich dokadn pami.

s zwykle dobrze zorganizowane. Na pewno nie s bezadnie porozrzucane, niczym czci garderoby walajce si po pododze i szafach. Na przykad caa informacja o kotach i szczurach jest przechowywana tylko w pewnej czci magazynu, jakim jest pami dugotrwaa - w czci powiconej zwierztom albo ssakom. Cz o drzewach zawiera z kolei dane o dbach, klonach i eukaliptusach. Taka kategoryzacja bodcw jest podstawow funkcj poznania. Pozwala na dokonywanie przewidywa dotyczcych egzemplarzy poszczeglnych kategorii i na ekonomiczne przechowywanie informacji (Corter, Gluck, 1992). Informacje s zwykle organizowane hierarchicznie (zob. rycina 8.6). Hierarchia oznacza pewne uporzdkowanie poj lub obiektw (czy porcji informacji) w grupy czy klasy wedug ich wsplnych bd odrbnych cech. W miar posuwania si w gr hierarchii przedstawionej na rycinie 8.6 napotykamy na coraz to oglniejsze, szersze klasy obiektw. Na przykad wszystkie ssaki s zwierztami, ale klasa zwierzt zawiera take wiele innych ni ssaki kategorii2. Poprawne zorganizowanie obiektw w pamici dugotrwaej uatwia przypominanie - czy rekonstrukcj - rnych informacji na ich temat (Hasselhorn, 1992; Schneider, Bjorklund, 1992). Pamitasz na przykad, czy wieloryby oddychaj pod wod? Gdyby nie wiedzia, e wieloryby s ssakami (mieszcz si
Uwaga dla purystw biologicznych: rycina 8.6 nie ma ambicji poprawnego przedstawienia gatunkw, rodzajw i rodzin - stanowi jedynie przykad pewnej hierarchii pojciowej.
2

ORGANIZACJA PAMICI DUGOTRWAEJ. Dane zawarte w pamici dugotrwaej

w klasie ssakw, jak ilustruje rycina 8.6), albo gdyby nie wiedzia niczego o ssakach, mgby poprawnie odpowiedzie na to pytanie tylko dziki jakiemu powtarzaniu informacji w pamici, ktre miao miejsce dawno temu. To znaczy odwoywaby si jedynie do pamici epizodycznej, nie za semantycznej, na przykad do jakiego filmu dokumentalnego o wielorybach, ktry kiedy ogldae. Jednake wiedzc, e wieloryby s ssakami, pamitasz tym samym, e wieloryby nie oddychaj pod wod. Skd to wiesz? Dziki rekonstrukcji informacji o wielorybach na podstawie uprzednio posiadanej wiedzy o ssakach, do ktrych wieloryby przynale. Podobnie wiedziaby czy te pamita, e skoro wieloryby s ssakami, to s te i staocieplne, opiekuj si swoimi modymi, a poza tym s znacznie inteligentniejsze ni - powiedzmy - tuczyki czy rekiny, ktre s rybami. Natomiast niewaciwie klasyfikujc wieloryby jako ryby, zapewne bdnie zrekonstruowaby wiedz na temat ich moliwoci oddychania pod wod. NA KOCU JZYKA. Czy zdarzyo ci si kiedy czu, e jak informacj dosownie masz na kocu jzyka"? To bardzo frustrujce uczucie, zupenie jak wtedy, gdy zowiona ryba urywa si z haczyka tu przed jej wycigniciem na powierzchni. Psychologowie nazywaj to uczuciem, e si wie lub te zjawiskiem wiedzy na kocu jzyka. W jednym z klasycznych bada nad tym zjawiskiem Brown i McNeill (1966) wyszukali dla swoich badanych rne niezwyke sowa, jak sampan" - maa d rzeczna uywana w Chinach i Japonii. Nastpnie poproszono badanych o odtworzenie tych niedawno wyuczonych sw. Niektrzy z nich mieli uczucie, e dane sowo jest tu, tu, ale wszystko, co faktycznie potrafili powiedzie, to to, e maj na myli dk, kuter czy donk. Jeszcze inni badani wypowiadali sowa podobnie brzmice, cho oznaczajce co innego, jak sarong" czy taipan". Dlaczego tak si dziao? Zacznijmy od tego, e sowa te byy obce, zatem ich powtarzanie ze zrozumieniem nie wchodzio w gr jako powaniejszy sposb na ich zapamitanie - badani studenci nie mieli moliwoci ich powizania z innymi, znanymi ju sobie informacjami. Brown i McNeill wskazuj te na to, e nasz umys prawdopodobnie indeksuje sowa zarwno pod wzgldem ich znaczenia, jak i dwiku, a wic uruchamia kod tak semantyczny, jak i akustyczny. Przeszukiwanie pamici celem wydobycia sowa odbywa si wic zarwno z pomoc sw o podobnym znaczeniu, jak i sw o podobnym brzmieniu. Uczucie, e si co wie, zdaje si te wynikiem niekompletnego czy niedoskonaego wyuczenia si danej informacji. W niektrych badaniach nad tym zjawiskiem prosi si ludzi o odpowied na pytania o rne nieistotne, cho powszechnie znane fakty. Jeeli nie potrafi odpowiedzie, prosi si ich, by ocenili prawdopodobiestwo rozpoznania waciwej odpowiedzi, gdyby pojawia si ona wrd dostarczonych im moliwoci. Okazuje si, e tego rodzaju oceny bardzo trafnie przybliaj faktyczny poziom rozpoznania. Podobnie Brown i McNeill stwierdzili, e ich badani studenci dowiadczajcy zjawiska na kocu jzyka" bardzo trafnie oceniali na przykad liczb sylab skadajcych si na sowo, ktrego nie byli w stanie sobie przypomnie, albo poprawnie odgadywali jego pocztkowe dwiki. Czasami stwierdzali te, jakie sowa si z nim rymuj. Czy masz na kocu jzyka" trzy rodzaje pamici wyrnione na wstpie tego rozdziau? Czy w ich przypomnieniu pomoe ci akronim ESP? Czasami nie moemy znale odpowiedzi z powodu niekompletnoci naszej wiedzy. Moemy nie zna dokadnej odpowiedzi, cho wiemy co na temat kwestii, o ktr chodzi. (W istocie, przy duej atwoci pisania moemy tak zrcznie zaprezentowa swoj niekompletn wiedz na egzaminie pisemnym, e zdajemy go z pozytywn ocen!). W takich wypadkach problem nie ley w wydobyciu informacji, lecz w procesach jej pierwotnego kodowania i przechowywania.

HIERARCHICZNA STRUKTURA PAMICI DUGOTRWAEJ

Gdzie nasz umyst umieszcza informacj o wielorybach? Moe od tego zalee nasza odpowied na takie pytania, jak: Czy wieloryby oddychaj pod wod? Czy s statocieplne? Czy opiekuj si swoimi maymi? RYCINA 8.6

ZALENO PAMICI OD KONTEKSTU. Istotn rol w procesach wydobywania informacji z pamici moe te odgrywa kontekst, w jakim bya ona pierwotnie zapamitywana. Pamitam, jak kiedy szedem klatk schodow domu, w ktrym si wychowaem, i naszy mnie niezwyke ywe wspomnienia zabawy pod schodami, bolesnego uderzenia o kaloryfer i skrzekliwego gosu niegdysiejszej ssiadki woajcej swoje dzieci na obiad. Czy zdarzyo ci si przeywa tego rodzaju wspomnienia, na przykad przechodzc obok swojej dawnej szkoy? Albo w domu dziecistwa przypomina sobie twarze dawnych ssiadw lub wyobraa sobie zapachy z tak intensywnoci, e a leciaa ci linka? Wszystko to s przykady pamici zalenej od kontekstu. Znalezienie si w odpowiednim kontekcie (otoczeniu) moe gwatownie nasili poziom przypominania (Estes, 1972; Watkins i in., 1976). Pewien fascynujcy eksperyment nad zalenoci pamici od kontekstu polega na tym, e czonkw uniwersyteckiego klubu pywackiego proszono o zapamitywanie listy sw w momencie, kiedy byli zanurzeni w wodzie, lub w chwili, gdy uczyli si dosownie na sucho" (Godden, Baddeley, 1975). Studenci lepiej sobie przypominali list sw, kiedy ich otoczenie - mokre lub suche - byo takie samo jak otoczenie, w ktrym si jej pocztkowo uczyli. W innych badaniach wykazano, e uczniowie lepiej wypadaj na egzaminie, jeeli poprzednio uczyli si w tym samym pomieszczeniu, w ktrym egzamin mia miejsce (Smith i in., 1978). Kiedy policja przesuchuje wiadka jakiego przestpstwa, prosi go zwykle, by moliwie szczegowo i plastycznie opisa scen tego przestpstwa, bd te po prostu udaje si tam z nim. Szansa poprawnego przypomnienia informacji ronie, gdy staramy si umieci j w kontekcie, w ktrym doszo do jej pocztkowego pojawienia si czy zapamitania. ZALENO PAMICI OD STANU. Pewnym poszerzeniem zjawiska wczeniej omawianego jest zaleno pamici od stanu. Jeeli w momencie przypominania jestemy w tym samym stanie fizjologicznym czy psychicznym, w jakim bylimy podczas pocztkowego zapamitywania danej informacji, to czasami dochodzi do wyranego polepszenia pamici. Przypyw namitnoci moe nam przypomnie zdarzenia przeywane, kiedy poprzednim razem si zakochalimy. Napad gniewu moe nam przypomnie inne okazje, gdy paalimy tym uczuciem. Gordon Bower (1981) wzbudza u swoich badanych uczucia szczcia lub smutku za pomoc sugestii posthipnotycznej. Nastpnie badani uczyli si pewnej listy sw. Okazao si, e badani lepiej odtwarzali owe listy, jeeli w momencie ich przypominania zostali wprowadzeni w ten sam stan emocjonalny, ktry towarzyszy ich uczeniu si. Bower sugeruje, e w yciu codziennym przyjemny nastrj pomaga nam koncentrowa si na zdarzeniach pozytywnych, wskutek czego lepiej je pamitamy w przyszoci. Natomiast w nastroju negatywnym silniej koncentrujemy si na zdarzeniach nieprzyjemnych i dlatego atwiej sobie je przypominamy. Szczcie ywi si wic szczciem, w niesprzyjajcych okolicznociach stan smutku moe si zamienia w bdne koo - im jestemy smutniejsi, tym atwiej przypominamy sobie inne smutne rzeczy, co jeszcze bardziej pogarsza nastrj.

ZRNICOWANIE POZIOMW PRZETWARZANIA INFORMACJI A PAMI

ie wszyscy psychologowie uwaaj, e pami jest zbudowana z etapw czy stadiw. Fergus Craik i Robert Lockhart (1972) zakadaj, e w naszym umyle nie ma pamici sensorycznej, krtkotrwaej i dugotrwaej jako takich. Uwaaj, e zdolno do zapamitywania informacji mona widzie na pojedynczym wymiarze gbokoci przetwarzania informacji. Trwae zapamitywanie informacji polega nie tyle na jej umieszczaniu w umysowej strukturze pamici dugotrwaej, co na jej gbokim przetwarzaniu. To za polega na obdarzaniu informacji uwag, starannym kodowaniu, rozwaaniu i odnoszeniu do dobrze wyksztaconych zapisw pamiciowych. Rozwamy raz jeszcze znan nam sekwencj liter ORNARZJED. Moglibymy przeprowadzi eksperyment, w ktrym jedna grupa osb proszona byaby o zapamitywanie tego cigu przez wielokrotne powtarzanie na gos kolejnych liter. Inn grup poinformowalibymy, e jest to akronim nazwy Organizacja Narodw Zjednoczonych. Gdyby w kilka miesicy pniej przeprowadzi test rozpoznania i zaprezentowa naszym badanym szereg podobnych. cigw liter z prob o wskazanie tego, ktry poznali poprzednio, zapewne druga grupa wypadaby znacznie lepiej, poniewa przetwarzaa ona cig ORNARZJED w gbszy sposb. Zastanwmy si te, dlaczego tak wiele osb ma kopoty z trafnym wskazaniem codziennie widywanej monety. By moe dzieje si tak dlatego, e informacja o jej wygldzie jest przetwarzana co prawda czsto, ale w sposb bardzo pytki. Nietrudno sobie wyobrazi, e ludzie uprzedzeni, i pewnego dnia bd musieli wskaza waciw posta monety, dokadniej jej si przyjrz i zapamitaj szczegy jej awersu i rewersu. Przyjrzyjmy si pewnemu fascynujcemu badaniu, w ktrym poproszono trzy grupy studentw o przygldanie si przez minut zdjciu przedstawiajcemu pokj dzienny (Bransford i in., 1977). Dwie grupy poinformowano, e gdzie na zdjciu ukryta jest litera x". Jedn z nich proszono o odnalezienie tej litery w trakcie przegldania fotografii w pionie i w poziomie, drug proszono o odnalezienie litery na brzegach obiektw znajdujcych si na fotografii. Natomiast czonkw trzeciej grupy poproszono, by zastanowili si nad rnymi sposobami uycia sfotografowanych przedmiotw. Efektem tych instrukcji byo to, e dwie pierwsze grupy badanych (polujce na liter x") przetwarzay informacj o obiektach przedstawionych na fotografii w sposb jedynie powierzchowny. Natomiast w grupie trzeciej nastpio gbokie przetwarzanie informacji o obiektach ze zdjcia, poniewa badani wiele myleli o znaczeniu i sposobach ich uycia. Nic wic dziwnego, e badani z owej ostatniej grupy pamitali znacznie wicej sfotografowanych obiektw ni badani z dwch poprzednich grup. W innym, bardziej wspczesnym badaniu, proszono ludzi o rozpoznawanie zdj twarzy eksponowanych im uprzednio w jednym z trzech rodzajw warunkw: (1) z instrukcj zapamitania pci osoby ze zdjcia, (2) z instrukcj zapamitania szerokoci jej nosa oraz (3) z instrukcj nakazujc ocen uczciwoci osoby przedstawionej na zdjciu (Sporer, 1991). Sdzi mona, e nastawienie na ocen uczciwoci wywouje gbsze przetwarzanie informacji ni nastawienie na spostrzeganie fizycznych cech twarzy (Bloom, Mudd, 1991). W tych pierwszych warunkach badani intensywniej przygldaj si twarzy i wicej o niej myl, prbujc odnie do widzianej twarzy to, co wiedz o ludzkiej naturze.

ZASTANW SI
Czy znasz kogo obdarzonego wybitn pamici? Kogo o wyranie stabej pamici? Jak wyjani te rnice? Czy sdzisz, e s takie rzeczy, ktrych nigdy nie zapomnisz? Dlaczego tak mylisz? Czy pamitasz, co kupi w supermarkecie bez zrobienia listy zakupw? Jak mylisz, dlaczego tak si dzieje?

Najwaniejsze zagadnienia
POJCIE

Trzy trjki" pamici

CO ONO OZNACZA

ZAPOMINANIE
PRZYKAD
Wspomnienie, co si jadto wczoraj na kolacj Pamitanie stolic wszystkich wojewdztw Pamitanie, jak trzyma si otwek lub jedzi rowerem

P R O F I L U
Wilhelm Wundt HERMANN twierdzi}, e wyszych funkcji psychicznych, takich jak pami, nie mona bada w sposb naukowy. Hermami Ebbinghaus (1850-1909) potraktowa jednak to twierdzenie Wundta jako wyzwanie, nie za stwierdzenie stanu rzeczy. Ebbinghaus ukoczy! studia historyczne i filozoficzne na Uniwersytecie w Bonn. Nastpnie walc2yl na wojnie francusko-pruskiej, po czym spdzi siedem lat na podrach, podczas ktrych utrzymywat si z dawanych lekcji. Gboki wpyw wywary na nim Elementy psychofizyki Fechnera, na ktre natkn si w jednym z londyskich antykwariatw. Praca Fechnera pokazywaa naukowy sposb bada wrae i spostrzegania. Ebbinghaus wierzy, e on sam moe pokaza podobn moliwo w odniesieniu do pamici, stanowicej jego ulubiony przedmiot zainteresowania. Wykadajc na Uniwersytecie Berliskim, Ebbinghaus skonstruowa ponad 2300 bezsensownych sylab, ktrych uywa do badania pamici. Siebie samego wykorzystywa jako gwn osob badan, czytajc dwunasto-, szesna-

TRZY RODZAJE PAMICI

Pami epizodyczna Pami semantyczna Pami proceduralna Wspomnienia zdarze osobicie dowiadczanych Wiedza oglna (w odrnieniu od osobistych wspomnie) Wiedza o sposobach robienia rzeczy, pami umiejtnoci

TRZY PROCESY PAMICI

Kodowanie Przeksztacanie informacji w taki sposb, by mogta zosta umieszczona w pamici Utrzymywanie informacji pomimo uptywu czasu Odnajdywanie przechowywanej informacji i jej przywrcenie wiadomoci Umysowe reprezentowanie stw zawartych w tej tabeli jako pewnej sekwencji dwikw (kod akustyczny) Powtarzanie w mylach informacji zawartej w tej tabeli w celu jej zapamitania Przypominanie sobie informacji zawartych w tej tabeli

Przechowywanie Wydobywanie

TRZY STADIA PAMICI

Pami sensoryczna Pami krtkotrwaa Typ lub stadium pamici, ktr odbierany bodziec napotyka najpierw i w ktrej jest na krtko przechowywany Typ lub stadium pamici, w ktrym informacja moe by przechowywana przez okoo minut, po czym lad pamiciowy zanika (nazywana te pamici robocz) Typ lub stadium pamici zdolny do wzgldnie trwaego przechowywania informacji Krtkotrwae widzenie" bodca pomimo jego usunicia z pola wzrokowego Powtarzanie czyjego nazwiska, by je zapamita, odnoszenie nowej informacji do czego ju znanego Zbiory pamiciowe", w ktrych przechowujemy, na przykad imiona kolegw ze szkoy podstawowej czy wspomnienia wakacji z odlegej przeszoci

o maj ze sob wsplnego wyrazy LAD, RIK, BOF i ZEX? Wszystkie s sylabami bezsensownymi, czyli pozbawionymi znaczenia cigami spgoska-samogoska-spgoska. Takie sylaby zostay uyte po raz pierwszy w badaniach nad pamici i zapominaniem przez Hermanna Ebbinghausa. Poniewa sylaby bezsensowne skonstruowane s celowo w taki sposb, by byy pozbawione wszelkiego znaczenia, ich zapamitywanie zaley jedynie od kodu akustycznego i od powtarzania mechanicznego, a nie od powtarzania ze zrozumieniem, kodowania semantycznego czy innych procesw nadawania znaczenia zapamitywanemu materiaowi. Za pomoc sylab bezsensownych mona wic okrela prost zdolno do zapamitywania w badaniach z uyciem trzech podstawowych zada pamiciowych: rozpoznawania, odtwarzania i ponownego uczenia si. Badania te doprowadziy do sformuowania szeregu wnioskw o naturze zapominania.

EBBINGHAUS listy sylab tak

stoelementowe

Pami dugotrwaa

ZADANIA UYWANE DO POMIARU ZAPOMINANIA

ROZPOZNAWANIE. Rozpoznawanie mona mierzy

Zwamy, e model zrnicowania gbokoci przetwarzania informacji wykorzystuje wikszo poj uywanych w stadialnym podejciu do pamici. Zwolennicy modelu poziomw przetwarzania take mwi na przykad o podstawowych procesach pamiciowych (kodowanie, przechowywanie, wydobywanie) i o rnych rodzajach powtarzania informacji przy jej zapamitywaniu. Istotna rnica polega na traktowaniu pamici jako zjawiska zrnicowanego na jednym tylko wymiarze gbokoci przetwarzania.

ZASTANW SI
Cig liter ORNARZJED mona zapamita albo powtarzajc go wielokrotnie, albo mylc o nazwie Organizacja Narodw Zjednoczonych". Czy koncepcje stadialnoci pamici i zrnicowanych poziomw przetwarzania w podobny sposb przewiduj, ktry z tych sposobw zapamitywania okae si skuteczniejszy? Dlaczego?

na wiele sposobw. Psychologowie w licznych badaniach prosili uczestnikw swoich eksperymentw o odczytywanie list bezsensownych sylab. Nastpnie badani odczytywali kolejn list sylab, wskazujc, ktre z nich wystpiy ju na poprzedniej licie. Zapominanie definiowano jako nieumiejtno wskazania sylab, ktre byy ju odczytywane na poprzedniej licie. W innym eksperymencie nad rozpoznawaniem Harry Bahrick i wsppracownicy (1975) badali dawnych i niedawnych absolwentw szkoy redniej. Absolwenci zostali poproszeni o wskazanie fotografii kolegw i koleanek z klasy w zbiorze, ktry w jednej pitej skada si z ich zdj, a w czterech pitych - ze zdj osb nieznajomych. Niedawni absolwenci rozpoznawali poprawnie 90% swoich kolegw czy koleanek, ci za, ktrzy ukoczyli szko przed czterdziestu laty rozpoznawali poprawnie 75% osb. Poniewa poziom przypadkowego trafienia wynosi w tym badaniu 20% (jedno zdjcie na pi przedstawiao osob z wasnej klasy), wiadczy to o wysokim poziomie zdolnoci do odroczonego rozpoznawania zdj twarzy ludzkich. Rozpoznawanie jest najatwiejszym rodzajem zadania pamiciowego. To wanie dlatego testy wielokrotnego wyboru s atwiejsze ni testy polegajce na uzupenianiu luk lub na odpowiadaniu na pytania otwarte. atwiej rozpozna twarze osb z wasnej klasy ni przypomnie sobie ich imiona.

dugo, dopki nic wyuczy si ich na pami. Nastpnie sprawdza stopie ich utrzymywania si w pamici. Ebbinghaus zaobserwowa spadek poziomu pamici w miar upywu czasu. Przywrcenie w pamici listy wymagao ponownego jej odczytywania, cho zajmowao to ju mniej czasu (np. 14 minut) ni pocztkowo (21 minut). Przy ponownym uczeniu si listy pojawiay si wic oszczdnoci (wynoszce w naszym przykadzie 1/3 czasu). Ebbinghaus wykry, e zapominanie jest najszybsze tu po zapamitaniu listy. Innymi sowy, krzywa zapominania cechuje si szybkim spadkiem w swej pocztkowej czci, po czym nastpuje jej wyrwnanie si. Ebbinghaus by tak dalece zaangaowany w swoje badania, e w pewnym momencie powtarza 34 razy 420 list, z ktrych kada liczya sobie 16 bezsensownych sylab. Jego ogromna praca wykazaa nic tylko moliwo naukowego badania pamici, ale take wprowadzia na stae do psychologii wiele poj zwizanych z pamici, jak krzywa zapominania i oszczdnoci przy ponownym zapamitywaniu.

jem zadania pamiciowego, Ebbinghaus odczytywa na gos list PAP KOB sylab bezsensownych (w tempie podawanym przez metronom), a nastpnie sprawdza, jak wiele spord nich by w stanie odtworzy z pamici. Po jednokrotnym przeczytaniu listy potrafi zwyNIF GOR kle odtworzy siedem sylab, a wic liczb odpowiadajc ograniczeniu pojemnoci pamici krtkotrwaej. Psychologowie czsto mierz odtwarzanie metod par sylab XAR MUP bezsensownych. Przykadow list takich par przedstawia rycina 8.7. Badani proszeni s o odczytywanie listy para po parze. Nastpnie pokazuje im si jedn sylab z kadej pary z prob BAC o przypomnienie sobie drugiej sylaby. Odtwarzanie jest trudniejma sze od rozpoznawania. W rozpoznawaniu badany po prostu wskazuje na dostarczonej licie pozycje ju widziane bd mwi, MIB HOK ktra z dostarczonych pozycji stanowi dopenienie pary (jak w egzaminacyjnym tecie wielokrotnego wyboru). W trakcie odtwarzania badany musi natomiast samodzielnie wydoby z paUCZENIE Si| PAR BEZSENSOWNYCH mici sylab, a znana sylaba z pary moe stanowi jedynie wskaSYLAB zwk. Psychologowie czsto mierz odtwarzanie za Przypominanie staje si atwiejsze, gdy obie sylaby z pary s pomoc metody par bezsensownych sylab. semantycznie powizane, nawet jeeli zwizek jest cokolwiek naPrzypomnienie sylaby PAP w odpowiedzi na cigany. Przyjrzyjmy si pierwszej parze sylab bezsensownych pojawienie si wskazwki KOB moe by z ryciny 8.7. Wyobraenie KOBiety palcej PAPierosa moe uaatwiejsze dziki wyobraeniu sobie KOBiety twi przypomnienie sylaby PAP, jeeli w roli wskazwki przypopalcej PAPierosa. minania wystpi sylaba KOB. RYCINA 8.7 Podobnie atwiej przypomnie sobie swko z obcego jzyka, jeeli moliwa jest konstrukcja jakiego sensownego zwizku pomidzy tym swkiem a sowami jzyka ojczystego (Atkinson, 1975). Moemy na przykad zapamita, e ora znaczy po angielsku ustny", poniewa znamy polskie sowo orator", ktre oznacza mwc (w dodatku zarwno ora, jak i orator" maj wsplny rdosw aciski, co dodatkowo uatwia zapamitanie - oczywicie jeeli zna si acin). PONOWNE UCZENIE SI: CZY ZA DRUGIM RAZEM ATWIEJ SI NAUCZY? T r z e ci metod badania poziomu pamici jest ponowne uczenie si. Czy pamitamy, jak uczylimy si w szkole nazw wszystkich stolic europejskich? Jak si nazywa stolica Albanii, a jak stolica Finlandii? Nawet jeeli nie pamitamy, e s to odpowiednio - Tirana i Helsinki, ani nawet nie potrafimy ich rozpozna, to jednak ponowne ich nauczenie si wymaga bdzie mniej czasu ni uczenie pocztkowe. Po trzydziestce moemy ju mao pamita ze szkolnej matematyki czy biologii, jednak niewiele czasu potrzeba, by ponownie nauczy si tego, co uprzednio wymagao miesicy, a nawet lat. Ebbinghaus (1885) wymyli metod oszczdzania w badaniu skutecznoci ponownego uczenia si jakiego materiau. Zapisywa liczb powtrze niezbdn do pocztkowego wyuczenia si listy sylab lub sw. Nastpnie notowa liczb powtrze, jakich wymagao ponowne nauczenie si tej samej listy po upywie jakiego czasu, po czym oblicza wskanik oszczdnoci w postaci rnicy midzy tymi liczbami. Jeeli zarwno pocztkowe, jak i ponowne wyuczenie si listy wymagao dwudziestu powtrze, oznacza to brak oszczdnoci - uczenie si za drugim razem przebiega rwnie mozolnie jak na pocztku. Jeeli jednak ponowne uczenie si po upywie roku wymaga jedynie dziesiciu prb, oznacza to zaoszczdzenie poowy czasu. Rycina 8.8 przedstawia klasyczn krzyw zapominania wykryt przez Ebbinghausa. Wskazuje ona na wysoki poziom pamici bezporednio po wyuczeniu listy.

ODTWARZANIE. W badaniach nad odtwarzaniem, innym rodza-

Uptyw czasu (w dniach)

KLASYCZNA KRZYWA ZAPOMINANIA WEDUG EBBINGHAUSA

Poziom przypominania listy stw spada gwatownie w cigu pierwszej godziny po zakoczeniu uczenia si, po czym spadki poziomu przypominania staj si mniejsze. Pierwszy spadek poziomu pamici o potowe ma miejsce w trakcie pierwszej godziny po uczeniu si, natomiast nastpny wymaga a miesica.
RYCINA 8.8

W cigu pierwszej godziny od zaprzestania uczenia si poziom pamici gwatownie spada, po czym tempo spadku staje si agodniejsze. Pierwszy spadek poziomu pamici o poow ma miejsce w trakcie pierwszej godziny po uczeniu si, natomiast nastpny wymaga upywu a miesica. Tak wic zapominanie jest najszybsze bezporednio po zakoczeniu uczenia si materiau. W miar upywu czasu nastpuje dalszy, cho znacznie ju wolniejszy spadek pamici. Zanim zostawisz ten podrozdzia, mam do ciebie jeszcze jedno pytanie - jak nazywaj si stolice Albanii i Finlandii?

TEORIA HAMOWANIA
Jeeli nie zwracamy na jakie bodce uwagi lub nie powtarzamy ich w myli, moemy je zapomnie w procesie rozpadu ladu pamiciowego. W taki sposb moe by zapominany materia w pamici zarwno sensorycznej, jak i krtkotrwaej. Mechanizmem zapominania materiau moe te by jego zastpienie przez inne informacje, tak jak w naszym przykadzie z zapominaniem imion nowo poznawanych osb na imprezie towarzyskiej. Teoria hamowania zakada, e informacja moe by zapominana take z tego powodu, e w jej pamitaniu przeszkadza nowo wyuczony materia lub wiedza ju posiadana. Dwa podstawowe rodzaje takiego hamowania to interferencja wsteczna, zwana te hamowaniem wstecznym, oraz interferencja nastpcza, zwana te hamowaniem nastpczym. jakiego nowego materiau przeszkadza w przypominaniu materiau wyuczonego w przeszoci. Na przykad student medycyny moe si wyuczy nazw koci nogi poprzez ich mechaniczne powtarzanie. Kiedy pniej nauczy si w podobny sposb nazw koci ramienia, moe to mu przeszkadza w przypominaniu nazw koci nogi, zwaszcza jeeli nazwy koci ramienia i nogi s podobne. wyuczenie si danego materiau przeszkadza w pniejszym uczeniu si jakiego
HAMOWANIE NASTPCZE. Hamowanie nastpcze polega natomiast na tym, e HAMOWANIE WSTECZNE. Hamowanie wsteczne polega na tym, e uczenie si

HAMOWANIE
W wypadku interferencji wstecznej uczenie si nowego materiau przeszkadza w przypominaniu sobie jakiego innego materiau wyuczonego uprzednio. W wypadku interferencji nastpczej znany ju materia przeszkadza w wyuczeniu si jakiego nowego materiau, na przykad angielskie swka mog wyskakiwa" podczas uczenia si nastpnego jzyka - choby szwedzkiego, utrudniajc jego nauczenie si.

molestowani seksualnie (Pope, 1996). Powiada si, e dowodem na istnienie tego rodzaju wypartych wspomnie s takie objawy, jak niskie oceny szkolne, trudnoci z koncentracj uwagi, lk przed nowymi dowiadczeniami, problemy z przypomnieniem sobie pewnych okresw z dziecistwa, niska samoocena, zaburzenia seksualne i trudnoci z podejmowaniem decyzji (Hergenhahn, 1997; Loftus, Ketchan, 1994). Loftus (1993a) nie przeczy, e molestowanie seksualne w dziecistwie prowadzi do powanych problemw, cho twierdzi, e wikszo wspomnie tego rodzaju jest faszywa. Wiele osb przystpuje do terapii bez nich, a pojawiaj si one dopiero w jej trakcie. Z uwagi na sposb nabywania" tych wspomnie Loftus podejrzewa, e cz z nich jest rezultatem przejcia przez pacjentw sugestii terapeuty (Hergenhahn, 1997). Loftus nie twierdzi, e wspomnienia molestowania seksualnego z dziecistwa musz by faszywe, natomiast podejrzane wydaj si jej tego rodzaju wspomnienia wyparte", a nastpnie odzyskane w wyniku terapii.

AMNEZJA DZIECICA
Przeprowadzajc wywiady retrospektywne ze swoimi pacjentami, Freud wykry, e z reguy nie byli oni w stanie przypomnie sobie zdarze sprzed 2-3 roku ycia, a wspomnienia tego, co si dziao przed ukoczeniem pitego roku ycia, byy zwykle mgliste i niepene. Zjawisko to nazywane jest amnezj dziecic. Amnezja dziecica nie ma nic wsplnego z du odlegoci czasow zdarze, ktrych dotyczy. Osoby w rednim wieku i starsze miewaj bardzo wyrane wspomnienia zdarze z okresu midzy pitym a dziesitym rokiem ycia, cho miay one przecie miejsce przed dziesitkami lat. Natomiast nawet osiemnastolatkowie maj due kopoty z przypomnieniem sobie tego, co zdarzyo si przed pitym rokiem ycia, cho zdarzenia te miay miejsce zaledwie kilkanacie lat wczeniej (Wetzler, Sweeney, 1986). Freud wierzy, e mae dzieci odczuwaj agresywne impulsy i perwersyjne pragnienia w stosunku do wasnych rodzicw. Przypisywa amnezj dziecic wyparciu tych impulsw (Bauer, 1996). Jednake utracone wspomnienia z dziecistwa nie musz dotyczy tylko tego rodzaju treci. Amnezja dziecica jest prawdopodobnie rezultatem cznego dziaania czynnikw fizjologicznych i psychicznych. Na przykad kluczowa dla procesw pamici cz ukadu limbicznego, hipokamp, dojrzewa w wieku okoo dwch lat (Squire, 1993; 1996). W pierwszych latach ycia niekompletna jest te mielinizacja neuronw mzgowych, co moe przyczynia si do nieefektywnoci przetwarzania i zapamitywania informacji. Amnezja dziecica moe mie take przyczyny zwizane z samymi procesami poznawczymi: 1. Niemowlta s niezbyt zainteresowane pamici przeszoci (Neisser, 1993). 2. W przeciwiestwie do starszych dzieci, niemowlta nie tworz z poszczeglnych epizodw jakiej wsplnej narracji opisujcej ich wasne ycie (z czego zreszt zdawa sobie spraw take i Freud; Bauer, 1996). Powoduje to silniejsze zapominanie informacji o izolowanych epizodach. 3. Niemowlta nie posuguj si jzykiem, by tworzy symbole zdarze i je klasyfikowa. Oznacza to ograniczenie ich zdolnoci do kodowania stymulacji zmysowej, a wic do stosowania kodw suchowych i semantycznych uatwiajcych zapamitywanie informacji.

innego materiau. W nauce szwedzkiego mog przeszkadza sowa czy zwroty z jzyka angielskiego, ktrego uczylimy si poprzednio. W uczeniu si szwedzkiego nie bdzie natomiast przeszkadza znajomo japoskiego, z uwagi na brak podobiestwa midzy tymi jzykami. Rozwamy przykad umiejtnoci motorycznych, takich jak zmienianie biegw w samochodzie. Moemy si nauczy jedenia z rczn skrzyni biegw, w ktrej s trzy biegi i wsteczny, a ich zmiana wymaga kadorazowo przycinicia pedau sprzga. Nastpnie zmieniamy samochd na piciobiegowy. Przez pewien czas zmiana biegw moe nam sprawia kopoty z powodu hamowania nastpczego (umiejtno operowania skrzyni trzybiegow przeszkadza w posugiwaniu si skrzyni piciobiegow). Jeeli po cakowitym opanowaniu skrzyni piciobiegowej powrcimy do samochodu, ktry ma tylko trzy biegi, kopoty mog pojawi si na nowo wskutek hamowania wstecznego (umiejtno operowania skrzyni piciobiegow przeszkadza w posugiwaniu si skrzyni trzybiegow).

WYPARCIE
Zygmunt Freud zakada, e jestemy motywowani do zapominania bolesnych wspomnie i niemoliwych do zaakceptowania myli, poniewa wywouj one lk, wstyd i poczucie winy. (W kategoriach warunkowania sprawczego lk, poczucie winy i wstyd speniaj funkcje wzmocnie wtrnych. Uczymy si postpowa w sposb prowadzcy do ich wycofania - w tym wypadku uczymy si unika mylenia o pewnych treciach i zdarzeniach). Jak przekonamy si w rozdziale pitnastym, psychoanalitycy uwaaj wyparcie za kluczowy mechanizm pewnych zaburze, takich jak amnezja dysocjacyjna.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e jestemy w stanie przypomnie sobie najwaniejsze epizody z dwch pierwszych lat wasnego ycia. Wczesne wspomnienia zycia mog si wydawa wyrane i ywe, a jednak w wikszoci s zapewne tylko rekonstrukcjami zdarze bd te wspomnieniami zdarze, ktre nastpiy pniej, ni nam si wydaje.

WYPARCIE WSPOMNIE 0 SEKSUALNYM MOLESTOWANIU W DZIECISTWIE.

W ostatnich latach przez mass media przetoczya si fala publikacji o ludziach, ktrzy pod wpywem psychoterapii odzyskali pami tego, e byli w dziecistwie

Psychologia a ycie codzienne

WYKORZYSTANIE PSYCHOLOGII W POLEPSZANIU PAMICI
Ludzie przetrwali epok lodowcow, epok kamienia, epok elaza, a w przeszoci mniej odlegej - rewolucj przemysow. Wspczenie usiujemy poradzi sobie z tak zwan ponowoczesnoci, w ktrej nastpia eksplozja informacyjna. Do przetwarzania informacji wynaleziono komputery. Rwnie ludzie przetwarzaj informacje, a jest co przetwarza - wicej ni kiedykolwiek przedtem. Dobrze si wic skada, e psychologowie rozwinli pewne metody poprawiania pamici. Przyjrzyjmy si niektrym z nich. WICZENIA I PRAKTYKA. Mechaniczne powtarzanie informacji w myli pomaga przesa j z pamici krtkotrwaej do dugotrwaej. Czy tego rodzaju metoda nie wydawaa ci si w szkole zbyt mechaniczna? Jeeli tak, to nie zapominajmy, e dziki niej wyuczylimy si na przykad liter alfabetu i umiejtnoci liczenia! Dzieci szkolne pisz cigle te same sowa, by zapamita, jak si je literuje. Sportowcy tysice razy powtarzaj pewne ruchy, by stay si elementem ich pamici proceduralnej. Jeeli znasz jakie wzory na pami, podczas egzaminu moesz powici uwag myleniu o ich zastosowaniu, a nie traci cenne minuty na ich przypomnienie sobie. Czasami studenci uywaj do zapamitywania dwustronnych kart. Na przykad na jednej stronie moe by zapisane: Twrc wspczesnego behawioryzmu jest ", na odwrocie za: John B. Watson". Douglas Hermann zaleca w swojej ksice Super memory (1991) nastpujce metody zapamitywania czyjego imienia: 1. Wypowiedz to imi na gos. 2. Zwr si do danej osoby po imieniu. 3. Uywaj imienia danej osoby podczas rozmowy tak czsto, jak to tylko moliwe. 4. Zapisz imi po zakoczeniu rozmowy. Odnoszenie nowej informacji do tego, co ju dobrze znamy, jest istot powtarzania ze zrozumieniem, ktre skutecznie wspomaga pami (Willoughby i in., 1994). Hermann (1991) zaleca take, by wspomaga zapamitywanie czyjego imienia czy nazwiska, starajc si znale sowa, ktre si z nimi rymuj. Pomaga to w aktywnym tworzeniu skojarze z nazwiskiem, a te mog potem posuy jako sygnay jego wydobycia. Uatwieniem jest te znajomo pewnych regu pisowni, typu uje si nie kreskuje". Wizanie nowych informacji z tym, co ju znane, jest czsto wykorzystywan metod poszerzania wiedzy. Dzieci si ucz, e wiolonczela jest podobna do skrzypiec, ale wiksza. Kontrabas te jest podobny do skrzypiec, tylko jeszcze wikszy. Informacje o wielorybach zapamitujmy, wic wiedz o nich z wiedz o pozostaych ssakach. Podobnie informacje o delfinach lepiej zapamitamy, mylc o nich jako o maych wielorybach (a nie jako o bystrych rybach). Prasa i telewizja pene s informacji o osobach cierpicych na takie czy inne zaburzenie. Prbujc zapamita zaburzenia omawiane w rozdziale pitnastym, moemy myle o dotknitych nimi bohaterach filmowych. Moemy rozwaa, jak dalece zachowanie tych bohaterw zgadzao si z podrcznikowym opisem zaburze. Dziki tej metodzie moemy lepiej spamita charakterystyk zaburze, a przy okazji sta si bystrymi krytykami psychologicznego portretu postaci filmowych. atwiej zapamita bodce, ktre wyrniaj si na tle innych. Zwracamy na nie wicej uwagi. Czasami zatem lepiej zapamitamy informacje, jeeli uda nam si wytworzy dla nich jakie niezwyke lub przesadne skojarzenie. Zamy, e chcemy zapamita topografi kory mzgowej zilustrowan rycin 3.9. Moemy pomyle o wasnym wygldzie z prawego profilu (jeeli lepszy jest nasz lewy profil, pomylmy o nim). Nastpnie wyobramy sobie jak now technik obrazowania mzgu umoliwiajc ogldanie go poprzez koci czaszki i odnalezienie jaskrawo pokolorowanych patw naszej prawej pkuli. Moemy te zobaczy mae ludziki (homunkulusy) rozcignite na czuciowych i ruchowych obszarach kory (spjrz raz jeszcze na rycin 3.9). Wyobramy sobie, e toczymy si w kolejce, a kto nastpuje nam na palec u nogi. Wskutek tego homunkulusowi z pola czuciowego dry palec u nogi. Informacja o tym zostaje przesana do kory kojarzeniowej, dziki ktrej decydujesz o popadniciu w stan irytacji. Korowe obszary mowy wybieraj waciwe sowa, ktre zostaj przesane do garda i ust homunkulusa z kory ruchowej. Kora ruchowa przesya te odpowiednie sygnay do mini, co umoliwia odwet. Nagle dostrzegamy, e nieznajomy, ktry nadepn nam na palec, okazuje si bardzo przystojnym brunetem rozpywajcym si w przeprosinach. Ktra cz naszego pata ciemieniowego zacznie wobec tego wytwarza zachwycajce wyobraenia? METODA MIEJSCA. Inny sposb tworzenia niezwykych skojarze to metoda miejsca. Wybierzmy jaki cig powizanych ze sob wyobrae, jak poszczeglne czci ciaa czy meble ze stoowego pokoju. Nastpnie wyobramy sobie, e poszczeglne pozycje z listy zakupw (czy innej listy, ktr chcemy zapamita) zostaj przyczepione do kolejnych obrazw. Na przykad wyobraamy sobie kabanosy zawieszone na uszach, z ktrych wystaje marchew i pietruszka, a w szeroko otwartych ustach trzymamy pomidora. Potem, gdy ju jestemy w sklepie, moemy sobie przypomina rozmieszczenie poszczeglnych pozycji z listy i dokona kompletnych zakupw. POREDNICTWO. Na skojarzeniach opiera si take metoda porednictwa - wiemy ze sob jakie dwie pozycje za porednictwem trzeciej. Jeeli mamy na przykad kopoty z zapamitaniem, e ona naszego znajomego Jana Woodki ma na imi Barbara, moemy sobie przypomnie, e sienkiewiczowski bohater o podobnym nazwisku - Woodyjowski - mia take on Barbar. Woodyjowski staje si wic pamiciowym porednikiem midzy Janem Woodk a jego on Barbar. Metody tej moemy uywa, na przykad uczc si swek obcego jzyka. MNEMOTECHNIKI. Oglnie rzecz biorc, wszystkie techniki zapamitywania moemy nazwa mnemotechnikami, jednak to, co zwykle jest nazywane mnemotechnik, polega na kombinowaniu porcji informacji w jaki akronim czy wyraenie. Na przykad rok zaoenia Rzymu - 753 rok p.n.e. - mona zapamita dziki wyraeniu: na siedmiu wzgrzach pi-trzy si Rzym". W wielu dziedzinach stosuje si akronimy jako techniki wspomagajce zapamitywanie jakich informacji.
r

TWORZENIE NIEZWYKYCH SKOJARZE. Psycholog

Charles L. Brewer uywa interesujcej metody do nauczenia swoich studentw prawidowoci ksztatowania zachowania: Podczas niedawnych zaj dr Brewer najpierw zataczy na swoim biurku, nastpnie zacz becze jak owca, a potem na czworakach chrzka niczym winia. Te niecodzienne zachowania wykadowcy byy reakcjami na wskazwki studentw uczcych si ksztatowania zachowania metod stopniowych przyblie reakcji do reakcji podanej. Aby wcign studentw w proces ksztatowania zachowania, wykadowca obieca im robi dokadnie to, co jest w stanie odgadn z ich intencji. Jeeli odgadywa le, studenci krzyczeli z dezaprobat, jeeli odgadywa dobrze - reagowali aplauzem. To wanie dlatego skoczy na naladowaniu zachowania wini. Jestem w stanie zrobi wszystko, aby doprowadzi moich studentw do wiedzy" - stwierdzi (DeAngelis, 1994, s. 40).

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e pami mona poprawi za pomoc pewnych sztuczek". Wszystkie one polegaj na tworzeniu jakich skojarze.

ODNOSZENIE NOWEJ INFORMACJI DO TEGO, CO ZNANE.

AMNEZJA NASTPCZA I WSTECZNA

Amnezja nastpcza cechuje si lukami w pamici dotyczcymi okresu nastpujcego po jakim urazie, jak uderzenie w gow, wstrzs elektryczny czy operacja chirurgiczna. W niektrych wypadkach uraz zdaje si zaburza wszystkie procesy pamiciowe - zdolno do obdarzania zdarze uwag, do kodowania stymulacji sensorycznej, do powtarzania informacji w myli. Tego rodzaju zaburzenia pamici s wizane z pewnymi uszkodzeniami mzgu, przede wszystkim hipokampa (Corkin i in., 1985; Suire, 1994; 1996). Rozwamy klasyczny przypadek pacjenta oznaczanego inicjaami H. M. Usunito mu operacyjnie cz hipokampa w ramach leczenia padaczki (Milner, 1966). Bezporednio po operacji funkcjonowanie poznawcze H. M. zdawao si nie odbiega od normalnego. Jednake w miar upywu czasu pojawiay si coraz wyraniejsze problemy z przetwarzaniem przez niego informacji. Na przykad w dwa lata po operacji H. M. wierzy, e ma 27 lat - tyle, ile mia w momencie zabiegu. Kiedy caa rodzina przeprowadzia si pod nowy adres, H. M. nie by w stanie go zapamita ani samodzielnie trafi do nowego domu. Na mier swojego wuja zareagowa adekwatnie smutkiem, a jednak w pewien czas potem zacz pyta, dlaczego wuj przesta ich odwiedza. Za kadym razem, gdy dowiadywa si o mierci wuja, wpada w taki sam smutek jak poprzednio. W sumie wygldao na to, e istot zaburze H. M bya niemono przesyania informacji z pamici krtkotrwaej do dugotrwaej. Amnezja wsteczna cechuje si lukami w pamici dotyczcymi okresu sprzed urazu. Hokeista albo kierowca, ktry straci przytomno w wyniku uderzenia w co gow, moe nie by w stanie przypomnie sobie zdarze z okresu kilku minut poprzedzajcych wypadek. Hokeista moe nie pamita, jak wychodzi na lodowisko, kierowca - jak wsiada do samochodu. Czasami pojawia si niepami zdarze, ktre miay miejsce na wiele lat przed wypadkiem. W pewnym dobrze znanym przypadku amnezji wstecznej dorosy mczyzna dozna urazu gowy w wypadku motocyklowym (Baddeley, 1982). Po odzyskaniu przeze przytomnoci okazao si, e utraci pami wszystkich zdarze, jakie miay miejsce po ukoczeniu przez niego jedenastego roku yciu. Wygldao wrcz na to, e wierzy, i ma jedenacie lat. W cigu nastpnych kilku lat odzyskiwa stopniowo pami czci zdarze z okresu ycia objtego amnezja. Rok po roku zblia si do krytycznego momentu wypadku, cho nigdy nie przypomnia sobie ostatnich chwil przed kraks. Najwyraniej doszo u niego do uszkodzenia informacji z tego zdarzenia, nim dotary do pamici dugotrwaej. Moe to oznacza, e nasze spostrzeenia i myli wymagaj jakiego okresu konsolidacji, zanim nie zostan na dobre zapisane w pamici dugotrwaej.

BIOLOGIA PAMICI: OD ENGRAMW DO ADRENALINY

sychologowie zakadaj, e takim procesom umysowym, jak zapamitywanie, przechowywanie i przypominanie informacji (a wic pamici), towarzysz pewne zmiany w mzgu. Na pocztku XX wieku wielu badaczy pamici posugiwao si pojciem engramu. Uwaano, e engramy s elektrycznymi obwodami w mzgu, ktrych pojawianie si jest neurologiczn podstaw powstawania zapisw pamiciowych. Jednake dugotrwae poszukiwania engramw przez Karola Lashleya (1950) i innych biologicznie zorientowanych psychologw nie przyniosy oczekiwanych efektw. Wiele wspczesnych bada nad biologicznymi podstawami pamici koncentruje si na roli odgrywanej przez neurony, neuroprzekaniki i hormony.

ZMIANY NA POZIOMIE NEURONALNYM

W korze mzgowej szczurw wychowanych w otoczeniu obfitujcym w stymulacj powstaje wicej dendrytw i synaps ni u szczurw wychowanych w otoczeniu stymulacyjnie ubogim (Neisser, 1997). Podobnie wykazano, e liczba synaps powstajcych w korze wzrokowej kotw wie si z nateniem stymulacji wzrokowej odbieranej przez te zwierzta (Turner, Greenough, 1985). W sumie s wic podstawy, by sdzi, e przechowywanie informacji wymaga powikszenia liczby drg komunikacyjnych midzy poszczeglnymi neuronami mzgu. Zatem rezultatem dowiadcze wizualnych s zmiany zachodzce w korze wzrokowej, rezultatem dowiadcze akustycznych za s zmiany w korze suchowej. Podobna zasada obowizuje zapewne i w wypadku innych zmysw. Dowiadczenia polisensoryczne (dochodzce do skutku dziki rnym zmysom) s natomiast kodowane rwnoczenie w rnych obszarach mzgu (Hilts, 1995). Przypominanie sobie przeszych dowiadcze, jak na przykad przywoywanie wyobrae wzrokowych, wie si z aktywnoci odpowiadajcych im obszarw mzgu (Kosslyn, 1994). Badania nad limakami morskimi z gatunkw Aplysia i Hermissenda umoliwiy wgld w procesy zachodzce w synapsach podczas nabywania dowiadcze. Aplysia ma na przykad tylko 20 000 neuronw, podczas gdy u czowieka s ich miliardy. Dziki temu uczeni s w stanie zaobserwowa, jakie zmiany zachodz pod wpywem uczenia si w pojedynczych neuronach. Uwarunkowanie reakcji u limaka morskiego powoduje wzmoone wydzielanie neuroprzekanika serotoniny na niektrych synapsach. W miar postpw warunkowania (uczenia si) ronie szybko przekazywania informacji przez te synapsy (Kandel, Hawkins, 1992). Wykazano, e w procesach pamiciowych istotn rol odgrywa take wiele innych naturalnie wystpujcych substancji, jak adrenalina, acetylocholina, wazopresyna, a nawet estrogen.

ZASTANW SI
Rozwamy zadania wykorzystywane do pomiaru pamici - rozpoznawanie, odtwarzanie i ponowne uczenie si. Na ktrym z nich opiera si wikszo testw egzaminacyjnych, jakie przechodzie w yciu? Czy moesz znale przykady hamowania wstecznego i nastpczego z wasnego ycia? Jakie jest twoje najwczeniejsze wspomnienie z dziecistwa? Czy jeste tego pewien? Co moe znieksztaca takie wspomnienia?

ZMIANY NA POZIOMIE STRUKTURALNYM

Rozwamy problemy, jakie pojawiy si u pacjenta H. M. po przebytej operacji. Sugeruj one, e pewne obszary hipokampa s zaangaowane w nabywanie nowych dowiadcze czy te przesyanie informacji z pamici krtkotrwaej do du-

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO Co przechowuj badania nad biologi pamici?

U progu trzeciego tysiclecia badania nad biologi pamici s jeszcze w powijakach. Niemniej jest to ekscytujca dziedzina bada. Czy nie byoby wspaniale poczyta co przez godzin, a nastpnie potkn odpowiedni tabletk umoliwiajc konsolidacj ladw pamiciowych takiego jednorazowego uczenia si? Materiau tego nie trzeba byoby nigdy ponownie czyta i na cae ycie pozostaby dostpny. Czy nie stanowioby to ogromnej i przyjemnej oszczdnoci czasu? W latach pidziesitych i szedziesitych grupa badaczy kierowana przez Jamesa McConnella z University of Michigan sdzia, e znalaza klucz do biologii procesw uczenia si w postaci kwasu rybonukleidowego (RNA). DNA przechowuje pami kodu genetycznego z pokolenia na pokolenie. Przypuszczano pocztkowo, e pokrewne RNA ulega zmianom stanowicym biologiczn podstaw pamici indywidualnych dowiadcze i nabywania wiedzy. RNA nazwano wic molekuami pamici". Kierowanemu przez McConnella zespoowi badawczemu udao si uwarunkowa u ptazicw (rodzaj robakw) reakcj kurczenia si w odpowiedzi na wiato wsptwystpujce ze wstrzsami elektrycznymi. Robaki owe nastpnie . posiekano i dano do zjedzenia innym robakom,; ktre be uczenia si zaczty w podobny sposb reagowa na wiato (Rilling, 1996). Wielu studentw artowao podwczas, e najszybsz drog uczenia si mogoby si okaza zaproszenie profesorw na obiad i potraktowanie ich tak, jak badacze potraktowali swoje uczone robaki. Na nieszczcie dla tego podejcia - cho na szczcie dla profesorw - innym badaczom nie udao si powtrzy wynikw tych bada. BADANIA WSPCZESNE. Wiele wspczesnych bada nad biologicznymi podstawami pamici koncentruje si na roli odgrywanej przez neuroprzekaniki i hormony. Oto przykadowe wyniki bada: Sertonina. Neuroprzekanik ten podwysza skuteczno procesw warunkowania u limakw morskich (Kandel, Hawkins, 1992). Acetylocholina. Ten neuroprzekanik odgrywa wan rol w powstawaniu zapisw pamiciowych; jego niski poziom jest zwizany z chorob Alzhelmera, Adrenalina. Hormon, ten polepsza poziom pamici, jeeli znajdzie si w krwiobiegu bezporednio po uczeniu si (LeDoux, 1994). Wazopresyna. Wdychanie tego syntetycznego hormonu w postaci sprayu: powoduje u ludzi polepszenie pamici (Angier, 1993). Nadmierne spoywanie wazopresyny prowadzi do powanych efektw ubocznych, jednak w przyszoci mona sobie wyobrazi ich uniknicie dziki bardziej precyzyjnemu zaadresowaniu" tego specyfiku do odpowiednich receptorw. W licznych badaniach prbowano ledzi wpyw wielu innych substancji - od estrogenu do nikotyny - na pami i zdolno do powstrzymywania choroby Alzheimera, Podobnie jak w wypadku wazopresyny, bardziej precyzyjne zaadresowanie tych substancji do konkretnych receptorw moe doprowadzi do eliminacji czstych, a niepodanych efektw ubocznych. ; v v ; ; ^ NIE TRZEBA CZEKA NA CUDOWN TABLETK. W trzecim tysicleciu by moe pojawi si tabletki pamici zawierajce jak mieszank tych substancji. Jednake nie trzeba czeka na cudown tabletk - j u teraz moesz co zrobi dla swej pamici, na przykad zastosowa tak zwan strategi PQ4R zalecan d uczenia s) obszernego materiau. Obejmuje ona sze etapw: Jeeli zamierzasz si czego nauczy, rozV pocznij od wstpnego przegldu materiau. Podczas czytania zadawaj pytania dotyczce poszczeglnych czci tekstu, Czytaj kad cz tekstu z nastawieniem na znalezienie odpowiedzi na te pytania (staraj si, aby lektura miaa charakter aktywny, a nie bierny), Myl o przeczytanych treciach (na przykad posugujc si pytaniami z cyklu Zastanw si", zamieszczonymi pod koniec kadego podrozdziau tego podrcznika), Staraj si odtworzy uzyskane w wyniku lektury odpowiedzi na postawione pytania. Regularnie powtarzaj wyuczony materia. Psychologii mona Uywa ju teraz, by poszerzy wiedz i powikszy szans na sukces w nowym tysicleciu.

GDZIE PRZECHOWYWANE SA WSPOMNIENIA?

Cz wspomnie jest przechowywana przez mzg w obszarach kory czuciowej odpowiadajcych modalnoci tym wspomnieniom. Wspomnienia widokw i dwikw s magazynowane w oddzielnych miejscach i integrowane w cato podczas przypominania sobie danego zdarzenia. Jeden z obszarw ptata czoowego (nazwany czas i miejsce") przechowuje informacje o rdtach wspomnie. RYCINA 8.9 gotrwatej. Jednake pami nie jest przechowywana w samym hipokampie, poniewa wspomnienia H. M. sprzed operacji nie ulegy zanikowi. Wyglda raczej na to, e hipokamp jest odpowiedzialny za przesyanie nadchodzcej informacji sensorycznej do odpowiednich czci kory. Zdaje si, e jest on istotny dla procesw przechowywania nowych informacji, cho stare" informacje mog by wydobywane z pamici bez porednictwa hipokampa (Suire, 1994; 1996). Gdzie zatem znajduje si" pami? Rycina 8.9 ilustruje, e mzg przechowuje cz wspomnie w poszczeglnych obszarach kory czuciowej (Moscovitch, 1994). Wspomnienia wzrokowe s przechowywane w korze wzrokowej, dwiki w korze suchowej i tak dalej. (Hilts, 1995). Za integracj tych porcji informacji w caociowe wspomnienie jest odpowiedzialny ukad rbkowy. Badania nad zwierztami i ludmi z uszkodzeniami mzgu sugeruj, e pewien obszar pata czoowego (nazwany czas i miejsce") przechowuje informacje o czasie i miejscu pojawiania si zdarze (Wheeler i in., 1997). Ludzie z uszkodzeniem tego obszaru pata czoowego czsto staraj si zapeni luki w pamici, zmylajc czas i miejsce pamitanych przez siebie zdarze. W pamitaniu okolicznoci zdarze (gdzie i kiedy) powan rol odgrywa jedna z czci ukadu rbkowego - hipokamp. Struktura ta nie osiga dojrzaoci przed ukoczeniem drugiego roku ycia, a jej niedojrzao moe by zwizana z omawianym poprzednio zjawiskiem amnezji dziecicej. Osoby dorose z uszkodzeniem hipokampa s zdolne do nabywania nowej pamici proceduralnej, pomimo braku moliwoci nabywania nowej pamici epizodycznej (zwizanej z kwesti

PAMI 3 6 9

gdzie i kiedy"). Mog na przykad nabywa umiejtno czytania wyrazw wspak, cho nie przypominaj sobie kolejnych sesji wicze (Suire, 1994; 1996). W ksztatowaniu si pamici werbalnej bierze udzia struktura mzgowa nazywana wzgrzem. U jednego z pacjentw z uszkodzeniem wzgrza wskutek wypadku zanika zdolno do zapamitywania werbalnego, cho by on w stanie nadal zapamitywa obrazy wzrokowe (Suire, 1994; 1996). W zapamitywanie, przechowywanie i przypominanie informacji zaangaowane s wic rne procesy biologiczne. W trakcie uczenia wyksztacaj si nowe synapsy oraz pojawiaj si pewne zmiany w synapsach ju wyksztaconych. W tworzeniu si rnych rodzajw pamici bior te udzia okrelone obszary i struktury mzgu.

ZASTANW SI
Czy przed przeczytaniem tego rozdziau miate jakie wyobraenie procesw zachodzcych w mzgu podczas uczenia si? Jak to wyobraenie ma si do poznanych tutaj wynikw bada? W jaki sposb mog wpywa na funkcjonowanie pamici takie substancje jak adrenalina i nikotyna?

PODSUMOWANIE
1. Jakie trzy rodzaje pamici zostay wyrnione przez TuMnga? TuMng wyrni pami epizodyczn (osobicie dowiadczanych wydarze), semantyczn (wiedz ogln) i proceduraln (umiejtnoci). 2. Wymie trzy rodzaje procesw pamiciowych. S to zapamitywanie (kodowanie), przechowywanie i przypominanie (wydobywanie) informacji. W procesie zapamitywania uywamy powszechnie kodu wzrokowego, suchowego i semantycznego. 3. Jakie trzy etapy pamici zaktada model Atkinsona i Shiffrina? Pami sensoryczn, krtkotrwa i dugotrwa. 4. Co to s rejestry zmysowe? Przechowuj one bodce w pamici sensorycznej (zmysowej). Uwaa si, e kady zmys ma oddzielny rejestr sensoryczny. 5. Na czym polega waga bada Sperlinga? Sperling wykaza, e bodce wzrokowe s utrzymywane w pamici sensorycznej tylko przez uamek sekundy i e liczba dostrzeganych bodcw przekracza liczb tych, ktre jestemy w stanie potem zrelacjonowa jako widziane. 6. Co to s ikony i echa? Ikony s umysowymi reprezentacjami bodcw wzrokowych, echa za reprezentacjami bodcw suchowych (dwikw). 7. Jaka jest pojemno pamici krtkotrwaej? W pamici krtkotrwaej, czyli operacyjnej, jestemy w stanie utrzyma okoo siedmiu porcji informacji (plus-minus dwie). 8. Jak psychologowie wyjaniaj efekty kolejnoci? Bodce eksponowane jako pierwsze z kolei s lepiej pamitane (efekt pierwszestwa), poniewa jest wicej okazji do ich powtarzania ni bodcw otrzymanych w dalszej kolejnoci. Z kolei lepsza pami bodcw ostatnich (efekt wieoci) wynika z mniejszego prawdopodobiestwa ich zastpienia przez inne bodce. 9. Jaki jest stopie wiernoci pamici dugotrwaej? Pami dugotrwaa czsto ulega znieksztaceniom, poniewa wspomnienia nie s dokadnym obrazem zdarze, lecz ich rekonstrukcj dokonywan na podstawie schematw, to znaczy sposobw umysowej organizacji dowiadczenia.

10. W jaki sposb nastpuje przesyanie informacji z pamici krtko- do dugotrwaej? S tu dwie moliwoci - powtarzanie mechaniczne i powtarzanie ze zrozumieniem. To drugie polega na wizaniu nowej informacji z ju posiadan. 11. W jaki sposb wiedza jest zorganizowana w pamici dugotrwaej? Wiedza jest zorganizowana w duej mierze hierarchicznie wedug stopnia oglnoci poj. Znajomo przynalenoci danego obiektu do jakiej klasy pozwala wykorzysta w odniesieniu do niego wiedz zawart w owej klasie. 12. Co to jest zaleno pamici od kontekstu i stanu? Zaleno pamici od kontekstu polega na tym, e przypominanie osiga wyszy poziom, jeeli ma miejsce w tych samych warunkach, w ktrych doszo do pocztkowego wyuczenia danych informacji. Zaleno pamici od stanu polega na tym, e przypominanie osiga wyszy poziom, jeeli ma miejsce w tym samym stanie fizjologicznym lub psychicznym, w ktrym doszo do pocztkowego wyuczenia danych informacji. 13. Jakie s zaoenia modelu zrnicowanych poziomw przetwarzania informacji? Model ten ujmuje pami jako zjawisko zrnicowane na jednym wymiarze wymiarze gbokoci przetwarzania informacji. Zakada wzrost skutecznoci zapamitywania, przechowywania i przypominania informacji w miar wzrostu gbokoci ich przetwarzania. 14. Co to s bezsensowne sylaby? Pozbawione znaczenia cigi spgoska-samogoska-spgoska uyte po raz pierwszy przez Ebbinghausa do bada nad pamici. 15. W jaki sposb psychologowie mierz poziom pamici? Pami jest mierzona za pomoc trzech rodzajw zada - rozpoznawania, odtwarzania i ponownego uczenia si. 16. Co to jest teoria interferencji? Teoria interferencji zakada, e zapominanie nastpuje wskutek tego, i uczenie si nowego materiau przeszkadza w przypominaniu materiau wyuczonego uprzednio (hamowanie wsteczne), albo dlatego, i wyuczenie si jakiego materiau przeszkadza w wyuczeniu si nastpnego (hamowanie nastpcze). 17. Co to jest wyparcie? Terminem tym Freud okreli zapominanie motywowane. Wedug niego ludzie zapominaj materia zagraajcy i niemoliwy do zaakceptowania. 18. Co to jest amnezja dziecica? Nazw t okrela si niezdolno do przypomnienia sobie zdarze z pierwszych paru lat ycia. 19. Co to jest amnezja wsteczna i nastpcza? W amnezji nastpczej uraz - na przykad uszkodzenie hipokampa - uniemoliwia powstawanie nowych zapisw pamiciowych. W amnezji wstecznej uraz powoduje niepami zdarze, ktre go poprzedzay. 20. Jakie procesy biologiczne s zwizane z procesami pamiciowymi? Biologiczne podstawy procesw pamiciowych obejmuj wyksztacanie si nowych synaps, zmiany w istniejcych ju synapsach oraz zmiany w rnych obszarach mzgu w zalenoci od typu przetwarzanej informacji.

PRAWDA CZY FASZ?

P F

POJCIA I PROTOTYPY: PODSTAWOWE SKADNIKI MYLI ROZWIZYWANIE PROBLEMW Rne podejcia do rozwizywania problemw Czynniki wpywajce na rozwizywanie problemw TWRCZO Twrczo a zdolnoci szkolne Czynniki wpywajce na twrczo ROZUMOWANIE Typy rozumowania WYDAWANIE SADW I PODEJMOWANIE DECYZJI Heurystyki w podejmowaniu decyzji Konsekwencje perspektywy - powiedz to raz jeszcze Psychologia a rnorodno wiata: czarno-biae podejcie do sprawy 0. J. Simpsona Mdro po fakcie JZYK Podstawowe pojcia z zakresu wiedzy o jzyku ROZWJ JZYKOWY Rozwj sownika Rozwj skadni Rozwj jzyka bardziej zoonego Teorie rozwoju jzykowego Psychologia a ycie codzienne-, dwujzyczna edukacja Dwujzyczno Psychologia a rnorodno wiata: jzyk ebonik JZYK A MYL Hipoteza relatywizmu jzykowego PODSUMOWANIE

Najskuteczniejszym sposobem rozwizywania problemw jest posugiwanie si dobrze sprawdzonymi metodami.

Tylko ludzie s w stanie rozwizywa problemy poprzez wgld. Najlepszym sposobem na rozwizanie trudnego problemu jest cige ponawianie prb. Osoby o duych uzdolnieniach szkolnych s twrcze. Jeeli rodzice maj ju piciu synw, to nastpne ich dziecko bdzie prawdopodobnie crk. Ludzie zmieniaj swoje opinie po otrzymaniu dowodw na ich bdno. Wikszo ludzi mwi przynajmniej dwoma jzykami.

MYLENIE I JZYK

wieku dziewiciu lat moja crka Jordan zabia mi klina pewnym, zasyszanym w szkole, zadaniem dotyczcym kierowcy autobusu. Poniewa gboko wierz w sens poddawania studentw torturom, ktre sam przeszedem, moe i wy zastanowicie si nad jego rozwizaniem: Wyobra sobie, e prowadzisz autobus, ktry wyjeda z Pensylwanii. Na pocztku w autobusie byo 32 pasaerw. Na nastpnym przystanku 11 osb wysiado, a 9 wsiado. Na nastpnym przystanku 5 osb wysiado, a 5 wsiado. Na nastpnym przystanku 12 osb wysiado, a 16 wsiado. Na nastpnym przystanku 5 osb wysiado, a 3 wsiady. Jakiego koloru oczy mia kierowca?

Musz wam wyzna, e prbowaem nie da si zwariowa przy suchaniu tego zadania. Wiedziaem, e jest tu jaka sztuczka, wic przede wszystkim staraem si zapamita, e autobus wyruszy z Pensylwanii. Jako osoba bystra, staraem si te zapamita, ile byo przystankw, a nie tylko rnic midzy liczb wysiadajcych i wsiadajcych. Kiedy w kocu dotaro do mnie pytanie o kolor oczu kierowcy, zupenie zbio mnie z pantayku. Zaprotestowaem, e Jordan niczego przecie nie powiedziaa na temat oczu kierowcy, ale moja creczka nalegaa, e dostarczya mi wszystkich niezbdnych danych do odpowiedzi na to pytanie. Jednym z warunkw rozwizania problemu jest zwracanie uwagi na istotne informacje (de Jong, Das-Smaal, 1995). Z tego wzgldu podana jest pewna znajomo zagadnie, ktrych

problem dotyczy. Od pocztku zakwalifikowaem zadanie postawione przez Jordan jako jak sztuczk, starajc si zwrci uwag na istotne dane ukryte pord wielu nieistotnych. A jednak nie okazaem si w tym wystarczajco dobry. Ludzka zdolno rozwizywania problemw umoliwia nam budowanie wieowcw, tworzenie komputerw czy zagldanie do wntrza ciaa bez rozcinania skry. Niektrzy ludzie s nawet w stanie zachowa orientacj w tym, co si dzieje z ich dziemi i kontem bankowym. Rozwizywanie problemw jest jednym z aspektw mylenia - czynnoci umysowej lecej u podstaw rozumienia, przetwarzania i komunikowania informacji. Mylenie obejmuje skupianie uwagi na informacji, tworzenie jakiej jej umysowej reprezentacji, rozumowanie na jej temat oraz wydawanie na jej podstawie sdw i decyzji. Pod pojciem mylenia rozumie si zwykle wiadome, zaplanowane wysiki ukierunkowane na nadanie rzeczom sensu. Psychologowie zwykle nie okrelaj mianem mylenia jakich mniej celowych czynnoci w rodzaju marzenia na jawie (cho potocznie mwimy tu o myleniu o niebieskich migdaach) albo czynnoci bardziej zautomatyzowanych, jak wypowiadanie sw. Jednak jzyk jest w mylenie uwikany. Wycznie ludzka umiejtno wymylania twierdze matematycznych czy filozoficznych traktatw opiera si na jzyku. Take jzyk pozwala nam zapisa swoje myli dla potomnych. W tym rozdziale postaramy si bliej przyjrze myleniu i jzykowi. Rozpoczniemy od poj stanowicych cegieki", z ktrych zbudowane jest nasze mylenie. Zwrcimy si pniej ku jzykowi, nadajcemu ludzkiej myli jej niepowtarzalne bogactwo i pikno. Jednak zanim przejdziemy do omwienia tych problemw, jeszcze tylko pytanie - jakiego koloru byy oczy kierowcy?

POJCIA I PROTOTYPY: PODSTAWOWE SKADNIKI MYLI

ozdzia ten rozpoczem od problemu przedstawionego przez moj crk Jordan. Pozwlcie, e w ramach kontynuacji przedstawi zagadk z mojego wasnego dziecistwa - Co to jest: nie ma rki ani nogi, a chodzi? Poniewa czasownik chodzi" wystpuje tu obok nogi," zdanie to silnie sugeruje, e znaczeniem czasownika jest poruszanie si za pomoc ng". Zaczynamy si wic zastanawia nad zagadk, jak mona chodzi, pomimo braku ng. Jednak waciwe rozwizanie tego problemu wymaga oczywicie oderwania si od najbardziej typowego sensu czasownika chodzi", ktry moe przecie take oznacza prac zegara (ktry nie ma rk ani ng). Sowo zegar" jest pewnym pojciem, podobnie rka", noga" i chodzi". Pojcia s kategoriami umysowymi uywanymi do grupowania w klasy obiektw, czynnoci, relacji i cech majcych te same wasnoci. Odgrywaj one kluczow rol w myleniu. Mog reprezentowa obiekty, zdarzenia i czynnoci, a take wyobraenia rzeczy, ktre w ogle nigdy nie istniay. Spora cz mylenia wie si z kategoryzacj nowych poj i operacjonalizowaniem relacji midzy pojciami. Pojcia s zwykle organizowane w pewne hierarchie. Kategoria zegarw obejmuje takie zrnicowane obiekty, jak zegarki rczne i kieszonkowe oraz zegary cienne i z kocielnej wiey. Zegary, barometry i termometry mog zosta zaliczone do wsplnej, oglniejszej kategorii przyrzdw pomiarowych. Przyrzdy pomiarowe, pojazdy, maszyny budowlane i wiele innych rodzajw obiektw tworz natomiast ogln klas urzdze technicznych zbudowanych przez czowieka. Mylenia kategorialnego wymaga na przykad pytanie o to, w czym s do sie-

bie podobne zegar i termometr? Odpowied jest moliwa dziki wskazaniu kategorii nadrzdnej, do ktrej nale oba te obiekty - w tym wypadku odpowiemy, e oba te urzdzenia su do pomiaru pewnych wielkoci fizycznych. To znaczy speniaj one podobne funkcje, cho za pomoc rnych technik. A oto jeszcze jedno pytanie: w czym s do siebie podobne oko i aparat fotograficzny? Mona powiedzie, e jedno i drugie rejestruje obrazy wzrokowe. Czym si rni oko i aparat fotograficzny? Aby odpowiedzie na to pytanie, musimy znale kategorie, do ktrych przynaley tylko jeden z porwnywanych obiektw. Na przykad tylko oko jest wytworem przyrody, aparat fotograficzny za - wytworem czowieka. Ponadto oko spenia wiele funkcji, ktrych nie jest w stanie zrealizowa nawet najbardziej zoony aparat fotograficzny (por. rozdzia pity). Przypadki najlepiej reprezentujce istotne cechy kategorii nazywane s prototypami. Mwic jzykiem nietechnicznym, prototypy to prostu dobre przykady obiektw danego rodzaju (kategorii). Jeeli nowo napotkane obiekty dobrze pasuj do jakiego prototypu, z atwoci s rozpoznawane jako przynalene do danej kategorii (Sloman, 1996). Ktre zwierz jest bardziej ptasie - wrbel czy stru? Dlaczego? Co bardziej pasuje do prototypu ryby - konik morski czy rekin? Zarwno mio wasna, jak i mio rodzicielska mog stanowi pewne odmiany mioci, jednak wikszo ludzi szybciej si zgodzi, e to mio rodzicielKOZA CZY PIES? ska jest pewnym rodzajem mioci (Fehr, Russell, 1991). Wiele niszych zwierzt zostao wyposaonych we wrodzone Oczywicie znamy odpowied na to pytanie, jednak prototypy rnych poj. Na przykad samce drozdw automa- mae dzieci mog pocztkowo wtacza do kategorii tycznie atakuj okrge, czerwone obiekty przypominajce kp- pies" kozy, konie i inne czworonogi, dopki nie zrok pir znajdujc si zwyke na piersi samcw tego gatunku, na- zumiej rnic midzy tymi zwierztami. wet jeeli dany osobnik by wychowywany w izolacji i nigdy nie widzia innego przedstawiciela swego gatunku. Natomiast ludzie z reguy wyksztacaj sobie prototypy poj dziki nabywaniu dowiadcze indywidualnych. Wiele prostych poj, takich jak pies" czy czerwie", wyksztacamy na podstawie znajomoci ich egzemplarzy, czyli przykadw. Moemy wskaza dziecku palcem psa i powiedzie: To jest pies". Konkretne psy s specyficznymi egzemplarzami oglnego pojcia pies". Natomiast koty czy winki morskie s przykadowymi nieegzemparzami" pojcia pies" - mona je wskazywa dziecku, mwic: To nie jest pies". Obiekty bdce nieegzemparzami danego pojcia mog oczywicie by egzemplarzami jakiego innego pojcia. Uczc dziecko, powiemy wic raczej: To nie jest pies, tylko kot", ni samo: To nie jest pies". Pocztkowo dzieci mog zalicza do kategorii pies" konie i inne czworonogi, dopki nie zrozumiej rnic midzy tymi zwierztami. Takie zjawisko nadmiernego wczania obiektw do kategorii badacze rozwoju jzyka nazywaj zbytnim uoglnieniem poj. Zanika ono w miar wyksztacania przez dzieci precyzyjnego prototypu kategorii dziki napotykaniu i rnicowaniu zarwno egzemplarzy, jak i nieegzemparzy danego pojcia oraz dziki otrzymywaniu odpowiednich wyjanie. Pojcia abstrakcyjne, takie jak kawaler" czy pierwiastek kwadratowy", s zwykle wyksztacane dziki sownym wyjanieniom odwoujcym si do poj bardziej podstawowych (Barsalou, 1992). Wskazywanie przykadw osb, ktre s i nie s kawalerami moe ostatecznie doprowadzi dziecko do wniosku, e kawalerowie s dorosymi mczyznami, jednak wtpliwe, by za pomoc samych tylko przykadw dziecko byo w stanie zorientowa si, e wszyscy ci doroli

mczyni s nieonaci. Najlepszym sposobem nauczenia znaczenia kategorii kawaler" jest po prostu jej sowne objanienie dziecku, ktre ju wie, co znaczy mczyzna" oraz maestwo".

ZASTANW SI
Jakiej strategii uywae, prbujc rozwiza problem z kierowc autobusu? Czy strategia ta sprowadzia Ci na manowce, czy nie? Dlaczego? Gdy byte dzieckiem, pewne osoby zapewne przedstawiano Ci jako cioci Krysi czy wujka Edka. Czy pamitasz, kiedy pierwszy raz zrozumiaa znaczenie poj ciotka" i wujek"? Czy moesz wymyle, w jaki sposb mona by nauczy znaczenia tych poj mat dziecko bez porednictwa objanie werbalnych? Ktre z poj napotkanych w tym podrczniku okazaty si dla Ciebie najatwiejsze, a ktre najtrudniejsze do przyswojenia? Dlaczego?

4. Wyobra sobie trzy soiki, z ktrych kady zawiera pewn ilo wody (w gramach), przedstawion w tabeli 9.1. Rozwizujc kolejne zadanie, postaraj si posuy w dowolny sposb kadym ze soikw do odmierzenia wymaganej iloci wody, wskazanej w ostatniej kolumnie tabeli. Moesz napenia i oprnia kady ze soikw, ile razy chcesz. W jaki sposb odmierzysz podan ilo wody w kadym z tych zada? (Rozwizania zamieszczone s na stronach 382 i 384.)

RNE PODEJCIA DO ROZWIZYWANIA PROBLEMW

Na czym polegay kolejne kroki rozwizywania zada? Czy pocztkowo upewnialicie si, odczytujc ponownie instrukcj, e dobrze zrozumielicie problem? Czy raczej od razu prbowalicie go rozwiza? Rozwizanie zada la i lb zapewne byo atwe, ale ju problem lc wymaga starannego przemylenia. Po dojciu do wniosku, e zrozumielicie, na czym polega kady z problemw, zapewne staralicie si odkry struktur cykli liter skadajcych si na kad linijk. Linijka la zawiera powtarzajcy si cykl dwch liter: AB, AB i tak dalej. Linijk lb mona natomiast widzie jako skadajc si z cykli dwch kolejnych liter: AB, DE, BC i tak dalej. Zastanwmy si jeszcze raz nad sposobem, w jaki doszlimy do rozwizania problemw la i lb - czy doznalimy od razu wgldu, o co chodzi, czy te staralimy si wykry regu rzdzc kolejnoci liter w kadej serii? W serii la regua polega po prostu na powtarzaniu cyklu liter. Seria lb jest nieco bardziej zoona i mona j opisa za pomoc rnych regu. Jedna z nich polega na tym, e cykle nieparzyste (pierwszy i trzeci: AB i BC) wynikaj z prostego powtrzenia ostatniej litery poprzedzajcego cyklu (w tym wypadku B) i przejciu do nastpnej litery alfabetu. Ta sama regua odnosi si te do cykli parzystych (drugi i czwarty: DE i EF). Po wykryciu regu dotyczcych problemw la i lb posuylimy si nimi do wskazania liter kontynuujcych kad z serii: AB (w serii la) oraz CD (w serii lb). A potem pewnie sprawdzilimy poprawno rozwizania, szukajc odpowiedzi we wskazanych miejscach.

ROZWIZYWANIE PROBLEMW
ozwlcie mi na pewne osobiste zwierzenie. Jedna z przyjemnoci wynikajcych z napisania wasnego podrcznika psychologii polega na tym, e mog znajomym pokazywa zadania zamieszczone w czci powiconej rozwizywaniu problemw i namawia, by sami prbowali sobie z nimi poradzi. Oczywicie, na pocztku sam musiaem si z nimi upora. Jednak teraz - wasza kolej. Wecie kawaek papieru, nabierzcie oddechu i zabierzcie si do roboty. Odpowiedzi s zamieszczone na nastpnych stronach. Ale nie podgldajcie - najpierw sprbujcie samodzielnie rozwiza kady problem.

1. Dopisz dwie kolejne litery do nastpujcych cigw: a. ABABABAB?? b. ABDEBCEF?? c. JDTCPSSO?? 2. Pocz wszystkie punkty z czci A ryciny 9.1, posugujc si tylko czterema odcinkami (liniami) - przy tym nie odrywaj owka od papieru i nie powtarzaj adnej z linii (odpowied zamieszczona jest na rycinie 9.4). 3. Utwrz cztery kwadraty jednakowej wielkoci, przesuwajc jedynie trzy zapaki w czci B ryciny 9.1. W kocowym wzorze musisz wykorzysta wszystkie zapaki (odpowied zamieszczona jest na rycinie 9.4).

TABELA 9.1

PROBLEM ODMIERZANIA WODY

ZADANIE
- V 1 2
."

OBJTO TRZECH SOIKW (W GRAMACH)

KjmnMflK

DWA ZADANIA
Cze A: potcz wszystkie punkty za pomoc czterech odcinkw, nie odrywajc otwka od papieru i nie powtarzajc dwukrotnie tej samej drogi. Cz B: ut z zapaek cztery kwadraty o jednakowej wielkoci, przesuwajc tylko trzy zapaki. W kocowym wzorze wykorzystaj wszystkie zapaki. RYCINA 9.1

21"

mmm
127 163 43 42
59''";'

Sil
3: 25 . , . 10 6-; 4 3
:. 7 :

- 1 0 0 . :.-,-

14 18 :

99
. . . . 5 .
:

3
4 ;-',.

9 20 2310
- . - - . ;

21 31 20
. ; ' 3

5 6 7

49
3 6

Jak posuysz si tymi trzema soikami, aby odmierzy zaoon lio wody (cel)? :. : . trdfo: Luchins, A. S., Luctiins, E. H. (1959). Rioidity of Belwlor. A yariational Approachto the Effect of Elnstelng. Eugene: Uniyersity of..Dragon Press.

ROZUMIENIE PROBLEMU. Rozpocznijmy rozwaania nad rozumieniem problemw od zagadki z kierowc autobusu, bardzo podobnej do zagadki zadanej mi przez Jordan, cho ten przykad wywodzi si z literatury psychologicznej. Zamy, e jeste kierowc autobusu. Na pierwszym przystanku zabierasz 6 mczyzn i 2 kobiety. Na drugim przystanku 2 mczyzn i 1 kobieta opuszcza autobus. Na trzecim 1 mczyzna wysiada, a 2 kobiety wsiadaj. Na czwartym 3 mczyzn wsiada, a 3 kobiety wysiadaj. Na pitym przystanku 2 mczyzn wysiada, a jeden wsiada, 1 kobieta za wysiada, a 2 wsiadaj. Jak nazywa si kierowca? (Halpern, 1989, s. 392). Obie wersje zagadki z kierowc autobusu ilustruj, e kluczowe znaczenie dla zrozumienia problemu ma koncentracja na waciwej informacji. Jeeli zaoymy, e najistotniejsze jest ledzenie liczby osb wsiadajcych i wysiadajcych z autobusu, skupiamy uwag na informacji, ktra okazuje si w kocu nieistotna dla problemu. W rzeczywistoci odwraca ona uwag od informacji naprawd wanej. Jednake, jak w obliczu jakiego nowego problemu odrni informacj istotn od nieistotnej? Moe by w tym pomocna wiedza ju przez nas posiadana. W rozwizywaniu problemw chemicznych na pewno moe pomc udzia w zajciach z chemii. Jeeli zagadk zadaje ci Jordan, pomocne moe by oczekiwanie czego nieoczekiwanego. (Jeeli nadal nie wiesz, jak rozwiza zadanie z kierowc, to podpowiem, e istotna informacja znajduje si w pierwszym zdaniu zagadki). Zrozumienie problemu oznacza wytworzenie jakiej jego logicznej reprezentacji umysowej. Reprezentacja ta moe zawiera symbole i pojcia, takie jak symbole algebraiczne lub sowa. Moe zawiera take wyliczenia i graficzne przedstawienia (Adeyemo, 1990; Hegarty i in., 1995). Skuteczne zrozumienie problemu zwykle wymaga spenienia trzech warunkw: 1. Poszczeglne czci naszej umysowej reprezentacji problemu wi si ze sob w sensowny sposb. Jeeli prbujemy rozwiza problem z geometrii, reprezentowane w naszym umyle trjkty powinny mie sum ktw wynoszc 180, a nie 360 stopni. 2. Poszczeglne elementy naszych umysowych reprezentacji powinny odpowiada tym elementom problemu, ktre wystpuj w rzeczywistym wiecie. Jeeli prbujemy zneutralizowa kwas, aby wytworzy wod i sl, nasza umysowa reprezentacja wody powinna brzmie H 2 O, a nie HO. Elementy naszej reprezentacji umysowej musz zawiera informacje istotne dla rozwizania problemu, w rodzaju danych zawartych w pierwszym zdaniu zagadki o kierowcy autobusu. Do rozwizania problemu przygotowujemy si, zaznajamiajc si z jego elementami i moliwie jasno precyzujc cel, do ktrego zmierzamy. Wana cz zrozumienia problemw algebraicznych i geometrycznych to zdanie sobie sprawy z wszystkich danych wyjciowych. 3. W naszym umyle zmagazynowana jest pewna wiedza oglna, ktr moemy wykorzysta do rozwizania problemu. Moemy mie za sob udzia w zajciach pozwalajcych na rozwizywanie problemw algebraicznych czy chemicznych. Architekt dysponuje wiedz o materiaach budowlanych i stylach budownictwa, ktr moe zastosowa do zaprojektowania okrelonej budowli w danym miejscu. Rozlega wiedza umoliwia nam jak klasyfikacj problemu i znalezienie dla niego odpowiedniej analogii. W obliczu problemu geometrycznego z trjktami moemy na przykad zastanawia si, czy jest on podobny do zagadnie, z jakimi mielimy do czynienia, rozwizujc rwnania kwadratowe.

ALGORYTMY. Algorytm jest pewnym konkretnym sposobem rozwizywania problemw okrelonego typu. Jeeli tylko zostanie poprawnie zastosowany, zawsze umoliwia rozwizanie problemu. Przykadami algorytmu s reguy matematyczne w rodzaju twierdzenia Pitagorasa. Umoliwiaj one niezawodne znalezienie poprawnej odpowiedzi, jeeli tylko dany algorytm zosta poprawnie dobrany do danego problemu. Odszukanie reguy odpowiedniej do rozwizania danego problemu moe wymaga przeszukania wszystkich przechowywanych w umyle regu zawierajcych zmienne wystpujce w problemie. Na przykad twierdzenie Pitagorasa dotyczy trjktw z ktami prostymi. Tak wic moe ono posuy do rozwizywania problemw dotyczcych trjktw zawierajcych kt prosty, ale nie pomoe w rozwizaniu zagadnie zwizanych z innymi trjktami. Rozwamy anagramy, w ktrych staramy si uoy sowa z przypadkowego cigu liter. Niektre anagramy wymagaj uycia wszystkich liter z puli; inne zezwalaj na uycie tylko niektrych, wybranych liter. Ile sw mona uoy z puli liter AKTAR? Posugujc si algorytmem systematycznego przeszukiwania losowego, moemy uoy wszystkie kombinatorycznie moliwe sowa z tego cigu liter (uywajc od jednej do wszystkich piciu liter), a nastpnie sprawdzi, ktre stanowi rzeczywiste, sensowne sowa. Metoda ta jest czasochonna, ale skuteczna. HEURYSTYKI. Heurystyki s pewnymi drogami na skrty", czyli reguami pozwalajcymi na uproszczenie problemu i jego szybkie rozwizanie (Anderson, 1991). W przeciwiestwie do algorytmu metoda nie gwarantuje jednak rozwizania problemu. Heurystyczne rozwizywanie problemu anagramw moe polega na przykad na poszukiwaniu znanych sekwencji liter czsto wystpujcych w sowach i dobieraniu pozostaych liter do tych kombinacji, aby utworzy sowa. Szybko si zorientujemy, e z AKTAR mona uoy takie sowa, jak katar", tarka", krata" czy rata". Wad tej metody jest jednak to, e moemy pomin pewne sowa, nawet nie zdajc sobie z tego sprawy. Jedn z heurystyk jest analiza rodkw i celw, ktra polega na ocenianiu rnicy pomidzy sytuacj biec i podan. Po zidentyfikowaniu tych rnic moemy si zastanawia, co zrobi, aby je usun. Wyobramy sobie, e podrujemy samochodem i gubimy si w nieznanej okolicy. Wiemy tylko, e nasz cel znajduje si na zachd od miejsca, w ktrym przebywamy, i po drugiej stronie torw kolejowych. Heurystyka postpowania moe wic polega tu na zmierzaniu w kierunku zachodzcego soca i uwaaniu na tory kolejowe. Kiedy droga si skoczy i jestemy zmuszeni skrci w prawo lub w lewo, moemy skupi si na torach. Jeeli nie ma ladu torw, moemy skrci w dowoln stron, pamitajc jednak, by na najbliszym skrzyowaniu kierowa si na zachd. W kocu dotrzemy na miejsce. Jeeli nie, to moemy jeszcze zastosowa najnudniejszy z algorytmw, pytajc o drog mijanych ludzi, dopki nie znajdziemy kogo, kto nam wskae miejsce naszego przeznaczenia. Pewn strategi osigania celw rozlegych czy dugofalowych jest ich podzielenie na mniejsze podcele, z ktrymi atwiej sobie mona poradzi. Jeeli celem jest na przykad napisanie pracy semestralnej na temat psychologicznych sposobw radzenia sobie ze stresem, cae zadanie mona podzieli na mniejsze czci - tematy, o ktrych zamierzamy pisa (np. relaksacja, wiczenia fizyczne itd.). Moemy te sporzdza notatki z lektur na te poszczeglne tematy albo napisa pierwsz, pocztkow i niekompletn wersj naszego eseju i tak dalej. Takie podejcie nie oznacza, e przedsiwzicie bdzie wymagao mniejszego wysiku; umoliwia ono natomiast podzia pracy na mniejsze, wykonalne zadania, a take uatwia jej rozpoczcie.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e najskuteczniejszym sposobem rozwizywania problemw jest posugiwanie si dobrze sprawdzonymi metodami postpowania. Posugiwanie si metodami tego rodzaju, czyli algorytmami, moe by mniej skuteczne od posuenia si

ANALOGIE. Analogia to czciowe podobiestwo midzy rzeczami rnicymi si pod innymi wzgldami. W cigu zimnej wojny wiele osb wierzyo w tak zwany efekt domina. Traktujc poszczeglne pastwa azjatyckie niczym kostki do gry w domino, osoby te uwaay, e przyjcie przez jeden z krajw komunizmu pocignie za sob w tym kierunku take inne, ssiadujce narody. W kocu lat osiemdziesitych ujawni si natomiast efekt domina w odwrotnym kierunku upadek komunizmu w jednym z krajw Europy Wschodniej pocign za sob zawalenie si tego reymu take w pozostaych pastwach regionu. Heurystyka analogii polega na stosowaniu do jakiego nowego problemu takiego sposobu rozwizania, ktry by z powodzeniem wykorzystywany do rozwizania jakich podobnych zada podejmowanych w przeszoci (Halpern i in., 1990). Rozwamy zadania ze soikami i wod z tabeli 9.1. Drugie zadanie jest analogiczne do zadania pierwszego. Std te metoda skuteczna w rozwizaniu pierwszego zadania umoliwi rozwizanie zadania drugiego. (Dziki dalszej czci tekstu dowiemy si, co si dzieje, gdy tego rodzaju analogie zawodz). Rozwamy, czy posugiwanie si analogi jest korzystne przy rozwizywaniu nastpujcych problemw liczbowych. Aby rozwiza pierwsze zadanie ze strony 374, musimy wykry regu rzdzc kolejnoci liter. Przyjrzyjmy si teraz nastpujcemu cigowi cyfr, prbujc zidentyfikowa regu rzdzc ich kolejnoci: 4, 2, 9, 1, 8, 5, 7, 6, 3 Podpowiedz: problem ten jest pod pewnym wzgldem analogiczny do zadania lc 1 .

przecitnych nowicjuszy. Kompetencja eksperta moe si w rzeczywistoci ogranicza tylko do jakiej wskiej dyscypliny. Na przykad wiedza i umiejtnoci 0 malarstwie renesansowym pozwalaj na sprawne wykrywanie faszerstw, ktrych laik nigdy by nie wykry, ale nie pomaga w znalezieniu rymu do sowa so" albo w wyliczeniu pola rwnolegoboku. Oglnie rzecz biorc, osoby bdce ekspertami w rozwizywaniu jakiego rodzaju problemw: dobrze znaj dan dziedzin, dobrze zapamituj informacj o elementach problemu, tworz obrazy czy reprezentacje umysowe uatwiajce rozwizywanie problemw (Clement, 1991), odnosz rozwizywany problem do innych zada o podobnej strukturze, dysponuj skutecznymi metodami rozwizywania problemw (Hershey i in., 1990). Czynniki te s ze sob powizane. Na przykad historycy sztuki nabywaj wiedz pozwalajc im zrozumie zawioci malarstwa. W konsekwencji ich zdolno do zapamitywania obrazw (i tego, kto je namalowa) ulega znacznemu poszerzeniu. Novick i Cote (1992) stwierdzili, e u ekspertw rozwizania trzech przytoczonych wyej anagramw angielskich zdaway si same wyskakiwa" przed upywem dwch sekund. W dziedzinie, w ktrej posiadamy kompetencje, posugujemy si innymi metodami ni w tej, w ktrej jestemy laikami. Rozwizujc anagramy w ojczystym jzyku, konstruujemy takie cigi liter, ktre zwykle w nim wystpuj, i jestemy w stanie rwnolegle przetwarza informacje o rnych moliwych cigach. W wypadku anagramu OYHRC orientujemy si, e litery H 1 C czsto tworz zbitk CH, po ktrej nastpuje samogoska, szybko wic konstruujemy cigi liter CHY oraz CHO i zauwaamy, e tylko drugi z nich daje si dokoczy w sensowne sowo. W wypadku rozwizywania anagramu w jzyku obcym mamy mniejsz wiedz o najczstszych zbitkach liter (moemy nie wiedzie, e w jzyku angielskim czsto wystpuje zbitka samogosek OU) i jestemy skazani raczej na seryjne rozwaanie rnych cigw liter po kolei. Takie seryjne przetwarzanie informacji zajmuje oczywicie wicej czasu od przetwarzania rwnolegego, charakterystycznego dla ekspertw. NASTAWIENIA UMYSOWE. Jordan dopada mnie z jeszcze jedn zagadk: Pewien farmer mia 17 owiec. Wszystkie oprcz 9 zdechy. Ile owiec mu zostao?". Jako ofiara nastawienia umysowego zakadaem, e problem dotyczy odejmowania. Tymczasem Jordan wytumaczya mi, e wcale nie powiedziaa, i 9 owiec zdecho, tylko e zdechy wszystkie z wyjtkiem 9. Tak wic farmerowi zostao 9 owiec (a nie 8, jak wynikao z mojego odejmowania). Innymi sowy - nie zrozumiaem zadania. Moja umysowa reprezentacja problemu nie odpowiadaa jego rzeczywistej strukturze. Wrmy do zadania lc. Czy prbujc go rozwiza, poszukiwalicie powtarzajcych si cigw liter alfabetu? Jeeli tak, to powodem bya skuteczno takiego podejcia w rozwizywaniu problemw poprzednich, la i lb. Skonno do reagowania na nowy problem w sposb, ktry okaza si skuteczny w rozwizywaniu poprzednich, podobnych zada, nazywa si nastawieniem umysowym. Nastawienia umysowe zwykle uatwiaj nam prac, cho mog nas take zwie na manowce, gdy nowy problem jest tylko pozornie podobny do poprzednich. Z takim wypadkiem mamy wanie do czynienia przy zadaniu lc.

CZYNNIKI WPYWAJCE NA ROZWIZYWANIE PROBLEMW

Sposb podejcia do problemu odgrywa kluczow rol w jego rozwizaniu, ale wpyw maj take inne czynniki. Trzy z nich - poziom kompetencji w danej dziedzinie, uleganie nastawieniom i pojawianie si wgldu w problemy - ukrywaj si w nas samych. Na rozwizywalno problemu wpywaj take pewne jego wasnoci, takie jak sposb zdefiniowania problemu i funkcjonalna stao jego poszczeglnych elementw. KOMPETENCJE. Aby zrozumie rol kompetencji w rozwizywaniu problemw, rozwimy trzy anagramy w jzyku angielskim (Novick, Cote, 1992) oraz trzy w jzyku polskim: Jzyk angielski DNSUO RCWDO IASYD Jzyk polski OYHRC AMYOSTN AKIYWT

Ile czasu zajo Ci utworzenie sensownego sowa z kadego cigu liter? Czy rozwizywanie anagramw w jzyku polskim zajo Ci mniej czasu od anagramw w jzyku angielskim? Czemu mona przypisa t rnic?2 Kompetencja w jakiej dziedzinie owocuje szybszym rozwizywaniem problemw jej dotyczcych. Cho szybkie rozwizywanie zada zdaje si wiadczy o bystroci, eksperci, ktrzy s w stanie szybciej rozwizywa problemy ze znanej sobie dziedziny wcale nie musz si cechowa wysz inteligencj ogln od
1 2

JORDAN
Crka autora, Jordan, zadaa mu tak oto zagadk: Pewien farmer miat 17 owiec. Wszystkie oprcz 9 zdechty. Ile owiec mu zostao?". Jak brzmi poprawna odpowied?

Analogia polega na odpowiednioci tych liczb i alfabetycznej kolejnoci ich nazw (Matlin, 1997). Ten fragment zosta nieco zmieniony na uytek polskiego czytelnika (przyp. tum.).

Nie chodzi w nim o alfabetyczn kolejno liter. Kada litera natomiast co reprezentuje. Jeeli zorientujemy si, co litery reprezentuj (a wic jeeli wykryjemy regu, ktra nimi rzdzi), bdziemy w stanie poprawnie doda do cigu dziewit i dziesit liter (odpowied zawiera podpis pod rycin 9.4). WGLD: ACHA! Aby uzyska wgld w rol wgldu, rozwamy problem postawiony przez Janet Metcalfe: Pewien nieznajomy zwrci si do kustosza muzeum, oferujc mu staroytn monet z brzu. Moneta wygldaa na autentyczn i nosia dat 544 r. p.n.e. Kustosz nieraz ju da si w przeszoci nabra, kupujc faszywe antyki z podejrzanych rde. Jednak tym razem natychmiast zadzwoni po policj, by zaaresztowaa nieznajomego. Dlaczego? (1986, s. 624). Nie zamierzam odpowiada na to pytanie. Natomiast daj wam pewn gwarancj. Jeeli dojdziecie do rozwizania problemu, cae rozwizanie pojawi si samo, w dodatku uderzajc sw oczywistoci. Pomylicie sobie: Ach tak!", Ale oczywicie!" (lub co innego, mniej cenzuralnego). Wyglda to, jakby informacje skadajce si na problem ulegy nagej reorganizacji, a rozwizanie samo" wypyno na powierzchni. Rozwizywanie problemw przez wgld zajmuje wane miejsce w dziejach psychologii (Sternberg, Davidson, 1994). Przyjrzyjmy si klasycznym badaniom niemieckiego przedstawiciela psychologii postaci Wolfganga Khlera, ktry podczas pierwszej wojny wiatowej przebywa na Wyspach Kanaryjskich z grup zwierzt laboratoryjnych. Khler przekona si o realnoci wgldu, gdy jeden z jego szympansw, Sutan, wyuczy si przycigania banana znajdujcego si poza jego klatk za pomoc kija. W innej odmianie tego zadania Khler umieci banan poza zasigiem kija, cho mona go byo dosign za pomoc dwch poczonych kijw. Pocztkowo Sutan prbowa dosign banan za pomoc jednego z kijw. Kiedy okazao si to niemoliwe, powrci do pozornie bezsensownego manipulowania kijami. Po mniej wicej godzinie sfrustrowany Khler opuci laboratorium, pozostawiajc w nim asystenta z zadaniem obserwacji szympansa. Sutanowi wkrtce udao si poczy ze sob dwa kije, po czym - najwyraniej doznajc w pewnym momencie olnienia - przycign banana za ich pomoc. Khler zosta natychmiast wezwany do laboratorium, a po jego przybyciu poczone kije rozpady si jak na komend. Jednak Sutan ponownie je poczy i nawet sprawdzi solidno ich poczenia przed signiciem po nastpnego banana. Khler by pod wraeniem byskawicznego wychwycenia relacji przez Sutana, co okreli mianem wgldu. Badacz zauway, e tego rodzaju wgld nie ma charakteru stopniowego, lecz pojawia si raczej w sposb nagy, kiedy poszczeglne elementy problemu zostan ju odpowiednio poukadane. W wypadku Sutana okazao si na przykad, e by on w stanie uywa poczonych kijw do przycigania nie tylko bananw, ale wszelkich obiektw. Wygldao na to, e szympans dobrze zrozumia zasad tego dziaania. Dowodw na wystpowanie wgldu u szczurw dostarczy Bismarck, szczur trenowany przez N. R. F. Maiera, psychologa z University of Michigan (Maier, Schneirla, 1935). Bismarck uczy si wbiegania po drabinie na st, na ktrym by umieszczony pokarm. W jednej z odmian tego badania Maier umieszcza na drodze szczura barier uniemoliwiajc mu dotarcie do pokarmu, a z drugiej strony stou stawia inn jeszcze drabin umoliwiajc dotarcie do jedzenia bez przeszkd (por. rycina 9.2). Pocztkowo Bismarck prbowa na wszelkie sposoby sforsowa przeszkod zagradzajc dostp do pokarmu. Nastpnie spdzi

nieco czasu na myciu" pyska, co zdaje si by u szczurw przejawem frustracji. Po czym nagle podskoczy, odwrci si, zbieg ze starej drabiny, okry st i podbieg do nowej drabiny, po ktrej dotar do upragnionego pokarmu. Wyglda na to, e Bismarck zauway zwizki pomidzy elementami rozwizywanego przez siebie problemu, a rozwizanie objawio mu si w nagy sposb. Zdawa si wic dowiadczy tego, co psychologowie postaci nazwali dowiadczeniem aha". INKUBACJA. Powrmy raz jeszcze do zada, od ktrych zaczlimy obecn cz naszych rozwaa. W jaki sposb poradzilimy sobie z zadaniami lc, 2 i 3? Osoby, ktre si nimi zajmoway, zdaj si przez pewien czas drepta w miejscu, niczym Sutan zabawiajcy si kijami, a rozwizania pojawiaj si nagle i w gotowej postaci. Nie jest to moliwe bez uprzedniego uwanego studiowania problemu, powtarzania sobie regu, jakimi si rzdzi, i wyobraania sobie, jak mogoby wyglda rozwizanie. Po wyprbowaniu wszystkich przychodzcych nam do gowy rozwiza moemy poczu frustracj i powiedzie sobie: Do licha, wrc do tego pniej". Zaprzestanie takich intensywnych prb rozwizania problemu czsto umoliwia inkubacj wgldu. Inkubator ogrzewa kurze jaja, umoliwiajc wyklucie si kurczt. W rozwizywaniu problemw inkubacja polega na porzuceniu na pewien czas prb ich rozwizania. W tym czasie nasz umys nadal nad nimi pracuje. W rezultacie odpowied moe si pniej pojawi jako nage olnienie. Dobroczynne efekty takiego zaprzestania chci rozwizania problemu po uprzednich intensywnych prbach w tym kierunku mog wynika z tego, e dystans do problemu umoliwia porzucenie trwaych, a utrudniajcych rozwizanie nastawie umysowych (Azar, 1995c).

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e tylko ludzie s w stanie rozwizywa problemy przez wgld. Klasyczne badania psychologii wskazuj, e do takiego rozwizywania problemw s take zdolne nisze zwierzta, na przykad szympansy i szczury.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e najlepszym sposobem na rozwizanie problemu s nieustanne prby jego rozwizania. Po fazie intensywnych prb rozwizania problemu lepiej na pewien czas zdystansowa si od niego, oczekujc rozpoczcia procesu inkubacji. Rozwizanie moe wwczas nadej jako nage olnienie.

SZCZUR BISMARCK POSUGUJE SI MAPA POZNAWCZA DLA UZYSKANIA DOBRZE ZASUONEGO DESERU
Bismarck nauczy si pozyskiwa ywno, wspinajc si po drabinie A na stf. Jednak w pewnym momencie dostp do jedzenia (J) zosta zablokowany przez drucian barier (B). Bismarck przez chwil myje" pysk, po czym najwyraniej doznaje olnienia - zbiega drabin A w d i wbiega ponownie na stt now drabin C, docierajc bez przeszkd do jedzenia. RYCINA 9.2

Przyjrzyjmy si raz jeszcze roli, jak proces inkubacji moe odgrywa w odrywaniu si od starych nastawie w trakcie rozwizywania problemw. Wemy pod uwag sidme zadanie ze soikami z wod. Co zrobimy, gdy moliwoci polegajce na posugiwaniu si wszystkimi trzema sojami oka si bezskuteczne? A moe porzuci prby rozwizania na dzie lub dwa? Po nabraniu pewnego dystansu do problemu moemy sobie uwiadomi, e do jego rozwizania nie jest wcale potrzebne posugiwanie si wszystkimi trzema sojami - dwa wystarcz. Taka przerwa w rozwizywaniu moe si okaza skuteczna tylko dlatego, e pozwala nam oderwa si od zaoenia, e zadanie numer 7 musi by rozwizany za pomoc tej samej reguy B - A - 2C, ktra okazaa si skuteczna przy rozwizywaniu poprzednich problemw. STAO FUNKCJONALNA. Rozwizywanie problemw moe take utrudnia tak zwana stao funkcjonalna. Zastanwmy si na przykad, czym s szczypce - narzdziem do chwytania, przyW jaki sposb moesz posuy si przedmiotaciskiem do papieru czy broni? Szczypce mog spenia kad mi ukazanymi na rysunku do przyczepienia wiez tych trzech funkcji, cho nasze przyzwyczajenie i uprzednie docy do ciany, aby moga si normalnie pali? wiadczenie powoduj, e jestemy skonni je uwaa jedynie za RYCINA 9.3 narzdzie do chwytania. Stao funkcjonalna to skonno do mylenia o przedmiotach w kategoriach ich nazw i funkcji, do ktrych zostay skonstruowane. Skonno ta jest podobna do nastawienia umysowego, poniewa rwnie moe utrudnia rozwizywanie problemu poprzez nietypowe posuenie si przedmiotami o znanej i ustalonej funkcji. wiadomi staoci funkcjonalnej, przyjrzyjmy si, jak mona j przezwycia, rozwizujc problem Dunckera ze wiec. Wchodzimy do pokoju, w ktrym znajduj si trzy przedmioty: wieca, pudeko zapaek i pinezka (por. rycina 9.3). Naszym zadaniem jest przymocowanie wiecy do ciany pokoju tak, aby moga go owietli (odpowied przedstawia rycina 9.4).

TWRCZO
Wiemy, e wielu artystw jest bardzo twrczych. A co z ich zdolnociami szkolnymi? Zdolnoci twrcze i szkolne czsto ze sob wspwystpuj, jednake te drugie nie zapewniaj wyobrani ani talentu. korzystaj z okazji; nie godz si z ograniczeniami i staraj si zrobi to, co niemoliwe; doceniaj sztuk i muzyk; posuguj si powszechnie dostpnymi materiaami do stworzenia niezwykych rzeczy; rzucaj wyzwanie normom spoecznym; zajmuj niepopularne stanowiska w rnych kwestiach; wyprbowuj pomysy. Jeden z moich profesorw zauway kiedy, e nie ma niczego nowego pod socem, bywaj tylko nowe kombinacje starych elementw. Tak wic dla niego istot twrczoci bya zdolno do tworzenia nowych kombinacji ze starych, znanych ju elementw. Wielu psychologw zgadza si z takim stanowiskiem. Traktuj twrczo jako zdolno tworzenia niezwykych, czasami odlegych skojarze midzy poszczeglnymi elementami problemu (Boden, 1994). Istotn cech twrczoci jest przeskok z poziomu elementw problemu do ich nowatorskiej kombinacji (Amabile, 1990). Rozwizanie przewidywalne zwykle nie ma charakteru twrczego, nawet jeeli jest trudne do osignicia. Twrczo wymaga raczej mylenia dywergencyjnego ni konwergencyjnego. W myleniu konwergencyjnym (zbienym) idee zostaj ograniczone do biecych faktw, kiedy osoba rozwizujca problem stara si znale jego jedno jedyne, najlepsze rozwizanie. (Rozwizujc test wielokrotnego wyboru, ktrym mog zakoczy si zajcia z psychologii, posugiwa si bdziesz myleniem konwergencyjnym). W wypadku mylenia dywergencyjnego (rozbienego) osoba rozwizujca problem pozwala sobie na swobodniejsze skojarzenia z rnymi elementami problemu i poddaje si" niemale niezliczonym, rnym tokom myli, aby sprawdzi, czy ktry z nich nie doprowadzi do potrzebnego rozwizania. (Mylenie rozbiene moe suy dawaniu odpowiedzi na otwarte pytania egzaminacyjne). Skuteczne rozwizywanie problemw moe wymaga mylenia zarwno konwergencyjnego, jak i dywergencyjnego. W pocztkowej fazie mylenie dywergencyjne prowadzi do stworzenia wielu moliwoci rozwiza problemu. W fazie nastpnej mylenie konwergencyjne moe posuy do wybrania najbardziej udanych moliwoci i odrzucenia pozostaych.

PROBLEM WIECY DUNCKERA

ZASTANW SI
W jaki sposb prbowalicie rozwiza problemy przedstawione na pocztku tej czci? Ktry z tych sposobw okaza si skuteczny? Ktry okaza si bdny i dlaczego? W jaki sposb mona posuy si strategi formuowania podcelw, aby osign dobre wyniki na zajciach z psychologii? Albo na zajciach z zakresu wychowania fizycznego? Czy przypominacie sobie sytuacj, w ktrej doznalicie wgldu podczas rozwizywania jakiego problemu?

TWRCZO

wrczo to zdolno do robienia rzeczy, ktre s nowatorskie i uyteczne (Sternberg, Lubart, 1996). Osoby twrcze s w stanie rozwizywa problemy, ktrych dotd nikt nie rozwika. Osoby te maj nastpujce wsplne cechy (Sternberg, Lubart, 1995; 1996):

CZYNNIKI OSOBISTE. Osoby twrcze cechuj si plastycznoci, pynnoci i oryginalnoci mylenia (Azar, 1995c). Spdzaj wiele czasu w samotnoci, eksplorujc nowe pomysy i zastanawiajc si nad tym, kim s (Mclntosh, 1996). Getzels i Jackson (1962) stwierdzili, e twrcze dzieci w wieku szkolnym wol raczej wyraa ni hamowa swoje uczucia, a take chc si bawi i by niezalene. Osoby twrcze w ogle maj skonno do niezalenoci i nonkonformizmu, cho niezaleno i nonkonformizm same w sobie nie czyni jeszcze czowieka twrczym. Twrcze dzieci czsto naraaj si nauczycielom z powodu owej niezalenoci. W obliczu koniecznoci zmagania si z trzydziestk dzieci rwnoczenie nauczyciele zbyt czsto skonni s okrela dzieci ciche i ulege mianem dobrych", dzieci mniej zahamowane za mianem zych".

ODPOWIEDZI NA PYTANIA ZAWARTE W ZADANIACH ZE STRON 374 I 382

Zauwamy w odniesieniu do problemu 1c, e kada z liter stanowi pocztkow liter nazwy liczb od jeden do omiu. Tak wic dwie brakujce litery to DD (dziewi i dziesi). Rozwizania problemw 2 i 3 przedstawia ta rycina. Aby rozwiza problem Dunckera, naley przyczepi pinezk pudetko od zapaek do ciany i umieci na nim wiec. Stao funkcjonalna utrudnia wielu osobom traktowanie pudetka jako czegokolwiek innego ni pojemnika na zapaki. Czsto podawane ze rozwizania tego problemu to prby przyczepienia wiecy do ciany za pomoc rozgrzanego wosku lub pinezki. RYCINA 9.4

TWRCZO A ZDOLNOCI SZKOLNE

Zdawa by si mogo, e osoba twrcza powinna take cechowa si wysokimi zdolnociami szkolnymi, w rodzaju tych, jakie s niezbdne w rozwizywaniu testw inteligencji. Jednake w rzeczywistoci zwizek twrczoci z wynikami w testach inteligencji jest w najlepszym razie umiarkowany (Sternberg, Williams, 1997). Standardowe testy inteligencji i testy wiadomoci nie s przydatne do mierzenia zdolnoci twrczych. Poprawna odpowied w testach inteligencji wymaga zwykle mylenia konwergencyjnego, a nowatorska i oryginalna odpowied moe (czsto nawet musi) by uznana za bdn. Testy zdolnoci twrczych s ukierunkowane na wykrycie stopnia plastycznoci mylenia badanej osoby. Oto przykadowa pozycja z testu, ktrego Getzels i Jackson (1962) uywali do pomiaru zdolnoci skojarzeniowych stanowicych skadnik zdolnoci twrczych: Wypisz wszystkie przychodzce ci do gowy znaczenia nastpujcych sw: (a) kaczka, (b) rwny, (c) pie, (d) czarny". Osoby potrafice wypisa wiele rnych znacze tych sw s uwaane za obdarzone wikszym potencjaem twrczym ni osoby potrafice poda tylko jedno znaczenie kadego z nich. Innym wskanikiem twrczoci jest na przykad liczba sw zaczynajcych si na liter T, a koczcych na liter N, jak czowiek jest w stanie wypisa w cigu minuty. Jeszcze inny wskanik to liczba odmiennych klasyfikacji jakich obiektw, ktrych osoba badana jest w stanie dokona. Na przykad, na ile sposobw moesz sklasyfikowa nastpujc grup imion? MARTA PAWE PAUL HELGA PASZA MARIA JOHANN JAN NINA

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawdo, e osoby o duych zdolnociach szkolnych musz by take twrcze. Takie twierdzenie byoby nadmiernym uoglnieniem. Osoby o duych uzdolnieniach szkolnych maj nieco wiksz szans, aby by rwnie twrcze, ale wiele bystrych osb jest pozbawionych wyobrani.

OCENY SPOECZNE. Wyniki bada przekonuj, e troska o to, jak si jest ocenianym przez innych hamuje twrczo. W pierwszym badaniu poproszono studentw o napisanie wiersza, przy czym poowie badanych zapowiedziano, e eksperymentator zamierza zanalizowa ich charakter pisma, a nie estetyczn warto tego, co napisali, a pozosta poow badanych poinformowano, e napisane przez nich utwory zostan poddane fachowej analizie z uwagi na tre i form przez sdziw, ktrzy sami s poetami (Amabile, 1990). W rzeczywistoci wszystkie wiersze byy oceniane zarwno z uwagi na tre, jak i form. Okazao si, e osoby spodziewajce si oceny innych napisay mniej oryginalne teksty. Nie ma natomiast zgody co do kwestii, czy poziom twrczoci ludzi ronie pod wpywem nagradzania. Argumentowano, e nagrody zewntrzne pomniejszaj wewntrzne zainteresowanie rozwizywanym problemem, prowadzc do spadku poziomu twrczoci. Jednake niektre badania wskazuj, e nagradzanie ludzi za twrczo w jednym rodzaju zada prowadzi do wzrostu twrczoci w innych rodzajach (Eisenberger, Cameron, 1996). BURZA M0ZG0W. Burza mzgw jest pewnym grupowym procesem ukierunkowanym na podnoszenie poziomu twrczoci. Lider grupy stymuluje jej czonkw do wytwarzania duej liczby pomysw, nawet dziwacznych. Aby unikn zahamowania oryginalnoci przez oceny, burza mzgw odbywa si przy zaoeniu, e ocena wartoci pomysw zostaje odroczona, a do momentu zakoczenia fazy ich wymylania. Jednake od pewnego czasu psychologowie do sceptycznie odnosz si do tej techniki (Matlin, 1997). Po pierwsze bowiem, wyniki bada wskazuj, e osoby pracujce samotnie czsto okazuj si bardziej twrcze od osb pracujcych w grupach (co sugeruje take powiedzenie, e wielbd to ko zaplanowany komisyjnie"). Po drugie za, pomysy tworzone podczas grupowej sesji burzy mzgw s te czsto niszej jakoci od pomysw osb pracujcych samotnie.
r r

ZASTANW SI
Czy znasz ludzi, ktrych sktonny jeste nazwa twrczymi? Jak ich waciwoci maj si do zawartoci tego podrozdziau? Jaki zwizek ma twrczo z inteligencj w kontekcie twoich osobistych dowiadcze? Czy znasz ludzi twrczych w jakiej dziedzinie, cho oglnie rzecz biorc nie wydaj si oni wcale bardziej inteligentni od innych osb?

CZYNNIKI WPYWAJCE NA TWRCZO

Jeeli twrczo jedynie umiarkowanie wie si z inteligencj, to od jakich innych jeszcze czynnikw moe ona zalee? Niektre z tych czynnikw znajduj si wewntrz jednostki, inne - w jej otoczeniu.

ROZUMOWANIE

a tym jeszcze nie koniec. Mam dla was wicej zagadek, powaniejszych ni poprzednie. Rozwamy takie oto twierdzenie: Jeeli A s B, a niektre B s C, to niektre A s C.

Czy to twierdzenie jest twoim zdaniem prawdziwe, czy nie? Przyznam, e gdy po raz pierwszy zetknem si z tym twierdzeniem, wydawao mi si ono prawdziwe. Wygldao na to, e logicznie przechodzimy od kategorii oglniejszych do mniej oglnych (por. rycina 9.5, cz A). Na przykad, jeeli jabka (A) s owocami (B), owoce (B) za s ywnoci (C), to jabka (A) s take ywnoci (C). rdem bdu jest jednak okrelenie niektre". Mj przykad z jabkami je pomija. Rozwamy wic taki przykad, ktry zawiera to okrelenie: Jeeli niektre koa (A) s figurami (B) i niektre figury (B) s kwadratami (C), to niektre koa (A) s kwadratami (C). To oczywicie nieprawda. Uywajc okrelenia niektre", mona posuwa si zarwno w gr hierarchii (od k do figur), jak i w jej d (od figur do kwadratw) (por. rycina 9.5, cz B).

TYPY ROZUMOWANIA
Bawilimy si tu przykadami rozumowania. Rozumowanie to przetwarzanie informacji w celu wycignicia z niej jakich wnioskw. Rozwamy dwa rodzaje rozumowania: dedukcyjne i indukcyjne. Rozumowanie dedukcyjne to taka odmiana rozumowania, w ktrej wnioski s zawsze prawdziwe, jeeli tylko prawdziwe s ich przesanki. Rozwamy klasyczny przykad z nastpujcymi trzema twierdzeniami: 1. Wszyscy ludzie s miertelni. 2. Sokrates jest czowiekiem. 3. Zatem Sokrates jest miertelny. Twierdzenia 1 i 2 s tu nazywane przesankami. Przesanki dostarczaj pewnych zaoe lub wiedzy podstawowej pozwalajcej wyciga wnioski. Twierdzenie 3 jest wnioskiem. W przykadzie twierdzenie 1 orzeka co na temat caej kategorii obiektw (ludzi). Twierdzenie 2 klasyfikuje pewien obiekt (Sokratesa) do jakiej kategorii (ludzi). Twierdzenie 3 konstatuje natomiast, e to, co prawdziwe w odniesieniu do kategorii (ludzi), jest take prawdziwe w odniesieniu do nalecego do niej obiektu (Sokratesa). Wniosek zawarty w twierdzeniu 3 zosta wydedukowany z przesanek. Wniosek o Sokratesie jest prawdziwy, pod warunkiem e prawdziwe s jego przesanki. W rozumowaniu indukcyjnym wycigamy oglne wnioski na podstawie informacji na temat szczegowych faktw czy pojedynczych przypadkw. Rozwamy pewne przeksztacenia poprzedniego przykadu: 1. Sokrates jest czowiekiem. 2. Sokrates jest miertelny. 3. Zatem wszyscy ludzie s miertelni. Tak si skada, e wniosek kocowy jest tu prawdziwy, cho wcale nie wynika on logicznie z przesanek. Fakt, e jedna osoba jest miertelna, nie gwarantuje jeszcze, e wszystkie pozostae osoby rwnie maj t cech.

Rozumowanie indukcyjne nie pozwala zatem na formuowanie wnioskw absolutnych (Sloman, 1996). A jednak cigle posugujemy si tym rodzajem rozumowania. Na podstawie uprzednich dowiadcze dochodzimy do wniosku, e jaki rodzaj jedzenia przyprawi nas o mdoci lub nie (Popcorn posmarowany masem przyprawi mnie kiedy o mdoci. To jest popcorn z masem, a zatem znw zrobi mi si niedobrze"). Zakadamy, e przyjazny umiech i zagadnicie nieznajomego przeamie lody, poniewa nieraz ju dziao si tak w przeszoci. Cho aden z tych wnioskw nie jest tak logiczny jak wniosek wynikajcy z przesanek w rozumowaniu dedukcyjnym, wnioski sformuowane na drodze indukcji okazuj si wystarczajco czsto prawdziwe, by z pewn doz pewnoci mogy nam suy w codziennym yciu. Rozumowanie indukcyjne jest uywane rwnie w badaniach psychologicznych. Do udziau w badaniach wybieramy pewne prby osb, o ktrych sdzimy, e s reprezentatywne dla okrelonych populacji. Nastpnie je badamy. Zakadamy, e sformuowane na podstawie tych bada wnioski bd obowizyway w odniesieniu do caych populacji. Jednake nie moemy mie absolutnej pewnoci co do reprezentatywnoci naszych prb badanych. Cho s one reprezentatywne, populacja moe zawiera kilka takich niezwykych przypadkw, na ktre nie moemy uoglni naszych wnioskw. Niemniej jednak nasze wnioski s wystarczajco czsto prawdziwe, by uzasadni podejmowanie tego rodzaju wysikw badawczych.

Cz A

A = jabka B = owoce C = ywno

Cz B

A = kota B = figury C = kwadraty

ZASTANW SI
Czy rozpoznajesz tu okrelony typ wnioskowania: 1. Jan twierdzi, e na edukacj wydaje si za duo pienidzy. 2. Jan jest (wybierz jedno: nauczycielem, ojcem, mczyzn, lekarzem, ksidzem, posem, prezenterem telewizyjnym). 3. Zatem zbyt duo pienidzy wydaje si na edukacj. Jakiego rodzaju argumentacja zostaa wykorzystana w tym przykadzie? Czy ma ona logiczny charakter? Czy wniosek jest poprawny? Czy moesz przytoczy dalsze przykady argumentacji tego rodzaju z wasnego ycia?

KIEDY A JEST TAKE C?

W czci A tej ryciny A (jabka) s take C (ywno), poniewa ywno jest kategori oglniejsz, zawierajc wszystkie jabka. Jednake w czci B kategoria C (kwadraty) nie jest oglniejsza od kategorii A (koa). Kategoria B (ksztaty) jest jednak oglniejsza zarwno od kategorii A, jak i C, i zawiera je obie. RYCINA 9.5

WYDAWANIE SADW I PODEJMOWANIE DECYZJI

igle podejmujemy jakie decyzje. Zje niadanie przed wykadami czy jeszcze podrzema kilka chwil? Wyj za m czy nie? (Rozwie si czy pozosta w maestwie?) I ju do pracy czy raczej dalej si jeszcze uczy? Po podjciu pracy kieszenie stan si peniejsze, ale z drugiej strony moe si potem okaza, e nie jestemy wystarczajco wyksztaceni, by w peni zrealizowa swoje moliwoci. Przeduanie edukacji wymaga odroczenia rnych gratyfikacji na przyszo, ale otwiera szans na bardziej atrakcyjn pozycj zawodow w pniejszym yciu. Ach, te cige decyzje!

Pewien rodzaj decyzji stanowi te nasze sdy o naturze wiata. Zastanawiamy si, jaki sposb dojazdu na zajcia czy do pracy bdzie najszybszy i narazi nas na najmniejszy tok. Oceniamy, jaki sposb ycia bdzie najwygodniejszy czy najbezpieczniejszy. Decydujemy, na ktrego z kandydatw gosowa i jaki rodzaj lodw kupi. Mona by pomyle, e ludzie racjonalnie rozwaaj wszystkie za i przeciw przed podjciem decyzji lub sformuowaniem sdu albo e bezstronnie poszukuj wyczerpujcej informacji na temat moliwoci, pomidzy ktrymi wybieraj. Jednak w rzeczywistoci ludzie decyduj si na co jedynie na podstawie ograniczonej wiedzy. Chadzaj w myleniu na skrty. Formuujc sdy i rozwizujc problemy, posuguj si heurystykami - reguami, ktre jedynie w przyblieniu s zasadne. Wybierajc lekarza, moemy si na przykad opiera na zdaniu znajomych, zamiast sprawdzi poziom jego kwalifikacji zawodowych i porwna z innymi lekarzami. W tej czci naszych rozwaa przyjrzymy si niektrym heurystykom, a take zjawisku perspektywy i nadmiernego zaufania do wasnych sdw.

HEURYSTYKIW PODEJMOWANIU DECYZJI

Wyobramy sobie na pocztek, e rzucamy szeciokrotnie monet. Trzy moliwe wyniki przedstawiaj si nastpujco (O oznacza ora, R - reszk):

OOORRR ROOROR

oooooo

Wska sekwencj, ktra wydaje ci si najbardziej prawdopodobna. Wikszo ludzi wybiera tu trzeci z tych sekwencji (Matlin, 1997). Dlaczego? Z dwch powodw. Po pierwsze, ludzie zakadaj, e prawdopodobiestwo uzyskania szeciu orzekw z kolei jest mae (prawdopodobiestwo takiego wyniku wynosi Vi x Vi x Vi x Vi x Vi x Vi = 1/64). Uzyskanie trzech orzekw i trzech reszek jest bardziej prawdopodobne. Po drugie ludzie zakadaj, e orzeki i reszki powinny si pojawia w kolejnoci wygldajcej na losow, przypadkow i z tego wzgldu wyniki z trzeciego wiersza wydaj si bardziej prawdopodobne od wynikw z wiersza drugiego. Ludzie wybieraj sekwencj R O O R O R , poniewa posuguj si heurystyk reprezentatywnoci. Polega ona na ocenianiu jakich zdarze (lub ich prbek) na podstawie ich podobiestwa do populacji zdarze, jakie zdaj si one reprezentowa (Kosonen, Winne, 1995). W tym wypadku prbk zdarze jest szeciokrotny rzut monet, populacj" za nieskoczony zbir takich rzutw. Jednake w rzeczywistoci wszystkie trzy moliwe kolejnoci, spomidzy ktrych wybieralimy, s dokadnie jednakowo prawdopodobne. Gdyby pytanie brzmiao, co jest bardziej prawdopodobne - uzyskanie szeciu orw czy trzech orw i trzech reszek, to poprawn odpowiedzi jest ta druga. Jeeli pytanie brzmi, co jest bardziej prawdopodobne: wystpowanie orw i reszek w jednym cigu czy w kolejnoci przypadkowej, to poprawna jest rwnie odpowied druga. Jednake kady z wierszy zawiera pewn specyficzn sekwencj. Jakie jest prawdopodobiestwo uzyskania takiej szczeglnej sekwencji, jak R O O R O R ? Prawdopodobiestwo, e pierwszy rzut monet zaowocuje reszk wynosi Vi. Prawdopodobiestwo, e drugi rzut przyniesie ora, wynosi rwnie Vi i tak dalej. Tak wic prawdopodobiestwo uzyskania konkretnej sekwencji R O O R O R wynosi dokadnie tyle samo, co prawdopodobiestwo jakiejkolwiek innej, z gry okrelonej sekwencji, czyli Vi x Vi x Vi x Vi x Vi x Vi = 1/64. (Moesz to zadanie wyprbowa na kim innym).

Rozwamy inny problem: czy prawd jest twierdzenie, i rodzice posiadajcy ju piciu synw w nastpnej kolejnoci spodziewa si powinni crki? Heurystyka reprezentatywnoci podpowiada tu odpowied twierdzc, poniewa sekwencja piciu chopcw i jedna dziewczynka wyglda na bardziej przypadkow ni sekwencja szeciu chopcw. Jednake osoby z pewn wiedz biologiczn mog przewidywa, i w istocie bardziej jest prawdopodobne, e nastpne dziecko tej pary bdzie chopcem. Piciu dotychczasowych chopcw po kolei to zbyt duga sekwencja, by moga by cakowicie losowa, wic moe w rodzicach jest co takiego, co sprawia, i maj raczej synw ni crki. Z drugiej strony moemy jednak zapyta, jakie byoby prawdopodobiestwo, e parze tej urodzi si syn, gdyby pe dziecka bya zdarzeniem cakowicie losowym? Odpowied brzmi Vi. Ludzie przy podejmowaniu decyzji uywaj take heurystyki dostpnoci. Polega ona na tym, e oceny czstoci lub prawdopodobiestwa zdarze opieramy na atwoci, z jak przychodz nam na myl przypadki zdarze tego rodzaju. Gdyby ci zapyta, czy wicej osb studiuje psychologi, czy mechanizacj rolnictwa, to nie znajc odpowiednich statystyk przyj na studia, udzielisz odpowiedzi zapewne na podstawie liczb znanych sobie osb studiujcych te specjalnoci. Zdarzenia czsto omawiane w mass mediach staj si wskutek tego lepiej nam znane. Takie choroby, jak cukrzyca czy rozedma puc, znacznie czciej s przyczyn mierci ni wypadki, ale moe nam si wydawa, e jest inaczej, poniewa media czciej donosz o wypadkach. W mediach jest te mowa o morderstwach i innych aktach agresji, co sprawia, e zwykle przeceniamy ich czsto w naszym spoeczestwie. Heurystyka zakotwiczenia-dostosowania jest z kolei wyrazem inercji naszych sdw o wiecie. Formuujc jakie sdy czy opinie, mamy zwykle jakie przekonanie pocztkowe, ktre dziaa jako zakotwiczenie naszej ostatecznej oceny. Otrzymujc dodatkowe informacje, dostosowujemy do nich to pocztkowe przekonanie, czasami zreszt z du niechci. Jeeli wychowujesz si w przekonaniu, e jaka partia polityczna czy religia jest lepsza od innych, przekonanie to suy zakotwiczeniu pniejszych opinii. Pojawianie si informacji sprzecznych z tym przekonaniem zaowocuje pewn ich zmian, cho zwykle bdzie ona niewielka. Moemy t prawidowo zilustrowa take matematycznie. Wypisz na dwch oddzielnych kartkach te dwa przypadki mnoenia: 8x7x6x5x4x3x2x1 1x2x3x4x5x6x7x8 Poka kade z tych zada innej osobie, dajc jej pi sekund na oszacowanie przypuszczalnego wyniku. Oczywicie rzeczywisty wynik mnoenia jest w kadym z tych przypadkw jednakowy, poniewa identyczne s liczby mnoone przez siebie. Kiedy jednak Tversky i Kahneman (1982) prosili studentw o oszacowanie na oko" kadego z iloczynw, szacunki te byy znacznie wysze, gdy sekwencja rozpoczynaa si od liczb duych, ni wtedy, gdy rozpoczynaa si od liczb maych. W pierwszym przypadku rednie oszacowanie wynioso a 2250, w drugim za jedynie 512. Oszacowanie byo zatem wysze, gdy zakotwiczeniem bya liczba 8, a nie 1. A swoj drog, ile wynosi rzeczywisty wynik tego mnoenia? Czy moesz wyjani za pomoc heurystyki zakotwiczenia-dostosowania, dlaczego obie grupy badanych tak dalece zaniay wynik tego mnoenia?

PRZEMYSl JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e kiedy rodzice maj piciu synw, ronie szansa, e nastpne ich dziecko okae si dziewczynk.

KONSEKWENCJE PERSPEKTYWY- POWIEDZ TO RAZ JESZCZE

Czy bdc na odchudzajcej diecie, wybierzesz lody w 97% beztuszczowe, czy raczej lody, w ktrych tuszcz stanowi 10% wartoci kalorycznej? Kiedy podczas zakupw byem pod wraeniem opakowania lodw z napisem goszcym, e za-

wieraj produkt w 97% wolny od tuszczu. Kiedy jednak dokadniej przeczytaem objanienia na etykiecie, okazao si, e jedna porcja lodw zawieraa 160 kalorii, z ktrych 27 pochodzio z tuszczu. Tak wic tuszcz stanowi 27/160, czyli okoo 17% kalorii zawartych w lodach. Jednake tuszcz stanowi jedynie 3% wagi lodw. Tak wic specjalici od marketingu lodw okazali si dobrze obznajomieni ze zjawiskiem perspektywy - wiedzieli, e sformuowanie w 97% wolny od tuszczu" brzmi znacznie lepiej ni tylko 17% kalorii o pochodzeniu tuszczowym". Efekt perspektywy polega na tym, e sposb przedstawienia informacji i jej kontekst mog wpywa na tre decyzji podejmowanych przez czowieka. Ze zjawiska tego zdaj sobie te spraw rne grupy nacisku, usiujc podkrela pozytywne aspekty proponowanych przez siebie rozwiza. Na przykad zwolennicy dopuszczalnoci aborcji przedstawiaj si jako osoby opowiadajce si za prawem do wyboru" (pro-choice), podczas gdy zwolennicy zakazu aborcji przedstawiaj siebie jako osoby opowiadajce si za prawem do ycia" (pro-life). Tak wic kada z grup przedstawia siebie jako opowiadajc si za jak pozytywn wartoci (wolnoci lub yciem), czemu raczej trudno si przeciwstawia. Poniewa wczesne wykrycie raka sprzyja jego wyleczeniu, specjalici od zdrowia i prewencji zachcaj ludzi do regularnego uczestnictwa w badaniach. W swoich ogoszeniach podkrelaj korzyci z uczestnictwa w takich badaniach i koszty ich zaniechania (Rothman, Salovey, 1997). Psycholog Sara Banks przeprowadzia wraz ze wsppracownikami (1995) eksperyment, w ktrym jedn grup kobiet poinformowano, e mammograficzne badania piersi przyczyniaj si do ochrony ycia pacjentek, drug grup za - e brak wczesnego wykrycia raka piersi moe kosztowa ycie. Szansa poddania si mammografii w cigu najbliszego roku okazaa si wiksza u kobiet, ktrym dostarczono informacji podkrelajcej koszty ni u kobiet uwraliwianych na zyski. Z efektw perspektywy zdaj sobie te spraw rodzice. Kiedy moja trzyletnia creczka Taylor zostaa zaproszona do przyjaciki, zapytaem j: Czy chciaaby si pobawi z Marysi u niej w domu?". Spotkaem si ze zdecydowan odmow. Przemylaem wic sytuacj i zadaem pytanie w inny sposb: Czy chciaaby si pobawi z Marysi u niej w domu i mie du frajd? Marysia ma mas ciekawych zabawek, a ja odbior ci od niej naprawd wczenie?". Tym razem Taylor bez wahania odpowiedziaa twierdzco. Rol perspektywy w badaniach sondaowych ilustruj dwa sformuowania podobnego pytania: 1. Czy zgadza si pani z opini, e kobiety powinny mie takie same moliwoci samourzeczywistnienia w pracy zawodowej jak mczyni? 2. Czy zgadza si pani z opini, e matki maych dzieci majce trudnoci ze znalezieniem odpowiedniej opiekunki powinny raczej pozosta w domu ni podejmowa prac zawodow? Moecie wyprbowa oba te pytania na znajomych, aby stwierdzi jak dalece odmienne s odpowiedzi, z ktrymi si one spotykaj. Jak wyjani t rnic? Najblisza ramka Psychologia a rnorodno wiata" przedstawia zastosowanie wiedzy psychologicznej o formuowaniu sdw do wyjanienia rnic midzy czarnymi i biaymi Amerykanami w reakcji na wyrok w sprawie synnego czarnego sportowca i osobistoci telewizyjnej O. J. Simpsona oskaronego o zamordowanie swej biaej ony Nicole.

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

Midzy 1994 a 1997 rokiem caa Ameryka spdzaa w napiciu wiele czasu przed telewizorem, obserwujc proces synnego czarnego sportowca i osobistoci telewizyjnej O. J. Simpsona, oskaronego o zamordowanie swej ony Nicole Brown Simpson i Ronalda Goldmana. W padzierniku 1995 roku awa przysigych zoona w wikszoci z Afroamerykanw uniewinnia Simpsona. W lutym 1997 roku awa przysigych zoona w wikszoci z biaych Amerykanw uznaa Simpsona za winnego ich mierci. Sondae wykazay, e wikszoci Afroamerykanw podoba si pierwszy, a nie drugi werdykt (Cose, 1997). Natomiast wikszo biaych Amerykanw odwrotnie - aprobowaa werdykt drugi, a nie pierwszy. Tabela 9.2 przedstawia wyniki telefonicznego sondau wykonanego na reprezentatywnej prbce 760 Amerykanw, dotyczcego ich opinii o werdykcie z 1995 roku. HEURYSTYKI PODEJMOWANIA DECYZJI. Czym wyjani tak silne rasowe zrnicowanie opinii o tych werdyktach? Jak bya o tym mowa w biecym rozdziale, ludzie formuuj sdy i opinie za pomoc heurystyk. Rozwamy heurystyk reprezentatywnoci. Z punktu widzenia wielu biaych obserwatorw pierwszy proces Simpsona by wynikiem do typowego przykadu maltretowania, a potem zabjstwa ony przez ma. Dla wielu Afroamerykanw najwaniejszym elementem sprawy byy natomiast rasistowskie uprzedzenia policjantw z Los Angeles prowadzcych postpowanie w sprawie O. J. Simpsona. A co z heurystyk dostpnoci? Wielu biaych obserwatorw sceptycznie zapatrywao si na pierwszy wynik w sprawie Simpsona, poniewa jego bogactwo umoliwiao mu wynajcie najlepszych prawnikw, biegych w wynajdywaniu rnych kruczkw proceduralnych. Natomiast wielu Afroamerykanw spotkao si w przeszoci z ostrym traktowaniem przez policj. Co z heurystyk zakotwiczenia-dostosowania? Wikszo biaych rozpocza od wiary w policj i sdowy system sprawiedliwoci, za wikszo Afroamerykanw od powtpiewania w obie te instytucje. E F E K T Y PERSPEKTYWY. Wywiady prasowe udzielane przez awnikw po ogoszeniu pierwszego werdyktu pozwalaj podejrzewa, e wystpoway u nich efekty perspektywy. Niektrzy z awnikw gosujcych za uniewinnieniem Simpsona podejrzewali, e w rzeczywistoci mg on by morderc swojej ony. Jednake nakazano im osdzi jego win jedynie na podstawie dowodw dopuszczonych przez sd, niektre z owych dowodw za byy zgromadzone przez policjanta, ktry okaza si rasist.

TABELA 9.2

WYNIKI ZLECONEGO PRZEZ NEWSWEEKA" SONDAU NA TEMAT OPINII 0 SUSZNOCI UNIEWINNIAJCEGO WYROKU W SPRAWIE 0. J. SIMPSONA
RASA AFROAMERYKANIE Odsetek zgadzajcych si z wyrokiem uniewinniajcym Odsetek uwaajcych wyrok za sprawiedliwy i bezstronny rdo: Whitaker M (1995,16 padziernika), Whites v. Blacks. Newsweek, s/28-35. 85% 80% BIALI AMERYKANIE 32% 50%

Cz efektw perspektywy bya dzieem Johna Cochrana, prawnika Simpsona. Domaga si on od awy przysigych werdyktu, ktry stanowiby komunikat dotyczcy nie tylko Simpsona, ale take nietolerancji i rasizmu policji z Los Angeles. Czarni i biali widzowie mog si natomiast pogodzi co do jednego: ich reakcje na wyrok w sprawie Simpsona wyraaj efekty perspektywy i stanowi konsekwencj posugiwania si heurystykami w procesie formuowania sdw.

JZYK
iedy uczszczaem do szkoy redniej, uczono mnie, e ludzie rni si od innych biegajcych, pywajcych czy latajcych stworze tylko umiejtnoci posugiwania si jzykiem i narzdziami. Potem dowiedziaem si, e rwnie nisze zwierzta s w stanie posugiwa si narzdziami. Wydry wykorzystuj kamienie do otwierania muszli may. Szympansy uywaj kamieni jako broni, a patykw do sigania po poywienie. Wspczenie zakwestionowano take tez o ludzkim monopolu na jzyk, poniewa okazao si, e niektre mapy mona wyuczy posugiwania si symbolami w komunikacji (symbole, takie jak sowa, zastpuj czy te reprezentuj inne obiekty, zdarzenia lub idee). Niektre mapy potrafi komunikowa si za porednictwem jzyka znakw migowych, inne - za porednictwem klawiatury, ktrej klawisze oznaczaj pewne symbole (Johnson, 1995). Jzyk suy komunikowaniu myli i uczu za pomoc symboli uporzdkowanych zgodnie z reguami gramatyki. Dziki jzykowi jedna osoba moe przekazywa wiedz innej osobie. Umoliwia on gromadzenie wiedzy i jej przekazywanie z pokolenia na pokolenie. Dziki niemu moemy te postawi si w pooeniu innego czowieka i nauczy si znacznie wicej, ni to umoliwia samo tylko bezporednie dowiadczenie. Jzyk dostarcza take wielu podstawowych narzdzi umysowych umoliwiajcych mylenie. Jzyk jest jedn z najsilniejszych stron czowieka jako gatunku. Inne gatunki mog by fizycznie silniejsze, mog szybciej si porusza, mie wraliwszy wch czy nawet y duej, jednake tylko ludzie stworzyli sztuk, religi i nauk. Wszystko to jest moliwe dziki jzykowym zdolnociom naszego gatunku. Wiele gatunkw zwierzt dysponuje rnymi systemami komunikacji. Ptaki potrafi si nawzajem ostrzega przed drapienikami. Za pomoc odpowiednich wiergotw i innych dwikw informuj si te o wziciu w posiadanie okrelonego drzewa czy krzaka. Tace pszcz przekazuj innym osobnikom tego gatunku informacje o pooeniu rda poywienia lub miejsca na zaoenie gniazda. Pewne gatunki map potrafi wydawa dwiki sygnalizujce pooenie drapienika i gatunek, do ktrego on naley. S to jednak wszystko wrodzone wzorce komunikacji. Na przykad jaskki bagienne hodowane w izolacji od osobnikw wasnego gatunku s w stanie piewa" w sposb bardzo podobny do pieww charakterystycznych dla osobnikw wychowanych w warunkach naturalnych (Brody, 1991). Prawdziwy jzyk odrniaj od tego rodzaju systemw komunikacji semantyka, nieograniczona twrczo i przemieszczenie (Ratner, Gleason, 1993). Semantyczno oznacza fakt, e dwiki (czy znaki) jzyka maj znaczenie. Sowa su jako symbole pewnych dziaa, obiektw, poj wyraajcych relacje (takie jak nad, w, wicej itd.) i inne idee. Systemy komunikacyjne ptakw czy pszcz pozbawione s semantycznoci; konkretne dwiki czy - jak w przypadku pszcz - ruchy, nie peni funkcji symboli. Nieograniczona twrczo odnosi si do zdolnoci kombinowania sw w oryginalne zdania. Przy czym przez zdanie oryginalne nie rozumiemy tu takiego, ktrego nikt przedtem nie wypowiedzia. Jest to raczej zdanie wytworzone przez sam jednostk, ktre nie jest wyrazem samego tylko naladownictwa. Aby tworzy oryginalne zdania, dziecko musi rozumie skadni danego jzyka, a wic zna jego struktury gramatyczne. Ju dwulatki s w stanie tworzy oryginalne kombinacje symboli (wyrazw).

MDRO PO FAKCIE
Niezalenie od tego, czy nasze decyzje okazuj si suszne, czy nie, wikszo nas przejawia nadmiern pewno co do ich trafnoci (Gigerenzer i in., 1991; Lundeberg i in., 1994). Nadmierne zaufanie do wasnych sdw dotyczy szerokiego ich zakresu - od przekona na temat szansy zaraenia si wirusem wywoujcym AIDS (Goldman, Harlow, 1993) do przewidywania wynikw wyborw (Hawkins, Hastie, 1990) oraz wiary w trafno wasnych odpowiedzi udzielonych w tecie wiadomoci (Lundeberg i in., 1994). Wiele osb odmawia te zmiany wasnego sdu, nawet w obliczu danych dowodzcych jego bdnoci. (Czy nie zdarzyo ci si spotka osb nierealistycznie wierzcych w zwycistwo swojego" kandydata, pomimo niesprzyjajcych mu wynikw bada sondaowych?). Skonni jestemy take do bycia mdrymi po fakcie i twierdzenia, e co z gry wiedzielimy", kiedy ju si okazao, e jakie zdarzenie miao miejsce. Kiedy ju co si stao, jestemy take nadmiernie pewni, e zdolni bylibymy to przewidzie na podstawie informacji posiadanej przed danym wydarzeniem (Hawkins, Hastie, 1990). Po meczu wiemy, e rodkowy napastnik powinien poda do lewoskrzydowego, a nie prawoskrzydowego, ktry by dobrze kryty, i skonni jestemy sdzi, e to samo wiedzielimy, jeszcze zanim podanie nastpio. Nadmierne zaufanie do wasnych sdw, nawet kiedy s one bdne, uwarunkowane jest szeregiem czynnikw. Oto niektre z nich:

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e ludzie zmieniaj swoje opinie po otrzymaniu dowodw na ich bdno. Moe si tak zdarzy, lecz nie jest to regua.

Nie zdajemy sobie sprawy z tego, jak wtpliwe s nasze zaoenia. Skonni jestemy do skupiania uwagi na przypadkach potwierdzajcych nasze sdy, a ignorowania tych, ktre im zaprzeczaj. Przepustowo pamici operacyjnej jest ograniczona i mamy skonno do nieprzypominania sobie informacji sprzecznej z wasnymi sdami. Staramy si doprowadzi do stanw rzeczy, w ktre wierzymy, tak wic nasze sdy bywaj czasami samosprawdzajcymi si przepowiedniami. Nawet gdy ludzi poinformowa o nadmiernej ufnoci w prawdziwo wasnych sdw, zwykle nie s w stanie spoytkowa tej informacji (Gigerenzer i in., 1991).

ZASTANW SI
Jak odpowiedziae na pytanie z cyklu Prawda czy fasz" o pe szstego dziecka pary, ktra miaa dotd samych synw? Jak mylisz, dlaczego tak odpowiedziae? Czy jeste w stanie wyobrazi sobie, e radykalnie zmieniasz swoje przekonania religijne lub polityczne? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Czy prbujc kogo do czego przekona, prbowae si posuy zjawiskiem perspektywy? W jaki sposb to robie? Czy zdarzyo ci si spotka osoby, ktre odmwiy zmiany swojej opinii w jakiej sprawie, nawet gdy okazao si, e opinia ta bya bdna? Jak wyjani ten opr?

Wreszcie przemieszczenie to zdolno do komunikowania informacji o zdarzeniach i obiektach z innego czasu i innego miejsca3. Jzyk umoliwia skuteczne przekazywanie wiedzy od osoby do osoby i z jednego pokolenia na drugie. Przemieszczenie umoliwia rodzicom ostrzeganie dzieci przed pomykami, ktre sami kiedy popenili. To wianie przemieszczenie umoliwia dzieciom opowiadanie rodzicom, co dziao si w szkole.

SEMANTYKA. Semantyka to badanie znaczenia. Dotyczy ona zatem relacji midzy jzykiem a obiektami i zdarzeniami przedstawianymi za jego pomoc. Sowa brzmice (i pisane) w identyczny sposb mog mie odmienne znaczenie w rnych wypadkach ich uycia. Rozwamy sens czasownika sta" w zdaniach: Czowiek stoi na przystanku. Stoi przed nami problem przeniesienia przystanku. Ten przystanek stoi okolicznym mieszkacom oci w gardle. W zdaniu pierwszym czasownik sta" oznacza po prostu pewn czynno czy stan i uywany jest w znaczeniu dosownym. W dwch nastpnych zdaniach czasownik ten jest uywany w znaczeniach coraz to bardziej metaforycznych, bardzo odbiegajcych od znacznie dosownego. Porwnajmy nastpujce zdania: Kurczak jest gotowy do jedzenia. Lew jest gotowy do jedzenia. Szczupak jest gotowy do jedzenia. Zdanie pierwsze oznacza zapewne, e kurczak zosta upieczony i mona go ju je. Zdanie drugie - e lew jest godny lub zamierza zje sw ofiar. Interpretacja wyraenia gotw do jedzenia" jest wic uzaleniona od naszej wiedzy na temat kurczakw i lww. Natomiast interpretacja zdania trzeciego zaley od naszych preferencji smakowych i tego, czy ostatnio mylelimy raczej o drapienikach czy o jedzeniu.

PODSTAWOWE POJCIA Z ZAKRESU WIEDZY 0 JZYKU

Nauka o jzyku bada: fonologi (dwiki), morfologi (najmniejsze czstki wyrazu), skadni (porzdek sw w zdaniu) oraz semantyk (znaczenia wyrazw i ich grup). FONOLOGIA. Fonologia zajmuje si badaniem elementarnych dwikw jzyka. W jzyku angielskim jest 26 liter, ale znacznie wiksza liczba fonemw, czyli podstawowych dwikw. Nale do nich t orazp w sowie tip, ktre psycholingwici oznacz jako fonemy /t/ i /p/. Litera o w sowie go i w sowie gone jest zapisem odrbnych fonemw. Zapisuje si je za pomoc tej samej litery, cho s odmiennie wymawiane, co moe by rdem zamieszania dla osb uczcych si angielskiego jako jzyka szkolnego". MORFOLOGIA. Morfemy s najmniejszymi jednostkami znaczeniowymi w jakim jzyku. Na morfem skada si jeden lub wicej fonemw uoonych w okrelonym porzdku. Niektre morfemy, jak kot" czy pies", funkcjonuj jako samodzielne sowa, cho inne zawieraj pewne ich kombinacje. Takie sowa jak koty" czy pieski" zawieraj po dwa morfemy. Dodanie morfemu -y do wyrazu kot" zmienia liczb pojedyncz na mnog, dodanie za morfemu -ki do wyrazu pies" czyni z rzeczownika przymiotnik. Dodanie morfemu -ed do czasownika regularnego w jzyku angielskim zamienia jego czas na przeszy (np. add - added albo subtract- subtracted). Dodanie morfemu -ly do przymiotnika czyni z niego przyswek (np. weak - weakly, strong - strongly).^ Wiele morfemw dodawanych do rzeczownika lub czasownika stanowi kocwki fleksyjne, bdce wykadnikami liczby, osoby, rodzaju i przypadku. Morfemy te oznaczaj take, w jakich wzajemnych relacjach gramatycznych pozostaj poszczeglne sowa. Okrelone jzyki zwieraj rne reguy gramatyczne tworzenia czasw, liczby mnogiej itp. SKADNIA. Poezja wspczesna czsto wykorzystuje fakt, e reguy skadni umoliwiaj rne interpretacje tych samych zda czy wypowiedzi. Reguy te okrelaj, w jaki sposb sowa i ich cigi mog by porzdkowane we frazy i zdania, stanowic gramatyk danego jzyka. W jzyku angielskim zdania s zwykle zbudowane wedug reguy: podmiot, orzeczenie, dopenienie, jak w zdaniu: Mody chopiec {podmiot) przynis (orzeczenie) ksik (dopenienie). Reguy skadni jzyka angielskiego raczej wykluczaj kolejno: Ksik przynis mody chopiec" (co z kolei dopuszczaj reguy innych jzykw, na przykad jzyka polskiego). Wanym elementem uczenia si jzyka jest nabywanie nie tylko znacze sw, ale take obowizujcych w nim regu gramatycznych.
Sowo przemieszczenie" ma zupenie inne znaczenie w psychodynamicznej teorii Zygmunta Freuda, jak to zobaczymy w rozdziale dwunastym.
3

ZASTANW SI
Czy moesz wskaza jakie idiomatyczne wyraenia swojego jzyka, ktre mogyby by trudne do przyswojenia dla obcokrajowca? Czy zdarzyo ci si spotka kogo, kto twierdzi, e jego pies lub kot mwi" albo rozumie, co si do niego mwi? Czy sdzisz, e zwierzta rzeczywicie s do tego zdolne?

ROZWJ JZYKOWY
ozwj jzyka przebiega w pewnej staej, jednakowej u wszystkich dzieci kolejnoci. Rozpoczniemy od przedjzykowych wokalizacji w rodzaju paczu czy gaworzenia. Jak to dobrze wiedz wszyscy rodzice, nowo narodzone dzieci dysponuj niewyuczonym, ale niezmiernie skutecznym rodzajem ekspresji gosowej - krzycz, krzycz i jeszcze raz krzycz. Krzyk jest rezultatem przepywu powietrza przez drog gosow. Nie zawiera jakich odrbnych, dobrze rozrnialnych dwikw. Krzyk jest niemale jedynym dwikiem, jakie dziecko jest w stanie wydawa w cigu pierwszego miesica ycia. W drugim miesicu dzieci zaczynaj te grucha. Przy gruchaniu dziecko wykonuje ruchy jzykiem, w zwizku z czym dwiki te sprawiaj wraenie bardziej artykuowanych od krzyku. Na gruchanie skadaj si zwykle dwiki przypominajce przeduone samogoski w rodzaju oochw" i aachw". Ich wydawanie przez dziecko zdaje si zwizane z odczuciem przyjemnoci - niemowlta nie gruchaj, gdy s godne, zmczone lub kiedy

co je boli. Rodzice szybko ucz si znaczenia rnych rodzajw paczu i gruchania - ktre towarzysz godowi, ktre kolce, a ktre przyjemnoci z bycia koysanym czy podnoszonym. Okoo smego miesica ycia natenie gruchania znacznie spada. Pacz i gruchanie maj charakter wrodzony, cho ulegaj te modyfikacji pod wpywem dowiadczenia. Czsto gruchania wzrasta, jeeli rodzice je wzmacniaj, umiechajc si, mwic do niego lub je naladujc. Wczesne rozmowy" rodzicw z dzieckiem, kiedy to na zmian przemawiaj i wysuchuj jego gruchania, mog doprowadzi dziecko do szybszego zdawania sobie sprawy, jak w ludzkich interakcjach odgrywa naprzemienno wydawania dwikw i ich suchania. Jednake nie oznacza to jeszcze umiejtnoci posugiwania si jzykiem. Bowiem prawdziwy jzyk cechuje si semantycznoci. Dwiki mowy (czy znaki w jzyku migowym) s symbolami, natomiast krzyki i gruchanie nie reprezentuj obiektw czy zdarze, a wic maj charakter przedjzykowy. Okoo pitego lub szstego miesica dzieci zaczynaj gaworzy. Gaworzenie to pierwszy rodzaj wokalizacji przypominajcy ludzk mow. Pojawiaj si wwczas fonemy wystpujce w rnych jzykach wiata, cznie z angielskim th", francuskim r" czy niemieckimi umlautami, a take dwiki wystpujce w jzyKRZYK kach afrykaskich. W gaworzeniu czsto pojawiaj si kombinacje samogoska - spgoska, jak da", ma" czy wywoujce enKrzyk jest przedjzykow wokalizacj dzieci, ktra tuzjazm ma-ma" (ktre pocztkowo ma charakter zupenie z reguty nie podoba si ich rodzicom. Wikszo przypadkowy). rodzicw stara si wic uspokoi swoje mat dziePodobnie jak pacz i gruchanie, gaworzenie raczej ma charakci, by przestay krzycze. ter wrodzony, a dzieci z kultur o bardzo odmiennych jzykach zdaj si wydawa podobne dwiki, w tym rwnie takie, ktrych nie mogy usysze w swoim otoczeniu (Gleason, Ratner, 1993). Jednake w miar upywu czasu dwiki wystpujce w gaworzeniu coraz bardziej zaczynaj przypomina dwiki syszanego przez dziecko jzyka ojczystego. Niemowlta zdaj si selektywnie utrzymywa w gaworzeniu te fonemy, ktre s charakterystyczne dla jzyka ojczystego, pozostae za, obce" dwiki stopniowo zanikaj. W miar rozwoju gaworzenie staje si wic coraz mniej rnorodne. Gaworzenie rwnie ma charakter przedjzykowy. Jednak zanim dziecko samo zacznie mwi, zwykle jest w stanie wiele zrozumie z tego, co mwi inni. Bierne rozumienie mowy poprzedza jej aktywne tworzenie; niemowlta ujawniaj rozumienie za pomoc wasnych gestw i dziaa.

dziecko dysponuje okoo dwudziestoma sowami. Niektre z nich brzmi znajomo, jak mama", tata", je". Innych nie sposb znale w sowniku, (papa", dada"), cho funkcjonuj one jak normalne sowa. Czytanie dziecku na gos przyspiesza rozwj sownika, wskazane jest wic, by rodzice zawczasu zaopatrzyli si w odpowiednie ksieczki (Arnold i in., 1994; Robbins, Ehri, 1994). Dzieci zwykle usiuj rozmawia o wikszej liczbie obiektw ni te, ktre potrafi nazwa. W konsekwencji czsto nadmiernie rozszerzaj znaczenie sw, okrelajc nimi takie dziaania czy obiekty, ktrych nazw jeszcze nie znaj. Zjawisko to nazywane jest nadmiernym rozszerzaniem. Na przykad w pewnym momencie dziecko moe mwi na konia piesek" albo liczy osiemdziesit, dziewidziesit, dziesidziesit".

ROZWJ SKADNI
Pierwsze wypowiedzi dziecka skadaj si z pojedynczych sw, cho czasami sowa te wyraaj do zoone treci. Tego rodzaju wypowiedzi nazywane s holofrazami. Na przykad sowo mama" moe by przez dziecko uywane w znaczeniu idzie mama" albo przyjd mamo tutaj". Podobnie kotek" moe u dziecka oznacza tu jest kot" albo ten wypchany zwierzak wyglda jak mj kotek". Wiele dzieci bez trudu daje swoim rodzicom do zrozumienia za pomoc intonacji i gestw, co dokadnie znacz ich holofrazy. Wzmacniaj te swoich rodzicw, reagujc z zachwytem, gdy ci robi, co naley, i gono wyraaj niezadowolenie, gdy rodzice okazuj si niepojtni. Pod koniec drugiego roku ycia dzieci zaczynaj mwi zdaniami skadajcymi si z dwch czonw. Zdania te nazywane s mow telegraficzn, poniewa przypominaj depesze telegraficzne. Wykorzystujc reguy skadni, dzieci wycinaj wszystkie niepotrzebne" sowa. Mama je" oznacza wic Mamo, daj mi, prosz, je". Dzieci posuguj si tylko najbardziej istotnymi sowami, w szczeglnoci rzeczownikami i czasownikami. Wypowiedzi dwuczonowe zdaj si pojawia mniej wicej w tym samym okresie rozwoju dzieci, niezalenie od jzyka, ktrego si ucz (Slobin, 1983). Rwnie kolejno pojawiania si rnych rodzajw wyrae dwuwyrazowych (np. najpierw czynnik sprawczy - dziaanie, potem obiekt dziaania, pooenie i posiadanie) jest jednakowa w tak rnych jzykach, jak angielski, luo (jzyk afrykaski), niemiecki, rosyjski czy turecki (Slobin, 1983). Wyraenia dwuwyrazowe s co prawda krtkie, jednak ujawniaj rozumienie przez dziecko zasad skadni. Dziecko mwi moje buty", ale nie buty moje". Mwi te mama idzie", majc na myli, e matka odchodzi, za idzie mama", aby wyrazi pragnienie, by matka odesza (std te to ostatnie wyraenie jest nieczste).

ROZWJ SOWNIKA
Ach, to dugo wyczekiwane pierwsze sowo! C to za dreszczyk podniecenia! Jaki to kamie milowy na drodze rozwoju! Zwykle dzieci wypowiadaj swoje pierwsze sowo okoo pierwszego roku ycia, cho umyka ono uwadze wielu rodzicw z powodu wymowy niewyranej lub zmieniajcej si w zalenoci od kontekstu. Pika" moe by wymawiana jako pika", pyka", a nawet ika". U wikszoci dzieci pierwsze wypowiadane sowo jest nazw jakiego przedmiotu (Nelson i in., 1993). Pocztkowo sownik dziecka przyrasta w powolnym tempie. Po wypowiedzeniu pierwszego sowa opanowanie kolejnych dziesiciu sw moe zaj dziecku trzy do czterech miesicy (Nelson, 1973). Okoo osiemnastego miesica ycia

ROZWJ JZYKA BARDZIEJ ZOONEGO

Midzy drugim a trzecim rokiem ycia nastpuje zwykle poszerzenie struktur zdaniowych o te sowa, ktre nieobecne byy w mowie telegraficznej. Pojawiaj si spjniki (i, lub, ale), zaimki wskazujce i dzierawcze (ten, tamta, mj, twj), zaimki osobowe (on, ona, my) i przyimki (w, nad, za). Midzy drugim a trzecim rokiem ycia dzieci zwykle zaczynaj skada frazy i zdania proste w zdania zoone. Wczesny przykad zdania zoonego to: Ty poszede i mama te poszeda". Przykad bardziej skomplikowany to pytanie: A co bdziemy robi, kiedy tam ju zajedziemy?".

Najwaniejsze zagadnienia
Narodziny 2 miesic 5-6 miesic Krzyk Gruchanie Gaworzenie

Kamienie milowe w rozwoju jzyka

KOMENTARZ Przedjzykowa ekspresja strachu lub dyskomfortu. Przedjzykowe ochy" i achy" mogce wyraa przyjemno. Ma charakter przedjzykowy, cho wydawane dwiki coraz bardziej przypominaj fonemy jzyka uywanego przez otoczenie dziecka. Czsto niezauwaane przez rodzicw z uwagi na niekonsekwentn lub niepoprawn wymow. Pocztkowy przyrost sownika jest powolny; pojedyncze stwa mog by uywane dla wyraenia zoonych znacze (holofrazy). Sekwencja pojawiania si poszczeglnych typw wyrae dwuwyrazowych jest podobna w bardzo rnych jzykach, sposb postugiwania si tymi wyraeniami zdradza znajomo regut skadni. Pojawiaj si spjniki, zaimki osobowe, wskazujce i dzierawcze oraz przyimki. Znajomo regut skadni prowadzi do odmieniania nieregularnych ; czasownikw i rzeczownikw w taki sposb, jakby byty regularne. Silne rnice indywidualne.

TEORIE ROZWOJU JZYKOWEGO

Poniewa wszyscy normalni ludzie maj zdolno mwienia - w przeciwiestwie do zwierzt domowych czy rolin (niezalenie od tego, jak wiele by si do nich nie mwio) - posugiwanie si mow musi by uwarunkowane dziedzicznie. Jednake poniewa dziecko wychowywane w Japonii mwi po japosku, podczas gdy dziecko wychowywane w Kalifornii bdzie posugiwa si angielskim, nie ulega wtpliwoci, e wptywy rodowiska rwnie odgrywaj kluczow rol. Jzyk zaley wic zarwno od dziedziczenia, jak i od rodowiska, niewiele za ma sensu pytanie o to, ktry z tych czynnikw jest waniejszy. Problemem, ktry mamy nadziej rozwiza jest natomiast odkrycie, w jaki sposb te czynniki wspdziaaj ze sob w rozwoju jzyka.
STEVEN PINKER

ZJAWISKO ROZWOJOWE

1 rok ycia

Pierwsze stwa

18 miesic 2 rok ycia

Stownik zawierajcy okoto 20 stw Mowa telegraficzna - wyraenia dwuwyrazowe Mowa telegraficzna zostaje uzupeniona o brakujce w niej stwa Nadregularno Stownik liczcy 10 000 stw

Niezliczone miliardy dzieci przejy jzyk swoich rodzicw i z niewielkimi zmianami przekazay go wasnemu potomstwu. Teorie rozwoju jzyka prbuj wyjani, w jaki sposb ten proces zachodzi. Badanie rozwoju jzyka, podobnie jak badania w wielu innych dziedzinach psychologii, polega na studiowaniu wspdziaania czynnikw dziedzicznych (natury) i rodowiskowych (kultury). Przyjrzyjmy si, w jaki sposb rola tych dwch czynnikw jest traktowana na gruncie natywistycznych i kulturowych teorii rozwoju jzyka. TEORIE UCZENIA SI. Teoretycy uczenia si zakadaj, e nabywanie umiejtnoci posugiwania si jzykiem przebiega zgodnie z oglnymi reguami uczenia si, a sam jzyk jest podobny do innych rodzajw zachowa wyuczonych (Gleaser, Ratner, 1993). Uczeni stojcy na tym stanowisku zwykle odwouj si do takich poj, jak naladownictwo i wzmocnienie. Z punktu widzenia spoeczno-poznawczego rodzice peni funkcj modeli do naladowania, od ktrych dzieci przynajmniej czciowo ucz si jzyka. Zdaje si prawdopodobne, e dziecko uczy si wielu sw, szczeglnie rzeczownikw i czasownikw (w tym nieregularnych), drog naladownictwa. Pocztkowo dzieci poprawnie powtarzaj za otoczeniem nieregularne odmiany czasownikw. Mona to wyjania w kategoriach modelowania, cho modelowanie nie tumaczy wszystkich zjawisk skadajcych si na nabywanie jzyka. W nieco pniejszym wieku dzieci zaczynaj odmienia czasowniki nieregularne zgodnie z reguami obowizujcymi czasowniki regularne wskutek znajomoci regu skadni, a nie w wyniku naladownictwa. Naladownictwo nie jest take w stanie wyjani, jak to si dzieje, e dzieci wyksztacaj umiejtno wypowiadania takich wyrae i zda, ktrych nigdy uprzednio nie zaobserwoway w swoim otoczeniu. Wiele dziecicych wyrae powstaje spontanicznie i nie jest skutkiem odwzorowania tego, co mwi osoby dorose. Ponadto dzieci czasami uparcie odmawiaj naladowania form jzykowych proponowanych przez dorosych, nawet gdy doroli na to nalegaj. Przyjrzyjmy si nastpujcej wymianie zda midzy dwuletni Beat a osob doros (mocno sfrustrowan bezowocnoci swoich wysikw): BEATA: Lubi te sodycze. Lubi ich. DOROSY: Lubisz ich? BEATA: Tak. Lubi ich. DOROSY: Powiedz je. BEATA: Je. DOROSY: Powiedz lubi je." BEATA: Lubi je. DOROSY: Dobra. BEATA: Ja jestem dobra. Te sodycze te s dobra. DOROSY: Dobre s? BEATA: Tak. Lubi ich. A ty te ich lubisz? (Kuczaj, 1982, s. 48).

2-3 rok ycia 3-5 rok ycia 6 rok ycia

Dzieci po ukoczeniu trzeciego roku ycia coraz sprawniej posuguj si zaimkami (jak to czy ona) i przyimkami (jak w, przed czy na) wyraajcymi relacje czasowe i przestrzenne midzy zdarzeniami i obiektami. Pocztkowo pytania zadawane przez dzieci maj charakter telegraficzny i zawsze cechuj si rosnc intonacj funkcjonujc w charakterze znaku zapytania. Wicej mleka?" moe na przykad oznacza: Czy mog dosta jeszcze mleka?" albo Czy chcesz wicej mleka?", a take Czy jest jeszcze mleko?" - w zalenoci od kontekstu. W trzecim roku ycia nasila si zwykle czsto zadawania przez dziecko pyta co, gdzie, jak i kiedy. Niektre z tych pyta (co, kto, gdzie) pojawiaj si wczeniej ni inne (dlaczego, kiedy, ktry i jak) (Bloom i in., 1982). Pytanie dlaczego" zdaje si nazbyt filozoficzne dla dwulatka, jak" za - zbyt szczegowe. Poniewa dwulatki s zwykle skupione raczej na tym, co si dzieje tu i teraz", mniej dla nich wane jest take pytanie kiedy. Jednake czterolatki bardzo czsto zadaj pytania typu dlaczego, kiedy i jak, czsto oczywicie take wtedy, gdy ich rodzice zajci s czym innym. W wieku lat czterech dzieci osigaj te umiejtno prowadzenia dugich rozmw i przyjmowania na zmian roli osoby mwicej i suchajcej. W wieku szeciu lat sownik dziecka osiga okoo 10 000 sw. Midzy sidmym a dziewitym rokiem ycia wikszo dzieci zaczyna sobie zdawa spraw z tego, e sowo moe mie wicej ni jedno znaczenie oraz interesowa si humorem i artami wymagajcymi pewnego wyrafinowania jzykowego (Co nie ma rk ani ng, a chodzi?"). W latach uczszczania do szkoy podstawowej i redniej sownik dzieci szybko si poszerza. Pojawiaj si take subtelne postpy w zakresie artykulacji oraz umiejtnoci posugiwania si zoonymi strukturami skadniowymi.

W pracy pt. Zachowanie werbalne (Verbal behavior) B. F. Skinner przedstawi swoje pogldy na temat roli wzmocnie w uczeniu si jzyka: Dziecko nabywa jzyk dziki temu, e jego wzgldnie niezrnicowane wypowiedzi sowne s selektywnie wzmacniane, wskutek czego zmieniaj si stopniowo tak, by doprowadzi do uzyskiwania przez dziecko od otoczenia podanych przeze konsekwencji" (1957, s. 31). Skinner dopuszcza wrodzony charakter takich przedjzykowych wokalizacji, jak gruchanie i gaworzenie. Zakada jednak, e rodzice wzmacniaj te dziecice wokalizacje, ktre przypominaj rzeczywiste sowa, na przykad wokalizacje typu ma-ma-ma", ktre s bliskie sensownego sowa mama". Gaworzenie ulega istotnie nasileniu pod wpywem wzmacniania go przez dorosych poprzez umiechanie si do dziecka, gaskanie go czy sowne zwracanie si do niego. W cigu pierwszego roku ycia dzieci gaworz, wypowiadajc coraz czciej dwiki charakterystyczne dla jzyka uywanego przez swe otoczenie, obce" dwiki za stopniowo zanikaj. Behawioryci wyjaniaj te zmiany w kategoriach wzmacniania (dwikw przypominajcych tworzone przez osoby dorose) i wygaszania (dwikw obcych"). Moliwe jest jednak i inne, niebehawiorystyczne wyjanienie tego zjawiska - mianowicie, e dzieci aktywnie zwracaj uwag na dwiki dochodzce z ich jzykowego otoczenia i maj wewntrzn motywacj do ich wypowiadania. Skinner (1957) zakada, e nabywamy jzyk drog ksztatowania - metod stopniowych przyblie do nagradzanego wzorca reakcji. Rodzice nagradzaj wydawane przez dziecko dwiki, jeeli przypominaj one coraz bardziej dwiki rzeczywistego jzyka. Wielowyrazowe wypowiedzi s z tej perspektywy traktowane jako zoone acuchy bodcw i reakcji, ktrych dziecko rwnie uczy si w wyniku procesu ksztatowania. W miar jak wypowiedzi dziecka staj si coraz dusze, rodzice ksztatuj poprawn kolejno sw, wypowiadajc rne ich cigi we waciwej kolejnoci i wzmacniajc naladowcze wypowiedzi dziecka. Kiedy za dziecko popenia bdy gramatyczne, rodzice je poprawiaj, jak w przytoczonym przykadzie z dwuletni Beat, po czym domagaj si poprawnej wypowiedzi, ktr nastpnie wzmacniaj. Przypomnijmy sobie jednak, jak nasza przykadowa Beata nie chciaa podporzdkowa si reguom skadni. Gdyby wyjanienie w kategoriach wzmocnienia byo wystarczajce, stosowane przez rodzicw wzmocnienia powinny uatwia uczenie si przez dziecko regu wymowy, skadni i semantyki. Jednak w rzeczywistoci nie ma dowodw na wystpowanie tego rodzaju zjawisk. Rodzice maj wiksz skonno do wzmacniania trafnoci czy prawdziwoci" wypowiedzi dziecka anieli do wzmacniania ich poprawnoci gramatycznej. Innymi sowy, rodzice z reguy akceptuj kady rodzaj skadni u dziecka, dopki uwaaj jego wypowiedzi za trafne. Gdy dziecko, wskazujc rk w d, powie: Ta trawa jest czerwona", rodzice raczej poprawi kolor na zielony", ni pochwal dziecko za poprawno uytej skadni. Natomiast dziecko, ktre entuzjastycznie pokazuje swj pusty talerz ze sowami: Zajadem wszystko", prawdopodobnie zostanie przez rodzicw raczej nagrodzone za zjedzone potrawy ni zganione za bd jzykowy. Teoria uczenia si nie jest rwnie w stanie wyjani ani staej kolejnoci, w jakiej jzyk jest wyksztacany przez rne dzieci, ani faz przyspieszonego nabywania jzyka charakterystycznych dla tej sfery rozwoju. Nawet poszczeglne rodzaje wyrae dwuwyrazowych pojawiaj si u wikszoci dzieci w pewnej staej kolejnoci. Cho poszczeglne dzieci rni si tempem rozwoju jzykowego, poszczeglne umiejtnoci jzykowe (jak rodzaj zadawanych pyta, posugiwanie si stron biern i czynn itp.) pojawiaj si zwykle u wszystkich w tej samej kolejnoci. TEORIA NATYWISTYCZNA. Natywistyczna teoria rozwoju jzyka zakada, e czynniki wrodzone skaniaj dziecko do zwracania uwagi na jzyk i nabywania go w pewien okrelony sposb. W myl tego pogldu dziecko rodzi si biologicznie przygotowane do nabywania jzyka (Pinker, 1994a).

Teoria psycholingwistyczna zakada, e uczenie si jzyka jest skutkiem wspdziaania (interakcji) wrodzonej do tego skonnoci z czynnikami rodowiskowymi, takimi jak kontakt z jzykiem uywanym przez rodzicw czy wzmocnienia otrzymywane z otoczenia. Noam Chomsky (1980; 1991) nazywa t skonno mechanizmem nabywania jzyka. Dowodem na jego istnienie jest powszechno ludzkich zdolnoci jzykowych i niezmienna kolejno etapw rozwoju jzyka. Dziki mechanizmowi rozwoju jzyka system nerwowy jest przygotowany do nauczenia si regu gramatyki. Poszczeglne jzyki zdaj si bardzo od siebie rni, jednake wszystkie podzielaj pewn gramatyk powszechn", czyli lecy u ich podoa zesp regu przeksztacania idei w zdania (Pinker, 1990; 1994a). Ta wrodzona gramatyka powszechna pomaga wszystkim dzieciom na wiecie uczy si ojczystego jzyka. Przypomina wic podstawowy system opera-

Psychologia a ycie codzienne

DWUJZYCZNA EDUKACJA
Wiele dzieci zamieszkujcych Stany Zjednoczone ma kopoty z nauczeniem si angielskiego, jeeli pochodz z domw, w ktrych na co dzie uywa si innego jzyka. W przeszoci podejcie do tego problemu przypominao uczenie pywania na gbokiej wodzie - albo dasz sobie rad, albo utoniesz. Dzieci takie uczono angielskiego od podstaw, a ich zadaniem byo jak najszybciej nadgoni wszelkie ewentualne zalegoci. Wikszo zaczynaa pywa, jednak niektre tony. Bardziej formalne okrelenie metody pywaj lub si utop" to cakowite zanurzenie. Dzieje skutecznoci tej metody s do niejednoznaczne. Czsto przynosi ona dobre rezultaty, ale prowadzi te do niepowodze czciej ni tego yczyaby sobie wikszo wychowawcw. Std te w wielu systemach szkolnych zdecydowano si na system edukacji dwujzycznej. Od strony prawnej wprowadzenie systemu dwujzycznego oznacza wymg dania szansy rwnego startu dzieciom, dla ktrych angielski nie jest jzykiem wyniesionym z domu. Oficjalnym zaoeniem federalnych programw dwujzycznoci jest wykorzystywanie znajomoci drugiego jzyka przez dziecko do jak najszybszego nauczenia si przeze jzyka angielskiego, tak by mogo ono przystpi do nauki w oglnym systemie szkolnym. Jednak sia nacisku na angielski jest niejednakowa w rnych wypadkach realizacji programu. Tak zwane programy przejciowe ukierunkowane s na moliwe najszybsze przeniesienie dziecka do systemu regularnego ksztacenia anglojzycznego. W innej odmianie programu wspierajcego dzieci dwujzyczne, zwanej programem podtrzymujcym, rwnie prbuje si moliwie szybko nauczy dziecko jzyka angielskiego. Jednak uczniowie nadal ucz si take wasnej kultury i jzyka. Podejcie trzecie to zanurzenie podwjne, wykorzystywane w ksztaceniu dzieci latynoamerykaskich w Nowym Jorku, pnocnej Wirginii, na Florydzie i w poudniowej Kalifornii. Programy te zachcaj dzieci imigrantw do nauki angielskiego, dzieci urodzone ju w Stanach za - do nauki hiszpaskiego (Cavaliere, 1996). Uczniowie objci tym programem spdzaj poow dnia, uczc si po angielsku, poow za - po hiszpasku (Sleek, 1994). Krytycy programw edukacji dwujzycznej wskazuj, e bardziej w nich idzie o cele polityczne ni edukacyjne. Na przykad dzieci o hiszpaskich nazwiskach mog by przydzielane do oddzielnych klas jeszcze przez dugi okres po osigniciu zdolnoci do radzenia sobie w klasie wycznie anglojzycznej. Krytycy ci doceniaj dobrodziejstwa kulturowego pluralizmu, jednak uwaaj, e kluczem do odniesienia sukcesu w Stanach Zjednoczonych jest zdolno do komunikowania si w jzyku angielskim. Edukacja dwujzyczna okazuje si najbardziej skuteczna, jeeli spenione s nastpujce warunki: Program dwujzyczny koncentruje si jedynie na nauce jzyka angielskiego, a pozostae przedmioty nie s wykadane w tym jzyku, nawet w pocztkowych stadiach nauki. Rodzice dziecka rozumiej i wspieraj ze swej strony cele zaoone w programie. Nauczyciele, rodzice i inni czonkowie danej spoecznoci okazuj wzajemny szacunek sobie i jzykom, ktrymi si posuguj (Cavaliere, 1996).

P R O F I 1 U
Gdyby kto chcia nakrci film o intelektualicie, dobrym kandydatem do gwnej roli byby niewtpliwie Noam Chomsky. Jest on bowiem wcieleniem stereotypu geniusza z potarganymi wosami, w okulaNOAM rach i roztaczajcego atmosfer nieadu" (Hunt, 1993). Chomsky dorasta w Nowym Jorku w latach wielkiego kryzysu, pozostajc pod wpywem liberalnych pogldw politycznych. Planowa porzucenie po dwch latach studiw na uniwersytecie, by przenie si do kibucu w nowo powstaym Izraelu. Jednak porzuci te plany, gdy jeden z jego profesorw, Zellig Haris, bardziej zainteresowa go jzykoznawstwem ni polityk. Nietrudno zauway, e liberalne pogldy polityczne powinny prowadzi do opinii, i zasadnicz rol w rozwoju jzyka odgrywaj czynniki rodowiskowe (podobnie jak w dziedzinie inteligencji, tego rodzaju przekonania polityczne powinny prowadzi do pogldu o duej roli wczesnych dowiadcze, a nie czynnikw wrodzonych). Chomsky pracowicie zabra si do poszukiwania dowodw na trafno takich wanie tez o rozwoju jzyka. Jednak nie udao mu si znale dowodw, ktre CHOMSKY sam byby w stanie uzna za przekonujce. Przeciwnie, doszed do wniosku, e zasadnicz rol w rozwoju jzyka odgrywa wrodzony mechanizm jego nabywania, ktry umoliwia dzieciom dostrzeganie gbokich zwizkw gramatycznych w zdaniach, a w konsekwencji tworzy take oryginalne zdania zgodne z tymi reguami.

cyjny komputera. Tak jak w system pozwala na posugiwanie si rnymi programami tekstowymi, tak mechanizm nabywania jzyka umoliwia uczenie si rnych jzykw ojczystych przez dzieci. Lenneberg (1967) wysun hipotez o istnieniu okresu szczeglnej wraliwoci na uczenie si jzyka od okoo osiemnastego miesica ycia do koca dorastania. Jest to okres dojrzewania struktur neuronalnych, podczas ktrego mzg zachowuje plastyczno, a uczenie si jzykw jest stosunkowo atwe. O istnieniu takiego okresu wiadczy przebieg powrotu do zdrowia po pewnych rodzajach uszkodze mzgu. Uszkodzenia pkuli dominujcej mog zahamowa lub zniszczy zdolno do mwienia. Jeeli jednak uszkodzenie nastpi u dzieci przed ukoczeniem dorastania, z reguy odzyskuj one zdolno do posugiwania si mow.

perspektywy dziecka i uatwia zdawanie sobie sprawy z rnorodnoci kultur (Cavaliere, 1996). Dzieci dwujzyczne na przykad bardziej s wiadome arbitralnego charakteru symboli jzykowych, podczas gdy dziecko jednojzyczne jest bardziej skonne do bdnego zakadania, e sowo pies" jest jako powizane z sam natur tego zwierzcia. Dzieci dwujzyczne cechuj si zatem wiksz plastycznoci poznawcz. Poza tym uczenie si jakiego jzyka wcale nie pochania zasobw umysowych w sposb uniemoliwiajcy uczenie si pozostaych jzykw. Przeciwnie, wykazano, e dzieci uczce si drugiego jzyka cechuj si lepsz znajomoci jzyka ojczystego. Na przykad uczenie si francuskiego przez anglojzyczne dzieci kanadyjskie podnosi ich znajomo struktur jzyka angielskiego (Lambert i in., 1991).

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e wikszo mieszkacw wiata posuguje si przynajmniej dwoma jzykami. Dwujzyczno jest zatem normalnym stanem rzeczy, a nie tylko problemem imigrantw. Wicej ni potowa ludzi na wiecie posuguje si dwoma lub wicej jzykami, a w wikszoci krajw wystpuj mniejszoci mwice innym jzykiem ni dominujca populacja.

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

Pojcie ebonik" zostao ukute przez afroamerykaskiego psychologa Roberta Williamsa (Burnette, 1997) z dwch terminw: ebony (oznaczajcego czarny kolor skry) iphonic. Ebonik jest jzykiem, ktry uprzednio nazywany by czarnym dialektem czy te czarnym angielskim (Pinker, 1994a). Williams wyjania, e grupa afroamerykaskich uczonych umwia si, by w ten sposb nazwa nasz jzyk, ktry w przeszoci by nazywany wycznie przez biaych uczonych" (Burnette, 1997, s. 12). Wedug lingwistw ebonik ma swe korzenie w pozostaociach dialektw zachodnioafrykaskich uywanych przez niewolnikw, ktrzy - cho pozbawieni dostpu do formalnego wyksztacenia - usiowali dostosowa si do dominujcego jzyka biaej kultury. Niektrzy obserwatorzy uwaaj, e ebonik jest zdegradowanym jzykiem angielskim. W konsekwencji system szkolny traktuje ten jzyk pogardliwie, oczywicie ze szkod dla posugujcych si nim dzieci. Jednake inni obserwatorzy uwaaj, e ebonik ma swoje wasne reguy jzykowe, ktre odstaj od jzyka angielskiego, jednak s wewntrznie spjne i pozwalaj na wyraanie zoonych idei (Pinker, 1994a). W roku 1996 rada szkolna w Oakland (Kalifornia) uznaa ebonik za ojczysty jzyk uczniw afroamerykaskich, tak jak hiszpaski uznawany jest za ojczysty jzyk dzieci pochodzenia latynoamerykaskiego. Williams skomentowa to sowami: Czuem si zaszczycony, ale szczerze mwic te i wstrznity. Miaem uczucie, jakby prawda dugo ukryta pod ziemi nagle jednego dnia eksplodowaa" (Burnette, 1997, s. 12). dowym angielskim s rnice w sposobie uywania czasownikw. W eboniku zdanie: He be gone" odpowiada zdaniu: He has been gone for a long while" w standardowym angielskim. Natomiast: He gone" oznacza tyle, co: He is not here right now" w standardowym angielskim. W standardowym angielskim be jest czci bezokolicznikowej formy czasownika i uywane jest do tworzenia czasu przyszego, jak w zdaniu: FU be angry tomorrow". Tak wic wyraenie: I be angry" jest niepoprawne. Jednake w eboniku sowo be oznacza co innego - mianowicie cigy stan istnienia. Std te w eboniku zdanie: I be angry" jest gramatycznie poprawne i oznacza tyle, co w standardowym angielskim: I have been angry for a while". Ponadto ebonik opuszcza to be w tych przypadkach, w ktrych w standardowym angielskim nastpuje ich skrcenie. Na przykad standardowe angielskie zdanie: She's the one I'm talking about" brzmi w eboniku: She the one I talking about". W eboniku czsto s te opuszczane kocwki -ed oznaczajce czas przeszy oraz dzierawcze postaci czasownikw (czyli np. 's w sowie McDonald's)
BY ALBO NIE BY": CZASOWNIKI W EBONIKU. Midzy ebonikiem a standar-

DWUJZYCZNOSC

Wikszo ludzi posuguje si dwoma lub wicej jzykami. W wikszoci krajw istniej populacje mniejszociowe mwice innym ni wikszo jzyChomsky ilustruje swoje tezy dowcipnymi przykadami kiem. Prawie wszyscy Europejczycy ucz si angielzda, ktre zbudowane s skiego i jzyka ktrego z ssiednich krajw. Na zgodnie z reguami gramatyki, przykad w Holandii jzykiem rodzimym jest holencho nie maj sensu: Bezderski, jednak wszystkie dzieci ucz si take angielbarwne, zielone idee pi skiego, francuskiego i niemieckiego z zaoeniem, wciekle". Mimo e pozbawioe osign biego w kadym z nich. Dla ponad 30 ne sensu, zdanie to wydaje si znacznie poprawniejsze od milionw mieszkacw Stanw Zjednoczonych anrwnie bezsensownego zdania: gielski jest drugim jzykiem (Barringer, 1993b). Zielone pi bezbarwne idee W domu i ssiedztwie uywany bywa hiszpaski, wciekle". Dlaczego pierwsze francuski, chiski, rosyjski lub arabski. z tych zda wydaje si bardziej W pocztkach XX wieku powszechnie sdzono, znajome czy poprawne? e wychowywanie dzieci w domach dwujzycznych prowadzi do zahamowania rozwoju poznawczego i jzykowego. Zakadano, e wskutek ograniczonych moliwoci poznawczych czowieka znajomo jednego jzyka hamuje moliwoci biegego funkcjonowania w innych jzykach (Lambert, 1990). Jednake dane U.S. Bureau of the Census wskazuj, e 75% Amerykanw, dla ktrych jaki inny jzyk by pierwszym jzykiem, mwi po angielsku dobrze" lub bardzo dobrze" (Barringer, 1993b). Co wicej, analiza wczeniejszych bada nad dwujzycznoci wskazuje, e wiele spord biorcych w nich udzia dzieci pochodzio z rodzin o niszej pozycji spoeczno-ekonomicznej i niewielkim wyksztaceniu. Tak wic gorsze funkcjonowanie dzieci dwujzycznych mogo wynika z niszej pozycji spoecznej ich rodzin w porwnaniu z wywodzcymi si z klasy redniej rodzinami dzieci jednojzycznych. Ponadto badania prowadzone byy w jzyku dominujcym, ktry by jedynym jzykiem dzieci jednojzycznych, a drugim - dzieci dwujzycznych (Reynolds, 1991). Zatem przyczyn stwierdzanych rnic w zakresie inteligencji i poziomu osigni byy zapewne raczej braki w wyksztaceniu i nietrafno zastosowanych metod ni sama dwujzyczno. Wspczenie wikszo jzykoznawcw uwaa dwujzyczno za czynnik sprzyjajcy rozwojowi dziecka. Znajomo wicej ni jednego jzyka poszerza

P R O F I L U
Wcale nie mia zosta psychologiem. Ani nawet nie mia pj na studia. W poradni szkolnej powiedziano mu, e przy ilorazie inteligencji wynoszcym 82 (redni iloraz wynosi 100) lepiej uczyni, wybierajc zawd robotnika fizycznego. dzieci afroamerykaskie uzyskiwayby lepsze wyniki w testach, gdyby te ostatnie byy wraliwsze na kultur czarnych obywateli Ameryki. Celem sprawdzenia tej hipotezy Williams skonstruowa specjalny WILLIAMS test inteligencji faworyzujcy znajomo tej kultury. Jedna z jego pozycji wymaga na przykad dobrania synonimu pojcia krewny" spord nastpujcych moliwoci (a) wampir, (b) osoba zalena, (c) osoba zraniona, (d) osoba tej samej rasy (prother ofcolor); poprawn odpowiedzi jest moliwo d. Stwierdzono, e w tym tecie uczniowie afroamerykascy okazywali si bardziej inteligentni" od uczniw biaych. Obecnie Williams jest ju na emeryturze, jednak nadal zabiera gos w dyskusjach na temat kwestii rasowych i kulturowej tendencyjnoci testw inteligencji.

ROBERT

Tak wic po ukoczeniu szkoy redniej Robert Williams podj prac jako kelner w ojczystym miecie Little Rock w stanie Arkansas. Jednake po tym, jak pomg jednemu z przyjaci w rozwizywaniu zada z algebry, przyjaciel w zachci go, by powrci do szkoy. Williams posucha rady i podj studia, ktre ostatecznie zakoczy doktoratem z psychologii klinicznej. Osobiste dowiadczenia z testami inteligencji nasuny Williamsowi przypuszczenie, e s one kulturowo tendencyjne. Wysun hipotez, e

NIKU. Standardowy jzyk angielski nie dopuszcza podwjnego przeczenia, ktre z kolei jest dopuszczalne w eboniku (Pinker, 1994a). Moe to prowadzi do potpianego przez nauczycieli - uywania podwjnego przeczenia przez dzieci afroamerykaskie. Niektre z dzieci afroamerykaskich s zatem dwujzyczne i dwukulturowe. Potrafi sprawnie funkcjonowa zarwno w dominujcej biaej kulturze amerykaskiej, jak i we wasnej kulturze etnicznej. W kontaktach z nauczycielem posuguj si standardowym angielskim, cho w kontaktach z przyjacimi przeczaj si na ebonik. Inne dzieci mog mie trudnoci z pynnym przechodzeniem z jednego jzyka na drugi. Decyzja rady szkolnej z Oakland miaa czciowo na celu pomc tego rodzaju dzieciom w utrzymaniu pozytywnego obrazu wasnej osoby i w pozostaniu w systemie edukacyjnym.

NIE BYC ALBO NIE BYC NICZYM": PRZECZENIE W EBO-

ku osobom posugujcym si innym jzykiem? Pytanie to prowadzi nas do zagadnienia znanego jako hipoteza relatywizmu jzykowego.

HIPOTEZA RELATYWIZMU JZYKOWEGO

Jzyk moe wic nie by potrzebny do mylenia kadego rodzaju. Jednake zgodnie z hipotez relatywizmu jzykowego, sformuowan przez Benjamina Whorfa (1956), jzyk organizuje sposb postrzegania przez nas wiata. To znaczy, e kategorie i relacje, jakie jestemy w stanie dostrzec w wiecie, s wyprowadzone z jzyka. Oznacza to, e osoby posugujce si rnymi jzykami w odmienny sposb pojmuj wiat. W myl hipotezy relatywizmu jzykowego zdolno do mylenia o niegu przez uytkownika jzyka wywodzcego si z umiarkowanych stref klimatycznych moe by raczej ograniczona w porwnaniu ze zdolnociami, jakie maj Eskimosi. Podczas gdy my mamy zaledwie kilka okrele niegu, mieszkacy Dalekiej Pnocy dysponuj na jego nazwanie dziesitkami sw. Inaczej okrelaj nieg padajcy, inaczej - topniejcy, jeszcze inaczej - zlodowaciay i tak dalej. Mylc 0 niegu, mamy znacznie mniej okrele i musimy si posikowa przymiotnikami, podczas gdy Eskimosi s w stanie jednym sowem okreli skomplikowane warunki pogodowe. W zwizku z tym by moe atwiej im myle o rnych rodzajach niegu w relacji z innymi aspektami wiata. Podobnie lud Hanunoo z Filipin uywa 92 rnych okrele ryu, w zalenoci od tego, czy jest on uskany czy nie, i od sposobu, w jaki zosta przygotowany. Podczas gdy my mamy tylko jedno okrelenie wielbda, w jzyku arabskim jest ich ponad 250. Dysponujemy te setkami sw okrelajcych kolory, natomiast lud Shona uywa zaledwie trzech takich okrele, lud Bassa za - tylko dwch, odpowiadajcych z grubsza naszym sowom ciemny" i jasny". W jzyku Indian Hopi istniej tylko dwa okrelenia obiektw latajcych - jedno oznacza leccego ptaka, drugie - wszelki inny obiekt podrujcy drog powietrzn. Czy oznacza to niemono mylenia przez Hopi o samolotach i trzmielach? A czy my jestemy ograniczeni w moliwociach mylenia o rnych warunkach narciarskich? Czy ludy Shona i Bassa s lepe na kolory", gdy przychodzi do praktycznych dziaa? Prawdopodobnie nie. Ludzie posugujcy si zaledwie kilkoma okreleniami barwy zdaj si rwnie wraliwi na odcienie kolorw jak osoby, ktrych jzyk dysponuje dziesitkami sw oznaczajcych barw. Na przykad Dani z Nowej Gwinei maj, podobnie jak Bassa, tylko dwa sowa oznaczajce kolory - jedno odnosi si do ci i czerwieni, drugie - do zieleni i niebieskiego. Jednake badania nad zapamitywaniem i dobieraniem kolorw wskazuj, e Dani s w stanie rozrnia wiele kolorw, jeeli tylko s do tego motywowani (tzn. jest to im do czego potrzebne). Podobnie angielskojzyczni narciarze zainteresowani subtelnym rnicowaniem warunkw uprawiania swego ulubionego sportu dysponuj licznymi okreleniami niegu, co pozwala im myle o nim 1 rozmawia na jego temat z wyrafinowaniem godnym Eskimosw. Kiedy pojawia si potrzeba poszerzenia zakresu sownictwa z jakiej dziedziny, uytkownicy jzyka zdaj si nie mie z tym jakich szczeglnych trudnoci. Wspczeni badacze procesw poznawczych na og odrzucaj hipotez relatywizmu jzykowego (Pinker, 1990). Midzy innymi dlatego, e osoby dorose myl nie tylko za pomoc sw, ale take za pomoc abstrakcyjnych tez i wyobrae (Larson, 1990; Miller, 1990). Z kolei niemowlta ujawniaj znaczn inteligencj jeszcze przed opanowaniem jzyka. Inny argument jest taki, e sownictwo danego jzyka wyraa nie tyle poznawcze ograniczenia jego uytkownikw, ile ich preferencje, a wic to, co uwaaj za wane. Gdyby jaka

ZASTANW SI
Czy przypominasz sobie jakie wtasne dowiadczenia z uczeniem si jzyka ojczystego? Na przykad jakie mieszne btdy lub nieporozumienia, do ktrych one prowadziy? Czy przypominasz sobie jakie dowiadczenia zwizane z uczeniem si i uywaniem jakiego obcego jzyka? Czy dzieci, ktre nie mwi w domu oficjalnym jzykiem, obowizujcym w danym kraju, powinny by nauczane w szkole w ich rodzimym jzyku? Dlaczego tak lub dlaczego nie?

JZYK A MYL

eorie rozwoju jzykowego maj niewiele do powiedzenia o sytuacji, w ktrej dwudziestomiesiczny chopczyk wyczyci" miseczk z czekoladkami i powiedzia lub pokaza, e: adnych ju nie ma!". W poprzednich czciach tego rozdziau rozwaalimy, jak dochodzi do tego, e dziecko jest w stanie powiedzie: adnych ju nie ma", kiedy zje wszystkie czekoladki. Zatoczmy teraz pene koo i powrmy do problematyki mylenia. Co tego rodzaju wyraenie mwi o procesach mylenia maego chopca? Czy chopiec wiedziaby o tym, e nie ma ju adnej czekoladki, gdyby nie dysponowa sowami pozwalajcymi wyrazi ten stan rzeczy? (Odpowied wspczesnych teorii jzyka brzmi: tak" Larson, 1990; Miller, 1990; Pinker, 1990). Czy zawsze mylimy sowami? (Odpowied wspczesnych teorii jzyka brzmi: nie" - tame). Czy mona myle bez posugiwania si jzykiem? (Tak). Czy mona rozwizywa problemy bez posugiwania si sowami i zdaniami? (To zaley od problemu). Jean Piaget uwaa, e jzyk wyraa wiedz o wiecie, cho wiele wiedzy mona uzyska bez porednictwa jzyka. Mona na przykad zrozumie pojcie czerwieni lub okrgoci, nawet nie znajc lub nie uywajc sw czerwony" czy okrgy". Jednak czy mona przekaza swoje myli mylane" we wasnym jzy-

osoba yjca w XIX wieku zostaa za pomoc czarw przeniesiona do samolotu, zapewne nie mylaaby, e oto leci wewntrz jakiego ogromnego ptaka czy owada, cho nie dysponowaaby odrbnym sowem na oznaczenie obiektu, w ktrym si znalaza. Jak zauwaylimy poprzednio, niemowlta udowadniaj swoj inteligencj, jeszcze zanim opanuj jzyk. Jednak znajomo znaczenia sw jest jednym z gwnych wskanikw inteligencji. Pojciu temu przyjrzymy si bliej w rozdziale dziesitym. Przekonamy si, w jaki sposb inteligencja jest powizana z innymi aspektami procesw poznawczych, takich jak pami, rozwizywanie problemw, rozumowanie, podejmowanie decyzji i posugiwanie si jzykiem. Jednak zanim zostawimy ten rozdzia, mam dla was jeszcze problem do rozwizania: Wyobra sobie, e prowadzisz autobus, ktry wyjeda z Pensylwanii. Na pocztku w autobusie byo 32 pasaerw. Na nastpnym przystanku 11 osb wysiado, a 9 wsiado. Na nastpnym przystanku 5 osb wysiado, a 5 wsiado. Na nastpnym przystanku 12 osb wysiado, a 16 wsiado. Na nastpnym przystanku 5 osb wysiado, a 3 wsiady. Ile pasaerw jest teraz w autobusie?

6.

7.

8.

9.

ESKIMOS!
Eskimosi dysponuj znacznie wiksz liczb jzykowych okrele niegu ni wikszo nas. Cate ycie spdzaj bowiem wrd niegu i subtelne rnice midzy poszczeglnymi jego rodzajami maj dla nich istotne znaczenie.

ZASTANW SI
Na ile wyrafinowane jest nasze mylenie o przetwarzaniu informacji? Czy wiemy na przykad, co oznaczaj takie terminy, jak megabajt", karta sieciowa", RAM" lub interface"? Czy znajomo znaczenia tych terminw zmienia zdolno do mylenia o komputerach? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Czy rozumienie znaczenia takich terminw, jak aliteracja", trochej" czy limeryk", podnosi nasz zdolno rozumienia poezji? Dlaczego tak lub dlaczego nie?

10.

rodkw i celw, polegajca na porwnaniu aktualnego stanu rzeczy z podanym i podjciu decyzji, co zrobi, aby zmniejszy rozbieno midzy nimi. Analogia jest heurystyka polegajc na zastosowaniu do nowego problemu jakiego sposobu postpowania, ktry okaza si skuteczny podczas rozwizywania podobnych problemw w przeszoci. Jakie czynniki wpywaj na rozwizywanie problemw? Pi takich najwaniejszych czynnikw to poziom znajomoci danej dziedziny (ekspertyza), umiejtno nieulegania nastawieniom umysowym, wgld, stao funkcjonalna oraz sposb zdefiniowania problemu. Czym jest twrczo? Twrczo jest zdolnoci dokonywania niezwykych, czasami odlegych skojarze pomidzy poszczeglnymi elementami problemu, co pozwala na nowe ich uporzdkowanie. Jakie czynniki wpywaj na twrczo? Zdolnoci twrcze jedynie w umiarkowanym stopniu wi si ze zdolnociami szkolnymi. Osoby twrcze cechuj si takimi waciwociami, jak plastyczno, pynno mylenia i niezaleno. Czynnikiem hamujcym twrczo jest motywacja do zdobywania aprobaty innych. Dyskusyjna jest warto burzy mzgw jako metody uzyskiwania twrczych rozwiza. Jakie s rodzaje rozumowania? W rozumowaniu dedukcyjnym wycigane wnioski s o tyle prawdziwe, o ile prawdziwe s ich przesanki. W rozumowaniu indukcyjnym wycigamy wnioski oglne na podstawie informacji na temat indywidualnych przypadkw lub szczegowych faktw. Wnioski te nie musz by prawdziwe. W jaki sposb ludzie podejmuj decyzje? Czasami decyzje s podejmowane na podstawie starannego waenia zalet i wad opcji, midzy ktrymi wybieramy. Jednake w wielu wypadkach podejmujemy decyzje, bazujc na heurystykach, a wic staramy si stosowa reguy, ktre sprawdzaj si przewanie, cho nie zawsze. Heurystyka reprezentatywnoci polega na ocenianiu jakich zdarze na podstawie ich podobiestwa do populacji zdarze, ktre te pierwsze zdaj si reprezentowa. Heurystyka dostpnoci polega na ocenie czstoci lub okreleniu prawdopodobiestwa zdarze na podstawie atwoci, z jak przychodz nam na myl ich przykady. Heurystyka zakotwiczenia-dostosowania polega na opieraniu oceny na jakiej atwo dostpnej wartoci, a nastpnie na (niewystarczajcym) dostosowaniu tej pocztkowej oceny do dodatkowych nadchodzcych do nas informacji.

PODSUMOWANIE
1. Co to jest mylenie? Mylenie jest aktywnoci poznawcz odpowiedzialn za rozumienie, przetwarzanie i komunikowanie informacji. Odnosi si do wiadomych, planowanych wysitkw majcych na celu zrozumienie wiata. 2. Co to s pojcia? Pojcia s umysowymi kategoriami pozwalajcymi grupowa obiekty, zdarzenia i idee o podobnych wasnociach. Pojcia ukadaj si zwykle w pewne hierarchie. 3. Co to s prototypy? Prototypy s dobrymi egzemplarzami (ucielenieniami") poszczeglnych poj. 4. W jaki sposb ludzie podchodz do rozwizywania problemw? Pocztkowo ludzie prbuj zrozumie problem. Potem posuguj si rnymi strategiami rozwizywania problemu, jak algorytmy, heurystyki i analogie. 5. Co to jest algorytm, heurystyka i analogia? Algorytmy s specyficznymi sposobami rozwizywania konkretnych problemw (jak np. reguy matematyczne), ktre niezawodnie zapewniaj sukces, jeeli tylko zostan poprawnie zastosowane. Heurystyki s przyblionymi reguami postpowania przyczyniajcymi si do uproszczenia i rozwizania problemu. Bywaj zawodne, ale kiedy okazuj si skuteczne, pozwalaj na szybsze rozwizanie problemu. Jedna z czsto uywanych heurystyk to analiza

11. Jakie czynniki wpywaj na podejmowanie decyzji? Nasze decyzje pozostaj pod wpywem efektw perspektywy oraz skonnoci do nadmiernego zaufania we wasne sdy. 12. Czym jest jzyk? Jzyk to system symboli uporzdkowanych zgodnie z reguami gramatyki sucy komunikowaniu myli i uczu. Podstawowe wasnoci jzyka obejmuj semantyczno, nieograniczon twrczo i przemieszczenie. 13. Jakie s podstawowe elementy systemu jzyka? Na podstawowe elementy jzyka skadaj si fonologia, morfologia, skadnia i semantyka. 14. Jakie s rodzaje wokalizacji przedjzykowych? Krzyk, gruchanie i gaworzenie maj charakter przedjzykowy, to znaczy pojawiaj si one przed opanowaniem jzyka przez dziecko. 15. Co to jest mowa telegraficzna? Telegraficzny charakter (niczym depesze) maj wczesne wypowiedzi maego dziecka. Czsto s one jedynie dwuczonowe, a pojawiaj si pod koniec drugiego roku ycia. 16. Jak psychologowie wyjaniaj rozwj jzyka? Dwa gwne wyjanienia to teorie uczenia si i teorie natywistyczne. Teorie uczenia si podkrelaj rol naladownictwa i wzmocnie. Teorie natywistyczne zakadaj wrodzony charakter motywacji do zwracania przez dziecko uwagi na jzyk i szczeglny sposb jego spostrzegania. 17. Jakie s relacje midzy myleniem i jzykiem? Mylenie jest moliwe bez jzyka, cho zwykle jzyk je uatwia. Zgodnie z hipotez relatywizmu jzykowego jzyk organizuje sposb spostrzegania wiata. Jednake wikszo wspczesnych teoretykw poznania przeciwstawia si tej tezie.

PRAWDA CZY FASZ?

Zaradno yciowa jest pewnym rodzajem inteligencji. Terminy inteligencja" i iloraz inteligencji" (IQ) oznaczaj to samo. Dwjka dzieci moe doktadnie tak samo rozwiza jakie zadanie wchodzce w skad testu inteligencji, a jednak jedno z nich moe si cechowa ponadprzecitnym ilorazem inteligencji, drugie za ilorazem poniej przecitnego. Wczeni uytkownicy testw inteligencji przeprowadzali je w jzyku angielskim do badania imigrantw, ktrzy nie rozumieli tego jzyka. Programy Dobrego Startu podnosz iloraz inteligencji dzieci.
P F

TEORIE INTELIGENCJI Teorie czynnikowe Teoria inteligencji wielorakiej Gardnera Triarchiczna teorio Sternberga Teoria inteligencji emocjonalnej POMIAR INTELIGENCJI Indywidualne testy inteligencji Psychologia dzi i jutro: sztuczna inteligencja Testy grupowe Psychologia a rnorodno wiata: spoeczno-ekonomiczne i etniczne zrnicowanie inteligencji KRACOWE NATENIA INTELIGENCJI Upoledzenie umysowe Wybitne uzdolnienia Psychologia a ycie codzienne: uatwianie rozwoju dzieci wybitnie zdolnych KONTROWERSJE WOK TESTW INTELIGENCJI: CO NAPRAWD MIERZ? Czy mona zbudowa kulturowo neutralny test inteligencji? WYZNACZNIKI INTELIGENCJI: SKD SI ONA BIERZE? Genetyczne uwarunkowania inteligencji rodowiskowe uwarunkowania inteligencji Psychologia dzi i jutro: czy muzyka pomoe dzieciom osign sukces? Pochodzenie etniczne a inteligencja: podsumowanie Psychologia a ycie codzienne: polepszanie funkcjonowania intelektualnego PODSUMOWANIE

INTELIGENCJA
tra posta ycia cechuje si takimi doskonaymi zdolnociami adaptacji, e jest w stanie przetrwa pustynny upa o temperaturze 40 stopni Celsjusza i arktyczne mrozy 0 temperaturze -40 stopni? Ktra posta ycia jest w stanie biec, spacerowa, wspina si, pywa, miesicami y pod wod, polecie na Ksiyc i wrci z powrotem? Nie bd ju was duej trzyma w niepewnoci. T form ycia jestemy oczywicie my. Jednak nasze nieodziane ciaa nie pozwalaj nam przetrwa w tak kracowych temperaturach. To nie brutalna sia pozwala nam y pod wod czy zalecie na Ksiyc. To nasza inteligencja umoliwia nam przystosowanie si do tych warunkw i przezwycienie fizycznych ogranicze. Nasza zdolno do mylenia o takich abstrakcjach, jak przestrze i czas, odrnia nas od wszystkich innych gatunkw (Campbell, 1994). Wszyscy ju we wczesnym wieku nabywamy pewnej orientacji co do stopnia wasnej inteligencji w porwnaniu z innymi. Kojarzymy inteligencj z sukcesami w szkole, awansami w pracy 1 odpowiednim postpowaniem w stosunku do innych. Psychologowie traktuj j jak cech - pewien aspekt osobowoci przynajmniej czciowo wyjaniajcy, dlaczego ludzie postpuj (lub nie) w sposb adaptacyjny i nowatorski. Cho inteligencja jest powszechnie znanym pojciem, nie mona jej zobaczy czy dotkn ani zmierzy za pomoc jakich narzdzi. Jednak pojcie inteligencji jest powizane z pewnymi predyktorami, a wic czynnikami pozwalajcymi j przewidywa,

takimi jak wyniki testw inteligencji, postpy w nauce szkolnej czy osignita pozycja zawodowa (Brody, 1997; Wagner, 1997). Pojcie to pozostaje przedmiotem sporw i odmiennych interpretacji. W tym rozdziale przedyskutujemy rne sposoby pojmowania inteligencji. Zobaczymy, w jaki sposb si j mierzy i jak rne grupy ludzi rni si pod wzgldem tej cechy. Wreszcie przyjrzymy si te wyznacznikom inteligencji: dziedziczeniu i rodowisku.

TEORIE INTELIGENCJI
ozrnijmy na pocztek inteligencj od osigni. Osignicia oznaczaj wiedz lub umiejtnoci pozyskane dziki dowiadczeniu (Ackerman, Heggestad, 1997) w dziedzinach takich, jak matematyka, historia czy jzyk angielski. Zwizek osigni z dowiadczeniem zdaje si oczywisty - nie zaskakuje nas, e ucze pobierajcy lekcje angielskiego lepiej wypada w testach mierzcych osignicia z zakresu tego jzyka ni ucze uczcy si niemieckiego. Trudniej sprecyzowa znaczenie terminu inteligencja". Wikszo psychologw zgadza si, e inteligencja w jaki sposb stanowi poznawcz podstaw osigni szkolnych. Wie si ona ze rozumieniem zoonych idei, skutecznym przystosowywaniem si do otoczenia, uczeniem si na podstawie dowiadczenia, rozumowaniem i rozwizywaniem problemw (Neisser i in., 1996; Sternberg, 1997b). Nie ma jednak midzy psychologami zgody co do natury i rde inteligencji.

TEORIE CZYNNIKOWE
Wielu badaczy zakada, e na inteligencj skada si jeden lub wicej rodzajw zdolnoci umysowych, zwanych czynnikami. Alfred Binet, francuski psycholog ktry zapocztkowa przed okoo stu laty wspczesne metody pomiaru inteligencji, uwaa, e na inteligencj skada si kilka wzajemnie powizanych czynnikw. Inni badacze postulowali liczb czynnikw wahajc si od jednego do stu.

W roku 1904 brytyjski psycholog Charles Spearman sformuowa hipotez, e u podoa wszystkich zachowa uwaanych za inteligentne ley pewien wsplny czynnik. Nazwa go czynnikiem g - od genera inteligence, czyli szeroko pojmowanej zdolnoci do rozumowania i rozwizywania problemw. Spearman argumentowa na rzecz tej hipotezy, zauwaajc, e rzadko si zdarza, aby ludzie uzyskujcy wysok punktacj w jakim rodzaju zada (jak np. w tecie rozumienia znacze sw) uzyskiwali niskie wyniki w innych zadaniach (jak rozwizywanie zada matematycznych). Przewanie jest tak, e osoby o wysokich wynikach w jednym rodzaju zada uzyskuj te wysokie wyniki w zadaniach innego rodzaju. Spearman zauway jednak, e nawet najbardziej uzdolnione osoby s wzgldnie lepsze w pewnych dziedzinach ni w innych, na przykad w muzyce, dziaalnoci gospodarczej czy nauce. Std te postulowa ponadto istnienie czynnikw s, wyjaniajcych owe specjalne uzdolnienia. Celem sprawdzenia trafnoci swoich pogldw Spearman opracowa analiz czynnikow - technik analizy statystycznej pozwalajc badaczom wykrywa, ktre elementy czy pozycje testw mierz to samo. W badaniach nad zwizkami rozumowania werbalnego, matematycznego i przestrzennego Spearman wielokrotnie stwierdzi wystpowanie czynnikw s. Natomiast dowody na istnienie czynnika g okazay si bardziej ograniczone. Amerykaski psycholog Louis Thurstone (1938) wykona analiz czynnikow rnych testw przeznaczonych do badania zdolnoci specjalnych i rwnie znalaz jedynie ograniczone dowody na istnienie czynnika g. Doszed zatem do wniosku, e Spearman nadmiernie uproci pojcie inteligencji. Wyniki samego Thurstone^ sugeroway natomiast istnienie dziewiciu odrbnych czynnikw, ktre nazwa on podstawowymi zdolnociami umysowymi (por. tabela 10.1). Thurstone dowodzi, e moemy na przykad uzyskiwa wysokie wyniki w zakresie pynnoci, co pozwala - powiedzmy - sprawnie rymowa sowa, cho nie podnosi skutecznoci w rozwizywaniu problemw matematycznych (Thurston, Thurston, 1963). Pogldy Thurstone'a wydaj si cakiem przekonujce. Kady z nas zna osoby dobre z matematyki, lecz sabo posugujce si jzykiem lub na odwrt. Jednak pomidzy poszczeglnymi zdolnociami umysowymi wystpuje te pewien zwizek. Dane empiryczne dowodz, e osoba obdarzona wybitnymi zdolnociami rozumowania ma wiksz szans na posiadanie bogatego sownika i ponad-

TABELA 10.1

PODSTAWOWE ZDOLNOCI UMYSOWE WEDUG THURSTONE'A

ZDOLNO Zdolnoci wizualne, i przestrzenne Szybko percepcyjna OPIS Wyobraanie form i relacji przestrzennych ; J

Szybkie dostrzeganie szeegtw, podobiestw i rnic midzy bodcami Wykonywanie operacji na liczbach. Znajomo znaczenia stw Przypominanie sobie informacji (stw, z d a itp.) '.-..-

INTELIGENCJA
Cho jestemy fizycznie sabsi od wielu organizmw, inteligencja umoliwia nam zarwno przeksztacanie otoczenia, jak i przystosowanie do rnych rodowisk. Kt moe przewidzie, co ludzka inteligencja jeszcze wyczaruje w trzecim tysicleciu?

Zdolnoci liczbowe Znaczenie werbalne Pami Pynno sowna Rozumowanie dedukcyjne Rozumowanie indukcyjne

Szybko posugiwania si stwami (rymowanie, rozwizywanie krzywek itp.) .. .',.--. Wyprowadzanie przykadw z prawidowoci oglnych Wyprowadzanie prawidowoci Oglnych z przykadw

przecitne zdolnoci w zakresie operowania liczbami. Jedynie bardzo niewiele osb przewysza 99% populacji w zakresie jakiej zdolnoci, bdc rwnoczenie przewyszanymi przez 80 czy 90% populacji w zakresie innych zdolnoci. W swych wieloletnich badaniach psycholog J. P. Guilford rozszerzy list zdolnoci do setek czynnikw. Jednak problem z takim podejciem polega na tym, e im wicej czynnikw si wyrnia, tym bardziej si one na siebie nakadaj. Na przykad szereg czynnikw wyrnionych przez Guilforda dotyczy rozwizywania problemw matematycznych i dokonywania operacji na liczbach.

TEORIA INTELIGENCJI WIELORAKIEJ GARDNERA

Howard Gardner (1983) postuluje istnienie siedmiu rodzajw inteligencji. Z uwagi na wielkie rnice midzy nimi kady z nich uwaa za odrbn inteligencj (por. rycina 10.1). Przekonany jest te, e kada z tych inteligencji ma odrbne podoe nerwowe w rnych obszarach mzgu. Nazwy dwch z tych inteligencji" brzmi znajomo: s to zdolnoci jzykowe i zdolnoci matematyczno-logiczne. Jednak Gardner uwaa za odrbne inteligencje take talenty motoryczne (w rodzaju tych, ktre posiadaj tancerze, mimowie i sportowcy), zdolnoci muzyczne, umiejtnoci przestrzenno-relacyjne i mwi ponadto o dwch rodzajach inteligencji osobistej - wraliwoci na wasne uczucia (wraliwo intrapersonalna) i wraliwoci na uczucia innych (wraliwo interpersonalna). Wedug Gardnera, kto moe zatem komponowa symfonie albo tworzy nowe teorie matematyczne, bdc przy tym przecitny w zakresie - powiedzmy - inteligencji sownej czy osobistej. (Czy niektrzy akademiccy geniusze" nie s gupcami w yciu codziennym?). Krytycy koncepcji Gardnera przyznaj, e ludzie w pewnych dziedzinach funkcjonuj inteligentniej ni w innych i e wiele osb jest szczeglnie utalentowanych w jednej dziedzinie, na przykad motorycznej, nawet przy przecitnej inteligencji w innych dziedzinach. Jednak kwestionuj zaoenie, e takie specjalne uzdolnienia s odrbnymi inteligencjami, a nie po prostu szczeglnymi zdolnociami (Neisser i in., 1996). Zdolnoci jzykowe, rozumowanie i zdolno do rozwizywania zada matematycznych zdaj si blisze temu, co wikszo ludzi uznaje za inteligencj, ni talenty motoryczne czy muzyczne. Czy istotnie mylimy o ludziach pozbawionych talentu muzycznego jako o osobach nieinteligentnych?

TRIARCHICZNA TEORIA STERNBERGA

Psycholog Robert Sternberg (1985; 1997a) pojmuje inteligencj w kategoriach przetwarzania informacji. Koncentruje si na przepywie" i modyfikowaniu przez czowieka informacji w trakcie przystosowywania si do rodowiska. Analizy Sternberga doprowadziy go do postulowania trjskadnikowego czy te triarchicznego modelu inteligencji (por. rycina 10.2). S to inteligencja skadnikowa, dowiadczeniowa i kontekstualna. INTELIGENCJA SKADNIKOWA. Pod tym pojciem Sternberg rozumie to, co mamy na myli, mwic o zdolnociach szkolnych. Umoliwia ona rozwizywanie problemw i nabywanie nowej wiedzy. Na umiejtno rozwizywania problemw skada si kodowanie informacji, porwnywanie i kombinowanie rnych informacji oraz tworzenie rozwiza. Przyjrzyjmy si jednej z analogii stosowanej w badaniach Sternberga:

TEORIA INTELIGENCJI WIELORAKIEJ GARDNERA

Wedug Gardnera istnieje siedem rnych inteligencji, z ktrych kada ma podstaw w innym obszarze mzgu. Dwie z nich to zdolnoci jzykowe i logiczne, czsto wymieniane w kontekcie inteligencji. Jednak Gardner uwaa za odrbne inteligencje take talenty motoryczne, zdolnoci muzyczne, umiejtnoci przestrzenno-relacyjne i mwi ponadto o dwch rodzajach inteligencji osobistej - wraliwoci na wtasne uczucia (wraliwo intrapersonalna) i wraliwoci na uczucia innych (wraliwo interpersonalna). Krytycy koncepcji Gardnera zastanawiaj si, czy takie szczeglne uzdolnienia istotnie s odrbnymi rodzajami inteligencji, czy raczej uzdolnieniami specjalnymi. RYCINA 10.1

Waszyngton ma si do jednego tak jak Lincoln ma si do: (a) 5 (b)10 (c)15 (d)50 Aby rozwiza t analogi, musimy najpierw poprawnie zakodowa jej elementy - Waszyngton, jeden i Lincoln - rozpoznajc je i porwnujc z innymi informacjami. Musimy zakodowa Waszyngtona i Lincolna jako nazwiska prezydentw Stanw Zjednoczonych1, a nastpnie poczy Waszyngtona z liczb jeden w jak
1 Istniej te i inne moliwoci, na przykad zarwno Waszyngton, jak i Lincoln to take nazwy miast i pomnikw.

INTELIGENCJA KONTEKSTUALNA. Inteligencja kontekstualna to tyle, co inteligencja praktyczna czy te zaradno yciowa. Inteligencja praktyczna umoliwia ludziom przystosowanie si do wymaga stawianych im przez otoczenie. Przejawem takiego przystosowania jest na przykad umiejtno utrzymania pracy poprzez dostosowanie swojego postpowania do wymaga pracodawcy. Jeeli jednak pracodawca stawia wymagania nierealistyczne, wyrazem dobrego przystosowania pracownika jest take przeksztacanie otoczenia (poprzez zmian nastawie pracodawcy) lub wybranie innego rodowiska (poszukanie sobie odpowiedniejszej pracy) (Sternberg, 1997b). Trzecia doktorantka Sternberga, Cheryl, miaa najwicej inteligencji praktycznej spord wszystkich trzech. Wyniki testowe Cheryl i pisemne opinie dotychczasowych nauczycieli plasoway j pomidzy Ashley i Beth. Ukoczya studia na rednim poziomie, jednak znalaza sobie najlepsz prac po studiach - prawdopodobnie dziki swojej inteligencji praktycznej. 1. Inteligencja skadnikowa (zdolnoci 2. Inteligencja dowiadczeniowa (zdol- 3. Inteligencja kontekstualna (zaradszkolne). Zdolnoci do rozwizywanoci twrcze). Zdolnoci do odkryno yciowa). Zdolno do przystonia problemw, porwnywania i znajwania czego nowego, formuowania sowania si do wymaga wasnego dowania rnic, oceny, formuowania hipotez i teorii. rodowiska i zastosowania posiadasdw i krytycyzmu. nej wiedzy do rozwizywania praktycznych problemw. Wedtug Roberta Sternberga istniej trzy typy inteligencji: skadnikowa (zdolnoci szkolne), dowiadczeniowa (twrczo) i kontekstualna (zaradno yciowa). RYCINA 10.2

PRZEMYSL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

Wedug Sternberga zaradno yciowa" jest jednym z rodzajw inteligencji - to inteligencja praktyczna.

TEORIA INTELIGENCJI EMOCJONALNEJ

Psychologowie Peter Salovey i John Mayer sformuowali niedawno teori inteligencji emocjonalnej, szybko spopularyzowan przez pisujcego w The New York Times" Daniela Golemana (1995c). Krtko mwic, teoria ta zakada, e umiejtnoci spoeczne i emocjonalne stanowi pewien rodzaj inteligencji, podobnie jak zdolnoci decydujce o postpach szkolnych. Inteligencja emocjonalna bardzo przypomina wyrnione przez Gardnera umiejtnoci intrapersonalne i interpersonalne. Teoria zakada, e orientacja w uczuciach wasnych i cudzych zostaje wyuczona w dziecistwie. Niedorozwj inteligencji emocjonalnej wie si z depresj i agresj w tym okresie. Dowiadczenia te mog take uksztatowa emocjonalne reakcje na wyzwania yciowe. Dlatego podane jest, by szkoy nauczay nie tylko umiejtnoci akademickich, ale take umiejtnoci radzenia sobie z wasnymi emocjami. Potrafi sobie wyobrazi dzie - pisze Goleman (1995c) - kiedy standardowa edukacja szkolna bdzie obejmowa [uczenie] takich istotnie ludzkich umiejtnoci, jak samowiadomo, samokontrola i empatia, oraz sztuk dobrego suchania, rozwizywania konfliktw i wsppracy". Nikt nie twierdzi, e samowiadomo, samokontrola i umiejtno wsppracy s niewane. Jednake krytycy teorii inteligencji emocjonalnej twierdz, e nauczycielom moe nie starczy czasu i kompetencji, aby umiejtnoci tych naucza, i e inteligencja emocjonalna nie jest w ogle rodzajem inteligencji. Czy inteligencja emocjonalna powinna by nauczana w szkoach? Niektrzy psychologowie uwaaj, e analfabetyzm emocjonalny" jest rwnie niepodany jak analfabetyzm jzykowy. Jednake inni, jak Robert McCall (1997), zauwaaj, e Dzie ma ograniczon liczb godzin, a jedn z cech amerykaskiego szkolnictwa jest to, i wiele z tych godzin jest powiconych edukacji seksualnej, edukacji w zakresie narkotykw, nauce jazdy samochodem i nabywaniu innych umiejtnoci praktycznych. Dzieje si to kosztem zmniejszania liczby godzin na klasyczne przedmioty szkolne w porwnaniu z innymi krajami. Moe to mie niepodane konsekwencje". Czy inteligencja emocjonalna jest faktycznie rodzajem inteligencji? Psycholog Ulric Neisser (1997b) powiada, e opisywane przez Golemana umiejtnoci s niewtpliwie wanymi wyznacznikami osigni yciowych, jednake niczego nie zyskujemy, nazywajc je pewnym rodzajem inteligencji". Tak wic istnieje wiele pogldw na natur inteligencji, na to, czym ona jest i jakie jej rodzaje mona wyrni. Nauka nie powiedziaa tu jeszcze ostatniego sowa, chciabym si jednak z wami podzieli definicj inteligencji zapropono-

sensown cao. Na myl przychodz szybko dwie moliwoci. Waszyngton by pierwszym prezydentem, a jego wizerunek znajduje si na jednodolarowym banknocie. Moemy wobec tego stworzy dwa moliwe rozwizania i je wyprbowa. Po pierwsze, czy Lincoln by pitym, dziesitym, pitnastym czy te pidziesitym prezydentem? Po drugie, na jakim banknocie znajduje si podobizna Lincolna? Sternberg ilustruje inteligencj szkoln przykadem pewnej swojej studentki z Uniwersytetu Yale. Nazwijmy j Ashley. Ashley miaa bardzo wysokie wyniki w tecie Graduate Record Exam i prawie doskonale oceny z dotychczasowych studiw. Jednak wysokie wyniki w tym tecie nie zawsze pozwalaj przewidywa rzeczywisty sukces akademicki (Sternberg, Williams, 1997). Ashley bya dobrze oceniana podczas pierwszego roku studiw doktoranckich, ale potem pojawiy si problemy z uwagi na brak umiejtnoci wytwarzania idei badawczych. INTELIGENCJA DOWIADCZENIOWA. Pojcie to jest najblisze znaczeniowo twrczoci. Ten rodzaj inteligencji definiuje si jako zdolno do radzenia sobie z nowymi sytuacjami i do korzystania z dotychczasowych dowiadcze. Zdolno szybkiego odniesienia sytuacji nowych do ju znanych (a wic dostrzeenie podobiestw i rnic midzy nimi) niewtpliwie sprzyja przystosowaniu. Co wicej, dziki uprzednim dowiadczeniom jestemy w stanie szybciej rozwizywa problemy. Inna studentka Sternberga to Beth, ktra uzyskaa bardzo pochlebne opinie od swych nauczycieli, podkrelajcych jej due zdolnoci twrcze. Jednak jej rednia ze studiw i wyniki w testach uzdolnie byy nisze od wynikw wikszoci kandydatw na studia doktoranckie w Yale. W trakcie studiw doktoranckich okazaa si jednak bardzo twrcz wsppracownic Sternberga. Dziki duej wyobrani Beth uzyskiwaa lepsze wyniki od poprzednio wspomnianej Ashley.

wan przez Davida Wechslera, twrc najbardziej wspczenie popularnych testw inteligencji. Wechsler zdefiniowa j jako [...] zdolno jednostki do zrozumienia wiataf...] [oraz] pomysowo w radzeniu sobie z jego wyzwaniami" (1975, s. 139). Wedug tego badacza inteligencja oznacza trafn orientacj w wiecie i skuteczne rozwizywanie problemw (przystosowywanie si do swojego rodowiska, korzystanie z dowiadcze, wybieranie odpowiednich strategii postpowania itd.). Jego definicja nie zamyka kwestii, jakie rodzaje pomysowoci - akademickiej, praktycznej czy emocjonalnej - naley uwaa za przejawy inteligencji.

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO

Sztuczna inteligencja
Powiedzie, e Deep Blue (komputer IBM) nie myli naprawd, to tak jak powiedzie, e samolot tak naprawd nie lata, gdy nie macha skrzydami. DREW MCDERMOT Nauce zawdziczamy wiele sztucznych rzeczy, by wspomnie choby o sztucznym sodziku, sztucznych czciach ciaa czy chemicznie produkowanych lekach. Trzecie tysiclecie obiecuje natomiast powany rozwj w dziedzinie sztucznej Inteligencji, czyli duplikowanlu ludzkiego mylenia za pomoc komputerw. Pojcie sztucznej inteligencji ma dug histori, zarwno w literaturze science fiction, jak i w rzeczywistej praktyce. Przypomnijmy sobie komputer HAL z filmu Odyseja kosmiczna 2001, HAL nie tylko by w stanie nadzorowa i kontrolowa statek kosmiczny, ale take angaowa si w tak ludzkie dziaania, jak morderstwo, kamstwo bez zmruenia... monitora i denie do zachowania wasnych... chipw pamiciowych. Robot C3P0 z Gwiezdnych Wojen nie tylko naladowa ludzk inteligencj, ale ujawnia te icie ludzkie lki i wtpliwoci na wasny temat. A filmy z serii Terminator? Zaprogramowana mieszanka ciaa i metalu odgrywana przez Arnolda Schwrzenegger umoliwiaa mu poradzenie sobie z kad sytuacj - skuteczne przeklinanie, zabijanie i wypowiadanie synnych arnoldyzmw" w rodzaju: Jeszcze tu wrc". Tyle o Hollywood. Pomys komputerowego kopiowania ludzkiej inteligencji powsta w latach pidziesitych XX wieku. Przewidywano, e pewnego dnia maszyny obdarzone sztuczn inteligencj bd w stanie rozumie ludzk mow, odczyta niewyrany charakter pisma, rozumowa, rozwizywa problemy, przeszukiwa wasn pami w poszukiwaniu istotnych informacji, pisa ksiki i wypowiada si na gos. W owym czasie przewidywania te zdaway si jedynie wizjami. Ale ju nie s, gdy w pewien dzie" wanie nadszed. Wspczesne komputery s w pewnych granicach bardzo sprawne pod wzgldem zapisywania, przechowywania i wydobywania informacji i w dokonywaniu rnych manipulacji na danych w celu rozwizywania problemw i podejmowania decyzji. Pod niektrymi wzgldami sztuczna inteligencja przewysza ludzk. Komputer IBM Deep Blue, ktry pokona w 1997 roku szachowego arcymistrza Gari Kasprowa, by w stanie w cigu kadej sekundy rozwaa 200 milionw moliwych posuni szachowych. Dziki sztucznej inteligencji mona rozwizywa problemy, ktre czowiekowi zajyby dosownie dziesitki lat. Pod warunkiem wyposaenia ich w precyzyjne reguy i instrukcje, komputery s w stanie wykonywa zoone zadania intelektualne w uamku sekundy. Kt potrafi, jak komputer, ledzi 10 000 wtkw?" - zapytuje profesor Patrick Heyes (1993) z University of Illinois. Jednak pod innymi wzgldami komputery nie dorwnuj ludziom. Wspczesne komputery nie s zdolne do wgldu, intuicji i twrczoci, ktrymi cechuj si ludzie. Ich zdolnoci do pisania oryginalnych tekstw pozostaj na razie bardzo ograniczone (dziki czemu ja nadal mam zajcie). Byskotliwe race intelektu, jakimi komputery nas racz przy problemach obliczeniowych, zamieniaj si w cik tpot, gdy je poprosi o napisanie prozy lub skomponowanie muzyki (mam nadzieje, e mj komputer tego nie czyta). Pomimo wzrostu moliwoci upakowania ogromnej iloci pamici w malekich chipach, istnienie HAL-a - komputera z oryginalnymi mylami i celami-zdaje si nadal wytworem science fiction. Hayeszauwaa, e ostatecznym celem bada nad sztuczn inteligencj jest skonstruowanie komputera obdarzonego ludzkim umysem. Jednak niektrzy badacze uwaaj to za zbdne, Sdz bowiem, e rozwj informatyki moe polega na dalszym dreniu tych dziedzin, w ktrych komputery ju przewyszaj ludzi. Freedman (1994) opisuje projekty skonstruowania robotw stanowicych hybrydy neuronw i chipw komputerowych, a nawet programw doznajcych mutacji i dobierajcych si celem wyprodukowania lepszego potomstwa" w postaci nastpnych programw. Niezalenie od tego, czy uda si skonstruowa komputery mylce na podobiestwo czowieka, czy te nie, zapewne nadal bdziemy produkowa maszyny obdarzone czstkami inteligencji podobnej do ludzkiej. Jednak prawdopodobnie dugo jeszcze nie bdziemy wiedzie, co waciwie czyni nasz umys ludzkim. Nie mog powiedzie, aby ta myl mnie specjalnie zasmucaa.

ZASTANW Slf
Jak definiowae pojcie inteligencji przed zapoznaniem si z treci tego rozdziau? Pod jakim wzgldem proponowane przez psychologw definicje tego pojcia s podobne do twojej definicji? Jak wedtug twojego osobistego dowiadczenia przedstawia si zwizek inteligencji oglnej z takimi uzdolnieniami specjalnymi, jak talenty muzyczne czy artystyczne? Czy znasz osoby, ktre s dobre we wszystkim"? Czy znasz osoby kracowo utalentowane w pewnych dziedzinach, a przecitne w innych? Jakie to dziedziny?

POMIAR INTELIGENCJI

ho nie ma zgody co do natury inteligencji, psychologowie i nauczyciele codziennie stosuj tysice testw inteligencji2. W tej czci przyjrzymy si najczciej uywanym testom.

INDYWIDUALNE TESTY INTELIGENCJI

Wiele poj psychologicznych wywodzi si z wiedzy zdroworozsdkowej (Kimble, 1994). Przekonanie, e osignicia szkolne zale od inteligencji dziecka, doprowadzio Alfreda Bineta i Theodore'a Simona do skonstruowania testw inteligencji. tem szk publicznych poszukiwa testu, ktry pozwoliby zidentyfikowa dzieci nie majce szans na skorzystanie z normalnego instruktau w klasie szkolnej (Daniel, 1997). Dzieci takie mona by po zidentyfikowaniu obdarzy szczegln trosk. Pierwsza wersja tego rodzaju testu, skala Bineta-Simona, wesza do uytku w roku 1905. Od tego czasu przesza ona wiele ulepsze i poprawek. Wspczesna wersja nosi nazw Stanfordzki Test Inteligencji Bineta (STIB). Cho Binet by przekonany, e na inteligencj skada si wiele czynnikw, skonstruowany przeze test dostarcza pojedynczego, sumarycznego wskanika inteligencji, tak by atwo mg by uywany w kontekcie szkolnym. Francuski
2 Testy inteligencji, uzdolnie i wiadomoci s bardzo czsto uywane w Stanach Zjednoczonych, stanowic nierzadko najwaniejsze kryterium przy przyjciach na studia i do pracy. W Polsce testy inteligencji nie s uywane w tak masowej skali (przyp. tum.).

STANFORDZKI TEST INTELIGENCJI BINETA. Na pocztku XX wieku francuski sys-

P R O F I I U

Nabra przekonaTrudno byoby nia, e jest w staodgadn, e to nie za pomoc wanie Alfred magnesu przeBinet (1857-1911) nie jak czynokae si wynano (np, podnolazc metody, szenie ramienia) ktra przemieniz jednej strony a pomiary inteciaa na drug ligencji z wrlub przeksztaca biarstwa w nauk. dowoln emocj Nie dlatego, by w jej przeciwiemu brakowao, stwo. Gupstwa c, inteligencji, ALFRED BINET te spotkay si Zdawao si jedz krytyk, a sam Binet przynak, e brakuje mu koncenzna pniej, e uzyskane tracji. przez niego wyniki" mona Binet, jedyne dziecko row caoci przypisa sugestii. dzicw pozostajcych w sepaZrezygnowa z pracy w szpiracji, zosta wychowany przez talu i powici si pisaniu matk. Wyrs na introwertyi wystawianiu sztuk teatralka, prawdziwego samotnika. nych, ktrych tematyk byy Najpierw ukoczy! prawo, postrach, choroby psychiczne tem jednak stwierdzi, e mei morderstwa. dycyna bdzie dla niego bardziej interesujca. Jednak studia medyczne tak go znudziy, e ich nie ukoczy. Zwrci si ku psychologii, cho bdc zamonym czowiekiem, nie widzia potrzeby uzyskiwania formalnego wyksztacenia w tym zakresie. W roku 1883 kolega z awy szkolnej, Jzef Babiski (ktry potem odkryje odruch Babiskiego), przedstawi Bineta J. M. Charcotowi, dyrektorowi szpitala Salpetriere (do tego wanie szpitala odwieziono brytyjsk ksin Dian po jej fatalnym wypadku samochodowym). Charcot, ktry wywar take pewien wpyw na Freuda, zatrudni Bineta w charakterze hipnotyzera. Pniej zrobi doktorat z zakresu nauk naturalnych i powici si kraniometrii pomiarom czaszki co traktowa jako pewien sposb mierzenia inteligencji. Jednak w wyniku tych bada sam doszed do wniosku, e nie tdy droga. Dopiero w wieku rednim wpad na pomys metody do pomiaru inteligencji, a zrobi to na zlecenie ministerstwa edukacji. Pocztkowo wyprbowywa te metody na swoich wasnych dzieciach (prosi je na przykad, by wskazyway rne czci swego ciaa, wyjaniay, sposb uywania rnych rzeczy, pokazyway, czy rozumiej takie pojcie jak wicej" lub mniej"). Naprawd trudno byoby zgadn, e to bdzie wanie Alfred Binet. :

uczony zakada take, e inteligencja ronie wraz z wiekiem, czyli e starsze dzieci powinny poprawnie rozwiza wicej zada testowych ni dzieci modsze. Wobec tego Binet wczy do swego testu szereg punktowanych wedug wieku zada o rosncym stopniu trudnoci, jak to przedstawia tabela 10.2. Skala Bineta-Simona dostarczaa punktacji zwanej wiekiem umysowym (WU). WU pokazuje, jaki jest poziom intelektualnego funkcjonowania dziecka. Na przykad dziecko o WU wynoszcym 6 funkcjonuje na poziomie przecitnego szeciolatka. Wypeniajc test, dziecko uzyskuje miesic" za kade poprawnie rozwizane zadanie, a jego WU zostaje okrelony na podstawie sumy uzyskanych lat i miesicy. Skala Bineta-Simona zostaa zaadaptowana do warunkw amerykaskich przez Luisa Termana. Pierwsza wersja Stanfordzkiego Testu Inteligencji Bineta (STIB) zostaa opublikowana w roku 1916. STIB zwiera wicej pozycji od francuskiego oryginau i by przeznaczony do pomiaru inteligencji dzieci w wieku od lat dwch do szesnastu. Oglnym wynikiem STIB by te nie WU, lecz iloraz inteligencji (intelligence uotient, IQ). W konsekwencji amerykaskich edukatorw interesuje IQ ich wychowankw. Wspczenie STIB jest uywany w rnych wersjach do pomiaru inteligencji dzieci (od drugiego roku ycia) i dorosych. IQ wyraa zwizek pomidzy umysowym i chronologicznym (rzeczywistym) wiekiem dziecka. Posugiwanie si tym ilorazem wyraa fakt, e ta sama punktacja WU oznacza co innego w zalenoci od rzeczywistego wieku dziecka. WU w wysokoci 8 jest ponadprzecitnym wynikiem u szeciolatka, poniej przecitnym za bdzie w wypadku dziecka dziesicioletniego. Niemiecki psycholog Wilhelm Stera zaproponowa poradzenie sobie z tym problemem poprzez uywanie wanie wskanika IQ. Stern oblicza IQ wedug wzoru:
Tn

TABELA 10.2

POZYCJE TESTOWE PODOBNE DO TYCH, Z JAKICH SKADA SIE STANFORDZKI TEST INTELIGENCJI BINETA
POZIOM (LATA) POZYCJATESTU 2 1. 2. Dziecko zna podstawowe stwa okrelajce rne czci lalki, takie jak usta, uszy i wosy. Dziecko ujawnia zdolno liczenia, umiejtnoci przestrzenne i koordynacj wzrokowo-motoryczn potrzebn do zbudowania wedug wzoru wiey skadajcej si z czterech klockw. Dziecko pynnie si wyraa i jest zdolne do mylenia kategorialnego przy wypenianiu brakujcych stw w takich pytaniach, jak: Tata jest mczyzn, a mama jest...?" Frytki s gorce, a iody s...?" Dziecko ujawnia zrozumienie, poprawnie odpowiadajc na takie pytania, jak: Dlaczego ludzie maj samochody?" Dlaczego ludzie zaywaj lekarstwa?" Dziecko potrafi odpowiedzie na pytania w rodzaju: Naukowcy wykopali na starym cmentarzu czaszk, co do ktrej przypuszczali, e naleaa do Waszyngtona, gdy miat pi lat. Co gupiego jest w tym zdaniu?" Dziecko ujawnia pynno stown odpowiadajc na pytania w rodzaju: Jaka liczba rymuje si ze sowem je?" Jaki kolor rymuje si ze sowem pieski?" Osoba dorasta charakteryzuje si znajomoci znaczenia stw i zdolnoci do mylenia pojciowego, poprawnie objaniajc rnice midzy parami stw w rodzaju: choroba i nieszczcie", dom i budynek", rwno i sprawiedliwo". Osoba dorasta ujawnia umiejtnoci przestrzenne, poprawnie odpowiadajc na pytania w rodzaju: Jeeli samochd skrci w prawo, by jecha w kierunku pnocnym, to w jakim kierunku zmierza przed skrtem?"

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

Pojcia inteligencja" i iloraz inteligencji" nie oznaczaj tego samego. Inteligencja jest pojciem hipotetycznym, co do ktrego znaczenia psychologowie nie s zgodni. Iloraz inteligencji jest natomiast wynikiem w tecie mierzcym inteligencj. Czy moesz wskaza jakie puapki wynikajce z zamiennego uywania tych poj? To prawda, e dwjka dzieci moe dokadnie tak samo rozwiza jakie zadanie wchodzce w skad testu inteligencji, a jednak jedno z nich moe si cechowa ponadprzecitnym ilorazem inteligencji, drugie za ilorazem poniej przecitnego. Jest to moliwe w wypadku, gdy dzieci rni si wiekiem. Z dwojga takich dzieci inteligentniejsze jest modsze.

1.

2.

1.

2.

Doroli

1.

2.

lepiej ni przecitne osoby w ich wieku uzyskuj wysz punktacj IQ - powyej 100 punktw. Podobnie osoby odpowiadajce gorzej od przecitnego rwienika uzyskuj punktacj nisz - poniej 100 punktw. S K A L E WECHSLERA. STIB jest klasyczn miar inteligencji. Jednake wspczenie do indywidualnych pomiarw inteligencji czciej uywa si skal skonstruowanych przez Wechslera (Watkins i in., 1995). David Wechsler stworzy seri skal przeznaczonych do badania dzieci i dorosych. Skadaj si one z szeregu podskal wymienionych w tabeli 10.3. Kada podskala zawiera zadania mierzce odrbny rodzaj zdolnoci intelektualnych. Dziki temu test Wechslera pozwala stwierdzi, jak wyniki danej osoby w okrelonej podskali (np. definiowanie znacze sw) wypadaj na tle jej wynikw w pozostaych podskalach (np. ukadania wzorw z klockw). Test ten pozwaa wic oceni nie tylko oglny poziom inteligencji, ale take informuje o silnych i sabych punktach danej osoby badanej.

Wiek umysowy (WU) xl00 Wiek chronologiczny (WC)

Binet wykona wraz ze wsppracownikami sporo kiepskich bada nad hipnoz.

Zgodnie z tym wzorem szecioletnie dziecko, ktrego WU wynosi 6, cechuje si IQ rwnym 100. Iloraz inteligencji dziecka jest wyszy, jeeli potrafi ono rozwizywa problemy zwykle wykonywane poprawnie dopiero przez starsze od niego dzieci. Jeeli na przykad omiolatek dobrze radzi sobie z zadaniami rozwizywanymi zwykle przez dziesiciolatkw, jego iloraz inteligencji wynosi 125. Natomiast dzieci radzce sobie gorzej od wikszoci rwnolatkw cechuj si WU niszym od ich wieku chronologicznego. Iloraz inteligencji takich dzieci bdzie wic poniej 100 punktw. Wspczenie punktacja IQ jest wyliczana na postawie wielkoci, o jak wyniki badanego dziecka czy osoby dorosej odchylaj si od wartoci redniej uzyskiwanej przez inne osoby w danym wieku. Ludzie odpowiadajcy na pytania testu

ROZWIZYWANIE TESTU WECHSLERA

Skale testu inteligencji Wechslera zawieraj zadania o charakterze werbalnym i wykonaniowym, w rodzaju ukadania klockw wedug pewnego wzoru.

TABELA 10.3

PODSKALE SKADAJCE SI NA TEST INTELIGENCJI WECHSLERA

1. Wiadomoci; Jakie miasto jest stolic Polski? Kim byt Tadeusz Kociuszko? 2. Rozumienie: Po co s kody pocztowe? 3. Arytmetyka: Jeeli trzy batony kosztuj 75 groszy, to ile kosztuje 18 batonw? 4. Podobiestwa: Na czym polega podobiestwo midzy dobrem i ztem? W czym s podobne masto i kisiel? 5. Powtarzanie cyfr: Osoba badana powtarza za badaczem szeregi cyfr o rosncej dugoci (normalnie i wspak). 6. Sownik: Co to jest kanat? Uwaga: Przykady ze skal werbalnych 1,2,3,4 i 6 s podobne do uywanych w tecie Wechslera, cho nie pochodz z tego testu. 7. Symbole cyfr: Uczenie si i rysowanie bezsensownych symboli, z ktrych kady odpowiada pewne) cyfrze. 8, Braki w obrazkach: Wskazywanie elementw brakujcych na obrazku. 9. Klocki: Ukadanie kolorowych klockw w taki sposb, by ich widoczna powierzchnia odpowiadaa wzorcowi przedstawionemu na rysunku. 10. Porzdkowanie historyjek: Uporzdkowanie pomieszanych elementw historyjki obrazkowej. 11. Ukadanki: Ukadanie pocitych fragmentw rysunku w taki sposb, by przedstawia) okrelony obiekt.

Porzdkowanie historyjek Obrazki te ilustruj pewn historyjk, ale s utoone w ztej kolejnoci. Uporzdkuj je w taki sposb, aby stworzyy sensown cao.

Jak ilustruje tabela, niektre z podskal testu Wechslera maj charakter werbalny (sowny), inne za maj charakter wykonaniowy (i bezsowny). Oglnie rzecz biorc, skale sowne wymagaj znajomoci znaczenia poj werbalnych, podczas gdy skale wykonania wymagaj znajomoci poj relacyjno-przestrzennych. Rycina 10.3 przedstawia zadania podobne do tych, ktre s uywane w skalach wykonania testu Wechslera. Podzia na skale werbalne i wykonaniowe nie jest jednak do koca precyzyjny. Na przykad w podskali ukadanki" (11) wykrycie nazwy obiektu skadanego z poszczeglnych fragmentw dostarczonych przez badacza na pewno przyspiesza uoenie caoci, tak wic wyniki w tej podskali wiadcz nie tylko o zdolnociach do spostrzegania relacji przestrzennych, ale take w pewnym stopniu o pynnoci sownej i wiedzy oglnej. Tak czy owak, skale Wechslera pozwalaj oceni werbalny i niewerbalny IQ. Studenci kierunkw nietechnicznych czsto uzyskuj wysze wyniki w skalach werbalnych ni niewerbalnych. Wechsler wprowadzi take pojcie odchylenia IQ. Zamiast oblicza iloraz na podstawie wieku umysowego i chronologicznego, opar on punktacj na stopniu, w jakim wyniki danej osoby odchylaj si od rednich wynikw jej rwienikw. redni wynik danej grupy wiekowej jest okrelany jako IQ rwny 100 punktw, za 50% wynikw caej grupy zawiera si w przedziale od 90 do 110 punktw. Jak ilustruje rycina 10.4, wikszo uzyskiwanych przez ludzi punktacji IQ rozsianych jest w pobliu redniej. Tylko 4% populacji uzyskuje IQ powyej 130 lub poniej 70 punktw. Tabela 10.4 przedstawia nazwy, jakie Wechsler zaproponowa dla rnych poziomw IQ oraz odsetki osb wchodzcych do poszczeglnych przedziaw.

zakres wartoci rednich

PRZYBLIONY ROZKAD PUNKTACJI ILORAZU INTELIGENCJI (IQ)

Wechsler okreli rozkad IQ w ten sposb, e 50% wynikw uzyskiwanych przez ludzi z danej grupy wiekowej wchodzi w szeroko pojty zakres wartoci rednich - midzy 90 a 110 punktw. Krzywa o tej postaci nazywana jest przez psychologw krzyw rozkadu normalnego. Opisuje ona rozkad wielu cech, w tym na przykad wzrostu. RYCINA 10.4

Braki w obrazkach

Klocki

TESTY GRUPOWE
Uporzdkuj klocki w taki sposb, by utworzyy ten obrazek.

Czego brakuje na tym obrazku?

Ukadanki Poskadaj te pocite kawaki w cao najszybciej jak potrafisz.

TESTY WYKONANIA
Zadania te s podobne do tych, ktre tworz skale wykonania w tecie inteligencji Wechslera.
RYCINA 10.3

STIB i test, Wechsler a przeznaczone s do bada indywidualnych, ktre uwaa si w tym wypadku za najbardziej optymalne. Taki ukad jeden do jednego pozwala badaczowi uatwia funkcjonowanie osobie badanej (w granicach dopuszczanych przez wystandaryzowany zbir instrukcji) i bliej si jej przyjrze. Badacz moe zachowa czujno wobec czynnikw utrudniajcych funkcjonowanie badanego, takich jak trudnoci jzykowe, zy stan zdrowia, haaliwe lub le owietlone pomieszczenie. Jednake w duych instytucjach z niewielk liczb odpowiednio przeszkolonego personelu -jak szkoy czy jednostki wojskowe - potrzebne mog by testy grupowe, pozwalajce zbada wiksz liczb osb rwnoczenie. Grupowe testy przeznaczone do badania dzieci skonstruowano podczas I wojny wiatowej, a do roku 1921 przebadano nimi ju 4 miliony dzieci. Pocztkowo uwaano je za bardzo uyteczne narzdzie, pozwalajce administracji szkoy odpowiednio rozmieci dzieci w klasach. Jednake w miar upywu lat testy grupowe spotykay si z coraz powaniejsz krytyk, poniewa wielu administratorw edukacji zaczo opiera swoje decyzje selekcyjne wycznie na wynikach tych testw, zaprzestajc korzystania z innych rde informacji na temat dziecicych uzdolnie i osigni. Testy inteligencji w najlepszym przypadku stanowi tylko jedno ze rde informacji na temat konkretnego dziecka. Same liczby, a w szczeglnoci sam IQ, nie s w stanie adekwatnie wyrazi szczeglnych uzdolnie i talentw dziecka.

TABELA 10.4

RNICOWANIE PUNKTACJI IQ fflwrai

130 i wicej 120-129 110-119 100-109 90-99 80-89 70-79 poni] 70

MWSIMUMHI
2 7
16 25 25 16
Wysoki

iffiOMMffiMlMWM
Bardzo wysoki

KTO JEST BYSTRY?

Dzieci azjatyckie i amerykaskie pochodzenia azjatyckiego czsto wypadaj lepiej od biatych dzieci amerykaskich w testach badajcych zdolnoci umystowe. Sue i Okazaki sugeruj, e powodem tego jest wiksza warto przydawana edukacji przez Amerykanw pochodzenia azjatyckiego, poniewa byli oni dyskryminowani na tych ciekach kariery zawodowej, ktre nie wymagaj wysokiego poziomu wyksztacenia.

Ponadprzecitny Przecitny wyszy Przecitny niszy Poniej przecitnego Pogranicze upoledzenia Upoledzenie umystowe

7 2

ZASTANW SI
Czy byte kiedykolwiek badany testem inteligencji? Czy byt to test indywidualny, czy grupowy? Jakie to byto przeycie? Czy poinformowano ci o uzyskanym wyniku? Czy uwaasz, e test rzetelnie mierzyt twoje zdolnoci? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Jak sdzisz, jakiego rodzaju zadania powinien zawiera test inteligencji? Czy przedstawione w tym rozdziale testy prezentuj takie zadania, ktre tobie wydaj si wane? Badania wskazuj te na moliwo pewnego zrnicowania umysowego osb biaych i Azjatw. Na przykad Amerykanie pochodzenia azjatyckiego czsto lepiej wypadaj od biaych w matematycznej czci Testu Uzdolnie Szkolnych (Scholastic Aptitude Test) (Stevenson i in., 1986). Uczniowie z Tajwanu i Japonii maj lepsze od uczniw amerykaskich wyniki w standaryzowanych testach osigni szkolnych z zakresu matematyki i nauk przyrodniczych (Sue, Okazaki, 1990). Amerykanie pochodzenia azjatyckiego s silnie nadreprezentowani w college'ach i uniwersytetach o najwyszym poziomie nauczania. Cho stanowi oni zaledwie 3% populacji Amerykanw w ogle, pochodzenia azjatyckiego jest a 12% absolwentw MIT oraz 24% i 32% absolwentw Uniwersytetu Kalifornijskiego w - odpowiednio - Berkeley i Irvine (Chronicie of Higher Education, 1992). Owe rnice etniczne zdaj si jednak wyraa nie tyle rnice inteligencji jako takiej, lecz zrnicowanie kulturowych postaw wobec wyksztacenia (Neisser i in., 1996). Wydaje si, e dzieci pochodzenia azjatyckiego s silniej motywowane do nauki szkolnej. Wyniki bada wskazuj, e uczniowie japoscy i chiscy oraz ich matki bardziej s skonni przypisywa sukces szkolny cikiej pracy. Natomiast matki amerykaskie uwaaj, e ewentualne sukcesy szkolne ich dzieci s efektem ich naturalnych" zdolnoci (Basic Behavioral Science Task Force, 1996c). Zgadzaj si z tym Sue i Okazaki (1990). Wskazuj oni, e wiksze osignicia szkolne dzieci pochodzenia azjatyckiego wynikaj z odmiennych wartoci wyznawanych w domu, szkole i kulturze w ogle. Autorzy ci twierdz te, e Amerykanie pochodzenia azjatyckiego byli historycznie dyskryminowani na tych ciekach kariery zawodowej, ktre nie wymagay wyszego wyksztacenia. Z tego powodu te kad stosunkowo wikszy nacisk na rol edukacji. Podkrelajc rol innego czynnika rodowiskowego, Steinberg i wsppracownicy (1992a) zauwaaj, e o wikszych osigniciach szkolnych dzieci azjatyckich i biaych mog decydowa silniejsze zachty do nauki oraz wsparcie rodzicw i rwienikw, jakie dzieci te uzyskuj w porwnaniu z dziemi pochodzenia afrykaskiego i latynoskiego. Niemniej jednak a jedna trzecia zbadanej przez nich dwudziestotysicznej prby

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

Dua liczba bada empirycznych wskazuje na zrnicowanie poszczeglnych grup spoeczno-ekonomicznych i etnicznych pod wzgldem ilorazu inteligencji (Suzuki, Valencia, 1997). Amerykaskie dzieci pochodzce z rodzin o niszej pozycji spoeczno-ekonomicznej uzyskuj IQ o 10-15 punktw niszy ni dzieci wywodzce si z klasy redniej i wyszej. Dzieci afroamerykaskie osigaj okoo 15 punktw mniej ni ich biali rwienicy (Neisser i in., 1996). Nisze wyniki od dzieci biaych maj te dzieci pochodzenia latynoskiego i indiaskiego (Neisser i in., 1996). W wielu badaniach IQ doszo do pomieszania efektw pochodzenia spoecznego i etnicznego, poniewa osoby o niszej pozycji spoeczno ekonomicznej czciej si trafiaj wrd badanych o innej rasie ni biaa (Neisser i in., 1996). Jednak nawet gdy ograniczymy obserwacje do poszczeglnych grup rasowych, nadal obserwuje si efekty pochodzenia klasowego. To znaczy, biali z klasy redniej wypadaj lepiej od biaych z klasy niszej, podobny efekt obserwuje si te wrd Afroamerykanw, Amerykanw pochodzenia latynoskiego i Indian.

uczniw wszystkich ras twierdzia, e ich rodzice nie maj pojcia, jak im idzie w szkole (Steinberg, 1996). Co trzeci ucze przyznawa si do spdzania kadego dnia w zasadzie na obijaniu si z kolegami" (Steinberg, 1996).

TABELA 10.5

POZYCJE WCHODZCE W SKAD SKALI ZACHOWA ADAPTACYJNYCH YINELAND

POZIOM WIEKU 1 rok 8 miesicy 1 rok 10 miesicy 3 lata 7 miesicy 4 lata 9 miesicy 5 lat 2 miesice 7 lat 7 miesicy 8 lat 8 miesicy 10 lat 2 miesice 12 lat 2 miesice iFffiMBM Potrafi samodzielnie zdj ptaszcz zapinany z przodu, sweter czy koszul. Wypowiada przynajmniej 50 rozpoznawalnych sw. Potrafi opowiedzie jak popularn histori, bajk, duszy dowcip czy wskaza Intryg programu telewizyjnego. Samodzielnie wie sznurowada. Potrafi utrzyma sekret duej ni jeden dzie. Oglda audycje telewizyjne lub sucha audycji radiowych na tematy, ktre je interesuj. Potrafi samodzielnie uywa telefonu. Reaguje na sugestie czy porednie wskazwki podczas rozmowy. Dba o wasne zdrowie.

ZASTANW Sl{
Dzieci z klas niszych uzyskuj IQ o 10-15 punktw gorszy ni dzieci z klasy redniej. Sprbuj to wyjani z genetycznego punktu widzenia, a nastpnie w kategoriach wptyww rodowiskowych (w dalszej czci tego rozdziau zajmujemy si rol dziedzicznoci i rodowiska w funkcjonowaniu intelektualnym). Jakie jest twoje zdanie na temat takiej oto opinii: W badaniach nad IQ pomieszano efekty pochodzenia etnicznego z efektami pochodzenia klasowego". Uzasadnij swoj wypowied. Jakie jest twoje wtasne pochodzenie spoeczne? Czy istniej jakie stereotypy na temat funkcjonowania intelektualnego osb o twoim pochodzeniu? Czy te stereotypy wptyny jako na ciebie? Jeeli tak, to w jaki sposb?

KRACOWE NATENIA INTELIGENCJI

t * > : Sparrow S, S., Balio D. A., Cicchetti D, V. (1984). VinelmdAdtiw BelatiorScales. Circle Pines, MN: American Guidance Sen/ice.

redni IQ jest bardzo zbliony do 100 punktw. Okoo 50% wszystkich dzieci uzyskuje IQ w granicach od 90 do 110 punktw, natomiast prawie 95% w granicach od 70 do 130 punktw. Jednak co z pozostaymi 5%? Dzieci 0 wynikach poniej 70 punktw s oglnie okrelane mianem opnionych czy upoledzonych umysowo. Dzieci uzyskujce 130 punktw lub wicej s uwaane za wybitnie uzdolnione. Obu tym kracowym nateniom inteligencji towarzysz pewne oczekiwania, ktre mog si sta cikim brzemieniem tak dla dzieci, jak 1 ich rodzicw.

UPOLEDZENIE UMYSOWE

a ostatecznie i do wymaga spoeczestwa w ogle. S one te najczciej nauczane w zwykych klasach szkolnych, co ma na celu zapewnienie im moliwie najlepszego instruktau i sposobnoci do kontaktowania si z innymi dziemi 0 zrnicowanym poziomie intelektualnym. Jednake niektre z tych dzieci niestety - nie s w stanie da sobie rady z wymaganiami szkolnymi i bywaj odrzucane przez swoich rwienikw. Dzieci dotknite chorob zwan zespoem Downa plasuj si zwykle w kategorii umiarkowanie upoledzonych. Jak wskazuje tabela 10.6, dzieci z tego poziomu s w stanie nauczy si mwi, ubiera si, je i dba o wasn higien. S te w stanie podejmowa prac w zakadach pracy chronionej. Jednak zwykle nie s w stanie nauczy si czytania i liczenia. Dzieci upoledzone w stopniu znacznym 1 gbokim zwykle nie s w stanie nauczy si mowy i osign elementarnej samodzielnoci. Pozostaj one przez cae ycie silnie uzalenione od innych. PRZYCZYNY UPOLEDZE. Niektre przyczyny upoledze maj charakter biologiczny, na przykad w postaci chromosomowej anomalii prowadzcej do zespou

TABELA 10.6

POZIOMY UPOLEDZENIA UMYSOWEGO, TYPOWE ZAKRESY IQ I TYPY ZACHOWA ADAPTACYJNYCH

PRZYBLIONY ZAKRES IQ UpoblerNiiu
w stopniu lekkim (50-70) DOJRZEWANIE 1 ROZWJ W WIEKU PRZEDSZKOLNYM (0-5) Upn> | -tiziM i czblo niiv:u.\ ^ i MC dla przypadkowego obserwatora, jednak pniej ni u innych dzieci pojawia si chodzenie, samodzielne jedzenie i mowa. TRENING 1 EDUKACJA W WIEKU SZKOLNYM (6-21) MEVI ili.-i i.tiiTtrn.t1 pi KI,I'JI.''I i zdolnoci czytania i liczenia na poziomie 3-6 klasy szkolnej przy specjalnym wysiku edukacyjnym. Moe zosta nakonione do ulegoci wobec wymaga spoecznych.

ADEKWATNO SPOECZNA 1 ZAWODOWA W DOROSOCI (PONAD 21 LAT) ',:,U i>c Ml. ot uyi i< umurtniisc
spoeczne i zawodowe niezbdne do samodzielnego utrzymania si przy yciu; okazjonalnie moe wymaga pomocy i wsparcia w warunkach nasilonego stresu spoecznego lub ekonomicznego.

zajmowaniu si domem lub pracy w biurze (Lips, 1993). Niektre z tych kobiet wyraay potem al, e nie wykorzystay w yciu swoich moliwoci. Jednak zarwno kobiety, jak i mczyni uczestniczcy w tym badaniu cechowali si oglnie dobrym przystosowaniem, z niszym odsetkiem chorb psychicznych i samobjstw ni odnotowywany w populacji oglnej.

ZASTANW SI
Czy znasz kogo, kto jest upoledzony umystowo? Co wiadomo o przyczynach tego upoledzenia? Czy osoba ta ma jakie problemy spoeczne lub z przystosowaniem? Jak wyglda opieka nad ni? Czy opieka ta jest waciwa? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Czy znasz kogo, kto jest wybitnie uzdolniony? Czy osoba ta ma take jakie szczeglne talenty w dziedzinie na przykad matematyki, muzyki lub sztuki? Czy jej uzdolnienia s dla niej rdtem sukcesw, czy raczej problemw z otoczeniem spoecznym? Na czym to polega? Czy osoba ta uzyskuje jak szczegln opiek edukacyjn? Czy opieka ta jest waciwa? Dlaczego tak lub dlaczego nie?

Upoledzenie w stopniu umiarkowanym (35-49)

Zauwaalne opnienia w rozwoju motorycznym, szczeglnie w mowie; wskutek treningu nabiera pewnych umiejtnoci dbania o siebie.

Jest w stanie wyuczy si prostej komunikacji i nabra elementarnych nawykw zwizanych ze zdrowiem i bezpieczestwem oraz prostych umiejtnoci manualnych; nie dokonuje dalszych postpw w zakresie czytania i arytmetyki.

Jest w stanie wykonywa proste zadania w chronionych warunkach; bierze udzia w prostych zabawach; samodzielnie porusza si w dobrze znanym otoczeniu; zwykle osoba niezdolna do samodzielnego ycia.

Upoledzenie w stopniu znacznym (20-34)

Znaczne opnienie rozwoju motorycznego, nikte lub adne umiejtnoci komunikacyjne; wskutek treningu moe nabra pewnych umiejtnoci, na przykad samodzielnego jedzenia.

Zwykle potrafi chodzi (jeeli nie przeszkadza w tym specyficzne upoledzenie fizyczne); w niewielkim stopniu rozumie mow; moe nabywa proste nawyki w wyniku systematycznego treningu.

Jest w stanie podporzdkowa si codziennej rutynie i wykonywa powtarzajce si czynnoci; wymaga staego kierowania i nadzoru w chronionym otoczeniu.

Upoledzenie w stopniu gbokim (poniej 20)

Uoglnione opnienie; minimalne moliwoci funkcjonowania sensomotorycznego; wymaga cigej opieki.

Uderzajce opnienie rozwoju we wszystkich dziedzinach; ujawnia podstawowe reakcje emocjonalne; w wyniku umiejtnego treningu moe nabra pewnych umiejtnoci posugiwania si rkoma, nogami i szczkami; stale wymaga uwanego nadzoru.

Moe nabra umiejtnoci chodzenia, wymaga staej opieki pielgniarskiej; moe posugiwa si prymitywn mow; zwykle korzystnie wpywa na tak osob regularna aktywno fizyczna; osoba niezdolna do samodzielnego utrzymania si przy yciu.

Psychologia a ycie codzienne

UATWIANIE ROZWOJU DZIECI WYBITNIE ZDOLNYCH
Okoo 3% naszych dzieci cechuje si wybitnymi uzdolnieniami. Jak mona im dopomc w penej realizacji ich potencjau? Na rne sposoby: Rozway te mona przeskoczenie przez dziecko jednej klasy. Dzieci wybitnie uzdolnione czsto przechodz o klas wyej. Jednak jeeli dziecko nie jest do takiego awansu" przygotowane spoecznie i intelektualnie, moe by on dla niego rdem problemw (Southern, Jones, 1991). Wikszo bada wskazuje na dobroczynne skutki przeskoczenia klasy dla intelektualnego i emocjonalnego rozwoju dziecka wybitnie uzdolnionego (Benbow, 1991; Robinson, 1992). Problem jednak polega na tym, by zwraca uwag na cae dziecko, a nie tylko na jego zdolnoci intelektualne.

na wybitne uzdolnienia wykracza poza sam dziedzin funkcjonowania intelektualnego i zgodny jest z pogldem Gardnera o istnieniu inteligencji wielorakiej. BADANIA TERMANA NAD GENIUSZEM. Spora cz naszej wiedzy o rozwoju osb wybitnie uzdolnionych pochodzi z klasycznych podunych bada Louisa Termana nad geniuszem (Janos, 1987). W roku 1921 Terman pocz systematycznie ledzi rozwj 1500 dzieci kalifornijskich, ktre w wieku szkolnym osigny IQ o wysokoci co najmniej 135 punktw. Ich redni IQ wynosi 150, co plasuje je w grupie osb wybitnie uzdolnionych. W wieku dojrzaym grupa ta cechowaa si znacznymi osigniciami w porwnaniu z ogem populacji - zarwno w sensie uzyskanego wyksztacenia (prawie 10% uzyskao doktoraty), pozycji spoeczno-ekonomicznej i twrczoci (czonkowie tej grupy opublikowali ponad 90 ksiek i wiele drobniejszych prac). Chopcy mieli znacznie wiksz ni dziewczta szans wspi si wysoko na drabinie awansu zawodowego lub wyrni si w zakresie dziaalnoci naukowej, artystycznej czy literackiej. Zwamy jednak, e badania Termana rozpoczy si w latach dwudziestych XX wieku, kiedy to powszechnie uwaano, e miejsce kobiety jest w domu. W konsekwencji ponad dwie trzecie dziewczt skoczyo na wycznym

Mona im da ksiki, CD-ROM-y i inne rodki do samodzielnego uczenia si. Badania pokazuj, e rodzice dzieci wybitnie uzdolnionych spdzaj wicej czasu na czytaniu im ksiek, wsplnej zabawie i wyprawach w interesujce miejsca ni rodzice innych dzieci (Fowler i in., 1993). Wraliwe i plastyczne sprawowanie opieki rodzicielskiej - ale nie samo popychanie w okrelonym kierunku - rwnie sprzyja rozwojowi dziecka wybitnie uzdolnionego (Robinson, 1992). Wzbogacanie propozycji szkoy. Programy edukacyjne dla dzieci wybitnie uzdolnionych polegaj zwykle na wzbogaceniu materiau i przyspieszeniu nauczania. Wzbogacanie moe obejmowa aktywnoci po lekcjach w zakresie jzyka, muzyki i innych sztuk (Winner, 1997). Przyspieszenie moe polega na skrceniu czasu nauczania normalnych treci programowych (Mills, 1992).

Zapewne zauwaylicie, e ta ramka zawiera sugestie uyteczne w wychowywaniu wszystkich dzieci. Prawie wszystkie dzieci - a nie tylko wybitnie uzdolnione - mog skorzysta dziki ksikom (ich czytaniu i posiadaniu) i stymulujcym wyprawom w ciekawe miejsca. Nawet dzieci z kopotami intelektualnymi czy fizycznymi mog zyska na uczestnictwie w takich przedsiwziciach, jak Olimpiady Specjalne, zachcajcych je do peniejszej realizacji wasnego potencjau - jaki by on nie by.

P R O i I i U

W wieku lat ruch eugeniki, dwch i p poproponujcy, by trafi! ju czyta rozmnaay si i pisa. Majc tylko osoby intesiedem lat, czytyligentne. Jeden wa dla przyjemz jego pomynoci Szekspira. sw polega na Wynalaz mapy tym, aby rzd atmosferyczne brytyjski paci i wprowadzi terosobom o pominy ni", wy" danych cechach, i front atmosfeby wstpoway ryczny", Jako pierSIR FRANCIS GALTON w zwizki mawszy zaproponoeskie i miay wa stosowanie odciskw paldzieci. Pogldy takie s wspcw dla celw identyfikacyjczenie uwaane za rasistowskie. nych. By te kuzynem Karola Fascynacja Galtona poDarwina. Zamony, niezalemiarem doprowadzia go do ny finansowo Anglik, sir Franwynalezienia i zastosowania cis Galton (1822-1911), stumiar korelacji. Wprowadzi te diowa przez pewien czas meinnowacje w badaniach kwedycyn, ale jej nie skoczy. stionariuszowych i badaniach Podrowa po Bliskim Wschoz udziaem blinit. Poza psydzie i Afryce, sporzdzajc chologi poszukiwa skutecz-; pierwsze mapy wielu rejonw. nej metody modlitwy (dotychZakada (bdnie), e inteliczasowe uwaa za mao skugencj mona mierzy za poteczne), prbowa stwierdzi, moc wraliwoci zmysw jakiej narodowoci kobiety s i konstruowa przyrzdy do najurodziwsze, a take zmiepomiaru wraliwoci suchu. rzy wielko nudy wywoywaSdzi take, i inteligencja nej przez lektury pimiennicjest dziedziczona, i zaoy twa naukowego.

KONTROWERSJE WOK TESTW INTELIGENCJI: CO NAPRAWD MIERZ?

iadomo, e w latach dwudziestych XX wieku uywano testw inteligencji, by nie pozwala imigrantom z Europy i innych obszarw na osiedlenie si w Ameryce Pnocnej. Na przykad jeden z pionierw zastosowania testw, H. H. Goddard, zbada 178 nowo przybyych imigrantw, stwierdzajc, e ogromna wikszo owych ydw, Wgrw, Wochw i Rosjan bya saba na umyle". Goddardowi najwyraniej nie przeszkadzao to, e wikszo jego badanych w oglnie nie wadaa jzykiem angielskim, w ktrym on prowadzi swoje testy! Wspczenie zdajemy sobie spraw z nietrafnoci testw psychologicznych w odniesieniu do osb nieznajcych jzyka, w ktrym s one przeprowadzane. Ale co z rnicami kulturowymi? Czy testy s trafne w stosunku do osb wywodzcych si z mniejszoci etnicznych lub o niszym poziomie wyksztacenia? Ankieta przeprowadzona wrd psychologw i pedagogw przez Marka Snydermana i Stanleya Rothmana (1987; 1990) wykazaa, e wikszo nich uwaa, i testy dyskryminuj Afroamerykanw i osoby z klas niszych. Przy selekcji dzieci w szkoach podstawowych i rednich kadzie si wic by moe nadmierny nacisk na wyniki testw. Testy inteligencji mierz cechy wymagane i rozwijajce si w spoeczestwach technologicznie zaawansowanych. Na przykad podskale arytmetyki i sownika z testu Wechslera mierz osignite umiejtnoci jzykowe i arytmetyczne. Wynik testu wyraa poziom inteligencji, ale nie jest wolny od wpywu kulturowej znajomoci poj niezbdnych do uzyskania poprawnych wynikw w tecie. W szczeglnoci testy te stanowi wyraz kultury biaej klasy redniej w Stanach Zjednoczonych (Garcia, 1981).

PRZYKADOWA POZYCJA ZE SKONSTRUOWANEGO PRZEZ CATTELA KULTUROWO SPRAWIEDLIWEGO TESTU INTELIGENCJI

Testy kulturowo neutralne staraj si wykluczy pozycje, ktre rnicuj badanych w zalenoci od ich pochodzenia kulturowego. RYCINA 10.5 Skonstruowany przez Cattella Kulturowo Sprawiedliwy Test Inteligencji bada zdolnoci do rozumowania poprzez pomiar zdolnoci dziecka do zrozumienia regu rzdzcych postpujcymi zmianami cigu figur geometrycznych, w rodzaju zilustrowanych na rycinie 10.5. Z kolei Test Rysunku Postaci Ludzkiej zaproponowany przez Goodenough opiera si na zaoeniu, e dzieci o kadym pochodzeniu kulturowym maj okazj obserwowa ludzi i relacje midzy czci a caoci. Instrukcja polega po prostu na poproszeniu dziecka, by narysowao posta czowieka.

ZASTANW SI
Rozwa swoje wtasne pochodzenie i dowiadczenia kulturowe, jakie podzielasz z innymi czonkami grupy twego pochodzenia. Czy jeste w stanie skonstruowa" taki test inteligencji, ktry dawafby przewag cztonkom twojej wasnej grupy nad osobami o innym pochodzeniu? Jakiego rodzaju treci taki test mgtby zawiera?

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e wczeni uytkownicy testw inteligencji przeprowadzali je w jzyku angielskim do. badania imigrantw, ktrzy nie znali tego jzyka.

CZY MONA ZBUDOWA KULTUROWO NEUTRALNY TEST INTELIGENCJI?

Jeeli uzyskanie wysokiego wyniku w jakim tecie wymaga okrelonych dowiadcze kulturowych, powiadamy, e test jest kulturowo tendencyjny (obciony). Dzieci wychowane w ssiedztwie zamieszkiwanym przez Afroamerykanw mog gorzej wypada w takim tecie nie z powodu niedostatkw inteligencji, lecz wskutek odmiennych dowiadcze kulturowych (Helms, 1992) i niedostatkw ekonomicznych. Std te niektrzy psychologowie, midzy innymi Raymond Cattell (1949) i Florence Goodenough (1954), prbowali skonstruowa kulturowo neutralne testy inteligencji.

WYZNACZNIKI INTELIGENCJI: SKD SIC ONA BIERZE?

iedy sam studiowaem psychologi, jeden z moich profesorw zauway, e wielu ludzi myli o inteligencji, jakby bya ona rodzajem wypukoci w mzgu. Niektrzy mieliby wic mie du wypuko, inni za - ma". Mia na myli, e ludzie myl o inteligencji, jakby bya ona czym niezmiennym. Przyjmujc taki punkt widzenia, niektrzy ludzie mieliby inteligencji wicej, inni za mniej, i nic nie daoby si z tym zrobi. W czasach wspczesnych ten pogld na inteligencj w najbardziej wyrazisty sposb przedstawili w swojej kontrowersyjnej ksice The Bell Curve psycholog Richard Herrenstein i politolog Charles Murray (1994). Sformuowali oni nastpujce twierdzenia:

1. Testy inteligencji s trafnym jej wskanikiem (tj. IQ jest dokadn miar oglnej inteligencji). 2. Inteligencja czowieka zaley gwnie od czynnikw dziedzicznych. 3. Osoby o mniejszej inteligencji (z mniejsz wypukoci) maj wicej dzieci od osb o wikszej inteligencji (z wiksz wypukoci), w zwizku z czym redni poziom inteligencji w populacji amerykaskiej spada. 4. Ameryka coraz wyraniej dzieli si na dwie czci, z liczn klas osb mniej inteligentnych i nieliczn klas zamoniejszych osb o wysokiej inteligencji. 5. Edukacja nie jest w stanie wpyn na inteligencj (a wic na wielko wypukoci). Ksika The Bell Curve dolaa oliwy do ognia w sporach o klasy spoeczne, ras i inteligencj, cho Murray (1995) przekonuje, e caa praca nie ma nic wsplnego z problemem rasy. Z uwagi na wywaony sposb wypowiadania si i posugiwanie neutralnym, naukowym sownictwem oraz podkrelanie, jakoby ksika wcale nie miaa na celu utrzymania status quo i dominacji biaych, Murray jest nazywany najbardziej niebezpiecznym konserwatyst Ameryki" (Upstream, 1997). Oczywicie to prawda, e osoby biedniejsze zwykle cechuj si te niszym IQ ni osoby zamone. Prawda te, e Afroamerykanie, ktrzy s przecitnie biedniejsi od biaych, maj te przecitnie niszy IQ. Jednake - jak to wskazywao wielu krytykw pracy Herrensteina i Murraya - inteligencja nie jest wypukoci w mzgu. Nie jest te gwnie rezultatem dziedziczenia. Krytycy ci pisali, e poziom IQ zaley od jakoci wczesnych dowiadcze, motywacji do nauki i pracy oraz od formalnego poziomu wyksztacenia (Kamin, 1995; Steele, 1994). Obecnie przyjrzymy si dokadniej dyskusji nad rol dziedziczenia i wpyww rodowiska na inteligencj. Skoro przedstawiciele rnych grup etnicznych uzyskuj rne wyniki w testach inteligencji, to psychologowie - podobnie jak pedagodzy i inne osoby zaangaowane w ycie publiczne - chcieliby pozna przyczyn tych rnic. Jak zobaczymy, spr ten znajduje rozwizanie dziki wynikom wspczesnych bada. Z dum moemy wskaza na liczne badania psychologiczne nad rol, jak w ksztatowaniu inteligencji odgrywa natura (czynniki dziedziczne) i kultura (czynniki rodowiskowe).

WYNIKI BADA NAD ZWIZKIEM IQ Z DZIEDZICZNOCI

Wyniki te pochodz z bada podsumowanych w czasopimie Science" (Bouchard i in., 1990). Jak wida, skorelowanie ilorazw inteligencji ronie wraz ze stopniem pokrewiestwa osb, ktre badano. Jednak osoby wychowywane razem maj podobniejsze IQ od osb o tym samym stopniu pokrewiestwa wychowywanych oddzielnie. Taki wzorzec wynikw sugeruje, e wysoko IQ zaley od wptyww zarwno dziedziczenia, jak i rodowiska. RYCINA 10.6

Stopie zwizku

GENETYCZNE UWARUNKOWANIA INTELIGENCJI

Badania nad wpywem czynnikw genetycznych na inteligencj czowieka posuguj si kilkoma strategiami, z ktrych najwaniejsze to badania osb spokrewnionych, badania blinit i badania adopcyjne (Neisser i in., 1996). BADANIA OSB SPOKREWNIONYCH. Jeden sposb to porwnywanie IQ osb o rnym stopniu pokrewiestwa, a wychowywanych wsplnie lub oddzielnie. Jeeli inteligencja zaley od dziedzicznoci, bliej spokrewnione osoby winny wykazywa wiksze podobiestwo IQ, nawet jeeli wychowywano je oddzielnie. Rycina 10.6 przedstawia wyniki ponad stu bada nad dziedziczeniem IQ u ludzi podsumowane przez Boucharda i innych (1990). Jak wida, IQ blinit jednojajowych, nawet wychowywanych oddzielnie, s silniej skorelowane, ni to jest w wypadku jakichkolwiek innych osb. Umiarkowane skorelowanie IQ wykazuj blinita dwujajowe, rodzestwo oraz pary rodzic - dziecko. Wreszcie, korelacje IQ w obrbie rodzin adopcyjnych i midzy kuzynami s niskie.

BADANIA BLINIT. Zakrojone na szerok skal badania blinit przyniosy wyniki podobne do przedstawionych na rycinie 10.6. Na przykad badania z udziaem piciuset par blinit jedno- i dwujajowych przeprowadzone w stanie Kentucky (Wilson, 1983) zaowocoway wskanikami korelacji dla blinit jednojajowych bardzo zblionymi do tych z ryciny. Natomiast korelacje dla blinit dwujajowych okazay si zblione do korelacji cechujcych zwyczajne rodzestwo. Bardzo podobne wyniki przyniosy te badania z Minnesoty nad blinitami wychowywanymi wsplnie i oddzielnie (Bouchard i in., 1990). W projekcie badawczym, znanym jako MacArthur Longitudinal Twin Study, Robert Emde (1993) i jego wsppracownicy ledzili zdolnoci poznawcze dwustu par zdrowych blinit poczwszy od czternastego miesica ich ycia. Stwierdzili, e blinita jednojajowe byy bardziej do siebie podobne od dwujajowych pod wzgldem takich zdolnoci, jak pami przestrzenna, zdolno do kategoryzowania przedmiotw i rozumienia sw. Doprowadzio to ich do wniosku, e okoo 40-50% zrnicowania w zakresie zdolnoci poznawczych u dzieci jest uzalenione od czynnikw dziedzicznych (Adler, 1993a). Oglnie rzecz biorc, badania empiryczne wskazuj na to, e odziedziczalno inteligencji waha si w granicach od 40-60% (Bouchard i in., 1990; Neisser i in., 1996). Innymi sowy, okoo poowy zrnicowania (zwanego technicznie wariancj) punktacji IQ mona przypisa oddziaywaniu czynnikw dziedzicznych. (Nie jest to rwnoznaczne z twierdzeniem, e poowa naszej inteligencji ma swoje rdo w genach - znaczyoby to, e drug poow dostalimy z jakiego innego rda). Tak wic rnica midzy nami a innymi ludmi pod wzgldem IQ mniej wicej w poowie wyjaniana jest czynnikami dziedzicznymi. Jednake nawet tego rodzaju twierdzenie na temat uwarunkowa inteligencji moe by zbyt szerokie, aby byo naprawd trafne. Wyniki bada sugeruj bowiem, e odziedziczalno zdolnoci werbalnych jest wiksza od odziedziczalnoci takich czynnikw, jak zdolnoci relacyjno-przestrzenne czy pamiciowe (Thompson i in., 1991). Zwamy te, e osoby wychowywane wsplnie (np. pewne pary blinit jednojajowych) cechuj si silniejszym podobiestwem IQ od osb spokrewnionych w tym samym stopniu, lecz wychowywanych oddzielnie (np. innych par blinit jednojajowych). Wsplne wychowanie sprzyja zatem podobiestwu pod wzgldem IQ. Std te ta sama grupa bada, ktra dowodzi zalenoci IQ od czynnikw dziedzicznych, dowodzi take jego zalenoci od czynnikw rodowiskowych.

P R O F I L U
nych, Shelby utrzymuje, e sposobem na rozwizanie problemw Afroamerykanw nie jest oficjalna akcja punktw dodatkowych" za pochodzenie rasowe, lecz indywidualne wysiki i osobiste osignicia osb STEELE o tym pochodzeniu. Jednak badania Claud e ^ dowodz, e wyzbycie si podatnoci na stereotypizacj nie jest wcale takie atwe i e zmieni si musz zarwno jednostki, jak i spoeczestwo. Claude Steel zacz rozwija swoje idee podczas pracy na University of Michigan, gdzie zauway, jak wielu afroamerykaskich studentw odpada ze studiw. Pomg w skonstruowaniu programu interwencyjnego 21 st Century Program", ktrego elementem jest integracja studentw rnych ras w tych samych akademikach i na tych samych zajciach uniwersyteckich. Dotychczasowe dziaania tego programu doprowadziy do znaczcego zmniejszenia si rnicy ocen egzaminacyjnych uzyskiwanych przez czarnych i biaych studentw uniwersytetu. Pozostaje spraw przyszoci, czy podobnie zmniejszy si rnica pogldw midzy Claudem i Shelbym Steele.

Jego badania rzucaj wprawdzie interesujce wiato na powody, dla ktrych wiele osb (pochodzenia afroamerykaskiego) sabo wypada w standaryzowanych testach pisze Ethan Walters (1995) - ale CLAUDE na pewno nie pomogy mu one w stosunkach z jego bliniaczym bratem Shelbym". Claude i Shelby Steel s synami pracownicy spoecznej i kierowcy ciarwki, ktrzy spotkali si, biorc udzia w ruchu obrony praw obywatelskich. Poza dziedzin psychologii to zapewne Shelby jest postaci bardziej znan - jest konserwatywnym eseist. Claude jest za profesorem psychologii na Uniwersytecie Stanforda. Shelby zauwaa w swoich pismach, e osoby pochodzenia afroamerykaskiego s naraone na sytuacje, ktre sprawiaj, e s oni przewraliwieni na tle rasowym, na przykad widzc rowy plaster lekarski dostosowany kolorem do koloru skry biaego czowieka. Natomiast Claude wprowadzi pojcie podatnoci na stereotypizacj dla opisania dowiadczenia Afroamerykanw przeywanego w momencie przechodzenia rwnie rowego testu inteligencji. Jak wielu innych konserwatywnych krytykw spoecz-

BADANIA ADOPCYJNE. Jeszcze inna strategia ledzenia wpywu czynnikw genetycznych na inteligencj to porwnywanie IQ dzieci adoptowanych z IQ ich rodzicw adopcyjnych i biologicznych (Coon i in., 1990). Jeeli dzieci zostaj wczenie odczone od swoich rodzicw biologicznych, a ich IQ nadal wykazuje due podobiestwo do IQ tyche rodzicw, mona twierdzi, e dowodzi to duej roli czynnikw genetycznych. Natomiast silny zwizek IQ dzieci z IQ rodzicw adopcyjnych dowodzi duej roli czynnikw rodowiskowych. Szereg bada nad dziemi odczonymi od rodzicw biologicznych w wieku od jednego roku do dwch lat, jakie wykonano w Colorado (Baker i in., 1983), Teksasie (Horn, 1983) i Minnesocie (Scarr i Weinberg, 1983), wykazao, e IQ dzieci jest bardziej zbliony do IQ ich rodzicw biologicznych ni adopcyjnych. Badania Scarra i Weinberga dotyczyy dzieci afroamerykaskich adoptowanych i wychowanych przez biaych rodzicw. Powrcimy do tych wynikw w dalszej czci rozdziau przy okazji dyskusji nad rodowiskowymi uwarunkowaniami inteligencji. W sumie czynniki dziedziczne mog wyjania okoo poowy zrnicowania ludzi pod wzgldem inteligencji. Na IQ wywieraj jednak wpyw take czynniki rodowiskowe.

z pracy The Bell Curve, e IQ jest w peni trafn miar inteligencji, zaczyna si wic rozpada przy bliszym przyjrzeniu si ju samym warunkom, w ktrych badanie IQ jest prowadzone. Zmieniajc jedynie warunki badania na bardziej optymalne dla wszystkich dzieci, moemy zmniejszy rnice midzy dziemi rnych ras. Na wyniki w testach inteligencji wpywa te podatno na stereotypizacj. Psycholog Claude Steele (1996; 1997) wskazuje, e studenci afroamerykascy przystpuj do wszelkich testw ze szczeglnym obcieniem: s przekonani 0 naraeniu na ryzyko, e swoimi sabymi w nich wynikami potwierdz negatywny stereotyp Afroamerykanina. Stwarza to szczeglny lk przed sytuacj testowania. Lk ten moe rozprasza ich uwag i prowadzi do uzyskania gorszych wynikw ni osigane przez ich biaych rwienikw w tej samej sytuacji. W eksperymencie sprawdzajcym ten tok rozumowania Steele i Aronson (1995) zadawali dwom grupom biaych i czarnoskrych studentw Uniwersytetu Stanforda najtrudniejsze pytania z testu Graduate Record Exam. Jednej z grup powiedziano, e badacze interesuj si wpywem czynnikw psychicznych na rozwizywanie problemw werbalnych". Drug grup poinformowano natomiast, e dostali do rozwizania prawdziwy test mierzcy werbalne zdolnoci 1 ich ograniczenia". Studenci afroamerykascy, ktrzy otrzymali pierwszy rodzaj instrukcji, wypadli rwnie dobrze jak ich biali rwienicy. Jednake po usyszeniu instrukcji drugiej, podkrelajcej, e idzie o pomiar zdolnoci intelektualnych, studenci czarnoskrzy funkcjonowali istotnie gorzej ni biali. Najwyraniej ten drugi rodzaj instrukcji pobudzi ich wraliwo czy te podatno na stereotypizacj, co prowadzio do obnienia wynikw uzyskanych w tecie. Dane Steele'a s dalszym dowodem na ograniczenia IQ jako indywidualnego wskanika ludzkiej inteligencji. od rodowiska domowego i wychowawczego stylu postpowania rodzicw (Coon i in., 1990; Olson i in., 1992; Steinberg i in., 1992b; Suzuki, Valencia, 1997). Wyszym IQ cechuj si dzieci matek, ktre reaguj emocjonalnie i sownie na dziecko, dostarczaj mu odpowiednich materiaw do zabawy i umoliwiaj dziecku zrnicowane dowiadczenia we wczesnym okresie ycia (Bradley i in., 1989; Gottfried i in., 1994). Dobra organizacja dnia i wysoki poziom bezpieczestwa w domu rwnie owocuj pniej wyszym IQ dziecka i lepszymi osigniciami w pierwszym roku nauki szkolnej (Bradley i in., 1989). Zwizku wczesnych dowiadcze dziecka z jego pniejszym IQ i osigniciami szkolnymi dowodz take dziesitki innych bada. Na przykad McGowan i Johnson (1984) stwierdzili, e dobre relacje dziecka z rodzicami i zachcanie je przez matk do samodzielnoci wizay si u dzieci pochodzenia meksykaskiego w wieku lat trzech z wyszym IQ. Pewna liczba bada wykazaa take, i silne ograniczanie swobody dziecka przez matk i dua skonno do jego karania w wieku okoo 24 miesicy owocuje pniejszym obnieniem IQ. EDUKACJA. Do wyranych zyskw intelektualnych prowadz te finansowane ze rodkw rzdowych programy wzbogacania wczesnego rodowiska przedszkolakw. Na przykad pogramy Dobrego Startu prowadz do wzrostu IQ, wynikw w testach osigni i umiejtnoci szkolnych dzieci o skdind upoledzonych szansach na sukces (Barnett, Escobar, 1990; Hauser-Cram i in., 1991; Zigler, 1995). Programy te polegaj na oferowaniu im kontaktu z takimi materiaami i dziaaniami, ktre stanowi normalny element dowiadcze dzieci klasy redniej. Idzie tu o kontakt z literami, cyframi, ksikami, rnego rodzaju zagadkami, zabawkami w ksztacie zwierzt, rysowaniem itp.

RODOWISKOWE UWARUNKOWANIA INTELIGENCJI

Rwnie badania nad wpywem czynnikw rodowiskowych na inteligencj przeprowadza si za pomoc wielu metod. Najwaniejsze z nich to systematyczna manipulacja warunkami, w jakich prowadzone jest badanie IQ, obserwacja rodowiska domowego oraz ocena efektw programw edukacyjnych.

RODOWISKO DOMOWE I STYLE RODZICIELSKIE. Okazuje si, e IQ zaley take

SYTUACJA TESTU. Jedno z podej w badaniu wpyww rodowiskowych koncentruje si na sytuacji, w jakiej prowadzone jest badanie inteligencji. Wasnoci tej sytuacji mog czasami przynajmniej czciowo decydowa o wyniku uzyskiwanym przez badan osob. W jednym z eksperymentw naukowcy (Zigler i in., 1982) starali si po prostu doprowadzi do tego, by badane dzieci poczuy si w jego trakcie moliwie najbardziej komfortowo. Eksperymentator nie przybiera adnych oschych i oficjalnych tonw - przeciwnie, zachowywa si w sposb przyjazny i serdeczny. Starannie upewniano si te, czy dzieci na pewno dokadnie zrozumiay instrukcj. Okazao si, e u badanych dzieci stwierdzono znaczcy spadek lku w sytuacji testowej oraz e ich IQ wzrs o 6 punktw w porwnaniu z dziemi z grupy kontrolnej traktowanych w bardziej oficjalny sposb. Dzieci upoledzone z uwagi na pochodzenie spoeczne i rasowe najbardziej zyskay na poprawie warunkw badania. Argumentacja

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO

Czy muzyka pomoe dzieciom osign sukces?

W trzecim tysicleciu mona oczekiwa dalszego mnoenia si innowacji technologicznych. Rodzicw na pewno interesowa bdzie problem, co mona zrobi, by dopomc dzieciom w radzeniu sobie ze zdobyczami cywilizacji. Zapewne kada informacja na temat moliwoci podwyszenia intelektualnego funkcjonowania dzieci brzmie bdzie w uszach rodzicw niczym najsodsza muzyka. By moe zreszt okae si, e sama muzyka syszana przez dziecko przekada si na jego zdolnoci przestrzenne. Badania prowadzone w latach dziewidziesitych sugeruj, e suchanie i studiowanie muzyki moe polepsza jeden z aspektw funkcjonowania intelektualnego - rozumowanie przestrzenne. W1993 roku zesp badaczy, w skad ktrego wchodzili Frances Rauscher, Gordon Shaw i Katherine Ky (wszyscy z Uniwersytetu Kalifornijskiego w lrvine), opublikowa w Science" artyku na temat konsekwencji suchania muzyki Mozarta. Badania wykazay, e kilkakrotne wysuchanie przez uczniw przy rnych okazjach Sonaty Fortepianowej K 448, poprawio ich wyniki w tecie rozumowania przestrzennego, podobnym do tych, ktre wchodz w skad testw inteligencji. W roku 1994 na zjedzie Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego ten sam zesp autorw przedstawi wyniki kolejnego badania nad efektami suchania muzyki przez przedszkolakw w referacie zatytuowanym Muzyka a poziom wykonania w testach zdolnoci przestrzennych: zwizek przyczynowy. Badacze zachcili do udziau w eksperymencie dziewitnacioro przedszkolakw w wieku od trzech do piciu lat i udzielali im przez osiem miesicy lekcji muzyki, w trakcie ktrych dzieci; pieway i graty na elektronicznej klawiaturze. Po udziale w tym cyklu lekcji wyniki eksperymentalnych" przedszkolakw w tecie rozumowania przestrzennego istotnie przewyszay wyniki pitnaciorga przedszkolakw z grupy kontrolnej, ktre nie pobieray lekcji muzyki. W jaki sposb suchanie i uczenie si muzyki moe wpyn na rozumowanie przestrzenne? Okazuje si, e drogi nerwowe odpowiedzialne za przetwarzanie muzyki pokrywaj si z obszarami mzgu odpowiedzialnymi za inne funkcje psychiczne - w tym i rozumowanie przestrzenne (Blakeslee, 1995). Trening w zakresie muzyki przyczynia si zatem do powstawania obwodw nerwowych wykorzystywanych przez mzg do rozumowania przestrzennego, co ostatecznie pomaga dzieciom w rozwizywaniu problemw geometrycznych, projektowaniu wieowcw, nawigowaniu statkami, a by moe nawet w porzd nym wkadaniu walizek do baganika samochodu. Zwamy na implikacje tego odkrycia dla teorii inteligencji wielorakiej Gardnera. Jeeli wyniki uzyskane przez Rauscher i jej zesp badawczy wytrzymaj prb czasu Implikacji," moe si okaza, e zdolnoci przestrzenne i muzyczne wchodz w skad tego samego, a nie dwch odrbnych typw inteligencji. Badacze ostrzegaj, e uzyskane przez nich wyniki naley traktowa jako wstpne. Nie wiadomo na przykad, jaka jest trwao efektw zajmowania si muzyk i czy wyniki te mona uoglnia na starsze dzieci, o bardziej ju dojrzaej korze mzgowej3. Niemniej jednak wyniki te by moe warto uzna za wystarczajco obiecujce, by zachca osoby odpowiedzialne za programy szkolne do utrzymania w nich zaj z wychowania muzycznego, ktre czsto" jako pierwsze padaj ofiar oszczdnoci, W kocu muzyka moe" mie sodkie brzmienie sukcesu.

Istniej solidne dowody na twierdzenie, e tego rodzaju programy interwencyjne na poziomie przedszkola wywieraj trway wpyw na losy dziecka. Dzieci uczestniczce w tych programach rzadziej wypadaj z gwnego nurtu ksztacenia na poziomie szkoy podstawowej i redniej i nie trafiaj do klas z dziemi o obnionych moliwociach uczenia si. Wczesna interwencja hamuje te pniejsz przestpczo nieletnich, a nasila szans pjcia do college'u i uzyskania wyszych zarobkw w momencie rozpoczynania pracy zawodowej (Schweinhart, Weikart, 1993; Zigler i in., 1992). Na uzyskiwany IQ wpywaj take i pniejsze dowiadczenia szkolne. Jeeli dzieci rozpoczynajce nauk szkoln w tym samym momencie rni si wiekiem niemale o rok, to okazuje si, e te, ktre przebywaj w szkole duej, maj wyszy IQ. (Neisser i in., 1996). Co wicej, wskaniki IQ obniaj si podczas wakacji letnich (Neisser i in., 1996). Wszystkie rezultaty dotyczce zwizku IQ z dowiadczeniami w domu i szkole przecz argumentacji, jakoby niewiele dawao si zrobi z wrodzonym poziomem intelektualnego funkcjonowania dziecka. BADANIA ADOPCYJNE. Przeprowadzone w stanie Minnesota adopcyjne badania Scarra i Weinberga (1976; 1977) sugeruj istotny wpyw czynnikw dziedzicznych na funkcjonowanie intelektualne. Jednake te same badania wykazay take istotny wpyw czynnikw rodowiskowych. Afroamerykaskie dzieci zaadoptowane w pierwszym roku ycia przez biaych rodzicw z ponadprzecitnymi dochodami i wyksztaceniem uzyskay IQ o 15 do 25 punktw wyszy ni ich rwienicy wychowywani przez swoich biologicznych rodzicw (Scarr, Weinberg, 1976). Interpretujc ten wynik, naley jednak wzi pod uwag dwa zastrzeenia. Po pierwsze, redni IQ dzieci adoptowanych wynosi 106 i pozostawa niszy od redniego IQ ich rodzicw adopcyjnych, ktry wynosi 117 (Scarr, Weinberg, 1976). Po drugie powtrne badanie dzieci adoptowanych, gdy miay one okoo 17 lat, wykazay spadek ich IQ o 9 punktw do wartoci 97 (Weinberg i in., 1992). Sens tej zmiany nie zosta jeszcze rozpoznany przez psychologw (Neisser, 1997a). Jak dotd zajmowalimy si intelektualnym rozwojem dzieci. Jednak psychologowie badaj take i funkcjonowanie osb dorosych, stwierdzajc, e w miar starzenia si poziom funkcjonowania intelektualnego i IQ nieco spadaj (Baltes, 1997). Najsilniejszy spadek sprawnoci dotyczy szybkoci przetwarzania informacji (Schaie, 1994; Schaie, Willis, 1991). Obnia to wyniki uzyskiwane na przykad w rozwizywanych na czas podskalach wykonania testu Wechslera. Jednak z drugiej strony, poziom funkcjonowania moe si utrzymywa, a nawet nadal rosn w dziedzinach wymagajcych wiedzy o ludziach i wiecie (Baltes, 1997). Za spadkiem sprawnoci funkcjonowania intelektualnego ukrywaj si niewtpliwie zmiany biologiczne zwizane ze starzeniem si (Abeles, 1997b). Na przykad u wielu starszych osb nastpuje spadek wraliwoci zmysw, co obnia ich funkcjonowanie intelektualne. Co wicej, osoby utrzymujce si w dobrej kondycji fizycznej lepiej funkcjonuj intelektualnie w pniejszym wieku (Schaie, 1994). Nie jest jednak jasne, czy dobry stan zdrowia jest przyczyn utrzymywania si wyszego poziomu inteligencji, czy te raczej to zdrowy tryb ycia owocuje dobroczynnymi skutkami zarwno dla stanu fizycznego, jak i umysowego (Gruber-Baldini, 1991). Prowadzony w Seattle program bada podunych ledzi zmiany intelektualne zachodzce u osb dorosych w cigu niemale czterdziestu lat ich ycia. Pozwolio to zidentyfikowa kilka czynnikw wpywajcych na intelektualne funkcjonowanie osb starszych (Schaie, 1993,1994). Nale do nich przede wszystkim:

WPYWY RODOWISKOWE A FUNKCJONOWANIE INTELEKTUALNE W DOROSOCI.

SODKA MUZYKA SUKCESU

Badania psychologw wskazuj, e zajmowanie si przez dzieci muzyk polepsza ich rozumowanie przestrzenne. Gzy za zajmowanie si muzyk i rozumowanie przestrzenne odpowiedzialne s te same cieki nerwowe?
3 Pniejsze badania wykazay jednak, e ten tzw. efekt Mozarta jest wywoany w istocie wzrostem nastroju i pobudzenia, jakie niesie suchanie muzyki tego kompozytora, nie za jakim szczeglnym zwizkiem midzy suchaniem muzyki a zdolnociami przestrzennymi. Dobra muzyka podnosi nastrj i podwysza pobudzenie, to za nieco podwysza wyniki w rnych zadaniach (take niezwizanych ze zdolnociami przestrzennymi), por. Thompson, W. F Schellenberg, E. G., Hustin, G. (2001). Arousal, mood and the Mozart effect. Psychobgical Science, 12,248-251 (przyp. tum.).

1. Pozycja spoeczno-ekonomiczna. Ludzie o wyszej pozycji utrzymuj bardziej adekwatny poziom funkcjonowania ni ludzie o pozycji niszej. Pozycja spoeczno-ekonomiczna wie si take z poziomem dochodw i wyksztacenia oraz bardziej stymulujc ciek kariery zawodowej i mniejsz szans na rozpad rodziny. 2. Stymulujca aktywno. Osoby lepiej utrzymujce waciwy sobie poziom funkcjonowania intelektualnego maj wiksz skonno do prowadzenia bardziej stymulujcego trybu ycia: wicej podruj, bior udzia w dziaaniach organizacji zawodowych, uczestnicz w zdarzeniach kulturalnych i wicej czytaj. 3. Wysoki poziom intelektualny wspmaonka. Jeeli jedno z partnerw w maestwie od pocztku cechowao si wyranie niszym IQ, luka midzy nimi z reguy spada wraz z wiekiem - by moe pod wpywem stymulujcych dziaa ze strony inteligentniejszego z partnerw. 4. Otwarto na nowe dowiadczenia. Tak jak programy Dobrego Startu podwyszaj poziom intelektualnego funkcjonowania dzieci, tak trening w zakresie rozumowania i zdolnoci wzrokowo-przestrzennych okazuje si polepsza take poziom funkcjonowania poznawczego osb starszych (Schaie, 1994). Podsumowujc, mona stwierdzi, e funkcjonowanie intelektualne w kadym wieku zdaje si skutkiem zoonego wspoddziaywania splotu czynnikw genetycznych, fizycznych, osobistych i spoeczno-kulturowych, jak to ilustruje rycina 10.7. Pogldom przedstawionym w pracy The Bell Curve - e inteligencja jest gwnie skutkiem dziedziczenia i niewiele mona zrobi z poziomem funkcjonowania intelektualnego - przeczy wic wiele dowodw wyraniej popierajcych bardziej wywaone stanowisko w tej sprawie.

POCHODZENIE ETNICZNE A INTELIGENCJA: PODSUMOWANIE

Wielu psychologw wierzy, e czynniki dziedziczne i rodowiskowe wspoddziauj w wyznaczaniu inteligencji. Czterdzieci siedem procent ankietowanej przez Snyderman i Rotman (1987,1990) prby psychologw i pedagogw (liczcej sobie 1020 osb) wierzy, e rnice w poziomie IQ midzy biaymi i czarnymi Amerykanami s rezultatem cznego oddziaywania dziedzicznoci i rodowiska. Natomiast tylko 15% uwaa, e cao tych rnic jest wynikiem czynnikw rodowiskowych, a 24% sdzi, e brak jest dowodw wystarczajcych do zajcia jednoznacznego stanowiska w tej sprawie. Zaledwie 1% ankietowanych uwaa za, e zrnicowanie to wyjaniaj czynniki genetyczne (por. rycina 10.8) (Snyderman, Rothman, 1987, s. 141). Diana Baumrind (1993) i Jacuelyne Jackson (1993) z Instytutu Rozwoju Czowieka (Uniwersytetu Kalifornijskiego) twierdz, e przekonanie o dominujcej roli genetycznych wyznacznikw inteligencji osabia wysiki rodzicw i pedagogw ukierunkowane na polepszenie intelektualnego funkcjonowania dzieci. Tego rodzaju pogldy mog by szczeglnie szkodliwie dla rozwoju dzieci afroamery-

Psychologia a iycie codzienne

POLEPSZANIE FUNKCJONOWANIA INTELEKTUALNEGO
Czy podwyszanie poziomu funkcjonowania intelektualnego to tylko nierealne marzenie? Tak, o ile si wierzy, e inteligencja jest dobrem niezmiennym, czym na ksztat wypukoci w mzgu". W rzeczywistoci jednak IQ - czy te funkcjonowanie intelektualne - zmienia si w zalenoci od wieku, dowiadcze wyniesionych z domu rodzicielskiego, wyksztacenia i wielu innych czynnikw. Wyniki bada dowodz, e wiele mona zrobi dla podniesienia intelektualnego funkcjonowania dzieci i swojego wasnego. Zastanw si, czy nie dawa dziecku lekcji muzyki. Nie tylko poszerzy to jego horyzonty intelektualne, ale moe take polepszy jego umiejtnoci przestrzenne i relacyjne. A co z tob? Nigdy nie jest za pno na podwyszenie wasnego poziomu funkcjonowania intelektualnego, nawet jeeli jest si ju dziadkiem czy babci.

ZOONA SIE CZYNNIKW WPYWAJCYCH NA INTELEKTUALNE FUNKCJONOWANIE DZIECI I DOROSYCH

Funkcjonowanie intelektualne okazuje si zalee od wsptoddziatywania czynnikw genetycznych, stanu zdrowia, osobowoci i czynnikw spoteczno-kulturowych. RYCINA 10.7

Angauj si w stymulujce rodzaje dziaa. Bierz udzia w zdarzeniach kulturalnych i w yciu swojej Reaguj emocjonalnie i sownie na swoje dziecko. organizacji zawodowej. Duo czytaj. Dostarczaj mu. odpowiednich materiaw do zaba- Dobieraj sobie intelektualnie stymulujce towawy. Wcz si do jego zabaw. Umoliwiaj mu uczestrzystwo. nictwo w zrnicowanych dowiadczeniach. Pozosta (lub sta si) plastyczny. Bd otwarty Zorganizuj dziecku bezpieczne i dobrze uporzdna nowe dowiadczenia. Prbuj nowych rzeczy. kowane rodowisko domowe. Chtniej rozwaaj nowe dowody, by moe skaZachcaj dziecko do samodzielnoci, do rozwizyniajce do zmiany ju posiadanych opinii, nawet wania wasnych problemw, do samodzielnego raw kwestiach politycznych. dzenia sobie z odrabianiem lekcji. Pamitajmy, e skonno do karania dziecka i narzucania mu aden z tych rodkw oczywicie nie gwarantuje aulicznych ogranicze obnia poziom inteligencji. tomatycznego sukcesu. Ale niezalenie od tego, czy Upewnij si, e dziecko ma dobre podstawy do na- bd one w stanie wpyn na poziom inteligencji, czy uki szkolnej - widuje materiay zawierajce litery nie, na pewno przyczyni si do prowadzania przez i wyrazy, cyfry, ma kontakt z ksikami, rysowaniem, ciebie i twoje dziecko bardziej stymulujcego i ciekazabawkami w ksztacie zwierzt itp. wego trybu ycia.

kaskich. Dziaania rodzicw ukierunkowanie na polepszenie intelektualnego funkcjonowania dziecka s najskuteczniejsze, gdy wierz oni w ich skuteczno. Poniewa rodzice nie s w stanie zmieni genetycznego wyposaenia dzieci, lepiej, aby wierzyli w moliwo skutecznego wpywania na ich poziom umysowy. By moe zreszt nie warto wcale tak bardzo koncentrowa si na problemie, jak dalece IQ jakiej osoby zaley od czynnikw dziedzicznych, a jak dalece od rodowiskowych. Wikszo psychologw i pedagogw wierzy, e poziom inteligencji jest zoonym rezultatem rwnoczesnego oddziaywania genw, dowiadcze w dziecistwie, czynnikw i oczekiwa spoeczno-kulturowych, a nawet atmosfery panujcej podczas badania testem inteligencji. Tradycj psychologii jest opowiadanie si za ochron godnoci jednostki. By moe bardziej sensownym przedsiwziciem byoby po prostu wskazanie wszystkich dzieci naraonych na niekorzystne oddziaywanie rodowiska i podjcie dziaa zapobiegawczych w stosunku do dzieci ze wszystkich grup etnicznych. Jak zauwaa Richard Ros z University of Indiana: Dziedziczymy jedynie pewne predyspozycje, a nie przeznaczenia. Osignicia yciowe s konsekwencj wyborw dokonywanych przez cae ycie [...]. Aktywnie poszukujemy moliwoci rozwoju i wyraania swoich predyspozycji [...]. ycie nie jest prost konsekwencj [czynnikw] genetycznych" (Ros, 1995, s. 648).

PRZEKONANIA PSYCHOLOGW , I PEDAGOGW,NA TEMAT POWODW RASOWEGO ZRNICOWANIA !Q

Najwiksza grupa psychologw i pedagogw uwaa rasowe zrnicowanie IQ za wyraz wspoddziaywania wpyww genetycznych i rodowiskowych (Snyderman, Rothman, 1987; 1990). RYCINA 10.8

ZASTANW SI
Czy czonkowie twojej rodziny cechuj si podobnym poziomem funkcjonowania intelektualnego? Czy niektrzy wyrniaj si pod tym wzgldem spord innych? Jeeli tak, to w jaki sposb? Jakiego rodzaju dowiadczenia rodzinne i edukacyjne wywary wpyw na twj wasny rozwj intelektualny? Czy sdzisz, e wychowae si w rodowisku raczej wzbogacajcym czy zuboajcym intelektualnie? Pod jakimi wzgldami?

4. Co gosi teoria inteligencji wielorakiej Gardnera? Gardner uwaa, e ludzie wyposaeni s w kilka odrbnych rodzajw inteligencji, z ktrych kada ma inne podoe mzgowe. Dwie z tych inteligencji to zdolnoci jzykowe i zdolnoci logiczno-matematyczne. Ponadto Gardner mwi o inteligencji motoryczno-ruchowej i kilku innych. 5. Co gosi triarchiczna teoria inteligencji Sternberga? Sternberg twierdzi, e istniej trzy rodzaje inteligencji: skadnikowa (zdolnoci szkolne), dowiadczeniowa (twrczo) i kontekstualna (zaradno yciowa). 6. Co gosi teoria inteligencji emocjonalnej? Zakada ona, e umiejtnoci emocjonalne i spoeczne s pewnym rodzajem inteligencji pozwalajcej unika dzieciom i dorosym depresji i powstrzymywa si od przemocy. Badacze j goszcy wierz, e umiejtnoci emocjonalne s najlepiej wyuczane w okresie dziecistwa. 7. Co to jest IQ? Wynikiem w testach inteligencji jest pewien rodzaj punktacji, zwany ilorazem inteligencji - IQ. Alfred Binet wylicza IQ, dzielc wiek umysowy dziecka przez jego wiek chronologiczny (i mnoc nastpnie ten iloraz przez 100). David Wechsler oblicza go natomiast jako odchylenie wynikw danej osoby badanej od rednich wynikw uzyskiwanych przez jej rwienikw (ta rednia definiuje 100 punktw w IQ). 8. Jakiego rodzaju zadania wchodz w skad testw inteligencji? Test inteligencji Wechslera zawiera podskale werbalne Gak znajomo znaczenia sw, rozumienie podobiestw, zdolnoci arytmetyczne) i wykonaniowe (ukadanie odpowiednich wzorw z klockw, ukadanie sensownych figur z ich fragmentw itd.). 9. Na czym polega dyskusja nad kulturowym uwarunkowaniem wynikw w testach inteligencji? Okazuje si, e wyniki w testach inteligencji wyraaj nie tylko ogln zdolno do uczenia si, ale take rodzaj dotychczasowych, kulturowo uwarunkowanych dowiadcze osoby badanej. Czynniki kulturowe obejmuj obznajomienie z sytuacj testow, pozycj spoeczno-ekonomiczn, znajomo dominujcej w danym spoeczestwie kultury, poziom motywacji i dowiadczenia szkolne. 10. W jaki sposb IQ rnicuje ludzi o odmiennym pochodzeniu klasowym i etnicznym? Amerykaskie dzieci z klasy niszej uzyskuj IQ o 10-15 punktw niszy od wynikw uzyskiwanych przez dzieci z klasy redniej i wyszej. Dzieci afroamerykaskie osigaj wyniki o 15-20 punktw nisze od swoich biaych rwienikw. Azjaci i Amerykanie pochodzenia azjatyckiego uzyskuj zwykle wyniki wysze od swoich biaych rwienikw. 11. Jakie s rda inteligencji? Najwiksza liczba psychologw wierzy, e inteligencja jest rezultatem wspoddziaywania czynnikw dziedzicznych i rodowiskowych.

PODSUMOWANIE
1. Co to jest inteligencja? Osignicia wynikaj z tego, czego jednostka si nauczya. Natomiast o inteligencji zakada si, e ley ona u podstaw osigni. Wechsler zdefiniowa j jako zdolno do [...] rozumienia wiata oraz [...] pomysowo w radzeniu sobie z jego wyzwaniami". 2. Co to jest sztuczna inteligencja? Pojcie to oznacza prby zreplikowania (odtworzenia) za pomoc komputerw sposobu, w jaki funkcjonuje ludzki umys. 3. Co gosz teorie inteligencji sformuowane przez Spearmana i Thurstone'a? Spearman i Thurstone wierzyli, e na inteligencj skada si szereg czynnikw. Spearman sdzi, e u podstaw wszelkich zachowa inteligentnych ley pewien oglny czynnik g, cho ludzie maj take specyficzne zdolnoci uzalenione od czynnikw s. Thurstone z kolei zakada istnienie kilku podstawowych zdolnoci intelektualnych, takich jak pynno sowna i zdolnoci arytmetyczne.

PRAWDA CZY FASZ?

P F Co trzeci Amerykanin jest otyty. To, co zjadaj Amerykanie ponad potrzeb, wystarczyoby do nakarmienia wszystkich Niemcw. Odgrodzenie si od wszelkiej stymylacji sensorycznej na kilka godzin przynosi odprenie. D Bardziej doceniamy to, na co musimy zapracowa. D Skuteczni i sprawni pracownicy s wyej oceniani od tych, ktrzy musz si sporo napracowa, by da sobie rad. W nieszczciu szukamy towarzystwa innych. Wykrywacz kamstwa mona oszuka, poruszajc palcami u ng. Umiechanie si prowadzi do odczuwania przyjemnoci.

KILKA TERMINW TEORIE MOTYWACJI: DLACZEGO ROBIMY TO, CO ROBIMY Teoria instynktu; Robimy to, co samo naturalnie przychodzi" Redukcja popdw i homeostaza Teorio humanistyczna: Musz by sob" Teoria poznawcza: Myl, wic jestem konsekwentny" Psychologia a rnorodno wiata: spoteczno-kulturowe spojrzenie na motywacj Ocena teorii motywacji GD: CZY MAMY ZEGAR W ODKU? Otyo: problem powany i czsty Psychologia a ycie codzienne: kontrola wagi ciaa MOTYWY BODCOWE Stymulacja sensoryczna i aktywno Kwestionariusz: Skala Poszukiwania Dozna Eksploracja i manipulacja TEORIA DYSONANSU POZNAWCZEGO: DOPASOWYWANIE Uzasadnianie wysiku: Skoro to zrobiem, musi to by wane" OSIGNICIA, AFILIACJA I AGRESJA Potrzeba osigni Potrzeba afiliacji: Ludzie, ktrzy potrzebuj ludzi" Psychologia a ycie codzienne: podwyszanie produktywnoci a zadowolenie z pracy Motywacja do agresji: pewne fakty o yciu i mierci EMOCJE: KIEDY YCIE NABIERA RUMIECW Pobudzenie, emocje i wykrywanie kamstwa Ile jest emocji i skd si bior? Wyraanie emocji Hipoteza sprzenia zwrotnego Teorie emocji: czy najpierw s emocje? PODSUMOWANIE

MOTYWACJE I EMOCJE
oszukiwacze byli grup niezwyk. Ich dzielna przywdczyni, pani Keech, pracowicie zapisywaa komunikaty przekazywane za jej porednictwem przez Stranikw Przestrzeni Zewntrznej. Jeden z komunikatw okaza si do bulwersujcy. Zapowiada mianowicie koniec wiata, ktry mia nastpi 21 grudnia. Wielki potop mia pogry miasto, w ktrym pani Keech zamieszkiwaa wraz z innymi wyznawcami nowej wiary. Nastpny komunikat przynis jednak pocieszajce wiadomoci. Pani Keech otrzymaa od Stranikw obietnic, e Poszukiwacze zostan z potopu ocaleni. Utrzymywaa, e Stranicy dyktuj jej sowa, ktre ona, automatycznie piszc, zachowywaa. Ten fragment zapisu by jednoznaczny: Poszukiwacze zostan uratowani przez latajce spodki, ktre przybd po nich dokadnie o pnocy 21 grudnia. W swoim klasycznym badaniu wykorzystujcym metod obserwacji uczestniczcej Leon Festinger i jego koledzy (1956) opisuj, jak udajc wyznawcw nowego kultu, dostali si do domu pani Keech owego fatalnego dnia. Celem tych trzech psychologw byo zbadanie reakcji ludzi na niespenienie si przepowiedni. Poznawcza teoria motywacji, nad ktr Festinger pracowa, czyli teoria dysonansu poznawczego, pozwalaa przewidywa rozbieno midzy dwoma opiniami: (1) e pani Keech jest prorokiem i (2) e pani Keech si pomylia. Jak mona rozwiza taki konflikt? Jeden sposb to porzucenie swojej nowej wiary przez Poszukiwaczy. Jednak Festinger i wsppracownicy przewidywali jeszcze jedno moliwe rozwizanie - e wyznawcw ogarnie duch apostolstwa i zaczn gosi

swoj wiar, poszukujc nowych czonkw. W przeciwnym razie znaleliby si w wielkim kopocie. Wrmy jednak do owej krytycznej nocy. Wielu czonkw grupy porzucio swoje zajcia, a take wydao wszystkie posiadane pienidze w zwizku z tak bliskim kocem wiata. Czekajc nadejcia pnocy, wiercili si, wygldajc ldowania latajcych spodkw. Pnoc nadesza, a po spodkach ani ladu. Nerwowa wymiana spojrze. Cisza. Pokasywania. Kilka minut mija w wim tempie. Sprawdzanie godziny na zegarkach. Znowu cisza. Okoo czwartej nad ranem pani Keech zaczyna si gorzko skary, e czua, i niektrzy czonkowie grupy nie wierzyli jej tak do koca. Wreszcie kwadrans przed pit pani Keech nagle doznaje ulgi - oto otrzymuje jeszcze jeden komunikat za porednictwem jej automatycznego pisania". Okazuje si, e Poszukiwacze poprzez swoj wiar ocalili wiat przed katastrof. Reprezentowane przez Stranikw siy wysze zadecydoway, e wiat moe istnie dalej, pomimo swych grzechw. Dlaczego? Dlatego, e skoro istniej Poszukiwacze, jest jeszcze nadzieja na popraw. Jak si zapewne spodziewalicie, wiara wikszoci Poszukiwaczy zostaa odnowiona. Zwrcili si do dziennikarzy i mass mediw, aby rozpowszechni wiadomo o uratowaniu wiata. Wszyscy, z wyjtkiem owych trzech psychologw, ktrzy poszli do domu i napisali ksik pod tytuem Gdy proroctwo si nie spenia, stanowic jeden z punktw wyjcia poznawczych teorii motywacji. A co z pani Keech? Okazaa si osob tolerancyjn. Nie przeszkadzao jej to spa. Psychologia motywacji prbuje odpowiedzie na pytanie, dlaczego robimy to, co robimy. Dlaczego jemy? Dlaczego dymy do sukcesw? Dlaczego niektrzy pdz motocyklami na zamanie karku? Dlaczego prbujemy nowych rzeczy? Dlaczego Poszukiwaczom byo tak bardzo nieprzyjemnie?

zmw. Poniewa budowa organizmu jest podobna u wszystkich ludzi, wszyscy mamy takie same potrzeby fizjologiczne. Jednak sposoby ich zaspokajania pozostaj pod wpywem rodowiska spoeczno-kulturowego. Na przykad wszyscy ludzie co prawda potrzebuj poywienia, ale niektrzy s wegetarianami, podczas gdy inni wol miso. Jako e potrzeby psychiczne s efektem uczenia si, ludzie mog si w tym zakresie bardzo rni. Potrzeby daj pocztek popdom. Wyczerpanie si pokarmu prowadzi do pojawienia si popdu godu, wyczerpanie si pynw - popdu pragnienia. Popdy fizjologiczne s psychicznymi odpowiednikami potrzeb fizjologicznych. Po pewnym okresie obywania si bez jedzenia i picia organizm potrzebuje tych substancji. Jednake nasze dowiadczenie popdu godu i pragnienia ma charakter psychiczny. Popdy pobudzaj nas do dziaania. Poziom popdu ronie w miar czasu trwania deprywacji. Tak wic jeeli nie jedlimy od piciu godzin, odczuwamy silniejszy popd godu ni wtedy, gdy nie jedlimy od piciu minut. Psychiczne potrzeby osigni, aprobaty i przynalenoci take rodz popdy. Moemy czu pd do dziaa zawodowych rwnie silny jak popd godu. Potrzeby osigni i wadzy pochaniaj codzienne ycie wielu osb. Pobudk nazywamy jaki obiekt, osob lub sytuacj, ktra jest spostrzegana jako zdolna do zaspokojenia jakiej potrzeby bd te wartociowa. Jako pobudki motywujce dziaania ludzkie mog dziaa pienidze, poywienie, seksualnie atrakcyjna osoba, aprobata innych czy zwracana przez nich uwaga. W tej czci naszych rozwaa przyjrzymy si teoriom motywacji. Sprbujemy odpowiedzie na pytanie, co motywujcego jest w motywach.

ZASTANW SI
Jak mylisz, co motywowao Poszukiwaczy do odbudowania wiary w swoj przywdczyni? Jakie s twoje najwaniejsze potrzeby biologiczne i psychiczne?

KILKA TERMINW
ozpocznijmy nasz podr po krainie motywacji od zdefiniowania kilku poj. Motywy s hipotetycznymi stanami wewntrznymi organizmu, ktre aktywizuj zachowanie i popychaj organizm do jakiego celu. Dlaczego nazywamy je stanami hipotetycznymi" (czyli przypuszczalnymi)? Poniewa nie mona ich bezporednio zaobserwowa i zmierzy. Jak w wypadku wielu innych poj psychologicznych, wnioskuje si o nich na podstawie obserwacji zachowania (Kimble, 1994). Psychologowie zakadaj, e motywy s powodem zachowania i mog wystpowa w postaci potrzeb, popdw i pobudek. Psychologowie mwi o potrzebach fizjologicznych i psychicznych. Potrzeby fizjologiczne musimy zaspokoi, by przetrwa. Ich przykadem jest potrzeba tlenu, poywienia, napojw, unikania blu, odpowiedniej temperatury i wydalania. Niektre potrzeby fizjologiczne, jak gd i pragnienie, s stanami deprywacji fizycznej. Jeeli przez jaki czas nie jedlimy lub nie pilimy, zaczynamy odczuwa potrzeb zaspokojenia godu i pragnienia. Nasze ciao potrzebuje take tlenu, witamin, mineraw i tym podobnych. Przykadem potrzeby psychicznej jest ch osigni, wadzy, pozytywnej samooceny, aprobaty spoecznej i przynalenoci. Potrzeby psychiczne rni si od fizjologicznych pod dwoma wzgldami. Po pierwsze, nie musz opiera si na stanach deprywacji (braku czego). Osoba z siln potrzeb osigni moe mie za sob wiele zrealizowanych z powodzeniem celw. Po drugie, potrzeby psychiczne mog by nabywane w wyniku dowiadcze, czyli wyuczane. Natomiast potrzeby fizjologiczne takie nie s, gdy stanowi cech budowy naszych organi-

TEORIE MOTYWACJI: DLACZEGO ROBIMY TO, CO ROBIMY

ho wszyscy psychologowie zgadzaj si, e niezwykle istotne jest zrozumienie, dlaczego ludzie i zwierzta podejmuj rne dziaania, nie wszyscy zgadzaj si co do tego, czym w istocie jest motywacja. Przyjrzyjmy si kilku moliwym rozumieniom tego problemu.

TEORIA INSTYNKTU: ROBIMY TO, CO SAMO NATURALNIE PRZYCHODZI"

Zwierzta rodz si wyposaone w zdolno do reagowania w okrelony sposb na bodce. Ptaki wychowywane w izolacji od dorosych przedstawicieli swojego gatunku potrafi zbudowa gniazdo w sezonie godowym, cho nigdy nie miay okazji zaobserwowa dorosego ptaka, ktry to robi. U wielu ryb pojawia si na

przykad waciwy danemu gatunkowi wzorzec zachowania grocego, nawet jeli nigdy nie widziay dorosego osobnika tak postpujcego. Zachowania takie s specyficzne dla danego gatunku - wystpuj u wszystkich osobnikw i nie wymagaj uczenia si, dlatego s nazywane instynktownymi bd te sztywnymi wzorcami zachowa. Pajki przd swoje sieci. Pszczoy wykonuj szczeglny taniec, by zakomunikowa pooenie ywnoci innym pszczoom. Wszystkie te wzorce zachowa s wrodzone i genetycznie przekazywane z pokolenia na pokolenie. Wzorce zachowa instynktownych pojawiaj si w reakcji na wystpienie bodca zwanego czynnikiem wyzwalajcym. Na przykad mskie osobniki wielu gatunkw s pobudzane seksualnie przez feromony wydzielane przez samice ich gatunku. Feromony zatem wyzwalaj instynktowne zachowanie seksualne. Wan kwesti jest pytanie, czy zachowania instynktowne wystpuj take u ludzi. Na przeomie XIX i XX wieku psychologowie William James (1890) i William McDougall (1908) twierdzili, e ludzie s wyposaeni w instynkty umoliwiajce przetrwanie i zachowania spoeczne. James utrzymywa, e posiadamy takie instynkty spoeczne, jak mio, wspczucie i skromno. Natomiast McDougall zestawi list dwunastu podstawowych" instynktw obejmujcych midzy innymi zaspokajanie godu, zachowania seksualne i obron wasnych interesw. Rwnie Zygmunt Freud uywa pojcia instynktu, opisujc ludzkie potrzeby fizjologiczne. By przekonany, e popd seksualny i popd agresji daj czowiekowi energi psychiczn subiektywnie odczuwan jako napicie. Pojawienie si napicia motywuje do dziaa przywracajcych chodniejszy stan spoczynku. Wzorce zachowa wykonywanych dla zredukowania napicia, na przykad posugiwanie si broni czy popychanie przeciwnika podczas dziaa agresywnych, s w wikszoci wyuczone.

TEORIA HUMANISTYCZNA: MUSZ BY SOB"

Psychologowie humanistyczni, a w szczeglnoci Abraham Masow, zauwaaj, e teoria redukcji popdw zakada obronny charakter ludzkich motywacji. Traktuj motywy w sposb mechaniczny i uwaaj je za efekt chci przetrwania i redukcji napi. Jako humanista, Maslow uwaa, e ludzie s take motywowani przez wiadom potrzeb osobistego rozwoju. Psychologowie humanistyczni podkrelaj, e ludzie s w stanie wytrzyma bl, gd i wiele innych napi, aby osign stan samourzeczywistnienia. Maslow uwaa, e ludzi odrnia od zwierzt zdolno do samourzeczywistnienia, czyli inicjowanie przez samego czowieka denia do stania si osob, ktr mgby si sta, realizujc w peni swj potencja. Maslow uwaa potrzeb samourzeczywistnienia za rwnie wan u ludzi jak gd. To ta potrzeba popycha ludzi do zostawania pianistami, dyrektorami wielkich przedsibiorstw czy autorami bestsellerw. Maslow (1970) sformuowa tez, e potrzeby ludzkie tworz pewn hierarchi, od potrzeb fizjologicznych a do potrzeby samourzeczywistnienia (por. rycina 11.1). Wierzy, e naturalna droga rozwojowa czowieka wiedzie od zaspokajania potrzeb podstawowych do coraz wyszych piter w hierarchii, na ktr skadaj si nastpujce rodzaje potrzeb: 1. Potrzeby fizjologiczne: gd, pragnienie, wypoczynek, wyprnianie, unikanie blu, zachowanie odpowiedniej temperatury, redukcja popdu seksualnego. 2. Potrzeby bezpieczestwa: ochrona przed nieprzyjaznym otoczeniem dziki domostwu i ubraniu, ochrona przed przestpczoci i kopotami finansowymi.

REDUKCJA POPDW I HOMEOSTAZA

Pogldy Freuda na motywacj w duym stopniu pokrywaj si z teori redukcji popdu sformuowan przez teoretykw uczenia si. Zgodnie z t teori, zapocztkowan przez Clarka Hulla w latach trzydziestych XX wieku, motywy pierwotne, takie jak gd czy pragnienie, automatycznie powoduj wzrost pobudzenia (napicia) i aktywizuj zachowanie. Kwesti uczenia si jest nabycie zachowa skutecznie redukujcych owo napicie. Poprzez mechanizm skojarze moemy take wyuczy si popdw wtrnych. Takim popdem jest na przykad denie do zdobywania pienidzy, poniewa stanowi one rodek zaspokajania wielu popdw podstawowych, a wic zdobywania ywnoci, schronienia przed nieodpowiednimi temperaturami, drapienikami i tak dalej. Moemy take uczy si denia do aprobaty spoecznej i nawizywania kontaktw z innymi ludmi, poniewa pomagaj nam oni zaspokaja potrzeby podstawowe, szczeglnie w okresie niemowlctwa. We wszystkich tych wypadkach celem dziaa jest redukcja napicia. Popdy podstawowe w rodzaju godu s wzbudzane stanami deprywacji. Odczucie godu motywuje nas do dziaania w sposb odbudowujcy rwnowag wewntrz organizmu. Ta tendencja do utrzymywania pewnego staego stanu nazywana jest homeostaz. Homeostaza dziaa podobnie jak termostat w kaloryferze. Jeeli temperatura w pokoju spada poniej pewnego ustalonego punktu, automatycznie zostaje wczony system ogrzewania, dziaajcy dopty, dopki nie zostanie osignita zaoona temperatura. Podobnie wikszo zwierzt je do czasu, a nie zniknie gd. (Fakt, e ludzie jadaj take z powodw rekreacyjnych", na przykad gdy zaproponowa im smaczny deser, wiadczy o tym, e w jedzeniu chodzi nie tylko o redukcj godu).

TEORIA HIERARCHII POTRZEB MASOWA

Maslow sdzit, e w miar zaspokajania potrzeb niszego poziomu, zaczynamy realizowa potrzeby z coraz wyszych poziomw tej hierarchii. Gdzie umieciby siebie w tej hierarchii? RYCINA 11.1

3. Potrzeby przynalenoci i mioci: mio i akceptacja innych dziki utrzymywaniu intymnych zwizkw, istnieniu grup spoecznych, podtrzymywaniu przyjani. Maslow uwaa, e w spoeczestwach o zaspokojonych potrzebach fizjologicznych wikszo frustracji ma swoje rdo w niezaspokojeniu potrzeb tego wanie poziomu. 4. Potrzeby szacunku i dowartociowania: osignicia, kompetencje, aprobata innych, szacunek, presti, status. 5. Potrzeby samourzeczywistnienia: realizacja wasnego, niepowtarzalnego potencjau. Dla wielu ludzi oznacza to zaspokajanie potrzeb poznawczych (nowoci, eksploracji, zrozumienia i wiedzy) i estetycznych (sztuka, pikno, porzdek).

TEORIA POZNAWCZA: MYLf, WIC JESTEM KONSEKWENTNY"

Mzg - wyobionym Rowkiem Sunie gadko - nie zboczy.1
EMILY DICKINSON

W kulturze zachodniej kobiece piersi maj znaczenie erotyczne i musz w zwizku z tym by zakrywane. Jednak w niektrych spoeczestwach niepimiennych uwaa si, e piersi budz zainteresowanie tylko niemowlt i w zwizku z tym kobiety chodz obnaone. Abchazowie z Azji uwaaj za bardzo podniecajce kobiece pachy, w zwizku z tym te czci ciaa s zwykle starannie ukryte i moe je oglda tylko m kobiety. Dowiadczenia zebrane przez antropolog Margaret Mead (1935) na Nowej Gwinei pokazay, jak dalece rodowisko spoeczne moe wpywa na takie zachowania jak agresywno i opiekuczo. W plemieniu myliwych i kanibali Mundugumor zarwno mczyni, jak i kobiety byli bardzo agresywni. Kobiety z tego plemienia uwaay, e macierzystwo odciga je od waniejszych czynnoci, takich jak zarzynanie mieszkacw ssiednich wiosek. Natomiast w plemieniu Arapeszw obie pci byy agodne i silnie opiekucze w stosunku do dzieci; w plemieniu Tchambuli kobiety pracoway na ycie, podczas gdy mczyni spdzali czas na zajmowaniu si dziemi i plotkach.

OCENA TEORII MOTYWACJI

Tak wic przedstawiaj si waniejsze spojrzenia na motywacj ludzk. Przyjrzyjmy si, ktre z nich wydaje si najbardziej logiczne i zgodne z istniejcymi danymi empirycznymi. Nie ulega wtpliwoci, e wiele zwierzt rodzi si z gotowymi programami okrelonego zachowania w pewnych sytuacjach. A jednak teorie instynktu oskara si o tautologiczne wyjanianie ludzkich zachowa. Jeeli powiadamy, e matki zajmuj si swymi dziemi z powodu instynktu macierzyskiego, to dowodem na istnienie owego instynktu jest to wanie zachowanie - i koo si zamyka. Niczego wic nie wyjanilimy, przywoujc pojcie instynktu. Albo wemy jako inny przykad twierdzenie Jamesa, e ludzie obdarzeni s instynktem empatii i wspczucia. Jednak wiele osb ma zimne serca i skonno do okruciestwa. Czy wobec tego mamy zakada, e maj oni mniej owego instynktu? Takie wyjanienie jest rwnie tautologiczne. Inna kwestia to ocena wanoci ludzkich instynktw. Pewne zachowania, jak odruchy bezwarunkowe czy przywizanie u niemowlt, mona uwaa za instynktowne (Ainsworth, Bowlby, 1991). Jednak wikszo ludzkiego zachowania wykazuje tak daleko idc zmienno, e musi ono by skutkiem albo uczenia si, albo planowania. Teoria redukcji napicia zdaje si dobrze pasowa do funkcjonowania popdw fizjologicznych, takich jak gd czy pragnienie. Ale przecie czsto jadamy, wcale nie bdc godni! Teorii tej trudno take poradzi sobie z wcale licznymi przypadkami zachowa, gdy dymy nie do redukcji, lecz zwikszenia napicia. Na przykad wdajemy si w dugotrwae przygotowywanie potraw, zamiast czym prdzej przekn jak przeksk, co przecie szybciej zlikwidowaoby gd. Jedzimy szybkimi samochodami, chodzimy na karuzel i skaczemy dla rozrywki na spadochronie - a wszystkie te czynnoci nie tylko napicia nie redukuj, aleje nasilaj. Ludzie i wiele niszych zwierzt s take motywowani do poszukiwania stymulacji. Prbujemy nowej potrawy (Tylko posmakuj"), nawet gdy czujemy si zupenie najedzeni. Czsto robimy rne rzeczy w nowy sposb. Potrzebna jest nam stymulacja wywoana nowoci, cho wykorzystanie starych, wyprbowanych ju metod daje wiksz gwarancj redukcji napi. W zwizku z licznymi zachowaniami tego typu wielu psychologw postuluje istnienie motyww bodcowych, przewaajcych nad motywacj do redukowania napi (niektre z nich przedyskutujemy w dalszej czci tego rozdziau).

Francuski filozof Kartezjusz (Ren Descartes) powiedzia: Myl, wic jestem". Gdyby by psychologiem poznawczym, to pewnie by doda: wic jestem konsekwentny". Psychologowie poznawczy wychodz z zaoenia, e ludzie wyksztacaj pewne umysowe reprezentacje wiata (Rescorla, 1988). Jean Piaget i George Kelly (1955) zakadali, e ludzie s urodzonymi naukowcami dcymi do zrozumienia wiata, by mc przewidywa i kontrolowa bieg wydarze. Oznacza to take, i ludzie s motywowani do usuwania sprzecznoci midzy rnymi elementami swojego wiatopogldu. Na przykad Sandra Bem (1993) twierdzi, e dzieci prbuj uzgodni schemat swojej wasnej osoby z obowizujcym w danym spoeczestwie stereotypem pci. Na stereotyp ten skadaj si spoeczne oczekiwania co do zachowa waciwych dla mczyzn i kobiet. Kiedy dziecko zaczyna si orientowa we wasnej pci, naladuje zachowania dorosych teje pci i uwewntrznia wzorzec tych zachowa jako waciwy i normatywnie podany (por. rozdzia trzynasty). Leon Festinger (1957) zakada, e ludzie w ogle s motywowani do utrzymywania wewntrznej zgodnoci swoich pogldw i do usprawiedliwania wasnego postpowania. (Do gbszej analizy teorii Festingera powrcimy w dalszym cigu tego rozdziau).

mmmmmmmmmmm
Inny punkt widzenia przyjmuje si w ramach spoeczno-kulturowego podejcia do motywacji. Cho popdy pierwotne s wrodzone, dowiadczenia kulturowe decyduj o tym, za pomoc jakich zachowa bd one zaspokajane. Jadanie misa lub ryb, pijanie kawy lub herbaty, pocaunek w usta lub pocieranie si nosami wszystko to pozostaje pod wpywem czynnikw spoeczno-kulturowych. Kulturowo uwarunkowane s te na przykad bodce wzbudzajce popd seksualny.
Cytat za: Johnson, T. H. (red.). (1983). The Poems of Emily Dickinson. Cambridge, Mass.: The Belknap Press of Harvard University Press. Copyright 1951, 1955, 1979, 1983 by The President and Fellows of Harvard College. Przedruk za zgod Harvard University Press. Wyd. polskie: E. Dickinson (1995). Drugie 100 wierszy. Tum. S. Baraczak. Krakw: Wydawnictwo Znak.
1

Krytycy teorii Masowa wskazuj natomiast na to, e zrnicowanie poszczeglnych osb jest zbyt due, aby dla wszystkich mona byo zasadnie postulowa t sam hierarchi motyww. Niektre osoby o zaspokojonych potrzebach fizjologicznych, bezpieczestwa i mioci s w niewielkim stopniu zainteresowane osigniciami i pozyskaniem szacunku innych. Niektrzy artyci i pisarze w peni powicaj si swojej sztuce, nawet ze szkod dla realizacji swoich potrzeb bezpieczestwa czy fizjologicznych. Czsto za d do samourzeczywistnienia, naraajc si na wielkie niebezpieczestwa. Takie postpowanie jest na pewno bardziej zgodne z perspektyw psychologii humanistycznej ni teori redukcji napicia. Z kolei poznawcze teorie motywacji s krytykowane za koncentrowanie si na nieobserwowalnych bytach w rodzaju umysowych reprezentacji wiata zamiast na obserwowalnym zachowaniu. Jednake pojcia uywane przez teoretykw poznawczych s powizane z danymi obserwacyjnymi i zachowaniem. Trudno byoby inaczej wyjani wiele zachowa, na przykad wytrwae eksperymentowanie dzieci majce na celu zrozumienie ludzi i wiata (Meltzoff, 1997). Wyglda na to, e kada z teorii motywacji ma co do zaproponowania. Kada wyjania jakie aspekty ludzkiego postpowania. W dalszej czci rozdziau przytoczymy rne dane empiryczne potwierdzajce omwione teorie. Nie wiadomo jeszcze, czy wyoni si w psychologii jaka wielka teoria motywacji, ktra wchonaby wszystkie dotd zaproponowane koncepcje. Zacznijmy od bliszego przyjrzenia si popdowi godu. Gd opiera si na potrzebach fizjologicznych, a wikszo przypadkw jedzenia mona wyjani w kategoriach teorii redukcji popdu, cho na pewno nie wszystkie. Poniewa fizjologiczne popdy w rodzaju godu nie wymagaj uczenia si, nazywane s popdami pierwotnymi.

starczaj pewnych sygnaw nasycenia (zadowolenia z iloci zjedzonej ywnoci). Inaczej moglibymy je i je, jeszcze dugo po wchoniciu wystarczajcej iloci pokarmu, poniewa metabolizm ywnoci jest powolny i sygnay z systemu pokarmowego do mzgu docieraj z opnieniem. W klasycznych badaniach nad popdem godu u psw do garda zwierzcia wprowadzano tub, ktra odprowadzaa wszelki pokarm poknity przez zwierz, tak e zamiast do odka trafia on na zewntrz. Cho aden pokarm nie dochodzi do odka, zwierz w takiej sytuacji do szybko zaprzestawao jedzenia (Janowitz, Grossman, 1949). Jednak podejmowao jedzenie ponownie po upywie krtszego czasu ni zwierzta, ktre najady si normalnie. Przejdmy teraz do odka. W wypadku pustego odka nastpuj jego skurcze odczuwane jako ssanie charakterystyczne dla godu. To odczucie nie ma jednak tak decydujcego charakteru, jak pierwotnie sdzono. Ludzie i zwierzta z usunitymi odkami nadal reguluj spoywanie jedzenia w taki sposb, ktry w normalnych warunkach prowadziby do utrzymania normalnej wagi ciaa. Obserwacja ta doprowadzia do poszukiwania i wykrycia innych jeszcze mechanizmw regulujcych popd godu, zwizanych z podwzgrzem, poziomem cukru we krwi, a nawet receptorami funkcjonujcymi w wtrobie. Kiedy jestemy pozbawieni jedzenia, poziom cukru we krwi obnia si, a informacja o tym spadku jest przekazywana do podwzgrza (por. rozdzia trzeci), wskazujc na konieczno uzupenienia wyczerpanych zasobw.

GD
Co czujesz, czekajc, a kto poda ci jedzenie na st? Gd jest popdem fizjologicznym motywujcym nas do jedzenia. Dlaczego czujemy si godni? Co sprawia, e czujemy si nasyceni? Dlaczego tak wiele osb kontynuuje jedzenie, cho dostarczyy ju swojemu organizmowi wszystkich niezbdnych skadnikw?

ZASTANW SI
Czy wierzysz w to, e ludzie maj instynkty? Jeeli tak, jakie to s instynkty? Jakie dowody przemawiaj za twoj opini? Ktre z potrzeb z hierarchii Masowa zaspokajasz dziki studiom? W jaki sposb twoje sposoby zaspokajania wtasnych potrzeb zostay uksztatowane czynnikami spoeczno-kulturowymi?

GD: CZY MAMY ZEGAR W ODKU?

Ja dziatam wedug czasu brzusznego i chc mj obiad.
SlR WINSTON CHURCHILL

otrzebujemy ywnoci, by przetrwa, cho dla wielu z nas nie tylko po to, by zrealizowa ten cel. Odywianie jest symbolem wsplnoty rodzinnej i troski. Jedzenie kojarzy nam si z opiekuczoci i relacj rodzic - dziecko, z wizytami w domu podczas wakacji czy wit rodzinnych. Kiedy odwiedzamy rodzin lub przyjaci, czstuj nas jedzeniem i nie wypada nam odmwi, gdy mogoby to wyglda na odrzucenie.przyjaznych uczu gospodarzy. Miso z ziemniakami, kawa ze mietank i cukrem, saatki i kiebasy - spoywanie wszystkich tych potraw zdaje si efektem podzielania pewnych wartoci narodowych i ywnociowego dobrobytu wspczesnoci. Jakie mechanizmy fizjologiczne reguluj nasz popd godu? Jaki maj w tym udzia czynniki psychiczne? Rozwaajc fizjologiczne mechanizmy regulujce gd, rozpocznijmy od ust najbardziej waciwego miejsca, skoro mowa o jedzeniu. ucie i poykanie do-

Gdybymy wychodzili z narkozy po operacji chirurgicznej, jedzenie byoby zapewne ostatni rzecz, jaka przyszaby nam do gowy w trakcie usiowa pozbierania mglistych jeszcze myli. Jeeli jednak u szczura eksperymentalnie usun jdro brzuszno-przyrodkowe podwzgrza, zwierz natychmiast po otworzeniu oczu rzuci si na jedzenie i pochonie znaczne jego iloci. Brzuszno-przyrodkowe jdro podwzgrza zawiera wic orodek sytoci szczurzego mzgu. Jeeli podda je stymulacji elektrycznej, szczur zaprzestanie jedzenia i bdzie si od niego powstrzymywa, dopki stymulacja nie ustanie. Jednake po zniszczeniu jdra szczur staje si hiperfagiem - bdzie jad tak wiele, e zwielokrotni sw normaln wag. Nastpnie poziom aknienia u takiego osobnika si ustabilizuje i bdzie on stale utrzymywa swoj podwyszon wag. Wyglda to tak, jakby sygna zaprzestawania jedzenia zosta u niego ustanowiony na podwyszonym poziomie (Keesey, 1986). Hiperfagiczne szczury staj si take bardziej wybredne. Spoywaj wicej tuszczy i ywnoci sodkiej, unikaj za sonej lub gorzkiej (Kimble, 1992). Orodek sygnalizujcy zapocztkowywanie jedzenia znajduje si natomiast w podwzgrzu bocznym. Elektryczna stymulacja tej czci podwzgrza powoduje rozpoczcie reakcji jedzenia (Miller, 1995), jej zniszczenie za sprawia, e szczur w ogle zaprzestaje jedzenia i zostaje afagiem. Jeeli taki afagiczny osobnik bdzie przez jaki czas zmuszany do jedzenia, podejmie w kocu samodzielne jedzenie, cho ciar jego ciaa bdzie si stale utrzymywa poniej normalnego. Wyglda to wic tak, jakby jego punkt sytoci zosta przestawiony w d. Tak jakby przeczy termostat z 20 na 15 stopni Celsjusza. Cho rne czci organizmu wspdziaaj w regulacji popdu godu, to jeszcze nie koniec historii. U ludzi regulacja godu ma charakter bardziej skomplikowany i odgrywaj w niej rol czynniki zarwno fizjologiczne, jak i psychologiczne. Jak cz-

EKSPERYMENTY NAD FUNKCJONOWANIEM PODWZGRZA: POSZUKIWANIA MZGOWYCH CENTRW AKNIENIA I SYTOCI.

sto sam widok i zapach jedzenia przyprawia nas o uczucie godu? Jak czsto kady z nas jada nie dlatego, e jest godny, tylko dlatego, e skada wizyt krewnym? Przyjrzymy si teraz bliej roli psychologicznych czynnikw w regulacji godu.

OTYO: PROBLEM POWANY I CZSTY

Nie ma bardziej szczerej mioci ni mlto do jedzenia.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e co trzeci Amerykanin jest otyy. To prawda, e pokarm zjadany przez Amerykanw ponad potrzeb wystarczyby do nakarmienia wszystkich Niemcw.

GEORGE BERNARD SHAW

W kadej ksigarni najlepiej sprzedaj si ksiki kucharskie i ksiki na temat zachowywania diety. Ksiki kucharskie opisuj, jak jedzenie przygotowa, dietetyczne - jak go nie zjada.
ANDY ROONEY

Przyjrzyjmy si nastpujcym faktom zwizanym z otyoci: W ostatniej dekadzie odsetek ludzi otyych wzrs w Stanach Zjednoczonych o 25% (Brownell, 1997). Co trzeci Amerykanin jest obecnie otyy (Meyer, 1997). Prawie poowa Afroamerykanek jest otya, by moe z powodu wolniejszej przemiany materii ni u kobiet biaych (Brody, 1997a). Amerykanie zjadaj dziennie ywno zawierajc ponad 800 miliardw kalorii, cho ju 200 miliardw wystarczyoby do utrzymania obecnej wagi ciaa. Dodatkowymi (i zbytecznymi) kaloriami mona wykarmi nard liczcy sobie 80 milionw ludzi. W porwnaniu z innymi kobietami kobiety otye maj mniejsz szans wyjcia za m, mniejsze dochody i niszy poziom wyksztacenia (Gortmaker i in., 1993). Wikszo osb przechodzcych diet w cigu kilku lat odzyskuje utracone" kilogramy, nawet jeeli pigukowa dieta zakoczya si sukcesem" (Rosenbaum i in., 1997). Okoo 300 000 Amerykanw rocznie umiera przedwczenie z powodu nadwagi (Brownell, 1997). Amerykaska kultura idealizuje szczupych bohaterw. Dla tych, ktrzy przewaaj" nad bohaterami mass mediw, jedzenie stao si zapewne silniejszym rdem poczucia winy od seksu. Ludzie otyli czciej zapadaj na rne choroby, w tym choroby serca, cukrzyc, choroby ukadu oddechowego, a nawet pewne rodzaje raka (Nevid i in., 1998). Otyo wie si take z problemami natury psychologicznej, spoecznej i ekonomicznej (Fitzgibbon i in., 1993; Stunkard, Sorensen, 1993). Jeeli otyo prowadzi do problemw zdrowotnych i uczucia nieszczcia przy patrzeniu w lustro, dlaczego tak wiele osb si przejada? Badania psychologiczne przyczyniaj si do odpowiedzi na to pytanie, a take radz, co z tym problemem zrobi. DZIEDZICZNO. Otyo jest zjawiskiem rodzinnym. Sdzono niegdy, e otyli rodzice czciej zachcaj dzieci do jedzenia i sami stanowi zy przykad. Jednake badania Stunkarda i wsppracownikw (1990) nad skandynawskimi rodzinami adopcyjnymi wykazay, e waga ciaa dzieci jest bardziej zbliona do wagi ich rodzicw biologicznych ni przybranych. Pewn rol w pojawianiu si otyoci odgrywa zatem dziedziczno (Friedman, Brownell, 1995). KOMRKI TUSZCZOWE. Wysiki osb otyych, by utrzyma nisz wag, mog te by sabotowane przez mikroskopijne podstawy ycia w ich wasnych organizmach - komrki tuszczowe. Nie s to komrki nadwagi, ale komrki, w ktrych
r r

tuszcz jest przechowywany. Gd wie si z iloci tuszczu w nich przechowywanego. Po upywie okrelonego czasu od posiku poziom cukru we krwi spada. Powoduje to jego uzupenianie wanie dziki pobieraniu tuszczu z tych komrek. Po przekroczeniu pewnej wartoci krytycznej niedobr tuszczu jest sygnalizowany do podwzgrza, uruchamiajc popd godu. Ludzie z bardziej rozbudowan tkank tuszczow szybciej czuj aknienie, nawet jeli maj tak sam wag ciaa jak inni, ale o mniejszej masie komrek tuszczowych. Moe si tak dzia z powodu liczniejszych sygnaw niedoboru wysyanych do mzgu. Osoby otye i niegdy otye maj wiksz ilo tkanki tuszczowej ni osoby o wadze normalnej. Tak wic wiele osb, ktre przeszy skuteczne odchudzanie si, skary si na cigy gd, ktry musz wytrzymywa dla utrzymania normalnej wagi ciaa. Tkanka tuszczowa wolniej te metabolizuje (spala) pokarm ni tkanka miniowa. Z tego powodu osoby o wyszej proporcji tuszczu do mini spalaj pokarm wolniej od osb o tej samej wadze ciaa, ale niszej proporcji tuszczu do mini. Innymi sowy dwie osoby o identycznej wadze ciaa mog spala pokarm z rn szybkoci, w zalenoci od udziau tkanki tuszczowej w budowie ich ciaa. Osoby otye staj wic przed podwjn przeszkod w uzyskaniu niszej wagi - nie tylko z powodu wikszej masy ciaa, ale take z tego powodu, i na stosunkowo wiksz cz tej masy skadaj si komrki przechowujce tuszcz. Rozkad iloci tkanki tuszczowej w organizmie czowieka jest w pewnym sensie seksistowski. Organizm przecitnego mczyny zawiera 40% mini i 15% tuszczu, natomiast przecitnej kobiety - 23% mini i 25% tuszczu. Jeeli wic kobieta i mczyzna o typowej proporcji mini do tuszczu maj t sam wag ciaa, to aby stan ten utrzyma, kobieta (posiadajca wicej komrek tuszczowych) musi zjada mniej pokarmw. DIETA A METABOLIZM. Ludzie na diecie i osoby, ktre niedawno zrzuciy nadwag, spalaj mniej kalorii. Tempo procesw metabolicznych ulega u nich spowolnieniu (Schwartz, Seeley, 1997; Wadden i in., 1997). Jest to wbudowany w nasze ciao mechanizm pozwalajcy przetrwa w okresie godu. Jednake przeszkadza on te osobom na diecie w uzyskaniu dalszego spadku wagi. Zrzucanie kolejnych kilogramw staje si coraz bardziej znojne i trudne. CZYNNIKI PSYCHOLOGICZNE. Czynniki psychologiczne, takie jak uczenie si przez obserwacj cudzych zachowa, stres i stany emocjonalne, rwnie odgrywaj pewn rol w otyoci (Greeno, Wing, 1994). Nasze dzieci s naraone na kontakt z dziesitkami tysicy reklam ywnoci rocznie. Ponad dziewi na kade dziesi z tych reklam dotyczy jedzenia z barw szybkiej obsugi (jak frytki z McDonald'sa), sodyczy i napojw (Brownell, 1997). Nie bez wpywu pozostaj te rne sytuacje w rodzaju wit rodzinnych, ogldania telewizji, ktni i konfliktw w pracy - wszystkie mog prowadzi do nadmiernego objadania si (Drapkin i in., 1995). Zachowywanie diety jest te utrudniane negatywnymi stanami emocjonalnym, jak depresja i lk (Cools i in., 1992).

ZASTANW SI
Co mylisz o wadze i ksztacie swojego ciata. Dlaczego? Ile znasz osb bdcych na diecie? Jak udaje si im zachowa diet? Jakie metody okazuj si skuteczne w ich przypadku? Ludzie otyli po prostu jedz zbyt wiele" - co mylisz o tej opinii? Zgadzasz si z ni czy nie? Uzasadnij swoj odpowied.

Psychologia a ycie codzienne

KONTROLA WAGI CIAA
Czy nie przydaoby si zrzuci par kilogramw? Moliwe, ale psychologowie ostrzegaj, e nie wszyscy powinni stara si o szczup sylwetk. Wspczesne kobiety Zachodu s pod siln presj nienaturalnie szczupego ideau sylwetki ciaa (Brownell, Rodin, 1994). W konsekwencji maj tendencj do narzucania sobie nierealistycznych wymaga co do spadku wagi ciaa (Foster i in., 1997). Wiele z tych prb z gry jest skazanych na niepowodzenie. Z drugiej strony jednak, spadek wagi, szczeglnie w przypadku osb mocno otyych, niewtpliwie obnia ryzyko wielu chorb, w tym chorb serca i cukrzycy. Badania nad motywacj i metodami terapii poszerzyy nasz wiedz o zdrowych sposobach pozbywania si nadwagi. Zdrowe programy walki z otyoci nie proponuj radykalnych rodkw w rodzaju godzenia si, zaprzestania spoywania wglowodanw czy jedzenia duych iloci jakiego szczeglnego rodzaju ywnoci. Polegaj one raczej na wprowadzaniu zmian w stylu ycia, zwikszaniu wiedzy o odywianiu, obnieniu iloci spoywanych kalorii, uprawianiu wicze fizycznych i modyfikacji nawykw zwizanych zjedzeniem (Kumanyika, 1996; Nevid i in., 1998; por. tabela 11.1). TABELA 11.1 Wikszo ludzi w Stanach Zjednoczonych jada zbyt wiele tuszczy, a za mao owocw i warzyw (Kumanyika, 1996). Jedzenie ywnoci o maej zawartoci tuszczy nasyconych i cholesterolu jest nie tylko zdrowe, ale moe take przyczyni si do spadku wagi ciaa. Poniewa dietetyczne tuszcze s skuteczniej przeksztacane w zawarto tuszczowych komrek naszego organizmu ni wglowodany, dieta niskotuszczowa prowadzi rwnie do spadku wagi ciaa. Wiedza na temat odywiania si powoduje spadek iloci spoywanych kalorii, co pomaga zredukowa nadwag. Mniejsza ilo kalorii oznacza nie tylko spadek iloci jedzenia, ale take zmian zawartoci diety - spoywanie wikszej iloci wieych, niesodzonych owocw i warzyw (zjadanie raczej jabek ni szarlotek), chudego misa, ryb i drobiu oraz rezygnacj z mleka i serw. Oznacza to rezygnacj lub ograniczenie iloci spoywanego masa, margaryn, olejw i cukru. Te same rodzaje ywnoci, ktre pomagaj zwalcza nadwag, czsto zawieraj wiele witamin i bonnika, a niewiele tuszczy. Tego rodzaju ywno obnia wic ryzyko chorb serca, raka i innych chorb. Skutecznym sposobem na zrzucenie nadwagi i niedopuszczenie do powrotu otyoci jest poczenie odpowiedniej diety z uprawianiem wicze fizycznych. Jeeli poprzestaniemy na samym tylko ograniczeniu iloci spoywanych kalorii, organizm przystosuje si do tego, spowalniajc przemian materii (Wadden i in., 1997). Natomiast wiczenia spalaj kalorie i powoduj przyrost mini, ktre spalaj wicej kalorii ni komrki tuszczowe. Podejcia poznawcze i behawioralne przyczyniy si te do zaproponowania pewnych skutecznych strategii pozbywania si nadwagi. Strategie te obejmuj nastpujce dziaania: Ustal pewn dopuszczaln ilo spoywanych kalorii dziennie i sprawdzaj, czy si jej trzymasz. Nabd ksik z wykazem, co zawiera ile kalorii, i prowad dziennik z zapisem iloci spoywanych kalorii. ywno wysokokaloryczn zastp poywieniem niskokalorycznym. Staraj si wypenia odek raczej selerem ni sernikiem. Zjadaj zaplanowane niskokaloryczne przekski, zamiast rzuca si na lody czy misk orzeszkw. Zrb sobie 5 minut przerwy midzy daniami. Spytaj samego siebie, czy nadal jeszcze czujesz si godny. Jeeli nie, to przesta je.

PORADNIKI NA TEMAT DIETY

W dowolnym momencie niemale potowa Amerykanw pozostaje na jakiej diecie. Dieta stata si normalnym" sposobem odywiania si wikszoci kobiet. Dziesitki propozycji diety mona znale w poradnikach zalegajcych pki ksigar. Jak odrni porady sensowne od bezsensownych? Unikaj pokus, ktrym ulegae w przeszoci. Rb zakupy w takim miejscu, ktre nie kusi szybkimi przekskami. Zaplanuj posiek przed wejciem do restauracji. Skoncentruj si na swoim wasnym talerzu, a nie na wspaniaociach pitrzcych si na talerzach ssiadw (im te twoja saata wydaje si bardziej zielona). Rb zakupy na podstawie przygotowanej listy. Po supermarkecie przechod szybkim krokiem, najlepiej po posiku, kiedy nie czujesz godu. Nie daj si zwie piknym opakowaniom (ich zawarto moe zrujnowa twoj diet). Nie kr si po kuchni. Ucz si, czytaj i pisz listy w jakim innym miejscu. Nie zno do domu tuczcej ywnoci. Przygotuj sobie tak ilo jedzenia, ktra mieci si w zaoonych przez ciebie planach kalorycznych. Uprawiaj wiczenia fizyczne, aby spali nadmiar kalorii i podwyszy swoje tempo przemiany materii. Jeeli chcesz sign po co przyjemnego, postaraj si, aby to nie byo jedzenie (jest jeszcze tyle innych przyjemnoci). Zamiast nieplanowanej przekski, zrb sobie nieplanowany spacer. Stopniowo zwikszaj liczb wykonywanych wicze, dodajc co tydzie kilka minut. Nagradzaj siebie za dotrzymanie planw kalorycznych (ale nagrod nie powinno by jedzenie!). Wyobraaj sobie, jak wietnie bdziesz wyglda latem w nowym kostiumie kpielowym. Nie pozwl sobie i na najnowszy film, jeeli w tym tygodniu nie dotrzymae kalorycznych planw. Jeli w danym tygodniu udao ci si zrealizowa zaoony program, spraw sobie jak przyjemno. Uywaj wyobrani, by dopomc sobie w dotrzymaniu planw. Kusi tuczce jedzenie? Wyobra sobie, e jest paskudne, przyprawia ci o mdoci i pozostawia w ustach nieprzyjemny smak na cay dzie. Sprbuj sobie zawczasu wyobrazi, jak bdziesz pokonywa trudnoci. Wyobra sobie, w jak przemylny sposb odmawiasz, kiedy czstuj ci ciastkiem z powodu imienin pani Krysi albo jedzeniem podczas wizyty u rodziny, ktra zauwaa z blem, jak bardzo schuda (Drapkin i in., 1995). Wymyl sobie, jak grzecznie i mio, niemniej stanowczo, odmwi pierwszej i drugiej dokadki. Przede wszystkim za, jeeli nawet nie uda ci si dotrzyma planw, nie uwaaj, e wszystko ju stracone. Osoby na diecie czsto maj pokus rzucenia si na jedzenie, szczeglnie jeli maj skonno do czarno-biaego postrzegania siebie albo jako perfekcjonistw dokadnie trzymajcych si zaoonego planu, albo jako kompletnie niekontrolujcych si akomczuchw. Niebezpieczne s te stany silnych emocji - zarwno pozytywnych, jak i negatywnych (Cools i in., 1992). Przyjrzyj si caemu miesicowi czy tygodniowi, a nie tylko jednemu dniu diety. Pochwal samego siebie za korzystne tendencje w caym miesicu. Jeeli osabe i rzucie si na jedzenie, powr nastpnego dnia do zaoonej diety. Pozbycie si nadwagi - i utrzymanie tego stanu -jest nieatwe, cho wykonalne. Kluczem do sukcesu jest osobiste zaangaowanie si w realistyczny plan dziaa zaradczych.

ZALECENIA DIETETYCZNE AMERYKASKIEJ AKADEMII NAUK

Zmniejsz ilo tuszczw w diecie do 30% spoywanych kalorii. Zmniejsz udzia tuszczw nasyconych do 10% spoywanych kalorii. Zmniejsz ilo spoywanego cholesterolu do 300 mg na dzie. Owoce i warzywa spoywaj co najmniej pi razy dziennie. Podnie ilo spoywanych skrobii i innych zoonych wglowodanw, jedzc co najmniej sze razy dziennie chleb, zboa i roliny strczkowe. Spoywaj umiarkowane iloci biatek. Ogranicz ilo spoywanej soli do 2400 mg dziennie. Dbaj o odpowiedni ilo spoywanego wapnia. rotf/o; Popkirt, B. M., Siega-Riz, A M Haines, P. S. (1996). A eomparison of dietaiy trends among racial and socioeconomic grotips in the United States, New BnglamUouml ot Medicine, 335,716-720.

KWESTIONARIUSZ MOTYWY BODCOWE

ewnego dnia, gdy moja crka Taylor miaa pi miesicy i siedziaa na kolanach matki, askotaem j w stop. Po pewnym czasie zacza si mia. Gdy przestaem, sama podstawia mi nog z powrotem pod nos z wyranym pomrukiwaniem. C byo robi, askotaem j dalej, a ona miaa si, wystawiajc nog. Trwao to jaki czas, a mi przyszo do gowy, e Taylor robi wszystko, co moe, by przeduy ten rodzaj stymulacji. Potrzeby fizjologiczne s przyczyn takich popdw jak gd i pragnienie. W takich wypadkach organizm jest motywowany do zmniejszania napicia czy dziaajcej na stymulacji. Jednake w wypadku motyww bodcowych organizm poszukuje moliwoci zwikszenia stymulacji, tak jak zrobia Taylor, podsuwajc mi swoj stop. Motywy bodcowe obejmuj stymulacj sensoryczn, aktywno, eksploracj otoczenia i dokonywanie w nim pewnych manipulacji. Niektre motywy bodcowe maj wyrane znaczenie ewolucyjne. Ludzie i zwierzta motywowane do uczenia si otoczenia i wykonywania manipulacji maj wiksze szans przetrwania. Uczenie si rodowiska powiksza wiadomo zawartych w nim zasobw i grocych niebezpieczestw, a umiejtno manipulacji pozwala zmieni rodowisko w korzystny dla siebie sposb. Uczenie si i manipulacja zwikszaj zatem szans przetrwania do okresu reprodukcji seksualnej, a potem przekazania przyszym pokoleniom tych wasnych genw, ktre za takie zachowania s odpowiedzialne.

SKALA POSZUKIWANIA DOZNA

Niektrzy ludzie poszukuj silniejszej stymulacji ni inni. Jan jest szczliwy, gdy moe caty wieczr spdzi przed telewizorem. Marysia nie czuje si dobrze, pki nie znajdzie si na korcie czy swojej trasie do uprawiania biegw. Krzysiek czuje si szczliwy, dopiero wywracajc beczki w trakcie jazdy na zamanie karku motocyklem. Ania czuje si najszczliwsza po skoku z samolotu i jeszcze przed rozwiniciem spadochronu. A co z tob? Jaki jest twj poziom zapotrzebowania na stymulacj? Do jego mierzenia s przeznaczone specjalne kwestionariusze. Marvin Zuckerman i jego wsppracownicy stwierdzili, e na poszukiwanie dozna skadaj si cztery czynniki: (1) poszukiwanie przygd i dreszczyka emocji, (2) rozhamowanie (tj. tendencja do swobodnego wyraania wasnych impulsw), (3) poszukiwanie dowiadcze oraz (4) podatno na nud. Ludzie o wysokim zapotrzebowaniu na stymulacj gorzej te znosz deprywacj sensoryczn. Czciej zdarza si im prbowa narkotykw, dowiadcze seksualnych, upi si publicznie i bra na ochotnika udzia w ryzykownych przedsiwziciach i eksperymentach (Pihl, Peterson, 1992; Stacy, 1997). Poniej zamieszczamy skrcon wersj jednej ze skal Zuckermana. Jeli chcesz si zorientowa we wasnym zapotrzebowaniu na stymulacj, przy kadym numerze wybierz jedn z moliwoci, A lub B. Swoje odpowiedzi porwnaj z kluczem zamieszczonym w Dodatku B. _ 1. A. Wolabym prac wymagajc czstych podry. B. Wolabym prac na staym miejscu. _ 2. A. Mronego dnia czuj przypyw energii. B. Mronego dnia nie mog si doczeka, by znale si w ciepym pomieszczeniu. _ 3. A. Nudzi mnie ogldanie wci tych samych twarzy. B. Otoczony twarzami dobrze znanych sobie ludzi czuj si przyjemnie. _ 4. A. Chciabym y w idealnym spoeczestwie, w ktrym wszyscy byliby bezpieczni, zadowoleni i szczliwi. B. Wolabym y w bardziej burzliwym okresie naszej historii. _ 5. A. Czasami lubi robi rzeczy, ktre s troch przeraajce. B. Rozsdny czowiek unika niebezpiecznych czynnoci. _ 6. A. Nie chciabym nigdy podda si hipnozie. B. Chciabym zobaczy, jak to jest by zahipnotyzowanym. _ 7. A. Najwaniejszym celem ycia jest przey w nim i dowiadczy wszystkiego, co tylko moliwe. B. Najwaniejszym celem ycia jest znale spokj i szczcie. _ 8. A. Chciabym sprbowa skokw spadochronowych. B. Nigdy w yciu nie chciabym wyskakiwa z samolotu - ze spadochronem czy bez. _ 9. A. Do zimnej wody wchodz powoli, dajc sobie czas na przyzwyczajenie si do niej. B. Lubi wskakiwa do zimnej wody i w niej nurkowa. _10. A. Na wakacjach wol dla odmiany ycie pod namiotem. B. Na wakacjach wol wygodny pokj i przyzwoite ko. _11. A. Wol ludzi wyranie ujawniajcych swoje emocje, nawet jeeli s troch niezrwnowaeni. B. Wol ludzi zrwnowaonych i opanowanych.

STYMULACJA SENSORYCZN I AKTYWNO

Gdy byem nastolatkiem w poowie ubiegego stulecia, nie zdawaem sobie sprawy, e pewnym szczciarzom w moim wieku pacono po dwadziecia dolarw dziennie za nierobienie dosownie niczego (zwaywszy inflacj, byoby to dzisiaj przynajmniej sto dolarw). Czy chciaby zapracowa sto dolarw dziennie, nic nie robic? Nie odpowiadaj zbyt szybko. Bowiem eksperymenty nad deprywacj sensoryczn wskazuj, e wcale nie musiaoby to ci si tak bardzo podoba.

POSZUKIWANIE DOZNA
Osoby poszukujce dozna czsto angauj si w ryzykowane przedsiwzicia, np. uprawiaj hazard.

_12. A. Dobry obraz powinien wstrzsa zmysami widza. B. Dobry obraz powinien dawa uczucie spokoju i bezpieczestwa. _13. A. Ludzie jedcy motocyklami musz mie jakie niewiadome pragnienie wyrzdzenia sobie samym krzywdy. B. Chciabym jedzi motocyklem.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e odgrodzenie si od wszelkiej stymulacji sensorycznej na kilka godzin przynosi odprenie.

Eksperymenty polegay na tym, e studentw-ochotnikw umieszczano w wyciszonym pokoju z przysonitymi oknami (Bexton i in., 1954). Rce bandaowano im tak, by nie mogli niczego czu za pomoc dotyku; nie dochodziy te do nich adne bodce z wyjtkiem monotonnego szumu wentylacji. Nie mogc niczego robi, wielu z badanych zasypiao na troch. Jednak po kilku godzinach czuwania w sytuacji braku jakiejkolwiek stymulacji wikszo czua si poirytowana i znudzona. W miar upywu czasu robio im si coraz bardziej nieprzyjemnie, a wielu mwio o pojawianiu si halucynacji w postaci obrazw kropek i figur geometrycznych. Wielu studentw przerwao swj udzia w eksperymencie po upywie jednej doby, pomimo powanej zachty finansowej. Wielu z tych, ktrzy wytrwali duej, jeszcze przez kilka dni miao problemy ze skupieniem uwagi na prostych zadaniach. Dla wikszoci te warunki eksperymentalne wcale nie sprawiay wraenia miych wakacji. Przeciwnie - wywoyway trudn do zniesienia nud i dezorientacj.

EKSPLORACJA I MANIPULACJA
Czy zdarzyo ci si kiedy przynie psa czy kota do nowego domu? Na pocztku moe ujawnia niepokj. Mae kotki godzinami potrafi chowa si pod kiem czy szaf. Ale w kocu zaczynaj przeszukiwanie kadego kta w nowym pomieszczeniu. Wiele zwierzt umieszczonych w nowym otoczeniu ma motywacj do zachowa eksploracyjnych. Kiedy ju zaznajomi si ze swoim otoczeniem, zarwno ludzie, jak i zwierzta czsto angauj si w poszukiwanie nowej stymulacji. Na przykad szczury umieszczone w labiryncie, jeeli tylko nie s bardzo wygodzone, podejmuj eksploracj kolejnych ramion labiryntu, zamiast pobiec prosto do tej jego czci, w ktrej znajduje si poywienie (czego nauczyy si w poprzednich dowiadcze-

niach z owym labiryntem). Zwierzta po kopulacji trac popd seksualny, ale znacznie szybciej go odzyskuj w obecnoci nowej partnerki czy partnera. Mapy ucz si manipulowania przedmiotami, na przykad otwierania drzwiczek, gdy jedyn za to nagrod jest moliwo wygldania przez nie (por. rycina 11.2). Natomiast dzieci potrafi spdza godziny przy klawiszach komputera, by oglda na ekranie nieistniejce potwory. Nasuwa si pytanie, czy ludzie i zwierzta podejmuj czynnoci eksploracyjne i manipulacyjne dlatego, e pomaga to w nabywaniu umiejtnoci zaspokajajcych popdy podstawowe, w rodzaju godu i pragnienia, czy te angauj si w owe czynnoci dla nich samych. Wielu psychologw uwaa, e tego rodzaju czynnoci s nagradzajce same w sobie. Na przykad mapy wdaj si w rne zabawy przedmiotami, nie otrzymujc za to adnych nagrd (por. rycina 11.3). Podobnie ucz si porusza zapadkami i innymi mechanizmami dla samej przyjemnoci manipulacji nimi (Harlow i in., 1950). Mae dzieci potrafi godzinami bawi si przedmiotami, ktre piszcz, trbi i grzechocz tylko po to, jak si wydaje, by odkrywa zwizek midzy wasnym dziaaniem a rnymi dwikami, cho tymi ostatnimi nie mona zaspokoi adnego z popdw w rodzaju godu czy pragnienia.

MAPIE ZABAWY
Czy istnieje popd do manipulacji? Te mode rezusy przygldaj si i manipuluj przedmiotami wyranie dla samej zabawy. Nie musi ich do tego zachca adna zewntrzna pobudka. Podobnie dzieci uwielbiaj manipulowa przedmiotami, zwaszcza jeli grzechocz, piszcz czy wydaj jakie inne dwiki, cho dwikami tymi przecie nie mona zaspokoi gfodu i pragnienia. RYCINA 11.3

ZASTANW SI
Czy zdarzay ci si sytuacje, kiedy pomimo zmczenia, nagle co na nowo dodawato ci sit, bo okazywao si ciekawe i intrygujce? Jak mylisz, skd si bierze w takich przypadkach przypyw nowych sit? Czy relaksuje ci leenie na play i nicnierobienie? Na jak dtugo? Czy trudno jest dugo wylee na play, niczego nie robic? Dlaczego?

TEORIA DYSONANSU POZNAWCZEGO: DOPASOWYWANIE

UROKI NOWEJ STYMULACJI
Ludzie i liczne zwierzta s motywowani do eksplorowania otoczenia i poszukiwania nowej stymulacji. Ta matpa nauczya si otwiera drzwiczki, by mc oglda model pocigu jedcego po szynach. RYCINA 11.2 Czy zaprzeczytem sobie? Skoro tak, to zaprzeczyem sobie, (jestem wielki i zawieram wiele).
WALT WHITMAN

ikszo nas nie jest poetami. Teoria dysonansu poznawczego (Fetsinger, 1957; Festinger, Carlsmith, 1959) zakada, e ludzie unikaj zaprzeczania samym sobie i wol, aby ich opinie i postawy zachowyway wewntrzn spjno. Teoretycy poznawczy zakadaj, e organizm jest motywowany do wy-

P R O F I L U

niem i wol zwyPrzez siedem tycistwa. Festingodni Leon Fcger by twardestingcr i jego go, nieugitego dwch kolegw, i agresywnego Stanley Schachducha, ktry tak ter i Henry Riecczsto cechuje ken, penili rol mczyzn wytajnych agenchowanych mitw", udajc, e dzy wojnami wnos wiernymi wywojorskiej dzielznawcami pani nicy Lower East Keech, przywdSide" (s. 406). czyni kultu PoLEON FESTINGER Schachtera za szukiwaczy. Kieopisuje jako blefiarza z chydy pani Keech spytaa ich trym wyrazem twarzy, zwao nazwiska, Schachter z - jak riowanym poczuciu humoru [...] to nazwa! Hunt (1993) - niei skonnoci do odwanych odpowiedzialnym poczuciem eksperymentw, niestronihumoru odpowiedzia, e nazycych od wprowadzania w bd wa si Leon Festinger. Festinosb badanych" (s. 497). gerowi nie pozostawao wic nic innego, jak uchodzi za Festinger jest najbardziej Stanlcya Schachtera. Tak si znany ze swych bada nad dyle stao na cay czas trwania sonansem poznawczym. Z nieowej obserwacji uczestniczcej. ktrymi eksperymentami SchachHunt charakteryzuje Fetera zapoznamy si w dalszej stingera jako ostrego faceta, czci tego rozdziau, gdy mowa mionika szachw grywajcebdzie o roli procesw poznawgo w nie z wielkim zapamitaczych w powstawaniu emocji.

ksztacenia sobie realistycznej mapy wiata. W razie koniecznoci dostosowujemy owe mapy do wiata, tak aby uzyska ich dopasowanie (Rescorla, 1988). wiadomo dwch wzajemnie sprzecznych przekona bd sprzeczno postpowania z wasnymi przekonaniami jest nieprzyjemna i motywuje nas do dziaa usuwajcych ow niezgodno.

ZASTANW SI
Czy zdarzyo ci si zmieni opini o jakiej osobie, dowiadujc si, e ona nie lubi czego, czego ty nie lubisz (albo odwrotnie)? Co si wtedy zdarzyo? Dlaczego? Czy zdarzyo ci si by naraonym na jakie cikie przejcia, aby zosta przyjtym do jakiej grupy (np. otrzsiny na pocztku studiw)? Czy to dowiadczenie wpyno jako na sposb, w jaki poczue si czonkiem tej grupy? Czy moesz powiza te dowiadczenia z pojciem uzasadniania wysiku?

P R 0 F I L U
mywa serdeczne stosunki ze studentami, Murray zachowywa chodny, bardziej arystokratyczny dystans. Test Apercepcji Tematycznej (TAT) Murray opracowa wsplnie ze swoj asystentk ChristiMURRAY n Morgan. Idea testu opieraa si na zaoeniu, e ludzie ujawniaj specyfik swej osobowoci w wieloznacznych sytuacjach spoecznych (bowiem wasna osobowo staje si wanym czynnikiem w ich interpretacji). Ludzie nie zdaj sobie sprawy, e interpretujc dziaania innych osb (na przykad przedstawionych na rysunkach skadajcych si na TAT), ujawniaj swoje wasne motywy i osobowo. W rezultacie mog by mniej obronnie nastawieni i bardziej skonni do otworzenia si.

UZASADNIANIE WYSIKU: SKORO TO ZROBIEM, MUSI TO BY WANE"

W pierwszym i zapewne najbardziej znanym eksperymencie nad dysonansem poznawczym poproszono badanych, aby po zakoczeniu pewnego nudnego zadania przekonali innych potencjalnych badanych, e zadanie to byo bardzo interesujce (Festinger, Carlsmith, 1959). Cz z nich otrzymaa za to kamstwo 1 dolara, cz za - a 20 dolarw. Obie grupy nagrodzono za zachowanie sprzeczne z wasn postaw, a wic niezgodne z wasn opini. Po odsprzedaniu" udziau w eksperymencie innym badanych proszono, aby ocenili, w jakim stopniu sami uwaaj owo zadanie za interesujce. Paradoksalnie ci, ktrym zapacono mniej, uwaali zadanie za ciekawsze. Dlaczego? Z punktu widzenia teorii uczenia si wynik ten trudno zrozumie. Czy czowiek w kocu nie powinien lubi raczej tego, co okazao si bardziej nagradzajce? Jednak teoria dysonansu pozwala przewidywa taki wanie wynik dziki nastpujcemu rozumowaniu. Przekonania Powiedziaem komu, e zadanie byo ciekawe" i Dostaem za to niewiele pienidzy" pozostaj w stanie psychologicznej sprzecznoci. W takich wypadkach ludzie przystpuj do uzasadniania wasnego wysiku. Samym sobie wyjaniaj zachowanie w taki sposb, e nieprzyjemne przedsiwzicia staj si warte woonego w nie wysiku. Badani, ktrym zapacono tylko 1 dolara za kamanie, uzasadniaj sobie wasne postpowanie, rozpoczynajc od konstatacji, e przecie waciwie wcale nie kamali, a zadanie nie byo takie nudne. Na podobnej zasadzie bardziej doceniamy rzeczy, ktre trudno byo uzyska. Rozwamy jeszcze inn sytuacj. Dysonans poznawczy powstanie take wskutek konstatacji, e nasz ulubiony kandydat zapewne nie wygra wyborw prezydenckich. Jedno przekonanie to wiara, e nasz" kandydat jest lepszy dla kraju i tylko on jest w stanie uratowa" ojczyzn. Przekonanie drugie to opinia, e kandydat ten nie ma szans na wygranie wyborw. Badania nad uczestnikami wyborw prezydenckich w latach 1952-1980 pokazuj, e cztery pite wyborcw redukuje ten rodzaj dysonansu, obstajc przy opinii, e ich kandydat jednak wygra (Granberg, Brent, 1983). Trzymaj si swojej opinii, pomimo oczywistych wynikw sonday przedwyborczych.

OSIGNICIA, AFILIACJA I AGRESJA

ozwamy teraz trzy motywy, ktre mog czy ludzi ze sob bd gboko ich dzieli: potrzeb osigni, afiliacj i agresj. Henry Murray (1938) zaoy, e wszystkie one s samodzielnymi potrzebami psychicznymi czowieka. Nazywa je te motywami spoecznymi. Sdzi, e s one nabywane w wyniku dowiadcze, co odrnia je od wrodzonych popdw pierwotnych. Jednak wspczeni badacze uwaaj, e czynniki genetyczne mog gra istotn rol take w wypadku tych trzech motyww.

Psychoanaliza, jak przeszed u Carla Junga, okazaa si wybuchowym dowiadczeniem", z ktrego wyszed jako czowiek nowo narodzony". Henry Murray (1893-1988) spdzi wiele czasu na HENRY A. poszukiwaniu samego siebie. W modoci si jka. Rozpocz studia historyczne, by jednak ukoczy medycyn o specjalnoci chirurgia. Potem pracowa jako chemik. Wci niezadowolony ze swego ycia, spdzi trzy tygodnie z Jungiem w Zurichu, odbywajc codziennie sesje terapeutyczne wspomagane maratonowymi spotkaniami w weekendy. Pozbywszy si jkania, Murray powici si naukowemu badaniu koncepcji psychoanalitycznych na Uniwersytecie Harvarda. Podczas gdy pracujcy tam William James utrzy-

POTRZEBA OSIGNI
Wiele osb potrafi si uczy pomimo otaczajcego je haasu. Wiele osb potrafi nieugicie posuwa si do przodu, aby dopi swego" - zarobi du sum pienidzy, dokona wynalazku, osign to, co niemoliwe. O takich osobach powiada si, e maj siln motywacj osigni. Jednym z pionierw pomiaru potrzeby osigni by psycholog David McClelland, ktry posugiwa si w tym celu analiz treci ludzkich fantazji. Jedna z uywanych przeze metod to Test Apercepcji Tematycznej (TAT), skonstruowany przez H. Murraya. TAT zawiera karty z obrazkami i rysunkami poddajcymi si rnym interpretacjom (por. rozdzia dwunasty). Badanym pokazuje si jedn lub wicej takich kart z prob o wymylenie opowiadania na temat kadej z nich: co bohaterowie robi, co myl i czuj, jak si caa sytuacja zakoczy. Jedna z kart TAT podobna jest do ryciny 11.4. Znaczenie tej sceny nie jest jasne. Czy dziewczyna myli o czytanej ksice, czy raczej marzy o tym, by wyj z przyjacimi? Przyjrzyjmy si dwm historyjkom, jakie mona opowiedzie na podstawie tego rysunku.

Historyjka 1: Dziewczyna denerwuje si, e nie zdy na czas przeczyta ksiki, a w dodatku nie bardzo si jej chce pracowa. Wolaaby wyj gdzie z przyjacimi i w kocu pewnie si do nich wymknie. Historyjka 2: Dziewczyna myli sobie: Pewnego dnia zostan wielk uczon. Bd pisa ksiki, takie jak ta, i wszyscy bd ze mnie bardzo dumni". Cay czas czyta ksiki. Druga historyjka wskazuje na silniejsz potrzeb osigni ni pierwsza. W klasycznych badaniach wykazano, e osoby o silnej potrzebie osigni uzyskuj w szkole wysze stopnie ni osoby o podobnym poziomie zdolnoci, a niszej potrzebie osigni. Zarabiaj te potem wicej pienidzy i wyej awansuj ni sabiej motywowane osoby o podobnych moliwociach. Lepiej wypadaj w zadaniach matematycznych i testach anagramw (przeksztacanie jednego sowa, np. SDY, w inne, np. DSY). McClelland (1965) stwierdzi, e 83% studentw z siln potrzeb osigni znajduje zajcie w zawodach wymagajcych ryzyka, podejmowania decyzji i umoliwiajcych odnoszenie wielkich sukcesw (zarzdzanie interesami, handel, prowadzenie wasnego przedsibiorstwa). Wikszo (70%) absolwentw podejmujcych zajcia niewymagajce przedsibiorczoci cechuje si sabsz potrzeb osigni. Ludzie z siln potrzeb osigni najwyraniej preferuj wic wyzwania i s skonni do podejmowania umiarkowanego ryzyka dla osigania zaoonych celw. zajciach? Jeeli tak, to dlaczego? Carol Dweck (1997) stwierdzia, e motywacja osigni moe by napdzana rnymi siami. Czy najbardziej zaley ci na wysokim poziomie wykonania, to znaczy na osiganiu wysokich ocen? Skoro tak, to by moe dlatego, e jeste w ogle zorientowany na uchwytne nagrody

w postaci dobrej pracy i uznania rodzicw i wykadowcw oraz na uniknicie krytyki. Czy te motywuj ci gwnie cele zwizane z samym uczeniem si? Gwnym twoim celem moe by poszerzenie wiedzy i podniesienie umiejtnoci, dobre zrozumienie materiau wykadanego na tych zajciach. Cele zwizane z wysokim poziomem wykonania s zwykle nagradzane zewntrznymi nagrodami, w rodzaju wysokich dochodw i prestiu. Cele zwizane z samym uczeniem si nagradzane s wewntrznie, na przykad w postaci wasnej satysfakcji. Wielu z nas dy do rwnoczesnego osignicia obu tych rodzajw celw - i w nauce, i w pracy. ROZWJ MOTYWACJI OSIGNI. Rodzice, ktrzy sami cechuj si siln potrzeb osigni, zachcaj zwykle swoje dzieci, by od wczesnych lat mylay i dziaay w sposb niezaleny od innych. Pomagaj dzieciom wyksztaca sobie cele zwizane z nauk szkoln, chwalc za podejmowanie wysikw, zachcajc do wytrwaoci, niezalenoci oraz do czerpania radoci z wasnych dziaa (Dweck, 1997; Ginsburg, Bornstein, 1993; Gottfried i in., 1994). Zachcaj dzieci do podejmowania nowych, stymulujcych dowiadcze. Rodzice dzieci zorientowanych na osiganie wysokiego poziomu wykonania s bardziej skonni do nagradzania ich dobrych stopni za pomoc pienidzy czy zabawek, a take do reagowania na ze stopnie gniewem i wycofaniem przywilejw. Rodzice dzieci o silnej potrzebie osigni s te serdeczni w stosunku do swoich pociech i nie szczdz pochwa za dotychczasowe postpy. W konsekwencji dzieci takich rodzicw potrafi samodzielnie stawia sobie wysokie wymagania, ucz si wiza poczucie wasnej wartoci z osigniciami i przypisuj te ostatnie wasnym wysikom, a nie przypadkowi czy interwencji innych osb. Motywacja osigni wypywa z wntrza jednostki. Jednake, jak zauwaamy w czci Psychologia a ycie codzienne", psychologowie mog wiele uczyni, by potrzeb osigni podwyszy, a w konsekwencji i podwyszy te produktywno ludzi w podejmowanych dziaaniach.

CO NADAJE TRE POTRZEBIE OSIGNI? Czy chcesz dobrze wypa na tych

POTRZEBA AFILIACJI: LUDZIE, KTRZY POTRZEBUJ LUDZI"

Motyw afiliacji nakania nas do zawierania przyjani, czenia si w grupy i preferowania pracy wsplnej z innymi nad samotn. Motywacja afiliacji jest czci spoiwa utrzymujcego rodziny i inne grupy spoeczne. W tym sensie jest to z pewnoci cecha pozytywna. Jednak niektrzy ludzie maj tak siln potrzeb afiliacji, e nie s w stanie samodzielnie podejmowa decyzji, a nawet przebywa w jakim miejscu bez innych. Badania Stanleya Schachtera przekonuj, e bardzo silna potrzeba afiliacji moe wskazywa na lk, tak jak to si dzieje w wypadku trzymania si razem z innymi w obliczu jakiego zagroenia. W klasycznym eksperymencie nad wpywem lku na afiliacj Schachter (1959) wzbudza u czci badanych silny lub umiarkowany lk za pomoc informacji, e czeka ich za chwil seria bardzo lub umiarkowanie bolesnych wstrzsw elektrycznych. Badanych proszono, aby zaczekali, a aparat do kopania prdem" zostanie odpowiednio nastawiony. Mogli zaczeka albo w pustym pomieszczeniu, albo w pokoju, w ktrym siedzieli ju inni uczestnicy eksperymentu. Spord osb oczekujcych silnego wstrzsu wikszo (63%) wolaa czeka w obecnoci innych, spord osb oczekujcych wstrzsu umiarkowanego za wolaa to jedynie mniejszo (33%).

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

Schachter stwierdzi, e w nieszczciu istotnie poszukujemy towarzystwa, ale tylko towarzystwa szczeglnego rodzaju. Silnie zalknione osoby mogy samotnie lub w towarzystwie czeka na udzia w eksperymencie z bolesnymi wstrzsami. Szedziesit procent badanych wolao oczekiwa w towarzystwie innych nieszcznikw. Kiedy jednak badani sdzili, e innych osb nie czeka ten sam los (tj. wstrzsy elektryczne), woleli oczekiwa samotnie.

ANALIZA TRECI FANTAZJI W BADANIACH OSOBOWOCI

Obrazek ten jest podobny do rysunku z Testu Apercepcji Tematycznej, uywanego do pomiaru potrzeby osigni. Co dzieje si na tym obrazku? Co myli ta osoba i jak si czuje? Co stanie si dalej? Odpowiedzi na te pytania zale nie tylko od zawartoci obrazka, ale take od twojej wfasnej osobowoci, midzy innymi potrzeby osigni. RYCINA 11.4

Dlaczego badani Schachtera woleli stowarzysza si tylko z innymi nieszcznikami podzielajcymi ich los? Schachter wyjania ich preferencje w kategoriach teorii porwna spoecznych. Zakada ona, e w wieloznaczych sytuacjach spoecznych - kiedy nie wiadomo, jak postpi ani nawet co powinno si odczuwa - zbliamy si do innych, z ktrymi moemy porwna nasze uczucia i zachowanie. Wystraszeni badani z eksperymentu Schachtera mogli porwnywa swoje reakcje z innymi, ktrych czeka podobny los, ale nie z jakimi osobami postronnymi. Takie beztroskie osoby postronne mogyby wrcz wzbudza niech jako ci, ktrym uszo na sucho".

MOTYWACJA DO AGRESJI: PEWNE FAKTY 0 YCIU I MIERCI

Rozwamy nastpujce fakty. Po upadku Zwizku Sowieckiego i zakoczeniu zimnej wojny mona by oczekiwa, e wiat stanie si bardziej pokojowym miejscem. A jednak na niemale kadym kontynencie tocz si zbrojne konflikty i wojny domowe.

PODWYSZANIE PRODUKTYWNOCI A ZADOWOLENIE Z PRACY

Potrzeba osigni, produktywno i zadowolenie z pracy id ze sob rka w rk. Podwyszanie zadowolenia z pracy prowadzi do wzrostu wydajnoci zatrudnionych (Katzell, Thompson, 1990). Przedsibiorstwa po to wanie zatrudniaj psychologw pracy i organizacji, by pomogli oni podwyszy poziom zadowolenia pracownikw z ich dziaalnoci zawodowej. Wielu psychologw wykorzystuje znane prawidowoci behawioralne do szkolenia pracownikw, modyfikowania ich zachowa w miejscu pracy i doprowadzania do sytuacji, w ktrej pracownik jest nagradzany za okrelone zachowania. Jasne sprecyzowanie podanych zachowa oraz nagrd (podwyek, premii, awansw, urlopw), jakie mona za nie otrzyma, powoduje wzrost satysfakcji z pracy i spadek skarg na niesprawiedliwo rozdziau dbr przez przeoonych. precyzujc, jakie zdolnoci, umiejtnoci i cechy s potrzebne do skutecznej pracy. Konstruuj te testy pozwalajce w obiektywny sposb sprawdzi, ktrzy z kandydatw maj owe umiejtnoci i cechy. Zastosowanie tych metod pozwala podnie satysfakcj z pracy i jej wydajno. Psychologowie pomagaj ulepsza metody selekcji, treningu i oceny menederw zajmujcych odpowiedzialne stanowiska (Hogan i in., 1994). W pocztkach trzeciego tysiclecia tylko 15% nowo przyjmowanych pracownikw bd w Ameryce stanowili biali mczyni - w porwnaniu z 40% w latach osiemdziesitych XX wieku. W miar postpw rnicowania si siy roboczej, powinnimy dba o podobne zrnicowanie kadry zarzdzajcej, co oznacza wzrost udziau kobiet i przedstawicieli mniejszoci zatrudnianych na stanowiskach kierowniczych (Hogan i in., 1994). Mona to osign z pomoc psychoREKRUTACJA I UMIEJSCOWIENIE PRACOWNIKW. logw i konstruowanych przez nich metod sprawdzaMotywacja pracownikw bdzie od samego pocztku nia i selekcji pracownikw. na wyszym poziomie, jeeli waciwe osoby zostan zatrudnione na waciwych stanowiskach. Jeeli po- SZKOLENIE. Psychologowie pracy stosuj na co dzie trzeby przedsibiorstwa i pracownikw nawzajem do prawidowoci rzdzce procesem uczenia si, a szkosiebie pasuj, obie strony na tym korzystaj. Niestety, lenia pracownikw s najpowszechniejszym sposoludzie czsto s zatrudniani z przyczyn, ktre niewie- bem podwyszania wydajnoci (Katzell, Thompson, le maj wsplnego z ich potencjalnymi moliwocia- 1990). Dziki szkoleniu pracownicy nabywaj odpomi na danym stanowisku pracy. Czasami s na przy- wiednich umiejtnoci, wiedzy i postaw. Wzrost mokad zatrudniani dlatego, e dobrze si prezentuj liwoci radzenia sobie z zadaniami zawodowymi re(Mack, Rainey, 1990). Czasami dlatego, e s przyja- dukuje take stres i podwysza poczucie wasnej cimi czy krewnymi. Czsto przedsibiorstwa poszu- wartoci pracownikw. Dlaczego psychologowie odkuj jednak pracownikw, ktrzy s w stanie poradzi wouj si do postaw pracownikw? Rozwamy tylko sobie z danym zajciem i czerpa z tego satysfakcj. jeden przykad: robotnik moe nawet po odpowiedPracownicy zadowoleni z pracy rzadziej j opuszcza- nim przeszkoleniu nie stosowa nowych rodkw j i zmieniaj. Psychologowie pomagaj w przyjmo- bezpieczestwa, gdy ma w stosunku do nich negatywwaniu waciwych osb na waciwe stanowiska, ana- n postaw, uwaajc, i wprowadzaj je tylko tchlizujc wymagania danego stanowiska pracy, rze i miczaki.

OCENA PRACY. Pracownicy s silniej motywowani, jeeli otrzymuj zindywidualizowane instrukcje postpowania i sprzenia zwrotne na temat poziomu swojego funkcjonowania. Krytycyzm w stosunku do pracownika jest niezbdny, jeeli jego poziom funkcjonowania ma si poprawi, jednak wane, by w krytycyzm by przedstawiany pracownikowi w konstruktywny sposb (Weisinger, 1990; por. tabela 11.2). Destruktywny krytycyzm hamuje motywacj

i wiar pracownika w skuteczno wasnych dziaa. Krytycyzm konstruktywny zwiksza natomiast jego przekonanie, e pokazano mu, co robi, by poprawi wydajno (Baron, 1990). W idealnym wiecie ocena pracownika byaby uzaleniona wycznie od jakoci i iloci jego pracy. Jednak wiat idealny nie jest i rzeczywiste oceny pracownikw ulegaj rnym znieksztaceniom. Czasami kierownictwo koncentruje si na pracowniku, zamiast na jego pracy. Przeoony wyej ocenia prac podwadnego, z ktrym si przyjani (Fiske, 1993). Ulega te zjawisku auTABELA 11.2 reoli, zawyajc oceny dziaa praKRYTYKA cownika majcego jakie inne pozytywne cechy (na przykad jest przy:KftWK^N^R(!iCWliffMlSiSWNA)= KR mm DESTRUKTYWNA(AGRESYWNA) stojny lub sympatyczny). Skoncentrowana na osobie Skoncentrowana na zachowaniach Jeszcze inny powd znieksztaceSpecyficzna (konkretna). Przeoony koncentru- Rozmyta (uoglniona). Przeoony formuuje nia to skonno do oceniania iloci je si na konkretnych zachowaniach, ktre jego oglne, mao konkretne zarzuty wobec pracownika: Nie umiesz sporzdza raportw zdaniem pracownik powinien poprawi. i jakoci pracy wedug stopnia wysiku finansowych", Ostatnio przygotowany przez Ciebie raport wkadanego w ni przez pracownika. zawiera bd, ktry polega na..." Wielu przeoonych wyej ocenia Wspierajca. Przeoony wskazuje podwadne- Potpiajca pracownika. Przeoony skupia ciko pracujcych" podwadnych mu, jak moe on skutecznie wykorzysta kryty- si tylko na negatywnych aspektach popek, aby unikn wczeniej popenionych bdw. nionego przez pracownika bdu i rozpatruje (Dugan, 1989; Tsui, 0'Reilly, 1989). jego konsekwencje z punktu widzenia ponieJednak pracowa ciko niekonieczsionych przez pracownika strat. Popeniony bd przypisuje cechom osobowoci pranie znaczy pracowa dobrze (czy stucownika, a nie na przykad sytuacji, w jakiej si znajdowa. denci, ktrzy ucz si wicej od ciebie, powinni otrzymywa wysze stopnie Pomaga w rozwizywaniu problemu. Przeoony Zagraajca. Przeoony koncentruje si na pomaga w poszukiwaniu sposobw usunicia negatywnych konsekwencjach, ktre ponieod twoich, nawet jeeli gorzej odpobdu i jego konsekwencji oraz szuka sposobw sie pracownik za popenienie bdu: Potrwiadaj na pytania egzaminacyjne?). zapobieenia jego wystpieniu w przyszoci. cimy ci premi za trzy miesice*.
W odpowiednim momencie. Przeoony reaguje Pesymistyczna. Przeoony wyraa wtpliwood razu, gdy zostaje ujawniony popeniony ci, czy pracownik bdzie kiedykolwiek w staprzez pracownika bd nie osign popraw. Skutki. Rozwizanie problemu, a w razie niereagowania pracownika na krytyk, pracodawca moe si na ni powoa zwalniajc pracownika. Utrata pracy jest bowiem w tej sytuacji konsekwencj zachowania pracownika i lekcewaenia otrzymywanego wsparcia. Skutki. Problem nie moe by rozwizany, gdy krytyka destruktywna zagraa poczuciu wasnej wartoci pracownika, co dziaa na niego demobilizujco i osabia jego ch do dziaania.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e skuteczni i sprawni pracownicy s wyej oceniani od tych, ktrzy musz si sporo napracowa, by da sobie rad. Przeoeni czsto skupiaj si na wysikach pracownika, zamiast na efektach jego pracy.

 W Stanach Zjednoczonych przemoc, jako gwna przyczyna mierci, zastpia wrd modych ludzi choroby zakane. Zabjstwo stao si drug co do czstoci przyczyn mierci osb w wieku 15-24 lat (Lor, Schultz, 1993) (pierwsz przyczyn s wypadki). Agresja nie ogranicza si do odlegych pl bitewnych i ciemnych uliczek. Co roku milion dzieci staje si w Stanach Zjednoczonych przedmiotem uwagi odpowiednich wadz jako domniemane ofiary zncania si. Moim zdaniem co zego dzieje si z podstawow komrk naszej cywilizacji, czyli rodzin twierdzi Ronald Fox (1996), byy przewodniczcy Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego - Dla wielu Amerykanw nie stanowi ona ju bezpiecznego schronienia". Bestsellerami wrd dzieci s takie gry wideo jak miertelna walka i Nocna puapka. W miertelnej walce zwycizca moe obci gow przegranemu. W Nocnej puapce gracz prbuje ochroni skpo odziane, a wyronite harcerki przed wampirami. Gdy mu si nie uda, wampiry wypijaj krew z szyi harcerek. Dlaczego ludzie traktuj si nawzajem w taki sposb? Rozwamy na pocztek najwaniejsze teorie agresji. PERSPEKTYWA BIOLOGICZNA. W agresji bior udzia liczne czynniki biologiczne i chemiczne. Jedn z istotnych struktur jest podwzgrze. Wiele zwierzt ujawnia automatyczne reakcje agresywne w odpowiedzi na wystpienie okrelonych bodcw wyzwalajcych. Reakcje takie s regulowane przez podwzgrze. Elektryczna stymulacja pewnych czci tej struktury wyzwala typowe reakcje agresywne u wielu zwierzt. Jednake u ludzi, ktrych mzgi s niepomiernie bardziej zoone, owe reakcje instynktowne s modyfikowane take dziaaniem innych struktur mzgowych. Socjobiologia traktuje agresj jako zjawisko naturalne i uwarunkowane genetycznie (Hergenhahn, 1997). Przypomnijmy teori ewolucji. Darwin utrzymywa, e w obrbie gatunku rodzi si wicej osobnikw, ni moe przetrwa do dorosoci. Powoduje to walk o byt. Osobniki o cechach dajcych przewag w tej walce maj wiksz szans przetrwania i przekazania swoich genw nastpnemu pokoleniu. U wielu gatunkw wrd tych zapewniajcych przewag cech jest agresywno. Poniewa osobniki agresywne maj wiksz szans, by przetrwa i si rozmnoy, ronie te szansa genetycznego przekazania agresji nastpnemu pokoleniu. Innym narzdziem przetrwania jest oczywicie inteligencja. Zdolno do przechytrzenia innych gatunkw moe mie wiksze znaczenie dla ludzkiego przetrwania ni agresja. PERSPEKTYWA PSYCHODYNAMICZNA. Zygmunt Freud by przekonany, e agresywne impulsy s nieuchronnym nastpstwem codziennych frustracji. Dzieci (i doroli) zwykle staraj si wyadowa swoje agresywne impulsy na innych, w tym rodzicach, poniewa nawet najtroskliwsi rodzice nie s w stanie natychmiast zaspokoi wszystkich potrzeb dziecka. Jednak dziecko moe si te obawia kary i utraty mioci, w zwizku z czym wypiera agresywne impulsy, ktre s gromadzone w jego podwiadomoci. Z freudowskiego punktu widzenia ludzie s wic w pewnym sensie niczym kocio parowy - utrzymujc par, miast da jej ujcie, przyczyniamy si jedynie do pniejszego jej wybuchu. Nagromadzone impulsy agresywne miayby wic domaga si" wyraenia. Mog by wyadowywane na rodzicach w poredni sposb, na przykad poprzez niszczenie mebli, a w pniejszym okresie ycia mog by przenoszone na obcych. Z psychodynamicznego punktu widzenia najlepszym sposobem zapobiegania szkodliwej agresji jest zachcanie do agresji nieszkodliwej. Jeli trzyma si nadal analogii do kota parowego, agresja werbalna (arty, kpiny, wyraanie nega-

tywnych uczu w sowach) moe popuszcza nieco nagromadzonej pary" z podwiadomoci. Podobnie moe dziaa kibicowanie wasnej druynie na meczu czy przygldanie si pojedynkowi bokserw. Psychoanalitycy nazywaj takie zastpcze formy rozadowania agresywnych implusw zjawiskiem katharsis. Jest ono zatem traktowane jako wentyl bezpieczestwa i rodek ostronoci. Jednake wyniki bada empirycznych nad uytecznoci katharsis s mieszane. Niektre badania wskazuj na to, e prowadzi ono do przyjemnego rozadowania napicia i osabia dalsz skonno do agresji (Doob, Wood, 1972), ale wikszo bada wskazuje, e popuszczanie pary" raczej zachca do pniejszej agresji (Geen i in., 1975). PERSPEKTYWA POZNAWCZA. Psychologowie poznawczy zakadaj, e zachowanie pozostaje pod wpywem wyznawanych przez nas wartoci, interpretacji biecej sytuacji oraz podejmowanych przez nas decyzji. Z tego punktu widzenia skonno do agresji pojawia si, gdy czowiek wierzy, e agresja jest konieczna i usprawiedliwiona (np. w czasie wojny), natomiast mniej skonni do agresywnego zachowania s ludzie niewierzcy w to, e dana wojna czy akt agresji s sprawiedliwe (Feshbach, 1994). Jedna z teorii poznawczych zakada, e nieprzyjemne czy bolesne zdarzenia wywouj negatywne emocje, ktre z kolei staj si podstaw agresji (Rule i in., 1987). Jednake agresja nie ma automatycznego charakteru. O agresywnym zachowaniu decyduj czynniki poznawcze (Berkowitz, 1994). Innymi sowy, czowiek na przykad podejmuje decyzj, czy kogo uderzy na podstawie takich przesanek, jak spostrzegane motywy prowokatora i uprzednie dowiadczenia z agresj. Badania dowodz, e wiele agresywnych osb znieksztaca motywy postpowania innych, na przykad zakadajc ich wiadom intencj wyrzdzenia krzywdy (Akhtar, Bradley, 1991; Crick, Dodge, 1994; Dodge i in., 1990). Terapeuci poznawczy zauwaaj, e bardziej jestemy skonni do reagowania agresj, gdy subiektywnie nasilamy wielko zniewagi bd w jaki inny sposb powikszamy przeywane uczucie gniewu (Lochman, 1992; Lochman, Dodge, 1994). Jak zareagujesz na czyje popchnicie? Jeeli potraktujesz to jako zamierzon obraz twego honoru - prawdopodobnie agresj. Szans na agresj sabn jednak, gdy interpretujesz owo popchnicie jako niezamierzony wypadek albo wiadectwo niezrwnowaenia. PERSPEKTYWA TEORII UCZENIA SI. Z punktu widzenia tego podejcia agresja jest skutkiem uczenia si - organizm uczy si takiego sposobu zachowania, ktry jest nagradzany. Poniewa czujne osobniki maj wiksz szans pozyskania czego dziki wasnej agresji, tendencja ta wyksztaca si u nich w wikszym stopniu. Podejcie spoeczno-poznawcze zakada z kolei, e agresji mona si nauczy, obserwujc cudze zachowanie. Pewn rol odgrywaj tu wiadome wybory: nie zachowamy si agresywnie, dopki uwaamy to za niedopuszczalne i naganne. P E R S P E K T Y W A SPOECZNO-KULTUROWA. Podejcie to skupia si na uzalenieniu agresji od czynnikw spoeczno-kulturowych. Zwamy na przykad nastpujce fakty: Modzi Afroamerykanie (w wieku od 15 do 34 lat) maj dziewiciokrotnie wiksz szans pa ofiar zabjstwa ni ich biali rwnolatkowie (Tomes, 1993). Modzi Amerykanie pochodzenia latynoskiego piciokrotnie czciej ni biali padaj ofiar zabjstwa (Tomes, 1993). Corocznie 30 kobiet na 1000 staje si ofiarami zncania si przez swoich partnerw (Tomes, 1993). Prawdopodobnie okoo poowy kobiet pada w cigu ycia ofiar przemocy o charakterze seksualnym lub fizycznym (Walker, 1993).

Badacze spoeczno-kulturowi zauwaaj, e kultura Stanw Zjednoczonych zachca - podobnie jak u plemienia Mundugumor z Nowej Gwinei - do agresji. Na przykad w Tajlandii czy na Jamajce dzieci s zniechcane do agresji, a zachcane do przejaww uprzejmoci i szacunku (Tharp, 1991). Natomiast w Stanach Zjednoczonych przeciwnie - zachca si dzieci do rywalizacji i niezalenoci. By moe to z tego powodu Amerykanie s bardziej ktliwi, nieposuszni i zoliwi (Tharp, 1991).

ZASTANW SI
Czy chciaby otrzyma dobr ocen z tych zaj? Jak bardzo skonny jeste o to si stara? Jak oceniby poziom wasnej potrzeby osigni? Jakie zdarzenia z przeszoci mog by przyczyn tego, e masz siln lub sab potrzeb osigni? Czy czujesz du potrzeb posiadania przyjaci, przyczania si do jakich grup, robienia czego wsplnie z innymi? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Jakie miae pogldy na agresj przed przeczytaniem tego rozdziau? Czy informacje z tego rozdziau zmieniy w jaki sposb twoje pogldy? Jeeli tak, to w jaki?

czemu towarzysz pewne tendencje behawioralne - skonno do ucieczki z sytuacji i unikania jej (por. tabela 11.3). Gniew jest reakcj na prowokacj spoeczn, ktrej towarzyszy przekonanie, e prowokatorowi trzeba odpaci piknym za nadobne, pobudzenie zarwno wspczulnej, jak i przywspczulnej czci autonomicznego ukadu nerwowego i skonno do ataku. Depresja obejmuje zwykle myli o bezradnoci i beznadziejnoci, pobudzenie ukadu przywspczulnego, bierno, a czasami - autodestrukcj. Rado, al, zazdro, obrzydzenie, zakopotanie - kada z tych emocji obejmuje myli o okrelonej treci, pobudzenie fizjologiczne i skonnoci do okrelonych zachowa.

POBUDZENIE, EMOCJE I WYKRYWANIE KAMSTWA

Zwizek emocji z pobudzeniem autonomicznego ukadu nerwowego doprowadzi do skonstruowania wielu typw tak zwanych wykrywaczy kamstw. Instrumenty te co wykrywaj, ale czy na pewno s to reakcje specyficzne tylko dla kamstwa? Przyjrzyjmy si nieco bliej zagadnieniu kamstwa.

EMOCJE: KIEDY YCIE NABIERA RUMIECW

mocje dodaj barw yciu. Robimy si biali ze strachu, czerwoni ze zoci i zieloni z zazdroci. Pozytywne emocje, jak mio czy podanie, mog napeni nasze ycie przyjemnoci. Emocje negatywne, jak strach, smutek czy gniew, mog ycie obrzydzi i kady dzie zamieni w nieustajcy wysiek. Emocja moe by reakcj na jak sytuacj, tak jak strach jest reakcj na zagroenie. Moe te by motywem dziaania, tak jak gniew popycha nas ku agresji. Emocja wreszcie sama w sobie moe by celem, tak jak rado czy mio, ktrej poszukujemy. Emocje s stanami uczuciowymi zawierajcymi skadniki: poznawczy, fizjologiczny i behawioralny (Carlson, Hatfield, 1992). W stanach silnych emocji dochodzi do pobudzenia autonomicznego ukadu nerwowego (LeDoux, 1997). Im wiksze to pobudzenie, tym silniejsza emocja. Strach pojawiajcy si zwykle w reakcji na zagroenie zawiera reakcje poznawcze, w postaci rozpoznania zagroenia, oraz fizjologiczne, w postaci pobudzenia sympatycznej czci ukadu autonomicznego (przyspieszony oddech i bicie serca, pocenie si, napicie mini),

CZY MONA WYKRY, E NASZ ROZMWCA KAMIE?

Badania z wykorzystaniem poligrafii wykazuj, e u osb, ktre kami, wzrasta tempo akcji serca, tempo oddechu i potliwo doni. Jednak na podstawie tych objaww nie moemy jednoznacznie wnioskowa, e nasz rozmwca kamie. Podobne oznaki towarzysz bowiem wielu innym emocjom. RYCINA 11.5

TABELA 11.3

SKADNIKI EMOCJI
Strach Gniew Depresja Przekonanie, e jest si w niebezpieczestwie Frustracja lub poczucie krzywdy Przekonanie o bezradnoci, beznadziejnoci, bezwartociowoci Pobudzenie wsplczulne Pobudzenie wsplczulne 1 przywsptczulne Unikanie Atak

TEORIA EMOCJI R. PLUTCHIKA

Cz A przedstawia koo emocji" Plutchika. Autor ten zakada istnienie omiu emocji podstawowych czy pierwotnych. Emocje wtrne, w rodzaju mioci, stanowi kombinacje emocji podstawowych (w wypadku mioci - akceptacji i radoci). Cz B ilustruje bry Plutchika. Przedstawione na rysunku osie pionowe obrazuj natenie emocji (ronie ono w miar posuwania si w gr bryy). Gniew jest zatem silniejszy od zblionej do niego irytacji, ale sabszy od wciekoci. RYCINA 11.6

Pobudzenie przywsptczulne Bierno, skonno do autodestrukcji

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e wykrywacz kamstwa mona oszuka, poruszajc palcami u ng. Powoduje to taki wzorzec pobudzenia autonomicznego ukadu nerwowego, ktry moe prowadzi do bdnych odczytw wykrywacza.

Kamstwo, na dobre i na ze, jest nieodczn czci ycia (Saxe, 1991a). Przywdcy polityczni kami, by wygra wybory. Studenci czasami kami, wyjaniajc, dlaczego nie udao im si na czas przygotowa do egzaminu (Saxe, 199la). Znaczna wikszo ludzi okamuje te swoich kochankw, zwaszcza na temat wasnych relacji z ich innymi, potencjalnymi, lub przeszymi rywalami (Saxe, 1991a). (Naprawd nigdy si z nikim przedtem nie caowaa?) Ludzie kami na temat swoich kwalifikacji, by uzyska prac, i oczywicie wypieraj si przestpstw. Zapewne nie poddamy wszystkich tych politykw, studentw i kochankw badaniom wykrywaczem kamstw, ale tego rodzaju testy s czsto uywane przy naborze pracownikw, a take podczas policyjnych przesucha. Oznakami oszustwa czsto bywaj sygnay mimiczne, cho wiadomo, e ludzie potrafi kama w ywe oczy", nieraz z szerokim umiechem na ustach. Prby uywania urzdze do wykrywania kamstwa maj dug histori: Beduini [...] do niedawna wymagali od przeczcych sobie nawzajem wiadkw, by kady poliza rozpalone elazo. Za kamc uwaany by ten, ktremu przypieko jzyk. Powiada si, e Chiczycy mieli podobn metod wykrywania kamstwa - podejrzanych zmuszano do ucia mki i ryu, a potem splunicia: jeeli mka okazywaa si sucha, stanowio to dowd winy podejrzanego. Odmian tego testu stosowaa take wita Inkwizycja - podejrzany musia pokn prbny kawaek" chleba z serem. Jeeli stan mu w gardle, znaczyo to, e nie mwi prawdy" (Kleinmuntz, Szucko, 1984, s. 766-767). Metody te mog wyglda na prymitywne, a nawet dziwaczne, ale - do pewnego stopnia - s one zgodne ze wspczesn wiedz psychologiczn. Lk przed byciem zapanym na kamstwie wie si z pobudzeniem wspczulnej czci autonomicznego ukadu nerwowego. Jednym za z objaww jej pobudzenia jest brak liny czy sucho ust. Rwnie emocje strachu i poczucia winy wi si z pobudzeniem ukadu wspczulnego, a wic i z suchoci w ustach. Wspczesne wykrywacze kamstwa, czyli poligrafy monitoruj rne wskaniki pobudzenia wspczulnej czci autonomicznego ukadu nerwowego w trakcie przesuchiwania wiadka czy podejrzanego. Do ledzonych wskanikw nale zwykle: tempo akcji serca, cinienie krwi, tempo oddechu i reakcja skrno-galwaniczna (potliwo doni). Jednake kwestionuje si wiarygodno wykrywania kamstw za pomoc takich urzdze. Amerykaskie Towarzystwo Bada z Uyciem Poligrafu twierdzi, e urzdzenia te daj trafne wyniki w 85-95% przypadkw. Jednak krytycy twierdz, e ten odsetek trafnoci jest niszy i e urzdzenia te s wraliwe nie tylko na kamstwo (Bashore, Rapp, 1993; Furedy, 1990; Saxe, 1991b; Steinbrook, 1992). Stwierdzono empirycznie, e trafno poligrafu obniaj takie czynniki, jak napicie mini, zaywanie rnych specyfikw farmakologicznych i uprzednie dowiadczenia z tym urzdzeniem (Steinbrook, 1992). W jednym z bada przesuchiwani byli w stanie zmniejszy trafno wskaza poligrafu do 50% (a wic poziomu przypadkowego), przygryzajc jzyk (wzbudzanie blu) czy przyciskajc palce stp do podogi (wzrost napicia miniowego) w trakcie badania (Honts i in., 1985). Rzdowe Biuro Oceny Technologii stwierdzio w przegldzie bada na ten temat, e niewiele danych wskazuje na trafno poligrafu w selekcyjnych badaniach pracownikw, w przesuchaniach rnicowych (majcych odrni rzeczywistego sprawc od innych podejrzanych) czy te w badaniach rozstrzygajcych, komu powierzy dostp do tajnych informacji (U.S. Congress, 1983). W owym przegldzie bada sprawdzano take trafno poszczeglnych wskanikw. Okazao si, e wyniki empiryczne s tu bardzo zrnicowane. W 28 badaniach, ktrych metodo-

logi oceniono jako zadowalajc, zakres trafnego wykrywania kamstw zmienia si od 35% do 100%. Wskaniki trafnego wykrywania prawdomwnoci wahay si natomiast od 12,5% do 94%. W sumie nie udao si dotd znale adnej konfiguracji wskanikw pobudzenia autonomicznego ukadu nerwowego, ktra umoliwiaaby bezbdne wykrywanie kamstwa czy nawet w rozsdnym stopniu zbliaa si do ideau (Bashore, Rapp, 1993; Saxe, 1991b; Steinbrook). Z uwagi na te problemy wiele sdw nie dopuszcza ju danych z poligrafu jako zasugujcych na zaufanie dowodw. Badania poligraficzne s co prawda nadal czsto wykonywane w ledztwach i badaniach pracownikw, ale rwnie i ta praktyka jest kwestionowana.

ILE JEST EMOCJI I SKD SI BIOR?

Staroytni Chiczycy wierzyli, e istniej cztery podstawowe emocje instynktowne: szczcie, gniew, smutek i strach. Powstawa one miay - odpowiednio w sercu, wtrobie, pucach i nerkach (Carlson, Hatfield, 1992). (Nie, nie ma dowodw na t koncepcj.) Twrca behawioryzmu, John Watson (1924), wierzy za w istnienie trzech wrodzonych emocji podstawowych: strachu, gniewu i mioci. Inni badacze, jak Paul Ekman (1980) i Robert Plutchik (1984), opowiadali si za nieco wiksz liczb emocji podstawowych (por. rycina 11.6). Kwestia ta pozostaje jak dotd nierozwizana (Fischer i in., 1990). W roku 1932 Katherine Bridges przedstawia koncepcj, e ludzie rodz si z jedn podstawow emocj - niezrnicowanym pobudzeniem - i dopiero w miar upywu czasu wyodrbniaj si u nich poszczeglne emocje. Wspczenie zakada si (Izard, 1984; 1990), e wszystkie emocje s obecne ju od urodzenia, cho nie wszystkie s od razu okazywane. Pojawiaj si one dopiero w miar dojrzewania dziecka. Zgodnie z t koncepcj zaobserwowano u niemowlt faktyczne przejawy rnych emocji w znacznie wczeniejszym wieku, ni by to wynikao z koncepcji Bridges. Na przykad w jednym z bada, w ktrych wskanikiem wystpowania emocji u dzieci byy opisy podawane przez ich matki, stwierdzono e u 99% niemowlt ju w pierwszych trzech miesicach ycia pojawia si zainteresowanie, u 95% - rado; u 84% - gniew, u 74% - zdziwienie, u 58% za - strach (Johnson i in., 1982).

WYRAANIE EMOCJI
Rado i smutek zdarzaj si we wszystkich kulturach, ale jak odrni szczcie od rozpaczy? Okazuje si, e wyraz mimiczny niektrych emocji jest uniwersalny, zbliony we wszystkich kulturach (Rinn, 1991). Umiech jest powszechnym objawem aprobaty i przyjaznych zamiarw. Natomiast obnaanie zbw, jak to zauway ju Darwin (1872), jest zapewne powszechnym objawem gniewu. Jako twrca teorii ewolucji, Darwin uwaa, e powszechne wyraanie i rozpoznawanie pewnych wyrazw mimicznych ma warto przystosowawcz. Na przykad jeli nie mona wyrazi sownie swych wrogich lub przyjacielskich zamiarw, mona to zasygnalizowa wyrazem twarzy. Wikszo badaczy zgadza si, e pewne wyrazy mimiczne oznaczaj te same emocje we wszystkich kulturach (np. Brown, 1991; Buss, 1992; Ekman, 1994; Izard, 1994). Co wicej, ludzie z bardzo skdind zrnicowanych kultur trafnie - i tak samo - rozpoznaj pewne wyrazy twarzy. Paul Ekman (1980) w swoich

man i in., 1990). Hipoteza sprzenia zwrotnego z mini twarzy zakada jednak, e emocje nie s przyczyn, lecz skutkiem tych rnych wzorcw mimicznych: Otwarte wyraanie przejaww emocji powoduje jej nasilenie. Z drugiej za strony stumienie oznak emocji, na tyle, na ile to moliwe, powoduje jej osabienie (Darwin, 1872, s. 22). Czy to oznacza, e umiechanie si prowadzi do przyjemnoci? Czy marszczenie brwi wywouje gniew? Badania psychologiczne dostarczyy pewnych interesujcych danych na temat tej hipotezy (Ekman, 1993b). Wywoywanie umiechu powoduje, e ludzie relacjonuj wyszy poziom uczu pozytywnych (Basic Behavioral Science Task Force, 1996c) i oceniaj dowcipy rysunkowe jako mieszniejsze. Jeeli wywoa marszczenie brwi, ludzie uwaaj przedstawiane im rysunki za bardziej agresywne. Jeeli poraani s prdem, uwaaj to za bardziej bolesne, gdy ju wczeniej przybierali cierpicy wyraz twarzy. Jakie ogniwa skadaj si na sprzenie zwrotne midzy twarz a emocjami? Jednym z ogniw jest pobudzenie. Silny skurcz mini, na przykad uywanych w ekspresji strachu, powoduje nasilenie przeywanego pobudzenia, co z kolei wzmaga doznawany strach. Kinestetyczne sprzenie zwrotne z mini twarzy moe te samodzielnie wzbudza emocje. Ekman (1993b) stwierdzi, e umiechanie si wywouje przyjemno. Brytyjczycy maj powiedzenie: Keep a stiff upper lip, co dosownie znaczy: Trzymaj sztywno grn warg", a przenonie - Nie daj si emocjom". By moe idzie tu o to, e sztywne trzymanie wargi powstrzymuje ekspresj strachu, gniewu czy alu, przyczyniajc si ten sposb do ich stumienia i zachowania zimnej krwi w obliczu stresu. Jak zobaczymy dalej, hipoteza zwrotnego sprzenia z twarzy wie si z teori emocji Jamesa-Langego.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e samo umiechanie si moe prowadzi do pizeywania przyjemnoci.

FOTOGRAFIE PODOBNE DO ZDJ UYWANYCH W BADANIACH PAULA EKMANA

Badania Ekmana wskazuj na powszechno rozpoznawania wyrazu kilku emocji podstawowych, jak szczcie, gniew, zaskoczenie i wstrt. RYCINA 11.7 klasycznych badaniach sfotografowa twarze osb wyraajcych szczcie, gniew, strach, smutek i zaskoczenie (podobne fotografie przedstawia rycina 11.7), po czym w rnych miejscach wiata prosi ludzi o nazwanie emocji malujcych si na tych twarzach. Badani pochodzili z rnych kultur - od europejskich studentw do czonkw plemienia Fore, zamieszkujcego wysokogrskie okolice Nowej Gwinei. Wszystkie grupy zgadzay si co do tego, ktra twarz przedstawia jak emocj. Take czonkowie ludu Fore, ktry przecie prawie wcale nie ma kontaktw z zachodni cywilizacj, przybierali dobrze nam znane wyrazy twarzy, kiedy proszono ich o wyraenie emocji, jakie przeywaliby, gdyby byli bohaterami rnych przedstawionych im historyjek (np. jedna z historyjek opowiadaa o pojawiajcym si zagroeniu). Bardziej wspczenie Ekman (1987) ponownie uzyska tego rodzaju wyniki w badaniach z udziaem osb wywodzcych si z dziesiciu kultur. W tym badaniu uczestnicy mogli przypisa wicej ni jedn emocj tej samej twarzy. Oglnie rzecz biorc, badani zgadzali si midzy sob, ktre dwie emocje twarz moe przedstawia i ktr z emocji przedstawia ona z wikszym nateniem.

TEORIE EMOCJI: CZY NAJPIERW SA EMOCJE?

Wielu poetw przekonuje w licznych utworach, e emocje s pierwotne w stosunku do myli, e najpierw co odczuwamy, a dopiero potem nadchodz rne myli zgodne z danym uczuciem lub je uzasadniajce. Czy tak jest w istocie? Emocje zawieraj skadniki fizjologiczne, sytuacyjne i poznawcze. Jednak midzy psychologami nie ma zgody co do tego, w jaki dokadnie sposb wspdziaaj one ze sob, tworzc emocje. Niektrzy psychologowie argumentuj, e pobudzenie fizjologiczne (odczucie) ma charakter pierwotny w stosunku do reakcji poznawczych i e rodzaj przeywanego pobudzenia silnie wpywa na reakcje poznawcze i sposb nazwania emocji (np. Izard, 1984). Dla tych psychologw na pocztku jest emocja". Inni twierdz jednak, e interpretacja i pobudzenie fizjologiczne s tak silnie powizane, i to oceny poznawcze mog wyznacza ca emocj. Potoczna koncepcja emocji (czyli teoria oceny poznawczej) zakada natomiast, ze jakie pojawiajce si zdarzenie (sytuacja) jest przedmiotem oceny poznawczej (interpretacji) podmiotu, ktra z kolei wpywa na stan uczuciowy (kombinacj pobudzenia i myli). Na przykad spotykasz jak now osob, oceniasz j jako zachwycajc, co daje podstaw do przyjaznych uczu w stosunku do niej. Albo oblewasz egzamin, konstatujesz, e jeste w opaach, i popadasz w przygnbienie. Jednak zarwno dawne, jak i wspczesne teorie oferuj takie wyjanienia sposobu powstawania emocji, ktre s najwyraniej sprzeczne z potoczn ich koncepcj.

HIPOTEZA SPRZENIA ZWROTNEGO

Oglnie zdajemy sobie spraw z wyraania stanw emocjonalnych przez mimik twarzy. Faktycznie, rnym stanom emocjonalnym towarzysz rne wzorce aktywnoci elektrycznej mini twarzy i obszarw mzgu (Cacioppo i in., 1988; Ek-

Bodziec zewntrzny

Bodziec zewntrzny

Bodziec zewntrzny

Pobudzenie fizjologiczne

Pobudzenie i dziaania Przetwarzanie mzgowe Ocena pobudzenia i dziatan Interpretacja pobudzenia zgodnie z sytuacj

Dowiadczanie specyficzne] emocii A teoria Jamesa-Langego

Pobudzenie i dziaania

Dowiadczanie emocii

Dowiadczanie emocii C teorie oceny poznawczej

B teoria Cannona-Barda

TEORIA CANNONA-BARDA. Cannon nie poprzesta bynajmniej na samej krytyce teorii Jamesa-Langego. Wsplnie z Philipem Bardem (1934) sformuowa hipotez, e zdarzenie zewntrzne moe wzbudza rwnolegle reakcje somatyczne (pobudzenie i reakcje behawiorane) oraz subiektywne dowiadczanie emocji. Jak ilustruje cz B ryciny 11.8, po spostrzeeniu bodca (przetworzeniu informacji na jego temat) mzg stymuluje zarwno aktywno autonomiczn i miniow (pobudzenie i dziaanie), jak i aktywno poznawcz (dowiadczanie emocji). Zgodnie wic z teori Cannona-Barda emocje towarzysz reakcjom somatycznym. Gwny zarzut pod adresem teorii Cannona-Barda dotyczy trafnoci zaoenia, e zmiany somatyczne (pobudzenie i dziaanie) oraz emocje s rwnolegle wzbudzane mzgowym przetwarzaniem informacji. Wiadomo bowiem, e na przykad bl czy dostrzeenie zagroenia mog prowadzi do wzrostu pobudzenia, zanim zaczniemy odczuwa cierpienie czy strach. Ponadto kady z nas dowiadczy sytuacji, kiedy to o wos" udao nam si czego unikn, a dopiero po przeminiciu zagroenia wpadlimy w szok na myl o strasznych konsekwencjach, ktrych wanie uniknlimy. Potrzebna jest wic teoria wyjaniajca toczc si interakcj zdarze zewntrznych, zmian fizjologicznych (pobudzenie, aktywno miniowa) i procesw poznawczych. TEORIE OCENY POZNAWCZEJ. Wspczesne podejcia do emocji akcentuj znaczenie procesw poznawczych. Wrd teoretykw zakadajcych pierwotno mylenia w stosunku do emocji wskaza mona Gordona Bowera, Richarda Lazarusa, Stanleya Schachtera i Roberta Zajonca. Stanley Schachter twierdzi, e wszystkie emocje s zwizane z podobnym wzorcem pobudzenia fizjologicznego, ktre moe by silniejsze lub sabsze w zalenoci od natenia emocji, ale nie zaley w wyrany sposb od jej treci. Tre emocji wynika natomiast gwnie z naszej interpretacji zdarzenia wywoujcego pobudzenie i caej sytuacji, w ktrej si ono pojawia (por. rycina 11.8, cz C). Interpretacja ta zaley od wielu czynnikw, w tym take od sposobu, w jaki na owo zdarzenie reaguj inni obecni w danej sytuacji ludzie. Schachter i Singer (1962) wykazali w swoim klasycznym eksperymencie, e to samo pobudzenie fizjologiczne moe by odczytywane jako emocja o rnej treci w zalenoci od charakteru sytuacji, w ktrej si ono pojawia. Badanym powiedziano, e eksperyment dotyczy wpywu witamin na spostrzeganie wzrokowe. Cz badanych otrzymaa zastrzyk adrenaliny, hormonu wywoujcego wzrost pobudzenia autonomicznego ukadu nerwowego (por. rozdzia trzeci). Inna cz otrzymaa natomiast neutralny zastrzyk soli fizjologicznej. Badanych z pierwszej czci podzielono losowo na trzy grupy, z ktrych kada uzyskaa odmienne informacje, jak to ilustruje tabela 11.4. Grupie pierwszej nie powiedziano niczego na temat ewentualnych nastpstw zastrzyku witamin". Grup drug dezinformowano na temat nastpstw zastrzyku, mwic, e wywoa on lekkie swdzenie i inne nieistotne objawy. Grupie trzeciej zapowiedziano zgodnie z prawd, e odczuje ona wzrost pobudzenia. Nastpnie wszystkich badanych proszono, by w parach zaczekali na nastawienie aparatury eksperymentalnej. Jednak tylko jedna osoba z pary bya rzeczywistym badanym, druga za badanego jedynie udawaa, bdc w rzeczywistoci pozorantem wsppracownikiem eksperymentatorw. Zadaniem pozoranta byo ujawnianie emocji, o ktrych waciwy badany mg sdzi, e zostay wywoane zastrzykiem. W stosunku do czci badanych pozorant zachowywa si w beztroski i wesoy sposb. Puszcza zrobione przez siebie samoloty z kartek; robi te z nich papierow kul, ktr rzuca do kosza. Inna cz badanych oczekiwaa na dalszy cig eksperymentu w towarzystwie pozoranta zachowujcego si w sposb gniewny. Narzeka on na eksperyment, zadawane w kwestionariuszu pytania, wreszcie przedziera kwestionariusz na p i wyrzucajc go do kosza, wybiega z pokoju.

TEORIE EMOCJI
Istnieje kilka teorii emocji, z ktrych kada przypisuje odmienn rol rnym skadnikom reakcji emocjonalnej. Teoria Jamesa-Langego (cz A) zaktada, e zdarzenia zewntrzne wywouj okrelone wzorce pobudzenia i dziaa. Emocje s rezultatem oceny stanu wasnego ciaa. Zgodnie za z teori Cannona-Barda (cz B) zdarzenia s najpierw przetwarzane przez mzg, co powoduje rwnoczesne pojawienia si wzorcw pobudzenia fizjologicznego, reakcji behawioralnych i subiektywnych odczu emocji. Natomiast zgodnie z teoriami oceny poznawczej (cz C) zdarzenia i wzorce pobudzenia s oceniane (interpretowane) przez jednostk, emocje za s rezultatem tej oceny. RYCINA 11.8

TEORIA JAMESA-LANGEGO. Na pocztku XX wieku William James sformuowa koncepcj, e dowiadczanie emocji raczej wynika z naszych dziaa w reakcji na jakie zdarzenie, ni je powoduje. Mniej wicej w tym samym czasie podobny pogld zaprezentowa duski psycholog Karl G. Lange (std te koncepcja ta nazywana jest teori Jamesa-Langego; por. rycina 11.8, cz A). Zgodnie z ni pewne bodce zewntrzne automatycznie wywouj specyficzne wzorce pobudzenia i reakcji emocjonalnych, takich jak walka czy ucieczka. Popadamy zatem w stan gniewu, jeeli walczymy, a w stan strachu - jeeli uciekamy. Dowiadczane przez nas emocje s zatem jedynie produktami ubocznymi w postaci umysowej reprezentacji pobudzenia fizjologicznego i zachowania. Zaoenie, e kada emocja ma swj specyficzny (sobie tylko waciwy) wzorzec pobudzenia fizjologicznego, zostao jednak skrytykowane przez Waltera Cannona (1927). Wskazywa on na to, e fizjologiczne wzorce pobudzenia towarzyszce dowolnym dwm emocjom nie s wcale tak od siebie rne, jak to zakadaa teoria Jamesa-Langego. Jej autorzy bowiem nie docenili take roli ludzkiego poznania, sprowadzajc je do pozycji jedynie ubocznego produktu i zaprzeczajc wpywowi, jaki na reakcje emocjonalne wywieraj ludzkie wartoci, interpretacje zdarze i decyzje. Z drugiej strony teoria Jamesa-Langego jest jednak zgodna z hipotez sprzenia zwrotnego z mini twarzy i popierajcymi j dowodami. Umiech najwyraniej wzbudza przyjemne emocje, cho nie wiemy jeszcze, czy zjawisko to jest wystarczajco silne, by przezwyciy smutek" (Ekman, 1993b). Teoria Jamesa-Langego sugeruje te, e moemy przeksztaca emocje dziki zmianie wasnego zachowania. Proces ten jest wanym elementem terapii behawioralnej, o czym bdzie mowa w rozdziale szesnastym.

TABELA 11.4

MANIPULACJE EKSPERYMENTALNE ZASTOSOWANE W BADANIU SCHACHTERAI SINGERA

GRUPA 1 2 3 4 WSTRZYKNITA SUBSTANCJA Adrenalina Adrenalina Adrenalina Nieaktywna PODANA INFORMACJA Brak informacji o nastpstwach Informacja bdna: swdzenie, nieistotne objawy Informacja prawdziwa: wzrost pobudzenia Brak informacji o nastpstwach

2rd*o: Schachter i Slnger (1962).

nia z uyciem PET wskazuj, e rnym emocjom, jak szczcie i smutek, towarzyszy aktywno rnych struktur mzgu (Goleman, 1995a). Co wicej, brak kontroli nad wasnymi emocjami i zrozumienia tego, co si w nas dzieje, jest dowiadczeniem nieprzyjemnym (Zimbardo i in., 1993). Tak wic nasze poznawcze oceny sytuacji najwyraniej wpywaj na przeywanie emocji, cho niezupenie w taki sposb, jak to zakada Schachter. W sumie, na przeywane przez nas emocje skadaj si rne elementy dowiadczenia - poznawcze, fizjologiczne i behawioralne. Ludzie s istotami mylcymi, a na ich reakcje i interpretacje wasnego dowiadczenia wpywaj informacje pochodzce ze wszystkich moliwych rde. Pocieszajce jest to, e adna z omwionych tu teorii emocji nie stosuje si do wszystkich ludzi we wszystkich sytuacjach. Najwyraniej nie tak atwo zrozumie nasze emocje i nimi manipulowa, jak to si wydawao niektrym teoretykom.

Podczas gdy pozoranci starali si zapracowa na swojego Oskara za gwn rol, waciwe osoby badane byy obserwowane przez lustro weneckie. Okazao si, e osoby z pierwszej i drugiej grupy skonne byy naladowa zachowanie i emocje pozoranta i same zachowyway si albo w wesoy, albo w gniewny sposb. Natomiast badani z grupy trzeciej i czwartej znacznie sabiej ulegali emocjom pozoranta. Interpretujc uzyskane przez siebie wyniki, Schachter i Singer zaoyli, e badani z grupy pierwszej i drugiej znajdowali si w sytuacji wieloznacznej. Czuli pobudzenie fizjologiczne wywoane zastrzykiem adrenaliny, cho nie mieli podstaw, by przypisa owo pobudzenie jakiemu konkretnemu bodcowi czy zdarzeniu. Porwnania z pozorantem prowadziy do odczytania owego pobudzenia jako przypywu albo szczcia, albo gniewu. Badani z grupy trzeciej oczekiwali pobudzenia wskutek zastrzyku bez szczeglnych dozna emocjonalnych. Ci badani nie naladowali emocji pozoranta, poniewa sytuacja, w jakiej si znajdowali, nie bya dla nich wieloznaczna. Wreszcie badani z grupy czwartej nie przeywali nasilonego pobudzenia, ktre musieliby czemukolwiek przypisywa (zapewne z wyjtkiem sabego pobudzenia wywoanego samym zachowaniem pozoranta). Szczcie i gniew to zupenie rne emocje - dla wikszoci osb pierwsza z nich jest przyjemna, druga za nieprzyjemna. A jednak Schachter i Singer przekonuj, e rnice w samym pobudzeniu fizjologicznym s midzy nimi na tyle nieznaczne, e odmienne interpretacje powodw owego pobudzenia prowadzi mog do przeywania zupenie rnych emocji. Trudno o pogld bardziej odlegy od teorii Jamesa-Langego, zakadajcej, e kadej emocji towarzyszy specyficzny, jej tylko waciwy wzorzec pobudzenia fizjologicznego. Natomiast prawda zdaje si lee gdzie porodku. W nauce konieczna jest moliwo ponownego otrzymania tych samych wynikw bada w trakcie powtarzania eksperymentu. Inaczej nie sposb uzna teorii za potwierdzon. Eksperyment Schachtera i Singera powtarzano, uzyskujc jednak odmienne wyniki (Ekman, 1993a). Na przykad w pewnej liczbie bada stwierdzono sabsz skonno badanych do naladowania pozorantw oraz tendencj do wyjaniania pobudzenia o nieznanym pochodzeniu w kategoriach negatywnych, a wic przeywania go jako nerwowoci, gniewu, a nawet zazdroci (Zimbardo i in., 1993). OCENA TEORII EMOCJI. Jak to wszystko podsumowa? Badania Paula Ekmana i wsppracownikw (1983) wskazuj, e wzorce pobudzenia towarzyszce poszczeglnym emocjom s bardziej specyficzne, ni to zakadali Schachter i Singer, cho nie a tak bardzo, jak to przedstawiaa teoria Jamesa-Langego. Bada-

ZASTANW SI
Czy znasz kogo, kto jest bardzo emocjonalny? Co sktania ci do wniosku, e to bardzo emocjonalna osoba? Czy kiedykolwiek prbowae si zorientowa, czy kto mwi prawd, czy kamie? Na podstawie jakiego rodzaju wskazwek prbowae o tym zadecydowa? Czy potrafisz kama w ywe oczy"? Czy jakie twoje wasne dowiadczenia emocjonalne potwierdzaj ktr z teorii omwionych w tym rozdziale? Jakie to dowiadczenia? Za ktr z teorii one przemawiaj?

PODSUMOWANIE
1. Co to s motywy, potrzeby, popdy i pobudki? Motyw to wewntrzny stan organizmu pobudzajcy i ukierunkowujcy zachowanie celowe. Potrzeba fizjologiczna jest stanem niezaspokojenia (deprywacji). Potrzeby stanowi podstaw popdw, ktre maj natur psychiczn i pobudzaj nas do dziatania. Pobudka to obiekt, osoba lub sytuacja spostrzegana jako zdolna do zaspokojenia jakiej potrzeby. 2. Jakie s najwaniejsze psychologiczne teorie motywacji? Zgodnie z teori instynktu organizmy rodz si wyposaone w skonno do okrelonych zachowa w okrelonych sytuacjach. Teoria redukcji popdu zaktada skonno do angaowania si w zachowania zmniejszajce napicie. Psychologowie humanistyczni uwaaj, e zachowanie ludzkie jest ukierunkowane na samourzeczywistnienie - ludzie wiadomie wybieraj postpowanie pozwalajce im zrealizowa peni wasnych moliwoci. Maslow zakada istnienie hierarchii potrzeb: od potrzeb fizjologicznych do potrzeby samourzeczywistnienia. Poznawcze teorie motywacji zakadaj, e ludzie s motywowani do zrozumienia i przewidywania zdarze i do utrzymania wewntrznej harmonii w obrbie wyznawanych przekona. 3. Co to s popdy fizjologiczne? Popdy fizjologiczne, czyli pierwotne, nie wymagaj uczenia si i dziaaj na zasadzie homeostazy, przyczyniajc si do utrzymania staoci wewntrznych stanw organizmu. 4. Jakie czynniki decyduj o pojawieniu si popdu godu? Gd jest regulowany szeregiem mechanizmw wewntrznych, zwizanych ze skurczami odka, poziomem cukru we krwi, receptorami znajdujcymi si w ustach i wtrobie oraz z funkcjonowaniem podwzgrza. Jdro brzuszno-przyrodkowe podwzgrza zawiera orodek sytoci, ktrego uszkodzenie prowadzi u szczurw do hiperfagii, powodujc, e zwierz osiga wag kilkakrotnie wiksz od normalnej, cho w kocu ustabilizowan. Podwzgrze boczne zawiera orodek aknienia. Gd moe wywoywa take pojawienie si bodcw zewntrznych, jak zapach jedzenia. 5. Co to s motywy bodcowe? Podobnie jak popdy fizjologiczne, motywy bodcowe maj charakter wrodzony, cho wi si z nasilaniem, a nie z redukcj napicia. Badania nad deprywacj sensoryczn wskazuj, e brak wszelkiej stymulacji jest nieprzyjemny. Ludzie i inne liczne zwierzta maj potrzeby stymulacji i aktywnoci, eksploracji i manipulacji. Osoby o duym zapotrzebowaniu na stymulacj poszukuj dowiadcze z dreszczykiem, dziaaj w sposb impulsywny i atwo si nudz. 6. Czy ludzie poszukuj zgodnoci poznawczej? Teoria dysonansu poznawczego zakada, e ludzie nie lubi sytuacji, w ktrych ich postpowanie okazuje si sprzeczne z wasnymi przekonaniami. Sytuacje takie wzbudzaj przykry dysonans, ktry ludzie staraj si zredukowa, take poprzez dostosowanie przekona do wasnego postpowania. Ludzie uzasadniaj wasne postpowanie i dostrzegaj wiksz warto w tym, w czego pozyskanie woyli wiele wysiku. 7. Co to jest potrzeba osigni? Potrzeba osigni to pragnienie dokonania czego. Ludzie z du potrzeb osigni uzyskuj wysze stopnie i zarabiaj wicej pienidzy ni ludzie o porwnywalnych zdolnociach, ale o sabszej potrzebie osigni. 8. Co to jest potrzeba afiliacji? Jest to potrzeba przebywania z innymi. Popycha nas ona do zawierania przyjani i uczestnictwa w rnych grupach spoecznych. Skonno do afiliacji nasilana jest przez lk, szczeglnie jeli innych czeka taki sam los jak nas samych. 9. Dlaczego ludzie bywaj agresywni? Istniej rne wyjanienia agresji. Teoria socjobiologiczna traktuje agresj jako tendencj instynktown, zwizan z procesami ewolucji. Podejcie psychodynamiczne zakada, e agresja to skutek nieuniknionych frustracji. Teorie uczenia si gosz, e agresja to rezultat wzmocnie i nabywania dowiadcze, podejcie poznawcze za, e ludzie s agresywni, jeeli ten sposb postpowania uwaaj za waciwy.

10. Co to jest emocja? Emocja jest stanem uczuciowym zawierajcym skadniki poznawcze, fizjologiczne i behawioralne. Emocje motywuj zachowanie i su jako jego cele. 11. Czy emocje s wyraane w taki sam sposb w rnych kulturach? Wedug Ekmana szereg emocji podstawowych jest trafnie rozpoznawany przez ludzi z rnych kultur wiata. 12. Co zakada hipoteza sprzenia zwrotnego z twarzy? Zakada ona, e silna ekspresja jakiej emocji moe nasila jej przeywanie. Dowody na t hipotez nie s jednoznaczne. 13. Co zakada teoria emocji Jamesa-Langego? Zakada ona, e kada emocja wie si z pewnym specyficznym wzorcem pobudzenia wywoywanego przez okrelone bodce zewntrzne. Emocja jest konsekwencj wasnego zachowania. 14. Co zakada teoria emocji Cannona-Barda? Zakada ona, e mzgowe przetwarzanie informacji o zdarzeniach zewntrznych owocuje rwnolegle przebiegajcymi reakcjami somatycznymi i psychicznymi. W myl tej koncepcji uczucia towarzysz zmianom somatycznym (pobudzeniu i reakcjom behawioralnym). 15. Co zakada teoria oceny poznawczej? Koncepcja Schachtera-Singera zakada, e emocja jest skutkiem poznawczego zinterpretowania przyczyn przeywanego pobudzenia, zawiera wic dwa skadniki - pobudzenie fizjologiczne i jego interpretacj. Ta grupa teorii emocji gosi, e przyczyn emocji o okrelonej treci jest sposb interpretacji przez czowieka bodcw w kontekcie sytuacji ich pojawiania si. 16. Czy badania empiryczne potwierdzaj ktr z teorii emocji? Badania wskazuj, e cho poszczeglnym emocjom towarzysz bardziej specyficzne wzorce pobudzenia fizjologicznego, ni to zakadaj teorie poznawcze, interpretacja bodcw wywoujcych pobudzenie odgrywa istotn rol w wyznaczaniu przeywanych przez nas emocji.

WSTPNE ROZWAANIA NA TEMAT OSOBOWOCI PERSPEKTYWA PSYCHODYNAMICZNA Teoria rozwoju psychoseksualnego Zygmunta Freuda Inne teorie psychodynamiczne Ocena podejcia psychodynamicznego Psychologia a rnorodno wiata: indywidualizm a zwizki z innymi PERSPEKTYWA TEORII CECH Od Hipokratesa do wspczesnoci Hans Eysenck Model Wielkiej Pitki" Ocena teorii cech Psychologia dzi i jutro: biologiczne drogi poprawiania osobowoci PERSPEKTYWA TEORII UCZENIA SI Behawioryzm Teoria spoieczno-poznawcza Kwestionariusz: znajdziesz si na czy pod wozem? Skala Oczekiwanego Sukcesu Ocena teorii uczenia si PERSPEKTYWA HUMANISTYCZNO-EGZYSTENCJALNA Abraham Maslow i wyzwania samourzeczywistnienia Kwestionariusz: czy starasz si by tym, kim mgby by? Teoria Ja Carla Rogersa Psychologia a ycie codzienne: poprawianie samooceny Ocena perspektywy jmanistyczno-egzystencjalnej PERSPEKTYWA SPOECZNO-KULTUROWA 1 dywidualizm a kolektywizm :ynniki spoeczno-kulturowe a Ja \ulturacja a samoocena cena perspektywy spoeczno-kulturowej MIERZENIE OSOBOWOCI I isty obiektywne isty projekcyjne ychologia a ycie codzienne: posugiwanie ? testami wyboru kariery zawodowej PODSUMOWANIE

PRAWDA CZY FASZ?

P F

Zygmunt Freud uwaat, e ludzki umyst jest jak zanurzona w wodzie gra lodowa. Tylko jej czubek wystaje ponad powierzchni wiadomoci.

Wedug Freuda obgryzanie paznokci i palenie papierosw w okresie dorostoci jest przejawem konfliktw przeywanych we wczesnym dziecistwie. Okazujemy wicej wytrwaoci w trudnych zadaniach, jeeli wierzymy we wtasne powodzenie. Pozytywn samoocen moemy uzyska, stajc si dobrzy w jakiej dziedzinie. Psychologowie zawsze potrafi sprawdzi, czy badana osoba mwi prawd w tecie psychologicznym. Istnieje test psychologiczny skadajcy si z plam atramentowych, a jedna z nich wyglda jak nietoperz.

OSOBOWO
iedy moja crka Taylor miaa dwa latka, czytywaem jej ksieczk Seussa zatytuowan Jedna ryba, dwie ryby, czerwone ryby i niebieskie ryby. Chytry autor ksieczki zastawi w niej pewn puapk na tatusiw. Na jednej ze stron znajduje si bowiem taki oto wywd: Niektre [rybki] s wesoe. Inne - goe. Jeszcze inne - wochate. Dlaczego? Nie wiem - zapytaj tat". Dziki, drogi autorze! Przez wiele miesicy po prostu odczytywaem ten fragment i przechodziem do dalszego cigu. Jednak pewnego dnia, kiedy rozwj poznawczy mojej creczki najwyraniej wkroczy na wysze pitro, nie pozwolia mi si ju bezkarnie przelizn nad tym fragmentem i spytaa: No wanie tato, dlaczego niektre rybki s wesoe, inne goe, a inne - wochate?". Zatrzymaem si, po czym udzieliem odpowiedzi, ktrej w tej czy innej postaci udziela, jak sdz, wielu tatusiw. No c, widzisz, to jest skutek dziaania genw i rodowiska. Rozumiesz, z jednej strony natura, z drugiej - kultura". Na co Taylor rozemiaa si i powiedziaa krtko: Na pewno nie!".

WSTPNE ROZWAANIA NA TEMAT OSOBOWOCI

o dzi nie jestem pewien, czy Taylor uwaaa moje sowa za niemdre, czy te moje psychologizowanie byo zbyt proste bd bezpodstawne. W odniesieniu do ludzi pytanie o to, dlaczego jeden jest wesoy, a inny goy, jeden wstydliwy, a inny wraliwy, jest kwesti studiowan przez psychologw osobowoci. Ludzie niezupenie si musz zgadza co do znaczenia samego pojcia osobowo". Dla niektrych mie osobowo" to tyle, co reprezentowa co swoj osob, dla innych to tyle, co jaka uderzajca cecha czowieka, jak w wyraeniu: ona ma tak artystyczn osobowo". Psychologowie za definiuj osobowo jako wzgldnie stay wzorzec emocji, motyww i postpowania odrniajcy jednego czowieka od drugiego. Psychologw interesuje take pytanie, w jaki sposb osobowo si rozwija, a wic dlaczego niektrzy ludzie staj si wstydliwi, inni za wraliwi, a take prbuj przewidywa, w jaki sposb ludzie o okrelonych cechach osobowoci zareaguj na rne wymagania yciowe. W rozdziale tym przyjrzymy si piciu najwaniejszym podejciom do osobowoci: perspektywie psychodynamicznej, teorii cech, teorii uczenia si, podejciu humanistycznemu i podejciu spoeczno-kulturowemu. Zastanowimy si take nad sposobami mierzenia osobowoci, a wic nad metodami pozwalajcymi stwierdzi, czy kto ma takie cechy, jak wstydliwo, wraliwo i wiele, wiele innych.

PERSPEKTYWA PSYCHODYNAMICZNA
stnieje wiele psychodynamicznych teorii osobowoci, ale wszystkie bior swj pocztek z myli Zygmunta Freuda. Kada z tych teorii ujmuje procesy osobowociowe jako dynamiczn walk motyww. Takie popdy, jak seks, agresja i poczucie wyszoci, wchodz w konflikt z normami spoecznymi i prawnymi czy zasadami moralnymi. W pewnym momencie normy te zostaj uwewntrznione, to znaczy staj si czci nas samych. Od tego momentu walka motyww staje si konfliktem wewntrznym. Nasze zachowania, myli i emocje stanowi rezultat tej wewntrznej gry si.

TEORIA ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO ZYGMUNTA FREUDA

Zygmunt Freud ukoczy medycyn. Na pocztku wasnej praktyki lekarskiej zaskoczyy go przypadki cierpie, takich jak parali ng czy utrata czucia w rkach, ktre pozbawione byy fizjologicznego podoa. Cierpieniom i objawom psychicznym nie towarzyszyy adne objawy medyczne. Czsto zanikay one pod wpywem przypomnienia sobie przez pacjenta stresujcych zdarze z przeszoci i przedyskutowania towarzyszcych im lkw i poczucia winy. Owe zdarzenia i uczucia niejednokrotnie przez wiele lat zdaway si spoczywa w gbokich pokadach niewiadomoci. A jednak nie przeszkadzao im to w wywieraniu wpywu na zachowanie pacjentw.

Na podstawie tego rodzaju danych klinicznych Z P R 0 F I L U Freud doszed do wniosku, e ludzki umys przypomina gr lodow. Tylko jej czubek wystaje ponad sach, gdy ydom Zygmunt Freud powierzchni wody, wikszo jej masy za pozostaje nie wolno byto zaj(1856-1939) to mowa wyszych posta wysoce ukryta w gbinach (por. rycina 12.1). Freud doszed urzdw i uprakontrowersyjna. do wniosku, e podobnie i ludzie wiadomi s tylko wia wielu zawoNiektrzy ogoniewielkiej czci idei i impulsw skadajcych si na dw. Jego ojciec, sili go najwikich wasn psychik. Twierdzi, e znaczna wikszo biedny kupiec, zosszym mylicieumysu - najgbsze wyobraenia, myli, lki i prata wolnomylilem XX wieku gnienia - pozostaj ukryte gboko w niewiadomocielem". Freud, i najgbszym cho czu si yz psychologw. ci, gdzie dociera niewiele wiata mogcego je rozjadem, ogosi si Inni nazywali ni. ateist". Prawie go przecenianym Freud nazwa wiadomoci t cz psychiki, cale swoje dorofaszywym proZYGMUNT FREUD ktra jest dla czowieka widoczna - niczym owa wyse ycie spdzi rokiem". Opostajca nad powierzchni cz gry lodowej. Obszaw Wiedniu, dopiero na rok wiada si za liberalnymi pory pod powierzchni okreli mianem przedwiadoprzed mierci uciek do Anglii gldami na scksualizm, cho przed nazistowskimi przelaw osobistym yciu by wzorem moci i niewiadomoci. Przedwiadomo zawiera dowaniami. cisej samokontroli w tym zate elementy dowiadczenia umysowego, ktre w dakresie. Odkry jedn z najbarnej chwili pozostaj niewiadome, cho mog zosta Cho w czasie studiw kodziej popularnych form psyledzy odrzucali go z powodu yuwiadomione dziki zwyczajnemu skupieniu si na choterapii, a sam przez cae dowskiego pochodzenia, Freud nich przez czowieka. Natomiast niewiadomo to ycie cierpia na migrenowe wietnie sobie radzi na wycz umysu pogrona w nieprzeniknionej tajemnible gowy, zaburzenia gadziale medycznym Uniwersycy. Zawiera instynkty biologiczne, jak popd seksualstryczne i omdlenia w sytuacji tetu Wiedeskiego. Interesostresu. Nie cierpia telefonw, ny i popd do agresji. Niektre z niewiadomych prawa si neurologi, a potem uwielbia cygara, ktre nagnie nie mog w ogle by wiadomie dowiadczane, psychoterapi. Pocztkowo mitnie pali po dwadziecia praktykowa hipnoterapi, by poniewa umysowe obrazy i sowa nie s w stanie sztuk dziennie, od czego nie potem rozwin psychoanaliodda ich istoty. Inne pragnienia tego typu mog popotrafi si powstrzyma naz, wasny system terapeuzostawa pod powierzchni wskutek mechanizmu wet po zachorowaniu na raka tyczny, ktry wywar ogromny wyparcia. szczki. wpyw na psychologi i sztuWyparcie (represja) jest mechanizmem autok. Niektre z pomysw zaPowiada si o Freudzie, e poycza od innych, jednak jematycznego odrzucania wywoujcych lk idei poza by wiecznym outsiderem, go oryginalne myli miay taki wiadomo. Wyniki bada wskazuj, e wiele osb czowiekiem z zewntrz. Urociar gatunkowy, e do dzi dzi si w ydowskiej rodzinie wypiera nieprzyjemne wspomnienia z dziecistwa jego osoba najbardziej kojaw maym miasteczku monar(Myers, Brewin, 1994). Jeeli wydarzy si [...] co rzy si z pojciem psychologii. chii austrowgierskicj w czaszokujcego, umys spycha to w jakie niedostpne obszary niewiadomoci" (Loftus, 1993a). Wyparcie pozwala take nie uwiadamia sobie wasnych niemoralnych pragnie. W niewiadomoci toczy si walka pomidzy prymitywnymi popdami szukajcymi moliwoci wyraenia si a uwewntrznionymi wartociami, ktre trzymaj je na wodzy". Wynikajce na tym tle konflikty mog prowadzi do wybuchw emocjonalnych i problemw psychicznych. Do badania niewiadomoci Freud uywa swego rodzaju detektywistycznej" pracy umysowej, ktr nazwa psychoanaliz. Std te jego teoria osobowoci nazywana jest teori psychoanalityczn. W trakcie psychoanalizy ludzie s zachcani do mwienia o wszystkim, co przyjdzie im na myl w stanie wygodnego odprenia. ledzc niektre myli pojawiajce si w ich wiadomoci, mog dozna wgldu w te treci. Jednak motywowani jestemy przede wszystkim do unikania zagraajcych treci. Ten sam mechanizm wyparcia, ktry wyrzuca nieakceptowalne treci poza wiadomo, jest take odpowiedzialny za pojawianie si w trakcie psychoanalizy oporu, czyli chci uniknicia mylenia i dyskusji nad lkotwrczymi treciami. Wyparcie i opr czyni psychoanaliz dugotrwaym procesem i powoduj jej kontynuacj latami, a nawet dziesitkami lat.

Cho wikszo ego ma charakter wiadomy, cz jego dziaa pozostaje poza wiadomoci. Na przykad ego dziaa jako cenzor niedopuszczajcy do wiadomoci pewnych impulsw z id. Jeeli ego wyczuwa, e jaki niewaciwy impuls prbuje przedosta si do wiadomoci, zapobiega temu poprzez wykorzystanie ktrego z mechanizmw obronnych. Niektre z nich zostay przedstawione w tabeli 12.1. Superego rozwija si od wczesnego dziecistwa, zwykle wczajc moralne standardy rodzicw i wanych czonkw spoecznoci za porednictwem identyfikacji. Superego dziaa w myl zasady moralnoci. Wskazuje na wietlane wzorce idealnego Ja, a take dziaa jako sumienie - wewntrzny stranik moralnoci. W trakcie ycia superego nadzoruje intencje ego i osdza, co jest dobre, a co ze. W wypadku negatywnego werdyktu napenia ego poczuciem winy i wstydu. Zadanie ego jest nieatwe. Stoi ono pomidzy id a superego, prbujc zaspokoi impulsy tego pierwszego w zgodzie z reguami drugiego. Z punktu widzenia Freuda osobowo zdrowa to taka, ktra znalaza sposb na zaspokojenie gwnych impulsw id bez powaniejszego przekroczenia moralnych wymaga superego. Wikszo pozostaych impulsw id jest powstrzymywana lub wyparta. Kopoty pojawiaj si w wypadku zbyt surowego superego bd ego kiepsko radzcego sobie z pogodzeniem sprzecznych wymaga dwch pozostaych struktur psychicznych.

GRA LODOWA LUDZKIEGO UMYSU WEDUG FREUDA

Psychoanaliza zaktada, e tylko niewielka cz umystu wystaje ponad powierzchni dostpn ludzkiej wiadomoci. Przedwiadome treci psychiczne mog zosta uwiadomione wskutek skupienia na nich uwagi. Jednak treci niewiadome pozostaj niedostpne samopoznaniu. RYCINA 12.1 STRUKTURA OSOBOWOCI. Kiedy struktura nie ma struktury? Gdy jest struktur psychiczn. Freud uywa tego pojcia do opisu sprzecznych si zmagajcych si w ludzkiej osobowoci. Nie mona ich zobaczy ani bezporednio zmierzy, cho mona o nich wnioskowa na podstawie zachowania, wyraanych myli i zachowa. Freud postulowa istnienie trzech struktur psychicznych: id, ego i superego. Id obecne jest od urodzenia. Wyraa popdy fizjologiczne i pozostaje cakowicie niewiadome. Freud opisywa je jako chaos, kocio wypeniony wrcymi pragnieniami" (1964, s. 73). Z punktu widzenia wiadomego umysu trudno jest pogodzi mio i nienawi do tej samej osoby, jednake Freud uwaa, e w obrbie id sprzeczne emocje mog bez trudu pozostawa obok siebie. Mio do matki moe egzystowa obok nienawici do niej za to, e nie spenia natychmiast jakiego naszego pragnienia. Id rzdzi si zasad przyjemnoci. Wymaga natychmiastowego zaspokojenia zawartych w nim instynktw bez zwaania na prawo, obyczaj spoeczny czy potrzeby innych osb. Ego poczyna si rozwija w pierwszym roku ycia, gwnie z tego powodu, e wiele wymaga dziecka nie moe zosta natychmiast zaspokojonych. Ego opowiada si za rozsdkiem i racjonalnymi sposobami radzenia sobie z frustracjami. Ukrca ono apetyty id i prowadzi do formuowania planw zgodnych ze spoecznymi konwencjami, dziki czemu czowiek moe znale zaspokojenie swoich potrzeb, unikajc przy tym spoecznego potpienia. To z powodu id wiemy, kiedy jestemy godni, ale ego decyduje o tym, co woy do kuchenki mikrofalowej. Ego rzdzi si zasad realizmu - bierze pod uwag zarwno popdy id, jak i praktyczne moliwoci ich zaspokojenia. Dostarcza take jednostce wiadomego poczucia siebie.

F A Z Y ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO. Freud wzbudzi wielkie kontrowersje, twierdzc, e kluczowym czynnikiem rozwoju osobowoci, nawet we wczesnym dziecistwie, jest popd seksualny. Freud by przekonany, e uczucia seksualne

TABELA 12.1

MECHANIZMY OBRONNE
HfflgfflH
Wyparcie Usunicie. lkotwrczyc|v idei poza obrb wiadomoci. Powrt-^ w warunkach stresu - do rodzaju zachowania cechujcego,. wczeniejsze stadium rozwoju; Samszukiwanie si pozornymi usprawiedliwieniami wasnych nieakceptowanych zachowa. Student zapomina o terminie oddania trudnej pracy semestralnej. Osoba przechodzca terapi zapomina o terminie spotkania z analitykiem, na ktrym maj by omawiane, silnie lktwrcze treci. ; -: .Nastolatek rozplakuje si, kiedy zabrania mu siuywania rodzinnego samochodu. Dorasta osoba staje si po rozwodzie nadmiernie uzaleniona od swoich rodzicw. Ucze twierdzi; e oszukiwa z winy nauczyciela, ktry na chwil opuci klas podczas sprawdzianu. Dorosy usprawiedliwia swoje oszustwa podatkowe, mwic, e wszyscy tak robi".

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e Freud uwaa, i ludzki umys przypomina gr lodow. Tylko jej czubek wystaje ponad powierzchni wiadomoci, wikszo za pozostaje niewiadoma. Jednak teoretycy osobowoci przypisuj wiadomoci wiksz rol ni Freud.

Regresja

Racjonalizacja

Przemieszczenie Przeniesienie idei i impulsw z za- Mczyzna ostro skrytykowany przez przeoonego graajcego lub nieodpowiedniego w pracy wdaje si po powrocie do domu w konflikt : obiektu na.obiekty mniej zagraajce. z o n . . . , . { . Projekcja. Przypisywanie wasnych nieakcep- Osoba ze skonnociami do wrogoci postrzega wiat towanych impulsw inhym osobom. jako niebezpieczny. Osoba sfrustrowana seksualnie -interpretuje niewinny gest jako awanse seksualne. Formowanie Zachowywanie si odwrotne w sto- Czowiek wcieky na jak osob zachowuje si reakcji sunku do wasnych rzeczywistych w stosunku do niej W sodziutki" sposb. Osoba impulsw w celu ich wyparcia. przeciwnych z sadystycznymi skonnociami zostaje chirurgiem.
. . . . . . . . .

Zaprzeczanie Sublimacja

Odmowa akceptacji rzeczywistej natury zagroenia. !'

Przekonanie, e nie zachoruje si na raka lub serce, pomimo naogowego palenia w duych ilociach - T o n i e m o e m i s i zdarzy". -.-... :

Przeksztacenie prymitywnego impul- Kto maluje akty z powodu ich pikna" bd sztuki". su w Jak konstruktywn czynno. Osoba ze skonnociami do wrogoci zostaje gwiazd
tenisa.^ " ' ' "."

silnie wi si z podstawowymi relacjami dziecka ze wiatem. Uwaa, e podstawowy instynkt, ktry okreli mianem erosa, ukierunkowany jest na utrzymanie i przeduenie ycia. Eros wypeniony jest energi psychiczn, ktr Freud nazwa libido. Na energi libido skadaj si impulsy seksualne, tak wic Freud uznawa istot libido za psychoseksualn. W miar rozwoju dziecka nastpuje zmiana obszarw ciaa, poprzez ktre energia seksualna jest wyraana. Freud nazwa je strefami erogennymi. Uwaa, e rozwj psychoseksualny przebiega przez pi faz: oraln, analn, falliczn, faz latencji i genitaln. W pierwszym roku ycia w wikszoci dowiadcze dziecka porednicz usta. Kady, kto zna si na maych dzieciach, wie, e wszystko prbuj sobie woy do ust. Jest to stadium oralne rozwoju. Freud zakada, e czynnoci oralne, takie jak ssanie i gryzienie, nie tylko umoliwiaj dziecku odywianie si, ale take zaspokajaj jego popd seksualny. Freud uwaa, e w kadej fazie rozwoju dziecko przechodzi przez jaki konflikt. W stadium oralnym konflikt w dotyczy natury i zakresu oralnych gratyfikacji. Wczesne odstawienie od piersi matki moe prowadzi do frustracji. Jednak nadmierne gratyfikacje mog prowadzi niemowl do oczekiwania, e wszystkie jego pragnienia zostan natychmiast zaspokojone. Niewystarczajca lub nadmierna gratyfikacja oralna moe prowadzi do fiksacji na tym stadium i rozwinicia si cech osoboSTADIUM ORALNE woci z nim zwizanych. Cechy oralne obejmuj zaleno od Wedtug Zygmunta Freuda dziecko przechodzi innych, skonno do dogadzania sobie oraz nadmierny optyw pierwszym roku ycia przez stadium oralne. Wszystmizm lub pesymizm (w zalenoci od kierunku dowiadcze kie maluchy, niezalenie od kultury, w ktrej s wychoz gratyfikacj). wywane, wsadzaj do ust, co si da. Jakie s zdaFreud twierdzi, e doroli cechujcy si fiksacj oraln niem Freuda konsekwencje nadmiernego bd nadmiernie podaj czynnoci oralnych", takich jak palenie, niewystarczajcego zaspokajania impulsw w tym przesadne objadanie si i picie czy obgryzanie paznokci. Jak stadium? Czy jego pogldy znajduj potwierdzenie niemowl zdane cakowicie na ask i nieask dorosych, osow dowodach empirycznych? by z fiksacj oraln maj skonno do nawizywania relacji wyraajcych ich nadmiern zaleno od innych. W drugiej, analnej fazie rozwoju zaspokojenie popdu nastpuje poprzez zwieranie i rozlunianie mini kontrolujcych wydalanie produktw przemiany materii. Wydalanie, kontrolowane odruchowo przez pierwszy rok ycia, staje si na obecnym etapie przedmiotem kontroli dowolnej, cho pocztkowo jest ona zawodna. Zakada si, e faza analna rozpoczyna si wraz z wkroczeniem dziecka w drugi rok ycia. W fazie analnej dziecko uczy si odraczania gratyfikacji zwizanej z wydalaniem. Kwestia samokontroli sta si moe przedmiotem konfliktu midzy dzieckiem a rodzicami. Z konfliktu tego moe zrodzi si fiksacj analna, prowadzca do dwojakiego rodzaju cech w dorosoci. Tak zwane cechy analno-retencjjne wi si z nadmiern samokontrol - perfekcjonizmem, nadmiern potrzeb porzdku, przesadn schludnoci i czystoci. Natomiast cechy analno-ekspulsywne wi si z niedostatkiem samokontroli - beztrosk, baaganiarstwem, a nawet sadyzmem. W trzecim roku ycia dziecko wkracza w faz falliczn, kiedy to gwn stref erogenn staje si obszar falliczny (czonek u chopcw, echtaczka u dziewczynek). Konflikt midzy rodzicami a dzieckiem rozwija si wok problemu masturbacji, na ktr wielu rodzicw reaguje karami i groeniem dziecku. W fazie tej dziecko rozwija silne przywizanie do rodzica pci przeciwnej, a rodzica pci wasnej zaczyna traktowa jako rywala. Chopcy pragn wic oeni si" z mam, dziewczynki - z tat.

Dzieci maj kopoty w radzeniu sobie z uczuciami podania i zazdroci. ycie domowe staoby si naprawd kopotliwe, gdyby dzieci w peni zdaway sobie z nich spraw. Uczucia te pozostaj jednak w duym stopniu nieuwiadamiane, cho przejawiaj si w marzeniach o maestwie z rodzicem przeciwnej pci i wrogoci kierowanej na rodzica pci wasnej. U chopcw konflikt ten jest nazywany kompleksem Edypa, od imienia legendarnego greckiego krla, ktry niewiadomie zabi swego ojca i polubi matk. Podobne uczucia dziewczynek s zarzewiem kompleksu Elektry (wedug greckich legend Elektra bya crk krla Agamemnona, ktra po jego zamordowaniu szukaa zemsty na sprawcach wasnej matce i jej kochanku). Kompleksy Edypa i Elektry zostaj rozwizane, gdy dziecko ma 5-6 lat. Dzieci wypieraj wrogo do rodzica wasnej pci i zaczynaj si z nim utosamia. Identyfikacja ta prowadzi do odgrywania spoecznych i pciowych rl rodzica oraz uwewntrznienia wyznawanych przeze wartoci. Seksualne podanie rodzica pci przeciwnej ulega wyparciu na wiele lat. Kiedy uczucia te ponownie wynurz si z niewiadomoci, zostaj przemieszczone - zgodnie z normami spoecznymi - na niespokrewnione osoby pci przeciwnej. Freud sdzi, e osigajc wiek 5-6 lat, dzieci pozostaj ju od lat w konflikcie z rodzicami, a dotyczy on uczu seksualnych. Presja konfliktu Edypa czy Elektry powoduje u dziecka kompletne wyparcie pragnie seksualnych. Wchodzi ono w ten sposb w faz latencji, czyli ukrycia impulsw seksualnych w niewiadomoci. W fazie tej dzieci zwykle preferuj zabaw z przedstawicielami wasnej pci. Freud sdzi, e w okresie dorastania wkraczamy w ostatni ju etap rozwoju psychoseksualnego - faz genitaln. Chopcy mog ponownie odczuwa seksualne podanie w stosunku do matki, dziewczynki za do ojca. Jednake tabu kazirodztwa nakazuje im wyprze te impulsy i skierowa je na niespokrewnione osoby we wasnym wieku i przeciwnej pci. Chopiec moe poszukiwa dziewczyny podobnej do wasnej matki, dziewczyna - chopca przypominajcego jej ojca. Osoby w fazie genitalnej preferuj z definicji zaspokajanie popdw poprzez seksualne kontakty z osob pci przeciwnej. Wedug Freuda stymulacja oralna i analna, masturbacja i stosunki seksualne z osobami wasnej pci - s to wszystko przejawy pregenitalnych frustracji, a wic niedojrzae postaci zachowania seksualnego. Nie s zgodne z erosem, instynktem ycia.

PRZEMYSL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e Freud sdzi, i obgryzanie paznokci i paienie papierosw jest pojawiajcym si w dorostoci przejawem konfliktu z wczesnego dziecistwa. Freud uwaa, e ujawniane w dorosym yciu problemy maj zwykle swoj genez w konfliktach z dziecistwa od dawna pogrzebanych w niewiadomoci.

INNE TEORIE PSYC HO DYNAMICZNE

Wielu psychodynamicznych teoretykw osobowoci to intelektualni spadkobiercy Freuda. Ich teorie rwnie opisuj psychiczne konflikty i gr si, obronne reakcje przed lkiem wymagajce wyparcia i poznawczego znieksztacania rzeczywistoci. C A R L JUNG. Carl Jung (1875-1961) by szwajcarskim psychiatr i uczestnikiem wewntrznego krgu wsppracownikw i przyjaci Freuda. Jednak popad w jego nieask, gdy zaproponowa swoj wasn psychodynamiczn teori, czyli psychologi analityczn. W przeciwiestwie do Freuda (o ktrym twierdzi, e uwaa mzg za dodatek do narzdw pciowych"), Jung pomniejsza wag popdu seksualnego, twierdzc, e jest on tylko jednym z wielu wanych instynktw ludzkich. Podobnie jak Freuda, intrygoway go jednak procesy niewiadome. Sdzi, e czowiek ma nie tylko indywidualn niewiadomo zawierajc wyparte wspomnienia i impulsy, ale take dziedziczy niewiadomo zbiorow, ktra zawie-

P R O F I L U
dze, nie za z obserwacji naukowych. Horney urodzia si w Niemczech i wyemigrowaa do Stanw Zjednoczonych przed wybuchem II wojny wiatowej. Po przeszkoleniu w zakresie psychoanalizy zgaHORNEY dzaa si z Freudem, e dowiadczenia dziecistwa ksztatuj rozwj osobowoci czowieka dorosego. Jednak podobnie jak inni neoanalitycy uwaaa, e niewiadome impulsy seksualne i agresywne s w rozwoju dzieci mniej wane od relacji spoecznych. Twierdzia, e prawdziwa i konsekwentna mio jest w stanie przezwyciy nawet najbardziej traumatyczne dowiadczenia z okresu dziecistwa.

Zostaa usunita z Nowojorskiego Instytutu Psychoanalizy za sprzeciwianie si sposobowi, w jaki psychoanaliza traktowaa kobiety. W pocztkach XX wieku psychoanaliza podzielaa powszechne wwKAREN czas przekonanie, e waciwe miejsce kobiety jest w domu. Kobiety podejmujce rywalizacj z mczyznami w wiecie biznesu uwaano za dotknite niewiadom zazdroci o penisa. Psychoanaliza nauczaa, e mae dziewczynki czuj si gorsze, dowiadujc si, i chopcy maj czonek, a one nie. Jednak Karcn Horncy (1885-1952) twierdzia, e pogld ten jest bezzasadny i wynika z panujcych w naszej kulturze uprze-

ra pierwotne obrazy, czyli archetypy, wyraajce histori naszego gatunku. Przykady archetypw to obraz wszechmocnego Boga, modego bohatera, podnej i opiekuczej matki, starego mdrca, zawistnego brata, a nawet dobrej wrki, zych czarownic oraz wtki ponownych narodzin i zmartwychwstania. Archetypy pozostaj same w sobie niewiadome, cho Jung uwaa, e wpywaj na nasze myli i emocje oraz ksztatuj nasze reakcje na rne wtki napotykane w literaturze czy filmach.

ALFRED ADLER. Inny kontynuator myli Freudowskiej, Alfred Adler (1870-1937), rwnie uwaa nacisk Freuda na popd seksualny za przesadzony. Twierdzi on, e gwnym czynnikiem motywujcym ludzkie dziaania jest kompleks niszoci. U niektrych osb poczucie niszoci moe si wywodzi z niedomogw fizycznych i potrzeby ich skompensowania. Adler sdzi jednak, e wszyscy cierpimy na pewne poczucie niszoci, poniewa jako dzieci jestemy mali, i to uczucie rodzi popd kompensacji. Na przykad angielski poeta Byron, ktry mia niesprawn nog, by wietnym pywakiem. Adler jako dziecko by czciowo sparaliowany i przechodzi zapalenie puc, tak wic moliwe, e jego teoria wywodzia si z jego wasnych pragnie przezwycienia kolejnych chorb w dziecistwie. Adler uwaa, e podstawow rol w rozwoju osobowoci odgrywa wiadomo. Mwi o twrczym Ja, wiadomym aspekcie osobowoci zmierzajcym do przezwycienia przeszkd i rozwinicia potencjau jednostki. Poniewa kada jednostka ma niepowtarzalny, sobie tylko waciwy potencja, koncepcja Adlera jest nazywana psychologi indywidualn. ERIK ERIKSON. Erik Erikson (1902-1994) take sdzi, e Freud kad przesadny nacisk na instynkty seksualne. Sam uwaa, e waniejsz od pragnie seksualnych rol w rozwoju osobowoci odgrywaj spoeczne relacje jednostki. Dla Eriksona istota relacji dziecka z matk jest waniejsza od szczegw zwizanych z karmieniem i ewentualnych odczu seksualnych, jakie moe w dziecku wzbudza kontakt z matk. Erikson zakada take, i czowiek jest w duym stopniu wiadomym architektem wasnej osobowoci. Przypisywa te o wiele wiksz rol ego ni sam Freud. Teoria Eriksona zakada, e moliwe jest dokonywanie rzeczywistych wyborw. Natomiast wedle teorii Freuda moemy co prawda myle, e sami wybieramy, ale w rzeczywistoci s to zwykle racjonalizacje kompromisw wymuszanych na nas przez niekontrolowalne, niewiadome konflikty. Podobnie jak Freud, Erikson znany jest ze swej szeroko zakrojonej teorii rozwoju osobowoci. Jednak podczas gdy Freud postulowa pewne etapy rozwoju psychoseksualnego, w teorii Eriksona s to etapy rozwoju psychospoecznego. Nazwy poszczeglnych etapw wyrnionych przez Eriksona wywodz si z cech osobowoci, jakie mog si wyksztaca na kadym z nich (por. tabela 4.1). Tak wic nazwy etapw wi si z ich moliwymi rezultatami. Na przykad pierwsze stadium rozwoju psychospoecznego nazwane jest stadium zaufania/nieufnoci, poniewa moe ono skutkowa jednym z dwch wynikw: (1) serdeczne, pene mioci relacje z matk (lub innymi) prowadzi mog do wyksztacenia przez

dziecko podstawowego zaufania do ludzi i wiata; bd te (2) relacje chodne i nie zaspokajajce potrzeb dziecka prowadzi mog do rozwinicia postawy zasadniczej nieufnoci wobec wiata. Erikson uwaa, e wikszo ludzi wyksztaca w sobie pewn mieszank ufnoci/nieufnoci, z przewag - miejmy nadziej - tej pierwszej. Podstawowa nieufno moe utrudnia nawizywanie relacji z ludmi, dopki nie zostanie trafnie rozpoznana i zmieniona. Zdaniem Eriksona celem okresu dorastania jest osignicie tosamoci ego, a nie seksualnoci genitalnej. Podstawowe znaczenie maj nie zainteresowania seksualne, lecz to, za kogo si uwaamy i za czym si opowiadamy.

P R O F I L U

OCENA PODEJCIA PSYCHODYNAMICZNEGO

Teorie psychodynamiczne miay i maj nadal ogromn si oddziaywania. Proponuj wiele poj i wyjaniaj szeroki zakres ludzkich zachowa i cech. Cho wspczenie pojcia id" czy libido" zdaj si uderza swoim nienaukowym charakterem, sam Freud by wielkim zwolennikiem naukowego podejcia do ludzkiej osobowoci i zachowania. Swoje teorie sformuowa w czasach, gdy ludzie powszechnie uwaali zaburzenia psychiczne za dzieo optania przez diaba czy duchy, niczym w redniowieczu. Freud przekonywa, e zaburzenia psychiczne nie s dzieem si piekielnych, lecz wynikaj z tego, co dzieje si w psychice jednostki. Jego koncepcje przyczyniy si do pojawienia si wspczucia dla osb cierpicych na zaburzenia psychiczne. Teoria psychodynamiczna zwrcia take uwag na dalekosine konsekwencje wydarze z dziecistwa czowieka. Freudowi i innym teoretykom psychodynamiki zawdziczamy pogld, e osobowo i zachowanie podlegaj rozwojowi i e rodzice powinni uwiadamia sobie emocjonalne potrzeby swoich dzieci. Koncepcje i dziaalno Freuda pomogy take zorientowa si w powszechnoci pragnie seksualnych i agresywnych oraz w tym, e co innego znaczy rozpozna ich wystpowanie, a co innego im ulega. Jak to uj W. Bertram Wolfe: Freud odszuka seks, ktry by podwczas wyrzutkiem na pustkowiu, i posadzi go na rodku salonu niczym honorowego gocia". Freud zauway take, e sposb widzenia wiata przez ludzi wynika w duej mierze z ich mechanizmw obronnych. Jego lista mechanizmw obronnych wesza do jzyka potocznego. Czy przypiszemy te znieksztacenia niewiadomym funkcjom ego, czy te nie, od czasw Freuda jasne stao si, e nasze mylenie o wiecie moe by znieksztacane lkiem i poczuciem winy. Jeeli pojcia te nawet nie wydaj nam si dzi specjalnie odkrywcze, to w tym rwnie jest zasuga wpyww Freuda. Twrcy podejcia psychodynamicznego zaproponowali take szereg metod psychoterapii, o czym bdzie mowa w rozdziale szesnastym. Wielu krytykw wskazywao jednak, i takie struktury psychiczne", jak id, ego czy superego, s zbyt niejasne, aby mona je byo podda naukowemu pomiarowi (Hergenhahn, 1997). Nie nadaj si one take do precyzyjnego przewi-

Biologiczny oj-""P Kim jestem?" ciec Erika Erikodgrywao klusona opuci roczow rol w cadzin jeszcze ym okresie jego przed urodzedorastania. niem syna, ktW miar dojrego wychowyrzewania Erikson waa matka i ojpostawi sobie inczym (lekarz na ne pytanie: Co zwiskiem Themam w yciu roodor Homburbi?". Ojczym zagcr). Nie chcieli chca go do stuoni, aby may diw medycznych, ERIK ERIKSON Erik czu si jednak Erik poodmiecem wrd innych szukiwa swojej wasnej drogi. dzieci, wic powiedzieli mu Jako modzieniec studiowa prawd o ojcu dopiero wiele sztuk i podrowa po caej lat pniej. Cho matka i ojEuropie, prowadzc niespoczym byli ydami, Erik przykojne ycie artysty. By to pomina swego ojca - niebieokres poszukiwania samego skookiego Duczyka o jasiebie, ktry Erikson nazwa snych wosach. W synagodze potem kryzysem tosamoci. swego ojczyma by uwaany W rezultacie swoich wasnych za goja; rwienicy z klasy poszukiwa tosamoci zaj uwaali go natomiast za yda. si psychoterapi - dzieem Rozwino to w nim poczucie swego ycia. Porzuci wodmiennoci i odizolowao od drwki na rzecz szkolenia rodziny. Oddawa si marzepsychoanalitycznego, ktre niom, e jest dzieckiem japrzeszed pod kierunkiem kich niezwykych rodzicw, Anny Freud, crki Zygmunta ktrzy go opucili. Pytanie Freuda.

dywania ludzkich zachowa. Stanowi niewiele wicej ni poetyckie metafory do opisu wewntrznych konfliktw. Krytycy Freuda maj jednak pene prawo posugiwa si innymi pojciami. Rwnie koncepcja stadialnego rozwoju psychoseksualnego nie unikna krytyki. Dzieci czsto zaczynaj onanizowa si w pierwszym roku ycia, nie za, jak chcia Freud, w stadium fallicznym. Kady rodzic wie, e dzieci bawi si w doktora", tak wic niewiele te pozostao z wiary w rzekomy zanik zainteresowa seksualnych w domniemanej fazie latencji. Freudowskie teoretyzowanie na temat kompleksu Edypa i Elektry to niewiele wicej ni spekulacje. Nieco lepiej przedstawiaj si dowody na faktyczne wystpowanie faz rozwojowych zaproponowanych przez Eriksona. Na przykad istotnie jest tak, e osoby niewyksztacajce okrelonej tosamoci w okresie dorastania maj w yciu dojrzaym wiksze kopoty z nawizywaniem i budow relacji intymnych. Podawano take w wtpliwo Freudowsk metod zbierania danych w trakcie sesji klinicznych (Hergenhahn, 1997). Terapeuta moe na rne subtelne i mniej subtelne sposoby doprowadza klientw do takich wspomnie i odczu, ktrych on sam oczekuje. Terapeuci mog te mie kopoty z oddzieleniem tego, czego faktycznie si dowiaduj w trakcie wasnych interpretacji. Freud i wielu jego nastpcw ograniczao uwzgldniane przez siebie dane o czowieku do analizy przypadkw osb cierpicych na rne zaburzenia psychiczne. W dodatku prbka tych osb bya z reguy bardzo zawona i ograniczaa si do biaych osb z klasy redniej lub wyszej. Ludzie poszukujcy pomocy cierpi zapewne na wiksze problemy ni inni, tak wic formuowany na podstawie ich obserwacji obraz czowieka moe by znieksztacony. We fragmencie na temat rnorodnoci zobaczymy te, e teorie psychodynamiczne oskarane s - podobnie jak wiele innych teorii osobowoci - o uprzedzenia w stosunku do kobiet.

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

Wikszo zachodnich teorii osobowoci i rozwoju jest oskarana o fallocentryzm i tendencyjny indywidualizm (Jordan i in., 1991). Krytyka ta odnosi si do pogldw midzy innymi Freuda, Eriksona, Piageta i Kohlberga. Kady z nich traktowa bowiem mski wzorzec osobowoci i rozwoju jako normatywny. Kady z tych teoretykw pomija natomiast rne wane aspekty rozwoju osobowoci, jak na przykad relacje jednostki z innymi ludmi (Guisinger, Blatt, 1994). Mskie pogldy w kulturze zachodniej oznaczaj przekonanie o wanoci Ja i jego odrbnoci od innych, separacja i indywiduacja za przedstawiane s jako najwyszy cel rozwoju osobowoci. Pogld ten jest krytykowany, poniewa istotnym elementem tosamoci kobiety jest zwizek jej Ja z innymi ludmi, a wic tosamo kobiet wie si w duym stopniu z nawizywaniem i podtrzymywaniem relacji spoecznych (Gilligan i in., 1991; Jordan i in., 1991). Guisinger i Blatt (1994) wskazuj, e mska koncentracja na indywidualizmie moe wynika z odmiennych zada rozwojowych, jakie staj przed chopcem i dziewczynk. Na przykad chopiec po stwierdzeniu, e on sam i matka s odmiennej pci, musi w jaki sposb si od niej oddzieli. Ten proces moe wywoywa wiksz ch chopcw do odseparowania wasnej osoby od innych. Cay ten proces jest za niekonieczny u dziewczynek. We wczesnym dziecistwie coraz wiksz rol zaczynaj te odgrywa kulturowe stereotypy pci i zwizane z ni oczekiwania. Cho we wspczesnym spoe-

czestwie wikszo kobiet podejmuje prac zawodow, dziewczynki od wczesnego dziecistwa s z reguy uczone, i ich podstawowe zadania yciowe wiza si bd z prowadzeniem domu i wychowywaniem dzieci. Wspczenie obie pci wsplnie uczestnicz w wychowywaniu dzieci, prawdopodobnie bardziej, ni miao to miejsce kiedykolwiek przedtem. Jednake badania wskazuj, e nadal powszechne s oczekiwania, i to kobieta dostarczy podstawowego spoiwa emocjonalnego budujcego rodzin (Bianchi, Spain, 1997). Guisinger i Blatt (1994) pisz, e odmiennoci w rozwoju kobiet i mczyzn mog by frustrujce dla obu pci. Relacyjny charakter rozwoju kobiet stanowi zarwno o ich sile, jak i saboci. Kobietom czsto grozi utrata wasnego Ja w bliskiej relacji z innymi i niewystarczajce rozwinicie indywidualnego poczucia tosamoci. Cho mczyni silniej angauj si w wychowywanie dzieci, ni to byo w przeszoci, ich crki nadal mog mie kopoty w nawizaniu i utrzymaniu kontaktu emocjonalnego ze swoimi do odlegymi ojcami. Gdy w dorosym yciu prbuj zbudowa intymny zwizek z mczyzn, nadal mog mie uczucie, e im samym bardziej na owym zwizku zaley ni partnerom. Z kolei mczyni maj skonno do niedoceniania roli zwizkw z ludmi. Cho potrzeba bycia siln jednostk moe im utrudnia przyznanie si do wasnych uczu i ich poznanie, w rzeczywistoci mog cierpie z powodu alienacji i braku kontaktw z innymi, w tym rwnie innymi mczyznami (Bly, 1990; Keen, 1991). Popularna ksika Roberta Bly'a nosi tytu elazny Jan. Taki elazny Jan" ma mniejsz ni kobiety skonno do podawania intymnych informacji na swj temat (Dindia, Allen, 1992) i posiadania bliskich przyjaci, ktrymi w kocu nie s inni kibice obecni na tym samym meczu. elazny Jan" wykonujcy wiele czynnoci z innymi, podobnymi sobie (prawdziwymi) facetami" moe nadal mie uczucie, e nie ma z kim porozmawia. Tak jak kobiety mog mie kopoty z pozyskaniem zaangaowania mczyzn, tak mczyni mog nie potrafi dzieli takiego zaangaowania w bliskich relacjach z kobietami.

CZY TEN MCZYZNA JEST ELAZNYM JANEM"?

Stereotyp mskiej roli pciowej zaktada oddzielenie si od innych i indywiduacj. Czy teorie osobowoci traktuj ten stereotyp jako ostateczny cel rozwoju? Kobiety maj wiksz skonno ni mczyni do podkrelania relacji z innymi jako kluczowego elementu rozwoju osobowoci. Potrzeba zachowania stoickiego spokoju moe przeszkodzi mczyznom w poznaniu swoich prawdziwych uczu, a podporzdkowanie stereotypowi mskoci naraa ich na poczucie alienacji i brak wystarczajco bliskich zwizkw z innymi ludmi.

ZASTANW SI
Czy mylisz, e uwiadamiasz sobie wszystkie swoje uczucia? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Czy Freud zgodziby si z tob? Ludzie s z natury aspoeczni. Pierwotne impulsy musz ulec wyparciu, jeeli ludzie maj skutecznie funkcjonowa w otoczeniu spoecznym" - zgadzasz si z t opini czy nie? Uzasadnij swoj odpowied. Gdyby rzeczywicie miat by zahamowany na jednym ze stadiw rozwojowych, ktre bytoby to stadium? Dlaczego tak sdzisz?

PERSPEKTYWA TEORII CECH

U wikszoci ludzi okoo trzydziestego roku ycia charakter zastyga niczym tynk i nigdy ju nie odzyskuje plastycznoci.
WILLIAM JAMES

TWRCZO Jakimi cechami charakteryzuj si twrcy? W jaki sposb psychologowie mierz cechy?

ojcie cechy jest czym bardzo znajomym. Gdyby zapyta ci jaki jeste, pewnie odpowiedziaby wanie w kategoriach cech - e jeste wraliwy, bystry, samokrytyczny i masz dobre serce (bo tak przecie jest, prawda?). Rwnie innych ludzi opisujemy za pomoc cech. Cechy s w miar staymi elementami osobowoci wnioskowanymi na podstawie zachowania. Jeeli opisujesz ktr z przyjaciek jako niemia", to dlatego e zaobserwowae jej skonno do niepokoju w kontaktach spoecznych bd do wycofywania si z nich. Cechy wyjaniaj konsekwencj, czyli zgodno zachowania czowieka w rnych sytuacjach. Zapewne oczekujesz, e niemiaa" przyjacika bdzie niezbyt otwarta i miaa w wikszoci kontaktw z ludmi, niezalenie od tego, jacy to ludzie i w jakich sytuacjach spotykani. Pojcie cechy jest w ogle czsto uywane w opisie osobowoci. Przypomnijmy sobie, e Freud wiza powstawanie pewnych cech z charakterem dowiadcze dziecka na rnych etapach rozwoju.

WYMIARY OSOBOWOCI EYSENCKA A TYPY TEMPERAMENTU HIPOKRATESA

Rne okrelenia cech osobowoci rozkadaj si systematycznie wedug stopnia, w jakim wyraaj one dwa podstawowe wymiary osobowoci zaproponowane przez Hansa Eysencka. Wewntrzne koo ukazuje, w jaki sposb do rozrnie Eysencka maj si cztery typy temperamentu wyrnione przez Hipokratesa. RYCINA 12.2 chowa, jak niemiay czy uczuciowy; jeszcze inne do moralnoci, jak uczciwy. Ta wyczerpujca lista stanowia punkt wyjcia dla bada wielu innych psychologw. Posugiwali si oni analiz czynnikow dla zredukowania tej rnorodnoci do nielicznych cech podstawowych.

OD HfPOKRATESA DO WSPCZESNOCI
Pocztkw teorii cech mona szuka w ideach greckiego lekarza Hipokratesa (ok. 460-377 p.n.e.), a nawet wczeniej (Maher, Maher, 1994). Zwykle zakada si, e cechy s w jaki sposb zakodowane w ludzkim organizmie, otwart kwesti pozostaje natomiast pytanie o sposb tego zakodowania. Hipokrates uwaa, e cechy wi si z podstawowymi pynami organizmu i zale od ich iloci oraz proporcji midzy nimi. I tak miaa si wiza z temperamentem choleryka (popdliwo), krew - sangwinika (serdeczno, pogoda ducha), flegma - z temperamentem flegmatyka (powolno i opanowanie), czarna za - z temperamentem melancholika (smutek i refleksyjno). Choroby miay by rezultatem zaburze w rwnowadze midzy pynami, a metody leczenia obejmoway na przykad upuszczanie krwi lub powodowanie wymiotw (Maher, Maher, 1994). Cho teoria Hipokratesa miaa zupenie spekulatywny charakter, okrelenia choleryk", flegmatyk", sangwinik" i melancholik" do dzi s uywane w potocznym opisywaniu osobowoci. Wiele wspczesnych teorii osobowoci zakada, e cechy s dziedziczne, a ich podoem jest ukad nerwowy. Prby wykrycia podstawowych cech opieraj si zwykle na metodzie matematycznej, zwanej analiz czynnikow. Jednym z pierwszych uczonych, ktry sdzi, e za licznymi jzykowymi okreleniami czowieka ukrywaj si pewne podstawowe cechy, by sir Francis Galton. W pierwszej poowie XX wieku Allport i Odbert (1936) zidentyfikowali na podstawie analiz sownikowych okoo 18 000 okrele sucych do opisu czowieka1. Niektre odnosiy si cech fizycznych, jak wysoki czy brunet, inne do za1

HANS EYSENCK
Brytyjski psycholog Hans J. Eysenck skoncentrowa si w swoich badaniach na dwch podstawowych cechach: introwersji/ekstrawersji oraz staoci/niestaoci emocjonalnej, ktr okrela mianem neurotycznoci (Eysenck, Eysenck, 1985). Pojcia introwersji i ekstrawersji wprowadzi jako pierwszy Carl Jung, Eysenck za doda do tego wymiaru jeszcze wymiar staoci/niestaoci emocji. Badacz ten skatalogowa te wiele cech osobowoci z uwagi na ich pooenie na tych dwch podstawowych wymiarach (por. rycina 12.2). Na przykad osoba nerwowa jest zarwno silnie introwertywna, jak i niestabilna, a wic skoncentrowana na wasnych mylach i niestaa emocjonalnie. Sam Eysenck zauway e jego klasyfikacja cech przypomina nieco podzia Hipokratesa. W kategoriach teorii Eysencka typ choleryczny jest ekstrawertywny i emocjonalnie niestabilny, sangwinik - esktrawertywny i stabilny, flegmatyk introwertywny i stabilny, melancholik za - introwertywny i niestabilny.

W jzyku angielskim (przyp. tum.).

MODEL WIELKIEJ PITKI"

Wiele wspczesnych bada sugeruje istnienie piciu podstawowych cech osobowoci (McCrae, 1996). Obejmuj one dwa wymiary Eysencka - ekstrawersj i neurotyczno - a ponadto sumienno, yczliwo i otwarto na dowiadczenie (por. tabela 12.2). Wielu teoretykw osobowoci przyczynio si do powstania tego picioczynnikowego modelu, w szczeglnoci Louis Thurstone, Raymond Cattell, Donald Fiske, Robert McCrae i Paul T. Costa. Model ten znalaz zastosowania w takich dziedzinach, jak selekcja i klasyfikacja pracownikw (Azar, 1995b) czy badania nad zaburzeniami psychicznymi (Clark i in., 1994; Widiger, Costa, 1994). Co wicej, badania midzykulturowe dowodz wystpowania owych piciu czynnikw u mieszkacw Ameryki, Niemiec, Portugalii, Izraela, Chin, Korei i Japonii (McCrae, Costa, 1997). Psychologowie cigle jeszcze nie s zgodni co do liczby podstawowych czynnikw osobowoci (Bock, 1995). Na przykad Zuckerman (1992) kwestionuje sposb, w jaki decyduje si, ktry czynnik ma, a ktry nie ma podstawowego charakteru.

nazwalimy tylko zachowanie chopca w inny sposb (cech niemiao"). Nadal nie wiemy, dlaczego tak si zachowa.

ZASTANW SI
Jakie cechy sktonny jeste przypisywa samemu sobie? Dlaczego? Jak opisaby siebie pod wzgldem ekstrawersji, yczliwoci, sumiennoci, neurotycznoci i otwartoci na dowiadczenie. Dlaczego?

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO Biologiczne drogi poprawiania osobowoci

Prby stosowania biologicznych terapii zaburze psychicznych towarzysz ludzkoci od pocztku jej dziejw. Staroytni Grecy i Rzymianie prbowali leczy dwubiegunowe zaburzenia afektywne wod mineraln zawierajc zwizki litu. Jednak dopiero w wieku XX uzyskalimy wiedz o sposobie, w jaki czynniki biologiczne wpywaj na przebieg procesw biochemicznych. Otwiera to moliwo zastosowania lekw biologicznych w celu poprawiania ludzkiej osobowoci. Jednym z lekarstw zdajcych si poprawia funkcjonowanie osobowoci jest przeciwdepresyjny prozac (Newman, 1994). W ksice zatytuowanej Suchajc prozacu psychiatra Peter B. Krame (1993) pisze, e lek ten czsto nie tylko podnosi nastrj, ale rwnie przeksztaca funkcjonowanie osobowoci. Introwertycy odnajduj w sobie umiejtnoci spoteczne pozwalajce im by skutecznymi sprzedawcami, osoby zahamowane nabieraj impetu. Kramer twierdzi, e prozac nie tylko wywouje przewidywalne zmiany w rodzaju usuwania powolnoci (czyli odwraca jeden z gwnych objaww depresji w postaci spowolnienia psychoruchowego), ale poprawia take pami, funkcjonowanie spoeczne, wzmaga odporno, pomaga radzi sobie z niepowodzeniami, rozjania umys i pogbia refleksyjno. Krytycy Kramera, jak Daniel X. Freedman (1993), byty redaktor psychiatrycznego periodyku Archives of General Psychiatry", twierdz, e efekty prozacu maj charakter znacznie bardziej ograniczony. Freedman przyznaje, e Suchajc prozacu ilustruje, jak korzystnie moe wpyn na depresj i inne zaburzenia psychiczne czne stosowanie lekw farmakologicznych i psychoterapii. Wskazuje jednak, I liczba uytkownikw prozacu [...] dowiadczajcych gbokich zmian osobowoci jest do niewielka. W Istocie dla milionw [ludzi] zaywajcych prozac na depresj [i inne problemy psychiczne] moliwo dogbnej zmiany temperamentu byaby wiadomoci niezwyk" (s. 6). Niezalenie od duego czy maego zakresu oddziaywania prozacu wspczenie trwaj badania nad wieloma lekami biologicznymi, w tym take takimi, ktre mog mie skutki psychiczne (Newman, 1994). By moe okae si, e ktry z nich istotnie jest zdolny do wywierania duego wpywu na funkcjonowanie osobowoci. Przed jak trudnymi pytaniami stanie wwczas spoeczestwo? Konieczno agodzenia skutkw zaburze psychicznych czy to za pomoc lekw, czy terapii nie ulega wtpliwoci. Jednak kto bdzie w stanie decydowa o tym, jaka osobowo jest idealna? Jeeli pojawi si leki likwidujce niemiao, to czy matki maj je podawa dzieciom? Czy ludzie z natury zachowujcy rezerw w kontaktach i chccy tacy pozosta zostan poddani presji spoecznej, by doczy do buchajcych energi szeregw o biologicznie spreparowanej" osobowoci (Freedman, 1993, s. 6)? Czy usuwajc niemiao, bdziemy te usuwa introwersj i skonno do introspekcji? Czy podejmiemy ryzyko stworzenia spoeczestwa umiechnitych ryzykantw? Czy dostpno lekw poprawiajcych przystosowanie naraa na niebyt ludzi o storturowanych" cierpieniem osobowociach, jak Vlncent van Gogh, Sylvia Plath czy Edgar Allan Poe? Czy czowiek z antyspoecznym zaburzeniem osobowoci otrzyma chemiczne sumienie? Jeeli nowe tysiclecie przyniesie moliwoci zmieniania osobowoci w konkretnych kierunkach, staniemy przed wieloma etycznymi i praktycznymi pytaniami co do natury czowieka. Czy psychologowie bd twierdzi, e doskonalenie" jednostki w istocie zabija godno czowieka? Jeeli tak, to w jaki sposb mona by argumentowa za takim stanowiskiem?

OCENA TEORII CECH

Teorie cech maj zarwno silne, jak i sabe punkty, podobnie zreszt jak teorie psychodynamiczne. Teoretycy cech w duym stopniu skupiaj si na testach do ich mierzenia. Sformuowali te teorie dotyczce dopasowania pewnych cech do okrelonych rodzajw zaj (Holland, 1996). Wasnoci sprzyjajce konkretnym typom zaj mona wyraa w postaci zdolnoci, cech osobowoci i zainteresowa (Azar, 1995b). Dziki testom osobowoci i ustrukturyzowanym wywiadom z osobami poszukujcymi pracy specjalizujcy si w tym zakresie doradcy mog pomc zarwno pracownikom w wyborze odpowiedniego dla nich zawodu, jak i pracodawcom w pozyskaniu cennego, waciwego pracownika. Ograniczenie teorii cech dotyczy jej czysto opisowego, a nie wyjaniajcego charakteru. Koncentruje si ona bowiem na samym opisie cech, niewiele uwagi powicajc ich genezie, a tym samym i moliwoci ich zmiany. Jeeli za ju jakie wyjanienia oferuje, s one czsto oskarane o tautologi, o to, e stanowi przykad bdnych definicji koowych. To znaczy, e podsumowuj one obserwowalne fakty, wcale ich nie wyjaniajc. Jeeli powiadamy, e Jan nie zaprosi Marty na randk z powodu niemiaoci, to niczego w istocie nie wyjanilimy -

TABELA 12.2

PICIOCZYNNIKOWY MODEL OSOBOWOCI

1 II III IV V

CZYNNIK

NAZWA Ekstrawersja Ugodowo Sumienno Neurotyczno Otwarto na dowiadczenie

Przeciwstawia rozmowno, asertywno i aktywno takim cechom, jak milkliwo, bierno i zachowywanie rezerwy. Przeciwstawia yczliwo, serdeczno i ufno wrogoci, egoizmowi i nieufnoci. Przeciwstawia rzetelno, niezawodno i dobre zorganizowanie wasnych dziaa niedbatoci, nieuwanoci i nierzetelnoci. Przeciwstawia nerwowo, skonno do ulegania nastrojom i wraliwo na bodce negatywne cechom zwizanym z umiejtnoci radzenia sobie z negatywnymi dowiadczeniami. Przeciwstawia wyobrani, ciekawo i twrczo pytkoci i brakowi spostrzegawczoci.

CEBHYS

PERSPEKTYWA TEORII UCZENIA SI

ewien wkad do zrozumienia osobowoci wniosa take perspektywa teorii uczenia si. W tej czci skupimy si na dwch przykadach tego podejcia: behawioryzmie i teorii spoeczno-poznawczej.

TEORIA SPOECZNO-POZNAWCZA
Teoria spoeczno-poznawcza2 jest wspczesn wersj teorii uczenia si rozwijan przez Alberta Bandur (1986; 1991) i innych psychologw (np. Mischel, Shoda, 1995). Podkrela ona donios rol uczenia si przez obserwacj i koncentruje na rnicach indywidualnych, od ktrych zaley przebieg procesw poznawczych. Teoretycy spoeczno-poznawczy traktuj czowieka jako kogo, kto nie tylko jest ksztatowany przez wpywy rodowiskowe, ale i sam na rodowisko wpywa. Bandura nazwa t zasad wzajemnym determinizmem jednostki i rodowiska. Teoretycy spoeczno-poznawczy zgadzaj si z behawiorystami i innymi empirycznie zorientowanymi psychologami, e sensowne rozwaania nad ludzk natur musz si wiza z obserwowalnymi dowiadczeniami i zachowaniami. Jednak dla ich zrozumienia potrzebne jest take uwzgldnienie zmiennych osobowych tkwicych w jednostce. Jednym z celw teorii psychologicznych jest przewidywanie zachowania, a nie sposb tego dokona, bazujc jedynie na czynnikach sytuacyjnych. Sposb postpowania jednostki czsto zaley od jej oczekiwa co do nastpstw jej wasnych zachowa oraz od subiektywnej wartoci owych nastpstw. Zdaniem teoretykw spoeczno-poznawczych czowiek nie pozostaje na asce i nieasce samych tylko czynnikw sytuacyjnych. Przeciwnie, zachowuje wiadomo i celowo angauje si w proces uczenia. Prbuje nauczy si swego otoczenia i wpywa na nie w taki sposb, by pozyska wystpujce w nim wzmocnienia. UCZENIE SI PRZEZ OBSERWACJ. Uczenie si przez obserwacj (nazywane take modelowaniem lub poznawczym uczeniem si) to nabywanie wiedzy w wyniku obserwacji zachowania innych ludzi. W wypadku warunkowania sprawczego organizm musi (1) przejawi jak reakcj oraz (2) reakcja ta musi zosta wzmocniona. Natomiast uczenie si przez obserwacj ma miejsce take wtedy, gdy organizm nie reaguje w aden sposb. Ten rodzaj uczenia si nie wymaga zatem bezpored-

BEHAWIORYZM
W roku 1924 John B. Watson ogosi znany manifest behawioryzmu: Dajcie mi tuzin zdrowych, normalnych dzieci i moliwo dowolnego ksztatowania przez mnie warunkw ich wychowywania, a gwarantuj, e dowolne z nich mog wychowa na kogo zechc - lekarza, prawnika, handlowca, a nawet ebraka - i to niezalenie od talentw tego dziecka i jego zdolnoci, dyspozycji, zainteresowa czy rasy jego przodkw (s. 82). Watson chcia przez to powiedzie, e to czynniki sytuacyjne i wpywy rodowiska odgrywaj podstawow rol w ksztatowaniu ludzkich preferencji i zachowa, nie za jakie wewntrzne czynniki tkwice w czowieku. W odrnieniu od struktur alistw i psychoanalitykw dominujcych podwczas w psychologii Watson powiada, e naley odrzuci zaoenie o istnieniu niewidzialnych i niewykrywalnych struktur psychicznych, na rzecz tego, co mona zobaczy i zmierzy. W latach trzydziestych XX wieku proklamacja Watsona zostaa podjta przez B. F. Skinnera, ktry take twierdzi, e psychologowie powinni zaprzesta prb zagldania do czarnej skrzynki" organizmu, a zamiast tego skupi si na wpywie wzmocnie na jego obserwowalne zachowania. Pogldy Watsona i Skinnera w duym stopniu ignoroway takie pojcia, jak swoboda wyboru, wolno jednostki i kierowanie wasnym postpowaniem. Wikszo nas zakada, e nasze pragnienia maj swj pocztek w nas samych. Skinner powiada natomiast, e to oddziaywania rodowiskowe, w rodzaju aprobaty rodzicw i panujcych obyczajw spoecznych, decyduj o tym, i czego pragniemy lub nie. W powieci Walden Two Skinner (1949) przedstawi wizj utopijnego spoeczestwa, ktrego czonkowie s szczliwi, poniewa zezwala im si robi to, czego pragn. Jednake od najwczeniejszego dziecistwa s trenowani i warunkowani na wspprac z innymi. Poniewa od dziecistwa s za to nagradzani, pragn postpowa w sposb przyzwoity, yczliwy i nieegoistyczny. Samych siebie spostrzegaj jako wolnych, poniewa spoeczestwo w aden sposb nie prbuje ich zmusi do jakiego sposobu postpowania. Niektrzy przeciwstawiaj si behawioryzmowi z uwagi na to, e neguje on rol wiadomoci i swobody wyboru. Inni krytycy wskazuj, e ludzie nie s lepo podporzdkowani deniu do pozyskiwania przyjemnoci, a unikania blu. W pewnych warunkach przeciwstawiaj si tak zwanym koniecznociom przetrwania, przedkadajc przykro i bl nad przyjemnoci, wybierajc raczej mier ni ycie. Wielu ludzi powica przecie wasne ycie, ratujc innych. Behawioryci broni si, wskazujc, e pozorny wybr blu czy mierci jest na osobach altruistycznych wymuszony, tak jak na innych osobach wymuszone jest konformistyczne uleganie normom i obyczajom spoecznym. Altruici rwnie s uksztatowani zewntrznymi naciskami, cho mog one by rne ni w wypadku pozostaych osb.

W JAKI SPOSB KOMPETENCJE WPYWAJ NA WYKONANIE?

Jakie czynniki wywieraj wptyw na gimnastyczne osignicia tych ywiarzy? Indywidualne zrnicowanie kompetencji ma swoje rda w zrnicowaniu wyposaenia genetycznego, odywianiu i napotkanych w trakcie ycia moliwociach uczenia si.
Sama nazwa tej teorii ulega zmianom. Poprzednio bya ona okrelana teori spoecznego uczenia si, a wspczenie bywa te nazywana teori poznawczo-spoeczn (Miller i in., 1996).
2

KWESTIONARIUSZ
niego wystpowania wzmocnie. Uczenie si przez obserwacj dotyczy take dowiadywania si o losach innych ludzi za porednictwem lektury, radia i telewizji. Efektem obserwowania losw zarwno wasnych, jak i cudzych s nasze oczekiwania. Na przykad nauczyciele bardziej skonni s uwaa chopcw za liderw klasy i akceptowa sytuacj, kiedy klas rzdzi" raczej chopiec, ni kiedy tak rol sprawuje dziewczynka (Sadker, Sadker, 1994). W rezultacie wielu chopcw nabywa przekonania, e czeka ich nagroda za przejmowanie roli lidera. Natomiast dziewczta ucz si, e takie niedziewczce" postpowanie moe spotka si z reprymend. Teoretycy spoeczno-poznawczy sdz, e zachowanie jest wyrazem zmiennych zarwno sytuacyjnych, jak i osobowych. W skad zmiennych osobowych wchodz kompetencje, strategie kodowania danych, oczekiwania, emocje i systemy samoregulacyjne oraz plany (Mischel, Shoda, 1995, por. rycina 12.3). wiedza o reguach rzdzcych zachowaniem, sposb pojmowania siebie i innych oraz umiejtnoci. Zdolno wykorzystywania wiedzy do ukadania planw dziaania zaley od posiadanych kompetencji. Wanym rodzajem kompetencji jest wiedza o wiecie fizycznym i przyjtych w danej kulturze wzorcach postpowania spoecznego. Pewnym rodzajem kompetencji s te umiejtnoci szkolne (jak czytanie i pisanie), sportowe (pywanie, rzuty pik), spoeczne (wiedzie, jak kogo zaprosi na randk) i wiele, wiele innych.

ZNAJDZIESZ SI NA CZY POD WOZEM? SKALA OCZEKIWANEGO SUKCESU

ycie wypenione jest przeszkodami i szansami. Jak postpisz w sytuacji trudnej zmiany? Stawisz jej czoto czy raczej wycofasz si rakiem? Teoretycy spoteczno-poznawczy twierdz, e nasze postpowanie zaley od oczekiwanego sukcesu wasnych dziaa. Wierzc w moliwo osignicia sukcesu dziki wasnym wysikom, wkadamy w dziaanie ca dusz. Zamieszczon tu skal skonstruowali Fibel i Hale (1978), a jej wypenienie pozwoli ci zastanowi si nad tym, czy wierzysz, e wasne wysiki s w stanie zapewni ci sukces. Moesz swoje wyniki porwna z wynikami innych studentw, zagldajc do klucza zamieszczonego w Dodatku B, Instrukcja: Zaznacz, w jakim stopniu kada z tych opinii jest prawdziwa w odniesieniu do ciebie. Do wyboru masz nastpujce moliwoci: 1. Bardzo nieprawdopodobne 2. Nieprawdopodobne 3. Tyle prawdopodobne, co nieprawdopodobne 4. Prawdopodobne 5. Bardzo prawdopodobne

KOMPETENCJE - CO JESTE W STANIE UCZYNI? Na kompetencje skadaj si:

ZMIENNE OSOBOWE I SYTUACYJNE UWZGLDNIANE PRZEZ SPOECZNO-POZNAWCZ TEORI UCZENIA SI

Teoria ta zaktada, e zachowanie jest wyznaczone wspdziaaniem zmiennych osobowych i sytuacyjnych. RYCINA 12.3

SPODZIEWAM SI, E W PRZYSZOCI: 1. Ludzie nie bd rozumieli, co im chc powiedzie. 2. Zniechc si co do moliwoci pozyskania szacunku innych ludzi. 3. Bd dobrym rodzicem. 4. Nie bd w stanie osign swoich celw. 5. Moje maestwo bdzie nieudane. 6. le bd sobie radzi w kryzysowych sytuacjach. 7. Nie bd potrafi skutecznie zmieni sytuacji, ktre mi si nie podobaj. 8. Bd niezbyt dobry w nabywaniu nowych umiejtnoci. 9. Dobrze sobie poradz z moimi obowizkami. 10. Odkryj, e dobre strony ycia przewaaj nad zymi. 11. Dobrze bd sobie radzi z nieoczekiwanymi problemami. 12. Awansuj na stanowiska, na ktre bd zasugiwa. 13. Z powodzeniem zrealizuj swoje plany. 14. Nie wnios adnego istotnego wkadu w ycie spoeczne. 15. Dojd do wniosku, e moje ycie wcale nie staje si coraz lepsze. 16. Mwic, bd suchany przez innych. 17. Odkryj, e nie mog zrealizowa swoich planw. 18. Okae si, e nic mi nie wychodzi, niezalenie od tego, jak bardzo si staram. 19. Dobrze sobie poradz z kad sytuacj. 20. Bd w stanie rozwiza swoje problemy. 21. Uda mi si wikszo rzeczy, ktre chc zrobi. 22. Odnios sukcesy w swoich przedsiwziciach. 23. Osign wiele szczcia w yciu osobistym. 24. Ponios w yciu wiele poraek. 25. Bd wywiera dobre wraenie na spotykanych po raz pierwszy osobach. 26. Osign stawiane przed sob cele zawodowe. 27. Bd mia kopoty w kontaktach z przeoonymi. 28. Bd mia problemy ze wsppracownikami. 29. Bd dobrze wiedzie czego trzeba, by posuwa si do przodu. 30. Osign uznanie w uprawianym przez siebie zawodzie. rdlo: Fibel, B., Hale, W. D. 1978, s. 931.

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5 4 5

4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4

Indywidualne zrnicowanie kompetencji zaley od czynnikw dziedzicznych, napotkanych w yciu moliwoci uczenia si i innych czynnikw rodowiskowych. Dopki nie mamy odpowiednich kompetencji, nie jestemy w stanie dobrze wykonywa danego rodzaju zada. STRATEGIE KODOWANIA DANYCH - JAK TO WIDZISZ? Ludzie koduj (interpretuj i zapamituj) t sam informacj na rne sposoby. Strategie kodowania danych s wanym wyznacznikiem postpowania. Kto moe interpretowa gr w tenisa jako okazj do poodbijania piki tam i z powrotem, aby sprawi sobie przyjemno, a kto inny moe tu widzie przede wszystkim okazj do popracowania nad Swoim serwem. Po nieudanej randce jedna osoba moe sobie pomyle: C, nie wszyscy ludzie do siebie pasuj", inna za: Nic mi si nie udaje, nawet temu chudemu si nie spodobaam". Niektrzy ludzie sami sobie gotuj aosny los, interpretujc wszystko, co ze, jako przejaw wasnej bezwartociowoci (por. rozdzia pitnasty). Bywaj nieszczni uczniowie, ktrzy brak pitki w cigu dnia traktuj jako porak (nie cieszc si z braku dwjki, jak inni). Terapia poznawcza czsto polega na uczeniu ludzi bardziej optymistycznego sposobu mylenia o yciu. OCZEKIWANIA - CO SI STANIE? Istniej rne rodzaje oczekiwa. Niektre polegaj na przewidywaniu nastpstw jakiego bodca czy znaku, na przykad niektrzy ludzie wiedz, jakie bdzie zachowanie innych na podstawie takich oznak, jak zacinite wargi" czy rozbiegane oczy" (Ross, Nisbett, 1991). Inne oczekiwania dotycz nastpstw podejmowanych przez nas zachowa. W szczeglnoci wane s oczekiwania dotyczce skutecznoci naszych wasnych dziaa, tego czy uda nam si rozwiza zadanie matematyczne, wykona przewrt w ty na basenie lub przekona grup do naszego zdania (Pajares, Miller, 1994). Posiadane kompetencje wpywaj na oczekiwania, te za z kolei oddziauj na motywacj i ilo wysiku wkadanego w dziaanie. Ludzie z wysokimi oczekiwaniami wasnej skutecznoci czciej podejmuj si zada trudnych. Wanyrn elementem psychoterapii jest zmienianie ludzkich przekona z nie potrafi" na potrafi" (Bandura, 1986). Dziki takiej zmianie ludzie czuj si zmotywowani do podejmowania nowych wyzwa. EMOCJE - JAK TO CZUJESZ? Z uwagi na odmienn histori uczenia si w yciu podobne sytuacje mog wywoywa u rnych osb zupenie odmienne emocje lku, przygnbienia, frustracji, gniewu czy beznadziejnoci. Co jednego wystrasza, drugiego moe zachwyca. Co jednego nudzi, innego - podnieca. Teoria spoeczno-poznawcza w przeciwiestwie do behawioryzmu nie zakada, e zachowanie ludzkie jest kontrolowane przez bodce zewntrzne. Zachowanie zaley od uczu i myli, jakie bodce owe w nas wzbudzaj. Muzyka Chopina moe jednych skania do ez, a innych do zmiany stacji radiowej. SYSTEMY SAMOREGULACJI I PLANY - JAK TO OSIGN? Ludzie sami kontroluj swoje postpowanie nawet pod nieobecno obserwatorw i zewntrznych ogranicze. Sami ustalamy sobie cele i standardy postpowania oraz formuujemy plany ich osigania. Sami sobie te gratulujemy bd si potpiamy w zalenoci od tego, czy zrealizujemy nasze cele (Bandura, 1991). Samoregulacja pomaga nam wpywa na otoczenie. Moemy wybiera sytuacje, na ktrych dziaanie si wystawiamy, i dziedziny, w ktrych podejmujemy wspzawodnictwo. W zalenoci od wasnych oczekiwa moemy zdecydowa si na karier sportow lub naukow, na ycie w maestwie lub w samotnoci. A kiedy nawet nie moemy w peni wybiera sytuacji, w ktre wkraczamy, jestemy w stanie przynajmniej czciowo wybiera wasne reakcje na te sytuacje, na-

wet przykre. W obliczu koniecznoci poddania si nieprzyjemnemu zabiegowi medycznemu moemy na przykad prbowa redukowa stres, koncentrujc si na czym innym: wyobraeniu albo pkniciach na suficie. Jest to jedna z technik uywanych w trakcie naturalnego" porodu.

OCENA TEORII UCZENIA SI

Teoretycy uczenia si przyczynili si w ogromnym stopniu do naukowego zrozumienia zachowa ludzkich, cho nie wszyscy czuj si wystarczajco usatysfakcjonowani ich podejciem. Przedstawiciele teorii psychodynamicznych i teoretycy cech zakadaj istnienie pewnych struktur psychicznych niemoliwych do bezporedniego pomiaru. Natomiast psycholodzy uczenia si, a w szczeglnoci behawioryci, dramatycznie podkrelaj konieczno zajmowania si przez psychologi tym, co obserwowalne, jeeli ma ona spenia standardy naukowoci. Zwolennicy podejcia psychodynamicznego i teorii cech koncentruj si na zmiennych wewntrznych, takich jak niewiadome konflikty czy cechy, aby wyjania i przewidywa zachowanie. Teoretycy uczenia si podkrelaj natomiast rol zmiennych sytuacyjnych czy rodowiskowych jako wyznacznikw zachowania. Rozpracowali take problem, jakie warunki sprzyjaj uczeniu si, w tym rwnie automatycznemu. Wykazali, w jaki sposb uczymy si, otrzymujc wzmocnienia, a take obserwujc cudze zachowanie. Z drugiej strony behawioryzm ma jedynie ograniczone moliwoci wyjaniania osobowoci, poniewa nie jest w stanie opisa, wyjani ani nawet zauway bogactwa ludzkiego dowiadczenia wewntrznego. Ludzie dowiadczaj myli i emocji, przeszukujc swoje bogate wewntrzne mapy wiata, czym behawioryzm zupenie si nie zajmuje. Jednake przyzna trzeba, e te ograniczenia" behawioryzm sam na siebie nakada. Teoretycy osobowoci tradycyjnie zajmowali si mylami, uczuciami i zachowaniami, podczas gdy behawioryzm ze swoim naciskiem na to, co obserwowalne i moliwe do zmierzenia, wiadomie zajmuje si jedynie zachowaniem. Natomiast teorii spoeczno-poznawczej nie sposb oskara o ignorowanie roli czynnoci poznawczych i uczu. Krytykowana jest jednak za brak zadowalajcych wyjanie rozwoju cech osobowoci i zjawiska wiadomoci. Teoria ta podobnie jak jej intelektualny przodek, czyli behawioryzm - kadzie te niewystarczajcy nacisk na zmienno genetyczn w wyjanianiu indywidualnego zrnicowania ludzkich zachowa. Perspektywa teorii uczenia si w bardzo niewielkim stopniu zwraca uwag na rozwj cech i typw osobowoci.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e przejawiamy wiksz wytrwao w trudnym zadaniu, gdy wierzymy we wasny sukces. Pozytywne oczekiwanie skutecznoci wasnych dziaa skania nas do wkadania wikszego wysiku w to, co robimy.

ZASTANW SI
Czy zwaywszy na zakres warunkowania kulturowego i spoecznego mona twierdzi, e jednostka ma woln wol? Zdaniem behawiorystw nawet mwienie sobie samemu, e ma si woln wol, jest uwarunkowane rodowiskowo. Czy wolna wola jest zudzeniem? Jakie jest twoje stanowisko w tej sprawie i jakimi dowodami je poprzesz? Ktry z teoretykw uwaa, e ludmi rzdzi" denie do przyjemnoci i unikanie przykroci? Czy zgadzasz si z nim? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Teoretycy spoeczno-poznawczy wskazuj, e oczekiwania co do skutecznoci wasnych dziaa wi si z iloci wysiku wkadanego w dziaanie. Czy moesz przytoczy z wasnego ycia jakie przykady na poparcie tego twierdzenia?

KWESTIONARIUSZ PERSPEKTYWA H U MANISTYCZ NO-EGZYSTENCJALNA

Jeste jednostk niepowtarzaln, a jeeli to nieprawda - co bezpowrotnie stracie.
MARTHA GRAHAM

CZY STARASZ SI BY TYM, KIM MGBY BY?

Czy jeste cztowiekiem dokonujcym samourzeczywistnienia? Czy starasz si by tym, kim mgby by? Maslow uwaat, e osoba w peni siebie realizujca cechuje si takimi oto omioma wasnociami. Jeeli chcesz, to moesz sprawdzi, jak dalece charakteryzuj one i ciebie. TAK NIE 1. Czy w pefni dowiadczasz swojego obecnego ycia tu i teraz? (Osoby samoaktualizujce si nie skupiaj si nadmiernie ani na utraconej przeszoci, ani na nieistniejcej jeszcze przyszoci w pogoni za odlegymi celami.) 2. Czy dokonujesz okrelonych wyborw ze wzgldu na swj rozwj, czy z powodu strachu? (Osoby samoaktualizujce si podejmuj rozsdne ryzyko, aby rozwin swj niepowtarzalny potencja. Nie godz si na nudne ycie bez perspektyw. Nie osiadaj na laurach".) 3. Czy poszukujesz samowiedzy? (Osoby samoaktualizujce si patrz w siebie. Poszukuj wartoci, talentw i znaczenia. By moe warto wypeni test zainteresowa u miejscowego psychologa; jest to rodzaj testu, ktrego czsto si uywa, aby pomc ludziom w podjciu decyzji o wyborze odpowiedniego dla nich zawodu.) 4. Czy jeste uczciwy w kontaktach z ludmi? (Osoby samoaktualizujce si zdejmuj maski nakadane na nasze twarze przez spoeczne konwencje, a budujc intymne zwizki z innymi, wychodz poza powszechnie uprawiane gierki.) 5. Czy asertywnie wyraasz swoje wasne myli i uczucia, niekiedy nawet za cen dezaprobaty ze strony innych? (Osoby samoaktualizujce si nie ukrywaj swoich prawdziwych uczu tylko po to, by nie naraa si na dezaprobat innych.) 6. Czy okrelasz sobie nowe cele? Czy zmierzasz do tego, co najlepsze w wybranej przez ciebie roli yciowej? (Osoby samoaktualizujce si nie yj pamici dawnych osigni. Nie podejmuj te zbytecznych wysikw.) 7. Czy poszukujesz znaczcych i satysfakcjonujcych ci czynnoci? Czy przeywasz momenty samorealizacji, nazywane przez psychologw humanistycznych przeyciem szczytu? (Przeycie szczytu to krtkie momenty odczuwania peni osobistego sensu. Przykadem moe by ukoczenie jakiej pracy, zakochanie si, przystosowanie jakiej maszyny do nowego, potrzebnego nam celu, nieoczekiwane rozwizanie jakiego zadania po dugotrwaych wysikach, urodzenie dziecka. Rnice midzy ludmi sprawiaj, e co dla jednej osoby moe by dowiadczeniem szczytu, dla innej moe by nic nieznaczcym gupstwem.) 8. Czy pozostajesz otwarty na nowe dowiadczenia? (Osoby samoaktualizujce si nie wycofuj si ze strachu przed nowym dowiadczeniem, ktre moe wstrzsn caym ich dotychczasowym yciem, na dobre lub na ze. S gotowe do zmiany swoich oczekiwa, wartoci i opinii.)

umanici i egzystencj alici zajmuj si znaczeniem ludzkiego ycia. Istot ich poszukiwa jest ludzka wiadomo. Pojcie humanizmu ma wiele znacze i dug histori. W latach pidziesitych i szedziesitych XX wieku humanizm sta si trzeci si psychologii w reakcji na wczesn dominacj psychoanalizy i behawioryzmu. Psychologia humanistyczna stanowia te odpowied na wycig szczurw" inspirowany postpujcym uprzemysowieniem i automatyzacj. Humanici sdzili, e praca przy tamach montaowych prowadzi do odcicia czowieka od wewntrznych rde znaczenia jego dziaa. Z troski o te problemy wyoniy si humanistyczne pogldy Abrahama Masowa i Carla Rogersa. Egzystencjalizm jest za czciowo reakcj na masow zagad ycia ludzkiego w wojnach i ludobjstwach, tak czstych w XX wieku. Samo pojcie egzystencjalizm" wskazuje, e nasza egzystencja czy trwanie w wiecie ma wiksze znaczenie dla ludzkiej natury ni wszelkie abstrakcje i teorie na temat czowieka. Europejscy filozofowie egzystencj alici, Jean-Paul Sartre i Martin Heidegger, uwaali ycie ludzkie za niewiele znaczce. Z kolei psychiatrzy w rodzaju Viktora Frankla, Ludwiga Binswangera czy Medarda Bossa argumentowali, e traktowanie ycia jednostki jako pozbawionego wikszego znaczenia doprowadzi do wycofania si i apatii, a nawet samobjstwa. Psychologiczne zbawienie wymaga zatem nadania rzeczom osobistego znaczenia i dokonywania przez jednostk wasnych wyborw. To prawda, e ycie niesie bl, i to prawda, e prdzej czy pniej kade ycie si koczy. Jednak ludzie s w stanie widzie wiat takim, jakim on jest naprawd, i dokonywa w nim swoich wasnych, rzeczywistych wyborw. Freud twierdzi, e mechanizmy obronne uniemoliwiaj nam widzenie prawdziwego wiata. Pozbawia to pojcie wolnego wyboru wszelkiego sensu. Behawioryci traktowali wolno wyboru jako zudzenie wywoane spoecznymi oddziaywaniami. Take teoretycy spoeczno-poznawczy mwili o wpywie, jaki wywieraj na nas czynniki sytuacyjne. Egzystencj alici zakadaj natomiast rzeczywist i bolesn wolno wyboru w decyzjach podejmowanych przez czowieka.

ABRAHAM MASLOW I WYZWANIA SAMOURZECZYWISTNIENIA

Humanici traktuj Freuda jako teoretyka nadmiernie skupionego na najniszych poziomach ludzkiej kondycji. Freud zakada, e ludzie zasadniczo s motywowani do zaspokajania swoich popdw biologicznych. Abraham Maslow twierdzi natomiast, e ludmi powoduje take potrzeba samourzeczywistnienia (samoaktualizacji) - stanie si wszystkim, czym mog by. Poniewa jednostki s niepowtarzalne, rwnie niepowtarzalne s drogi ich samorealizacji. Pena samorealizacja wymaga zdolnoci do naraania si na ryzyko. Natomiast ludzie zdajcy si jedynie na to, co ju wyprbowane i sprawdzone, degeneruj wasne ycie, przeksztacaj potencjalne bogactwa w monotoni i pen przewidywalno. (Sformuowana przez Masowa teoria hierarchii potrzeb zostaa omwiona w rozdziale jedenastym).

TEORIA JA CARLA ROGERSA

Carl Rogers (1902-1987) pisa, e ludzie ksztatuj siebie poprzez wasne wybory i dziaania. Czyme jednak jest ludzkie Ja? Rogers pojmowa Ja jako centrum ludzkiego dowiadczania. Nasze Ja jest biecym poczuciem tego, kim jestemy, poczuciem, w jaki sposb reagujemy na otoczenie i jak decydujemy si na otoczenie oddziaywa. Swoje wybory opieramy na wyznawanych wartociach, te za stanowi cz naszego Ja.

JA I R A M Y ODNIESIENIA. Na pojcie Ja skadaj si nasze wraenia na temat nas samych i oceny naszej adekwatnoci. Mona to sobie wyobraa tak, jakbymy oceniali sami siebie na szeregu skal szacunkowych, decydujc, czy jestemy dobrzy/li, inteligentni/nieinteligentni, silni/sabi, wysocy/niscy i tak dalej.

Rogers wierzy, e kady z nas ma niepowtarzalny, sobie tylko waciwy sposb patrzenia na wiat - swoiste ramy odniesienia. Kady z nas definiuje siebie samego na pewnym niepowtarzalnym zbiorze wymiarw i ocenia wedug sobie tylko waciwego zbioru kryteriw. Dla jednej osoby najwaniejszym wymiarem moe by sukces/poraka, dla innej przyzwoito/nieprzyzwoito postpowania. Jeszcze innej osobie kategoria przyzwoitoci postpowania moe nigdy nie przychodzi do gowy. my potrzeb szacunku dla siebie, czyli poczucia wasnej wartoci i pozytywnej samooceny. Pocztkowo samoocena wyraa sposb, w jaki oceniaj nas inni ludzie. Rodzice pomagaj dziecku rozwin poczucie wasnej wartoci, dostarczajc mu bezwarunkowej akceptacji. Oznacza to, e zawsze akceptuj dziecko, nawet gdy odrzucaj jakie jego zachowanie. Jeeli jednak rodzice okazuj dziecku akceptacj warunkow, a wic okazuj swoj mio jedynie pod warunkiem, e zachowuje si ono w podany przez nich sposb, dzieci zaczynaj myle, e ich warto jest zalena od okrelonych warunkw. Dochodz wic do wniosku, i zasuguj na szacunek jedynie wtedy, gdy zachowuj si w pewien okrelony sposb. Poniewa zakada si, e kada jednostka ma specyficzny, sobie tylko waciwy potencja, dzieci, ktre dostrzegaj uwarunkowanie wasnej wartoci, przechodz pewne rozczarowanie w stosunku do samych siebie. Nie mona bowiem do koca speni ycze innych ludzi, pozostajc przy tym naprawd sob. Nie oznacza to, e ekspresja wasnego Ja musi koniecznie prowadzi do konfliktw. Rogers optymistycznie patrzy na ludzk natur. Sdzi, e krzywdzimy innych i postpujemy w aspoeczny sposb tylko wtedy, gdy nie moemy zaspokoi potrzeby rozwoju naszego wasnego potencjau. Jeeli rodzice i inne osoby z najbliszego otoczenia s kochajcy i toleruj nasz odmienno, rwnie i my stajemy si tacy, nawet gdy pewne nasze upodobania, zdolnoci i wartoci rni si od tych, jakie ich cechuj. Jednak w niektrych rodzinach dzieci ucz si, e to le mie wasne pogldy, szczeglnie w sprawach seksualnych, politycznych i religijnych. Widzc dezaprobat rodzicw, mog zacz postrzega siebie jako buntownikw, a swoje uczucia uwaa za egoistyczne, naganne i ze. Pragnc utrzyma pozytywne poczucie wasnej wartoci, dzieci takie musz wyrzec si jakich swoich uczu, jakiej czci siebie. Moe to doprowadzi do znieksztacenia ich Ja. Wedug Rogersa niezgodno przeywanych uczu z wasnym znieksztaconym Ja jest czst przyczyn lku. Poniewa lk jest nieprzyjemny, moe to prowadzi ludzi do zaprzeczania swoim rzeczywistym pragnieniom i uczuciom. Wedug Rogersa droga do samorealizacji prowadzi przez poznanie wasnych prawdziwych uczu, ich zaakceptowanie i zgodne z nimi postpowanie. Uzyskanie tego stanu rzeczy jest celem proponowanej przez Rogersa metody psychoterapii, terapii skoncentrowanej na kliencie, ktr przedstawia rozdzia szesnasty. Rogers sdzi take, i posiadamy pewne umysowe wyobraenie osoby, jak si stajemy. Nazwa je Ja idealnym. Ludzie s motywowani do zmniejszenia rozbienoci pomidzy Ja rzeczywistym i idealnym.
POCZUCIE WASNEJ WARTOCI I SZACUNEK. Rogers zakada, e wszyscy odczuwa-

POPRAWIANIE SAMOOCENY
Nikt nie moe sprawi, e bdziesz czul si gorszy, bez twojej wtasnej zgody.
ELEANOR ROOSEVELT

Wedug podejcia humanistyczno-egzystencjalnego kluczowe znaczenie dla psychicznego dobrostanu czowieka ma jego poczucie wasnej wartoci, czyli dodatnia samoocena. Dodatnia samoocena pozwala nam rozwin nasz niepowtarzalny potencja. Powstaje ona w dziecistwie i pocztkowo wyraa stosunek, jaki maj do nas inni ludzie. Niemniej jest wiele rzeczy, ktre my sami moemy uczyni - tu i teraz dla podniesienia naszej samooceny. POPRAWIANIE SAMOOCENY. Moe na przykad czujesz si le z powodu nadmiernej zalenoci od jakiej innej osoby? By moe jeste w stanie podwyszy poziom swoich umiejtnoci spoecznych albo zawodowych, co pomogoby ci zyska wiksz niezaleno. A moe dokucza ci nadwaga? W takim razie moesz zastosowa si przynajmniej do niektrych sugestii, jak zrzuci nadwag (opisanych w rozdziale jedenastym). nia o tym, jacy by powinnimy, mog nas uczyni niewolnikami zbyt daleko posunitego perfekcjonizmu. Jeeli standardy postawione s za wysoko, bez przerwy popadamy we frustracj, nie mogc ich speni. Jeeli tak jest w twoim wypadku, porzu wyrubowane" standardy na rzecz bardziej realistycznych, moliwych do spenienia. Co prawda bez sensu byoby rezygnowa z moliwych do osignicia celw tylko dlatego, e w jakim momencie przestalimy si do nich zblia, ale nawet w odniesieniu do ideaw przyda si odrobina realizmu. ZASTPOWANIE NIEREALISTYCZNYCH CELW OSIGALNYMI. Zapewne nigdy nie bdziemy tak uzdolnieni, peni gracji i wysocy, jakbymy tego chcieli. Moemy wiczy rysunek, jednak gdy coraz bardziej
ZMIENIANIE JA IDEALNEGO. Wewntrzne przekona-

widoczne staje si, e nie bdziemy drugim Michaem Anioem, lepiej zadowoli si ju osignitymi sukcesami, a ambicje skupi na czym innym. Nie moemy powikszy wasnego wzrostu, ale na pewno moemy zrzuci par kilogramw i uprzyjemni sobie ycie uprawianiem biegw lub innych wicze. KSZTATOWANIE PRZEKONANIA 0 WASNEJ SKUTECZNOCI. Stopie wiary w moliwo osigania celw zaley od przekona na temat skutecznoci naszych wasnych dziaa. Przekonania te decyduj o podejmowaniu wyzwa i wysiku wkadanym w to, co robimy. Wybierajc zadania zgodnie z naszymi zdolnociami i zainteresowaniami oraz skupiajc si na ich osigniciu, moemy podbudowa przekonanie o naszej wasnej skutecznoci. Psychologowie stworzyli wiele testw pomagajcych ludziom zorientowa si we wasnych zainteresowaniach i zdolnociach. Zapewne moesz je znale u lokalnego psychologa na twojej uczelni. Innym sposobem ksztatowania przekonania o skutecznoci wasnych dziaa jest uprawianie hobby, a take dziaalno .spoeczna na rzecz celw, ktre uwaasz za wartociowe. Realistyczna ocena wasnych moliwoci, realistyczne cele i terminy ich realizacji to podstawa do zbudowania korzystnego przekonania o skutecznoci wasnych dziaa. Masz niewielkie szans przebiec setk w dziesi sekund, ale po sensownie skonstruowanym i zrealizowanym treningu na pewno jeste w stanie uzyska jaki bardziej realistyczny, a przy tym bardzo dobry czas (i nawet mie z tego przyjemno).

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

Pozytywn samoocen moemy uzyska, staja si dobrzy w jakie dziedzinie.

OCENA PERSPEKTYWY HUMANISTYCZNO-EGZYSTENCJALNEJ

Podejcie humanistyczno-egzystencjalne jest bardzo pocigajce dla wielu studentw z uwagi na nacisk, jaki kadzie ono na osobiste dowiadczenia jednostki. Skonni jestemy gromadzi dowiadczenia wasne i bliskich jako co cennego i stanowicego ludzkie Ja. Dla organizmw niszych ycie polega na przetwarzaniu poywienia, zamianie tlenu w dwutlenek wgla, poruszaniu si i rozmnaaniu.

W wypadku ludzi istotnym elementem ycia jest jego. wiadome dowiadczanie - poczucie cigoci wasnego Ja w czasie i przestrzeni. Podejcie humanistyczno-egzystencjalne podkrela rol wiadomoci w yciu codziennym. Podejcie psychodynamiczne traktuje czowieka w duym stopniu jako zakadnika wasnego dziecistwa. Teoretycy uczenia si widz za w czowieku do pewnego stopnia ofiar warunkw sytuacyjnych, w ktrych si znajduje lub znajdowa. Natomiast podejcie humanistyczne traktuje czowieka jako woln istot dokonujc rzeczywistych wyborw. Podczas gdy tamte dwa podejcia w istocie skonne s uwaa nasze poczucie wolnoci za zudzenie, dla podejcia humanistycznego zaoenie o ludzkiej swobodzie wyboru stanowi punkt wyjcia. Paradoksalnie, najmocniejsza strona podejcia humanistyczno-egzystencjalnego - koncentracja na wiadomym dowiadczeniu czowieka - jest te jego stron najsabsz. wiadome dowiadczenie ma charakter z natury subiektywny i prywatny. Std te kwestionuje si trafno caego tego podejcia do ujmowania teorii psychiki wycznie w kategoriach wiadomoci. Jednak s i tacy, ktrzy sdz, e psychologia moe nieco spuci z tonu, jeli chodzi o metodologiczne wymagania, o ile NIEPOWTARZALNO pozwoli to w wikszym stopniu uwzgldni bogactwo Psychologowie humanistyczni, tacy jak Carl Rogers, uwaaj, ludzkiego dowiadczenia (np. Bevan, Kessel, 1994). e kady z nas ma pewne ramy odniesienia - niepowtarzalny, Pojcie samoaktualizacji moe jednak rwnie prosobie tylko waciwy sposb patrzenia na wiat. Co ma zna- wadzi do bdnego koa w wyjanianiu. Widzc osob czenie dla jednego czowieka, moe by go pozbawione dla angaujc si w co, co wyglda na jej silnie pozytywne innego. denie, niewiele zyskujemy, przypisujc jej zachowanie motywowi samourzeczywistnienia. Nic to nam jeszcze nie mwi o rdach owej motywacji. Jeeli za widzimy kogo, kto nie angauje si w dziaania zorientowane na wasny rozwj, to jeszcze nie powd orzeka, e potrzeba samourzeczywistnienia zostaa u owej osoby sfrustrowana czy zablokowana. Podobnie jak teorie uczenia si, podejcie humanistyczno-egzystencjalne ma niewiele do powiedzenia o rozwoju cech czy typw osobowoci, zakada bowiem, e wszyscy jestemy niepowtarzalni, co jednak nie pozwala przewidywa, jakie rodzaje cech, zdolnoci czy zainteresowa rozwin si u rnych osb.

PERSPEKTYWA SPOECZNO-KULTUROWA
rzynastoletnia Hannah przynosi do stolika tac z obiadem. Jej matka, Julia, z przeraeniem wpatruje si w gr frytek, hamburgera i col w papierowym kubku. Jak moesz je co takiego - mwi. - Przecie to sama trucizna!" Och, daj spokj, mamo. Nie podniecaj si tak, dobra?" - odpowiada Hannah, wymijajc nasz stolik i siadajc do jedzenia ze swoimi przyjacimi. Soboty spdzam ze swoimi dziemi w szkole muzycznej na Manhattanie. Dziki temu nie tylko dzieci ucz si piewa i gra a fortepianie, ale take wszyscy poszerzamy swoj znajomo innych kultur, spotykajc si z rodzinami wywodzcymi si z rnych stron wiata. Julia i Hannah s Amerykankami pochodzenia koreaskiego. Z rumiecem na twarzy Julia potrzsa gow, mwic: Mieszkam w Ameryce duej ni w Korei, ale cigle jeszcze nie mog si przyzwyczai do sposobu, w jaki tu si zachowuj dzieci". Matka innego dziecka, Barbara, ktra jest z pochodzenia Polk, ma podobny pogld: Nigdy w yciu nie odezwaabym si do swoich rodzicw w sposb, w jaki odnosi si do mnie mj Tomek. Po prostu dostaabym za to w skr". Prbuj Hannah wytumaczy, e jest czci rodziny - kontynuuje myl Julia. - Powinna te pomyle o innych. To krpujce, kiedy odzywa si w taki sposb przy ludziach". Tutaj dzieci nie s czci rodziny - mwi Ken, ojciec innego jeszcze dziecka, ktry sam jest pochodzenia afrykaskiego. - Albo s czci paczki, albo indywidualistami". Ale bycie indywidualist nie znaczy jeszcze, e si powinno pyskowa do wasnej matki - odpowiada na to Julia i dodaje, zwracajc si do mnie - Co o tym mylisz, Spencer, przecie jeste psychologiem?" Myl, e wybkaem jakie niezbyt pomocne uwagi na temat przeciwutleniaczy w ketchupie pokrywajcym frytki, a take troch sensowniejsze uwagi na temat zachowa typowych dla amerykaskich nastolatkw. Nie jestem jednak tego pewien, bo w tamtej chwili intensywnie mylaem o Hannah. Nie o jej obiedzie, tylko o tym, jak ksztatuje si jej osobowo i co wpywa na jej postpowanie. Dotaro do mnie, e w wielokulturowym spoeczestwie nie mona zrozumie osobowoci bez odwoania si do perspektywy spoteczno-kulturowej. Co wicej, tendencje migracyjne na progu trzeciego tysiclecia wskazuj na to, e stopie przemieszania kulturowego bdzie jeszcze wzrasta. Rne grupy etniczne w Stanach Zjednoczonych maj odmienne postawy, przekonania, normy i wartoci (Basic Behavioral Science Task Force, 1996c; Triandis, 1996). Wracajc jednak do Hannah. Moe ulega dziaaniu jakich niewiadomych konfliktw? Jeli idzie o jej cechy, to jest wybitnie uzdolniona i ma talent muzyczny, co przynajmniej czciowo jest uwarunkowane czynnikami dziedzicznymi. Jej wiadomym deniem jest na pewno zosta wielk skrzypaczk. Ale nie mona w peni zrozumie jej osobowoci, nie uwzgldniajc oddziaujcych na ni wpyww spoeczno-kulturowych. Mamy tu bowiem do czynienia z nastolatk poddan silnym wpywom rwienikw, ktrzy wietnie si czuj ze swoimi frytkami i dinsami. Jej przodkowie to azjatyccy imigranci uwaajcy wyksztacenie za klucz do sukcesu w naszej kulturze (Gibson, Ogbu, 1991; Ogbu, 1993). Przynaleno do tej grupy etnicznej z pewnoci przyczynia si do jej edukacyjnych ambicji. Jednak koreaskie korzenie nie przeszkadzaj jej by cokolwiek pyskat, amerykask nastolatk. (Czy byaby taka, wychowujc si w Korei? Oczywicie nie sposb na to pytanie odpowiedzie z jak rozsdn doz pewnoci). Nic dziwnego, e jej przebojo-

ZASTANW SI
Teorie humanistyczno-egzystencjalne zakadaj, e trudnoci yciowe s atwiejsze do zniesienia, jeeli potrafimy nada yciu jaki sens. Czy sdzisz, e twoje ycie ma jakie znaczenie? Czy twoje przekonania podtrzymuj ci w obliczu trudnoci? Czy jeste osob zmierzajc do samourzeczywistnienia? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Co w twoim yciu przyczynio si do tego, e masz tak, a nie inn samoocen? Czy twoje wasne dowiadczenia s zgodne z pogldami Rogersa na rdo poczucia wasnej wartoci?

we" zachowanie wydao si jej matce uderzajco niegrzeczne (Lopez, Hernandez, 1986). Zachowanie, ktre mnie si wydawao moliwe do zaakceptowania u wasnego dziecka, dla Julii byo - przy jej koreaskim pochodzeniu - zupenie niedopuszczalne i obraliwe. Zacza si rozwodzi nad wszystkim, co byo niewaciwe w zachowaniu Hannah - oczywicie z jej koreasko-amerykaskiego punktu widzenia. W odpowiedzi wymieniem ca list wszystkiego, co u Hannah byo jak najbardziej waciwe, i poradziem Julii, eby si tyle nie martwia. Rozwamy, w jaki sposb czynniki spoeczno-kulturowe mog wpywa na nasze poczucie wasnego Ja.

Ziarna indywidualizmu i kolektywizmu mona odnale w kulturze, w ktrej jednostka si wychowuje. System kapitalistyczny zachca w pewnym stopniu do indywidualizmu. Kapitalizm zakada bowiem, e jednostki s uprawnione do gromadzenia osobistych fortun, co przyczynia si do tworzenia miejsc pracy i zamonoci duych grup ludzi. Indywidualistyczne rysy odnajdziemy w polegajcych na samych sobie bohaterach i czarnych charakterach kultury i mass mediw Zachodu - od Homerowego Odyseusza do przykurzonego kowboja granego przez Clinta Eastwooda czy Pocahontas z kreskwki Disneya. Tradycyjne dziea Wschodu sawi natomiast bohaterw, ktrzy potrafili si oprze osobistym pragnieniom, powicajc je na rzecz obowizku i dobra grupy.

INDYWIDUALIZM A KOLEKTYWIZM
W pewnym sensie pretensje Julii dotyczyy tego, e Hannah bardziej siebie widzi jako jednostk czy artystk ni jako czonka wasnej rodziny i koreask dziewczynk. Badania midzykulturoWe pokazuj, e Amerykanie i mieszkacy wielu pnocnych krajw europejskich maj skonno do indywidualizmu. Indywidualici to osoby definiujce siebie w kategoriach osobistej tosamoci i dajce pierwszestwo celom osobistym (Triandis, 1995). Kiedy poprosi takich ludzi o dokoczenie zda rozpoczynajcych si od Jestem...", to skonni s tam wpisywa nazwy swoich cech osobowoci (Jestem towarzyska", Jestem wesoy") lub zaj czy zawodw (Jestem studentk polonistyki", Jestem biologiem") (Triandis, 1990). Natomiast wiele osb z kultur afrykaskich, azjatyckich i latynoskich cechuje si kolektywizmem (Basic Behavioral Science Task Force, 1996c). Kolektywici to osoby definiujce siebie w kategoriach grup, do ktrych nale, i dajce pierwszestwo celom grupowym (Triandis, 1995). Osoby takie uwaaj relacje utrzymywane z innymi ludmi za cz wasnego Ja (Markus, Kitayama, 1991; por. rycina 12.4). Maj te wiksz ni indywidualici skonno do ulegania normom i opiniom grupowym (Bond, Smith, 1996; Okazaki, 1997). Poproszeni o dokoczenie zda Jestem...", czciej reaguj w kategoriach rodzinnych, narodowych, rasowych i dotyczcych pci (Jestem crk", Jestem Polakiem", Jestem katolikiem") (Triandis, 1990; 1994).

CZYNNIKI SPOECZNO-KULTUROWE A JA
Czynniki spoeczno-kulturowe wpywaj take na sposb pojmowania wasnego Ja i samoocen. Carl Rogers zauway, e nasz sposb widzenia siebie jest czsto zbliony do sposobu, w jaki widz nas inni. Czonkowie dominujcej w kraju grupy kulturowej maj wic wiksze szans na wyksztacenie pozytywnej samooceny. Mog zasadnie ywi oczekiwanie, e odnios osobisty sukces i pozyskaj szacunek naleny tym, ktrzy maj wadz. Natomiast czonkowie mniejszociowych grup etnicznych, biedniejszych i na rne sposoby dyskryminowanych zwykle gorzej myl o sobie i maj nisz samoocen (Greene, 1993; 1994; Lewis-Fernandez, Kleinman, 1994). Pomimo uporczywych uprzedze, ankieta przeprowadzona przez American Association of University Women (1992) wykazaa, e murzyskie dziewczta s bardziej zadowolone ze swojego wygldu od dziewczt biaych. A 65% czarnych uczennic ze szkoy podstawowej jest w peni zadowolonych ze swojego wygldu, cho jedynie 55% ich biaych rwieniczek jest podobnie dobrego zdania na wasny temat. W szkole redniej 58% czarnych dziewczt pozostaje zadowolonych ze swego wygldu, podczas gdy tego samego zdania o sobie jest zaledwie 22% ich biaych rwieniczek. Skd ta zaskakujca rozbieno? Okazuje si, e rodzice czarnych dziewczynek ucz je, e nie ma niczego zego w odbieganiu od dominujcego w kraju wzorca - wiat le je traktuje nie z uwagi na ich indywidualne cechy, lecz z powodu rasy (Williams, 1992). Natomiast biae dziewczta bardziej s skonne wini siebie za to, e nie dorwnuj nieosigalnemu ideaowi.

Oicec

JA W RELACJI DO INNYCH W PERSPEKTYWIE INDYWIDUALISTYCZNEJ I KOLEKTYWISTYCZNEJ

Dla indywidualisty jego wasne Ja jest oddzielone od innych ludzi (cz A). Dla kolektywisty wasne Ja zawiera take relacje z innymi ludmi (cz B). Na podstawie: Markus, Kitayama (1991).

U j t k j

x
x x

x
x x

Rod^lwo

Ja

X x

"

'

AKULTURACJA A SAMOOCENA
X
'
x

J a

x Pizyjaciolka
X X X

'

P^jacl X
x

W^raco*"*
X

'

"

A. Ja niezalene

B. Ja wspzalene

Czy hinduskie kobiety emigrujce do Ameryki winny porzuci swoje sari na rzecz niemiertelnych dinsw? Czy rosyjscy imigranci powinni w Ameryce mwi do swoich po angielsku? Czy amerykascy Murzyni powinni swoje dzieci uczy o sztuce i historii Afryki, czy te Europy? W jaki sposb te czynnoci, stanowice przykady akulturacji, wpywaj na psychiczny dobrostan imigrantw i ich rodzin? Samoocena wie si ze wzorcami akulturacji imigrantw. Wzorce te mog przyjmowa rn posta. Niektrzy imigranci

AKULTURACJA
Niektrzy imigranci cakowicie asymiluj si do dominujcej kultury, porzucajc obyczaje i jzyk swojego kraju pochodzenia. Inni zachowuj pierwotne obyczaje i jzyk, nigdy nie nabierajc cakowitej swobody w nowej ojczynie. Jeszcze inni staj si dwukulturowi. Ptynnie posugujc si obydwoma jzykami, cz obyczaje i wartoci obu krajw.

Teoria psychodynamiczna

Freud zakada istnienie trzech struktur psychicznych (id, Niewiadomy konflikt, w ktrym takie popdy, jak seks, agresja czy potrzeba wyszoci.wcho- ego, superego) i piciu faz rozwoju psychoseksualnego dz w sprzeczno z normami moralnymi, spo- (oralna, analna, falliczna, latencji i genitalna). tecznyml 1 prawnymi. Posugiwanie si technikami obliczeniowymi do skatalogowania i wykrycia podstawowej struktury ludzkich cech.

wd

mi poznawczymi. Oznacza to, e sposb, w jaki ludzie myl, czuj i postpuj, mona zrozumie jedynie w obrbie kultury, ktra jest ich udziaem. Perspektywa spoeczno-kulturowa uwraliwia nas na zrnicowanie kultur i pozwala bardziej doceni bogactwo ludzkiego zachowania i procesw psychicznych.

ZASTANW SI
Czy jako dziecko otrzymywae sprzeczne komunikaty na temat tego, czy z innymi powinno si wspzawodniczy, czy te raczej wsppracowa? Jak sdzisz, czy dowiadczenia z dziecistwa ukierunkoway ci w stron indywidualizmu, czy kolektywizmu? Dlaczego tak mylisz? W jaki sposb czynniki spoeczno-kulturowe wpywaj na twoje poczucie wasnej wartoci? Od ilu pokole twoja rodzina zamieszkuje obecne miejsce? Czy musiaa w przeszoci pokonywa jakie problemy z akulturacj? Na czym problemy te mogy polega? Czy moesz to sobie wyobrazi?

Teoria cech

Hipokrates zakada istnienie czterech podstawowych typw osobowoci, co w pewnym sensie uwspczeni Eysenck, wskazujc, e u ich podstaw le dwa wymiary (ekstrawersja/introwersja i neurotyczno). Wspczeni badacze wyrniaj pi podstawowych cech (model Wielkiej Pitki). Behawioryci traktuj osobowo jako co plastycznego i uzalenionego od zmiennych zewntrznych, sytuacyjnych. Teoretycy spoeczno-poznawczy uwzgldniaj ponadto uzalenienie zachowania od zmiennych wewntrznych (kompetencje, strategie kodowania, oczekiwania, emocje 1 systemy samoregulacji). Ludzie maj wrodzony popd, by stawa si kim, kim sta si mog. Bezwarunkowa akceptacja prowadzi do wysokiej samooceny, uatwiajcej rozwj jednostki. Rozwj przebiega odmiennie w kulturach indywidualistycznych i kolektywistycznych. Pojmowanie wasnego Ja 1 samoocena zale od stopnia akulturacji, dyskryminacji i dowiadczania biedy.

Teoria uczenia si

Czynniki wpywajce na zachowanie.

Teoria humanlstyczno-egzystencjalna Teoria spoteczno-kulturowa

wiadome dowiadczanie bycia czowiekiem i rozwj wasnego niepowtarzalnego potencjau, czsto w niesprzyjajcym otoczeniu. W rozwoju osobowoci najwaniejsz rol odgrywa przynaleno etniczna i kulturowa oraz pozycja spoeczno-ekonomiczna.

MIERZENIE OSOBOWOCI

cakowicie asymiluj si do kultury nowego kraju. Porzucaj jzyk i obyczaje kraju pochodzenia i upodabniaj si do grupy kulturowo dominujcej w ich nowej ojczynie. Inni pozostaj oddzieleni od tej kultury - utrzymuj swj jzyk i obyczaje. Jeszcze inni staj si dwukulturowi. Zachowuj jzyk kraju pochodzenia, a rwnoczenie ucz si jzyka nowej ojczyzny. Ich wartoci i obyczaje stanowi mieszank obu kultur. Badania pokazuj, e osoby dwukulturowe cechuj si najwysz samoocen (Phinney i in., 1992). Na przykad 'Amerykanie pochodzenia meksykaskiego pynnie mwicy po angielsku maj niszy poziom lku i depresji ni ich ziomkowie niewadajcy biegle tym jzykiem (Salgado de Snyder i in., 1990). Zdolno przystosowania si do nowej kultury w poczeniu ze wsparciem dawnej tradycji i trwaym poczuciem tosamoci najwyraniej przyczynia si do lepszego funkcjonowania.

OCENA PERSPEKTYWY SPOECZNO-KULTUROWEJ

Perspektywa spoeczno-kulturowa jest rdem wanego wgldu w rol odgrywan w rozwoju osobowoci przez takie czynniki, jak pochodzenie etniczne, pe, kultura i pozycja spoeczno-ekonomiczna. Gdy pominiemy te czynniki, do czynienia mamy jedynie z pewnym rdzeniem osobowoci - potencjaem, o ktrego sposobie realizacji w duym stopniu decyduj wanie te czynniki. To wpywy spoeczno-kulturowe wypeniaj konkretn treci nasze przekonania, motywy, emocje i zachowania. Bez ich uwzgldnienia nie mona zrozumie, na czym polegaj oglne prawidowoci rzdzce naszym zachowaniem i procesa-

etody pomiaru osobowoci opieraj si na zaoeniu, e przysze zachowania czowieka mona przewidywa, jeeli w wiarygodny sposb zmierzy si jak prbk jego dotychczasowych zachowa. Wspczenie wielu psychologw uywa nawet komputerw do rutynowych bada osobowoci (Bloom, 1992). Jeden ze sposobw pomiaru osobowoci polega na zastosowaniu skal oceny zachowania, za pomoc ktrych mona oceni zachowanie w takim rodowisku, jak klasa szkolna lub oddzia szpitalny. Wywiczeni obserwatorzy otrzymuj specjalne arkusze, na ktrych odnotowuj kady przypadek pojawienia si zachowania jakiego rodzaju - zwykle w pewnym ograniczonym czasie, na przykad w cigu kwadransa. Czciej jednak uywa si wystandaryzowanych testw psychologicznych - obiektywnych lub projekcyjnych - i na nich wanie skupimy uwag w tej czci rozdziau. Pomiary osobowoci s uwzgldniane przy podejmowaniu wanych decyzji, na przykad o zakwalifikowaniu czowieka do pracy, o ktr si ubiega, o skierowaniu dziecka do okrelonej szkoy lub klasy czy o przepisaniu leku uspokajajcego (Saccuzzo, 1994). Wiele szk i uczelni, przyjmujc kandydatw do nauki, prosi ich nauczycieli czy profesorw o ocen swoich absolwentw na rnych skalach dotyczcych inteligencji, stabilnoci emocjonalnej i skonnoci do wsppracy. Uczniowie i studenci przechodzi te mog rne testy mierzce ich uzdolnienia i zainteresowania, co rwnie pomaga podj decyzj, czy pasuj do nich okrelone czynnoci oraz zawody. Zakada si, e kandydaci majcy zdolnoci i zainteresowania podobne do osb ju odnoszcych sukcesy w danym zawodzie, rwnie dobrze sobie w nim poradz.

TESTY OBIEKTYWNE
Testy obiektywne polegaj na tym, e osoba badana proszona jest o odpowied na pewn wystandaryzowan (tj. majc zawsze t sam tre i posta) grup pyta lub opinii. Czasami zadaniem badanego jest odpowiedzie na kade pytanie tak" lub nie", czasami proszony jest o zaznaczenie, jak dalece kada z opi-

nii odnosi si do niego (jak trafnie go opisuje); kiedy indziej idzie o to, by badany wybra jedn z kilku zaproponowanych moliwoci, na przykad rnych sposobw zachowania w jakiej sytuacji (jak zauwaylicie, ksika ta zawiera wiele takich kwestionariuszy). Niektre testy maj charakter skali z wymuszonym wyborem. Badany jest wwczas proszony o wybr jednej z dwch lub wicej moliwoci (np. ktra z dwch przedstawionych na kwestionariuszu opinii lepiej go opisuje). W takim wypadku moliwoci s jakociowo rne, a badany musi si na co zdecydowa. Nie ma tu moliwoci: adna z tych opinii do mnie nie pasuje". Skale z wymuszonym wyborem s czsto uywane w kwestionariuszach zainteresowa przeznaczonych do przewidywania, czy czowiek dobrze sobie bdzie radzi w jakim zawodzie. Przykadowa pozycja takiego testu wyglda nastpujco: Najbardziej chciabym a. by lenikiem b. pracowa w biurze penym ludzi c. gra na jakim instrumencie muzycznym. Jeden z najbardziej znanych kwestionariuszy - Minnesocki Wielowymiarowy Inwentarz Osobowoci (Minnesota Multiphasic Personality Inventory - MMPI) skada si z setek pyta z dwoma moliwociami odpowiedzi (prawda - nieprawda). Kwestionariusz ten zosta skonstruowany celem diagnozowania rnych zaTABELA 12.3

SKALE KWESTIONARIUSZA MMPI (MINNESOCKIEGO WIELOWYMIAROWEGO INWENTARZA OSOBOWOCI)

^SKAUn Unikanie odpowiedzi Kamstwa Czsto Poprawka Hipochondria Depresja Histeria Psychopatia Msko/kobieco Paranoja Psychastenia Schizofrenia Hlpomania Introwersja spoeczna SKBT^ ? L F K SKALE KONTROLNE

burze psychicznych (por. rozdzia pitnasty). Szczegowa diagnoza problemw danej osoby przyczynia si do trafnego wyboru sposobu jej leczenia. MMPI jest testem najszerzej uywanym w badaniach klinicznych (Helmes, Reddon, 1993; Watkins i in., 1995) i w badaniach psychologicznych w ogle. Punktacj w testach psychologicznych mona podlicza rcznie bd komputerowo. Wiele testw ju skomputeryzowano, opracowujc programy, ktre nawet podsuwaj psychologowi sposb interpretacji wynikw (na podstawie danych dotyczcych wielu innych osb, zbadanych w przeszoci). Wyniki MMPI oblicza si zwykle, biorc pod uwag cztery tak zwane skale kontrolne i dziesi skal klinicznych, opisanych krtko w tabeli 12.3. Skale kontrolne wskazuj, czy sposb wypenienia testu przez czowieka wiarygodnie oddaje jego myli, uczucia i zachowania, cho nie zawsze gwarantuj wykrycie badanych faszujcych swoje odpowiedzi w tecie. Skale kontrolne przedstawione w tabeli 12.3 pozwalaj jednak oceni rne rodzaje tendencyjnoci w odpowiedziach na pytania MMPI. Na przykad osoby z wysokimi wynikami w skali L z reguy prbuj przedstawi siebie jako ludzi wysoce moralnych i postpujcych zawsze zgodnie z normami. Z kolei ludzie o wysokich wynikach w skali F usiuj si wyda dziwaczni (np. symulujc zaburzenia psychiczne). Wiele kwestionariuszy osobowoci zawiera jakie skale kontrolne. Kliniczne skale MMPI pomagaj diagnozowa problemy wymienione w tabeli 12.3 oraz introwersj i zainteresowanie stereotypowo pojmowan mskoci/kobiecoci. Skale skadajce si na MMPI skonstruowano na drodze empirycznej, a wic nie na podstawie teorii, lecz rnic w sposobie odpowiadania na pytania przez osoby cierpice na rnego rodzaju zaburzenia. Pocztkow pul pyta sformuowano na podstawie wywiadw klinicznych z pacjentami. Przykadowe pytania wchodzce w skad kwestionariusza przedstawiaj si nastpujco: Mj ojciec by dobrym czowiekiem. Bardzo rzadko dokuczaj mi ble gowy. Donie i stopy mam zwykle dosy ciepe. Nigdy nie zrobiem czego niebezpiecznego tylko po to, aby przey dreszczyk emocji. Pracuj w duym stresie. P P P P P N N N N N

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e psychologowie zawsze s w stanie stwierdzi, czy osoba badana nie kamie, wypeniajc test osobowoci. Jednak skale kontrolne czsto im to umoliwiaj.

^mimWmmmhi

Wyraa liczb pyta pozostawionych bez odpowiedzi Przekamywanie odpowiedzi lub dua konwencjonalno Symulacja objaww zaburze, odpowiadanie lekkomylne, dziwaczno Zaprzecza problemom (dysymulac)a zaburze) SKALE KLINICZNE Narzeka na dolegliwoci fizyczne Depresja, poczucie bezradnoci i winy Reaguje na stres objawami dolegliwoci fizycznych; brak wgldu Niemoralno, skonno do amania norm spoecznych; burzliwe zwizki z innymi Wysokie wyniki oznaczaj zachowania i zainteresowania zgodne ze stereotypem pci przeciwnej Podejrzliwo i boczenie si; cyniczne pogldy na ludzk natur Nerwowo, napicie, skonno do zamartwiania si Dezorganizacja, dezorientacja, pomieszanie"; dziwaczne myli Energiczno, niepokj, gorczkowa aktywno, atwe popadanie w znudzenie Introwersja, skierowanie do wewntrz, niemiao, brak zaufania do siebie

Hs
D Hy Pd Mf Pa Pt Sc Ma Si

Duy zbir takich pocztkowych pyta dano najpierw osobom ju zdiagnozowanym jako dotknite rnymi zaburzeniami w rodzaju schizofrenii czy depresji. W skad ostatecznej wersji kwestionariusza weszy te pytania, na ktre ludzie z odmiennymi dolegliwociami odpowiadali w rny sposb (a rnica przekraczaa poziom waha przypadkowych).

TESTY PROJEKCYJNE
Na innej podstawie ni obiektywne testy osobowoci opieraj si tak zwane testy projekcyjne, z ktry dwa najbardziej popularne to Test Plam Atramentowych Rorschacha oraz Test Apercepcji Tematycznej Murraya. W testach projekcyjnych nie ma jasnych, dobrych" czy w ogle precyzyjnie okrelonych odpowiedzi. Osobom badanym pokazuje si jakie wieloznaczne bodce, jak plamy atramentowe czy niejasne rysunki, z prob, aby opowiedziay, co na nich widz. Zakada si, e umoliwia to ludziom projekcj (dosownie: rzutowanie) wasnej osobowoci na ich wypowiedzi. Tre wypowiedzi wyraa nie tylko sam bodziec, ale i osobowo czowieka opowiadajcego, co w bodziec przedstawia.

POSUGIWANIE SI TESTAMI WYBORU KARIERY ZAWODOWEJ

Poznajc nowego czowieka lub chcc si dowiedzie czego o nieznajomej osobie, staramy si zwykle zorientowa w tym, co ona robi, jaki jest jej zawd. Wiele testw psychologicznych skonstruowano po to, by dopomc ludziom w wyborze zawodu i przewidzie, czy dane zajcie bdzie pasowao do ich osobowoci. W tym celu uywa si kilku rodzajw testw. TESTY SELEKCYJNE. Psychologowie pracy i organizacji prbuj za pomoc testw dobra odpowiednie osoby do odpowiednich zawodw. W skad testw selekcyjnych mog wchodzi testy zdolnoci intelektualnych, przestrzennych i mechanicznych, motorycznych i percepcyjnych, a take kwestionariusze osobowoci i zainteresowa. Testy zdolnoci mechanicznych s przydatne przy przyjmowaniu do pracy robotnikw fabrycznych, budowlanych i - oczywicie - mechanikw. Zawieraj pytania na przykad o to, ktry z dwch przedstawionych badanemu noy bardziej nadaje si do skrawania metalu. Zdolnoci przestrzenne s potrzebne w kadej pracy wymagajcej umiejtnoci wyobraania sobie obiektw w przestrzeni trjwymiarowej (sporzdzanie planw, projektowanie ubra, architektura). Testy zdolnoci percepcyjnych s przydatne przy naborze do prac o charakterze urzdniczym (praca w banku, w sekretariacie). Zawieraj zadania w rodzaju wskazywania, ktre z par kolumn cyfr, liter czy wyrazw rni si siebie, a ktre s identyczne. Testy zdolnoci motorycznych s przydatne przy naborze pracownikw do zaj wymagajcych siy i koordynacji ruchw, szybkiego reagowania i wytrwaoci (jak w wypadku sterowania niektrymi rodzajami sprztu, szycia, manipulowania przedmiotami itp.). Mniej jasne s zwizki cech osobowoci z szansami na sukces zawodowy w rnych zajciach. Jednak wydaje si logiczne, by na przykad na stanowisku sprzedawcy zatrudnia nie odludkw, lecz osoby z du potrzeb kontaktw spoecznych. W wielu miejscach pracy uywane s te testy do pomiaru oglnej stabilnoci" kandydatw, cho niektrzy uwaaj takie ich wykorzystywanie za pogwacenie prywatnoci czowieka ubiegajcego si o prac. skonstruowali te wiele kwestionariuszy zainteresowa, pomagajcych przewidywa, jak czowiek bdzie sobie radzi w okrelonym zawodzie. Cho zainteresowania pasujce do jakiego zawodu nie gwarantuj jeszcze zdolnoci do jego wykonywania, wyniki testw mog dopomc w wyborze przyszej pracy. Na przykad w obrbie medycyny mamy przecie nie tylko lekarzy, ale take pielgniarki, technikw dentystycznych, analitykw, fizykoterapeutw, masaystw i wiele innych zawodw wymagajcych bardzo zrnicowanych zdolnoci. TYPOLOGIA HOLLANDA. Psycholog John Holland zaproponowa teori, w ktrej rne zawody dopasowane s do szeciu cech osobowoci (realizm, dociekliwo itp.). Aby zorientowa si, jakie zajcie mogoby do ciebie pasowa, wyobra sobie takie oto targi pracy. Instrukcja: Rycina 12.5 przedstawia rnych ludzi podczas targw pracy odbywajcych si na zakoczenie szkoy. W ich trakcie absolwenci i przyszli pracodawcy wdaj si w pogawdki. Po pewnym czasie poszczeglne osoby orientuj si wzajemnie w tym, co ich interesuje, i zbieraj si grupkami w rnych miejscach sali stosownie do swoich zainteresowa. A teraz wyobra sobie, e ty wkraczasz na scen. Poszczeglne grupki ju si wyodrbniy, a twoim zadaniem jest wybra jedn z nich. Prbujc podj decyzj, przechadzasz si wrd nich i przysuchujesz urywkom rozmw. Wyobra sobie, e jest sze takich grup, przedstawionych na rycinie 12.5. Przeczytaj uwanie ich opisy, a potem odpowiedz na nastpujce pytania: Do ktrej grupy najbardziej chciaby si przyczy? Wpisz tu liter tej grupy . Jaki jest twj drugi wybr? Gdy przysuchujesz si, temu co mwi i co ich interesuje, do jakiej grupy przyczyby si w drugiej kolejnoci? Wpisz tu liter tej grupy A ktra z tych grup wydaje ci si najbardziej nudna? Z ktr najbardziej nie chciaby mie nic wsplnego? Wpisz tu liter tej grupy _. Holland zakada, e zainteresowanie rnymi zawodami i przypuszczalny w nich sukces zaley od stopnia dopasowania zawodu do szeciu cech osobowoci. Kada z grup z ryciny 12.5 obrazuje jedn z tych cech: kretach, interesuje ich dziaanie rnych mechanizmw i praca wymagajca aktywnoci mini. Mog by farmerami, pracownikami niewykwali-

K Cl ludzie maj zdolnoci do rachunkw i pracy biurowej. Lubi dobrze przetarte szlaki, staranne wypenianie instrukcji, prac na danych liczbowych. Potrafi skupi si na szczegach.

Ci ludzie lubi uczy si nowych rzeczy. Lubi poszukiwa rozwizania jakiego problemu i poszerza wiedz.

Wyobra sobie, e bierzesz udziaf w targach pracy odbywajcych si na zakoczenie szkoty. W trakcie tych targw absolwenci i przyszli pracodawcy rozmawiaj ze sob, dziki czemu orientuj si wzajemnie w tym, co ich interesuje, i skupiaj si w rnych miejscach sali stosowanie do swoich zainteresowa. Przeczytaj uwanie, jacy ludzie skadaj si na kad z tych szeciu grup. Do ktT rej z nich sam by podszed? To osoby, ktre lubi pracowa Te osoby maj wiele wyobrani i s z ludmi. Chtnie pomagaj Innym, twrcze. Lubi prac, w ktrej nie ma 0 czym wiadczyby taki wytake chorym. Lubi Informowa in- utartych regu. Maj skonnoci arty- br? Co taki wybr mwi o tonych i im doradza. styczne i innowacyjne. bie samym? RYCINA 12.5

Te osoby lubi pracowa z ludmi I im przewodzi. Lubi wpywa na innych. Pociga ich rola przywdcw, planowanie dziaalnoci gospodarczej, rzdowej czy administracyjnej.

R Te osoby skonne s do mylenia o konkretach, interesuje ich dziaanie rnych mechanizmw i narzdzi. Lubi prac na dworze, w kontakcie ze zwierztami i rolinami

CECHY A KARIERY ZAWODOWE

KWESTIONARIUSZE ZAINTERESOWA. Psychologowie R - Realista. Realici skonni s do mylenia o kon-

fikowanymi, jak nalewacze na stacji benzynowej, lub wykwalifikowanymi, jak elektrycy czy robotnicy budowlani. D - Dociekliwy. Ludzie dociekliwi s twrczy, introwertywni i skonni do mylenia abstrakcyjnego. Czsto dobrze si czuj jako naukowcy lub wykadowcy. A - Artysta. Osoby artystyczne s twrcze, uczuciowe, zainteresowane subiektywnymi przeyciami i skonne do dziaania na podstawie intuicji. Pociga ich sztuka. T - Towarzyski. Osoby towarzyskie s ekstrawertywne i zorientowane na ludzi. Czsto maj due zdolnoci werbalne i du potrzeb kontaktu z innymi. Dobrze si czuj w takich zawodach, jak doradca, pracownik spoeczny, nauczyciel. P - Przedsibiorczy. Jednostki przedsibiorcze s impulsywne, ekstrawertywne, maj skonno do przygd i dominowania nad innymi. Pociga je rola przywdcw, planowanie dziaalnoci gospodarczej, rzdowej czy administracyjnej. Wrd nich znajdziemy politykw i biznesmenw.

K - Konwencjonalny. Ludzi konwencjonalnych pocigaj dobrze przetarte szlaki. Maj wiele samodyscypliny, potrzeb porzdku i aprobaty ze strony innych. Nie dokucza im nadmiar wyobrani. Pasujce do nich zajcia to praca w banku, ksigowoci i urzdach. Wiele zawodw stanowi pewn kombinacj tych cech. Osoba pracujca w reklamie (jako copywriter) moe by zarwno artystyczna, jak i przedsibiorcza. Psychologowie bywaj zwykle dociekliwi, artystyczni i towarzyscy. Kosmetyczki i zawodowi wojskowi bywaj zwykle realistyczni i konwencjonalni (ale wybitni dowdcy wojskowi tworzcy plany sztabowe i majcy udzia w rzdzie s take przedsibiorczy; fryzjerzy wygrywajcy konkursy w swoim zawodzie maj te tendencje artystyczne). Holland skonstruowa do pomiaru tych cech specjalny kwestionariusz (Vocational Preference Inventory). Bywaj one mierzone take za pomoc innych kwestionariuszy. Jeeli chcesz si zorientowa we wasnych preferencjach zawodowych, sprawd u lokalnego psychologa, czy nie ma ktrego z nich.

P R O F I I U
RORSCHACH
si na rne sposoby, uzyskujc kleksy o rnych ksztatach. Pniej w wyniku intensywnych bada nad pacjentami psychiatrycznymi Rorschach zawzi pocztkowy zbir paru tuzinw kleksw do zestawu pitnastu plam atramentowych. Przekonany by, e odpowiedzi pacjentw na ten zestaw pozwol jemu i innym badaczom wnikn w tajniki osobowoci badanych osb i w rezultacie skuteczniej udzieli im pomocy psychologicznej. Dlaczego wspczesny test Rorschacha zawiera tylko dziesi plam? Po prostu nie byo dosy pienidzy, by w pocztkowym raporcie z bada Rorschacha wydrukowa wszystkie pitnacie plam.

Szwajcarski psyHERMANN chiatra Hermann Rorschach (1884-1922) mia wszelkie dane po temu, by sta si przysowiowym sfrustrowanym artyst. Jego ojciec, Ulrich, by malarzem, ktry nie osign powodzenia i utrzymywa rodzin, uczc w szkole. Niemniej Hermann wychowa si w malowniczej wsi na brzegach Renu. Byy tam wzgrza, stary fort, sporo zabytkw i pomnikw, a nawet muzeum. W szkole redniej koledzy nazywali Hermanna Kleks", poniewa nawet jeszcze wtedy by cigle zafascynowany znan podwczas dziecic zabaw w kleksy. Polega ona na puszczaniu kropli atramentu na papier, ktry nastpnie skada

ten zawiera pi czarno-biaych i pi barwnych plam atramentowych. Osoba badana dostaje je po kolei z prob o wypowied, co kada plama moe przedstawia. Odpowied uwzgldniajca ksztat plamy uwaana jest za przejaw adekwatnego sprawdzania rzeczywistoci. Reakcja uwzgldniajca wiele aspektw plamy i integrujca je w jak cao uwaana jest za przejaw wysokiej sprawnoci intelektualnej. Uwaa si, e test Rorschacha umoliwia wgld w liczne waciwoci psychiczne osoby badanej, jak jej inteligencja, kultura, zainteresowania, introwersja/ekstrawersja, poziom lku, realizm i wiele innych. Jednak wypowiedzi osb badanych w tecie Rorschacha czsto trudno jest zinterpretowa. To prawda, e nie ma pojedynczej poprawnej" odpowiedzi na pytanie, co przedstawia plama zamieszczona na rycinie 12.6. Jednak pewne odpowiedzi mog w ogle nie kojarzy si z bodcem. Plama z ryciny 12.6 moe by obrazem leccego owada, pyska zwierzcia i wielu innych rzeczy. Jeeli jednak kto odpowie, e jest to porcja lodw albo obraz chorych puc, moe to faktycznie wskazywa na jakie jego problemy osobowociowe.

TEST PLAM ATRAMENTOWYCH RORSCHACHA. Test

TAT jest intensywnie uywany w praktyce klinicznej i w badaniach nad motywacj (Watkins i in., 1995). Rwnie opiera si na zaoeniu, e ludzie dokonuj projekcji wasnych potrzeb na interpretacj wieloznacznych sytuacji, nawet jeeli nie s w peni tych potrzeb wiadomi i nie s skonni do mwienia o nich wprost. TAT jest te czsto uywany do pomiaru ustosunkowa do innych, szczeglne bliskich ludzi, jak rodzice czy wspmaonek.

ZASTANW SI
Czy zdarzyto ci si kiedykolwiek wypenia test psychologiczny? W jakim celu? Czy test ten wydawa ci si wiarygodny? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Czy sdzisz, e wyniki testw psychologicznych powinny stanowi jedyn podstaw decyzji na temat osobowoci ludzi i oceny ich problemw? Dlaczego tak lub dlaczego nie?

TEST APERCEPCJI TEMATYCZNEJ. Test Apercepcji Tematycznej (TAT) skonstruowali w latach trzydziestych Henry Murray i Christina Morgan. Skada si z obrazkw, ktre maj to do siebie, e mona je interpretowa na wiele sposobw. Badani otrzymuj obrazki z prob o wymylenie historyjki kojarzcej si z nimi.

PLAMY ATRAMENTOWE RORSCHACHA

Najczciej uywanym projekcyjnym testem osobowoci jest test Rorschacha. Co mog przedstawia te plamy? Z czym ci si kojarz? RYCINA 12.6

PODSUMOWANIE
1. Co to jest osobowo? Obejmuje ona wzgldnie staty wzorzec zachowa, myli i emocji odrniajcych jedn osob od innych. Wzorzec ten wyraa charakterystyczny dla jednostki sposb przystosowywania si do wymaga stawianych jej przez ycie. 2. Jak rol w psychodynamicznej teorii Freuda odgrywa konflikt? Teoria ta zakada, e cztowiek dziata w duej mierze z powodu nieuwiadomionych konfliktw. S one nieuchronne z powodu niemoliwej do pogodzenia sprzecznoci midzy podstawowymi instynktami seksu i agresji a spoecznymi naciskami w postaci norm moralnych, obyczajowych i prawnych. Pocztkowo konflikt ten ma charakter zewntrzny, ale w miar rozwoju ulega uwewntrznieniu. 3. Jakie niewiadome struktury psychiczne s postulowane przez teori psychodynamiczn? Teoria ta zakada istnienie trzech struktur: id, ego i superego. Obecne od urodzenia id zawiera popdy szukajce bezporedniego zaspokojenia i rzdzi si zasad przyjemnoci. Superego jest poczuciem moralnoci - czciowo uwiadamian struktur rozwijajc si gwnie poprzez identyfikacj z innymi, rzdzc si zasad powinnoci. Ego jest naszym Ja rozwijajcym si w miar nabywania dowiadcze i dziaajcym wedug zasady realizmu, a wic prbujc pogodzi zaspokojenie popdw id z wymaganiami superego. Ego chronione jest przed lkiem przez mechanizmy obronne powodujce wyparcie zagraajcych treci do niewiadomoci. 4. Jakie stadia rozwoju osobowoci zostay wyrnione przez Freuda? Istot rozwoju psychoseksualnego jest wedug Freuda zmiana stref erogennych, przez ktre przejawia si popd seksualny. Strefy te odpowiadaj kolejnym fazom rozwoju, ktrych jest pi: oralna, analna, falliczna, latencji i genitalna. 5. Na czym polega teoria Carla Junga? Teoria Junga, zwana psychologi analityczn, zakada istnienie niewiadomoci zbiorowej skadajcej si z archetypw. 6. Na czym polega teoria Alfreda Adlera? Teoria Adlera, zwana psychologi indywidualn, zakada powszechno kompleksu niszoci i kompensacyjne denie do mocy. 7. Na czym polega teoria Erika Eriksona? Teoria Eriksona jest koncepcj rozwoju psychospoecznego podkrelajc rol wczesnych kontaktw spoecznych (a nie zaspokajania dziecicych impulsw seksualnych). Erikson wyrni osiem faz rozwoju osobowoci, z czego trzy maj miejsce ju w dorosym okresie ycia. 8. Czym s cechy? Cechy s elementami osobowoci wnioskowanymi na podstawie obserwacji zachowania i pozwalajcymi wyjani wewntrzn zgodno zachowania. Teoria cech przyjmuje opisowe podejcie do osobowoci. 9. Jakie s pogldy Gordona Allporta? Allport zakada, e cechy maj swoje podoe w ukadzie nerwowym i steruj przebiegiem zachowania. 10. Jakie s pogldy Hansa Eysencka? Eysenck zakada istnienie dwch rozlegych wymiarw osobowoci (introwersja/ekstrawersja i stabilno/niestabilno emocjonalna), a zrnicowanie osobowoci opisywa wedug pooenia jednostki na tych wymiarach.

11. Co to jest Wielka Pitka"? Jest to picioczynnikowy model (uzyskany drog analizy czynnikowej) zakadajcy istnienie piciu podstawowych cech osobowoci: ekstrawersja, yczliwo, sumienno, stabilno emocjonalna i otwarto na dowiadczenie. 12. Jakie podejcie do osobowoci reprezentowali behawioryci? Behawioryci podkrelali rol sytuacyjnych wyznacznikw zachowania. Ojciec wspczesnego behawioryzmu, John Watson, cakowicie odrzuca pojcie umysu i osobowoci. Baruch Skinner przeciwstawia si idei, e czowiek ma woln wol, i argumentowa, e ludzkie pragnienia s rezultatem oddziaywa spoecznych i rodowiskowych. 13. Na czym polega spoeczno-poznawcze podejcie do osobowoci? W przeciwiestwie do behawioryzmu podejcie spoeczno-poznawcze cechuje orientacja na procesy poznawcze i uczenie si poprzez obserwacj cudzych zachowa. Przedstawiciele tego podejcia przewiduj zachowanie ludzkie, badajc zmienne sytuacyjne (nagrody i kary) oraz czynniki tkwice w osobie (kompetencje, oczekiwania, strategie kodowania danych, emocje, systemy samoregulacji i plany). 14. Na czym polega teoria Ja Carla Rogersa? Rogers zaczyna od zaoenia o istnieniu Ja - pewnego zorganizowanego sposobu widzenia przez czowieka siebie w relacji do innych. Jeeli czowiek dowiadcza bezwarunkowej akceptacji, nastpuje rozwj niepowtarzalnego potencjau zawartego w jego Ja. Dowiadczanie akceptacji warunkowej moe prowadzi do znieksztaconego postrzegania wasnego Ja i lku. 15. Na czym polega perspektywa spoeczno-kulturowa? Podejcie to koncentruje si na roli, jak w rozwoju osobowoci i wyznaczaniu zachowa odgrywa pochodzenie etniczne i kultura, pe i pozycja spoteczno-ekonomiczna. Teoretycy tego podejcia skupiaj si na takich kwestiach, jak indywidualizm a kolektywizm oraz na wpywie czynnikw spoeczno-kulturowych na poczucie wasnego Ja. 16. Na czym polegaj testy obiektywne? W obiektywnych testach osobowoci badani otrzymuj wystandaryzowany zbir pyta, ktre maj zawsze t sam tre i posta. Test jest obiektywny wtedy, gdy jego wynik nie zaley od osoby przeprowadzajcej badanie (rni psychologowie uzyskuj identyczne wyniki, badajc te same osoby). 17. Co to jest MMPI (Minnesocki Wielowymiarowy Inwentarz Osobowoci)? Jest to kwestionariusz osobowoci najczciej uywany w badaniach klinicznych. To obiektywny test pomagajcy w diagnozie zaburze psychicznych na podstawie odpowiedzi na setki pyta. Zawiera skale kliniczne i kontrolne. 18. Co to s testy projekcyjne? S to testy polegajce na prezentacji niejasnych, wieloznacznych bodcw, ktre mog wywoa u osb badanych bardzo zrnicowane reakcje. 19. Co to jest test Rorschacha? Test Plam Atramentowych jest jedn z gwnych technik projekcyjnych, polegajca na proszeniu badanych, by opowiadali, co widz w przedstawianych im plamach. Uwaa si, e test Rorschacha pozwala uzyska wgld w wiele waciwoci czowieka, cznie z inteligencj i cechami osobowoci. 20. Co to jest Test Apercepcji Tematycznej? To test, w ktrym osobom badanym przedstawia si seri rysunkw z wieloznacznymi scenami, proszc o opowiedzenie historyjki na temat kadej ze scen. Jest szeroko uywany w kontekcie klinicznym i badaniach nad motywacj.

BIEGUNOWO PCI: STEREOTYPY PCI I ICH KOSZTY Psychologia a rnorodno wiata: stereotypy pci w kulturze latynoskiej Koszty polaryzacji pci Kariery zawodowe

PRAWDA CZY FASZ?

Dzie Wigilii Boego Narodzenia, ktry na Zachodzie charakteryzuje si wzmoon religijnoci, w Japoni powicony jest uprawianiu seksu. Mczyni zachowuj si w bardziej agresywny sposb od kobiet. Pikno jest w oku patrzcego. Ludzie wydaj si bardziej atrakcyjni, kiedy si umiechaj. Upodobania dzieci do chopicych" lub dziewczcych" zabawek nie s utrwalone, dopki nie nastpi rozwizanie kompleksu Edypa lub Elektry, czyli okoio 5-6 roku ycia.
P F

PSYCHICZNE ZRNICOWANIE PCI: NIECH YJE RNICA CZY NIECH YJE PODOBIESTWO? Zdolnoci poznawcze Zachowania spoeczne GENEZA ZRNICOWANIA PCI: STAWANIE SIE KOBIETA, STAWANIE SI MCZYZNA Wpywy biologiczne Wpywy psychologiczne ATRAKCYJNO: O LUBIENIU, MIOCI I BLISKICH ZWIZKACH Czynniki wpywajce na atrakcyjno fizyczn Mio Kwestionariusz: mierzenie mioci Orientacja seksualna Psychologia a rnorodno wiata: pochodzenie etniczne a orientacja seksualna - kwestia przynalenoci Psychologia dzi i jutro-, globalna wioska lejw PRZYMUS SEKSUALNY iwat [westionariusz: mity kulturowe tworzce Jimat wspierania gwatw .'sychologia a ycie codzienne: apobieganie gwatom ''sychologia a ycie codzienne: 'rzeciwstawi si molestowaniu seksualnemu 'Molestowanie seksualne ZACHOWANIA SEKSUALNE ykl reakcji seksualnej "oburzenia seksualne i ich terapia AIDS I INNE CHOROBY PRZENOSZONE DROGA PCIOWA "IDS sychologia a ycie codzienne: apobieganie chorobom przenoszonym rog pciow PODSUMOWANIE

Wikszo Amerykanw uwaa, e kobiety lubi by namawiane do seksu.

PE I SEKSUALNO
pobliu mglistych wybrzey Irlandii ley maa wyspa Inis Beag. Z lotu ptaka wyglda niczym zielony raj zapraszajcy do wizyty. Na poziomie ziemi rzeczy maj si jednak nieco inaczej. Mieszkacy Inis Beag nie wierz w doznawanie orgazmu przez kobiety. Jeeli za ktrej si to przydarzy, uwaana jest za osob zboczon. Przedmaeskie kontakty s czym zgoa nieznanym. Kobiety angauj si w kontakty seksualne wycznie w celu zajcia w ci i zaspokojenia cielesnych apetytw swoich mw. Nie musz si jednak obawia zbyt czstego nagabywania z ich strony, bowiem mczyni z Inis Beag ywi bdne przekonanie, e aktywno seksualna wyczerpuje ich siy. Poycie seksualne na Inis Beag odbywa si w cakowitych ciemnociach - w sensie zarwno dosownym, jak i przenonym - oraz bez zdejmowania nocnego odzienia. Mczyzna ley na grze w tak zwanej pozycji misjonarskiej. Zgodnie z miejscowym pojciem mskoci stara si mie wytrysk moliwie jak najszybciej. Po czym zsuwa si na bok i czym prdzej zasypia. Jeeli wizja ycia seksualnego na Inis Beag nie jest tym, co tygrysy lubi najbardziej, przeniemy si moe na wysp Mangaia. Ta pera Polinezji spoczywa wrd bkitnych wd Pacyfiku. Jest po drugiej stronie wiata w stosunku do mglistej Inis Beag, i to nie tylko w sensie geograficznym. Dzieci na Mangaia s od najmodszych lat zachcane do kontaktu z seksualnoci - za porednictwem masturbacji. Powszechne oczekiwanie wobec nastolatkw na Mangaia jest takie, e bd angaowali si w kontakty seksualne z pci

Kobiety mwi nie", gdy maj na myli tak". Jeeli ludzie naprawd si kochaj, poycie seksualne przynosi im wiele radoci. Tylko homoseksualici i narkomani s powanie naraeni na zaraenie si AIDS.

przeciwn. Mona si na nich natkn na odludnych plaach czy w przytulnym cieniu palm, gdzie pilnie oddaj si praktykom seksualnym, ktrych pocztki pokazali im starsi wspplemiecy z wasnej wsi. Wobec kobiet z Mangaia oczekuje si, e podczas stosunku seksualnego osign kilka orgazmw, zanim uda si to ich partnerowi. Modzi mczyni pragn dostarczy swoim partnerkom rozkoszy i wspzawodnicz o to, kto skuteczniej potrafi doprowadzi partnerk do wielokrotnych orgazmw. Tak wic na wyspie Inis Beag kobieta dowiadczajca orgazmu uwaana jest za zboczon seksualnie, na wyspie Mangaia za norm u kobiet jest wielokrotny orgazm (Rathus i in., 1997). Jeeli wybierzemy si w krtk podr po wiecie rnorodnoci seksualnej, odkryjemy take, i:

seksualnych, przekonujc si, e kobiety i mczyni s prawdopodobnie bardziej do siebie pod tym wzgldem podobni, ni mylelicie. Rozwaymy te zaburzenia seksualne i sposoby ich leczenia. Wreszcie zajmiemy si AIDS i innymi chorobami przenoszonymi drog pciow. Cho AIDS najczciej trafia do nagwkw gazet, inne choroby pciowe mog by rwnie powane i szeroko rozpowszechnione.

P R O F I L U

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawdo, e w Japonii dzie Wigilii Boego Narodzenia jest powicony yciu seksualnemu, cho w wikszoci krajw zachodnich jest to okres wzmoonego ycia religijnego.

W prawie kadym spoeczestwie obowizuje tabu kazirodztwa, a w niektrych panuje przekonanie, e brat i siostra spoywajcy posiek przy jednym stole angauj si tym samym w dziaanie o znaczeniu umiarkowanie seksualnym. Wsplne spoywanie posikw jest wic praktyk zabronion. Kultury bardzo rni si pogldami na temat tego, co jest seksualnie podniecajce. W niektrych spoeczestwach podanie wzbudzaj kobiece pachy albo piersi, podczas gdy w innych te czci ciaa nie maj adnego znaczenia seksualnego. W niektrych krajach caowanie jest powszechnie stosowan form pieszczoty, cho jest to praktyka nieznana w Japonii czy niektrych kulturach afrykaskich i poudniowoamerykaskich. Widzc caujcych si przybyszy z Europy, pewien afrykaski tubylec stwierdzi: Popatrzcie, zjadaj sobie nawzajem lin i brud". W wielu krajach ceni si seksualn wyczno w maestwie, cho na Aleutach w pobliu Alaski dobre maniery nakazuj mczynie odstpi gociowi wasn on. Stany Zjednoczone maj swj romantyczny dzie w walentynki, w Japonii za erotyczne znaczenie ma zupenie inny dzie - Wigilia Boego Narodzenia (tak - nasza Wigilia!). Dla wielu zachodnich narodw czas ten jest okresem nasilonej aktywnoci religijnej, dla Japoczykw za sta si on dniem nasilonej aktywnoci erotycznej. Tego dnia kada dorosa samotna osoba w Japonii powinna mie randk, najlepiej zakoczon wsplnym niadaniem (Reid, 1990). W tygodniach poprzedzajcych Boe Narodzenia japoskie media pkaj w szwach od wiadomoci na temat wykupionych noclegw hotelowych, opisw, jaka powinna by oprawa caej okazji i jak powinno wyglda witeczne niadanie. Gdzie samotni z Tokio lubi pj przed wsplnym spdzeniem nocy? Do tokijskiego Disneylandu. Mieszkacy wysp Inis Beag i Mangaia maj podobne cechy anatomiczne, cho niezmiernie rne postawy wobec seksu. Odmienne kultury obu tych wyspiarskich spoeczestw wyznaczaj seksualne zachowania ich czonkw i przyjemno uzyskiwan przez nich - lub nie - z aktywnoci seksualnej. Zachowania seksualne s co prawda funkcj naturaln, jednak niewiele naturalnych funkcji pozostaje pod tak silnym wpywem przekona religijnych i moralnych, tradycji kulturowych, folkloru i przesdw. Ten rozdzia traktuje o pci i seksualnoci. Rozpoczniemy od przyjrzenia si biegunowoci pci, czyli zachowaniom skadajcym si na stereotypy mskoci" i kobiecoci". Potem zastanowimy si nad rzeczywistymi rnicami midzy kobietami i mczyznami oraz rozwaymy ich genez. Nastpnie skupimy si na problemach atrakcyjnoci, mioci i bliskich zwizkw. Zastanowimy si, dlaczego niektrych ludzi pocigaj osoby ich wasnej pci, podczas gdy wikszo czuje pocig do pci przeciwnej. Przedyskutujemy wany problem przemocy seksualnej, w tym gwatu i molestowania seksualnego. Przeledzimy wzorzec ludzkich reakcji

BIEGUNOWO PCI: STEREOTYPY PCI I ICH KOSZTY

laczego kobiety nie mog by takie jak my? - w tej piosence z musicalu My Fair Lady jeden z jego bohaterw, Henry Higgins, lamentuje, e kobiety s uczuciowe i zmienne, podczas gdy mczyni s logiczni i odpowiedzialni. Pobudliwa kobieta to element stereotypu. Stereotypy s sztywnymi, konwencjonalnymi zbiorami przekona na temat rnych grup i stanowi mog podstaw uprzedze i dyskryminacji. Logiczno mczyzny to element stereotypu pci. Stereotypy Higginsa wyraaj kulturowo uwarunkowane przekonania. Zbiory takich wyznawanych w jakiej kulturze przekona o kobietach i mczyznach s nazywane rolami pciowymi. Role te okrelaj spoeczne oczekiwania co do sposobu, w jaki powinny si zachowywa kobiety i mczyni. Sandra Lipsitz Bem (1993) zauwaa, e w dziejach kultury Zachodu dominoway trzy przekonania na temat rnic pci:

1. Midzy kobietami i mczyznami wystpuj zasadnicze rnice psychologiczne i seksualne. 2. Mczyni s lepsz i dominujc pci. 3. Rnice pci i wyszo mczyzn maj naturalny" charakter.

tykw uwaao Nie przekonuj psychiczn anjej tradycyjne drogyni za zjastereotypy rl wisko pozytywpci ani tradyne, pomagajce cyjne rozrniekobietom anganie midzy heowa si w trateroseksualistadycyjnie mskie mi, gejami i leszachowania (np. bijkami. Cho asertywno), mprzez 27 lat yczyznom za am w monogazachowywa si micznym zwizw sposb uwaaku z mczyzn, SANDRA LIPSITZ BEM ny tradycyjnie za ktrego kochakobiecy (np. opiekuczo). Ale am - pisze Sandra Bem, probyy i obiekcje, w tym ze strofesor Cornell University w przedny samych feministek; na przymowie do swej ksiki The Lenkad sama Bem zauwaa, e ses of GendeA - nie jestem ani pojcie androgynicznoci zanigdy nie byam heterosekkada przeciwiestwo pci sualistk. Ale nigdy nie by(skoro powiadamy, e kto ma am te lesbijk czy bisekcech zarwno mskie, jak i kosualistk. To kim jestem biece, to czy nie zakadamy, i zawsze byam, odkd tylko e msko i kobieco stanosign pamici wstecz - to wi co z gry danego w natukto, czyja pe i seksualno ralnej strukturze osobowoci, zdawaa si nigdy nie pasowa miast zakada, e jest to wynado istniejcych kategorii kullazkiem jedynie kulturowym?). turowych" (1993, s. VII). DoZainteresowania Bem zwrdaje, e od wczesnego dzieciciy si potem w kierunku biestwa jej temperament i sposb gunowoci pci i wynikajcej postpowania wykracza poza std dyskryminacji kobiet. tradycyjne role kobiecoci i mBem przekonuje, e postrzeskoci. ganie kobiecoci i mskoci We wczesnych latach siejako przeciwiestw wzmacnia demdziesitych XX wieku wiei podtrzymuje dominacj le prowadzonych przez Bem mczyzn. Wypatruje dnia, bada dotyczyo androgyniezkiedy [...] biologiczna pe noci psychicznej - idei, e zanie bdzie ju stanowi podrwno mczyni, jak i kobiestawy tosamoci jednostki ty mog mie tak mskie, jak i jej zachowa seksualnych" i kobiece cechy osobowoci, (1993, s. 196). W owych czasach wielu teore-

Przekonania te owocoway pogldami o przeciwiestwie pci. Rnice pciowe pod wzgldem wadzy i cech psychicznych s uwaane za naturalne. Ale co znaczy samo okrelenie naturalne"? Przez wikszo dziejw naturalno widziana bya przez pryzmat religii, jako rezultat boskich zamiarw (Bem, 1993). Od mniej wicej stu lat naturalno rozumiana jest raczej w kategoriach biologicznych i ewolucjonistycznych, przynajmniej przez wikszo naukowcw. Jednake tego rodzaju pogldy ignoruj rol kultury. Co jest postrzegane jako naturalne" role pci? W naszym spoeczestwie ludzie maj tendencj do uwaania za element kobiecoci takich cech, jak serdecz1

Wydanie polskie: Msko - Kobieco. O rnicach wynikajcych z pci. Gdask: GWP, 2000.

TABELA 13.1

TRE STEREOTYPW PCI W RNYCH KRAJACH WIATA

Agresywny Aktywny Arogancki Autokratyczny Baaganiarz Bez skrupuw Gony Indywidualistyczny Krzepki Niemiy Nieostrony Niezmienny Odwany Okrutny Opanowany Pewien siebie Pomysowy Popisuje si Poszukuje przyjemnoci Powany Precyzyjny Przedsibiorczy Racjonalny Realistyczny Skpy Spragniony przygd Szorstki Sztywny Szybki Twardogtowy Twardy Uprzedzony Zaradny Zarozumiay Zdeterminowany Zdolny Zoliwy

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

imiiiBiiil^^.
Afektowana Ciepa Cierpliwa Czarujca Doceniajca Draliwa Drobiazgowa Emocjonalna Frywolna Gadatliwa agodna Martwica si Mila Nerwowa Niemdra Niemiaa Niestaa 0 mikkim sercu Ostrona Podatna na sugestie Podniecajca si Pruderyjna Przebaczajca Przesdna Przyjemna Rozmarzona Rozumiejca Seksowna Sentymentalna Skonna do narzekania Skomplikowana Skromna Saba Strachliwa Szuka dziury w caym Ulega Umiarkowana Ualajca si nad sob Wraliwa Wstydliwa Wyrafinowana Zagubiona Zalena Zmienna Z wyobrani .. Bez ambicji

rdo: Williams, J. E., Best, D. L. (1994), Cross-Cultural Views of Women and.Men. W: W, j. Lonner, R. S. Malpass (red.), Psycrtology and Culture (s. 193). Published by Allyn and Bacon, Boston, MA, Copyright 1994 by Pearson Education. Tumaczenie i pizedruk za zgod wydawcy. ; Psychologowie John Williams i Deborah Best (1994) stwierdzili e ludzie w trzydziestu rnych krajach wiata skonni byli zgadza si co treci stereotypw kobiecoci i mskoci. Mczyni s widziani jako bardzie) przedsibiorczy i twardoglowi od kobiet. Kobiety s widziane jako bardziej emocjonalne i zalene od innych.

no, emocjonalno, zaleno od innych, agodno, skonno do pomagania, umiarkowanie, cierpliwo, ulego i zainteresowanie sztuk (Bem, 1993). Stereotypowym elementem mskoci s natomiast takie cechy, jak niezaleno, skonno do rywalizacji, twardo, opiekuczo, logiczno, sprawno w interesach, matematyce i nauce. Od kobiet oczekuje si opieki nad dziemi i gotowania posikw. Badania midzykulturowe wiadcz o szerokim rozpowszechnieniu tych stereotypw (por. tabela 13.1). Na przykad John Williams i Deborah Best (1994) stwierdzili w swoich badaniach prowadzonych w trzydziestu krajach, e mczyni s powszechnie uwaani za bardziej aktywnych, agresywnych, aroganckich i autorytarnych (a wyczerpalimy zaledwie liter a). Kobiety za s uwaane za bardziej przesdne, przyjemne, przebaczajce i pruderyjne (to tylko niektre z okrele na p). Przeciwstawienie czy te biegunowo pci wie si w Stanach Zjednoczonych z tradycyjnymi pogldami na rol mczyzn jako ywicieli, a kobiet jako straniczek ogniska domowego (Eagly, Steffen, 1984; Hoffman, Hurts, 1990). Pomimo trwaoci tego stereotypu w Stanach Zjednoczonych, sze spord kadych nowo tworzonych dziesiciu miejsc pracy jest zajmowanych przez kobiety (National Institute of Occupational Safety and Health, 1990). Stereotypy wpywaj take na moliwoci dostpne kobietom i mczyznom w spoecznociach latynoskich.

Machismo to latynoski stereotyp kulturowy okrelajcy idea mskoci. Macho powinien by silny, peen wigoru i dominujcy. Jednak kada z latynoskich kultur ma wasn odmian machismo. W hiszpaskojzycznych kulturach karaibskich i rodkowoamerykaskich mczyzna powinien przede wszystkim trzyma w ryzach swoje emocje i zachowywa uczuciowy dystans. W czasie moich podry po Argentynie i innych krajach Ameryki Poudniowej zauwayem jednak, e mczyni wraliwi i wyraajcy emocje nie s tam uwaani za niemskich. Przeciwiestwem machismo jest w kulturach latynoskich wyobraenie idealnej kobiecoci uosobione w pojciu marianismo. Stereotyp maryjnoci (wywodzcy sw nazw od Najwitszej Maryi Panny) okrela cnotliw kobieco jako cierpienie w milczeniu, podporzdkowanie wasnych potrzeb i pragnie yczeniom ma i dzieci. W stereotypie tym obraz kobiety jako mczenniczki wyrasta do rangi kulturowego ideau. Oczekuje si, e kobieta bdzie mowi okazywa swoj mio, czekajc na niego cierpliwie w domu, o kadej porze dnia i nocy trzymajc dla niego gotowy posiek i kapcie. Ideaem kobiecoci jest powicenie i dostarczanie przyjemnoci innym nawet za cen wasnego blu. Silnie zwizany z patriarchaln tradycj hiszpask stereotyp marianismo by historycznie wykorzystywany do utrzymywania kobiet w ulegoci wobec mczyzn. Akulturacja latynoskich par do warunkw panujcych w Stanach Zjednoczonych stanowi wyzwanie dla tych tradycyjnych stereotypw. Moja wasna praca jako terapeuty pozwala mi zaobserwowa, e wywodzce si z kultury latynoskiej maestwa s poddane coraz silniejszym napiciom wynikajcym z konfliktu midzy tradycyjnymi i nowoczesnymi wymaganiami rl pciowych. Wiele kobiet latynoskich wkracza na rynek pracy, zwykle w charakterze pomocy do dzieci. A jednak wci oczekuje si od nich, e nadal wycznie one bd zajmoway si dziemi, dbay o dom, a przede wszystkim o potrzeby ma, kiedy ten wrci ze swojej pracy. W wielu wypadkach nastpuje zreszt odwrcenie tradycyjnych rl, kiedy kobieta staje si jedyn pracujc osob, mczyzna za zostaje w domu wskutek niemonoci znalezienia lub utrzymania pracy. Latynoscy mczyni czciej ni kobiety maj kopoty z porzuceniem tradycyjnych stereotypw i z plastycznym dostosowaniem si do nowego podziau rl w maestwie i yciu rodzinnym. Cho wiele par potrafi poradzi sobie z przeksztaceniem wasnych oczekiwa do rozdziau rl w maestwie, wiele nie jest w stanie tego realnie uczyni, a ich relacje zaamuj si pod napiciem i rozpadaj. Cho nie spodziewam si cakowitego zaniku tradycyjnych stereotypw, nie bybym zdziwiony zwikszaniem si plastycznoci oczekiwa zwizanych z pci pod wpywem postpujcej akulturacji.

KOSZTY POLARYZACJI PCI

Traktowanie pci jako przeciwiestw moe prowadzi do rnych niekorzystnych zjawisk w zakresie edukacji, podejmowanych aktywnoci i kariery zawodowej, do obniania satysfakcji z ycia i jakoci bliskich zwizkw z innymi ludmi. Przyjrzyjmy si bliej kosztom polaryzcji pci w tych dziedzinach.
Autorem tego bloku Psychologia a rnorodno wiata" jest dr Rafael Art. Javier, profesor psychologii klinicznej i dyrektor Center for Psychological Services and Clinical Studies na St. John's University w miejscowoci Jamaica (stan Nowy Jork). Przedruk za zgod autora.
2

EDUKACJA. Przeciwstawianie pci tradycyjnie dziaao na niekorzy kobiet. W dawnych wiekach dziewczta uwaano za nienadajce si do edukacji. Nawet wielki filozof Jan Jakub Rousseau walczcy o bardziej otwarty stosunek do edukacji by przekonany, e dziewczta nie potrafi myle racjonalnie i e s predysponowane przez natur do wychowywania dzieci oraz prowadzenia domu, nie za do przedsiwzi wymagajcych wyksztacenia, jak robienie interesw, paranie si przemysem czy nauk. Testy inteligencji wykazuj, e chopcy i dziewczta nie rni si ogln zdolnoci do uczenia si. Niemniej oczekuje si lepszych wynikw u dziewczt w zakresie zada werbalnych, u chopcw za - w zakresie matematyki i nauk cisych. Tego rodzaju oczekiwania zniechcaj dziewczta do wybierania zaawansowanych kursw w mskich" dziedzinach. Chopcy czciej preferuj zajcia z matematyki ni dziewczta (AAUW, 1992), co otwiera przed nimi takie dziedziny, jak nauki przyrodnicze, ekonomia i kierunki politechniczne. Wiele powodw sprawia, e chopcy maj bardziej pozytywny stosunek do matematyki ni dziewczta (AAUW, 1992): 1. Pomoc w odrabianiu lekcji z matematyki jest bardziej prawdopodobna ze strony ojca ni matki. 2. Zaawansowane zajcia z matematyki s czciej prowadzone przez mczyzn. 3. Na zajciach z matematyki nauczyciele wyraaj wiksze oczekiwanie sukcesw w stosunku do chopcw ni dziewczt. 4. Nauczyciele matematyki spdzaj wicej czasu na pracy z chopcami ni z dziewcztami. Zwaywszy to zrnicowanie dowiadcze, trudno si dziwi, e ju na pocztku szkoy redniej chopcy uwaaj siebie za bardziej kompetentnych w matematyce ni dziewczta, nawet jeeli maj takie same stopnie (AAUW, 1992). Chopcy maj te bardziej pozytywny stosunek do tego przedmiotu, podczas gdy w dziewcztach budzi on czciej lk. W konsekwencji nawet dziewczta uzyskujce wybitne wyniki z matematyki rzadko wybieraj ten przedmiot i dziedziny z nim zwizane. Jeeli kobiety maj sobie znale miejsce w zawodach zwizanych z matematyk, naukami przyrodniczymi i politechnicznymi powinnimy im dostarczy wikszej liczby modelowych postaci eskich w tych dziedzinach. Modele takie mog dopomc w likwidacji stereotypu, e s to dziedziny mskie". Powinnimy te zachca dziewczta do wkraczania w te dziedziny.

Polaryzacja pci jest te rdem nierwnoci w miejscu pracy. Na przykad zarobki kobiet stanowi tylko 72% zarobkw mczyzn (Bianchi, Spain, 1997). Kobiety pracujce jako lekarze czy wykadowcy uniwersyteccy zarabiaj mniej od mczyzn zatrudnionych na podobnych stanowiskach (Honan, 1996; Studyfinds smallerpaygap, 1993). Kobiety znacznie rzadziej awansuj na wysze stanowiska kierownicze (Kilborn, 1995; Rosenberg i in., 1993), Kiedy za ju takie stanowiska zajmuj, czuj nacisk spoeczny, by zachowywa si w twardszy" sposb, aby mogy by takie jak mczyni. Musz by ostrone w doborze ubiorw, fryzury i makijau. Jeeli nie wygldaj kadego dna jak spod igy, mog narazi si na podejrzenia, e nie panuj ju nad sytuacj. Ale gdy stroj si nadmiernie, naraaj si na podejrzenia, e bardziej zajmuj si mod ni powan prac! Kobiety na stanowiskach kierowniczych podejmujce decyzje po duszym zastanowieniu mog by uznane za niezdecydowane. A zmieniajc decyzj, naraaKOBIETA-ARCHITEKT j si na podejrzenia, e s nie tyle plastyczne, co pozbawione wasnego zdania, niczym chorgiew na wietrze. Kobiety pozostaj niedoreprezentowane w wielu zawoOd kobiet czsto si oczekuje w pracy, e bd kolegom dach. Cho wzrost odsetek kobiet wykonujcych zawody robiy kaw i sprztay po jedzeniu niezalenie od waciwego medyczne i prawnicze, nadal tylko niewiele z nich pracuzajcia, do ktrego si zatrudniy. Pracujce kobiety s te je w zawodzie inyniera. Dlaczego? zwykle traktowane jako gwny opiekun dzieci w domu (Bianchi, Spain, 1997), cho ich zarobki stanowiy w latach dziewidziesitych XX wieku 72% zarobkw mczyzn, a wic znacznie wicej ni 20 lat wczeniej, kiedy wynosiy one tylko 59% zarobkw mczyzn (Bianchi, Spain, 1995). ony wnosz wic coraz wikszy wkad w dochody rodzin, prawie poowa z nich pokrywa co najmniej poow wydatkw i to nie wakacyjnych, ale na wszystkie biece sprawy (ubrania, jedzenie, leczenie, wszystkie modne adidasy i rowery dla dzieci), a take spat dugofalowych poyczek (w szczeglnoci na zakup domu) (Lewin, 1995). negatywny wpyw na zadowolenie z ycia i bliskich zwizkw. Kobiety trzymajce si tradycyjnego stereotypu wasnej pci maj skonno do mylenia, e - podobnie jak dzieci - powinno je by wida, ale nie powinno by ich sycha. S zatem mniej skonne do walki o wasne prawa, a nawet do samego ujawniania swoich potrzeb i pragnie. W konsekwencji czuj si oczywicie sfrustrowane. Mczyni o tradycyjnych pogldach na zrnicowanie pci gorzej si czuj w roli opiekunw dzieci, karmic je, kpic i ubierajc (Bem, 1993). Tacy mczyni s mniej skonni do proszenia o pomoc, w tym take i o pomoc medyczn, zwaszcza gdy jest ona konieczna (Doctors tie mak mentality, 1995). Okazuj take mniej wspczucia i czuoci swoim onom (Coleman, Ganong, 1985).

DOBROSTAN PSYCHICZNY I BLISKIE ZWIZKI. Przeciwstawienie pci wywiera te

KARIERY ZAWODOWE
Jeszcze nie spotkaam mczyzny proszcego o rad, jak pogodzi maestwo z prac zawodow.
GLORIA STEINEM

Kobiety rzadziej ni mczyni wkraczaj na ciek dobrze patnej kariery zawodowej w zakresie matematyki oraz nauk przyrodniczych i politechnicznych. Stanowi zaledwie jedn szst naukowcw i inynierw. Cho wicej ni poowa dyplomw ukoczenia studiw naley do kobiet, stanowi one tylko jedn trzeci absolwentw nauk przyrodniczych i politechnicznych. Dlaczego? Czciowo z tego powodu, e matematyka, nauki przyrodnicze i inynieria s postrzegane jako sprzeczne ze stereotypow rol kobiety. Wiele dziewczynek jest ju od pocztku ycia zniechcanych do wybierania kariery w tych dziedzinach, bowiem daje si im do zabawy raczej lalki ni ciarwki i klocki, przeznaczone dla chopcw. Podobnie wielu chopcw zniechca si od najmodszych lat do zawodw wymagajcych opiekuczoci - bawic si lalkami, naraaj si na drwiny i arty.

ZASTANW SI
Czy uwaasz, e pewne rodzaje zaj s mskie, a inne kobiece? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Czy jaki nauczyciel potraktowa ci kiedy w jaki szczeglny sposb z powodu twojej pci? Jeeli tak, to opisz, na czym to polegato. Jak si z tym czue(-a) wtedy? Jak si czujesz teraz, mylc o tamtym zdarzeniu? Polaryzacja (przeciwstawienie) ptci wptynta na ycie milionw kobiet i mczyzn. Czy take na tobie spoczywa wina za t polaryzacj? Co zamierzasz zrobi, aby zmieni swoje pogldy?

PSYCHICZNE ZRNICOWANIE PCI: NIECH YJE RNICA CZY NIECH YJE PODOBIESTWO?
rancuzi maj powiedzenie Vive la difference, co oznacza Niech yje rnica" (midzy kobietami i mczyznami). Jednak wspczesno stawia pod znakiem zapytania nasze pojmowanie, co to znaczy by kobiet lub mczyzn. Anatomiczne rnice midzy pciami s oczywiste i wi si z biologicznymi aspektami rozrodu. Biologowie nie maj zatem trudnoci z opisem i wyjanieniem rnic midzy kobietami i mczyznami. Zadania psychologii s jednak bardziej skomplikowane i uwikane w kwestie spoeczno-kulturowe i polityczne (Eagly, 1995; Marecek, 1995). Psychiczne rnice midzy pciami nie s tak oczywiste jak biologiczne i zdaj si oglnie mniejsze od podobiestw. Innymi sowy: aby si rozmnaa, kobiety i mczyni musz by biologicznie rni. W cigu wiekw zakadano jednak ponadto, e aby wypenia swe odmienne role rodzinne i spoeczne, kobiety i mczyni musz si te rni psychicznie (Bem, 1993). Jednak czy rzeczywicie si rni? Kluczowe badania nad tym problemem trwaj ju przeszo trzy dekady.

ZDOLNOCI POZNAWCZE
Niegdy wierzono, e mczyni s inteligentniejsi od kobiet, poniewa dysponuj wiksz wiedz o wiecie oraz umiejtnociami potrzebnymi do dziaalnoci naukowej i ekonomicznej. Dzi wiemy, e rnice te nie wskazuj na wysz inteligencj mczyzn, a stanowi raczej skutek systematycznego wykluczania kobiet ze wiata polityki, nauki i przemysu. Pomiary inteligencji nie dowodz na-

tomiast zrnicowania pci pod wzgldem zdolnoci poznawczych. Jednake przegldy wynikw bada wskazuj na nieco lepszy poziom wykonania przez kobiety testw werbalnych (sownych), a wic w zakresie pynnoci sownej, zdolnoci do podawania synonimw wybranego sowa, ortografii i jzykw obcych (Halpern, 1997). Natomiast mczyni okazuj si lepsi w testach badajcych zdolnoci wzrokowo-przestrzenne. Bardziej zoony charakter maj rnice w poziomie uzdolnie matematycznych (Neisser i in., 1996). Dziewczynki szybciej ucz si jzyka ni chopcy (Hyde, Linn, 1988). W Stanach Zjednoczonych znacznie wicej chopcw ni dziewczynek ma problemy z czytaniem - w zakresie od opnienia rozwojowego do powanych kopotw (Halpern, 1997; Neisser i in., 1996). Jednak na poziomie szkoy redniej chopcy doganiaj dziewczta, przynajmniej ci, ktrzy docieraj do tego poziomu edukacji. Chopcy lepiej wypadaj w testach zdolnoci wzrokowo-przestrzennych w rodzaju tych, ktre s potrzebne w matematyce, naukach przyrodniczych, a nawet przy czytaniu mapy (Voyer i in., 1995). Prbki zada uywanych w tego rodzaju testach przedstawiaj ryciny 13.1 (test polega na wskazywaniu, ktra z figur a, b, c, d, e jest rezultatem obrcenia w przestrzeni trjwymiarowej figury oznaczonej jako 1 lub 2) i 13.2 (test polega na znalezieniu w obrbie figur ze strony prawej amanych zamieszczonych po stronie lewej). W zakresie matematyki rnice na wszystkich poziomach wiekowych zdaj si wspczenie zanika (Hyde i in., 1990). Dziewczynki okazuj si jednak nieco lepsze w dokonywaniu oblicze na poziomie szkoy podstawowej, chopcy za w rozwizywaniu problemw matematycznych na poziomie szkoy redniej (Hyde i in., 1990). Chopcy wypadaj lepiej od dziewczt w matematycznej czci Testu Uzdolnie Szkolnych (ScholasticAptitu.de Test, Byrnes, Takahira, 1993). Byrnes i Takahira twierdz, e lepsze wyniki chopcw nie dowodz jednak wyszego poziomu zdolnoci matematycznych jako takich, lecz ich wikszego dowiadczenia w rozwizywaniu problemw matematycznych. Tak czy owak, psychologowie wskazuj na trzy czynniki nakazujce ostrono w interpretacji rnic pci pod wzgldem zdolnoci poznawczych i nieprzykadanie do nich zbyt wielkiej wagi: 1. W wikszoci wypadkw rnice s niewielkie (Hyde, Plant, 1995). W dodatku rnice w zakresie zdolnoci werbalnych, matematycznych i przestrzennych staj si coraz mniejsze (Hyde i in., 1990; Voyer i in., 1995). 2. Te rnice pciowe maj charakter grupowy. Rnice stwierdzane wewntrz grup zarwno kobiet, jak i mczyzn s za wiksze od rnic midzygrupowych (Maccoby, 1990). To oznacza, e rnice pod wzgldem, powiedzmy, zdolnoci werbalnych pomidzy dowolnymi dwoma kobietami mog by wiksze ni pomidzy jak kobiet i jakim mczyzn. Miliony kobiet s lepsze w matematyce od redniego" mczyzny. Mczyni maj swoich Williamw Szekspirw, a kobiety swoje Marie Skodowskie-Curie. 3. Niektre z tych rnic mog wyraa gwnie wpywy spoeczno-kulturowe. W naszej kulturze zdolnoci przestrzenne i matematyczne s stereotypowo zwizane z pci msk. Kobiety, ktre miay okazj przej kilkugodzinny trening umiejtnoci przestrzennych - ogldajc obracanie si figur w przestrzeni lub studiujc dwuwymiarowe plany - w testach mierzcych te zdolnoci, osigaj wyniki co najmniej rwnie dobre jak mczyni (Baenninger, Elenteny, 1997; Lawton, Morrin, 1997).

ROTACJA BRY W PRZESTRZENI

Mczyni jako grupa wypadaj lepiej od kobiet w zadaniach na relacje przestrzenne, takich jak obrt bry w przestrzeni i przedstawianie jego wynikw. Jednake po wiczeniach kobiety wypadaj rwnie dobrze jak mczyni.

RYCINA 13.1

PRZYKADY ZADA Z TESTU UKRYTYCH FIGUR

RYCINA 13.2

ZACHOWANIA SPOECZNE
Kobiety i mczyni rni si te pod wieloma innymi wzgldami. Kobiety cechuje wiksze natenie takich cech, jak ekstrawersja, lkowo, ufno i opiekuczo (Feingold, 1994). Mczyni s bardziej asertywni i uparci. W dziedzinie zachowa spoecznych kobiety s bardziej skonne do wsppracy z innymi w celu utrzymania jednoci grupy, na przykad rodzinnej (Bjorklund, Kipp, 1996). Pomimo stereotypu, e kobiety s gadatliwymi plotkarkami, badania nad stylami komunikacji dowodz, e w wielu sytuacjach mczyni spdzaj wicej czasu na mwieniu ni kobiety. Mczyni czciej wprowadzaj nowe tematy do rozmowy i przerywaj rozmwcy (Hali, 1984). Kobiety za s bardziej skonne do odkrywania swoich uczu i osobistych dowiadcze (Dindia, Allen, 1992). Interakcje kobiet przebiegaj w bliszej odlegoci do partnerw ni interakcje mczyzn, cho w odniesieniu do obcych osb pci przeciwnej kobiety zachowuj wikszy dystans fizyczny ni mczyni (Rustemli, 1986). Mczyni reaguj wiksz niechci na nieznajomego, ktry zbyt blisko znajduje si z przodu; kobiety na nieznajomego, ktry dokonuje inwazji" z boku. W czytelniach mczyni buduj ochronne zasony z przodu, kobiety za - z boku bd kad na ssiednim krzele swoje rzeczy, by zniechci ewentualnego intruza. Rnice pciowe wystpuj take w trzech innych dziedzinach zachowa spoecznych (Archer, 1996): seksu w bliskich zwizkach, doborze partnera pci przeciwnej oraz agresji. SEKS I BLISKIE ZWIZKI. Mczyni bardziej ni kobiety s zainteresowani przelotnymi zwizkami seksualnymi, a take posiadaniem wicej ni jednej partnerki (Leitenberg, Henning, 1995). Nasze spoeczestwo nakada jednak wyrane ograniczenia na swobod kontaktw seksualnych, tak wic wikszoci mczyzn nie cechuje promiskuityzm (Archer, 1996). Kobietom bardziej zaley na tym, by seks by poczony z blisk relacj uczuciow. wodz, e kobiety zwracaj wicej uwagi na takie cechy kandydata, jak pozycja zawodowa, rozwaga, rzetelno, serdeczno i lubienie dzieci. Natomiast mczyznom bardziej zaley na atrakcyjnoci fizycznej, umiejtnoci gotowania (czy sami nie mog nauczy si posugiwania kuchenk mikrofalow?), a nawet na skpstwie partnerek (Buss, 1994; Feingold, 1992a). Susan Sprecher i jej wsppracownicy zbadali ponad 13 000 mieszkacw Stanw Zjednoczonych (1994). Pytali, kogo by si chciao polubi: osob starsz czy modsz od siebie, dobrze czy le si prezentujc, tej samej czy innej religii i tak dalej. Odpowied na kade pytanie polegaa na zaznaczeniu moliwoci od 1 (wcale mi nie zaley) do 7 (bardzo mi zaley). Kobietom nie zaleao specjalnie na polubieniu przystojnego mczyzny i zdecydowanie mniej paliy si do polubienia kandydata bez staej pracy (por. rycina 13.3). AGRESJA. W wikszoci kultur to mczyni id na wojn, a badania psychologiczne przekonuj, e chopcy i mczyni s bardziej agresywni od swoich rwieniczek (Archer, 1996). W klasycznym przegldzie 72 bada nad zrnicowaniem pci pod wzgldem agresji Ann Frodi i jej wsppracownicy stwierdzili, e kobiety bardziej s skonne" do agresji w pewnych warunkach ni w innych: 1. Kobiety bardziej s skonne odczuwa lk i poczucie winy w zwizku z wasn agresj. Tego rodzaju uczucia hamuj agresj.
RNICE PCIOWE W WYBORZE PARTNERA. Badania nad wyborem partnera do-

Jak bardzo chciaaby polubi kogo, kto...

mczyni kobiety

(wcale nie chcialbym/-abym)

(bardzo chciatbym/-abym)

RNICE PCIOWE A PREFERENCJE CECH U PARTNERA PCI PRZECIWNEJ

Susan Sprecher i jej wsppracownicy stwierdzili, e mczyznom bardziej zaley na polubieniu osoby modszej i mniej wyksztaconej od siebie. Kobietom za zaley bardziej na polubieniu kogo, kto nie jest przystojny i zarabia wicej ni one same. RYCINA 13.3 2. Kobiety zachowuj si rwnie agresywnie jak mczyni, jeeli maj do tego rodki i uwaaj takie postpowanie za uzasadnione. 3. Kobiety maj wiksz skonno do empatii z ofiar, stawiania si w jej pooeniu. Empatia zachca do pomagania innym, nie do agresji. 4. Rnice pci pod wzgldem agresywnoci malej, jeeli ofiara jest anonimowa. Anonimowo przeciwdziaa empatii kobiet z ofiar.

GENEZA ZRNICOWANIA PCI: STAWANIE SI KOBIET, STAWANIE SI MCZYZN

obiety i mczyni rni si zatem szeregiem cech psychicznych. Rnice pod wzgldem zdolnoci poznawczych s niewielkie, pod wzgldem zachowa spoecznych za wiksze. W tym podrozdziale rozwaymy zarwno biologiczne, jak i psychologiczne mechanizmy odpowiedzialne za ich powstawanie.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e mczyni sq bardziej agresywni od kobiet, przynajmniej w wikszoci kultur. Problem polega na rozstrzygniciu, czy rnice te sq wrodzone, czy te wyraaj wptyw czynnikw spoieczno-kulturowych.

WPYWY BIOLOGICZNE
ORGANIZACJA MZGU. Wiele bada sugeruje, e mona mwi o funkcjach psychicznych zawiadywanych przez lew i praw pkul mzgow. Niektre czynnoci, na przykad jzykowe, zdaj si kierowane gwnie przez pkul lew. Inne, jak wykrywanie relacji przestrzennych, reakcje emocjonalne i estetyczne -

przez pkul praw. Badania z uyciem technik obrazowania mzgu wskazuj na wiksz specjalizacj pkul u mczyzn ni u kobiet (Shaywitz i in., 1995). Na przykad mczyni z uszkodzeniem pkuli lewej czciej dowiadczaj trudnoci jzykowych ni kobiety z podobnymi uszkodzeniami. Mczyni z uszkodzeniami pkuli prawej czciej maj problemy z relacjami przestrzennymi ni kobiety z uszkodzeniami podobnych obszarw mzgu. Zrnicowanie organizacji mzgu moe czciowo wyjania, dlaczego kobiety przewyszaj mczyzn w zakresie zdolnoci werbalnych wymagajcych pewnej organizacji przestrzennej, jak przy czytaniu, ortografii i wyranej artykulacji mowy. Mczyni mog by natomiast lepsi w bardziej wyspecjalizowanych zadaniach przestrzennych, takich jak odczytywanie drogi na mapie czy wizualizacja obiektw w przestrzeni trjwymiarowej. HORMONY PCIOWE. Hormony pciowe s odpowiedzialne za prenatalne zrnicowanie narzdw pciowych. Prenatalny poziom wydzielania tych hormonw moe te maskulinizowa" bd feminizowa" mzg dziecka, tworzc dyspozycje do zachowa zgodnych z pewnymi elementami stereotypowej roli pci (Collaer, Hines, 1995; Crews, 1994). A jednak John Money (1987) argumentuje, e w wyksztacaniu si tosamoci pciowej, cech osobowoci i preferencji wiksz rol odgrywaj procesy spoecznego uczenia si ni predyspozycje prenatalne. Pewna liczba dowodw na moliw rol wpyww hormonalnych pochodzi z bada nad zwierztami (Collaer, Hines, 1995; Crews, 1994). Na przykad samce szczurw s lepsze od samic w uczeniu si pokonywania labiryntw, a wic w zadaniu niewtpliwie wymagajcym zdolnoci przestrzennych. Jednake samice poddane wzmoonemu wydzielaniu androgenw w okresie prenatalnym lub wkrtce po urodzeniu ucz si labiryntw rwnie szybko jak samce. Przebiegaj take wiksze dystanse i znacz rozlegej sze terytorium ni normalne samice (Vandenbergh, 1993). Mczyni s bardziej agresywni od kobiet, a agresja u zwierzt wie si ze wzmoonym wydzielaniem testosteronu, hormonu mskiego (Collaer, Hines, 1995). Psychologowie poznawczy przekonuj jednak, e chopcy (i dziewczta) mog wiadomie decydowa o zachowaniu si (lub nie) w agresywny sposb niezalenie od poziomu hormonw w ich krwi.

NABYWANIE ROL PCIOWYCH

W jaki sposb ludzie wchodz w rol swojej pci? Jaki wpfyw wywieraj na to czynniki biologiczne, a jaki - czynniki kulturowo-spoeczne? Teoria spofeczno-poznawcza koncentruje si na naladowaniu zachowa rodzica wtasnej ptci i wzmocnieniach uzyskiwanych od rodzicw i rwienikw.

WPYWY PSYCHOLOGICZNE
PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?
To nieprawda, e preferencje dzieci do chopicych lub dziewczcych zabawek i dziaa pojawiaj si dopiero w wieku 5-6 lat, a wic po rozwizaniu kompleksu Edypa/Elektry. Preferencje te zdaj si ju dobrze wyksztacone w wieku 3 lat. TEORIA PSYCHODYNAMICZNA. Zygmunt Freud wyjania nabywanie rl pci w kategoriach identyfikacji. Uwaa, e tosamo pciowa pozostaje plastyczna, dopki w wieku 5-6 lat nie zostanie rozwizany kompleks Edypa czy te Elektry. Odpowiednie uformowanie tosamoci pciowej wymaga od chopcw zidentyfikowania si ze swoim ojcem i rezygnacji z pragnie posiadania wasnej matki. Dziewczynki musz za porzuci zazdro o penis i zidentyfikowa si z wasnymi matkami. Jednake faktyczne preferowanie chopicych" i dziewczcych" zabawek pojawia si u dzieci znacznie wczeniej, ni to zakada teoria psychodynamiczna. Ju w pierwszych latach ycia chopcy s bardziej niezaleni i zainteresowani otoczeniem. Dziewczynki s spokojniejsze, bardziej zalene i mniej aktywne (Etaugh, Rathus, 1995). Midzy osiemnastym a trzydziestym szstym miesicem ycia dziewczynki bardziej wol taniec i mikkie zabawki. Chopcy w tym wieku preferuj klocki i zabawki w ksztacie ciarwek czy samolotw. Przyjrzyjmy si, w jaki sposb psychologowie poznawczy wyjaniaj proces wyksztacania si pci psychicznej.

TEORIA SPOECZNO-POZNAWCZA. Teoretycy spoeczno-poznawczy wyjaniaj nabywanie cech pci psychicznej w kategoriach uczenia si przez obserwacj, identyfikacj i socjalizacj. Wiele treci zwizanych z rol pciow dzieci nabywaj za porednictwem uczenia si przez obserwacj, jak to wskazuje klasyczny eksperyment Davida Perry'ego i Kay Bussey (1979). W badaniu tym dzieci uczyy si, jakie zachowania s waciwe dla kadej pci, obserwujc wzgldn czsto ich wykonywania przez kobiety i mczyzn. Dorose osoby speniajce w tym badaniu funkcj modeli dokonyway szesnastu arbitralnych wyborw w obrbie jakiej pary przedmiotw (np. jabka - pomaracze, zabawki w ksztacie krw - zabawki w ksztacie koni). Natomiast omio-, dziewicioletnie letnie dzieci przyglday si tym wyborom, a nastpnie proszone byy o wyraenie swych wasnych preferencji. Chopcy woleli przecitnie czternacie przedmiotw, a dziewczta tylko trzy przedmioty wybierane uprzednio przez mczyzn. Dzieci powielay wic preferencje odzwierciedlajce wybory dorosej osoby ich wasnej pci, nawet jeeli wybory te miay charakter zupenie arbitralny. Teoretycy spoeczno-poznawczy uwaaj identyfikacj za cigy proces uczenia si, podczas ktrego dzieci ucz si dziki otrzymywanym karom i nagrodom naladowa dorosych - a w szczeglnoci rodzica - tej samej co one pci. Identyfikacja polega na tym, e dzieci nie tylko po prostu naladuj jaki sposb zachowania - staraj si one te upodobni do dorosego modela. Istotn rol odgrywa te socjalizacja. Rodzice i inni doroli - a take rwienicy - ujawniaj swoje oczekiwania co do tego, jak dziecko powinno si zachowa, po czym nagradzaj je za postpowanie waciwe dla jego pci, a karz (lub nie nagradzaj) za zachowania sprzeczne z oczekiwanymi dla danej pci. Na przykad dziewczynki otrzymuj w prezencie lalki, gdy jeszcze s w koysce - zachcane s w ten sposb do wyprbowywania na lalkach tych opiekuczych zachowa, ktre s elementem dojrzaej roli kobiecej. Rozwaajc zwizek pci z agresj, Maccoby i Jacklin (1974) zauwaaj, e dziewczynki s aktywniej zniechcane do agresji za pomoc karania, wycofywa-

nia uczu i instrukcji dziewczynki tak nie robi". Jeeli dziewczynki rewanuj si w odpowiedzi na atak lub obraz, spotyka je potpienie spoeczne. Dziaania agresywne zostaj wic u nich skojarzone z niepokojem. Natomiast chopcy s zwykle zachcani do oddania" ataku czy zaczepki (Frodi i in., 1977). Istotn rol spoecznego uczenia si w agresji kobiet ilustruje klasyczny eksperyment Richardsona i wsppracownikw (1979), w ktrym kobiety wspzawodniczyy z mczyznami w zadaniu na szybko spostrzegania pewnego bodca. Zadanie skadao si z czterech blokw, z ktrych kady zawiera sze prb. Osoba wygrywajca moga porazi napiciem osob przegrywajc prdem o wybranym przez siebie napiciu (posugiwano si tu t sam gronie wygldajc konsol, ktrej Milgram uywa w badaniach nad posuszestwem wobec autorytetu, por. rycina 2.1). Kobiety bray udzia w tym wspzawodnictwie albo w samotnoci, albo w obecnoci milczcej obserwatorki, albo w obecnoci obserwatorki wspierajcej agresj (zachcaa ona badan, by odpacia si mczynie piknym za nadobne, jeeli jej przeciwnik bolenie j porazi prdem). Jak ilustruje rycina 13.4, w warunkach samotnoci i obserwatorki REDNIA SIA PORAENIA wspierajcej badane kobiety rewanoway si coraz silniejszymi ELEKTRYCZNEGO ZADAWANEGO PRZEZ wstrzsami. Natomiast w obecnoci milczcej obserwatorki poKOBIETY W REWANU MCZYZNOM dobny wzrost agresji nie nastpowa. Badane zatem zachowyway si tak, jakby to milczenie oznaczao potpienie agresji. Same W eksperymencie Richardsona kobiety poraaty uczestniczki zdaway si owo milczenie w taki sposb odczytymczyzn wikszym napiciem, jeeli dziaay wa, co zapewne byo wyrazem ich socjalizacyjnych dowiadw samotnoci bd w obecnoci wspierajcej te cze. Dopiero w warunkach prywatnoci lub obecnoci obserdziaania obserwatorki. watorki zachcajcej do rewanu owo spoeczne hamowanie RYCINA 13.4 agresji zanikao u badanych kobiet. Teoria spoeczno-poznawcza zakada, e zachowanie odpowiednie" dla pci jest ksztatowane za pomoc kar, nagrd i modelowania. Teoria schematw pci gosi natomiast, e takie odpowiednie zachowania wyksztacamy w wyniku zlewania si naszego poczucia tosamoci, czyli naszego wasnego Ja, z kulturowymi oczekiwaniami pod adresem pci. TEORIA SCHEMATW PCI. Zapewne zetknlicie si z powiedzeniem patrze na wiat przez rowe okulary". Sandra Bem (1993), twrczyni teorii schematw pci, twierdzi, e patrzymy na wiat przez pryzmat naszej pci. Bem powiada, e nasza kultura przeciwstawia sobie kobiety i mczyzn, organizujc ycie spoeczne wedug wzajemnie wykluczajcych si kategorii pciowych. Dzieci akceptuj taki sposb widzenia wiata, nawet nie zdajc sobie z tego sprawy. Prbuj wyksztaci poczucie wasnej tosamoci w zgodzie z owymi kulturowymi skryptami pci, dopki ich trafnoci nie podway jakie niezwyke zdarzenie albo nie zrobi tego ich rodzice. Wikszo dzieci odrzuca zachowania sprzeczne ze skryptami pci, zarwno u siebie samych, jak i u innych. Na stopniu zgodnoci wasnego zachowania ze stereotypem pci szybko zaczyna si te opiera dziecice poczucie wasnej wartoci. Na przykad chopcy ucz si, e mog myle o samych sobie w pochlebny sposb, jeeli osigaj wysokie wyniki w przedsiwziciach sportowych. Kiedy dzieci ju zrozumiej etykiety chopiec" i dziewczynka", pojawiaj si podstawy do budowania wasnego poczucia tosamoci na podstawie kulturowego stereotypu pci. Nie potrzeba do tego adnej szczeglnej presji zewntrznej. Dzieci wyksztacajce w sobie przekonanie o pci mskiej lub eskiej (do czego dochodzi zwykle przed ukoczeniem trzeciego roku ycia) same poszukuj infor-

Najwaniejsze zagadnienia
Organizacja mzgu

rda zrnicowania pici

WPYWY BIOLOGICZNE

Pkule mzgowe zdaj si bardziej wyspecjalizowane u mczyzn ni u kobiet. W konsekwencji kobiety przewyszaj mczyzn w umiejtnociach werbalnych wymagajcych pewnej organizacji przestrzennej, w rodzaju czytania i ortografii, natomiast mczyni s lepsi w bardziej wyspecjalizowanych zadaniach przestrzennych, jak wizualizacja obiektw w przestrzeni trjwymiarowej.
. . . . " . . . . . .

Hormony pciowe

Prenatalny poziom hormonw moe maskulinizowa" lub feminizowa" mzg, tworzc predyspozycje zgodne ze stereotypami rl pci, na przykad do wikszej agresywnoci u mczyzn.
WPYWY PSYCHOLOGICZNE

Teoria psychodynamiczna

Freud wiza wyksztacanie si tosamoci pciowej z rozwizaniem kompleksu Edypa lub Elektry. Badania empiryczne wskazuj jednak, e tosamo pciowa pojawia si przed okresem, w ktrym owe kompleksy zostaj rozwizane. Teoretycy spoteczno-poznawczy wyjaniaj wyksztacanie si pci psychicznej w kategoriach uczenia si przez obserwacj, identyfikacj (szeroko rozumianego naladownictwa) i socjalizacj. Badania potwierdzaj trafno tych tez w odniesieniu do rnic w poziomie agresji. Dzieci ucz si patrze na wiat spoeczny przez pryzmat pci". Nasza kultura prowadzi do przeciwstawiania sobie pci, organizujc ycie spoeczne wok wykluczajcych si kategorii mskoci i kobiecoci. Dzieci bezwiednie ucz si akceptowania tego stanu rzeczy i wyksztacaj poczucie wasnej tosamoci zgodne z odpowiednimi" dla ich pci skryptami.

Teoria spoeczno-poznawcza

Teoria schematw pci

macji na temat schematu wasnej pci. Jak to zakada teoria spoeczno-ponawcza, dzieci ucz si przez obserwacj dorosych, jakie wzorce zachowa s odpowiednie dla ich pci. Badania empiryczne dowodz, e spolaryzowane skrypty mskoci/kobiecoci peni w naszej kulturze funkcj zakotwiczenia procesu przetwarzania informacji (Bowes, Goodnow, 1996). Na przykad w jednym z bada pokazywano picio-, szecioletnim dzieciom obrazki innych dzieci angaujcych si w zachowania zgodne i sprzeczne z ich rol pciow. Zachowania zgodne polegay na tym, e na przykad chopcy bawili si pocigami i w piowanie drewna, dziewczynki za bawiy si w gotowanie i sprztanie. Przy zachowaniach sprzecznych pe dziecka z obrazka bya odwrcona". Wszystkie dzieci widziay obrazek z kad czynnoci tylko raz, a obrazki pokazywano im w losowej kolejnoci. W tydzie pniej spytano dzieci, kto angaowa si na obrazkach w kad z czynnoci - chopiec czy dziewczynka. Zarwno badani chopcy, jak i dziewczynki czciej mylili si w odniesieniu do obrazkw przedstawiajcych wykonawc o pci niezgodnej z wykonywan czynnoci. A wic schemat pci prowadzi do znieksztacenia pamici widzianych zdarze. Organizacja mzgu i poziom wydzielania hormonw mog si przyczynia do zrnicowania pci pod wzgldem zachowa spoecznych oraz zdolnoci werbalnych i matematycznych. Jednak wpywy spoecznego uczenia si mog przewaa nad czynnikami biologicznymi. Teoria spoeczno-poznawcza wskazuje czynniki rodowiskowe, ktre skaniaj dzieci do podejmowania odpowiednich" dla ich pci dziaa. Teoria schematw pci koncentruje si na procesie budowania przez dziecko poczucia wasnej tosamoci na podstawie obowizujcego w danej kulturze wzorca mskoci i kobiecoci.

ZASTANW SI
Czy sdzisz, e twoje wasne cechy psychiczne s zgodne ze stereotypem mskoci lub kobiecoci? Czy cechy te wpywaj na twj sposb pojmowania wasnego Ja? Jeeli tak, to na jakiej zasadzie? Ktry z pogldw na genez pci najlepiej pasuje do twoich wasnych dowiadcze z nabywaniem tosamoci pciowej? Czy przypominasz sobie jakie dowiadczenia zwizane z wyksztacaniem si twojej wasnej tosamoci pciowej?

ATRAKCYJNO: O LUBIENIU, MIOCI I BLISKICH ZWIZKACH

ontakty seksualne maj zwykle miejsce w bliskich zwizkach dwojga ludzi. Atrakcyjno innych prowadzi do ich polubienia, a czasem pokochania. W tym podrozdziale przyjrzymy si, jak atrakcyjno zaley od takich czynnikw, jak wygld fizyczny i podobiestwo postaw. Jak si przekonamy, wikszo ludzi ma orientacj heteroseksualn (pocigaj ich osoby pici przeciwnej), a niektrych cechuje homoseksualizm - pocig do osb wasnej pci.

CZYNNIKI WPYWAJCE NA ATRAKCYJNO FIZYCZNA

Atrakcyjno zaley od wygldu fizycznego, podobiestwa postaw i wzajemnoci. WYGLD FIZYCZNY: JAK WANA JEST URODA? Wygld fizyczny w kluczowy sposb wpywa na atrakcyjno osb wybieranych jako partnerzy na randk i do mat-

CO PRZYCZYNIA SI DO ATRAKCYJNOCI TWARZY?

Zarwno w Anglii, jak i w Japonii o atrakcyjnoci twarzy kobiecych decyduj takie cechy, jak due oczy, wyraziste koci policzkowe i wskie szczki. Zdjcie z lewej strony przedstawia twarz stanowic zoenie pitnastu rzeczywistych twarzy kobiet ocenionych jako najatrakcyjniejsze w grupie szedziesiciu osb. Zdjcie ze strony prawej przedstawia twarz zoon z przesadnie zaakcentowanych cech tych samych kobiet, to jest cech nasilonych w kierunku odrniajcym je od wartoci przecitnych dla caej szedziesitki. RYCINA 13.5

estwa. Co decyduje o tym, e jaki rodzaj wygldu jest pocigajcy? Czy nasze standardy pikna s subiektywne, czy te raczej wszyscy zgadzaj si co do skadnikw ludzkiej urody? Pewne aspekty urody okazuj si mie ponadkulturowy charakter. Na przykad jedno z bada midzykulturowych wykazao, e mczyni zarwno z Anglii, jak i Japonii uwaaj za urodziwe kobiety o duych oczach, wyranie zaznaczonych kociach policzkowych i wskich szczkach (Perret, 1994). W badaniach tych Perret konstruowa za pomoc komputera twarze stanowice zoenia wielu twarzy rzeczywistych, na przykad, jak ilustruje rycina 13.5, pitnastu twarzy uwaanych za najbardziej atrakcyjne spord wszystkich szedziesiciu badanych. Nastpnie dokonywa komputerowego wyostrzenia cech, pod wzgldem ktrych kobiety urodziwe najbardziej odbiegay od redniej dla wszystkich twarzy. W ten sposb uzyska twarz przedstawion z prawej strony ryciny. Ta twarz bya oceniana jako najbardziej urodziwa ze wszystkich. Podobne wyniki stwierdzono take dla twarzy kobiet japoskich, a analiza wytworw sztuki greckiej i egipskiej dowodzi, e cywilizacje te miay podobne kryteria urody do naszych. W naszym spoeczestwie duy wzrost jest uwaany za zalet mczyzn, a take - cho w nieco mniejszym stopniu - kobiet (Sheppard, Strathman, 1989). Studentki preferuj jako partnerw mczyzn wyszych od siebie o okoo 15 cm, natomiast studenci kobiety nisze od siebie o okoo 12 cm (Gillis, Avis, 1980). URODA Cho kryteria urody twarzy zdaj si mie charakter ponadczasowy i ponadkulturowy, preferencje dotyczce ksztatu i ob- Wiele kobiet stara si sprosta standardom urody fitoci ciaa mog by silniej uwarunkowane kulturowo. Na przy- w kulturze wspczesnej. Jak wana jest atrakcyjno kad wiele kultur cenio sobie pulchno. Babcie zamartwiajce fizyczna? si, e ich wnuczki nadmiernie si godz, same wywodz si zwykle z kultury, w ktrej pulchno jest tolerowana lub podana. We wspczesnych kulturach Zachodu preferowana jest jednak szczupo, i to u obu pci (Franzoi, Herzog, 1987). Kobiety oglnie preferuj mczyzn 0 ciaach w ksztacie litery V: szerokich w ramionach, wskich w pasie. PRZEMYL Cho i kobiety, i mczyni postrzegaj nadwag jako mao pocigajc, miJESZCZE RAZ: dzy pciami wystpuj te fascynujce rnice pod wzgldem tych preferencji. PRAWDA CZY Studenci skonni s sdzi, e ich wasny ksztat ciaa jest zbliony do ideau oraz FASZ? tego, co najbardziej kobiety pociga (Fallon, Rozin, 1985). Natomiast studentki To nieprawda, e pikno jest uwaaj siebie za znacznie cisze od ideau i tego, co najbardziej pociga mw oku patrzcego, niezaleczyzn (por. rycina 13.6). Za ciszych od ideau uwaaj siebie take i matki, i ojnie od popularnoci tego pocowie wspczesnych studentw (Rozin, Fallon, 1988). Przy tym obie pci myl wiedzenia. Okazuje si, e si w postrzeganiu preferencji pci przeciwnej. Mczyni obu pokole w rzeczypozytywna reakcja na niektwistoci wol nieco cisze kobiety, ni one same zakadaj. Natomiast kobiety re aspekty urody moe by faktycznie wol mczyzn szczuplejszych, ni to przypuszczaj sami mczyni. wrodzona. Obok tego istniej te pewne kulturowo wyPIKNO JEST W POSTPOWANIU, NIE W WYGLDZIE. Zarwno kobiety, jak ksztacone standardy pikna 1 mczyni s postrzegani jako adniejsi, gdy si umiechaj (Reis i in., 1990). decydujce tylko o reakcjach Zatem istniej wyrane przesanki, by wybierajc si na randk, robi dobr miosb wychowanych w danej n nawet do zej gry. kulturze. Rwnie inne aspekty zachowania wpywaj na ocen urody. Kobiety wolayby wybra si na randk z mczyzn zachowujcym si (na nagraniu wideo) miao i asertywnie (Riggio, Woli, 1984). Mczyni zachowujcy si w sposb dominujcy (kontrolujc przebieg odtwarzanej na wideo interakcji z profesorem) s uwaani przez kobiety za bardziej atrakcyjnych (Sadalla i in., 1987). Jednake kobiety zachowujce si w sposb dominujcy i asertywny s przez studen-

HIPOTEZA DOPASOWANIA CZY MONA BYC ZBYT SZCZUPYM?

Badania wskazuj, e wikszo studentek uwaa si za cisze, ni by powinny. Jednak mczyni wol w istocie kobiety nieco cisze ni ideat wyznawany przez same kobiety. RYCINA 13.6 Czy przeciwiestwa si przycigaj, czy te wolimy si zadawa z osobami, ktre wygldaj i myl podobnie jak my? Te zdjcia sugeruj, e zwycia podobiestwo, przynajmniej zewntrzne. Poszukiwanie podobiestwa wykracza jednak poza poziom atrakcyjnoci. Maonkowie s zwykle do siebie podobni pod wzgldem etnicznym i religijnym, a take wieku i wyksztacenia. Rozwamy niektre wyniki National Health and Social Suryey (Michael i in., 1994, s. 45-47): Prawie 94% samotnych biaych mczyzn ma za partnerki seksualne biae kobiety, a tylko 2% - Latynoski, 2% - kobiety pochodzenia azjatyckiego i 1% Afroamerykanki. Okoo 82% czarnych mczyzn ma za partnerki Afroamerykanki, tylko 8% kobiety biae, za 5% - Latynoski. Okoo 83% badanych wybierao sobie na partnera/partnerk osob, ktrej wiek nie odbiega wicej ni pi lat od ich wasnego i ktra wyznawaa tak sam lub podobn religi. Spord prawie 2000 kobiet biorcych udzia w tym sondau ani jedna absolwentka szkoy wyszej nie miaa partnera, ktry nie miaby ukoczonej choby szkoy redniej. Dlaczego wikszo ludzi wybiera na partnera osob o podobnym pochodzeniu i statusie spoecznym? Jedna z przyczyn jest taka, e maestwo jest zawierane

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e ludzie uwaani s za adniejszych, kiedy si umiechaj. Czy te badania przemawiaj za lym, by robii! dobr min do zej gry" w pocztkowych fazach interakcji spoecznych?

tw oceniane jako mniej atrakcyjne (Riggio, Woli, 1987; Sadalla i in., 1987). Niezalenie od postpujcych w kierunku liberalizacji zmian w naszej kulturze elementem ideau kobiecoci nadal pozostaje skromno. Nie namawiam tu asertywnych czytelniczek, by potulnie siedziay w kcie podczas interakcji z mczyznami o tradycyjnych pogldach. Asertywne kobiety mog zreszt spodziewa si w kontaktach z takimi mczyznami niewiele wicej poza konfliktem. HIPOTEZA DOPASOWANIA. Najbardziej atrakcyjne osoby oceniamy jako najbardziej godne podania, jednak chcie i mie to na pewno nie to samo. Zgodnie z hipotez dopasowania umawiamy si raczej z osobami o stopniu atrakcyjnoci podobnym do naszego wasnego ni z lokalnym Bogusawem Lind czy Sandr Bullock. Jednym z motyww takiego wyboru zdaje si lk, e zostaniemy odrzuceni przez osoby wyranie atrakcyjniejsze od nas samych (Bernstein i in., 1983).

w ssiedztwie, a nie w niebie (Michael i in., 1994). Zwykle yjemy pord ludzi podobnych nam samym - atwiej jest ich spotka ni osoby o odmiennym pochodzeniu i statusie spoecznym. Natomiast ludzie o podobnym statusie maj tendencj do wyznawania podobnych pogldw i postaw. Podobiestwo postaw i upodoba ma kluczowe znaczenie w wyznaczaniu atrakcyjnoci, przyjani i nawizywaniu intymnych relacji (Cappella, Palmer, 1990; Griffin, Sparks, 1990; Laumann i in., 1994). powiedzia, jaka jeste pikna, byskotliwa i dojrzaa? e masz wyszukany smak i e w ogle jeste nadzwyczajna? A jeeli tak, czy nie bya pod wraeniem doskonaego gustu tej osoby? Wzajemno stanowi potny wyznacznik atrakcyjnoci (Condon, Crano, 1988). Mamy skonno do odwzajemniania podziwu. Jestemy serdeczniejsi, bardziej otwarci i bardziej chtni do pomocy w stosunku do ludzi, ktrzy daj nam do zrozumienia, e im si podobamy (Curtis, Miller, 1986). Sympatia zaley od takich czynnikw jak wygld i podobiestwo. Przyjrzyjmy si teraz, co si dzieje, gdy sympatia przeradza si w mio.

Lubienie = tylko intymno (prawdziwa przyja bez namitnoci i zobowizania na dugo) Mio romantyczna = namitno + intymno (kochankowie pocigaj si fizycznie i emocjonalnie, ale brak zobowizania, jak w wakacyjnej mioci") Mio kompletna = intymno + namitno + zobowizanie (mito zawierajca wszystkie trzy skadniki - idea trudny do utrzymania) Mito przyjacielska = intymno i zobowizanie (trway zwizek przyjacielski, jak maestwo, w ktrym wygasa ju namitno)

WZAJEMNO: SKORO Cl SI PODOBAM, TO MASZ DOBRY GUST. Czy kto ci ju

MIOSC
Mio - idea, dla ktrego gotowi jestemy do wielkich powice. Uczucie, ktre wysao na morze tysic statkw w eposie Homera Iliada. Poeci od tysicy lat prbuj mio wyrazi w sowach. Woski poeta Dante, ktrego twrczo rozjania mroki redniowiecza, pisa: mio porusza Socem i innymi gwiazdami", a szkocki poeta Robert Burns powiada, e mio jest jak czerwona, czerwona ra". Mio jest pikna i nieuchwytna. Namitnoci i mioci romantycznej towarzyszy te seksualne podanie. TRJKT MIOCI. Miosny trjkt, o ktrym tu mowa, to nie sytuacja, w ktrej dwch mczyzn kocha si w tej samej kobiecie. Mowa tu o trjktnym modelu mioci zaproponowanym przez Roberta Sternberga (1988). Autor ten twierdzi, e mio moe zawiera trzy skadniki: intymno, namitno i decyzj/zobowizanie (por. rycina 13.7). Intymno to uczucie bliskoci, wzajemnej troski o siebie i dzielenie si uczuciami oraz wszelkimi dobrami. Namitno czy romantyczne uczucia i podanie seksualne. Decyzja/zobowizanie to wiadoma decyzja, e si kogo kocha, a w duszej perspektywie - zaangaowanie si w budow i utrzymanie danego zwizku jako trwaego elementu ycia. Namitno jest najwaniejsza w zwizkach krtkotrwaych. Intymno i zobowizanie zyskuj na wanoci w zwizkach o bardziej trwaym charakterze. Idealna posta mioci zawierajca wszystkie trzy skadniki to mio kompletna, czyli mio romantyczna plus trwae zobowizanie. Mio romantyczna czy namitno i intymno. Namitno polega na fascynacji i zaabsorbowaniu kochan osob, a take na pragnieniu wycznoci w kontaktach z ni. Na intymno skada si troska o kochan osob i dziaanie na rzecz jej dobra nawet kosztem dobra wasnego. Ludzie, ktrzy umawiaj si na randk lub maj taki zamiar, maj skonno do oceniania si nawzajem w pozytywny sposb (Fiske, 1993). Zwracaj szczegln uwag na informacje potwierdzajce ich opini o przedmiocie zauroczenia. Mwic jzykiem mniej technicznym, kochankowie romantyczni zwykle nawzajem si idealizuj wyolbrzymiaj zalety, a pomijaj wady.

Zauroczenie = tylko namitno [namitna, obsesyjna mito od pierwszego wejrzenia bez intymnoci i zobowizania)

Mito fatalna = namitno + zobowizanie (zobowizanie oparte na namitnoci, ale bez intymnoci)

Mio pusta = tylko decyzja/zobowizanie (decyzja o mioci bez intymnoci ani namitnoci)

TRJKTNY MODEL MIOCI

Zgodnie z tym modelem teoretycznym na mio skadaj si intymno, namitno i decyzja/zobowizanie. Idealna mito kompletna zawiera mio romantyczn oraz zobowizanie. RYCINA 13.7

Aby przey mio romantyczn, trzeba by uczestnikiem kultury idealizujcej to uczucie (takie wpywy kulturowe nie s natomiast konieczne dla dowiadczania samego podania seksualnego lub przywizania). W kulturze Zachodu romantyczna mio rozkwita w bajkach o picej Krlewnie, Kopciuszku czy Krlewnie niece. Przybiera nieco dojrzalsz posta w romansach i telewizyjnych serialach, a take w naszych osobistych opowieciach o romansach i miociach.

ZASTANW SI
Co mylisz o prawdziwoci powiedzenia pikno jest w oku patrzcego". Uzasadnij swoj wypowied. e Czego znani ci mczyni poszukuj u kobiet? Czego poszukuj u potencjalnych partnerw kobiety? Czy te pragnienia s podobne, czy rne? Co mylisz o prawdziwoci powiedzenia przeciwiestwa si przycigaj". Uzasadnij swoj wypowied.

KWESTIONARIUSZ MIERZENIE MIOCI

Zamieszczony tu kwestionariusz zawiera trzy skale, z ktrych kada mierzy jeden z wyrnionych przez Sternberga skadnikw mitoci. Jeeli chcesz porwna swoje wyniki z wynikami uzyskanymi w tych skalach przez studentw pewnego uniwersytetu, to wyra przy kadym twierdzeniu, jak dalece jest ono prawdziwe w odniesieniu do Twojego wasnego bliskiego 12 3 4 5 6 7 zwizku. Odpowiadajc, myl zawsze o tej samej osobie swoim chopaku czy swojej dziewczynie (wpisz jego/jej imi w pustych miejscach). Im bardziej si zgadzasz z kadym twierdzeniem, tym wiksz cyfr przy nim zakrel. Tak wic 7 oznacza cakowicie si zgadzam", za 1 - zupenie si nie zgadzam". (Sprawd swoje wyniki w Dodatku B).

PE I SEKSUALNO 5 4 1

1. Rezygnuj z realizowania niektrych wasnych pragnie, jeeli zagraa to mojemu zwizkowi z . wprawia mnie w podniecenie.

12 3 4 5 6 7 12 3 4 5 6 7 12 3 4 5 6 7 12 3 4 5 6 7 12 3 4 5 6 7 12 3 4 5 6 7 12 3 4 5 6 7 12 3 4 5 6 7 12 3 4 5 6 7 12 3 4 5 6 7 12 3 4 5 6 7 12 3 4 5 6 7 12 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 67

2. Bywa, e sam widok 3.

potrafi doda mi.otuchy.

4. Waciwie we wszystkim co robi, mam na uwadze dobro naszego zwizku. 5. Wspomnienia wsplnych chwil z 6. Zawsze mog liczy na zrozumienie ze strony czsto na nowo wzbudzaj we mnie podanie. . :

I/ABANDON (LES DEUX AMIES)

Ten obraz Henri Toulouse-Lautreca przedstawia lesbijki.

7. Jestem gotowy/a na wiele wyrzecze, jeeli to podniesie szans, e bdziemy razem szczliwi, 8. Czsto pragn 9. Mamy dla siebie z . wiele wzajemnej yczliwoci.

ORIENTACJA SEKSUALNA
Pojcie orientacji seksualnej odnosi si do ukierunkowania czyich zainteresowa seksualnych. Ludzi o orientacji heteroseksualnej pociga seksualnie pe przeciwna i s oni zainteresowani relacjami romantycznymi z osobami tej pci. Ludzi o orientacji homoseksualnej pociga seksualnie pe wasna i s zainteresowani relacjami romantycznymi z osobami wasnej pci. Mczyni zorientowani homoseksualnie s nazywani gejami, kobiety za - lesbijkami. Osoby o orientacji biseksualnej s zainteresowane relacjami seksualnymi i romantycznymi z osobami pci obojga. Pojcia orientacji seksualnej" nie naley miesza z aktywnoci seksualn". Angaowanie si w aktywno seksualn z osobami wasnej pci nie musi jeszcze oznacza orientacji homoseksualnej. W wypadku mczyzn moe to wynika z ograniczonego dostpu do pci przeciwnej. Na przykad modzi chopcy mog si nawzajem stymulowa seksualnie, marzc jednoczenie o dziewcztach. Podobnie dzieje si czsto w wizieniach. Modzi mczyni z plemienia Samba z Nowej Gwinei angauj si w praktyki seksualne wycznie ze starszymi mczyznami, bowiem w kulturze tej wierzy si, e dla osignicia penej sprawnoci dojrzaego myliwego niezbdne jest picie mskiego mleka" (Money, 1987). Jednak po zawarciu maestwa ich aktywno seksualna ogranicza si do kobiet. Badania ankietowe prowadzone w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji i Danii wykazuj, e okoo 3% mczyzn uwaa si za gejw (Hamer i in., 1993; Janus, Janus, 1993; Laumann i in., 1994). Natomiast okoo 2% Amerykanek czuje si lesbijkami (Janus, Janus, 1993; Laumann i in., 1994). Przyjrzyjmy si obecnie sposobowi dowiadczania homoseksualizmu w rnych grupach etnicznych.

10. Nasze wsplne dobro jest dla mnie waniejsze od mojego wasnego. 11. Czasami nie mog si uwolni od marze o 12. W potrzebie zawsze mog liczy na 13. W mj zwizek z . .

wkadam wiele wiadomie ukierunkowanych wysikw. . wsparcie i pomoc.

14. Czsto myl o rnych pieszczotach z 15. Nawet nie proszc o to, znajduj u

16. Swoje dziaania zawsze dostosowuj do naszego wsplnego dobra. 17. 18. Sama obecno jest dla mnie niezmiernie pocigajcy/a. przynosi mi spokj,

12 3 4 5 6 7 12 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 6 7 12 3 4 5 6 7 12 3 4 5 6 7 Wynik:

19. Gdy trzeba, potrafi zacisn zby, bymy dalej mogli by razem. 20. Czuj, jak wszystko we mnie topnieje, gdy patrz 21. Nasze kontakty z pene s ciepa i serdecznoci. w oczy.

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

wadzi jednak do odrzucenia homoseksualistw i zmuszania ich do przenoszenia si z rezerwatw do duych miast (Greene, 1994). Homoseksualici pochodzenia indiaskiego musz zatem czu si podwjnie odsunici od swoich rodzin. Jeeli w ogle jakie uoglnienia s tu moliwe, wydaje si, e geje i lesbijki maj silniejsze poczucie przynalenoci do spoecznoci homoseksualistw ni do etnicznych grup swego pochodzenia.

Rozpowszechnione w spoeczestwie uprzedzenia utrudniaj wielu modym ludziom poradzenie sobie z wasn wyaniajc si orientacj homoseksualn (Rathus i in., 1997). Mona by si spodziewa tu wikszej tolerancyjnoci ze strony mniejszoci etnicznych, ktre same s przecie przedmiotem uprzedze i dyskryminacji. Badania psycholog Beverly Greene (1994) wskazuj jednak, e tak nie jest. Green zauwaa, e trudno jest uoglnia wnioski na temat rnych grup etnicznych w Stanach Zjednoczonych. Cho Afroamerykanie maj swoje kulturowe korzenie w plemionach Afryki Zachodniej, pozostaj take pod wpywem chrzecijastwa i lokalnych podkultur miejskich. Indianie amerykascy wywodz si z setek zrnicowanych plemion, o rnych jzykach i kulturach. Homoseksualizm jest odrzucany przez wikszo mniejszoci etnicznych Ameryki. Lesbijki i geje s zmuszeni ukrywa swoj orientacj seksualn lub przeprowadza si do spoecznoci, w ktrych mog si do niej przyzna bez naraenia na ryzyko potpienia. LATYNOSI. W tradycyjnej kulturze latynoamerykaskiej rodzina jest podstawow jednostk spoeczn. Po mczyznach oczekuje si, e bd sw rodzin ywi i jej broni, po kobietach - e bd ulege, podporzdkowane i pene szacunku w stosunku do mczyzn (Morales, 1992). Poniewa od kobiet powszechnie oczekuje si dochowania dziewictwa a do maestwa, mczyni czasami angauj si w kontakty seksualne z innymi mczyznami, nie uwaajc siebie za homoseksualistw (Greene, 1994). Kultura latynoska czsto te odmawia kobietom seksualizmu. W konsekwencji lesbijki s potpiane podwjnie - za swoj orientacj seksualn i dlatego, e ich niezaleno od mczyzn zagraa tradycyjnej mskiej dominacji (Trujillo, 1991). azjatyckiego kadzie nacisk na szacunek dla starszych, ulego wobec rodzicw i zrnicowanie rl pci (Chan, 1992). W obrbie rodziny seks stanowi temat oglnie zakazany. Podobnie jak Latynosi, Amerykanie pochodzenia azjatyckiego maj tendencje do uwaania, e seks jest dla kobiet niewany, a rwnie same kobiety s traktowane jako mniej wane od mczyzn. Otwarte przyznawanie si do orientacji homoseksualnej jest uwaane za odrzucenie tradycji kulturowej i zagroenie dla cigoci ycia rodzinnego (Chan, 1992). AFROAMERYKANIE. Poniewa wielu Afroamerykanw ma kopoty ze znalezieniem pracy, zrnicowanie rl pci ma w tej grupie bardziej plastyczny charakter ni u innych mniejszoci etnicznych i ni u biaych Amerykanw (Greene, 1994). Niemniej spoecznoci afroamerykaskie zdaj si silnie odrzuca gejw i lesbijki, wywierajc nacisk, by utrzymywali swoj orientacj seksualn w tajemnicy (Gomez, Smith, 1990; Poussaint, 1990). Jedn z przyczyn wrogoci Afroamerykanw do homoseksualistw jest wiara chrzecijaska i trzymanie si Biblii (Greene, 1994). INDIANIE. Przed podbojem Ameryki przez Europejczykw Indianie uwaali seks za naturaln cz ycia. Oglnie akceptowano, a nawet podziwiano osoby przejawiajce rwnoczenie cechy mskie i kobiece. Wpyw religii kolonizatorw pro-

L_
RDA ORIENTACJI SEKSUALNEJ. Ukierunkowanie orientacji seksualnej jest wyjaniane teoriami psychologicznymi, biologicznymi i koncepcjami czcymi oba te podejcia. Teoria psychodynamiczna czy orientacj seksualn z procesami identyfikacji z postaci msk lub kobiec. Natomiast identyfikacja jest z kolei powizana ze sposobem rozwizania kompleksw Edypa i Elektry. W wypadku mczyzn niepowodzenie w rozwizywaniu kompleksu Edypa wie si z klasycznym wzorcem" wychowania w rodzinie z silnym przywizaniem dziecka do matki i przy wyobcowanym z ycia rodzinnego ojcu. Wychowani w takiej rodzinie chopcy mieliby mie wiksz skonno do identyfikowania si z matk ni z ojcem. Podejcie psychodynamiczne byo jednak krytykowane z uwagi na to, e wielu gejw ma wietny kontakt z obojgiem rodzicw (Isay, 1990). Ponadto wiele osb zorientowanych heteroseksualnie ma za sob wychowanie w sytuacji takiego klasycznego wzorca". Z punktu widzenia teorii uczenia si orientacja seksualna moe by rezultatem wczesnego wzmacniania zachowa seksualnych (np. orgazm osigany w wyniku kontaktw z osobami wasnej pci). Jednake wikszo ludzi zdaje sobie spraw z wasnej orientacji seksualnej, zanim dowiadczy jakichkolwiek kontaktw seksualnych (Bell i in., 1981).

AMERYKANIE POCHODZENIA AZJATYCKIEGO. Kultura Amerykanw pochodzenia

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO

Globalna wioska gejw

Spoeczno gejw ju od jakiego czasu przejawia spor aktywno w Internecie. Ankieta czasopisma Out" wskazuje, e homoseksualici ptci obojga czciej posuguj si komputerami, modemami i korzystaj z ustug intemetu ni heteroseksualici. W latach dziewidziesitych XX wieku 40 tysicy gejw i lesbijek spdzato tcznie ponad 100 tysicy godzin miesicznie na internetowym forum gejw i lesbijek portalu America Online. Jedna z witryn intemetowych, Planet Out, prbuje sta si gejowsk globaln wiosk" w cyberprzestrzenl. Serwis udziela informacji na temat wielu organizacji homoseksualnych, wspierajcych jego dziaalno (Human Rights Campaign Fund, National Gay and Lesbian Task Force, Parents and Friends of Lesbians and Gays, Gay and Lesbian Victory Fund, Digital Queers oraz Gay and Lesbian Alliance Against Defamation). Planet Out jest take miejscem spotka milionw gejw i lesbijek oraz biseksualistw i innych osb, ktre mog mie opory wobec publicznego stowarzyszania si. Jeden z dyrektorw firmy Netscape i niegdysiejszy szef dziatu projektw firmy Apple powiedzia, e elektroniczne kontakty z homoseksualistami na America Online doday mu odwagi w ujawnieniu wasnego homoseksualizmu. Jeszcze dwa lata temu byo to dla mnie nie do pomylenia. Nigdy by mi si to nie zdarzyo, gdybym nadal polega na bardziej tradycyjnych sposobach komunikowania si z ludmi, jak chodzenie do baru, na spotkania rnych organizacji czy przegldanie gejowskich publikacji" (Lewis, 1995).

Biopsychologowie zauwaaj, e orientacja seksualna ma charakter w pewnym stopniu rodzinny (Pillard, 1990; Pillard, Weinrich, 1986). W jednym z bada stwierdzono, e 22% braci mczyzn o wyranie homoseksualnej orientacji byo gejami lub biseksualistami. Jest to odsetek czterokrotnie wikszy od spotykanego w populacji oglnej (Pillard, Weinrich, 1986). Opublikowane w Science" badanie donosi, e geny zwizane z orientacj seksualn znajduj si w chromosomie X i s przekazywane dziecku przez matk (Hamer i in., 1993). Co wicej, badania Baileya i Pillarda (1991) wskazuj, e wspwystpowanie orientacji homoseksualnej jest czstsze u blinit jednojajowych (52% zgodnoci) ni dwujajowych (22% zgodnoci). Cho orientacja homoseksualna moe by po czci rezultatem genw, psycholog John Money, specjalizujcy si w badaniach nad zachowaniem seksualnym, twierdzi, e orientacja seksualna nie pozostaje pod bezporedni kontrol chromosomw i genw" (1987, s. 384). Pewn rol w orientacji seksualnej mog odgrywa hormony pciowe. Prowadz one do biologicznego zrnicowania pci i s odpowiedzialne za cykl miesiczkowania. Wywieraj take organizujcy i aktywizujcy wpyw na zachowania seksualne. Poziom ich wydzielania decyduje u zwierzt o obecnoci mskich bd eskich zachowa seksualnych, co nazywane jest wpywem kierunkowym czy te organizujcym (Crews, 1994). Ich wpyw aktywizujcy polega z kolei na tym, e decyduj one o poziomie popdu seksualnego i wywouj reakcje seksualne. U wielu zwierzt zachowanie seksualne pozostaje niemal cakowicie pod kontrol hormonw (Crews, 1994). U wielu gatunkw prenatalna ekspozycja na wysoki poziom testosteronu (co w naturalny sposb ma miejsce w wypadku dzielenia macicy z licznymi brami bd jest sztucznym efektem zastrzykw z tym hormonem) powoduje maskulinizacj podu (Crews, 1994). Nawet u osobnikw eskich wysoki poziom testosteronu w yciu prenatalnym powoduje msk organizacj mzgu, predysponujc je do mskich zachowa w okresie dorosoci. Testosteron aktywizuje bowiem mskie wzorce zachowa. Poniewa hormony decyduj o mskich lub eskich wzorcach zachowania u zwierzt, zastanawiano si, czy geje i lesbijki nie rni si od heteroseksualistw poziomem hormonw pciowych. Dotychczasowe badania nie wykazay jednak zwizkw midzy orientacj homoseksualna a poziomem hormonw pciowych wydzielanych przez ich (dojrzae ju) organizmy (Friedman, Downey, 1994). A co z wpywem hormonw na dopiero rozwijajcy si pd? Jak przed chwil wskazalimy, wiadomo, e poziom hormonw w yciu prenatalnym moe maskulinizowa bd feminizowa organizacj zwierzcych mzgw. Lee Ellis (1990; Ellis, Ames, 1987) twierdzi, e orientacja seksualna jest wyznaczana hormonalnie w okresie prenatalnym i pozostaje pod wpywem czynnikw genetycznych, syntetycznych hormonw (takich jak androgeny) oraz stresu przeywanego przez matk. Skd ten ostatni czynnik? Przeywaniu stresu towarzyszy wydzielanie takich hormonw jak adrenalina i kortyzol, ktre mog wpywa na prenatalny rozwj mzgu. By moe mzgi niektrych gejw s feminizowane, mzgi lesbijek za - maskulinizowane w yciu podowym (Collaer, Hines, 1995; Friedman, Downey, 1994). Jak wida, wyznaczniki orientacji seksualnej s zoone i pozostaj niezbadan tajemnic. Wyniki bada wskazuj, e mog si one wiza z poziomem hormonw w yciu podowym, ktre z kolei zale od takich czynnikw, jak dziedziczno, zaywane leki i stres przeywany przez matk, oraz z procesami socjalizacji po urodzeniu. Nie rozumiemy jednak na razie wspoddziaywania tych czynnikw.

PRZYMUS SEKSUALNY
rzymus seksualny to gwat i inne postaci nacisku seksualnego. Zalicza si do niego take kady rodzaj aktywnoci seksualnej midzy osob doros a dzieckiem. Nawet jeeli dziecko wsppracuje z dorosym, seksualne relacje z nim maj charakter przemocy, poniewa jest ono w wieku, w ktrym nie moe wyrazi wiadomej zgody na takie relacje. W tym podrozdziale skupimy si na gwacie i molestowaniu seksualnym.

GWAT
Od 14 do 25% kobiet zamieszkujcych Stany Zjednoczone zostao zgwaconych (Koss, 1993). Rodzice zwyczajowo zachcaj dziewczta do ostronoci w stosunku do obcych ludzi i miejsc, w ktrych mogyby pa ofiar gwatu. Na pewno zostanie ofiar gwatu ze strony nieznajomego jest niebezpieczestwem realnym. Jednak 4 na 5 aktw gwatu s dzieem sprawcy znanego ofierze (Schafran, 1995). Gwat na randce to palca kwestia w miasteczkach akademickich, gdzie tysice kobiet pado jego ofiar. Kontrowersyjne pozostaje pytanie, jakiego rodzaju dziaania mona w istocie uzna za gwat. Dziewi procent kobiet z prby ponad szeciu tysicy dziewczt badanych w pewnym sondau przyznao, e odbyo stosunek seksualny, ulegajc grobie przymusu fizycznego (Koss i in., 1987). Przyjrzyjmy si relacji jednej z kobiet:

NIEBEZPIECZNY NIEZNAJOMY?
Statystyki wskazuj, e znaczna wikszo gwatw jest dzieem wasnych" chopakw 1 znajomych, nie za osb zupenie obcych.

Spotkaam go na imprezie. By naprawd przystojny i mia zabjczy umiech. Chciaam si z nim spotka, ale nie wiedziaam, jak do tego doprowadzi. Nie chciaam si narzuca. Wtedy podszed do mnie i si przedstawi. W czasie rozmowy stwierdzilimy, e mamy ze sob wiele wsplnego. Naprawd mi si spodoba. Kiedy zaprosi mnie do siebie na drinka, mylaam, e wszystko bdzie w porzdku. Potrafi by takim dobrym suchaczem i chciaam, eby mnie jeszcze kiedy zaprosi. Gdy znalelimy si w jego pokoju, okazao si, e jedynym miejscem nadajcym si do siedzenia jest ko. Nie chciaam, by mnie le zrozumia, ale c mi pozostawao innego. Porozmawialimy troch i wtedy on zacz. Byam wstrznita. Zacz od caowania. Poniewa mi si podoba, wic podobao mi si i caowanie. Jednak wtedy przewrci mnie na ko. Chciaam wsta i powiedziaam mu, eby przesta. Ale by o tyle wikszy i silniejszy ode mnie. Przestraszyam si i zaczam paka. Znieruchomiaam i wtedy mnie zgwaci. Trwao to tylko kilka minut i byo okropne - by taki szorstki. Kiedy ju skoczy, pyta cigle, co mi si stao, jak gdyby sam nie wiedzia. Wzi mnie si i jeszcze myla, e wszystko jest w porzdku. Odwiz mnie do domu i powiedzia, e chciaby si jeszcze ze mn zobaczy. Tak boj spotka si z nim znowu! Nigdy nie sdziam, e przytrafi mi si co takiego. (Rathus, Fichner-Rathus, 1997). Jeeli do powyszych statystyk dodamy przypadki zmuszania kobiet do pocaunkw i pieszczot, liczby staj si jeszcze bardziej alarmujce. W jednym z duych uniwersytetw 40% spord 201 ankietowanych studentw przyznao si do roz-

KWESTIONARIUSZ MITY KULTUROWE TWORZCE KLIMAT WSPIERANIA GWATW

Zamieszczone poniej opinie pochodz z kwestionariusza skonstruowanego przez Marth Burt (1980). Przeczytaj kad z nich i zaznacz, czy si z ni zgadzasz, czy nie, PN PN PN PN PN PN PN PN PN PN P PN PN N zakrelajc liter P (prawda) lub N (nieprawda). Potem zajrzyj do klucza odpowiedzi w Dodatku B, aby dowiedzie si, jakie znaczenie maj twoje odpowiedzi.

Psychologia a ycie codzienne

ZAPOBIEGANIE GWATOM
Nie daj si podwozi przez obcych mczyzn - i pamitaj, e wszyscy mczyni s obcy.
ROBIN MORGAN

1. Kobieta, ktra na pierwszej randce odwiedza mczyzn w jego domu czy mieszkaniu, pokazuje w ten sposb, e zgadza si na kontakty seksualne. 2. Kada kobieta moe zosta zgwacona. 3. Czasami kobiety kami, donoszc o gwatcie, by cign na siebie uwag. 4. Kada zdrowa kobieta moe si oprze gwatcicielowi, jeeli tylko naprawd tego chce. 5. Kiedy kobiety chodz bez stanika, w krtkich spodenkach czy obcisej bluzce, same si prosz o kopoty. 6. W przypadku wikszoci gwatw ofiara ma z opini i skonno do licznych partnerw. 7. Jeeli dziewczyna pozwala na pocaunki i pieszczoty, to tylko jej wina, gdy sprawy wymkn si spod kontroli, a partner wymusi na niej stosunek. 8. Jeeli autostopowiczka zostanie zgwacona, ma to, na co zasuya. 9. Jeeli kobieta zadziera nosa i uwaa, e to poniej jej poziomu odzywa si do facetw na ulicy, to powinna dosta nauczk. 10. Wiele kobiet niewiadomie pragnie gwatu i moe bezwiednie tak pokierowa sytuacj, e do niego dochodzi. 11. Jeeli kobieta upije si na imprezie i ma stosunek z jakim napotkanym tam mczyzn, inni mczyni maj prawo myle, e im te si to naley. 12. Wiele kobiet donoszcych o gwatcie kamie, eby si odegra na mczynie, ktrego oskaraj. 13. Wiele, a moe nawet wikszo gwatw to wymys kobiet, ktre stwierdziy, e s w ciy.

pinania przemoc jakiej czci damskiej garderoby, 13% za przyznao si do wymuszenia si stosunku seksualnego (Rapaport, Burkhart, 1984). W badaniach Koss 44% studentek przyznao si do ulegnicia w zabawie seksualnej partnerowi wskutek jego cigego przekonywania i nacisku" (Koss i in., 1987). DLACZEGO MCZYNI GWAC KOBIETY? Dlaczego mczyni przymuszaj kobiety do seksu? Przyjemno seksualna nie jest jedyn przyczyn. Wielu badaczy twierdzi, e gwat czsto bywa sposobem wyraenia przez mczyzn swego gniewu i dominacji nad kobietami (Hali, Barongan, 1997). U niektrych gwacicieli przemoc zdaje si nasila podniecenie seksualne. Poszukuj wic kombinacji seksu z agresj (Barbaree, Marshall, 1991). Wielu krytykw potpia amerykask kultur za wychowywanie mczyzn na gwacicieli, cznie z tym miym chopcem z naprzeciwka (Powell, 1996). Mczyni s czsto nagradzani za agresywne i rywalizacyjne zachowanie (Hali, Barongan, 1997). O gwacicielach z randek mona powiedzie, e daj jedynie wyraz swej kulturowo oczekiwanej dominacji nad kobietami.

Nastpstwem gwatu moe by fizyczne uszkodzenie ciaa, lk, depresja, zaburzenia seksualne, choroba weneryczna i/lub cia (Kimerling, Calhoun, 1994; Powell (1996) dodaje nastpujce sugestie pomagajKoss, 1993). Z perspektywy spoeczno-kulturowej za- ce unikn zgwacenia na randce: pobieganie gwatom polega moe na publicznej analizie i podwaaniu szeroko rozpowszechnionych postaw Jasno komunikuj granice seksualne, do jakich dopuszczasz. Powiedz partnerowi, jakich granic nie i ideaw mogcych tworzy atmosfer sprzyjajc chcesz przekroczy. Jeeli na przykad zaczyna ci gwatowi. Za tradycj mskiej dominacji i nagradzapieci w sposb, ktry ci krpuje, moesz powienia mczyzn za agresj pac na co dzie kobiety. dzie: Wol, eby mnie tam nie dotyka. NaJedna z rzeczy, ktr mona zrobi, to wymaga od prawd ci lubi, ale nie chc si posuwa tak dastudentw i uczniw szk rednich uczestnictwa leko w tym momencie naszej znajomoci". w wykadach i seminariach na temat gwatu. Idzie Z nowym chopakiem spotykaj si w miejscu puo to, by nauczy mczyzn, e nie" znaczy nie", blicznym. Unikaj wsiadania do samochodu z niewbrew rozpowszechnionym przekonaniom, e niektznajomymi lub osobami, ktre dopiero co poznare kobiety lubi da si namawia do kontaktu seksua. Pamitaj, e grupa moe ci przed niczym nie alnego. Moemy te zachca politykw i inne znane chroni. Zdarza si, e koledzy gwaciciela celowo osoby, by zwracali na ten problem wicej uwagi. znikaj, zanim zaatakuje. Pewne rodki mog na poziomie indywidualnym przedsiwzi same kobiety. Publikacja The New Our Swoj odmow musisz sformuowa w stanowczy sposb. Bd stanowcza w odmawianiu zgody na Bodies, Ourselves3 (Boston Women's Healthbook wstpne pieszczoty. Patrz swojemu partnerowi Collective, 1992) sugeruje, jak si zabezpieczy przed prosto w oczy. Im bardziej bdziesz stanowcza, gwatem ze strony nieznajomego: tym wiksza szansa, e partner waciwie zrozumie twoje yczenia. Ustal z innymi kobietami z ssiedztwa czy z pracy Bd wiadoma swoich niepokojw czy lkw. okrelone sygnay niebezpieczestwa. Uwaaj na strach, e urazisz partnera. Jeeli twj W ksice telefonicznej i na skrzynce pocztowej partner ci naprawd szanuje, nie musisz si ba zamieszczaj tylko inicjay imion. jego gniewu czy lekcewaenia. Jeeli ci nie sza Uywaj w drzwiach zamkw, ktrych nie mona nuje, to im szybciej zdasz sobie z tego spraw, tym otworzy z zewntrz. lepiej skocz t znajomo natychmiast. Zamykaj okna, a na parterze za kraty. Zaufaj swoim odczuciom, intuicji. Wiele ofiar Dbaj o jasne owietlenie wejcia. gwatu mwi po fakcie, e sprawca od pocztku Trzymaj w pogotowiu klucze do drzwi wejciobudzi w nich jakie dziwne uczucia, na ktre nie wych lub samochodu. zwracay uwagi. Nie chod samotnie w ciemnociach. Bd szczeglnie ostrona w nowym otoczeniu Unikaj bezludnych okolic. szkole, kraju. Jeeli dopiero zaznajamiasz si Nigdy nie wpuszczaj obcego mczyzny do domu z nowymi miejscami, zwyczajami i ludmi moesz bez sprawdzenia, kim jest. by szczeglnie podatna na wykorzystanie. Jadc samochodem, trzymaj zamknite okna Jeeli zakoczya zwizek z kim, kogo tak nai zablokowane drzwi. prawd nie lubia lub nie czua si z nim dobrze, Sprawd tylne siedzenie w samochodzie przed nie wpuszczaj go ju nigdy do siebie. Wiele tak wejciem do niego. zwanych gwatw na randce jest dzieem byych Unikaj mieszkania w niebezpiecznym budynku. chopakw" czy przyjaci.
Polskie wydanie ksiki ukae si nakadem Stowarzyszenia Wschodnio-Zachodnia Sie Wsppracy Kobiet NEWW Polska. Polski tytu: Nasze ciaa, nasze ycie".
3

Nie zabieraj autostopowiczw (take kobiet). Nie rozmawiaj z obcymi mczyznami na ulicy. Krzycz pali si", a nie gwac mnie". Ludzie reaguj na poar, ale unikaj scen przemocy.

Studenci czsto postrzegaj protesty kobiet jako element gry seksualnej. Jak powiedzia jeden z nich na pytane, czy dziewczyna zgodzia si seks: Nie, do diaba. Ale te i nie powiedziaa nie... Tak wic sama te musiaa tego chcie. Tak to ju jest" (Celis, 1991). Przyjrzyjmy si wypowiedzi mczyzny, ktrego ofiar pada cytowana tu poprzednio dziewczyna: Spotkaem j na imprezie. Wygldaa na gorc sztuk w seksownej sukience podkrelajcej jej wspaniae ciao. Od razu zaczlimy rozmawia. Wiedziaem, e si jej podobam, po sposobie, w jaki si umiechaa i dotykaa mojego ramienia podczas rozmowy. Wygldaa na cakiem rozlunion, wic zaprosiem j do siebie na drinka... Kiedy zgodzia si, wiedziaem, e mam szczcie! Po przyjciu do mnie usiedlimy na ku i zaczlimy si caowa. Na pocztku wszystko szo wietnie. Ale kiedy zaczem j przechyla na ko, ona zacza wykrca si i mwi, e nie chce. Wikszo kobiet nie chce wyglda na atwe, wiedziaem wic, e tylko odgrywa to, co trzeba. Wiedziaem, < po walce bdzie musiaa sobie troch popaka. Po wszystkim bya wci jeszcze bardzo zdenerwowana i nie mog zrozumie dlaczego! Jeeli nie chciaa seksu, to po co posza ze mn do mojego pokoju? Po sposobie ubierania i zachowaniu mona byo si zorientowa, e nie jest dziewic, wic nie rozumiem, o co bya caa ta walka (Rathus, Fichner-Rathus, 1997). MITY ZWIZANE Z GWATEM. W wiadomoci mieszkacw Stanw Zjednoczonych funkcjonuje wiele mitw dotyczcych gwatu, mitw, ktre o gwat obwiniaj jego ofiary, nie za sprawcw. Na przykad wikszo Amerykanw w wieku lat pidziesiciu i wicej uwaa kobiet za wspodpowiedzialn za gwat, jeeli

ubiera si w wyzywajcy sposb (Gibbs, 1991). W konsekwencji niewiele maj wspczucia dla takiej kobiety skarcej si na zgwacenie. Natomiast wikszo Amerykanw uwaa, e kobiety lubi by do kontaktw seksualnych namawiane. Inne mity to przekonanie, e kobiety mwi nie, kiedy myl tak", e wszystkie kobiety lubi natarczywych i silnych mczyzn", e gwaciciele s doprowadzeni do szalestwa podaniem seksualnym" (Powell, 1996, s. 139). Jeszcze inny mit to przekonanie, e w gbi serca kada kobieta pragnie zosta zgwacona. Wszystkie te mity podwaaj krzywd wynikajc z seksualnej napaci i przenosz win na sam ofiar. Przyczyniaj si te do tworzenia spoecznego klimatu pobaliwoci dla sprawcw gwatu i braku wspczucia dla ofiary. Jeeli chcesz si przekona, czy i ty podzielasz przekonania skadajce si na mit gwatu, wypenij zamieszczony obok kwestionariusz i sprawd swoje wyniki.

MOLESTOWANIE SEKSUALNE
Molestowanie seksualne czsto ma miejsce na uczelniach, w zakadach pracy i w wojsku (Seppa, 1997b). Czasami trudno wyznaczy granic midzy molestowaniem seksualnym a prb gwatu. Jeszcze trudniej rozrni niepodane zaproszenie do kontaktw seksualnych od molestowania (Barchoff, 1997). Osoby oskarane o molestowanie seksualne czsto twierdz, e oskarenia s przesadzone i mwi, e ofiary nadmiernie" reaguj na normalne kontakty msko-damskie, bd: ona bierze to zbyt powanie". Jednak molestowanie seksualne stanowi powany problem, a wikszo sprawcw molestowania doskonale zdaje sobie spraw z tego, co robi (Powell, 1996). Jednake gdzie kocz si normalne kontakty msko-damskie, a zaczyna molestowanie seksualne? Na molestowanie skadaj si rozmylne i powtarzajce si komentarze, gesty lub niepodany kontakt cielesny o seksualnym charakterze (Powell, 1996). Oto przykady dziaa stanowicych molestowanie: naduycia sowne; niepodane awanse seksualne; nacisk na zaangaowanie w aktywno seksualn;

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e wikszo Amerykanw uwaa, i kobiety lubi by namawiane do seksu. Wierzy w to rwnie wikszo kobiet. Czy to zachca mczyzn do nalegania na kontakty seksualne podczas randek?

Psychologia a ycie codzienne

PRZECIWSTAWI SI MOLESTOWANIU SEKSUALNEMU
Co moesz zrobi, jeeli jeste molestowana seksualnie na uczelni czy w pracy? Oto pewne sugestie: 1. Zachowuj si jak osoba kompetentna i pewna siebie. Molestowanie mona powstrzyma, jeeli rzeczowo i uprzejmie zwracasz si do osoby, ktra prbuje ci nka. 2. Zniechcaj do seksualnych aluzji, a zachcaj do takich zachowa, ktre ci si podobaj. Nie bj si mwi. Jeeli przeoony czy profesor namawia ci na wizyt w jego gabinecie po godzinach, odpowiedz, e wolisz porozmawia w normalnych godzinach pracy. Trzymaj si spraw, ktre masz do zaatwienia. Jeeli on zdaje si tego nie rozumie, powiedz wprost: Panie Kowalski, chciaabym, aby nasze kontakty pozostay wycznie subowe. Zgoda?". 3. Nie stawiaj si w sytuacji sam na sam z kim, kogo podejrzewasz o zamiar molestowania. Jeeli to szef i musisz si do niego zwrci, we z sob koleank - niech zaczeka pod drzwiami, a skoczysz. Jeeli to profesor, to rozmawiaj z nim przed lub po wykadzie, kiedy wokoo s ludzie. Prowad zapiski z ewentualnych incydentw, na wypadek, gdyby zdecydowaa si zgosi oficjaln skarg o molestowanie. Mczynie, ktry ci nka, daj wyranie do zrozumienia, e wiesz, o co mu chodzi, i e dasz, aby przesta. Jeeli dojdzie do tego, e kto ci molestuje, powiedz o tym jakiej zaufanej osobie - przyjacice, przedstawicielowi zwizku, rodzicom czy krewnym. Molestowanie jest stresujce, a wsparcie spoeczne pomaga radzi sobie ze stresem. Kto moe ci te udzieli dobrej rady. Wiele miejsc pracy czy szk ma specjalne biura, w ktrych skargi na molestowanie seksualne s przyjmowane i przechowywane. Zapytaj w biurze dziekana czy przeoonego. Zobacz si z prawnikiem. Molestowanie seksualne jest nielegalne i moesz je powstrzyma.

4. 5. 6.

MOLESTOWANIE SEKSUALNE
Czy takie zachowanie jest akceptowane w twoim miejscu pracy? Jakie warunki musz zosta spenione, by zalotne zachowania w miejscu pracy mogty zosta uznane za molestowanie seksualne?

7.

8.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e kobiety mwi nie", gdy maj na myli tak". Tego rodzaju mity przyczyniaj si do klimatu spoecznego uatwiajcego gwat.

uwagi na temat czyjego ciaa, ubra i dziaa seksualnych; znaczce umieszki i gapienie si na kogo; opowiadanie niepodanych pieprznych dowcipw w mieszanym towarzystwie; niepotrzebne dotykanie, gaskanie i szczypanie; gwizdy i pomrukiwania; ocieranie si o kogo; domaganie si kontaktu seksualnego pod grob na przykad usunicia z pracy lub przeszkodzenia w awansie. Studentki bywaj molestowane przez swoich kolegw, a czasami profesorw. Profesorowie bywaj molestowani przez studentw. Najczciej ofiar molestowania seksualnego s kobiety. Czasami zjawisko to przyjmuje takie rozmiary, e kobieta zmienia kierunek studiw lub szko, by go unikn. Jak na ironi, podobnie jak w przypadku gwatu, spoeczestwo czsto skonne jest do obwiniania ofiary o wyzywajce zachowanie czy nie do stanowcze przeciwstawianie si napastnikowi (Powell, 1996).

Czas

Czas

ZASTANW SI
Jakie czynniki spoeczno-kulturowe wpywaj na twoje wtasne zachowanie seksualne i opinie na ten temat? Czy twoje pogldy s podobne do opinii innych osb z grupy? l\la czym polegaj rnice, a na czym podobiestwa? Jakie bodce s dla ciebie seksualnie podniecajce? Jak mylisz, dlaczego ci pobudzaj? Jakie s postawy w stosunku do gejw i lesbijek w twoim otoczeniu? Czy wpywaj jako na twoje wasne pogldy? W jaki sposb? Czy informacja z tego rozdziau wpyna jako na twoje pogldy? Jeeli tak, to w jaki sposb?

NATENIE PODNIECENIA SEKSUALNEGO W POSZCZEGLNYCH FAZACH CYKLU REAKCJI SEKSUALNEJ

Masters i Johnson dziel cykl reakcji seksualnej na cztery fazy: podniecenie, plateau, orgazm i spadek podniecenia. W fazie spadku podniecenie powraca do poziomu wyjciowego, sprzed pocztku cyklu. U mczyzn po orgazmie nastpuje okres refrakcji. Jak jednak ilustruje linia przerywana, u mczyzny moe nastpi ponowne podniecenie i orgazm po uprzednim spadku podniecenia do poziomu plateau. Wzorzec A z moliwoci wielokrotnego orgazmu jest typowym dla kobiet wzorcem reakcji seksualnej. Linia B ilustruje wzorzec reakcji dla kobiety osigajcej faz plateau, a potem spadek podniecenia bez orgazmu. Linia C ilustruje wzorzec reakcji z szybkim przejciem przez faz plateau do orgazmu. RYCINA 13.8 pochwy. Towarzyszy temu rozszerzanie si naczy krwiononych i nabrzmiewanie jder, brodawek piersiowych a nawet patkw uszu. Inn pojawiajc si zmian jest miotonia, czyli wzrost napicia miniowego. Powoduje ono grymasy twarzy, skurcze rk i ng, a wreszcie skurcze towarzyszce orgazmowi. Przyjrzymy si teraz bliej zmianom fizjologicznym skadajcym si na cykl reakcji seksualnej. FAZA PODNIECENIA. Wzmoony napyw krwi w fazie podniecenia moe spowodowa erekcj, ktra u modych mczyzn pojawia si od 3 do 8 sekund po rozpoczciu stymulacji seksualnej. Towarzyszy temu pogrubienie si skry krocza, ktra staje si mniej workowata, wielko jder za ronie i staj si one bardziej widoczne. U kobiet podnieceniu moe towarzyszy zwilenie cianek pochwy, co pojawia si od 10 do 30 sekund po rozpoczciu stymulacji. Wzmoony napyw krwi powoduje nabrzmienie echtaczki oraz spaszczenie i rozwarcie warg sromowych. Nabrzmiewaj wewntrzne czci pochwy. Piersi ulegaj powikszeniu, a podskrne naczynia krwionone staj si bardziej widoczne. W fazie podniecenia na skrze moe pojawi si rumieniec seksualny, zwykle bardziej zaznaczony u kobiet. Zarwno u kobiet, jak i mczyzn moe pojawi si erekcja sutkw. Zwiksza si tempo akcji serca i cinienie krwi. F A Z A PLATEAU. W fazie plateau pobudzenie seksualne utrzymuje si na staym poziomie. Z powodu wzrostu napywu krwi do narzdw pciowych u mczyzn nastpuje wzrost objtoci zakoczenia czonka, przybierajcego purpurow barw. Jdra zostaj podcignite do pozycji umoliwiajcej wytrysk i mog stawa si o poow wiksze w stosunku do stanu normalnego.

ZACHOWANIA SEKSUALNE

ho kultura, w jakiej wyrolimy i yjemy, moe nas uwraliwia bardziej na rnice ni podobiestwa pci, William Masters i Virginia Johnson (1966) stwierdzili, e biologiczne reakcje na stymulacj seksualn s u kobiet i mczyzn do podobne. Posuyli si oni terminem cykl reakcji seksualnej do opisania zmian, jakie pojawiaj si w ciele kobiety i mczyzny w trakcie pobudzenia seksualnego. W tym podrozdziale scharakteryzujemy najpierw fazy skadajce si na w cykl, a nastpnie przyjrzymy si jego zaburzeniom, czyli zaburzeniom seksualnym.

CYKL REAKCJI SEKSUALNEJ

Masters i Johnson wyrnili w cyklu reakcji seksualnej cztery fazy: podniecenie, plateau, orgazm i spadek podniecenia. Rycina 13.8 ilustruje poziom pobudzenia seksualnego zwizany z kad z tych faz. W trakcie cyklu reakcji seksualnej wystpuje wzmoony napyw krwi do naczy krwiononych w narzdach pciowych powodujcy ich nabrzmiewanie. Jest to mechanizm erekcji u mczyzn i nabrzmiewania u kobiet okolicy wejciowej

U kobiet wzmoony napyw krwi powoduje nabrzmienie zewntrznych czci pochwy i jej rozwarcie umoliwiajce przyjcie czonka. Nastpuje te dalszy wzrost objtoci wewntrznych czci pochwy. echtaczka ulega skrceniu i nakryciu napletkiem echtaczki. Ronie tempo oddechu, a tempo akcji serca moe osiga od 100 do 160 uderze na minut. Nadal ronie cinienie krwi. FAZA ORGAZMU. U mczyzn faza orgazmu skada si z dwch etapw skurczw mini. W etapie pierwszym pyn nasieniowy zbiera si u podstawy czonka. Wewntrzny zwieracz pcherza uniemoliwia wypyw moczu i jego zmieszanie z nasieniem. Uczucie przyjemnoci jest zwizane z wielkoci skurczy i iloci zgromadzonego pynu nasieniowego. Pierwsze 3-4 skurcze s zwykle najsilniejsze i pojawiaj si co 0,8 sekundy (5 skurczy na kade 4 sekundy). Kilka nastpnych skurczy pojawia si nieco wolniej, cho wystpuj tu due rnice midzy poszczeglnymi osobami. U kobiet orgazm przejawia si 3-15 skurczami mini miednicy otaczajcych okolice pochwy. Skurcze te pojawiaj si co 0,8 sekundy. Podobnie jak u mczyzn powoduj one rozadowanie podniecenia seksualnego. Po nich nastpuje seria dalszych silniejszych lub sabszych skurczy. Cinienie krwi i tempo akcji serca osigaj szczytowe natenia ze 180 uderzeniami serca na minut. Oddech ulega przyspieszeniu do 40 razy na minut. FAZA SPADKU PODNIECENIA. Po orgazmie organizm powraca do stanu sprzed podniecenia. Po wytrysku krew odpywa z nabrzmiaych obszarw ciaa, tak wic erekcja zanika, a jdra powracaj do swej normalnej wielkoci. Rwnie u kobiet nastpuje odpyw krwi z nabrzmiaych obszarw ciaa. Sutki powracaj do swych normalnych rozmiarw, podobnie jak echtaczka i ciany pochwy. Do normalnego poziomu powraca take tempo akcji serca, oddychanie i cinienie krwi. Oboje partnerzy czuj si zwykle rozlunieni i zadowoleni. Inaczej ni kobiety, mczyni wchodz take w okres refrakcji, podczas ktrego nie s w stanie dowiadczy nastpnego orgazmu i ejakulacji. U bardzo modych mczyzn okres ten moe trwa jedynie minuty, podczas gdy u mczyzn pidziesicioletnich moe trwa nawet cay dzie. Kobiety nie przechodz okresu refrakcji, mog wic zosta ponownie pobudzone a do stanu (wielokrotnego) orgazmu, jeeli tego pragn i otrzymuj stymulacj seksualn.

U kobiet podnieceniu seksualnemu towarzyszy zwilenie cian pochwy uatwiajce wejcie czonka. U mczyzn podniecenie prowadzi do erekcji czonka. Jednake prawie wszystkim kobietom zdarzaj si kopoty z pojawieniem si lub utrzymaniem stanu zwilenia pochwy. Prawie wszystkim mczyznom zdarzaj si te kopoty z pojawieniem si lub utrzymaniem erekcji podczas stosunku. Kiedy zjawiska te maj charakter trway lub czsto si powtarzaj, uwaa si je za zaburzenia seksualne (zaburzenia pobudzenia u kobiet, zaburzenia erekcji u mczyzn). Dysorgazmia polega na tym, e pomimo dugiego okresu podniecenia mczyzna lub kobieta nie potrafi osign orgazmu bd ma z tym due kopoty. Zaburzenie to czciej wystpuje u kobiet ni u mczyzn. Przedwczesny wytrysk polega na osiganiu przez mczyzn wytrysku w nastpstwie ju minimalnej stymulacji seksualnej, zbyt wczenie, aby umoliwi partnerce i sobie pen satysfakcj seksualn. Inne zaburzenie to dyspaurenia - bolesno stosunkw seksualnych i waginizm - mimowolne skurcze mini okoopochwowych utrudniajce penetracj pochwy przez czonek lub prowadzce do bolesnoci takiej penetracji. P R Z Y C Z Y N Y ZABURZE SEKSUALNYCH. Niektre zaburzenia seksualne maj przyczyny biologiczne. Zanik popdu pciowego moe na przykad by skutkiem cukrzycy, niektrych chorb serca i puc. Rwnie zmczenie zmniejsza popd seksualny i moliwo osignicia orgazmu. Takie specyfiki, jak alkohol, narkotyki i rodki uspokajajce, rwnie mog zaburza reakcje seksualne. Czynniki fizyczne wspdziaaj czasami z psychicznymi, na przykad dyspaurenia moe nasila lk, a silny lk tumi podniecenie seksualne. Reakcje seksualne mog take ulec zablokowaniu w wyniku psychicznie lub fizycznie bolesnych dowiadcze, na przykad gwatu (Koss, 1993). Ponadto relacje seksualne wygldaj zwykle nie lepiej ni cao maestwa czy bliskiego zwizku. Pary majce w ogle kopoty z komunikacj bywaj czsto skazane take i na kopoty seksualne. Psychologowie poznawczy wskazuj, e do zaburze seksualnych mog przyczynia si pewne ywione przez czowieka irracjonalne przekonania i jego postawy. Jeeli pragniemy by bez przerwy akceptowani przez partnera, moemy nieudane epizody z ycia seksualnego uwaa za katastrof. Jeeli oczekujemy, e kady kontakt seksualny bdzie szczytem doskonaoci, naraamy si na poczucie klski. W przypadku wikszoci zaburze seksualnych omwione czynniki fizjologiczne i psychiczne prowadz do jeszcze jednego niepodanego skutku - lku przed tym, jak wypadniemy w kontakcie seksualnym, a waciwie lku, e wypadniemy le i poniesiemy klsk. Ludzie z tego rodzaju lkiem mog koncentrowa si na klskach z przeszoci i oczekiwaniu nastpnej, zamiast cieszy si stymulacj seksualn i odczuwa przyjemno z jej powodu. Lk przed klsk moe take utrudnia mczyznom erekcj, a u kobiet prowadzi do zaniku wilgotnienia pochwy i przyczynia si do waginizmu. TERAPIA ZABURZE SEKSUALNYCH. Terapia zaburze seksualnych to zbir technik pomagajcych ludziom przezwyciy zaburzenia seksualne. Spora cz tych technik zostaa zaproponowana przez Mastersa i Johnson, cho wiele z nich skonstruowali oczywicie i inni terapeuci. Oglnym celem tych terapii jest zwykle zmniejszenie lku przed porak, zmiana napdzajcych w lk przekona i oczekiwa, nabywanie umiejtnoci seksualnych, poszerzanie wiedzy o yciu seksualnym i poprawa komunikacji na ten temat. Czytelnikw bardziej zainteresowanych tym tematem zachcam, by zajrzeli do specjalistycznego podrcznika lub skontaktowali si z seksuologiem.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To niekoniecznie prawda, e ludzie, ktrzy si naprawd kochaj, maj satysfakcjonujce ycie seksualne. Twierdzenie takie jest zbyt oglne, aby mogo by prawdziwe. Zaburzenia seksualne mog si pojawi nawet u kochajcej si pary.

ZABURZENIA SEKSUALNE I ICH TERAPIA

Zaburzenia seksualne to trwae lub powtarzajce si problemy z podnieceniem seksualnym lub osigniciem orgazmu. Wiele osb cierpi na jakie zaburzenia seksualne w tym czy innym okresie ycia. Przyjrzyjmy si najwaniejszym rodzajom zaburze i ich przyczynom. RODZAJE ZABURZE SEKSUALNYCH. Najwaniejsze zaburzenia seksualne to ozibo pciowa, zaburzenia pobudzenia seksualnego u kobiet, zaburzenia erekcji u mczyzn, dysorgazmia, przedwczesny wytrysk, dyspaurenia i waginizm. W oziboci seksualnej czowiek traci zainteresowanie yciem seksualnym, a zanikowi ulegaj te marzenia seksualne. Ta kategoria diagnostyczna powstaa z uwagi na zaoenie, e marzenia i pragnienia seksualne stanowi normaln reakcj, ktra moe by blokowana lkiem i innymi czynnikami.

ZASTANW Sfl
Przyjrzyj si jeszcze raz kulturze i ludziom, wrd ktrych wyrose. Czy oczekuje si w niej, e kobiety odczuwaj rwnie wiele przyjemnoci z seksu co mczyni? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Czy mogyby ci si przytrafi ktre z omwionych tu zaburze seksualnych? Dlaczego tak lub dlaczego nie? W jaki sposb negatywne dowiadczenia seksualne mog prowadzi do zaburze seksualnych? Czy moesz poda jaki przykad?

TABELA 13.2

CHOROBY PRZENOSZONE DROGA PCIOWA: PRZYCZYNY, SPOSOBY ZARAANIA Sl|, OBJAWY, DIAGNOZA I LECZENIE

AIDS (zespi nabyte- Zaraenie wirusem HIV nastgo spadku odpornoci): puje poprzez stosunek seksualny, bezporedni transfuzj wirus HIV zakaonej krwi, kobieta moe nim zarazi swoje dziecko przy porodzie i karmieniu piersi.

fHH

HUK

AIDS I INNE CHOROBY PRZENOSZONE DROGA PCIOWA

elacje seksualne mog by rdem przyjemnoci i poczucia spenienia, ale nios te ze sob pewne ryzyko. Jedno z niebezpieczestw to zaraenie si AIDS lub inn chorob przenoszon drog pciow (weneryczn). Jak powiedziaa Theresa Crenshaw, przewodniczca American Association of Sex Educators, Counselors and Therapists, Nie idziesz do ka tylko z t jedn osob, ale ze wszystkimi, z ktrymi ta osoba bya w ku". Cho media skupiaj uwag przede wszystkim na AIDS, badania krwi ponad 16 tysicy studentw z 19 amerykaskich uniwersytetw wykazay, e tylko 30 osb byo zaraonych HIV (wirusem wywoujcym AIDS), co stanowi 0,2%, czyli 2 osoby na tysic (Gayle i in., 1990). Poniewa AIDS jest chorob mierteln, take ten wynik budzi zaniepokojenie. Jednake bardziej rozpowszechnione s inne choroby weneryczne. Obecno bakterii Chlamydia trachomatus (wywoujcej chlamydi) stwierdzono w jednej prbce na 10 zbadanych, czyli u 0,1 studentw. Ocenia si, e wirus human papilloma virus (wywoujcy kykcin koczyst) wystpuje u jednej trzeciej studentek i u 8% mczyzn w wieku od 15 do 49 lat (Cannistra, Niloff, 1996). Wikszo studiujcych zdaje si dobrze poinformowana o moliwoci zaraenia si HIV i zapadnicia na AIDS (Wulfert, Wan, 1993). Jednak niewiele osb zdaje sobie sprawy z tego, e mona by bezobjawowym nosicielem chlamydii przez wiele lat. Wikszo uczcych si nie zdaje te sobie sprawy z HPV (wirusa wywoujcego chlamydi), ktry wie si z rakiem szyjki macicy (Cannistra, Niloff, 1996). W Stanach Zjednoczonych pojawia si rocznie milion nowych przypadkw zakaenia HPV - wicej ni przypadkw zaraenia syfilisem, opryszczk narzdw pciowych i AIDS cznie. Uwaa si, e mniej ni 2 miliony Amerykanw jest zaraonych HIV. Natomiast 56 milionw jest zaraonych wirusami chorb wenerycznych, a wic organizmami wywoujcymi kykcin koczyst, opryszczk i zapalenie wtroby (Barringer, 1993a). Kobiety nieproporcjonalnie silniej odczuwaj skutki chorb wenerycznych. S one bardziej naraone na niebezpieczestwo bezpodnoci, jeeli choroba rozprzestrzeni si po ukadzie rozrodczym. Corocznie od 100 do 150 tysicy Amerykanek dotyka bezpodno wskutek chorb wenerycznych i ocenia si, e od 15 do 30% przypadkw bezpodnoci wynika z tego wanie powodu. Poza kosztami biologicznymi choroby weneryczne naraaj take na koszty psychiczne - przykre przeycia emocjonalne i napicia w bliskim zwizku czy nawet jego zerwanie.

Ludzie zaraeni mog nie zdradza adnych objaww; czasami pojawiaj si objawy przypominajce gryp, ktre mog zanika na wiele lat przed pojawieniem si kompletnego zespou objaww AIDS, Na zespl ten skadaj si: podwyszona temperatura, spadek wagi ciaa, zmczenie, krwotoki i liczne infekcje, jak zapalenie puc, miniak Kaposiego czy zoliwy rak szyjki macicy.

Badanie krwi, liny I moczu prowadzi do wykrycia przeciwcia HIV w krwiobiegu. Badanie krwi moe by wykorzystane do potwierdzenia diagnozy pozytywnej.

Nie ma bezpiecznej i skutecznej Szczepionki przeciw HIV. Ilo HIV w krwi mona zmniejszy - czasami do niewykrywalnego ju poziomu - za pomoc stosowania kombinacji lekw antywirusowych (AZT i inhibitory proteazyriy). Po-. mimo nadziei budzonych przez intensywnie prowadzone badania, najrozsdniej jest zaoy, e AIDS jest obecnie chorob mierteln.

Pochwica bakteryjna Moe powstawa wskutek [Gardnerella vaginalis): wzrostu organizmw bakteryjnych w pochwie, wskutek rebakteryjne akcji alergicznych; zaraenie nastpuje przez kontakt seksualny.

U kobiet pojawia si pochwowa rzad- Badanie kultury bakteryjnej. Leczenie doustne metronidazolem (nazwa handlowa: Flagyl). ka wydzielina o nieprzyjemnym zapachu, Podranienie narzdw pciowych i umiarkowany bl przy wydzielaniu moczu. U mczyzn pojawia si zapalenie napletka i odzi, zapalenie cewki moczowej i pcherza. U obu pci moe przebiega bezbjawow. U kobiet pojawia si swdzenie ze- Diagnoza na podstawie Czopki dopochwowe, kremy lub wntrznych narzdw pciowych oraz symptomw, tabletki zawierajce miconazol, wydzielina pochwowa - biaa, rzadka, clotrimazol lub teraconazol; uywa serowata, o przykrym zapachu. Podrasi take innych lekarstw i rodnienie I obrzk pochwy i zewntrznych kw chemicznych. Utrzymywanie narzdw pciowych. zakaonego obszaru w suchoci. U mczyzn swdzenie i uczucie palenia podczas oddawania moczu lub zaczerwienienie czonka. U kobiet czste i bolesne oddawanie Badanie wydzieliny szyjki Antybiotyki. moczu, ble w dolnej czci brzucha macicy u kobiety. i zapalenie, wysik z pochwy (u wikszoci kobiet przebiega jednak bezobjawowo). U mczyzn objawy s podobne, cho sabsze ni objawy rzeczki bolesne oddawanie moczu z uczuciem palenia, nieznaczna wydzielina z czonka (rwnie u niektrych mczyzn przebiega beobjawowo), . Chore gardo moe oznacza zakaenie w wyniku kontaktw oralno-genltalnych. Bolesne, czerwonawe guzy wokt genitaliw, na udach i poladkach; u kobiet take w pochwie i na szyjce macicy. Guzy te zamieniaj si w pcherzyki lub ranki wypeniajce si rop, po pkniciu wydzielaj skaon wirusami substancj. Inne moliwe objawy: uczucie palenia przy oddawaniu moczu, boleci, opuchlizna odzi, u kobiet wydzielina z pochwy. Bezbolesne brodawki, czsto kalafiorowate z wygldu, u mczyzn na czonku, wewntrz cewki moczowej, skrze napletka, w okolicach krocza; u kobiet na zewntrznych narzdach pciowych, cianach pochwy i szyjce macicy. Mog pojawia si na odbycie i w jelicie grubym. Kliniczne badanie ran, kultura bakteryjna i badanie pynu pobranego z ranek, na narzdach pciowych. Antywirusowy lek acyclovlr (nazwa handlowa: Zovirax) moe przynie ulg i przyspieszy gojenie si, ale nie stanowi rzeczywistego lekarstwa.

Kandydoza (zakaenie drodakowe): Candida albicans, grzyb podobny do drody

Pojawia si wskutek nadmiernego wzrostu grzybw w pochwie; rozprzestrzenia si za porednictwem kontaktw seksualnych lub uywania wsplnej bielizny z osob zaraon. Przekazywany jest za porednictwem kontaktw seksualnych (pochwowych, analnych lub oralnych); zakaenie moe nastpi przez dotykanie oka rk, ktr przedtem dotykany byl zakaony obszar, moe take nastpi zaraenie si dziecka od matki podczas porodu.

Chlamydia i nlegonokokowe zapalenie pcherza: bakteria Chlamydia trachomatous; u mczyzn moe take by wywoana przez bakteri Ureoplasma urealycticum i inne drobnoustroje

Opryszczka narzdw Prawie zawsze drog kontakpciowych: wirus tw seksualnych (pochwoHerpes simplex wych, analnych lub oralnych); najbardziej zaraliwe podczas rozkwitu choroby.

Klykcina koczyst: Zaraenie przez kontakt sekwirus Human papillo- sualny lub porednio (bielizna, ma (HPV) rczniki). Szczeglnie naraona s kobiety, zwaszcza przy duej liczbie partnerw.

Badania kliniczne (poniewa wirus HPV wie si take z rakiem szyjki macicy, zalecane s take testy Pap).

Metody usuwania to krioterapia (zamraanie), podofylina, wypalanie i usuwanie chirurgiczne (przez lekarza!).

TABELA 13.2

CHOROBY PRZENOSZONE DROG PCIOW: PRZYCZYNY, SPOSOBY ZARAANIA SI, OBJAWY, DIAGNOZA I LECZENIE c.d.
CHOROBA SPOSB ZARAANIA 1 JEJ PRZYCZYNA Rzeczka: bakteria Zaraenie przez kontakty gonokok (Neisseria ptciowe (pochwowe, analne lub oralne); moliwe zaraenie gonorrhoeaea) dziecka przez matk przy porodzie. OBJAWY DIAGNOZA LECZENIE

U mczyzn gsta tawa wydzielina Badanie kliniczne, kultura Antybiotyki. z cztonka, uczucie palenia przy odda- bakteryjna. waniu moczu. : U kobiet wzrost wydzielania pochwowego, uczucie palenia przy oddawaniu moczu, nieregularne krwawienia podczas miesiczkowania (u wikszoci kobiet brak jest wczesnych objaww).
;

'

; - / . ;

. "

Liszaje tonowe: insek- Zaraenie przez kontakt seksualny lub porednio (bielizna, ty {Pthirus pubis) rczniki, uywanie skaonej toalety). Syfilis: Treponema pallidum Zaraenie przez kontakt seksualny (pochwowy, analny, oralny) lub dotknicie zaraliwego szankra.

Silne swdzenie okolicy tonowej Badanie kliniczne. i w innych owosionych okolicach ciaa, w ktrych liszaje mog si zagniedzi. W stadium pocztkowym - w zakaonym miejscu pojawiaj si twarde okrge szankry lub rany w 2-4 tygodnie po zaraeniu, W przypadku niepodjcia leczenia nastpuj dalsze stadia choroby. ; .

Lindan - lek na recept; leki bez recepty zwierajce pyretryn lub plperonal butoxide (nazwy handlowe: NIX, A200, RID.Triple X). >

Pocztkowe stadium syfi- Antybiotyki. lisu jest diagnozowane za pomoc badania klinicznego bd za pomoc analizy wydzieliny z szankra. Wtrne stadia s diagnozowane poprzez analiz krwi (test VDRL).
-

"_

"

"

"

"

:--"-

-.

"

Materiay wydane przez Krajowe Centrum ds. AIDS ze rodkw Ministerstwa Zdrowia. Przedruk za zgod.
:

" " "

"

.-.

" " .

: :

Rzslstkowica: pier- Prawie zawsze przez kontakty U kobiet- wydzielina pochwowa, tawa, pienista, o przykrym zapachu; wotniak Trichomonas seksualne. swdzenie i uczucie palenia w zevaginalis wntrznych narzdach pciowych. U wielu kobiet przebiega bezobjawoU mczyzn przebiega zwykle bezobjawowo, cho moliwe jest take agodne zapalenie cewki moczowej.

Mikroskopowe badanie Metronldazol (nazwa handlowa: rozmazu wydzieliny po- Flagyl). ^ : chwowej, badanie kultury bakteryjnej.
' ' '

- . " : " "

W pozostaej czci tego rozdziau skupimy si na AIDS, cho powinnimy sobie zdawa spraw z istnienia take wielu innych chorb przenoszonych drog pciow. Informacje na ich temat przedstawia tabela 13.2. Czytelnikw bardziej zainteresowanych zdobyciem informacji na temat ktrej z tych chorb namawiam, by porozmawiali ze swoim lekarzem lub zwrcili si do seksuologa czy stosownej poradni.

AIDS
AIDS jest mierteln chorob, w ktrej ukad odpornociowy czowieka zostaje tak osabiony, e organizm staje si bezradn ofiar infekcji rnymi chorobami, ktrych nie jest w stanie zwalczy. Choroba ta wywoywana jest przez wirusa HIV (Human Immunodeficiency Virus). HIV jest przekazywany za porednictwem zaraonej krwi, nasienia, wydzieliny pochwowej i mleka z piersi (Meier, 1997; Royce i in., 1997). Pierwsze trzy z tych pynw mog si dosta do organizmu poprzez kontakt seksualny (o charakterze pochwowym, analnym lub oralnym) z osob ju zaraon HIV. Inne sposoby zaraenia si to uywanie wsplnej igy do strzykawki (czste u narkomanw) oraz transfuzja krwi od zaraonej osoby. Nie trzeba natomiast ba si

pocaunkw i wiadomo, e HIV nie jest przenoszony przez lin (AIDS Hotline, 1997). Jednak naley pamita, e przy gbokim pocaunku zawsze istnieje niebezpieczestwo kontaktu z krwi partnera (np. jeeli ma ma ran po szczoteczce do zbw lub wskutek choroby dzise) i zaraenia si, jeeli i my mamy jak choby nieznaczn ran (Man transmits HIV, 1997). HIV moe zosta take przekazany przez matk dziecku w trakcie porodu lub karmienia piersi. Nie ma natomiast dowodw na moliwo zaraenia HIV wskutek korzystania z publicznych toalet, uksze owadw, dotykania czy przytulania osoby zaraonej bd te zwyczajnych, codziennych kontaktw z ni. HIV zabija biae ciaka krwi zwane limfocytami CD4 (w skrcie zwane komrkami CD4 bd te komrkami T 4 ), ktre znajduj si w ukadzie odpornociowym organizmu. Komrki CD4 rozpoznaj wirusy i instruuj" inne komrki, zwane limfocytami B, by wytwarzay przeciwciaa zwalczajce choroby (por. rozdzia czternasty). Zanik komrek CD4 powoduje bezbronno organizmw wobec infekcji przygodnymi chorobami. Chorobie AIDS towarzyszy zmczenie, gorczka, niezrozumiay spadek wagi ciaa, opuchlizna wzw limfatycznych, biegunka, osabienie pamici i procesw uczenia si. Wrd przygodnych infekcji, ktre najczciej zdarzaj si przy AIDS, jest miniak Kaposiego, rak krwi rozwijajcy si u wielu zaraonych gejw, pewna odmiana zapalenia puc cechujca si kaszlem i skrceniem oddechu, u kobiet za inwazyjny rak szyjki macicy. W Stanach Zjednoczonych najczstszym sposobem zaraenia si HIV jest homoseksualizm mczyzn i uywanie wsplnej strzykawki z osob zaraon (przy pobieraniu narkotykw) (Center for Disease Control and Prevention, 1997). Dla innych szczeglnymi czynnikami ryzyka s natomiast kontakty seksualne z osobami przyjmujcymi narkotyki, z osobami utrzymujcymi stosunki pciowe z gejami, uprawianie i korzystanie z prostytucji. Dla dziecka czynnikiem ryzyka jest te matka wstrzykujca sobie narkotyki lub utrzymujca stosunki seksualne z osobami, ktre to robi. Obecnie czynnikiem ryzyka przestaa ju by transfuzja krwi, bowiem prbki krwi dawcw s rutynowo badane celem wykluczenia HIV (Schreiber i in., 1996).

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

h nenindn. :c tylko goje i Klinami sq powanie nani/Oiii ii': AIDS. Wszyscy [>/.iiiiiiirv :dnv,n sobin v,)\K< z czynnik'.*.- ryvkn i pofirrjmowc siSuttiu sroriki/apoliiejawii 1 .

Psychologia a ycie codzienne

ZAPOBIEGANIE CHOROBOM PRZENOSZONYM DROGA PCIOW
Co moemy zrobi, by zapobiec zaraeniu si HIV i innymi chorobami wenerycznymi? Sporo. 1. Nie udmy si, e choroby te s niegrone i e nas nie dotyczy niebezpieczestwo. Wielu ludzi ucieka od myli o AIDS i chorobach wenerycznych, a zaczyna si nad nimi zastanawia dopiero, gdy dochodzi do kontaktu seksualnego. Niemniej jednak pierwsza zasada zapobiegania to zasada psychologiczna - nie ignoruj tych chorb i nie myl, e ciebie one nie dotycz. 2. Zachowujmy abstynencj seksualn. Jednym ze sposobw zapobiegania chorobom, o ktrych tu mowa, jest powstrzymywanie si od kontaktw seksualnych. Oczywicie wiele osb zachowujcych abstynencj nie przestaje poszukiwa Pana Waciwego czy Pani Waciwej. Tak wic ostatecznie staj w obliczu ryzyka zaraenia si przez kontakt seksualny. Wielu studentw chce te wiedzie, co waciwie oznacza pojcie abstynencji seksualnej. Czy oznacza unikanie stosunkw seksualnych (tak), czy wszelkiej aktywnoci seksualnej z udziaem innych osb (niekoniecznie)? Caowanie i pieszczoty, nawet zakoczone orgazmem (ale bez wchodzenia w kontakt z nasieniem bd wydzielinami pochwy), s na og uwaane za bezpieczne z punktu widzenia ryzyka zaraenia si HIV. Jednak caowanie si moe prowadzi do zaraenia si opryszczk ust (jak przy niektrych przezibieniach) i niektrymi chorobami wenerycznymi o podou bakteryjnym. 3. Utrzymywanie monogamicznych stosunkw seksualnych z niezaraon osob. Monogamiczne kontakty z niezaraon osob zapewniaj bezpieczestwo. Problem polega oczywicie na tym, jak dalece moemy by pewni, e nasz partner pozostaje monogamiczny i niezaraony. Czytelnicy niezachowujcy abstynencji bd monogamicznego charakteru swoich kontaktw seksualnych te mog podj rne rodki obniajce - cho nie do koca - ryzyko zaraenia si chorobami przenoszonymi drog pciow. 4. Selektywno. Wchodmy w kontakty seksualne tylko z dobrze znanymi osobami. Zastanawiajmy si nad tym, czy zachowuj si one w sposb podnoszcy szans zaraenia si (i nas) tak chorob. 5. Przygldanie si narzdom pciowym partnerw. Osoby dotknite chorobami wenerycznymi maj czsto szereg objaww. Zbadanie podczas pieszczot, czy partner/partnerka nie ma na narzdach pciowych ranek, wysikw, wypryskw, wrzodw czy liszajw moe nas uchroni przed niebezpieczestwem. 6. Mycie wasnych narzdw pciowych przed i po stosunku. Mycie si przed pomaga uchroni naszych partnerw. Mycie si bezporednio po pomaga usun bakterie. 7. Uywanie spermicydw. Wiele spermicydw (chemicznych rodkw plemnikobjczych) zabija HIV i inne organizmy przenoszce niektre z chorb wenerycznych. Sprawd w aptece. 8. Uywanie prezerwatyw. Gumowe prezerwatywy (ale nie sporzdzone z tkanek zwierzcych) chroni kobiet przed przedostaniem si nasienia zaraonego HIV do jej pochwy, mczyzn za przed wydzielinami z zaraonej pochwy. Prezerwatywy zapobiegaj take zaraeniu bakteryjnymi chorobami wenerycznymi. 9. W wypadku obaw, e byo si w przeszoci naraonym na HIV czy inny rodzaj zarazkw, naley o tym porozmawia z lekarzem. Wczesne leczenie jest zwykle znacznie skuteczniejsze od pnego, a nawet moe zapobiec zaraeniu (Zuger, 1997a). 10. W razie wtpliwoci - stop. Jeeli nie mamy pewnoci, czy dany kontakt seksualny jest bezpieczny, najmdrzej jest go zaprzesta. Zastanowi si, porozmawia z ekspertem. Jak si nad tym przez chwil zastanowi, punkt dziesity zawiera pewn dobr zasad ogln. W razie wtpliwoci zatrzymaj si i myl. Niezalenie od tego, czy idzie o bezpieczny seks, czy o wybrany kierunek studiw lub inwestycj finansow. W yciu seksualnym, podobnie jak w yciu w ogle, zatrzymanie si w razie wtpliwoci moe si opaci na wiele, wiele rnych sposobw.

Psychicznym czynnikiem ryzyka jest niedocenianie niebezpieczestwa zaraenia si HIV (Seppa, 1997a). Zjawisko to stwierdzono u studentw (Goldman, Harlow, 1993) i mieszkacw centrw wielkich miast (Hobfoll i in., 1993). Poniewa AIDS jest czsto przenoszony drog analnych stosunkw pciowych (praktykowanych przez gejw) oraz przez uywanie wsplnej strzykawki, wiele osb niemajcych kontaktw homoseksualnych i niezaywajcych narkotykw nie docenia niebezpieczestwa zaraenia si t chorob. Naley wic zdawa sobie spraw z tego, e w chwili obecnej gwn drog przekazywania HIV s heteroseksualne stosunki pciowe - mczyzny z kobiet (Royce i in., 1997). Cho wic epidemia AIDS najbardziej dotyka homoseksualistw i narkomanw, wspczenie rozprzestrzenia si ona, nie zwaajc na granice pci, orientacj seksualn, pochodzenie etniczne i status spoeczno-ekonomiczny. DIAGNOZA I TERAPIA HIV i AIDS. Zaraenie HIV jest diagnozowane za pomoc analizy krwi, liny i moczu. Od wielu lat badacze bezskutecznie usiuj stworzy szczepionk i lekarstwo na te choroby. Nadal nie wynaleziono szczepionki bezpiecznej i skutecznej, cho wspczesne badania stwarzaj pewne nadzieje co do leczenia AIDS. AZT i podobne leki antywirusowe - ddl, ddC - hamuj reprodukcj HIV, oddziaujc na pewien enzym. Nowa generacja lekw zwana inhibitorami proteazyny dziaa na proteazyn (Corey, Holmes, 1996). Mieszanka lekw antywirusowych (AZT, 3TC i inhibitory proteazyny) staa si mniej lub bardziej standardowym sposobem leczenia i powoduje u wielu osb spadek HIV poniej poziomu jego wykrywalnoci (Altman, 1997). Wielu lekarzy poddaje tej terapii take osoby, u ktrych HIV nie wykryto, ale ktre sdz, e byy wystawione na niebezpieczne kontakty w przeszoci (Katz, Gerberding, 1997). Jeeli boisz si, e w przeszoci bya/bye naraony na kontakt z HIV, natychmiast porozmawiaj o tym z lekarzem! Postpy wspczesnej farmakoterapii stwarzaj nadziej, e AIDS przestanie by chorob mierteln, a stanie si podatn na leczenie chorob przewlek" (Chesney, 1996). Jednake nowe metody leczenia s kosztowne, a wiele osb, ktrym mogyby pomc, nie jest w stanie sobie na nie pozwoli. Ponadto niektre osoby zaraone HIV nie reaguj na t mieszank lekw antywirusowych, a w wielu przypadkach HIV wraca po pewnym czasie do poziomu wyjciowego (Haney, 1997). Tak wic najskuteczniejszym rodkiem na AIDS jest zapobieganie.

PODSUMOWANIE
1. Co to s stereotypy pci? Poszczeglne kultury wyksztacaj rozlege oczekiwania pod adresem mczyzn i kobiet skadajce si na spoeczne role pci. W naszej kulturze stereotypowa kobieta jest agodna, zalena od innych, mia, skonna do pomagania, cierpliwa i ulega. Stereotypowy mczyzna jest twardy, szarmancki, skonny do rywalizacji i opiekuczy. 2 Na czym polegaj rzeczywiste rnice pciowe? Niegdy uwaano, e chopcy s lepsi w matematyce i umiejtnociach przestrzennych, dziewczta za - w zakresie umiejtnoci werbalnych. Jednake te rnice pciowe s mae i uzalenione od oczekiwa kulturowych. Mczyni s te bardziej agresywni od kobiet, cho pozostaje problem z wyjanieniem przyczyn tej rnicy. 3. Na czym polegaj biologiczne wyjanienia genezy rnic pciowych? Biologiczne wyjanienia genezy rnic pciowych skupiaj si na roli czynnikw genetycznych i prenatalnych predysponujcych ludzi do zachowa tradycyjnie wizanych z rol msk lub kobiec. Wyszy poziom testosteronu w mzgu podu mskiego nasila wzrost prawej pkuli mzgu, co moe si wiza ze wzrostem zdolnoci do radzenia sobie z relacjami przestrzennymi. 4. Na czym polegaj psychologiczne wyjanienia genezy rnic pciowych? Psychologowie prbuj wyjani genez zrnicowania pci w kategoriach psychodynamicznych, spoeczno-poznawczych oraz schematw pci. Freud wyjania genez pci procesami identyfikowania si z rodzicem wasnej pci i rozwizywaniem kompleksu Edypa/Elektry. Teoretycy spoeczno-poznawczy odwouj si w swych wyjanieniach do procesw uczenia si przez obserwacj, identyfikacj i socjalizacj. Wedug innych wytwarzamy schemat pci, by opiera na nim poczucie wasnej tosamoci, co powoduje, e dziecko zaczyna ocenia siebie pozytywnie o tyle, o ile jego cechy i postpowanie pokrywaj si z odpowiednim schematem. 5. Co to jest atrakcyjno interpersonalna? W psychologii spoecznej oznacza to tyle, co pozytywna postawa w stosunku do jakiej innej osoby. 6. Co przyczynia si do atrakcyjnoci innej osoby? W naszej kulturze o atrakcyjnoci wygldu fizycznego decyduje szczupo (u obu pci), u mczyzn za znamieniem urody jest take wysoki wzrost. Osoby pocigajce fizycznie s dla nas oglnie bardziej atrakcyjne. Atrakcyjno ronie take wskutek podobiestwa postaw oraz skonnoci do odwzajemniania podziwu i innych pozytywnych ustosunkowa. 7. Na czym polega hipoteza dopasowania? Hipoteza ta zakada, e wybieramy na partnerw osoby, ktrych poziom atrakcyjnoci jest zbliony do naszego wasnego, gwnie wskutek lku przed odrzuceniem przez osoby bardziej atrakcyjne. 8. Co to jest mio? Teoria Sternberga zakada, e na mio skadaj si: intymno, namitno i zobowizanie. Poszczeglne odmiany mioci stanowi rne kombinacje tych trzech skadnikw. 9. W jaki sposb psychologowie wyjaniaj homoseksualn orientacj u mczyzn i kobiet? Psychoanaliza wie orientacj seksualn z niewiadomym lkiem przed kastracj i niewaciwym sposobem rozwizaniem kompleksu Edypa. Teoretycy uczenia si wskazuj na rol wzmacniania wczesnych wzorcw zachowa seksualnych. Ronie liczba dowodw na rol czynnikw genetycznych w ksztatowaniu si orientacji homoseksualnej. W badaniach nie udao si wykaza zwizku pomidzy orientacj seksualn a poziomem hormonw pciowych w organizmach dorosych osb. Natomiast pewn rol moe odgrywa poziom hormonw w rodowisku prenatalnym.

10. Dlaczego mczyni gwac kobiety? Klimat spoeczny sprzyjajcy gwatowi jest rezultatem rozpowszechnienia si stereotypw pci, postrzegania obu pci jako pozostajcych w konflikcie oraz akceptacji przemocy w kontaktach midzyludzkich. 11. Co to jest molestowanie seksualne? Molestowanie seksualne to gesty, komentarze sowne lub fizyczny kontakt o seksualnym charakterze - wszystkie niepodane przez osob, na ktr s kierowane. 12. Z jakich faz skada si cykl reakcji seksualnej czowieka? Cykl ten zawiera cztery fazy: podniecenie, plateau, orgazm i spadek podniecenia. 13. Co to s zaburzenia seksualne? Zaburzenia seksualne to trwae lub nawracajce problemy z osigniciem podniecenia seksualnego lub orgazmu. Obejmuj one: ozibo pciow, kobiece zaburzenia pobudzenia seksualnego, mskie zaburzenia erekcji, dysorgazmi, dyspaureni i waginizm. 14. Jakie s powody zaburze seksualnych? Zaburzenia seksualne mog by wywoane przyczynami fizjologicznymi, negatywnymi postawami wobec seksu, niedostatkiem wiedzy na temat ycia seksualnego, brakiem umiejtnoci seksualnych oraz problemami nkajcymi bliski zwizek partnerw. 15. Co to jest AIDS? AIDS jest przenoszon przez kontakty seksualne chorob wywoan wirusem HIV. Atakuje on i niszczy ukad odpornociowy organizmu, ktry wskutek tego staje si bezradny wobec chorb, z ktrymi normalnie daje sobie rad. HIV znajduje si we krwi, a przekazywany jest take w nasieniu, wydzielinie pochwowej i mleku z piersi.

PRAWDA CZY FASZ?

P F O Poniewa rnorodno decyduje o smaku ycia, im wicej zmian, tym lepiej. Poczucie humoru ostabia wpyw stresu. Niezliczeni mikroskopijni wojownicy prowadz w naszym ciele bez przerwy misj wyszukiwania i niszczenia wroga. Ludzie regularnie uprawiajcy wiczenia fizyczne yj przecitnie dwa lata dtuej od swoich nieaktywnych rwienikw. W Ameryce ludzie biedni jedz mniej od bogatych. Kobiety nie mog niczego zrobi, aby zmniejszy ryzyko raka piersi.

PSYCHOLOGIA ZDROWIA STRES: NACISKI, WYCISKI I UCILIWOCI rda stresu Kwestionariusz: Skala Readaptacji Spoecznej Psychologiczne modyfikatory stresu Kwestionariusz: jeste typem A czy B? Psychologia a ycie codzienne: agodzenie skutkw zachowania typu A Oglny zesp przystosowania Kwestionariusz: Skala Umiejscowienia rda Poczucia Kontroli Wpyw stresu na ukod odpornociowy Psychologio a ycie codzienne: radzenie sobie ze stresem WIEOCZYNNIKOWE PODEJCIE DO ZDROWIA I CHOROBY Moliwo zapobiegania ujawnieniu si tych paskudnych genw" Psychologia a rnorodno wiata: zrnicowanie populacji a choroby Ble gowy Wiecowa choroba serca Rok Psychologia dzi i jutro: psychologia zdrowia XXI wieku Psychologia a ycie codzienne: zmniejszanie ryzyka raka piersi PODSUMOWANIE

STRES I ZDROWIE

yreny, ambulanse, nosze. Oddzia przyj w szpitalu penicym ostry dyur to bardzo pracowite miejsce. Niekoczcy si ryk syren towarzyszy kolejnym karetkom pogotowia przywocym ludzi wymagajcych natychmiastowej pomocy. Z uwagi na du liczb pacjentw, wiele ek stoi wzdu korytarzy, a poczekalnia jest pena osb, ktre mog jeszcze poczeka na pomoc. Zanim obejrzy je lekarz, minie jeszcze wiele godzin. Pacjentw jest tak wielu, e ci, ktrym nie zagraa bezporednie niebezpieczestwo, musz czasami przebywa tu dziesi, a nawet dwanacie godzin. Wszystko to nie brzmi zbyt zachcajco, jednake w tym samym szpitalu dziej si i dobre rzeczy. Jedn z nich jest uwaga, jak lekarze powicaj nie tylko fizycznym, ale i psychicznym potrzebom pacjentw. Pod wpywem wasnego dowiadczenia klinicznego i tradycyjnego leczenia stosowanego przez Indian doktor Ron Anderson uczy praktykujcych u niego studentw medycyny, e troska o pacjenta nie jest tylko jakim przestarzaym ideaem. Jest potn broni przeciw chorobie. Dziennikarz telewizyjny Bili Moyers tak opisuje dokonywany przez Andersona obchd oddziau: Przygldam si, jak staje przy ku starszej kobiety cierpicej na przewlek astm. Najpierw zadaje zwyke pytania: Jak pani spaa w nocy" i Czy ju si pani atwiej oddycha?". Jednak nastpne pytania zaskakuj studentw: Czy pani syn nadal jeszcze szuka pracy?", Czy wci jeszcze pije?", Prosz nam opowiedzie, co si wydarzyo bezporednio przed

atakiem astmy?". Zdziwionym studentom za wyjania: Wiemy, e lk nasila wiele chorb, szczeglnie przewlekych, takich jak astma. Musimy wic dowiedzie si, co wywouje stresujce epizody w yciu pacjenta, i prbowa znale jaki sposb poradzenia sobie z nimi. Inaczej wkrtce znowu tu wylduje, by moe ju po raz ostatni... Nie moemy poprzesta na wypisaniu recepty i pj sobie. To byoby zaniedbanie medyczne. Musimy mie czas na zapoznanie si z pacjentem, z tym, jak yje, jakie s jego wartoci, na jakie wsparcie spoeczne moe liczy. Nasze prby leczenia astmy tej pacjentki mog by znacznie mniej skuteczne, jeeli nie bdziemy wiedzie, e syn stanowi cae jej oparcie i e wanie jest bez pracy" (Moyers, 1993, s. 2).

ne dla utrzymania nas w stanie czujnoci i aktywnoci. Hans Selye (1980) nazywa takie zdrowe stresy eustresem. Jednak silny lub przeduajcy si stres moe przekroczy nasze moliwoci przystosowawcze, pogorszy nastrj i emocje, uniemoliwi odczuwanie przyjemnoci oraz wywoa uszkodzenie ciaa (Berenbaum, Connelly, 1993; Cohen i in., 1993; Repetti, 1993).

ZRODA STRESU
CODZIENNE UCILIWOCI. Ktra somka zamie grzbiet wielbda, ktra kropla przeleje puchar? Ostatnia -jak mwi znane powiedzenie. Take stresy mog si zbiera, a do momentu, w ktrym ju nie jestemy w stanie dalej sobie z nimi radzi. Niektre stresy to codzienne uciliwoci - regularnie powtarzajce si warunki i dowiadczenia zagraajce naszemu dobrostanowi psychicznemu. Innym rdem stresu s zmiany yciowe. Lazarus i wsppracownicy (1985) analizowali skale mierzce codzienne uciliwoci i ich przeciwiestwa, dochodzc do wniosku, e mona je podzieli w nastpujcy sposb: 1. Uciliwoci domowe: przygotowywanie posikw, zakupy, utrzymanie domu. 2. Uciliwoci zdrowotne: choroba fizyczna, kopoty z lecze- UCILIWOCI niem, skutki uboczne leczenia. Na nasz codzienno wptywaj stale pojawiajce 3. Uciliwoci czasowe: zbyt wiele rzeczy do zrobienia naraz, si warunki i dowiadczenia szkodliwe dla psychiczza duo zobowiza, niewystarczajca ilo czasu. nego dobrostanu jednostki. Jedna z takich uciliwo4. Uciliwoci wasnego ycia psychicznego: samotno, ci to dojedanie do pracy. Jakie s uciliwoci obawa przed konfrontacj z innymi. twojego ycia codziennego? 5. Uciliwoci rodowiskowe: przestpczo, uciliwe ssiedztwo, haaliwo ruchu drogowego. 6. Uciliwoci finansowe: zmartwienia zwizane z obcieniami finansowymi, na przykad konieczno spacania poyczek i rat. 7. Uciliwoci zwizane z prac: niezadowolenie z pracy, nielubienie jej, problemy ze wsppracownikami. 8. Uciliwoci zwizane z perspektywami na przyszo: martwienie si o utrat pracy, podatki, bezpieczestwo zainwestowanych pienidzy, o emerytur. Te uciliwoci wi si z rnymi zmiennymi psychicznymi, jak nerwowo, skonno do martwienia si, niemono rozpoczcia dziaania, smutek, samotno. Na przykad a 83% Amerykanw pada w cigu ycia ofiar jakiego przestpstwa, a to wie si z takimi problemami, jak niepokj, dolegliwoci fizyczne, wrogo i depresja (Norris, Kaniasty, 1994). Stres jest podstawowym powodem zwracania si studentw o pomoc do wyspecjalizowanych poradni (Gallagher, 1996). Rnego rodzaju uciliwoci pokazuje tabela 14.1. ZMIANY YCIOWE. Mona by pomyle, e oenek z Pani Waciw, znalezienie dobrej pracy i przeprowadzka do lepszej dzielnicy w cigu tego samego roku powinny czowieka uskrzydli, wprawiajc go w stan upojenia. I moe tak si zdarzy. Jednak co za duo, to niezdrowo. Takie nagromadzenie skdind pozytywnych zdarze moe te prowadzi do blw gowy, podwyszonego cinienia

PSYCHOLOGIA ZDROWIA
rzyjrzyjmy si kluczowym stwierdzeniom z reportau Moyersa: [...] lk nasila wiele chorb", Musimy wic dowiedzie si, co wywouje stresujce epizody", Nie moemy poprzesta na wypisaniu recepty i pj sobie", Musimy mie czas na zapoznanie si z pacjentem, i tym, jak yje, jakie s jego wartoci, na jakie wsparcie spoeczne moe liczy". W ten sposb Anderson i Moyers dostarczyli nam wietnego wprowadzenia w dziedzin psychologii zdrowia. Psychologia zdrowia zajmuje si badaniami zwizkw pomidzy czynnikami natury psychologicznej a zapobieganiem chorobom fizycznym i ich leczeniem (Taylor, 1990). Przypadek kobiety cierpicej na astm stanowi dobry przykad wprowadzajcy w dyscyplin, ktrej celem jest odpowiedzie na ponisze pytania:

W jaki sposb czynniki psychologiczne (stres, wzorce zachowania, postawy) prowadz do pojawienia si lub nasilenia chorb? W jaki sposb ludzie radz sobie ze stresem? Jak stres i zarazki (bakterie, wirusy i inne czynniki wywoujce choroby) wpywaj na odpornociowy ukad organizmu? Kiedy ludzie decyduj si na poszukiwanie pomocy medycznej? W jaki sposb interwencje psychologiczne (takie jak edukacja w zakresie ywienia, palenia papierosw czy wicze fizycznych) i modyfikacja zachowania mog si przyczyni do utrzymania dobrego stanu zdrowia? W rozdziale tym rozwaymy szereg zagadnie psychologii zdrowia: rda stresu, czynniki modyfikujce jego wpyw i reakcje fizjologiczne nim wywoywane.

STRES: NACISKI, WYCISKI I UCILIWOCI

Amerykanie s w stanie znie wszystko, pod warunkiem e nie przypomina to ruchu drogowego.
DAN RATHER

iy psychiczne, stresory, mog naciska, cign czy popycha, podobnie jak siy fizyczne. Moemy ugi si" pod ciarem decyzji, napi" ze zdenerwowania, a nieszczcie moe nas zaama". W psychologii stres jest definiowany jako wymaganie od organizmu, by si do czego dostosowa, zaradzi, poradzi sobie. Niektre stresy s zdrowe i koniecz-

TABELA 14.1

POWODY, DLA KTRYCH STUDENCI ZWRACAJ SI O POMOC

Stres, lki, nerwowo Relacje romantyczne Niska samoocena, brak pewnoci siebie Depresja Relacje rodzinne Problemy z nauk, stopniami Rozpoczcie pracy zawodowej Samotno Problemy finansowe rdo: Murray, B. (1996). College youth haunted by increased pressures. APA Monitor, 26(4), s. 47.

wmmmmmmsmsm
51 42 41 37 29 25 25 24 47

i innych objaww. Niezalenie bowiem od przyjemnoci, jakie nios, wszystkie te zdarzenia s zmianami. Natomiast zmiany wymagaj readaptacji i dlatego stanowi rdo stresu. Zmiany yciowe rni si od codziennych uciliwoci pod dwoma wzgldami: 1. Wiele zmian ma podany i dodatni charakter, uciliwoci za s z definicji negatywne. 2. Uciliwoci pojawiaj si regularnie, podczas gdy zmiany yciowe s nieregularne. Holmes i Rahe (1967) skonstruowali skal do mierzenia wpywu zmian yciowych, przypisujc arbitralnie warto 50 jednostek zmian" wybranej zmianie zawarciu maestwa. Nastpnie poprosili grup badanych, by ocenili, jak du zmian yciow stanowi rne wydarzenia, przyjmujc za podstaw, e zawarcie maestwa to wanie 50 jednostek zmiany. Wikszo zdarze bya oceniana jako mniej stresujca od maestwa. Kilka zostao ocenionych jako bardziej stresujce, na przykad mier ony lub ma (100 jednostek), rozwd (73 jednostki). Do skali wczono take zmian godzin pracy, zmian miejsca zamieszkania (kade po 20 jednostek) - niezalenie od tego, czy s to zmiany na lepsze czy na gorsze. W licie umieszczono te zmiany jednoznacznie pozytywne, jak wybitne osignicie osobiste (28 jednostek) i wyjazd na wakacje (13 jednostek). i zmiany yciowe, szczeglnie negatywne, wywieraj wpyw na nasz psychik. Mog powodowa zmartwienie i wpywa na nasz stan emocjonalny. Pozwalaj te przewidywa rne problemy ze zdrowiem, jak choroby serca, rak, a nawet kontuzje sportowe (Smith i in., 1990; Stewart i in., 1994). Holmes i Rahe stwierdzili, e osoby, ktre zyskuj" 300 lub wicej jednostek zmian yciowych w cigu roku na ich skali s bardziej naraeni na wystpienie problemw zdrowotnych. U 8 na 10 osb z tak punktacj pojawiaj si rne problemy ze zdrowiem, podczas gdy problemy takie ma tylko jedna trzecia osb o punktacji poniej 150 jednostek zmian yciowych.

ZMIANY YCIOWE
Zmiany yciowe to co wicej ni codzienne uciliwoci, bowiem zwykle maj one charakter zdarze nieregularnych. Zmiany yciowe mog te by zarwno pozytywne, jak i negatywne. Jaki jest zwizek zmian yciowych z chorobami? Czy jest to zwizek przyczynowy?

Co wicej, ludzie pozostajcy w zwizku maeskim z t sam osob yj duej od osb majcych za sob zaamanie maestwa i powtrny zwizek (Tucker i in., 1996). Najwyraniej zmiany yciowe zwizane z rozwodem i ponownym maestwem - bd te pojawiajca si z nimi niestabilno - mog by szkodliwe dla zdrowia. OCENA DANYCH. Cho wiele bada zdaje si potwierdza zwizek midzy codziennymi uciliwociami i zmianami yciowymi a stanem zdrowia, staranny przegld danych wskazuje na pewn liczb ogranicze tej zalenoci. 1. Korelacyjna natura danych. Zwizki midzy uciliwociami i zmianami yciowymi a stanem zdrowia maj charakter korelacyjny, a nie eksperymentalny. Cho zaoenie, e to wymienione czynniki wywouj choroby, wydaje si logiczne, zmiennymi tymi nie manipulowano eksperymentalnie, std te mona te dane interpretowa take w inny sposb (por. rycina 14.1). Na przykad mona stwierdzi, e osoby predysponowane do fizycznych lub psychicznych problemw doprowadzaj w jaki sposb do wikszej liczby uciliwoci i zmian w swoim yciu. Nierozpoznane choroby mog, powiedzmy, przyczynia si do duej liczby problemw seksualnych, konfliktw z maonkiem i jego rodzin, zmian w warunkach ycia, nawykach osobistych i zwizanych ze snem. Ludzie mog take wprowadza w swoje ycie pewne zmiany prowadzce do zaburze fizycznych i psychicznych (Simons i in., 1993).

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

Cho o smaku ycia moe decydowa rnorodno, badania psychologiczne nie wskazuj, aby trafna bya zasada: im wicej, tym lepiej". Zmiany, nawet na lepsze, s rdem stresu wymagajcego dziaa dostosowawczych.

UCILIWOCI I ZMIANY YCIOWE A PROBLEMY ZDROWOTNE. Uciliwoci

KWESTIONARIUSZ SKALA READAPTACJI SPOECZNEJ

Zmiany yciowe mog by rdtern stresu. Ile stresu dowiadczye wskutek zmian w twoim yciu w cigu ostatniego roku? Moesz porwna swoje wyniki z wynikami amerykaskich studentw. Instrukcja: Zapisz, jak czsto (ile razy) kada z tych zmian pojawita si w twoim yciu w cigu ostatnich 12 miesicy ZDARZENIE 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 (jednak nie wpisuj liczb wikszych ni 5). Potem pomn wpisan przez ciebie liczb przez liczb jednostek zmiany" wypisanych poniej w kadej linijce. Zapisz iloczyn w kolumnie Ogtem", ktra znajduje si z prawej strony. Dodaj punkty i porwnaj z kluczem zamieszczonym w Dodatku B. ZDARZENIE 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 WARTO 58 57 57 56 55 55 55 55 55 55 54 54 54 54 53 52 51 50 50 50 50 50 50 49 49 49 49 48 48 48 47 47 46 46 46 45 45 45 45 44 43 43 43 43 43 43 40 39 37 34 33 31 30 30 CZSTO OGEM Zmiana w oglnych pogldach na ycie. Pocztek lub zakoczenie suby wojskowej. Zmiana w postawach wobec przyjaci. Zmiana warunkw zamieszkania, otoczenia. Zmiana dotyczca liczby lub rodzaju kontaktw seksualnych. Zmiana pooenia finansowego rodzicw. Zmiana dotyczca iloci i rodzaju nacisku wywieranego przez rodzicw. Zmiana w postawie wobec nauki/studiowania. Zmiana w liczbie relacji z innymi - nawizanych lub przerwanych. Zmiana w relacjach z rodzestwem. Zmiana rodka komunikacji. Sukces w nauce. Zmiana szkoy/uczelni. Zmiana w zakresie poczucia samowystarczalnoci, niezalenoci, samodyscypliny. Zmiana dotyczca liczby lub rodzaju konfliktw ze wsplokatorem. Maonek albo partner zaczyna albo przerywa prac poza domem. Zmiana dotyczca czstoci uywania narkotykw (innych ni alkohol, marihuana i tyto). Zmiana przekona i opinii na temat ycia seksualnego. Zmiana zakresu odpowiedzialnoci ponoszonej w pracy. Zmiana liczby lub rodzaju dziaa towarzyskich. Zmiana stopnia lub rodzaju zalenoci od rodzicw. Przejcie z uczenia si do dziaa praktycznych. Zmiana dotyczca posiadanych rzeczy i zwizanej z tym odpowiedzialnoci. Zmiana rutynowych zaj w szkole lub pracy. Zmiana iloci czasu wolnego. Zmiana liczby kopotw sprawianych przez rodzin ma/partnera. Wybitne osignicie osobiste. Zmiana w strukturze rodziny (z wyjtkiem rozwodu lub separacji rodzicw). Zmiana postawy wobec narkotykw. Zmiana w nateniu lub rodzaju rywalizacji z osobami wasnej pci. Poprawa wasnego stanu zdrowia, Zmiana obowizkw domowych. Zmiana nawykw w uczeniu si. Zmiana czstoci lub rodzaju konfliktw z bliskimi krewnymi. Zmiana nawykw zwizanych z sypianiem. Zmiana czstoci lub iloci spoywania alkoholu. Zmiana statusu spoecznego. Zmiana czstoci lub iloci palenia papierosw. Zmiana w zakresie wiadomoci tego, co dzieje si w wiecie zewntrznym. Zmiana religii. Zmiana aktywnoci sprawiajcej przyjemno. Zmiana w zakresie liczby i rodzaju aktywnoci fizycznej. Zmiana miejsca zamieszkania. Zmiana w zakresie liczby i rodzaju aktywnoci wypoczynkowych. Zmiana w czstoci lub iloci spoywania marihuany. Zmiana w obowizkach i wymaganiach wynikajcych z wieku. Rozprawa w sdzie w zwizku z dokonanym przewinieniem. Zmiana w zakresie nawykw ywieniowych. Zmiana w zakresie aktywnoci religijnej. Zmiana pogldw politycznych. Zmiana w sposobie jedenia samochodem. Drobne wykroczenie przeciw prawu. Wakacje lub podr. Zmiana liczby osb zaliczanych do rodziny.

WARTO 94 88 84 83 83 82 82 80 80 79 79 79 78 77 77 77 76 75 74 73 73 73 72 71 70 68 68 68 68 67 67 66 65 65 65 65 65 64 63 62 62 61 60 59 59 59

CZSTO

OGEM

mier maonka, partnera lub dziecka. mier rodzica lub rodzestwa. Rozpoczcie studiw. mier bliskiego przyjaciela. Poronienie, urodzenie martwego dziecka. Wyrok wizienia. Rozwd lub separacja. Niepodana cia. Przerwanie ciy. Zamknicie w wizieniu lub podobnej instytucji. Zmiana osoby, z ktr si jest". mier bliskiego krewnego. Zmiana sytuacji maeskiej (inna ni rozwd lub separacja). Rozstanie ze znaczc osob, ktr si bardzo lubi. Zmiana stanu zdrowia wasnego lub maonka. Poraka na studiach. Dokonanie przestpstwa i bycie aresztowanym. Maestwo bd wsplne zamieszkanie z partnerem wbrew woli rodzicw. Zmiana w romansie lub bliskiej przyjani. Zmiana stanu zdrowia lub postpowania kogo z rodzicw lub rodzestwa. Zmiana w zakresie poczucia osamotnienia, bezpieczestwa, lku lub znudzenia. Zmiana stanu cywilnego ktrego z rodzicw. Powstanie trwaej deformacji ciaa. Zmiana w moliwoci komunikowania si z kim wanym, kogo bardzo lubisz. Hospitalizacja kogo z rodzicw lub rodzestwa. Pogodzenie si z mem lub partnerem. Wyjcie z wizienia lub podobnej instytucji. Skoczenie szkoy. Powana choroba lub zranienie. Podana cia. Zmiana dotyczca liczby bd rodzaju konfliktw z mem/partnerem. Maestwo bd wsplne zamieszkanie z partnerem za zgod rodzicw. Pojawienie si nowego czonka rodziny (narodziny lub adopcja). Przygotowywanie si do wanego egzaminu lub pracy pisemnej. Powane kopoty finansowe. Zmiana stanu zdrowia lub postpowania bliskiego krewnego czy przyjaciela. Zmiana statusu akademickiego. Zmiana dotyczca liczby lub rodzaju konfliktw interpersonalnych. Zmiana w relacjach z czonkami najbliszej rodziny. Zmiana wasnej osobowoci. Hospitalizacja wasna lub bliskiego krewnego. Zmiana kierunku studiw, pracy, celw zawodowych. Zmiana pooenia finansowego. Zmiana statusu w yciu samotnego (rozwiedzionego, owdowiaego) rodzica. Zmiana dotyczca liczby lub rodzaju konfliktw midzy rodzicami. Zmiana w zakresie stopnia akceptacji przez rwienikw, stopnia utosamiania si z nimi i nacisku przez nich wywieranego.

rdo: Blake, P., Fry, R Pesjack, M. (1984). Sell-assessment and behavior chrnge manua (s. 43-47). New York: Random House. Wszystkie prawa zastrzeone. Przedruk zazgod.

JAKIE ZWIZKI ZACHODZ MIDZY CODZIENNYMI UCILIWOCIAMI, ZMIANAMI YCIOWYMI A CHOROBAMI FIZYCZNYMI?
Midzy liczb uciliwoci i zmian yciowych wystpuje dodatnia korelacja i oba te zjawiska koreluj z szans zapadnicia na jak chorob fizyczn. Wydaje si logiczne, e uciliwoci i zmiany yciowe wywouj choroby, cho badania z tej dziedziny maj charakter korelacyjny, a nie eksperymentalny. Std te mona te dane interpretowa take i w inny sposb, na przykad stwierdzi, e osoby predysponowane do fizycznych lub psychicznych problemw doprowadzaj w jaki sposb do wikszej liczby uciliwoci i zmian yciowych.

Konflikt denie - denie (rycina 14.2 cz A) jest najmniej stresujcy. Jest to sytuacja, w ktrej dwa cele s podane i osigalne, cho nie mona ich realizowa rwnoczenie. Moesz nie by w stanie wybra: pizza czy spaghetti, Tom czy Dick, w gry czy na jeziora. Tego rodzaju konflikty zwykle ulegaj rozwizaniu przez podjcie decyzji. Dowiadczajcy ich czowiek waha si, dopki nie podejmie decyzji. Konflikt unikanie - unikanie (rycina 14.2 cz B) jest bardziej stresujcy, poniewa wynika z pragnienia uniknicia dwch niepodanych stanw rzeczy, gdy moemy unikn tylko jednego z nich. Boimy si dentysty i tego, co zostanie

2. Pozytywne a negatywne zmiany yciowe. Podwaano take i inne aspekty tych wynikw. Na przykad zmiany yciowe na lepsze mog by mniej zaburzajce od zmian na gorsze, nawet jeeli te pierwsze cechuj si du liczb jednostek zmiany". 3. Rnice osobowociowe. Ludzie o rnych osobowociach odmiennie reaguj na stresy ycia (Vaillant, 1994). Na przykad ludzie beztroscy bd cechujcy si twardoci psychiczn rzadziej choruj w obliczu stresu ni inni. 4. Poznawcza ocena sytuacji. Stresujcy charakter zdarzenia wynika ze znaczenia nadawanego mu przez czowieka (Whitehead, 1994). Na przykad cia moe by bardzo pozytywnym lub negatywnym dowiadczeniem w zalenoci od tego, czy si chce dziecka i jest si przygotowanym do jego przyjcia. Zwykle oceniamy i interpretujemy spotykajce nas zdarzenia (Creamer i in., 1992; Kiecolt-Glaser, 1993). Reagujc na nie, bierzemy pod uwag ich potencjalne niebezpieczestwo, a take nasze wartoci i cele oraz wiar w moliwoci poradzenia sobie z nimi. To samo zdarzenie bdzie mniej stresujce dla kogo, kto wie, jak sobie z nim poradzi, ni dla kogo, kto nie ma takich zdolnoci czy jest pozbawiony wsparcia innych. Pomimo tych wszystkich zastrzee metodologicznych, wydaje si niewtpliwe, e uciliwoci codzienne i zmiany wymagaj pewnej readaptacji z naszej strony. Dobrze jest wic sobie zdawa spraw z tego, w jaki sposb mog one na nas wpywa. KONFLIKT. Na pewno kademu z nas zdarzyo si stan przed decyzj typu tak le i tak niedobrze" albo chcie rwnoczenie robi dwie sprzeczne rzeczy czy by w dwch rnych miejscach. W psychologii sytuacja taka nazywana jest konfliktem. Konflikt to uczucie, e jestemy popychani w dwch lub wicej kierunkach przez sprzeczne motywy. Jest on stresujcy i frustrujcy. Psychologowie czsto wyrniaj cztery rodzaje konfliktw: denie - denie, unikanie - unikanie, denie - unikanie oraz pitrowe denie - unikanie.

A Konflikt denie - denie

B Konflikt unikanie unikanie

C Konflikt denie unikanie

D Pitrowy konflikt denie - unikanie

MODELE SYTUACJI KONFLIKTOWYCH

Cz A ilustruje konflikt denie - denie, gdzie podmiot (P) motywowany jest (M) do osignicia rwnoczenie dwch celw (C). Cz B ilustruje konflikt unikanie - unikanie, gdzie oba rwnoczesne motywy s negatywne, a unikanie jednego z nich oznacza zblianie si do drugiego. Cz C ilustruje konflikt denie - unikanie, gdzie ten sam cel jest rwnoczenie pozytywny i negatywny. Cz D ilustruje pitrowy konflikt denie - unikanie, gdzie dwa lub wicej cele rwnoczenie czowieka przycigaj i odpychaj. RYCINA 14.2

z naszych zbw, jeeli go nie odwiedzimy. Nie masz ochoty dziaa na rzecz Stowarzyszenia Straconej Sprawy, ale nie chcesz take, by przyjaciele uwaali ci za bezideowego sobka. Kady z celw w tym wyborze jest negatywny. Dlatego te, kiedy rozwizania nie wida, ludzie prbuj niczego nie wybra, tylko wycofa si z sytuacji albo koncentrowa si na czym innym. Silny konflikt tego rodzaju moe wrcz uniemoliwi wstanie z ka, przynajmniej niektrym osobom, jak to pewnie kady z nas mia okazj zauway. Konflikt denie - unikanie (rycina 14.2 cz C) powstaje wtedy, gdy ten sam cel budzi zarwno pozytywne, jak i negatywne uczucia (i chciaabym, i boj si). Wiele spotykanych przez nas osb ma zalety, ale i wady. Lody s wietne, ale te kalorie! Cele wzbudzajce w nas uczucia zarwno dodatnie, jak i ujemne wydaj si atrakcyjne z daleka, a paskudne z bliska. Wiele par wielokrotnie ze sob zrywa, a potem znw si schodzi. Po rozstaniu wspominaj si z tsknot i rodzi si w nich nadzieja poradzenia sobie z nkajcymi ich zwizek problemami. Jednak po pewnym czasie od ponownego zejcia si zaczynaj si refleksje typu: Jak mogam myle, e on jest si w stanie zmieni!". Najbardziej zoon posta ma pitrowy konflikt denie - unikanie (rycina 14.2 cz D), kiedy to kade z moliwych dziaa ma swoje zarwno dobre, jak i ze strony. Przykadem mog by dwa cele zilustrowane na rycinie 14.2. Tego rodzaju konflikt pojawia si na przykad przed egzaminem, kiedy stajemy w obliczu wyboru: uczy si czy raczej - powiedzmy - i do kina. Kada z tych moliwoci ma swoje uroki, ale te i wady. Uczenie si jest nudne, ale wolabym si nie ba, e oblej. Okropnie chciabym zobaczy ten film, ale z drugiej strony, jak oblej...". Wszystkie konflikty zawieraj wic motywy popychajce czowieka w rnych kierunkach. Jeeli jeden z tych motyww jest znacznie silniejszy od pozostaych - gdy na przykad umierasz z godu" i tylko troch niepokoi ci nadwaga - dziaanie w zgodzie z tym motywem bdzie zapewne niezbyt stresujce (w spokoju si najesz). Jeeli jednak kady ze sprzecznych motyww jest silny, przeywamy duy stres, nie wiedzc, jaki sposb dziaania wybra. Trzeba podj decyzj, ale konieczno jej podejmowania jest stresujca, gdy aden z wyborw nie jest do koca zadowalajcy. EUis (1977; 1993) zauway, e stresujce mog by nie tylko wydarzenia, ale i nasze przekonania na ich temat. Rozwamy sytuacj osoby, ktra stracia prac i przeywa w zwizku z tym lk i depresj. Wydaje si logiczne zaoenie, e przyczyn jej zego stanu psychicznego jest fakt wyrzucenia z pracy, ale analizy Ellisa pokazuj, w jaki sposb wasne przekonania tej osoby przyczyniaj si do pogbienia jej negatywnego stanu. Ellis nazywa swoje podejcie analiz A-B->C. Utrata pracy to zdarzenie aktywizujce (A). Jego ostateczn konsekwencj (C - conseuence) jest smutek i lk. Jednake pomidzy aktywizujce zdarzenie i jego konsekwencje wchodz jeszcze przekonania (B - beliefs), bez ktrych zdarzenie mogoby do takich konsekwencji wcale nie prowadzi. W naszym przykadzie s to takie przekonania, jak: Ta praca bya czym najwaniejszym w moim yciu", C za nieudacznik ze mnie", Nie bd mia z czego utrzyma rodziny", Nigdy ju nie znajd takiej dobrej pracy", Nic nie mog na to poradzi". Tego rodzaju przekonania nasilaj przeywane w wyniku zdarzenia emocje, poniewa z ich powodu czowiek przypisuje poniesion porak samemu sobie (C za nieudacznik ze mnie") lub przesadnie ocenia jej wielko (Ta praca bya czym najwaniejszym w moim yciu"). Z powodu przekona czowiek popada te w poczucie bezradnoci (Nic nie mog na to poradzi") i jest przekonany, e tak samo bdzie w przyszoci (Nigdy ju nie znajd takiej dobrej pracy").

Ca sytuacj mona wic przedstawi w taki oto sposb: zdarzenie A przekonania B konsekwencje C

Smutek z powodu straty i niepokj o przyszo s oczywicie uzasadnione i zrozumiae. Jednake ywione przez czowieka przekonania sprawiaj, e popada on w katastrofizm - przesadnie postrzega wielko straty i jej nieodwracalno. Nasila to negatywne emocje, poczucie bezradnoci i utrudnia lub uniemoliwia planowanie przyszoci, wiar we wasne siy i poradzenie sobie z porak. Ellis zakada, e czsto ywimy irracjonalne przekonania, w rodzaju przytoczonych w tabeli 14.2. To wanie one prost drog prowadz nas do stresu. Albo same stanowi rdo problemw, albo - jeszcze czciej - przyczyniaj si do nasilania naszej negatywnej reakcji na kopoty pojawiajce si skdind. Ile z tych przekona ty gosisz? Na pewno tylko tyle? Ellis pisze, e na przykad pragnienie aprobaty innych jest cakowicie zrozumiae. Uwaa jednak za irracjonalne przekonanie, e bez tej aprobaty nie bdziemy w stanie y. Byoby mio by kompetentnym we wszystkim, co si robi, ale niemdrze jest tego oczekiwa. Byoby wietnie serwowa jak zwycizcy z Wembley, ale przecie wikszo nas nie ma ani takich naturalnych zdolnoci do tenisa, ani czasu na treningi. Nieukojone pragnienie doskonaoci nie tylko pogarsza nasze samopoczucie, ale uniemoliwia pjcie raz czy dwa razy w tygodniu na kort, eby sobie poodbija pik dla czystej przyjemnoci. Z kolei przekonanie numer 5 to gotowa recepta na zadrczenie si. Przekonania 7 i 9 - prosta droga do bezradnoci i demoralizacji. Oczywicie, dziecistwo ci uksztatowao - zgodziby si Ellis - ale przyczyn twojego poczucia nieszczcia jest to, co mylisz tu i teraz, nie to, co si dziao przed laty.

TABELA 14.2

IRRACJONALNE PRZEKONANIA
Irracjonalne przekonanie 1: Wszyscy wani dla mnie ludzie powinni mnie w kadym momencie szczerze kocha i aprobowa. Irracjonalne przekonanie 2: Powinienem by do koca kompetentny w tym, co robi, i dy do osignicia czego wanego. Irracjonalne przekonanie 3: Sprawy musz toczy si tak, jak chc. ycie staje si okropne, jeeli nie mam moliwoci wyboru. Irracjonalne przekonanie 4: Inni ludzie powinni wszystkich traktowa w sposb sprawiedliwy i przyzwoity. Inaczej ycie traci sens. Irracjonalne przekonanie 5: Jeeli pojawia si jakie niebezpieczestwo, trzeba si nim martwi i zajmowa. Irracjonalne przekonanie 6: Ludzie i sprawy powinny zmieni si na lepsze. To okropne i nie do zniesienia, jeeli nie mona nic poradzi na uciliwoci ycia. Irracjonalne przekonanie 7: Mj aosny stan psychiczny wynika z zewntrznych okolicznoci, na ktre nie mam adnego wptywu. Dopki te okolicznoci si nie zmieni, pozostan w tym stanie. Irracjonalne przekonanie 8: atwiej unika odpowiedzialnoci i problemw ni stawi im czota i odwota si do pewnej samodyscypliny. Irracjonalne przekonanie 9: Moja przeszo wywarta na mnie ogromny wptyw, wobec tego musi nadal oddziaywa na moje odczucia i postpowanie. . Irracjonalne przekonanie 10: Szczcie mona osign, nic nie robic i yjc z dnia na dzie.

IRRACJONALNE PRZEKONANIA - PROSTA DROGA DO STRESU. Psycholog Albert

Badania potwierdzaj zwizek pomidzy irracjonalnymi przekonaniami (na przykad deniem do doskonaoci i staej aprobaty innych) a skonnoci do przezywania lkw i depresji (Blatt, 1995). Perfekcjonici bardziej te s skonni ni inni ludzie do samobjstwa pod wpywem depresji (Pilkonis, 1996). Jak si przekonamy w dalszej czci tego rozdziau, zwalczanie irracjonalnych przekona pomaga zredukowa stres. ZACHOWANIE TYPU A. Niektrzy ludzie stresuj samych siebie, postpujc w sposb nazywany wzorem zachowania typu A. Osoby o tym wzorcu yj w przyspieszonym tempie, s niecierpliwe oraz skonne do rywalizacji i wrogoci (Thoresen, Powell, 1992). Bez przerwy yj pod presj czasow, stale spogldajc na zegarek. Na umwione spotkania stawiaj si punktualnie lub przed czasem. Szybko mwi, chodz i jedz, a gdy inni pracuj zbyt wolno, popadaj w rozdranienie. Prbuj zdominowa dyskusj w grupie. Trudno im si wyzby kontroli lub podzieli si wadz. Maj kopoty z delegowaniem czci decyzji na podwadnych w pracy, w zwizku z czym cigle zwikszaj osobiste obcienie decyzjami i prac. Bezlitonie te krytykuj samych siebie w wypadku poraki (Moser, Dyck, 1989). Aby poprawi wasne funkcjonowanie, s skonne nawet do poszukiwania negatywnych informacji na swj temat (Cooney, Zeichner, 1985). Osobom typu A trudno pospacerowa czy pogra dla przyjemnoci bez kontrolowania i poprawiania wynikw. Sprawdzaj, czy s w formie, doskonal uderzenia na korcie, wymagajc od samych siebie cigych postpw. ywi silne (i irracjonalne) przekonanie, e musz by doskonae we wszystkim, co robi. W przeciwiestwie do tego osoby typu B atwiej si relaksuj i bardziej si koncentruj na jakoci ycia. S mniej ambitne i niecierpliwe, uspokajaj same siebie. Osoby typu A uzyskuj lepsze oceny i wysze zarobki od osb typu B o tym samym poziomie inteligencji. Poszukuj take wicej wyzwa yciowych (Ortega, Pipal, 1984). Czy jeste osob typu A? Moesz to sprawdzi, wypeniajc kwestionariusz zamieszczony na s. 576.

budzenie moe zmniejszy nasze zdolnoci do radzenia sobie ze stresem, podwyszajc motywacj do poziomu przekraczajcego optymalny i utrudniajc nam skupienie uwagi na aktualnie wykonywanym zadaniu. Osoby o wyszym poziomie oczekiwa co do wasnej skutecznoci maj wic zarwno biologiczne, jak i psychologiczne podstawy do zachowywania wikszego spokoju. Osoby pewne siebie mniej si dezorganizuj w obliczu przeciwnoci losu (Benight i in., 1997; Holahan, Moos, 1991). Osoby z wyszym poziomem oczekiwa co do wasnej skutecznoci odnosz wiksze sukcesy przy zrzucaniu nadwagi i rzucaniu palenia (DiClemente i in., 1991), w mniejszym stopniu te ulegaj dezorganizacji pod wpywem blu (Lackner i in., 1996). Ludzie bardziej s skonni stosowa si do zalece medycznych, jeeli wierz w ich skuteczno. Na przykad kobiety ufajce w moliwo wykrycia guzw za pomoc dotykowego badania piersi czciej podejmuj systematyczne prby samodzielnego badania si (Miller i in., 1996). Osoby chore na cukrzyc czciej uywaj insuliny, kiedy wierz, e pomaga ona kontrolowa poziom cukru we krwi (Brownlee-Duffeck i in., 1987). Natomiast palacze maj wiksz szans rzucenia palenia, jeeli wierz, e s w stanie to wykona (Mischel, Shoda, 1995). TWARDO PSYCHICZNA. W odpornoci na stres pomaga take twardo psychiczna, badana przez Suzanne Kobas i jej wsppracownikw (1994). Naukowcy ci zajmowali si menederami zachowujcymi dobry stan zdrowia, mimo naraenia na duy stres. Na jednym z etapw badania autorzy poprosili ich o wypenienie serii testw psychologicznych. Kobasa (1990) stwierdzia u odpornych na stres menederw trzy charakterystyczne cechy:

WZORZEC ZACHOWANIA TYPU A

Osoby o tym wzorcu yj w przyspieszonym tempie, s niecierpliwe i sktonne do rywalizacji. Bez przerwy yj pod presj czasow, stale spogldajc na zegarek.

PSYCHOLOGICZNE MODYFIKATORY STRESU

Ilo dowiadczanych stresw oraz nasze odczucia psychiczne i stan zdrowia nie pozostaj w stosunku 1:1. Za odmienno reagowania rnych osb odpowiedzialne s w pewnym stopniu czynniki fizyczne, konstytucjonalne: niektrzy ludzie dziedzicz predyspozycje do pewnych chorb. Jednak rwnie czynniki psychiczne odgrywaj pewn rol (Holahan, Moos, 1990). Mog wpywa na efekty stresu, czyli je modyfikowa. Obecnie rozwaymy rne psychologiczne modyfikatory reakcji na stres, takie jak poziom oczekiwa dotyczcych wasnej skutecznoci, twardo psychiczna, poczucie humoru, przewidywalno i wsparcie spoeczne. OCZEKIWANIA DOTYCZCE WASNEJ SKUTECZNOCI. Oczekiwany przez nas poziom skutecznoci wasnych dziaa wpywa na zdolno wytrzymywania stresu (Basic Behavioral Science Task Force, 1996a). Jeeli stajemy na przykad w obliczu bodcw wywoujcych lk, wysokim oczekiwaniom co do skutecznoci wasnych dziaa towarzyszy niszy poziom adrenaliny i noradrenaliny we krwi (Bandura i in., 1985). Adrenalina jest wydzielana w stanie stresu i prowadzi do wzrostu pobudzenia rnych ukadw, na przykad przyspiesza tempo pracy serca i wzmaga wydzielanie glukozy przez wtrob. W rezultacie czujemy, jak odek podchodzi nam do garda", i popadamy w zdenerwowanie. Nadmierne po-

1. Wysoki poziom zaangaowania. Maj oni tendencj do silnego angaowania si w to, co robi i czego si podejmuj. Nie pozostaj wic psychicznie na zewntrz" wasnych dziaa. 2. Skonno do interpretowania zmian jako wyzwania. Wierz, e normalnym stanem ycia s zmiany, a nie stabilno. Uwaaj pojawiajce si zmiany nie za zagroenie, lecz za interesujce wyzwanie dla wasnego rozwoju. 3. Silne przekonanie o sprawowaniu kontroli nad wasnym yciem. Wierz, e panuj nad tym, co im si w yciu wydarza, i dziaaj stosownie do tego przekonania. Ludzie twardzi psychicznie cechuj si wic tym, co Julian B. Rotter (1990) nazwa wewntrznym umiejscowieniem rda kontroli. Osoby twarde psychicznie s bardziej odporne na stres, poniewa same wybieraj stresujce sytuacje (Kobasa, 1990). Skonne te s interpretowa stres jako co, co czyni ycie bardziej interesujcym. Narad z wysokim zwierzchnikiem traktuj wic nie jako niebezpieczestwo utraty wasnego stanowiska, lecz jako okazj, eby go przekona do wasnych pomysw. Istotnym skadnikiem twardoci psychicznej jest wewntrzne umiejscowienie rda kontroli. Moesz sprawdzi je, wypeniajc kwestionariusz zamieszczony na s. 582. POCZUCIE HUMORU. Przekonanie, e poczucie humoru pomaga znosi trudy ycia, jest obecne w ludzkiej wiadomoci od tysicy lat (Lefcourt, Martin, 1986). wiadectwem moe by choby cytat z Biblii: Rado serca wychodzi na zdrowie" (Prz 17, 22).

KWESTIONARIUSZ

JESTE TYPEM A CZY TYPEM B?

Wypenij ten kwestionariusz, zaznaczajc odpowied tak" lub nie" w zalenoci od tego, czy dane stwierdzenie dobrze ci opisuje. Staraj si pracowa szybko i nie zostawi adnej linijki pustej. Potem jeszcze raz przeczytaj podrozdzia powicony wzorcowi zachowania typu A i zajrzyj do klucza umieszczonego w Dodatku B.

TAK 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Czy mwic co, silnie akcentujesz najwaniejsze stwa? Czy szybko chodzisz i jadasz? Czy uwaasz, e dzieci powinno si uczy rywalizacji z innymi? Czy niecierpliwisz si, patrzc na kogo, kto pracuje powoli? Czy popdzasz ludzi, eby szybciej powiedzieli to, co chc powiedzie? Czy bardzo si denerwujesz, czekajc w korku albo na swoj kolejk? Czy suchajc czyjej wypowiedzi, nadal mylisz o swoich sprawach i problemach? Czy prbujesz rwnoczenie je i goli si albo prowadzi samochd i robi notatki? Czy podganiasz prac (uzupeniasz zalegoci) podczas wakacji? Czy skierowujesz rozmow na tematy, ktre ci zajmuj? Czy masz poczucie winy, kiedy odpoczywasz i nic nie robisz? Czy stwierdzasz, e jeste tak zajty prac, e przestajesz zauwaa dekoracje w biurze albo widoki za oknem podczas dojazdw do firmy? Czy stwierdzasz, e bardziej ci zaley na pozyskaniu rnych przedmiotw ni na rozwijaniu wasnej twrczoci lub kontaktw z ludmi? Czy prbujesz zmieci coraz wicej spraw w tym samym czasie? Czy na umwione spotkania zawsze zjawiasz si o czasie? Czy podkrelasz swoje pogldy, uderzajc w st, zaciskajc pici bd wykonujc podobne gesty? 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. Czy przypisujesz swe osignicia swojej zdolnoci do szybkiej pracy? Czy miewasz uczucie, e co powinno by zrobione szybko i od razu? Czy cigle prbujesz znale skuteczniejszy sposb zaatwiania spraw? Czy wolisz wygrywa ni gra dla samej zabawy? Czy czsto przerywasz innym? Czy irytujesz si spnieniami innych? Czy opuszczasz st natychmiast po zjedzeniu? Czy wci wydaje Ci si, e jeste spniony? Czy jeste niezadowolony z jakoci swej pracy?

NIE

OCZEKIWANIA CO DO WASNEJ SKUTECZNOCI A POZIOM WYKONANIA

Wybitni sportowcy maj na og wysokie oczekiwania co do wasnej skutecznoci, czyli wierz w siebie. Tego rodzaju przekonania modyfikuj sposb oddziaywania stresu. W swej pracy Anatomy ofan Illness (Anatomia pewnej choroby) Norman Cousins (1979) opisuje, jak radzi sobie ze swoj chorob (rzadkim schorzeniem przypominajcym artretyzm). Odkry, e towarzyszce chorobie silne ble ulegay wyranemu zagodzeniu po dziesiciu minutach serdecznego miechu, wywoanego na przykad ogldaniem komedii z brami Mara. miech pozwala mu zasypia. By moe przyczyni si te do osabienia zapalenia, na ktre cierpia. Zgodne jest to z wynikami bada wskazujcymi, e pewne reakcje emocjonalne, jak uczucie szczcia i gniew, mog dobroczynnie wpywa na funkcjonowanie ukadu odpornociowego (Kemeny, 1993). Modyfikujcy wpyw poczucia humoru na stres wykazuj take badania empiryczne. W jednym z bada studenci zaznaczali na dostarczonej licie negatywne wydarzenia yciowe, jakie ich spotkay w ostatnim czasie, a take wypeniali kwestionariusze pozwalajce oceni poziom przeywanego przez nich stresu oraz ich poczucie humoru (Martin, Lefcourt, 1983). Niezalenie do tego dokonano pomiaru ich faktycznej umiejtnoci reagowania humorem na stres. Badanie wykazao istotny zwizek negatywnych dowiadcze yciowych ze stresem: ich nagromadzenie prowadzio do przeywania silniejszego stresu. Jednake studenci o duym poczuciu humoru, potraficy reagowa humorem na sytuacje trudne, w mniejszym stopniu ulegali negatywnym sytuacjom yciowym. W innych badaniach Lefcourt (1997) stwierdzi, e ogldanie komediowych nagra wideo podnosio poziom immunoglobiny A (wskanik sprawnoci ukadu odpornociowego) w linie badanych studentw. PRZEWIDYWALNOSC. Wpyw stresujcych zdarze zaley take od stopnia ich przewidywalnoci. Moliwo przewidywania takich zdarze pozwala nam przygotowa si na to, co nieuniknione, a w wielu przypadkach zaplanowa dziaania zaradcze. Istnieje take zwizek pomidzy pragnieniem przejcia kontroli nad wasn sytuacj a uytecznoci informacji o nadchodzcych stresorach (Lazarus, Folkman, 1984). Przewidywalno lepiej oddziauje na osoby o wewntrznym umiejscowieniu rda kontroli, a wic na ludzi, ktrzy pragn wpywa na przebieg spotykajcych ich zdarze. Ludzie poszukujcy informacji na temat czekajcych ich zabiegw medycznych i na temat ich konsekwencji lepiej sobie potem radz z blem dowiadczanym po nich (Ludwick-Rosenthal, Neufeld, 1993).

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e poczucie humoru moe modyfikowa oddziaywanie stresu. Eksperyment Martina i Lefcourta wykaza, e poczucie humoru chroni przed stresem.

AGODZENIE SKUTKW ZACHOWANIA TYPU A

Wzorzec zachowania typu A cechuje si uczuciem popiechu, wrogoci, silnym przyspieszeniem i skonnoci do zachowa autodestrukcyjnych. Meyer Friedman (jeden z twrcw tego pojcia) i Dian Ulmer (1984) przedstawili wyniki zrealizowanego w San Francisco programu interwencyjnego, ktrego celem byo przeciwdziaanie atakom serca u osb cechujcych si wzorcem typu A. Program ten skupia si przede wszystkim na osobach typu A, ktre miay za sob ju jeden zawa. Prbowano je nauczy wprowadzenia takich zmian we wasnym zachowaniu, ktre uchroniyby ich przed nastpnym zawaem. Po trzech latach okazao si, e osoby biorce udzia w programie modyfikacji wasnych zachowa dowiadczyy tylko jednej trzeciej liczby ponownych zawaw, jaka przydarzya si osobom z grupy kontrolnej, niebiorcej udziau w tym programie. Trzy oglne kierunki oddziaywa to osabienie poczucia popiechu, wrogoci i zachowa autodestrukcyjnych. Badanym doradzano take rzucenie palenia, przejcie na nisko tuszczow diet i zmian otoczenia na spokojniejsze. Wskazywano take na dobroczynne skutki poczucia humoru. pogania. Wyjd na dwr i przejd si. Niektrzy z nas yj w ten sposb, e zaczynaj dzie od wyskoczenia z ka na przeraliwy dwik budzika, wpadaj pod prysznic, przepychaj si do swego rodka transportu i na ostatni minut przybywaj do pracy czy na uczelni. A to dopiero pocztek dnia toczcego si w zawrotnym tempie. Dla osb typu A kady dzie zaczyna si w popiechu, ktry nigdy si nie koczy. Pierwszy krok w zwalczaniu uczucia popiechu to wykrycie przekona, ktre do nakaniaj, i zastpienie ich innymi, rozsdniejszymi. Friedman i Ulmer (1984) odnotowuj, e osoby typu A maj skonno do nastpujcych przekona: 1. Poczucie, e mam niewiele czasu, pomogo mi w osigniciu sukcesu ekonomicznego i zdobyciu uznania innych" (s. 179). Friedman i Ulmer twierdz, e absurdem jest myle, jakoby niecierpliwo i skonno do irytacji miay si przyczynia do sukcesw odnoszonych w yciu. 2. Nic nie mog na to poradzi" (s. 182). Przekonanie o niemonoci zmiany samego siebie jest irracjonalne i prowadzi do samozniszczenia, jak zauway Albert Ellis. Nawet w okresie pnej dorosoci mona porzuci stare nawyki i zastpi je nowymi. Friedman i Ulmer (1984) uczyli badanych take rnych wicze pomagajcych zwalcza uczucie popiechu. Oto niektre z nich: 1. Bierz wikszy udzia w yciu towarzyskim wsplnie z rodzin i przyjacimi. 2. Codziennie powi kilka chwil na wspominanie zdarze z odlegej przeszoci. Poprzegldaj stare zdjcia rodziny i przyjaci. 3. Czytaj ksiki - literatur pikn, biografie, ksiki podrnicze i popularnonaukowe (a nie tylko literatur zawodow lub poradniki uczce, jak odnie sukces i zaoszczdzi czas!). 4. Odwied muzeum albo jak galeri (dla przyjemnoci, a nie po to, by przyjrze si cenom). 5. Id do kina, na koncert, do teatru. 6. Pisuj listy do rodziny i przyjaci. 7. Zapisz si na kurs z historii sztuki albo lekcje gry na pianinie lub skrzypcach. 8. Sprbuj uzmysowi sobie, e ycie jest z natury nieskoczone, wic wcale nie musisz (i nie powiniene chcie) koczy wszystkich swoich przedsiwzi w okrelonych granicach czasowych. 9. Zapytaj kogo z rodziny, co dzisiaj robi, i naprawd wysuchaj odpowiedzi. Psycholog Richard Suinn (1982; 1995) dodaje do tego jeszcze takie sugestie: Spraw sobie budzik o przyjemnym dwiku! Po obudzeniu ruszaj si powoli. Przecignij si! Wolniej prowad samochd. Nie poykaj jedzenia niczym wilk. Zrb sobie z tego okazj, aby z kim troch porozmawia. 14. Nie wyrzucaj z siebie sw niczym karabin maszynowy. Mw wolniej i nie przerywaj innym. 15. Wsta troch wczeniej i w spokoju wypij herbat lub obejrzyj poranne wiadomoci. 16. Wyjed z domu wczeniej i wybierz adniejsz drog do pracy. Unikaj jedenia w godzinach szczytu. 17. Nie przyczaj si do tych, ktrzy pdz na ostatni chwil. Dojedaj do pracy rodkami transportu zbiorowego, a nie samochodem. 10. 11. 12. 13.

RADZENIE SOBIE Z UCZUCIEM POPIECHU CHARAKTERYSTYCZNYM DLA ZACHOWANIA TYPU A

Prowadzony w San Francisco program zapobiegania zawatom serca pomg ich ofiarom pokierowa swoim yciem w taki sposb, e spadto u nich ryzyko nastpnego zawatu. Osoby typu A ucz si, jak zwalcza uczucie popiechu i wrogoci. 18. Zjedz ma przeksk albo sprbuj si rozluni przed waciwym rozpoczciem dnia pracy czy nauki. 19. Nie rb dwch rzeczy na raz. Staraj si unika robienia wielu spraw tego samego dnia. 20. Rb sobie przerwy na poczytanie, wiczenia, pomylenie w spokoju. 21. Jeeli co jest niewane, pozwl sobie zrobi to nastpnego dnia. 22. Zostaw troch czasu dla siebie - na muzyk, odprenie si, gorc kpiel (jeeli ycie ci na to nie pozwala, poszukaj sobie nowego ycia). OSABIANIE WROGOCI. Friedman i Umer (1984) zauwaaj, e wrogo, podobnie jak uczucie popiechu, opiera si na pewnych irracjonalnych przekonaniach. Od nas samych zaley, czy bdziemy w stanie je zidentyfikowa i zastpi innymi, zdrowszymi. A oto przykady przekona podtrzymujcych wrogo: 1. Pewna doza wrogoci jest mi potrzebna, aby posuwa si w yciu do przodu" (s. 222). Skonno do irytacji i gniewu wcale ci nie pomaga posuwa si do przodu. 2. Nic nie mog poradzi na swoj wrogo. Taki ju jestem" (s. 223). Czy to w ogle trzeba komentowa? 3. Inni s niekompetentni i do niczego si nie nadaj" (s. 223). Niektrzy na pewno. Ale takie ju jest ycie. Ellis zauwaa, e wymaganie, aby ludzie byli inni ni s, tylko wzbudza w nas irytacj. 4. Nie wierz, abym mg si poczu beztrosko przy caej tej niepewnoci i wtpliwociach" (s. 225). ycie na pewno nie jest wolne od niejasnoci. Pewne rzeczy s nieprzewidywalne. Ale popadanie w irytacj wcale nie niweluje niepewnoci. 5. Dawanie i otrzymywanie mioci jest oznak saboci" (s. 228). To niezaleno i indywidualizm doprowadzone do absurdu. W ten sposb pozbawiasz si tylko wsparcia spoecznego. Friedman i Ulmer (1984) doradzaj take takie dziaania: 1. Powiedz onie albo dziecku, e ich kochasz. 2. Zaprzyjanij si z kim. 3. Daj przyjacioom pozna, e moesz im pomc. 4. Spraw sobie jakiego zwierzaka (i dbaj o niego!). 5. Nie rozmawiaj z kim na temat, o ktrym wiesz, e ma on opini odmienn od twojej. 6. Kiedy inni ludzie nie dorastaj do twoich oczekiwa, rozwa warunki (ich wyksztacenie, pochodzenie spoeczne), ktre mogy wpyn na ich postpowanie. Nie myl, e robi to po to, aby ci zdenerwowa. 7. Postaraj si znale co adnego lub radosnego. 8. Nie przeklinaj tyle. 9. Zach innego czowieka, podzikuj mu za pomoc. 10. Graj dla zabawy, nie dla wyniku (przynajmniej czasami). 11. Powiedz wesoo dzie dobry". 12. Przyjrzyj si swojej twarzy w lustrze kilka razy w cigu dnia. Poszukaj oznak gniewu i irytacji. Odpowiedz sobie na pytanie, czy ci to potrzebne.

OSABIANIE POCZUCIA POPIECHU. Przesta siebie

OGLNY ZESP PRZYSTOSOWANIA

W jaki sposb stres moe nas doprowadzi do choroby? Hans Selye zauway, e w warunkach stresu nasz organizm jest niczym budzik, ktry nie przestaje dzwoni, dopki nie wyczerpie mu si energia. Selye (1976) napisa, e reakcje organizmu na stres, niezalenie od tego, czy zosta on wywoany inwazj bakterii, postrzeganym niebezpieczestwem lub powan zmian yciow, s podobne. Z tego wzgldu nazwa cykl zmian oglnym zespoem przystosowania (GAS -genera adaptation syndrom). GAS przebiega w trzech fazach, ktre Selye okreli reakcj alarmow, faz oporu i faz wyczerpania.

WSPARCIE SPOECZNE
Zwyczajne robienie czego wsplnie z innymi, nawet przesiadywanie w kawiarni, jest prostym sposobem na uzyskiwanie i dawanie wsparcia spoecznego.

WSPARCIE SPOECZNE. Wsparcie ze strony innych ludzi chroni przed skutkami stresu (Burman, Margolin, 1992; Uchino i in., 1996). Najwaniejsze rodzaje wsparcia to: 1. Zainteresowanie emocjonalne - bycie wysuchanym przez innych, spotkanie si z wyrazami zrozumienia, troski, sympatii i wspczucia. 2. Pomoc instrumentalna - pomoc materialna, konkretna pomoc w zrobieniu czego, na przykad niskooprocentowane poyczki oferowane przez rzd ofiarom katastrofy ywioowej na odbudow domu. Organizacje pomocy mog oferowa ywno, ubrania, lekarstwa i tym podobne. 3. Informacja - porady i dane, ktre dopomagaj ludziom w radzeniu sobie z trudn sytuacj. 4. Ocena - informacje zwrotne od innych na temat tego, jak czowiek sobie radzi z sytuacj. Ten rodzaj wsparcia pomaga ludziom zinterpretowa sytuacj, znale jaki sens" w tym, co ich spotkao. 5. Kontakt spoeczny - zwyczajna rozmowa, wsplny wypoczynek, a nawet wsplne zakupy. Kontakt z innym czowiekiem dziaa dobroczynnie nawet wtedy, gdy nie jest ukierunkowany na rozwizanie konkretnego problemu. Badania empiryczne dowodz duej wartoci wsparcia spoecznego. Introwertycy, ludzie o nikych umiejtnociach spoecznych i odludki czciej reaguj na stres chorobami, choby takimi jak przezibienie (Cohen, Williamson, 1991; Gilbert, 1997). Wsparcie spoeczne pomaga ludziom radzi sobie ze stresem wywoanym chorob raka i innymi problemami zdrowotnymi (Azar, 1996b; Wilcox i in., 1994), a take obnia poziom stresu wynikajcy z opieki nad osob cierpic na chorob Alzheimera (Haley i in., 1996). Jeeli przyjaciele pomagaj nam w rozpoczciu systematycznych wicze fizycznych albo w rzuceniu palenia, rosn szans, e nam si to uda (Gruder i in., 1993; Nides i in., 1995). Wsparcie spoeczne pomaga dzieciom w poradzeniu sobie ze skutkami huraganu (Vernberg i in., 1996), chroni ludzi przed depresj i pomaga z niej wyj (Holahan i in., 1995; Lewinsohn i in., 1994b), umoliwia kobietom radzenie sobie z psychicznymi nastpstwami gwatu (Valentiner i in., 1996), a take obnia ryzyko nadcinienia i naduywania alkoholu z powodu stresu (Linden i in., 1993).

stresora - organizm mobilizuje si do obrony. Na pocztku XX wieku fizjolog Walter Cannon nazwa ten system alarmowy reakcj waki/ucieczki. Na reakcj alarmow skada si szereg zmian zachodzcych w rnych ukadach organizmu. Zmiany s zapocztkowywane przez mzg i dalej regulowane przez ukad hormonalny i wspczuln cz autonomicznego ukadu nerwowego (Gallucci i in., 1993). Przyjrzyjmy si roli odgrywanej przez te ukady. Stres wywouje reakcj acuchow w ukadzie wydzielania wewntrznego (hormonalnym). Podwzgrze wydziela CRH, neurohormon (kortykolibertyn), ktry powoduje, e przysadka mzgowa uwalnia hormon kortykotropowy (ACTH). Z kolei ACTH powoduje, e kora nadnerczy wydziela kortyzol i inne kortykosteroidy. Te za pomagaj chroni organizm, zwalczajc reakcje alergiczne (np. trudnoci z oddychaniem) i wywoujc zapalenia. Zapalenie nasila krenie krwi w zranionych czciach ciaa, dziki czemu ronie w nich liczba biaych ciaek zwalczajcych zarazki.

REAKCJA ALARMOWA. Faz reakcji alarmowej zapocztkowuje spostrzeenie

CZY ICH SYSTEMY ALARMOWE ZOSTAJ POBUDZONE W MOMENCIE ZACIGANIA POYCZKI?

Reakcja alarmowa stanowica pocztek reakcji na stres moe zosta wzbudzona codziennymi uciliwociami bd zmian yciow - tak jak wzicie duej poyczki - a take zagroeniem fizycznym. W razie przeduajcego si dziaania stresora pojawi si mog choroby przystosowania.

KWESTIONARIUSZ SKAU UMIEJSCOWIENIA RDA POCZUCIA KONTROLI

Ludzie psychicznie twardzi maj wewntrzne poczucie kontroli. Wierz, e kontroluj bieg wasnego ycia. Natomiast ludzie z zewntrznym poczuciem kontroli s przekonani o tym, e nie mona zapanowa nad wasnym losem. Moesz si przekona, czy masz wewntrzne, czy te zewntrzne poczucie kontroli, wypeniajc kwestionariusz stworzony przez Nowickiego i Stricklanda (1973). Przy kadym pytaniu zaznacz odpowied tak" lub nie", a gdy skoczysz, zajrzyj do odpowiedzi w Dodatku B. Podwzgrze Przysadka mzgowa Podwzgrze wydziela neurohormon CRH (kortykolibertyn) Przysadka mzgowa uwalnia hormon kortykotropowy przysadki mzgowej (ACTH) ACTH powoduje wydzielanie kortykosteroidw przez kor nadnerczy __ Kora nadnerczy Stresor Rdze nadnerczy wyzwala adrenalin i noradrenalin

TAK NIE Czy mylisz, e wikszo problemw rozwie si sama, jeeli tylko im w tym nie przeszkodzisz? _____ Czy potrafisz uchroni si przed przezibieniami? Czy niektrzy ludzie po prostu rodz si szczciarzami? __ Czy uzyskiwanie dobrych ocen jest dla Ciebie spraw wan? _ Czy czsto jeste obwiniany za rzeczy, za ktre tak naprawd nie jeste odpowiedzialny? _____ Czy uwaasz, e jeeli cztowiek wystarczajco wiele si uczy, to moe zaliczy kady przedmiot? _____ Czy czujesz, e przewanie nie warto si stara, bo sprawy i tak nie pjd dobrze? ' Czy czujesz, e gdy ranek dobrze si rozpocz, to cay dzie bdzie przebiega pomylnie, niezalenie od tego, co si zrobi? 9. Czy uwaasz, e rodzice przewanie wysuchuj tego, co maj do powiedzenia ich dzieci? _____ 10. Czy wierzysz, e jak si czego mocno chce, to ronie szansa, i tak si stanie? 11. Czy kary, ktre Ci spotykaj, s zwykle niezasuone? 12. Czy zwykle trudno Ci zmieni opinie przyjaci? 13. Czy doping wasnych kibicw bardziej pomaga druynie wygra od szczliwego przypadku? _ 14. Czy czujesz, e prawie nie sposb byo zmieni opini Twoich rodzicw w jakiejkolwiek sprawie? 15. Czy rodzice powinni zezwala dzieciom na samodzielne podejmowanie wikszoci decyzji? 16. Czy kiedy sprawy ie id, to czujesz, e niewiele moesz zmieni na lepsze? __ 17. Czy kiedy kto jest dobrym sportowcem, to przewanie ju taki si urodzi? 18. Czy wikszo ludzi jest silniejsza od Ciebie? ___ . 19. Czy sdzisz, e najlepszym sposobem na wikszo problemw jest po prostu niemylenie o nich? ____________ 20. Czy masz duy wpyw na to, jacy ludzie zostaj Twoimi przyjacimi? _____ 21. Czy wierzysz, e znalezienie czterolistnej koniczynki przynosi szczcie? _______ ______ 22. Czy czsto czujesz, e uczenie si w domu sabo wpywa na stopnie szkolne? _____ 23. Czy czujesz, e niewiele moesz zmieni, kiedy jaki rwienik rozgniewa si na Ciebie? _____ 24. Czy co Ci kiedy wyszo dziki temu, e miae szczcie? _ _ _ _ . 25. Czy od Ciebie samego zaley to, czy ludzie Ci lubi? ______ 26. Czy rodzice zwykle Ci pomagali, gdy ich o to poprosie? _____ ; 27. Czy zdarzyo Ci si, e ludzie gniewali si na Ciebie zupenie bez powodu? _____ 28. Czy zwykle moesz zmieni to, co bdzie jutro, robic co ju dzisiaj? ____ 29. Czy kiedy ma si sta co zego, to i tak si stanie, niezalenie od tego, co sam zrobisz? 30. Czy wierzysz, e ludzie mog zmieni bieg spraw, po prostu starajc si o to? % : 3 1 . Czy czujesz, e przewanie nawet nie warto prbowa, aby sprawy w domu toczyy si tak, ; jak tego chcesz? _____:'S 32. Czy dobre rzeczy przydarzaj si w wyniku stara i wasnej pracy? ________ ; 33. Czy kiedy jaki rwienik uprze si, aby by Twoim wrogiem, to uwaasz, e nie sposb tego zmieni? _____ 34. Czy atwo Ci nakoni rwienikw, aby robili to, co chcesz? _____ 35. Czy zwykle masz niewielki wpyw na to, co jadasz w domu? -" 36. Czy sdzisz, e masz niewielki wpyw na to, czy kto ci lubi? _____ 37. Czy zwykle czue, e w szkole i tak nie warto si stara, gdy wikszo dzieci bya po prostu bystrzejsza od Ciebie? 38. Czy uwaasz, e planowanie sprawia, i sprawy zaczynaj si toczy lepiej? 39. Czy zwykle masz may wpyw na decyzje podejmowane w Twojej rodzinie? _____ 40. Czy sdzisz, e lepiej by bystrym ni szczciarzem? 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Rdze nadnerczy

STRES I UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO

Stres wywouje reakcj acuchow w ukadzie hormonalnym, prowadzc do wydzielania kortykosteroidw oraz mieszanki adrenaliny i noradrenaliny. Kortykosteroidy zwalczaj reakcje alergiczne (np. trudnoci w oddychaniu) i powoduj zapalenia. Adrenalina i noradrenalina pobudzaj ciao do radzenia sobie poprzez przyspieszenie tempa akcji serca i dostarczanie energii dla reakcji walki/ucieczki. RYCINA 14.3

Dwa inne hormony odgrywajce zasadnicz rol w reakcji alarmowej s wydzielane przez rdze nadnerczy. Wspczulna cz autonomicznego ukadu nerwowego aktywizuje rdze nadnerczy, ktry wyzwala adrenalin i noradrenalin. Ta mieszanka powoduje wzrost pobudzenia organizmu, przyspieszajc akcj serca i powodujc uwalnianie glukozy z wtroby. Dostarcza to energii niezbdnej do reakcji walki/ucieczki. Reakcja walcz lub uciekaj wywodzi si z tego okresu ludzkiej prehistorii, kiedy wiele stresorw bezporednio zagraao yciu. Wywoywa j widok drapienika na skraju gstwiny lub gwatowny ruch na ziemi pod stopami. Wspczenie moe zosta wzbudzona limaczym tempem poruszania si w korku albo uwiadomieniem sobie, e rata spaty poyczki mieszkaniowej na pewno wzronie. Kiedy zagroenie zniknie, organizm powraca do niszego poziomu pobudzenia. Wiele zmian pojawiajcych si w organizmie podczas tej reakcji przedstawia rycina 14.3 i tabela 14.3. F A Z A OPORU. Jeeli organizm si zmobilizuje, a stresor nie zanika, oglny zespl przystosowania wkracza w faz oporu. Poziom aktywnoci ukadu hormonalnego i wspczulnego jest niszy ni w fazie alarmowej, ale wyszy ni normalnie. W fazie tej organizm prbuje odbudowa utracone zasoby energii i naprawi doznane szkody. F A Z A WYCZERPANIA. Jeeli stresor nadal oddziauje na organizm, oglny zespl przystosowania wkracza w faz wyczerpania. Indywidualne moliwoci radzenia sobie ze stresem nie s jednakowe, ale kady w kocu ulega wyczerpaniu, bdc naraonym na stres przeduajcy si w nieskoczono. Minie ulegaj zmczeniu, energia organizmu - wyczerpaniu. Wraz z wyczerpaniem pojawi si moe dominacja przywspczulnej czci autonomicznego ukadu nerwowego.

TABELA 14.3

SKADNIKI REAKCJI ALARMOWEJ

Wydzielanie kortykosteroidw Wydzielanie adrenaliny Wydzielanie noradrenaliny Wzrost tempa oddechu Wzrost tempa akcji serca Wzrost cinienia krwi Reakcj alarmow wywouj rnego rodzaju stresory. Polega ona na wyzwoleniu kortykosteroidw I adrenaliny wskutek wzrostu aktywnoci wsplczulnej czci autonomicznego ukadu nerwowego. Przygotowuje organizm do walki z niebezpieczestwem bd ucieczki od niego. Minie napinaj si Zahamowanie trawienia Uwolnienie cukru z wtroby Ronie krzepliwo krwi . -: '..
:

. . .

Krew przepywa z narzdw wewntrznych do mini szkieletowych .

WOJNA W MIKROSKOPIJNYM WYMIARZE

Uktad odpornociowy pomaga w zwalczaniu chorb. Wytwarza biate ciatka krwi (leukocyty), ktre, jak ilustruje to zdjcie, otaczaj i niszcz zarazki, w rodzaju bakterii lub wirusw. RYCINA 14.4 Inna funkcja ukadu odpornociowego to zapalenie. W przypadku zranienia okoliczne przewody krwionone ulegaj skurczeniu (w celu powstrzymania krwawienia), a nastpnie rozszerzeniu. Rozszerzenie wzmaga napyw krwi do uszkodzonego obszaru ciaa, powodujc jego zaczerwienienie i wzrost ciepoty. To typowe objawy zapalenia. Wzrost dopywu krwi umoliwia zwikszenie liczby dostarczanych w uszkodzon okolic leukocytw, zwalczajcych na przykad bakterie, ktre w przeciwnym razie mogyby dosta si poprzez zranione miejsce do wntrza ciaa. S T R E S A UKAD ODPORNOCIOWY. Psychologowie, biolodzy i lekarze cz wysiki w celu zbadania, jakie s zwizki pomidzy czynnikami natury psychologicznej, systemem nerwowym, systemem hormonalnym i ukadem odpornociowym a pojawianiem si chorb. Dziedzina ta nazywana jest psychoneuroimmunologi. Jednym z gwnych przedmiotw jej zainteresowania jest wpyw stresu na ukad odpornociowy. Jednym z powodw, dla ktrych stres moe doprowadzi do wyczerpania, jest to, e stymuluje on wytwarzanie steroidw. Steroidy hamuj funkcjonowanie ukadu odpornociowego. Ma to niewielkie znaczenie, jeeli wytwarzanie steroidw jest krtkotrwae. Jednak jeli jest stae, obnia stopie zapalenia i przeszkadza w wytwarzaniu przeciwcia. W konsekwencji stajemy si bardziej podatni na rne choroby, poczwszy od zwyczajnego przezibienia (Cohen i in., 1993). W jednym z bada wykazano obnienie poziomu funkcjonowania ukadu odpornociowego (mierzonego za pomoc spadku przeciwcia w linie) u studentw w stresujcych okresach roku akademickiego i bezporednio po zakoczeniu wakacji (Jemmott i in., 1983). Okazao si, e wsparcie spoeczne chroni przed konsekwencjami stresu i podwysza funkcjonowanie ukadu odpornociowego (Gilbert, 1997; Uchino i in., 1996). Take w cytowanych badaniach Jemotta okazao si, e studenci majcy wielu przyjaci cechowali si mniejszym spadkiem funkcjonowania ukadu odpornociowego w wyniku stresu ni studenci majcy niewielu przyjaci. Inne badania wykazay, e stres przedegzaminacyjny obnia reakcj ukadu odpornociowego na wirusa Epsteina-Barra (wywouje on zmczenie i inne dolegliwoci, Glaser i in., 1991; 1993). Ukad odpornociowy samotnych studentw jest mniej odporny na taki stres ni ukad ich kolegw, ktrzy otrzymuj wicej wsparcia spoecznego. Badanie nad osobami starszymi wykazao natomiast, e kombinacja treningu relaksacyjnego, ktry osabia dziaanie ukadu wspczu-

W konsekwencji tempo akcji serca i oddychania spada, a wiele objaww dziaania ukadu wspczulnego ulega odwrceniu. Wyglda to moe na korzystny stan organizmu, ale nie zapominajmy, e nadal jestemy pod dziaaniem stresu nadal zagraa jakie niebezpieczestwo. Przeduajcy si stres w fazie wyczerpania moe prowadzi do tego, co Selye nazywa chorobami przystosowania". Wi si one ze zweniem nac2y krwiononych i zmianami rytmu serca, a mog nimi by takie schorzenia, jak alergia i pokrzywka, wrzody i wiecowa choroby serca; niekiedy kocz si nawet mierci. Przyjrzyjmy si wpywowi wywieranemu przez stres na ukad odpornociowy. Pozwoli nam to zrozumie zwizek midzy czynnikami psychicznymi a chorobami fizycznymi.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e niezliczeni mikroskopijni wojownicy prowadz w naszym ciele nieustajc akcj wyszukiwania i niszczenia wroga. Wojownikami tymis nasze biate ciaka krwi.

WPYW STRESU NA UKAD ODPORNOCIOWY

Badania pokazuj, e stres hamuje dziaanie ukadu odpornociowego (Coe, 1993; Delahanty i in., 1996; O'Leary, 1990). Wpyw ten jest jednak modyfikowany czynnikami psychicznymi, takimi jak poczucie kontroli lub wsparcie spoeczne. UKAD ODPORNOCIOWY. Ze wzgldu na zoono ludzkiego ciaa i szybki postp nauki czsto czujemy si zupenie zdani na specjalistw w zakresie zwalczania chorb. Jednak w rzeczywistoci wiksza cz walki z chorob to nasze dzieo, a waciwie dzieo odpornociowego ukadu naszego organizmu. Ukad ten zwalcza choroby na rne sposoby. Po pierwsze, wytwarza biae ciaka krwi, ktre wyszukuj, otaczaj i niszcz rne dostajce si do naszego organizmu zarazki, w rodzaju bakterii, wirusw czy grzybw, a take nieywe ju komrki naszego ciaa czy komrki rakowe. Techniczna nazwa biaych ciaek krwi to leukocyty (rycina 14.4). Leukocyty prowadz nieprzerwanie mikroskopijn wojn, maj misj wyszukiwania i niszczenia wroga. Leukocyty rozpoznaj substancje obce po ich ksztacie. Substancje te nazywane s antygenami, poniewa nasz organizm reaguje na nie, wytwarzajc specjalne biaka zwane przeciwciaami. Przeciwciaa przyczepiaj si do obcych substancji, dezaktywujc je i naznaczajc do zniszczenia. Ukad odpornociowy pamita", w jaki sposb walczy z okrelonymi antygenami, i utrzymuje we krwi pewne iloci odpowiednich przeciwcia, nierzadko caymi latami1.
Zjawisko to wykorzystuje si w szczepionkach. Szczepienie polega na wprowadzeniu do organizmu osabionej postaci antygenu (zwykle bakterii lub wirusa) celem pobudzenia ukadu odpornociowego do wytwarzania odpowiednich przeciwcia. Przeciwciaa te mog zapewnia odporno organizmu na dany rodzaj zarazkw przez wiele lat, czasami przez cae ycie. Za pomoc szczepie udao si na przykad cakowicie wyeliminowa czarn osp.
1

RADZENIE SOBIE ZE STRESEM

Co maj ze sob wsplnego takie czynnoci, jak: (1) powiedzenie sobie samemu, e moesz y z tym, i kto si tob rozczarowa; (2) wzicie gbokiego oddechu i nakazanie sobie rozlunienia si; (3) wybranie duszej, ale adniejszej drogi do pracy; (4) bieganie przez p godziny dziennie? Wszystko to s zalecane przez psychologw sposoby radzenia sobie ze stresem ycia codziennego. Stres moe przybiera rne formy i jest szkodliwy dla psychicznego samopoczucia i zdrowia fizycznego. Zajmiemy si tutaj sposobami jego zwalczania: kontrol irracjonalnych myli, obnianiem pobudzenia, modyfikowaniem zachowania typu A oraz wiczeniami fizycznymi. KONTROLA IRRACJONALNYCH MYLI. Czstym rdem stresu s nasze wasne myli. Przyjrzyjmy si takim oto przeyciom: To moe jednak wymaga pracy. A w dodatku, eby takie przekonania zmieni, musimy je najpierw u siebie rozpozna. MYLI. Meichenbaum i Jaremko (1983) doradzaj trzystopniow metod kontrolowania irracjonalnych i katastroficznych myli czsto towarzyszcych niepokojom, konfliktom i napiciu. 1. Postaraj si rozwin w sobie wiadomo tych myli poprzez starann obserwacj siebie. Przyjrzyj si przykadom z tabeli 14.4 i zastanw si, czy s one typowe i dla ciebie (podobnie jak i wymieniane przez Ellisa irracjonalne przekonania ze s. 573). W stanach lku, frustracji czy zdenerwowania postaraj si przyjrze treci wasnych myli. Czy prowadz ci do rozwizania problemu, czy raczej go nasilaj? 2. Przygotuj myli przeciwstawiajce si irracjonalnym i katastroficznym mylom. Powtarzaj je sobie po cichu (a gdy nikogo nie ma w pobliu, czemu nie powiedzie ich gono?). 3. Poklep siebie samego w mylach, jeeli uda ci si zastpi jak irracjonaln myl rozsdniejsz. sa i uwiadamiaj sobie kontrast midzy stanem KONTROLOWANIE IRRACJONALNYCH MYLI I PRZEKONA napicia i rozlunienia. Teraz postaraj si jeszcze IRRACJONALNE MYLI MYLI RACJONALNE (ZARADCZE) bardziej rozluni cae 0 li&Zo! Zjpoiiiid tiac nad !y<u koiuiul! Tu j j i o o i i d i niopizyjaniiio. Ale n musi? si z i c g puwudu IUZpa na kawatki". ciao... A teraz jeszcze raz To si nigdy nie skoczy". Skoczy si na pewno, cho nie wida jeszcze wiatta w tunelu". zacinij praw pie, naprawd mocno i tak poTo bdzie straszne! Mama znowu na mnie Wol, gdy mama jest ze mnie zadowolona, ale bez tego te mog spojrzy w ten sposb!" przey". trzymaj. Uwiadom sobie Jak si std wydosta? Znowu wyjd na No c, nikt nie jest doskonay. Ale to jeszcze nie znaczy, e od w peni, czym jest uczucie gupka". razu wyjd ria gupka. A jeeli nawet kto tak pomyli, to co napicia. A teraz rozluz tego? Mog to przecie przey. Musz przesta si tym zamartwia bez sensu". nij rk, pozwl bezwadChyba mi serce wyskoczy z piersi. Nie Spokojnie - serca nie wyskakuj z piersi. Przesta o tym myle. nie zwisa palcom i jeszwytrzymam!" Zajmij si czym innym. Oddychaj powoli. Wdech - wydech, wdech cze raz zauwa kontrast - wydech". midzy napiciem a rozCo robi, co robi? Nic nie mog na to Spokojnie. Zatrzymaj si i pomyl. To, e rozwizanie nie przyporadzi". chodzi ci w tej chwili do gtowy, nie znaczy jeszcze, e nic nie da lunieniem. Nastpnie si zrobi. Daj sobie minutk. Oddychaj powoli". powtrz wszystko z lew pici. Zacinij lew Czy skonno do katastroficznego mylenia nasila przeywane przez ciebie stresy? Psychologowie poznawczy sugeruj, by radzi sobie ze stresem poprzez uwiadamianie sobie wasnych samoniszczcych przekona I myli oraz zastpowanie ich treciami bardzie! racjonalnymi i uspokajajcymi. pi, utrzymujc rozlunienie pozostaych czci ciaa. Zacinij pi jeszcze mocniej, a teraz rozPROGRESYWNA RELAKSACJA (dosownie: postpujce lunij... Jeszcze raz poczuj kontrast. Powtrz porozlunianie). W metodzie tej ludzie celowo napinanownie wiczenie z lew rk... Rozlunij cae j pewne grupy mini przed ich rozlunianiem. Kociao i staraj si wytrwa w tym stanie przez chwilejno pozwala zda sobie spraw z napicia mini l. A teraz zacinij obie pici rwnoczenie. Obie i rnicy pomidzy ich napiciem a rozlunieniem. pici napite, oba przedramiona napite... zastanw si nad tym uczuciem... A teraz rozlunij si... Progresywna relaksacja obnia napicie wywoane wyprostuj palce, pozwl im si rozluni. Dalej reakcj alarmow. Okazaa si skuteczna w zwalczarozluniaj rce i przedramiona... jeszcze bardziej. niu chorb zwizanych ze stresem, od blw gowy A teraz zegnij okcie i napnij bicepsy. Staraj si poczynajc (Blanchard i in., 1990a), na nadcinieniu poczu, jak twardniej, i namyl si nad tym uczukoczc (Agras i in., 1983). Wykonujc nastpujce ciem. W porzdku, a teraz wyprostuj i rozlunij wiczenia, moesz dowiadczy rozlunienia mini. ramiona i jeszcze raz poczuj rnic. Jeszcze barUsid wygodnie w fotelu czy na krzele z opardziej si rozlunij... I jeszcze raz napnij bicepsy. ciem, przyga wiato, polunij te czci ubrania, ktStaraj si przez pewien czas utrzyma to napicie re ci uciskaj. Postpuj wedug instrukcji zamieszi obserwuj swoje odczucia uwanie. A teraz wyczonej poniej. Naucz si jej na pami, nagraj sobie prostuj i rozlunij ramiona najlepiej, jak potrafisz. albo popro kogo bliskiego o jej odczytywanie. Po Na zmian napinaj i rozluniaj ramiona, za kainstrukcje dotyczce rozluniania caego ciaa zwr dym razem obserwujc zmian odczu. A teraz si do psychologa lub innego specjalisty, ktry je zna. wyprostuj i napnij cae ramiona, tak e poczujesz napicie a w miniach tylnej czci ramion... Usid najwygodniej, jak potrafisz. Rozlunij si I rozlunij si. U ramiona wygodnie i pozwl, najlepiej, jak umiesz... Kiedy ju jeste cakiem aby same si rozluniy. Ramiona robi si przyzrelaksowany, zacinij praw pi. Zaciskaj j cojemnie cikie, kiedy tak pozwalasz im si rozluraz mocniej i mocniej, starajc si w peni uwiania... Napnij jeszcze raz cae ramiona, a ponowdomi sobie, na czym polega uczucie napicia. nie poczujesz napicie w tricepsach. Potrzymaj Trzymaj pi zacinit i staraj si odczuwa natak, odczuwajc ich napicie... i rozlunij si. A tepicie doni i przedramienia... A teraz znowu si raz skoncentrujmy si na samym rozlunieniu rarozlunij. Pozwl palcom prawej doni luno zwiTABELA 14.4
K u

TRZY KROKI W KONTROLOWANIU IRRACJONALNYCH

1. Masz kopoty z pierwszym pytaniem na egzaminie, wskutek czego nabierasz przekonania, e oblejesz. 2. Masz ochot pokaza swoje prawdziwe uczucia, ale sdzisz, e jeeli to zrobisz, ta druga osoba si rozgniewa lub zdenerwuje. 3. Od pitnastu minut nie moesz zasn i nachodzi ci wizja caej bezsennej nocy. OBNIANIE POBUDZENIA. Stres aktywizuje wsp4. Nie wiesz, jak decyzj podj, wic starasz si czuln cz autonomicznego ukadu nerwowego, inprzesta o tym myle, idc do kina albo zaczyna- nymi sowy - wywouje pobudzenie. Jest ono oznak, jc w co gra. e co moe by nie w porzdku, e powinnimy si 5. Decydujesz si nie zagra w tenisa, gdy nie czu- przyjrze sytuacji i podj stosowne dziaania. Jeeli jesz si w formie i nie wyglda na to, aby ci miao jednak ju uwiadomilimy sobie, co jest stresorem, dobrze pj. i sformuowalimy stosowny plan przeciwdziaania, nie ma sensu dalej si napina, suchajc szumu krwi Jeeli zdarzyy ci si podobne przeycia, to by moe w uszach. Istnieje wiele metod, za pomoc ktrych z powodu wyznawanych przez ciebie irracjonalnych czowiek moe si nauczy obniania wasnego pozioprzekona, zidentyfikowanych przez Alberta Ellisa. mu pobudzenia: medytacja, biologiczne sprzenie Przekonania te mog ci prowadzi do nadmiernej zwrotne (obie omwione w rozdziale szstym) i prozalenoci od aprobaty innych (punkt 2) lub perfek- gresywna relaksacja. cjonizmu pozbawiajcego przyjemnoci z ycia Medytacja koncentruje si na poznawczych skad(punkt 5). Mog ci sprowokowa do zachowywania nikach reakcji na stres, biologiczne sprzenie zwrotsi, jakby jakie problemy same miay si rozwiza ne za na skadnikach fizjologicznych, jak napicie lub znikn dziki niemyleniu o nich (punkt 4), albo mini i tempo akcji serca. Progresywna relaksacja do fatalistycznego mylenia, e drobna poraka za- jest ukierunkowana na obnienie napicia miniowsze musi prowadzi do kompletnej katastrofy wego. Wszystkie trzy metody redukuj pobudzenie, (punkty 1 i 3). podwyszaj poczucie wewntrznej kontroli i podnoJak zmieni takie irracjonalne myli? Odpowied sz poziom oczekiwa co do skutecznoci wasnych jest banalnie prosta - po prostu przesta tak myle. dziaa.

(cd.)
i spadek iloci tkanki tuszczowej). Sprawno oddychania i krenia oznacza, e organizm jest w stanie zuywa wiele tlenu, a serce z kadym uderzeniem przetacza wiksz ilo krwi. Poniewa serca wytrenowanych sportowcw podczas wysiku przetaczaj wicej krwi z kadym uderzeniem, maj oni zwykle nieco wolniejszy puls w stanie spoczynku. Jednak w trakcie wicze s w stanie podwoi lub potroi Obnianie napicia mini w poczeniu z kontrol liczb uderze serca na minut. irracjonalnych myli osabia oddziaywanie stresu. Dugotrway wysiek fizyczny nie tylko podwysza Pozwoli Ci to sformuowa jaki skuteczny plan dzia- sprawno organizmu, obnia take ryzyko zawau a. Jeeli adne dziaania nie s moliwe, kontrola serca (Castelli, 1994; Curfman, 1993a). W jednym myli i poziomu napicia mini pomog ci w tolero- z bada Paffenbarger i wsppracownicy ledzili losy waniu nieprzyjemnej sytuacji. 17 000 absolwentw Uniwersytetu Harvarda, porwnujc archiwa uniwersyteckie z danymi kwestionariuWICZENIA: BIEG PO YCIE? szowymi. Korelowali czsto wystpowania zawaw serca z poziomem aktywnoci fizycznej. Jak pokazuje Lubi dugie spacery, szczeglnie w wykonaniu osb, ktre mnie rycina 14.5, ryzyko zawau serca spada, jeeli aktywdenerwuj. no fizyczna osiga poziom odpowiadajcy zuywaFRED ALLEN niu 2000 kalorii tygodniowo, co odpowiada przebiewiczenia fizyczne nie tylko przyczyniaj si do pod- gniciu okoo 35 km w cigu tygodnia. Badani trzymania zdrowia fizycznego, ale polepszaj te sa- wydatkujcy tygodniowo tak ilo kalorii na wiczemopoczucie i pomagaj zwalcza stres (Hays, 1995). nia yli te rednio dwa lata duej od swoich mniej W szczeglnoci wiczenia aerobiczne, ktre wyma- aktywnych kolegw. gaj wzmoonego zuycia tlenu przez duszy czas, co Wanym ograniczeniem wynikw Paffenbargera przyczynia si do wzrostu wydolnoci ukadu sercowo- jest oczywicie ich korelacyjna, nie za eksperymental-naczyniowego. wiczenia te obejmuj uprawianie na natura. Moliwe wic, e to lepszy stan zdrowia pobiegw, spacery (w tempie szybszym ni spacerowe), woduje, i czowiek podejmuje si wicze fizycznych. jazd rowerem, skoki na trampolinie, pywanie, gr W takim razie i zmniejszone ryzyko ataku serca, i spaw pik, narciarstwo biegowe i taniec aerobikowy. dek stopy miertelnoci wynikayby nie z wicze fiW przeciwiestwie do nich wiczenia anaerobi- zycznych, lecz po prostu z dobrego stanu zdrowia. kowe polegaj na gwatownej, cho krtkotrwaej wiczenia aerobiczne podnosz poziom gstych liaktywnoci mini. Ich przykadem jest callanetics poprotein (HDL - tak zwany dobry cholesterol) we (dopuszczajcy przerwy midzy wiczeniami), pod- krwi (Castelli, 1994; Curfman, 1993b). To z kolei pronoszenie ciarw i inne sporty, w ktrych krtkie wadzi do spadku poziomu we krwi poziomu LDL (zeokresy wysiku przedzielone s duszymi okresami go" cholesterolu). Oznacza to, e wiczenia fizyczne zmniejszonej aktywnoci. Tego rodzaju wiczenia rzeczywicie mog obnia ryzyko zawau serca. prowadz do wzrostu siy i plastycznoci mini. Gwnym fizjologicznym poytkiem z wicze jest wzrost wydolnoci organizmu. Wydolno wynika z siy i plastycznoci mini, ich zdolnoci do trwaego wysiku, sprawnoci oddychania i krenia krwi oraz z proporcji masy mini do masy tuszczu (wiczenia zwykle wywouj zarwno wzrost mini, jak mion bez ich napinania. U ramiona w wygodnej pozycji i pozwl, aby same si rozluniy. Jeszcze dalej pozwalaj si im rozlunia. Nawet gdy czujesz, e s ju kompletnie rozlunione, sprbuj rozluni jeszcze troch. Staraj si osiga coraz wikszy i wikszy stan rozlunienia (Wolpe, Lazarus, 1966, s. 177). i ich wpywem na psychik interesuj si ywo take psychologowie, mwic na przykad o terapii biegiem". Rozwamy depresj. Cechuje si ona biernoci i poczuciem bezradnoci. wiczenie fizyczne jest za przeciwiestwem biernoci i moe pomc w zwalczaniu poczucia beznadziejnoci. W jednym z eksperymentw McCann i Holmes (1984) losowo przypisywali umiarkowanie depresyjne studentki do jednej z trzech grup: biorcej udzia w wiczeniach aerobicznych, wiczcej progresywn relaksacj bd do grupy kontrolnej, niewykonujcej adnych wicze. Pewien spadek poziomu depresji wykazaa grupa przechodzca relaksacj, natomiast bardzo duy spadek pojawi si w grupie dziewczt wiczcej aerobik. Rwnie inne eksperymenty wykazay osabienie depresji, przynajmniej umiarkowanej, w wyniku wicze fizycznych (Buffone, 1984; Greist, 1984; Norvell, Belles, 1993). wiczenia obniaj take lk i wrogo oraz prowadz do wzrostu samooceny (Norvell, Belles, 1993).

PSYCHICZNE KORZYCI Z WICZE FIZYCZNYCH. wiczeniami fizycznymi

Wskanik aktywnoci fizycznej w kaloriach na tydzie

AKTYWNO FIZYCZNA A ZAWAY SERCA

Paffenbarger i wsppracownicy badali czsto zawatw serca u 17 000 absolwentw Harvardu w zalenoci od intensywnoci uprawianych wicze fizycznych. Ryzyko zawatu spada, gdy poziom aktywnoci odpowiada spalaniu 2000 kalorii tygodniowo, a powyej tej wartoci zaczyna ponownie, cho nieznacznie, rosn. RYCINA 14.5 4. Poczytaj o tym rodzaju aktywnoci, ktry zamierzasz podj. Ksiki i artykuy z czasopism dadz ci pewne wyobraenie, jak zacz i jakich postpw si spodziewa. 5. Staraj si wybra co takiego, co bdziesz mg robi przez cae ycie. Nie prbuj zrobi wszystkiego od razu, na przykad sta si natychmiast sprawnym atlet. Staraj si czerpa przyjemno z tej aktywnoci, a nie tylko liczy na jej dobroczynne skutki. Jeeli nie bdziesz tego lubi, to zapewne przestaniesz to robi. 6. Jeeli czujesz silny bl, nie prbuj go przewiczy". Pocztki s co prawda bolesne (rodki te takie bywaj), ale ostry bl jest nienormalny i wskazuje, e co jest nie w porzdku. 7. Ciesz si tym!

J A K ZACZ. A co z tob? Czy mylisz o doczeniu do druyny? Jeeli tak, to mamy dla ciebie takie oto sugestie: 1. Jeeli nie uprawiae ostatnio intensywnych wicze fizycznych, zacznij od porady medycznej. Jeeli palisz, w rodzinie byy zaway serca, masz nadwag lub jeste po czterdziestce, zrb sobie test wysikowy. 2. Rozwa doczenie do pocztkujcej grupy aerobiku. Prowadzcy w takich grupach zwykle nie s ekspertami od fizjologii wysiku, ale maj pewne wyczucie". Bdc wrd pocztkujcych, bdziesz te mia moliwo otrzymania wsparcia spoecznego. 3. Zakup odpowiedni sprzt uatwiajcy wiczenia i zapewniajcy uniknicie kontuzji.

FIZJOLOGICZNE KORZYCI Z WICZE FIZYCZNYCH.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e ludzie systematycznie wykonujcy wiczenia fizyczne yj rednio o dwa lata duej ni ich nieaktywni rwienicy.

nego, oraz treningu podwyszajcego umiejtnoci radzenia sobie ze stresem skutkuje podwyszeniem aktywnoci ukadu odpornociowego (Glaser i in. 1991). Co wicej, psychologiczne metody redukowania stresu i lku u pacjentw z rakiem wyduay ich ycie dziki polepszaniu funkcjonowania ukadu odpornociowego (Azar, 1996c).

TABELA 14.5

CZYNNIKI WPYWAJCE NA ZDROWIE I CHOROB

SiofOGicMi Historia chorb w rodzinie Naraenie na zarazki (np. bakterie i wirusy) Funkcjonowanie uktadu odpornociowego Szczepienia Leki pobierane w cigu ycia Uszkodzenia wrodzone, komplikacje okooporodowe Stan fizjologiczny (np. nadcinienie, poziom cholesterolu) Reaktywno uktadu sercowo-naczyniowego na stres Bl i dyskomfort Wiek Ple Pochodzenie etniczne (np. genetyczna podatno na chorob Tay-Sachsa czy anemia sierpowata) Poszukiwanie (lub unikanie) informacji 0 stresorach i czynnikach ryzyka Oczekiwana skuteczno wasnych dziaa Twardo psychiczna . Konflikty psychiczne (denie - denie, unikanie - unikanie, denie - unikanie) : Optymizm i pesymizm Styl atrybucji (sposb wyjaniania na wasny uytek swoich poraek 1 problemw zdrowotnych) Poczucie kontroli stanu zdrowia (przekonanie, e mona lub nie mona wpyn na stan wasnego zdrowia) Osobowo typu A (zawaowa") Tendencja do wyraania lub tumienia uczu gniewu i frustracji Depresja/lk Wrogo/podejrzliwo

nwttMMl

-I E H J\ ^^U111H 1 : " au W?!*

ZASTANW SI
Jakiego rodzaju uciliwoci i zmiany przytrafiaj ci si w yciu? Czy s one dla ciebie stresujce? Skd to wiesz? Czy zdarza ci si ktry z omwionych tu konfliktw? Co robisz, aby go rozwiza? Czy jeste osob typu A? Uzasadnij swoj odpowied. Jeeli co zego ma si wydarzy, to lepiej o tym wiedzie". Zgadzasz si z t opini czy nie? Uzasadnij swoj odpowied.

WIELOCZYNNIKOWE PODEJCIE DO ZDROWIA I CHOROBY

laczego ludzie choruj? Dlaczego niektrzy zapadaj na raka, a niektrzy dostaj zawau serca? A inni zdaj si na te choroby odporni? Dlaczego niektrzy niemal wszystko ciko przeywaj, a po innych wszystko spywa niczym woda po kaczce? Nie ma prostej odpowiedzi na te pytania. Prawdopodobiestwo zachorowania - czy to na zwyczajn gryp, czy na raka -jest bowiem zwykle rezultatem wspdziaania wielu czynnikw (Coie i in., 1993; Stokols, 1992).

Dieta (liczba kalorii, tuszczy, witamin, bonnika etc.) Spoywanie alkoholu Palenie papierosw Poziom aktywnoci fizycznej Nawyki zwizane ze spaniem Nawyki zwizane z bezpieczestwem (np. zapinanie pasw, praktykowanie abstynencji seksualnej, liczba partnerw seksualnych, waciwa opieka prenatalna) Poddawanie si (lub nie) regularnym kontrolom medycznym i dentystycznym Postpowanie zgodne z zaleceniami lekarza Umiejtnoci spoeczne

MOLIWO ZAPOBIEGANIA UJAWNIENIU SI TYCH PASKUDNYCH GENW"

Najbardziej o zdrowiu lub chorobie zdaj si decydowa czynniki biologiczne: zarazki, szczepionki, urazy, wiek, pe i historia chorb w rodzinie. Wielu ludzi kusi idea o genetycznym uwarunkowaniu chorb. Jednak geny decyduj jedynie o predyspozycjach do choroby. A predyspozycje - jak zauwaa Jane Brody (1995b) wymagaj rodowiska sprzyjajcego ich ujawnieniu si. Niekorzystnej historii chorb w rodzinie nie naley traktowa jako nieuchronnego wyroku losu. Naley j powita jako wyzwanie, by zapobiec ujawnieniu si tych paskudnych genw". Jak ilustruje tabela 14.5, kluczow rol w powstawaniu chorb odgrywaj take czynniki psychiczne, spoeczne, technologiczne i rodowiskowe. Wiele problemw zdrowotnych zaley od czynnikw psychicznych, jak postawy i zachowania (Ader, 1993; Mischel, Shoda, 1995). Zgodnie z tabel 14.6 w Stanach Zjednoczonych mona by potencjalnie zapobiec mierci blisko miliona osb rocznie (National Center for Health Statistics, 1996). Rzucenie palenia, waciwa dieta, wiczenia fizyczne, ograniczenie spoycia alkoholu mogyby zapobiec prawie 80% zgonw. Funkcjonowanie ukadu odpornociowego upoledzaj take takie stany psychiczne, jak lk i depresja, powodujce wzrost ryzyka zapadalnoci na wiele chorb fizycznych (Esterling i in., 1993; Herbert, Cohen, 1993; Kemeny i in., 1994).

Status spoteczno-ekonomiczny Dostpno i korzystanie ze wsparcia spoecznego Warunki rodzinne: warstwa spoeczna, wielko rodziny, poziom konfliktu w rodzinie Klimat spoeczny w miejscu pracy, molestowanie seksualne Uprzedzenia i dyskryminacja '.:'': Powane zmiany yciowe spoecznej natury, jak rozwd lub mier maonka Kulturowo uwarunkowane praktyki i przekonania zdrowotne Powane zmiany yciowe, natury ekonomicznej, jak utrata pracy lub zacignicie duej poyczki Promocja.zdrowia w miejscu pracy i zamieszkania Prawo zwizane z opiek zdrowotn Dostpno ubez-. pieczenia medycznego Dostpno transportu do! orodkw opieki medyczne)

f|E||||

TECHNOLOGICZNE Adekwatno I dostpno opieki zdrowotnej Bezpieczestwo pojazdw Cechy budynkw (np. toksyczno materiaw budowlanych, stopie, w jakim plany architektoniczne uwzgldniaj potrzeby bezpieczestwa, izolacja przed haasem) Estetyka miejsca pracy, zamieszkania, krajobrazu architektonicznego Jako wody Sposb traktowania mieci, sanitariaty Zanieczyszczenie rodowiska Poziom radioaktywnoci Ocieplenie globalne Zmniejszenie si powoki ozonowej

^WwWKsgKpV*wffiflcffiws

Katastrofy ywioowe (trzsienia ziemi, powodzie, huragany, susze, upay I mrz, tornada) Radon

Uwaga: Tabela ta zawiera elementy nastpujcych prac: Coie i in., (1993), Mischel, Shoda (1995), Stokols (1992).

W tej czci skupimy najpierw uwag na pewnych spoeczno-kulturowych czynnikach zwizanych z chorobami i zdrowiem. Nastpnie zajmiemy si szeregiem problemw zdrowotnych, jak ble gowy, schorzenia serca i rak. W kadym przypadku sprbujemy przeledzi wspdziaanie czynnikw biologicznych, psychologicznych, spoecznych, technologicznych i rodowiskowych. Zajmiemy si take sposobem, w jaki psychologia moe si przyczyni do ich leczenia, cho jest to w zasadzie problem medyczny. TABELA 14.6

ZAPOBIEGANIE PRZEDWCZESNYM ZGONOM W USA W SKALI ROCZNEJ

Eliminowanie palenia tytoniu mogoby zapobiec 400 000 zgonw rocznie wskutek raka, chorb serca i puc . - oraz wyleww krwi do mzgu. -, ! Poprawa diety i czstoci wicze fizycznych mogyby zapobiec 300 000 zgonw wskutek chorb serca, wyleww, cukrzycy i raka. : Kontrola spoycia alkoholu i nadmiernego picia przez nastolatkw mogaby zapobiec 100 000 zgonw wskutek wypadkw drogowych i innych nieszczliwych, wypadkw zwizanych z alkoholem. \ Szczepienia przeciwko chorobom zakanym mogyby zapobiec nastpnym 100 000 zgonw. : Bezpieczny seks lub abstynencja seksualna mogyby zapobiec 30 000 zgonw wskutek chorb przenoszonych : . ' drog pciow. -~~ ; ; '

Inne sposoby zapobiegania prcedwczesnym zgonom to polepszenie szkolenia pracownikw na temat wypadkw w miejscu pracy, szerszy zakres bada wykrywajcych raka piersi i szyjki macicy oraz nadcinienie i podwyszony poziomu cholesterolu we krwi.

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

Wspczenie wicej wiemy o zwizkach zachowania ze zdrowiem ni kiedykolwiek przedtem. Stany Zjednoczony maj take rodki do zapewnienia najlepszej opieki zdrowotnej na wiecie. Jednak nie wszyscy Amerykanie mog z nich skorzysta. Psychologowie zdrowia zauwaaj wic, e z punktu widzenia zdrowia i choroby mamy w Ameryce do czynienia nie z jednym narodem, lecz z wieloma. Wiele czynnikw decyduje o angaowaniu si ludzi w dziaania prozdrowotne, w podejmowanie dziaa zapobiegawczych bd te przeciwnie - o poddawaniu si chorobom. Jak wskazuje tabela 14.5, wrd tych czynnikw jest pochodzenie etniczne, pe, poziom wyksztacenia i pozycja spoeczno-ekonomiczna. POCHODZENIE ETNICZNE A ZDROWIE. Oczekiwana dugo ycia jest w Ameryce 0 siedem lat krtsza dla Afroamerykanw ni dla biaych (Flack i in., 1995). Nie jest jednak jasne, czy ta rnica wie si z ras jako tak, czy te raczej z takimi czynnikami, jak poziom dochodw (Angell, 1993) lub wyksztacenie (Guralnik i in., 1993). Z uwagi na nisz pozycj spoeczno-ekonomiczna Afroamerykanie maj gorszy dostp do opieki zdrowotnej ni biali (Flack i in., 1995; Penn i in., 1995). S take naraeni na wiksze ryzyko zamieszkiwania w niezdrowym ssiedztwie, spoywanie obfitujcych w tuszcze posikw oraz palenie tytoniu (Pappas i in., 1993). Afroamerykanie s take inaczej traktowani przez sub zdrowia. Nawet jeeli dotknie ich ta sama choroba co biaych, rzadziej poddawani s takim zabiegom, jak bypass arterii wiecowej, wstawienie sztucznego biodra lub kolana, transplantacja nerki czy mammografia (Geiger, 1996). Dlaczego? Proponowano tu rne wyjanienia, odwoujce si do rnic kulturowych, preferencji samych pacjentw, niedoinformowania na temat lecznictwa. Innym moliwym wyjanieniem jest, oczywicie, rasizm (Geiger, 1996). W mniejszociach etnicznych, przede wszystkim u Afroamerykanw i Latynosw, znaczco czciej wystpuje te mier z powodu AIDS (Centers for Disease Control and Prevention, 1997). Afroamerykanie stanowi tylko 12% populacji Stanw Zjednoczonych, ale Afroamerykanie pci mskiej stanowi a 31% osb z AIDS. Latynosi stanowi jedynie 9% populacji, ale a 17% mczyzn z AIDS (Latynoski - 20% wszystkich chorych na AIDS kobiet). Take ryzyko choroby nadcinieniowej jest od piciu do siedmiu razy wysze u Afroamerykanw ni biaych (Leary, 1991). Jednak Afroamerykanie czciej cierpi na chorob nadcinieniow ni czarnoskrzy mieszkajcy w Afryce. Prowadzi to wielu specjalistw do wniosku, e niekorzystne warunki rodowiskowe dotykajce wielu Afroamerykanw - stresy, za dieta, palenie tytoniu - przyczyniaj si do wzrostu cinienia krwi u osb podatnych genetycznie na t chorob (Betancourt, Lpez, 1993; Leary, 1991). Afroamerykanie s te bardziej ni biali naraeni na ryzyko zawau serca 1 mier z jego powodu (Becker i in., 1993). W pomniejszeniu luki rasowej moe tu pomc wczesna diagnoza i leczenie (Ayanian, 1993). Afroamerykanie maj mniejsz ni biali szans na wszczepienie bypassw, nawet jeeli przesanki medyczne wskazuj, e mogliby rwnie wiele na tym zabiegu skorzysta (Peterson i in., 1997). Czarni mieszkacy Stanw Zjednoczonych s take bardziej naraeni na wikszo rodzajw raka. Do wikszego ryzyka raka puc mog si przyczynia czynniki genetyczne (Blakeslee, 1994; Smoke Rises, 1993). Po zapadniciu na raka Afroamerykanie s bardziej naraeni na mier wskutek tej choroby ni biali (Andersen, 1992; Bal, 1992), co wie si prawdopodobnie z ich nisz pozycj spoeczno-ekonomiczna (Bauet i in., 1991).

W zakresie stanu zdrowia obserwuje si take wiele rnic kulturowych. Liczba zgonw z powodu raka jest wysza w krajach o duym udziale tuszczu w diecie dziecicej, jak Holandia, Dania, Wielka Brytania, Kanada i Stany Zjednoczone (Cohen, 1987). Jest ona natomiast znacznie nisza w takich krajach, jak Filipiny* Tajlandia czy Japonia, gdzie tuszczu nie spoywa si w takich ilociach. Cho te trzy kraje le w Azji, bdny byby wniosek, e rnice te maj charakter rasowy. Dieta Amerykanw pochodzenia japoskiego jest podobna do diety rdzennych Japoczykw, ale i tak tych pierwszych wicej umiera z powodu raka. Poszczeglne grupy kulturowe rni si take czstoci korzystania z opieki zdrowotnej. Na przykad Latynosi rzadziej odwiedzaj lekarza od biaych i Afroamerykanw z powodu braku ubezpieczenia zdrowotnego, trudnoci jzykowych, nieufnoci do technologii medycznych oraz - w przypadku nielegalnych imigrantw - w obawie lku przed deportacj (Ziv, Lo, 1995). P E A ZDROWIE. Moemy take rozway pewne rnice zwizane z pci. Mczyni s bardziej ni kobiety naraeni na ryzyko wiecowej choroby serca. Kobiety s najwyraniej chronione przed ni przez wysoki poziom estrogenu, dopki nie wystpi menopauza (Brody, 1993). Po menopauzie ryzyko to gwatownie ronie (cho mona mu przeciwdziaa przez podawanie wspomnianego hormonu). Kobiety rzadziej ni mczyni uprawiaj wiczenia fizyczne (Cimons, 1996). O rnicy moe stanowi take pe lekarza. Badania z udziaem ponad 90 tysicy kobiet wykazay, e maj one znacznie wysz szans przejcia bada umoliwiajcych wczesne wykrycie raka (mammografia i badanie rozmazu Pap), kiedy ich lekarzem jest kobieta, a nie mczyzna (Lurie i in., 1993). Nie jest jednak jasne, czy lekarki czciej kieruj pacjentki na badanie profilaktyczne, czy te rnica wynika raczej z tego, e kobiety bardziej zainteresowane zapobieganiem rakowi czciej wybieraj lekarza pci eskiej. Jednak inne badania wskazuj, e lekarki czciej ni lekarze przeprowadzaj we waciwy sposb palpacyjne (dotykowe) badania piersi (pozwalajce na wczeniejsze wykrycie raka (Hali i in., 1990). Mczyni yj przecitnie siedem lat krcej od kobiet. Badania prby 1500 lekarzy sugeruj, e moe to przynajmniej czciowo wynika z wikszej skonnoci kobiet do poszukiwania pomocy medycznej {Doctors tie mae mentality, 1995). Mczyni czciej zaniedbuj wczesne objawy i zgaszaj si do lekarza dopiero wtedy, gdy zaczynaj one stanowi zagroenie, cho wczeniejsze leczenie byoby skuteczniejsze. Pozycja spoeczno-ekonomiczna i stan zdrowia pozostaj w bliskim zwizku. Oglnie mwic, osoby o wyszej pozycji ciesz si lepszym zdrowiem i duej yj (Leary, 1995). Problem w tym, dlaczego tak si dzieje. Rozwamy trzy moliwoci (Adler i in., 1994). Po pierwsze, midzy pozycj spoeczno-ekonomiczna a stanem zdrowia moe nie by zalenoci przyczynowej. Zarwno jedno, jak i drugie moe by skutkiem dziaania czynnikw genetycznych. Dobre" geny prowadz zarwno do osigania wysokiej pozycji spoecznej, jak i dobrego stanu zdrowia. Po drugie, zy stan zdrowia moe spycha czowieka na nisz pozycj spoeczn. Po trzecie, wysoka pozycja moe wpywa na biologiczne funkcjonowanie organizmu, to za - na stan zdrowia. W jaki sposb pozycja spoeczno-ekonomiczna mogaby wpywa na stan zdrowia? Pozycja zaley po czci od poziomu wyksztacenia: ludzie niewyksztaceni zajmuj zwykle nisz pozycj spoeczn. Ludzie mniej wyksztaceni czciej pal papierosy (Winkleby i in., 1991), co przyczynia si do wielu chorb, rzadziej uprawiaj wiczenia fizyczne i czciej dotknici s nadwag, co take pogarsza stan zdrowia (Ford i in., 1991). Anoreksja (jadowstrt) i bulimia s rzadkie, natomiast otyo jest czsta wrd ludzi biednych. Otyo jest take czstsza w kulturach kojarzcych j ze

POZYCJA SPOECZNO-EKONOMICZNA: BOGACI SI BOGAC, A BIEDNI... CHORUJ?

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e biedni ludzie w Ameryce jedz mniej od bogatych. Otyo jest w istocie czstsza wrd osb o niszej pozycji spoeczno-ekonomicznej (co jednak nie przeczy faktowi, e niektrych biednych osb w Stanach Zjednoczonych nie stad na wystarczajc ilo jedzenia).

szczciem i dobrym zdrowiem (na przykad u Portorykaczykw i mieszkacw Haiti). Otyo czciej dotyka mieszkacw biedniejszych dzielnic take dlatego, e w dzielnicach tych popularniejsze s tanie bary szybkiej obsugi, a ponadto objadanie si jest traktowane jako sposb radzenia sobie ze stresem (Johnson i in., 1995; Myers i in., 1995). Nie zapominajmy jednak, e ludzie biedni maj te gorszy dostp do suby zdrowia (Leary, 1995). A problem jest tym powaniejszy, e osoby mniej wyksztacone rzadziej poddaj si systematycznym badaniom okresowym i maj mniejsz szans na wczesne uzyskanie pomocy medycznej.

1994). Osoby wraliwe na glutaminian sodu lub czerwone wino mog przestawi si na biae wino i zmieni diet. Dlaczego niektrzy ludzie reaguj w obliczu stresu wrzodami, inni wiecow chorob serca, a jeszcze inni nie maj adnych problemw fizjologicznych? Jak przekonamy si w nastpnej czci, moe to zalee od interakcji stresu z pewnymi rnicami indywidualnymi o charakterze biologicznym lub psychicznym.

WIECOWA CHOROBA SERCA

Wiecowa choroba serca jest gwn przyczyn zgonw w Stanach Zjednoczonych, najczciej wskutek zawau (National Center for Health Statistics, 1996). Rozwamy gwne czynniki ryzyka tej choroby. 1. Historia chorb w rodzinie. Osoby, w ktrych rodzinie wystpuje wiecowa choroba serca, same s naraone na wiksze ryzyko zapadnicia na t chorob. 2. Stan fizjologiczny. Czynnikami ryzyka s te otyo, wysoki poziom cholesterolu we krwi (Keil i in., 1993; Rossouw i in., 1990; Stampfer i in., 1991) oraz nadcinienie. Jeden na piciu Amerykanw cierpi na nadcinienie, czyli nienormalnie wysokie cinienie krwi (Leary, 1991)2. Jeeli nie sposb wskaza jakiej konkretnej przyczyny nadcinienia, nazywane jest ono nadcinieniem samoistnym. Zaburzenie to zdaje si mie podoe genetyczne (Caulfield i in., 1994). Jednake cinienie krwi ronie take wskutek tumienia silnych emocji, gniewu lub czujnoci wobec zagroenia ze strony innych (Jorgensen i in., 1996; Suls i in., 1995). Sdzimy czsto, e w warunkach stresu jestemy w stanie czu wasne przyrosty cinienia krwi (Krew uderza nam do gowy"), ale jest to zwykle odczucie nietrafne. Wikszo ludzi nie jest w stanie zauway u siebie nadcinienia. Dlatego tak wane jest systematyczne kontrolowanie cinienia krwi. 3. Wzorce konsumpcji. Czynnikiem ryzyka jest take nadmierne spoycie alkoholu, palenie, objadanie si i spoywanie posikw bogatych w cholesterol oraz tuszcze nasycone (Castelli, 1994; Jeffery, 1991). 4. Wzorzec zachowania A. Wikszo bada wskazuje na przynajmniej niewielki zwizek pomidzy wzorcem zachowania A i wiecow chorob serca (Thoresen, Powell, 1992). Osabienie zachowa skadajcych si na ten wzorzec zmniejsza te ryzyko kolejnego zawau (Friedman, Ulmer, 1984). 5. Wrogo i zaleganie uczucia gniewu. Jest to rwnie czynnik ryzyka (Miller i in., 1996). 6. Napicia zawodowe. Czynnikiem ryzyka jest te zbyt duga praca, praca przy tamie montaowej, niemoliwe do spenienia wymagania zawodowe - oglnie praca wywoujca due napicie i niewielkie moliwoci osobistego kontrolowania biegu wydarze (Karasek i in., 1982; Krantz i in., 1988). Jak ilustruje rycina 14.6, przykadem takiego zajcia jest praca kelnera czy kelnerki. 7. Chroniczne zmczenie i napicie emocjonalne. 8. Nagle stresory. Wzrost liczby zawaw u osb chorych na serce wystpi na przykad po trzsieniu ziemi w Los Angeles w 1994 roku (Leor i in., 1996). 9. Fizycznie nieaktywny tryb ycia (Dubbert, 1992; Lakka i in., 1994). Po rozpoznaniu wiecowej choroby serca stosuje si zwykle rne sposoby oddziaywania medycznego, cznie z zabiegami chirurgicznymi i lekami. Zarwno osoby, ktre s (ju), jak i te, ktre nie s (jeszcze) dotknite t chorob, mog
W Polsce na nadcinienie ttnicze cierpi a 40% populacji dorosych, czyli dwukrotnie wicej ni w Ameryce (przyp. tum.).
2

BLE GOWY
Ble gowy to jeden z najczstszych objaww fizycznych zwizanych ze stresem. Na powane ble gowy uskara si 20% mieszkacw Ameryki. W pierwszych dwch fazach oglnego zespou przystosowania dochodzi do napinania mini ramion, karku i czoa. Przeduajcy si stres moe prowadzi do stale podwyszonego napicia tych mini, co moe wywoywa ble gowy. Swj wkad mog tu mie take zjawiska psychologiczne, takie jak wspomniana ju tendencja do katastrofizmu, czyli przesadnie negatywnego interpretowania zdarze (Ukestad, Wittrock, 1996). Bl gowy wywoany napiciem mini pojawia si zwykle stopniowo i najczciej ma charakter staego, tpego blu obustronnego, czemu towarzyszy uczucie napicia czy nacisku. MIGRENOWE BLE GOWY. Wikszo pozostaych blw gowy, w tym powane ble migrenowe, wie si z kreniem krwi. S one skutkiem zmian w iloci krwi docierajcej do gowy (Welch, 1993). Poprzedza je czsto ostrzegawcza aura", ktrej elementami mog by zaburzenia w widzeniu i odczuwanie niezwykych zapachw. Atakowi migreny towarzyszy zwykle nadwraliwo na wiato, utrata apetytu, mdoci, wymioty, zaburzenia sensoryczno-motoryczne, na przykad utrata rwnowagi, oraz zmiany nastroju. Tak zwana migrena pospolita cechuje si zaburzeniami sensorycznymi i motorycznymi poprzedzajcymi atak blu. Przyczyny migreny nie s do koca poznane. Uwaa si, e moe ona wiza si z takimi czynnikami, jak zmiany cinienia atmosferycznego, pyki kwiatowe, niektre leki, glutaminian sodu - rodek chemiczny uywany dla polepszenia smaku, dojrzae sery, czekolada, piwo, szampan, czerwone wino, a take zmiany hormonalne zwizane z miesiczkowaniem (Brody, 1992a). Do cierpienia na migren moe te przyczynia si wzorzec zachowania A. W jednym z bada stwierdzono, e 53% osb cierpicych na migreny (i 23% osb cierpicych na ble gowy wynikajce z napicia mini) to byli tego typu ludzie (Rappaport i in., 1988). Niezalenie od przyczyn blu gowy, moemy bezwiednie wpdzi siebie w bdne koo. Bl gowy jest stresorem prowadzcym do wzrostu napicia ramion, karku i twarzy. LECZENIE. Do zagodzenia blw gowy uywa si aspiryny i ibuprofenu. Hamuj one wytwarzanie prostaglandyn i pomagaj inicjowa przesyanie informacji o blu do mzgu. Wielu osobom pomagaj take leki wpywajce na dopyw krwi do mzgu (Welch, 1993) lub okrelone metody behawioralne. Wysoce skuteczna w leczeniu blw wynikajcych z napicia mini jest progresywna relaksacja (Blanchard, 1992a; Blanchard i in., 1990a; 1991). Wielu osobom cierpicym na ble migrenowe pomagaj wiczenia oparte na biologicznym sprzeniu zwrotnym zmieniajce dopyw krwi do mzgu (Blanchard i in., 1990b; Gauthier i in.,

BLE GOWY WYWOANE NAPICIEM MINI. To najczstszy typ blu gowy.

REDUKOWANIE CHOROBY WIECOWEJ POPRZEZ MODYFIKACJ ZACHOWANIA.

skorzysta, zmieniajc swoje zachowania tak, by zmniejszy ryzyko zawau. Te zmiany zachowania to przede wszystkim: 1. Rzucenie palenia (por. rozdzia szsty). 2. Kontrola wagi ciaa (por. rozdzia jedenasty). 3. Zmniejszanie nadcinienia. Do redukcji nadcinienia stosowane s specjalne lekarstwa, jednak skuteczne mog si okaza take: trening relaksacyjny (Agras i in., 1983), medytacja (Benson i in., 1973), wiczenia aerobiczne (Danforth i in., 1990), jedzenie wikszej liczby owocw i warzyw, a mniejszej iloci tuszczw (Appel i in., 1997), a take ograniczenie spoycia soli. 4. Obnienie poziomu cholesterolu we krwi. Gwne metody to uprawianie wicze fizycznych, medytacja, ograniczenie ywnoci obfitujcej w cholesterol i tuszcze nasycone (Castelli, 1994; Shepherd i in., 1995). 5. Modyfikowanie zachowa typu A (por. sekcja Psychologia a ycie codzienne: agodzenie efektw zachowania typu A" w obecnym rozdziale). 6. wiczenia fizyczne. Stale uprawiane wiczenia fizyczne chroni przed wiecow chorob serca (Castelli i in., 1994; Curfman, 1993b). Jeeli nie uprawiae wicze od duszego czasu, przed ich podjciem skontaktuj si z lekarzem.

RAK
Rak jest w Ameryce Pnocnej najczstsz przyczyn zgonw kobiet, a drug z kolei - mczyzn (Andersen, 1996). Choroba ta polega na powstawaniu nienormalnych czy zmutowanych komrek, ktre mog zagniedzi si w dowolnym miejscu ciaa: we krwi, kociach, przewodzie pokarmowym, pucach lub narzdach pciowych. Jeeli nie przeciwdziaa si ich rozprzestrzenianiu si na pocztku choroby, moe nastpi metastaza komrek rakowych - w dowolnym miejscu organizmu moe powsta ich kolonia. Komrki rakowe tworz si w naszym organizmie stosunkowo czsto, cho normalnie ulegaj zniszczeniu przez ukad odpornociowy. Zapadnicie na raka jest bardziej prawdopodobne u osb z niedomaganiem ukadu odpornociowego wskutek czynnikw fizjologicznych lub psychicznych (Azar, 1996b). CZYNNIKI RYZYKA. Podobnie jak to jest w przypadku wielu innych chorb, skonnoci do raka s czciowo dziedziczne (Croyle i in., 1997; Lerman i in., 1997; Vernon i in., 1997). Kancerogeny mog uszkadza mechanizm hamujcy podzia komrek, prowadzc do ich gwatownego mnoenia si. Ryzyko raka zwiksza take wiele zachowa: palenie, picie alkoholu (szczeglnie u kobiet), jedzenie tuszczy zwierzcych i opalanie si (z powodu wzmoonej ekspozycji na promieniowanie ultrafioletowe). Wystpujcy w dymie tytoniowym benzypyren moe uszkadza dziaanie genw, ktre w normalnych warunkach hamuj rozwj komrek rakowych, nawet w pucach (Damaged gene, 1996). Ryzyko raka nasilaj take przeduajce si stany depresji i stresu (Azar, 1996b). STRES A RAK. Badania wykazuj zwizek midzy stresem a rakiem (Azar, 1996b). Na przykad Jacob i Charles (1980) stwierdzili, e wiele dzieci cierpicych na t chorob przeszo powane zmiany yciowe w roku poprzedzajcym diagnoz. Czsto bya to mier lub rozstanie z blisk osob. Badania eksperymentalne, ktrych nie mona prowadzi z udziaem ludzi, s wykonywane na szczurach i innych zwierztach. Jeden ich typ polega na wstrzykiwaniu zwierztom komrek rakowych lub wirusw powodujcych rakowacenie, a nastpnie wystawianiu zwierzt na dziaanie rnych warunkw rodowiskowych. Pozwala to stwierdzi, jakie warunki prowadz do spadku skutecznego dzia-

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Architekt Lenik Naukowiec (przyrodnik) Dentysta Sprzedawca uliczny Wykwalifikowany mechanik Sprzedawca (mczyzna) Mechanik samochodowy Ciela Inkasent Kierowca ciarwki Dozorca nocny Odwierny Nauczyciel szkoty redniej Agent handlu nieruchomociami Kierownik dziau sprzeday Kierownik dziau produkcji Urzdnik bankowy Lekarz Kierownik dziau sprzeday detalicznej Policjant Straak Sprzedawczyni Kelner, kelnerka Kasjer Telefonistka Kucharz Dyspozytor adunkw Krawiec Pracownik supermarketu

MODEL STRESU ZAWODOWEGO

Model ten bierze pod uwag dwa wymiary, pod wzgldem ktrych mog si rni wykonywane zawody: natenie wymaga psychologicznych i wielko sprawowanej przez pracownika kontroli decyzyjnej. Najwiksze ryzyko chorb serca nios zawody, w ktrych wysokim wymaganiom towarzyszy niska kontrola decyzyjna. RYCINA 14.6

ania odpornociowego ukadu zwierzt laboratoryjnych. Dziki nim dowiedzielimy si, e stres moe wpywa na przebieg choroby nowotworowej. W jednym z bada umieszczono w organizmie szczurw niewielk liczb komrek rakowych, z ktrymi ich ukad odpornociowy by w stanie sobie poradzi (Visintainer i in., 1982). Jedn grup zwierzt poddano nastpnie dziaaniu niemoliwych do uniknicia wstrzsw elektrycznych, inn grup - dziaaniu wstrzsw moliwych do uniknicia, a jeszcze innej w ogle nie poddawano wstrzsom elektrycznym. Okazao si, e prawdopodobiestwo odrzucenia choroby byo o poow mniejsze, a prawdopodobiestwo mierci wskutek raka - dwukrotnie wiksze u szczurw poddanych najbardziej stresujcym warunkom, czyli wstrzsom niemoliwym do uniknicia. sobie radzi nie tylko z biologicznymi aspektami swej choroby. Staj take przed szeregiem problemw psychologicznych. Nale do nich depresja i lk zwizane z przechodzon terapi i jej oczekiwanymi skutkami, zmiany w obrazie ciaa po usuniciu piersi czy jdra, poczucie zagroenia i problemy rodzinne (Azar, 1996b). Na przykad niektre rodziny krytykuj swoich dotknitych rakiem czonkw za litowanie si nad sob i niedostateczne wysiki w kierunku zwalczania choroby (Andersen i in., 1994; Rosenthal, 1993b). Psychiczny stres towarzyszcy rakowi moe obnia skuteczno ukadu odpornociowego, otwierajc

PSYCHOLOGICZNE CZYNNIKI W LECZENIU RAKA. Ludzie dotknici rakiem musz

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO

Psychologia zdrowia XXI wieku

Lwi cz uwagi psychologw zdrowia lat osiemdziesitych XX wieku pochtaniata wiecowa choroba serca i zachowania przyczyniajce si do niej. Cho niektrzy uwaali nacisk na ten problem za przesadny, fakty pokazuj, e byt on w petni uzasadniony. Nacisk na zachowania zwizane z chorobami serca doprowadzit do znacznie gbszego zrozumienia roli odgrywanej w tych chorobach przez stresory, wyznaczniki poznawczej oceny sytuacji i niektre cechy osobowoci (szczeglnie wrogo). W latach dziewidziesitych uwaga badaczy psychologii zdrowia skupita si na AIDS i znw niektrzy zastanawiali si, czy nie jest to nadmierna koncentracja na jednej chorobie. Margaret A. Chesney (1993) argumentuje jednak, e due skupienie na tej chorobie jest uzasadnione z uwagi na straszliwy wptyw, jak wywiera ona na ycie tak wielu osb. Epidemia AIDS wskazuje te psychologii zdrowia pi trendw, ktre prawdopodobnie stan si jeszcze waniejsze w wieku XXI: Wczesna identyfikacja osb silnie naraonych na chorob. Dowiadczenia z epidemi AIDS wskazuj na potrzeb wczesnego identyfikowania osb szczeglnie naraonych na dan chorob. Ryzyko zapadalnoci na wiele chorb, zwaszcza raka, zaley od historii chorb w rodzinie i wzorcw zachowa konsumpcyjnych (nieodpowiednia dieta, alkohol, palenie). Jednake w przypadku AIDS czynniki ryzyka wi si gwnie z pewnymi zachowaniami i procesami psychicznymi, a take czynnikami spoteczno-kulturowymi. Na przykad w Stanach Zjednoczonych najwikszym czynnikiem ryzyka dla biaych mczyzn s stosunki homoseksualne, natomiast dla mczyzn czarnych w jednakowym stopniu stosunki homoseksualne oraz uywanie zaraonych strzykawek przy pobieraniu narkotykw (Centers for Disease Control and Prevention, 1997). Natomiast na wiecie w ogle najczstszym sposobem zaraenia si HIV s stosunki seksualne midzy kobietami i mczyznami (Weniger, Brown, 1996). Wzrost oczekiwa pod adresem programw zachcajcych ludzi do zmiany zachowa naraajcych na ryzyko choroby. Psychologia zdrowia musi zebra wicej informacji o planowaniu i realizacji programw interwencyjnych ukierunkowanych na prozdrowotn zmian zachowa. Na przyv; kad wikszo ludzi w Stanach Zjednoczonych ma ju wiadomo zagroenia HIV i sposobw zaraania si nim. Jednak sama wiedza o niebezpieczestwie najwyraniej nie wystarcza do wywoania podanych zmian w zachowaniach seksualnych i zwizanych z narkotyzowaniem si (Klepinger i in., 1993; Rotheram-Borus i in., 1991). (Podobnie jak i sama wiedza o niebezpieczestwie nie powstrzymuje ludzi przed paleniem i nadmiernym piciem). Wzrost liczby osb, ktre musz sobie radzi z przewlekymi chorobami. Psychologowie zdrowia tworz skuteczniejsze programy pomagania ludziom zmuszonym do radzenia sobie z chorobami przewlekymi. Obecnie ponad 31 milionw Amerykanw ma 65 lub wicej lat, a liczba ta podwoi si do roku 2020. A niemale cztery na kade pi osb w tym wieku cierpi na jak przewlek chorob - choroby serca, nadcinienie, artretyzm czy obnienie funkcjonowania intelektualnego (Chesney, 1993). Rwnie te osoby skorzystaj na programach pomocowych, ktre s obecnie tworzone przez psychologw zdrowia. Rola spotecznoci lokalnych 1 opinii publicznej. Rol psychologii jest obrona godnoci jednostki, a psychologia zdrowia zawsze koncentrowaa si na jednostce. Epidemia AIDS zachcia psychologw do uwzgldnienia funkcji, jak w zapobieganiu i zwalczaniu chorb mog odgrywa spoecznoci lokalne i opinia publiczna. Psychologowie zdrowia pracuj na przykad nad skutecznymi sposobami zmieniania wartoci i norm wyznawanych przez rne spoecznoci i spoeczestwo w ogle. Badaj bariery utrudniajce zmiany zachowania w grupach o wysokim ryzyku. Potrzeba rozwiza globalnych. Ronie wiadomo, e psychologia zdrowia powinna zajmowa si problemami zdrowotnymi w skali globalnej. Poniewa choroby przewleke w rodzaju raka czy schorze serca nie znaj granic, wymagaj one wysikw podejmowanych w podobnej skali.

drog dalszym problemom zdrowotnym, jak infekcje ukadu oddechowego (Andersen i in., 1994). Istniej take psychologiczne metody oddziaywania na ze samopoczucie bdce nastpstwem chemioterapii raka. Pacjenci poddani po chemioterapii psychoterapii w postaci treningu relaksacyjnego i technik kierowania wasn wyobrani odczuwaj sabsze mdoci i maj mniej wymiotw od pacjentw jej nie poddanych (Azar, 1996d). Badania nad dziemi i nastolatkami wykazay, e dyskomfort bdcy nastpstwem chemioterapii jest pomniejszany take dziki grom komputerowym (Kolko, Rickard-Figueroa, 1985; Redd i in., 1987). Koncentrujc si na walce z potworami z ekranu, dzieci mniej odczuwaj wasne dolegliwoci. Oczywicie rak jest schorzeniem medycznym. Jednak psychologowie zdrowia ulepszaj metody postpowania z osobami dotknitymi t chorob. Przeywanie

Psychologia a ycie codzienne

ZMNIEJSZANIE RYZYKA RAKA PIERSI
Dlaczego mielibymy zajmowa si zmniejszaniem ryzyka raka piersi w podrczniku z psychologii? Ano dlatego, poniewa psychologia zajmuje si badaniem zachowania i procesw psychicznych, a zachowanie i procesy psychiczne - zwaszcza angaowanie si w prozdrowotny styl ycia - decyduj w pewnym stopniu o ryzyku zapadnicia na t przypado. Oczywicie s te i czynniki, na ktre niewiele moemy poradzi, jak wczesne rozpoczcie miesiczkowania, pne rozpoczcie przekwitania, matka lub siostra z rakiem piersi i dziedziczenie genw przyczyniajcych si do tej choroby (McTiernan, 1997). Ale s te i czynniki, w sprawie ktrych moemy zrobi bardzo wiele: wiczenia fizyczne, dieta, spoywanie alkoholu i palenie, kontrola wagi ciaa. wiczenia. W pewnym norweskim badaniu ledzono losy 25 tysicy kobiet rednio przez okres 14 lat (Thune i in., 1997). Okazao si, e ryzyko raka piersi spadao o 37% u kobiet, ktre uprawiay wiczenia fizyczne przynajmniej cztery godziny tygodniowo. Ryzyko raka piersi zwizane jest z poziomem estrogenu, a wiczenia fizyczne mog hamowa jego wytwarzanie. Dieta. Niskotuszczowa dieta o wysokiej zawartoci bonnika moe zmniejsza ryzyko raka piersi nawet 0 50% (Brody, 1997b). Dieta obfitujca w warzywa 1 owoce take obnia poziom estrogenu we krwi. Rozsdnie jest spoywa niewiele tuszczw nasyconych (obecnych w misie i produktach mleczarskich) i tuszczy wielonienasyconych (wystpujcych w wielu margarynach i olejach rolinnych); jednak tuszcze jedno-nienasycone, obecne na przykad w oliwie z oliwek, mog w istocie dziaa ochronnie. Alkohol. Picie alkoholu podwysza ryzyko raka piersi. Jeli pijasz alkohol, ogranicz jego spoycie do rwnowartoci jednej szklanki wina dziennie - moe to take chroni przed chorobami serca. Waga ciaa. Gromadzony w okolicach brzucha tuszcz sprzyja wytwarzaniu estrogenu, a kobiety przybierajce na wadze naraaj si take na wiksze ryzyko raka piersi (McTiernan, 1997). wiczenia fizyczne i podane poprzednio wskazwki dietetyczne pomagaj zwalcza nadwag. Palenie papierosw. Kancerogeny zawarte w papierosach podnosz ryzyko raka piersi i puc. Jeeli nie palisz, nie zaczynaj. Jeeli palisz, zredukuj palenie lub w ogle je rzu (jak to zrobi, opisuje rozdzia szsty).

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e kobiety nie mog nic poradzi na ryzyko zachorowania na raka piersi. Spada ono dziki wiczeniom fizycznym, zdrowej diecie oraz powstrzymywaniu si od palenia i picia alkoholu.

Jeeli tego nie zauwaylicie, to pozwol sobie zwrci uwag, e sugestie te mog by rwnie uyteczne dla mczyzn, jak i dla kobiet. Trzymanie si ich obnia ryzyko nie tylko raka piersi, ale take choroby serca, wylewu, nadcinienia, cukrzycy, osteoporozy, artretyzmu, a take innych rodzajw raka (w tym raka puc i jelita grubego, Nevid i in., 1998). Zastosuj si do tych wskazwek!

takiego kryzysu jak choroba na raka prowadzi do zaniku poczucia kontroli nad wasnym yciem (Merluzzi, Martinez Sanchez, 1997). Poczucie kontroli jest za skadnikiem twardoci psychicznej. Poczucie utraty kontroli moe wic nasila stres i osabia dziaanie ukadu odpornociowego. Psychologia zdrowia podkrela zatem konieczno zachcania osb chorych na raka, by pozostaway przy swoich zadaniach yciowych (Jacox i in., 1994). Rak wymaga leczenia medycznego, jednak w wielu przypadkach niewiele jest opcji do wyboru. A jednak ludzie dotknici rakiem mog okrela swj sposb postpowania wobec choroby. Powtrzone w odstpie dziesiciu lat badania kobiet dotknitych rakiem piersi pokazuj na wiksz przeywalno tych osb, ktre w momencie pocztkowej diagnozy wykazyway raczej ducha walki" ni stoicki spokj (Pettingale i in., 1985). Pragnienie zwalczenia choroby jest kluczowym skadnikiem leczenia. Takie stany emocjonalne, jak wrogo, lk, a nawet przeraenie, wi si ze wzrostem przeywalnoci osb dotknitych rakiem piersi. Ronie ona take dziki otrzymywanemu wsparciu spoecznemu (Sleek, 1995b). Jeszcze inne zastosowanie psychologii polega na pomaganiu ludziom przechodzcym chemioterapi w utrzymywaniu si poprzez jedzenie. Problem polega na tym, e chemioterapia czsto wywouje mdoci, ktre po skojarzeniu z wczeniej zjadanym poywieniem powoduj rne awersje smakowe (Azar, 1996d). Tak wic ludzie dotknici rakiem, ktrzy ju stracili na wadze wskutek choroby, s naraeni na dodatkowe niebezpieczestwo dalszej utraty wagi. Bernstein (1996) zaleca jadanie przed chemioterapi jakich niezwykych rodzajw ywnoci, tak aby speniy one funkcj koza ofiarnego i przejy na siebie" awersje smakowe (dziki temu nie rozwija si awersja w stosunku do normalnych skadnikw diety pacjenta). Rak jest chorob przeraajc i czsto niewiele mona poradzi na jej nastpstwa. Jednak nie powinnimy czu si bezradni, moemy przecie co zaradzi, na przykad: 1. Unika zachowa podwyszajcych ryzyko zachorowania na raka. 2. Zmodyfikowa diet, usuwajc z niej tuszcze, a zwikszajc w niej udzia owocw i warzyw (Meyskens, 1990). W szczeglnoci wskazane s pomidory, brokuy, kalafiory i kapusta (Angier, 1994a; Brody, 1997a). 3. Poddawa si regularnym badaniom kontrolnym umoliwiajcym wczesne wykrycie raka. Rak najbardziej poddaje si leczeniu we wczesnych stadiach. 4. Regulowa natenie stresu, na jaki si wystawiamy. 5. Jeeli zachoruje si na raka, lepiej zachowa postaw walki z chorob ni biernego si jej poddania. Zakoczmy ten rozdzia dobr wiadomoci. Osoby wyksztacone - to znaczy TY bardziej s skonne do modyfikowania wasnych szkodliwych zachowa i zyskuj dziki tej zmianie na zdrowiu (Angell, 1993; Guralnik i in., 1993; Pappas i in., 1993).

PODSUMOWANIE
1. Co to jest psychologia zdrowia? Jest to nauka badajca zwizki midzy czynnikami psychicznymi a zapobieganiem i leczeniem chorb fizycznych. 2. Co to jest stres? Stres to wymaganie wobec organizmu, aby si dostosowa do okrelonej sytuacji. Cho pewien poziom stresu jest niezbdny, by utrzyma nas w stanie czujnoci i aktywnoci, jego nadmiar moe przekroczy nasze moliwoci przystosowawcze i przyczyni si do zapadania na choroby fizyczne. 3. Jakie s rda stresu? Stres powoduj uciliwoci ycia codziennego, zmiany yciowe, konflikty, irracjonalne przekonania i zachowania typu A. Zachowanie typu A cechuje si uczuciem popiechu, agresywnoci i nastawieniem na rywalizacj. 4. Jakie czynniki psychiczne modyfikuj oddziaywanie stresu? Nale do nich: silne oczekiwanie skutecznoci wasnych dziaa, twardo psychiczna, poczucie humoru, przewidywalno stresorw i wsparcie spoeczne. Wysokie oczekiwanie skutecznoci wasnych dziaa zachca do wytrwaoci w trudnych zadaniach i likwidowania dyskomfortu. Na twardo psychiczn skadaj si silne zaangaowanie w podejmowane czynnoci, traktowanie zmian jako wyzwania i wewntrzne poczucie kontroli. 5. Co to jest oglny zesp przystosowania? Jest to cykl reakcji organizmu na stres wyzwalany spostrzeeniem stresora. Skadaj si na trzy fazy: faza alarmowa, oporu i wyczerpania. 6. Jak rol w reakcji organizmu na stres odgrywa ukad wydzielania wewntrznego? Podwzgrze i przysadka mzgowa wydzielaj hormony stymulujce kor nadnerczy do wydzielania kortykosteroidw. Te za pomagaj opiera si stresowi poprzez zwalczanie zapale i reakcji alergicznych. Rdze nadnerczy wydziela adrenalin i noradrenalin. Adrenalina pobudza organizm poprzez aktywizacj wspczulnej czci autonomicznego ukadu nerwowego. 7. Jak rol w reakcji organizmu na stres odgrywa autonomiczny ukad nerwowy? Wsptczulna cz tego ukadu wykazuje siln aktywno w fazie alarmowej i fazie oporu. Aktywno t cechuje przyspieszenie akcji serca i oddechu, wydzielanie cukru z wtroby i inne reakcje wyczerpujce energetyczne zasoby organizmu. Przywsptczulna cz autonomicznego ukadu nerwowego dominuje w fazie wyczerpania. Jej aktywno cechuj takie reakcje, jak na przykad trawienie pomagajce odbudowa energetyczne zasoby organizmu. 8. Jakie funkcje spenia ukad odpornociowy? Jedn z funkcji tego ukadu jest wyszukiwanie i niszczenie zarazkw (bakterii, wirusw), zniszczonych komrek wasnego ciaa, a take komrek rakowych. Druga funkcja to pamitanie" zarazkw i sposobw ich zwalczania. Trzecia - uatwianie zapalenia powikszajcego liczb biaych ciaek krwi w zaatakowanej okolicy ciaa. 9. Jaki jest wpyw stresu na ukad odpornociowy? Stymulujc wydzielanie kortykosteroidw, stres osabia funkcjonowanie ukadu odpornociowego (na przykad steroidy zmniejszaj zapalenia). 10. W jaki sposb rne rodzaje blw gowy s zwizane ze stresem? Najczstsze s ble gowy wynikajce z napicia mini i ble migrenowe. Wzrost napicia miniowego wywoywany moe by wanie przez stres. 11. Jakie s czynniki ryzyka wiecowej choroby serca? Na czynniki te skadaj si: historia chorb w rodzinie, stan fizjologiczny organizmu (nadcinienie, wysoki poziom cholesterolu we krwi), niezdrowe wzorce zachowania: palenie papierosw, naduywanie alkoholu, tuste jedzenie, wzorzec zachowania A, nadmiar pracy, przewleke napicie i zmczenie oraz brak aktywnoci fizycznej. 12. Jakie s czynniki ryzyka raka? W skad tych czynnikw wchodzi historia chorb w rodzinie, palenie, picie alkoholu, spoywanie tuszczy zwierzcych, opalanie si i stres. 13. Jakie sposoby zachowania mog si przyczyni do zapobiegania i skutecznej terapii raka? Do sposobw tych zaliczy mona midzy innymi ograniczanie zachowa nasilajcych ryzyko zapadalnoci na raka, systematyczne poddawanie si badaniom kontrolnym, ograniczanie stresw i postawa walki z chorob, jeeli ta si ju pojawi.

ZASTANW SIC
Zdrowie to gwnie sprawa dziedzicznoci i szczcia. Niewiele da si zrobi, by poprawi wtasne zdrowie lub unikn choroby". Co mylisz o tej opinii? Uzasadnij swoj odpowied. Rozwa wtasne pochodzenie spoteczno-kulturowe. Jakie problemy zdrowotne s szczeglnie charakterystyczne dla grupy spoecznej, z ktrej si wywodzisz? Jak mylisz, jakie s tego powody? Niektrzy ludzie odmawiaj chorobie". Co mylisz o tej opinii? Uzasadnij swoj odpowied.

PRAWDA CZY FASZ?

P F

CZYM SA ZABURZENIA PSYCHICZNE KLASYFIKACJA ZABURZE PSYCHICZNYCH ZABURZENIA LKOWE Psychologia dzi i jutro.- czy nasze problemy bd diagnozowane przez komputer? Typy zaburze lkowych Teorie zaburze lkowych ZABURZENIA DYSOCJACYJNE Typy zaburze dysocjacyjnych Teorie zaburze dysocjacyjnych ZABURZENIA SOMATOFORMICZNE ZABURZENIA NASTROJU Typy zaburze nastroju Psychologia a rnorodno wiata: kobiety o depresja Teorie zaburze nastroju Samobjstwo Psychologia a ycie codzienne: walka z depresj Psychologia a ycie codzienne': ' zapobieganie samobjstwom SCHIZOFRENIA Typy schizofrenii Teorie schizofrenii ZABURZENIA OSOBOWOCI Typy zaburze osobowoci Teorie zaburze osobowoci ZABURZENIA ODYWIANIA Typy zaburze odywiania Psychologia dzi i jutro: czy bdziemy rywalizowa z cyberwzorcami? Psychologia a rnorodno wiata: zaburzenia odywiania a pe Teorie zaburze odywiania PODSUMOWANIE

Pewien czowiek strzela! do prezydenta Stanw Zjednoczonych na oczach milionw telewidzw, a jednak sd nie uznat go za winnego. W redniowieczu topiono niewinnych ludzi, by wykaza, e nie s optani przez diaba. Odczuwanie lku jest nienormalne.

Niektrzy ludzie maj wicej ni jedn tosamo, a kada z nich moe cierpie na odmienne alergie i niedomagania wzroku. Ulg w depresji przynosi noszenie czystych ubiorw i oddychanie wieym powietrzem. Osoby groce samobjstwem chc tylko zwrci na siebie uwag. Nigdy nie jest si ani zbyt bogatym, ani zbyt szczupym. Niektre studentki prbuj kontrolowa wag, oddajc si na przemian objadaniu si i sztucznie wywoywanym wymiotom.

ZABURZENIA PSYCHICZNE
iasteczko akademickie University of w Ohio zostao cakowicie sterroryzowane podczas jednego z dugich semestrw jesiennych. Cztery studentki zostay napadnite, zmuszone do wypisania czekw lub wypaty pienidzy z bankomatw, a nastpnie zgwacone. Tajemniczy telefon doprowadzi do aresztowania dwudziestotrzyletniego Williama, ktry zosta niedawno usunity z marynarki wojennej. William nie by zwyczajnym chopcem z ssiedztwa. Badajcy go psychologowie i psychiatrzy stwierdzili, e zamieszkiwao" w nim dziesi rnych osobowoci - osiem mskich i dwie kobiece (Scott, 1994). Jego osobowo zostaa pokawakowana" w wyniku zncania si, ktremu by poddany w dziecistwie. Rne osobowoci Williama cechoway si rnymi wzorcami ekspresji mimicznej, odmiennymi sposobami mwienia, wspomnieniami, a nawet rnymi wynikami w testach psychologicznych. Najbardziej racjonaln z tych osobowoci by Arthur, mwicy z brytyjskim akcentem. Dwie nastpne - Danny i Cristopher - byli spokojnymi nastolatkami. Christine bya trzyletni dziewczynk. Do marynarki zacign si szesnastoletni Tommy. Kolejn osobowoci by Allen, palcy papierosy osiemnastolatek. Gwatw dokonywaa Adelena, dziewitnastolatka o lesbijskich skonnociach. Natomiast tajemniczy telefon by prawdopodobnie dzieem Danny'ego, ktry by z natury grzecznym dzieckiem.

Obrocy utrzymywali, e postpowanie Williama byo spowodowane zaburzeniem psychicznym znanym pod nazw dysocjacyjnego zaburzenia tosamoci (okrelanego take osobowoci wielorak). Jego psychik zamieszkiwao szereg odrbnych osobowoci. Niektre z nich zdaway sobie spraw z obecnoci innych, inne wierzyy w sw jedyno. Podstawowa tosamo Williama nauczya si jako dziecko zasypia, aby unikn zncania si ze strony ojca. Powoany przez obron To prawda, e pewien czopsychiatra twierdzi, e w czasie gdy William popenia swoje przestpstwa, tosawiek strzela do prezydenta mo ta take bya w stanie snu, swoistej piczki psychicznej", w zwizku z czym Stanw Zjednoczonych na powinien on zosta uznany za niewinnego z powodu niepoczytalnoci. oczach milionw telewiSd uniewinni Williama wanie z tego powodu. Zosta on umieszczony na dzw, a jednak sd nie oddziale psychiatrycznym, z ktrego zwolniono go w sze lat pniej. uzna go za winnego. CzoNatomiast w roku 1982 uznano za niewinnego Johna Hinckleya, mczyzn, wiek w nazywa si John ktry postrzeli prezydenta Reagana. Eksperci orzekli, e cierpi on na schizofreHinckley, a nie skazano go ni. Rwnie Hinckley zosta umieszczony w zakadzie psychiatrycznym. z powodu zaburze psyDysocjacyjne zaburzenie tosamoci i schizofrenia to dwa przykady zaburze chicznych. psychicznych. Gdyby William i Hinckley yli w 1692 roku w Salem w stanie Massachusetts, prawdopodobnie zostaliby powieszeni lub spaleni na stosie jako czarownicy. W owych czasach wikszo ludzi bya przekonana, e powodem zaburze psychicznych jest optanie przez diaba. W roku 1692 w Salem dokonano egzekucji wielu osb z powodu ich rzekomego zadawania si z diabem. W dziejach ludzkoci niezwyke zachowania i zaburzenia psychiczne byy czsto przypisywane dziaaniu demonw. Staroytni Grecy wierzyli, e kiedy bogowie chc czowieka ukara, odbieraj mu rozum i skazuj na szalestwo. Wyjtkiem by Hipokrates, ktry wysun niezwyke jak na owe czasy przypuszczenie, e zaburzenia psychiczne mog by wywoane nienormalnym funkcjonowaniem mzgu. Jednake przez nastpne 2000 lat idea, e czynniki biologiczne mog wpywa na myli, uczucia i zachowanie, nie zostaa przez nikogo podjta. W redniowiecznej Europie, podobnie jak i w kolonizowanym przez Europejczykw Masschusetts, powszechnie wierzono, e zaburzenia psychiczne s wiadectwem optania przez diaba. Optanie mogo by zesan przez Boga kar za grzechy. Przejaww karzcego wpywu optania dopatrywano si w pobudzeniu lkowym i dezorientacji. Wierzono take, i optanie jest przejawem i konsekwencj zaprzedania wasnej duszy diabu w zamian za ziemskie dobra. Osoby optane nazywano czarownicami (czarownikami). W Europie w cigu nastpnych 200 lat oskarono o czary i wymordowano okoo 500 000 osb (Hergenhahn, 1997). Zdarzenia z Salem zdaj si blednc w porwnaniu z europejskimi polowaniami na czarownice. Zatwierdzona przez papiea Innocentego VIII ksiga zatytuowana Mot na czarownice proponowaa pomysowe testy" suce sprawdzeniu, czy kto jest optany przez diaba. Prba wody opieraa si na obserwacji, e podczas zanurzenia w wodzie czyste kawaki metalu opadaj na dno, podczas gdy zanieczyszczenia wypywaj na powierzchni. Podejrzanych umieszczano zatem w gbokiej wodzie. Ci, ktEGZORCYZMY rzy poszli na dno, byli uwaani za czystych. Ci, ktrym Ten redniowieczny drzeworyt przedstawia egzorcyzmy, w ktrych udao si utrzyma na powierzchni, jako nieczyci i zapewne paktujcy z diabem naraeni byli na prawdiabe zostaje wygnany z duszy optanej" osoby.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

dziwe kopoty. Ogldnie mwic, osob podejrzan w adnym wypadku nie czekao nic dobrego. Wspczenie niewielu ludzi z naszego krgu kulturowego skonnych jest sdzi, e zaburzenia psychiczne s rezultatem optania. A jednak cigle jeszcze posugujemy si zwrotami naznaczonymi demonologi, mwic, e kogo co optao" albo e co jest diabelsk sprawk". Sprbujmy obecnie zdefiniowa, co rozumiemy przez zaburzenie psychiczne.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e w redniowieczu topiono niewinnych ludzi, by wykaza, e nie sq optani przez diaba. Podobnej prbie wody poddawano metale, badajc ich czysto.

CZYM SA ZABURZENIA PSYCHICZNE

sychologia zajmuje si badaniem zachowania i procesw psychicznych. Jeli dochodzi do zakcenia procesw psychicznych i zachowa zwizanych z rnymi rodzajami stresu i ograniczeniami okrelonych funkcji, mwimy o zaburzeniach psychicznych. Nie stanowi one jednak moliwych do przewidzenia reakcji na jakie okrelone zdarzenia. Niektre zaburzenia psychiczne cechuj si na przykad lkiem, cho wiele stanw lkowych u ludzi nie wie si z zaburzeniami. Lk jest adekwatn reakcj przed wanym spotkaniem czy egzaminem. Kiedy zatem takie emocje jak lk s nienormalne i stanowi wiadectwo zaburze psychicznych? Po pierwsze wtedy, gdy lk wydaje si niestosowny do sytuacji. Nie jest normalne przeywanie lku z powodu wchodzenia do windy lub wygldania przez okno z czwartego pitra. Objawem zaburzenia moe te by nieadekwatna sia reakcji emocjonalnej. Pewien stopie lku przed rozmow z ewentualnym pracodawc to rzecz normalna, jednake bardzo silny lk w takiej sytuacji (np. do tego stopnia, e ucieka si jeszcze przed odbyciem rozmowy) nie jest czym zwyczajnym. Przejawem zaburze psychicznych mog by zachowania i procesy psychiczne speniajce jak kombinacj nastpujcych kryteriw:

1. S niezwykle. Cho osoby z zaburzeniami psychicznymi stanowi mniejszo, niezwyke zachowania i procesy psychiczne nie s jeszcze same przez si nienormalne. Najszybszy czas w biegu lub pywaniu na sto metrw jest niezwyky, ale charakteryzuje tylko jedn osob. Cho taka osoba jest rna od nas, nie jest tym samym nienormalna. Tylko niewiele osb zasuguje na miano geniusza z matematyki, jednak geniusz matematyczny nie oznacza zaburzenia psychicznego. Zatem niezwyko lub statystyczna rzadko nie wystarczaj do uznania czego za nienormalne, mog jednak tu by pomocne. Wikszo ludzi nie widzi obiektw nieobecnych w danej sytuacji ani te ich nie syszy. Naley te uwzgldni kontekst sytuacyjny. Cho wikszo nas wpadnie w panik, nie majc napisanej pracy semestralnej, ktr naley odda jutro, nie wpadnie w panik bez wyranego powodu. Nieprzewidywalne ataki panicznego lku sugeruj wic zaburzenie psychiczne. 2. Wskazuj na niewaciwe postrzeganie lub interpretacj rzeczywistoci. Nasze spoeczestwo zakada, e normaln rzecz jest wierzy w Boga, cho nienormaln jest wierzy, e Bg do nas osobicie przemawia. Syszenie gosw" i widzenie rzeczy" jest uwaane za halucynacje, wiara za w to, e chce nas dopa" mafia lub CIA, uwaana jest za przejaw myli przeladowczych (chyba e mafia rzeczywicie chce nas dopa). 3. Sugeruj przeywanie znacznego stresu. Lk, przesadny strach i inne kracowe stany cierpienia mog by uwaane za nienormalne. Jednake lk moe by adekwatn reakcj na sytuacj faktycznego zagroenia.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e odczuwanie lku oznacza nienormalno. Lk jest zrozumia reakcj na stres i sytuacje zagraajce.

P R O F I L U

4.

W1484 roku paznania od oskarpie Innocenty onych. VIII zezwoli na Ksiga ta goprzeladowanie sia bardzo jedczarownic. Dwaj noznaczne poglksia z zakonu dy w sprawie kodominikanw, biet: Poniewa HeinrichKramer kobiety s sabsze iJamesSpreger, zarwno na ciele, zostali mianowajak i na umyle, ni inkwizytoranie zaskakuje fakt, mi. Aby dobrze e czciej ulegapeni swoj ro- MOT NA CZAROWNICE j przeklestwu l, napisali ksiczarw [...]. I nag pod tytuem Mot na czaley zauway, e ju pierwsza rownice (Malleus maleficakobieta zostaa stworzona rum), ktra w cigu nastpz defektem, jako e uksztatonych dwustu lat miaa trzywano j z zakrzywionego edzieci wyda i zostaa przebra, ebra z klatki piersiowej, tumaczona na wiele jzykw. zakrzywionego jakby przeciw Mona j byo znale na pulmczynie. Z powodu i od picie kadego sdziego w Euczasw tego defektu kobieta ropie rodkowej, czy to katojest zwierzciem niedoskonalickiego, czy protestanckiego. ym, ktre zawsze oszukuje. Mot dowodzi" istnienia Ze swej przewrotnej natury czarownic i czarownikw (gwjest wic bardziej skonna do nie jednak tych pierwszych). chwiejnoci w wierze i do jej Opisywa szczegowo kontakporzucenia, co jest sednem ty seksualne utrzymywane czarownictwa. Konkludujc: przez czarownice z diabami wszelkie oddawanie si czapci mskiej (incubi) i poucza, rom pochodzi od cielesnego jak za pomoc gorcego elaza podania, ktre jest u kobiet i wrzcej wody wydobywa zenienasycone".

5.

6.

S rdem cierpienia dla ujawniajcej je jednostki. Przejawem zaburze psychicznych s zachowania i procesy umysowe niosce raczej cierpienie ni szczcie. Stae naduywanie alkoholu ze szkod dla ycia zawodowego i rodzinnego lub uporczywe palenie papierosw mog zatem uchodzi za nienormalne. S niebezpieczne. Wskanikiem zaburze psychicznych s te zachowania niebezpieczne dla przejawiajcej je jednostki i jej otoczenia. Za nienormalne mog by uwaane osoby groce samobjstwem lub atakiem na innych. A jednak zachowanie przestpcze lub agresja na boisku nie musz wskazywa na zaburzenia psychiczne. S odrzucane przez spoeczestwo. Decydujc, co jest normalne, a co nie, musimy oczywicie wzi pod uwag kontekst kulturowy. W wielu kulturach agresywne zachowanie mczyzny podczas wojny czy uprawiania sportw uwaane jest za co normalnego. W innych sytuacjach cenione s raczej czuo i serdeczno. Wiele osb w Stanach Zjednoczonych podziwia asertywne kobiety, cho w licznych spoecznociach o bardziej tradycyjnym pogldzie na ple taka kobieta nie budzi szacunku.

HALUCYNACJE
Halucynacje s jednym z objaww schizofrenii. Ich istot jest pojawianie si spostrzee pomimo braku rzeczywistej stymulacji zewntrznej, czyli syszenie gosw", widzenie rzeczy". Czowiek chory nie jest w stanie odrni halucynacji od rzeczywistych spostrzee. Czy motyle na tej rycinie s prawdziwe, czy stanowi halucynacj? O III, obejmujca oglny stan medyczny, uwzgldnia zaburzenia fizjologiczne i problemy mogce wpywa na sposb reagowania przez czowieka na psycho- lub farmakoterapi. O IV obejmujca problemy psychospoeczne i rodowiskowe uwzgldnia trudnoci mogce wpywa na diagnoz, terapi i wynik terapii zaburze psychicznych. O V, oglna ocena funkcjonowania, pozwala klinicycie na analiz biecego poziomu funkcjonowania pacjenta i poziomu najwyszego w okresie poprzedzajcym pojawienie si zaburzenia. Ma to suy pomoc w okreleniu, jaki poziom funkcjonowania powinien zosta przywrcony w wyniku terapii. DSM-W grupuje zaburzenia na podstawie obserwowalnych cech i objaww. Natomiast wczeniejsze wersje tego systemu (pierwsz opublikowano w roku 1952) klasyfikoway wiele zaburze wedug ich przypuszczalnych przyczyn. Poniewa w owym czasie szeroko przyjta bya teoria psychodynamiczna Freuda, jedn z gwnych kategorii diagnostycznych byy tak zwane nerwice1. Z perspektywy psychodynamicznej nerwice uwaano - niezalenie od zrnicowania ich treci i zachowa klientw - za rezultat niewiadomych konfliktw neurotycznych. O kadej nerwicy sdzono, e bya wyrazem jakiego sposobu radzenia sobie z niewiadomym lkiem przed uwolnieniem si prymitywnych impulsw. Std te do nerwic zaliczano lunatyzm, o ktrym psychoanalitycy zakadali, e redukuje w lk, pozwalajc na czciow ekspresj wypartych impulsw podczas snu. Wspczenie koncentrujemy si raczej na obserwowalnych zachowaniach, zatem lunatyzm jest klasyfikowany jako zaburzenie snu, a nie nerwica. Wspominam o tym dlatego, e sowa nerwica" i neurotyk" s jeszcze nadal czsto uywane, a bez tego wyjanienia mogoby si wydawa dziwne, e profesjonalici przestali si nimi posugiwa. Niektrzy naukowcy, jak psychiatra Thomas Szasz, sdz, e kategorie opisywane w DSM s w istocie problemami yciowymi", a nie zaburzeniami, a ju z pewnoci nie s one chorobami w takim sensie, w jakim s nimi nadcinienie, rak czy grypa. Szasz powiada, e przylepianie osobom cierpicym w wyniku problemw ycia etykiety chorych" prowadzi do ich degradacji i zachca do unikania odpowiedzialnoci za wasne funkcjonowanie osobiste i spoeczne. Autor ten sdzi, e osoby przeywajce kopoty powinno si raczej zachca do przyjmowania wikszej odpowiedzialnoci za rozwizywanie wasnych problemw.
Kategoria nerwic obejmowaa to, co wspczenie nazywane jest zaburzeniami lkowymi, zaburzeniami dysocjacyjnymi, somatyzacj, agodn depresj, a take niektre inne zaburzenia, jak lunatyzm.
1

KLASYFIKACJA ZABURZE PSYCHICZNYCH

rzumy do tego samego pokoju - najlepiej o dobrej wentylacji - ludzi, mapy, glony, ryby i gbki. Zamieszajmy lekko. Co tu mamy? To zaley, w jaki sposb poklasyfikujemy t mieszank organizmw. Jedna moliwo to podzieli je na zwierzta i roliny. Wwczas w tej samej grupie znajd si ludzie, mapy, ryby, a take gbki. Jeeli natomiast podzieli je wedug ldowego lub wodnego rodowiska ycia, znajdziemy si w grupie obejmujcej poza nami jedynie mapy. Jeeli za zastosowa kryterium umiejtnoci pywania, to wspln grup utworz ryby, mapy i niektrzy spord nas. Klasyfikacja jest jdrem uprawiania nauki (Barlow, 1991). Bez sklasyfikowania zaburze psychicznych badacze ludzkiej psychiki nie mogliby si midzy sob porozumiewa, co powstrzymaoby wszelki postp tej dziedziny nauki. Najczciej uywany schemat klasyfikacji zaburze psychicznych to Diagnostyczny i statystyczny podrcznik zaburze psychicznych (Diagnostic and Statistical Manua - DSM) Amerykaskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Psychologowie badaj moliwoci alternatywnych w stosunku do DSM systemw klasyfikacji zaburze (Follette, 1996). Obecna czwarta edycja DSM opiera si na wieloosiowym systemie oceny zaburze, ktry umoliwia nie tylko diagnoz, ale dostarcza te caociowej informacji o funkcjonowaniu czowieka. Osie te przedstawia tabela 15.1. Czowiek moe by diagnozowany wedug osi I, osi II albo jakiej ich kombinacji.

TABELA 15.1

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO Czy nosze problemy bdq diagnozowane przez komputer?
Wyobramy sobie, e w trzecim tysicleciu wchodzimy do komfortowo urzdzonego pomieszczenia, w ktrym znajduje si komputer. Jest on wyposaony w technologicznie zaawansowany system komunikacji za pomoc gosu i prosi nas o staranne wypowiedzenie naszego nazwiska. Komputer odpowiada: Dzikuj", wywietla nasze nazwisko na ekranie i zapytuje, czy nie popetnil bdu. Odpowiadamy, e nazwisko jest napisane poprawnie, po czym w podobny sposb podajemy swj adres, numer telefonu i NIP. Nastpnie komputer powiada: Chciabym jeszcze zada szereg pyta, by dowiedzie si o panu nieco wicej. Zapewniam jednak, i wszystko, co pan powie, nie bdzie znane nikomu z wyjtkiem psychologa zobowizanego do zachowania dyskrecji przez etyczne wymagania swego zawodu. Czy moemy zaczyna?". Bez namysu potakujesz gow, na co komputer pyta: Czy mam to uzna za wyraz paskiej zgody?". Uwiadamiasz sobie, e cho nie wypowiedziae sowa, system rozpoznawania mimiki i gestykulacji, w jaki komputer jest najwyraniej wyposaony, umoliwi mu trafne odczytanie twoich gestw. Tak - mwisz na gos. Zaczynajmy". Scenariusz ten zakada, e ju wczeniej zdecydowae si poszukiwa pomocy w rozwizaniu jakich osobistych problemw. Przyjmujca ci specjalistka spytaa, czy nie zechciaby porozmawia najpierw z jej komputerem, co pozwolioby lepiej zorientowa si w twoich problemach. yjc w wiecie komputerw, zakadasz, e warto sprbowa. Tak wic siedzisz oto i rozmawiasz z komputerem. Brzmi to jak opowie fantastyczno-naukowa, cho do prymitywne komputery przeprowadzaj wywiady z klientami ju od dwudziestu lat. CASPER (Computerized Assessment System for Psychotherapy Evaluation and Research - Skomputeryzowany System Oceny dla Celw Psychoterapii, Oceny i Bada) przeprowadza wywiad obejmujcy wiele takich tematw, jak wiek, dochody, relacje rodzinne, rodzaje aktywnoci spoecznej, zachowania seksualne, satysfakcja z ycia i problemy zdrowotne. Na ekranie ukazuj si pytania i moliwoci odpowiedzi do wyboru: Ile razy w cigu ostatniego miesica miae kopoty z zaniciem, z utrzymaniem si w stanie snu bd ze zbyt wczesnym budzeniem si (cznie z kopotami wywoanymi przez ze sny)?", Jak w ostatnim miesicu ukada ci si poycie z partnerk? (1) bardzo dobrze, (2) przewanie dobrze, (3) czasami dobrze, a czasami le, (4) przewanie le, (5) bardzo le" (Farrell i in., 1987, s. 692). Klient udziela odpowiedzi, naciskajc stosowne klawisze klawiatury. CASPER dry gbiej problemy ujawniane odpowiedziami na poprzednie pytania. Jeeli klient informuje o problemach te, CASPER dopytuje, czy kopoty te nabray kluczowego charakteru, Czy stay si powodem wyranych przykroci i przeszkod w normalnym prowadzeniu codziennego ycia" (Farrell i in., 1987, s. 693). Jeeli klient udzieli odpowiedzi twierdzcej, komputer bdzie jeszcze gbiej dry ten temat. Klienci mog wskazywa na pewne dalsze problemy, a take wycofywa odpowiedzi ju udzielone, czyli zmienia zdanie. Wikszo klientw pozytywnie reaguje na CASPER-a (Bloom, 1992; Farrell i in., 1987) i okazuje si, e skonni s komputerowi relacjonowa wiksz liczb problemw ni klinicycie. By moe komputer pomaga im w zidentyfikowaniu problemw, do ktrych w innej sytuacji niechtnie by si przyznali, a by moe wydaje im si bardziej skonny do powicenia im czasu. Komputerowe programy diagnostyczne maj pewne zalety w porwnaniu z tradycyjn rozmow bezporedni (Farrell i in 1987): 1. Komputery mona zaprogramowa tak, by zadaway okrelony zbir pyta aWze w tym samym porzdku, natomiast ywy klinicysta czasami opuszcza pewne pytania lub pozwala, by rozmowa zesza na uboczne tematy. 2. Zawierzanie osobistych spraw komputerowi moe by dla klienta atwiejsze, poniewa maszyna nie reaguje emocjami i osdami. 3. Posugiwanie sie komputerami w diagnozie pozostawia klinicycie wicej czasu na bezporednie pomaganie klientowi. W miar rozwoju tego rodzaju programy komputerowe bd zdolne do przetwarzania coraz wikszej liczby informacji, stajc si zdolne do formuowania diagnoz precyzyjniejszych i dotyczcych rzadko spotykanych problemw. Umoliwi one take powizanie skarg klienta z podobnymi przypadkami opisanymi ju w literaturze fachowej, wskazujc, jaki rodzaj leczenia okaza si w przeszoci najskuteczniejszy. Z drugiej strony, wywiad komputerowy nie kademu klientowi suy. Na t form wywiadu psychologicznego lepiej reaguj osoby modsze, wyksztacone i bardziej obyte z komputerami (Spinhoven i in., 1993).

WIELOOSIOWY SYSTEM KLASYFIKACYJNY DSM-IV

os
Ol lYffilNBOFilflftiWi Zespoy kliniczne Zaburzenia psychiczne upoledzajce funkcjonowanie i stresujce dla jednostki (wiele klas diagnostycznych, jak zaburzenia zwizane z substancjami, zaburzenia lkowe, zaburzenia nastroju, schizofrenia, zaburzenia somatoformiczne i zaburzenia dysocjacyjne). Silnie zakorzenione, dezadaptacyjne sposoby postrzegania . wiata spoecznego 1 zachowania stanowice rdo cierpienia dla jednostki i jej bliskich. Choroby ostre i przewleke, rany, alergie 1 tym podobne przypadoci wpywajce na funkcjonowanie i leczenie zaburze, jak zaburzenia sercowo-naczyniowe, kontuzje czy uczulenia na pewne rodzaje lekw.

nms

Oli

Zaburzenia osobowoci

O III

Oglny stan medyczny

O IV

Problemy psychospoeczne Wystpujce w cigu ostatniego roku stresory, ktre mogty przyczyni si do wystpienia nowych zaburze psychicznych i rodowiskowe bd do powrotu dawniejszych albo do nasilenia zaburze aktualnych. Oglna ocena funkcjonowania Oglna ocena funkcjonowania biecego i najlepszego w cigu ostatniego roku wedug kryteriw psychologicznych, spoecznych i zawodowych.

OV

ZASTANW SI
Czy kto z twoich znajomych lub krewnych cierpi na zaburzenia psychiczne? Czy jego zachowanie i procesy psychiczne speniaj wymienione w tym rozdziale kryteria zaburze? Czy uwaasz, e osoby usiujce popeni samobjstwo maj ograniczon poczytalno? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Czy przed przeczytaniem tego rozdziau spotkalicie si ju z terminem nerwica"? Jakie byty wasze przypuszczenia na temat znaczenia tego terminu? Co oznacza on naprawd?

ZABURZENIA LKOWE
k cechuje si pewnymi wasnociami o charakterze zarwno subiektywnym, jak i fizjologicznym (Zinbarg, Barlow, 1996). Objawy subiektywne to zamartwianie si, obawa, e zdarzy si co najgorszego, lk przed utrat kontroli nad biegiem wydarze, nerwowo i niezdolno do rozlunienia si. Objawy fizjologiczne wyraaj pobudzenie wsplczulnej czci autonomicznego ukadu nerwowego i obejmuj drenia, pocenie si, uczucie, e serce wali jak motem", wzrost cinienia krwi (i towarzyszce mu wypieki na twarzy) oraz omdlenia. Lk jest odpowiedni reakcj na rzeczywiste zagroenie. Moe jednak mie charakter nienormalny, jeeli jest nadmiernie silny bd pojawia si ni std, ni zowd", a wic w momencie nieobecnoci bodcw zwykle wywoujcych i usprawiedliwiajcych t emocj u ludzi.

TYPY ZABURZE LKOWYCH

Zaburzenia lkowe obejmuj fobie, zesp paniki, zesp uoglnionego lku, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne i zesp stresu pourazowego. FOBIE. Tego rodzaju zaburzenia lkowe mog mie charakter fobii specyficznych bd fobii spoecznych. Fobie specyficzne to przesadne, irracjonalne lki przed pewnymi obiektami (jak gryzonie) czy sytuacjami (jak wysoko). Fobie spoeczne to trway lk przed ocen innych ludzi lub obawa, e si popeni co enujcego czy upokarzajcego. Czsto spotykanym przypadkiem fobii spoecznej jest lk przed publicznym zabieraniem gosu. Jednym z rodzajw fobii specyficznej jest za lk przed windami. Niektrzy ludzie za nic nie wsid do windy, niezalenie od kosztw, jakie to za sob pociga (np. wchodzenie po schodach na dziesite pitro). To prawda, e lina windy moe si urwa, e moe nagle zabrakn energii elektrycznej albo e co moe sprawi, i winda stanie midzy pitrami. S to jednak zdarzenia na tyle rzadkie, e wikszoci ludzi nie przychodzi do gowy, by si przed nimi zabezpieczy bieganiem tam i z powrotem po schodach. S te ludzie reagujcy podobnym lkiem na strzykawki - za adne skarby nie poddadz si zastrzykowi, nawet jeeli przeciwdziaaby on jakim powanym kopotom zdrowotnym. To prawda, e zastrzyk moe by bolesny, ale wikszo KTO SI BOI MYSZY? osb cierpicych na fobi strzykawki byaby w stanie wytrzyma Lk przed gryzoniami jest jednym z rodzajw fobii znacznie powaniejsze ukucie, gdyby to tylko mogo ich wyzwoli z nkajcego je lku. Inne przykady fobii specyficznych to specyficznych. klaustrofobia (lk przed zamknitymi, ciasnymi pomieszczeniami), akrofobia (lk wysokoci), lk przed myszami, wami i innym pezajcym robactwem". Wrd dzieci powszechnie wystpuj lki przed zwierztami i wyimaginowanymi istotami. Fobie mog prowadzi do powanych komplikacji yciowych. Czowiek moe sobie w peni zdawa spraw z irracjonalnoci wasnych lkw, a jednak nadal je odczuwa, unikajc przedmiotw i sytuacji, ktre je wzbudzaj. Jedn z najczciej spotykanych postaci fobii wrd dorosych jest agorafobia, czyli lk przed otwartymi przestrzeniami wypenionymi ludmi. Nazwa tego zaburzenia pochodzi od greckiego sowa agora", oznaczajcego rynek. Osoby dotknite tym zaburzeniem zwykle odmawiaj wychodzenia z domu, co uniemoliwia im podejmowanie pracy i normalne kontakty spoeczne.

ZESP PANIKI
Tego mczyzn ogarna fala lku. Napady lkowe cechuj si silniejszymi objawami fizjologicznymi ni inne postaci zaburze lkowych. Nale do nich trudnoci ze zapaniem oddechu, mdoci i przyspieszone bicie serca.

rumiece i dreszcze, lki przed popadniciem w chorob psychiczn lub utrat kontroli nad tym, co si z nimi dzieje. Napady lku mog trwa od kilku minut do kilku godzin. Po ich ustpieniu czowiek czuje si zwykle kompletnie wyczerpany. Wiele osb od czasu do czasu wpada w panik. Jednake diagnoza zespou paniki jest zarezerwowana dla ludzi doznajcych ich czsto lub yjcych w lku przed pojawieniem si takich napadw. Ataki paniki zdaj si przychodzi znikd. Czasami osoby, ktrym zdarzaj si napady poza domem, przestaj w ogle z domu wychodzi i otrzymuj diagnoz agorafobii. ZESP UOGLNIONEGO LKU. Kluczowym objawem tego zaburzenia jest stae odczuwanie lku. Podobnie jak w przypadku napadw paniki, lk w nie jest przypisany do jakiego konkretnego przedmiotu, sytuacji czy czynnoci. Zdaje si on raczej niezakotwiczonym, nieumiejscowionym uczuciem, ktre samo" przychodzi i odchodzi. Objawami tego zaburzenia s napicie miniowe (spicie", niezdolno do rozlunienia si, niepokj ruchowy), nadmierne pobudzenie autonomicznego ukadu nerwowego (pocenie si, sucho w ustach, zawroty gowy, szybkie bicie serca, czste oddawanie moczu, rozwolnienie), odczucie nadcigajcej zgrozy, przesadna czujno, wyraajca si draliwoci, bezsennoci i atwym rozproszeniem uwagi. obraenia, ktre budz irracjonalny lk i zdaj si pozostawa poza wiadom kontrol czowieka. Ich oddziaywanie jest tak silne i czste, e mog cakowicie zdezorganizowa ycie czowieka. Przykadem moe by wci nawracajca wtpliwo, czy zamkno si okna lub drzwi, albo powracajce wyobraenie matki, e jej dzieci zostay przejechane w drodze ze szkoy do domu. Pewn kobiet na przykad przeladowaa myl, e zabrudzia sobie rce rodkiem do czyszczenia sanitariatw i e chemikalia przenosiy si na wszystko, czego dotkna. Z kolei pewien szesnastolatek cierpia na liczby pojawiajce si w gowie", zawsze gdy rozpoczyna nauk lub przystpowa do jakiego sprawdzianu.
ZABURZENIA OBSESYJNO-KOMPULSYJNE. Obsesje to nawracajce myli lub wy-

ZESP PANIKI

Serce zaczynao mi bi tak mocno, i bytem pewien, e mam zawat. Zgaszaem si wtedy na pogotowie ratunkowe. Czasami czutem si staby, jakbym miat zemdle. Bytem pewien, e jestem na granicy mierci.
KIM WEINER

Inn form zaburze lkowych s gwatowne napady lkowe, zwane zespoem paniki, czyli ostry lk niewywoany adnym przedmiotem czy sytuacj. Osoby dotknite tym zaburzeniem cierpi na wiele objaww fizjologicznych, jak brak oddechu, obfite pocenie si, drenia, gwatowne bicie serca. Podobnie jak cytowany Kim Weiner (1992), s szczeglnie wyczuleni na sensacje sercowe (Schmidt i in., 1997). Czsto podejrzewaj, e przechodz zawa serca (Clark i in., 1997) i obawiaj si uduszenia (McNally, Eke, 1996). Cierpi te na problemy oddechowe, mdoci, mrowienia i subiektywne uczucie utraty wraliwoci rnych czci ciaa, maj

ZESP STRESU OSTREGO. Podobnie jak zesp stresu pourazowego, zaburzenie to cechuje si uczuciem lku i bezradnoci wywoanej urazem. Jednake w odrnieniu od tego zespou, stanowicego oddalon w czasie reakcj na uraz, ostra reakcja na stres pojawia si w pierwszym miesicu po urazie, trwajc od dwch dni do czterech tygodni. Na przykad objawy ostrego stresu u kobiet, ktre pady ofiar gwatu, osigaj szczytowe nasilenie okoo trzech tygodni po ataku (Davidson, Foa, 1991; Rothbaum i in., 1992).

TEORIE ZABURZE LKOWYCH

KOMPULSJE
Lk wywotany obsesj brudnych rk prowadzi moe do spdzenia wielu godzin nad umywalk. Podejcie psychodynamiczne zakada, e fobie symbolizuj konflikty, jakie miay miejsce w dziecistwie, zesp uoglnionego lku miaby za by wynikiem staych trudnoci ze skutecznym wypieraniem prymitywnych impulsw. Obsesje s natomiast wyjaniane jako przecieki" niewiadomych impulsw do wiadomoci, a kompulsje jako dziaania umoliwiajce czowiekowi czciowe utrzymanie tego rodzaju impulsw w niewiadomoci. Z kolei teoretycy uczenia si uwaaj fobie za uwarunkowane reakcje lkowe nabyte we wczesnym dziecistwie. Z tego powodu ich rdo mogoby pozostawa poza obrbem wiadomoci. Unikanie bodcw lkotwrczych jest wzmacniane redukcj przeywanego lku. Teoretycy spoeczno-poznawczy zauwaaj, e istotn rol w powstawaniu lku moe odgrywa uczenie si przez obserwacj innych (Basic Behavioral Science Task Force, 1996b). Jeeli rodzice krzycz, krzywi si lub reZESP STRESU POURAZOWEGO U KOBIET, aguj dreszczem na widok myszy, krwi lub brudu na poKTRE STAY SI OFIARAMI PRZESTPSTW, sadzce kuchni, dzieci mog ich naladowa, dochodzc I U INNYCH KOBIET do wniosku, e obiekty te s straszne. Teoretycy poznawczy wskazuj na podtrzymywanie lku przez mylenie, e Wedtug Resnick i jej wsppracownikw (1993) co sytuacja jest straszna i nie mona jej zmieni. Osoby cierczwarta kobieta, ktra padta ofiar przestpstwa, zdrapice na zaburzenia lkowe s zapewne skonne do wikdzaa w jaki czas potem objawy zespotu stresu pouraszej ni inni ludzie tendencyjnoci w zwracaniu uwagi na zowego. Podobne objawy stwierdza si natomiast u niezagroenia (Foa i in., 1996; Mineka, 1991). Zarwno psyspena co dziesitej kobiety niebdcej nigdy ofiar choanalitycy, jak i behawioryci zgadzaj si wic co do jakiego przestpstwa. tego, e zachowania przymusowe (kompulsyjne) redukuRYCINA 15.1 j przeywany przez czowieka lk. Natomiast teoretycy poznawczy wskazuj na fakt, i o sile przeywanego lku i ewentualnym wystpowaniu zespou stresu pourazowego decyduje mylowa ocena wielkoci zagroenia (Creamer i in., 1992). Osoby ulegajce zespoowi paniki maj skonno do faszywego interpretowania wszelkich objaww fizjologicznych jako zagraajcych (Meichenbaum, 1993). Obsesje i kompulsje mog suy odwracaniu uwagi od bardziej zagraajcych problemw, takich jak poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: Co waciwie zamierzam zrobi ze swoim yciem?". Jeeli lki powstaj we wczesnym okresie ycia, moemy je pniej interpretowa jako swoje trwae cechy i etykietowa samych siebie jako osob, ktra boi si " (wstaw tu waciwe sowo). Po czym staramy si dowie wasnym yciem trafnoci takiej etykietki. Nasze myli typu: Musz si std wydosta",

Kompulsje to przymusowe myli lub zachowania redukujce lk wywoany obsesjami. Kompulsje s niemoliwymi do opanowania i czsto nawracajcymi impulsami do wykonywania jakich konkretnych zachowa, takich jak wielokrotne mycie rk po kadym uyciu toalety. Na przykad kobieta dotknita obsesj zabrudzenia si chemikaliami spdzaa od trzech do czterech godzin dziennie nad umywalk, skarc si na to, e jej rce wygldaj jak odna kraba. ZESP STRESU POURAZOWEGO. Straacy niemal na co dzie spotykaj si z takimi zdarzeniami, jak poary, morderstwa, samobjstwa, wypadki, eksplozje. Jak wykazao jedno z bada, a u 16,5% straakw stwierdza si wskutek tego objawy zespou stresu pourazowego, co jest wartoci o 1% wysz ni zauwaona u weteranw wojny wietnamskiej i nieporwnanie wysz ni obserwowana w populacji oglnej (od 1 do 3%, DeAngelis, 1995). Na zesp stresu pourazowego skadaj si takie objawy, jak przyspieszona akcja serca (Blanchard i in., 1991) oraz uczucie lku i bezradnoci wywoane dowiadczeniem urazu. Urazem moe by napa, wypadek w najbliszym otoczeniu lub bycie wiadkiem mierci kogo bliskiego. Zesp ten moe pojawi si w wiele miesicy, a nawet lat po doznaniu urazu. Czsto wystpuje u weteranw wojennych, ludzi, ktrych domy ulegy zniszczeniu w katastrofie ywioowej, ofiar substancji chemicznych lub molestowania seksualnego w dziecistwie (Baum, Fleming, 1993; Rodriguez i in., 1997). W badaniach ofiar huraganu Andrew, ktry spustoszy poudniow Floryd w roku 1992, stwierdzono wystpowanie zespou stresu pourazowego u co czwartego mczyzny i co trzeciej kobiety (Ironson, 1993). Badanie reprezentatywnej, liczcej sobie 4 000 osb prby kobiet amerykaskich wykazao objawy tego zespou u co czwartej kobiety, ktra pada ofiar jakiego przestpstwa (Resnick i in., 1993, por. rycina 15.1). Zdarzenie urazowe czsto powraca w postaci natrtnych wspomnie, snw i uczucia, e ponownie nadchodzi. Ludzie dotknici tym zespoem z reguy staraj si unika myli i czynnoci zwizanych z traumatycznym zdarzeniem, czsto maj problemy ze snem, z koncentracj uwagi, cierpi na nadmiern czujno, nadwraliwo i skonno do wybuchw irytacji.

P R O F I 1 U

Czy chcesz poMAY rozmawia o konflikcie? O dramacie? O czystym, surowym doznaniu lku? Zapomnijmy o wrogich przybyszach z obcych planet. 0 podatkach i rzeczach wydajcych w ciemnociach podejrzane dwiki. Przyjrzyjmy si Wiedniowi z przeomu XIX 1 XX wieku - podwczas kwitncej stolicy sztuki - gdzie konie gryzy ludzi na ulicach. A w kadym razie tak mylat pewien picioletni chopiec imieniem Hans. W 1908 roku bezradny ojciec Maego Hansa napisa do Freuda list z prob o porad. Freud dokona psychoanalizy chopca drog listow, a jego pismo stao si podstaw do opisu jednego z najsynniejszych przypadkw twrcy psychoanalizy zamieszczonego

Serce zaraz mi wyskoczy z piersi" - te czsto prowadz do nasilenia i podtrzymania lkw. Myli o takiej treci nasilaj objawy, przerywaj planowanie, w artykule AnaliHANS prowadz do przeceniania zagroenia stwarzanego za fobii u picioletniego chopca. Freud doprzez jakie bodce, motywuj do ich unikania i obszed do wniosku, e konie niaj wiar w skuteczno wasnych dziaa zaposymbolizoway posta ojca biegawczych. Przekonanie o niemonoci poradzechopca, ich domniemane nia sobie z zagroeniem nasila przeywany lk, wiara ugryzienie za - akt kastracji. we wasne siy za prowadzi do jego redukcji (BanduInnymi sowy, Hans cierpia ra, 1985). na niewiadomy lk przed tym, e wasny ojciec go wykaW zaburzeniach lkowych wan rol odgrywaj struje. Dlaczego? Dlatego, e te czynniki biologiczne. W wikszoci zaburze Hans by rywalem ojca w walpsychicznych, w tym take lkowych (Carey, DiLalce o wzgldy swojej matki. la, 1994), du rol odgrywaj pewne czynniki geneA wic May Hans cierpia na tyczne. Na przykad wiadomo, e zaburzenia lkokompleks Edypa. we czciej wystpuj u osb spokrewnionych Analizy Freuda krytyko(Michels, Marzuk, 1993b). Badania nad blinitami wano z wielu powodw. Jedwskazuj te na wiksze wspwystpowanie zabunake historycznie rzecz biorc, przypadek Maego Hansa rze lkowych u blinit jedno- ni dwujajowych wielce si przyczyni do ugrun(Torgersen, 1983). Podobnie badania nad dziemi towania psychoanalitycznego adoptowanymi dowodz, e pod wzgldem skonprzekonania, e przedmioty noci do zaburze lkowych s one podobniejsze do wzbudzajce fobie symbolizuj swoich rodzicw biologicznych ni przybranych niewiadome konflikty z wcze(Pederson i in., 1988). snego dziecistwa. Susan Mineka (1991) przypuszcza, e ludzie (i inne naczelne) s genetycznie predysponowani do reagowania strachem na bodce, ktre w ewolucyjnej przeszoci stanowiy zagroenia dla naszych przodkw. Siy ewolucyjne decydoway o wikszych szansach przetrwania tych osobnikw, ktre bay si wielkich zwierzt, pajkw, wy, wysokoci, puapek, ostrych obiektw i obcych. By moe skonno do lku - w postaci nasilonej reaktywnoci autonomicznego ukadu nerwowego - ma charakter dziedziczny. Co powoduje nasilon reaktywno" tego ukadu? Za napady lkowe mog by odpowiedzialne zaburzenia w regulacji serotoniny i norepinefryny. W innych zaburzeniach lkowych receptorowe okolice mzgu mog by niewystarczajco wraliwe na kwas gamma-aminomasowy - neuroprzekanik odpowiedzialny za hamowanie reakcji lkowych. Dziaanie benzodiazepin - grupy lekw redukujcych lk - prawdopodobnie polega na zwikszaniu wraliwoci odpowiednich receptorw mzgowych na ten wanie neuroprzekanik. Jednak poziom wraliwoci receptorw kwasu gamma-aminomasowego nie jest jedynym czynnikiem odpowiedzialnym za wystpowanie zaburze lkowych (Michels, Murzak, 1993a). Wiele przypadkw takich zaburze wynika ze wspdziaania elementw biologicznych i psychicznych. Pocztkowym czynnikiem wyzwalajcym napad lkowy moe by jakie zaburzenie rwnowagi biologicznej. Jednake pniejsze czynniki nasilajce napady lku mog mie charakter psychiczny i wiza si z oczekiwaniem nastpnego napadu i bezsilnym strachem przed jego wystpieniem zwiastowanym przez okrelone sygnay fizjologiczne. (McNally, 1990; Meichenbaum, 1993). Uczucie bezradnoci nasila lk. Osobom mu ulegajcym mona te pomaga rodkami psychologicznymi wicymi si z niwelowaniem dolegliwoci fizycznych, na przykad nieregularnoci oddechu, i pokazujcymi, e nad czci objaww mona zapanowa (Klosko i in., 1990).

ZASTANW SI
Czy odczuwae kiedykolwiek lk? Czy byt on normalny w tamtej sytuacji? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Czy znasz kogo, kto cierpi na jak fobi? Czy fobia dezorganizuje tej osobie ycie? W jaki sposb? Czy przeye kiedykolwiek napad paniki? Jaka jest rnica pomidzy przeyciem paniki a cierpieniem na napady lkowe? Czy znasz kogo cierpicego na obsesje lub kompulsje? Opisz zachowanie tej osoby.

ZABURZENIA DYSOCJACYJNE

zaburzeniach dysocjacyjnych dochodzi do rozdzielenia procesw umysowych - jak myli uczucia, pami, tosamo i wiadomo, ktre sprawiaj, e doznajcy ich czowiek czuje si pewn caoci. W tej czci przyjrzymy si rnym rodzajom zaburze dysocjacyjnych.

TYPY ZABURZE DYSOCJACYJNYCH

System klasyfikacyjny DSM wyrnia szereg zaburze dysocjacyjnych, midzy innymi amnezj dysocjacyjn, fug psychogenn (zwan te dysocjacyjn), dysocjacyjne zaburzenie tosamoci i zaburzenie depersonalizacyjne. AMNEZJA DYSOCJACYJN. O amnezji tego typu mwimy, gdy czowiek staje si nagle niezdolny do przypomnienia sobie wanych informacji na wasny temat, a utraty pamici nie mona przypisa czynnikom organicznym, jak uraz gowy czy zatrucie alkoholowe. Podoe tej utraty pamici ma wic charakter psychiczny, a nie organiczny. Najpowszechniejszy przypadek to niemono przypomnienia sobie zdarze, jakie miay miejsce przez kilka godzin po jakim powanym urazie, na przykad podczas wojny albo po przebytym wypadku. W amnezji uoglnionej czowiek moe straci pami caego swojego ycia. Amnezja moe trwa kilka godzin, a nawet lat. Ludzie twierdz czasami, e nie pamitaj jakich wasnych niemoliwych do zaakceptowania zachowa albo obietnic i tym podobnych zdarze. Twierdzenie, e ma si jakie problemy psychiczne w rodzaju amnezji, by unikn odpowiedzialnoci za jaki czyn, to symulacja. Wspczesne metody badawcze nie zawsze s w stanie odrni symulacj od rzeczywistych zaburze dysocjacyjnych. FUGA DYSOCJACYJN. W fudze dysocjacyjnej czowiek nagle porzuca swj dom lub prac i podruje do innego miejsca, zapominajc o caym swoim dotychczasowym yciu. W nowym miejscu albo nie myli o przeszoci, albo zmyla na jej temat. Nowa osobowo czsto bywa bardziej otwarta i mniej zahamowana od poprzedniej, prawdziwej" osobowoci. Po ustpieniu choroby wystpuje niepami zdarze majcych miejsce podczas fugi.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e niektrzy ludzie maj wicej ni jedn tosamo, z ktrych kada moe cierpie na odmienne alergie i niedomagania wzroku.

szoci osobowoci wielorak albo rozszczepieniem osobowoci) cierpia opisany na wstpie tego rozdziau William. Polega ono na zamieszkiwaniu" tej samej osoby przez dwie lub wicej odrbnych tosamoci czy osobowoci, z ktrych kada jest wyposaona w sobie tylko waciwe cechy i wspomnienia. Kada z tych tosamoci moe nie zdawa sobie sprawy z pozostaych i kadej z nich mog towarzyszy nawet odmienne rodzaje upoledzenia wzroku, wymagajce rnych okularw (Braun, 1988). Braun opisuje przypadek pacjenta cierpicego na rne alergie w zalenoci od tego, ktra tosamo opanowaa jego psychik. Jedna z tych tosamoci, Timmy, bya cakowicie niewraliwa na sok pomaraczowy, ktry przyprawia inne tosamoci o alergi prowadzca do pokrzywki. Swdzenie i pokrzywka pojawiay si take wtedy, gdy jedna z tych tosamoci zastpowaa Timmy'ego w trakcie picia soku, a zanikay, kiedy Timmy zastpowa ktr z nich. W innych przypadkach opisywanych przez Brauna rne tosamoci pacjentw reagoway odmiennie na to samo lekarstwo albo niektre z tosamoci cechowaa lepota na kolory poprawnie rozrniane przez inn tosamo. Niektre z takich przypadkw zostay te przedstawiane w wytworach kultury masowej. By moe najbardziej znanym przykadem jest film Trzy twarze Ewy, Potuln on, zwan Ewa Bia zamieszkiway jeszcze dwie inne osobowoci. Druga, Ewa Czarna, bya osobowoci antyspoeczn o skonnociach do rozwizoci seksualnej. Trzecia, o imieniu Jane, bya w stanie zaakceptowa swoje prymitywne impulsy, a mimo to postpowa w spoecznie akceptowalny sposb. Ostatecznie te trzy osobowoci stopiy si na powrt w jedn, Jane. Jednak podobno pierwowzr filmowej Jane (kobieta nazwiskiem Chris Sizemore) uleg pniej rozszczepieniu na dwadziecia dwie rne osobowoci. Inny dobrze znany przypadek to, kobieta o szesnastu tosamociach, ktrej losy przedstawia aktorka Sally Field w filmie Sybil. ZABURZENIE DEPERSONALIZACYJNE. Zaburzenie to cechuje si stale nawracajcym uczuciem oddzielenia od wasnego ciaa, jakby obserwowao si wasn psychik z zewntrz. Z tego wzgldu nazywane jest czasami pozacielesnym odczuwaniem siebie". Moe tu te pojawia si uczucie, e dziaa si niczym we nie albo pod kontrol pilota automatycznego. Przejciowy epizod depersonalizacji ilustruje przypadek Richiego: Po zakoczeniu szkoy pojechalimy z dziemi do Orlando. Przez trzy dni zaliczalimy" wiat Disneya i doszlimy do momentu, w ktrym wszyscy nosilimy koszulki z myszami i kaczkami, piewajc dziecice piosenki. Trzeciego dnia zaczem traci poczucie rzeczywistoci i odczuwa niepokj, przygldajc si tym wszystkim zdrowym amerykaskim dzieciakom z klasy redniej piewajcym i taczcym pod zamkiem z bajki o Kopciuszku. Kiedy dzie mia si wreszcie ku kocowi, zaczem si nagle poci. Poczuem, e mnie mdli i cay si trzs, wic przysiadem na cemencie obok jakiego czterolatka, nie wyjaniajc niczego mojej onie. Wszdzie wok widziaem nogi dorosych i dzieciakw i z jakiego dziwnego powodu zaczem skupia ca uwag na rozsypanych wok kawakach popcornu. W pewnym momencie wydao mi si, e wszyscy ludzie dookoa mnie s tylko gupimi, mechanicznymi zabawkami, niczym kukieki czy imitacje zwierzt widziane podczas wizyty w Disneylandzie. Wszystko zdawao si zwalnia tak jak wtedy, gdy napalisz si marihuany, a midzy mn a reszt wiata wyrosa niewidzialna ciana z baweny. Potem koncert si skoczy i ona zacza si dopytywa, co ze mn - czy chc zosta na Elektrycznej Paradzie i pokazie ogni sztucznych, czy te le si czuj. Zaczem si zastanawia, czy nie zwariowaem, i powiedziaem onie,

DYSOCJACYJNE ZABURZENIE TOSAMOCI. Na zaburzenie to (nazywane w p r z e .

e czuj si nie najlepiej i eby mnie odprowadzia za rk do naszego motelu. Udao si nam jako zawrci i kiedy stalimy w tumie innych, czekajc na przyjazd kolejki jednoszynowej, czuem si jak nieboszczyk przygldajcy si byszczcymi oczyma dzieciakom z uszami Myszki Miki i trzymajcym balony w ksztacie tej bajkowej postaci. Mechaniczny gos dobiegajcy z gonika jednotorwki prawie mnie zaatwi i zaczem si cay trz. Odmwiem powrotu do Magicznego Krlestwa. Poszedem z rodzin do Morskiego wiata, a nastpnego dnia podrzuciem ich tylko do Magicznego Krlestwa i odebraem wieczorem. Moja ona mylaa, e si wycofuj z ycia rodzinnego i bya o to wielka ktnia, ale musielimy wrci do rzeczywistego ycia, a ja przede wszystkim musiaem powrci do rwnowagi psychicznej.

TEORIE ZABURZE DYSOCJACYJNYCH

Wedug teorii psychodynamicznej osoby dotknite zaburzeniami dysocjacyjnymi stosuj na wielka skal wyparcie zapobiegajce odczuciu nieakceptowanych impulsw i pamitaniu nieprzyjemnych wydarze (Vaillant, 1994). W amnezji i fudze DYSOCJACYJNE ZABURZENIE TOSAMOCI dysocjacyjnej czowiek zapomina gboko go wzburzajce zdarzenie czy impuls. Dziki dysocjacyjnemu zaburzeniu tosamo- Zaburzenie to, dawniej zwane rozszczepieniem ci czowiek wyraa nieakceptowane impulsy za porednictwem osobowoci, polega na zamieszkiwaniu" tej samej alternatywnej tosamoci. W zaburzeniu depersonalizacyjnym osoby przez dwie lub wicej osobowoci, nieraz pozostaj one za na zewntrz psychiki, wyzwalajc si w ten spo- cakiem od siebie odmienne. sb z chaosu ogarniajcego czowieka. Wedug teoretykw uczenia si osoby dotknite zaburzeniami dysocjacyjnymi wyuczyy si nie myle o zych wspomnieniach lub zych impulsach, aby unikn lku i wstydu lub poczucia winy. Mwic jzykiem technicznym, niemylenie 0 tych sprawach jest wzmacniane2 wycofaniem nieprzyjemnych bodcw w postaci lku, wstydu i poczucia winy. Tak wic zarwno podejcie psychodynamiczne, jak i behawiorystyczne zakada, e zaburzenia dysocjacyjne pomagaj dotknitej nimi osobie w ucieczce od wywoujcych wzburzenie myli i wspomnie. Czego mog dotyczy takie wspomnienia? Badania sugeruj, e wiele, by moe wikszo, dotyczy doznanej w dziecistwie przemocy fizycznej lub seksualnej, zwykle ze strony opiekuna lub kogo z krewnych (Coons, 1994; Weaver, Clum, 1995). Badania ankietowe wskazuj, e znaczna wikszo osb dotknitych dysocjacyjnymi zaburzeniami tosamoci informuje o przemocy, jakiej doznaa w dziecistwie (Putnam i in., 1986; Ross i in., 1990). Wiele z tych osb twierdzi, e doznawao przemocy zarwno fizycznej, jak 1 seksualnej. Tak samo osoby z diagnoz amnezji dysocjacyjnej wspominaj przypadki przemocy fizycznej i seksualnej w dziecistwie (Coons i in., 1989). By moe wszyscy jestemy zdolni do dzielenia wiadomoci, dziki czemu moemy przynajmniej przejciowo pozostawa niewiadomi tego, na czym zwykle skupia si nasza uwaga. Zaburzenia dysocjacyjne prowadz do stawiania fa2 Jest to przykad wzmocnienia negatywnego, poniewa czsto wzmacnianego zachowania (polegajcego tu na odwracaniu uwagi od pewnych tematw) spada pod wpywem usunicia jakiego bodca (tu: lku, wstydu lub poczucia winy).

scynujcych pyta o natur ludzkiej wiadomoci i pamici (Kihlstrom i in. 1994). Zdolno do podzielnoci uwagi zapewne nie jest niczym zaskakujcym, Natomiast zaskakujca jest zdolno ludzkiej wiadomoci do czenia w sensown cao zwykle chaotycznego zbioru dowiadcze.

ZASTANW SI
Czy znasz kogo, kto twierdzi, e dotknta go amnezja" dotyczca jakich wydarze? Czy osoba ta poprawnie uywa tego terminu? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Czy miate kiedykolwiek poczucie odrealnienia, jakby dziejce si wok rzeczy nie dziaty si naprawd? Czy moesz powiza to uczucie ze zjawiskiem depersonalizacji? Czy widziafe jaki film, ktrego bohater dowiadczaby dysocjacyjnego zaburzenia tosamoci (by moe nazywao si ono rozszczepieniem osobowoci")? Czy zachowanie tego bohatera pasowao do opisw przedstawionych w tej czci rozdziau? Jakie byy domniemane rda tego zaburzenia?

ZABURZENIA SOMATOFORMICZNE
soby dotknite zaburzeniami somatoformicznymi uskaraj si na rne problemy somatyczne, jak parali czy ble, albo s przekonanie o jakiej powanej chorobie, cho nie mona u nich znale adnej fizjologicznej czy medycznej przyczyny tych dolegliwoci. W tej czci ksiki przyjrzymy si dwm zaburzeniom somatoformicznym: zaburzeniu konwersyjnemu i hipochondrii. Zaburzenie konwersyjne polega na pojawieniu si jakiej zasadniczej zmiany w fizycznym funkcjonowaniu organizmu (np. utrata jakiej funkcji), pomimo niemonoci znalezienia jakiegokolwiek fizjologicznego jej podoa. Jednak zachowania te nie s przez czowieka celowo udawane. Nazwa zaburzenie konwersyjne" wywodzi si std, e cierpica na nie osoba zdaje si przeksztaca przeywany stres w jak dolegliwo fizyczn. Gdybymy utracili zdolno do widzenia w ciemnoci lub zdolno chodzenia, przejmowanie si tym faktem byoby jak najbardziej zrozumiae. Jednake niektre osoby dotknite konwersj wykazuj zadziwiajc obojtno wobec swoich objaww, co zyskao sobie nazw la belle indifference. Podczas II wojny wiatowej u niektrych pilotw bombowcw pojawia si lepota nocna - niezdolno do widzenia w ciemnoci. Nie mogli oni odbywa nocnych nalotw, cho badania nie wykazyway adnych uszkodze nerwu wzrokowego. Istniej take nieliczne informacje o kobietach majcych due rodziny, ktre zostay dotknite paraliem ng, pomimo braku medycznego podoa tej choroby. Opisano te przypadek pewnej kobiety z Kambody dotknitej lepot po tym, jak bya wiadkiem scen okruciestwa. Innym i czsto wystpujcym rodzajem zaburze somatoformicznych jest hipochondria. Dotknite ni osoby twierdz, e cierpi na jak powan chorob somatyczn, cho nie mona znale adnych medycznych dowodw jej istnienia. Ludzie tacy s niezmiernie skoncentrowani na rnych drobnych objawach fizjologicznych i wierz w swoj chorob pomimo zapewnie lekarza, e nic im nie jest. Czsto biegaj od jednego lekarza do drugiego w nadziei na znalezienie takiego, ktry znalazby przyczyn nkajcych ich dolegliwoci. Strach przed chorob moe cakowicie zdezorganizowa ich ycie rodzinne i zawodowe.

Zgodnie z podejciem psychodynamicznym wczeniejsze wersje DSM w odniesieniu do schorze, ktre dzi nazywamy zaburzeniami somatoformicznymi uyway okrelenia nerwica histeryczna". Nazwa wywodzia si od greckiego sowa hystera oznaczajcego macic. Podobnie jak wielu innych Grekw, Hipokrates uwaa, e histeria jest kobiec dolegliwoci wywoywan przemieszczaniem si macicy po caym ciele (wierzono podwczas, e macica nie jest nigdzie przyczepiona i e moe wdrowa po ciele kobiety!). Zatem odbywajc wdrwk, macica moga wywoywa dolegliwoci i ble niemale w kadym miejscu ciaa. Grecy wierzyli take, i cia stabilizuje" macic, prowadzc do zaniku histerycznych dolegliwoci. Tak wic jak mylisz, co greccy lekarze zalecali jako rodek na comiesiczne kopoty zwizane z menstruacj? Tak, masz racj! Nawet na pocztku XX wieku przypuszczano, e dziwne sensacje i nie poparte medycznymi dowodami skargi na stan zdrowia s charakterystyczne tylko dla kobiet. Traktowanie ich jako nerwicy wsparte byo pogldem, i przyczyny owych dolegliwoci tkwi w niewiadomych konfliktach dziecistwa. Podejcie psychodynamiczne zakada, e funkcj objaww somatycznych jest ochrona odczuwajcej je osoby przed wstydem i poczuciem winy lub innymi rodzajami stresu. Zaburzenia konwersyjne, podobnie jak wczeniej opisywane dysocjacje, czsto zdaj si suy jakiemu wyranemu celowi, na przykad lepota" pilota uniemoliwia mu udzia w niebezpiecznych misjach, a zatem broni przed strachem i ewentualnym poczuciem winy wywoanym zrzucaniem bomb na cywili.

ZASTANW SI
Jakiego typu problemy towarzysz prbom rozstrzygnicia, czy kto cierpi na jak chorob somatyczn, czy te na zaburzenie konwersyjne? Czy zdarzyo ci si sysze sowo hipochondryk" wypowiedziane z sarkazmem lub jako obelga? 0 co chodzio?

ZABURZENIA NASTROJU

aburzenia nastroju cechuj si nieadekwatnoci wyraanych emocji i dotycz smutku lub niezwykego podniecenia. Wikszo zdarzajcych si nam przypadkw smutku to doznania jak najbardziej normalne. Zrozumiae, e popadamy w smutek po niezdaniu egzaminu, utracie powanej sumy wskutek nieudanej inwestycji czy z powodu powanej choroby przyjaciki. W takich sytuacjach dziwny byby brak smutku.

TYPY ZABURZE NASTROJU

W czci tej zajmiemy si dwoma zaburzeniami nastroju: depresj endogenn (tzw. wielk) i dwubiegunowym zaburzeniem afektywnym. DEPRESJA ENDOGENNA (WIELKA). Depresja jest rwnie czsta jak przezibienia - stwierdza si j u okoo 10% populacji osb dorosych (Alloy i in., 1990). Osoby z depresj czuj si smutne, przygnbione i zdoowane". Mog si uskara na zanik energii, spadek samooceny, trudnoci z koncentracj, pesymizm, skonno do paczu i myli samobjcze.

Uczucia te staj si bardziej dotkliwe u osb dotknitych depresj endogenn. Cierpice na ni osoby skar si na zanik apetytu, powany spadek wagi ciaa, pobudzenie lub spowolnienie psychoruchowe. Nie s w stanie si skoncentrowa i podejmowa decyzje. Czsto powiadaj, e o nic ju nie dbaj, a zdarza si, e podejmuj prby samobjcze. Mog te ujawnia zaburzenia w postrzeganiu rzeczywistoci, czyli tak zwane objawy psychotyczne - intensywne poczucie wasnej bezwartociowoci, winy z powodu wyimaginowanych wystpkw, a nawet poczucie rozkadania si wasnego ciaa wskutek choroby. Mog take pojawia si urojenia, na przykad e to diabe zadaje zasuon kar, albo halucynacje w postaci dziwacznych dozna ciaa.
DWUBIEGUNOWE ZABURZENIE AFEKTYWNE. Istot tego zaburzenia, zwanego

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

Diagnoza depresji jest dwukrotnie czciej stawiana kobietom ni mczyznom (Culbertson, 1997; Leutwyler, 1997). Niektrzy terapeuci, podobnie jak i laicy, sdz, e powodem tej rnicy jest biologiczna odmienno pci. Gniew czy irytacja kobiety czsto bywa przypisywana wahaniom hormonalnym zwizanym z cyklem menstruacyjnym. Zmiany hormonalne mog rzeczywicie przyczynia si do czstszego wystpowania depresji u kobiet (McGrath i in., 1990). Jednake uczestnicy dyskusji zorganizowanej przez Amerykaskie Towarzystwo Psychologiczne upatruj przyczyny podwyszonej zapadalnoci kobiet na depresj w wikszej liczbie stresw, jakim s one poddawane w porwnaniu z mczyznami (McGrath i in., 1990). Kobiety czciej padaj ofiar ataku fizycznego lub przemocy seksualnej, a take czciej dotyka je bieda, samotne rodzicielstwo i uprzedzenia dotyczce pci. Kobiety take czciej ni mczyni pomagaj innym ludziom naraonym na stres, co stanowi dla nich dodatkowe obcienie (Shumaker, Hill, 1991). Bonni Strickland, jedna z uczestniczek wspomnianej dyskusji, wyrazia nawet zdziwienie, e ofiar depresji nie pada jeszcze wicej kobiet, zwaywszy, jak czsto s one traktowane jako obywatele drugiej kategorii. Belle (1990) zauwaa, e wiele problemw skaniajcych ludzi do poszukiwania pomocy terapeutycznej ma swoje rdo w niesprawiedliwoci spoecznej. Jest to szczeglnie prawdziwe w odniesieniu do grup, w stosunku do ktrych ywione s uprzedzenia, co odnosi si take do kobiet (Brown, 1992). Kobiety w szczeglnoci samotnie wychowujce dziecko - zajmuj nisz pozycj spoeczn ni mczyni, a wiadomo, e depresja i inne zaburzenia psychiczne s czstsze wrd ludzi biednych (Hobfoll i in., 1995). Nawet uzdolnionym i ciko pracujcym kobietom czciej grozi depresja, gdy widz, jak ich moliwoci s ograniczane przez spoeczestwo (Rothbart, Ahadi, 1994). Terapia" kobiet powinna wic czciowo polega na bardziej sprawiedliwym rozoeniu obowizkw midzy pcie (Comas-Diaz, 1994). Cho cierpi jednostka, przyczyny cierpienia czsto tkwi poza ni, w spoeczestwie.

niegdy psychoz maniakalno-depresyjn, s silne zmiany nastroju - od ekstatycznego podniecenia do czarnej depresji. Cykle zmiany nastroju zdaj si przy tym niezalene od zewntrznych wydarze. W fazie podwyszonego nastroju, czyli manii, pojawia si kracowe pobudzenie i wesokowato z przesadn artobliwoci. Osoba maniakalna moe te by ktliwa, nie umie realistycznie ocenia sytuacji, niszczy rzeczy, rozdawa cenne przedmioty lub skada przesadne datki na szlachetne cele. Ludzi takich czsto si unika ze wzgldu na ich kopotliwo. Ich wypowiedzi s bardzo szybkie, mwic, czsto przeskakuj z tematu na temat, ujawniajc gonitw myli. Trudno przy nich doj do gosu, im za trudno usiedzie, a nawet spa w spokoju. Przeciwiestwem stanu maniakalnego jest depresja. Ludzie w fazie depresji sypiaj wicej ni normalnie i s apatyczni. Osoby dotknite depresj endogenn czsto cierpi na bezsenno i nadpobudzenie, za osoby z dwubiegunowym zaburzeniem afektywnym czsto ujawniaj take skonno do irytacji i wycofywania si z kontaktw spoecznych. Niektre osoby, przechodzc z fazy manii do depresji, podejmuj prby samobjcze. Skonne s uczyni niemale wszystko, by tylko unikn nadchodzcych cierpie gbokiej depresji. By moe syszelicie powiedzenie: Tylko cienka linia oddziela geniusz od szalestwa". Zdawa by si mogo, e szalestwo o ktrym w nim mowa, to schizofrenia, poniewa w zaburzeniu tym zdarzaj si przebyski niezwykoci. Jednak badania pokazuj raczej zwizki midzy twrczym geniuszem a skonnoci do depresji endogennej i dwubiegunowego zaburzenia afektywnego (Jamison, 1997). Wielu artystw znalazo twrcz inspiracj w spojrzeniu w gbi swej rozpaczy, a alarmujco dua liczba pisarzy popenia samobjstwo (min. Virginia Woolf, Sylvia Plath i Ernest Hemingway). Jak zauwaya Kay Redfield Jamison (1997), artyci maj osiemnastokrotnie wiksz szans popenienia samobjstwa ni przecitna osoba z populacji oglnej. Maj te omio-, dziesiciokrotnie wiksz szans popadnicia w depresj oraz dziesicio-, dwudziestokrotnie wiksz szans cierpienia na dwubiegunowe zaburzenie afektywne. Wielu pisarzy, malarzy i kompozytorw byo najbardziej twrczych w fazie manii, na przykad Alfred Tennyson czy Robert Schumann. W chwili obecnej moemy jedynie spekulowa na temat zwizku geniuszu z depresj, zwamy jednak na dwie interesujce informacje. Po pierwsze, lekarstwa uywane do leczenia zaburze nastroju zawaj zakres dozna percepcyjnych i emocjonalnych czowieka, co jest powodem, dla ktrego wiele osb przestaje te lekarstwa zaywa. Po drugie, zarwno twrczo artystyczna, jak i reakcje emocjonalne s uwaane za funkcj prawej pkuli mzgu.

TEORIE ZABURZE NASTROJU

Depresja moe by reakcj na strat lub nieprzyjemne zdarzenia. Do jej wystpienia mog przyczynia si takie problemy, jak niezgoda w maestwie, dyskomfort fizyczny, niekompetencja, niepowodzenia i napicia wywoane prac zawodow. Silniejsz depresj wywouj zdarzenia, ktre sami na siebie cignlimy, jak zalegoci w nauce, niechciana cia, konflikty z prawem i innymi osobami czy problemy finansowe (Simons i in., 1993). Ponadto niektre osoby z wikszym trudem wychodz z depresji ni inne. Osoby o skonnociach do depresji maj nisz samoocen (Andrews, Brown, 1993), mniejsz umiejtno rozwizywania problemw w kontaktach z innymi (Marx i in., 1992), a take otrzymuj mniej wsparcia spoecznego od innych. PODEJCIE PSYC H 0 DYNAM ICZ N E. Psychoanaliza proponowaa rne wyjanienia przyczyn depresji. Jedno z nich zakada, e przypado ta szczeglnie zagraa osobom nadmiernie koncentrujcym si na tym, by nie wyrzdzi przykroci in-

nym i nie utraci ich aprobaty. W konsekwencji s one skonne powstrzymywa si od ujawniania gniewu, co prowadzi do skierowania go do wewntrz w postaci nienawici do siebie samego. Z perspektywy psychodynamicznej dwubiegunowe zaburzenie afektywne mona traktowa jako stany zdominowania osobowoci na przemian przez ego i superego. W fazie depresyjnej miaoby dominowa superego (przesadne poczucie winy i bezwartociowoci), podczas gdy w fazie manii - ego (podwyszenie nastroju i przypyw wiary we wasne siy). Nadmierne eksponowanie wasnego Ja koczyoby si powrotem do poczucia winy i zwizanej z nim depresji. TEORIA UCZENIA SI. Wiele osb dotknitych depresj cechuje si zewntrznym umiejscowieniem rda kontroli. Nie wierz one w zdolno wywierania takiego wpywu na bieg wydarze, by przynioso to im podane skutki (Weisz i in., 1993). Badania wykazuj take zwizek midzy depresj a wyuczon bezradnoci. W swych klasycznych ju dzi badaniach Martin Seligman wyucza psy, e nie s w stanie niczego zrobi, by zapobiec wstrzsom elektrycznym. W pocztkowej fazie bada uniemoliwiano psom opuszczenie klatki, w ktrej byy raone prdem elektrycznym. W fazie nastpnej usuwano przeszkod, jednake wikszo psw nie bya w stanie skorzysta z nowo otwartej drogi ucieczki. Wygldao na to, e nauczyy si, i nic nie mog poradzi na nieprzyjemne bodce. Psy Seligmana byy te w pewnym sensie wzmacniane za bezczynno, bowiem w kocu wstrzsy zanikay, mimo, e pies niczego nie robi, czyli stawa si bezradny. Wzmocnienie (zanik wstrzsw) mogo wic nasila podobne zachowanie" (bierno) take i w innych podobnych sytuacjach. Tego rodzaju bezradno przypomina zachowanie osb depresyjnych. CZYNNIKI POZNAWCZE. Pojcie wyuczonej bezradnoci stanowi pomost pomidzy podejciem behawiorystycznym i poznawczym, poniewa jest ona pewnym rodzajem oczekiwania. Do depresji przyczyniaj si take inne czynniki poznawcze. Naley do nich na przykad perfekcjonizm, czyli nierealistycznie wysokie wymagania kierowane pod wasnym adresem. Wpdzaj one czowieka w depresj, poniewa - jako z gry skazane na niepowodzenie - obniaj jego poczucie wasnej wartoci (Blatt i in., 1995; Hewitt i in., 1996). Osoby ze skonnoci do koncentrowania uwagi na wasnej depresji naraaj si na przeduanie tego nieprzyjemnego stanu (Just, Alloy, 1997). Moe to by jedn z przyczyn czstszego zapadania kobiet na depresj, poniewa maj one wiksz ni mczyni skonno do zwracania uwagi na swe negatywne uczucia (Nolen-Hoeksema i in., 1993). Mczyni czciej radz sobie z negatywnymi uczuciami poprzez prby odwrcenia od nich wasnej uwagi lub siganie po alkohol (Nolen-Hoeksema, 1991), naraajc w ten sposb siebie i swoje rodziny na dalsze problemy. Seligman (1996) wskazuje, e kiedy sprawy le id, przyczyny poraek moemy upatrywa w czynnikach zewntrznych albo wewntrznych, staych albo zmiennych oraz oglnych lub specyficznych. Te rne style atrybucyjne mona wyjani na przykadzie poszukiwania powodw nieudanej randki. Atrybucje wewntrzne (poszukiwanie przyczyn w sobie) polegaj tu na samoobwinianiu w rodzaju: Naprawd to sknociem", podczas gdy atrybucje zewntrzne - na poszukiwaniu winy na zewntrz (Z niektrych ludzi nigdy nie da si zrobi pary" albo Po prostu nie pasujemy do siebie"). Atrybucje stae (Taki ju mam charakter") oznaczaj, e problemu nie mona zmieni, podczas gdy atrybucje zmienne (Byem przezibiony i marnie si czuem") wskazuj, e w przyszoci moe by inaczej. Atrybucje oglne (Nie potrafi nawizywa z ludmi kontaktu") dowodz, e problem ma rozlegy charakter, natomiast atrybucje specyficzne (Mam kopoty z gadaniem o niczym na pocztku znajomoci") informuj, e problem jest na tyle niewielki, i atwo sobie z nim poradzi.

Wyniki bada przekonuj, e w depresj czciej zapadaj osoby o skonnoci do wyjaniania swoich poraek przyczynami wewntrznymi, staymi i oglnymi a wic takimi, ktre trudno zmieni (Kinderman, Bentall, 1997; Simons i in., 1995). Ten wzorzec atrybucji uczy wic poczucia bezsilnoci. CZYNNIKI BIOLOGICZNE. Trwaj poszukiwania biologicznych przyczyn zaburze nastroju. Skonno do depresji czsto wspwystpuje z neurotycznoci - cech osobowoci, ktra jest w pewnym stopniu dziedziczna (Clark i in., 1994). Z ni te wie si lkowo, a lk i depresja czsto wystpuj u tych samych osb (Clark i in., 1994). Czynniki genetyczne zdaj si do pewnego stopnia lee u podoa dwubiegunowego zaburzenia afektywnego, ktre czciej pojawia si u osb spokrewnionych z innymi chorymi ludmi (Ros, 1995; Wachtel, 1994). Rwnie blinita jednojajowe s do siebie bardziej podobne pod wzgldem wystpowania (lub nie) zaburzenia dwubiegunowego ni blinita dwujajowe (Goodwin, Jamison, 1990). Inni badacze koncentruj si na roli, jak odgrywa moe w depresji wydzielanie neuroprzekanikw serotoniny i noradrenaliny (Cooper i in., 1991; Michels, Marzak, 1993b). Niedobr serotoniny moe nasila ogln skonno do zaburze nastroju. Natomiast niedobr serotoniny w poczeniu z niedoborem noradrenaliny moe przyczynia si do depresji. Osoby dotknite cik depresj czsto reaguj na leki przeciwdepresyjne podwyszajce dziaanie zarwno serotoniny, jak i noradrenaliny. Co wicej, lit, stanowicy gwny lek wykorzystywany w terapii dwubiegunowego zaburzenia afektywnego, spaszcza" cykl maniakalno-depresyjny za porednictwem oddziaywania na poziom noradrenaliny. Zwizki zaburze nastroju z czynnikami biologicznymi wydaj si zoone i stanowi obecnie przedmiot intensywnych bada. Nawet jeeli ludzie rni si biologicznie uwarunkowan skonnoci do depresji, istotn rol w jej wystpowaniu odgrywaj te czynniki psychologiczne, przede wszystkim oczekiwania dotyczce skutecznoci wasnych dziaa i wiara w moliwo zmiany sytuacji na lepsze.

SAMOBJSTWO
Nazywali samych siebie Wrotami Niebios, cho gazeta New York Times" twierdzi, e jedyne wrota, jakie otwierali, prowadziy do szalestwa (Gateway to Madness, 1997) W roku 1997 trzydziestu dziewiciu czonkw sekty Wrota Niebios popenio samobjstwo, gdy kometa Hale-Boppa zbliaa si do naszej planety, bo uznali to za otwieranie si bramy do nieba. Kometa - kula lodu ze lnicym ogonem - zdya ju na powrt oddali si w kosmos, a wyznawcy Wrt Niebios spoczywaj pochowani na Ziemi, cho wierzyli, e ich dusze wznios si na wyszy poziom, pozostawiajc za sob ciaa, czyli fizyczne pojemniki". Wikszo samobjstw wie si jednak z depresj (Beck i in., 1990; Lewinsohn i in., 1994a; 1994b), dlatego omawiamy t problematyk w podrozdziale powiconym zaburzeniom nastroju. Rozwamy nastpujce fakty dotyczce depresji: Samobjstwa zdarzaj si czciej wrd studentw, ni wrd ich niestudiujcych rwienikw. W Stanach Zjednoczonych corocznie okoo 10 tysicy studentw prbuje popeni samobjstwo. Prby samobjcze s trzykrotnie czciej podejmowane przez kobiety ni przez mczyzn, ale mczyni robi to skuteczniej - a czterokrotnie czciej ich prby kocz si mierci (por. rycina 15.2, Rich i in., 1988).

WALKA Z DEPRESJ
Nie bj si ycia. Uwierz, e ycie jest warte, by je przey, a twoja wiara sprawi, e tak si stanie.
WILLIAM JAMES

Depresja cechuje si biernoci, smutkiem i znieksztaconym postrzeganiem wiata. Jeeli podejrzewasz, e opis ten pasuje do ciebie, udaj si do poradni psychologicznej. Jednake s te i rzeczy, ktre mona zrobi samemu, by przeciwdziaa agodniejszym postaciom depresji. Wrd nich s: podejmowanie dziaa, ktre przynosz przyjemno; racjonalne mylenie; wiczenia fizyczne; zachowania asertywne. wie si z tym, co robimy. W depresj moe nas wpdzi poraka, napicie czy strata czego, przyjemne zdarzenia za wprowadzaj nas w dobry nastrj. Mona celowo zaangaowa si w przyjemne zdarzenia, by poprawi wasny nastrj, na przykad w nastpujcy sposb: 1. Sprawd, ktre z czynnoci wymienionych w tabeli 15.2 s dla ciebie przyjemne. 2. Staraj si zrealizowa co najmniej trzy takie czynnoci dziennie. 3. Prowad dziennik podejmowania tych czynnoci. Dodawaj do swojej listy nawet inne nieplanowane czynnoci, jeeli sprawiaj ci przyjemno. 4. Pod koniec dnia oce stopie przyjemnoci, jak sprawia ci kada z tych rzeczy, na przykad na takiej skali:

+3 wspaniae +2 bardzo przyjemne + 1 troch przyjemne 0 obojtne -1 troch nieprzyjemne -2 bardzo nieprzyjemne -3 katastrofa 5. Mniej wicej po tygodniu sprawd w dzienniku, ktre z czynnoci otrzymay pozytywne oceny. 6. Staraj si powtarza te czynnoci, ktre daj ci przyjemno, i eksperymentuj z innymi.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e naoenie czystych rzeczy i oddychanie wieym powietrzem pozwala pozby si depresji. Sq to dwie spord licznych czynnoci przynoszcych ulg w depresji. '

DZIAANIA SPRAWIAJCE PRZYJEMNO Nastrj

RACJONALNE MYLENIE
Opinia publiczna to agodny tyran w porwnaniu z nasz opini osobist. Los czowieka zaley od tego, co on sam o sobie myli.
HENRY DAVID THOREAU, WALDEN

Osoby w depresji maj skonno do obwiniania siebie za pojawiajce si problemy i niepowodzenia, nawet jeeli na to nie zasuyy. Uwewntrzniaj one win i postrzegaj swoje problemy jako stae i oglne, a wic niemoliwe do zmiany. Popeniaj te inny bd, myl bowiem o swoich problemach jako o totalnych katastrofach i minimalizuj wasne osignicia. Pierwsza kolumna z tabeli 15.3 przytacza przykady irracjonalnych myli wpdzajcych czowieka w depresj. Ile z nich nachodzi ciebie samego? Kolumna dru-

ga wskazuje na rodzaj bdu, jakim ZACHOWANIE ASERTYWNE. Ponie- ktre rda frustracji i poszerza obciona jest kada z tych myli wa jestemy stworzeniami spo- zakres otrzymywane wsparcia spo(jak uwewntrznianie lub katastro- ecznymi, dla kadego z nas wane ecznego. Wyraanie pozytywnych fizm), w kolumnie trzeciej za przy- s interakcje z innymi. Z depresj uczu, na przykad powiedzenie blitoczone s przykady myli alterna- za wie si brak asertywnoci skiej osobie, e si j kocha, a natywnych, o bardziej racjonalnym w zachowaniu. Depresja ulega za- wet wesoe pozdrowienie kogo, i mniej depresyjnym charakterze. godzeniu pod wpywem uczenia si pomaga w zwalczaniu uczu wroW treci wasnych irracjonal- wyraania wasnych uczu i nawi- goci i uatwia gbsze kontakty nych i depresyjnych myli mona zywania kontaktw z innymi (Her- spoeczne. si zorientowa, identyfikujc my- sen i in., 1984). Asertywno poZastosowanie opisanych tu li przelatujce przez gow w sta- prawia skuteczno kontaktw strategii moe pomc ci w rozwinach obnionego nastroju. Po ich z czonkami wasnej rodziny, przy- zaniu twoich problemw. Jeeli wyapaniu mona si przyjrze ich jacimi, wsppracownikami i nie- nie pomoe, porozmawiaj z psytrafnoci. Czy mylimy o sytu- znajomymi. Pomaga to usun nie- chologiem lub terapeut. acjach trudnych jako o beznadziejnych i niemoliwych do rozwizania? Czy oczekujemy po sobie TABELA 15.3 samych zbyt wiele i minimalizujeIRRACJONALNE MYLI DEPRESYJNE my wasne osignicia? Czy nie I ICH RACJONALNE ALTERNATYWY przypisujemy sobie samym wicej winy, ni na to zasugujemy? MYL RODZAJ RACJONALNA IRRACJONALNA BDU POZNAWCZEGO ALTERNATYWA Przykady z tabeli 15.3 mog Katastrofizm, minimaliNic nie mog na to W tej chwili nie jestem w stanie niczego pomc w rozpoznaniu bdw poradzi". zowanie, stabilizowanie. wymyli, ale co wymyl, jak poprbuj". w myleniu, jakie sami popeniaJestem do niczego". Uwewntrznianie, uoglmy, i w znalezieniu dla nich racjoZrobiem co, czego auj, ale to jeszcze nie nianie, stabilizowanie. czyni mnie czowiekiem zym lub bezwartonalnych alternatyw. Wypisz zaciowym". rwno wasne bdy, jak i ich To jest absolutnie Katastrofizm. Fakt - jest do paskudnie, ale to jeszcze nie racjonalne alternatywy. Przeczytaj straszne". koniec wiata". je na gos, mwic sobie przy kaStabilizowanie, Po prostu jestem za Chyba musz powtrzy sobie same poddym bdzie: Nie, to irracjonaluoglnianie. gupi na studia". stawy tego przedmiotu". ne", a potem dwukrotnie z naciNie mog wrcz Katastrofizm... ...... To byo przykre. Na pewno dugo jeszcze skiem przeczytaj jego alternatyw. uwierzy, e zrobiem tego nie powtrz". co tak obrzydliwego". Kiedy ju pomylae sobie o alternatywie lub przeczytae j Nawet nie mog Stabilizowanie, katasTo bolesne, ale wyjd z tego krok po kroku. sobie wyobrazi, e trofizm. W kocu pokae si wiateko w tunelu". na gos, powiedz sam sobie: To mgtbym po tym brzmi znacznie sensowniej i jest poczu si dobrze". blisze prawdy. Lepiej si czuj, To wszystko moja Uwewntrznianie. Nie jestem bez winy, ale nie tylko ja. Pomys gdy tak myl".
wina".
. .

KATALOG CZYNNOCI SPRAWIAJCYCH PRZYJEMNO

1. Wyjazd za miasto. 2. Naoenie uroczystego, eleganckiego stroju. 3. Ofiarowanie datku na jaki szlachetny cel. 4. Rozmowa o sporcie. 5. Spotkanie nowej osoby. 6. Pjcie na koncert rockowy. 7. Gra w pitk, siatkwk, koszykwk. 8. Planowanie podry lub wakacji. 9. Kupienie sobie czego. 10. Pjcie na pla. 11. Poprbowanie twrczoci (np. malowania albo rzeby). 12. Wspinaczka grska. 13. Czytanie Biblii. 14. Gra w golfa. 15. Przemeblowanie pokoju albo mieszkania. 16. Chodzenie nago. 17. Wybranie si na imprez sportow. 18. Pjcie na wycigi. 19. Czytanie literatury piknej lub czasopism. 20. Pjcie do kawiarni czy klubu. 21. Pjcie na wykad albo odczyt. 22. Ukadanie lub aranacja muzyki albo piosenek. 23. Pywanie dk. 24. Odnawianie antykw. 25. Ogldanie telewizji, suchanie radia. 26. Wybranie si pod namiot.

rdo: MacPhilamy, D. J., Lewinsohn, P. M. (1971). Pleasant Evenis Scheduls, Form III-S. Uiftersity of Oregon: Mimeograph.

nie tylko sprzyjaj zdrowiu fizycznemu - mog take polepszy samopoczucie i pomc w zwalczaniu depresji (Hays, 19995; Slaven, Ixe, 1997). Depresja cechuje si biernoci i poczuciem bezradnoci. Badania empiryczne dowodz, e wiczenie agodzi depresj o sabym i umiarkowanym nateniu (Buffone, 1984; Greist, 1984; Norvell, Belles, 1993).

WICZENIA FIZYCZNE. wiczenia

by co prawda mj, ale przecie on/ona dobrze wiedzia/wiedziaa, w co wchodzi".

Niczego nie potrafi zrobi porzdnie". Ranie kadego, kto si do mnie zbliy".

Uoglnianie, stabill- : zowanle, katastrofizm, minimalizacja. Uwewntrznianie, uoglnianie, stabilizowanie.

Sknocitem to, ale przecie wiele rzeczy zrobiem ju jak naley i na pewno tak samo bdzie w przyszoci". Nie jestem bez winy, ale nie mog odpowiada za cay wiat. Inni sami podejmuj decyzje, wic te musz wzi za nie odpowiedzialno". Nie jestem doskonay, ale nikt nie jest doskonay. Jak kady, mam swoje dobre I ze strony. Mam take prawo do ochrony wasnych interesw".

Wszyscy uciekliby ode mnie, gdyby wiedzieli, jaki jestem naprawd".

Uoglnianie, minimalizacja (wasnych pozytyww).

Wiele osb popada w depresj lub j przedua wskutek popeniania bdw w myleniu wymienionych w tej tabeli. Czy nachodziy cl kiedykolwiek tego rodzaju myli? Czy potrafisz stawi Im czoo, gdy pojawi sie znowu?

LICZBA SAMOBJSTW W GRUPACH 0 RONEJ PCI I POCHODZENIU ETNICZNYM

Mczyni czciej ni kobiety popeniaj samobjstwa,; cho prby samobjcze s czstsze wrd kobiet. Jak mona wyjani t rozbieno? Osoby biae czciej popeniaj samobjstwa od Afroamerykanw. r RYCINA 15.2

LICZB SAMOBJSTW W RNYCH GRUPACH WIEKOWYCH

Ludzie starsi (65 lat i wicej) czciej popeniaj samobjstwa od osb modych i w wieku rednim, cho wrd studentw samobjstwo jest drug co do czstoci przyczyn zgonw. RYCINA 15.3

Grupa

Grupa wiekowa

Mczyni najczciej dokonuj samobjstw za pomoc broni palnej lub przez powieszenie si, kobiety za wol rodki nasenne. Tak wic mczyni maj skonno do sigania po metody radykalniejsze i szybciej dziaajce (Gelman, 1994). Cho Afroamerykanw czciej ni biaych dotyka ubstwo i dyskryminacja, odsetek samobjstw jest okoo dwukrotnie wyszy wrd biaych (rycina 15.2). A co czwarty nastolatek amerykaski pochodzenia indiaskiego usiuje popeni samobjstwo i jest to odsetek czterokrotnie wyszy ni wrd pozostaych nastolatkw w tym kraju (Howard-Pitney i in., 1992). Cho w mediach wiele si mwi o samobjstwach nastolatkw, w rzeczywistoci to ludzie starsi czciej popeniaj samobjstwa (Richman, 1993, rycina 15.3). Odsetek samobjstw wrd osb starszych niemal dwukrotnie przekracza odsetek notowany w populacji oglnej. W Stanach Zjednoczonych okoo 30 tysicy osb rocznie odbiera sobie ycie (Michels, Marzuk, 1993a). Wikszo samobjstw wie si z uczuciami depresji i beznadziejnoci. Inne czynniki uwikane w samobjstwa to lk, naduywanie narkotykw, problemy w pracy lub szkole i problemy spoeczne (Howard-Pitney i in., 1992; Sommers-Flanagan, Sommers-Flanagan, 1995). Otarcie si o samobjstwo innej osoby nasila prawdopodobiestwo prby samobjczej u nastolatkw (CDC, 1995). Naladownictwo przyczynia si do tak zwanego efektu samobjstw zbiorowych wrd nastolatkw. Czsto prb samobjczych ronie po stresujcych zdarzeniach, w szczeglnoci zwizanych z utrat wsparcia spoecznego wskutek mierci lub rozstania z blisk osob. Wyniki bada wskazuj, e zestresowane osoby rozwaajce samobjstwo maj mniejsze zdolnoci rozwizywania problemw, zwaszcza interpersonalnych, ni osoby, ktre takich myli nie maj (Rotheram-Borus i in., 1990; Sadowski, Kelley, 1993; Schotte i in., 1990). Osoby o skonnociach samobjczych w mniejszym zatem stopniu s w stanie znale inne sposoby rozwizania nkajcych je problemw.

W stanach depresji czciej dochodzi do samobjstw wrd perfekcjonistw. Jedn z przyczyn moe by fakt, e ten typ ludzi traktuje jak niepowodzenia nawet niewielkie sukcesy (Pilkonis, 1996), inn za przekonanie, e osoby znaczce (rodzina, pracodawcy) stawiaj im wymagania, ktrym nie sposb sprosta (Hewitt i in., 1996). Podobnie jak to jest w wypadku wielu innych problemw psychicznych, osoby spokrewnione s w podobnym stopniu skonne do samobjstwa. Blisko jedna czwarta niedoszych samobjcw przytacza znane sobie przypadki samobjstwa kogo z rodziny (Sorensen, Rutter, 1991). Istotnym czynnikiem mog te by zaburzenia psychiczne osb spokrewnionych (Wagner, 1997). Jednake zwizki przyczynowe s tu niejasne. Czy osoby o skonnociach samobjczych s dziedzicznie obcione zaburzeniami prowadzcymi do tego typu aktw? Czy samobjstwa w rodzinie prowadz do poczucia beznadziejnoci? A moe staj si dla czowieka przykadem lub budz przekonanie o nieuchronnoci wasnego samobjstwa? Co ty sam o tym mylisz? M I T Y NA T E M A T SAMOBJSTWA. Niektrzy uwaaj, e osoby groce samobjstwem pragn jedynie zwrci na siebie uwag, ci za, ktrzy myl o tym powanie, po prostu to robi". Jednak w rzeczywistoci wikszo samobjcw ostrzega otoczenie przed podjciem tego ostatecznego kroku (Brody, 1992b). Niektrzy sdz take, i osoby majce za sob nieudan prb samobjcz pragny jedynie zwrci na siebie uwag. Jednake wielu niedoszych samobjcw dokonuje nastpnej, tym razem ju skutecznej prby (Lewinsohn i in., 1994a). Wbrew rozpowszechnionej opinii rozmawianie na temat samobjstwa z osob cierpic na depresj wcale nie nasila prawdpodobiestwa podjcia przez ni takiej prby (CDC, 1995). Przynajmniej niektrym tragediom mona zapobiec, nakaniajc tak osob do przyrzeczenia, e nie podejmie prby samobjczej przed kontaktem z profesjonalist zajmujcym si pomaganiem w problemach psychicznych.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e osoby groce samobjstwem pragn tylko zwrci na siebie uwag.

Psychologia a ycie codzienne

ZAPOBIEGANIE SAMOBJSTWOM
Wyobra sobie rozmow od serca z Janem, jednym z twoich najlepszych przyjaci. Sprawy nie maj si dobrze. Babcia Jana umara przed miesicem. Bya mu bardzo bliska. Jego studia na tym wyranie ucierpiay, coraz gorzej te mu idzie z dziewczyn, z ktr chodzi. Nie jeste jednak przygotowany na wyznanie Jana, ktry mwi, patrzc ci prosto w oczy: Myl o tym od wielu dni i czuj, e jedynym dla mnie wyjciem jest odebranie sobie ycia". Gdyby kto ci si zwierzy z zamiaru samobjstwa, zapewne przestraszyby si nie na arty i poczu, e oto zoono na twoje barki wielki ciar. Byoby to uczucie jak najbardziej uzasadnione. W takim przypadku twoim gwnym celem powinno by doprowadzenie zwierzajcej ci si osoby do jak najszybszej konsultacji z kim zawodowo zajmujcym si pomoc psychologiczn (lub sam powiniene si z tak osob skontaktowa). Jeeli jednak twj przyjaciel odmawia rozmowy z kimkolwiek innym, jest par rzeczy, ktre moesz zrobi. 1. Nie przerywaj rozmowy. Edwin Shneidman, wsptwrca Orodka Zapobiegania Samobjstwom w Los Angeles, radzi zadawa takie pytania, jak: Co si dzieje? Czy kto ci skrzywdzi? Co chciaby, aby si stao?" (1985, s. 11). Tego rodzaju pytania mog zachci czowieka do wyraenia frustracji, co moe mu przynie pewn ulg. Mog te da czas na ocen niebezpieczestwa i przemylenie sytuacji. 2. Okazuj empati. Powiedz tej osobie, e j rozumiesz. Nie mw: Nie wygupiaj si". 3. Poddaj myl, e istnieje jaki inny sposb rozwizania problemu ni samobjstwo. Wiele osb z mylami samobjczymi widzi tylko dwie drogi - samobjstwo lub cudowne rozwizanie ich problemu. Terapeuci zwykle staraj si usun takie umysowe klapki" swoim klientom. 4. Zapytaj, w jaki sposb rozmwca zamierza popeni samobjstwo. Jeeli ma sprecyzowane plany, to niebezpieczestwo jest wiksze. Jeeli ma bro, popro, aby da ci j do potrzymania. Zgoda wcale nie jest wykluczona. 5. Zasugeruj, aby od razu wsplnie z rozmwc uda si do specjalisty, ktry udzieliby zawodowej pomocy - na izb przyj, do akademickiego orodka pomocy psychologicznej czy nawet najbliszego komisariatu policji. W niektrych

Niektrzy wreszcie sdz, e tylko osoby niepoczytalne" (ktre straciy kontakt z rzeczywistoci) skonne s do targnicia si na wasne ycie. Jednake myli samobjcze niekoniecznie s objawem psychozy, nerwicy czy zaburze osobowoci. Rozwaanie takiego kroku moe by wyrazem zawajcej si liczby moliwoci, o ktrych czowiek myli, e s mu dostpne (Rotheram-Borus i in., 1990; Schotte i in. 1990).

ZASTANW SI
Czy przyznanie si do wasnej depresji jest dla ciebie tatwe czy trudne? Dlaczego? o Czy zdarza ci si popada w depresj? W jakich warunkach? Czy wtedy, gdy nie dorastasz do wasnych oczekiwa, skonny jeste obwinia siebie, czy raczej innych ludzi lub sytuacj? Czy zdarzyo ci si poczu, e nie jeste w stanie w aden sposb poprawi swojej sytuacji lub rozwiza nkajcego ci problemu? Jak to odczucie wptynto na twj nastrj? Rozwaanie myli o samobjstwie jest nienormalne" - co mylisz o takiej opinii? Dlaczego?

SCHIZOFRENIA
TELEFON ZAUFANIA DLA SAMOBJCW
W orodkach zapobiegania samobjstwom przeszkoleni pracownicy dyuruj przy telefonie cat dob. Jeeli ktokolwiek w twoim otoczeniu grozi samobjstwem, skontaktuj si natychmiast z osob zawodowo zajmujc si takimi problemami. miastach dostpna jest gorca linia anonimowego telefonu zaufania. 6. Postaraj si wydoby od rozmwcy obietnic, e nie podejmie prby samobjstwa przed nastpnym spotkaniem z tob. Umw si z nim w konkretnym miejscu, o konkretnej godzinie. Zwr si o pomoc do profesjonalisty, gdy tylko si rozstaniecie. 7. Nie mw osobie grocej samobjstwem, e jest niemdra lub zwariowana. Nie nalegaj na jej kontakt z jakimi okrelonymi ludmi, jak rodzice czy ona. To konflikt z tymi osobami moe by przyczyn samobjczych myli. Przede wszystkim pamitaj, e twoim gwnym celem jest doprowadzenie do kontaktu takiej osoby z kim, kto jest w stanie udzieli jej profesjonalnej pomocy. Doprowad do tego najszybciej, jak to moliwe.

oyce miaa dziewitnacie lat, kiedy Ron, jej m, przyprowadzi j na izb przyj z naciciami na przegubach doni. Podczas wstpnej rozmowy uwaga Joyce bya rozproszona. Zdawao si, e przyciga j co, co widzi w powietrzu, a moe syszy - wygldaa, jakby miaa na uszach niewidzialne suchawki. Powiedziaa, e podcia sobie yy na polecenie piekielnikw". Nastpnie zacza sprawia wraenie przestraszonej i powiedziaa, e piekielnicy" ostrzegali j, by nikomu nie zdradzia tajemnicy ich istnienia. Obawiaa si wic kary za wygadanie si. Ron i Joyce byli maestwem od roku. Pocztkowo mieszkali w maym mieszkaniu w miasteczku, jednak Joyce nie chciaa y w pobliu innych ludzi i przekonaa Rona, by wynajli domek za miastem. Tam Joyce oddaa si malowaniu fantastycznych stworw i potworw. Od czasu do czasu popadaa w stany lkowe i postpowaa w taki sposb, jakby speniaa czyje rozkazy. Jestem za" - mruczaa pod nosem, znieksztacajc sowa. Odmawiaa, kiedy Ron prbowa j nakoni, by udali si do lekarza. Potem zaczo si nacinanie przegubw. Ron stara si poukrywa wszystkie noe i ostre rzeczy, jednak Joyce zawsze co jeszcze znalaza. W rezultacie Joyce trafiaa do szpitala, gdzie zszywano jej rany, trzymano pod obserwacj i przez pewien czas leczono. Joyce wyjaniaa, e podcia sobie yy na polecenie piekielnikw", ktrzy powiedzieli jej, e jest za i powinna umrze. Po kilku dniach stwierdzia, e ju nie syszy gosw, i nalegaa na powrt do domu. Ron zabiera j ze szpitala, po czym caa historia si powtarzaa. Podcite przeguby Joyce i syszenie przez ni gosw piekielnikw", nasuno personelowi izby przyj podejrzenie, e Joyce cierpi na schizofreni. Schizofrenia dotyka kadej sfery funkcjonowania czowieka. Cechuje si zaburzeniami mylenia i mowy, spostrzegania i uwagi, aktywnoci motorycznej i nastroju, wycofaniem z realnego wiata i zagbieniem si w wiat fantazji i snw. Schizofreni nazywa si najgorsz z chorb, jakie mog dotkn czowieka (Carpenter, Buchanan, 1994). Zapada na ni okoo 1% populacji wiata. Obja-

Pjd, niech ci ujm! Nie mam ci, a jednak Cigle ci widz. Fatalne widziado! Nie jeste ty dla zmysu dotykania, Tylko dla zmysu widzenia dostpny? Jeste sztyletem tylko wyobrani? Rozpalonego tylko mzgu tworem? W. Szekspir, Makbet, prze. J. Paszkowski, ak. 2, sc. 1 Wspomniana poprzednio Joyce rwnie ulegaa halucynacjom, syszc gosy piekielnikw". Halucynacje mog polega na widzeniu kolorw, a nawet syszeniu nieprzyzwoitych sw latajcych" w powietrzu. Najpowszechniejsze s wanie halucynacje suchowe. Aktywno ruchowa w schizofrenii moe by nadmiernie intensywna bd tak spowolniaa, e chory popada w stupor. Mimika i gesty mog przyjmowa dziwaczne formy, reakcje emocjonalne bywaj oglnie stpione lub nieadekwatne, jak chichotanie po otrzymaniu zej wiadomoci. Chorzy na schizofreni maj problemy ze zrozumieniem uczu innych ludzi (Penn i in., 1997), wycofuj si z kontaktw spoecznych, zagbiajc si w wiat wasnych myli i fantazji.

SCHIZOFRENIA
Schizofreni nazywa si najgorsz z chorb, jakie mog dotkn czowieka.

TYPY SCHIZOFRENII
wy choroby pojawiaj si wczenie, a jej negatywne nastpstwa maj czsto trway charakter. Ocenia si, e od 30 do 50% amerykaskich bezdomnych jest dotknitych schizofreni (Bachrach, 1992). Osoby chore na schizofreni maj problemy z pamici, uwag i komunikacj (Docherty i in., 1996). Ich myli s chaotyczne. Dopki nie pozwolimy sobie na swobodn wdrwk myli, maj one bardzo uporzdkowany charakter - zaczynamy od jakiego miejsca, a kolejno przychodzce myli s zwykle jako logicznie powizane z poprzednimi. W schizofrenii logika mylenia zanika, a mowa traci porzdek - rne czci sw mog skada si w bezsensowne wyrazy i pozbawione znaczenia rymy. Wypowiedzi przeskakuj z tematu na temat, czsto nie dostarczajc suchaczowi adnej uytecznej informacji. Osoby dotknite schizofreni zwykle nie zdaj sobie sprawy z nienormalnoci wasnych myli i zachowania. Wiele osb chorych na schizofreni cierpi na urojenia, na przykad urojenia wielkociowe, przeladowcze lub ksobne. W przypadku uroje wielkociowych chory wierzy, e jest jak znan postaci historyczn, jak Jezus Chrystus, albo czowiekiem obdarzonym jak specjaln misj. Moe roi wielkociowe i pozbawione logiki plany zbawienia wiata. Urojenia pozostaj niewzruszone w obliczu zaprzeczajcych im faktw. Chorzy sdz, e s poszukiwani przez mafi, CIA, FBI czy jak inn organizacj. Osoba cierpica na urojenia ksobne moe by na przykad przekonana, e wiadomoci telewizyjne zawieraj zaszyfrowane informacje na jej temat albo e ssiedzi zakadaj w jej domu urzdzenia podsuchowe. Urojenia mog te dotyczy popenienia jakich wyimaginowanych grzechw, przekonania, e wasne ciao ulega stopniowemu rozkadowi albo e wiat przesta istnie. W spostrzeganie osb chorych na schizofreni wkraczaj czsto halucynacje - wyobraenia nieistniejcych obiektw, ktrych chory nie potrafi odrni od rzeczywistoci. W Szekspirowskim Makbecie gwny bohater najwyraniej doznaje halucynacji przed zamordowaniem krla Dunkana: Jestli to sztylet, co przed sob widz, Ze zwrcon ku mej doni rkojeci? Wyrnia si trzy zasadnicze typy schizofrenii: posta paranoidaln, zdezorganizowan i katatoniczn. PARANOIDALN POSTA SCHIZOFRENII. Osoby dotknite schizofreni tego typu systematycznie miewaj urojenia, a czsto take zwizane z nimi halucynacje. Urojenia maj zwykle charakter wielkociowy lub przeladowczy, cho ich osnow moe by take zazdro i przekonanie o niewiernoci wspmaonka. Czasami pojawia si te pobudzenie, zagubienie, strach i ywe halucynacje o treci zgodnej z urojeniami. Osoby dotknite t postaci schizofrenii czsto buduj zoone systemy uroje dobrze zorganizowane wok jakiej centralnej idei przeladowczej. schizofrenii cechuj si brakiem spjnoci, osabieniem skojarze, dezorganizacj zachowania i zdezorganizowanymi urojeniami, urojeniami i halucynacjami o charakterze fragmentarycznym, a take spaszczeniem lub daleko idc nieadekwatnoci reakcji emocjonalnych. Czsto pojawia si kracowo silne zaburzenie kontaktw spoecznych, czasami zachowania bazeskie i podwyszony nastrj, chichotanie i mowa bezsensowna, brak troski o wasny wygld, higien osobist, a nawet brak kontroli nad wydalaniem. KATATONICZN POSTA SCHIZOFRENII. Osoby dotknite tym typem schizofrenii cechuj si uderzajcymi zaburzeniami ruchowymi. Polegaj one na spowolnieniu ruchw, a do stanu stuporu, co czasami wystpuje naprzemiennie z faz podwyszonej aktywnoci. Osoby z katatoni mog godzinami utrzymywa niezwyke, take niewygodne pozycje ciaa, pomimo zesztywnienia czy opuchnicia czonkw. Uderzajcym objawem tej choroby jest gitko woskowa polegajca na utrzymywaniu ciaa w takiej pozycji, w jakiej zostao ono ustawione przez inne osoby. Czasami pojawia si take mutyzm, cho po takich epizodach chorzy zwykle przyznaj, e syszeli, co si wok nich mwio.
ZDEZORGANIZOWANA POSTA SCHIZOFRENII. Osoby dotknite tym rodzajem

TEORIE SCHIZOFRENII
Psychologowie powicili wiele bada psychologicznym i biologicznym czynnikom schizofrenii. PODEJCIE PSYCHODYNAMICZNE. Wedug perspektywy psychodynamicznej przyczyn schizofrenii jest zaamanie ego przez seksualne i agresywne impulsy id. Impulsy te zagraaj ego i wywouj konflikt wewntrzny. W obliczu zagroenia nastpuje regresja funkcjonowania do wczesnych stadiw fazy oralnej, w ktrej nie nastpio jeszcze oddzielenie wasnej osoby od reszty wiata. Wytwory fantazji zostaj pomieszane z rzeczywistoci, wskutek czego pojawiaj si urojenia i halucynacje. Krytycy tego pogldu wskazuj jednak na odmienno funkcjonowania w schizofrenii i w niemowlctwie. PODEJCIE TEORII UCZENIA SI. Teoretycy uczenia si wyjaniaj schizofreni w kategoriach warunkowania i uczenia si przez obserwacj. Powodem podejmowania zaburzonych zachowa byoby wic silniejsze ich wzmacnianie ni zachowa normalnych, co moe mie miejsce, gdy wychowanie czowieka przebiega w spoecznie niesprzyjajcych, silnie karzcych warunkach. Wewntrzne fantazje mog sta si w takich okolicznociach bardziej nagradzajce od spoecznej rzeczywistoci. Pacjenci oddziau psychiatrycznego mog przez obserwacj innych pacjentw uczy si, jakie oczekiwania s kierowane pod ich adresem. Personel szpitalny moe wzmacnia dziwaczne zachowania poprzez zwracanie na nie wikszej uwagi ni na zachowania zwyke (co zgadza si z potocznym przekonaniem, e niegrzeczni uczniowie bardziej ni dobre dzieci" staraj si na siebie zwrci uwag nauczyciela). Krytycy tego pogldu zwracaj uwag, e wiele osb jest wychowywanych w spoecznie niesprzyjajcych warunkach, co jednak nie prowadzi do zanikania u nich spoecznie podanych zachowa. Schizofrenia pojawia si te u osb, ktre nigdy nie miay okazji zaobserwowa innych osb dotknitych t chorob. PODEJCIE SPOECZNO-KULTUROWE. Wiele bada powicono problemowi, czy i jaki wpyw na wystpowanie schizofrenii maj takie czynniki, jak ubstwo, dyskryminacja i zatoczenie, zwaszcza u osb genetycznie podatnych na t chorob. Klasyczne badania w New Haven w stanie Connecticut wykazay dwukrotnie wyszy odsetek zapadalnoci na schizofreni wrd osb z najniszych klas spoeczno-ekonomicznych w porwnaniu z osobami wyej usytuowanymi w hierarchii spoecznej (Hollingshead, Redlich, 1958). Skonio to niektrych teoretykw do sugestii, e skuteczne leczenie schizofrenii wymaga oddziaywania nie tylko na zaburzon jednostk, lecz i takiego zreformowania spoeczestwa, by zlikwidowa ubstwo i inne rodzaje patologii. Krytycy tego pogldu wskazuj jednak, i niski status spoeczno-ekonomiczny moe by raczej skutkiem ni przyczyn schizofrenii. Osoby dotknite t chorob mog opada w d drabiny spoecznej z uwagi na brak kwalifikacji i umiejtnoci, ktre umoliwiayby im funkcjonowanie na wyszych jej szczeblach. Dowody na to, i schizofrenia pociga za sob obnienie pozycji spoeczno-ekonomicznej nie s jednoznaczne (Nevid i in., 1997). Cho niektre osoby dotknite schizofreni przechodz na nisze pozycje spoeczne ni zajmowane przez ich ojcw, wiele innych ju si wychowywao w rodzinach z ojcem o najniszej pozycji spoecznej. Poniewa stresy zwizane z ubstwem mog przyczynia si do wystpowania schizofrenii, wielu badaczy interesuje si potencjalnym wspdziaaniem stresw psychicznych i czynnikw biologicznych (Carpenter, Buchanan, 1994).

WIELOCZYNNIKOWY MODEL SCHIZOFRENII

Wedtug wieloczynnikowego modelu schizofrenii osoby o genetycznej podatnoci na t chorob cechuje nasilone ryzyko zachorowania w przypadku wystpienia takich problemw, jak zakaenie wirusowe, komplikacje przy porodzie, stres i niska jako opieki rodzicielskiej. U osb niepodatnych na schizofreni choroba ta nie pojawia si nawet w tych niesprzyjajcych warunkach. RYCINA 15.4 BIOLOGICZNE CZYNNIKI RYZYKA. Badania wskazuj na trzy biologiczne czynniki nasilajce ryzyko zachorowania na schizofreni: dziedziczno, komplikacje w czasie ciy i porodu oraz urodzenie si podczas zimy (Carpenter, Buchanan, 1994; Goleman, 1996a). Jak wiele innych zaburze psychicznych, schizofrenia czciej wspwystpuje u osb spokrewnionych (Grove i in., 1991). Osoby dotknite schizofreni stanowi okoo 1% populacji. Jednake odsetek zachorowalnoci ronie do 10% wrd osb, ktrych jedno z rodzicw byo dotknite t chorob i a do 35-40% wrd osb, ktrych oboje rodzice byli chorzy na schizofreni (Gottesman, 1991; Straube, Oades, 1992). Czsto wspwystpowania tej choroby wynosi 40-50% u blinit jednojajowych, a jedynie 10% u blinit dwujajowych (Gottesman, 1991; Straube, Oades, 1992). Co wicej, badania nad rodzinami adopcyjnymi wykazuj, e ryzyko schizofrenii dziecka jest znacznie bardziej nasilane chorob rodzica biologicznego ni adopcyjnego (Gottesman, 1991; Carpenter, Buchanan, 1994). Czynnikiem ryzyka s wic wsplne geny z osob dotknit schizofreni. Solidne dowody empiryczne przemawiaj za rol czynnikw genetycznych w pojawianiu si schizofrenii. Dziedziczno nie moe jednak by jedynym czynnikiem, gdy wwczas zgodno zapadalnoci blinit jednojajowych na t chorob musiaaby by bliska 100%, zamiast faktycznie obserwowanych 40-50% (Carpenter, Buchanan, 1994). Okazuje si take, i wiele osb dotknitych schizofreni doznao rnych komplikacji podczas ciy i porodu (Goleman, 1996a), na przykad matki wielu chorych na schizofreni przechodziy gryp w szstym lub sidmym miesicu ciy (Barr i in., 1990). Pewn rol odgrywa moe take niedoywienie matki podczas ciy (Susser, Lin, 1992). Osoby dotknite schizofreni rodz si take nieco czciej w okresie zimowym ni to wynikaoby z samego przypadku (Carpenter, Buchanan, 1994). Te trzy rodzaje czynnikw sugeruj cznie, e schizofrenia moe si wiza z nietypowym rozwojem ukadu nerwowego - niewaciwym funkcjonowaniem neuroprzekanikw lub zaburzeniami w rozwoju jakich struktur mzgowych. Idea ta ley u podoa dopaminowej teorii schizofrenii. DOPAMINOWA TEORIA SCHIZOFRENII. Wiele bada powicono przypuszczalnym zaburzeniom procesw chemicznych w schizofrenii, domniemywajc istotn rol rnych substancji, w szczeglnoci neuroprzekanika dopaminy (Carpenter i Buchanan, 1994). Dopaminowa teoria schizofrenii zakada, e osoby dotknite

t chorob zuywaj wicej dopaminy ni normalnie. Dlaczego? By moe osoby takie maj wiksz liczb receptorw dopaminy w mzgu bd te ich receptory tego neuroprzekanika cechuj si podwyszon wraliwoci (Davis i in., 1991). Pomiertne badania mzgu osb dotknitych schizofreni dostarczyy wynikw zgodnych z obiema tymi moliwociami. Wielu badaczy zgadza si, e dopamina odgrywa istotn rol w schizofrenii, cho wskazuj na udzia take i innych neuroprzekanikw (Maas i in., 1993; van Kammen i in., 1990). Dowody popierajce t tez wi si z faktem, e leki oddziaujce na sam dopamin nie zawsze okazuj si skuteczne w terapii schizofrenii (Carpenter, Buchanan, 1994). Poniewa w pojawianiu si schizofrenii zdaje si mie udzia wiele rnych czynnikw, wikszo badaczy opowiada si za wieloczynnikowym modelem tej choroby. Wedug tego modelu (por. rycina 15.4) za predyspozycj do schizofrenii odpowiedzialne s czynniki genetyczne. Ta genetycznie uwarunkowana podatno we wspdziaaniu z innymi czynnikami, takimi jak komplikacje podczas ciy i porodu, stres i jako opieki rodzicielskiej, moe prowadzi do pojawienia si choroby (Michels, Marzuk, 1993a; Yenables, 1996).

ZASTANW SI
Czy styszate okrelenie rozszczepiona osobowo"? Czy okrelenie to bardziej pasuje do dysocjacyjnych zaburze tosamoci, czy do schizofrenii? Dlaczego? Czy moesz sobie wyobrazi, jak to jest, gdy cierpi si na schizofreni? Dlaczego niemono rozrnienia midzy rzeczywistoci a halucynacjami moe by przeraajca?

i podejrzliwo, uczucia nierealnoci czy osobliwy sposb uywania jakich sw. Nieobecne s jednak dziwaczne zachowania, std mwi si tu o schizotymii, a nie o schizofrenii. Definicja schizoidalnego zaburzenia osobowoci obejmuje obojtno w kontaktach spoecznych i spaszczenie reakcji emocjonalnych. Osoby schizoidalne s samotnikami, nie nawizuj bliskich, czuych relacji z innymi, maj niewielu przyjaci i rzadko zawieraj maestwa. Czasami wietnie sobie radz w pracy, jeeli nie wymaga ona staych kontaktw z ludmi. Nie miewaj halucynacji ani uroje. Ludzie z antyspoecznym zaburzeniem osobowoci uporczywie ami prawa innych i czsto wchodz w konflikty z prawem (por. tabela 15.4). Charakteryzuj si powierzchownym urokiem osobistym i co najmniej przecitn inteligencj. Ich uderzajc cech jest brak wyrzutw sumienia czy lku w wyniku wasnych postpkw amicych normy i niezdolno do uczenia si na podstawie kar oraz do nawizywania znaczcych wizi spoecznych (Widiger i in., 1996). Cho czsto s silnie karani przez rodzicw i odrzucani przez rwienikw, nie zmieniaj swojego impulsywnego, lekkomylnego trybu ycia (Patterson, 1993; White i in., 1994). Wiele osb antyspoecznych popada take w alkoholizm (Sher, Truli, 1994). U kobiet czciej pojawia si depresja i lk, natomiast antyspoeczne zaburzenie osobowoci czciej wystpuje u mczyzn (Sutker, 1994). Ludzie dotknici zaburzeniem osobowoci unikajcej boj si krytyki i odrzucenia przez innych, dlatego te niechtnie wchodz w blisze relacje spoeczne. W konsekwencji maj niewiele osb bliskich poza najblisz rodzin. W przeciwiestwie do osb ze schizoidalnym zaburzeniem osobowoci przejawiaj jednak pewien stopie zainteresowania ludmi i serdecznoci.

ZABURZENIA OSOBOWOCI
la zaburze osobowoci, podobnie jak dla cech, charakterystyczna, jest trwao pewnych wzorcw zachowania. W przypadku zaburze osobowoci wzorce te s jednak sztywne i dezadaptacyjne. Pogarszaj one funkcjonowanie osobiste i spoeczne i stanowi rdo cierpienia dla jednostki i jej otoczenia spoecznego (Widiger, Costa, 1994).

TEORIE ZABURZE OSOBOWOCI

Wiele wyjanie zaburze osobowoci zostao sformuowanych przez przedstawicieli podejcia psychodynamicznego. Tradycyjne rozumienie freudowskie skupia si na problemach zwizanych z kompleksem Edypa - niewaciwe jego rozwizanie moe prowadzi do antyspoecznego zaburzenia osobowoci, poniewa zakada si, i od waciwego uporania si z tym kompleksem zaley wyksztacenie si superego, czyli sumienia. Wyniki bada potwierdzaj tez, i brak poczucia winy - cechujcy antyspoeczne zaburzenie osobowoci - czciej wystpuje u dzieci odrzucanych i karanych prz;ez rodzicw ni obdarzanych ciepem i uczuciami (Baumeister i in., 1994; Zahn-Waxler, Kochanska, 1990). Podejcie psychodynamiczne zakada, i z powodu kompleksu Edypa mczyni czciej ni kobiety powinni przeywa poczucie winy, jednak badania wskazuj, e w rzeczywistoci to kobiety czciej przeywaj to poczucie w zwizku ze zmianami o charakterze moralnym (Baumeister i in., 1994; Tangney, 1990). Mczyni natomiast czciej si boj, e zostan zapani. Teoretycy uczenia si zakadaj, e u podoa zaburze osobowoci - i relacji spoecznych w wieku dojrzaym - le zdarzenia z okresu dziecistwa. Psychologowie poznawczy wykazuj za, e nastolatki o skonnociach antyspoecznych interpretuj informacje spoeczne w sposb wspierajcy ich zachowania amice normy spoeczne, na przykad uznaj zachowanie innych za zagraajce,

TYPY ZABURZE OSOBOWOCI

Zaburzenia osobowoci przyjmuj szereg postaci, takich jak: osobowo paranoiczna, schizoidalne zaburzenie osobowoci, schizotypowe zaburzenie osobowoci, antyspoeczne zaburzenie osobowoci, osobowo unikajca. Cech osobowoci paranoicznej jest skonno do interpretowania zachowa innych ludzi w kategoriach zagroenia i pomniejszania wartoci osoby interpretujcej owe zachowania. Osoby dotknite tym zaburzeniem nie ujawniaj rozlegych zaburze mylenia cechujcych paranoidaln posta schizofrenii. S jednak nieufne w stosunku do ludzi, na czym cierpi ich relacje spoeczne, bywaj podejrzliwi wobec wsppracownikw i przeoonych, co jednak nie przybiera rozmiarw zagraajcych utrzymaniu pracy. Dla schizotypowego zaburzenia osobowoci typowe s pewne osobliwoci mylenia, spostrzegania i zachowania, jak skonno do popadania w fantazje

OSOBY Z ANTYSPOECZNYMI ZABURZENIEM OSOBOWOCI

Charakteryzuje je brak wyrzutw sumienia i lojalnoci wzgldem kogokolwiek; swym faszywym, agresywnym lub antyspoecznym zachowaniem ustawicznie naruszaj i lekcewa prawa innych ludzi.

CHARAKTERYSTYCZNE CECHY OSB Z ANTYSPOECZNYM ZABURZENIEM OSOBOWOCI

CECHY KLUCZOWE Czyny przestpcze i wagarowanie Ustawiczne gwacenie praw innych Impulsywno Staba samokontrola Brak skruchy za wtasne czyny Brak empatii Skonno do oszukiwania i manipulowania innymi Nieodpowiedzialno Wygadanie, powierzchowny urok osobisty Przesadne poczucie wasnej wartoci rdo: Harris i In., 1994; White i i in., 1994; Widiger i In., 1996,
;

TABELA 15.4

INNE CZSTO WYSTPUJCE CECHY* * > ' , ? Brak lojalnoci, nienawizywanie bliskich zwizkw. : z ludmi '"' Niezdolno do trwaego funkcjonowania zawodowego na zadowalajcym poziomie ; ;..v Niezdolno do formuowania planw yciowych i ich realizacji ., : Rozwizo seksualna Naduywanie substancji Niezdolno do tolerowania nudy Niska tolerancja na frustracj Skonno do irytacji / .'.":.

Czynniki genetyczne w rodzaju obnionego poziomu pobudzenia same w sobie nie wystarczaj jednak do pojawienia si antyspoecznego zaburzenia osobowoci (Rutter, 1997). By moe konieczne jest wychowanie w warunkach niezachcajcych do poszanowania prawa i norm. W takich warunkach kary za wykroczenia nie prowadz do wyksztacania si poczucia winy, a same kary przestaj peni funkcj odstraszajc.

ZASTANW SI
Jakie jest twoje zdanie na temat twierdzenia: Wszyscy przestpcy maj antyspoeczne zaburzenie osobowoci". Uzasadnij swoj odpowied. Czy znasz kogo, kto ma zy charakter?" W jaki sposb okrelenie zy charakter" rni si od pojcia zaburzonej osobowoci?

ZABURZENIA ODYWIANIA

nawet jeeli w istocie nie ma ono takiego charakteru (Crick, Dodge, 1994; Dodge i in., 1990; Lochman, 1992). Terapeuci poznawczy staraj si zachca nastolatkw o antyspoecznych skonnociach, by traktowali prowokacje ze strony innych jako problem do rozwizania, a nie atak na ich msko". Daje to czasami do zadowalajce wyniki (Lochman, 1992). Z punktu widzenia teorii cech wiele zaburze osobowoci mona traktowa jako kracowe natenia pewnych cech. W kategoriach modelu Wielkiej Pitki schizoidalne zaburzenie osobowoci mona traktowa na przykad jako kracowe nasilenie introwersji, osobowo unikajc za -jako przejaw introwersji w poczeniu z niestaoci emocjonaln (neurotycznoci) (Widiger, Costa, 1994). U podoa niektrych zaburze osobowoci zdaj si te lee czynniki genetyczne (Rutter, 1997). Na przykad antyspoeczne zaburzenie osobowoci czciej wystpuje u osb spokrewnionych, a dzieci adoptowane wykazuj pod tym wzgldem wiksze podobiestwo do rodzicw biologicznych ni przybranych (DiLalla, Gottesman, 1991). Jednak udzia czynnikw genetycznych wydaje si tu co najwyej umiarkowany, a do pojawiania si antyspoecznoci przyczynia si rwnie rodowisko rodzinne (Plomin i in., 1997). Czynniki genetyczne towarzyszce antyspoecznym zaburzeniom osobowoci mog wpywa na poziom pobudzenia ukadu nerwowego. Jedn z definicyjnych cech tego zaburzenia jest osabienie samokontroli (Sher, Truli, 1994), brak poczucia winy za wasne wykroczenia i sabo odstraszania przez kary. Nike poczucie winy i lku moe wyraa sabszy ni normalnie poziom pobudzenia, ktry moe z kolei by czciowo uwarunkowany czynnikami genetycznymi (Lykken, 1982). Dlaczego osoby z antyspoecznym zaburzeniem osobowoci s niepodatne na odstraszajc funkcj kar? Badania eksperymentalne pokazuj, e ludzie z tym zaburzeniem osobowoci wolniej si ucz unikania wstrzsw elektrycznych ni porwnywalne pod wzgldem inteligencji osoby niedotknite tym zaburzeniem. Jeeli jednak podnie im poziom pobudzenia za pomoc zastrzykw adrenaliny, szybko uczenia si unikania zaczyna u nich dorwnywa szybkoci osb niezaburzonych (Chesno, Kilmann, 1975; Schachter, atane, 1964). Inne badania wykazay, e ludzie dotknici antyspoecznym zaburzeniem osobowoci bywaj sabiej ni inne osoby wstrznici takimi bodcami, jak sceny torturowania ludzi czy obraz wa (Patrick i in., 1993). Ich cech charakterystyczn jest wic mniejsza zdolno do przeywania strachu.

d czasu do czasu wikszo nas albo pochania za due iloci jedzenia, albo si go pozbywa z organizmu. To normalne. Natomiast zaburzenia odywiania opisywane w systemie DSM to uporczywe i daleko posunite problemy ze spoywaniem jedzenia.

TYPY ZABURZE ODYWIANIA

W tej czci przyjrzymy si gwnym typom zaburze odywiania - anoreksji i bulimii - oraz ich przypuszczalnym przyczynom. ANOREKSJA. Stare powiedzenie mwi, e nie mona by zbyt bogatym ani zbyt szczupym. Zapewne nadmiar pienidzy jest przyjemny, nadmiar szczupoci moe jednak by bardzo dolegliwy, jak ilustruje to przykad Karen. Karen bya dwudziestodwuletni crk znanego profesora filologii. W wieku siedemnastu lat rozpocza bardzo obiecujc karier jako studentka college'u. Jednak po trzech latach, gdy pojawiy si u niej problemy z kontaktami spoecznymi", powrcia do domu, coraz rzadziej uczszczajc do miejscowej szkoy. Nigdy nie miaa nadwagi, a mniej wicej przed rokiem jej matka zauwaya, e Karen stopniowo zamienia si w szkielet". Karen codziennie godzinami robia zakupy w supermarkecie, u rzenikw i w piekarniach, przynoszc jedzenie dla rodzicw i modszego rodzestwa. Ktnie o styl jej ycia i nawyki zwizane z jedzeniem podzieliy rodzin na dwa obozy. Obz dowodzony przez ojca nawoywa do cierpliwoci, obz kierowany przez matk za wzywa do konfrontacji. Matka obawiaa si, e ojciec bdzie broni praw Karen a do grobowej deski", i chciaa j umieci dla jej wasnego dobra" w zamknitym zakadzie leczniczym. Rodzice w kocu zgodzili si na posanie Karen do orodka dziennego, w ktrym spdzaaby dni na terapii, wracajc na noc do domu. Przy wzrocie 160 cm Karen miaa figur jedenastolatki. Miaa wypuke koci policzkowe i nos niczym modelka, a take pene wargi, cho czerwie ich by-

a nieco przesadna i nienaturalna. Karen waya niespena czterdzieci kilogramw, ale ubieraa si w eleganckie jedwabne bluzki, apaszki i szerokie spodnie dobrze ukrywajce kady centymetr jej ciaa. Czerwie jej policzkw bya jeszcze bardziej uderzajca ni czerwie warg. Nie byo pewne, czy brao si to z nadmiaru makijau, czy te z ogromnego kontrastu pomidzy upudrowanyrni i nieupudrowanymi czciami twarzy. Karen gwatownie zaprzeczaa, jakoby miaa jaki problem. Twierdzia, codziennie uprawiajc wiczenia aerobiczne: Moja figura jest bliska wanie temu, jak chciaabym wyglda". Rodzina zawara w kocu porozumienie, e Karen bdzie uczszcza na terapi dzienn tak dugo, dopki nie osignie staego przyrostu wagi w okolicy przynajmniej czterdziestu piciu kilogramw. Leczenie polegao na uczszczaniu na terapi grupow do szpitala i zjadaniu przynajmniej dwch posikw dziennie. Okazao si jednak, e Karen zamiast zjada swe posiki wdawaa si raczej w wymylne z nimi zabawy - kroia je, oblizywaa, przesuwaa po talerzu, ale w kocu ich nie zjadaa. W cigu trzech tygodni stracia dalsze p kilograma. W tym momencie rodzice zdoali przekona j, by zgodzia si na leczenie w placwce zamknitej, gdzie jej nawyki zwizane z jedzeniem mogyby by starannie nadzorowane.

LARA CROFT
Czy w trzecim tysicleciu ludzie bd rywalizowa z cyberwzorcami pikna w rodzaju Lary Croft?

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO Czy bdziemy rywalizowa z cyberwzorcami?

Na progu trzeciego tysiclecia wiele kobiet walczy z ideaem wysokiej, smukej, cho zaokrglonej gdzie trzeba sylwetki ciata (Williams, 1992). Ten niedocigniony wzorzec kae milionom kobiet, starszym i modszym, stawa przed lustrem w poszukiwaniu zbytecznych gramw tuszczu. Sta si przyczyn epidemii zaburze odywiania u milionw kobiet starajcych si zbi wag ciata za cen godzenia si niemale na mier. Rwnie mczyni poddani s naciskowi na schudnicie i wypchanie" pewnych czci sylwetki. Na zaburzenia odywiania cierpi tancerze, zapanicy i modele (DeAngelis, 1997a; Gilbert, 1996b). Zwyczajnym ludziom trudno rywalizowa z supermodelami pokazywanymi przez media. Wyobramy sobie jednak, e zamiast tych modeli z krwi i koci, zaczynaj nas z ekranw atakowa modele wirtualne. Przyjrzyjmy si Larze, dwudziestodziewicioletniemu wcieleniu doskonaoci. Jest wysoka (175 cm), szczupa (55 kg) i dobrze uminiona (czy to moliwe?). Nie spotkasz jej wrd wykadowej widowni. Nie dlatego, by bya przeciwna edukacji - idzie oto, e Lara jest nierzeczywista w wicej ni jednym sensie. Lara bowiem nie jest dziewczyn z krwi i koci, lecz - jak nazywaj j wielbiciele - jest cyberdziewczyn, ktr spotkasz w grach komputerowych i reklamach. Reklamy, reklamy i jeszcze raz reklamy. Nazywa si Lara Croft i jest wszdzie (Barboza, 1998). Jej obraz pojawi si w pismach ||ustrowa-';. nych, na ekranach telewizorw i komputerw, a na-; wet na plakatach, w rodzaju tego, jaki czasopismo PC Games" umiecio w jednym ze swoich nume-;; rw (ze stycznia 1998). Plakat przedstawia Lar odpoczywajc w bikini, z pistoletem pd rk. Lara w dodatku wcale nie jest prawdziw kbie- ' t, lecz wirtualnym tworem prosto z gry komputerowej Tomb Raider", wyprodukowanej przez londysk firm Eidos Interactiye.. Nieistnienie nie przeszkodzio Larze - opalonej, szczupej i miejscami wicej ni krgej - sta si popularnym wzorcem kobiety. Daleko jej do Betty Boop, nie jest te lalk Barbie. Przypomina raczej kobiec odmian Indiany Jonesa, tyle e z mocno uwypuklonymi krgociami. ' :; Fani Lary powiadaj, e jest bystra, pocigajca, seksowna i - c - naprawd prawdziwa. Dokadnie taka, jak to zakadali jej brytyjscy twrcy. To naprawd niezwyke zjawisko, gdyiudzie mwi o niej tak, jakby bya rzeczywist osob" stwierdza Cindy Church, rzeczniczka firmy Eidos. Wielu ludzi grajcych w gry, w ktrych ona wyst-

puje, fantazjuje na jej temat". Nie bardzo wiedzc, jak wypowiada si o wzorcu z ekranu, Church mwi dalej: Lara nie jest zbyt seksowna", po czym dodaje: OK., jest seksowna. Ale za tym ukrywa si te pewna osobowo". Z powodu tych waciwoci Lary pracownicy Eidos s zasypywaniu prezentami dla silikonowej ksiniczki. Przysyane s prezenty gwiazdkowe, kwiaty, a nawet wyznania miosne chopcw i modych mczyzn. Ludzie z caego wiata przysyaj do niej swoje zdjcia - mwi Tricia Gray z biura Eidos w San Francisco. - Otrzymuje cae dziesitki propozycji matrymonialnych".

Szalestwo wok Lary Croft (istnieje nawet internetowy serwis powicony kronice jej ycia) moe by jeszcze jednym wiadectwem udziau nowoczesnej technologii w tworzeniu obrazw coraz bardziej zacierajcych granic midzy rzeczywistoci a wyobrani. Oddani entuzjaci ogldajcy trjwymiarowe obrazy Lary i suchajcy jej rzeczywistego gosu mwicego brytyjskim akcentem nazywaj j cyberdziewczyn" i silikonow lask". ' ''

Dla wzmocnienia swoistego realizmu" Lara zostaa te: wyposaona we wasn biografi i buntownicz przeszo. Urodzona w rytokratycznej rodzinie z Wifnbledhu, w Anglii, Lara W Wielkiej Brytanii tylko dziewczta z zespou okrelajca swj wiek na dwadziecia dziewi Spice Girls ciesz si wiksz popularnoci. Nalat - wyrosa w wiecie prywatnych nauczycieli tomiast w Stanach Zjednoczonych pyty i kasety z i szwajcarskich szk z internatem. Podczas wyjej filmami (przypominajcymi przygody Indiany cieczki -narciarskiej-- w Himalaje samolot Lary Jonesa) s sprzedawane klientom majcym douleg wypadkowi. Lara^jedynaooba, Ktra przebrze ponad trzydzieci lat, -;; .;;; yta katastrof, szybko uwiadomia sobie, e Pierwsza gra Lary Tomb Raider" wydana zonie jest w stanie wytrzyma dusznej atmosfery staa w listopadzie 1996 i sprzeda si w wyszych klas brytyjskiego spoeczestwa", e nakadzie 3,5 miliona kopii na caym wiecie.Wylepsze jest dla niej nowe ycie pene przygd. Zadana w rok pniej Tomb Raider 2" sprzedana zostaa take w milionach egzemplarzy. W konse-; czta wic poszukiwa rnych staroytnych przedmiotw, walczc ze zoczycami i caymi kwencji niemale kady sklep sprzedajcy gry i pisma komputerowe chciaby wywiesi kolorowy \ stadami niebezpiecznych zwierzt, takimi jak ty: ;; .V: , : obrazek seksownej Lary. Istniej nawet witryny in- grysy i wilki. : ternetowe w caoci powicone jej, a niektre Twrcy Lary twierdz jednak, e jej przyz nich przedstawiaj j nago. szo nie wie si zabijaniem smokw i poNajbardziej oczywist przyczyn tak wielkiej popularnoci Lary Croft jest fakt, e 99,5% grajcych w gry komputerowe to modzi mczyni - mwi Steve Klett, redaktor pisma PC Games", na ktrego okadce ukazuje si wizerunek cybermodelki, - A jej superproporcje oczywicie nie przeszkadzaj". tworw.., lecz z wybiegiem dla modelek. Cyfrowa Lara podpisze kontrakt z jak wielk agencj - chwali si Church. - Stanie si supermodelk, jak Naomi Campbell czy Linda Evangelista", Nawet jej twrcy zdaj si myle, e Lara : Croft istnieje naprawd. v :

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

Powiedzenie, e nie mona by zbyt bogatym ani zbyt szczupym" jest faszywe. Nie wiem, czy mona mie za duo pienidzy, ale na pewno mona by nazbyt szczupym. Okoo 4% kobiet dotknitych anoreksj psychiczn umiera z powodu saboci organizmu i zaburze rwnowagi chemicznej (Herzogiin.,1988).

Karen cierpiaa na anoreksj psychiczn (anorada newosa), niebezpieczne dla ycia zaburzenie przejawiajce si niezdolnoci do utrzymania wystarczajcej wagi ciaa, silnym strachem przed nadwag, znieksztaconym obrazem wasnego ciaa, u kobiet za - take zanikiem menstruacji. Waga osb z anoreksj wynosi mniej ni 85% wagi waciwej dla ich wzrostu. Wikszo zaburze odywiania dotyka kobiety w wieku dojrzewania i wczesnej dorosoci (Heatherton i in., 1997). Niemale jedna na dwiecie dziewczt w wieku szkolnym ma kopoty z osigniciem lub utrzymaniem wystarczajcej wagi ciaa. W ostatnich latach liczba przypadkw anoreksji i bulimii wyranie wzrosa. Liczba kobiet dotknitych anoreksj znacznie przekracza liczb mczyzn cierpicych na to zaburzenie, jak mona si przekona dziki kolejnej ramce z serii Psychologia a rnorodno wiata". Kobiety chore na anoreksj psychiczn mog traci do 25% wagi ciaa rocznie. Silny spadek wagi powoduje zanik owulacji (Frisch 1997), a take oglne pogorszenie stanu zdrowia. Typowy przebieg choroby wyglda nastpujco: dziewczyna zauwaa pewien przyrost wagi ciaa po pierwszej miesiczce i postanawia si go pozby. Gorczkowa dieta i wiczenia s kontynuowane pomimo osignicia przecitnej wagi ciaa, a nawet po uwagach rodziny dotyczcych chudnicia. Dziewczta z anoreksj prawie zawsze gorco zaprzeczaj traceniu wagi. Jako dowd dobrej kondycji wskazuj na zdolno do odbywania intensywnych wicze. Obraz wasnego ciaa ulega u nich znieksztaceniu (Williamson i in., 1993). Penner i wsppracownicy badali kobiety, ktrych waga bya rednio 31% mniejsza od ich wymarzonego wzorca (wedug danych towarzystwa ubezpieczeniowego Metropolitan Life Insurance Company). Badane kobiety paradoksalnie przeceniay rozmiary rnych czci swego ciaa rednio o 31%! Inni ludzie oceniaj kobiety dotknite anoreksj jako skr i koci", one same za, siadajc przed lustrem, narzekaj na wasn nadwag. Wiele osb cierpicych na anoreksj ma obsesj na punkcie jedzenia. Przedzieraj si przez ksiki kucharskie, dokonuj zakupw ywnociowych dla caej rodziny i gotuj wymylne potrawy - dla innych.

stpna dla wikszoci osb. Modelki uosabiajce idea kobiecej urody s o 9% wysze i o 16% szczuplejsze od przecitnej kobiety (Williams, 1992). Szesnacie procent! Dla wikszoci kobiet oznacza to przynajmniej osiem kilogramw! Zwamy te na spoeczno-kulturowe aspekty zaburze odywiania. W miar szczuplenia kulturowego ideau urody, kobiety o przecitnej czy ponadprzecitnej wadze ciaa zostaj poddane coraz silniejszemu naciskowi na odchudzanie si. Agras i Kirkley (1986) udokumentowali wzrastajcy nacisk na spadek wagi ciaa, analizujc liczb artykuw powiconych odchudzaniu i diecie w trzech popularnych czasopismach dla kobiet (Ladies' Home Journal", Good Housekeeping" oraz Harper's Bazaar") od roku 1900. Artykuy na ten temat w ogle nie pojawiay si do lat trzydziestych XX wieku. W latach trzydziestych i czterdziestych artyku na temat diety pojawia si w zaledwie co dziesitym numerze tych czasopism. W dwch nastpnych dziesicioleciach liczba artykuw wzrosa do okoo jednego na numer, natomiast w latach siedemdziesitych pojawiay si one ju z czstoci 1,3 artykuu na numer. Wspczenie w kadym numerze pisma kobiecego pojawia si zatem wicej ni jeden artyku na ten temat! Wielu mczyzn z zaburzeniami odywiania zajmuje si sportem lub uprawia zawody wymagajce utrzymania wagi ciaa w pewnych granicach (tancerz, zapanik, model; Gilbert, 1996). (Na podwyszone ryzyko zaburze jedzenia naraone s take tancerki baletowe [Dunning, 1997]). Mczyni czciej ni kobiety prbuj kontrolowa wag ciaa za pomoc intensywnych wicze fizycznych. Podobnie jak kobiety, s poddani naciskowi na dostosowanie si do idealnego wzorca ciaa - ze szczupym brzuchem i rozwinitymi ramionami (DeAngelis, 1997a).

BULIMIA. Wyrazistym przykadem bulimii psychicznej jest nastpujcy przypadek Nicole: Nicole budzi si w swoim ciemnym, zimnym pokoju z pragnieniem, eby znowu ju by wieczr i pora zasypiania. Z przeraeniem myli o rozpoczynajcym si wanie dniu, ktry bdzie zapewne przypomina inne z niedawnej przeszoci. Codziennie rano zadaje sobie to samo pytanie: Czy uda mi si przey ten dzie bez popadania w kompletn obsesj na temat jedzenia, czy znowu wszystko zepsuj [oddajc si obarstwu]?". Obiecuje sobie solennie, e dzi rozpocznie nowe ycie, ycie normalnego czowieka. Wcale nie jest jednak przekonana, e wybr istotnie naley do niej samej (Boskind-White, White, 1983, s. 29). Okazuje si, e ten dzie Nicole rozpoczyna si od zjedzenia jajek z grzankami. Potem objada si ciastkami i pczkami. Potem bagietki z masem, mietankowy serek, budy, wafelki, miski patkw kukurydzianych z mlekiem - wszystko to w cigu pierwszych 45 minut dnia. Kiedy ju nie moe wmusi w siebie adnego jedzenia, koncentruje si na przeczyszczeniu. Zamyka si w azience, wie wosy gumk, wcza prysznic dla stumienia wszelkich haasw, wypija szklank wody i zmusza si do wymiotw. Po skoczeniu przysiga sobie rozpocz nowe ycie od jutra. Ale wie, e jutro bdzie zapewne tak samo jak dzisiaj. Bulimia polega na cyklicznym objadaniu si na przemian z powodowaniem gwatownych wymiotw. Chorobliwe objadanie si czsto jest nastpstwem niedoywienia, na przykad wskutek surowej diety odchudzajcej (Lowe i in., 1996; Polivy i in., 1994). Oczyszczenie moe polega na wywoywaniu u siebie wymio-

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

Typowa osoba dotknita anoreksj to moda biaa kobieta z klasy wyszej. Jednake anoreksj coraz czciej dotyka take i mczyzn oraz osoby o innym pochodzeniu spoecznym i etnicznym (DeAngelis, 1997a; Gilbert, 1996). Kobiety czciej ni mczyni zapadaj na anoreksj, co tumaczy si na rne sposoby. Poniewa anoreksj wie si z zanikiem miesiczki, niektrzy psychologowie o orientacji psychodynamicznej przypuszczaj, e zaburzenie to jest wyrazem chci powrotu dziewczt do fazy sprzed dojrzewania. Anoreksj pozwala dziewczynie unikn dojrzewania, oddzielenia si od rodziny i podjcia odpowiedzialnoci, jak pociga za sob doroso. Wskutek utraty tkanki tuszczowej piersi i biodra anorektycznej dziewczyny ulegaj spaszczeniu, co by moe umoliwia jej fantazjowanie, e pozostaje jeszcze dzieckiem o niezrnicowanej pci. Przedstawiciele podejcia poznawczo-behawioralnego przypuszczaj z kolei, e utrata wagi funkcjonuje jako silne wzmocnienie, poniewa zapewnia poczucie wasnej doskonaoci (Yitousek, Manke, 1994). A jednak perfekcja" jest niedo-

_L

i gg^gglOJAKTERYSTYKA
Zaburzenia lkowe Zaburzenia dysocjacyjne Zaburzenia somatoformiczne

Najwaniejsze zagadnienia

Zaburzenia psychiczne
GWNE RODZAJE Fobie, zesp paniki, zesp uoglnionego lku, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, zesp stresu pourazowego Amnezja dysocjacyjna, fuga psychogenna (dysocjacyjna), dysocjacyjne zaburzenie tosamoci i zaburzenie depersonalizacyjne Zaburzenie konwersyjne i hipochondria j

Zamartwianie si, lk przed najgorszym, strach przed utrat kontroli, nerwowo, niezdolno do rozlunienia si Rozkojarzenie, oddzielenie od siebie takich procesw, jak mylenie, emocje, tosamo, pami i wiadomo Uskaranie si na problemy fizyczne, takie jak paralie i ble, trwae przekonanie o wasnej powanej chorobie mimo braku medycznych objaww Oglne zaburzenia wyraania emocji

NIEPOHAMOWANE OBJADANIE SI
Bulimia cechuje si naprzemiennymi cyklami objadania si i oczyszczania. Dlaczego na zaburzenia odywiania cierpi wicej kobiet ni mczyzn?

Zaburzenia nastroju Schizofrenia

Depresja i dwubiegunowe zaburzenie afektywne Paranoldalna, zdezorganizowana i katatoniczna posta schizofrenii

Zaburzenia mowy i mylenia (np. urojenia, nieoczekiwane skojarzenia), uwagi i spostrzegania (np. halucynacje), aktywnoci ruchowej i nastroju oraz wycofanie si ze wiata rzeczywistego, pochtonicie przez marzenia i fantazje Wystpowanie sztywnych i dezadaptacyjnych wzorcw zachowania uszkadzajcych funkcjonowanie osobiste I spoeczne. Stanowi one rdo cierpienia dla jednostki i jej otoczenia spoecznego Uporczywe i rozlege zaburzenia nawykw zwizanych zjedzeniem

Zaburzenia osobowoci

Osobowo paranoiczna, schizoidalne i schizotypowe zaburzenie osobowoci, antyspoeczne zaburzenie osobowoci, osobowo unikajca Anoreksja i buiimla

tw, poszczeniu lub utrzymywaniu cisej diety, uywaniu rodkw przeczyszczajcych i intensywnych wiczeniach fizycznych. Osoby dotknite bulimi czsto s perfekcjonistami w sprawie ksztatu i wagi ciaa (Joiner i in., 1997). Podobnie jak anoreksja, bulimia czciej dotyka kobiety ni mczyzn.

Zaburzenia odywiania

TEORIE ZABURZE ODYWIANIA

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?
To prawda, e niektre studentki prbuj kontrolowa wag, oddajc si na przemian objadaniu si i sztuczniemu wywoywaniu wymiotw. Podobnie czyni wiele innych kobiet. Jest to objaw bulimii. Anoreksj i bulimi prbuje si wyjania na wiele sposobw. Niektrzy psychoanalitycy twierdz, e anoreksja jest przejawem niewiadomej walki z impulsami seksualnymi, inni powiadaj, e odmowa jedzenia to bro uywana przez nastoletnie dzieci w walce z rodzicami. W jednym z bada porwnywano matki nastolatek z zaburzeniami odywiania z matkami dzieci zdrowych. Okazao si, e te pierwsze s mniej zadowolone ze swego ycia rodzinnego, same maj problemy zjedzeniem i diet, uwaaj swoje crki za nieatrakcyjne i sdz, e powinny one zrzuci nadwag (Pik, Rodin, 1991). Badacze spekuluj, e zaburzenia tego typu pojawiaj si u niektrych nastolatek, gdy prbuj one w ten sposb radzi sobie z uczuciami samotnoci i alienacji z ycia rodzinnego. Czy niepohamowane objadanie si moe symbolizowa pragnienie pozyskania opieki rodzicielskiej i wynikajcego z niej poczucia bezpieczestwa (Humphrey, 1986)? Czy oczyszczanie siebie z jedzenia moe by symbolicznym pozbywaniem si negatywnych uczu do najbliszej rodziny? Inni psychologowie wi zaburzenia odywiania z silnym lkiem przed nadwag, wywoanym wyran w naszej kulturze idealizacj szczupej sylwetki kobiecej. Daleko posunita idealizacj tego wzorca moe si przyczynia do zaburze obrazu ciaa i przesadnych wysikw dorwnania owemu wzorcowi.

ZASTANW SI
Czy jeste zadowolony ze swojej sylwetki? Czy czujesz si poddany naciskowi, aby by szczuplejszym ni jeste? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Przyjrzyj si swojemu otoczeniu. Czy oczekuje si w nim, e kobiety bd dobrze zaokrglone, czy te raczej szczupe? Jakie postawy ma twoje otoczenie wobec wagi ciaa i jego sylwetki?

PODSUMOWANIE
1. Co to s zaburzenia psychiczne? Zaburzenia psychiczne cechuj si wystpowaniem niezwykych zachowa, spoecznie nieakceptowanym postpowaniem, zaburzonym postrzeganiem rzeczywistoci, cierpieniem, skonnoci do zachowa niebezpiecznych oraz postpowaniem szkodliwym dla siebie samego. 2. Jak przedstawia si klasyfikacja zaburze psychicznych? Najczciej uywana klasyfikacja zaburze to DSM (Diagnostic and Statistical Manua) przyjta przez Amerykaskie Towarzystwo Psychiatryczne. DSM-IV jest wieloosiowym" systemem klasyfikacji opierajcym si na piciu wymiarach. Wymiary te dotycz zespow klinicznych, zaburze osobowoci, oglnego stanu medycznego, problemw rodowiskowych i psychospoecznych oraz oglnej oceny funkcjonowania jednostki. 3. Co to s zaburzenia lkowe? Zaburzenia lkowe cechuj si napiciem miniowym, uczuciem strachu i nadmiernym pobudzeniem wspczulnej czci autonomicznego ukadu nerwowego. Nale do nich irracjonalne i przesadne lki przed specyficznymi rodzajami przedmiotw lub sytuacji, czyli fobie, zespoy paniki (czyli lki, e utraci si kontrol lub popadnie w chorob psychiczn), zesp uoglnionego lku, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (natrtnie powracajce myli i niemoliwe do opanowania impulsy do powtarzania jakich czynnoci) oraz zesp stresu pourazowego (trway lk oraz nawroty myli i wyobrae zwizanych ze zdarzeniem urazowym). 4. Jak wyjania si zaburzenia lkowe? Psychoanalitycy wyjaniaj zaburzenia lkowe jako skutek trudnoci w wypieraniu prymitywnych impulsw. Z perspektywy teorii uczenia si fobie traktowane s jako rezultat warunkowania. Psychologowie poznawczy koncentruj si na sposobie, w jaki ludzie interpretuj znaczenie zdarze. Niektrzy ludzie mog te by oglnie predysponowani do nabywania rnego rodzaju lkw. Zaburzenia lkowe czciej wspwystpuj u osb spokrewnionych i niektrzy psychologowie przypuszczaj, e czynniki biochemiczne do nich predysponujce maj dziedziczny charakter. 5. Co to s zaburzenia dysocjacyjne? Zaburzenia dysocjacyjne cechuj si nagymi, przemijajcymi zmianami wiadomoci i tosamoci. Naley do nich amnezja, czyli motywowane zapominanie", fuga dysocjacyjna - ucieczka w nowe miejsce i przyjcie nowej tosamoci, dysocjacyjne zaburzenie tosamoci (osobowo wieloraka), w ktrym czowiek zachowuje si w taki sposb, jakby zamieszkiwao" go kilka odrbnych tosamoci, oraz zaburzenie depersonalizacyjne, cechujce si poczuciem odrealnienia i przekonaniem, e czowiek znajduje si na zewntrz samego siebie. 6. Co to s zaburzenia somatoformiczne? Osoby dotknite zaburzeniami tego typu uskaraj si na rne dolegliwoci fizyczne, dla ktrych nie ma medycznych przyczyn, bd ujawniaj takie dolegliwoci. Naley do nich zaburzenie konwersyjne i hipochondria. 7. Jakie wyrnia si zaburzenia nastroju? Zaburzenia nastroju polegaj na nieprawidowociach w ekspresji emocji. Depresja jednobiegunowa wyraa si trwaym smutkiem i spadkiem zainteresowania yciem, poczuciem bezwartociowoci lub winy, niezdolnoci do koncentracji oraz pewnymi objawami fizjologicznymi, jak zaburzenia odywiania i snu. Poczucie bezwartociowoci lub winy moe by tak przesadne, e zblia si do uroje. Dwubiegunowe zaburzenie afektywne cechuje si dramatycznymi, naprzemiennymi zmianami nastroju od gbokiej depresji do radosnej egzaltacji. 8. Jak psychologowie wyjaniaj zaburzenia nastroju? Rni badacze podkrelaj moliw rol wyuczonej bezradnoci, stylw atrybucyjnych i neuroprzekanikw. Osoby cierpice na depresj maj wiksz skonno do wyjaniania swoich niepowodze czynnikami wewntrznymi, staymi i oglnymi. Predyspozycja do zaburze nastroju moe by uwarunkowana niedoborami serotoniny. Do depresji moe przyczynia si biecy niedobr noradrenaliny, podczas gdy biecy nadmiar tego neuroprzekanika moe przyczynia do stanw maniakalnych.

9. Co to jest schizofrenia? Schizofrenia cechuje si zaburzeniami mowy i myli, takimi jak dziwaczne skojarzenia i urojenia, zaburzeniami uwagi i spostrzegania, na przykad halucynacjami, zaburzeniami aktywnoci miniowej (stupor lub podniecenie) i nastroju (spaszczone lub nieadekwatne reakcje emocjonalne). Cechuje j take wycofanie si z rzeczywistoci i zagbienie si w wiecie fantazji i marze. 10. Jak psychologowie wyjaniaj schizofreni? Schizofrenia wspwystpuje u osb spokrewnionych, co sugeruje istotn rol czynnikw genetycznych w jej powstawaniu. Zgodnie z teori dopaminow osoby dotknite schizofreni zuywaj wicej ni normalnie dopaminy z powodu nadmiernej liczby receptorw tego neuroprzekanika w mzgu. Osoby takie mog te by bardziej wraliwe na dopamin. Podejcia wieloczynnikowe traktuj schizofreni jako rezultat wspdziaania czynnikw biologicznych i psychicznych. 11. Czym s zaburzenia osobowoci? S to sztywne, niezmienne wzorce dezadaptacyjnych zachowa, ktre pogarszaj funkcjonowanie osobiste i spoeczne oraz stanowi rdo cierpienia dla jednostki i jej otoczenia spoecznego. Definicyjn cech osobowoci paranoicznej jest podejrzliwo. Schizotypowe zaburzenie osobowoci polega na pewnych osobliwociach w myleniu, spostrzeganiu i zachowaniu. Gwn cech schizoidalnego zaburzenia osobowoci jest wycofywanie si z kontaktw spoecznych. Ludzie z antyspoecznym zaburzeniem osobowoci czsto gwac prawa innych i popadaj w konflikty z prawem. Nie maj poczucia winy czy wstydu za swoje uczynki, a kary trac w odniesieniu do nich swoj funkcj odstraszajc. 12. Jak psychologowie wyjaniaj antyspoeczne zaburzenie osobowoci? Wyniki bada sugeruj, e to zaburzenie osobowoci jest skutkiem pewnych niekonsekwencji w wychowaniu, antyspoecznoci ojca, skonnoci do cynizmu w interpretacji wiata spoecznego, niszych ni normalnie poziomw pobudzenia ukadu nerwowego, co pomaga wyjani, dlaczego kara przestaje u tych osb peni funkcj odstraszajc. 13. Co to s zaburzenia odywiania? Obejmuj one anoreksj i bulimi. Anoreksja to odmowa jedzenia i drastyczny spadek wagi ciaa. Bulimia to naprzemienne cykle niepohamowanego jedzenia i pozbywania si ywnoci z organizmu. Choroby te czciej dotykaj kobiety ni mczyzn. 14. Jak psychologowie wyjaniaj zaburzenia odywiania? Cho proponowano take psychodynamiczne wyjanienia zaburze tego typu, wikszo psychologw uwaa je gwnie za skutek charakterystycznego dla naszej kultury idealizowania szczupej sylwetki u kobiet.

CZYM JEST TERAPIA? I ANTYDOTEM ZAPOMNIENIA WYPRZE" Historia metod terapeutycznych

PRAWDA CZY FASZ?

P F

Mieszkacy Londynu mieli zwyczaj odwiedza przytuek dla chorych psychicznie w ramach rozrywek zaywanych podczas wyjcia wieczorem na miasto. Aby psychoterapia bya skuteczna, musi trwa miesice, a nawet lata. Niektrzy psychoterapeuci interpretuj sny swoich klientw. Inni terapeuci zachcaj klientw, aby sami przejli kierowanie sesjami terapii.

TERAPIE PSYCHODYNAMICZNE Psychoanaliza tradycyjna Gdzie byo id, tam bdzie ego" Wspczesne podejcia psychodynamiczne TERAPIE HUMANISTYCZNOEGZYSTENCJALNE Terapia skoncentrowana na kliencie: Usuwanie przeszkd w samorealizacji Terapia Gestalt: poczy to razem TERAPIA BEHAWIORALNA Metody redukcji lku Psychologia dzi i jutro: rzeczywisto wirtualna Warunkowanie awersyjne Metody warunkowania sprawczego Kwestionariusz: Skala Asertywnoci Rathusa Psychologia a ycie codzienne: jak sta si bardziej asertywnym Metody samokontroli TERAPIE POZNAWCZE Terapia poznawcza: Jak pozby si umysowych bdw Terapia racjonalno-emotywno-behawioralna: Przezwycianie musz" i powinienem" TERAPIE GRUPOWE Grupy spotkaniowe Terapia par Terapia rodzin CZY PSYCHOTERAPIA JEST SKUTECZNA? Problemy bada nad psychoterapi Analizy skutecznoci psychoterapii Psychologia a rnorodno wiata: psychoterapia dla wszystkich TERAPIE BIOLOGICZNE Farmakoterapia Terapia elektrowstrzsami Psychochirurgia Psychologia dzi i jutro: wypatrujc dekady mzgu" Czy terapie biologiczne s skuteczne? POSUMOWANIE

Jeszcze inni instruuj dokadnie swoich klientw, co maj robi.

Spoczywanie w wygodnym fotelu i oddawanie si fantazjom moe by skuteczn metod kontrolowania wasnego strachu. Palenie papierosw moe by skuteczn metod w pomaganiu ludziom w... rzucaniu palenia. Niepodanego nawyku mona si pozby dziki samemu zapisywaniu okolicznoci i czasu pojawiania si okrelonego zachowania. Twrca chirurgicznej metody redukowania agresji dowiedzia si, e jego metoda nie zawsze jest skuteczna, gdy zosta postrzelony przez jednego ze swoich pacjentw.

METODY TERAPII

asmine, dziewitnastoletnia studentka drugiego roku, pacze niemal bez przerwy od kilku dni. Czuje, e cae jej ycie rozlatuje si na kawaki. Zwizane ze studiami aspiracje legy w gruzach. Przyniosa wstyd caej rodzinie. Przez gow przebiegaj jej myli samobjcze. Z najwikszym trudem udaje jej si zwlec z ka. Unika przyjaci. Jest w stanie wskaza na niektre rda stresu - par zych stopni, ktnia z chopakiem, nieporozumienia ze wspmieszkankami. A jednak wikszo jej poczucia nieszczcia zdaje si bra znikd. Jasmine jest w depresji - tak gbokiej, e rodzinie i przyjacioom udao si wreszcie j namwi, by posza po pomoc do profesjonalisty. Gdyby zamaa nog, wizyta u zawodowego lekarza byaby oczywistoci. Natomiast problem, jak potraktowa psychiczne zaburzenia w rodzaju depresji, moe by rozwizywany na rne sposoby. W zalenoci od tego, do kogo Jasmine si uda, moe zosta zupenie rnie potraktowana. Na przykad: Moe zosta pooona na kozetce z poleceniem, by mwia o wszystkim, co przyjdzie jej do gowy, albo by staraa si zrozumie znaczenie jakiego niedawnego snu. Moe siedzie naprzeciw agodnego, penego akceptacji terapeuty, ktry na jej wasne barki skada wikszo odpowiedzialnoci za to, co si dzieje podczas sesji terapeutycznych. Moe sucha szczerego i bezporedniego terapeuty, ktry twierdzi, e jej problemy maj rdo w skonnociach do samopotpiania i nadmiernym perfekcjonizmie.

 Moe dosta farmakologiczny rodek przeciwdepresyjny. Moe zosta poddana jakiej kombinacji tych oddziaywa. Pomimo swej rnorodnoci, wszystkie te metody s metodami terapii zaburze psychicznych. W tym rozdziale przyjrzymy si ich rnym odmianom.

CZYM JEST TERAPIA? I ANTYDOTEM ZAPOMNIENIA WYPRZE"1

stnieje wiele rodzajw psychoterapii, cho wszystkie maj pewne wsplne elementy. Psychoterapia jest pewnym rodzajem systematycznej interakcji klientw z terapeut wykorzystujcym prawidowoci psychologiczne celem wpynicia na myli, uczucia i zachowania klientw w taki sposb, aby pomc im w przezwycieniu nienormalnego zachowania lub w przystosowaniu si do problemw yciowych i w rozwoju osobistym. Troch za wiele sw? To prawda. Ale przyjrzyjmy si najwaniejszym z nich: 1. Systematyczna interakcja. Psychoterapia to systematyczna interakcja terapeuty i pacjenta. Teoretyczne pogldy terapeuty wraz z pogldami pacjenta wyznaczaj reguy jej przebiegu. 2. Prawidowoci psychologiczne. Psychoterapia opiera si na teoriach psychologicznych i wynikach bada psychologii osobowoci, uczenia si, motywacji i emocji. 3. Myli, uczucia i zachowanie. Psychoterapia wpywa na myli, uczucia i zachowania klienta. Moe by ukierunkowana na jedno z nich lub na wszystkie rwnoczenie. 4. Zaburzenia psychiczne, problemy z przystosowaniem i rozwj osobisty. Z psychoterapii czsto korzystaj osoby cierpice na zaburzenia psychiczne. Jednak zyskuj na niej take osoby prbujce poradzi sobie z takimi problemami, jak niemiao, nadwaga czy utrata maonka. Jeszcze inni klienci chc si dowiedzie wicej o sobie bd jak wykorzysta swj potencja jako rodzice, artyci czy po prostu ludzie.

PRZYTUKI. Pocztkw instytucji przytuku poszukiwa mona w europejskich klasztorach. Przytuki byy pierwszymi instytucjami przeznaczonymi midzy innymi dla ludzi chorych psychicznie, cho gwnym ich celem byo nie leczenie, ale udzielanie schronienia. Liczba nieszcznikw, ktrzy znajdowali w nich schronienie, rosa, dopki szkodliwo stresw wywoanych haasem, zatoczeniem i chorobami nie przekraczaa szkodliwoci samej choroby decydujcej o znalezieniu si w przytuku. Pensjonariusze tych instytucji bywali czsto bici, nierzadko zakuwani w acuchy. Angielskie sowo bedlam, oznaczajce baagan, wywodzi si od nazwy przytuku St. Mary's of Bethlehem, otwartego w Londynie w 1547 roku. Nieszcznicy dotknici zaburzeniami psychicznymi byli tam skuci acuchami, chostani i pozwalano im lee we wasnych odchodach. Panowie i damy z londyskich wyszych sfer przechadzali si przed nimi, cieszc wzrok t rozrywk. Wstp kosztowa jednego pensa. Reforma humanitarna zacza si w XVIII wieku, kiedy to paryski lekarz Philippe Pinel rozku pacjentw z przytuku La Bicetre. Zamiast si rozszale, wikszo pacjentw na uwolnienie z okoww i na ludzkie traktowanie zareagowaa popraw zdrowia. Wielu z nich powrcio w kocu do spoeczestwa. Pniejsze ruchy na rzecz humanitarnego traktowania chorych psychicznie kierowane byy przez kwakra Williama Tuke'a w Anglii i Dorothe Dix w Ameryce.

P R 0 F I 1 U
dyrektora przytuku La Bicetre. Jako pierwszego kaza rozku pewnego angielskiego onierza, ktry swego czasu zmiady acuchami gow stranika. Po rozkuciu w mczyzna okaza si nieagresywny i w dwa lata pniej zosta zwolniony do domu. Pinel rozkuwa coraz wicej pacjentw, dbajc take o popraw ich diety. Umieszcza razem pacjentw dotknitych problemami podobnego rodzaju. Zachca do terapii za pomoc pracy. Pinel by take pierwszym lekarzem prowadzcym staranne historie choroby swoich pacjentw, gdzie zapisywa dawki podawanych im lekw. W krtkim czasie zyska rozgos skutecznoci swej terapii i w roku 1795 zosta mianowany dyrektorem najwikszego w Europie szpitala La Salpetriere, w ktrym przebywao 8000 chorych kobiet (prawie sto lat pniej dyrektorem tego szpitala zostanie Jean Martin Charcot, pod ktrego wpywem pozostawali Alfred Binet i Zygmunt Freud). Wpyw Pinela da si wkrtce odczu zarwno w Europie, jak i w Stanach Zjednoczonych.

HISTORIA METOD TERAPEUTYCZNYCH

Staroytne i redniowieczne sposoby leczenia" zaburze psychicznych czsto byy wyrazem mylenia w kategoriach demonologicznych. Pocigay wic za sob tak okrutne praktyki, jak egzorcyzmy i mier przez powieszenie lub spalenie. Niektrzy ludzie niepotraficy sprosta wyzwaniom codziennego ycia byli wtrcani do wizie. Inni ebrali po ulicach, kradli ywno czy zaczynali si prostytuowa. Niewielu tylko znajdowao drog do klasztoru czy innego miejsca schronienia, gdzie otrzymali dobre sowo i odrobin wsparcia. Wikszo umieraa modo.
Wers ten pochodzi z Makbeta Szekspira (w tumaczeniu L. Paszkowskiego), ktry jeszcze zostanie wykorzystany w dalszej czci rozdziau.
1

stay stopniowo zastpione szpitalami dla psychicznie chorych. W poowie lat pidziesitych XX wieku w tego rodzaju instytucjach przebywao w Stanach Zjednoczonych okoo miliona osb. Funkcj szpitala dla psychicznie chorych jest leczenie, a nie dawanie schronienia, jednak wskutek duej liczby pacjentw i niedostatkw personelu wielu pacjentw zyskiwao niewiele uwagi. Cho wspczenie sytuacja ulega znacznej poprawie, do dzi zdarza si, e w czasie weekendu, gdy wikszo personelu jest nieobecna, jeden lekarz przypada na setki pacjentw.

SZPITALE DLA PSYCHICZNIE CHORYCH. Przytuki zo-

Niemale w poPHILIPPE jedynk odmieni los ludzi dotknitych zaburzeniami psychicznymi. Philippe Pinel (1745-1826) urodzi si we Francji w rodzinie lekarskiej i sam ukoczy medycyn na uniwersytecie w Tuluzie. Zaamany chciwoci i gruboskrnoci swoich kolegw-lekarzy, przeprowadzi si do Parya, aby leczy biednych. Zainteresowa si chorobami psychicznymi, kiedy jego przyjaciel zapad na jedn z nich i okazao si, e nie ma na ni adnego lekarstwa. W tamtych czasach ludzie z zaburzeniami psychicznymi byli zamykani w przytukach, gdzie bardzo le ich traktowano. Z reguy skuwano ich acuchami, a w modzie byo take puszczanie krwi. Jak Pinel napisa w swoim Traktacie o niepoczytalnoci (1801), krew puszczano przy tym w takich ilociach, e mona byo zastanawia si, kto by naprawd szalecem"- pacjent czyjego lekarz. Pinel opowiada si za ludzkim traktowaniem osb dotknitych zaburzeniami psychicznymi i zyska szans wprowadzenia swoich pogldw w ycie, gdy obj posad

PINEL

ZDROWIE PSYCHICZNE A LOKALNE SPOECZNOCI. Od lat szedziesitych XX

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e mieszkacy Londynu mieli zwyczaj odwiedza przytuek dla chorych psychicznie w ramach rozrywek zaywanych podczas wyjcia wieczorem na miasto.

wieku podejmuje si wysiki, by nawet powanie zaburzone osoby pozostaway w swoich spoecznociach lokalnych. Lokalne orodki zdrowia psychicznego usiuj leczy miejscowych pacjentw w systemie lecznictwa otwartego i pomaga tym, ktrzy opucili szpital. Wspczenie wikszo osb z przewlek chorob psychiczn mieszka nie w szpitalu, lecz w swojej spoecznoci. Rozwizanie to krytykowano, wskazujc, e nage zwolnienie ze szpitala odsyao wieloletnich pacjentw do nieprzyjaznego rodowiska, od ktrego zdyli si ju odzwyczai. Wiele osb nie otrzymuje adekwatnej opieki, wiele zasilio szeregi bezdomnych (Carling, 1990; Levine, Rog, 1990).

ZASTANW SI
Czy znasz ludzi, ktrzy przechodzili psychoterapi? Jaki to by rodzaj terapii? Jaki jest twj wasny stosunek do osb, ktre poszukuj zawodowej pomocy psychologicznej? Jak go uzasadniasz? Czy syszae o przytukach dla psychicznie chorych i o szpitalach psychiatrycznych? Jakie skojarzenia budz te nazwy? Jak te skojarzenia maj si do informacji zawartych w tym rozdziale?

GABINET FREUDA, W KTRYM ODBYWAY SI PIERWSZE PSYCHOANALIZY

Freud siadywa na krzele u wezgowia kozetki, na ktrej lea pacjent snujcy swobodne skojarzenia. Podstawow zasad swobodnych skojarze bya regua, aby nie wypiera adnej myli.

TERAPIE PSYCHODYNAMICZNE

erapie psychodynamiczne opieraj si na ideach Zygmunta Freuda, twrcy podejcia psychodynamicznego. Ich zwolennicy wychodz z zaoenia, e problemy psychiczne s wyrazem dowiadcze wczesnego dziecistwa i konfliktw wewntrznych. Wedug Freuda istot tych konfliktw jest przesuwanie si energii psychicznej (libido) midzy trzema strukturami psychicznymi - id, ego i superego. Owe przesunicia energii wyznaczaj nasze zachowanie. Kiedy grozi wydostanie si prymitywnych impulsw z id albo gdy superego zalewa nas nadmiernym poczuciem winy, pojawia si cierpienie i wzbudzone zostaj mechanizmy obronne. Stworzona przez Freuda metoda psychoterapii - psychoanaliza ma na celu regulowanie przepywu energii midzy trzema strukturami psychicznymi, gwnie dla obrony ego przed falami energii wytaczanymi z id i z superego. Zwikszona kontrola nad impulsami oraz poczuciem winy i wstydem pozwala klientowi na wyksztacenie bardziej adaptacyjnych zachowa.

PSYCHOANALIZA TRADYCYJNA GDZIE BYO ID, TAM BDZIE EGO"

Wylecz j z tego! Nie jesteli zdolnym Poradzi chorym na duszy? Gboko Zakorzeniony smutek wyrwa z myli? Wygna zalege w mzgu niepokoje? I antydotem zapomnienia wyprze Z ucienionego tona ten tok, ktry Przygniata serce?
W. SZEKSPIR, MAKBET (PRZE). L. PASZKOWSKI), AKT 5, sc. 3.

Psychoanaliza jest metod kliniczn stworzon przez Freuda celem uzyskania wgldu w konflikty lece - w myl jej zaoe - u podoa problemw pacjenta. Wgld moe oznacza wiele rzeczy, w tym wiedz o dowiadczeniach, ktre doprowadziy do konfliktw i dezadaptacyjnego zachowania, rozpoznanie niewiadomych uczu i konfliktw, a take wiadom ocen czyich myli, uczu i zachowa. Psychoanaliza pomaga take klientowi wyrazi wyparte uczucia i pragnienia. Freud by przekonany, e dziki temu zostaje uwolniona energia stumiona konfliktami i poczuciem winy. Uwolnienie to okrela mianem katharsis. Przynosi ono ulg dziki osabieniu si atakujcych ego. Freud lubi take mawia Gdzie byo id, tam bdzie ego". Po czci mia na myli zdolno psychoanalizy do rzucenia wiata na ukryty sposb funkcjonowania umysu. Pragn take zastpi impulsywne i obronne zachowania racjonalnym radzeniem sobie z problemami. Dziki temu na przykad mczyzna cierpicy na fobi noy moe odkry, e wypiera pragnienie skrzywdzenia kogo, kto go wykorzysta. Dziki racjonalnemu radzeniu sobie z tym problemem moe znale sposb na sown konfrontacj z ow osob. SWOBODNE SKOJARZENIA. Na pocztku swojej kariery Freud stwierdzi, e hipnoza pomaga klientom w skupieniu si na wypartych konfliktach i mwieniu o nich. Relaksacja wywoywana stanem transowym" hipnozy zdawaa si pomaga klientom wama si" do rejonw tematycznych, ktre normalnie pozostaway poza obrbem ich wiadomoci. Freud stwierdzi przy tym, e wielu klientw zaprzeczao prawdziwoci tego materiau, kiedy ju wyszli ze stanu hipnozy, inni za uwaali rozmow na takie tematy za bolesne lub przedwczesne. W konsekwencji Freud zwrci si ku swobodnym skojarzeniom jako bardziej stopniowej metodzie przeamywania linii obronnych uniemoliwiajcych klientowi uzyskanie wgldu we wasn niewiadomo. Metoda swobodnych skojarze polega na doprowadzeniu klienta do relaksacji (np. klient ley wygodnie na kozetce) i poproszeniu go, aby mwi o wszystkim, co przychodzi mu na myl. Podstawowa regua polega na tym, aby nie cenzurowa adnej z myli przychodzcych do gowy. Psychoanalitycy prosz klientw, aby swobodnie" wdrowali z tematu na temat, cho nie wierz, by proces nastpujcy w umyle klienta mia cakowicie swobodny, niewymuszony charakter. Wyparte impulsy domagaj si bowiem wyzwolenia.

W ustpie tym Makbet prosi lekarza o wyleczenie Lady Makbet z szalestwa. Jej choroba zostaa czciowo wywoana biegiem wydarze dramatu oraz rol, jak Lady Makbet odegraa w morderstwach zmierzajcych do osadzenia na tronie Szkocji jej ma. Znajdujemy take odniesienie do tajemniczych, gboko sigajcych problemw, jak problemy zwizane z bezpodnoci. Gdyby lekarz Lady Makbet by tradycyjnym psychoanalitykiem, kazaby si jej pooy na kozetce w przyciemnionym pokoju. Usiadby za jej gow, zachcajc do mwienia o wszystkim, co tylko przyjdzie jej do gowy, niezalenie od tego, czy bd to sprawy intymne, czy te pozbawione wszelkiego znaczenia. Aby nie zaburza toku jej skojarze, psychoanalityk mwiby niewiele albo nawet milczaby podczas kolejnych sesji. Tradycyjna psychoanaliza rozciga si bowiem na miesice, a nawet lata.

Ego nie ustaje w wysikach wyparcia nieakceptowanych impulsw i zagraajcych konfliktw. W konsekwencji u klienta pojawia si opr przed przypominaniem i omawianiem zagraajcych treci. Tu przed pojawieniem si tego rodzaju treci klient moe mwi, e jego umys jest cakowicie pusty", i oskara psychoanalityka, i jest nazbyt wymagajcy lub nietaktowny. Moe take zapomnie" o nastpnym spotkaniu, na ktrym miayby by omawiane zagraajce treci. Terapeuci czsto obserwuj dynamiczn walk pomidzy przymusem wypowiadania pewnych myli i oporem klienta przed ich ujawnieniem. Za pomoc dyskretnych wskazwek terapeuta stara si przeway szal na stron wypowiadania owych myli, dziki czemu stopniowo proces odkrywania przez klienta treci wasnej psychiki i pozyskiwania w ni wgldu jest kontynuowany. Od czasu do czasu psychoanalityk oferuje interpretacje wypowiedzi klienta, wskazujc, e s one przejawem oporu lub gbokich konfliktw.
Czasami cygaro jest po prostu cygarem.
ZYGMUNT FREUD

TERAPIA SKONCENTROWANA NA KLIENCIE

Okazujc klientowi bezwarunkow akceptacj, empatyczne zrozumienie i szczero, terapeuta stwarza atmosfer umoliwiajc mu swobodn eksploracj wtasnych uczu.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FAtSZ?

To prawda, e niektrzy terapeuci interpretuj sny swoich klientw. Jest to element psychoanalizy. To nieprawda, e psychoterapia musi trwa miesicami lub latami, by by skuteczna. Istnieje wiele skutecznych technik psychoterapii krtkoterminowej.

ANALIZA SNW. Freud czsto prosi swoich klientw o krtkie notowanie treci snw tu po obudzeniu, tak by pniej mogy one sta si przedmiotem analizy podczas sesji terapeutycznej. Freud uwaa sny za krlewsk drog do podwiadomoci", sdzc, e ich tre uwarunkowana jest nie tylko zdarzeniami biecego dnia, ale take procesami niewiadomymi. Uwaa, e niewiadome impulsy wyraaj si w snach w postaci spenienia pragnie. Jednak nieakceptowane impulsy seksualne i agresywne s przenoszone na inne obiekty i sytuacje w zalenoci od kultury i czasw, w jakich klient yje. Obiekty te staj si symbolami niewiadomych pragnie. Na przykad dugie i wskie obiekty pojawiajce si w snach mog by symbolami fallicznymi; w zalenoci od kultury, z jakiej pochodzi klient, symbole te mog przybra posta wczni, strzelby lub rakiety kosmicznej. W podejciu psychodynamicznym postrzegana przez klienta tre snw to jedynie tre manifestowana, za ktr ukrywa si symboliczna tre latentna. Jeeli jakiemu mczynie ni si na przykad, e leci samolotem, latanie samolotem jest manifestowan treci snu. Jednak jego tre latentna moe w istocie dotyczy kwestii zwizanych z potencj seksualn, jako e Freud czsto interpretowa latanie jako symbol erekcji mskiego czonka.

Wielu nastpcw Freuda - drugie pokolenie psychoanalitykw, od Junga i Adlera po Horney i Eriksona - sdzio, e przykada on zbyt wiele uwagi do niewiadomych impulsw seksualnych i agresywnych, a niedocenia roli ego. Freud zmierza do stworzenia warunkw sprzyjajcych wylaniu si" energii psychicznej, co w kocu miao obnay ego, natomiast Erikson rozmawia ze swoimi klientami wprost o ich wartociach i deniach, zachcajc ich do wyksztacania podanych do ich realizacji cech i wzorcw zachowania. Nawet crka Freuda, Anna (1895-1982), bardziej skupiaa si na ego ni na niewiadomych siach i konfliktach.

ZASTANW SI
Czy miate jakie wyobraenie psychoanalityka przed przeczytaniem tego rozdziatu? Jak si ono przedstawiao i jak si ma do treci poznanych w tej czci? Czy robi ci si lepiej, gdy porozmawiasz z kim o swoich problemach? Dlaczego tak lub dlaczego nie?

WSPCZESNE PODEJCIA PSYCHODYNAMICZNE

Niektrzy psychoanalitycy wiernie trzymaj si technik Freuda. W bliszych nam czasach zaproponowano jednake krtsze, mniej intensywne odmiany psychoanalizy. Umoliwia to poddanie si psychoanalizie przez osoby, ktre nie maj czasu lub pienidzy na terapi dugoterminow. Wielu twrcw krtszych form terapii uwaa, i taka przeduajca si terapia jest niepotrzebna bd nieuzasadniona rachunkiem strat i zyskw, jakie si z ni wi. Niektre ze wspczesnych form psychoanalizy nadal skupiaj si na odkrywaniu niewiadomego materiau i przeamywaniu oporu klienta. Jednak rni si od tradycyjnej psychoanalizy szeregiem elementw. Po pierwsze, terapeuta i klient siedz zwykle twarz w twarz (a wic klient nie ley na kozetce). Po drugie, terapeuta jest zwykle dyrektywny, a wic czsto sam sugeruje jakie zachowanie, ktre mogoby klientowi pomc, zamiast ogranicza si do czekania a klient sam uzyska wgld. Wreszcie wikszy nacisk kadzie si zwykle na ego jako wykonawcz" struktur psychiczn, ni na id. Std te wielu wspczesnych psychoanalitykw uwaa si za analitykw ego.

TERAPIE HUMANISTYCZNO-EGZYSTENCJALNE

erapie dynamiczne koncentruj si na wewntrznych konfliktach i procesach niewiadomych, natomiast terapie humanistyczno-egzystencjalne na subiektywnym, wiadomym dowiadczeniu klienta. Psychoanaliza tradycyjnie bazuje na dowiadczeniach z wczesnego dziecistwa, terapie humanistyczno-egzystencjalne zwykle na tym, czego klienci dowiadczaj tu i teraz. Rnice te s jednak raczej kwesti rozoenia akcentw. Przeszo wpywa na aktualne myli, uczucia i zachowanie. Twrca terapii skoncentrowanej na kliencie, Car Rogers, uwaa, i dowiadczenia z dziecistwa decyduj o okolicznociach sprawiajcych klientom kopoty tu i teraz". Zarwno on, jak i Fritz Perls, twrca terapii Gestalt, byli przekonani, e wczesna inkorporacja cudzych wartoci do wasnego Ja prowadzi pniej do wyrzeczenia si" jakiej jego czci.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e niektrzy terapeuci zachcaj klientw do przejcia kontroli nad przebiegiem sesji terapeutycznych. Jest to typowe dla terapii skoncentrowanej na kliencie.

TERAPIA SKONCENTROWANA NA KLIENCIE: USUWANIE PRZESZKD W SAMOREALIZACJI

Terapia skoncentrowana na kliencie zostaa stworzona przez Carla Rogersa (1951), ktry wierzy w nasz wolno wyboru i zdolno do kontrolowania przeznaczenia, niezalenie od ciarw, jakie na naszych barkach skada przeszo. By przekonany take, i czowiek ma naturaln skonno do zdrowia, rozwoju i samourzeczywistnienia. Problemy psychiczne s skutkiem zablokowania cieki samourzeczywistnienia przez jakie przeszkody. Jeeli w modoci jestemy akceptowani jedynie za postpowanie w sposb zgodny z oczekiwaniami innych, moe to nas doprowadzi do wyrzeczenia si tej czci wasnego Ja, ktra nie jest przez owych innych akceptowana. Moemy si nauczy postpowa w taki sposb, by nas byo tylko wida, ale nie sycha - nawet przez nas samych. W konsekwencji moemy cierpie i przeywa stres oraz mie wraenie nierzeczywistoci. Terapia skoncentrowana na kliencie ma na celu eksploracj tych obszarw wasnego Ja, ktrych si wyrzeklimy, tak by mogy one zosta wczone w caociowe dowiadczanie siebie. Istotnym elementem tej terapii jest serdeczna, pena akceptacji atmosfera zachcajca do eksploracji i wyraania wasnego Ja. Zakada si, e akceptacja okazywana klientowi przez terapeut wzmacnia jego samoakceptacj i samoocen, co z kolei umoliwia mu dokonywanie wyborw sprzyjajcych rozwojowi jego niepowtarzalnego potencjau. Terapia skoncentrowana na kliencie ma niedyrektywny charakter, co oznacza, e klient decyduje o przebiegu sesji terapeutycznych, wskazujc swoje problemy i dokonujc ich eksploracji. Skuteczna terapia tego typu cechuje si szeregiem wasnoci: Bezwarunkow akceptacj - terapeuta okazuje klientowi szacunek jako niepowtarzalnej istocie ludzkiej z wasnymi wartociami i celami. Zrozumieniem empatycznym - terapeuta dostrzega uczucia i dowiadczenia klienta i patrzy na wiat z jego perspektywy, suchajc go uwanie i odkadajc na bok swoje wasne wartoci. Autentycznoci - terapeuta reaguje na klienta w sposb otwarty i uczciwy. Musi umie tolerowa odmienno i wierzy, e kady klient jest niepowtarzalny i odmienny pod istotnymi wzgldami od innych osb. Terapia skoncentrowana kliencie jest szeroko praktykowana w akademickich instytucjach pomocy psychologicznej. Jej celem jest nie tylko dopomoenie studentom w radzeniu sobie z dowiadczeniem, powiedzmy, lku czy depresji, ale take w podejmowaniu wanych wyborw yciowych. Wielu studentw nie zdecydowao si jeszcze na rodzaj kariery zawodowej lub zastanawia si, czy zaprzyjani si z jak grup ludzi albo podj ycie seksualne i tak dalej. Terapeuci nie mwi studentom, co maj robi, pomagaj im natomiast w samodzielnym podejmowaniu decyzji.

bie przez klienta wasnych konfliktw wewntrznych, Z P R O F I L U ich akceptacj w miejsce wypierania oraz dokonywanie sensownych wyborw pomimo lkw i przeszkd. klamujc sw Wczesne laCARL ROGERS Cho idee Perlsa dotyczce skonfliktowanych eleniezaleno od ta ycia spdzi pogldw konna zamonym mentw osobowoci wiele zawdziczaj psychoanaliserwatywnych. Wkrtce poprzedmieciu Chicago, gdzie zie, jego wasna odmiana psychoterapii koncentruje tem rozwin si u niego chodzi! do szkoy z Ernestem si na tym, co jest tu i teraz", w przeciwiestwie do wrzd odka i musia zosta Hcmingwayem i dziemi Franeksplorowania przeszoci. W trakcie terapii Gestalt hospitalizowany. ka Lloyda Wrighta. Majklienci wykonuj wiczenia podwyszajce wiadoca szecioro dzieci rodzina byStudiowa nastpnie w nomo biecych uczu i zachowania. Podobnie jak a religijna i silnie ze sob wojorskim seminarium teolozwizana. Ojciec Carla uwaa Rogers, Perls wierzy, e ludzie maj wolno wybogicznym z zamiarem zostania za niezbyt waciwe takie rzepastorem. Rwnolegle uczszru i zdolno kierowania wasnym rozwojem osobiczy, jak palenic papierosw, cza na zajcia z psychologii stym. Jednak w odrnieniu od systemu Rogersa, tepicie alkoholu, granic w karty i pedagogiki na niedalekim rapia Perlsa jest wysoce dyrektywna - to terapeuta czy chodzenie do kina. Mona Uniwersytecie Columbia. Po prowadzi klienta poprzez zaplanowany cig dowiadbyo je tolerowa u innych, ale kilku latach doszed do wniocze. ojciec zniechca do kontaksku, e psychologia jest bartw z osobami oddajcymi si Jedn z technik nasilajcych wiadomo wedziej obiecujc drog pomatakim czynnociom. Gdy Carl gania ludziom i cakowicie wntrznych konfliktw wykorzystywan w terapii Rogers mia dwanacie lat, przenis si na uniwersytet. Gestalt jest dialog. Zadaniem klienta jest tu werbalrodzina przeprowadzia si By moe w reakcji na rodzina dyskusja - konfrontacja racji pomidzy sprzecznydalej od Chicago, by uchroni cielskie prby ustrzeenia mi pragnieniami lub ideami. Przykadem s dyskusje dzieci przed zgubnym wpygo" przed odmiennym sposomidzy konserwatyst" i rewolucjonist". Konserwem wielkomiejskich pokus. bem mylenia Carl Rogers watysta moe nalega: Nie naraaj si. Trzymaj si rozwin oryginaln form teRogers (1902-1987) znarapii - terapi skoncentrowatego, co masz, bo wszystko stracisz". Natomiast sfrulaz schronienie w lekturach n na kliencie - ktrej gwstrowany rewolucjonista powiada: Nigdy nie prbui zainteresowa si nauk. nym celem byo pomaganie Pierwszym ukoczonym przejesz czego nowego. Jak si chcesz wydosta z tego ludziom w uzyskaniu kontakze kierunkiem studiw byo stanu, uciekajc przed kadym wyzwaniem?". Nasitu z ich wasnymi autentyczrolnictwo. Podczas studenclona wiadomo sprzecznych punktw widzenia monymi uczuciami i w deniu kiej wizyty w Pekinie w roku e uatwi rozwizanie konfliktu, umoliwiajc na do realizacji wasnych zainte1922 po raz pierwszy zetkn resowa niezalenie od yprzykad jaki kompromis. si z odmiennoci etniczn. cze innych osb. Pewnego wgldu w skonfliktowane uczucia doNapisa do rodzicw list, prostarcza take jzyk ciaa. Std te klienci bywaj instruowani, by uwaali na sposb, w jaki marszcz im si brwi czy napinaj minie twarzy podczas wypowiadania pewnych myli. W ten sposb mog wykry, jak jzyk ciaa potwierdza uczucia, ktrym zaprzeczaj swoimi wypowiedziami werbalnymi. Aby uatwi klientom zrozumienie punktu widzenia sprzecznego z ich wasnym, terapeuci czasami prosz ich o wyszukiwanie argumentw na rzecz pogldw przeciwnych w stosunku do wyznawanych. Psychoanaliza uwaaa sny za krlewsk drog do podwiadomoci". Perls traktowa natomiast tre snw jako reprezentacj tych czci osobowoci, ktrych klient si wyrzek. Czsto zachca wic klientw do odgrywania fragmentw ich wasnych snw, by mogli nawiza peniejszy kontakt z tymi czciami wasnej osobowoci.

TERAPIA GESTALT - POCZY TO RAZEM

Twrc terapii Gestalt jest Fritz Perls (1893-1970). Podobnie jak w wypadku systemu Rogersa, celem terapii Gestalt jest dopomoenie klientowi w zintegrowaniu skonfliktowanych czci jego osobowoci. Perls posugiwa si pojciem Gestalt, by wyrazi swj nacisk na nadawanie jednolitej postaci skonfliktowanym czciom osobowoci klienta. Ukierunkowywa swe wysiki na uwiadomienie so-

ZASTANW SI
Czy w swoim domu rodzinnym dowiadczae akceptacji bezwarunkowej czy raczej warunkowej? Jak sdzisz, w jaki sposb to dowiadczenie wpyno na twoj obecn samoocen? Czy masz uczucie, e rne czci twojej osobowoci popychaj ci w sprzecznych kierunkach? Jeeli tak, to na czym to polega?

TERAPIA BEHAWIORALNA

erapia behawioralna - zwana take modyfikacj zachowania - stosuje prawidowoci uczenia si do bezporedniego wprowadzania podanych zmian w zachowaniu klienta (Wolpe, Plaud, 1997). Terapeuci opowiadajcy si za tym podejciem bazuj na prawidowociach warunkowania i uczenia si przez obserwacj. Pomagaj klientom przerwa takie szkodliwe dla nich samych zachowania, jak nadmierne objadanie si, palenie czy lkowe unikanie nieszkodliwych bodcw. Pomagaj take w nabywaniu adaptacyjnych wzorcw zachowania, jak umiejtnoci spoeczne niezbdne do nawizania bliskiego zwizku lub przeciwstawianie si natrtnym sprzedawcom. Terapeuci behawioralni mog umoliwia klientom uzyskanie wgldu we wasne dezadaptacyjne zachowanie, co oznacza, e uwiadamiaj im warunki, w jakich zachowanie to si pojawia. Natomiast nie zachcaj do wgldu w sensie psychoanalitycznym - a wic nie nakaniaj do odkrywania rde biecych problemw we wczesnym dziecistwie bd symbolicznego znaczenia dezadaptacyjnego zachowania. Podobnie jak inni psychoterapeuci, terapeuci behawioralni buduj ciepe relacje ze swoimi klientami, ale warunkuj zmiany zachowania przemianami oczekiwa dotyczcych wasnej skutecznoci wywoanej specyficznymi procedurami bazujcymi na prawidowociach uczenia si (Wolpe, 1990). Nalegaj, by metody terapii konstruowa na drodze eksperymentw, wyniki za mierzy za pomoc obserwowalnych reakcji klienta. W tej czci rozdziau przyjrzymy si niektrym czsto uywanym technikom terapii behawioralnej.

PRZEZWYCIEANIE FOBII
Jeden ze sposobw przezwyciania fobii polega na wprowadzeniu klienta w stan relaksacji, a nastpnie stopniowym zblianiu go do lkotwrczych obiektw.

METODY REDUKCJI LKU

Terapeuci behawioralni wykorzystuj liczne techniki redukowania lku. Nale do nich zatapianie (por. rozdzia sidmy), systematyczne odwraliwianie i modelowanie. SYSTEMATYCZNE ODWRALIWIANIE. Adam ma fobi zastrzykw - panicznie boi si strzykawek. Oto w jaki sposb terapeuta behawioralny moe go wyleczy z tej fobii. Adam wygodnie ukada si na obszernym fotelu. W stanie gbokiej relaksacji miniowej Adam przyglda si wywietlanym na ekranie slajdom. Trzykrotnie wywietlony zosta slajd przedstawiajcy pielgniark ze strzykawk, za kadym razie ekspozycja trwaa trzydzieci sekund. Adam ani razu nie okaza lku. Tak wic nastpnie pokazywany jest nieco bardziej niepokojcy obraz - pielgniarka kieruje strzykawk do czyjego obnaonego ramienia. Po pitnastu sekundach Adam zauwaa u siebie objawy lku i podnosi palec w umwiony sposb (sowna wypowied mogaby zaburzy stan relaksacji). Projektor ganie, a Adam spdza nastpne dwie minuty w swojej bezpiecznej scenie" - wyobraeniu, e ley na play pod tropikalnym socem. Nastpnie slajdy s ponownie wywietlane. Tym razem upywa trzydzieci sekund do momentu, gdy u Adama pojawiaj si objawy lku. Procedura zastosowana wobec Adama to systematyczne odwraliwianie. Jest to metoda redukowania lkw stworzona przez psychiatr Josepha Wolpe'a (1990). Systematyczne odwraliwianie to proces, w ktrym klient stopniowo uczy si radzenia sobie z coraz to bardziej niepokojcymi bodcami dziki przeciwwarunkowaniu lku pojawiajcego si w reakcji na kady z tych bodcw. Od dzie-

siciu do dwudziestu bodcw zostaje uoonych w pewn hierarchi wedug ich zdolnoci do wywoywania lku. Za pomoc wyobrani lub wywietlanych obrazw klient posuwa si z wolna w gr tej hierarchii, dopki nie osignie zaoonego celu - braku reakcji lkowej na najbardziej lkotwrcz scen. W przypadku Adama takim zaoonym celem bya zdolno do poddania si zastrzykowi bez niepotrzebnego lku. Wolpe opiera swoj technik systematycznego odwraliwiania na zaoeniu, e reakcje lkowe, podobnie jak inne zachowania, s wyuczone i uwarunkowane. Wobec tego - rozumowa Wolpe - mog one zosta oduczone za pomoc procedury przeciwwarunkowania lub wygaszania. Przeciwwarunkowanie polega na wywoywaniu w warunkach lkotwrczych takiej reakcji, ktra jest niemoliwa do pogodzenia z lkiem. Jest ni na przykad rozlunienie mini. Std te terapeuta Adama wyuczy go relaksacji mini w obecnoci (zwykle lkotwrczych) strzykawek. (Rozlunienie mini uzyskuje si za pomoc metody relaksacji progresywnej opisanej w rozdziale czternastym). Pozostawanie w obecnoci bodca lkotwrczego (zamiast ucieczki) podnosi take przekonanie o wasnej skutecznoci (Galassi, 1988). Wiara we wasn skuteczno jest ujemnie skorelowana z poziomem adrenaliny we krwi (Bandura i in., 1985). Nasilanie wiary we wasne siy moe zatem pomc w obnieniu poziomu adrenaliny i zredukowaniu uczucia nerwowoci. MODELOWANIE. Metoda modelowania oparta jest na uczeniu si przez obserwacj. Klienci obserwuj, a nastpnie naladuj inn osob, ktra zblia si do lktowrczego dla nich obiektu albo w jaki inny sposb sobie z nim radzi. Bandura i wsppracownicy (1969) stwierdzili, e modelowanie jest rwnie skuteczne jak systematyczne odwraliwianie w redukowaniu lku przed wami, a dziaa nawet szybciej. Podobnie jak odwraliwianie, modelowanie nasila przekonania czowieka o wasnej skutecznoci w radzeniu sobie z danym problemem.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e spoczywanie w wygodnym fotelu i oddawanie si fantazjom moe by skuteczn metod kontrolowania wasnego strachu. Tak wanie dzieje si w metodzie systematycznego odwraliwiania.

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO

WARUNKOWANIE AWERSYJNE
Jedn z najbardziej kontrowersyjnych metod terapii behawioralnej jest warunkowanie awersyjne. Polega ono na kojarzeniu nieprzyjemnych bodcw z niepodanymi impulsami, na przykad chci zapalenia papierosa albo zachowaniami antyspoecznymi, aby awersja przeniosa si z owych bodcw na impulsy. Aby pomc ludziom w kontrolowaniu ochoty na alkohol, smaki rnych napojw alkoholowych mog by kojarzone z mdociami i wymiotami wywoanymi jakim specyfikiem farmakologicznym lub ze wstrzsem elektrycznym. Warunkowanie awersyjne byo uywane do leczenia tak zrnicowanych problemw, jak palenie papierosw, naduycia seksualne (Rice i in., 1991) oraz samookaleczanie dokonywane przez dzieci upoledzone. Odmian warunkowania jest szybkie palenie, pomagajce w przerwaniu palenia. Poddana tej procedurze osoba wdycha dym papierosowy co 6 sekund albo podczas palenia kierowany jest na ni (za pomoc suszarki do wosw) dym wielu innych papierosw, albo te dziki systemowi rurek wdycha ona rwnoczenie dym z kilku zapalonych papierosw. We wszystkich tych metodach idzie o to, by niegdy podane papierosy stay si odstrczajce wskutek wystawienia na zbyt due dawki dymu tytoniowego, tak by papieros z przedmiotu podania sta si obiektem nieprzyjemnym i unikanym. Wiele bada wskazuje na szedziesicioprocentow skuteczno tych metod mierzon w odstpie p roku po terapii. Jednak zainteresowanie tymi metodami spado z uwagi na ich niepodane efekty uboczne (np. wzrost cinienia krwi) i dostpno metod opierajcych si na zastpowaniu nikotyny innymi substancjami. W jednym z bada nad skutecznoci warunkowania awersyjnego w leczeniu alkoholizmu stwierdzono, e spord 685 osb poddanych terapii 63% pozostawao abstynentami po roku, a okoo jednej trzeciej powstrzymywao si od picia alkoholu co najmniej przez trzy lata (Wiens, Menustik, 1983). Paradoksalnie ta nieprzyjemna terapia jest stosowana po to, by ludzie nie robili sobie samym jeszcze bardziej nieprzyjemnych rzeczy. Jednak ludzie czasami krzywdz samych siebie po to, by pozyska uwag i wspczucie innych. Samouszkodzenia mog zanikn, jeeli prowadzi bd do blu wikszego ni przyjemno wynikajca ze wspczucia innych.

Rzeczywisto wirtualna
Chris Klock patrzy w dt z przyprawiajcej go 0 zawrt gtowy wysokoci. Znajdowa si na wysokoci czterdziestego pitra w malekim przeszklonym atrium jednego z wieowcw Atlanty. A w kadym razie na to wygldao. W cigu cotygodniowych sesji, z ktrych kada trwata czterdzieci pi minut, wjeda wind coraz wyej 1 wyej, dopki gnbicy go strach nie przyblak, pozwalajc mu dosta si na kolejne pitro. Ten mody student Georgia Institute of Technology nie tylko spoglda na lecy daleko w dole dziedziniec hotelowy, wyglda take z maych balkonikw rozmieszczonych na rnych wysokociach i przechodzi wysokim mostem przerzuconym nad kanionem, na ktrego dnie bieg rwcy potok. A w kadym razie na to wygldao. Prawdziwa rzeczywisto" bya jednak inna ni rzeczywisto widziana, czyli wirtualna. Winda, balkoniki i most - wszystko to byo jedynie komputerowymi symulacjami - rzeczywistoci wirtualn stworzon po to, by pomc ludziom cierpicym na akrofobi. W terapii polegajcej na wystawieniu klienta na dziaania bodcw lkotwrczych psycholog towarzyszy klientowi w zagraajcych dla sytuacjach. Moe na przykad pomaga we wchodzeniu do samolotu stojcego jeszcze na pycie lotniska czy wyjciu na wysoko pooony balkon. Nastpnie pozostaje z klientem w tej sytuacji dopki strach nie ustpi. Przy nastpnej ekspozycji klient odczuwa mniejszy strach i jest w stanie poradzi sobie z wikszym ni poprzednio wyzwaniem, na przykad wej na wyej pooony balkon albo faktycznie polecie samolotem. Dziki powtarzaniu caego zabiegu w coraz bardziej zagraajcych sytuacjach klientowi udaje si w kocu przezwyciy strach. Wirtualna rzeczywisto, za pomoc ktrej leczono Chrisa Klocka, zostaa skonstruowana przez psycholog Barbar 0. Rothbaum z Uniwersytetu Emory i informatyka Larry'ego G. Hodgesa z Georgia Tech. Widok z balkonu byt tylko obrazem eksponowanym Chrisowi za pomoc specjalnej aparatury, ktr umieszczono mu na gowie. Rzeczywista bya jedynie barierka, przy ktrej sta. Gdy zblia si do barierki obraz zachowywa si", jakby Chris wychyla si z balkonu. IDEALNE NARZDZIE PSYCHOLOGICZNE. Rzeczywisto wirtualna jest idealnym narzdziem dla psychologa, bowiem stanowi rodowisko, ktre mona cakowicie kontrolowa (Russo, 1996). Cho Chris zdawa sobie spraw z nierzeczywistego charakteru sytuacji, naprawd czu si tak, jakby znajdowa si na duej wysokoci. Cho wyglda to na rzeczywisto animowan, wszystkie wskaniki gbi i ruchu s realistyczne, tak wic odczucia s jak najbardziej realne" - mwi Chris po zakoczeniu eksperymentu, Chris przypomina sobie zdarzenie, ktre zapocztkowao jego lk wysokoci. Mia wwczas dziesi lat i wspina si po schodach wiodcych na szczyt Statuy Wolnoci. W poowie drogi byt widok na otaczajc statu zatok. Widok ten dosownie mn wstrzsn. Odwrciem si i natychmiast zszedem w dt" - wspomina Chris. Chris jest jedn z dwunast osb cierpicych na akrofobi skutecznie wyleczonych przez Rothbaum (1995) za pomoc aparatury symulujcej rzeczywisto. Technologia wirtualna wkracza take w inne dziedziny. Istnieje ju nawet wirtualna terapia grupowa. Grupa" mczyzn dotknitych zaburzeniami erekcji spotyka si" za pomoc internetu kilka razy w tygodniu, a specjalne gogle i rkawice sprawiaj wraenie, jakby znajdowali si w tym samym pomieszczeniu. By moe kiedy ; klienci I ich terapeuci bd wsplnie podrowali po cyberprzestrzeni wypenionej znaczcymi dla klienta osobami, na przykad jego nieyjcymi od dawna rodzicami. Psycholog David Barlow (1995), dyrektor Kliniki Fobii i Zaburze Lkowych Uniwersytetu w Alba- [ ny, sdzi, i [...] rzeczywisto wirtualna otwiera ogromne moliwoci przed psychoterapi, szczeglnie w leczeniu fobii. Za pomoc wirtualnych gogli mona ludziom stworzy takie lkotwrcze sytuacje, ktre byoby bardzo trudno zaaranowa w rzeczywistoci".

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e palenie papierosw moe sta si pomoc w rzucaniu palenia. Sztuczka polega na tym, by wdycha tyle dymu, e palenie staje si dla palacza nieprzyjemne.

METODY WARUNKOWANIA SPRAWCZEGO

Zwykle wolimy kontaktowa si z ludmi, ktrzy si do nas raczej umiechaj ni na nas powarkuj i wybieramy zajcia z przedmiotw, z ktrych idzie nam raczej dobrze ni le. Powtarzamy zachowania wzmacniane, zachowania niewzmacniane za ulegaj wygaszeniu. Te proste zasady warunkowania sprawczego s wykorzystywane w terapii pacjentw dotknitych psychozami lub innymi, agodniejszymi zaburzeniami. Personel jednego ze szpitali psychiatrycznych ama sobie gow, w jaki sposb zachci do regularnego jedzenia swoich schizofrenicznych pacjentw o daleko posunitych objawach wycofania spoecznego. Ayllon i Haughton (1962) zaobserwowali, e personel pogarsza spraw, zaganiajc pacjentw do jadalni, a nawet prbujc ich karmi. Uwaga, jak personel obdarza pacjentw, najwyraniej wzmacniaa ich niepodane zachowania. Pod wpywem sugestii psychologw zmieniono obowizujce na oddziale reguy. Pacjenci, ktrzy nie przybyli do jadalni w cigu 30 minut od rozpoczcia pory posiku, nie mieli do niej ju prawa wstpu. Zlikwidowano interakcje personelu z pacjentami podczas posi-

KWESTIONARIUSZ SKALA ASERTYWNOSCI RATHUSA

Czy jeste asertywny? Walczysz o swoje prawa czy kadziesz uszy po sobie i dajesz si zagada innym? Mwisz, co czujesz, czy to, co inni chc usysze? Nawizujesz kontakty z atrakcyjnymi osobami czy od nich stronisz? Moesz zorientowa si w stopniu wasnej asertywnoci, wypeniajc zamieszczon tu skal asertywnoci. Gdy ju j wypenisz, zajrzyj do Dodatku B, aby dowiedzie si, jak obliczy i zinterpretowa swoje wyniki. Instrukcja: Przy kadym twierdzeniu wpisz liczb oznaczajc, jak dalece ono ciebie opisuje. Masz do wyboru nastpujce moliwoci: 3 = zdecydowanie odnosi si do mnie; 2 = odnosi si do mnie; 1 = raczej odnosi si do mnie, -1 = raczej nie odnosi si do mnie; -2 = nie odnosi si do mnie; -3 = zdecydowanie nie odnosi si do mnie 1. Wikszo ludzi bardziej pilnuje swego ni ja.* 2. Proponujc lub akceptujc zaproszenie na randk, waham si z powodu niemiaoci.* 3. Jeeli jedzenie w restauracji jest nie takie, jak powinno, reklamuj je u kelnera. 4. Uwaam, by nie urazi czyich uczu, nawet gdy moje zostay uraone.* 5. Jeeli sprzedawca zada sobie wiele trudu z pokazywaniem czego, co mi nie odpowiada, mam trudnoci z powiedzeniem nie".* 6. Jeeli prosi si mnie, abym co zrobi, nalegam, by dowiedzie si dlaczego. 7. Czasami lubi ostro podyskutowa. 8. Posuwam si prosto naprzd, jak wiele innych osb na moim miejscu. 9. Szczerze mwic, czsto daj si wykorzystywa innym.* 10. Lubi nawizywa rozmowy z nowymi znajomymi lub osobami nieznajomymi. 11. Czsto nie wiem, co powiedzie ludziom, ktrzy mi si podobaj.* 12. Waham si, gdy mam zadzwoni do jakiej instytucji lub przedsibiorstwa.* 13. Ubiegajc si o przyjcie do szkoy lub pracy, wolabym drog pisemn od bezporedniej rozmowy.* 14. Oddawanie czego w sklepie jest dla mnie kopotliwe.* 15. Kiedy szanowana przeze mnie osoba z rodziny mnie denerwuje, staram si raczej uspokoi ni okaza zdenerwowanie.* 16. Czasami unikam zadawania pyta, by nie wyj na osob niemdr.* 17. Podczas ktni boj si, e mnie za bardzo poniesie.* 18. Jeeli szanowany mwca wypowiada opini, z ktr si nie zgadzam, potrafi wsta i powiedzie, e myl inaczej. 19. Unikam dyskusji ze sprzedawcami na temat cen.* 20. Kiedy zrobi co wanego lub wartociowego, daj o tym pozna innym. 21. Otwarcie mwi o swoich uczuciach. 22. Jeeli kto rozpowiada o mnie co nieprawdziwego czy zego, bior go na rozmow przy pierwszej okazji. 23. Czsto mam kopoty z odmwieniem innej osobie.* 24. Raczej hamuj swoje emocje ni pozwalam im wypyn".* 25. Skadam zaalenie, jeeli zostan le obsuony w restauracji czy innym miejscu. 26. Kiedy kto mwi mi komplement, czasami nie wiem, co powiedzie.* 27. Jeeli na widowni kto niedaleko mnie mwi gono i przeszkadza mi w suchaniu, prosz go o spokj. 28. Kady, kto usiuje wepcha si do kolejki przede mn, dowie si, co o tym myl. 29. Nie ocigam si z wygoszeniem wasnej opinii. 30. Czasami po prostu nie wiem, co powiedzie.*
rdo; Rathus, 1973, s. 398-406.

kw. Po tych zmianach polegajcych na wycofaniu wzmacniania niekooperacyjnych zachowa pacjentw ich nawyki zwizane z jedzeniem szybko ulegy zmianie. Nastpnie zadano od pacjentw, by pacili jednego pensa za wstp do jadalni. Pensy te mogli zarabia" za wchodzenie w interakcj z innymi pacjentami oraz za inne podane zachowania. W konsekwencji czsto tych zachowa wzrosa. EKONOMIA ZETONOWA. Na wielu oddziaach psychiatrycznych wprowadza si ekonomi etonow, w ktrej pacjenci pac etonami za ogldanie telewizji, dodatkowe wizyty w kantynie czy oddzielny pokj (Nevid i in., 1997). Otrzymuj za te etony w nagrod za takie podane zachowania, jak cielenie ka, mycie zbw czy nawizywanie kontaktw spoecznych. Ekonomia etonow nie prowadzi oczywicie do zaniku wszystkich objaww schizofrenii, jednak nasila aktywno pacjentw i ich skonno do wsppracy. etonw uywa si take do modyfikowania reakcji dzieci sprawiajcych kopoty swoim zachowaniem; na przykad w jednym z programw dzieci otrzymyway etony za zachowania pomocne, a traciy je za wszczynanie ktni i niezwracanie uwagi (Schneider, Byrne, 1987). STOPNIOWE PRZYBLIENIA. Oparta na zasadach warunkowania sprawczego metoda stopniowych przyblie jest czsto uywana do wspierania rozwoju dobrych nawykw klienta. Przyjrzyjmy si (wcale nierzadkiemu) przykadowi: chciaby si uczy kadego popoudnia przez trzy godziny, ale jeste w stanie skupi si tylko przez p godziny. Zamiast zwiksza od razu czas uczenia si, moesz to robi stopniowo, wyduajc go, powiedzmy, o pi minut dziennie. Co godzin moesz samego siebie wzmacnia, pozwalajc sobie na przykad na przygldanie si ludziom w czytelni lub patrzc na widok za oknem. TRENING UMIEJTNOCI SPOECZNYCH. W czasie treningu umiejtnoci spoecznych terapeuci redukuj lki spoeczne i pomagaj klientowi nabywa rzeczone umiejtnoci za pomoc systematycznej samoobserwacji, instruktau, modelowania, odgrywania rl, wyprbowywania zachowa oraz sprze zwrotnych. Trening umiejtnoci spoecznych przechodz uprzednio hospitalizowani pacjenci psychiatryczni, co pomaga im w utrzymaniu pracy i samodzielnym mieszkaniu. Mog na przykad trenowa uprzejme zwracanie si do przeoonego o pomoc i instrukta albo proby do waciciela wynajmujcego im mieszkanie, by dokona naprawy instalacji sanitarnej. Skuteczn metod treningu umiejtnoci jest terapia grupowa. Czonkowie grupy mog odgrywa role rnych osb znaczcych w yciu poszczeglnych klientw - rodzicw, maonkw czy ewentualnych partnerw. TRENING ASERTYWNOCI. Czy potrafisz mwi nie"? Czy dajesz si zdepta innym? Nie daj si! Sprbuj treningu asertywnoci, ktry jest pewn odmian treningu umiejtnoci spoecznych i nastawiony jest na wyksztacenie umiejtnoci dbania o wasne prawa i wyraanie swoich prawdziwych uczu. Pomaga zredukowa lki spoeczne, cho moe optymalizowa funkcjonowanie take osb nieuskarajcych si na adne szczeglne problemy. Zachowanie asertywne mona przeciwstawi zarwno ulegoci, jak i agresywnoci. Osoby asertywne potrafi wyraa swoje prawdziwe uczucia, dba, by inni szanowali ich suszne prawa, potrafi odmwi nieuzasadnionym probom. Jednak nie lekcewa innych ludzi, nie obraaj ich ani nie pomniejszaj ich wartoci. Osoby asertywne nie wycofuj si te z kontaktw z nowymi osobami, potrafi nawizywa relacje spoeczne i wyraa pozytywne uczucia, jak sympatia i mio. Zamieszczona obok Skala Asertywnoci Rathusa pozwoli ci zorientowa si w stopniu wasnej asertywnoci, ssiednia ramka z cyklu Psychologia a ycie codzienne" moe ci za pomc w staniu si osob bardziej asertywn.

Psychologia a ycie codzienne

JAK STA SI BARDZIEJ ASERTYWNYM
Osoby asertywne potrafi wyraa swoje rzeczywiste stany i uczucia. Potrafi broni wasnych praw i wystpowa jako odrbne jednostki. Ale asertywno to nie to samo co agresja. Ludzie asertywni nie dyryguj innymi, nie rozpychaj si ani nikogo nie krzywdz. Potrafi wyraa zarwno uczucia pozytywne, jak i niezadowolenie. Oto wskazwki pomagajce sta si bardziej asertywnym: Staw czoa irracjonalnym przekonaniom, ktre ci douj". Czy uwaasz, e twoim obowizkiem jest uszczliwianie wszystkich dookoa? Przesta myle, e wiat si zawali, jeeli kto ci nie bdzie lubi. Nie mona sensownie oczekiwa, e wszyscy zawsze nas bd lubili. Nawizuj kontakt wzrokowy z ludmi. Patrz ludziom w oczy, gdy z nimi rozmawiasz (ale nie gap si wrogo - to ma by przyjazne, cho uwane spojrzenie). Potrenuj, patrzc w lustro, albo popro przyjaciela o sesj treningow ze sprzeniem zwrotnym. Zacznij dzie od wesoego dzie dobry". Pogodnie witaj si ze spotykanymi rano ludmi w windzie, sklepie, biurze. Nie wymijaj ludzi. Nie kul si w kcie windy. Porozmawiaj krtko i niezobowizujco z nieznajomym w autobusie czy sklepie. Rozpoczynaj zdania od Mam uczucie, e.." albo Myl, e...". Nie mw tylko o tym, co mylisz, ale take o tym, co czujesz. W ten sposb uatwisz sobie wyraanie wasnych uczu. Przycz si do jakiej organizacji spoecznej na uczelni lub poza ni. Wybierz sobie organizacj, ktrej cele s podobne do twoich wasnych. Spotkasz nowych ludzi i bdziesz z nimi osiga wsplne cele (w ten sposb mona nawet znale kogo, kto nadawaby si na randk). Akcentuj dobre strony. Dzie si z innymi zarwno pozytywnymi, jak i negatywnymi uczuciami. Jeeli kto robi co, co sprawia ci przyjemno, powiedz mu o tym. Powiedz takiej osobie, e j doceniasz. Nie przepraszaj za to, e yjesz. Nie rozpoczynaj rozmowy od Przepraszam, e ci zajmuj czas, ale..." ani od Przepraszam, e ci zawracam gow, ale...". Jak kady inny czowiek masz prawo po prostu wyrazi swoje uczucia. Praktyka, praktyka czyni mistrza! Daj sobie moliwo przewiczenia asertywnych zachowa. Przede wszystkim pamitaj, e kademu co si nie udaje. Nie zraaj si, kiedy i tobie si to przydarzy. Pozbieraj si i sprbuj raz jeszcze.

metody terapeuci pomagaj klientom uwiadomi sobie przebieg rnych funkcji fizjologicznych, a w konsekwencji pozyska nad nimi pewn kontrol (por. rozdziay szsty i sidmy). Klientowi zakada si przyrzdy mierzce rne funkcje ciaa, na przykad tempo akcji serca. Brzczyki i inne sygnay elektroniczne wskazuj (i w ten sposb wzmacniaj) zmiany wybranej funkcji w podanym kierunku - powiedzmy zwolnienie tempa akcji serca (znajomo wyniku dziaa jako silne wzmocnienie). Przyrzd o nazwie elektromiograf wskazuje poziom napicia wybranych mini, dziki czemu klient moe si nauczy kontrolowania napicia mini czoa lub innych partii ciaa, co z kolei suy redukowaniu lku, odczuwanych stresw i agodzi ble gowy. Trening z uyciem biologicznego sprzenia zwrotnego umoliwia pozyskanie pewnego stopnia dowolnej kontroli nad funkcjami, o ktrych niegdy sdzono, e s poza wiadom kontrol, takimi jak tempo akcji serca czy cinienie krwi. Klienci z nadcinieniem mog dziki elektronicznym wskazwkom zwrotnym nauczy si zmniejsza wasne cinienie krwi. Z kolei urzdzenie zwane elektroencefalografem (EEG) mierzy fale elektryczne wytwarzane przez mzg. Obserwacja sygnaw EEG umoliwia nauczenie si wytwarzania mzgowych fal alfa zwizanych ze stanem relaksacji, co niektrym ludziom moe na przykad dopomc w zwalczaniu bezsennoci.

TRENING Z UYCIEM BIOLOGICZNEGO SPRZENIA ZWROTNEGO. Za pomoc tej

METODY SAMOKONTROLI
Czy nie powoduj nami od czasu do czasu jakie tajemne siy, ktre obracaj w perzyn nasze solenne noworoczne postanowienia (e od nowego roku zmienimy to czy tamto)? Wanie po przejciu na odchudzajca diet na mijanej wystawie wyskakuje niczym spod ziemi smakowita pizza. Tu po postanowieniu o zdyscyplinowaniu wydatkw przeceniaj tamten wymarzony sweter. Terapeuci behawioralni skonstruowali szereg technik samokontroli pomagajcych ludziom w zwalczaniu tego rodzaju pokus. FUNKCJONALNA ANALIZA ZACHOWANIA. Terapeuci behawioralni rozpoczynaj zwykle od funkcjonalnej analizy niepodanego zachowania, starajc si okreli, jakimi bodcami jest ono wyzwalane i jakie wzmocnienia je podtrzymuj. Mona prowadzi dziennik, zapisujc kady przypadek niepodanego zachowania i jego okolicznoci. Naley tam zapisywa czas i miejsce takiego zdarzenia, wasn czynno, podczas ktrej miao ono miejsce (w tym wasne uczucia i myli) oraz reakcje (wasne i innych). Analiza funkcjonalna pozwala osign szereg celw, uwiadomi sobie sytuacyjny kontekst niepodanego zachowania oraz zwikszy motywacj do jego zmiany. Brian posuy si tak analiz funkcjonaln, aby opanowa obgryzanie paznokci. Tabela 16.1 pokazuje kilka wpisw z prowadzonego przeze dziennika. Wpisy pozwoliy mu wykry, e gwnym stanem wyzwalajcym u niego obgryzanie paznokci jest nuda. Prbujc samokontroli, zacz wic uczy si identyfikowania objaww nadcigajcej nudy. Wprowadzi w swe ycie take pewne zmiany, by rzadziej by naraonym na to uczucie. Opracowano wiele strategii samokontroli ukierunkowanych na zapanowanie nad bodcami wyzwalajcymi niepodane zachowanie, nad samym zachowaniem i wzmocnieniami je utrwalajcymi. Zwizy przegld najwaniejszych przedstawia tabela 16.2.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e mona pozby si zych nawykw dziki samemu zapisywaniu, gdzie i kiedy pojawia si okrelone zachowanie. Czytanie takich zapisw moe zmotywowa do zmiany, uwiadomi czowiekowi problemy i zasugerowa mu sposoby przeciwdziaania. To prawda, e niektrzy terapeuci dokadnie mwi klientom, co maj robi. Podaj im instrukcje, jak si zachowywa. Przykadem s terapeuci Gestalt, behawioralni i niektrzy terapeuci poznawczy.

BYC BARDZIEJ ASERTYWNYM

Czasami jestemy tacy, na jakich wygldamy. Moesz sta si osob bardziej asertywn: witaj ludzi w pogodny sposb, nawizujc kontakt wzrokowy i rozmawiajc o swoich uczuciach.

TABELA 16.1

TABELA 16.2

FRAGMENTY DZIENNIKA OBGRYZANIA PAZNOKCI PRZEZ BRIANA Z DNIA 14 KWIETNIA

BEHAWIORALNE STRATEGIE SAMOKONTROLI

STRATEGIA REAKCJE CHARAKTERYSTYKA STRATEGIE UKIERUNKOWANE NA BODCE WYZWALAJCE ZACHOWANIE Stopniowo wykluczaj niepodane zachowanie z coraz wikszej liczby sytuacji, Zawenie pola bodcowego na przykad przesta pali najpierw w samochodzie, potem w biurze i tak dalej. Unikanie silnych bodcw wyzwalajcych nawyk Kontrola bodcw Unikaj oczywistych pokus. Ludzie ogldajcy wystawy zwykle nie poprzestaj na samym ogldaniu. Jeeli kusi ci okoliczna pizzeria, omijaj j dalekim tukiem. Postaraj si przebywa w sytuacjach, ktre nasilaj szans zachowa podanych. Czasami trudno o dobry nastrj, ale mona uda si w miejsce, gdzie on panuje, na przykad do kina lub na sal koncertow. Trudno skupi si na nauce, wic moe nagradza siebie samego za czas spdzony w czytelni? STRATEGIE UKIERUNKOWANE NA ZACHOWANIE Zapobieganie reakcji Uczy niepodane zachowanie trudnym lub niemoliwym do wykonania. Impulsywnym zakupom mona zapobiec, zostawiajc w domu kart kredytow i noszc przy sobie tylko drobne. Nie mona wyj kremu truskawkowego z lodwki, jeeli si go przedtem nie kupio w sklepie. Podejmij zachowania niemoliwe do pogodzenia z niepodanym nawykiem. Trudno wypi tuczcy koktajl mleczny po wypiciu szklanki wody. Nie sposb obgryza paznokci, gdy trzyma si co mocno w rce. Skomplikuj sobie moliwo rozpoczynania niepodanego zachowania. Jeeli chcesz si powstrzymywa od palenia, utrudnij sobie signicie po papierosa. Zawi paczk w foli i umie wysoko na szafie. Po wyjciu papierosa zawi j z powrotem i od na szaf. Midzy pocigniciami odkadaj papierosa do popielniczki. Odkadaj yeczk midzy kolejnymi ksami deseru. Zapytaj samego siebie, czy naprawd chcesz wicej. Staraj si zmierza do celu stopniowo, rozpoczynajc od tego, co najatwiejsze. Wyduaj czas nauki tylko o 5 minut dziennie. Zredukuj palenie, przerywajc na minut w poowie papierosa lub odkadajc go na minut przed zajciem si filtra. Zmniejszaj liczb zjadanych kalorii o 50-100 co kilka dni albo codziennie rezygnuj z jednego rodzaju tuczcego jedzenia. STRATEGIE UKIERUNKOWANE NA WZMOCNIENIA Wzmacnianie podanych zachowa Nic za darmo, nawet dla siebie samego. Z przyjemnych czynnoci (ogldanie filmu, spacer po play, czytanie nowej ksiki) uczy dla siebie samego nagrod dostpn pod warunkiem dotrzymania jakich niezbyt wygrowanych wymaga. Za kady dzie pozostawania na diecie albo powstrzymywania si od palenia w zaoszczdzone pienidze w miejsce, w ktrym zbierasz na nowy aparat fotograficzny albo wakacje. Ustal dla siebie samego kar za przekroczenie dziennej dawki kalorii albo papierosw. Jeeli nie mogte si oprze mietankowemu zapachowi serka, za kar umyj azienk albo wyprasuj koszul. Jak babcia przekonywaa dzieci do jedzenia warzyw? Proste: nie jemy warzyw, nie jemy i deseru. Tak wic moliwo wykonania jakiej przyjemnej czynnoci zostaje tu uzaleniona od uprzedniego wykonania czego nieprzyjemnego, ale podanego. Pozwl sobie oglda telewizj tylko pod warunkiem, e uprzednio uczye si przez jak okrelon ilo czasu. Moesz wyj na miasto, ale pod warunkiem, e umyjesz zby. Jeeli rzucasz palenie, naklej na azienkowym lustrze kartk z napisem: Dzi moje puca s troch bardziej rowe" albo Z dnia na dzie robi si atwiej". Tak sam kartk zawie na drzwiach i w do portfela. Wyobra sobie jakie straszliwe horrory zwizane z niepodanym zachowaniem. Wyobra sobie, jak wstrtne moe by ociekajce tuszczem jedzenie, jakie paskudztwa lgn si w twoich pucach wskutek palenia. Najlepiej w kolorach, tak aby zrobio ci si naprawd niedobrze. Niektre z tych wyobrae nie musz by wcale tak odlege od rzeczywistoci. Przy kadym Impulsie, by sign po papierosa, przypomnij sobie o chorobach puc, przy impulsie, by sign po nastpnego chipsa, przypomnij sobie, jaka jest sytuacja otuszczonego serca. Staraj si tworzy nagradzajce wyobraenia za podane zachowania. Po osigniciu zaplanowanego celu wyobra sobie, jaki jeste wspaniay. Jak cay stadion krzyczy z radoci, a rodzina I przyjaciele poklepuj ci po plecach.

mmm
1 2 3 4

CZAS 7.45 10.30 14.25 18.40

MIEJSCE Droga dojazdowa Biuro Konferencja Pokj dzienny

CZYNNO (MYL UCZUCIE) Jazda do pracy, nuda, bezmylno Pisanie sprawozdania Suchanie nudnego sprawozdania finansowego Ogldanie wieczornych wiadomoci

Krwawienie palca, bl Niesmak Zaenowanie Niesmak

Funkcjonalna analiza niepodanego zachowania, takiego jak obgryzanie paznokci, nasila wiadomo sytuacji, w ktrych sie ono pojawia, wzbudza motywacj do jego zmiany, a u silnie zmotywowanych osb moe prowadzi do istotnej zmiany w zachowaniu.

Rywalizujce reakcje

ZASTANW SIC
Czy dostrzegasz rol zachowania w terapii behawioralnej (czyli terapii zachowania)? Czy niektre odmiany terapii zachowania s bardziej skoncentrowane na zachowaniu ni inne? Wyjanij swoje odpowiedzi. Czy moesz powiza przedstawione w tym podrozdziale metody terapii z prawidowociami warunkowania i uczenia si przez obserwacj poznanymi w innych rozdziaach tego podrcznika? Zanalizuj przykady metod redukowania lkw. Przyjrzyj si wasnym problemom. Czy mona na nie poradzi za pomoc metod terapii behawioralnej? Dlaczego tak lub dlaczego nie?

Przerwanie acucha

Stopniowe przyblienia

TERAPIE POZNAWCZE
Nic nie jest dobre ani zle, dopki mylenie go takim nie uczyni.
SZESKSPIR, HAMLET2

Koszty reakcji

Metoda babci

tym zdaniu z Hamleta Szekspir nie twierdzi, e rany i nieszczcia s bezbolesne lub e atwo sobie z nimi poradzi. Ma raczej na myli to, e nasza ocena nieprzyjaznych zdarze moe nasili cierpienie i osabi zdolnoci do poradzenia sobie z nim. W ten sposb Szekspir dostarczy motta terapeutom poznawczym. Terapie poznawcze koncentruj si na przekonaniach, postawach i automatycznie pojawiajcych si mylach, ktre wywouj lub nasilaj ludzkie problemy (Beck, 1993; Ellis, 1993). Terapeuci poznawczy staraj si pogbi wgld w czowieka (podobnie jak ich koledzy o orientacji psychodynamicznej i humanistyczno-egzystencjalnej), przy czym idzie im o wgld nie tylko w przeszo, ale i teraniejszo klienta. Przedstawiciele tej szkoy staraj si te zmieni dezadaptacyjne przekonania i myli, aby uly klientowi w jego emocjach, pomc mu w uzyskaniu wgldu i rozwizaniu gnbicych go problemw.
2 Szekspir. W. (1984). Hamlet. Krlewicz duski, przet. J. Paszkowski. Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy.

Uwraliwianie w wyobrani

Nagradzanie w wyobrani

Procedury poznawcze s czsto stosowane take przez terapeutw behawioralnych (Jacobson i in., 1996; Meichenbaum, 1993), na przykad w trakcie realizacji takich technik, jak systematyczne odwraliwianie czy nagradzanie w wyobrani. Prosz oni wtedy klientw o skoncentrowanie uwagi na pewnych wizualnych wyobraeniach. Behawioralne metody leczenia bulimii koncentruj si zarwno na irracjonalnych postawach klientw wobec wasnej sylwetki, jak i na wyksztacaniu prozdrowotnych nawykw zwizanych z jedzeniem (Wilson, Fairburn, 1993). Przyjrzyjmy si gwnym metodom terapii poznawczej.

TERAPIA POZNAWCZA: JAK POZBY SI UMYSOWYCH BDW

Terapie poznawcze to nazwa oglnego podejcia do psychoterapii oraz pewnego konkretnego systemu terapeutycznego zaproponowanego przez Aarona Becka (1991; 1993), a koncentrujcego si na znieksztaconej interpretacji rzeczywistoci przez klienta. Beck rozmawia ze swoimi klientami w sposb umoliwiajcy im dostrzeenie irracjonalnoci w myleniu o wiecie i samych sobie. Na przykad osoby w depresji maj skonno do pomniejszania wasnych osigni i zakadania, e wydarzy si najgorsze. Beck zauway, e tego rodzaju znieksztacenia mog by automatyczne i byskawiczne, a przez to trudne do wykrycia. Zaproponowana przeze metoda terapii pomaga pacjentom w przyapaniu si na takich mylach i w ich zwalczeniu. Beck twierdzi, e pewne bdy mylenia znacznie przyczyniaj si do ludzkich cierpie. Na przykad: 1. Klienci mog selektywnie postrzega wiat jako krzywdzcy, ignorujc dowody na opini przeciwn. 2. Klienci dokonuj nadmiernych uoglnie na podstawie kilku przypadkw. Na przykad mog spostrzega siebie jako bezwartociowych z tego powodu, e stracili prac, albo nieatrakcyjnych dlatego, e kto odmwi pjcia z nimi na randk. 3. Klienci przeceniaj wag zdarze negatywnych. Jak odnotowalimy przy okazji przedstawiania pogldw Ellisa, klienci mog w katastroficzny sposb interpretowa niepowodzenie na jednym egzaminie, wierzc, e wobec tego zawal cae studia, albo katastroficznie traktowa utrat pracy, sdzc, e nigdy ju nie znajd nastpnej bd nara na powane problemy ca rodzin. 4. Klienci miewaj te skonno do mylenia absolutystycznego, czyli do spostrzegania wiata w kategoriach czarno-biaych, nie widzc adnych odcieni szaroci. Przy takim sposobie mylenia nieudana randka jest rwnoznaczna z wizj ycia w samotnoci po grobow desk, a niewielka dolegliwo zamienia si w mierteln chorob. Na czym polega wyapywanie i modyfikowanie bdw w myleniu, stanie si zapewne janiejsze po przeledzeniu przypadku pewnego pidziesiciotrzyletniego inyniera, ktry trafi na terapi z powodu cikiej depresji. Porzuci prac i nie stara si podj nastpnej. Za swoje pierwsze zadanie Beck uzna sprowokowanie go do jakiej aktywnoci fizycznej, choby byo to tylko grabienie lici czy przygotowanie obiadu, poniewa depresja jest nie do pogodzenia z aktywnoci. Nastpnie przystpiono do zidentyfikowania bdw w myleniu owego inyniera, porwnujc jego ocen kadej czynnoci z ocenami dokonanymi przez jego on. Pniej poczto rozwaa alternatywne sposoby interpretowania jego dowiadcze.

Porwnujc wasne podsumowanie przeszoci z dokonanym przez on, klient mg sobie uwiadomi, e (a) nie docenia wasnej przeszoci, pomijajc wiele swoich dawniejszych osigni, (b) obarcza siebie znacznie wiksz odpowiedzialnoci za klski", ni to robia ona, (c) podsumowa siebie samego jako osob bezwartociow, poniewa nie osign pewnych celw zamierzonych w przeszoci. Konfrontacja jego opinii z przekonaniami ony pozwolia na identyfikacj szeregu znieksztace w jego sdach i myleniu. W trakcie nastpnych sesji opinie ony klienta nadal suyy jako czynnik obiektywizujcy jego sdy. W poowie terapii klient zestawi list nowych przekona, jakie powzi w trakcie jej trwania: 1. Zaczynam od niszego poziomu funkcjonowania zawodowego, ale moje wyniki polepsz si, jeli bd wytrway". 2. Wiem, e kiedy uda mi si waciwie rozpocz ranek, reszta dnia bdzie ju taka, jak naley". 3. Nie mog osign wszystkiego natychmiast". 4. Czasami jestem w doku, czasami na grce, ale na dug met czuj si ju lepiej". 5. Powinienem by f ealistyczny w swoich oczekiwaniach co do pracy i ycia w ogle". 6. Zgoda na ucieczk (np. unikanie pracy i kontaktw spoecznych) nigdy nie pomaga, tylko nasila problemy".

P R 0 F I I U
w stanie odnale naukowych dowodw na twierdzenia psychoanalizy. Teoria ta bowiem wyjaniaa depresj jako gniew obrcony przeciwko sobie i jego przeksztacenie si w potrzeb cierpienia. Wasne dowiadczenia kliniczne doprowadziy Becka do przekonania, e przyczyn depresji s raczej znieksztacenia procesw poznawczych, jak wykryta przez niego triada depresyjna. Skada si na ni oczekiwanie, e wypadnie si jak najgorzej (Jestem do niczego"), oraz rwnie negatywne oczekiwania pod adresem wiata (wiat jest okropnym miejscem") i przyszoci (Nie zdarzy si ju nigdy nic dobrego"). Proponowana przez Becka terapia poznawcza ma charakter aktywny (podobnie jak terapia Ellisa). Beck zachca swoich pacjentw do odrzucania przekona, na ktre brak dowodw. Pracuje na University of Pennsylvania, gdzie wykada zasady swojej terapii zawodowym terapeutom.

Zadaniem klienta byo codzienne odczytywanie sobie tej listy przez kilka tygodni, cho zna jej tre na pami (Rush i in., 1975). Jako psychiatra Aaron W wyniku terapii nastpio osabienie depresji inBeck (podobnie jak Ellis) poyniera, ktry w kocu powrci do ycia zawodowecztkowo praktykowa psygo i kontaktw spoecznych. Nauczy si zwalcza choanaliz. Jednake nie by przesadne samoobwinianie, nadmierny perfekcjonizm, subiektywne wyolbrzymianie niepowodze i nadmierne uoglnianie nielicznych poraek na wszystkie przedsiwzicia. Uwiadomienie sobie znieksztace wasnego sposobu mylenia i modyfikacja katastroficznych myli pomaga radzi sobie ze stresem. Do depresji i poczucia beznadziejnoci doprowadza upatrywanie przyczyn niepowodze w czynnikach wewntrznych, staych i oglnych. Rwnie na to zwracaj klientom uwag terapeuci poznawczy, tak by mogli oni zmieni swj sposb mylenia, a w konsekwencji i postpowanie. Wielu teoretykw uwaa terapi poznawcz za zbir pewnych technik wchodzcych w skad szerzej pojmowanej terapii behawioralnej, o ktrej bya mowa poprzednio. Niektrzy mwi przy tym o poznawczej terapii behawioralnej". Inni powiadaj, e termin terapia behawioralna" jest wystarczajco pojemny, by pomieci w sobie take i wszystkie metody poznawcze. Jednak wiele metod terapii poznawczej rni si od klasycznej terapii zachowania. Terapeuci zorientowani behawiorystycznie zajmuj si bowiem mylami klienta o tyle tylko, o ile jest to niezbdne do zmiany zachowania. Terapeuci poznawczy doceniaj znaczenie zmiany obserwowalnych zachowa, ale zasadniczym przedmiotem ich zainteresowania s zmiany w sposobie mylenia klienta.

Zanim zosta psychiatr, wyprbowywa techniki terapii poznawczej i behawioralnej na samym sobie. Jednym z powodw, dla ktrych wybra studia medyczne, bya ch poradzenia sobie z lkiem wywoywanym widokiem krwi. Jako dziecko Aaron Beck przeszed seri operacji i od tego czasu widok krwi powodowa u niego omdlenia. Na pierwszym roku studiw medycznych zmusza si do obserwowania operacji. Na drugim roku zosta asystentem chirurgicznym. Wkrtce widok krwi sta si dla niego czym normalnym. Pniej udao mu si samemu sobie niemale do koca wyperswadowa irracjonalny lk przed tunelami. Przekonywa sam siebie, e to nie tunel wywouje spycenie oddechu i zawroty gowy, poniewa objawy te pojawiaj si jeszcze przed wejciem do tunelu.

TERAPIA RACJONALNO-EMOTYWNO-BEHAWIORALNA: PRZEZWYCIANIE MUSZ" I POWINIENEM"

Albert Ellis (1977; 1993), twrca terapii racjonalno-emotywno-behawioralnej, wskazuje, e nasze zachowania zale nie tylko od bodcw, ale take od sposobu, w jaki je rozumiemy. Wiele osb ywi irracjonalne przekonania, ktre wywouj rne problemy bd nasilaj ich skal. Dwa najwaniejsze spord nich to przekonanie, e musimy pozyska mio i uznanie tych osb, ktre s dla nas wane, oraz e musimy wykazywa si cakowit kompetencj, adekwatnoci i skutecznoci w deniu do postawionych sobie celw. Zaproponowana przez Ellisa metoda psychoterapii ma charakter aktywny i dyrektywny. Zamiast siedzie u wezgowia klienta, wtrcajc od czasu do czasu jak uwag, terapeuta stosujcy metod Ellisa zachca go, by ten aktywnie poszukiwa swoich ukrytych irracjonalnych przekona. Nastpnie pokazuje, w jaki sposb przekonania te prowadz do cierpienia i jak naley si im przeciwstawi. Wedug Ellisa mniej trzeba cierpie i samoobwiniania, a wicej dziaania. Ellis rwnie stara si poczy terapi poznawcz z behawioraln. Pierwotnie nazwa swoj metod terapi racjonalno-emotywn z uwagi na koncentracj na wykrywaniu i zmienianiu irracjonalnych przekona. Zawsze jednak prbowa wprowadza take zmiany zachowania, ktre cementuj zmiany poznawcze i dostarczaj peniejszych dowiadcze yciowych" (Albert Ellis Institute, 1997, s. 2). W zgodzie z przyjmowanym przez siebie szerokim spojrzeniem na czowieka ostatnio zacz swoje podejcie nazywa terapi racjonalno-emotywno-behawioraln.

1. Jest ekonomiczna (Sleek, 1995a) - pozwala terapeucie na rwnoczesn prac z wieloma klientami. 2. W porwnaniu z terapi indywidualn dostarcza klientom wicej wiedzy i dowiadcze yciowych, na ktrych mog si potem oprze. 3. Podane zachowania s wspierane przez grup. Klienci zwykle doceniaj aprobat pozostaych uczestnikw terapii. 4. Kiedy popadamy w kopoty, atwo o wyobraenie, e jestemy inni i gorsi od pozostaych ludzi. Spotkanie osb gnbionych podobnymi problemami moe wic dodawa odwagi. 5. Ci czonkowie grupy, ktrych stan si poprawia, dodaj otuchy pozostaym. 6. Wielu osobom terapia jest potrzebna z powodu kopotw w nawizywaniu i utrzymywaniu kontaktw spoecznych, a spoecznie zahamowane bywaj take osoby poszukujce pomocy z innych przyczyn. W grupie terapeutycznej klienci mog wiczy umiejtnoci spoeczne w stosunkowo niezagraajcej atmosferze. W grupie zoonej z mczyzn i kobiet w rnym wieku poszczeglni klienci mog odgrywa rol pracodawcw, przeoonych, maonkw, rodzicw i dzieci. Klienci mog te wyprbowywa rne zachowania, na ktre w yciu trudno im si zdoby (np. zaprosi kogo na randk). Jednak terapia grupowa nie dla kadego jest odpowiednia. Niektrym klientom bardziej pomaga terapia indywidualna. Wielu woli nie odkrywa si przed grup nieznanych sobie osb, wstydzi si albo wymaga cakowitej uwagi terapeuty. Do obowizkw terapeuty naley nakanianie uczestnikw terapii grupowej do dyskrecji i do stwarzania atmosfery wsparcia oraz zapewnienie warunkw, w ktrych kady klient uzyskaby nalen sobie uwag. Wiele rodzajw terapii mona stosowa zarwno indywidualnie, jak i grupowo. Natomiast grupy spotkaniowe, terapia par (maestw) i terapia rodzin mog mie charakter wycznie grupowy.

ZASTANW SI
Czy zdarza ci si przecenia znaczenie zdarze negatywnych? Jeeli tak, to czy prowadzi to do nasilenia uczu frustracji, lku lub depresji? Czy uwaasz, e jest ci niezbdnie potrzebna mito i uznanie ludzi, ktrzy s dla ciebie wani? Jeeli tak, to czy prowadzi to do nasilenia uczu frustracji, lku lub depresji? Czy uwaasz, e musisz dowodzi swojej wartoci poprzez bycie cakowicie kompetentnym, adekwatnym i skutecznym w realizowaniu celw? Jeeli tak, to czy prowadzi to do nasilenia uczu frustracji, lku lub depresji?

GRUPY SPOTKANIOWE
Grupy spotkaniowe nie s metod odpowiedni do leczenia powanych zaburze psychicznych. Ukierunkowane s raczej na wspomaganie rozwoju jednostki, wzrost samowiadomoci i wraliwoci na innych. Cele te s realizowane poprzez

TERAPIE GRUPOWE
iedy terapeuta ma wielu klientw gnbionych przez podobne problemy (lk, depresj, przyzwyczajanie si do rozwodu, brak umiejtnoci spoecznych), czsto sensowne jest poczenie ich w grup, zamiast odbywa oddzieln terapi z kadym z osobna. Metody terapii grupowej zale od potrzeb jej uczestnikw i od teoretycznej orientacji terapeuty, czyli lidera grupy. W wypadku psychoanalizy grupowej klienci mog nawzajem interpretowa swoje sny. W grupowej terapii skoncentrowanej na kliencie mog sobie wzajemnie dostarcza akceptacji i tworzy atmosfer pozwalajc na poznawanie samych siebie. Uczestnicy grupowej terapii behawioralnej mog by wsplnie poddani odwraliwianiu na lkotwrcze bodce lub razem oddawa si wiczeniom umiejtnoci spoecznych. Terapia grupowa ma wiele zalet:

TERAPIA GRUPOWA
Dla wielu klientw terapia grupowa w porwnaniu z indywidualn ma szereg zalet. Jest ekonomiczna, dostarcza znacznej liczby dowiadcze, na ktrych mona si pniej oprze i wsparcia spoecznego oraz umoliwia kontakty z innymi. Jednak niektrzy klienci wymagaj indywidualnej uwagi terapeuty.

Najwaniejsze zagadnienia
Psychodynamiczne

Metody terapii
Psychoanaliza tradycyjna ma charakter dugoterminowy i niedyrektywny, posuguje si takimi metodami, jak swobodne skojarzenia i analiza snw. Terapia skoncentrowana na kliencie ma charakter niedyrektywny, tworzy atmosfer akceptacji, w ktrej bez lku mona eksplorowa wtasne Ja. Terapia Gestalt jest bardzo dyrektywna. Terapia behwioralna ma charakter dyrektywny, czsto koncentruje si na usuwaniu lkw (np. za pomoc systematycznego odwraliwiania), wykorzystujc warunkowanie awersyjne (pomagajc klientowi w porzuceniu zych nawykw), warunkowanie sprawcze (np. celem nabycia umiejtnoci spoecznych) i metody samokontroli (rozpoczynane od funkcjonalnej analizy zachowania). Poznawcza terapia Becka pomaga ludziom w rozpoznawaniu znieksztace we wasnym myleniu (jak selektywno, nadmierne uoglnienia, mylenie absolutystyczne). Terapia racjonalno-emotywno-behawioralna polega na wskazywaniu klientowi irracjonalnych przekona stanowicych rdo jego cierpie. Najbardziej skuteczna w odniesieniu do osb o duych zdolnociach werbalnych; odmiany wspczesne trwaj krcej i maj bardziej dyrektywny charakter. Terapia skoncentrowana na kliencie jest czsto wykorzystywana do pomagania studentom w podejmowaniu decyzji edukacyjnych i yciowych. Terapeuci behawioralni stworzyli metody skutecznego leczenia takich problemw, ktrych przedtem nie potrafiono leczy (np. fobie, palenie papierosw, zaburzenia seksualne).

TERAPIA PAR
Terapia par ukierunkowana jest na popraw jakoci zwizku poprzez pomaganie partnerom w rozwoju umiejtnoci komunikacyjnych i w rozwizywaniu konfliktw (Markman i in., 1993). Wiele zwizkw cechuje nierwnowaga si", tak wic terapia par czsto suy nadaniu zwizkowi bardziej partnerskiego charakteru. Zazwyczaj poprawianie rwnowagi si skutkuje wzrostem satysfakcji ze zwizku i przyczynia si do hamowania przemocy w rodowisku rodzinnym. Paradoksalnie wiksz skonno do agresji stwierdza si przy tym u tego z partnerw, ktry ma mniej do powiedzenia w zwizku. Przemoc bywa wic sposobem skompensowania niezdolnoci partnerw do rwnego podzielenia si wpywami w zakresie innych aspektw zwizku (Babcock i in., 1993). Wspczesna terapia par najczciej wykorzystuje poznawczo-behawioralne metody terapii (Jacobson, Addis, 1993; Markman i in., 1993). W trakcie terapii partnerzy nabywaj umiejtnoci komunikacyjnych (np. jak sucha siebie nawzajem, jak wyraa emocje), opanowuj sposoby radzenia sobie z takimi uczuciami, jak gniew lub depresja, i sposoby radzenia sobie z innymi rodzajami problemw.

Wzmocni ego, dostarczy wgldu w niewiadome konflikty.

Humanistyczno-egzystencjalne

Pomc klientowi w nawizaniu kontaktu z tymi czciami wasnego Ja, ktrych si wyrzekt"; pomc w urzeczywistnieniu jego niepowtarzalnych pragnie i zdolnoci. Wykorzysta prawidowoci uczenia si celem dopomoenia klientowi w podejmowaniu zachowa adaptacyjnych i zaprzestania postpowania w sposb dezadaptacyjny.

Behawioralne

TERAPIA RODZIN
Wielu teoretykw uwaa terapie poznawcze za pewn odmian terapii behawioralnych (poznawcze terapie behawioralne), co znajduje odbicie midzy innymi w zmianie nazwy terapii proponowanej przez Ellisa.

Poznawcze

Uwiadomi klientowi jego wtasne przekonania, postawy i automatyczne wzorce mylenia, ktre wywouj lub nasilaj problemy, oraz pomc w ich korekcie w celu zredukowania negatywnych emocji i rozwizania problemw.

intensywne spotkania z innymi, nieznajomymi osobami. Niczym statki noc, nieznajomi wsplnie wynurzaj si z ciemnoci, spotykaj si na krtko, po czym kady ponownie odpywa w swoj stron. Jednake z takich spotka mona wynie co cennego. W grupach spotkaniowych kadzie si nacisk na interakcje midzy ich czonkami tu i teraz". Dyskusje na temat przeszoci mog by nawet cakowicie zakazane, podobnie jak wszelkie interpretacje. Natomiast uczestnicy s zachcani do otwartego wyraania uczu, jakimi nawzajem si darz. Kiedy uczestnicy sdz, e ktry z nich przywdziewa faszyw mask, mog wsplnie zabra si do jej zdarcia. Grupy spotkaniowe mog by szkodliwe, jeeli wywiera si w nich nacisk na uczestnikw, by zbyt szybko dzielili si intymnymi informacjami lub gdy kilka osb zaatakuje jedn. Odpowiedzialni liderzy grup tego typu nie toleruj jednak tego rodzaju zachowa i prbuj tak pokierowa spotkaniem, by przyczynio si ono do osobistego rozwoju jego uczestnikw.

W terapii rodzin grup stanowi jedna lub wicej rodzin, a terapia moe by prowadzona wedug zalece rnych perspektyw teoretycznych. Jedn z moliwoci jest podejcie systemowe, w ramach ktrego bada si i modyfikuje interakcje midzy czonkami rodziny w celu wspomagania rozwoju zarwno poszczeglnych jednostek, jak i rodziny jako caoci (Annunziata, Jacobson-Kram, 1995; Mikesell i in., 1995). Osoby o niskiej samoocenie czsto nie s w stanie tolerowa odmiennych postaw i zachowa pozostaych czonkw rodziny. rdem problemw jest take wadliwa komunikacja wewntrz rodziny. Nierzadko zdarzaj si te rodziny ze zidentyfikowanym pacjentem", a wic okrelonym czonkiem rodziny, ktry stanowi problem i w ogle powoduje wszystkie problemy. Terapeuci rodzin zakadaj zwykle, e taki zidentyfikowany pacjent jest jedynie kozem ofiarnym, na ktrego zrzuca si win za wszelkie problemy rodzinne. Uwaaj za zudne przekonanie, e wystarczy zmieni tylko owego zego" czonka rodziny, a caa rodzina zacznie normalnie funkcjonowa. Terapeuta rodzin - czsto specjalizujcy si w tej wanie dziedzinie - prbuje nauczy czonkw rodziny skuteczniejszego komunikowania si, wspierajc ich rozwj, a w kocu i autonomi.

ZASTANW SI
W jakim rodzaju terapii wolaby uczestniczy: w terapii indywidualnej czy grupowej? Dlaczego? Czy znasz par lub rodzin, ktra mogaby twoim zdaniem zyska na udziale w terapii? Jeeli tak, to w jaki sposb?

CZY PSYCHOTERAPIA JEST SKUTECZNA?

ielu z nas zna osoby gotowe przysic, e psychoterapia, jakiej si poddali, bya skuteczna, cho przytaczane przez nie dowody s w najlepszym razie niezbyt precyzyjne, na przykad: Przedtem byem wrakiem czowieka, natomiast teraz...", Teraz czuj si o wiele lepiej". Tego rodzaju anegdotyczne argumenty s co prawda zachcajce, ale nie sposb powiedzie, jak tacy ludzie czuliby si, gdyby w ogle nie poddali si terapii. Samopoczucie wielu osb dotknitych jakimi problemami poprawia si wraz z upywem czasu niezalenie od tego, czy poddali si terapii, czy te nie. Czasami poprawa zdaje si nastpowa samoistnie. Ponadto syszy si take opowieci o bezuytecznoci psychoterapii i osobach bezskutecznie zmieniajcych jednego terapeut na drugiego.

Badania skutecznoci metod terapeutycznych s nieatwe do zaaranowania i kontroli

PROBLEMY ZWIZANE Z BADANIAMI NAD PSYCHOTERAPIA

Trudno odrozmc skutki danej terapii od efektw niespecyficznych

Wyniki terapii s tiudne do mierzenia

PROBLEMY BADA NAD PSYCHOTERAPI

Zanim przyjrzymy si wynikom bada nad skutecznoci psychoterapii, zastanwmy si nad problemami, z jakimi wi si tego rodzaju badania (por. rycina 16.1). Jak zauwaa Hans Strupp, Problem oceny skutecznoci wynikw psychoterapii nie przestaje gnbi caej tej dziedziny bada" (1996, s. 1017). skutecznoci jakiego oddziaywania, takiego jak psychoterapia, jest eksperyment (Shadish, Ragsdale, 1996). Jednake eksperymentalne badania nad psychoterapi s trudne do zaaranowania i kontroli, oceniane wyniki za s nieatwe do zdefiniowania i zmierzenia. Rozwamy psychoanaliz. W dobrze przeprowadzonym eksperymencie badani s losowo rozdzielani do grup eksperymentalnych i kontrolnych. Tak wic rzeczywisty eksperyment nad skutecznoci psychoanalizy wymagaby losowego przypisania niektrych osb do terapii psychoanalitycznej, innych za dla porwnania - do grupy kontrolnej bd do grup przechodzcych terapi odmiennego rodzaju (Luborsky i in., 1993). Jednake aby skorzysta z tradycyjnej psychoanalizy, naley j kontynuowa miesicami, a nawet latami. Czy mona rwnie dugo prowadzi inne formy psychoterapii bd powstrzyma si od oddziaywa w odniesieniu do osb oczekujcych pomocy? Co wicej, niektrzy poszukuj pomocy wanie u psychoanalityka, a nie u terapeuty o dowolnej orientacji. Przypisywanie czci z nich do innych form terapii lub do grupy kontrolnej byoby wic w oczywisty sposb nieetyczne. Ponadto w idealnym eksperymencie badani i badacze s niewiadomi rodzaju oddziaywania, jakiemu dane osoby zostaj poddane (co pozwala kontrolowa zaburzajcy wpyw oczekiwa zarwno jednych, jak i drugich). W idealnym eksperymencie nad psychoterapi badani nie powinni wiedzie, czy poddani s jakiemu rodzajowi terapii, czy te procedurze o charakterze placebo (Carroll i in., 1994). Jednak trudno jest zamaskowa rodzaj oddziaywania, jakiemu klienci s poddani (Seligman, 1995), a ju zgoa niemoliwe wydaje si zamaskowanie go przed terapeutami. PROBLEMY Z MIERZENIEM WYNIKW PSYCHOTERAPII. Szereg problemw nasuwa take mierzenie efektw psychoterapii (Azar, 1994b). Terapeuci behawioralni ukierunkowuj swoje wysiki na wprowadzenie zmian w obserwowalnym za-

Problemy z badaniem skutecznoci psychoterapii

Badania nad psychoterapi utrudnia szereg problemw. Istotne s na przykad kopoty z ich aranacj i zapewnieniem odpowiedniej kontroli. Trudnoci nasuwa mierzenie wynikw psychoterapii, z ktrych wikszo ma subiektywny charakter. Trudno take odrni efekty terapii od takich niespecyficznych czynnikw jak wzrost nadziei. RYCINA 16.1

PROBLEMY Z EKSPERYMENTAMI NAD PSYCHOTERAPIA- Idealn metod oceny

chowaniu, jak poddanie si zastrzykowi przez osob, ktra przedtem panicznie si tego baa. Jednak o wiele trudniej jest zmierzy efekty na przykad terapii skoncentrowanej na kliencie, gdzie chodzi o wzrost samowiadomoci i samourzeczywistnienie. Jedyne, co mona w tym wypadku zrobi, to dowiedzie si, co na ten temat uwaa sam klient, i podda jego wypowiedzi interpretacji. C Z Y OCENY KLINICZNE SA TRAFNE? Z uwagi na tego rodzaju problemy wielu klinicystw uwaa, e za pomoc bada nie mona odpowiedzie na wane pytania kliniczne (Newman, Howard, 1991). Z ich punktu widzenia podstaw oceny skutecznoci psychoterapii powinna by opinia klinicysty. Niestety, sdw klinicysty z natury rzeczy nie mona uzna za bezstronne - trudno zaoy, e klinicysta pozbawiony jest oczekiwa czy pragnie dotyczcych zmian zachodzcych u klienta pod wpywem psychoterapii. odrnienie specyficznych efektw jakiej metody terapeutycznej od efektw niespecyficznych, czyli rezultatw tego, co wsplne wszystkim rodzajom terapii, jak na przykad powstawanie wizi midzy klientem a terapeut. Wikszo terapeutw niezalenie od swej orientacji teoretycznej okazuje klientowi serdeczno i zrozumienie, zachca do poszukiwa i stara si go natchn nadziej (Blatt i in., 1996; Burns, Nolen-Hoeksema, 1992). Korzystne efekty psychoterapii mog mie swoje rdo wanie w tego rodzaju niespecyficznych oddziaywaniach. Skoro tak, to warto jakiej konkretnej metody psychoterapii byaby nie wiksza ni warto przysowiowej piguki z cukru podawanej jako placebo przy sprawdzaniu skutecznoci lekw farmakologicznych. jest w przypadku psychoterapii manipulacja eksperymentalna", ktrej efekty s sprawdzane? Wielu terapeutw twierdzi, e praktykuj psychoanaliz, jednake rni si zarwno otrzymanym wyksztaceniem, jak i sposobem postpowania wobec klienta. Trudno wic precyzyjnie okreli, co si waciwie dzieje podczas sesji terapeutycznych (Luborsky i in., 1993).

METODA TERAPII CZY EFEKTY NIESPECYFICZNE"? Wiele trudnoci nasuwa te

CZYM JEST MANIPULACJA EKSPERYMENTALNA? Spyta te mona, czym waciwie

ANALIZY SKUTECZNOCI PSYCHOTERAPII

Pomimo tych wszystkich trudnoci, badania nad skutecznoci psychoterapii przyniosy do zachcajce wyniki (Barlow, 1996; Shadish i in., 1997; Vanden-Bos, 1996). W badaniach tych czsto wykorzystuje si metod nazywan metaanaliz, ktra polega na kombinowaniu i urednianiu wynikw pojedynczych bada. Oglnie rzecz biorc, do metaanalizy wcza si badania, w ktrych na podobne pytania prbuje si odpowiedzie za pomoc zblionych metod; mona je take przesiewa stosownie do ich wartoci metodologicznej. Klasycznym, wczesnym przykadem wykorzystania metaanalizy jest studium autorstwa Mary Lee Smith i Gene'a Glassa (1977), ktrzy zanalizowali dziesitki bada nad skutecznoci rnych rodzajw terapii. Pozwolio im to na wniosek, e osoby po psychoanalizie cechuj si przecitnie lepszym funkcjonowaniem psychicznym, ni 70-75% osb, ktre nie przeszy adnej psychoterapii. Rwnie osoby po terapii skoncentrowanej na kliencie - rednio rzecz biorc - lepiej funkcjonoway ni 75% osb niepoddanych terapii. Oba te rodzaje psychoterapii s najskuteczniejsze w przypadku dobrze wyksztaconych klientw o duych umiejtnociach werbalnych i silnej motywacji, cierpicych na problemy zwizane z lkiem, lekk lub umiarkowan depresj i z kontaktami interpersonalnymi. Natomiast ani psychoanaliza, ani terapia skoncentrowana na kliencie nie jest skuteczna w odniesieniu do osb cierpicych na powane zaburzenia psychotyczne w rodzaju silnej depresji jednobiegunowej, dwubiegunowego zaburzenia afektywnego czy schizofrenii. Smith i Glass (1977) stwierdzili take, i osoby majce za sob terapi Gestalt cechuj si przecitnie lepszym funkcjonowaniem ni 60% osb nieprzechodzcych adnej terapii. Tak wic skuteczno tego typu terapii zdaje si nieco nisza od dwch poprzednio omawianych metod, ktre s do siebie zblione pod tym wzgldem. Metaanaliza Smith i Glassa (1977) nie obejmowaa terapii poznawczych, ktre w momencie ich bada byy jeszcze nowoci. Poniewa terapeuci behawioralni czsto posuguj si take rnymi technikami terapii poznawczej, trudno czasami rozstrzygn o wzgldnej skutecznoci terapii behawioralnych i poznawczych. Jednake od czasu pionierskich prac przywoywanych badaczy przeprowadzono wiele metaanaliz nad skutecznoci terapii poznawczo-behawioralnych, ktrych wyniki rwnie okazay si zachcajce (Lipsey, Wilson, 1993). Wykonano te wiele bada nad skutecznoci samych terapii poznawczych. Wskazuj one na du warto zalecanej przez Alberta Ellisa modyfikacji irracjonalnych przekona w zwalczaniu lku i depresji (Engels i in., 1993; Haaga, Davison, 1993). Skuteczne w terapii lku i depresji okazuje si rwnie zwalczanie szkodliwych dla samego siebie przekona zalecane przez Aarona Becka (Robins, Hayes, 1993; Whisman i in., 1991). Terapia poznawcza moe by skuteczna u osb w cikiej depresji, o ktrych sdzono do niedawna, e reaguj na leczenie jedynie farmakologiczne (Jacobson, Hollon, 1996; Simons i in., 1995). Terapia poznawcza jest te skuteczna w agodzeniu niektrych zaburze osobowoci (Beck, Freeman, 1990). Terapie poznawcze i behawioralne s te rdem strategii w leczeniu zaburze lkowych, niedoborw umiejtnoci spoecznych i niedostatkw samokontroli (DeRubeis, Crits-Christoph, 1998). Te dwa rodzaje terapii - czsto czone w cao jako terapia poznawczo-behawioralna - s te rdem skutecznych metod pomagania parom i rodzinom w stresie (Baucom i in., 1998), w zwalczaniu takich problemw zdrowotnych, jak ble gowy (Blanchard, 1992), palenie, przewleke ble czy bulimia (Compas i in., 1998). Terapie te stanowi take inspiracj do leczenia pewnych zaburze seksualnych, co do ktrych nie istniay przedtem adne sprawdzone metody (Rathus i in., 1997). Elementy terapii poznawczej wykorzystywane s te z powodzeniem do agodzenia uroje w schizofrenii (u klientw poddanych take terapii farmakologicznej; Chadwick Lowe, 1990), a zasady

terapii behawioralnej pomagaj skoordynowa opiek nad umieszczonymi w instytucjach leczniczych pacjentami dotknitymi schizofreni lub niedorozwojem umysowym (Spreat, Behar, 1994). Nie ma jednak dowodw na skuteczno samej psychoterapii w leczeniu osb dotknitych tak cikimi zaburzeniami jak psychozy (Wolpe, 1990). Nie wystarcza wic spyta, jaki rodzaj terapii jest najskuteczniejszy. Pyta naley, jaki rodzaj terapii jest najskuteczniejszy dla zaburze danego typu u okrelonego rodzaju klientw. Jakie s jego zalety? Jakie ograniczenia? Systematyczne odwraliwianie moe doprowadzi do zlikwidowania lku przed wystpami publicznymi. Jeeli jednak klient chciaby si dowiedzie, jakie s rda nkajcej go fobii, sama terapia behawioralna nie wystarczy do udzielenia odpowiedzi.

mmmmMmmmmm
wiat si zmienia. Wikszo metod psychoterapii stworzono dla Amerykanw pochodzenia europejskiego, w szczeglnoci heteroseksualnie zorientowanych mczyzn (rwnie wikszo twrcw psychoterapii wywodzi si z tej wanie grupy) (Hali, 1997). Osoby o innych ni europejskie korzeniach rzadziej poszukuj pomocy u psychoterapeutw (Penn i in., 1995), do czego przyczynia si moe wiele powodw: brak wiadomoci, e psychoterapia moe pomc; brak informacji o dostpnoci usug terapeutycznych bd niemono opacenia ich kosztw (DeAngelis, 1995b); brak zaufania do specjalistw udzielajcych pomocy, szczeglnie rasy biaej i (w przypadku kobiet) pci mskiej (Basic Behavioral Science Task Force, 1996c); bariery jzykowe (American Psychological Association, 1993); opr przed zawierzaniem intymnych informacji nieznajomym, szczeglnie z innej grupy etnicznej (LaFramboise, 1994); kulturowo uwarunkowana skonno do innego sposobu podchodzenia do zaburze psychicznych - na przykad poprzez praktyki religijne lub zasiganie pomocy uzdrowicieli (LaFramboise, 1994); negatywne dowiadczenia z przedstawicielami wadz i wolnych zawodw. Kobiety oraz osoby homoseksualne stwierdzaj te czasami, e dostpne im rodzaje psychoterapii s za mao wraliwe na ich specyficzne potrzeby. Zastanwmy si, w jaki sposb psychoterapia mogaby sta si bardziej uyteczna dla osb wywodzcych si z mniejszoci etnicznych, kobiet i osb o orientacji homoseksualnej. kulturowe dziedzictwo, jzyk i wartoci swoich klientw (American Psychological Association, 1993; Comas-Diaz, 1994). Rozwamy niektre kwestie zwizane z prowadzeniem terapii wrd Amerykanw o korzeniach afrykaskich, azjatyckich, latynoskich i indiaskich. Pomoc psychologiczna dla Afroamerykanw czsto obejmuje take specyficzne problemy radzenia sobie przez klienta z uprzedzeniami i dyskryminacj. U niektrych Afroamerykanw wyksztaca si niskie poczucie wasnej wartoci z powodu uwewntrzniania negatywnych stereotypw (Greene, 1993). Ludzie ci czsto stroni od psychoterapii z powodu zakorzenionego w ich kulturze przekonania, e ka-

PSYCHOTERAPIA A MNIEJSZOCI ETNICZNE. Klinicyci powinni by wraliwi na

dy sam powinien sobie radzi z wasnymi problemami, a take z powodu braku zaufania do procesu psychoterapii. W kulturze tej napicie, lk i depresja s pitnowane jako objawy saboci psychicznej. Przy tym wielu Afroamerykanw podejrzliwie traktuje psychoterapeutw, szczeglnie rasy biaej, z uwagi na dug histori dyskryminacji rasowej (Boyd-Franklin, 1995; Greene, 1993). Skonnoci do pitnowania osb z zaburzeniami psychicznymi maj te Amerykanie pochodzenia azjatyckiego, co czsto prowadzi do zaprzeczania istnieniu problemw i do niezwracania si o profesjonaln pomoc w ich rozwizywaniu (Sue, 1991). Niedawni imigranci mog te po prostu nie rozumie zachodniego podejcia do psychoterapii lub nie wierzy w jego skuteczno. Na przykad zachodni terapeuci zwykle zachcaj klientw do otwartego wyraania wasnych uczu, co jest sprzeczne z azjatyck tradycj hamowania ekspresji emocji w sytuacjach publicznych. Wielu Azjatw woli te uzyska konkretn porad ni utrzymane w zachodnim stylu zachty do oglnego rozwijania osobowoci (Isomura i in., 1987). Z uwagi na kulturowo uwarunkowan tendencj do odwracania si od bolesnych myli wielu Azjatw dowiadcza problemw psychicznych w postaci dolegliwoci fizycznych (Zane, Sue, 1991). Zamiast myle, e przeywaj lk, ludzie z tych kultur mog koncentrowa si na takich jego fizjologicznych objawach, jak przyspieszone bicie serca czy pocenie si. Zamiast myle o wasnym stanie jako o depresji, skonni s raczej skupia uwag na zmczeniu i braku energii. Wielu Amerykanw pochodzenia latynoskiego jest mocno przywizanych do patriarchalnego modelu rodziny z dominacj mczyzny i silnymi wizami pokrewiestwa. Wielu te podziela wartoci opisane poniej: Tosamo czowieka zaley czciowo od spenianej przeze roli w rodzinie. Mczyzna, macho, jest gow rodziny - dostarczycielem dbr i obroc honoru rodziny, a take ostateczn instancj przy podejmowaniu decyzji. Rol kobiety (marianismo) jest troska o dzieci i rodzin. Oczywicie role te ulegaj zmianie wraz z podejmowaniem przez kobiety rl zawodowych i otwieraniem si przed nimi perspektyw edukacyjnych. Kulturowe wartoci respeto (szacunek), confianza (zaufanie), dignidad (godno) i personalismo (indywidualizm) s wysoko cenione i wane przy wsplnej pracy z wieloma [Latynoamerykanami] (De La Cancela, Guzman, 1991, s. 60). Terapeuci musz zdawa sobie spraw z potencjalnego konfliktu midzy tradycyjnymi latynoamerykaskimi wartociami wspzalenoci w rodzinie a typow dla biaych Amerykanw wiar w niezaleno i samowystarczalno (De La Cancela, Guzman, 1991). Rozbienoci midzy terapeut i klientem wywodzcym si z tych dwch rnych kultur mona zagodzi dziki nastpujcym rodkom: 1. Interakcja z klientami powinna odbywa si w jzyku, ktry im odpowiada, a gdy to jest niemoliwe, naley ich skontaktowa z profesjonalist wadajcym danym jzykiem. 2. Wykorzystywane techniki terapii powinny by zgodne z wartociami klientw i stopniem ich akulturacji, na ktry wskazuje biego jzykowa i poziom wyksztacenia. 3. Naley rozwija techniki terapii wczajce wartoci wyznawane przez klientw. Na przykad Malgady i jego wsppracownicy uywaj terapii cuento w pracy z Portorykaczykami. Polega ona na przywoywaniu postaci z ludowych opowieci latynoamerykaskich (cuentos) jako modeli adaptacyjnego zachowania. Wiele zaburze przejawianych przez Indian jest wyrazem dezintegracji ich rdzennej kultury pod wpywem europejskiej kolonizacji (LaFramboise, 1994).

Osobom tego pochodzenia odmawiano te penego dostpu do kluczowych instytucji kultury zachodniej. Utrata tosamoci kulturowej i dezorganizacja spoeczna przyczyniy si do powstania takich problemw, jak alkoholizm, naduywanie substancji i depresja. Theresa LaFramboise (1994) pisze, e jeeli psychologowie mieliby pomc osobom o tym pochodzeniu etnicznym, to musz uwzgldnia ich kultur, obyczaje i wartoci. Wysiki zmierzajce do zapobiegania zaburzeniom powinny skupia si na wzmocnieniu kulturowej tosamoci Indian i ich dumy z wasnego pochodzenia. Powinny zmierza do odzyskania przez nich poczucia panowania nad zdarzeniami skadajcymi si na ich wiat. Zwaywszy na ogrom luki kulturowej midzy Indianami a dominujcymi biaymi Amerykanami, sdzi mona, e najskuteczniejsza okaza si moe pomoc przeszkolonych terapeutw o indiaskim pochodzeniu. Niektrzy terapeuci staraj si wykorzysta ceremonie zwizane z kulturowymi i religijnymi tradycjami swoich klientw (Edwards, 1995). Rytuay oczyszczenia maj terapeutyczne znaczenie dla wielu Amerykanw pochodzenia indiaskiego (Lefley, 1990). Oczyszczenia takiego chc czsto osoby uwaajce, i ich problemy s wywoane niepowodzeniem w uspokajaniu zych duchw bd niedopenieniem wymaganych rytuaw (Lefley, 1990). jest jak specyficzn metod psychoterapii, lecz pewnym do niej podejciem osadzonym w filozofii feministycznej. Feminizm stawia wyzwanie wiarygodnoci tradycyjnych stereotypw pci i dominacji mczyzn (Greene, 1993). Feministyczne podejcie do terapii powstao w reakcji na zdominowanie instytucji zdrowotnych przez mczyzn. Opiera si ono na zaoeniu, e instytucje te czsto dziaaj na rzecz utrzymania nierwnoci pci, prbujc utemperowa" kobiety i wtoczy je na powrt w stereotypow rol, gdy tylko omiel si jej przeciwstawi wasnym yciem. Terapeuci feministyczni zauwaaj, e kobiety dowiadczaj depresji i innych problemw, poniewa s traktowane powszechnie jako obywatele drugiej kategorii. Wskazuj wic, e do zmiany tego stanu rzeczy nie wystarcza zmiana zachowania pojedynczej kobiety - potrzebna jest zmiana spoeczestwa.

P R O F I L U

TERAPIA FEMINISTYCZNA. Terapia feministyczna nie

nigdy nie otwieJestem Afroameray si dla afryrykank, potomkaskich imigrankini Afroametw wbrew woli rykanw i Indian. przybywali tylnyWychowaam mi drzwiami. si w pnocno-wschodnim New Wraz z caJersey w cieniu ym swoim poNowego Jorku. koleniem wyoJako najstarsza niam si z tej z czworga rowalki o przedzestwa jestem trwanie z jasnym niezaprzeczalpoczuciem przyBEVERLY A. GREENE nie dzieckiem nalenoci do swoich rodzicw, podobnie ludzi dumnych, cho wykojak oni sami byli dziemi warzystywanych. Moi rodzice snych. Ju samo to wystarczypokazywali wasnym przykaoby, aby zaj si psycholodem i sowem, e nigdy nie gi, ale byy i inne przyczyny. powinnimy bezkrytycznie Moi rodzice, urodzeni i wyprzyjmowa obrazu naszego chowani w Missisipi i Georgii dziedzictwa, jaki przekazuj lat trzydziestych i czterdzienam inni, ani mierzy wasnestych, przetrwali amerykaski go potencjau ich sfaszowan apartheid z jego dnymi linmiark. ycie pord spoeczw tumami. Moi dziadkoczestwa stale amicego najwie byli wnukami niewolniwitsze zasady chrzecijakw i Indian z plemion Cziroskiej rwnoci i sprawiedliwokezw z Georgii i Carolinas ci sprowokowao mnie do z Tennessec. analizowania zawioci pobudek ludzkiego zachowania. Z dziecistwa pamitam W pewien sposb dalej przez wizyty na Poudniu, gdzie to stoj na uboczu i przygloznaki segregacji rasowej bydam si, jak funkcjonuj ci, y niezwykle widoczne, i poktrzy maj wadz. Owe wroty na Pnoc, gdzie oznaumiejtnoci, ktrych nabraki te byy subtelniejsze, cho am dawno temu, nadal dodotkliwe. Wizyty te oznaczay brze mi su". spdzanie czasu z moj wiekow prababci ze strony Sowa te pochodz od matki. Jej podr z dawno zaBeverly Greene, ktra jest pomnianej wysepki brytyjprofesorem psychologii w St. skich Indii Zachodnich nie John's University. Jest wspzaowocowaa wyzwalajcym redaktork nagrodzonej prawidokiem Ellis Island, witajcy pt. Kolorowe kobiety: intecej gocinnie innych imigrangracja tosamoci etnicznych tw amerykaskich, ale aui pciowych w procesie psychokcj na rynku niewolnikw terapii oraz redaktork pracy tu po rozpoczciu wojny sept. Etniczne i kulturowe zrcesyjnej. Wrota Ellis Island nicowanie gejw i lesbijek.

chiatryczne (1994) nie uwaa homoseksualizmu za zaburzenie psychiczne. Do roku 1973 homoseksualizm stanowi jednak pozycj na oficjalnej licie zaburze i na rne sposoby prbowano pomaga" ludziom w zmianie ich homoseksualnej orientacji. Na przykad William Masters i Virginia Johnson (1979) zaadoptowali wprowadzone przez siebie metody leczenia zaburze seksualnych do terapii

PSYCHOTERAPIA A ORIENTACJA SEKSUALNA. Amerykaskie Towarzystwo Psy-

homoseksualistw i donosili, e wikszo poddanych im gejw zmienia swoj orientacj na heteroseksualn. Jednake ich klienci byli raczej biseksualni ni wycznie homoseksualni, gdy ponad polowa z nich bya onata i byli oni silnie motywowani do zmiany swoich zachowa seksualnych. Wielu krytykw twierdzi, e prby zmiany orientacji seksualnej klienta maj nieprofesjonalny charakter (np. Isay, 1990). Zauwaaj oni, e znaczna wikszo gejw i lesbijek jest zadowolona ze swojej orientacji seksualnej, a pomocy terapeutycznej poszukuj z powodu konfliktw wynikajcych z naciskw spoecznych i uprzedze. Krytycy ci uwaaj, e celem terapii dla gejw i lesbijek powinna by pomoc w rozwizywaniu konfliktw zwizanych z uprzedzeniami, tak by mogli prowadzi bardziej satysfakcjonujce ycie przy zachowaniu swojej orientacji seksualnej. Podsumowujc, psychoterapia jest najskuteczniejsza, gdy terapeuci zwaaj na kulturowe i indywidualne zrnicowanie klientw. Cho cierpienia dowiadcza jednostka, jego przyczyny czsto tkwi w jej otoczeniu kulturowym.

U wielu osb bardzo szybko wyksztaca si tolerancja na leki przedwiekowe, co powoduje konieczno podwyszania dawki w celu utrzymania ich skutecznoci. Najczstszym efektem ubocznym tych lekw jest uczucie zmczenia i sennoci, ich wycofanie za czsto owocuje nawrotem nasilonych lkw (wikszych ni przed zaywaniem lekarstwa). Leki przeciwlkowe mog te wywoywa uzalenienie fizjologiczne, o czym wiadczy pojawianie si okrelonych symptomw - drenie, pocenie si, bezsenno i szybkie bicie serca - po ich odstawieniu. L E K I PRZECIWPSYCHOTYCZNE. Osobom dotknitym schizofreni czsto podaje si leki przeciwpsychotyczne redukujce objawy pobudzenia, urojenia i halucynacje (Kane, 1996). Wiele spord tych lekw, na przykad fenotiaziny (jak Thorazyna) i clozapiny (jak Clorazil), dziaa prawdopodobnie, poprzez blokowanie receptorw dopaminy w mzgu. Potwierdza to dopaminow teori schizofrenii, o ktrej bya mowa w poprzednim rozdziale.

ARSENA RODKW FARMAKOLOGICZNYCH

Do zwalczania problemw psychicznych stworzono wiele lekw, w tym przeciwlkowe, przeciwpsychotyczne, przeciwdepresyjne oraz lit.

ZASTANW SI
Co mylisz o opinii: Psychoterapia to po prostu zastosowanie zasad zdrowego rozsdku"? Uzasadnij swoj odpowied. Justin przysiga e czuje si znacznie lepiej dziki psychoanalizie. Deborah na podstawie wasnych dowiadcze wychwala terapi Gestalt. Czy tego rodzaju wypowiedzi mona traktowa jako naukowy dowd na skuteczno tych metod terapeutycznych? Dlaczego tak lub dlaczego nie? Nikt nigdy nie wykaza, by psychoterapia przynosita jakikolwiek poytek" - co mylisz o tej opinii? Uzasadnij swoj odpowied. Efektw tradycyjnej psychoanalizy nie mona zbada za pomoc metody eksperymentalnej" - co mylisz o tej opinii? Uzasadnij swoj odpowied.

TERAPIE BIOLOGICZNE

iatach pidziesitych Fats Domino spopularyzowa piosenk Moje niebieskie niebo", w ktrej piewa o niebie i szczciu. Wspczenie niebieskim niebem" nazywa si dziesiciogramow dawk valium, leku przeciwlkowego. Lekarze przepisuj valium i inne leki osobom dotknitym rnymi zaburzeniami psychicznymi. W tym podrozdziale rozwaymy trzy biologiczne, czyli medyczne, sposoby podejcia do leczenia zaburze psychicznych: farmakoterapi, elektrowstrzsy i psychochirurgi.

FARMAKOTERAPIA
L E K I PRZECIWLKOWE. Wikszo przedwiekowych lekarstw naley do klasy rodkw farmakologicznych zwanych benzodiazepinami. Naley do nich valium (diazepam), a take oxazepam (Serax) i alprazolam (Xanax). Leki przedwiekowe s zwykle przepisywane osobom uskarajcym si na zesp lku uoglnionego bd na zesp paniki, cho wiele osb uywa ich take jako rodkw nasennych (Lydiard i in., 1996). Leki te hamuj aktywno orodkowego ukadu nerwowego, co z kolei obnia aktywno ukadu wspczulnego, zmniejszajc tempo akcji serca i oddychania, a take uczucie napicia i nerwowoci.

LEKI PRZECIWDEPRESYJNE. Osobom dotknitym wielk depresj (jednobiegunow) podaje si czsto tak zwane leki przeciwdepresyjne. Pomagaj one te czasami ludziom cierpicym na zaburzenia odywiania, ataki lkowe, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne i fobie spoeczne (Abramowitz, 1997; Lydiard i in., 1996; Thase, Kupfer, 1996). U podoa zarwno zaburze odywiania, jak i depresji oraz zaburze lkowych mog lee nieprawidowoci w funkcjonowaniu noradrenaliny i serotoniny. Uwaa si, e dziaanie lekw przeciwdepresyjnych wie si z podnoszeniem poziomu jednego lub obu tych neuroprzekanikw, co moe wpywa na oba rodzaje zaburze. Jednak metody terapii poznawczo-behawioralnej ukierunkowane na zmian irracjonalnych przekona na temat wagi i ksztatu ciaa uzdrawiaj nawyki zwizane z jedzeniem i pomagaj w kontrolowaniu impulsw do niepohamowanego jedzenia i przeczyszczania si. W odniesieniu do osb dotknitych bulimi ta forma psychoterapii wydaje si wyranie skuteczniejsza od podawania lekw przeciwdepresyjnych (Wilson, Fairburn, 1993). Istniej rne rodzaje lekw przeciwdepresyjnych, a kady wpywa na poziom nor adrenaliny i serotoniny w mzgu. Niektre (jak Nardiol i Parnatel, zawierajce inhibitor oksydazy monoaminowej) blokuj aktywno enzymu rozkadajcego te neuroprzekaniki. Inne (jak Tofranil i Elavil, zaliczane do antydepresantw trjcyklicznych) zapobiegaj wtrnej reabsorpcji noradrenaliny i serotoniny przez aksony neuronw przewodzcych. Jeszcze inne (jak Prozac i Zoloft) rwnie blokuj reabsorpcj serotoniny przez neurony presynaptyczne. Dziki temu neuroprzekaniki te duej pozostaj w szczelinie synaptycznej, wpywajc na neurony receptywne. Osignicie penych efektw zwykle wymaga zaywania lekw przez kilka tygodni. Poniewa przedawkowanie lekw przeciwdepresyjnych moe by miertelne, niektre osoby umieszcza si na pocztkowym etapie leczenia w szpitalu w celu uniknicia prb samobjczych. Ponadto leki przeciwdepresyjne daj te niepodane skutki uboczne, jak przyspieszone bicie serca i wzrost wagi ciaa (Sleek, 1996). LIT. Ju staroytni Grecy i Rzymianie uywali litu jako rodka psychoaktywnego. Zalecali picie wody mineralnej osobom dotknitym dwubiegunowym zaburzeniem nastroju. Nie mieli pojcia, dlaczego leczenie to bywao czasami skuteczne, cho przyczyn moga by wanie zawarto litu w wodzie mineralnej. Jedna z soli litu (wglan litu) podawana w postaci tabletek u wikszoci chorych spasz-

cza naprzemienne cykle manii i depresji. Nie wiadomo dokadnie, czemu przypisa takie dziaanie litu, cho wiadomo, i metal ten wpywa na funkcjonowanie neuroprzekanikw dopaminy, acetylocholiny, serotoniny i norepinefryny (Price, Heninger, 1994). Czasami osoby dotknite dwubiegunowym zaburzeniem afektywnym musz zaywa lit stale (na podobiestwo cukrzykw, ktrzy stale musz pobiera insulin w celu kontrolowania poziomu cukru we krwi). Uboczne skutki litu obejmuj drenia rk, upoledzenie pamici, nadmierne pragnienie i nazbyt czste oddawanie moczu (Price, Heninger, 1994). Gwnym powodem zaprzestawania przez pacjentw terapii litem s wywoywane przeze zaburzenia pamici.

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO Wypatrujc dekady mzgu"

Narodowy Instytut Zdrowia Psychicznego nazwa lata dziewidziesite XX wieku dekad mzgu" (Goleman, l?96b), zachcajc naukowcw do wzmoenia wysikw nad jego badaniem. Jednym ze spodziewanych zyskw z takich bada jest nowa generacja chemicznie wyprodukowanych lekw. Wspczesne cudowne" leki - Prozac na depresj i Xanax na lk - mog w trzecim tysicleciu okaza si czym w rodzaju farmakologicznych dinozaurw. Wspczesne badania przekonuj o istnieniu wielu rodzajw receptorw neuroprzekanikw w mzgu. Na przykad wykazano istnienie co najmniej pitnastu rnych rodzajw receptorw serotoniny, neuroprzekanika uwikanego w zaburzenia nastroju, zburzenia odywiania, w reakcje seksualne i inne aspekty zachowania i czynnoci umysowych (Goleman, 1996b), Istnieje te co najmniej pi rodzajw receptorw dopaminy- neuroprzekanika uwikanego w powstawanie schizofrenii. Jednym z problemw lekw psychiatrycznych obecnej generacji jest to, e dziaaj one na wszystkie receptory danego neuroprzekanika, zamiast dziaa jedynie na receptory wybrane. Rozwamy to na przykadzie depresji i serotoniny. Zapewne tylko jeden, a w kadym razie tylko niektre receptory serotoniny s uwikane w powstawanie depresji. Jednake wspczesne leki przeciwdepresyjne oddziauj na wszystkie rodzaje receptorw tego neuroprzekanika, co pociga za sob niepodane efekty uboczne, na przykad problemy z trawieniem i popdem seksualnym. NADUYWANIE SUBSTANCII. Trwaj take badania nad chemicznymi metodami terapii naduywania substancji. Pewne lekarstwa (np. nalfrekson) pomagaj zablokowa przyjemne efekty opiatw (O'Brien, 1996). Coraz wicej dowiadujemy si o oddziaywaniu kokainy na dopamin, norepinefryn, serotonin i inne neuroprzekaniki, co moe si w przyszoci przyczyni do skuteczniejszego leczenia zalenoci od tego narkotyku. Zidentyfikowano te receptory marihuany w mzgu, co moe doprowadzi do wynalezienia lekw pozwalajcych na terapi uzalenienia od niej (0'Brien, 1996). Kiedy ju bdziemy dokadnie wiedzie, jakiego rodzaju receptory s uwikane w poszczeglne zaburzenia psychiczne, bdziemy w stanie zwikszy skuteczno ich farmakoterapii i pomniejszy ich niepodane skutki uboczne.

TERAPIA ELEKTROWSTRZSAMI
Terapia elektrowstrzsowa zostaa wprowadzona w 1939 roku przez woskiego psychiatr Ugo Cerlettiego jako metoda leczenia zaburze psychicznych. Cerletti zaobserwowa posugiwanie si wstrzsami elektrycznymi do oszoamiania zwierzt w rzeniach, ktre skutkowao take drgawkami. Podobnie jak inni badacze europejscy tego okresu, Cerletti bdnie zakada, e drgawki wykluczaj schizofreni i inne powane zaburzenia psychiczne. Pocztkowo stosowano elektrowstrzsy w prbach leczenia rnych zaburze. Jednak od momentu pojawienia si skutecznych lekw przeciwpsychotycznych metoda ta bywa uywana gwnie do leczenia gbokiej depresji, jeeli nie mona jej wyleczy farmakologicznie (Thase, Kupfer, 1996). Leczenie elektrowstrzsami polega zwykle na poddawaniu klienta od 3 do 10 sesji tygodniowo. Podczas sesji do obu skroni pacjenta przystawiane s elektrody, a nastpnie jest przez nie przepuszczany prd o sile wystarczajcej do wywoania drgawek. Wstrzs wywouje niewiadomo, w zwizku z czym pacjent nie pamita momentu jego otrzymania; niemniej pacjentom podaje si rodek nasenny, aby bezporednio po wstrzsie zapadli w sen. Terapia elektrowstrzsowa jest z wielu powodw kontrowersyjna. Po pierwsze, wielu terapeutom trudno jest znie myl o raeniu pacjenta prdem elektrycznym i wywoywaniu drgawek. Po drugie, terapia ta ma liczne skutki uboczne, na przykad zaburzenia pamici (Coleman, 1990). Po trzecie, nikt nie wie, na jakiej zasadzie terapia ta dziaa.

Rwnie lobotomi czoowa ma szereg skutkw ubocznych, jak nadpobudliwo ruchowa, niezdolno do skupienia uwagi, zaburzenia procesw uczenia, nadmierne objadanie si, apatia i wycofanie, spadek zdolnoci twrczych, ataki podobne do padaczki, a nawet mier. Z tego powodu, jak rwnie z powodu pojawienia si skutecznych lekw przeciwpsychotycznych, metoda ta zostaa w Stanach Zjednoczonych w zasadzie zarzucona.

PSYCHOCHIRURGIA
PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?
To prawda, e twrca chirurgicznej metody redukowania agresji dowiedzia si, i jego metoda nie zawsze jest skuteczna, gdy zosta postrzelony przez jednego ze swoich pacjentw. Wynaleziona przez niego metoda nazywa si lobotomi. Jeszcze bardziej kontrowersyjn metod jest psychochirurgia. Najbardziej wspczenie znany zabieg psychochirurgiczny, lobotomi czoowa, stosowany jest w odniesieniu do osb dotknitych cikimi zaburzeniami i polega na przeciciu drg nerwowych czcych paty czoowe ze wzgrzem. Pionierem tej metody by portugalski neurolog Antoni Egas Moniz (do Stanw Zjednoczonych metoda trafia w latach trzydziestych XX wieku). Jak wskazuje Valenstein (1986), teoretyczne uzasadnienie powodw dziaania lobotomii czoowej jest niejasne i nietrafne. Co wicej, relacje o skutecznoci dokonywanych przez Moniza operacji okazay si przesadzone. Niemniej w latach pidziesitych ubiegego wieku wykonano okoo tysica takich operacji majcych na celu redukcj agresji i pobudzenia. Anegdotycznym argumentem na rzecz nieskutecznoci tej metody redukowania agresji jest paradoksalny przypis do jej dziejw - jeden z niezupenie wyleczonych pacjentw Moniza postrzeli go, a kula, ktra utkwia w krgosupie, sparaliowaa badaczowi nogi do koca ycia.

CZY TERAPIE BIOLOGICZNE SA SKUTECZNE?

Nie ulega wtpliwoci, e farmakoterapia pomaga wielu osobom dotknitym cikimi zaburzeniami psychicznymi. Na przykad to wanie lekom przeciwpsychotycznym naley przypisa znaczny spadek koniecznoci nadzorowania i krpowania pacjentw chorych na schizofreni (poprzez zamykanie ich w szpitalach, wycieanych izolatkach, nakadanie kaftanw bezpieczestwa itp.). Leki przeciwpsychotyczne pozwalaj setkom tysicy pacjentw psychiatrycznych wie w miar normalne ycie w swoich spoecznociach, podejmowa prac i prowadzi ycie rodzinne. Z drugiej strony porwnanie psychoterapii poznawczej i farmakoterapii dowodzi, e ta pierwsza moe by skuteczniejsz metod leczenia depresji (Antonuccio, 1995; Muoz i in., 1994). Jednym z powodw tego jest fakt, e poznawcza terapia depresji dostarcza klientowi umiejtnoci zaradczych redukujcych ryzyko nawrotu depresji po zakoczeniu leczenia (Hollon i in., 1991). By moe

w przypadku depresji farmakoterapia jest najbardziej wskazana w odniesieniu do osb, ktre nie reaguj na psychoterapi. Wielu psychiatrw i psychologw chtnie dopuszcza krtkoterminow farmakoterapi w zwalczaniu lkw, co pozwala klientowi poradzi sobie w okresach szczeglnego nasilenia lku i napicia. Jednak inni ludzie rutynowo uywaj lekw przedwiekowych, by radzi sobie z napiciami wynikajcymi z lkotwrczego stylu ycia lub z problemami w kontaktach spoecznych. Zamiast podejmowa bolesne decyzje yciowe i stawi czoo problemom, wol ucieka si do ykania piguek. Pomimo kontrowersyjnoci terapii elektrowstrzsowej, pomoga ona wielu osobom niereagujcym na leki przeciwdepresyjne (Thase, Kupfer, 1996). Co wicej, cierpice na depresj osoby poddane elektrowstrzsom yj duej ni osoby im niepoddane (Martin i in., 1985), co czciowo wie si z obnieniem ich skonnoci do samobjstwa. Podsumowujc, farmakoterapia i by moe elektrowstrzsy s skuteczne w odniesieniu do niektrych zaburze osb, ktre nie reaguj na sam psychoterapi. Jednak zdrowy rozsdek i dane empiryczne przekonuj, e psychoterapia jest skuteczniejsza w przypadku zaburze lkowych, umiarkowanej depresji i konfliktw interpersonalnych. aden rodek chemiczny nie jest w stanie pokaza czowiekowi, w jaki sposb zmieni sposb mylenia czy rozwiza jaki problem interpersonalny.

ZASTANW SI
Leczenie zaburze psychicznych za pomoc lekw chemicznych powoduje wicej problemw, ni rozwizuje" - co mylisz na temat tej opinii? Uzasadnij swoj odpowied. Biologiczne leczenie zaburze psychicznych to tylko lizganie si po powierzchni, ktre w rzeczywistoci nie rozwizuje adnych problemw" - co mylisz na temat tej opinii? Uzasadnij swoj odpowied.

PODSUMOWANIE
1. Co to jest psychoterapia? Psychoterapia to systematyczna interakcja midzy terapeut i klientem wykorzystujca prawidowoci psychologiczne do pomagania pacjentowi w przezwycianiu zaburze psychicznych lub przystosowaniu si do problemw yciowych. Terapia behawioralna jest odmian psychoterapii bazujc na prawidowociach uczenia si (np. warunkowaniu lub uczeniu si przez obserwacj), ktra ukierunkowana jest na pomaganie klientowi w wyksztaceniu przystosowawczych wzorcw zachowania oraz w pozbyciu si wzorcw pogarszajcych przystosowanie. 2. Jakie cele stawia sobie tradycyjna psychoanaliza? Cele owe to umoliwienie wgldu we wasne problemy, odblokowanie energii psychicznej poprzez kaharsis i zastpienie zachowa obronnych dziaaniami przystosowawczymi. 3. Jakimi metodami posuguje si tradycyjna psychoanaliza? Nale do nich swobodne skojarzenia i analiza snw. 4. Czym rni si wspczesne podejcia do psychoanalizy od podejcia tradycyjnego? Podejcia wspczesne maj bardziej dyrektywny charakter i krcej trwaj, a terapeuta zwykle siada naprzeciw klienta. 5. Jakie s cele i waciwoci terapii skoncentrowanej na kliencie? Terapeuci tej orientacji posuguj si niedyrektywnymi metodami, by pomc klientowi w przezwycieniu przeszkd na drodze do samourzeczywistnienia. Okazuj klientowi bezwarunkow akceptacj, empatyczne zrozumienie i s autentyczni w kontakcie.

6. Na czym polegaj behawioralne metody redukowania lku? S to zatapianie, systematyczne odwraliwianie i modelowanie. W systematycznym odwraliwianiu nastpuje przeciwwarunkowanie lku dziki wprowadzeniu klienta w stan gbokiej relaksacji i stopniowe eksponowanie coraz bardziej lkotwrczych bodcw. 7. Co to jest warunkowanie awersyjne? Ta metoda terapii zachowania polega na redukowaniu niepodanych zachowa poprzez systematyczne kojarzenie ich celw (alkoholu, dymu papierosowego, fetyszy seksualnych) z awersyjnym bodcem, dziki czemu owe cele same nabieraj awersyjnego charakteru. 8. Jak wykorzystywane s prawidowoci warunkowania sprawczego w psychoterapii? Prawidowoci te s uywane w terapii behawioralnej, wykorzystujcej wzmacnianie do ksztatowania przystosowawczych zachowa klienta. Przykady to ekonomia etonowa, stopniowe przyblienia, wiczenie umiejtnoci spoecznych i trening z uyciem biologicznego sprzenia zwrotnego. 9. Na czym polegaj metody samokontroli behawioralnej? S to metody nabywania podanych zachowa i pozbywania si niepodanych wykorzystywane w terapii behawioralnej. Koncentruj si na bodcach wyzwalajcych niechciane zachowanie, na jego konsekwencjach lub modyfikacji. 10. Jakie s cele i metody terapii poznawczych? Terapie poznawcze zmierzaj do tego, by klientowi dostarczy wgldu we wasne irracjonalne przekonania oraz znieksztacenia myli i sdw oraz zastpi je przekonaniami racjonalnymi i trafnym postrzeganiem siebie samego. Beck zauway, e klienci popadaj w depresj z powodu minimalizowania wasnych osigni, katastroficznego traktowania niepowodze oraz oglnego pesymizmu. Ellis stwierdzi, e klienci czsto ywi jedno lub wicej spord dziesiciu irracjonalnych przekona, w tym nadmiern potrzeb bycia aprobowanym i perfekcjonizm. 11. Jakie zalety ma terapia grupowa? Terapia grupowa jest ekonomiczna, a jej uczestnicy udzielaj sobie nawzajem wsparcia spoecznego i dziel si dowiadczeniami yciowymi. 12. Czy psychoterapia jest skuteczna? Wiele wskazuje, e tak. Analizy statystyczne dowodz, e po wikszoci odmian psychoterapii ludzie radz sobie lepiej ni bez terapii. Podejcia psychodynamiczne i skoncentrowane na kliencie s szczeglnie skuteczne w odniesieniu do osb o duych umiejtnociach werbalnych i silnie zmotywowanych do zmiany. Oglnie najskuteczniejsze zdaj si terapie poznawcze i behawioralne. Terapie behawioralne pomagaj te w leczeniu osb dotknitych cikimi zaburzeniami i upoledzeniem umysowym. 13. Jakie s zalety farmakoterapii? Leki przeciwpsychotyczne blokuj u wielu osb funkcjonowanie receptorw dopaminy. Leki przeciwdepresyjne pomagaj wielu osobom dotknitym depresj, prawdopodobnie podwyszajc poziom noradrenaliny i serotoniny w mzgu. Sole litu s skuteczne w wypadku ludzi dotknitych dwubiegunowym zaburzeniem afektywnym. Nie zaleca si stosowania lekw przedwiekowych osobom chccym radzi sobie z problemami i napiciami ycia codziennego, poniewa prowadzi to szybko do pojawienia si tolerancji na te leki, a poza tym niczego nie rozwizuje (nawet jeeli klient jaki problem rozwie, przypisuje to lekowi, a nie wasnym umiejtnociom). 14. Na czym polega terapia elektrowstrzsowa? W terapii tej umieszcza si na skroniach klienta elektrody i przepuszcza przez nie prd elektryczny, co powoduje drgawki i czsto pomaga w leczeniu cikiej depresji. Jest to metoda kontrowersyjna z uwagi na liczne skutki uboczne (np. zaburzenia pamici) i nieznajomo mechanizmu jej dziaania. 15. Na czym polega psychochirurgia? Psychochirurgia to niezwykle kontrowersyjna metoda leczenia cikich zaburze poprzez przecinanie drg nerwowych w mzgu. Najbardziej znany zabieg psychochirurgiczny, lobotomia czoowa, zosta w zasadzie zarzucony z powodu licznych skutkw ubocznych.

PRAWDA CZY FASZ?

P F

Wielokrotne nadawanie reklamy powoduje spadek sprzeday reklamowanego produktu. Ludzie potpiaj miliardy innych ludzi, cho ich nigdy nie spotkali ani nawet nie znaj ich imion. Ludzie bdcy przedmiotem uprzedze sami staj si uprzedzeni wobec innych. Jeeli nie wywrzesz dobrego wraenia za pierwszym razem, drugiego razu ju nie bdzie. Cudze postpki czciej przypisujemy czynnikom wewntrznym, podczas gdy siebie samych postpujcych podobnie widzimy jako ofiar okolicznoci. Zobaczy znaczy uwierzy. Decyzje grupowe s wynikiem konserwatywnego wyporodkowania opinii poszczeglnych czonkw grupy. Prawie czterdzieci osb stao bezczynnie i przygldao si mordowaniu pewnej kobiety za pomoc noa.

POSTAWY Problem zgodnoci zachowania z postawami rda postaw Zmienianie postaw drog perswazji Uprzedzenia Psychologia a ycie codzienne: zwalczanie uprzedze SPOECZNA PERCEPCJA Efekty kolejnoci: waga pierwszego wraenia Wyjanianie przyczyn zachowania: Teoria atrybucji Psychologia a ycie codzienne: jak wywrze dobre wraenie Jzyk ciaa Psychologia dzi i jutro: czy psychologowie mog doprowadzi do wieku pokoju? WPYW SPOECZNY Posuszestwo wobec autorytetu Konformizm: czy wikszo ma racj? Psychologia a rnorodno wiata: naciski wywierane na muzumanki ZACHOWANIA GRUPOWE Facylitacja spoeczna Grupowe podejmowanie decyzji Polaryzacja grupowa i ryzykowne przesunicie Syndrom mylenia grupowego Zachowanie tumu a deindywiduacja Altruizm a zjawisko obojtnego przechodnia PSYCHOLOGIA RODOWISKOWA Haas.- o podkadzie muzycznym, rocku i zbyt nisko latajcych samolotach Temperatura 0 zapachach i zanieczyszczeniu powietrza Tok i przestrze osobista PODSUMOWANIE

PSYCHOLOGIA SPOECZNA

andy i Stretch to para dosownie grujca nad tumem. Candy, atrakcyjna kobieta tu po trzydziestce, ma prawie 180 cm wzrostu. Stretch, mniej atrakcyjny mczyzna pod czterdziestk, ma prawie 2 metry. Oboje nale do klubu fotograficznego - Stretch ju od jakiego czasu, Candy od niedawna. Przysuchajmy si ich rozmowie podczas przerwy na kaw i mylom, ktre towarzysz ich wypowiedziom. Midzy tym, co mwi i myl, jest spora rnica1.

CO MYL CO MWI Stretch (S): wietnie, e do- (Dlaczego nigdy nie potrafi powiedzie czego byskotliczya do naszego klubu! wego?) Candy (C): Dzikuj. To na (Przystojniak z niego.) pewno interesujce miejsce, a ludzie s bardzo mili. S: Przyjaciele mwi na mnie (Lepiej Stretch - to jeszcze z czasw, Stein.) gdy grywaem w koszykwk. To moe mieszne, ale przyzwyczaiem si do tego przydomka. Stretch ni David

1 rdo: Bach, G. R., Deutsch, R. M. (1970). Pairing. New York: Peter H. Wyden.

C: Ja jestem Candy.

(A przynajmniej tak na mnie mwi. Lepiej nie zaczyna od Hortensji O'Brien.) (Dlaczego dziewczyna o imieniu Candy nie moe by po prostu ydwk. Ale pewnie tylko tak na ni mwi.) (Mgby by Irlandczykiem. A jego aparat wyglda na drogi.) (No, pocztek zrobiony. Teraz ku elazo, pki gorce.) (Byoby wietnie, gdyby to byo prawd. Jeeli spyta, co sprzedaj, powiem, e wszystko z wyjtkiem bielizny.) (Czy mona adnie okreli uywany samochd? Lepiej zmieni temat.) (Ale ma nogi! I te usta...)

S: Co to za aparat fotograficzny?

C: To tylko taki stary niemiecki aparat nalecy do mojego wujka. Wziam go z biura. S: Mog? (Bierze aparat, dotykajc jej rki nieco duej ni trzeba). wietne soczewki. Pracujesz ze swoim wujkiem? C: Od ukoczenia szkoy. To troch wicej ni tylko praca sekretarki. Zajmuj si take sprzeda. S: Sprzeda? To zabawne, bo ja te zajmuj si sprzeda. Chocia gwnie ni zarzdzam. Kieruj naszym dziaem. Zaczem zabiera aparat fotograficzny w podre subowe. Ostatnim razem byem na Bahamach. Zabraem ze sob... C: O! Naprawd jedzisz na Bahamy? Uwielbiam te wyspy!

Nie myl te przedstawia siebie nawzajem swym rodzicom. O'Brienowie i Steinowie s dosy zachowawczy w sprawach religii. Szczerze mwic - Candy i Stretch rwnie. Co dzieje si w tej gmatwaninie przemilcze i masek? Po niejakich namysach i nie bez oporw decyduj si w kocu pobra. Czy yli potem dugo i szczliwie? Nie sposb powiedzie, poniewa potem" jeszcze nie nadeszo. Nie mamy wszystkich odpowiedzi, ale mamy niektre pytania. Candy i Stretch udawali, e podzielaj swe pogldy i postawy. Czym s postawy? Dlaczego Candy i Stretch nie przedstawili siebie nawzajem rodzicom? Czy obawiaj si naciskw rodzicw na podporzdkowanie si ich normom? Czy rodzice staraliby si wyperswadowa im, aby intymne znajomoci ograniczyli do osb wyznajcych t sam religi? Czy okazaliby rodzicom posuszestwo? Postawy, podporzdkowanie (konformizm), perswazja, posuszestwo - to przedmiot bada psychologii spoecznej. Candy i Stretch poszli na obiad do restauracji, gdzie podawano dobre wino i dyskretnie graa muzyka. Wpyw otoczenia na ich zachowania to rwnie przedmiot zainteresowania psychologii spoecznej. Specjalizujcy si w tej dziedzinie psychologowie badaj natur i wyznaczniki zachowania w sytuacjach spoecznych. W rozdziale tym przyjrzymy si takim tematom, jak postawy, spoeczna percepcja, wywieranie wpywu na ludzi, zachowania grupowe i psychologia rodowiskowa.

POSTAWY

(Byam tam tylko raz. W dodatku na konferencji producentw stanikw. No, ale przynajmniej mamy za sob temat pracy zawodowej.) (Pewnie objechaa kawa wiata. No, ale przynajmniej mamy za sob temat pracy zawodowej.) (I czuem si samotny jak pies.)

S: Troch tam nurkowaem zeszego lata. Fantastyczne kolory! I jakie pene ycia.

C: Szkoda e nie miaam na to czasu, (Jest dobrze zbudowany. Musi pywa jak ryba. Sama te mogabym si gdy tam byam. Uwielbiam wod. poduczy.) (To prawda, ale najbardziej z play lub kiedy nie jest za gboko.) Tak rozpoczyna si znajomo. Candy i Stretch rozmawiaj, popijajc wsplnie kaw. Opowiadaj sobie, co lubi, a co nie. Co zdumiewajce, we wszystkim zdaj si zgadza - od samochodw do polityki. Wzajemne przyciganie jest tak silne, e adne nie chce go zepsu wyraaniem jakichkolwiek sprzecznych pogldw. Starannie unikaj jednego tematu - religii. Odmienno religii staje si widoczna, kiedy przedstawiaj si sobie z nazwiska. Ale to przecie nie znaczy, e od razu musz o tym rozmawia.

aka jest twoja opinia na temat dopuszczalnoci aborcji, stosunek do japoskich samochodw, postawa w stosunku do tej czy innej partii politycznej? czy te bardzo rne sprawy fakt, e ludzie maj w stosunku do nich jakie postawy. Kada z tych kwestii jest przedmiotem pewnych ocen (aprobata, dezaprobata), uczu (lubienie, nielubienie lub nawet co wicej) i skonnoci do zachowywania si w jaki sposb (np. unikanie lub zblianie si). Postawy s nie tylko uczuciami czy emocjami. Wielu psychologw uwaa za ich podstaw jakie przekonania, czyli sdy o wasnociach obiektw postawy (Eagly, Chaiken, 1993). Postawy to pewne tendencje behawioralne i poznawcze wyraajce si w pozytywnym lub negatywnym ocenianiu poszczeglnych osb, miejsc czy obiektw (Eagly, Chaiken, 1993). Maj one wyuczony charakter i wpywaj na zachowanie (Shavitt, 1990; Snyder, DeBono, 1989). Mog lee u podoa mioci lub nienawici, pomagania innym lub ich zwalczania, rozwizywania konfliktw spoecznych bd ich nasilania. Postawy ulegaj zmianie, cho nie jest to atwe. Wikszo ludzi nie zmienia swoich zapatrywa religijnych czy politycznych bez powanego namysu czy przymusu.

PROBLEM ZGODNOCI ZACHOWANIA Z POSTAWAMI

Przyjta tu definicja postawy zakada zgodno zachowania z wyznawanymi przez czowieka postawami. Jednake badania empiryczne wskazuj, e zwizek ten jest saby lub umiarkowany (Eagly, Chaiken, 1993). Na przykad postawy wobec takich kwestii zdrowotnych, jak picie alkoholu, palenie papierosw i jazda samochodem po spoyciu alkoholu, niezbyt dobrze pozwalaj przewidywa rzeczywiste zachowania osb, ktre owe postawy okazuj (Stacy i in., 1994).

Na moliwo przewidywania zachowa na podstawie znajomoci zadeklarowanych przez czowieka postaw wpywa szereg czynnikw: 1. Specyficzno atwiej przewidywa specyficzne zachowania, bazujc na postawach specyficznych ni oglnych. Na przykad atwiej przewidzie chodzenie do kocioa na podstawie stosunku czowieka do uczszczania na msz ni oglnego stosunku do religii. Podobnie badania nad modocianymi przestpczyniami wykazao, e te spord nich, ktre same byy prostytutkami, sabiej potpiay prostytucj ni pozostae (Bartek i in., 1993). 2. Sia postawy. Postawy silne bardziej wpywaj na zachowanie ni sabe (Fazio, 1990). Jest wiksza szansa, e w gosowaniu wemie udzia osoba przekonana, i los caego narodu zaley od tego, czy wybory wygra jej ulubiona partia polityczna, ni osoba lubica t sam parti, ale przekonana, e nie ma specjalnego znaczenia, kto wygra wybory. 3. Zainwestowane dobra Zgodno zachowania z postawami jest wiksza, gdy od wynikw dziaania zale jakie wane interesy czowieka (Johnson, Eagly, 1989). Na przykad ludzie bardziej s skonni opowiada si za prywatyzacj wasnego zakadu pracy, jeeli sdz, e to ochroni ich przed bezrobociem. 4. Dostpno Wyraanie postaw w zachowaniu jest bardziej prawdopodobne, gdy postawy s dostpne pamiciowo, czyli zaktywizowane (a wic ludzie o nich myl - Fazio, 1990; Krosnick, 1989). To wanie dlatego politycy przed wyborami prbuj jak najczciej ukazywa si w mass mediach. Niewiele przyszoby im z takich poplecznikw, ktrzy nie pamitaliby o nich w dniu wyborw. Wiksz dostpnoci pamiciow cechuj si postawy o silnym wydwiku emocjonalnym (Wu, Shaffer, 1987), co jest jednym z powodw, dla ktrych politycy prbuj nakoni swoich potencjalnych wyborcw do przepracowania" pewnych kwestii. Candy i Stretch unikali dyskusji na tematy, w ktrych mogliby si rni. Jednym z powodw mogo by pragnienie uniknicia podwyszonej dostpnoci owych postaw, co skaniaoby ich do odmiennego postpowania.

OCENY POZNAWCZE. Uczenie si postaw nie ma charakteru mechanicznego. Od czasu do czasu przyjmujemy je na podstawie analizy stosownych dowodw. Stereotypy mog te ulega zmianie pod wpywem otrzymywanych informacji (Weber, Crocker, 1983). Na przykad po przeczytaniu zestawienia o czstoci napraw wymaganych przez jak mark samochodu moemy uwierzy, e marka ta jest lepsza, ni mylelimy. Jednak nasza pocztkowa postawa moe speni rol kotwicy niedopuszczajcej do daleko idcych zmian opinii pod naporem nowych informacji. Zaakceptowanie wikszego odstpstwa wymaga wikszej liczby informacji (Quattrone, 1982). Jest to jeden z powodw, dla ktrych trudno uzyska du zmian pogldw, na przykad z lewicowych na prawicowe.

ZMIENIANIE POSTAW DROGA PERSWAZJI

Gdyby przedsibiorstwa wydaway na ulepszanie swoich produktw tyle pienidzy, ile wydaj na ich reklam, to nie musiayby ich reklamowa.
WILL ROGERS

ZRODA POSTAW
Nie rodzimy si z prawicowymi lub lewicowymi pogldami politycznymi ani jako wyznawcy okrelonej religii, cho w momencie naszego przyjcia na wiat rodzice zwykle maj taki czy inny wiatopogld. Postawy w kwestiach religijnych czy politycznych s przez czowieka wyuczone, a w tym rozdziale przyjrzymy si niektrym procesom za to odpowiedzialnym. Istotn rol w ksztatowaniu postaw mog odgrywa procesy warunkowania. Badania dowiody, e postawa wobec okrelonej grupy narodowociowej zaley od kojarzonych z ni okrele - pozytywnych (np. prezent" albo szczcie") i negatywnych (np. brzydki" lub poraka") (Lohr, Staats, 1973). Rodzice czsto nagradzaj dzieci za mwienie czy robienie czego, co jest zgodne z ich wasnymi (rodzicw) postawami, na przykad patriotyzm ksztatuje si pod wpywem chwalenia dziecka za to, e piewa hymn narodowy lub wymachuje flag. Postawy wyksztacone na drodze wasnych, bezporednich dowiadcze z ich obiektem s silniejsze i bardziej dostpne pamiciowo, cho przejmujemy je te od innych ludzi. Aprobata lub odrzucenie przez rwienikw prowadzi modzie do noszenia krtkich lub dugich wosw, obwisych bd obcisych spodni i tak dalej. Media za przekonuj, e uywanie niemarkowego papieru toaletowego jest rwnie nie do przyjcia jak cuchnicie lub skotunione wosy.

Cho przytoczony cytat brzmi skadnie i dowcipnie, prawdopodobnie pogld ten jest faszywy. Wytwrcy niewiele przyjdzie ze wspaniaego produktu, o ktrym nikt nie wie. Sposb, w jaki ludzie reaguj na przekazy perswazyjne, wyjania model dwutorowoci perswazji (Petty i in., 1994). Zakada on istnienie dwch drg, ktrymi perswazja moe oddziaywa. Pierwszy, centralny tor perswazji polega na starannym rozwaaniu argumentw i dowodw (Eagly, Chaiken, 1993). Drugi, peryferyjny tor perswazji polega na kojarzeniu obiektu postawy z czym, co budzi pozytywne lub negatywne emocje. Jeeli polityk mwi: Ta ustawa jest popierana przez Aleksandra Kwaniewskiego", pragnie wywoa jak odruchow reakcj, a nie przemylenie zalet owej ustawy. Pozytywami lub negatywami kojarzonymi z jakim obiektem postawy mog take by nagrody (umiech lub ucisk kogo, kogo lubimy), kary (np. dezaprobata rodzicw), a take rne wasnoci nadawcy przekazu perswazyjnego, jak jego wiarygodno lub atrakcyjno. Rwnie reklamy, stanowice pewien rodzaj przekazw perswazyjnych, oddziauj za porednictwem centralnego lub peryferyjnego toru perswazji. Niektre z nich koncentruj si na jakoci reklamowanego produktu (tor centralny). Inne prbuj poczy produkt z jakimi atrakcyjnymi obrazami (tor peryferyjny). Reklama patkw owsianych podkrelajca ich wartoci odywcze dostarcza informacji na temat jakoci, podobnie jak reklama pepsi powoujca si na oceny konsumentw, e smakuje ona lepiej od coca-coli (w badaniach, w ktrych uczestnicy nie wiedzieli, ktry z napojw pij w danym momencie). Natomiast reklama papierosw Marlboro pokazujca twardego" faceta na tle skalistego krajobrazu nie przekazuje adnych informacji na temat polecanego produktu2. Podobnie jak niektre reklamy papierosw dla kobiet pokazujce, co pali wspczesna, wyrafinowana" kobieta. Przyjrzymy si obecnie jednemu czynnikowi zwizanemu z centralnym torem perswazji - zawartoci przekazu - i trzem czynnikom peryferyjnym - nadawcy przekazu, jego kontekstowi i odbiorcom. Dowiemy si take, na czym polega technika wpywu spoecznego nazywana stop w drzwiach".
Najbardziej znany twardy facet" reklamujcy te papierosy zmar zreszt na raka puc. Jego puca okazay si wic nie tyle twarde, co... sztywne.
2

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e wielokrotne powtarzanie reklamy osabia sprzeda reklamowanego produktu. W rzeczywistoci powtarzanie jakiego bodca pociga za sob wzrost jego akceptacji.

we powtarzane w telewizji a do zapamitania kadej zmarszczki na twarzy aktorw? Wyniki bada sugeruj, e czciej wywouje to przyjemno ni obrzydzenie. Bezsensowne sowa zebulon albo afobrust nie budz od razu entuzjazmu, ale Robert Zajonc (1968) wykaza, e ludzie zaczynaj reagowa na nie coraz bardziej pozytywnie w miar wzrastajcej czstoci ich ekspozycji (przedstawiano je jako sowa pewnego obcego jzyka). Czsto napotykania nasila lubienie tak zrnicowanych bodcw, jak: kandydaci na urzdy polityczne (pokazywani w powtarzajcych si reklamach telewizyjnych) (Grush, 1980); fotografie ludzkich twarzy (Hamm i in., 1975; Moreland, Zajonc, 1982); dziea sztuki abstrakcyjnej (Heingartner, Hali, 1974); dziea muzyki klasycznej (Smith, Dorfman, 1975). Prawdopodobiestwo wzrostu lubienia bodca wskutek jego powtarzania jest tym wiksze, im bardziej jest on zoony (Smith, Dorfman, 1975). Wysuchanie po raz setny fugi Bacha moe by mniej mczce ni setne wysuchanie utworu z ostatniej listy przebojw. Czy pragnc kogo przekona, naley odwoywa si do argumentw oponentw, czy te pomija je milczeniem? Posugujc si argumentacj dwustronn, nadawca przywouje i zbija argumenty swoich przeciwnikw. W taki sposb czsto postpuj teologowie czy politycy, wywoujc dziki temu u swoich zwolennikw pewn odporno na pniejsze kontrargumenty. Reklamy dwustronne, a wic takie, ktre podnosz nie tylko zalety, ale i mankamenty produktu, uwaane s najbardziej wiarygodne (Bridgwater, 1982). Na przykad jedna z sieci hotelowych przyznaje, e w jej ofercie nie ma basenw kpielowych i pokojwek, wskazujc jednak, e pozwala to klientom zaoszczdzi pienidze. Mio byoby myle, e ludzie s zbyt wyrafinowani, by ulega strachowi. Jednak w rzeczywistoci ostrzeganie kobiet przed niebezpieczestwami niepoddania si badaniom wykrywajcym wczesnego raka piersi powoduje, e czciej robi one mammografi ni kobiety informowane o poytkach z bada tego typu (Banks i in., 1995). Cho wykazano, e opalanie si podnosi ryzyko raka skry, ostrzeenia przed opalaniem si s bardziej skuteczne, gdy towarzyszy im opis negatywnych skutkw choroby dla wygldu (przedwczesne starzenie si, zmarszczki, blizny), ni gdy ostrzeenia te wskazuj jedynie na zagroenia zdrowotne (Jones, Leary, 1994). Na przykad studentki informowane o negatywnym wpywie opalania na urod deklaroway silniejszy zamiar chronienia si przed skutkami wiata sonecznego ni studentki informowane, e opalanie podnosi ryzyko zapadnicia na raka. Przekazy opierajce si na strachu s najskuteczniejsze wtedy, gdy odbiorcy zostaj przekonani o powadze ryzyka i o tym, e mog mu w jaki sposb zaradzi (Eagly, Chaiken (1993). Odbiorcy bardziej s te skonni wierzy nadawcy, ktry zdaje si wypowiada wbrew swemu wasnemu interesowi. Jeeli prezes Fiata twierdzi, e hondy i toyoty s najlepszymi samochodami, bdzie to bardziej przekonujce w jego ustach ni kogokolwiek innego (szczeglnie prezesa Hondy). WIARYGODNY NADAWCA: K O M U UFAMY? Czy kupiby uywany samochd od osoby karanej za oszustwo? Albo powicony modzie magazyn z brzydkimi modelkami? Zapewne nie. Badania wykazuj, e wiarygodnoci ciesz si nadawcy bdcy ekspertami, godni zaufania, atrakcyjni i podobni do odbiorcw (Mackie i in., 1990; Wilder, 1990). Dziki posiadaniu licznych fanw supergwiazdy sportowe, jak Michael Jordan, s prawdziwymi lokomotywami reklamy - pokazujc si z jakim produktem, dokonuj jego prawdziwego namaszczenia i winduj sprzeda na niebotyczne wyyny (Goldman, 1993).

PRZEKAZ PERSWAZYJNY: CO, JAK, ILE RAZY? Jak reagujemy na przekazy reklamo-

Duym prestiem ciesz si te znani prezenterzy telewizyjni. Jedno z bada wykazao, e taki wanie czowiek (Peter Jennings z sieci ABC) ujawnia bardziej pozytywn ekspresj emocjonaln, mwic o Ronaldzie Reaganie ni o Walterze Mondale'u, jego kontrkandydacie do prezydenckiego fotela. Natomiast inni prezenterzy (z sieci NBC i CBS) cieszcy si popularnoci w czasie trwania tamtej kampanii prezydenckiej nie faworyzowali w taki sposb adnego z kandydatw. Przy tym okazao si, e proporcja widzw ABC gosujcych na Reagana bya wiksza ni proporcja gosujcych na wrd widzw sieci NBC i CBS (Mullen i in., 1987). Kusi zatem wniosek, e umiechy znanego prezentera przyczyniy si do wyborczego zwycistwa Reagana, ktry wygra analizowane w owym badaniu wybory. Jednake widzowie nie s tylko biernymi odbiornikami nasikajcymi przekazami, niczym gbka wod. Przeciwnie, wiadomo, e odbiorcw cechuje wybircze denie do pewnych wiadomoci oraz wybircze unikanie innych przekazw (Sweeney, Gruber, 1984). Przy czym dymy oczywicie do odbierania tych przekazw, ktre zgadzaj si z naszymi opiniami, a unikamy przekazw z nimi sprzecznych. Tak wic ostatecznie mogo by tak, e zwolennicy Reagana chtniej ogldali w telewizji popierajcego go Jenningsa ni pozostaych prezenterw telewizyjnych.

KONTEKST PRZEKAZU. Sam jeste na pewno na tyle bystry, by Autorzy reklam wykorzystuj mieszank centralnych nie da si zwie pochlebstwom, ale by moe znasz kogo, i peryferyjnych wyznacznikw perswazji. Co przyczynia kto atwiej ulegnie pod wpywem yka wina, kawaka sera lub si do skutecznoci przekazu? Do skutecznoci nadawszczerego komplementu. Pewne sytuacje, w ktrych przekaz cy? Dlaczego znani sportowcy dostaj tak wiele pienijest odbierany - jak przyjemne to muzyczne - nasilaj uledzy za udziat w reklamach? go odbiorcy. Bdc w dobrym nastroju, jestemy najwyraniej mniej skonni do uwanego przetwarzania informacji (Mackie, Worth, 1989; Schwarz i in., 1991). Nie ma te sensu nazywa znajomych gupkami, kiedy ich pogldy okazuj si odmienne od naszych wasnych (cho, oczywicie, jeeli kto myli inaczej ni my, to myli niemdrze). atwiej bowiem zmieni cudze pogldy, wyraajc ich akceptacj i pochwa, ni otwarcie je zwalczajc. Ale musisz sprawia wraenie osoby szczerej, w przeciwnym razie twoje komplementy bd wyglday na prb manipulacji. rzy ludzie staj si rdem dochodu dla kadego domokrcy, podczas gdy inni potrafi si oprze nawet najwikszemu naciskowi, by kupili co, co nie jest im potrzebne? Szczegln odpornoci na naciski spoeczne zdaj si cechowa osoby o wysokiej samoocenie i niskim niepokoju wywoywanym przez sytuacje ekspozycji spoecznej (Santee, Masach, 1982). Klasyczne badania Schwartza i Gottmana (1976) wykazay, e u podstaw niepokoju spoecznego prowadzcego do ulegania nawet bezzasadnym probom innych ley skonno do pewnego sposobu mylenia. Jego wskanikiem jest midzy innymi przyznawanie si do nastpujcych myli: Martwiam si, co ta osoba pomylaaby o mnie, gdybym jej odmwia". Lepiej pomaga innym ni koncentrowa si na sobie". Tamtej osobie byoby przykro, gdybym jej odmwi".

CZY KUPIBY TEN PRODUKT?

PRZEKONANI ODBIORCY - CZY POTRAFISZ POWIEDZIE NIE? Dlaczego niekt-

Natomiast ludzie potraficy odmwi nieuzasadnionym probom przyznaj si do takich myli, jak: To nie ma znaczenia, co tamta osoba o mnie pomyli". Mam wite prawo powiedzie nie". Ta proba bya zupenie nieuzasadniona". TECHNIKA STOPY W DRZWIACH. Wielu z nas zapewne myli, e dajc niewielki datek na jaki szlachetny ce, pozbywamy si natrtw i 2yskujemy wity spokj przy nastpnej kolejce zbierania datkw. Jednak w rzeczywistoci jest dokadnie na odwrt. Przy nastpnej okazji kwestujcy skieruj si wprost do naszych drzwi. Rne organizacje zbierajce datki sporzdzaj wrcz listy ofiarodawcw, na ktrych mog polega. Poniewa ju raz zoylimy datek, z punktu widzenia zbierajcych wyglda to tak, jakby ju wstawili stop w drzwi. Std te mwi si o stopie w drzwiach" jako technice wpywu spoecznego. Przyjrzyjmy si klasycznym badaniom, w ktrych Freedman i Fraser (1966) wykazali skuteczno tej techniki. Jeden z eksperymentw polega na tym, e do pa domu dzwoniono (rzekomo z orodka konsumenckiego) z prob, aby pozwoliy na wizyt szecioosobowej ekipy spisujcej wszystkie posiadane przez ni w domu dobra konsumenckie. Tylko 22% zagadnitych kobiet zgodzio si na t niezbyt mi perspektyw. Jednak w innej grupie kobiet a 53% wyrazio zgod na tak wizyt. Dlaczego? Kilka dni wczeniej zadzwoniono do nich z prob o wyraenie opinii na temat kilku rodzajw uywanych przez siebie produktw higienicznych. Byy zatem ju odpowiednio nastawione do speniania cudzych prb - dzwonicy zdoali wstawi stop w drzwi" dziki spenieniu przez nie pierwszej, mniejszej proby. Badania wskazuj, e spenienie pierwszej proby nasila szans ulegnicia nastpnej, wikszej probie, poniewa osoby, ktre ulegy pierwszej zaczynaj widzie siebie jako czowieka, ktry spenia dany rodzaj prb (Eisenberg i in., 1987). Niezalenie od przyczyn skutecznoci techniki stopy w drzwiach warto pamita, e atwiej powiedzie nie" za pierwszym razem (i trzyma si tego) ni potem, gdy potem moe by za pno.

STEREOTYPIZACJA
Czy potrafisz zidentyfikowa stereotypy na temat Amerykanw latynoskiego i afrykaskiego pochodzenia?

UPRZEDZENIA
PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?
To prawda, e ludzie potpiaj innych, nawet takich, ktrych nigdy nie spotkali ani nie znaj z imienia. Jest to skutek uprzedze. Ludzie potpiaj miliardy innych ludzi. Takich, ktrych nigdy nie spotkali ani nie znaj nawet z imienia. W tej czci przedyskutujemy niektre powody tej zadziwiajcej skonnoci do uprzedze, stanowicych pewien szczeglnie kopotliwy rodzaj postaw. Uprzedzenie jest postaw wobec grupy spoecznej prowadzc do negatywnego oceniania pojedynczych osb. Na poziomie poznawczym uprzedzenie wie si z oczekiwaniem, e czonkowie danej grupy kiepsko sobie radz, powiedzmy, z prac zawodow albo maj skonno do kryminalnych postpkw. Na poziomie emocjonalnym uprzedzenia wi si z takimi negatywnymi uczuciami, jak niech czy nienawi. Na poziomie zachowania za wi si z unikaniem, agresj i dyskryminacj. DYSKRYMINACJA. Jednym z negatywnych zachowa wynikajcych z uprzedze jest dyskryminacja. Przedmiotem dyskryminacji bywa wiele grup spoecznych kobiety, homoseksualici, ludzie starsi lub o odmiennym ni wikszo pochodzeniu etnicznym (ydowskim, afrykaskim, azjatyckim itd.). Dyskryminacja moe przybiera wiele postaci, jak odmowa przyjcia do pracy albo wynajcia mieszkania czy wykluczenie z udziau w gosowaniu.

STEREOTYPY. Czy ydzi s sprytni i ambitni? Czy Murzyni s przesdni i muzykalni? Czy geje i lesbijki nie nadaj si do suby wojskowej? Tego rodzaju opinie s wyrazem stereotypw - uprzedze w stosunku do rnych grup spoecznych prowadzcych do tendencyjnego postrzegania jednostek pochodzcych z tych grup. Rozpowszechnione s te stereotypy dotyczce urody, czyli atrakcyjnoci fizycznej. Z grubsza rzecz biorc, ulegamy zudzeniu, e to, co pikne, jest te i dobre. Oczekujemy, e osoby atrakcyjne oka si yczliwe, towarzyskie, mile, inteligentne, zdrowe psychiczne, przekonujce, e osign powodzenie w maestwie i pracy zawodowej (Eagly i in., 1991; Feingold, 1992b). Atrakcyjno fizyczna jest zwizana z popularnoci, umiejtnociami spoecznymi i bogatszymi dowiadczeniami seksualnymi (Feingold, 1992b). Osoby atrakcyjne s te rzadziej obciane win w wypadku podejrzenia o przestpstwo podczas procesw sdowych zarwno rzeczywistych, jak i symulowanych (Mazzella, Feingold, 1994). Jeeli za zostan uznane za winne, to otrzymuj nisze wyroki. By moe zakadamy, e osoby atrakcyjne maj mniej powodw, by ucieka si do osigania swoich celw na drodze nagannych postpkw. Jeeli za nawet wejd na z drog to - zdajemy si sdzi - szybciej z niej powrc na ono cnoty. ZRODA UPRZEDZE. Uprzedzenia maj wiele rnych rde. Oto niektre z nich: 1. Odmienno. Mamy skonno do lubienia osb podobnych do nas samych. Oceniamy innych w zalenoci od tego, czy wierz w to samo, co my (Duckitt, 1992). Osoby o odmiennej religii i rasie czsto maj te rne pogldy na wiele spraw. Tak wic, nawet gdy czonkowie rnych grup spoecznych podzielaj pewne wartoci, maj skonno do zakadania, e tak nie jest (wierz, e tamci s inni ni my"). 2. Konflikt spoeczny. Grupy odmiennych ras czy religii czsto maj za sob dug histori konfliktw spoecznych lub ekonomicznych. Na przykad na
* * r

poudniu Stanw Zjednoczonych biali i Afroamerykanie przez dugi czas rywalizowali o prac, co moe by jedn z przyczyn negatywnych postaw, prowadzcych nawet do linczw (Hepworth, West, 1988). 3. Uczenie si od innych. Dzieci przejmuj pewne postawy od innych, zwaszcza od wasnych rodzicw. Dzieci naladuj rodzicw, ci za nagradzaj je za to (Duckitt, 1992). W ten sposb uprzedzenia mog by przekazywane z pokolenia na pokolenie. 4. Procesy przetwarzania informacji. Jedna z poznawczych koncepcji uprzedze zakada, e dziaaj one na podobiestwo filtra, poprzez ktry postrzegamy wiat. Uprzedzenie jest pewnym sposobem postrzegania wiata spoecznego. atwiej zauway i zapamita zachowania innych zgodne z naszymi uprzedzeniami, ni dokona przeksztacenia tych ostatnich (Devine, 1989; Fiske, 1993). Jeeli uwaasz, e Niemcy s haaliwi, atwiej sobie przypomnisz sytuacj, w ktrej jaki Niemiec gono mwi na ulicy, ni kiedy zachowywa si spokojnie. 5. Kategoryzacje spoeczne. Inna koncepcja poznawcza koncentruje si na naszej skonnoci do podziau wiata spoecznego na kategorie my" i oni",

swoich i obcych. Swoich postrzegamy zwykle pozytywniej ni obcych (Duckitt, 1992; Linville i in., 1989; Schaller, Maas, 1989). Co wicej, mamy te skonno zakada, e oni" s wszyscy jednakowi, podczas gdy swoi" s bardziej zrnicowani (Judd, Park, 1988). Zudzenie to jest podtrzymywane wskutek nielicznych kontaktw z czonkami obcych grup (a licznych - z czonkami grupy wasnej). Bycie ofiar uprzedze. Paradoksalnie ludzie bdcy przedmiotem uprzedze sami staj si uprzedzeni wobec innych, pragnc dowie wasnej wyszoci nad jakimi innymi grupami spoecznymi czy etnicznymi (Van Brunt, 1994). Na przykad niektrzy imigranci z Irlandii stanowicy przedmiot uprzedze Amerykanw pochodzenia brytyjskiego sami byli bardziej uprzedzeni do imigrantw z Polski i Woch. Natomiast niektrzy Amerykanie 0 polskich czy woskich korzeniach sami byli bardziej uprzedzeni w stosunku do Afroamerykanw. Wreszcie niektrzy Afroamerykanie byli bardziej uprzedzeni w stosunku do fali nowych imigrantw z Ameryki aciskiej 1 Azji. Jednak w wielu wypadkach dowiadczenie bycia obiektem uprzedze tym bardziej skonio ludzi do walki z uprzedzeniami.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e ludzie bdcy przedmiotem uprzedze sami staj si uprzedzeni wobec innych.

Psychologia a ycie codzienne

ZWALCZANIE UPRZEDZE
Uprzedzenia towarzysz ludzkim dziejom od samych pocztkw i nie wyglda na to, by jaki cudowny rodek na nie by na wycignicie rki. Jednak wiele mona zrobi dla ich zwalczania. Na przykad: 1. Zachcanie do kontaktu i wsppracy midzygrupowej. Uprzedzenia powstrzymuj nas od kontaktw z czonkami obcej grupy, a tak si skada, e to wanie kontakty midzygrupowe sprzyjaj zanikowi uprzedze (Baron, Byrne, 1997). Osobiste kontakty z czonkami obcej grupy pozwalaj bowiem wykry, e rni si oni midzy sob pod wieloma wzgldami, na przykad wartociami, zdolnociami, zainteresowaniami i cechami osobowoci. Kontakty midzygrupowe szczeglnie skutecznie redukuj uprzedzenia, kiedy ludzie realizuj wsplne cele - graj w tej samej druynie, ucz si czy pisz kronik szkoy. Ilustracj procesu powstawania i redukowania uprzedze jest klasyczny eksperyment naturalny wykonany przez Muzafera Sherifa i jego wsppracownikw (1961/1988). Podzielili oni losowo na dwie grupy jedenastoletnich chopcw biorcych udzia w obozie letnim w jednym z parkw narodowych. Jedna z grup przybraa miano orw", druga - grzechotnikw". Po okresie tygodniowej izolacji obie grupy spotkay si w grze polegajcej na grupowym wspzawodnictwie, co szybko doprowadzio do pojawienia si silnego konfliktu. Ory" spaliy grzechotnikom" ich flag, ci za odwdziczyli si zburzeniem namiotu. Wsplne posiki i ogldanie filmw nie wystarczyy do usunicia wzajemnej wrogoci. Stao si tak dopiero wtedy, gdy chopcy z obu grup musieli razem realizowa wsplne cele, jak przeciganie zepsutej ciarwki z ywnoci (dla obu grup) czy szukanie miejsca, w ktrym uszkodzona zostaa instalacja wodocigowa (nie trzeba dodawa, e kopoty te byy skutkiem sabotau uprawianego przez eksperymentatorw). 2. Atakowanie dyskryminacyjnych praktyk. Czasami atwiej zmieni ludzkie zachowanie ni uczucia. Jednak teoria dysonansu poznawczego wskazuje, e zmiana zachowania moe za sob pocign zmian uczu. W Stanach Zjednoczonych dyskryminowanie potencjalnych uczniw lub pracownikw na podstawie ich rasy, religii, pci lub ze wzgldu na inwalidztwo jest nielegalne. Dyskryminowane osoby mog wic dochodzi sprawiedliwoci na drodze sdowej. 3. Organizacja forw dyskusyjnych. Na wielu uczelniach prowadzi si warsztaty lub grupy dyskusyjne dotyczce pci, rasy i ludzkiej rnorodnoci. Porozmawiaj ze swoim prodziekanem ds. studenckich, czy nie warto zorganizowa takiej grupy i na twoim wydziale. 4. Analiza wasnych przekona. Mona te zacz od siebie samego. Uprzedzenia tkwi w nas - nie fruwaj swobodnie w powietrzu. atwo zauway uprzedzenia u innych, ale co z naszymi wasnymi? Po pierwsze, niezbdne jest osobiste uznanie uprzedze za co zego (Devine, Zuwerink, 1994; Hilton, von Hippel, 1996). Czy skonny jeste przyjrze si wasnym postawom, prbujc odrzuci wszelkie uprzedzenia? Jeeli nawet sami nie ywimy uprzedze, to mona zapyta, czy robimy co, aby zniechci do nich inne osoby. Czy przeciwstawiamy si ludziom otwarcie goszcym stereotypowe pogldy i uprzedzenia? Czy naleymy do organizacji blokujcych dostp do swych szeregw osobom z grup w ten czy inny sposb dyskryminowanych? Czy nawizujemy kontakty i rozmowy z czonkami grup obcych", czy te stronimy od takich przedsiwzi? Studia to okres poszerzania dowiadcze. Moemy zuboy wasne ycie, zamykajc si wycznie w krgu osb o pochodzeniu podobnym do naszego.

KONTAKT MIEDZYGRUPOWY
Kontakt midzy osobami z obcych sobie grup moe prowadzi do redukcji uprzedze.

ZASTANW SI
Ludzie gosuj w zgodzie ze swoim sumieniem i pogldami" - czy zgadzasz si z t opini? Uzasadnij swoj odpowied. Jakie s twoje przekonania polityczne? Prawicowe? Lewicowe? Jakie porednie? Skd si wzity? Czy bawi ci reklamy telewizyjne lub radiowe? Ktre? Dlaczego? Czy zachciy ci do kupowania reklamowanych produktw? Czy reklamy mwiy prawd? Jakie s twoje wasne stereotypy grup etnicznych lub narodowociowych? Skd si u ciebie wzity? Czy lektura tego rozdziau zmienia jako twoje pogldy na temat stereotypu? Jeeli tak, to w jaki sposb?

Najwaniejsze zagadnienia
Odmienno

rdo uprzedze

Ludzie wol kontaktowa si z osobami o pogldach podobnych do wasnych opinii. Osoby o rnym pochodzeniu narodowym lub religii maj za sob odmienne dowiadczenia, co moe prowadzi do wyksztacania przez nich odmiennych pogldw. Ludzie zakadaj te odmienno pogldw osb o innym pochodzeniu. Konflikty spoeczne lub ekonomiczne prowadz do powstawania uprzedze. Ludzie odmiennych ras lub religii czsto wspzawodnicz o prac, co rwnie je powoduje. Niektre postawy dzieci przejmuj od innych, zwaszcza od wasnych rodzicw. Rodzice czsto wzmacniaj dzieci za przejawianie postaw (take uprzedze), ktre oni sami wyznaj. Uprzedzenia speniaj funkcje schematw poznawczych i zakotwicze dla wydawanych przez nas sdw. Dziaaj jako filtry selekcjonujce odbierane informacje. atwiej zapamita cudze zachowania zgodne ze schematami ni zmienia schematy pod wpywem sprzecznych z nimi danych. Ludzie maj skonno do dzielenia wiata spoecznego na swoich i obcych. Zwykle widz swoich" w bardziej pozytywnym wietle ni obcych. ; " ' ; Ludzie, ktrzy sami padli ofiar uprzedze, czasami prbuj odbudowa utracon dum, wynoszc wasn grup nad inne.

Konflikt spoeczny Spoeczne uczenie si Przetwarzanie informacji

SPOECZNA PERCEPCJA

Kategoryzacje spoeczne Bycie ofiar uprzedze

tej czci rozdziau przyjrzymy si pewnym czynnikom wpywajcym na sposb, w jaki ludzie postrzegaj siebie nawzajem. Do czynnikw owych nale efekty pierwszestwa i wieoci, atrybucje i jzyk ciaa.

EFEKTY KOLEJNOCI: WAGA PIERWSZEGO WRAENIA

Dlaczego wybierajc si na rozmow w sprawie nowej pracy, ubieramy si w garnitur? Dlaczego adwokaci dokadaj stara, by ich klienci ubrali si przyzwoicie i dali sobie przystrzyc gow przed rozpoczciem rozprawy? Poniewa pierwsze wraenie jest wane i zwykle do trafne (Gleitman i in., 1997). W czasach, gdy byem nastolatkiem, kandydat na narzeczonego by akceptowany lub odrzucany przez rodzicw dziewczyny podczas swej pierwszej u nich wizyty. Jeeli zachowywa si uprzejmie i gawdzi z rodzicami dziewczyny, ci akceptowali go i pozwalali crce wychodzi z nim wieczorami nawet pod pretekstem nocnego ogldania z play regat odzi podwodnych Jeeli jednak chopak okazywa si niegrzeczny i niekomunikatywny, by stracony na zawsze. Jakby si nie stara, nie by w stanie pozyska aprobaty rodzicw dziewczyny. Pierwsze wraenia czsto decyduj o przebiegu naszego ycia. Zjawisko to nosi nazw efektu pierwszestwa. O ludzkich cechach czsto wnioskujemy na podstawie obserwacji zachowania. Jeeli od pocztku zachowujemy si uprzejmie, zyskujemy sobie miano uprzejmych, a cecha ta suy do interpretacji naszych zachowa i ich przewidywania. Jeeli uprzejmy chopak odprowadzi dziewczyn pniej, ni wolno jej byo wrci do domu, potraktowane to zostaje jako wyjtek od reguy, usprawiedliwiony okolicznociami. Jeeli jednak kto, kto pocztkowo zosta skategoryzowany jako osoba nieuprzejma, nawet tygodniami wyazi ze skry, by odzyska dobr opini, cae jego wysiki mog zosta potraktowane jako cyniczne udawanie, e jest inny ni w rzeczywistoci. Uczestnicy klasycznego badania nad efektem pierwszestwa czytali rne opowieci o Jimie" (Luchins, 1957). Opowieci skaday si z jednego lub z dwch akapitw. Historyjki jednoakapitowe przedstawiay Jima jako osob przyjazn lub nieprzyjazn, dwuakapitowe za zawieray oba te rodzaje informacji, przy czym w jednej wersji na pocztku umieszczano informacj o przyjaznoci, w drugim za - o nieprzyjaznoci Jima. Spord osb czytajcych jedynie in-

formacj pozytywn 95% ocenio go jako przyjaznego, spord osb czytajcych jedynie informacj negatywn ocenio go w ten sposb jedynie 3%. Spord osb czytajcych dane w kolejnoci pozytywna/negatywna, a 78% ocenio Jima jako przyjaznego, tak ocen za sformuowao jedynie 18% osb czytajcych te same dane w odwrotnej kolejnoci. W jaki sposb mona zachca ludzi do zwracania uwagi take na informacje otrzymywane w dalszej kolejnoci? Luchins doprowadza do tego, rozdzielajc obie porcje informacji dusz przerw, co owocowao efektem wieoci - silniejszym wpywem wywieranym na oceny przez informacje odebrane jako ostatnie z kolei. Innym sposobem przeciwdziaania efektowi pierwszestwa, ktrego skuteczno Luchins udowodni, bya po prostu proba kierowana do badanych, by nie ulegali pierwszemu wraeniu i starali si uwzgldni wszystkie otrzymane informacje.

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawdo, e jeeli nie wywrzesz dobrego wraenia za pierwszym razem, nie bdziesz mia szansy za drugim. Ludzie interpretuj pniejsze wydarzenia na podstawie pierwszego wraenia.

WYJANIANIE PRZYCZYN ZACHOWANIA: TEORIA ATRYBUCJI

Jedna z moich crek w wieku trzech lat wierzya, e synek przyjaci by chopcem dlatego, e chcia nim by. Z uwagi na jej wiek taka bdna atrybucja pci (wyjanienie przyczyn - w tym wypadku tej, a nie innej pci) jest zrozumiaa i wybaczalna. Doroli co prawda nie przypisuj pci chciom czowieka, jednak czsto popeniaj bdy atrybucyjne, ktrych istot jest przecenianie swobody wyboru, jak dysponuj ludzie. Wnioskowanie o przyczynach zachowania, o ludzkich motywach i cechach to proces atrybucji (Jones, 1990). W tej czci rozdziau zajmiemy si teoriami atrybucji, ktre s wane, poniewa wycigane przez ludzi wnioski na temat przyczyn zachowania innych osb prowadz do postrzegania ich jako aktywnych sprawcw bd bierne ofiary okolicznoci towarzyszcych ich dziaaniu.

RNICA PERSPEKTYWY: AKTOR I OBSERWATOR

Kto tu jest winien? Podczas konfliktw midzy dorastajcymi dziemi a rodzicami ci ostatni maj sktonno do wnioskowania, e dzieci s uparte i niezalene. Dzieci za uwaaj rodzicw za dominujcych i dyktatorskich. Tak wic i rodzice, i dzieci maj tendencj do interpretowania zachowa drugiej strony jako rezultatu posiadanych przez ni cech osobowoci, cho zachowania wtasne widz jako efekt czynnikw sytuacyjnych. Nastolatki czsto czuj si poddane sprzecznym naciskom ze strony rwienikw i rodzicw. Rodzice uwaaj, e s zmuszeni do restrykcyjnych dziata, bo troszcz si o dzieci, ktre - jak sdz - nie s w stanie przewidzie konsekwencji swoich dziaa. uparte i oporne. Dzieci rwnie maj t skonno i uwaaj rodzicw za dominujcych i zdradzajcych dyktatorskie zapdy. Tak wic i rodzice, i dzieci maj tendencj do interpretowania zachowa drugiej strony jako rezultatu cech osobowoci. A jak kada ze stron postrzega sam siebie? Rodzice najpewniej czuj si zmuszeni do dziaania lekkomylnoci dzieci, a jeeli nalegaj, to jest skutek uporu dzieci. Dzieci zapewne widz swoje dziaania jako efekt nacisku rwienikw, ewentualnie wasnych impulsw seksualnych, ktre co prawda pochodz z wntrza ciaa, jednak s odczuwane jako co zewntrznego w stosunku do wasnej psychiki. Tak wic i rodzice, i dzieci maj skonno do widzenia wasnego zachowania jako motywowanego czynnikami zewntrznymi, a wic do dokonywania atrybucji sytuacyjnych. Rnica midzy aktorem a obserwatorem rozciga si te na poziom grupowy, czyli postrzeganie czonkw grupy wasnej i obcej. Jest to szczeglnie widoczne na przykad w wypadku konfliktw midzy narodami. Obie strony mog dopuszcza si brutalnej przemocy, cho inaczej bd widzie jej przyczyny u siebie i przeciwnikw. Kada strona postrzega drug jako wyrachowan i niechtn do kompromisu, a nierzadko te jako wcielenie za, natomiast siebie sam widzi jako ofiar okolicznoci, a wasn agresj jako podyktowan i usprawiedliwion biec sytuacj. Moemy wic widzie drug stron jako z, ale czy moemy oczekiwa, e ona zgodzi si tu z nami? 3 E G O T Y Z W I ATRYBUCYJNY. Wycigajc wnioski o przyczynach zachowania, ludzie ulegaj te egotyzmowi atrybucyjnemu, to znaczy myl o sobie w sposb chronicy poczucie wasnej wartoci. Sowem - przyczyny sukcesw upatruj w swoich cechach, poraki za przypisuj okolicznociom zewntrznym (Baumgardner i in., 1986). Kiedy dobrze wypadlimy na egzaminie czy na randce, skonni jestemy uwaa to za wynik wasnej inteligencji czy uroku. Kiedy pjdzie nam le, skonni jestemy wini pecha, niesprawiedliwo egzaminu czy zy nastrj naszego partnera.
Nie twierdz e wszystkie narody dopuszczajce si przemocy w stosunku do innych nacji s jednakowo niewinne (lub winne). Wskazuj jedynie na skonno do postrzegania negatywnych zachowa wasnego narodu jako wymuszonych okolicznociami, podobnych zachowa innego narodu za -jako stanowicych wyraz jego woli i wyboru.
3

PIERWSZE WRAENIE
Dlaczego pierwsze wraenie jest takie wane? W jaki sposb mona doprowadzi do tego, by byto ono korzystne?

typy atrybucji. Atrybucje dyspozycyjne (wewntrzne) to wnioski o uwarunkowaniu obserwowanego zachowania cechami dziaajcej osoby i jej woln wol. Atrybucje sytuacyjne (zewntrzne) to upatrywanie przyczyn obserwowanego dziaania w czynnikach zewntrznych w stosunku do dziaajcej osoby, takich jak wpyw innych osb. PODSTAWOWY BD ATRYBUCJI. W kulturach indywidualistycznych, podkrelajcych niezaleno jednostki, ludzie maj skonno do wyjaniania cudzego zachowania gwnie czynnikami wewntrznymi, jak cechy osobowoci, postawy i wolna wola (Basic Behavioral Science Task Force, 1996c). Ta tendencyjno nazywana jest podstawowym bdem atrybucji. W spoeczestwach tego typu obserwatorzy koncentruj si na widzianym zachowaniu, a nie warunkach, w jakich ma ono miejsce. Jeeli na przykad nastolatek popada w kopoty z prawem, winiony jest za to on sam, a nie warunki spoeczne, w ktrych wychowuje si i yje. Jedn z przyczyn podstawowego bdu atrybucji jest skonno do wycigania wnioskw o cechach osobowoci na podstawie obserwacji zachowania. Jednake w kulturach kolektywistycznych (np. azjatyckich), gdzie kadzie si wikszy nacisk na zaleno od innych ludzi, wystpuje wiksza skonno do upatrywania przyczyn zachowania w rolach spoecznych penionych przez obserwowan osob i w powinnociach, jakie j obowizuj (Basic Behavioral Task Force, 1996c). ktre niezbyt nam si podoba, skonni jestemy odmiennie postrzega jego przyczyny w zalenoci od tego, czy jest to nasze wasne postpowanie, czy te cudze. Innych postrzegamy jako aktywnych sprawcw owego postpowania, siebie za jako ofiary okolicznoci (Baron, Byrne, 1997). Skonno do wyjaniania cudzego zachowania w kategoriach cech dyspozycyjnych, wasnego za - w kategoriach naciskw sytuacyjnych nazywana jest efektem aktora i obserwatora. Rozwamy dla przykadu czsto wystpujcy konflikt midzy rodzicami a dorastajcymi dziemi o to, z kim te ostatnie maj lub nie maj chodzi na randki czy w ogle si przyjani. Podczas takich konfliktw rodzice maj skonno do wnioskowania o cechach swoich dzieci na podstawie ich zachowania, oceniajc je jako

ATRYBUCJE DYSPOZYCYJNE I SYTUACYJNE. Psychologowie spoeczni opisuj dwa

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To prawda, e cudze postpki czciej przypisujemy czynnikom wewntrznym, podczas gdy siebie samych postpujcych podobnie widzimy jako ofiar okolicznoci. Zjawisko to nazywane jest arrybucyjn rnic midzy aktorem i obserwatorem.

RNICA PERSPEKTYWY: AKTOR A OBSERWATOR. Obserwujc postpowanie,

Egotyzm atrybucyjny wpywa take na postrzeganie innych osb, jeeli na nie stawiamy. Kiedy nasza" druyna wygra mecz, skonni jestemy to przypisywa umiejtnociom graczy, a wic czynnikowi dyspozycyjnemu. Kiedy za przegrywa, wolimy dopatrywa si w tym przyczyn zewntrznych, jak bd sdziego (Gilovich, 1983). Istniej jednak pewne wyjtki od reguy egotyzmu atrybucyjnego, na przykad osoby w depresji bardziej ni inne s skonne do przypisywania czynnikom we-

wntrznym swoich wasnych niepowodze, nawet gdy poraka wynika gwnie z czynnikw zewntrznych. Inna tendencyjno w przypisywaniu przyczyn zachowania dotyczy rnic pciowych w skonnoci do widzenia zalotnoci osb pci przeciwnej. Mczyni bardziej ni kobiety skonni s dopatrywa si kokieterii i uwodzenia w przyjaznym zachowaniu tych osb (Abbey, 1987). By moe tradycyjne zrnicowanie stereotypu pci nadal kae mczyznom spodziewa si biernoci po przyzwoitych" kobietach. CZYNNIKI WPYWAJCE NA PROCESY ATRYBUCJI. Upatrywanie przyczyn zachowania w czynnikach zewntrznych bd wewntrznych pozostaje pod wpywem trzech rodzajw informacji: o powszechnoci, spjnoci i wybirczoci tego zachowania (Kelley, Michela, 1980). Kiedy w dany sposb zachowuje si niewiele osb (a wic powszechno zachowania jest maa), skonni jestemy je wyjania przyczynami dyspozycyjnymi (wewntrznymi). Spjno dotyczy stopnia, w jakim dana osoba zachowuje si w podobny sposb rwnie przy innych okazjach. Zachowania spjne s rwnie przypisywane czynnikom wewntrznym. Wreszcie wybirczo to stopie, w jakim zachowanie danej osoby w stosunku do jakiego bodca, osoby czy sytuacji jest odmienne ni w stosunku do innych bodcw. Jeeli dana osoba zachowuje si podobnie take w innych sytuacjach, bardziej jestemy skonni upatrywa przyczyny jej zachowania w czynnikach wewntrznych. Rozwamy powszechno, spjno i wybirczo na przykadzie zachowania pewnej kobiety w restauracji. Po pierwszym ksie sernika woa ona kelnera, mwic, e ciastko jest niejadalne i da innego. Problem polega na rozstrzygniciu, czy jej reklamacja jest wynikiem przyczyn wewntrznych (w ogle jest malkontentk), czy zewntrznych (ciastko jest naprawd paskudne). Atrybucje wewntrzne s szczeglnie prawdopodobne, gdy: (1) nikt inny z jedzcych to ciasto nie skary si, tak wic powszechno zachowania jest maa; (2) rwnie przy innych okazjach kobieta ta skarya si na jedzenie, a wic spjno jej zachowania jest dua; (3) rwnie w innych restauracjach kobieta skary si na jako jedzenia, tak wic jej zachowanie cechuje maa wybirczo (por. tabela 17.1). Natomiast atrybucje zewntrzne, sytuacyjne s szczeglnie prawdopodobne, gdy: (1) wszyscy inni przy stole rwnie skar si na jako jedzenia, tak wic powszechno zachowania jest dua; (2) kobieta ta przy innych okazjach nie skarya si na jedzenie, a wic spjno jej zachowania jest maa; (3) rwnie w innych restauracjach kobieta nie skary si na jako jedzenia, tak wic jej zachowanie cechuje dua wybirczo. W tych warunkach bardziej skonni jestemy wierzy, e to sernik by paskudny.

Psychologia a ycie codzienne

JAK WYWRZE DOBRE WRAENIE
Pierwsze wraenia, jakie wywieramy na innych i jakie oni wywieraj na nas, w duym stopniu ksztatuj nasze relacje spoeczne. Takim wraeniem mona na rne sposoby zarzdza": 1. Staraj si sobie uwiadomi, jakie wraenie wywierasz na innych. Kiedy spotykasz kogo po raz pierwszy, pamitaj o tym, jak wielk rol odgrywa pierwsze wraenie, i o tym, jak trudno je zmieni. 2. Kiedy ubiegasz si o prac, pierwsza informacja docierajca do potencjalnego pracodawcy to twoje podanie i yciorys. To na ich podstawie powstanie pierwsze wraenie pracodawcy na twj temat. Postaraj si wic, by dostarczone przez ciebie dokumenty byy schludne i by w pocztkowej czci yciorysu znalaza si informacja o jakim wanym osigniciu. 3. Warto przewiczy kilka wypowiedzi otwierajcych randk czy rozmow z ewentualnym pracodawc. Moesz sobie wyobrazi sytuacj, w ktrej je wypowiesz, a w wypadku rozmowy z pracodawc - take jego najbardziej prawdopodobne pytania. Jeeli miaby w pogotowiu kilka w miar gadkich odpowiedzi i miy umiech, wiksza jest szansa, e zostaniesz uznany za osob sprawn spoecznie, a sprawno jest w cenie. 4. Umiechaj si. Czowiek jest atrakcyjniejszy, gdy si umiecha. 5. Wybierajc si na jak wan rozmow, ubierz si adnie, nawet gdy idziesz do lekarza. Jednak ubir odpowiedni do wywarcia korzystnego wraenia moe by inny w wypadku randki, a inny - rozmowy z ewentualnym pracodawc. Za kadym razem zadaj sobie pytanie: Jaki rodzaj ubioru jest oczekiwany przy takiej okazji? Dziki czemu mog wywrze jak najlepsze wraenie na rozmwcy?". 6. Odpowiadajc na pisemne pytania, zwracaj uwag na charakter pisma. To pierwsza rzecz, ktra rzuca si w oczy czytajcemu. W pierwszym zdaniu lub akapicie poka, e masz istotn dla pytania wiedz bd przeformuuj pytanie i rozpocznij od sw: W tej wypowiedzi chciaabym pokaza, e...". 7. Na zajciach nawizuj kontakt wzrokowy z wykadowc. Sprawiaj wraenie osoby zainteresowanej tematem. Dziki temu, nawet gdy popenisz bdy w sprawdzianie, osoba prowadzca zajcia bdzie myle o tobie co w rodzaju: To waciwie dobra studentka, tyle e zrobia troch bdw", nie za To marna studentka i wida to na sprawdzianach". (Ale nie mw osobie prowadzcej zajcia o tym akapicie. Moe nie zauway). 8. Podczas pierwszej rozmowy z osob prowadzc zajcia staraj si wyda rozsdny i zainteresowany tematem. 9. Przecigajc kogo, dodaj gazu", tak aby tamta osoba pomylaa sobie, e nie sposb ci przegoni. 10. Zastanw si, czy odpowiednio traktujesz innych ludzi. Jeeli rodzice twojego chopaka czy dziewczyny traktuj ci na pocztku nieco chodno, pamitaj, e jeszcze ci nie znaj i martwi si o dobro wasnego dziecka. Jeeli pokaesz im, e masz do ich dziecka przyzwoity stosunek, stan si serdeczniejsi. Nie zakadaj z gry, e s okropni. 11. Zanim usuniesz kogo z wasnego ycia z powodu niekorzystnego pierwszego wraenia, zadaj sobie pytanie: Czy pierwsze wraenie mwi co o caym tym czowieku, czy tylko jest jednym z przykadw jego zachowania?". Daj ludziom drug szans, a przekonasz si, e czsto maj co do zaoferowania. W kocu czy sam chciaby by pocigany do odpowiedzialnoci za kade swoje sowo i ruch? Czy tobie samemu nie zdarza si zmienia na lepsze? Czy nie stajesz si coraz mdrzejszy (w kocu czytasz t ksik, prawda?)?

TABELA 17.1

INFORMACJE DECYDUJCE 0 WEWNTRZNYCH LUB ZEWNTRZNYCH ATRYBUCJACH ZACHOWANIA

ATRYBUCJE WEWNTRZNE Powszechno Spjno Wybirczo = : ATRYBUCJE ZEWNTRZNE Dua: wikszo ludzi zachowuje si w taki sposb. Mata: ta osoba rzadko tak si zachowuje. Dua: ta osoba zachowuje si w ten sposb w niewielu sytuacjach. Mata: niewielu ludzi zachowuje si w ten sposb. Dua: ta osoba czsto si tak zachowuje. Mata: ta osoba zachowuje si w ten sposb w wielu sytuacjach.

JZYK CIAA
Wanym rdem informacji o innych ludziach jest jzyk ciaa. Zachowania niewerbalne mog bowiem wyraa nasze uczucia (Patterson, 1991). Jzyk ciaa moe by nawet wykorzystywany do wprowadzania innych ludzi w bd co do naszych prawdziwych uczu (DePaulo, 1992). Moemy na przykad pokrywa umiechem gniew i planowanie rewanu. Ju w dziecistwie uczymy si, e postura ciaa informuje nas, jak czowiek si czuje i zachowa (Saarni, 1990), e ludzie wyprostowani mog te by uparci i nieustpliwi, rozlunieni za - ustpliwi. Wskanikami nastrojw i relacji midzy ludmi moe by czsto utrzymywania kontaktu wzrokowego, nachylenie ciaa i dystans fizyczny. Jeeli kto zwraca w naszym kierunku twarz i pochyla si ku nam, zakadamy, e nas lubi i interesuje si tym, co mwimy. Jeeli podejrzymy rozmow, podczas ktrej kobieta pochyla si ku mczynie, ten za siedzi odchylony do tyu i skubie sobie wosy, atwo wycigniemy wniosek, e nie jest zainteresowany tym, co ona mwi. DOTYK. Wanym rdem komunikatw jest take dotyk. Kobiety czciej ni mczyni dotykaj osb, z ktrymi wchodz w interakcj (Stier, Hali, 1984). W jednym z bada Kleinke (1977) wykaza, e proba o pomoc moe by skuteczniejsza, jeeli osoba w opresji dotyka osob proszon o pomoc. Gdy kobieta proszca nieznajomych o monet do telefonu dotykaa ich, dawali jej wicej monet ni wtedy, gdy probie tej nie towarzyszy kontakt fizyczny. Inne badanie wykazao, e kelnerka dotykajca ramienia klienta podczas wydawania reszty otrzymywaa wiksze napiwki (Crusco, Wetzel, 1984). W badaniach tych dotyk nie mia w sobie adnej dwuznacznoci - by agodny, krtki i dochodzio do niego w zwyczajnych sytuacjach. Jednak dotyk moe mie negatywne konsekwencje, jeeli sugeruje intymno wiksz ni podana. Badania przeprowadzone w domu opieki nad chorymi wykazay, e reakcje na dotyk zale od takich czynnikw, jak status dotykajcej pacjenta osoby, rodzaj dotyku i dotykany rejon ciaa (Hollinger, Buschmann, 1993). Reakcje na dotyk byy pozytywne, gdy by on postrzegany jako odpowiedni w danej sytuacji i nie mia charakteru wywyszania si przez osob dotykajc, negatywne za - gdy dotyk uwaany by za zbdny, nazbyt intymny i wyraajcy ch kontrolowania osoby dotykanej. Jzyk ciaa jest take uywany dla oznaczenia i utrzymania wasnego terytorium (Brown, Altman, 1981), co wie kady, komu zdarzyo si usun z drogi nadchodzcemu z naprzeciwka osikowi. Werner i jej wsppracownicy (1981) stwierdzili, e na placu zabaw dotyk jest wykorzystywany do sygnalizowania innym, jaki maj zachowywa dystans. Osoby bawice si w pojedynk czciej przy tym dotykay innych ni bawicy si grupowo, by moe dlatego, e ci pierwsi byli otoczeni przez nieznajomych. dowiedzie dziki kontaktowi wzrokowemu. Kiedy kto patrzy nam prosto w oczy, zakadamy, e jest w stosunku do nas otwarty lub asertywny. Unikanie kontaktu wzrokowego moe znamionowa nieszczero lub depresj. Kontakt wzrokowy jest interpretowany jako oznaka sympatii i przyjaznoci (Kleinke, 1986). W pewnym badaniu proszono kobiety i mczyzn, by przez dwie minuty wpatrywali si sobie w oczy (Kellerman i in., 1989). Niektrzy z nich twierdzili, e czuli przypyw namitnych uczu do drugiej osoby (uwaaj!). Kontakt wzrokowy to nie to samo co gapienie si". Intensywne wpatrywanie si w innego czowieka jest interpretowane jako prowokacja lub oznaka gniewu.

PSYCHOLOGIA DZI I JUTRO Czy psychologowie mogq doprowadzi do wieku pokoju?

Jednym z najbardziej palcych problemw ludzkoci s wojny i konflikty. Przyjemnie byoby myle, e postp technologiczny jest w stanie w jaki sposb zahamowa ludzk brutalno. Jednak w rzeczywistoci jest on czsto wykorzystywany do okaleczania i zabijania ludzi na wiksz skal lub z wiksz skutecznoci. Na szczcie psychologowie nie podpisuj si pod pogldem, e nie jestemy w stanie zapobiec krzywdzeniu jednych ludzi przez drugich (Kelman, 1997). Wielu psychologw skupia uwag na [...) wojowniczym nacjonalizmie i motywach skaniajcych niektre grupy do wszczynania wojen, [podczas gdy inne] s zdolne do ycia w pokoju" (Meade, 1994, s. 15). Problematyki wojny i pokoju dotyczy wiele tematw poruszanych w tej ksice. W rozdziale jedenastym rozwaalimy rda ludzkiej agresji i sposoby, na jakie mona sobie z ni radzi (por. np. Crick, Dodge, 1994; Lochman, Dodge, 1994). W rozdziale drugim pisalimy o tendencji ludzi do okazywania posuszestwa autorytetom dajcym agresywnego lub szkodliwego dla innych postpowania. Czy pomimo opisanych w tych czciach ksiki sit nakaniajcych do posuszestwa autorytetom mona mie nadziej, e czytelnicy bd w stanie powstrzyma osoby majce wadz przed ludobjstwem w trzecim tysicleciu? (Odpowied zaley od was, nie ode mnie.) Pewn pomoc moe te by wiedza o sposobach zwalczania uprzedze. Na przykad Izraelczycy i Palestyczycy przez dugi okres negocjowali w maych grupkach zanim wypracowali swj traktat pokojowy. Kontakty midzygrupowe przyczyniy si do zamania stereotypw na temat czonkw obcej grupy, pomogy w nawizywaniu koalicji jednostek o podobnych pogldach, cho nalecych do rnych stron konfliktu i stanowiy podstaw do wytworzenia nowych relacji (Kelman, 1997). Rozwamy, w jaki sposb wiedza o procesach atrybucji moe si przyczyni do zwikszenia szansy na pokj. CZY TEORII ATRYBUCJI MONA UYWA PODCZAS MEDIACJI W KONFLIKTACH MIDZYNARODOWYCH? Tendencyjno procesw atrybucji moe przeszkadza w trafnym zrozumieniu motyww narodu bdcego oponentem w konflikcie. Moe to prowadzi do wzajemnego niesprawiedliwego obwiniania si przedstawicieli skonfliktowanych narodw i nasila nieporozumienie midzy nimi. Czy psychologowie zajmujcy si terapi indywidualn i grupow s w stanie poredniczy w rozwizywaniu midzynarodowych konfliktw? Badania nad procesami atrybucji wskazuj na nastpujce moliwoci: Pomaganie w unikniciu wniosku, e winna jest zawsze druga strona. Narody, podobnie jak jednostki, zdaj si zbyt czsto upatrywa przyczyny zachowa w czynnikach wewntrznych. Popadaj zatem w podstawowy bd atrybucji. Jednak w rzeczywistoci zachowanie narodw wyznaczone jest nie tylko czynnikami wewntrznymi, ale i sytuacj. Czynniki sytuacyjne mog obejmowa warunki ekonomiczne, krtkowzrocznych przywdcw, konflikty midzy rnymi grupami etnicznymi, niemdre sojusze, obietnice nagrd i groby kar. Jeeli nard zostaje obraony postpowaniem innego narodu, zainteresowani przywdcy mog wyobraa sobie wewntrzne i zewntrzne naciski oddziaujce na adwersarzy. Empatia moe nasila szans zrozumienia drugiej strony i zachowywania si w sposb sprzyjajcy zaegnaniu konfliktu. Pomaganie w unikniciu wniosku, e my nigdy nie jestemy winni. Podobnie jak jednostki, narody s bardzo wyczulone na sytuacyjne wyznaczniki wasnych zachowa tak dalece, e mog pomija wewntrzne przyczyny wasnego postpowania (np. rol odgrywan przez przywdcw). Nard moe postrzega wasn skonno do wojny jako skutek braku naturalnych zasobw lub nacisku sojusznika. Jednake przywdcy podejmuj decyzje, bazujc take na innych przesankach. Uwane przyjrzenie si procesom decyzyjnym moe pomc w poszukiwaniu winy tam, gdzie ona si rzeczywicie znajduje, na przykad w bdach przywdcw, a nie w wadach caych narodw. Czsto mwimy sobie: Jak mam by miy i rozluniony przy wszystkich tych stresach zwizanych z nauk?" albo Tego nie mona puci pazem". Zmienne sytuacyjne i dyspozycyjne wpywaj na zachowania nie tylko jednostek, ale i narodw. Kiedy narody koncentruj si na czynnikach sytuacyjnych, mog traci z oczu tkwice w nich samych przyczyny wasnej agresji. Pomaganie narodowi w rozpoznaniu, e inny nard obwinia go o niezawinione rzeczy. Stany Zjednoczone czsto obwiniane s o wiele rzeczy nie tyle dlatego, e faktycznie zawiniy, ile dlatego, e s due, bogate, a czciowo i z powodu swej historii. Inne narody mog przypisywa zbyt du rol wewntrznym cechom Amerykanw, Podczas konfliktu midzy narodami dzielenie si z drug stron wasnymi przemyleniami dotyczcymi przyczyn wasnego zachowania moe uatwia empatyczne nastawienie przeciwnika. Pomaganie narodowi w rozpoznaniu, e inne narody czsto czuj si zmuszone do pewnego postpowania. Narody maj skonno do postrzegania samych siebie jako ofiar okolicznoci zewntrznych. Na przykad Amerykanie uznali swoje zaangaowanie w Wietnamie w latach szedziesitych i siedemdziesitych XX wieku jako wynik dziaania na rzecz potudniowowietnamskich sojusznikw, ktrzy opowiadali si za demokracj i liczyli na amerykask obron przed inwazj z Pnocy. Jednak wielu Wietnamczykw z Pnocy widziao swoje dziaania jako podyktowane pragnieniem zjednoczenia kraju i przeciwstawienia si najedcy z drugiego kraca wiata. Dobrze jest spojrze na zdarzenia z perspektywy przeciwnika. Pomaga to uzmysowi sobie, e rwnie inne narody postrzegaj wasne postpowanie jako wymuszone zewntrznymi okolicznociami. Dziki temu moemy zacz odczuwa nie tylko wasn krzywd, ale siy powodujce stronami konfliktu. Czy psychologowie s w stanie przyczyni si do nastania pokoju w trzecim tysicleciu? Czy moe im si uda tam, gdzie nie udao si przywdcom narodowym, filozofom, krlom i prezydentom, wielkim postaciom historycznym? Moe tak, a moe nie. S jednak dwa wane powody, aby przynajmniej prbowa. Jeden to taki, e psychologia podkrela podobiestwo narodw do jednostek. Drugi jest taki, e nawet w wypadku niepowodzenia jeszcze gorzej byoby wcale nie sprbowa.

KONTAKT WZROKOWY I WPATRYWANIE SI. Zwykle czujemy, e wiele mona si

tym, w jaki sposb jedni ludzie wpywaj na to, co robi, myl i czuj inni ludzie, jest psychologia wpywu spoecznego. Dyskutowalimy ju problem, w jaki sposb postawy mog ulega zmianie pod wpywem perswazji. Obecnie przyjrzymy si kilku klasycznym eksperymentom pokazujcym, w jaki sposb ludzie wpywaj na innych lub sami ulegaj autorytetom czy okazuj si konformistami.

POSUSZESTWO WOBEC AUTORYTETU

SCHEMAT ILUSTRUJCY EKSPERYMENT NAD WPATRYWNIEM SI I UNIKANIEM
W badaniu Phoebe Ellsworth i jej kolegw wsppracownik badaczy wpatrywa si lub nie w kierowcw stajcych na wiatach. Okazao si, e ci kierowcy, w ktrych si wpatrywano, szybciej ruszali ze skrzyowania przy zmianie wiata na zielone. Jak mona to wyjani? RYCINA 17.1 Dorastajcy chopcy czasami wdaj si w walk na spojrzenia, zaznaczajc w ten sposb skonno do dominacji. Ten, ktry pierwszy odwrci wzrok, przegrywa. W klasycznej serii eksperymentw Phoebe Ellsworth i jej wsppracownicy (1972) umieszczali na skrzyowaniu swojego wsppracownika na skuterze, ktry wpatrywa si w stajcych na wiatach kierowcw lub tego nie czyni. Okazao si, e po zmianie wiate na zielone, kierowcy, w ktrych si wpatrywano, szybciej ruszali ze skrzyowania (por. rycina 17.1). Ludzie, w ktrych inni si wpatruj, reaguj wzrostem pobudzenia fizjologicznego (Strom, Buck, 1979). onierze zawsze suchali rozkazw, nawet jeeli wymagay mordowania niewinnych cywili. Turecka rze Ormian, nazistowska rze ydw, wzajemne wybijanie si Hutu i Tutsi w Ruandzie - wszystko to s przykady tragedii, do ktrych doszo wskutek wypeniania rozkazw. Powiadamy, e tego rodzaju zbrodnie nami wstrzsaj, i nie moemy sobie wyobrazi, jak mogo do nich doj. Jednak ilu z nas odmwioby spenienia rozkazw przeoonych? BADANIA MILGRAMA. Stanley Milgram rwnie zastanawia si, ilu ludzi jest w stanie odmwi spenienia rozkazu osoby obdarzonej wadz. Aby to sprawdzi, przeprowadzi seri eksperymentw opisanych na pocztku rozdziau drugiego. Ich uczestnikami byy osoby zgaszajce si w reakcji na ogoszenia w gazecie, i poszukuje si patnych ochotnikw do bada nad wpywem kar na uczenie si". W eksperymencie brali udzia nauczyciel" i ucze," wszyscy zgaszajcy si na badania byli za przyporzdkowywani (rzekomo losowo) do roli nauczyciela". Rycina 2.1 przedstawia aranacj eksperymentu Milgrama. Zadaniem nauczycieli" byo karanie uczniw wstrzsem elektrycznym za kady popeniony bd. Natenie stosowanego wstrzsu miao wzrasta przy kadym kolejnym bdzie. Jednak rzeczywistym celem Milgrama byo zbadanie, jak wiele osb ulegnie rozkazom autorytetu (badacza) i bolenie porazi prdem swojego ucznia". W rnych wariantach eksperymentu Milgrama okazao si, e niemal poowa czy nawet wikszo uczestnikw ulegaa rozkazom do koca, rac ucznia" prdem o napiciu 450 woltw i wiedzc, e naraaj go nie tylko na bl, ale i niebezpieczestwo. Tak zachowywali si przecitni mieszkacy amerykaskiego miasta New Haven, a take studenci elitarnego Uniwersytetu Yale, zarwno mczyni, jak i kobiety. Wiele osb spenia nawet niemoralne rozkazy. Dlaczego tak si dzieje? Dlaczego Niemcy tylko wypeniali rozkazy", dokonujc Holocaustu? Dlaczego nauczyciele" suchali rozkazw badacza w eksperymentach Milgrama? Nie znamy kompletnej odpowiedzi na te pytania, ale dysponujemy pewnymi mniej lub bardziej prawdopodobnymi hipotezami. 1. Socjalizacja. Pomimo wyraanych w naszej kulturze ideaw niezalenoci, od pocztku ycia jestemy uczeni posuszestwa wobec takich autorytetw, jak rodzice czy nauczyciele. Ulego wobec niemoralnych rozkazw moe wic by brzydk siostr spoecznie podanego posuszestwa (Blass, 1991). 2. Brak porwna spoecznych. W laboratorium Milgrama kontrola nad sytuacj spoczywaa w rku badacza, a badani byli na zdecydowanie obcym gruncie. Zdani tylko na siebie, nie mieli moliwoci porwna swoich uczu i myli z uczuciami i mylami innych ludzi. Wskutek tego mogli mie mniejsz jasno, co naleao czyni. 3. Legitymizacja autorytetu. Pocztkowe eksperymenty Milgrama miay miejsce w laboratorium renomowanego, elitarnego Uniwersytetu Yale. Badacz pracujcy na takim uniwersytecie mg by postrzegany jako niepodwaalny

ZASTANW SI
Pomyl o jakiej okazji, kiedy starae si wywrze na kim dobre (pierwsze) wraenie. W jaki sposb prbowae tego dokona? Czy zdarza ci si wskazywa na zewntrzne przyczyny wasnego zachowania, aby si usprawiedliwi? Albo popada w podstawowy bd atrybucji, przypisujc zachowanie innych wycznie ich woli? Podaj przykady. Jak si czujesz, kiedy dotknie ci kto nieznajomy? Dlaczego? Co czujesz, gdy dotyka ci podczas badania lekarz lub pielgniarka? Dlaczego?

WPYW SPOECZNY

ikszo ludzi nie ubraaby dinsw, idc na pogrzeb, nie wyszaby nago na ulic ani nie chodziaby w ubraniu podczas pobytu w kolonii nudystw. Powodem tego jest ogromna presja, jak na nasze zachowania wywieraj inni ludzie i grupy. Dziedzin zajmujc si mechanizmami tego nacisku, a wic

Najwaniejsze zagadnienia
Socjalizacja Brak porwna spoecznych Postrzegana legitymizacja autorytetu Stopa w drzwiach Niedostpno wartoci

Moliwe przyczyny wypeniania rozkazw" w badaniach Milgrama

r

Od wczesnego dziecistwa ludzie s wychowywani w posuszestwie wobec takich osb, jak rodzice i" nauczyciele.

przeciwnicy mog by oddzieleni wielkimi odlegociami, a siebie nawzajem widzie jedynie jako mignicia punktw na ekranie radaru. Czym innym jest nacinicie guzika posyajcego pocisk w odlegy o kilometry statek, a czym innym trzymanie broni przy gardle ofiary. Posuszestwo wobec autorytetu mona wic objania na wiele sposobw. Badania Milgrama zwracaj uwag na grony problem - skonno wikszoci ludzi do ulegania rozkazom przeoonych nawet wtedy, gdy s one sprzeczne z normami moralnymi. To si ju zdarzao. A jeeli nie zachowamy czujnoci, zdarzy si ponownie.

Pozostawieni sami sobie badani (nauczyciele") nie mieli okazji porwna swoich uczu z tym, co czuliby inni w podobnej sytuacji. Przeprowadzanie eksperymentw Milgrama na prestiowym uniwersytecie mogto nasila ulego badanych, a badaczowi przydawa autorytetu. Kiedy ju rozpoczli zadawanie wstrzsw innej osobie, uczestnikom mogto by coraz trudniej wycofa si z tej sytuacji. Ludzie zachowuj si w sposb zgodny z wasnymi wartociami i postawami, gdy s one psychicznie dostpne. Wikszo ludzi sdzi, e to le szkodzi niewinnej osobie, cho silne emocje utrudniaj jasne mylenie. Im bardziej badani Milgrama si denerwowali, tym mniej psychicznie dostpne mogy si stawa ich wasne postawy. Rne czynniki mogy hamowa wpyw blu ofiar na nauczycieli", na przykad odlego przestrzenna.

KONFORMIZM: CZY WIKSZO MA RACJ?

Konformizm to zmiana zachowania dostosowujca je do obowizujcych norm spoecznych. Normy spoeczne za to szeroko podzielane oczekiwania co do tego, jak naley postpowa. Jawne i skodyfikowane normy nakazuj mwi w czytelni co najwyej szeptem lub zwolni, gdy przejedamy w pobliu szkoy. Wiele norm ma jednak ukryty, niewypowiadany charakter. S takie na przykad, ktre gosz, e w windzie naley sta twarz do drzwi, a na imprezy towarzyskie odpowiednio si spnia. Skonno do postpowania w zgodzie z normami jest zwykle podana spoecznie. Wiele norm powstao dlatego, e powikszaj one wygod i szans przetrwania. Jednak konformizm wobec norm spoecznych moe take prowadzi do zachowa dezadaptacyjnych, na przykad gdy ludzie podejmuj zachowania ryzykowne, dlatego e wszyscy to robi". Przyjrzyjmy si klasycznej serii bada nad konformizmem wykonanej przez Solomona Ascha we wczesnych latach pidziesitych XX wieku. Pozwoli to nam lepiej zrozumie czynniki wpywajce na wielko konformizmu. w to, co widzisz na wasne oczy? Zobaczy znaczy przecie uwierzy, prawda? Niezupenie, szczeglnie gdybymy znaleli si na miejscu osb badanych przez Ascha (1952). Wyobramy sobie, e wchodzimy do laboratorium wsplnie z siedmioma innymi badanymi, aby wzi udzia w eksperymencie nad rozrnianiem bodcw wzrokowych. Siadamy przy stole na miejscu numer siedem, co wydaje si faktem bez znaczenia. Przed nami stoi mczyzna trzymajcy w rku plansze i objania, na czym polega nasze zadanie. Na planszy lewej znajduje si jedna linia, na prawej trzy. Zadanie polega na wskazaniu, ktra z trzech linii po prawej stronie jest tej samej dugoci, co pojedyncza linia z planszy lewej (por. rycina 17.2). Siedzcy przy stole badani gono wypowiadaj numer waciwej linii. Okazuje si, e wszyscy badani siedzcy po lewej stronie wskazuj kolejno na lini numer 3. Kiedy przychodzi nasza kolej, rwnie wskazujemy na 3, jako e jest ona najwyraniej rwna dugoci linii z planszy lewej. Po czym nastpuje kolejna prba i pojawiaj si dwie nastpne plansze z liniami. Tym razem linia numer 2 okazuje si najwyraniej identyczna co do dugoci z lini lew. Wszyscy j wic wskazuj, my te, i zaczynamy si po trosze nudzi ca sytuacj, zastanawiajc si, co bdzie na obiad. Pojawia si kolejna para plansz z lini 3 jako prawidow odpowiedzi. Jednak inni uczestnicy badania zdaj si tego nie dostrzega i wszyscy po kolei wskazuj na lini 1. Przestajemy myle o czekajcym nas posiku i uwaniej przygldamy si liniom. Przecie linia 1 jest za krtka o co najmniej 3 cm! Jednak

Bufory

autorytet - niczym wysoki urzdnik pastwowy czy genera. Pniejsze badania wykazay jednak, e cho presti Uniwersytetu Yale przyczynia si do ulegoci, nie tumaczy jej cakowicie. Kiedy bowiem badania powtrzono, zmieniajc miejsce na wynajty w ssiednim miasteczku magazyn, odsetek ulegajcych autorytetowi osb spad z 65% do 48% (Milgram, 1974). Na pierwszy rzut oka ten spadek ulegoci moe si wydawa znaczcy. Jednak gwn ide Milgrama byo wykazanie, e cieszcy si legitymizacj autorytet jest w stanie skoni zwyczajnych ludzi do niemoralnych czynw moc samego rozkazu. W kocu Hitler i jego siepacze stanowili legalne wadze Niemiec. Legitymizacj autorytetu badacza w eksperymentach Milgrama bya nauka" uprawiana na prestiowym uniwersytecie. 4. Stopa w drzwiach. Do daleko posunitej ulegoci badanych Milgrama mogo si te przyczynia zjawisko stopy w drzwiach (Gilbert, 1981). Kiedy badani zaczli ju zadawa wstrzsy (o pocztkowo niewinnej intensywnoci), trudno im byo wywika si z sytuacji ulegania. Podobnie onierze s uczeni, by bezwarunkowo ulega rozkazom, ktre pocztkowo dotycz nieistotnych rzeczy, takich jak musztra. Kiedy wic dojdzie do rozkazw, ktrych spenienie wymaga ryzykowania yciem, s ju tak przyzwyczajeni do posuchu, e nie kwestionuj adnego polecenia. 5. Niedostpno wartoci. Ludzie postpuj w zgodzie ze swoimi wartociami lub postawami, gdy s one psychicznie dostpne. Wikszo ludzi jest przekonana, e krzywdzenie niewinnych osb jest zem. Jednak silne emocje przymiewaj zdolno do jasnego mylenia. W miar wzrostu pobudzenia emocjonalnego badani Milgrama mogli mie coraz mniejszy dostp" umysowy do wasnych wartoci i przekona. Postpowanie w zgodzie z nimi mogo wic sprawia im coraz wiksze trudnoci. 6. Bufory. Szereg czynnikw dziaao te jako bufory przeciwdziaajce wpywowi blu ucznia" na postpowanie nauczyciela". Na przykad uczniowie" (w rzeczywistoci wsppracownicy badacza) znajdowali si w innym pokoju, gdy za znaleli si w tym samym pokoju co nauczyciele" i byli przez nich widziani, ulego spada z 65% do 40% (Miller, 1986). Kiedy za nauczyciel osobicie przytrzymywa rk ucznia na elektrodzie, przez ktr przepywa prd, odsetek osb ulegajcych spad do 30%. Podczas wspczesnej wojny

SIEDMIU SDZIW NIE MOE SI MYLI - EKSPERYMENT ASCHA. Czy wierzysz

PLANSZE UYWANE W EKSPERYMENCIE ASCHA NAD KONFORMIZMEM

Ktra z linii porwnawczych na planszy B jest tej samej dugoci co wzorcowa linia na planszy A? Czy powiedziaby 2" w grupie szeciu osb, ktre wszystkie wskazuj na 3". Jeste tego pewny? RYCINA 17.2

Linia wzorcowa

Linie porwnawcze

KONFORMIZM
W wojsku ludzie s uczeni konformizmu i ulegoci rozkazom do czasu, a nie zaczn dziaa jak maszyny. Jakie naciski skaniaj ci do konformizmu? Ulegasz im czy nie? Dlaczego tak lub dlaczego nie?

omiu lub wicej czonkw (Tanford, Penrod, 1984). Jednak pojawienie si zaledwie jednego jeszcze dysydenta powoduje niemale cakowity zanik konformizmu (Morris i in., 1977).

PSYCHOLOGIA A RNORODNO WIATA:

Ludzie przygldaj mi si, jakby chcieli powiedzie to taka chce u nas pracowa?*" - skary si dziewitnastoletnia Maha Alkateeb. Po bezskutecznym poszukiwaniu pracy w supermarketach, cigna czarczaf, czarny szal, pod ktrym muzumaskie kobiety tradycyjnie chowaj wosy, pozwalajc, by jej wasne wosy rozsypay si czarn lnic kaskad. O podobnych przejciach mwi trzydziestosiedmioletnia Wanda Khan z Karoliny Pnocnej. Nie przyjto jej do pracy w szkole z powodu noszenia czarczafu. Zdawaam sobie spraw z wyszoci wasnych kwalifikacji - wspomina - ale dyrektorzy powiedzieli mi, e szkoa nie zgadza si na noszenie nakry gowy podczas lekcji. Ja jednak stwierdziam, e to nakrycie gowy wie si z moj religi i e nie zamierzam go zdejmowa nawet w szkole". Muzumanki czuj, e s traktowane w Stanach Zjednoczonych jak dziwaczki. Sharifa, matka Mahy, uwaa, e wikszo ludzi wyobraa sobie je pozawijane w ogromne kawaki tkaniny i posusznie podajce z trjk dzieci w lad za mem, ktry wanie przesta bi on. GRUPY WSPARCIA. Aby skuteczniej wspiera si nawzajem w rozwizywaniu praktycznych problemw, muzumanki organizuj si w grupy ssiedzkie i oglnokrajowe organizacje. W niektrych grupach dyskutuje si o poytkach z noszenia czarczafu. (Nic w religii islamskiej nie wymaga samego czarczafu, natomiast noszenie tego nakrycia gowy jest tradycyjnym sposobem wypeniania religijnego nakazu skromnoci). W wielu grupach dyskutuje si, w jaki sposb nakoni ludzi, by akceptowali muzumaskie kobiety w tradycyjnym stroju w takich miejscach, jak sklep, bank czy szkoa, albo jak poradzi sobie z nauczycielami nieuznajcymi -muzumaskich wit swoich uczniw czy te z przedsibiorstwami i instytucjami odmawiajcymi zatrudniania muzumanw. Muzumanki zaczy si organizowa, poniewa czuj si demonizowane" mwi Yvonne Haddad, profesor na University of Massachusetts. Owo organizowanie si w grupy wyciga muzumaskie kobiety zza plecw ich ojcw i mw, ktrzy tradycyjnie jako pierwsi prbuj odczyta kulturowy kod i jzyk nowego kraju zamieszkania. Gdy wszystko zdaje si rozlatywa, kobiety wkraczaj na scen. S przyzwyczajone do ulegoci wobec mczyzn, ale widzc, e sprawy nie

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

Wyniki bada wskazuj, e zobaczy niekoniecznie znaczy uwierzy. Przynajmniej wtedy, gdy wikszo zdaje si widzie rzeczy inaczej ni my.

wszyscy konsekwentnie wskazuj na lini 1. Gdy przychodzi nasza kolej nie wiemy, co zrobi, poc nam si rce i w popiechu mwimy to, co wszyscy. Badany wypowiadajcy si po nas te wskazuje na lini 1. Teraz nasza uwaga jest ju cakowicie pochonita ocenami linii. W wikszoci przypadkw siedmiu sdziw mwi dokadnie to, co widzimy, jednak czasami okazuj si doskonale zgodni, nawet gdy si myl, to znaczy jeli nasze wasne oczy nas nie myl. Caa sytuacja staje si nieprzyjemna i zaczynamy wtpi, czy moemy ufa wasnym oczom i zdaniu. Nieprzyjemno doznawana w skonstruowanej przez Ascha sytuacji zostaa wywoana naciskiem skaniajcym do konformizmu. Siedmiu pozostaych badanych byo w rzeczywistoci wsppracownikami Ascha (pozorantami), poinstruowanymi, by czasami wyraa faszywe opinie niezgodne ze wiadectwem zmysw. Jedynym celem badania byo za sprawdzenie, jak czsto ludzie ulegaj naciskowi grupy i dostosowuj swoje opinie do tego, co ona mwi. Jak wielu waciwych badanych ulegao naciskowi? Trzy czwarte - tyle osb dao przynajmniej raz odpowied bdn, a wskazywan przez innych czonkw grupy. WYZNACZNIKI KONFORMIZMU. Wzrost skonnoci do konformizmu pociga za sob szereg czynnikw, midzy innymi: przynaleno do spoeczestwa kolektywistycznego, a nie indywidualistycznego (Bond, Smith, 1996); pragnienie, aby by lubianym przez czonkw grupy (a pragnienie, by wydawa trafne sdy, moe obniy konformizm); niska samoocena; niemiao (Santee, Masach, 1982); brak obeznajomienia z danym typem zada. Innymi czynnikami wpywajcymi na konformizm s wielko grupy i wsparcie spoeczne. Wraz ze wzrostem liczby czonkw grupy konformizm ronie, cho tendencja ta ulega zahamowaniu okoo pitego czonka grupy. Konformizm osiga maksymalne natenie i przestaje rosn przy powikszeniu si grupy do

ZASTANW SI
MUZUMANKI W STANACH ZJEDNOCZONYCH
Zachowujce tradycj muzutmanki skar si, e czsto s traktowane w Stanach Zjednoczonych jako dziwactwo. Z uwagi na podobiestwo nkajcych je problemw zamieszkujce w Stanach Zjednoczonych kobiety organizuj si wic w grupy wsparcia, pomagajc sobie wzajemnie rozwizywa rne problemy praktyczne, na przykad w jaki sposb nakoni ludzi, by akceptowali je w sklepach, bankach czy szkoach. tocz si tak, jak powinny, same zaczynaj si organizowa" - dodaje profesor Haddad. Muzutmanki organizuj si w Stanach Zjednoczonych take z powodu ograniczania ich swobody w krajach pochodzenia. Dla niektrych problemem do rozwizania jest kwestia, jak utrzyma przywizanie do islamu, a jednoczenie przej atrakcyjne wartoci dominujcej kultury amerykaskiej, zwizane midzy innymi z niezalenoci i asertywnoci kobiet oraz ich moliwociami awansu w miejscu pracy. REZYGNACJA Z BALU MATURALNEGO. Maha Alkhateeb jest jedn z wielu modych muzulmanek w Ameryce, ktre odczuwaj zobowizania religijne jako dodatkowy czynnik utrudniajcy ich i tak nieatwe dorastanie. Surowe wymagania religijne, jak nakaz piciokrotnej modlitwy w cigu dnia i zachowywanie postu od witu do zachodu soca podczas Ramadanu, stanowi trudny do uniesienia ciar w powszechnie zewiecczonym spoeczestwie amerykaskim. Wielu Amerykanw uwaa tego rodzaju jawne i czste praktyki religijne za dziwaczne. Konieczno poszczenia podczas Ramadanu spowodowaa, e lekcje wychowania fizycznego stay si dla Mahy prawdziw mk. Noszone przez ni ubranie byo przedmiotem kpin ze strony innych uczniw, a wyznawane wartoci nie pozwoliy jej wzi udziau w balu maturalnym. Maha wyjania: Z powodu balu maturalnego byo mi naprawd smutno. Ale wiedziaam, e wszyscy odbywaj tego wieczoru stosunki seksualne, co uwaam za niemoralne. Teraz nie auj, e nie poszam. Po prostu nie chciaam tego zrobi, bo to fajne. Mayada el-Zoghbi jest dwudziestoczteroletni Egipcjank, ktra dorastaa czciowo w Egipcie, a czciowo w Minnesocie, jest obecnie studentk Uniwersytetu Columbia. W zgodzie z muzumask tradycj Mayada poci podczas Ramadanu i nie pija alkoholu. Z drugiej strony modli si tylko okazjonalnie", a nie nakazane pi razy dziennie. Co wicej, chodzi potaczy i umawia si na randki, co spotyka si z potpieniem ze strony muzumaskich tradycjonalistw. ycie w akademiku uniemoliwia jej jednak odbywanie tak czstych modlitw, jakich oczekiwaaby po niej rodzina. Nie ma co mnie pyta, dlaczego nie jestem w stanie modli si pi razy dziennie w obecnoci Amerykanw. Po prostu nie potrafi tego zrobi. Podobnie jak nie jestem w stanie przej si w szortach po Kairze" - mwi Mayada. Jak mylisz, dlaczego wikszo uczestnikw eksperymentu Milgrama ulega wydawanym im poleceniom? Wiadomo, e ludzie cenicy sobie trafno wasnych sdw bardziej od sympatii innych rzadziej ulegaj naciskowi grupy. Ktra z tych wartoci jest waniejsza dla ciebie samego? Czy przypominasz sobie jakie sytuacje, w ktrych ulege naciskowi grupy? (Ubraby dinsy, tam gdzie wszyscy nosz stroje wieczorowe?) Czy tradycje kultury, z ktrej si wywodzisz, wchodz w konflikt z wartociami i obyczajami gwnego nurtu kultury? Jeeli tak, to na czym konflikt ten polega?

ZACHOWANIA GRUPOWE
Gail Maeder, szczupa jak odyga, wychowaa si w Sag Harbor na Long Island. Uczszczaa do Suffolk Community College. Kochaa zwierzta, w szczeglnoci koty. Nie lubia uywa papierowych rcznikw, gdy rwnao si to dla niej zabijaniu drzew. Skoczyaby 27 lat (w sierpniu 1997), gdyby nie doczya do sekty nazywanej przez jej rodzicw sekt UFO"" (Bearak, 1997, s. A1).

ail doczya do sekty Wrota Niebios. Bycie czowiekiem oznacza przynaleno do grup spoecznych. Grupy maj wiele do zaoferowania. Pomagaj w zaspokojeniu potrzeby kontaktu emocjonalnego i przynalenoci. Dziki nim jestemy w stanie dokona tego, czego nigdy bymy nie osignli w pojedynk. Jednak Gail doczya do niewaciwej grupy. Sekty czsto daj czowiekowi natychmiastow przyja, tosamo grupow, bezpieczestwo i zorganizowanie ycia (Zimbardo, 1997). Jednak grupy wpywaj te na nasze ycie, a czasami wrcz dosownie je zabieraj. Trzydziecioro dziewicioro wyznawcw Wrt Niebios odebrao sobie w roku 1997 ycie, najwyraniej wierzc, e osign w ten sposb wyszy poziom istnienia. W przeraajco zorganizowany sposb, grupka po grupce, szli na mier. Rozstali si z yciem w sposb, na ktry zapewne nigdy nie zgodziliby si, dziaajc w pojedynk. W tej czci rozdziau zastanowimy si nad tym, jak zmienia si ludzkie zachowanie, gdy z dziaania indywidualnego przechodzimy do dziaa grupowych. Rozpoczniemy od zjawiska zwanego facylitacj spoeczn.

FACYLITACJA SPOECZNA
Jednym z podstawowych przejaww wpywu grupy na zachowania jednostki jest zjawisko facylitacji spoecznej (uatwienia spoecznego), polegajce na zmianach poziomu osiganych wynikw pod wpywem obecnoci innych. Na przykad rowerzyci i biegacze poruszaj si szybciej w grupie ni w pojedynk. Zjawisko to nie ogranicza si do ludzi. Psy i koty jedz szybciej w towarzystwie innych osobnikw wasnego gatunku. Nawet karaluchy biegn szybciej w obecnoci innych karaluchw ni samotnie (Zajonc, 1980). Wedug Roberta Zajonca (1980) obecno innych podwysza poziom pobudzenia, czyli mobilizacji organizmu. Wysoki poziom pobudzenia uatwia wykony-

FACYLITACJA SPOECZNA
Biegacze poruszaj si szybciej w grupie ni w samotnoci. Czy obecno innych mobilizuje, czy powoduje lk przed ocen"? wanie zada prostych, natomiast moe utrudnia wykonywanie zada zoonych. Dobrze wywiczona mowa bdzie wygoszona tym lepiej, im wiksze jest audytorium. Obecno licznych suchaczy moe natomiast utrudni wygoszenie nieprzygotowanej wypowiedzi czy odpowiadanie na nieoczekiwane pytania. Zjawisko facylitacji spoecznej wiza si moe nie tylko z poziomem mobilizacji, ale take z lkiem przed ocen innych (Bray, Sugarman, 1980; Sanna, Shotland, 1990). Osigane przez nas wyniki zale nie tylko od obecnoci innych, ale take i tego, w jaki sposb nas oni oceni. Podczas publicznej wypowiedzi moemy straci wtek", jeeli zbyt mocno koncentrujemy si na tym, co inni sobie o nas pomyl (Seta, 1982). Jeeli sdzimy, e idzie nam kiepsko, lk przed ocen moe t myl zamieni w przewidywanie katastrofy. W konsekwencji nastpuje jeszcze wiksze pogorszenie poziomu wykonania. Obecno innych obnia take poziom wykonania w zadaniach, ktre wsplnie z nimi wykonujemy (Harkins, 1987; Shepperd, 1993). Pracownicy przekonani, e i tak nikt nie jest w stanie zidentyfikowa ich wkadu we wsplny wynik caej grupy, mog minimalizowa wysiek i pracowa mniej, co nazywane jest zjawiskiem prniactwa spoecznego. W takich warunkach nie dochodzi do powstania lku przed ocen, a wystpuje w nich take rozproszenie odpowiedzialnoci midzy rnych czonkw grupy. Jeeli na przykad czowiekowi w jakiej potrzebie przyglda si caa grupa osb, kada z nich moe dziki obecnoci innych poczuwa si do mniejszej odpowiedzialnoci za udzielenie pomocy. Spadek wysiku wkadanego w zadanie moe nastpowa take pod wpywem obserwowania osb, ktre najwyraniej nie wysilaj si, cho s do tego zdolne. W jaki sposb obecno innych wpywa na ciebie? Czy inni motywuj ci do wikszych wysikw, czy te perspektywa, e i tak si nikt nie dowie", skania ci raczej do prniactwa spoecznego?

1. Zwycia wikszo. W tym czsto spotykanym schemacie decyzja jest podejmowana w zgodzie z tym, w co od pocztku wierzya wikszo grupy. Regua ta zdaje si rzdzi wikszoci decyzji grupowych w sytuacji, gdy nie ma adnej obiektywnej miary poprawnoci przyjtego rozwizania. Przykadem moe by decyzja dotyczca tego, ktry z rozwaanych modeli samochodw skierowa do produkcji (jeeli alternatyw nie poddano osdowi samych konsumentw). 2. Zwycia prawda. Wedle tego schematu grupa orientuje si w obiektywnej wyszoci jednej z rozwaanych moliwoci w miar napywania coraz peniejszych informacji (Gigone, Hastie, 1997). Na przykad ciao decyzyjne rozwaajce, czy w procesie rekrutacji studentw uwzgldnia wyniki testw wiadomoci i zdolnoci moe skorzysta z informacji dotyczcych stopnia, w jakim wyniki testw pozwalaj przewidywa oceny uzyskiwane w trakcie studiw. 3. Zwycia wikszo kwalifikowana. awy przysigych czsto wydaj decyzj skazujc, pod warunkiem e popiera j dwie trzecie ich skadu. 4. Regua pierwszego przesunicia. Wedle tego schematu grupa podejmuje decyzje zgodnie z pierwsz zmian opinii wyraon przez ktregokolwiek z jej czonkw. Jeeli na przykad awa przysigych jest do rwno podzielona, decyzja przechyla si w kierunku pierwszej zmiany opinii wyraonej przez jednego z przysigych.

POLARYZACJA GRUPOWA I RYZYKOWNE PRZESUNICIE

S podstawy aby sdzi, e decyzje grupowe oka si bardziej konserwatywne czy umiarkowane od decyzji indywidualnych. Na przykad po grupie mona si spodziewa jakiego wyporodkowania midzy zrnicowanymi stanowiskami jej czonkw, co oznaczaoby, e stanowisko wsplne bdzie bardziej umiarkowane od dowolnego stanowiska indywidualnego. Kilku dojrzalszych czonkw grupy powinno te wylewa kube wody" na rozpalone gowy najbardziej zapalczywych decydentw. Jednak w rzeczywistoci grupy zdaj si nie postpowa w zgodzie z tym rozumowaniem. W funkcjonowaniu grup czsto stwierdza si zjawisko polaryzacji (biegunowoci). Jako jednostka moesz rekomendowa swemu przedsibiorstwu, by zaryzykowao inwestycj p miliona w rozwj nowego produktu, a inni menederowie mog mie podobne sugestie. Jeeli jednak wszyscy zebralibycie si, by wsplnie podj decyzj, to prawdopodobnie rekomendowaby albo zainwestowanie wikszej sumy, albo cakowite porzucenie myli o tej inwestycji (Burnstein, 1983). To wystpujce w grupach zjawisko nazywane jest polaryzacj, czyli zajmowaniem skrajnych pozycji. Gdyby jednak mia si zaoy o to, w jakim kierunku zmierza bdzie wsplna decyzja grupy, lepiej zrobisz, obstawiajc moliwo duych inwestycji, a wic stawiajc na ryzykowne przesunicie stanowisk w grupie. Dlaczego? Jedna moliwo jest taka, e ktry z czonkw grupy wnosi informacje, ktre byy nieznane innym uczestnikom. Informacje takie mog przekonywa do tego czy innego stanowiska, ale zawsze tylko jednego. Po usuniciu wtpliwoci stanowiska czonkw grupy staj si bardziej spolaryzowane: albo - albo. W grupie moe te nastpowa zjawisko facylitacji, a wynikajca ze zwikszona mobilizacja popycha czonkw do bardziej kracowych decyzji. Czemu jednak grupy podejmuj decyzje bardziej ryzykowne ni poszczeglne jednostki? Jedna z odpowiedzi na to pytanie siga do zjawiska rozproszenia odpowiedzialnoci (Burnstein, 1983). Jeeli przedsiwzicie skoczy si fiaskiem, nie ty jeden bdziesz temu winny. Przypomnijmy sobie zjawisko egotyzmu atrybucyjnego: zawsze moesz powiedzie, e to inni ponosz wikszo winy, chronic

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?

To nieprawda, e decyzje grupowe sq wynikiem konserwatywnego wyporodkowania opinii poszczeglnych czonkw grupy. Przecitnie rzecz biorc, decyzje grupowe s bardziej ryzykowne od indywidualnych, midzy innymi wskutek rozproszenia odpowiedzialnoci za negatywne konsekwencje decyzji.

GRUPOWE PODEJMOWANIE DECYZJI

Wiele organizacji powierza wane decyzje grupie w nadziei na wiksz ich trafno (Gigone, Hastie, 1997). W jaki sposb grupa podejmuje decyzje? Psychologowie spoeczni wykryli kilka takich regu, ktre nazywaj schematami decyzji grupowych (Davis i in., 1984; Stasser i in., 1989). Oto najwaniejsze z nich:

w ten sposb dobre mniemanie o sobie (Larrick, 1993). Kiedy jednak przedsiwzicie okae si opacalne, moesz zasug przypisa sobie i chwali si trafnoci wasnych analiz oraz zdolnoci do przekonywania innych do swych racji.

ZACHOWANIE TUMU A DEINDYWIDUACJA

Francuz Gustave Le Bon (1895/1960) uzna tum za irracjonalny, przyrwnujc go do wielogowej bestii". Dziaania tumu, takie jak zamieszki rasowe lub lincze, zdaj si rzdzi swoj wasn psychologi. Czy tum budzi drzemic w nas besti? Dlaczego skdind agodni ludzie dopuszczaj si aktw bezwzgldnej brutalnoci, gdy dziaaj w tumie? W poszukiwaniu odpowiedzi przyjrzyjmy si zjawisku linczu. pracy Social Learning and Imitation (Spoeczne uczenie si i naladownictwo) Neal Miller i John Dollard (1941) zamieszczaj plastyczny opis linczu, jaki wydarzy si na poudniu Stanw Zjednoczonych w latach trzydziestych XX wieku. Czarnoskry Arthur Stevens zosta oskarony o zamordowanie swej biaej kochanki, gdy ta chciaa z nim zerwa. Stevens zosta aresztowany i przyzna si do zarzucanego mu czynu. Obawiajc si wybuchu zamieszek, miejscowy szeryf przewiz Stevensa noc do odlegego o 300 km miasteczka. Jednak miejsce jego pobytu zostao wykryte i nastpnego dnia stuosobowy tum zaatakowa wizienie i wywiz Stevensa na miejsce zbrodni. Tam Stevens zosta poddany torturom, a nastpnie zamordowany przez rozemocjonowany tum skadajcy si z najrniejszych osb - robotnikw, pracownikw umysowych, kobiet, modocianych, a nawet przedstawicieli wadz. Rozszalay tum zacz poszukiwa i atakowa take i innych Afroamerykanw. Zamieszki ucichy dopiero po interwencji wojska.

P R O F I L U
LE BON
Ludzie w tumie staj si impulsywni i pobudzeni. Trac rozsdek i zdolno do racjonalnej, krytycznej oceny sytuacji. Le Bon dawa wyraz swoim uprzedzeniom, piszc, e ludzie w tumie postpuj w sposb charakterystyczny dla niszych form ewolucyjnych", takich jak kobiety, dzikusy i dzieci". (Najwyraniej nie przeszkadzao mu, e jego wasna rodzina skadaa si gwnie z niszych form ewolucyjnych"). Zachowanie tumu wyjania w kategoriach wielkich liczb, anonimowoci, wzajemnego zaraania si reakcjami" (naladownictwa modeli) i zaczerpnitego z rozwaa nad hipnoz pojcia nasilonej podatnoci na sugesti.

SYNDROM MYLENIA GRUPOWEGO

Grupy podejmujce decyzje popadaj czasem w kolein syndromu mylenia grupowego (Janis, 1982). Polega on na tym, e grupa decydentw bardziej ulega dynamicznemu liderowi i sobie nawzajem ni faktom, jakie powinny stanowi przesank decyzji. Grupowy proces decyzyjny moe take wpada w t kolein, kiedy decydenci czuj si grup wyizolowan i zagroon. Przekonanie o zewntrznym zagroeniu nasila spjno grupy, ktra moe stawa murem wok swego przywdcy. Zagroenie jest rdem stresu i powoduje, e czonkowie nie przygldaj si starannie wszystkim moliwociom, jakie maj do dyspozycji (Keinan, 1987). W konsekwencji grupa podejmuje bdne decyzje. Syndrom mylenia grupowego wskazywany by jako przyczyna bdnych decyzji przy takich okazjach, jak fiasko desantu w Zatoce wi, skandal Iran-contras czy decyzja NASA o wysaniu w przestrze promu kosmicznego Challenger, ktry uleg katastrofie. Ta ostatnia decyzja zostaa podjta wbrew wyranym ostrzeeniom technikw o niebezpieczestwach wywoanych bardzo niskimi temperaturami w noc poprzedzajc wystrzelenie promu (Aldag, Fuller, 1993). Irving Janis wskazuje na pi wasnoci skadajcych si na syndrom mylenia grupowego: 1. Poczucie bezkarnoci. Grupa decydentw moe wierzy, e jest poza zasigiem krytyki lub prawa. Czasami dlatego, e jest to krg ludzi zoony z osb najwaniejszych w pastwie (na przykad prezydent wraz z doradcami). 2. Przekonanie o wasnej susznoci. Grupy popadajce w syndrom cechoway si najwyraniej silnym przekonaniem o susznoci wasnych dziaa. Czasami speniay pragnienia prezydenta. W przypadku bdnej decyzji o wystrzeleniu Challenger a NASA miaa za sob dugi szereg trafnych decyzji. Czonkowie sekty Wrota Niebios, ktrzy popenili zbiorowe samobjstwo w okresie pojawienia si komety Hale'a-Bope'a, dziaali w przekonaniu, e oto wstpuj na wyszy poziom egzystencji (Gateway to Madness, 1997). 3. Dyskredytowanie informacji sprzecznych z decyzj grupy. Grupa urzdnikw i doradcw odpowiedzialna za afer Iran-contras wiadomie zamaa przepisy prawne. Jej czonkowie najwyraniej dyskredytowali prawo, uznajc, e (I) prawo nie suy interesom Stanw Zjednoczonych, i (2) zatrudniajc do brudnej roboty cywili, tak by rzd amerykaski nie by w ni bezporednio zaangaowany. 4. Nacisk grupy na jej uczestnikw. Spjno grupy przyczynia si do nacisku na jej czonkw, by nie wyamywali si z podjtych przez grup dziaa. Popeniajc samobjstwo, wyznawcy Wrt Niebios wzajemnie na siebie wpywali. 5. Stereotypizacja osb spoza grupy. Podobno czonkowie grupy odpowiedzialnej za afer Iran-contras stereotypizowali osoby spoza grupy, mwic o oponentach jako sympatykach komunizmu" i stuknitych liberaach". Syndromowi mylenia grupowego moe zapobiec przywdca grupy, na przykad zachcajc czonkw grupy do zachowania sceptycyzmu i swobodnego wyraania opinii sprzecznej ze zdaniem innych.

LINCZ NA ARTURZE STEVENSIE. w swojej klasycznej

Wspczenie jeGUSTAYE go prace uznawane s za wyraz niesychanego rasizmu i seksizmu. Jednak w swoim czasie stanowiy nowatorskie poczenie zainteresowa etnografi (badania kultur) i hipnoz dla lepszego zrozumienia psychologii tumu. Gustave Le Bon (1841-1931) urodzi si w zamonej rodzinie francuskiej, dziki czemu mg powici si swoim licznym zainteresowaniom. Skoczy studia medyczne, cho nigdy nie podj powanej praktyki lekarskiej. Podrowa po mao znanych obszarach Afryki, Azji i Europy i wyda wiele ksiek powiconych zrnicowaniu charakteru narodowego. Pogldy mia mocno konserwatywne i przedstawia Europejczykw jako najwysze osignicie ewolucji ludzkoci (a wiemy, e nie ma takiego zrnicowania midzy ludmi). Uwaa take, e ludzie sprawuj niewielk kontrol nad swoim zachowaniem, szczeglnie w tumie. Jak napisa w swojej Psychologu tumu, ludzie w tumie porzucaj swoj indywidualno i racjonalno na rzecz umysu kolektywnego. Wspczeni psychologowie mwi o deindywiduacji i normach grupowych, ale idea jest podobna.

DEINDYWIDUACJA. Kiedy ludzie dziaaj jako jednostki, obawa przed konsekwencjami wasnych czynw (w tym spadkiem samooceny) powstrzymuje ich od zachowa antyspoecznych. Jednake w tumie ludzie mog dowiadcza deindywiduacji - stanu ograniczonej samowiadomoci i spadku troski o wasny wizerunek w oczach innych. Deindywiduacj wywouj liczne czynniki. Obejmuj one anonimowo, rozproszenie odpowiedzialnoci, wzrost pobudzenia wywoany tokiem lub haasem i koncentracja na sytuacyjnie wyaniajcych si normach grupowych, zamiast na osobicie cenionych wartociach (Baron, Byrne, 1997). W tego rodzaju warunkach uczestnicy tumu przejawiaj wicej agresji, ni robiliby to w pojedynk. Policja zdaje sobie spraw, e najlepsze przeciwdziaanie tumowi polega na wczesnym rozpraszaniu niewielkich jeszcze grupek, zanim mog si one przeksztaci w tum. Na poziomie indywidualnym zapewne mona si powstrzyma przed zlaniem si z tumem, nakazujc sobie zatrzyma si i zacz myle, gdy poczujemy wyrany wzrost pobudzenia emocjonalnego. Wydostanie si z grupy zanim jeszcze przerodzi si ona w tum umoliwia utrzymanie krytycyzmu i powstrzymanie si od postpowania, ktrego potem bdziemy aowa.

Lc Bon opisywa, w jaki sposb liderzy manipuluj tumami za pomoc takich zabiegw, jak afirmacja (wskazywanie na pozytywy sprawy), powtarzanie (np. wykrzykiwanie sloganw) i zaraanie spoeczne (umieszczanie wrd tumu entuzjastycznych zwolennikw zaraajcych ssiadw swymi reakcjami). Cho wspczeni psychologowie nic wi ju tych idei z hipnotyzmem, prace Le Bona nadal adekwatnie opisuj zachowanie wspczesnych tumw i rzdzcych nimi prowodyrw.

GNIEWNY TUM

Gustave Le Bon uwaa tum za irracjonaln wielogow besti".

ALTRUIZM A ZJAWISKO OBOJTNEGO PRZECHODNIA

PRZEMYL JESZCZE RAZ: PRAWDA CZY FASZ?
To praw3a, e niemal czterdzieci osb stao bezczynnie i przygldao si mordowaniu pewnej kobiety zapomoc noa. Zaniechanie pomocy w takich sytuacjach nazywane jest zjawiskiem obojtnego przechodnia. Cay nard by wstrznity morderstwem dwudziestoomioletniej Kitty Genovese w Nowym Jorku. Morderstwo nie jest co prawda czym nieznanym w tym miecie, jednak Kitty gono woaa o pomoc przez p godziny, kiedy to napastnik trzykrotnie atakowa j noem (Rosenthal, 1994). Przysuchiwao si temu z okien swoich mieszka 38 ssiadw i ssiadek. Napastnika dwukrotnie odstraszay ich gosy i zapalane wiata. Za kadym razem jednak powraca, a nikt z przygldajcych si ssiadw nawet nie zadzwoni po policj. Dlaczego? Niektrzy z nich potem przyznali, e nie chcieli by zamieszani w spraw. Jeden powiedzia, e by zmczony. Reszta przyznaa, e po prostu nie wiedz, dlaczego nic nie zrobili. Czy jest to przejawem rozpowszechniajcej si znieczulicy" spoecznej? K T O POMAGA? Na skonno do pomagania wpywa wiele czynnikw: 1. Czciej pomagaj osoby cechujce si siln empati. Zwykle jestemy te bardziej skonni pomaga innym, bdc w dobrym nastroju (Baron, Byrne, 1997; George, 1991). By moe dlatego, e dobry nastrj nasila poczucie osobistej mocy (Cunningham i in., 1990). Osoby empatyczne czciej pomagaj innym (Darley, 1993), poniewa silniej odczuwaj ich cierpienie, bardziej interesuj si ich losem i potrafi lepiej wczu si w cudz sytuacj. Kobiety s bardziej empatyczne, w wielu sytuacjach bd wic czciej pomaga ni mczyni (Trobst i in., 1994). 2. wiadkowie zwykle nie udzielaj pomocy, dopki nie s przekonani, e jest ona potrzebna (Baron, Byrne, 1997). By moe niektrzy wiadkowie suchajcy nawoywa mordowanej Kitty Genovese nie byli pewni, co si dzieje (cho pamitajmy, e inni nie chcieli by zamieszani w ca spraw). 3. Obserwatorzy musz czu si odpowiedzialni za ofiarowanie pomocy (Baron, Byrne, 1997). Zdawa by si mogo, e ofiara jakiego zdarzenia, jak Kitty Genovese, ma wiksz szans uzyskania pomocy, gdy przyglda jej si caa grupa ludzi, a nie pojedyncza osoba. A jednak badania atane i Darleya (1968)

przekonuj, e szansa uzyskania pomocy moe Z P R 0 F I L U by wiksza przy pojedynczym wiadku. W ich klasycznych eksperymentach aranowano sytuacj stentem na UniDlaczego nikt polegajc na tym, e w czasie gdy badani mwersytecie Conie przyszed lumbia. Spotkali pomoc Kitty czyni rozwizywali pewne zadanie (kady w odsi na przyjciu Gnovese? Wiedzielnej kabinie), dobiegay ich nagle bardzo retowarzyskim lu dziennikarzy alistyczne odgosy wskazujce, e jeden wkrtce po goi komentatorw z uczestnikw eksperymentu dozna ataku panym mordermwio o dehudaczki. Gdy badani byli przekonani, e oprcz stwie Kitty i dysmanizacji i alienich wiadkami zdarzenia byy jeszcze cztery inne kutowali o nim nacji mieszkaprzez kilka gocw wielkich osoby, tylko 31% pospieszyo z pomoc. Gdy nadzin. Wwczas miast, w szczetomiast byli przekonani, i s jedynymi wiadkami zdarzyo im si glnoci Nowezdarzenia, a 85% prbowao pomc osobie doco, co Hunt go Jorku. JedBIBB ATANE tknitej napadem. Wyglda wic na to, e podob(1993) nazywa nak John Darley nie jak w innych dziedzinach zachowania mamy tu wsplnym olnieniem": nikt i Bibb atane, psychologowie do czynienia z rozproszeniem poczucia odpowienie pomg Kitty wanie dlaspoeczni mieszkajcy podwtego, e tyle osb mogo poczas w Nowym Jorku, zapadzialnoci, ktre hamuje ch pomocy w grupach mc. Pnym wieczorem tego trywali si na to do scepczy tumie. Ogldamy si wtedy na innych, by podsamego dnia zaczli ukada tycznie. Darley - sam wychojli si pomocy. Gdy innych nie ma, wiemy, e caschemat eksperymentu, ktry wany w rodowisku wielkoa odpowiedzialno spoczywa na nas samych. sprawdzaby, czy dojdzie do miejskim, absolwent elitarne(Zapewne cz osb syszcych krzyki Kitty Gezjawiska, ktre potem nazwali go uniwersytetu - by podwnovese mwia sobie: Dlaczego ja mam si w to zjawiskiem obojtnego przeczas asystentem na Uniwersychodnia. Jak wiele innych bamiesza? Inni te to sysz"). tecie Nowojorskim. atane da tego typu, eksperyment niezgrabny chopak ze wsi 4. Obserwatorzy musz wiedzie, co naley czyni opiera si na wprowadzaniu z poudniowym akcentem w danej sytuacji (Baron, Byrne, 1997). Syszy si badanych w bd co do rzeczystudiowa pod kierunkiem 0 przypadkach, gdy kto, widzc tonce dziecko, wistego celu bada. Stanleya Schachtera i by asyrzuca si do wody i sam tonie. Jednake zwykle ludzie nie prbuj pomc, jeeli nie wiedz, jak to zrobi. Na przykad zawodowe pielgniarki czciej skonne s udzieli pomocy ofierze wypadku ni osoby niemajce ich umiejtnoci (Cramer i in., 1988). Obserwatorzy niebdcy pewni, czy poradz sobie z sytuacj, mog trzyma si na uboczu w obawie przed omieszeniem si w oczach innych. Mog te ba si, e sami ponios szkod (tak wic niektrzy ze wiadkw morderstwa Kitty mogli myle: Prbujc interweniowa, wyjd na gupka albo sam zostan zabity"). 5. Obserwatorzy chtniej pomagaj osobom, ktre znaj (Rutkowski i in., 1983). Jeeli o datek na jaki cel dobroczynny poprosi nas publicznie kolega czy przeoony w pracy, to wiksza jest szansa, e co zaoferujemy, ni wtedy, gdy proba ma posta czytanego prywatnie listu. Niektrzy teoretycy zakadaj, e altruizm jest naturalnym skadnikiem ludzkiej natury (np. Guisinger, Blatt, 1994). Powicenie czasami pomaga przetrwa krewnym, ktrzy s do nas podobni, a wic pomaga przetrwa take 1 naszym genom. Paradoksalnie z genetycznego czy socjobiologicznego punktu widzenia altruizm jest zatem egoizmem, gdy kierowany jest na spokrewnione osoby i stanowi sposb na propagowanie wasnych genw. Pogld ten sugeruje, e jestemy bardziej altruistyczni w stosunku do osb spokrewnionych ni obcych. Losy Kitty Genovese potoczyyby si inaczej, gdyby w momencie napadu otoczona bya rodzin. 6. Chtniej pomagamy ludziom, ktrzy s do nas podobni. Marnie ubrani ludzie maj wiksz szans uzyska datek od innych marnie ubranych. Ci za, ktrzy ubrani s dobrze, maj wiksz szans na datek od innych dobrze ubranych (Hensley, 1981).

KOMU POMAGAMY? Cho kobiety czciej pomagaj innym ni mczyni, do tradycyjnej roli mczyzny naley pomaganie kobietom, szczeglnie na poudniu Stanw Zjednoczonych. Kobieta upuszczajca monet czciej uzyskuje pomoc w Atlancie (na poudniu Stanw) ni w Seattle czy Columbus (na pnocy Stanw), szczeglnie pomoc mczyzn (atane, Dabbs, 1975). Dlaczego? Sugeruje si, e tradycyjne zrnicowanie rl pci silniej utrzymuje si na Poudniu. Kobiety czciej ni mczyni otrzymuj pomoc, gdy zepsuje si im samochd na autostradzie lub kiedy jad autostopem. Czy jest to galanteria, czy te pomaganie" o erotycznych podtekstach? Nie mona wykluczy tej drugiej moliwoci, gdy najwiksz szans na uzyskanie pomocy maj kobiety atrakcyjne, ktrym nikt nie towarzyszy (Benson i in., 1976; Snyder i in., 1974).

HAAS: 0 PODKADZIE MUZYCZNYM, ROCKU I ZBYT NISKO LATAJCYCH SAMOLOTACH

Psychologowie rodowiskowi wykorzystuj wiedz o wraeniach i spostrzeganiu do projektowania rodowiska w ten sposb, by wzbudzao ono pozytywne emocje i polepszao poziom wykonania zada. Mog zaleca wyciszenie jakich pomieszcze bd sugerowa rodzaj ta dwikowego w postaci muzyki lub odgosw naturalnego rodowiska (deszcz, plaa itp.). Jednak dwiki mog by te nieprzyjemne, zwaszcza gone (Staples, 1996). Jak reagujesz na skrzyp" paznokcia po tablicy albo przelatujcy nad gow samolot? Gono haasu mierzona jest w jednostkach zwanych decybelami (dB). Zero decybeli to prg syszalnoci. Poziom haasu w czytelni wynosi okoo 30-40 dB, na autostradzie - okoo 70 dB. Haas o nateniu 140 dB wywouje bl, 150 dB za moe uszkodzi bbenki uszne. Omiogodzinne suchanie dwikw o nateniu 110-120 dB (poziom gonoci przecitnego koncertu rockowego) moe trwale uszkodzi such. Przeduajca si ekspozycja na haas jest stresujca i moe wywoywa szereg chorb, jak nadcinienie, zaburzenia neurologiczne i trawienne, a nawet wrzody przewodu pokarmowego (Cohen i in., 1986; Staples, 1996). Due natenie haasu utrudnia te funkcjonowanie na co dzie. Moe prowadzi do kopotw z pamici, bdw w spostrzeganiu, nawet upuszczania rzeczy. Dzieci naraone na haas w niszych pitrach budynkw mieszkalnych lub w dzielnicach lecych w pobliu lotnisk mog dowiadcza stresu, utraty suchu oraz mie kopoty z pamici i uczeniem si. Przyjemnie jest si bawi w gonej dyskotece, jednak haas o nateniu od 80 dB obnia sympati dla innych. Haas sprawia, e ludzie utrzymuj w stosunku do siebie wikszy dystans fizyczny i mniej s skoni do pomagania innym. Gdy haas dochodzcy z lecego nieopodal miejsca budowy wynosi 92 dB, przechodnie rzadziej pomagaj podnie upuszczone paczki ni przy haasie o nateniu 72 dB (Staples, 1996). W haasie ludzie s nawet mniej skonni rozmieni nieznajomemu monet na drobne. Rozgniewani ludzie czciej te posuwaj si do agresji, gdy nagle zostaj wystawieni na gone dwiki (Donnerstein, Wilson, 1976).

ZASTANW SI
Rodziny, klasy spoeczne, grupy wyznaniowe, partie polityczne, narody, krgi przyjaci, kluby zainteresowa, grupy konwersacyjne, grupy terapeutyczne - do ilu grup spoecznych naleysz? W jaki sposb przynaleno do nich wpywa na twoje zachowanie? Pracujc w grupie, dajesz z siebie wicej, czy te raczej sobie folgujesz? Czy zdarzyo ci si zrobi w grupie co, czego nie zrobiby w pojedynk? Dlaczego? Altruizm i zjawisko obojtnego przechodnia podkrelaj fakt naszej przynalenoci do zoonych struktur spoecznych. Co zrobisz nastpnym razem, widzc nieznan ci osob w potrzebie? Jeste tego pewny?

PSYCHOLOGIA RODOWISKOWA

o przychodzi ci na myl, gdy syszysz pojcie rodowisko"? Dzikie tereny? Gboki ocean z falami? Czy morskie ptaki umazane w ropie, ktra wylaa si z uszkodzonego tankowca? Letnia burza i odwieajcy deszcz czy zatoczone chodniki i smog? Wszystko to - i pikno, i horror - jest przedmiotem zainteresowania psychologii rodowiskowej. Psychologowie spoeczni zajmuj si istot i wyznacznikami procesw psychicznych i zachowania wywoanymi przez sytuacje spoeczne. Natomiast przedmiotem psychologii rodowiskowej jest wpyw wywierany przez rodowisko fizyczne na czowieka i odwrotnie. Tok jest elementem rodowiska fizycznego, podobnie jak temperatura czy haas. Wszystkie te czynniki wpywaj na nasze zachowania, uczucia i moliwoci zaspokojenia potrzeb. Ludzie wpywaj te na rodowisko. Wycilimy ogromne poacie lasw i doprowadzilimy do wymarcia licznych gatunkw zwierzt. W ostatnich latach wpyw czowieka na rodowisko uleg nasileniu - wzrosa te intensywno dyskusji nad efektem cieplarnianym, zanikiem osony ozonowej i pojawianiem si kwanych deszczw. Wielu ludzi docenia estetyczne walory rodowiska i uroki tych nielicznych obszarw, ktre nie s jeszcze tknite rk czowieka. Ochrona rodowiska ostatecznie oznacza take ochron nas samych, jako e to w rodowisku prosperujemy dobrze lub le. W tej czci rozdziau przyjrzymy si niektrym wynikom bada psychologw rodowiskowych nad konsekwencjami warunkw atmosferycznych, haasu, temperatury i zatoczenia.

TEMPERATURA
Psychologowie rodowiskowi badaj take wpyw temperatury na funkcjonowanie czowieka. Gdy silnik samochodu za bardzo si rozgrzewa, moe to stanowi powane zagroenie - pyn w chodnicy zagotuje si lub wysadzi zakrtk. Wysokie temperatury stanowi te wyzwanie dla wielu ukadw naszego ciaa, prowadzc do odwodnienia, wyczerpania lub udaru cieplnego. Gdy jest zbyt zimno, ciao prbuje wytworzy ciepo i powstrzyma jego oddawanie do otoczenia. Ronie metabolizm, pojawiaj si dreszcze. Przewody krwionone pod skr ulegaj zweniu, zmniejszajc dopyw krwi do obwodowych czci ciaa, zapobiegajc w ten sposb oddawaniu ciepa do otoczenia. Pomimo oczywistych rnic, zarwno temperatury niskie, jak i wysokie s nieprzyjemnymi zdarzeniami o podobnych konsekwencjach. Pierwsz z nich jest wzrost pobudzenia - umiarkowane zmiany temperatury owocuj wzrostem pobudzenia. Mog zatem uatwia uczenie si i nasila przeywane uczucia. Jednak temperatury skrajne powoduj spadek poziomu funkcjonowania i osiganych wynikw.

Psychologowie rodowiskowi dowodz, e niewielkie zmiany pobudzenia przycigaj uwag, motywuj i powoduj wzrost osiganych przez czowieka wynikw. Natomiast zmiany due, na przykad wywoane silnym przyrostem lub spadkiem temperatury, s nieprzyjemne i powoduj spadek funkcjonowania przy wykonywaniu trudnych zada. Z mczcymi temperaturami prbujemy sobie radzi, noszc odpowiednie ubranie, ogrzewajc lub chodzc pomieszczenia bd przenoszc si w przyjemniejsze strefy klimatyczne. Wysokie lub niskie temperatury mog upoledzi zdolno do radzenia sobie z wyzwaniami ycia. Podwyszone temperatury wi si ze wzrostem agresywnoci. Czsto trbienia na innych uczestnikw ruchu ronie wraz ze wzrostem temperatury (Kenrick, MacFarlane, 1986). Czsto morderstw i gwatw jest najwiksza, gdy temperatura wynosi okoo 30 stopni Celsjusza (Anderson, DeNeve, 1992). Czsto gwatw i powanych napadw w Pnocnej Karolinie ronie wraz z redni temperatur miesiczn (Cohn, 1990; Simpson, Perry, 1990). Niektrzy sdz, e skonno do agresji ronie liniowo w miar wzrostu temperatury (np. Anderson, DeNeve, 1992), podczas gdy inni uwaaj, e wzrost agresji towarzyszy wzrostowi temperatury tylko do pewnego momentu, po czym dalszy wzrost gorca nie pociga ju za sob wzrostu agresji (np. Bell, 1992). Istniejce dowody nie wykluczaj adnej z tych moliwoci, tak wic sprawa pozostaje przedmiotem... gorcej dyskusji.

RODZAJ OGLDANEGO FILMU A OCENA POCZUCIA ZATOCZENIA

W eksperymencie Worchela i Browna badani ogldali jeden z czterech filmw w warunkach duej lub maej gstoci. Spord osb ogldajcych film w warunkach duej gstoci najwiksze poczucie zatoczenia mieli ludzie, ktrzy ogldali film nie wywoujcy pobudzenia. Pozostali, ktrzy ogldali film o treci miesznej, erotycznej lub agresywnej, mogli przypisywa wasne pobudzenie filmowi i w mniejszym stopniu interpretowali je jako wynik zatoczenia. RYCINA 17.3 Gsto gstoci nierwna - odczuwanie zatoczenia zaley od sposobu interpretowania sytuacji (Baron, Byrne, 1997). Do wyjanienia tego zjawiska wykorzystywane s prawidowoci przetwarzania informacji o otoczeniu spoecznym. Pewien fascynujcy eksperyment ilustruje donios rol czynnikw poznawczych, takich jak atrybucje przyczyn pobudzenia, w powstawaniu uczucia zatoczenia. Worchel i Brown (1984) wywietlali filmy maym grupom osb, ktre siedziay albo w wygodnym oddaleniu od siebie, albo zbyt blisko jedna drugiej, aby mogo im by wygodnie. Wywietlano im jeden z czterech filmw - trzy pobudzajce (humorystyczny, erotyczny lub pokazujcy przemoc) i jeden niewywoujcy pobudzenia. Jak ilustruje rycina 17.3, widzowie siedzcy blisko siebie mieli oglnie wiksze poczucie zatoczenia, ni ci, ktrzy siedzieli w komfortowych odstpach. Co najciekawsze, spord widzw ogldajcych film w warunkach duej gstoci najwiksze poczucie zatoczenia mieli ci, ktrzy ogldali film niewywoujcy adnego pobudzenia. Widzowie filmw o treci humorystycznej, erotycznej lub agresywnej mieli mniejsze poczucie zatoczenia. Dlaczego? Autorzy badania sugeruj, e powodem bya moliwo przypisania wasnego pobudzenia treci ogldanego filmu, a nie warunkom, w ktrych by on ogldany. Tak moliwo mieli jednak jedynie widzowie filmw, ktre - z tych czy innych wzgldw - wywoywa mogy pobudzenie. Pozostali przypisywali wasne pobudzenie zatoczeniu. nad przebiegiem zdarze podwysza odporno psychiczn. Przykady z ycia codziennego sugeruj, e poczucie kontroli nad sytuacj pomaga take w radzeniu sobie ze stresem wywoanym przez zatoczenie. Na koncercie, w dyskotece czy podczas imprezy sportowej nie odczuwamy zatoczenia jako czego tak dolegliwego jak w kolejce, w ktrej musimy odsta swoje. Przeciwnie, moemy si wspaniale bawi. Dlaczego? Poniewa na koncert udajemy si z wasnego wyboru i koncentrujemy si na wasnym dobrym nastroju (o ile przed nami nie siedzi kto zbyt wysoki lub haaliwy). Czujemy, e panujemy nad tym, co si z nami dzieje.

0 ZAPACHACH I ZANIECZYSZCZENIU POWIETRZA

Przedmiotem zainteresowania psychologii rodowiska s te konsekwencje zapachw - od perfum do spalin samochodowych, smogu przemysowego, dymu papierosowego, a nawet dymu z palonych lici. Wiadomo na przykad, e ow ze spalin samochodowych moe uszkadza intelektualne funkcjonowanie dzieci w taki sam sposb, jak uszkadza je ow zawarty w zjadanych farbkach. Tlenek wgla, bezbarwny i bezwonny gaz znajdujcy si w dymie papierosowym i samochodowych spalinach, redukuje zdolno krwi do przenoszenia tlenu. Powoduje te spadek zdolnoci uczenia si i postrzegania upywu czasu. Moe si take przyczynia do wypadkw samochodowych. Mieszkacy wielkich miast s ostrzegani przed wychodzeniem z domu i aktywnoci na zewntrz, gdy zmiany warunkw pogodowych powoduj wzrost stenia smogu. W grudniu 1952 wysokie stenie smogu nad Londynem spowodowao mier czterech tysicy osb (Schenker, 1993). Silne skaenie powietrza w wielkich miastach amerykaskich jest te wizane z podwyszon stop miertelnoci (Dockery i in., 1993). Ludzie przyzwyczajaj si psychicznie do zanieczyszcze powietrza. Na przykad osoby od dawna zamieszkujce w poudniowej Kalifornii mniej si tym przejmuj od niedawno przybyych (Evans i in., 1982). Ignorowanie problemu koczy si jednak, gdy zaczynaj si choroby. Nieprzyjemne zapachy, podobnie jak inne bodce awersyjne, nasilaj agresj, a osabiaj pozytywne uczucia w stosunku do innych (Baron, Byrne, 1997).

PSYCHOLOGICZNE MODERATORY WPYWU DUEJ GSTOCI. Poczucie kontroli

TOK I PRZESTRZE OSOBISTA

Psychologowie rozrniaj zatoczenie od gstoci. Gsto oznacza liczb osb znajdujcych si na jakiej jednostce powierzchni, zatoczenie za to nieprzyjemnie dua gsto w jakiej sytuacji spoecznej.

W zatoczonym wagonie czy autobusie prbujemy zredukowa poczucie zatoczenia ignorujc wsppasaerw i oddajc si marzeniom, czytajc gazety, ksiki lub znajdujc co zabawnego w danej sytuacji. Niektrzy zapadaj w drzemk, by obudzi si tu przed swoim przystankiem. NIEKTRE NASTPSTWA YCIA W MIECIE. Mieszkacy wielkich miast czciej s naraeni na nadmiar stymulacji i przestpczo ni mieszkacy przedmie lub wsi. Nadmiar stymulacji, jasne wiata, okna wystaw i tym podobne bodce powoduj skonno do zawania percepcji do pojedynczej twarzy, miejsca, do ktrego si zmierza, lub zajcia. Tempo ycia ronie - przechodnie szybciej przemierzaj ulice wielkiego ni maego miasta (Sadalla i in., 1990). Mieszkacy wielkich miast rzadziej podaj rk na przywitanie, nawizuj kontakt wzrokowy i pomagaj innym ni mieszkacy miasteczek (Milgram, 1977; Newman, McCauley, 1977). Osoby przeprowadzajce si do wielkiego miasta z mniej zurbanizowanych okolic szybko dostosowuj swe zachowania do nowych warunkw - dziaaj z wikszym rozmysem, z gry planuj rne rodki bezpieczestwa, staj si bardziej wyczuleni na potencjalne niebezpieczestwa. # PRZESTRZE OSOBISTA. Jednym z nieprzyjemnych aspektw zatoczenia jest naruszenie przestrzeni osobistej. Przestrze osobista jest czym w rodzaju niewidzialnej baki mydlanej, ktra nas otacza. Przekroczenie jej granic przez innych wywouje gniew, na przykad wtedy, gdy kto siada naprzeciw ciebie w stowce, cho obok s wolne stoliki, albo staje zbyt blisko w windzie. Przestrze osobista spenia funkcje zarwno ochronne, jak i komunikacyjne. Ludzie siadaj i staj bliej osb podobnych pod wzgldem rasy, wieku i pozycji spoeczno-ekonomicznej. Z randki na randk partnerzy sytuuj si coraz bliej siebie. Mieszkacy Ameryki Pnocnej i pnocnej Europy zachowuj wikszy dystans ni poudniowcy i mieszkacy Bliskiego Wschodu czy Azji (Baron, Byrne, 1997). Podobne rnice stwierdza si te u Amerykanw o rnym pochodzeniu. Portorykaczycy wychowani w Nowym Jorku potrzebuj wikszej przestrzeni osobistej podczas interakcji spoecznych ni ich rodacy wychowani w Puerto Rico (Pagan, Aiello, 1982). Ludzie niektrych kultur najwyraniej ucz si radzi sobie z du gstoci i dziel si t umiejtnoci z innymi (Gillis i in., 1986). Azjaci zamieszkujcy w wielkich miastach, jak Hongkong czy Tokio, cechuj si pynniejszymi interakcjami spoecznymi ni Amerykanie czy Brytyjczycy zamieszkujcy w miastach o mniejszej gstoci. Japoczycy upakowywani s niczym sardynki w wagonach metra przez odzianych w biae rkawiczki upychaczy" zatrudnianych przez firmy transportowe. Wyobramy sobie bunt, do jakiego doszoby, gdyby podobne metody zastosowano w Ameryce! Niektrzy sdz, ze Azjaci s przyzwyczajeni do dostosowywania si do rodowiska, podczas gdy mieszkacy Zachodu s bardziej skonni do prb zmiany rodowiska. Mieszkacy europejskiego Poudnia zdaj si plasowa midzy Azjatami a mieszkacami Pnocy. Zachowuj mniejsz przestrze osobist ni mieszkacy Pnocy, ale wiksz ni mieszkacy Azji. Mam nadziej, e po zakoczeniu lektury tego tekstu pozwolisz psychologii na wkroczenie w twoj osobist przestrze psychiczn. Jeden z moich profesorw zauway kiedy, e prawdziw miar sukcesu zaj z psychologii jest to, czy ich uczestnik decyduje si na wybranie take i nastpnych zaj z tego przedmiotu. Wybr naley do ciebie.

ZASTANW SI
W czasie gdy czytasz t ksik, narasta kryzys w sprawie skadowania toksycznych odpadw, wzrost iloci spalin samochodowych i dymw przemysowych, przerostu populacji, wycinania lasw tropikalnych, zanieczyszczenia rodowiska i tak dalej. Jestemy mieszkacami planety Ziemia. To nasz dom. Jak mona nauczy ludzi wikszej yczliwoci w stosunku do rodowiska? Jak doprowadzi do wikszego rozpowszechnienia informacji na ten temat? W jaki sposb hatas i skrajne temperatury wptywaj na ciebie? Czy przychodz ci do gtowy jakie konkretne przykady? Tok jest nieprzyjemny" - zgadzasz si z t opini czy nie? Uzasadnij swoj odpowied.

PODSUMOWANIE
1. Czym zajmuje si psychologia spoeczna? Psychologia spoeczna zajmuje si badaniami czynnikw wpywajcych na nasze uczucia, myli i zachowania w sytuacjach spoecznych. 2. Co to s postawy? Postawy s trwaymi reprezentacjami umysowymi osb, miejsc i rzeczy, ktre wzbudzaj reakcje emocjonalne i wpywaj na zachowanie. 3. Jaka jest gwna idea modelu dwutorowoci perswazji? Model ten zakada, e perswazja moe toczy si dwoma torami: centralnym i peryferyjnym. Zmiana postawy przy torze centralnym dokonuje si w wyniku rozwaenia argumentw i dowodw. Zmiana postawy przy torze peryferyjnym jest wynikiem kojarzenia obiektu postawy z jakimi pozytywnymi lub negatywnymi wskanikami, takimi jak wiarygodny lub nieatrakcyjny nadawca. 4. Jakie czynniki wpywaj na skuteczno przekazu? Przekazy powtarzane s oglnie rzecz biorc - skuteczniejsze od jednorazowych. Przekazy odwoujce si do strachu s na og skuteczniejsze od odwoujcych si jedynie do racjonalnej argumentacji, szczeglnie gdy tym pierwszym towarzyszy konkretna informacja o sposobach unikania zagroenia. Nadawcy s skuteczni, gdy s ekspertami, s godni zaufania, atrakcyjni i podobni do odbiorcw. 5. Na czym polega technika stopy w drzwiach? Technika ta polega na zwikszaniu ulegoci ludzi w stosunku do wikszej proby dziki temu, e wczeniej spenili inn, mniejsz prob. 6. Jakie s skutki pierwszego wraenia? Pierwsze wraenie moe mie trway charakter (mowa wwczas o efekcie pierwszestwa), poniewa mamy tendencj do etykietowania ludzi na podstawie informacji pocztkowych, co wpywa na sposb interpretowania kolejnych informacji o tej samej osobie. 7. Co to jest proces atrybucji? Proces atrybucji to wyciganie wnioskw o przyczynach obserwowanego zachowania oraz o motywach i cechach jego wykonawcy. Dokonujc atrybucji dyspozycyjnych, przypisujemy widziane zachowanie czynnikom wewntrznym, takim jak cechy i decyzje ludzi. Dokonujc atrybucji sytuacyjnych, przypisujemy zachowanie czynnikom zewntrznym i okolicznociom dziaania. 8. Na czym polega tendencyjno procesu atrybucji? Proces atrybucji ulega rnym znieksztaceniom. Rnica perspektywy midzy aktorem i obserwatorem polega na skonnoci do upatrywania przyczyn cudzych zachowa w czynnikach wewntrznych, zachowa wasnych za - w czynnikach zewntrznych. Podstawowy bd atrybucji polega na przecenianiu roli czynnikw wewntrznych (dyspozycyjnych).

9. O czym pozwala wnioskowa jzyk ciaa? Ludzie pozytywnie ustosunkowani do innych zachowuj wobec nich mniejszy dystans fizyczny i czciej ich dotykaj. Wpatrywanie si w cudze oczy moe by oznak mioci, ale intensywne gapienie si jest traktowane jako przejaw niechci. 10. Czy ludzie s posuszni niemoralnym rozkazom autorytetw? Wielu uczestnikw eksperymentw Milgrama spetniao najwyraniej niemoralny rozkaz autorytetu. Do posuszestwa wobec autorytetw przyczyniaj si socjalizacja, brak moliwoci porwna spoecznych, legitymizacja autorytetu, zjawisko stopy w drzwiach, psychiczna niedostpno wyznawanych wartoci i bufory izolujce sprawc od ofiary. 11. Jakie s wyznaczniki konformizmu? Wyznacznikami tymi s takie cechy osobowoci, jak niska samoocena, silna autokoncentracja i niemiao. Wanym czynnikiem jest te wielko i jednomylno grupy. 12. Co to jest facylitacja spoeczna? Terminem tym okrela si wpyw samej obecnoci innych na poziom wykonania zada. Obecno innych podnosi poziom wykonania atwych zada dziki temu, e nasila pobudzenie emocjonalne i wzbudza lk przed ocen. Jednak przy zadaniach trudnych obecno innych obnia wyniki. Dziaanie razem z innymi w realizowaniu zadania, w ktrym indywidualny wktad poszczeglnych wykonawcw jest niemoliwy do zidentyfikowania, moe obnia poziom wynikw, co nazywane jest prniactwem spoecznym. 13. W jaki sposb decyzje grupowe rni si od indywidualnych? Decyzje grupowe s czsto bardziej spolaryzowane i ryzykowne od indywidualnych, gwnie z powodu rozproszenia odpowiedzialnoci. Decyzje grupowe mog cechowa si wysok jakoci, gdy czonkowie grupy maj du wiedz, dysponuj jasn procedur wypracowywania decyzji i nastpuje midzy nimi wymiana informacji. 14. W jaki sposb grupy dochodz do decyzji? Psychologowie spoeczni zidentyfikowali szereg schematw podejmowania decyzji grupowych, jak zwycistwo wikszoci, zwycistwo prawdy, zwycistwo wikszoci kwalifikowanej czy decyzja zgodna z pierwszym przesuniciem opinii ktrego czonka grupy. 15. Co to jest syndrom mylenia grupowego? Podejmowanie przez grup bdnych decyzji z powodu odczuwanego zagroenia zewntrznego dla grupy lub jej lidera. Szans wystpienia tego syndromu nasila poczucie bezkarnoci, przekonanie o wasnej susznoci, dyskredytowanie informacji sprzecznych z decyzjami grupy, konformizm i stereotypizacja osb spoza grupy. 16. W jaki sposb psychologowie spoeczni wyjaniaj zachowania tumu? Silnie rozemocjonowany ttum wzbudza zachowania sprzeczne z wasnymi postawami poprzez deindywiduacj, ktra jest stanem obnienia samowiadomoci i zaniku przejmowania si ocen innych. 17. Na czym polega zjawisko obojtnego przechodnia? Jest to spadek prawdopodobiestwa udzielenia pomocy czowiekowi w potrzebie wraz ze wzrostem liczby wiadkw danego zdarzenia. Jedn z przyczyn tego zjawiska jest rozproszenie odpowiedzialnoci. 18. Czym zajmuje si psychologia rodowiskowa? Psychologowie rodowiskowi badaj procesy wzajemnego wpywu midzy czowiekiem a jego rodowiskiem fizycznym. Interesuj si wpywem wywieranym na psychik i zachowanie przez takie czynniki, jak haas, skrajne temperatury, zanieczyszczenia i zagszczenie populacji.

STATYSTYKA
yobramy sobie, e pewnego mronego zimowego wieczoru w Nowym Jorku nieopodal krytego stadionu Madison Suare Garden wyldowali kosmici z misj dowiedzenia si o Ziemianach wszystkiego, co tylko moliwe. wiata, ruch i ciepo przycigaj ich do stadionu, na ktrego arenie tocz wanie zmagania dwie wspaniae druyny koszykarzy - gospodarze New York Apples i gocie California Quakes. Za pomoc swoich wyrafinowanych instrumentw, przybysze z kosmosu dokonuj pewnych pomiarw graczy. W konsekwencji wysyaj na macierzyst planet pewne zaskakujce dane statystyczne. Okazuje si, e po pierwsze 100% Ziemian jest mczyznami, a po drugie ich wzrost zmienia si w zakresie od 6 stp i 1 cala do 7 stp i 2 cali1. Statystyka to nazwa nauki zajmujcej si zbieraniem i porzdkowaniem jakich danych liczbowych. Nasi wyobraeni kosmici wysali na macierzyst planet pewne dane statystyczne o pci i wzrocie Ziemian, ktre byy rwnoczenie prawdziwe i mylne. Cho udao im si zebra trafne pomiary koszykarzy, wybrana przez nich maa prba caej populacji mieszkacw Ziemi bya niezbyt dla niej reprezentatywna. Na szczcie dla nas, Ziemian, poowa populacji naszej planety to kobiety, za rozstp, czyli zakres zmiennoci wzrostu mieszkacw naszej planety, jest z pewnoci zarwno wikszy, jak i niej pooony ni granice 6 stp i 1 cala oraz 7 stp i 2 cali, stwierdzone u koszykarzy. Ludzie rni si wzrostem o wiele bardziej o 1 stop i 1 cal, za redni wzrost Ziemianina wypada zdecydowanie niej ni 6 stp i 1 cal. Psychologowie, podobnie jak nasi wyobraeni kosmici, s ywo zainteresowani pomiarami pewnych cech ludzi i zwierzt, nie tylko cech fizycznych, jak pe i wzrost, ale take psychicznych, jak inteligencja, agresywno, lkowo czy asertywno. Obserwujc, gdzie wypada centralna tendencja pomiarw (np. rednia) i jak bardzo si one zmieniaj z osoby na osob, psychologowie mog orzec, e jaka osoba jest pod wzgldem inteligencji przecitna lub powyej przecitnej, albo e jest, powiedzmy, mniej asertywna ni 60% populacji. Jednak inaczej ni nasi kosmici, psychologowie staraj si bada takie prby, ktre byyby reprezentatywne dla caej populacji interesujcych ich ludzi. Prba graczy w koszykwk nie jest reprezentatywna dla populacji ludzi czy gatunku ludzkiego - oczywiste, e gracze s wysi i silniejsi oraz maj lepsz kondycj fizyczn ni wikszo pozostaych ludzi (a take czciej reklamuj kremy do golenia). W tym dodatku przyjrzymy si pewnym metodom statystycznym, jakimi psychologowie posuguj si, wycigajc wnioski z wynikw swoich bada. Najpierw zajmiemy si statystyk opisow i dowiemy si, jakiego rodzaju twierdzenia moemy wygasza na temat wzrostu koszykarzy i niektrych innych ludzkich cech. Nastpnie przyjrzymy si krzywej normalnej i dowiemy si, dlaczego koszykarze nie s normalni - przynajmniej pod wzgldem wzrostu. Zajmiemy si take wspczynnikami korelacji na przykadzie niezbyt odkrywczego twierdzenia, e osoby inteligentniejsze uzyskuj wysze wyniki w nauce. Przyjrzymy si wreszcie wnioskowaniu statystycznemu i dowiemy si, dlaczego wolno nam wnioskowa, e koszykarze s faktycznie wysi od innych ludzi i e rnica ta jest wiksza, ni to moe wynika z przypadkowych waha wzrostu.

1 stopa = 30,48 cm; 1 cal = 2,54 cm.

STATYSTYKA OPISOWA

TABELA A.2

iadomo, e kto jest dziesitk" niewiele mwi, dopki nie wiemy, jak czsto zdarza si wynik 10, a take jak czste s inne rodzaje wynikw. Na szczcie - przynajmniej dla nich samych - dziesitki" zwykle dowiaduj si, e 10 to wynik najlepszy z moliwych na skali od 1 do 10, a w dodatku rzadki - tylko niewiele osb jest dziesitkami". Ocenianie ludzi pod jakim wzgldem na skali od 1 do 10 na pewno nie jest jakim nadzwyczajnie naukowym zabiegiem, jednak nawet taki zabieg mwi nam co nieco o statystyce opisowej. Statystyka opisowa pomaga zrozumie rozkady uzyskane w wyniku pomiarw takich wasnoci, jak wysoko, stopnie szkolne, iloraz inteligencji, spadki lub wzrosty pobudzenia seksualnego po spoyciu alkoholu itd. Statystyka pozwala zorientowa si, jaka jest tendencja centralna uzyskanego zbioru pomiarw oraz jak przedstawia si ich zmienno. Bycie dziesitk" traci wiele na uroku, gdy dowiemy si, e przecitny wynik wynosi w danym wypadku 11. Wynik 10 bardziej cieszy, gdy dowiemy si, e zakres zmiennoci wynosi od 0 do 10 ni wtedy, gdy wynosi on od 9 do 10. Przyjrzyjmy si teraz podstawowym pojciom statystyki opisowej, do ktrych nale rozkad czstoci, miary tendencji centralnej i miary zmiennoci.

ROZKAD CZSTOCI WZROSTU GRACZY (OBU DRUYN) Z PRZEDZIAEM WIELKOC11 CALA

GRANICE PRZEDZIAU 6T-6-1,9" 6'2" - 6'2,9" 6'3" - 6'3,9" 6'4" - 6'4,9" 6'5" - 6'5,9" 6'6" - 6'6,9" 67" - 67,9" 6'8" - 6'8,9" 6'9" - 6'9,9" 6'10"-610,9" 6'11"-6'11,9" 7'0" - 7'0,9" 71"-71,9" LICZBA GRACZY W PRZEDZIALE 1 2 2 0 3 3

1 2 4
2 1 0 0 1

ROZKAD CZSTOCI
Rozkad czstoci to uporzdkowanie surowych pomiarw w kolejnoci rosncej lub malejcej i zgrupowanie ich wedug pewnych przedziaw. Tabela A.1 przedstawia wzrost poszczeglnych zawodnikw druyny goci (California Quakes) i druyny gospodarzy (New York Apples), za tabela A.2 przedstawia czny rozkad wzrostu zawodnikw obu druyn przy przedziaach jednocalowych.

7'2" - 7'2,9"

TABELA A.1

WZROST GRACZY DRUYNY GOCI I GOSPODARZY

GOCIE 2 Callahan 5 Day 6 Chico 12 Capistrano 21 Brehtwood 25 Van Nuys 31 Clemente 32 Whittier 41 Fernando 43 Watts 53 Huntington 67" 611" 6'2" 6'3" 6'5" 6'3" 6'9" 6'8" 7'2" 6'9" 6'6" GOSPODARZE 3 Roosevelt 12 Chaffee . 13 Baldwin 25 Delmar 27 Merrick 28 Hewlett 33 Holiis 42 Bedford 43 Coram 45 Hampton 53 Ardsley 6'1" 6'5" 6'9" 6'6" 6'8" 6'6" 6'9" 6'5" 6'2' 610" 610"

Moliwe jest take zastosowanie przedziau trzycalowego, jak to ilustruje tabela A.3. Dobr wielkoci przedziaw zaley od uzyskanego rozkadu wynikw - oglnie idzie o dobranie ich w taki sposb, aby jeden rzut oka na rysunek pozwala zorientowa si w rozkadzie. Przedziay powinny wic by na tyle due, by rzut oka wystarczy do zorientowania si w zakresie i charakterze zmiennoci, ale na tyle mae, aby nie zacieray wanych rnic. Na przykad tabela A.3 zaciera fakt, e aden z graczy nie ma wysokoci 6 stp i 4 cali. Jeeli informacja ta byaby z jakich wzgldw istotna, to naley utrzyma przedziay o szerokoci jednego, a nie trzech cali. Rysunek A.3 przedstawia dwa sposoby graficznej ilustracji wynikw z tabeli A.3: histogram oraz wielobok liczebnoci. W jednym i drugim przypadku na osi poziomej odkada si w rosncej kolejnoci przedziay zmiennoci, za czsto obserwacji (pomiarw, osb, zdarze) wpadajcych do tych przedziaw

TABELA A.3

ROZKAD CZSTOCI WZROSTU GRACZY (OBU DRUYN) Z PRZEDZIAEM WIELKOCI 3 CALI

GRANICE PRZEDZIAU 6T-6'3,9" 6'4" - 6'6,9" 67"-6'9,9" 610"-7'0,9" 7'1"-7'3,9"
;

"

6 7 3 1

histogram

wielobok

wysoko

wysoko

DWA RODZAJE GRAFICZNEJ PREZENTACJI WYNIKW Z TABELI A.3

RYCINA A.1 odkada si na osi pionowej. W histogramie liczebno poszczeglnych przedziaw zmiennoci jest przedstawiana w postaci wypenionego prostokta, wskutek czego cay wykres przypomina schodki. W wieloboku liczba obserwacji wpadajca do kadego z przedziaw przedstawiona jest jako punkt, a punkty zostaj poczone liniami, tworzc wielobok. Zauwamy, e w tym drugim przypadku dodano pusty przedzia na pocztku i na kocu rozkadu, dziki czemu moliwe jest graficzne domknicie wieloboku.

12 000 z, co w sumie daje 294 000 z. Jednak trzydziesta rodzina ma oszczdnoci wynoszce a 1 400 000 z. rednia oszczdnoci rodzin z tego osiedla wynosi zatem 56 467 z. Warto rednia moe silnie zalee od jednej czy dwch nietypowo niskich lub nietypowo wysokich wartoci, zatem dla tego rodzaju rozkadw lepszym wskanikiem tendencji centralnej jest mediana. W przypadku rodzin, ktrymi si interesujemy, mediana bdzie na pewno znajdowa si w przedziale midzy 8 000 a 12 000 z, a wic lepiej bdzie podawa przecitne oszczdnoci tej grupy rodzin. Statystyki dochodw czsto podaj wic mediany, a nie rednie, ktre znieksztacaj wartoci przecitne wskutek jednakowego traktowania ogromnych dochodw niewielkiej grupki milionerw i umiarkowanych dochodw reszty spoeczestwa. Warto modalna to po prostu najczciej wystpujca warto w jakim zbiorze pomiarw. W przypadku naszych koszykarzy wynosi ona 6 stp i 9 cali, a wic jest nieco wysza od wartoci redniej i od mediany. W pewnych przypadkach moda jest lepszym wskanikiem wartoci przecitnej ni rednia czy mediana. Rysunek A.2 przedstawia rozkad dwumodalny, zawierajcy dwie wartoci najczstsze. W tym hipotetycznym zbiorze wynikw testu egzaminacyjnego moda ukazana z lewej strony reprezentuje najczstszy przedzia czstoci wynikw tych studentw, ktrzy nie uczyli si do egzaminu, natomiast moda z prawej strony - tych, ktrzy si uczyli. rednia i. mediana tego rozkadu zawieraj si w przedziale 55-59 punktw, jednak posuenie si jedn z tych wartoci niezbyt sensownie oddaje istot uzyskanego zbioru wynikw. Warto ta mogaby sugerowa, e test by zbyt trudny, a nie e cz zdajcych w ogle si do niego nie przygotowywaa. Lepsze zrozumienie sensu tych wynikw umoliwia wic graficzna ilustracja dwumodalnoci rozkadu. Nawet jeeli dwie najczstsze wartoci nie s sobie dokadnie rwne, informacja o dwumodalnoci lub wielomodalnoci rozkadu moe by cenna dla zrozumienia uzyskanego rozkadu ich zmiennoci.

MIARY TENDENCJI CENTRALNEJ

Nigdy nie przechod w brd rzeki tylko dlatego, e ma ona przecitnie gboko czterech stp.
MARTIN FRIEDMAN

MIARY ZMIENNOCI
Miary zmiennoci uzyskanych wynikw informuj nas o ich rozsiewie czy te o typowej odlegoci pojedynczych wynikw od wartoci przecitnej. Do miar zmiennoci naley rozstp i odchylenie standardowe.

Istniej trzy gwne miary tendencji centralnej: rednia, mediana i moda. Kada podsumowuje w pewien sposb uzyskany zbir pomiarw, mwic o tym, jakie pomiary s najbardziej typowe. Warto rednia jest tym, co ludzie zwykle maj na myli, mwic o przecitnej. Uzyskuje si j, dodajc do siebie wszystkie wartoci pomiarw i dzielc t sum przez liczb obserwacji. rednia arytmetyczna wzrostu naszych graczy wynosi 6 stp i 6,73 cala. Mediana to warto rodkowa zbioru pomiarw. Dzieli ona rozkad na poow - poniej i powyej mediany znajduje si 50% pomiarw. W przypadku rozkadu pomiarw, ktrych liczba jest parzysta - jak przy naszych 22 graczach median uzyskuje si, obliczajc redni warto dwch rodkowych pomiarw. Jak widzimy, nisza warto rodkowa wynosi 6 stp i 6 cali, wysza - 6 stp i 7 cali, tak wic mediana wynosi w naszym przypadku 6 stp i 6,5 cala cm. W przypadku koszykarzy rednia i mediana wzrostu s do siebie zblione, a kada z nich stanowi uyteczne rdo informacji na temat tendencji centralnej wzrostu w tej grupie. Wyobramy sobie jednak, e prbujemy ustali przecitne oszczdnoci 30 rodzin zamieszkujcych mae podmiejskie osiedle domkw jednorodzinnych. Okazuje si, e 29 rodzin ma oszczdnoci w granicach od 8 000 do

przedziay wynikw w tecie egzaminacyjnym

DWUMODALNY ROZKAD WYNIKW

Ten hipotetyczny rozktad zmiennoci przedstawia wyniki studentw w pewnym tecie. Lewa warto modalna przedstawia tendencj centraln u tych studentw, ktrzy nie uczyli si do egzaminu. Prawa moda - tendencj centraln w tej grupie, ktra si uczyta.
RYCINA A.2

TABELA A.4

HIPOTETYCZNY ROZKAD WSKANIKW ILORAZU INTELIGENCJI (II)

PUNKTACJA II 8 5 87 89 90 9 3 97 97 d (ODCHYLENIE) 1 5 1 3 11 10 7 3 3 0 -1 -4 -5 -10 -12 -13 -13 t)2 (KWADRAT ODCHYLENIA) 225 169 121 100 49 9 9 0 1 16 25 100

HIPOTETYCZNE ROZKADY WYNIKW UZYSKANYCH PRZEZ STUDENTW NA EGZAMINIE

Kady z tych rozkadw zawiera jednakow liczb wynikw, ma t sam redni i rozstp, jednak odchylenie standardowe jest wiksze z lewej strony, poniewa wyniki s bardziej rozproszone wokt redniej, ni to jest z prawej strony. RYCINA A.3

100 101 104 105 110 112 1 1 3 117

144
169 169

Rozstp to tyle, co zakres zmiennoci, definiowany jako rnica midzy najwyszym i najniszym z uzyskanych wynikw. W tabeli A.2 rozstp wynosi wic 1 stop i 1 cal. Wyjedajc do miejsca lecego w innej strefie klimatycznej, warto sobie zdawa spraw z zakresu zmiennoci zdarzajcych si tam temperatur dziki czemu bdziemy w stanie zabra ze sob odpowiednie ubranie. Rozstp jest jednak oczywicie bardzo niedoskona miar zmiennoci, poniewa zaley on silnie od wynikw skrajnych, ktre same w sobie mog by nietypowe. W naszym przykadzie z oszczdnociami rodzin z tego samego osiedla rozstp wynis 1 392 000 z (1 400 000 minus 8 000). Niewiele nam to mwi o typowym (najczstszym) dla tych rodzin odchyleniu oszczdnoci od redniej, ktry zawiera si zwykle w przedziale midzy 8 000 a 12 000 z. Wskanikiem, ktry mwi o rozsiewie wszystkich wynikw wok wartoci przecitnej jest odchylenie standardowe. Odchylenie standardowe jest wskanikiem opierajcym si na wszystkich, a nie tylko dwch skrajnych wynikach rozkadu. Tak wic odchylenie standardowe rozkadu przedstawionego w prawej czci ryciny A.3 bdzie mniejsze ni odchylenie rozkadu z lewej czci tej ryciny. Zwamy, e kady z tych rozkadw zawiera t sam liczb wynikw oraz ma t sam redni i rozstp. Jednak odchylenie rozkadu z prawej strony jest mniejsze, poniewa wyniki s silniej skupione wok redniej, ni to jest w lewej czci ryciny. Odchylenie standardowe (SD od angielskiego okrelenia standard deviatio) wylicza si wedug nastpujcego wzoru:

gdzie d oznacza odchylenie kadego kolejnego wyniku od wartoci redniej (rnic midzy wynikiem a redni), za N oznacza liczb wynikw w rozkadzie.

Sprbujmy znale redni i odchylenie standardowe rozkadu wskanikw ilorazu inteligencji przedstawionych w pierwszej kolumnie tabeli A.4. Aby uzyska redni, musimy doda wszystkie wyniki (suma wynosi 1500) i podzieli sum przez liczb wynikw (15). Warto rednia wynosi wic 100. Odchylenie (d) kadego wyniku uzyskujemy odejmujc go od wartoci redniej. Tak wic dla wyniku 85 odchylenie wynosi 100 - 85 = 15 itd. Nastpnie podnosimy do kwadratu kade z odchyle i sumujemy wszystkie kwadraty. SD rwna si pierwiastkowi kwadratowemu sumy kwadratw (1 426) podzielonej przez liczb wynikw (15), czyli 9,75. W ramach dodatkowego wiczenia moemy wykaza, e SD wynikw przedstawionych z lewej strony ryciny A.3 jest wiksze od SD rozkadu z prawej strony. W tym celu zamienimy literowy system ocen A, B, C, D, E, F na liczbowy, przypisujc kolejnym ocenom wartoci liczbowe 4,3,2,1 i 0. Odchylenie standardowe kadego z rozkadw jest przedstawione w tabeli A.5. Wiksza warto SD rozkadu z lewej strony oznacza wiksze rozproszenie tych wynikw, tj. fakt, e przecitny wynik tego rozkadu jest dalszy od wartoci redniej, ni to dzieje si w przypadku danych z prawej strony ryciny.

KRZYWA NORMALNA

iele ludzkich cech, jak wzrost czy iloraz inteligencji, rozkada si wedug wzorca zwanego rozkadem normalnym. W rozkadzie normalnym rednia, mediana i moda wypadaj w tym samym miejscu - maj t sam warto. Poszczeglne wyniki silnie grupuj si wok redniej, za wyniki nisze i wysze od redniej maj podobny rozkad, wskutek czego cay rozkad ma symetryczny charakter, jak to ilustruje rycina A.4. Krzywa przedstawiona na tej rycinie ma ksztat dzwonu i nazywana jest krzyw normaln. Zakada si, i przedstawia ona rozkad zmiennych, ktrych natenie jest rezultatem dziaania czynnikw losowych, przypadkowych. Na przykad wzrost jest uwaany za rezultat losowego wspdziaania czynnikw genetycznych i rodowiskowych. Rozkad wzrostu mczyzn jest nieco przesunity w prawo w stosunku do rozkadu wzrostu kobiet (ci pierwsi s przecitnie o kilka cali), jednak oba rozkady maj podobny, dzwonowaty ksztat. Twrcy testw inteligencji zakadaj zwykle, e rozkad tej cechy w populacji ma charakter normalny. Std te staraj si konstruowa testy w taki sposb, by rozkad ich wynikw by moliwie zbliony do normalnego. Poniewa rzeczywiste wskaniki ilorazu inteligencji (II) pozostaj pod wpywem czynnikw rodowiskowych i zaburze chromosomalnych, ich obserwowany rozkad odbiega nie-

liczba osb uzyskujcych dany wynik

KRZYWA NORMALNA, CZYLI DZWONOWA

W przypadku krzywej normalnej okoto 68% obserwacji ley w zakresie jednego odchylenia standardowego wokt redniej, za rednia, mediana i moda znajduj si w tym samym punkcie. Testy inteligencji i osigni szkolnych konstruowane s w ten sposb, by rozktad ich wynikw byt zbliony do normalnego. RYCINA A.4 co od normalnego. W przypadku wikszoci testw inteligencji rednia jest zdefiniowana jako 100 punktw, a skala inteligencji Wechslera skonstruowana jest w taki sposb, e odchylenie standardowe wynosi 15 punktw, jak to ilustruje rycina A.4. Oznacza to, e 50% wszystkich wynikw faktycznie uzyskiwanych przez ludzi w tym tecie mieci si w przedziale od 90 do 110 punktw, za 2/3 wynikw w przedziale od 85 do 115 punktw, a ponad 95% w przedziale od 70 do 130 punktw (tj. plus-minus dwa odchylenia standardowe wok redniej). Popularny w Stanach Zjednoczonych Test Osigni Szkolnych (Scholastic Assessment Test - SAT) jest konstruowany w taki sposb, e warto rednia wynosi w nim 500, za odchylenie standardowe 100 punktw. Zatem okoo 85% wszystkich osb wypeniajcych ten test uzyskuje 600 punktw lub mniej. Rozkad tego testu rwnie nie jest idealnie zgodny z rozkadem normalnym. Krzywa normalna sama w sobie jest pewn konstrukcj idealn.

WYLICZENIE ODCHYLE STANDARDOWYCH DLA ROZKADW WYNIKW Z RYSUNKU A.3

ROZKAD LEWY ROZKAD PRAWY

OCENA A (4) A (4) A (4) B(3) B(3) B(3) B(3) C(2) C(2) C(2) C(2) 0(1) D(1) D(1) 0(1) F(0) F(0) F(0)

d 2 2 2 1 1 1 1 0 0 0 0

dz

OCENA A (4) B(3) B(3) B(3) B(3) C(2) C(2) C(2) C(2) C(2) C(2) C(2) C(2) 0(1) 0(1) 0(1) 0(1) F(0)

d 2 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0
-1 -1 -1 -1 -2

d2

4 4 4 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 4 4 4

4
1 1 1

1
0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 4

-1 -1
-1 -1
2 -2 -2

WSPCZYNNIK KORELACJI

aki jest zwizek inteligencji z osigniciami szkolnymi? Pomidzy paleniem papierosw a rakiem puc u ludzi? Pomidzy introwersj i liczb zaliczanych" randek? Nie sposb przeprowadzi eksperymentw wykazujcych, co tu jest przyczyn, a co skutkiem, bowiem nie mona manipulowa tymi zmiennymi niezalenymi. Na przykad nie mona jednych osb losowo przypisa do grupy palcych, a innych - do niepalcych. Ludzie musz tu mie swobod wyboru, nie mona wic wykluczy, e pewne (nieznane) czynniki skaniajce ludzi do palenia sprzyjaj take powstawaniu raka puc. Natomiast mona wykaza zwizek midzy paleniem a rakiem puc, obliczajc wspczynnik korelacji midzy nimi.

ROZKAD WZROST,U W U3SOWYCH PRBACH MCZYZN I KOBIET

Wnioskowanie statystyczne pozwala uoglnia wyniki z badanych prb na populacje, z ktrych pochodz. RYCINA A.5 Wspczynnik korelacji jest statystyk opisujc zwizek midzy dwoma zmiennymi, czyli ich wspzmienno. Wspczynnik ten moe przybiera wartoci z przedziau od -1,00 do +1,00. Korelacja +1,00 oznacza doskona dodatni wspzmienno korelowanych zjawisk - zawsze kiedy ronie jedna zmienna, ronie te i druga zmienna. Warto -1,00 oznacza doskona korelacj ujemn, za warto 0 oznacza zupeny brak korelacji. Znaczenie wspczynnika korelacji jest w bardziej szczegowy sposb omawiane w rozdziale 2.

Psychologowie uywaj rednich grupowych i odchyle standardowych do okrelenia statystycznej istotnoci rnic midzy rednimi. Rnica midzy rozkadami przedstawionymi z prawej strony jest wiksza ni z lewej strony, zatem wiksza jest i szansa, e okae si ona statystycznie istotna. RYCINA A.6

RNICE ISTOTNE STATYSTYCZNIE

Okrelajc, czy rnice stwierdzane w badanych prbach mona uoglnia na populacje, z ktrych prby te pochodz, psychologowie posuguj si technikami statystycznymi, ktre wskazuj statystyczn istotno rnic. Czy II dzieci majcych za sob program Dobrego Startu" jest istotnie wyszy ni dzieci niemajcych za sob udziau w tym programie? Czy rnica stosuje si jedynie do zbadanych dzieci, czy te do caej populacji, z ktrej one pochodziy? Czy rnica wzrostu midzy kobietami i mczyznami przedstawiona na rycinie A.5 jest statystycznie istotna? Czy mona j odnie do wszystkich kobiet i mczyzn? Aby okreli statystyczn istotno stwierdzanych przez siebie rnic midzy grupami, psychologowie uywaj wzorw matematycznych zawierajcych wartoci rednie i odchylenia standardowe. Jak ilustruje rycina A.6, im bardziej odlege s od siebie rednie grupowe, tym wiksza jest szansa, e oka si one istotnie rne. Wydaje si to cakiem sensowne i zgodne ze zdrowym rozsdkiem. Jeeli twj samochd zuywa rednio 0,1 litra benzyny na 100 km wicej ni samochd ssiada, atwo to przypisa przypadkowi. Jeeli jednak rnica ta wynosi 2,1 litra, cakiem prawdopodobne staje si przypuszczenie, e samochd ssiada jest pod tym wzgldem rzeczywicie lepszy.

WNIOSKOWANIE STATYSTYCZNE

jednym z bada omawianych w rozdziale dziesitym okazao si, e dzieci rozpoczynajce nauk szkoln po udziale w programie Dobrego Startu" uzyskiway II wysokoci 99, podczas gdy dzieci o podobnym pochodzeniu, ale niebiorce udziau w tym programie uzyskiway II o redniej wysokoci 93. Czy ta rnica szeciu punktw jest znaczca, czy te raczej stanowi przejaw przypadkowych fluktuacji wynikw? W innym badaniu wspominanym w rozdziale drugim okazao si, i ludzie przekonani o uprzednim wypiciu przez siebie alkoholu razili innych wikszym napiciem elektrycznym ni ludzie przekonani, i nie pili alkoholu. Czy rnica w napiciu podawanym przez obie te grupy miaa rzeczywisty, czy te tylko przypadkowy charakter? Na tego rodzaju pytania pomaga udzieli odpowiedzi dzia statystyki zwany wnioskowaniem statystycznym (statystyk inferencyjn). Rycina A.5 przedstawia rozkad wzrostu tysica losowo wybranych kobiet i tysica losowo wybranych mczyzn. redni wzrost jest wikszy od redniego wzrostu kobiet. Czy wolno nam wycign wniosek, e ta rnica wzrostu charakteryzuje te ca populacj kobiet i mczyzn? Czy te powinnimy wstrzyma si od tego rodzaju twierdze, mwic jedynie, e zbadana prba 1000 mczyzn okazaa si cechowa wysz redni wzrostu ni zbadana prba 1000 kobiet? Gdybymy na podstawie badanych prb nie mogli wyciga wnioskw o caych populacjach, nasze badania byyby niezmiernie ograniczone - ograniczone do tych tylko osb, ktre wziy udzia w badaniach. Jednak statystyka inferencyjn oferuje matematyczne techniki umoliwiajce wnioskowanie o caych populacjach w oparciu o badanie jedynie prb.

Zmienno wynikw wewntrz grup jest mniejsza z lewej ni z prawej strony ryciny. Wiksza jest zatem szansa, e rnica midzy rednimi przedstawionymi z lewej strony okae si istotna statystycznie. RYCINA A.7

Jak ilustruje rycina A.7, szansa statystycznej istotnoci rnic midzy grupami ronie take w miar spadku rozproszenia wynikw wewntrz porwnywanych grup (a wic w miar spadku wartoci odchylenia standardowego). Gdyby wszystkie zbadane kobiety miay dokadnie 5 stp i 5 cali wzrostu, a wszyscy zbadani mczyni - 5 stp i 10 cali, nie ulegaoby wtpliwoci, e piciocalowa rnica midzy mczyznami i kobietami jest statystycznie istotna. Jeeli jednak wzrost badanych kobiet wahaby si w granicach od 2 stp do 14 stp, za badanych mczyzn od 2 stp i 1 cala do 14 stp i 3 cali, to tak sam rnic atwiej uznalibymy za dzieo przypadku.

ODPOWIEDZI DO KWESTIONARIUSZY
KLUCZ ODPOWIEDZI DO KWESTIONARIUSZA DLACZEGO PIJESZ?" (ROZDZIA SZSTY, s. 273)
Dlaczego pijesz? Moesz ustali swoj punktacj, zliczajc odpowiedzi twierdzce dla kadego z powodw picia wymienionych w tabeli B.l. Punktacja ta powinna by jednak traktowana jedynie jako sugestia, a nie jako ostateczny werdykt co do powodw picia. Jeeli na przykad odpowiedziae twierdzco na kilka pozycji dotyczcych uzalenienia, nie stanowi to dowodu na twoje uzalenienie od alkoholu, a jedynie wskazwk pozwalajc gbiej zastanowi si nad powodami picia. TABELA B.l
UZALENIENIE 1. p 6, N 32, P 38. P 40. P REDUKCJA NAPI LUB LKW 7. P 9. P 12. P 15. P 18. P 26. P 31. P 33. P NAGRODA SPOECZNA 3. P 8. P 23. p RELIGIA 11.P ; ;s 17. P 29. P UATWIENIE KONTAKTW SPOECZNYCH:; 2. P 13. P 19. P 30. P POCZUCIE WEWNTRZNEJ ZMIANY 2. P 4. P 19. P 22. P 28. P 30. P 34. P 36. P NAWYK 10. P 24. P 25. P 14. P 15. P 20. P 21. P 39. P PRZYJEMNO LUB SMAK 2. P 5. P 16. P 27. P 28. P 35. P 37. P WITOWANIE SZUKANIE WYMWEK

PRBY I POPULACJE
Wnioskowanie statystyczne jest stosowanym przez psychologw narzdziem statystycznym do okrelenia, czy stwierdzone w badanej prbie rnice wolno uoglnia na populacje, z ktrych prby zaczerpnito. Niezbdny jest do tego duy stopie pewnoci, e prby s faktycznie reprezentatywne dla populacji, z ktrych pochodz. Celem uzyskania prbek reprezentatywnych dla populacji, z ktrych pochodz, psychologowie stosuj rne metody losowego lub warstwowego pobierania prb. Jeeli badane prby nie s reprezentatywne dla interesujcych badacza populacji, nie ma znaczenia stopie wyrafinowania stosowanych przeze metod wnioskowania statystycznego. Jak bardzo nie byyby wyrafinowane techniki opisu i porwna wzrostu rnych druyn koszykarzy, nie zmieni to faktu, e niewiele mona powiedzie o wzrocie ludzi w ogle, na podstawie badania samych koszykarzy.

KLUCZ ODPOWIEDZI DO KWESTIONARIUSZA SKALA POSZUKIWANIA DOZNA" (ROZDZIA JEDENASTY, s. 455)

Jest to skrcona wersja kwestionariusza, dla ktrej nie ma odpowiednich norm. wiadectwem poszukiwania dozna s nastpujce odpowiedzi: 1. A 2. A 3. A 4. B 5. A 6. B 7. A 8. A 9. B 10. A 11. A 12. A 13. B

KLUCZ ODPOWIEDZI DO KWESTIONARIUSZA ZNAJDZIESZ SI NA CZY POD WOZEM? SKALA OCZEKIWANEGO SUKCESU" (ROZDZIA DWUNASTY, s. 497)
Aby obliczy wynik oglny tej skali, naley najpierw odwrci punktacj w pozycjach 1, 2, 4, 6, 7, 8,14,15,17,18, 24, 27 i 28. Odwrcenie punktacji to zamiana 5" na 1", 4" na 2", pozostawienie 3" bez zmian oraz zamiana 2" na 4" oraz 1" na 5". Suma uzyskanych punktw moe si zmienia w zakresie od 30 do 150. Im wysze wyniki w skali, tym wiksze twoje oczekiwanie sukcesu w przyszoci oraz - zgodnie z teori spoecznego uczenia si - wiksza skonno do stawiania czoa trudnym wyzwaniom. Fibel i Hale prosili o wypenianie tej skali studentw i stwierdzili, e zakres jej wynikw zmienia si u kobiet w granicach od 65 do 143, u mczyzn za od 81 do 138 (rednia wyniosa dla obu pci 112).

KLUCZ ODPOWIEDZI DO KWESTIONARIUSZA SKALA READAPTACJI SPOECZNEJ" (ROZDZIA CZTERNASTY, s. 568-569)

Zsumuj wszystkie uzyskane punkty i przyjrzyj si tabeli B.3, informujcej, jakiemu poziomowi stresu przeywanego w cigu ostatnich dwunastu miesicy odpowiada uzyskany przez ciebie wynik.

TABELA B.3
PUNKTACJA
do 1500 1501-3500 3501-5500 5501 i wicej

POZIOM STRESU Nikty stres agodny stres Umiarkowany stres Silny stres

KLUCZ ODPOWIEDZI DO KWESTIONARIUSZA MIERZENIE MIOCI" (ROZDZIA TRZYNASTY, s. 540)

Wynik Skali Namitnoci uzyskujesz, sumujc punkty uzyskane w nastpujcych pozycjach: 2, 5, 8,11,14,17, 20. Wynik Skali Intymnoci uzyskujesz, sumujc punkty uzyskane w nastpujcych pozycjach: 3, 6, 9, 12, 15, 18, 21. Wynik Skali Zobowizania uzyskujesz, sumujc punkty uzyskane w nastpujcych pozycjach: 1, 4, 7,10,13, 16, 19. W tabelce B.2 podano dla kadej skali zakres punktacji, ktry oznacza wyniki niskie, rednie lub wysokie (w porwnaniu z odpowiedziami 300 polskich studentw).

TABELA B.2
JAKIE ZAKRESY PUNKTACJI W SKALACH NAMITNOCI, INTYMNOCI I ZOBOWIZANIA OZNACZAJ WYNIKI NISKIE, REDNIE LUB WYSOKIE SKALA WYNIKI Niskie rednie Wysokie Namitnoci
7-26 27-46 47-49

Wyniki bada przekonuj, e prawdopodobiestwo zapadnicia na jak chorob fizyczn w danym roku ronie wraz ze wzrostem iloci stresu dowiadczanego w roku poprzednim. Szansa zapadnicia na jakkolwiek chorob w cigu roku przez studenta dowiadczajcego nikego stresu wynosi 28%, stresu agodnego - 45%, stresu umiarkowanego - 70% i wreszcie stresu silnego - a 82%. Pamitaj, e tego rodzaju dane statystyczne nie oznaczaj koniecznoci zachorowania przez jak konkretn osob (ciebie) nawet przy duym poziomie stresu. Pamitaj take o licznych czynnikach psychologicznych modyfikujcych wpyw stresu, jak to opisano w tym rozdziale. Na przykad studenci cechujcy si twardoci psychiczn s w stanie znosi bez choroby wikszy poziom stresu ni studenci pozbawieni tej cechy.

Intymnoci
7-28 29-47 48-49

Zobowizania 7-27 28-45 46^19

KLUCZ ODPOWIEDZI DO KWESTIONARIUSZA JESTE TYPEM A CZY TYPEM B" (ROZDZIA CZTERNASTY, s. 576)
Osoby typu A s ambitne, skoncentrowane na deniu do sukcesw, ciko pracuj i s wiecznie niezadowolone z wasnych aktualnych osigni. Natomiast osoby typu B s bardziej zrelaksowane i bardziej im zaley na jakoci ycia. Im wicej odpowiedzi tak" w tym kwestionariuszu, tym wiksza skonno do przejawiania przez ciebie wzorca zachowania A, nacechowanego staym popiechem i traktowaniem ycia jako walki. Brak tu jednak precyzyjnych norm. Jak jednak zauwaaj Friedman i Rosenman (1974, s. 85), nie powiniene mie trudnoci z rozpoznaniem stopnia, w jakim wzorzec zachowania typu A jest twoj wasn przypadoci - jeeli oczywicie zdobdziesz si na szczero wobec samego siebie.

rdo: Wojciszke, B. (1995). Mierzenie mioci - Skale Namitnoci, Intymnoci I Zobowizania. Przegld Psychologiczny, 38,215-232.

KLUCZ ODPOWIEDZI DO KWESTIONARIUSZA MITY KULTUROWE TWORZCE KLIMAT WSPIERANIA GWATW" (ROZDZIA TRZYNASTY, s. 546)
Z wyjtkiem pozycji 2 wszystkie zawarte w kwestionariuszu opinie s przykadami kulturowych mitw przyczyniajcych si do budowania klimatu sprzyjajcego gwatowi. Pogldy te to traktowanie relacji midzy kobietami i mczyznami jako walki czy gry, kobiet za - jako kokietek skonnych do wprowadzania mczyzn w bd.

KLUCZ ODPOWIEDZI DO KWESTIONARIUSZA SKALA UMIEJSCOWIENIA RDA POCZUCIA KONTROLI" (ROZDZIA CZTERNASTY, s. 582)
Zaznacz wszystkie pozycje kwestionariusza, w ktrych udzielie odpowiedzi zgodnie z kluczem w tabeli B.4. Suma wszystkich odpowiedzi zgodnych z kluczem to Twj wynik.

TABELA B.5
CENTYLOWE NORMY SKALI ASERTYWNOCI RATHUSA" WYNIKI KOBIET 55 48 45 37 31 26 23 19 17 14 11 8 6 2 -1 -4 -8 -13 -17 -24 -34 -39 -48 CENTYL 99 97 95 90 85 80 75 70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 3 1 WYNIKI MCZYZN 65 54 49 40 33 30 26 24 19 17 15 11 8 6 3 1 -3 __7 -11 -15 -24 -30 -41

TABELA B.4
1; 2. 3. 4. 5. T N T N 6. 7. 8. 9. 10.

11.
12. 13. 14. 15.

T N T

T T N T N

16. 17. 18. 19. 20.

T T T T

21.
22. 23. 24. 25.

T N T T N

26. 27. 28. 29. 30.

T
N T N

31. 32. 33. 34. 35.

T N T N T

36. 37. 38. 39. 40.

T T N T N

INTERPRETACJA WYNIKW WYNIKI NISKIE - Oznaczaj poczucie wewntrznego umiejscowienia kontroli, przekonanie, e to od nas samych zale dobre i ze rzeczy spotykajce nas w yciu. WYNIKI REDNIE - Oznaczaj poczucie czciowo wewntrznego, a czciowo zewntrznego umiejscowienia kontroli, a wic przekonanie, e to, co nas w yciu spotyka, jest rezultatem zarwno naszych wasnych dziaa, jak i pewnych czynnikw zewntrznych. WYNIKI WYSOKIE - Oznaczaj poczucie zewntrznego umiejscowienia kontroli, przekonanie, e to od czynnikw zewntrznych (pech-szczcie; dziaania innych ludzi itp.) zale dobre i ze rzeczy spotykajce nas w yciu.

rdo: Nevid, J. S R a t o , S. A. (1978). Mufariate and normalive data pertaining to ttie RAS with the college population. BebaviorTherapy, S, 675.

KLUCZ ODPOWIEDZI DO KWESTIONARIUSZA SKALA ASERTYWNOCI RATHUSA" (ROZDZIA SZESNASTY, s. 660)

Podlicz uzyskane punkty w nastpujcy sposb. Przy pozycjach oznaczonych gwiazdk zmie znak na przeciwny. Jeeli na przykad przy pozycji 1 wybrae odpowied oznaczon jako -3", to zamie j na +3. Nastpnie podsumuj uzyskane punkty. Mog one zmienia si w granicach od -90 do +90. Tabela B.5 przedstawia normy centylowe uzyskane na prbie ponad 1500 amerykaskich studentek i studentw. Jeeli jeste na przykad kobiet i uzyskaa 26 punktw, oznacza to, e masz wynik przewyszajcy wyniki 80% kobiet z prby normalizacyjnej. Natomiast 15 punktw uzyskane przez mczyzn oznacza, e jego wynik jest wyszy od 55-60% wynikw mczyzn z prby normalizacyjnej.

Acetylocholina (acetylocholine) - neuroprzekanik odpowiedzialny za kontrol mini. Adaptacja do ciemnoci (dark adaptatio) - proces przystosowywania si do gorszych warunkw owietlenia poprzez zwikszanie wraliwoci czopkw i prcikw. Adaptacja sensoryczna (zmysowa) (sensory adaptatio) - proces wzrostu wraliwoci zmysw na bodce o maym nateniu oraz spadku wraliwoci na bodce o staym nateniu. Adrenalina (adrenalin) - hormon wytwarzany przez rdze nadnerczy, stymuluje wspczuln cz autonomicznego ukadu nerwowego. Nazywana take epinefryn. Aerobik (aerobic exercise) - wiczenia wymagajce dugotrwaego wzrostu spoycia tlenu przez organizm. Afagiczny (aphagic) - osobnik niedojadajcy. Afazja (aphasia)- upoledzenie zdolnoci do rozumienia mowy lub mwienia. Afazja Broki (Broca's aphasia) - zaburzenie mowy wywoane uszkodzeniami obszaru Broki w korze mzgowej. Cechuje si powolnoci mowy i trudnociami z artykulacja sw i tworzeniem gramatycznie poprawnych zda. Afazja Wernickego (Wernicke's aphasia) - afazja wywoana uszkodzeniem obszaru Wernickego w korze mzgowej. Cechuje si trudnociami w rozumieniu jzyka mwionego i mow wasn o poprawnej strukturze gramatycznej, a zaburzonej treci. Afektywne zaburzenia (affective disorders) - dugotrwae zaburzenia procesw emocjonalnych (wspczenie nazywane zaburzeniami nastroju). Afiliacji potrzeba (affiliation) - potrzeba przebywania i wsppracy z innymi. Agorafobia (agoraphobia) - lk przed otwartymi przestrzeniami wypenionymi ludmi. AIDS (acuired immunodeficiency syndrome) - zesp nabytego braku odpornoci immunologicznej. miertelna choroba przenoszona drog pciow wywoana przez wirus HIV. HIV niszczy komrki ukadu odpornociowego, uniemoliwiajc organizmowi zwalczanie przygodnych infekcji. Akceptacja bezwarunkowa (unconditional positive regard) - w teorii Ja: stae potwierdzanie podstawowej wartoci czowieka, cho niekoniecznie wszystkich jego zachowa. Waciwo terapeuty skoncentrowanego na kliencie. Akceptacja warunkowa (conditionalpositive regard) -w teorii Rogersa: pozytywne ocenianie wartoci innej osoby jako czowieka w zalenoci od tego, czy zachowuje si ona w podany sposb. Akomodacja (accommodatio) - w teorii Piageta: modyfikacja istniejcych poj lub schematw w kierunku umoliwiajcym zrozumienie i integracj nowych informacji. Akomodacja wzrokowa (visual accomodatio) - automatyczne dostosowanie ksztatu soczewki oka do pooenia obiektu, dziki czemu zachowana jest ostro jego widzenia. Akrofobia (acrophobia) - lk wysokoci. Akson (axo) - duga cienka cz neuronu przewodzca impulsy od innych neuronw.

Aktywizacji i syntezy model (activation-synthesis model) - pogld, e sny s skutkiem aktywizacji ukadu siatkowatego i syntezy elementw poznawczych aktywizowanych przez kor mzgow. Aktywne radzenie sobie ze stresem (active coping) - zadaniowa reakcja na stres polegajca na takim oddziaywaniu na otoczenie lub zmianie wasnych reakcji, ktre usuwaj rdo stresu lub je unieszkodliwiaj. Akulturacja (aculturatio) - proces przystosowywania si imigrantw do nowej dominujcej kultury, poprzez identyfikacj z ni oraz zmiany w zakresie wasnych postaw i zachowania. Akupunktura (acupunkture) -wywodzca si ze staroytnych Chin praktyka nakuwania rnych obszarw ciaa w celu leczenia i zwalczania blu. Alarmowa reakcja (alarm reaction) - pierwszy etap oglnego zespou przystosowania wywoany pojawieniem si stresora, czemu towarzyszy wzrost aktywnoci ukadu wspczulnego. Algorytm (algorithm) - niezawodna regua lub metoda rozwizania zadania (pod warunkiem poprawnego jej zastosowania). Alikwoty (overtones) - tony dwiku, ktrych czstotliwoci s wielokrotnociami czstotliwoci tonu podstawowego, powstaj wskutek drga rozchodzcych si w instrumencie muzycznym. Alkoholizm (alcoholism) - picie alkoholu, ktre na stae zaburza funkcjonowanie osobiste, spoeczne lub fizyczne. Altruizm (altruism) - bezinteresowne dziaanie na rzecz dobra innych. Amfetaminy (amphetamines) - rodki stymulujce (np. deksedryna, benzedryna), pochodne alfa-metylo-beta-fenylo-etylo-aminy. Ich naduywanie prowadzi moe do objaww przypominajcych schizofreni. Amnezja dysocjacyjna (dissociative amnesia) - zaburzenie dysocjacyjne cechujce si utrat pamici epizodycznej lub poczucia wasnej tosamoci. Zachowane s natomiast zwykle wiadomoci oglne i umiejtnoci. Poprzednio nazywana amnezj psychogenn. Amnezja dziecica (infantile amnesia) - niezdolno do przypominania sobie zdarze, jakie miay miejsce przed ukoczeniem trzeciego roku ycia. Amnezja nastpcza (anterograde amnesia) - wywoana urazem niepami zdarze majcych miejsce po tym urazie. Amnezja posthipnotyczna (posthipnotic amnesia)- zasugerowana przez hipnotyzera niezdolno do przypomnienia sobie treci przetwarzanych w transie hipnotycznym. Amnezja psychogenna (psychgenic amnesia) - poprzednia nazwa amnezji dysocjacyjnej: zaburzenie cechujce si utrat pamici epizodycznej i tosamoci osobistej, przy jednoczesnym utrzymaniu wiedzy oglnej i umiejtnoci. Amnezja wsteczna (retrograde amnesia) -wywoana urazem niepami zdarze majcych miejsce przed tym urazem. Amplituda (amplitud) - najwiksze odchylenie wartoci chwilowej wielkoci okresowej od jej wartoci redniej. Analgezja (analgesia) - zniesienie czucia blu lub metoda osigania tego stanu. Analityczna psychologia (analytical psychology) - stworzona przez Junga odmiana podejcia psychodynamicznego podkrelajca rol archetypw, niewiadomoci zbiorowej i jednoczcej siy osobowoci, nazywanej Jani. Analityk ego (ego analyst) - psychodynamicznie zorientowany terapeuta koncentrujcy uwag na wiadomych zachowaniach zaradczych, nie za na hipotetycznym funkcjonowaniu niewiadomego id. Analiza czynnikowa (factor analysis) - technika statystyczna pozwalajca okreli zwizki midzy wynikami. Analiza funkcjonalna (functional analysis) - systematyczne badanie zachowania polegajce na identyfikacji bodca wywoujcego to zachowanie i wzmocnie, ktre je podtrzymuj.

Analiza rodkw i celw (means-end analysis) - heurystyczna metoda rozwizywania problemw poprzez porwnywanie sytuacji rzeczywistej z podan. Analiza transakcyjna (transactional analysis) - rodzaj psychoterapii zajmujcy si przebiegiem interakcji midzy ludmi i sposobami, w jakie interakcje te wzmacniaj ich postawy, oczekiwania i pozycje yciowe". Analna fiksacja {anal fhcatio) - w psychoanalizie: przywizanie do obiektw i zachowa typowych dla analnego etapu rozwoju osobowoci. Analno-retencyjny {anal retentive) - typ osobowoci. Wedug Freuda osobowo cechujca si samokontrol, przesadn schludnoci i punktualnoci. Analogiczne barwy (analogous hues) - kolory ssiadujce ze sob w kole barw; tworz rodziny harmonizujcych ze sob barw, jak ty i pomaraczowy lub zielony i niebieski. Androgen (androgen) - mski hormon pciowy. Anaerobik {anaerobic excercise) - wiczenia niewymagajce dugotrwaego wzrostu spoycia tlenu przez organizm, na przykad podnoszenie ciarw. Animizm (animism) - charakterystyczne dla przedoperacyjnego stadium mylenia przekonanie, e przedmioty nieoywione poruszaj si z powodu woli lub posiadania duszy. Anoreksja psychiczna (anorea neryosa) - zaburzenie jedzenia cechujce si utrzymywaniem nienormalnie niskiej wagi ciaa, silnym strachem przed przytyciem, znieksztaceniami obrazu wasnego ciaa, a take - u kobiet - zanikiem miesiczki. Anozmia {anosmia) - brak wraliwoci na jaki rodzaj zapachu. Antygen (antigen) - substancja stymulujca ukad odpornociowy do reakcji obronnej. Antyspoeczne zaburzenie osobowoci (antisocial personality disorder) - diagnoza dawana osobie czsto popadajcej w konflikt ze spoeczestwem, a jednak niereagujca na strach przed kar i nieprzeywajca winy i lku. Nazywana niegdy psychopati lub socjopati. Apatia seksualna {sexual apathy) - brak zainteresowania aktywnoci seksualn. Archetypy (archetypes) - w Jungowskiej teorii osobowoci obrazy lub pojcia znajdujce si w niewiadomoci zbiorowej. Arterioskleroza (arteriosclerosis) - choroba cechujca si zgrubieniem i stwardnieniem ttnic. Artyficjalizm (artificialism) - charakterystyczne dla myli przedoperacyjnej przekonanie, e obiekty naturalne s wytworem czowieka. Astrologia (astrology) - pseudonauka opierajca si na zaoeniu, i pozycje Soca, Ksiyca i gwiazd wpywaj na ludzkie sprawy oraz e na podstawie pozycji tych cia mona przewidzie ludzkie losy. Astygmatyzm {astigmatism) - zaburzenie wzroku polegajce na niemonoci rwnoczesnego skupienia si na konturach pionowych i poziomych. Asymilacja {assimilatio) - wedug Piageta wczanie nowego elementu w ju istniejcy schemat lub pojcie. Atrakcyjno interpersonalna (attractio) - w psychologii spoecznej: pozytywna (lubienie) lub negatywna (nielubienie) postawa w stosunku do innej osoby. Atrybucja dyspozycyjna {dispositional attributio) - wniosek, i dane zachowanie zostao wywoane czynnikami wewntrznymi, takimi jak cecha lub postawa jego wykonawcy. Przeciwiestwo atrybucji sytuacyjnej. Atrybucja sytuacyjna {situational attributio) - wniosek, i dane zachowanie zostao wywoane czynnikami zewntrznymi, takimi jak wymagania roli spoecznej lub przypadek. Przeciwiestwo atrybucji dyspozycyjnej. Atrybucja {attributio) - przypisywanie okrelonych przyczyn zachowaniu. Autentyczno (genuineness) - rozpoznanie i otwarte wyraanie wasnych uczu. Cecha dobrego terapeuty w terapii skoncentrowanej na kliencie.

Autonomia kontra wstyd i zwtpienie {autonomy versus shame and doubi) -w teorii Eriksona drugie stadium rozwoju psychospoecznego, w ktrym dziecko wyksztaca (lub nie) pragnienie dokonywania wyborw. Autonomia {autonomy) - samokierowanie. Motywacja do bycia wolnym, nieskrpowanym i niezalenym. Autonomiczny ukad nerwowy (AUN) {autonomie nervous system) - cz obwodowego ukadu nerwowego regulujca funkcjonowanie gruczow i takich czynnoci mimowolnych, jak akcja serca, oddychanie, trawienie, czy rozszerzanie i zwanie renic. Autorytaryzm {authoritarianism) - wiara w konieczno bezwzgldnego podporzdkowania si autorytetom. Autyzm {autism) - (1) wystpujce u dzieci zaburzenia przejawiajce si brakiem nawizywania relacji z ludmi, brakiem mowy i nietolerancj zmian; (2) pochonicie samym sob. Autyzm wczesnodziecicy {infantile autism) - zaburzenie rozwojowe cechujce si kracow izolacj, powanym zahamowaniem kontaktw i komunikacji z innymi i powtarzaniem tych samych, zrytualizowanych zachowa. Awersja smakowa {ataste aversio) - niech do jakiego rodzaju smaku, zwykle stanowi rezultat warunkowania klasycznego, w ktrym pocztkowo podany lub neutralny rodzaj jedzenia zosta skojarzony z jakim budzcym wstrt bodcem. Azyl {asylum) - (1) dawna instytucja opieki nad umysowo chorymi; (2) bezpieczne miejsce, schronienie.

Badania korelacyjne {correlational research) - metoda badania naukowego zwizkw istniejcych midzy zmiennymi. Badania korelacyjne mog sugerowa zwizki przyczynowe, ale ich nie dowodz, poniewa nie zawieraj manipulacji eksperymentalnych. Badania podstawowe (pure research) - badania prowadzone bez natychmiastowego ich wykorzystania w praktyce. Badania stosowane {applied research) - badania przeprowadzane w celu znalezienia rozwizania jakiego konkretnego problemu. Barbiturany (barbiturate) - leki przeciwlkowe lub nasenne wywoujce uzalenienie fizjologiczne. Barwa {ton) - kolor wiata wyznaczony dugoci fal optycznych. BB - bodziec bezwarunkowy. Behawioryzm {behaviorism) - szkoa psychologiczna definiujca psychologi jako badania obserwowalnego zachowania i zajmujca si zwizkami midzy bodcami i reakcjami. Benzodiazepiny {benzodiazepines) - klasa lekw redukujcych lk i dziaajcych uspokajajco. Bezdech {apnea) - zagraajce yciu zaburzenie snu polegajce na krtkotrwaym zaprzestaniu akcji oddechowej. Bezsenno {insomnia) - termin okrelajcy trzy rodzaje problemw ze snem: (1) trudnoci z zasypianiem; (2) trudnoci z pozostaniem w stanie snu; (3) nazbyt wczesne budzenie si. Bbenkowa bona {tympanic membrana) - cienka bona wibrujca w reakcji na dochodzce do niej fale gosowe i przesyajca je do ucha rodkowego i wewntrzengo. Biay szum {white noise) - dysonansowe dwiki o rnych czstociach; w maym nateniu wywouj senno.

Biologiczne sprzenie zwrotne (biofeedback exercise) - systematyczne dostarczanie organizmowi informacji zwrotnej o przebiegu wybranej funkcji, dziki czemu organizm moe nauczy si kontrolowania tej funkcji. Biseksualno (bisexual) - ukierunkowanie zainteresowa seksualnych na obie pci. Blisko (proximity) - powd do czenia w grup (widzenia jako figur) spostrzeganych obiektw, znajdujcych si koo siebie. Blinita dwujajowe (dizygotic twins) - blinita, ktre rozwiny si z dwch rnych zygot. Przeciwiestwo: blinita jednojajowe. Blinita jednojajowe (monozygotic twins) - blinita, ktre rozwiny si z jednej zygoty. Przeciwiestwo: blinita jednojajowe. Bona bbenkowa (cardum) - cienka bona drgajca wskutek dochodzcych do niej fal dwikowych; jej drgania s przekazywane do ucha rodkowego i wewntrznego. Bona podstawna (basiliar membran) - bona znajdujca si w limaku, do ktrej przymocowany jest narzd Cortiego. Bona wchowa {olfactory membran) - bona umieszczona wysoko w kadym z nozdrzy, zawierajca receptory moleku substancji, dziki czemu moliwa jest percepcja wchowa. Bodziec (stimulus) - (1) aspekt otoczenia wykrywalny dla organizmu i prowadzcy do obserwowalnej zmiany zachowania (reakcji); (2) rodzaj energii fizycznej, jak wiato lub dwik, oddziaujcej na narzdy zmysw. Bodziec bezwarunkowy (unconditioned stimulus) - bodziec wywoujcy reakcj organizmu bez uczenia si. Bodziec rnicujcy ( differential stimulus) - w warunkowaniu sprawczym: bodziec wskazujcy na dostpno wzmocnienia. Bodziec warunkowy {conditional stimulus) - pocztkowo neutralny bodziec, ktry nabra zdolnoci do wywoywania reakcji warunkowej dziki wielokrotnemu wspwystpowaniu z bodcem, ktry ju mia t zdolno. Ble migrenowe (migraine headache) - pulsujce ble gowy, zwykle odczuwane z jednej jej strony, wynikajce ze zmian iloci krwi docierajcej do gowy. Czsto towarzysz im mdoci i kopoty ze wzrokiem. Bruzda boczna (lateral fissure) - zagbienie w korze mzgowej oddzielajce pat skroniowy od pata czoowego i ciemieniowego. Bruzda rodkowa (central fissure; sculus) - zagbienie w korze mzgowej oddzielajce pat czoowy od ciemieniowego. Bulimia psychiczna (bulimia nervosa) - zaburzenie jedzenia polegajce na nawracajcych napadach niepohamowanego objadania si, a nastpnie przeczyszczania oraz na staym zatroskaniu wag i ksztatem wasnego ciaa. Burza mzgw (brainstorming) - zachcajca do twrczoci metoda grupowego podawania duej liczby rozwiza bez poddawania ich ocenie, dopki proces ich generowania nie zostanie zakoczony. BW - bodziec warunkowy.

Cechy wtrne (secondary traits) - wprowadzony przez Allporta termin okrelajcy cechy ujawniajce si w ograniczonym zakresie sytuacji i regulujce ograniczonym zakresem zachowa. Chemoterapia (chemotherapy) - posugiwanie si rodkami chemicznymi w leczeniu zaburze somatycznych lub psychicznych. Cholesterol - substancja tuszczowa, ktrej obecno we krwi zwiksza ryzyko chorb serca. Choroba Alzheimera (Alzheimer's disease) - postpujca choroba zwizana ze zwyrodnieniem komrek hipokampa wytwarzajcych acetylocholin. Cechuje si niezdolnoci do powstawania nowych zapisw pamiciowych i utrat innych funkcji poznawczych. Choroba Downa (Down syndrom) - anomalia chromosomalna wywoana pojawieniem si dodatkowego chromosomu w 21. parze cechujca si upoledzeniem umysowym i skonoci powiek. Chromosomy (chromosomes) - znajdujce si w jdrze komrkowym struktury bdce nosicielami genw. Chromosomy pci (sex chromosomes) - 23. para chromosomw, decydujca o pci dziecka. Ciao migdaowate (amygdale) - cz ukadu limbicznego odpowiedzialna za regulacj reakcji emocjonalnych, zwaszcza zwizanych z agresj. Ciao modzelowate, spoido wielkie (corpus callosum) - gruba wizka wypustek nerwowych czcych pkule mzgu. Cie (shadow) -jednooczny wskanik gbi opierajcy si na fakcie, i nieprzezroczyste obiekty zatrzymuj wiato i rzucaj cie. Cukrzyca (diabetes) - choroba wywoana nieprawidowym wydzielaniem lub zuyciem insuliny i cechujca si nadmiernym poziomem cukru we krwi. Cykl reakcji seksualnej (sexual response cycle) - czterofazowy proces przebiegu pobudzenia seksualnego u kobiet i mczyzn. Czas fiksacji (Juation time) - ilo czasu spdzanego na wpatrywaniu si w bodziec wzrokowy. Miara zainteresowania u niemowlt. Czas wyczony (time out) - wycofanie organizmu z sytuacji, w ktrej dostpne s wzmocnienia. Czas reakcji (reaction time) - czas upywajcy midzy pojawieniem si bodca a reakcj. Czopek (cones) - stokowaty fotoreceptor siatkwki odpowiedzialny za wraenia barwy. Czynnik (factor) -wizka zwizanych ze sob pozyqi, np. z testu mierzcego inteligencj.

Cecha (trait)- wyodrbniajca si waciwo osobowoci, o ktrej wnioskuje si na podstawie zachowania, zakadajc, e jest ona odpowiedzialna za jego wewntrzn zgodno i konsekwencj. Cecha dominujca (dominant trait) - w genetyce: cecha, ktra zostaje wyraona. Przeciwiestwo: cecha recesywna. Cecha recesywna (recessive trait) - w genetyce cecha nieujawniajca si, jeeli odpowiedzialny za ni gen jest sparowany z genem dominujcym. Jednak cechy recesywne s przekazywane nastpnym pokoleniom i zostaj ujawnione w przypadku spotkania si dwch genw recesywnych. Cechy centralne (central traits) - wane, ale nie najwaniejsze cechy osobowoci.

Dalekowzroczno (fassighted) - zdolno ostrzejszego widzenia obiektw odlegych ni bliskich. Decybel (dB) (decibel) -jednostka gonoci dwikw. Definicja koowa (circular) - wyjanianie tautologiczne polegajce na przeformuowaniu jakiego pojcia, zamiast podania rzeczywicie nowej informacji. Definicja operacyjna (operational definition) - okrelanie zmiennej poprzez wskazanie operacji, jakie naley wykona, by j zmierzy lub ni manipulowa. Deindywiduacja (deindividuation) - proces, na mocy ktrego czonkowie grupy mog zaprzesta oceniania siebie na podstawie zindywidualizowanych standardw i przyjmuj grupowe normy i postawy. Delirium tremens - stan cechujcy si potami, niepokojem, dezorientacj i halucynacjami. Popadaj we niektrzy alkoholicy w przypadku nagego spadku iloci przyjmowanego alkoholu. Dendryty (dendrites) - przypominajce korzenie wypustki neuronu, za porednictwem ktrych odbierana jest stymulacja z innych komrek.

Depersonalizacja {depersonalization disorder) - zaburzenie dysocjacyjne cechujce si staym lub nawracajcym poczuciem, e nie istnieje si naprawd lub e pozostaje si na zewntrz wasnego ciaa lub dowiadcze. Depolaryzacja (depolarize) - spadek potencjau spoczynkowego bony komrkowej z wartoci okoo 70 miliwoltw do zera. Depresja {depressio) - (1) negatywny stan emocjonalny, na ktry skada si smutek, poczucie bezradnoci i utraty; (2) czwarte stadium umierania wedug teorii Kiibler-Ross. Depresja endogenna (wielka) {major depressio) - cikie zaburzenie nastroju charakteryzujce si smutkiem, zanikiem apetytu, spowolnieniem ruchowym i nieadekwatnym postrzeganiem rzeczywistoci. Deprywacja sensoryczna {sensory deprivatio) - (1) niewystarczajca stymulacja zmysowa; (2) metoda badawcza polegajca na systematycznym zmniejszaniu iloci stymulacji dochodzcej do narzdw zmysw. Desensytyzacja (desensitizatio) - rodzaj adaptacji zmysowej polegajcy na spadku wraliwoci na stale dziaajce bodce. Nazywana take adaptacj negatywn lub odwraliwianiem. Detektory cech (feature detectors) - neurony kory wzrokowej aktywizujce si w reakcji na specyficzne cechy stymulacji wzrokowej, takie jak linie czy brzegi widziane pod pewnymi ktami. Dezorientacja {disorientatio) - gbokie zaburzenia orientacji w czasie, przestrzeni lub tosamoci osb. Diagnoza {diagnosis) - decyzja lub opinia na temat jakiego stanu chorobowego. Dialog {dialogue) - technika terapii Gestalt, w ktrej klient werbalizuje sprzecznoci pomidzy skomplikowanymi czciami wasnej osobowoci. DNA {deoxyribonucleic acid) - kwas deoksyrybonukleinowy. Substancja przechowujca kod genetyczny, z ktrej skadaj si geny i chromosomy. Dobra kontynuacja {continuity) - skonno do spostrzegania serii punktw lub cigu linii (linii przerywanej) jako tworzcych pewn cao (figur). Dojrzewanie {maturation) - zmiany w organizmie stanowice wynik realizacji programu genetycznego przy minimalnym udziale procesw wiczenia lub uczenia si. Stopniowe pojawianie si lub wyksztacanie struktur i funkcji ciaa lub zachowa nastpujce w tym samym porzdku u wszystkich osobnikw danego gatunku. Domykanie {closure) - skonno do spostrzegania niekompletnych figur jako kompletnych. Dopamina {dopamine) - neuroprzekanik uwikany w chorob Parkinsona i by moe odgrywajcy rol w schizofrenii. Dorastanie {adolescence) - okres midzy dziecistwem a dorosoci rozpoczynajcy si dojrzaoci pciow, a koczcy zdolnoci do wypeniania zobowiza czowieka dojrzaego. Drugorzdowe cechy pciowe {secondary sex characteristics) - cechy fizyczne odrniajce kobiety i mczyzn, takie jak wysoko gosu, niezwizane jednak z procesami rozrodu. DSM {Diagnostic and Statistical Manua of the Mental Disorders) - publikacja Amerykaskiego Towarzystwa Psychiatrycznego zawierajca czsto uywany system klasyfikacji zaburze psychicznych. Dwubiegunowe zaburzenie afektywne (bipolardisorder) -zaburzenie psychiczne cechujce si nieadekwatnymi zmianami nastroju od gbokiej depresji do silnego, radosnego podniecenia. Poprzednio nazywane psychoz maniakalno-depresyjn. Dyskryminacja {discrimination) - w psychologii spoecznej: niesprawiedliwe lub krzywdzce traktowanie jednostki wskutek uprzedze. Dysleksja {dyslacia) - specyficzne zaburzenia pisania i czytania. Dysocjacyjne zaburzenie tosamoci {dissociative identity disorder) - zaburzenie dysocjacyjne, w ktrym jednostka ma dwie lub wicej tosamoci. Poprzednio nazywane osobowoci wielorak.

Dysonans poznawczy {cognitive dissonance) - przykry stan emocjonalny wywoany niezgodnoci midzy przekonaniami lub midzy przekonaniamia zachowaniem. Dysonansu poznawczego teoria {cognitive-dissonance theory) - pogld, e czowiek jest motywowany do utrzymania zgodnoci midzy rnymi przekonaniami i przekonaniami a zachowaniem. Dysorgazmia {orgasmic disorder) - niezdolno dowiadczania orgazmu. Dyspareunia {dyspareunia) - stay lub nawracajcy bl w trakcie lub po stosunku seksualnym. Dziedziczno (heredity) - przekazywanie jakich cech z pokolenia na pokolenie.

Echo {echo) - reprezentacja bodcw suchowych na krtko przechowywana w pamici sensorycznej. Efekt aktora i obserwatora {actor-observer effect) - w teorii atrybucji: skonno do upatrywania przyczyn zachowania wasnego w czynnikach sytuacyjnych, cudzego za - w czynnikach dyspozycyjnych. Efekt aktywizacji {activating effect) - pobudzajcy skutek hormonw pciowych nasilajcy prawdopodobiestwo zachowa seksualnych. Efekt autokinetyczny {autokinetic effect) - spostrzeganie niewielkiego punktu wietlnego jako poruszajcego si w ciemnociach, cho w rzeczywistoci punkt w ma charakter stay. Efekt Barnuma {Barnum effect) - skonno do wierzenia w trafno oglnikowego opisu lub przewidywa dotyczcych wasnej osoby. Efekt organizacji {organizing effect) - kierunkowy wpyw hormonw pciowych, na przykad w kierunku stereotypowo mskim lub eskim. Efekt perspektywy (framing effect) - wpyw wywierany na decyzj przez sposb wyraania jakiej informacji i jej kontekst. Efekt pierwszestwa (primacy effect) - (1) w przetwarzaniu informacji: tendencja do lepszego zapamitywania informacji otrzymanych jako pierwsze z kolei; (2) w psychologii spoecznej: tendencja do oceniania innych w zgodzie z pierwszym wraeniem. Efekt wieoci {recency effect) - (1) w przetwarzaniu informacji: tendencja do lepszego zapamitywania informacji otrzymanych jako ostatnie z kolei; (2) w psychologii spoecznej: tendencja do oceniania innych w zgodzie z ostatnim wraeniem. Efekty kolejnoci {serial-positioning effect) - tendencja do lepszego zapamitywanie informacji otrzymanych jako pierwsze i ostatnie z kolei. Ego {ego) - w psychoanalizie: struktura psychiczna rzdzca si zasad realizmu, ktrej funkcjonowaniu towarzyszy wiadomo, planowanie oraz zdolno do odraczania gratyfikacji i tolerowania frustracji. Egocentryzm {egocentc) - wedug Piageta zakadanie przez jednostk, e inni widz wiat w taki sam sposb jak ona sama. Niezdolno lub niech do widzenia wiata z cudzego punktu widzenia. Egotyzm atrybucyjny {self serving ties) - tendencja do postrzegania wasnych sukcesw jako uwarunkowanych wewntrznie, poraek za - jako uwarunkowanych zewntrznie; inaczej - obronny wzorzec atrybucji. Egzystencjalizm {existentialism) - tu: pogld, e ludzie s cakowicie wolni i odpowiedzialni za swoje postpowanie. Ejakulacja {ejaculation) - wytrysk. Eklektyczny {eclectic) - zapoyczajcy z rnych teorii lub systemw. Ekonomia etonowa {token economy) - kontrolowane otoczenie, w ktrym ludzie s nagradzani za podane zachowania za pomoc etonw, moliwych do wymienienia na jakie przywileje.

Eksperyment (experiment) - naukowa metoda badania ukierunkowana na wykrywanie zwizkw przyczynowo-skutkowych dziki manipulowaniu zmiennymi niezalenymi i pomiarom ich wpywu na zmienne zalene. Ekstrawersja {extraversion) - cecha osobowoci wica si ze skonnoci do kierowania uwagi na zewntrz, czsto zwizana z towarzyskoci i otwartoci na innych oraz jasnym wyraaniem wasnych uczu i impulsw. Elektroencefalografia (EEG) (electroencephalographia) - mierzenie elektrycznej aktywnoci mzgu. Elektromiografia (EMG) {electromyographia) - mierzenie elektrycznej aktywnoci mini. Embrion (embry) - rozwijajcy si w yciu podowym organizm midzy trzecim a smym tygodniem po zapodnieniu. Emocja (emotion) - stan uczuciowy zawierajcy skadniki poznawcze, fizjologiczne i behawioralne. Empatia (empathy) - zdolno do rozumienia i podzielania uczu innego czowieka. Empiryczny (empirical) - zwizany z zaobserwowanymi danymi, w przeciwiestwie do czego, co bazuje jedynie na teorii i dedukcji. Endorfiny (endorphins) - neuroprzekaniki zbudowane z kwasw aminowych, wpywajce na organizm podobnie jak morfina. Engram (engram) - (1) teoretycznie zakadany obwd neuronalny w mzgu odpowiadajcy ladowi pamiciowemu; (2) teoretycznie zakadana zmiana chemiczna w mzgu odpowiadajca ladowi pamiciowemu. Epilepsja (padaczka) (epilepsy) - przemijajce zaburzenie funkcjonowania mzgu cechujce si nagymi wyadowaniami neuronw. Epinefryna (epinephrine) - hormon wytwarzany przez rdze nadnerczy stymulujcy dziaanie wspczulnej czci autonomicznego ukadu nerwowego. Nazywana take adrenalin. Eros {eros) - w podejciu psychodynamicznym: podstawowy instynkt yciowy ukierunkowany na przeduenie i podtrzymanie ycia. Estrogen {estrogen) - oglny termin oznaczajcy szereg eskich hormonw pciowych odpowiedzialnych za rozwj eskich cech pciowych i regulacj cyklu miesiczkowego. Etolog {ethoog) - uczony badajcy wzorce zachowania charakterystyczne dla rnych gatunkw zwierzt. Etyczny {ethical) - moralny, odnoszcy si do standardw okrelajcych, co jest moralnie waciwe, a co nie. Euforia {euphoria) - kracowy stan radosnego podniecenia. Eustres - zdrowy stres.

Facylitacja spoeczna {social facilitatio) - wzrost poziomu wykonania zada pod wpywem samej obecnoci innych. Fale alfa {alpha waves) - szybkie fale mzgowe o niskiej amplitudzie zwizane ze stanem rozlunienia. Fale delta {delta waves) - silne, powolne fale mzgowe wytwarzane w czwartej fazie snu. Fale theta {theta waves) - powolne fale mzgowe pojawiajce si w stanach hipnagogicznych. Faza alarmowa {alarm phase) - pierwsza faza oglnego zespou przystosowania (w reakcji na stres), cechujca si mobilizacj organizmu. Faza nabywania reakcji {acuisition trial) - warunkowanie eksponowania bodcw wzmacnianych BB, co umoliwia nauczenie si nowej reakcji oraz wzrost jej siy.

Faza oporu {resistance stage) - druga faza oglnego zespou przystosowania (w reakcji na stres) cechujca si dugotrwa aktywnoci wspczulnej czci autonomicznego ukadu nerwowego celem odzyskania utraconej energii i usunicia szkd. Nazywana take faz przystosowania. Faza plateau (plateau phase) - zaawansowana faza cyklu reakcji seksualnej poprzedzajca orgazm. Faza podniecenia {excitement phase) - pierwsza faza cyklu reakcji seksualnej cechujca si erekcj u mczyzny, a zwileniem pochwy i nabrzmieniem echtaczki u kobiety. Faza przystosowania - patrz: faza oporu. Faza snu NREN {non-Rapid-Eye-Movement) - cztery fazy snu, w ktrych nie byo REM. Faza snu REM {Rapid-Eye-Movement) - faza snu cechujca si wystpowaniem szybkich ruchw gaek ocznych, co wie si z wystpowaniem marze sennych. Nazywana take snem paradoksalnym. Faza spadku podniecenia {resolution phase) - czwarta faza cyklu reakcji seksualnej, w ktrej organizm powoli wraca do stanu sprzed pobudzenia. Faza wyczerpania {exhaustion stage) - trzecia faza oglnego zespou przystosowania (w reakcji na stres), cechujca si aktywnoci ukadu przywspczulnego, spadkiem odpornoci i pogorszeniem funkcjonowania. Feminici (feminists) - osoby (obojga pci) dce do zmian spoecznych i legislacyjnych ukierunkowanych na rwnouprawnienie kobiet. Fenomenologiczny (phenomenology) - dotyczcy subiektywnego, wiadomego dowiadczenia. Fenotiaziny (phenothiazines) - rodki farmakologiczne o dziaaniu uspokajajcym; nazwa nawizuje do ich struktury chemicznej. Fenyloketonuria (phenylketonuria) - anomalia genetyczna przenoszona przez gen recesywny, polegajca na niezdolnoci do metabolizmu fenyloalaniny, prowadzca do upoledzenia umysowego. Feromony {pheromones) - substancje wykrywane zmysem wchu stymulujce pewne stereotypowe zachowania przedstawicieli tego samego gatunku. Fiksacja (fbcatio) - w podejciu psychodynamicznym: zatrzymanie rozwoju, przywizanie do obiektw z poprzednich faz rozwoju. Fiksacja funkcjonalna (functional fbcedness) - tendencja do postrzegania obiektw przez pryzmat ich nazwy i zwykle spenianej funkcji; przeszkoda w twrczym rozwizywaniu problemw. Fiksacja oralna {ora fuation) - w psychoanalizie: przywizanie do obiektw i zachowa typowych dla stadium oralnego. Fizjologiczny {physiological) - dotyczcy biologicznych funkcji i procesw yciowych organizmu. Fleksja {inflexions) - odmiana wyrazw. Fobia (phobia) - przesadny, irracjonalny strach wywoywany przez jaki rodzaj obiektw lub sytuacji, ktre normalnie nie wywouj tak silnej reakcji lkowej. Fobia specyficzna {specific phobia) - przesadny lk przed pewnymi obiektami lub sytuacjami. Fobia spoeczna {socialphobia) - irracjonalne lki dotyczce sytuacji ekspozycji spoecznej. Fonem (phonem) - najmniejsza jednostka dwikowa jzyka. Fonologia {phonology) - nauka o fonemach danego jzyka. Formowanie reakcji przeciwnych {reaction formatio) - w podejciu psychodynamicznym: mechanizm obronny polegajcy na utrzymywaniu nieakceptowalnych idei i impulsw w podwiadomoci poprzez przesadn ekspresj ich przeciwiestw.

Fotoreceptory (photoreceptors) - komrki reagujce na wiato. Patrz: czopki i prciki. Frenologia (phrenology) - nienaukowa metoda badania osobowoci za pomoc pomiarw czaszki. Frustracja (frustration) - (1) zablokowanie realizacji jakiego motywu; (2) emocja wywoana zablokowaniem realizacji motywu. Fuga dysocjacyjna (dissociative fugue) - zaburzenie dysocjacyjne polegajce na amnezji i ucieczce w jakie inne miejsce. Poprzednio nazywana fug psychogenn. Funkcjonalizm (functionalism) - szkoa psychologiczna zaoona przez Williama Jamesa, podkrelajca rol funkcji umysu, a nie podstawowych skadnikw dowiadczenia psychicznego.

Grupy spotkaniowe (encounter group) - ustrukturowany proces grupowy ukierunkowany na wzrost samowiadomoci dziki koncentracji na sposobie odnoszenia si czonkw grupy do siebie nawzajem w otoczeniu zachcajcym do szczerego wyraania uczu. GSR - patrz: reakcja skrno-galwaniczna.

g czynnik (g) - wprowadzony przez Spearmana symbol oznaczajcy inteligencj ogln; oglny czynnik lecy - w myl jego zaoe - u podstaw inteligencji. Gaworzenie (babbling) - pierwsze werbalizacje dziecka zawierajce dwiki mowy. Gej (gay mae) - homoseksualista pci mskiej. Geny (genes) - podstawowe jednostki dziedziczenia, zoone z kwasu deoksyrybonukleinowego (DNA). Generalizacja bodca (stimulus generalizatio) - wywoywanie reakcji warunkowej przez bodce podobne do bodca warunkowego. Generatywno a stagnacja (generatwity versus stagnatio) - sidmy etap rozwoju psychospoecznego wyrniany przez Eriksona; rodkowy okres wieku dojrzaego, w ktrym jednostka znajduje (lub nie) spenienie we wasnej twrczoci i w kierowaniu modszymi pokoleniami i w zachcaniu ich do wasnego rozwoju. Genetyka (genetics) - dzia biologii zajmujcy si badaniami dziedzicznoci. Genetyka behawioralna (behavioral genetics) - badania nad genetycznym przekazywaniem struktur i cech lecych u podoa zachowania. Genom (genome) - cao DNA zawarta w zbiorze chromosomw czowieka. Guchota przewodzeniowa (conductive deafness) - odmiana guchoty wywoana utrat przewodzenia dwikw przez ucho rodkowe. Guchota sensoryczno-neuronalna (sensorineural deafness) - odmiana guchoty wynikajca z uszkodzenia komrek wosowatych lub nerwu suchowego. Gonitwa myli {rapidflight ofideas) - szybka mowa i zmiany tematw charakterystyczne dla zachowania maniakalnego. Gotowo (readiness) - w psychologii rozwojowej: okrelenie odnoszce si do poziomu dojrzaoci organizmu umoliwiajcego mu wykonywanie jakiego rodzaju reakcji. Gradient powierzchni (texture gradient) - jednooczny wskanik gbi opierajcy si na fakcie, e obiekty blisze zdaj si mie bardziej chropowat powierzchni od obiektw dalszych. Gruchanie (cooing) - przedjzykowe dwiki przypominajce samogoski wydawane przez niemowl w stanach pozytywnego pobudzenia. Grupa etniczna (ethnic group) - grupa spoeczna posiadajca takie wsplne cechy, jak dziedzictwo kulturowe, historia, rasa i jzyk. Grupy eksperymentalne {experimental groups) - grupy uczestnikw badania poddanych oddziaywaniu manipulacji eksperymentalnej. Grupy kontrolne (control groups) - grupy uczestnikw eksperymentu, ktrzy nie s poddani manipulacji eksperymentalnej, a ktrzy pod wszystkimi pozostaymi wzgldami s porwnywalni z osobami stanowicymi grupy eksperymentalne.

Habituacja (habituate)- przyzwyczajenie do bodca wyraajce si zanikiem reakcji na jego wystpienie. Halucynacja (hallucination) - dowiadczanie (branych za rzeczywiste) wrae zmysowych pod nieobecno stymulacji zmysowej. Halucynogenny (hallucinogenic) - wywoujcy halucynacje. Hamowanie nastpcze (proactive interference) - utrudniajcy wpyw uprzednio wyuczanego materiau na uczenie si nowego materiau. Hamowanie wsteczne (retroactive interference) - utrudniajcy wpyw materiau pniej wyuczonego na przypominanie materiau wyuczonego wczeniej. Haszysz (hashish) - psychodeliczny narkotyk wytwarzany z odygi roliny Cannabis sativa. Hebefrenia - patrz: schizofrenia zdezorganizowana. Heroina (heroin) - silny opiat wywoujcy eufori. Herc (Hertz) - jednostka czstoci drga fal dwikowych. Jeden herc, czyli 1 Hz, oznacza pojawianie si jednego cyklu na sekund. Heteroseksualizm (heterosexual) - odczuwanie popdu seksualnego w stosunku do pci przeciwnej. Heurystyka (heuristics) - metoda pozwalajca rozwiza problem dziki redukcji zakresu moliwych odpowiedzi. Heurystyka dostpnoci (availability heuristic) - uproszczona metoda podejmowania decyzji polegajca na ocenianiu czstoci lub prawdopodobiestwa zdarze na podstawie atwoci, z jak przychodz na myl ich przykady. Heurystyka reprezentatywnoci (representativeness heuristic) - uproszczona metoda podejmowania decyzji lub wydawania sdu na podstawie podobiestwa jakiego obiektu czy zdarzenia do populacji, ktr zdaj si one reprezentowa. Heurystyka zakotwiczenia/dostosowania (anchoring and adjustment heuristic) - heurystyka podejmowania decyzji i wydawania sdw polegajca na przyjmowaniu za punkt wyjcia jakiego pocztkowego zaoenia, a nastpnie (niewystarczajcym) modyfikowaniu go pod wpywem kolejnych informacji. Hiperfag (hyperphagic) - osobnik jedzcy zbyt wiele. Hiperglikemia (hyperglycemia)- zaburzenie wywoane nadmiarem cukru we krwi, moe prowadzi do stanu komy i mierci. Hipermnezja (hypermnesia) - nadmierna pami. Hipnoza (hypnosis) - stan podwyszonej podatnoci na sugestie, w ktrym czowiek zachowuje si, jakby by w transie. Hipochondria (hypochondriasis) - uporczywe przekonanie o wasnej chorobie, pomimo braku medycznych na ni dowodw. Hipoglikemia (hypoglycemia) - zaburzenie wywoane obnieniem poziomu cukru we krwi; cechuje si zanikiem energii, sennoci i dreniami. Hipokamp (hippocampus) - cz ukadu limbicznego (rbkowego), odgrywajcy wan rol w powstawaniu nowych zapisw pamiciowych. Hipoteza (hypotesis) - przypuszczenie, ktrego trafno jest sprawdzana w badaniach. Hipoteza dopasowania (matching hypotesis) - pogld, e ludzie dobieraj si w taki sposb, e ich cechy pasuj do siebie (np. osoba bezradna z opiekucz).

7 5 4 PSYCHOLOGIA WSPCZESNA: LEPIEJ, WICEJ, PRZYSTPNI EJ

Hipoteza relatywizmu jzykowego {linguistic relativity hypotesis) - pogld, e struktury jzykowe organizuj sposb postrzegania wiata i e tre myli jest wyznaczana pojciami dostpnymi w znanym nam jzyku. Hipoteza sprzenia zwrotnego z twarzy (facial-feedback hypotesis) - pogld, e stereotypowe wzorce mimiczne emocji mog si przyczynia do przeywania stereotypowych emocji. Histeria (hysterical disorder) - poprzednia nazwa zaburzenia konwersyjnego. Histogram (histogram) - graficzne przedstawienie rozkadu czstoci za pomoc wypenionych prostoktw. HIV (Human Immunodefficiency Virus) - wirus wywoujcy AIDS - nabyty zesp braku odpornoci - poprzez niszczenie ukadu odpornociowego, wskutek czego organizm staje si bezbronny wobec przygodnych infekcji. Holofraza (holophrase) - pojedyncze sowo uywane dla wyraenia zoonych znacze. Homeostaza (homeostasis) - tendencja organizmu do utrzymywania staego stanu wewntrznego, na przykad temperatury czy poziomu cukru we krwi. Homoseksualizm (homosexual) - odczuwanie popdu seksualnego do osb wasnej pci. Homunkulus (homunculus) - aciskie sowo oznaczajce maego czowieczka". Sdzono niegdy, e taki znajdujcy si w mzgu czowieczek kieruje ludzkim zachowaniem. Hormon (hormone) - substancja wydzielana do krwiobiegu przez gruczo wydzielania wewntrznego, a regulujca przebieg rnych funkcji organizmu. Hormon adrenokortykotropowy (adrenocorticotrophic hormone) - hormon przysadki mzgowej regulujcy funkcjonowanie kory nadnerczy. Hormon antydiuretyczny (antidiuretic hormone) - hormon przysadki mzgowej przeciwdziaajcy odwodnieniu organizmu poprzez stymulowanie reabsorpcji moczu. W skrcie: ADH. Hormon wzrostu (growth hormone) - hormon przysadki regulujcy wzrost. Horoskop (horoscope) - przewidywanie przyszoci w oparciu o (pseudonaukowe) zasady astrologii. Humanizm (humanism) - filozofia i jedna ze szk myli psychologicznej zakadajca, e ludzie s wiadomi i zdolni do wolnych wyborw etycznych.

Id (id) - w psychoanalizie: wrodzona struktura psychiczna kierujca si zasad przyjemnoci; zawiera popdy fizjologiczne i jest cakowicie niewiadoma. Idee przeladowcze (persecutors ideas) - faszywe przekonania (urojenia), e jest si przeladowanym. Identyfikacja (identification) - (1) w psychoanalizie: niewiadome przyswojenie zachowania i osobowoci innego czowieka; (2) w teorii spoeczno-poznawczej: proces naladowania przez dziecko dorosych modeli. IQ - patrz: iloraz inteligencji. Ikona (icon) - umysowa reprezentacja bodca wzrokowego przez krtki czas przechowywana w pamici zmysowej. Iloraz inteligencji (IQ) (inteligence uotient) - (1) pierwotnie, iloraz wynikajcy z podzielenia umysowego wieku dziecka (zmierzonego za pomoc testu inteligencji) przez jego wiek biologiczny; (2) oglnie, wynik uzyskany w tecie inteligencji. Impuls neuronalny (neural impulse) - elektrochemiczne wyadowanie neuronu. Indywiduacja (individuatio) - proces oddzielania si od innych lub pozyskiwania kontroli nad wasnym zachowaniem. Indywidualizm (individualism) - definiowanie siebie w kategoriach indywidualnych cech i przedkadanie wasnych celw nad grupowe.

Inicjatywa a poczucie winy (initiative versus guilt) - wyrniany przez Eriksona trzeci etap rozwoju psychospoecznego, w ktrym wyzwaniem dla dziecka staje si wzbogacenie wasnych wyborw o planowanie. Inkubacja (incubatio) - w rozwizywaniu problemw: hipotetyczny proces, ktry czasami ma miejsce, gdy na jaki czas odstpimy od prb rozwizywania problemu, a prowadzcy do nagego pojawienia si rozwizania. Instynkt (instinct) - wrodzona zdolno do pojawiania si okrelonego wzorca zachowa ukierunkowanych na realizacj pewnego celu. Instynktowny (instinctive) - wrodzony, naturalny, niewymagajcy uczenia si. Insulina (insulin) - wytwarzany przez trzustk hormon stymulujcy metabolizm cukru. Integralno Ja a rozpacz (ego integrity versus despair) - termin Eriksona okrelajcy silne poczucie tosamoci w pniejszych latach ycia, czemu towarzyszy mdra akceptacja ograniczonoci ycia i nieuchronnoci upywu czasu. Intelektualizacja (intellectualizatio) - mechanizm obronny polegajcy na myleniu w oderwany, chodny sposb o emocjonujcych zdarzeniach. Inteligencja (intelligence) - pojcie zoone i kontrowersyjne: (1) zdolno do uczenia si, w odrnieniu od osiganego poziomu wykonania; (2) przez Davida Wechslera zdefiniowana jako zdolno [...] do rozumienia wiata i pomysowo w radzeniu sobie z jego wyzwaniami". Interakcjonizm (interactionism) - podejcie do wyjaniania ludzkiego zachowania podkrelajcy rol wspoddziaywania rnych jego wyznacznikw, szczeglnie osobowociowych i sytuacyjnych. Interpozycja (interposition) - jednooczny wskanik gbi opierajcy si na fakcie, e obiekty blisze zasaniaj obiekty dalsze. Interpretacja (interpretation) -w psychoanalizie: wyjanienie wypowiedzi klienta dokonywane przez analityka w kategoriach psychodynamicznych. Intoksykacja (intoxicatio) - zatrucie alkoholem. Intrapsychiczny (intrapsychic) - w psychoanalizie: odnoszcy si do przesuni energii psychicznej midzy strukturami postulowanymi przez Freuda. Introjekcja (introjection) - w psychoanalizie: wczenie do wasnej osobowoci jakiej czci osobowoci innego czowieka. Introspekcja (introspection) - wiadoma analiza wasnych myli i odczu. Introwersja (introversio) - cecha osobowoci zwizana z siln wyobrani i skonnoci do hamowania impulsw. Przeciwiestwo ekstrawersji. Intuicja (intuitio) - bezporednie uczenie si lub przekonanie o czym bez wiadomego posugiwania si rozumowaniem. Intymno a izolacja (intimacy versus isolation) - wyrnione przez Eriksona szste stadium rozwoju psychospoecznego, w ktrym moda osoba dorosa staje przed wyzwaniem nawizania intymnej relacji z innym czowiekiem. Istota biaa (white matter) - w rdzeniu krgowym wizka aksonw przewodzca stymulacj do mzgu. Istota szara (gray matter) - w rdzeniu krgowym neurony i ich czci biorce udzia w odruchach rdzeniowych. S one koloru szarego. Por. te kora mzgowa.

Ja (self) - og wrae, myli i uczu osoby. Centrum wiadomoci organizujce doznania zmysowe i regulujce postrzeganie wiata przez czowieka. Ja idealne (self idea) -wyobraenie siebie, jakim chciaoby si by. Jajeczkowanie (ovulation) - zwolnienie jajeczka przez jajnik; inaczej - owulacja. Jajniki (ovary) - eskie narzdy reprodukcyjne; wytwarzaj jajeczka oraz estrogen i progesteron.

Jdra (ganglia) - mskie narzdy pciowe wytwarzajce testosteron i sperm. Jdro brzuszno-przyrodkowe {yentromedial nuclewc) - cz podwzgrza funkcjonujca jako orodek sytoci. Jednostki zmiany yciowej (life-change units) -wartoci liczbowe przypisywane rnym wydarzeniom yciowym z uwagi na ilo wywoywanego przez nie stresu. Jzyk (language) - system symboli uoonych zgodnie z reguami gramatyki sucy komunikowaniu informacji. Jzyk migowy (sign language) - system komunikowania znacze za pomoc symboli wyraanych ruchami doni, rk i zwizanych z nimi gestami.

Kanay pkoliste (semicircular canalss) - struktury znajdujce si w uchu wewntrznym nadzorujce ruchy i pozycj ciaa. Kancerogeny (carcinogen) - czynniki przyczyniajce si do rakowacenia tkanek. Kara (punishment) - nieprzyjemny bodziec hamujcy czsto reakcji, po ktrej wystpuje. Karanie wewntrzne - technika samokontroli w terapii behawioralnej polegajca na wywoywaniu nieprzyjemnych wyobrae stanowicych kar za niepodane zachowanie. Kardynalne cechy (cardinal trait) - ukuty przez Allporta termin okrelajcy najwaniejsze cechy sterujce przebiegiem praktycznie caego zachowania jednostki. Katastrofizm (catastrophize) - przesadne powikszanie nieprzyjemnych cech negatywnych zdarze. Katecholaminy (catecholamines) - substancje chemiczne odgrywajce wan rol jako neuroprzekaniki (dopamina i noradrenalina) oraz hormony (adrenalina i noradrenalina). Katharsis (catharsis) - w podejciu psychodynamicznym: oczyszczenie z silnych emocji lub zredukowanie napicia. Kinestetyczny zmys (kinesthesis) - zmys dostarczajcy informacji o uoeniu i ruchach czci ciaa. Klaustrofobia (claustrophobia) - lk przed ciasnymi, zamknitymi pomieszczeniami. Kod akustyczny (acoustic code) - umysowa reprezentacja informacji jako pewnego cigu dwikw. Kod semantyczny (semantic code) - umysowa reprezentacja informacji. Kod wizualny (visual code) - umysowa reprezentacja informacji w postaci obrazu. Kodowanie (encoding) - modyfikowanie informacji w tak sposb, e moe ona zosta umieszczona w pamici. Pierwszy etap przetwarzania informacji. Kokaina (cocaine) - silny rodek pobudzajcy produkowany z lici roliny coca, zaywany poprzez wciganie nosem, doylnie lub doustnie. Kolbki synaptyczne (terminals) - kocwki aksonu o gruszkowatym ksztacie. Kolektywizm (colectivism) - definiowanie wasnego Ja w kategoriach zwizkw z ludmi lub grupami i przedkadanie celw grupowych nad indywidualne. Kolory analogiczne (analogom) - kolory podobne lub porwnywalne. Kolory pochodne (secondary colors) - kolory powstajce w wyniku mieszania kolorw podstawowych. Kolory podstawowe (primary colors) - kolory, ktrych nie mona uzyska wskutek mieszania innych kolorw. Kolory porednie (tertiary colors) - kolory powstajce w wyniku mieszania kolorw podstawowych ssiadujcych z nimi w kole barw kolorw pochodnych. Kolory trzeciego rzdu (trichromatic) - kolory powstajce z mieszania barw podstawowych i ssiadujcych z nimi kolorw wtrnych. Komrki dwubiegunowe (bipolar cells) - neurony przewodzce impulsy nerwowe z prcikw i czopkw do komrek zwojowych.

Komrki glejowe (glial cells) - komrki odywiajce i izolujce komrki nerwowe, a take kierujce ich wzrostem i usuwajce produkty przemiany materii. Komrki smakowe (taste cells) - komrki receptoryczne wraliwe na smak. Komrki tuszczowe (fat cells) - komrki, w ktrych skadowany jest tuszcz. Komrki zwojowe (ganglion cells) - neurony, ktrych aksony tworz nerw wzrokowy. Kompetencja instrumentalna (instrumental competence) - zdolno do manipulowania rodowiskiem w sposb umoliwiajcy osiganie wasnych celw. Kompetencje (competencies) - w teorii spoeczno-poznawczej: wiedza i umiejtnoci. Kompleks Edypa (Oedipus complex) - w psychoanalizie: konflikt w fazie fallicznej polegajcy na seksualnym podaniu przez chopca wasnej matki i postrzeganiu ojca jako rywala. Kompleks Elektry (Electra complex) - w psychoanalizie: charakterystyczny dla fazy fallicznej konflikt polegajcy na podaniu przez dziewczynk wasnego ojca oraz niechci do matki. Kompleks niszoci (inferiority complex) - poczucie niszoci, o ktrym Adler twierdzi, e jest podstawowym rdem ludzkiej motywacji. Komplementarny (complementary) - (1) we wraeniach i spostrzeganiu dotyczcy kolorw, ktre po wymieszaniu dadz biae lub prawie biae wiato; (2) w analizie transakcyjnej dotyczcy harmonijnych transakcji midzy stanami ego dwch wchodzcych w interakcj osb. Kompulsja (przymus) (compulsion) - nieodparty impuls skaniajcy do powtarzania jakiego aktu lub zachowania rytualnego, takiego jak mycie rk. Komputerowa tomografia osiowa (computerized axial tomography, CAT) komputerowe tworzenie obrazu anatomicznej budowy mzgu dziki analizie odbi cienkiej wizki promieni X przepuszczanej przez mzg. Komunikacja psi (communication psi) - przesyanie informacji bez porednictwa zmysw; (wikszo psychologw nie wierzy w jej istnienie). Konflikt (conflict) - (1) sprzeczno midzy dwoma motywami popychajcymi jednostk do odmiennych dziaa; (2) stan emocjonalny wywoany t sprzecznoci. Konflikt denie - denie (approach-approach conflict) - konflikt midzy dwoma pozytywnymi celami, ktre wzajemnie si wykluczaj. Konflikt denie - unikanie (approach-avoidance conflict) - konflikt wywoany negatywnymi i pozytywnymi wasnociami tego samego celu. Konflikt unikanie - unikanie (avoidance-avoidance conflict) - konflikt midzy dwoma celami negatywnymi, w ktrym uniknicie jednego z nich oznacza denie do drugiego. Konformizm (conform) - dostosowanie wasnego zachowania do oczekiwa grupy. Konsensus (concensus) - powszechna zgoda. Konserwacja (conservation) - w teorii Piageta: zdawanie sobie sprawy ze staoci pewnych wasnoci materii, pomimo zmiany jej wygldu. Na przykad masa i ciar gliny pozostaj stae (s konserwowane), nawet jeeli glina zostanie spaszczona do ksztatu nalenika. Konsolidacja (consolidatio) - utrwalenie si informacji w pamici dugotrwaej. Konsonans (consonant) - harmonijne wspbrzmienie dwikw. Kontrola bodcowa (stimulus control) - technika samokontroli uywana w terapii behawioralnej polegajca na aktywnym wchodzeniu w rodowisko inspirujce do wywoywania podanych reakcji. Konwergencja (convergence) - dwuoczny wskanik gbi opierajcy si na ruchu gaek ocznych, gdy skupiaj si one na zbliajcym si obiekcie. Kora czuciowa (somatosensory cortex) - cz kory mzgowej leca w pacie ciemieniowym tu za bruzd rodkow; odbiera stymulacj zmysow.

Kora kojarzeniowa (association areas) - czci kory mzgu odpowiedzialne za procesy uczenia si, mylenia i jzyk. Kora mzgowa (cerebml cortex) - silnie pofadowany obszar mzgu, nazywany take istot szar z powodu swego wygldu. Kora nadnerczy (adrenal cortex) - zewntrzna cz gruczou nadnerczy wytwarzajcego sterydy. Kora ruchowa {motor cortez) - obszar czoowego pata kory mzgowej pooony tu przed bruzd rodkow odpowiedzialny za ruchy mini. Korelacja pozytywna (positive correlatio) - zwizek dwch zmiennych polegajcy na tym, e kiedy jedna z nich ronie, druga rwnie ronie. Korelacja negatywna (negative correlatio) - zwizek dwch zmiennych polegajcy na tym, e kiedy jedna z nich ronie, druga maleje. Kortykosteroidy (corticosteroidos) - sterydy wytwarzane przez kor nadnerczy regulujce metabolizm wglowodanw i wzmagajce odporno na stres, pomagajc w zwalczaniu zapale i wszelkich reakcji alergicznych. Kortyzol (cortisol) - hormon (steroid) wytwarzany przez kor nadnerczy i wspomagajcy radzenie sobie ze stresem dziki przeciwdziaaniu zapaleniom i reakcjom alergicznym. Koszt reakcji (reaction cost) - stosowana w terapii behawioralnej technika samokontroli polegajca na utrudnianiu lub uniemoliwianiu niepodanej reakcji. Kowadeko (incus) - jedna z koci ucha rodkowego. Kretynizm (cretinism) - choroba wywoana wadliwym funkcjonowaniem tarczycy w dziecistwie, cechujca si spowolnieniem wzrostu i niedorozwojem umysowym. Krtkowzroczno (nearsighted) - niezdolno do dokadnego spostrzegania obiektw dobrze widzianych przez osoby o normalnym wzroku. Krta (larywc) - znajdujca si w gardle struktura zwierajca struny gosowe. Kryterium (criterion) - standard wedug ktrego wystawiane s jakie oceny. Kryzys wieku redniego (middle crisis) - wedug teoretykw rozwoju: kryzys przeywany przez wiele osb okoo czterdziestego roku ycia, kiedy uwiadamiaj sobie, e s w poowie ycia i nachodzi ich uczucie uwizienia w penionych dotd rolach. Kryzys tosamoci (identity crisis) - wedug Eriksona, okres wewntrznego konfliktu, w ktrym dokonuje si rewizji wyznawanych wartoci i podejmuje decyzje na temat penionych rl yciowych. Krzywa rozkadu normalnego (norma curve) - graficzna ilustracja rozkadu normalnego przypominajcego ksztatem dzwon. Ksztatowanie (shaping) - w warunkowaniu sprawczym, metoda wyuczania zoonych zachowa polegajca na wzmacnianiu kolejnych przyblie zamierzonego cigu reakcji. Kubki smakowe (taste buds) - narzdy zmysu smaku, umiejscowione na jzyku i zawierajce komrki smakowe. Kultura (nurture) - w genetyce behawioralnej wpywy rodowiska na zachowanie, cznie z takimi czynnikami, jak odywianie, normy i wzorce kulturowe, pozycja spoeczno-ekonomiczna i uczenie si. Przeciwiestwo natury. Kumulatywny rejestrator reakcji (cumulative recorder) - laboratoryjny instrument pomiarowy uywany do automatycznej rejestracji okrelonej reakcji podczas warunkowania sprawczego. Kwas gamma-aminomasowy (gamma-aminobutric acid) - neuroprzekanik o dziaaniu hamujcym.

Latentne uczenie si (learning lateni) - uczenie si, ktrego skutki s nieobserwowalne w momencie jego zachodzenia, cho ujawniaj si po wystpieniu odpowiedniego wzmocnienia. Ledwo dostrzegalna rnica (just noticeable difference) - minimalna ilo energii, ktra jest zauwaalna dziki danemu zmysowi. Lesbijka (lesbian) - kobieta kierujca popd seksualny na osoby wasnej pci. Leukocyty (leukocytes) - bae ciaka krwi stanowice element ukadu odpornociowego. Lk (awciety) - stan psychiczny cechujcy si napiciem, obaw, strachem i poczuciem zagroenia. Lk nieumiejscowiony (free-floating awciety) - trway, uporczywy lk niepowizany z jakimi specyficznymi zdarzeniami. Lk podstawowy (basie awciety) - uywane przez Horney okrelenie trwaego braku poczucia bezpieczestwa wywodzcego si z surowego lub obojtnego traktowania przez rodzicw w dziecistwie. Lk przed ocen (evaluation apprehension) - lk przed tym, jak oceni nas inni ludzie. Libido (libido) - (1) w teorii psychodynamicznej: energia psychiczna o charakterze seksualnym; (2) zainteresowanie i popd seksualny. Limfocyty B (lymphocytes B) - biae ciaka krwi wytwarzajce przeciwciaa. Lingwista (linguist) - uczony zajmujcy si badaniem genezy, struktury i funkcji jzyka. LSD (lysergic acid diethylamide) - halucynogenny narkotyk.

echtaczka (clitoris) - cz zewntrznych narzdw pciowych kobiety bardzo wraliwa na stymulacj. oysko (placenta) - narzd sucy wymianie substancji odywczych i produktw przemiany materii midzy matk a podem, cho uniemoliwiajcy zlanie si ich krwiobiegw.

La belle indiference - francuski termin oznaczajcy obojtno wobec symptomw choroby okazywan przez osoby dotknite zaburzeniem konwersyjnym.

Mania (manie) - stan euforii i pobudzenia. Mantra (mantra) - sowo lub dwik powtarzane podczas medytacji transcendentalnej celem zawenia pola wiadomoci i osignicia stanu relaksacji. Mapa poznawcza (cognitive map) - umysowa reprezentacja jakiego otoczenia, np. wyuczanego labiryntu. Marihuana (marijuana) - wysuszona rolina Cannabis sativa. Narkotyk wywoujcy agodne halucynacje, zwykle palony w papierosie. Marsko wtroby (cirrhosis ofthe liver) - choroba zwizana z niedoborem biaek w komrkach wtroby prowadzcym do zastpowania komrek filtracyjnych tkank czn. Alkohol nie zawiera biaka, std te osoby spoywajce go w nadmiernych ilociach mog by szczeglnie naraone na t chorob. Marzenie senne (dream) - odmiana aktywnoci poznawczej - zwykle cig wyobrae lub myli - pojawiajca si podczas snu. Sny mog zawiera elementy powizane zarwno cile, jak i luno. Masochizm (masochism) - uzyskiwanie satysfakcji, czsto seksualnej, poprzez dowiadczanie blu lub upokorzenia. Masturbacja (masturbatio) - stymulowanie wasnych narzdw pciowych. Mechanizm nabywania jzyka (language acuisition device) - w teorii psycholingwistycznej: wrodzone struktury umysowe umoliwiajce dziecku uczenie si jzyka.

Mechanizm obronny (defense mechanism) - w psychoanalizie: niewiadome funkcje ego chronice jednostk przed treciami lkotwrczymi i utrudniajce ich pene rozpoznanie. Mediacja (mediation) - w przetwarzaniu informacji: metoda polepszania pamici poprzez kojarzenie jakich dwch elementw dziki poczeniu kadego z nich z trzecim. Mediana (median) - rodkowy wynik jakiego cigu wynikw. Medytacja (meditation) - systematyczne zawanie pola uwagi, co spowalnia procesy metaboliczne i pomaga w osigniciu stanu relaksacji. Medytacja transcendentalna (transcendental meditation) - uproszczona posta medytacji (rozpowszechniona w Stanach Zjednoczonych przez Maharishi Mahesh) polegajca na powtarzaniu mantry. Menarche (menarche) - pojawienie si miesiczkowania. Menopauza (menopause) - zanik miesiczkowania. Menstruacja (miesiczkowanie) (menstruation) - comiesiczne obuszczanie si wyciki macicy u kobiety niebdcej w ciy. Meskalina (mescaline) - halucynogenny narkotyk otrzymywany z pewnej odmiany kaktusa (pejotl). Zaywany (poprzez ucie) przez Indian meksykaskich podczas ceremonii religijnych. Metaanaliza (metaanalysis) - metoda ilociowego integrowania i uredniania pojedynczych bada. Metabolizm (metabolism) - zachodzcy w organizmie stay proces zamiany jedzenia na energi. Metadon (methadone) - sztucznie produkowany narkotyk dziaajcy sabiej i wolniej ni heroina; podawany osobom uzalenionym od heroiny celem uniknicia objaww abstynencji po jej odstawieniu. Metakwalon (methaualone) - uzaleniajcy rodek pobudzajcy. Metapami (metamemory) - wiadomo sposobu funkcjonowania wasnej pamici, czego wiadectwem moe by celowe posugiwanie si rnymi strategiami polepszajcymi zapamitywanie, przechowywanie i przypominanie informacji. Metapoznanie (metacognition) - wiadomo i kontrola wasnych procesw poznawczych, np. wiadome posugiwanie si pewnymi strategiami rozwizywania problemw. Metoda bodcw staych (metod of constant stimulate) - psychofizjologiczna metoda okrelania progw wraliwoci, w ktrej badacz prosi badanego o wykrywanie bodcw o rnej intensywnoci. Metoda Ganzfeld (Ganzfed procedur) - metoda badania postrzegania pozazmysowego, a w szczeglnoci telepatii, w ktrej nadawca" prbuje za pomoc swojego umysu przesa jak informacj odbiorcy". Metoda miejsca (method of loci) - metoda zapamitywania materiau dziki kojarzeniu rnych jego elementw z dobrze znanym cigiem miejsc. Metoda naukowa (scientific method) - metoda uzyskiwania dowodw naukowych poprzez stawianie i sprawdzanie hipotez. Metoda oszczdnoci (method ofsavings) - miara przechowania polegajca na wyliczaniu rnicy pomidzy liczb powtrze niezbdnych do zapamitania materiau przy jego pierwszym i kolejnych wyuczeniach. Mielinizacja (myelinisation) - proces osaniania aksonw tuszczow substancj izolujc je od otoczenia zewntrznego. Mio (love) - silna pozytywna emocja o wielu znaczeniach. Patrz np. mio romantyczna, przywizanie. Mio kompletna (consummate love) - wedug Sternberga idealna posta mioci: poczenie intymnoci, namitnoci i zobowizania.

Mio przyjacielska (companionate love) - posta mioci, w ktrej najwaniejsz rol odgrywaj intymno, szacunek, zaufanie i zobowizanie. Mio romantyczna (romantic love) - silne, pozytywne uczucie wymagajce pobudzenia, otoczenia kulturowego idealizujcego mio i przekonania, e jest si zakochanym. Nazywana take mioci namitn. Wedug Sternberga mio cechujca si namitnoci i intymnoci. Mimowolny (involuntary) - automatyczny, niekontrolowany wiadomie; okrelenie odnoszone do takich funkcji, jak bicie serca i rozszerzanie si renic. Miotonia (myotonia) - napicie mini. Moteczek (malleus) -jedna z koci ucha rodkowego. Mnemonika (mnemonic) - system zapamitywania informacji dziki ich kojarzeniu z atwo zapamitywanymi elementami, jak akronimy czy przysowia. Moda (mod) - najczstsza warto w jakim zbiorze wynikw. Model (model) - w teorii spoeczno-poznawczej: organizm podejmujcy zachowania naladowane przez jaki inny organizm. Model dwutorowoci perswazji (elaboration likehoodmodel) -pogld, e perswazja moe toczy si torem przemylanych lub automatycznych zmian postawy. Model medyczny (medical model) - pogld, e nienormalne zachowania s przejawem choroby. Model struktury intelektu (structure-of-intelect model) - zaproponowany przez Guilforda trjwymiarowy model inteligencji, wyrniajcy operacje, treci i produkty funkcjonowania intelektualnego. Modelowanie (modeling) -w teorii spoeczno-poznawczej: naladowanie zachowa podejmowane przez jaki inny organizm. Modelowanie uczestniczce (participant modeling) - metoda terapii behawioralnej, w ktrej klient obserwuje i naladuje zachowanie osoby radzcej sobie z jak stwarzajc problemy sytuacj. Modyfikacja zachowania (behavior modification) - wykorzystywanie zasad uczenia si do zmieniania zachowania w podanym kierunku. Molestowanie seksualne (sexual harassment) - rozmylne, powtarzajce si komentarze sowne, gesty lub dotykanie o charakterze seksualnym dotykanie cudzego ciaa wbrew woli osoby, na ktr dziaania te s kierowane. Monochromatyk (monochromatic) - osoba wraliwa na natenie wiata, ale nierozrniajca jego kolorw. Morfem (morpheme) - najmniejsza niepodzielna czstka wyrazu. Morfina (morphine) - narkotyk wytwarzany z opium; redukuje bl i polepsza samopoczucie. Morfologia (morphology) - badanie jednostek znaczenia jzyka. Most (pons) - struktura tyomzgowia biorca udzia w regulacji oddychania. Motyw (motive) - hipotetyczny stan wewntrzny organizmu nakaniajcy go do zmierzania do jakiego celu. Motywy bodcowe (stimulus motives) - motywy powodujce wzrost stymulacji oddziaujcej na organizm. Motywy podstawowe (basie motives) - fizjologicznie uwarunkowane motywy niewymagajce uczenia si. Motywy spoeczne (social motives) - motywy wyuczone lub nabyte, takie jak potrzeba osigni lub afiliacji. Mowa telegraficzna (telegraphic speech) - mowa polegajca na uywaniu jedynie najistotniejszych sw, jak w telegramie. Mzg (cerebrum) - najwiksza i najwaniejsza cz ukadu nerwowego, skadajca si z dwch pkul. Mdek (cerebellum) - struktura tyomzgowia, odpowiedzialna za utrzymanie rwnowagi i koordynacj miniow. Mutacja (mutation) - naga zmiana kodu genetycznego stanowica zwykle rezultat oddziaywa rodowiskowych.

Mutyzm (mutism) - odmowa mwienia. Mylenie (thinking) - aktywno umysowa pojawiajca si podczas rozumienia, manipulowania oraz komunikowania informacji. Oznacza obdarzanie informacji uwag, jej reprezentowanie w umyle oraz wnioskowanie lub podejmowanie decyzji na jej podstawie. Mylenie dywergencyjne (rozbiene) {divergent thinking) - mylenie poczone z prbami stworzenia rnych rozwiza tego samego problemu. Mylenie konwergencyjne (zbiene) (convergent thinking) - proces mylowy zmierzajcy w kierunku jednego, waciwego rozwizania problemu.

Nabywanie pici (gendertyping) - proces, na skutek ktrego czowiek nabiera poczucia, e jest kobiet lub mczyzn. Nadcinienie (hypertension) - podwyszone cinienie krwi. Nadczynno tarczycy (hyperthyroidism) - nadmierne wydzielanie tyroksyny; prowadzi do nadpobudliwoci, utraty wagi i bezsennoci. Nadmierne rozszerzenie (overextention) - rozszerzanie znaczenia sw na obiekty i sytuacje, do ktrych si one nie stosuj. Nadpobudliwo psychoruchowa (hyperactivity) - pojawiajce si w dziecistwie zaburzenie cechujce si niezdolnoci do skupienia uwagi czemu moe towarzyszy nadaktywno i zachowania impulsywne. Nadpobudliwo psychoruchowa z deficytem uwagi (attention deficit hyperactivity disorder) - zaburzenie najczciej spotykane u modych chopcw, cechujce si niepokojem ruchowym i zaweniem pola uwagi. Uwaa sieje za przejaw niedojrzaoci ukadu nerwowego. Nadrzdny (superior) - dotyczcy wyszego poziomu w hierarchii pojciowej, zawierajcego jak inn klas, w przeciwiestwie do podrzdnego. Naduywanie substancji (substance abuse) - trwae uywanie jakiej substancji pomimo dezorganizujcego wpywu, jaki wywiera to na ycie czowieka. Nagroda (reward) - przyjemny bodziec nasilajcy czsto zachowa, po ktrych si pojawia. Narcyzm pierwotny (primary narcissism) - w podejciu psychodynamicznym: rodzaj autyzmu cechujcego noworodka i niemowl, zanim nie wyuczy si ono, e jest czym wyodrbnionym z reszty wiata. Narkolepsja (narcolepsy) - zaburzenie snu polegajce na niekontrolowanym zasypianiu w okresie czuwania. Narkotyki (narcotics) - rodki zmieniajce wiadomo. Okrelenie stosowane zwykle do pochodnych opium. Narzd Cortiego (Organ oj Corti) - receptor suchu umieszczony na bonie podstawnej w uchu wewntrznym. Nastawienie (set) - w testach psychologicznych: tendencyjno reakcji badanego, np. wskutek chci wydania si doskonaym lub dziwacznym. Nastawienie umysowe (mental set) - (1) gotowo do reagowania na sytuacj w ustalony sposb; (2) w rozwizywaniu problemw: skonno do podchodzenia do nowych problemw w sposb, ktry okaza si skuteczny przy problemach poprzednio rozwizywanych. Nasycenie (saturation) - stopie czystoci koloru mierzony brakiem domieszek bieli i czerni. Natura (natur) -w genetyce behawioralnej: dziedziczne wyznaczniki zachowania, przeciwstawiane kulturze. Nawrt spontaniczny (spontaneous recovery) - oglnie: powracanie wygaszonej reakcji jako funkcja upywu czasu. W warunkowaniu klasycznym: wzbudzanie przez bodziec warunkowy reakcji, ktra uprzednio zostaa ju wygaszo-

na. W warunkowaniu sprawczym: wykonywanie reakcji warunkowej w obecnoci bodca dyskryminatywnego w jaki czas po jej wygaszeniu. Nawyk (habit) - reakcja na bodziec, ktra ulega automatyzacji wskutek powtarzania. Neofreudyzm (neofreudians) - zwany te neoanaliz; teorie psychoanalityczne kadce mniejszy ni Freud nacisk na rol impulsw seksualnych i niewiadomych wyznacznikw zachowania. Stosunkowo wikszy nacisk kad za to na motywy wiadome i racjonalne decyzje jednostki. Nerw (nerve) - wizka aksonw licznych komrek nerwowych. Nerw suchowy (audiatory nerve) - nerw przesyajcy informacje z narzdu Cortiego do mzgu. Nerw wchowy (olfactory nerve) - nerw przewodzcy informacje z receptorw bony wchowej do mzgu. Nerw wzrokowy (optic nerve) - nerw przewodzcy informacje sensoryczne z oka do mzgu. Nerwica (neurosis) - jedno z licznych zaburze psychicznych, cechujce si gwnie lkiem, poczuciem niebezpieczestwa i unikaniem. Zakada si, e nerwice s konsekwencj gwnie niewiadomych konfliktw. (Wspczesne systemy klasyfikacji zaburze kad nacisk gwnie na obserwowalne objawy i kad mniejszy nacisk na to pojcie). Neuron (neuron) - komrka nerwowa. Neuron poredniczcy (intemeuron) - neuron przewodzcy stymulacj z czuciowej komrki nerwowej do neuronu wykonawczego bd innego neuronu poredniczcego. Neurony czuciowe (afferent neurons) - neurony przewodzce pobudzenie z receptorw do rdzenia krgowego lub mzgu. Zwane te neuronami aferentnymi. Neurony ruchowe (efferent neurons) - neurony przesyajce stymulacj od mzgu lub rdzenia krgowego do mini i gruczow. Nazywane take neuronami motorycznymi lub eferentnymi. Neuroprzekanik (neurotransmitter) - chemiczna substancja biorca udzia w przekazywaniu impulsw midzy neuronami. Neurotyczno (neuroticism) - cecha osobowoci zwizana z niestaoci emocjonaln, lkowoci, poczuciem zagroenia, zahamowaniem impulsw i tendencjami unikowymi. Neutralno kulturowa (culture-free) - niezaleno wynikw testu od kulturowej przynalenoci osb badanych. Niedoczynno tarczycy (hypothyroidism) - zaburzenie wywoane niedoborem tyroksyny; cechuje si powolnoci przemiany materii i spowolnieniem ruchw. Nieinwazyjny (unobtrusive) - pomiar niewpywajcy na naturalny bieg wydarze. Niepoczytalno (insanity) - prawny termin odnoszony do osoby uwaanej za niezdoln do odrnienia dobra od za i do podporzdkowania wasnego zachowania normom prawnym. Niewiadomo manipulacji eksperymentalnej (blind) - zachodzi, gdy osoby uczestniczce w eksperymencie nie znaj jego celu. Niewiadomy (unconscious) - dotyczcy nieuwiadamialnych procesw fizjologicznych, takich jak wzrost wosw. Moemy wiedzie, e takie procesy zachodz, ale nie moemy ich odczu czy zaobserwowa. W podejciu psychodynamicznym: dotyczcy idei i uczu niedostpnych wiadomoci, czsto z powodu mechanizmw obronnych. Nikotyna (nicotine) - substancja pobudzajca znajdujca si w tytoniu. Noradrenalina (noradrenaline) - neuroprzekanik o dziaaniu podobnym do hormonu o tej samej nazwie, prawdopodobnie ma pewien wpyw na powstawanie depresji.

Norepinefryna (norepinephrine) - neuroprzekanik o dziaaniu podobnym do epinefryny; prawdopodobnie odgrywa rol w powstawaniu i utrzymywaniu si depresji. Normy (norms) - w pomiarze psychologicznym: dane obrazujce tendencje wykazywane przez ca populacj. Normy spoeczne (social norms) - jawne i ukryte reguy wyraajce oczekiwania spoeczne i wpywajce na ludzkie zachowania w sytuacjach spoecznych.

Obiektywna ocena moralna (objective mora judgment) - w teorii Piageta, przypisywanie odpowiedzialnoci za uczynek wedug rozmiaru wyrzdzonej szkody, a nie wedug motywacji sprawcy. Obiektywny (objective) - dotyczcy obiektw obserwowalnych, a nie istniejcych jedynie w umyle; rzeczywisty. Obrazowanie rezonansem magnetycznym - (Magnetic Resonance Imaging, MRI) - komputerowe tworzenie szczegowego obrazu poszczeglnych struktur mzgu w oparciu o odbijane przez nie silne pole magnetyczne. Obronne mechanizmy zaradcze (defense mechanisms) - reakcja na stres redukujca bezporedni efekt stresora nie bez pewnych kosztw dla jednostki. Moe zawiera elementy samooszukiwania i nie zmienia ona obiektywnego otoczenia czy wzorca reakcji jednostki. W przeciwiestwie do aktywnych mechanizmw zaradczych, nie usuwa te stresora ani nie modyfikuje go w stay sposb. Obserwacja naturalna {naturalistic observation) - metoda badania naukowego polegajca na nieinwazyjnej obserwacji organizmw w ich naturalnym otoczeniu. Obsesja (obsession) - natrtnie powracajca myl lub obraz, ktrych pojawianie si pozostaje poza kontrol jednostki. Obszar receptorowy (receptor site) - cz dendrytu postsynaptycznego przystosowana do odbierania neuroprzekanika. Obwodowy ukad nerwowy (peripheral nervous system) - cz ukadu nerwowego skadajca si z ukadu somatycznego i autonomicznego. Oczekiwania (expectances) - zmienna osobista postulowana przez teori spoeczno-poznawcz. Osobiste oczekiwania typu jeeli - to". Oczekiwanie skutecznoci wasnych dziaa (perceived self-efficacy) - w teorii spoeczno-poznawczej - przekonanie jednostki, e jest ona w stanie dziki wasnym wysikom osign podane cele. Odchylenie IQ (deviation IQ) - miara inteligencji wyraajca, jak dalece iloraz inteligencji jednostki odbiega od redniej. W tecie Wechslera rednia wynosi 100 punktw, a dwch badanych na trzech uzyskuje wyniki w przedziale od 85 do 115 punktw. Odchylenie standardowe (standard deviatio) - miara zmiennoci rozkadu; pierwiastek kwadratowy sumy kwadratw odchyle wszystkich wynikw od redniej podzielonej przez liczb wynikw. Odruch (reflex) - prosta, niewymagajca uczenia si reakcja na bodziec. Odruch Babiskiego (Babiski reflex) -wrodzona reakcja niemowlcia polegajca na rozstawianiu palcw u nogi pod wpywem stymulacji podeszwy stopy. Odruch chwytania (grasp reflex) - niemowlcy wrodzony odruch chwytania przedmiotu pooonego na wntrzu doni. Odruch Moro (Moro reflex) - niemowlcy odruch bezwarunkowy polegajcy na wyginaniu grzbietu i podciganiu ng w odpowiedzi na nagy bodziec o duym nateniu.

Odruch orientacyjny (orienting reflex) - wrodzona reakcja zwracania uwagi przez organizm na nowe bodce. Odruch rdzeniowy (spina reflex) - prosta, niewymagajca uczenia si reakcja, w ktrej uczestnicz tylko dwa neurony. Odruch toniczno-szyjny (rooting reflex) - wykrcanie gowy i ruchy ust wywoane u noworodka przez delikatne uderzenie policzka. Odruch renicowy (eye reflex) - automatyczna reakcja tczwki prowadzca do wzrostu lub spadku iloci wiata wpadajcego do oka. Odmienne stany wiadomoci (altered states of consciousness) - stany rnice si od stanu czuwania, czyli sen, medytacja, trans hipnotyczny oraz znieksztacone spostrzeganie. Odtwarzanie (reconstructio) - przypominanie i rekonstrukcja uprzednio wyuczonego materiau. Odwracalno (reversibility) - wedug Piageta, zdawanie sobie sprawy z moliwoci odwrcenia pewnych procesw i powrotu do stanu pocztkowego. Odwracalno odgrywa istotn rol w konserwacji cech obiektw. Patrz konserwacja oraz stadium operacji konkretnych. Odziedziczalno (heritability) - stopie, w jakim zrnicowanie danej grupy pod wzgldem okrelonej cechy mona przypisa wpywowi czynnikw genetycznych. Oglny zesp przystosowania (genera adaptation syndrome) - wprowadzony przez Seyle'a termin, okrelajcy trjetapow reakcj organizmu na stres. Okienko owalne (oval window) - bona przewodzca wibracje ze strzemiczka w uchu rodkowym do ucha wewntrznego. Okres krytyczny (criticalperiod) - czas, w ktrym pojawienie si specyficznych bodcw wyzwala niezmienny wzorzec reakcji instynktownej. Okres latencji (atency) - faza rozwoju psychoseksualnego cechujca si wyparciem impulsw seksualnych. Okres refrakcji (refractory period) - (1) w koncepcji ukadu nerwowego: okres bezporednio po wyadowaniu neuronu, w ktrym jest on niezdolny do ponownej aktywnoci; (2) w zachowaniach seksualnych: okres po orgazmie mczyzny, w ktrym pozostaje on niewraliwy na dalsz stymulacj seksualn. Okres refrakcji bezwzgldnej (absolute refractory period) - faza nastpujca po wyadowaniu neuronu; w trakcie jej trwania niemoliwe jest ponowne pojawienie si potencjau czynnociowego. Okres refrakcji wzgldnej (relative refractory period) - faza po okresie refrakcji, podczas ktrej neuron reaguje tylko na stymulacj silniejsz ni normalnie. Okres wraliwoci (sensitive period) - w psycholingwistyce: okres od okoo osiemnastego miesica ycia do dorastania, w ktrym mzg jest szczeglnie zdolny do uczenia si jzykw dziki swej plastycznoci. Oksytocyna (oxytocin) - hormon przysadki stymulujcy prac mini przy porodzie. Olfaktoryczny (olfactory) - zwizany z wchem. Operacja rozszczepienia mzgu (split-brain operatio) - operacja polegajca na przeciciu ciaa modzelowatego, zwykle celem zagodzenia cikich atakw padaczkowych. Opiaty (opiates) - grupa narkotykw wytwarzanych z makwek opium; podwyszaj nastrj i uspokajaj ukad nerwowy. Opioidy (opioids) - wywoujce uzalenienie zwizki syntetyzowane w warunkach laboratoryjnych o strukturze chemicznej podobnej do opiatw; wywouj eufori i hamuj dziaanie ukadu nerwowego. Opr (resistance) - w psychoanalizie: blokowanie myli, ktrych wiadomo wywoaaby lk. Klient moe opuszcza sesje, na ktrych materia ten ma by omawiany lub werbalnie atakowa psychoanalityka.

Organizacja spostrzee (perceptual organizatio) - tendencja do organizowania danych zmysowych w sensowne caoci. Orgazm (orgasm) - szczyt podniecenia seksualnego; towarzysz mu mimowolne skurcze mini, redukcja podniecenia i - zwykle - silne doznanie przyjemnoci. Orientacja seksualna (sexual oentation) - ukierunkowanie zainteresowa erotycznych i uczuciowych na osoby pci przeciwnej (heteroseksualizm) lub pci wasnej (homoseksualizm) bd na obie pcie (biseksualizm). Osignicie (achievement) - stan rzeczy osigany dziki jakiemu wysikowi a umoliwiany dziki zdolnociom. Osonka mielinowa (myelin sheath) - tuszczowa substancja otaczajca akson neuronu, przyspieszajca przewodzenie przeze impulsw nerwowych. Osobowo (personality) - niepowtarzalny wzorzec zachowa, myli i uczu charakteryzujcy specyfik przystosowania danej jednostki do wymaga yciowych. Osobowo paranoidalna (paranoid personality disorder) - zaburzenie osobowoci cechujce si uporczyw podejrzliwoci, cho nie pojawia si typowa dla schizofrenii paranoidalnej dezorientacja. Osobowo wieloraka (multiple personality disorder) - wczeniejsza nazwa dysocjacyjnego zaburzenia tosamoci. Zaburzenie, w ktrym czowiek ma wicej ni jedn tosamo psychiczn. Ostateczna akceptacja (fina acceptance) - pite stadium umierania wedug teorii Kiibler-Ross, cechujce si brakiem uczu. Osteoporoza (osteoporosis) - choroba wywoana niedoborem wapnia; gwnym objawem jest amliwo koci. Ostro wzroku (yisual acuity) - sprawno widzenia. Orodkowy ukad nerwowy (OUN) (central nervous system) - mzg i rdze krgowy. Ozibo seksualna (hypoactive sexual desire disorder) - zaburzenie seksualne polegajce na zaniku podania seksualnego.

Pami (memory) - procesy kodowania, przechowywania i wydobywania informacji. Pami dugotrwaa (long-term memory) - rodzaj lub stadium pamici, w ktrym informacja jest przechowywana w trway sposb. Pami echoiczna (echoic memory) - rejestr zmysowy utrzymujcy przez krtki okres reprezentacje bodcw suchowych. Pami epizodyczna (episodic memory) - pami specyficznych zdarze dowiadczonych osobicie. Pami ikoniczna (iconic memory) - rejestr zmysowy przechowujcy przez krtki okres reprezentacj bodcw wzrokowych. Pami krtkotrwaa (short-term memory) - typ lub etap pamici, w ktrym informacja moe by przechowywana okoo minuty, po czym lad pamiciowy bodca zanika. Nazywana take pamici operacyjn lub robocz. Pami proceduralna (procedural memory) - wiedza o sposobach wykonywania czynnoci; pami umiejtnoci. Pami rekonstrukcyjna (reconstructive memory) - wspomnienia opierajce si raczej na rekonstrukcji biegu zdarze w oparciu o wiedz oglna ni na ich dosownym przypomnieniu. Pami semantyczna (semantic memory) - wiedza oglna, nie wspomnienia. Pami sensoryczna (zmysowa) (sensory memory) - pierwszy magazyn" pamici, do ktrego trafia odbierany bodziec. Przechowanie danych w tej pa-

mici jest bardzo krtkie, ale wystarczajce do uzyskania psychologicznej cigoci serii wrae. Pami zalena od kontekstu (context-dependent memory) - wzrost przypominania informacji w tym samym kontekcie, w ktrym bya ona zapamitywana. Pami zalena od stanu (state-dependent memory) - lepsze przypominanie informacji w tym samym stanie fizjologicznym lub emocjonalnym, w ktrym zostaa ona zapamitywana. Parafilia (paraphilia) - zaburzenie cechujce si reagowaniem pobudzeniem seksualnym na dziwaczne bodce i sytuacje. Paralaksa ruchowa (motion parallax) - jednooczny wskanik gbi opierajcy si na wraeniu, e przy wasnym ruchu patrzcego obiekty znajdujce si w pobliu zdaj si porusza szybciej ni obiekty oddalone. Paranoja (paranoia) - rzadkie zaburzenie psychotyczne cechujce si wystpowaniem uporczywych uroje uoonych w spjny system pod nieobecno dezorientacji typowej dla schizofrenii paranoidalnej. Percepcja spoeczna (socialperception) - dzia psychologii spoecznej zajmujcy si genez i zmian spostrzee dotyczcych innych ludzi. Perspektywa (perspective) - jednooczny wskanik gbi wykorzystujcy zbieganie si rwnolegych linii w miar ich oddalania si od obserwatora. Perspektywa spoeczno-kulturowa (sodoculturalperspective) - podejcie skupiajce uwag na wpywie, jaki na zachowanie i procesy psychiczne wywiera pochodzenie etniczne, kultura, pe i pozycja spoeczno-ekonomiczna czowieka. Ppowina (umbilical cord) - przewd czcy pd z matk, przez ktry dziecko pobiera skadniki odywcze i wydala produkty przemiany materii. Pierwszorzdowe cechy pciowe (pmary sex characteristic) - cechy fizyczne odrniajce pe msk i esk bezporednio zaangaowane w procesy rozrodcze. Placebo (placebo) - substancja, ktra wyglda jak lekarstwo, ale jest obojtna lub nieaktywna. Plamka lepa (blind spot) - obszar siatkwki, w ktrym aksony komrek zwojowych spotykaj si, zapocztkowujc nerw wzrokowy. Plamka ta (fovea) - pozbawiony prcikw obszar w centrum siatkwki, ktrego widzenie cechuje si najwiksz ostroci. Pat ciemieniowy (perical lobe) - pat kory mzgowej lecy za bruzd rodkow; zawiera obszary odpowiedzialne za odbieranie informacji zmysowej. Pat czoowy (frontal lobe) - pat kory mzgu pooony w przedniej jego czci; odpowiedzialny za wykonywanie ruchw. Pat potyliczny (occipital lobe) - pat kory mzgowej zaangaowany w procesy widzenia; ley poniej i poza patem ciemieniowym. Pat skroniowy (temporal lobe) - pat kory mzgowej pooony poniej bruzdy poprzecznej, w okolicy skroni; zawiera komrki odpowiedzialne za przetwarzanie informacji suchowej. Pd (fetus) - organizm rozwijajcy si w onie matki midzy trzecim miesicem od zapodnienia a porodem. W okresie podowym nastpuje radykalny przyrost dugoci i wagi ciaa oraz rozwj narzdw wewntrznych. Pyn nasieniowy (seminal fluid) - sperma. Pobudka (incentive) - obiekt, osoba lub sytuacja postrzegana jako umoliwiajca zaspokajanie potrzeby. Pobudzenie (excitation; stimulatio) - (1) oglny poziom aktywnoci organizmu lub przygotowania do niej; (2) oglny poziom motywacji organizmu. Pobudzenie optymalne (optima! arousal) - natenie pobudzenia, przy ktrym organizm dziaa z najwiksz sprawnoci.

Podatno na stereotypizacj (stereotypie vulnerability) - skonno do koncentrowania si na negatywnym stereotypie wasnej grupy, co moe prowadzi do pogorszenia funkcjonowania i potwierdzenia tego stereotypu wasnym zachowaniem. Podobiestwo (similarity) -jako regua organizacji percepcyjnej: skonno do grupowania obiektw podobnych w kategorie. Podrzdny (subordinate) - dotyczcy niszego poziomu w hierarchii pojciowej, zawierajcy si w jakiej innej klasie; przeciwiestwo nadrzdnego. Podstawowe zdolnoci umysowe (primary mentol abilities) - wedug Thurstone'a podstawowe zdolnoci skadajce si na ludzk inteligencj. Podstawowy bd atrybucji (fundamental attribution error) - znieksztacenie wnioskowania o przyczynach ludzkich zachowa polegajce na przecenianiu roli dyspozycyjnych wyznacznikw zachowania nawet w obliczu danych sugerujcych wan rol wyznacznikw sytuacyjnych. Podwiadomo zbiorowa (collective uncounscious) - postulowana przez Junga niejasna pami gatunkowa zawierajca archetypy. Podwjna niewiadomo manipulacji eksperymentalnej (double blind) technika badawcza polegajca na tym, e ani badany, ani badajcy nie wiedz, kto jakiej manipulacji eksperymentalnej zosta poddany. Podwjny konflikt denie - unikanie (double approach-avoidance conflict) konflikt midzy dwoma celami, z ktrych kady ma jakie aspekty pozytywne i negatywne. Podwzgrze (hypothalamus) - wizka jder komrkowych pooonych poniej wzgrza, odpowiedzialnych za regulacj temperatury ciaa, motywacje i emocje. Podwzgrze boczne (lateral hypothalamus) - boczny obszar podwzgrza odpowiedzialny za regulacj jedzenia. Pojcie (concept) - kategoria umysowa uywana do klasyfikowania obiektw, relacji, zdarze czy abstrakcyjnych cech majcych jakie wsplne wasnoci. Polaryzacja (polarize) - w psychologii fizjologicznej: przygotowanie neuronu do aktywnoci poprzez wytwarzanie negatywnego potencjau w stosunku do zewntrznego otoczenia bony komrkowej; (2) w psychologii spoecznej: zajmowanie skrajnej pozycji w jakiej kwestii. Polaryzacja pci (gender polazatio) - tendencja kultur zachodnich do postrzegania mskoci i kobiecoci jako przeciwstawnych w sensie cech osobowoci i podanych sposobw zachowania. Poligeniczny (polygenic) - wyznaczony wicej ni jednym genem. Poligraf (polygraph) - przyrzd, o ktrym zakada si, e moe wykrywa kamstwo dziki pomiarowi czterech wskanikw pobudzenia: tempa akcji serca, cinienia krwi, tempa oddechu i reakcji skrno-galwanicznej. Zwany take wykrywaczem kamstwa. Ponowne uczenie si (relearning) - metoda badania przechowania materiau pamiciowego, polegajca na ponownym uczeniu si go, co wymaga zwykle mniejszej liczby prb. Popd (dve) - stan pobudzenia organizmu powizany z jak potrzeb. Popd wyszoci (drive for superiority) - termin Adlera okrelajcy pragnienie skompensowania poczucia wasnej niszoci. Popdy fizjologiczne (physiological drives) - wrodzone popdy o biologicznych podstawach, takie jak gd, pragnienie i unikanie blu; zwane take popdami pierwotnymi. Popdy nabyte (acuired drives) - popdy nabyte drog uczenia si, stanowice rezultat indywidualnego dowiadczenia. Popdy podstawowe (primary drives) - niewyuczone, pierwotne popdy fizjologiczne. Populacja (population) - ogl jakiego rodzaju osb, organizmw lub zdarze.

Porcja (chunk) - bodziec lub grupa bodcw kodowana jako jedna informacja. Posta katatoniczna schizofrenii (catatonic schizophrenia) - rodzaj schizofrenii cechujcy si znacznymi zaburzeniami ruchowymi. Posta paranoidalna schizofrenii (paranoid schizophrenia) - odmiana schizofrenii cechujca si gwnie urojeniami - zwykle przeladowczymi - oraz ywymi halucynacjami. Posta zdezorganizowana schizofrenii (disorganized schizophrenia) - Odmiana schizofrenii cechujca si zdezorganizowanymi urojeniami i ywymi halucynacjami. Poprzednio nazywana schizofreni hebefreniczn. Postawa (attitude) - trwaa umysowa reprezentacja ludzi, miejsc lub obiektw powodujca reagowanie pozytywnymi lub negatywnymi emocjami i wpywajca na zachowanie. Potencja czynnociowy (action potential) - wyadowanie neuronu (w jzyku bardziej technicznym: zmiana potencjau elektrycznego przesyana wzdu aksonu komrki nerwowej). Potencja spoczynkowy (restingpotential) - potencja bony neuronu w stanie spoczynku. Potrzeba (need) - stan niezaspokojenia. Potrzeba afiliacji (need of afftliation) - potrzeba przebywania i stowarzyszania si z innymi osobami. Potrzeba osigni (need of achievement) - denie do mistrzostwa i realizowania trudnych celw. Powidok (afterimage) - zalegajce wraenie wywoane bodcem ju usunitym z pola widzenia. Powtarzanie mechaniczne (maintenance rehearsal) - powtarzanie informacji w myli celem utrzymania ich w pamici. Powtarzanie ze zrozumieniem (elaborative rehearsal) - metoda polepszania pamici nowych informacji poprzez kojarzenie ich z informacjami ju posiadanymi. Poziom dowiadczeniowy (experiental level) - wedug Sternberga, te aspekty inteligencji, ktre pozwalaj czowiekowi radzi sobie z nowymi sytuacjami i automatycznie przetwarza informacje. Poziom kontekstualny (contextual level) - w teorii Sternberga: te aspekty inteligentnego zachowania, ktre umoliwiaj ludziom przystosowywanie si do wasnego rodowiska. Poziom konwencjonalny (conventionallevel) -w teorii Kohlberga: poziom rozwoju moralnego, na ktrym sdy moralne s wyrazem konwencji spoecznych; podejcie do moralnoci typu ad i porzdek". Poziom pokonwencjonalny (postconventional level) -wedug Kohlberga, okres rozwoju moralnego cechujcy si opieraniem ocen moralnych na zasadach etycznych oraz poszukiwaniem tych zasad w samym sobie. Poziom przedkonwencjonalny (preconventional level) - wedug Kohlberga, okres w rozwoju moralnym, kiedy oceny moralne opieraj si gownie na oczekiwaniu kary lub nagrody. Poziom skadnikowy (componential level) - w teorii Sternberga: poziom inteligencji zawierajcy metaskadniki, skadniki wykonawcze i skadniki dotyczce nabywania wiedzy. Poznawczy (cognitive) - zwizany z umysowymi procesami przetwarzania informacji, takimi jak wraenia i spostrzeganie, pami, inteligencja, jzyk, mylenie i rozwizywanie problemw. Pozorant - w terminologii bada eksperymentalnych, wsppracownik eksperymentatora udajcy zwyczajn osob badan. Pozytronowa tomografia emisyjna (positron emission tomography, PET) tworzenie komputerowego obrazu aktywnoci mzgu za pomoc ledzenia iloci glukozy zuywanej przez rne jego czci.

Prawo efektu (law ofeffecf) - sformuowana przez Thorndike'a zasada, e reakcje s utrwalane nagrodami, a eliminowane karami. Prawo Yerkesa-Dodsona (Yerkes-Dodson law) - regua, e sprawno dziaania pocztkowo ronie, a potem spada w miar wzrostu pobudzenia; wzrost pobudzenia szybciej dezorganizuje dziaanie w zadaniach trudnych ni atwych. Pregenitalny (pregenital) - w podejciu psychodynamicznym: dotyczcy faz rozwojowych poprzedzajcych faz genitaln. Prenatalny (prenatal) - poprzedzajcy narodziny. Prcik (rod) - fotoreceptor oka wraliwy na wiato; umoliwia widzenie czarno-biae. Problem zgodnoci (a-b problem) - problem zgodnoci zachowania z postawami. Proces atrybucji (attribution process) - proces formuowania wnioskw o przyczynach zachowa i cechach dziaajcych osb. Procesy przetwarzania informacji (information processing) - pojcie oznaczajce, e dzieci uzyskuj informacje z otoczenia, przetwarzaj je i na ich podstawie w okrelony sposb si zachowuj. Produktywno (productiveness) -wasnojzyka; zdolno do kombinowania sw w nieograniczon liczb nowych zda. Progesteron (progesteron) - hormon seksualny inicjujcy wzrost narzdw pciowych i pomagajcy w utrzymaniu ciy. Prognoza (prognosis) - przewidywanie prawdopodobnego przebiegu choroby. Projekcja (projectio) -w podejciu psychodynamicznym: mechanizm obronny polegajcy na rzutowaniu lub przypisywaniu innym wasnych niepodanych cech. Prolaktyna (prolactin) - hormon przysadki kontrolujcy wytwarzanie mleka, a u zwierzt regulujcy take zachowania macierzyskie. Prospoeczne (prosocial) - zachowanie ukierunkowane na niesienie pomocy innym, uyteczne spoecznie. Prototyp (prototype) - przypadek jakiej kategorii obiektw lub zdarze stanowicy jej dobry przykad. Prba (sample) - cz populacji. Prba dwudziestolatkw (trying20s) - termin wprowadzony przez Shechy, opisuje trzeci dekad ycia, kiedy ludzie s pochonici rozwijaniem wasnej kariery. Prba losowa (random sample) - prba dobrana w taki sposb, e kada jednostka z populacji ma jednakow szans znalezienia si w prbie. Prba warstwowa (stratified sample) - prba pobrana z populacji w taki sposb, e liczba reprezentantw jakich grup (warstw) odtwarza proporcje, w jakich grupy te skadaj si na populacj. Prby i bdy (trials and errors) - w warunkowaniu sprawczym: zachowanie wystpujce przed wyuczeniem si, jakie reakcje s wzmacniane (co oznacza zaoenie, e pierwsza poprawna reakcja organizmu jest przypadkowa). Prg (threshold) - natenie bodca ledwo wystarczajce do jego odebrania lub do pojawienia si reakcji. Prg absolutny (absolute threshold) - minimalna ilo energii zdolna do wywoania wraenia. Prg rnicy (difference threshold) - minimalna rnica natenia dwch rde energii jeszcze wykrywana przez narzd zmysu. Prniactwo spoeczne (social loafing) - spadek poziomu wykonania zada wskutek wykonywania go wsplnie z innymi. Przechowywanie (storage) - utrzymywanie informacji przez jaki czas. Drugi etap przetwarzania informacji. Przecitna (average) - centralna tendencja jakiego zbioru pomiarw. Przeciwciaa (antibodies) - substancje wytwarzane przez biae ciaka krwi rozpoznajce i niszczce antygeny. Przeciwdepresjjne leki (antidepressant drugs) - leki pomagajce zwalcza depresj.

przeciwwarunkowanie (counterconditioning) - technika terapii behawioralnej polegajca na kojarzeniu bodca wywoujcego niepodan reakcj (np. strach) z bodcem wywoujcym reakcj antagonistyczn (np. z instrukcj prowadzc do relaksacji), w wyniku czego pierwszy z bodcw traci zdolno do wywoywania niepodanej reakcji. Patrz take systematyczne odwraliwianie oraz warunkowanie awersyjne. Przedjzykowy (prelinguistic) - poprzedzajcy pojawienie si jzyka. Przedsibiorczo a poczucie niszoci (initi'ative versus guilt) - wyrniony przez Eriksona czwarty etap rozwoju psychospoecznego, w ktrym wyzwaniem dla dziecka w pocztkowym okresie szkoy podstawowej staje si opanowanie podstawowych umiejtnoci yciowych. Przedwiadomy (preconscious) - w podejciu psychodynamicznym: dotyczcy treci aktualnie nieuwiadamianych, ktre mog jednak zosta uwiadomione dziki skupieniu na nich uwagi. Przedwczesny wytrysk (premature ajaculatio) - wytrysk pojawiajcy si zanim para odbdzie stosunek seksualny o satysfakcjonujcej j dugoci. Przegroda (septum) - cz ukadu limbicznego prawdopodobnie hamujca stereotypowe reakcje agresywne. Przekroczenie trzydziestki (age 30 transition) - termin Levinsona okrelajcy okres od dwudziestego smego do trzydziestego trzeciego roku ycia, w ktrym dokonuje si podsumowa i oceny celw i wartoci realizowanych w poprzednim dziesicioleciu wasnego ycia. Przekroczenie poowy ycia (midlife transition) - termin, ktrym Levinson okrela okres midzy czterdziestym a czterdziestym pitym rokiem ycia, w ktrym nastpuje istotna zmiana perspektywy spojrzenia na wasne ycie. Przekazy emocjonalne (emotional appeal) - przekazy perswazyjne ukierunkowane na zmian postaw poprzez wywoywane emocje, a nie racjonalne argumenty. Przemieszczenie (displacement) - (1) w przetwarzaniu informacji utrata jednych porcji informacji w pamici krtkotrwaej wskutek zastpowania ich przez inne; (2) w podejciu psychodynamicznym: mechanizm obronny polegajcy na przemieszczeniu uczu z obiektw zagraajcych lub niemoliwych do zaakceptowania na obiekty niezagraajce lub akceptowalne; (3) jako wasno jzyka: zdolno do komunikowania informacji na temat obiektw nieobecnych w czasie lub miejscu komunikacji. Przeniesienie (transference) - w psychoanalizie: uoglnianie na psychoanalityka uczu, jakie klient odczuwa wczeniej w stosunku do innych osb. Przepuszczalno (permeability) - stopie, w jakim jaka bona umoliwia substancjom jej przenikanie. Przerwanie acucha (chain breaking) - behawioralna technika samokontroli polegajca na utrudnianiu wystpowania niepodanego zachowania poprzez utrudnianie jego wykonania. Przesanka (premise) - twierdzenie lub zaoenie stanowice podstaw jakiego wniosku lub argumentu. Przestrze osobista (personal space) - psychologiczne granice otaczajce osob i umoliwiajce jej zachowywanie podanego dystansu w stosunku do innych. Przetwarzanie informacji (information processing) - procesy kodowania, przechowywania i wydobywania informacji z pamici. Przetwarzanie oddolne (bottom-up processing) - organizowanie poszczeglnych elementw spostrzeganych (czci wzorca) w tworzony na ich podstawie wzorzec. Przetwarzanie odgrne (top-down processing) - wykorzystanie wiedzy oglnej lub kontekstowej jako wzorca organizujcego odbieranie spostrzeganej czci wzorca.

Przewenie Ranviera (node of Rarwier) - pozbawiony osonki mielinowej fragment zmienilizowanego aksonu. Przypominanie (recall) - lokalizacja informacji w pamici i jej wydobywanie do wiadomoci; trzecia faza przetwarzania informacji. Przysadka mzgowa (pituitary gland) - gruczo wydzielania wewntrznego speniajcy kierownicze" funkcje, umiejscowiony w mzgu. Wytwarza hormon wzrostu, prolakytyn, hormon antydiuretyczny i inne. Przystosowanie (adjustment) - proces reagowania na stres. Przywizanie {attachmeni) - trwaa wi emocjonalna midzy osobami. Przywizanie bezpieczne (secure attachmeni) - rodzaj przywizania cechujcy si pozytywnymi uczuciami w stosunku do obiektu przywizania i poczuciem bezpieczestwa. Przywizanie niezrnicowane (indiscriminate attachment) - ujawnianie przywizania przez niemowl do dowolnej osoby. Przywspkzulny ukad nerwowy (parasympathetic) - ga autonomicznego ukadu nerwowego najbardziej aktywna podczas takich procesw, jak trawienie i relaksacja, co odbudowuje zasoby energetyczne organizmu. Por. wspczulny ukad nerwowy. Psychiatra (psychiatrist) - lekarz specjalizujcy si w biologicznym leczeniu zaburze psychicznych. Psychoaktywne substancje (psychoactive substances) - leki wpywajce na stany psychiczne. Psychoanaliza (psychoanalysis) - szkoa psychologiczna stworzona przez Zygmunta Freuda, podkrelajca rol niewiadomych motyww i konfliktw w ludzkim zachowaniu. Rwnie nazwa stworzonej przez Freuda metody terapii i bada klinicznych. Psychochirurgia (psychosurgery) - metoda leczenia biologicznego polegajca na niszczeniu okrelonych obszarw mzgu celem wywoania zmian psychicznych i przyniesienia ulgi pacjentowi. Psychodeliczny (psychodelic) - wywoujcy halucynacje i urojenia lub nasilajcy ostro percepcji. Psychodynamiczny (psychodynami) - dotyczcy pogldw Freuda na temat rnych si decydujcych o przebiegu ycia psychicznego, czsto pozostajcych w konflikcie; dotyczcy skutkw tych konfliktw. Psychofizjologiczny (psychophysiological) - dotyczcy chorb fizycznych, o ktrych zakada si, e maj rda psychologiczne lub s zwizane ze stresem. Nazywane take chorobami psychosomatycznymi. Psychofizyka (psychophysic) - badania nad zwizkami midzy bodcami fizycznymi, jak wiato i dwik, a procesami ich postrzegania. Psychokineza (psychokinesis) - termin oznaczajcy zdolno do manipulowania obiektami za pomoc myli. (Wikszo psychologw nie wierzy w istnienie tego zjawiska). Psycholingwista (psycholinguist) - psycholog zajmujcy si postrzeganiem i nabywaniem jzyka. Psycholingwistyczna teoria (psycholinguistic theory) - teoria zakadajca, e rozwj jzyka wynika ze wspzawodnictwa wrodzonej tendencji do nabywania jzyka z czynnikami rodowiskowymi. Psychologia {psychology) - nauka zajmujca si badaniem zachowania i procesw psychicznych. Psychologia biologiczna (biological psychology) - dzia psychologii zajmujcy si zwizkiem zachowania z procesami biologicznymi. Psychologia humanistyczna (humanistic psychology) - szkoa myli psychologicznej zakadajca istnienie ludzkiego Ja oraz podkrelajca rol wiadomoci oraz wolnych decyzji czowieka.

Psychologia indywidualna (individual psychology) - teoria psychodynamiczna Adlera podkrelajca rol poczucia niszoci i twrczego Ja. Psychologia konsumenta (consumer psychology) - dzia psychologii zajmujcy si badaniami natury, przyczyn i wyznacznikw zachowa konsumpcyjnych i towarzyszcych im procesw umysowych. Psychologia organizacji (organizationalpsychology) - dzia psychologii zajmujcy si badaniem struktury i funkcji organizacji. Psychologia postaci (Gestaltpsychology) - szkoa psychologiczna podkrelajca tendencj do organizowania spostrzee w pewne caoci i do integrowania poszczeglnych bodcw w znaczce caoci. Psychologia przemysowa (industrial psychology) - dziedzina psychologii zajmujca si badaniem relacji midzy ludmi a prac. Psychologia sdowa (forensicpsychology) - dziedzina zajmujca si zastosowaniami psychologii w sdownictwie i wymiarze sprawiedliwoci. Psychologia spoeczna (socialpsychology) - dzia psychologii zajmujcy si badaniami nad istot i przyczynami ludzkich zachowa, myli i uczu w sytuacjach spoecznych. Psychologia spoecznoci (community psychology) - dziedzina psychologii (zwizana z psychologi kliniczn) zajmujca si zapobieganiem problemw psychicznym i sposobom utrzymania osb dotknitych zaburzeniami w ich spoecznoci. Psychologia sportu (sports psychology) - dziedzina psychologii zajmujca si natur, przyczynami i modyfikacja zachowania i procesw psychicznych u ludzi zajmujcych si uprawianiem sportw. Psychologia rodowiskowa (environmentalpsychology) - dzia psychologii zajmujcy si badaniami sposobu, w jaki ludzie i rodowisko fizycznie wzajemnie na siebie wpywaj. Psychologia zdrowia (healthpsychology) - dzia psychologii zajmujcy si badaniem czynnikw o charakterze psychicznym (postawy, przekonania, wyksztacone wzorce zachowania) wpywajcych na stan zdrowia oraz leczenie i prewencj chorb. Psychoneuroimmunologia (psychoneuroinmunology) - dziedzina bada nad zwizkami midzy czynnikami psychicznymi (np. postawami i wzorcami zachowa) a dziaaniem ukadu odpornociowego. Psychopata (psychopath) - inna nazwa osoby dotknitej aspoecznym zaburzeniem osobowoci. Psychosomatyczny (psychosomatic) - dotyczcy chorb fizycznych o podejrzewanym podou psychicznym lub zwizanych ze stresem. Nazywane take chorobami psychofizjologicznymi. Psychoterapia (psychotherapy) - systematyczne interakcje midzy terapeut i klientem wykorzystujce zasady psychologii do wprowadzenia zmian w myli, uczucia i zachowanie klienta, aby pomc mu w przezwycieniu zaburze psychicznych i w przystosowaniu si do problemw yciowych. Psychoza (psychosis) - cikie zaburzenie psychiczne; dotknita nim osoba cechuje si zaburzeniami orientacji w wiecie i nie radzi sobie z wyzwaniami codziennego ycia. Psychoza maniakalno-depresyjna (manic-depressive psychosis) - poprzednia nazwa zaburzenia dwubiegunowego. Punkcja owodni (amniocentesis) - metoda badania pynu owodniowego pozwalajca zidentyfikowa pe podu i obecno niektrych zaburze genetycznych.

Racjonalizacja (rationalization) - w podejciu psychodynamicznym: mechanizm obronny, w ktrym jednostka dokonuje samookamywania, znajdujc usprawiedliwienia dla swoich niemoliwych do zaakceptowania idei, impulsw i zachowa. Ramy odniesienia (frame of reference) - w teorii Ja: niepowtarzalny wzorzec spostrzee i postaw jednostki, zgodnie z ktrymi ocenia ona zdarzenia. RB - reakcja bezwarunkowa. Rdze krgowy (spina cord) - kolumna nerww wewntrz rdzenia krgowego przewodzca impulsy z narzdw zmysw do mzgu i z mzgu do mini i gruczow dokrewnych. Rdze nadnerczy [adrenal medulla) - wewntrzna cz gruczou nadnerczy wytwarzajca adrenalin. Rdze przeduony (medulla) -wyduony obszar tyomzgowia odpowiedzialny za akcj serca i oddychanie. Reakcja (reactio) - ruch albo inna obserwowalna zmiana w odpowiedzi na bodziec. Reakcja bezwarunkowa (unconditioned response) - reakcja niewymagajca uczenia si; odpowied na bodziec bezwarunkowy. Reakcja relaksacyjna (relaxation response) - okrelenie Bensona na grup zmian wywoywanych medytacj obniajc aktywno wspczulnej czci autonomicznego ukadu nerwowego. Reakcja skrno-galwaniczna (gahanic skin respons - GSRj - przejaw pobudzenia wspczulnego ukadu nerwowego polegajcy na wzrocie potliwoci doni. Im wiksza ilo potu, tym lepsze przewodzenie elektryczne na powierzchni skry (i wiksze pobudzenie). Reakcja walcz/uciekaj (fight orflight reactio) - wprowadzone przez Cannona okrelenie wrodzonej reakcji adaptacyjnej w obliczu spostrzeganego niebezpieczestwa. Reakcja warunkowa (conditional response - CR) - w warunkowaniu klasycznym: wyuczona reakcja na pocztkowo neutralny bodziec. Reakcja na bodziec warunkowy. Reakcje alternatywne - w terapii behawioralnej: reakcje niemoliwe do pogodzenia z reakcj niepodan i usuwan podczas terapii. Regresja (regression) -w podejciu psychodynamicznym: powrt zachowania do rozwojowo wczeniejszych form reagowania. Jako mechanizm obronny - powrt do mniej dojrzaego radzenia sobie ze stresem. Regresja w czasie (age regression) -w hipnozie przyjmowanie roli dziecka, czsto towarzysz mu ywe wspomnienia z dziecistwa. Rejestr sensoryczny (zmysowy) (sensory register) - system pamici przechowujcy informacj o stymulacji zmysowej przez krtki czas, wystarczajcy jednak do jej dalszego przetworzenia. Prawdopodobnie odrbny rejestr towarzyszy kademu ze zmysw. Relacje bodziec-wynik (stimulus-outcome relations) - rodzaj oczekiwa postulowany przez podejcie poznawczo-spoeczne: przewidywanie jakie zdarzenia wystpi po danym rodzaju bodca. Relacje zachowanie-wynik (behavior-outcome relations) - jeden z rodzajw oczekiwa postulowanych przez teori spoecznego uczenia si: ywione przez czowieka przekonanie o wynikach, do ktrych prowadzi jakie wasne zachowanie. Relaksacja progresywna (progressive relaxation) - zaproponowana przez Jacobsona metoda redukowania napicia miniowego polegajca na naprzemiennym napinaniu i rozlunianiu rnych grup mini. Replika ej a (replication) - powtrzenie wynikw jakiego badania.

Rogwka (cornea) - przezroczysta tkanka otaczajca gak oczn. Rola pciowa (gender role) - zoony zbir zachowa tradycyjnie uwaanych za mskie lub kobiece. Rozbieno obrazw siatkwkowych (retinal disparity) - dwuoczny wskanik gbi polegajcy na wykorzystywaniu rozbienoci obrazw tego samego obiektu na siatkwce oczu, rosncej w miar zbliania si obiektu. Rozhamowa (disinhibit) - w teorii poznawczo-spoecznej: wywoywa reakcj, ktra jest zahamowana, zwykle wskutek obserwowania modela podejmujcego dane zachowanie bez negatywnych dla siebie konsekwencji. Rozkad czstoci (freuency distribution) - uporzdkowanie zbioru danych pokazujce czsto wystpowania poszczeglnych wartoci wynikw. Rozkad normalny (normal distribution) - symetryczny rozkad czstoci, ktrego dwie trzecie przypadkw znajduje si w obrbie jednego odchylenia standardowego od redniej. Rozkad skony (skewed distribution) - rozkad przesunity w kierunku wynikw niskich lub wysokich. Rozkad zmiennego przedziau czasowego (yariable-interval schedule) - rozkad wzmocnie nieregularnych, w ktrym midzy kolejnymi wzmocnieniami upywa zmienna ilo czasu. Rozkad zmiennej proporcji wzmocnie (yariable-ratio schedule) - rozkad wzmocnie nieregularnych, w ktrym kolejne wzmocnienia pojawiaj si po niejednakowej liczbie poprawnych reakcji. Rozmycie rl (role diffusion) - wedug Eriksona stan dezorientacji, zachwiania bezpieczestwa i wzrostu podatnoci na sugestie innych wynikajce z niewystarczajcego ustabilizowania si Ja w okresie dorastania. Rozpoznanie (recognition) - wzgldnie atwa miara pamici polegajca na wskazywaniu przez osob badan, czy napotkaa ju w przeszoci jaki eksponowany jej bodziec. Rozproszenie odpowiedzialnoci (diffusion of responsibility) - rozoenie odpowiedzialnoci za decyzj lub dziaanie na rnych czonkw grupy. Rozrnianie (differentiatio) - w warunkowaniu: tendencja organizmu do rnicowania midzy bodcem warunkowym a innymi podobnymi bodcami, ktre nie zapowiadaj bodca bezwarunkowego. Rozstp (rang) - miara zmiennoci; rnica midzy najwyszym i najniszym wynikiem w prbie. Rozumienie (understanding) - tworzenie wewntrznie spjnej reprezentacji umysowej jakiego problemu. Rozumowanie (reasoning) - przeksztacanie informacji celem wycignicia wniosku. Rozumowanie dedukcyjne (deductive reasoning) - rodzaj rozumowania, w ktrym wnioski s wyprowadzane z przesanek. Wnioski s zawsze prawdziwe pod warunkiem prawdziwoci przesanek. Rozumowanie indukcyjne (inductive reasoning) - rodzaj rozumowania polegajcy na wyciganiu oglnych wnioskw na podstawie szczegowych faktw. Rozumowanie warunkowe (conditional reasoning) - posta mylenia w kategoriach relacji jeeli - to". Rozwj psychoseksualny (psychosexual development) - w podejciu psychodynamicznym: proces zmian sposobw wyraania si energii libidalnej poprzez rne strefy erogenne ciaa w miar postpowania zmian rozwojowych. Rozwj psychospoeczny (psychosocial development) - sformuowana przez Eriksona teoria osobowoci i rozwoju, kadca nacisk na rol relacji spoecznych i wiadomych wyborw jednostki; wyrnia osiem etapw rozwoju, w tym trzy w okresie dorosoci. Rwnolege formy testu (parallel forms) - metoda oceny rzetelnoci testu poprzez badanie skorelowania wynikw rwnolegych jego form.

Rnicowanie (discrimination) - postpujca w miar rozwoju organizmu modyfikacja tkanki lub narzdu pod wzgldem budowy i/lub funkcji. Rnicowanie bodcw (stimulus discrimination) - pojawianie si reakcji warunkowej w odpowiedzi na pojawienie si tylko jednego z podobnych bodcw. Ruch stroboskopowy (stroboscopic motio) - zudzenie optyczne; wraenie ruchu w nastpstwie ekspozycji szybko po sobie nastpujcych nieruchomych obrazw. Ruja (rut) - okresowy okres podniecenia i gotowoci seksualnej przejawiany przez samice wielu ssakw, podczas ktrego s one podatne na seksualne awanse samcw i zdolne do zapodnienia. RW - reakcja warunkowa. Rytm dobowy (circadian rhytm) - zmiany zachodzce w cyklu 24 godzin obrotu Ziemi wok wasnej osi. Ryzykowne przesunicie (riskyshift) - tendencja do podejmowania bardziej ryzykownych decyzji przez grupy ni poszczeglne jednostki dziaajce niezalenie. Rzetelno (reliability) - wewntrzna zgodno testu psychologicznego lub stao jego wynikw w czasie. Rzetelno powkowa testu (split-half reliability) - metoda okrelania rzetelnoci (wewntrznej zgodnoci) testu polegajca na badaniu korelacji midzy jego dwoma losowo wybranymi powkami.

s czynnik (s) - wprowadzony przez Spearmana symbol oznaczajcy zdolnoci specyficzne odpowiedzialne za indywidualne zdolnoci. Sadyzm (sadism)- uzyskiwanie satysfakcji, czsto seksualnej, w wyniku zadawania blu lub upokarzania innych. Sakadyczne ruchy oczu (saccadic eye movement) - szybkie, skokowe ruchy oczu czytelnika koncentrujcego uwag na kolejnych punktach tekstu. Samoobserwacja (self-monitoring) - notowanie opisw swoich zachowa w celu rozpoznania problemu i ledzenia poprawy. Samoocena (self-appraisal) - warto nadawana wasnej osobie. Samospeniajce si proroctwo (self-fulfilling prophecy) - pocztkowo faszywe oczekiwanie, ktrego sformuowanie prowadzi do powstania w interakcji spoecznej danych je potwierdzajcych. Samourzeczywistnienie (self-actualization) - wedug Masowa i innych psychologw humanistycznych, inicjowane przez jednostk denie do penego zrealizowania wasnych moliwoci. Motyw speniania wasnego potencjau, ekspresji wasnych niepowtarzalnych zdolnoci. Schemat (scheme) - umysowa reprezentacja jakiego elementu wiata wpywajca na sposb jego percepcji. Schematy decyzji spoecznych (social decision schemes) - reguy przewidywania ostatecznych decyzji grupowych na podstawie rozkadu pocztkowych opinii czonkw grupy. Schizofrenia (schizophrenia) - zaburzenie psychotyczne trwajce co najmniej sze miesicy cechujce si zaburzeniami procesw mylowych i orientacji w rzeczywistoci oraz nieadekwatnoci emocji w stosunku do sytuacji. Schizoidalne zaburzenie osobowoci (schizoidpersonality disorder) - zaburzenie cechujce si wycofaniem z kontaktw spoecznych. Schizotypowe zaburzenie osobowoci (schizotypalpersonality disorder) - zaburzenie cechujce si osobliwoci myli i zachowa, cho nieobecne s w nim dziwaczne objawy psychotyczne. Poprzednio nazywane schizofreni prost. Seksizm (sexism) - uprzedzenie zwizane z pci; oparte na pci oczekiwanie, e dana osoba okae si mie negatywne cechy lub le wypadnie w jakim zadaniu.

Selektywno uwagi (selective attention) - zdolno do skupienia uwagi na jakim okrelonym bodcu. Semantyczno (semanticity) - cecha jzyka polegajca na posiadaniu przeze znaczenia, na uywaniu wyrazw jako symboli obiektw, zdarze lub idei. Semantyka (semantics) - badanie zwizkw midzy jzykiem a obiektami i zdarzeniami i ich znaczeniami. Sen paradoksalny (paradoxical sleep) - inna nazwa fazy snu REM (szybkie ruchy gaek ocznych). Nazwa paradoksalny" nawizuje do faktu, e fale mzgowe wystpujce w tej fazie s podobne do wystpujcych w fazie czuwania. Sensytyzacja (sensitization) - rodzaj adaptacji sensorycznej polegajcy na wzrocie wraliwoci na bodce o maym nateniu. Nazywana take adaptacj pozytywn lub uwraliwieniem. Serotonina (serotonin) - neuroprzekanik regulujcy nastrj, sen, czuwanie i jedzenie. Siatkwka (retina) - obszar wewntrznej czci oka zawierajcy czopki i prciki. Skala czstoci zachowania (behavior rating scal) - metoda systematycznego szacowania obserwowalnej czstoci zachowania (alternatywna w stosunku do skal samoopisowych). Skala ocen zachowania (behavior rating scal) - arkusz obserwacyjny, ktry pozwala w systematyczny sposb oceni czsto wystpowania jakiego zachowania. Skala z wymuszonym wyborem (forced choice format) - sposb przedstawiania pyta testowych wymagajcy od badanego wybrania jednej z dostarczonych odpowiedzi. Skale kliniczne (clinical scales) - grupy pyta kwestionariusza MMPI mierzce rne rodzaje zaburze. Skale kontrolne (yalidity scales) - zbiory pyta w kwestionariuszu psychologicznym pozwalajce orzec, czy badani kami. Skadnia (syntax) - zawarte w jzyku reguy porzdkowania sw w porzdku decydujcym o sensownoci zda. Sownik bierny (passive vocabulary) - zakres rozumienia wypowiedzi innych osb. Socjalizacja (socializatio) - kierowanie ludmi - w szczeglnoci dziemi - za pomoc takich rodkw, jak instrukta czy systematyczne nagrody i kary, w celu osignicia zachowa spoecznie podanych. Socjobiologia (sociobiology) - biologiczna teoria zachowa spoecznych zakadajca, i u ich podoa ley denie do przekazywania genw z pokolenia na pokolenie. Socjopata (sociopath) - inne okrelenie osoby dotknitej antyspoecznym zaburzeniem osobowoci. Soczewka (lens) - przezroczysta, kulista cz gaki ocznej skupiajca widziany obraz na siatkwce. Somatyczny ukad nerwowy (somatic nervous system) - cz obwodowego ukadu nerwowego czca ukad orodkowy (mzg i rdze krgowy) z narzdami zmysw, miniami i powierzchni skry. Sonda (survey) - metoda naukowa polegajca na zadawaniu pyta duym prbom osb. Spektrograf (spectograph) - przyrzd przetwarzajcy dwiki na wykresy przedstawiajce ich rne parametry akustyczne. Spoido wielkie (corpus callosum) - gruba wizka wkien nerwowych czcych dwie pkule mzgu. Spostrzeganie (percepcja) (perception) - proces organizowania wrae w wewntrzn reprezentacj wiata; psychiczny proces interpretacji danych zmysowych.

Spostrzeganie pozazmysowe {extrasensory perceptio) - spostrzeganie obiektw i zdarze zewntrznych bez porednictwa narzdw zmysw. Jest to kontrowersyjna dziedzina bada (nie naley jej myli z halucynacjami, polegajcymi na mieszaniu fantazji z rzeczywistoci, co charakterystyczne jest dla niektrych zaburze psychicznych). Sprawdzanie hipotez {hypothesis testing) - w procesie wyksztacania si poj: aktywny proces precyzowania znaczenia pojcia poprzez sprawdzanie hipotez na ten temat. Sprzenie zwrotne (feedback) - informacja zwrotna: np. o wasnym zachowaniu. Stadium (stage) - w psychologii rozwojowej: okres ycia jakociowo rny od innych. Stadia nastpuj po sobie w okrelonej kolejnoci. Stadium analne (anal stage) - w teorii psychodynamicznej: drugie stadium rozwoju psychoseksualnego, w ktrym gratyfikacja uzyskiwana jest przez takie czynnoci jak wydalanie. Stadium falliczne (phallic stage) - w teorii psychodynamicznej: trzecie stadium rozwoju psychoseksualnego, cechujce si przesuniciem libido w rejon falliczny oraz wystpowaniem kompleksw Edypa i Elektry. Stadium genitalne (genital stage) - w teorii psychodynamicznej: pite i dojrzae stadium rozwoju psychoseksualnego, cechujce si przejawianiem popdu seksualnego przez kontakty seksualne z pci przeciwn. Stadium latencji (latent stage) - w teorii psychodynamicznej: czwarty etap rozwoju psychoseksualnego, w ktrym impulsy seksualne zostaj wyparte. Stadium operacji formalnych (formal-operational stage) - w teorii Piageta: czwarte stadium rozwoju poznawczego, cechujce si zdolnoci do logicznego, abstrakcyjnego mylenia i wyprowadzania wnioskw z przesanek. Stadium operacji konkretnych (concrete operational stage) - w teorii Piageta trzecie stadium rozwoju poznawczego, cechujce si logicznym mylenie o konkretnych obiektach, konserwacj, odwracalnoci i moralnoci subiektywn. Stadium oralne {ora stage) - w teorii psychodynamicznej: pierwsze stadium rozwoju, w ktrym gratyfikacja jest uzyskiwana gwnie dziki czynnociom oralnym, takim jak ssanie czy gryzienie. Stadium przedoperacyjne (preoperational stage) - drugie z wyrnionych przez Piageta stadiw rozwoju poznawczego, cechujce si nielogicznym uywaniem sw i symboli, egocentryzmem, animizmem i obiektywnymi sdami moralnymi. Stadium przywizania wyrazistego (clear-cut attachementphase) - trzecie stadium rozwoju przywizania, cechujce si nasilon zalenoci od podstawowego opiekuna dziecka. Stadium sensomotoryczne (sensomotoric stage) - pierwsze z wyrnionych przez Piageta stadiw rozwoju poznawczego, cechujce si koordynacj dozna zmysowych i aktywnoci miniowej, eksploracj otoczenia i brakiem jzyka. Stadium sprzed przywizania (initial-preattachement phase) - pierwsze stadium rozwoju przywizania, cechujce si przywizaniem niezrnicowanym. Stadium wyksztacania si przywizania (attachement-in-the-making phase) - drugie stadium rozwoju przywizania, cechujce si preferowaniem osb znanych dziecku. Stadium zarodka (germinal stage) - pierwsze stadium rozwoju prenatalnego, w ktrym dzielca si masa komrek nie zagniedzia si jeszcze w ciance macicy. Staa Webera {Weber's constant) - najmniejsza proporcja intensywnoci, o jak musi si zmieni jakie rdo energii, aby rnica ta moga zosta dostrzeona przez narzd zmysu. Stao funkcjonalna (functional fbcedness) - skonno do patrzenia na obiekty poprzez ich nazwy lub typowe funkcje.

Stao jasnoci (bghtness constancy) - skonno do spostrzegania bodca jako cechujcego si sta jasnoci, pomimo zmiany warunkw owietlenia. Stao koloru (color constancy) - skonno do spostrzegania koloru jakiego przedmiotu jako niezmiennego, pomimo zmiany warunkw owietlenia zmieniajcych wraenia zwizane z tym przedmiotem. Stao ksztatu (shape constancy) - tendencja do spostrzegania obiektu jako posiadajcego niezmienny ksztat, pomimo zmian jego obrazu siatkwkowego wskutek obracania si obiektu w przestrzeni. Stao obiektu (object permanence) - zdawanie sobie sprawy z tego, e obiekty nadal istniej, nawet jeeli zostay usunite z pola widzenia; u maych dzieci jej wiadectwem jest poszukiwanie obiektu, ktry znikn z pola widzenia. Stao testu mierzona za pomoc retestu (test-retest reliability) - okrelenie rzetelnoci polegajce na wykonaniu dwch pomiarw przy dwch okazjach tym samym testem w tej samej grupie osb. Stao wielkoci (size constancy) - tendencja do spostrzegania obiektu jako posiadajcego niezmienn wielko, pomimo zmian jego obrazu siatkwkowego wywoanych zmianami odlegoci midzy obiektem a siatkwk oka. Stan hipnagogiczny (hipnagogic state) - senny okres midzy snem a czuwaniem, cechuje si dowiadczaniem przelotnych halucynacji przypominajcych sny. Standaryzacja (standarization) - proces ustalania norm dla jakiego testu psychologicznego w oparciu o szacowanie wynikw populacji w tym tecie. Standaryzacja umoliwia interpretacje wynikw uzyskiwanych w tecie przez jednostki. Statystycznie istotna rnica {statistically significant difference) - rnica midzy dwoma lub wicej grupami, ktrej wielko prawdopodobnie przekracza - wedug regu wnioskowania statystycznego - wielko przypadkowych fluktuacji. Statystyka (statistic) - dane liczbowe uoone w ten sposb, e dostarczaj jakiej poytecznej informacji o jakich pomiarach. Statystyka inferencyjna (inferential statistic) - dzia statystyki zajmujcy si wyciganiem wnioskw o populacji na podstawie pomiarw dokonywanych na pochodzcej z niej prbie. Statystyka opisowa {statistics descriptive) - dzia statystyki zajmujcy si opisem rozkadu uzyskanych wynikw. Stereotyp (stereotype) - sztywne, konwencjonalne przekonania na temat jakiej grupy ludzi. Sterydy (steroids) - rodzina hormonw zawierajca testosteron, estrogen, progesteron i kortykosteroidy. Sterydy anaboliczne (anabolic steroids) - sterydy stymulujce wzrost tkanki miniowej (gwnym przedstawicielem tej grupy jest testosteron). Wywouj m.in. poczucie, e jest si niezwycionym. Por. te kortykosteroidy. Stumienie (suppression) - zamierzone, wiadome usuwanie jakich treci, wyobrae czy impulsw poza wiadomo, w przeciwiestwie do niewiadomego wyparcia. Stopa w drzwiach (foot in the door techniue) - metoda wywierania wpywu spoecznego; nasilanie ulegania duej probie wskutek uprzedniego spenienia innej, mniejszej proby. Stopniowe przyblienia (successive approximations) - w warunkowaniu sprawczym: seria zachowa coraz podobniejszych do podanego. Strabizm (strabismus) - zez; choroba oczu polegajca na braku synchronizacji gaek ocznych podczas patrzenia na obiekt. Strach (fear) - negatywna emocja, ktrej towarzyszy odczuwanie zagroenia, aktywno ukadu wspczulnego i tendencje ucieczkowe. Strefy erogenne (erogenous zones) - obszary ciaa wraliwe na stymulacj seksualn.

Stres (stress) - nacisk wywierany na organizm, by si dostosowa do danej sytuacji. Stresor {stressor) - czynnik stanowicy rdo stresu. Struktura gboka (deep structure) - sens zdania wynikajcy z interpretacji skadajcych si na nie sw. Struktura osobowoci (structure of personality) - oglny wzorzec czyich cech. Struktura powierzchniowa (surface structure) - powierzchowna, pytka" struktura zdania wyraajca si uporzdkowaniem skadajcych si na nie sw. Struktura psychiczna (psychic structure) - w teorii psychodynamicznej: postulowana budowa psychiki pozwalajca wyjania rne aspekty zachowania. Strukturalizm (structuralism) - szkoa psychologiczna stworzona przez Wilhelma Wundta, zakadajca, e umys skada si z trzech rodzajw elementw - wrae, uczu i wyobrae - ktrych kombinacje tworz dowiadczenie psychiczne. Strzemiczko (strapes) -jedna z koci ucha rodkowego. Studium przypadku (case study) - biografia jednostki starannie skompletowana na podstawie wywiadw, kwestionariuszy, testw psychologicznych, a czasami take zapisw archiwalnych. Stupor (stupor) - osupienie; stan stpienia wraliwoci zmysowej i myli. Styl atrybucyjny (attributional style) - tendencja do upatrywania przyczyn zachowa w czynnikach wewntrznych lub zewntrznych, staych lub zmiennych oraz specyficznych lub oglnych. Stymulant (stimulant) - rodek farmakologiczny nasilajcy aktywno ukadu nerwowego. Subiektywna ocena moralna (subjective mora judgement) - wedug Piageta ocena moralna wydana na podstawie motyww sprawcy czynu. Patrz obiektywna ocena moralna. Subiektywny (subjective) - dotyczcy umysu, wyznaczony mylami i uczuciami, a nie obiektami zewntrznymi. Sublimacja (sublimation) - w podejciu psychodynamicznym: mechanizm obronny, w ktrym prymitywne impulsy - o naturze seksualnej lub agresywnej - zostaj przetworzone w jakie konstruktywne rodzaje dziaania. Superego (Superego) -w psychoanalizie: struktura psychiczna rzdzca si zasad moralnoci, stawiajca wymagania i wywoujca w ego poczucie winy i wstydu w razie niespenienia tych standardw. Swobodne skojarzenia (free associatio) - w psychoanalizie: nieocenzurowane wypowiadanie wszystkich treci przychodzcych czowiekowi na myl. Syfilis (syphilis) -jedna z chorb wenerycznych (przenoszonych drog pciow). Symbol (symbol) - co, co reprezentuje co innego. Symbol falliczny (phallic symbol) - obiekt symbolizujcy czonek. Symulacja (malingening) - udawanie choroby celem uniknicia pracy lub innych obowizkw. Synapsa (synaps) - poczenie midzy neuronami skadajce si z kocowej kolbki neuronu nadawczego, synapsy (szczeliny midzy neuronami) i dendrytu lub ciaa komrki neuronu odbiorczego. Synapsa hamujca (inhibitory synaps) - synapsa hamujca aktywno neuronu odbierajcego z niej stymulacj. Synapsa pobudzajca (excitatory synaps) - synapsa nasilajca depolaryzacj neuronu odbierajcego stymulacj. Syndrom (zesp) (syndrome) - wizka objaww charakterystyczna dla jakiej choroby. Syndrom mylenia grupowego (groupthink) - proces grupowego podejmowania decyzji, w ktrym decydenci bardziej ulegaj dynamicznemu liderowi i naciskom na spjno grupy ni faktom i danym, na ktrych powinni swoj decyzje opiera. Syndrom opuszczonego gniazda (empty nest syndrome) - poczucie depresji i straty dowiadczane przez niektrych rodzicw, gdy najmodsze dziecko opuszcza dom.

Systematyczne odwraliwianie (desensytyzacja) (systematic desensitizatio) -jedna z metod redukowania strachu uywana w terapii behawioralnej. Polega na prezentowaniu coraz silniej lkotwrczych bodcw, gdy klient znajduje si w stanie gbokiej relaksacji miniowej. Systematyczne przeszukiwanie losowe (systematic random/search) - algorytm rozwizywania problemw polegajcy na systematycznym sprawdzaniu kadego moliwego rozwizania. Syto (satiety) - stan zaspokojenia godu. Szczelina synaptyczna (synaptic cleft) - przestrze midzy neuronami, przez ktr impulsy s przesyane w postaci neuroprzekanikw. Szczepionka (yaccinatio) - celowe zakaenie organizmu ma iloci jakiego zarazka, dziki czemu organizm uczy si wytwarza zwalczajce go przeciwciaa. Sztywny wzorzec zachowania (fbced-action pattern) - zachowanie instynktowne. Szum (noise) - (1) w teorii detekcji sygnaw niepodany sygna przeszkadzajcy w wykrywaniu sygnau waciwego; (2) kombinacja dysonansowych dwikw.

lad pamiciowy (memory trac) - hipotetyczna zmiana w mzgu wyraajca pami jakiego bodca. Zakada si, ze lady pamiciowe utrzymywane s w rejestrach zmysowych. limak (cochlea) - ucho wewntrzne; tubka zawierajca bon podstawn i narzd Cortiego. rednia (average) - suma wynikw podzielona przez ich liczb. rodek pobudzajcy (stimulant) - lek nasilajcy aktywno ukadu nerwowego. rodek uspokajajcy (depressant) - lek obniajcy aktywno ukadu nerwowego. wiadomo (conscious) - zoone i kontrowersyjne pojcie psychologiczne. Oznacza stan czuwania. Por. wiadomo sensoryczna, wiadomo introspekcyjna i Ja. wiadomo introspekcyjna (direct inner awareness) - jeden z rodzajw wiadomoci; zdawanie sobie sprawy z wasnych myli, uczu i wspomnie. wiadomo zmysowa (sensory awareness) -jeden z rodzajw wiadomoci; zdawanie sobie sprawy z otoczenia dziki spostrzeganiu stymulacji zmysowej. wiadomy (conscious) - zdajcy sobie spraw; bdcy w stanie czuwania. wiato widzialne (yisible light) - fale elektromagnetyczne o rnej dugoci w zakresie stymulujcym oko i wytwarzajcym wraenia wzrokowe. wiatocie (shadowing) - jednooczny wskanik gbi opierajcy si na fakcie, e nieprzezroczyste przedmioty pochaniaj wiato i rzucaj cie.

Tabu kazirodztwa (incest taboo) - kulturowy zakaz stosunkw seksualnych z bliskimi krewnymi. TAT - patrz Test Apercepcji Tematycznej. Telepatia (telepathy) - termin okrelajcy bezporednie przesyanie myli z jednego umysu do drugiego (wikszo psychologw nie wierzy jednak w istnienie tego zjawiska). Tembr (timbre) - jako, bogactwo dwiku. Tendencyjno kulturowa (cultural bias) - wasno testw inteligencji sprawiajca, e osoby o okrelonym pochodzeniu (np. etnicznym) wypadaj w nich poniej swoich rzeczywistych moliwoci intelektualnych.

Teoria (theory) - zbir twierdze na temat zwizkw lecych u podstaw obserwowanych zjawisk. Jej elementami s zaoenia, wnioski i wynikajce z nich przewidywania. Teoria Cannona-Barda {Cannon-Bard theory) - teoria emocji zakadajca, e informacja o zdarzeniach jest przetwarzana w mzgu, co prowadzi do dowiadczenia zmian aktywnoci autonomicznego ukadu nerwowego i zmian aktywnoci poznawczej, odpowiedzialnych za dowiadczanie odpowiedniej emocji. Teoria czstoci (frequency theory) - teoria zakadajca, e wysoko dwiku jest wyraana czstoci impulsw nerwowych, jakie one wywouj. Teoria detekcji sygnaw (signal detection theory) - w psychofizyce: pogld, e spostrzeganie bodcw fizycznych zaley od interakcji czynnikw fizycznych, biologicznych i psychicznych. Teoria interferencji (hamowania) (interference theory) - teoria wyjaniajca zapominanie oddziaywaniem nowo wyuczanego materiau. Teoria Ja (self theory) - nazwa sformuowanej przez Carla Rogersa teorii osobowoci, podkrelajcej rol samowiadomoci, wolnego wyboru i samourzeczywistnienia. Teoria Jamesa-Langego (James-Lange theory) - teoria emocji zakadajca, e pewne bodce zewntrzne automatycznie wzbudzaj okrelone zachowania i wywouj pobudzenie autonomiczne. Emocje byyby zatem poznawcz reprezentacj tych dziaa i pobudzenia. Teoria kontyngencji (contingency theory) - (1) w warunkowaniu: pogld, e uczenie si nastpuje wtedy, gdy bodce dostarczaj informacji o prawdopodobiestwie wystpowania innych bodcw; (2) w psychologii organizacji: teoria zakadajca, i struktura organizacji powinna by uzaleniona od takich czynnikw, jak cele, waciwoci pracownikw i globalne otoczenie ekonomiczne i polityczne. Teoria miejsca (place theory) - koncepcja zakadajca, e wraenie wysokoci dwiku jest wyznaczone miejscem bony podstawnej, ktre na reaguje. Teoria neodysocjacji (neodissociation theory) - teoria wyjaniajca hipnoz w kategoriach zdolnoci do podzielenia strumienia wiadomoci, dziki czemu moliwe jest rwnoczesne spostrzeganie otoczenia i instrukcji hipnotycznej. Teoria porwna spoecznych (theory ofsocial comparison) - pogld, e ludzie porwnuj siebie z innymi w celu zorientowania si, jacy sami s. Teoria procesw przeciwstawnych (opponent process theory) - (1) we wraeniach i spostrzeganiu: teoria zakadajca, e widzenie barw moliwe jest dziki trzem typom czopkw, z ktrych jedne reaguj na wiato czerwone lub zielone, inne na niebieskie lub te, a jeszcze inne - tylko na intensywno wiata; (2) w psychologii motywacji i emocji: pogld, e dowiadczanie jakiej emocji wywouje nastpczo emocj o znaku przeciwnym. Teoria psychodynamiczna (psychodynamic theory) - teoria zaproponowana przez Zygmunta Freuda, podkrelajca rol niewiadomych motyww i konfliktw w wyznaczaniu ludzkiego zachowania. Teoria redukcji popdu (drive-reduction theory) - pogld, e organizmy ucz si zachowa redukujcych stan popdu. Teoria roli (role theory) - teoria wyjaniajca hipnoz w kategoriach zdolnoci i skonnoci osoby hipnotyzowanej do zachowywania si, jak gdyby zostaa ona zahipnotyzowana. Nie jest to jednak cyniczne udawanie, lecz wyraz chci do wsppracy i koncentracji na wskazwkach hipnotyzera. Teoria Schachtera-Singera (Schachter-Singer theory) - teoria emocji utrzymujca, e wzorzec pobudzenia fizjologicznego jest oglnie podobny przy poszczeglnych emocjach, za nazwa nadawana przez czowieka przeywanej przez siebie emocji zaley od natenia pobudzenia i poznawczej oceny sytuacji.

Teoria schematu pci (gender scheme theory) - pogld, e rozpoznanie wasnej pci oraz sposobu, w jaki rne zachowania s rozoone midzy kobiety i mczyzn, motywuje dziecko do utosamienia si ze schematem wasnej pci i steruje przebiegiem tego procesu typizacji pciowej. Teoria spoecznego uczenia si (social-learning theory) - patrz teoria spoeczno-poznawcza. Teoria spoeczno-poznawcza (social-cognitive theory) - poznawczo zorientowana teoria uczenia si, w ktrej rnice indywidualne s wyjaniane w kategoriach takich zmiennych, jak wartoci i oczekiwania. Nazywana take poznawcz teoria spoecznego uczenia si. Teoria starzenia si komrkowego (cellular-aging theary) - teoria starzenia si zakadajca, e jest ono wynikiem utraty przez komrki zdolnoci do reprodukcji i utrzymania si przy yciu. Teoria trjchromatyczna (trichromatic theory) - teoria zakadajca, e widzenie barw jest moliwe dziki istnieniu trzech rodzajw czopkw, reagujcych - odpowiednio - na wiato czerwone, zielone lub niebieskie. Teoria zaprogramowania genetycznego (programmed senescence) - pogld, e starzenie si podlega dziaaniu zegara biologicznego tykajcego w tempie wyznaczonym przez geny. Teoria zuywania i zniszczenia (wearand tear theory) - pogld, e starzenie si wynika z zaniku zdolnoci organizmu do regeneracji wskutek takich czynnikw, jak zanieczyszczenia, choroby czy promieniowanie ultrafioletowe. Terapia behawioralna (behavior therapy) - wykorzystywanie prawidowoci rzdzcych uczeniem si do bezporedniego modyfikowania niepodanego zachowania. Terapia elektrowstrzsowa (electroconvulsive therapy) - leczenie niektrych zaburze psychicznych przesyaniem prdu elektrycznego przez gow pacjenta, co wywouje konwulsje ciaa. Terapia Gestalt (Gestalt therapy) - zaproponowana przez Fritza Perlsa posta psychoterapii stawiajca sobie za cel zintegrowanie skonfliktowanych czci osobowoci za pomoc dyrektywnych metod uatwiajcych klientowi spostrzegania wasnej osoby jako caoci. Terapia poznawcza (cognitive therapy) - odmiana psychoterapii skoncentrowana na tym, w jaki sposb procesy poznawcze (mylenie, oczekiwania, przekonania i postawy) klienta prowadz do cierpienia, i na modyfikowaniu owego cierpienia oraz zachowa pacjenta poprzez wprowadzanie zmian w jego procesy poznawcze. Terapia racjonalno-emotywno-behawioralna (rational-emotive-behavior therapy) - zaproponowana przez Alberta Ellisa odmiana terapii poznawczej koncentrujca si na sposobie, w jaki irracjonalne oczekiwania prowadz do powstania negatywnych emocji i dezadaptacyjnych zachowa; terapeuta stawia wyzwanie tym przekonaniom i zachca pacjenta do ich zmiany. Terapia rodzin (family therapy) - rodzaj terapii, w ktrej jednostk oddziaywania jest caa rodzina. Terapia skoncentrowana na kliencie (client-centered therapy) - zaproponowana przez Carla Rogersa metoda psychoterapii kadca nacisk na serdeczn, terapeutyczn atmosfer umoliwiajca klientowi swobodne wyraanie i eksploracj siebie. Terapia skoncentrowana na osobie (person-centered therapy) - patrz: terapia skoncentrowana na kliencie. Terapia zachowa seksualnych (sex therapy) - zbir metod psychoterapii behawioralnej i poznawczej ukierunkowanych na zwalczanie zaburze seksualnych przez redukowanie lku, zmian defetystycznych oczekiwa i rozwj kompetencji seksualnych.

Terytorium (territory) - w socjobiologii: obszar zawadnity i broniony przez jakie zwierz lub ich par dla zapewnienia sobie erowania lub rozmnaania. Test Apercepcji Tematycznej (TAT) (Thematic Apperception Test) - projekcyjny test do badania potrzeb psychicznych stworzony przez Henry'ego Murraya; opiera si na interpretacji treci fantazji podawanych przez osob badan. Test Rorschacha (Rorschach test) - projekcyjny test osobowoci, w ktrym osoba badana proszona jest o interpretacje plam atramentowych. Testosteron (testosterone) - mski hormon pciowy (steroid) wytwarzany przez jdra, stymuluje wytwarzanie spermy i mskich cech pciowych. Test obiektywny (objective test) - test o ograniczonej liczbie odpowiedzi, spord ktrych wybiera osoba badana; rne osoby prowadzce badania za pomoc takiego testu uzyskaj takie same wyniki. Test projekcyjny (projective test) - test psychologiczny polegajcy na eksponowaniu osobie badanej takich bodcw, na ktre nie ma jednej poprawnej reakcji; bodce te s na tyle wieloznaczne, e reakcja badanego jest czciowo wyznaczona rzutowaniem na nie jego wasnej osobowoci. Test standaryzowany {standazed test) - test, dla ktrego istniej normy w postaci wynikw oszacowanych dla jakiej populacji. Tczwka (iris) - misie, ktrego aktywno reguluje szeroko renicy, a zatem i ilo wiata wpadajcego do oka. Tolerancja (tolerance) - zanik reakcji na narkotyk lub lek, powodujcy konieczno podwyszenia dawki dla uzyskania tego samego efektu. Tolerancja na frustracj (frustration tolerance) - zdolno do odraczania gratyfikacji i do samokontroli w obliczu zablokowania motywu. Tosamo Ja (ego identity) - termin Eriksona okrelajcy poczucie tego, kim czowiek jest i za czym si opowiada. Tosamo pciowa (gender identity) - psychiczne poczucie bycia kobiet lub mczyzn. Trafno testu (validity) - stopie, w jakim test mierzy lub przewiduje to, co ma mierzy lub przewidywa. Trening asertywnoci (assertivness training) - rodzaj wiczenia umiejtnoci spoecznych: wyraania wasnych uczu i domagania si sprawiedliwego traktowania. Wykorzystuje si w nim takie metody, jak modelowanie, dostarczanie sprze zwrotnych i wyprbowywanie nowych zachowa. Trening rnicowania (discrimination training) - wyuczanie organizmu, by reagowa reakcj warunkow tylko w odpowiedzi na jeden z podobnych bodcw, ktry jest wzmacniany, podczas gdy inne, podobne bodce nie s wzmacniane. Tre latentna (latent content) - w teorii psychodynamicznej: ukryta tre symbolizowana lub ujawniajca si w snach. Tre manifestowana (manifest content) - w teorii psychodynamicznej: relacjonowana lub spostrzegana przez jednostk tre wasnych snw. Trjktny model mioci (triangular model oflove) - teoria Sternberga zakadajca, e mio zawiera trzy skadniki: intymno, namitno i zobowizanie. Trzustka (pancreas) - gruczo znajdujcy si za odkiem, ktrego hormony (insulina) reguluj poziom cukru we krwi. Twardo psychiczna (psychological hardiness) - zbir cech chronicych przed stresem, na ktre skadaj si zaangaowanie w dziaanie, traktowanie sytuacji jako wyzwania i zachowywanie poczucia kontroli nad biegiem wydarze. Twrcze Ja (creative self) - w koncepcji Adlera: wiadomy aspekt osobowoci zmierzajcy do penej realizacji potencjau czowieka. Twrczo (creativity) - zdolno do tworzenia nowych rozwiza problemw. Cecha zwizana z oryginalnoci, pomysowoci i plastycznoci. Twrczo nieograniczona (infinite creatMty) - tu: zdolno do kombinowania wyrazw w oryginalne zdania.

Typ (type) - w teorii osobowoci: grupa cech ukadajcych si w wizk o spjnym znaczeniu psychologicznym. Tyroksyna (thyroxin) - hormon tarczycy regulujcy tempo przemiany materii.

Ucho rodkowe (middle ear) - centralna cz ucha zawierajce trzy mae koci: moteczek, kowadeko i strzemiczko. Ucho wewntrzne (inner ear) - cz narzdu suchu: kocista tubka zwierajca bon podstawn i narzd Cortiego. Ucho zewntrzne (outer ear) - widoczna na zewntrz cz ucha. Uciliwoci codzienne - codzienne zdarzenia i dowiadczenia zagraajce dobrostanowi jednostki. Uczenie programowane (programmed learning) - metoda uczenia opierajca si na zasadach warunkowania sprawczego, w ktrej zoone zadania zostaj rozoone na kroki skadowe, z ktrych kady jest wzmacniany, jeeli zostanie wykonany w prawidowy sposb (reakcje nieprawidowe s ignorowane). Uczenie si (learning) - (1) wedug teoretykw poznawczych: trwaa zmiana reprezentacji otoczenia wyksztacanych przez organizm w wyniku dowiadcze, ktra pociga za sob zmian zachowa; (2) wedug behawiorystw: wzgldnie trwaa zmiana zachowania stanowica skutek dowiadczenia. Uczenie si przez obserwacj (observational leaming) - w teorii spoeczno-poznawczej wyksztacanie si oczekiwa i umiejtnoci poprzez obserwacj zachowania innych. W przeciwiestwie do warunkowania sprawczego ten rodzaj uczenia si nie wymaga przejawiania przez organizm wyuczanej reakcji ani wystpowania wzmocnie. Uczenie unikania (avoidance learnig) - metoda warunkowania sprawczego, w ktrej organizm uczy si jakiej reakcji pozwalajcej mu na uniknicie jakiego bodca awersyjnego. Udane starzenie si (midlescence) - termin Sheehy wskazujcy okres midzy czterdziestym pitym a pidziesitym rokiem ycia jako czas poszukiwania nowej tosamoci. Ukad hormonalny (endoctrine system) - system gruczow bezprzewodowo wydzielajcych produkowane przez siebie hormony bezporednio do krwiobiegu. Ukad limbiczny (rbkowy) (limbie system) - grupa struktur mzgowych tworzcych wewntrzny brzeg (rbek) mzgowia; s one odpowiedzialne za regulacj procesw pamici i motywacji. Ukad odpornociowy (immunologiczny) (immune system) - system organizmu rozpoznajcy i niszczcy zewntrzne czynniki (antygeny) atakujce organizm. Ukad siatkowaty (reticular activating system) - cz mzgu regulujca procesy uwagi, snu i pobudzenia. Umiejscowienie rda kontroli (locus of control) - przekonanie czowieka o wewntrznych lub zewntrznych rdach kontroli uzyskiwanych przez niego wzmocnie. Uoglnianie (generalization) - (1) przechodzenie od tego, co szczegowe, do tego, co oglne; (2) w warunkowaniu: tendencja do wzbudzania reakcji warunkowej przez bodce podobne do tego, na ktry reakcja owa zostaa uwarunkowana. Uprzedzenie (prejudice) - nieuzasadnione przekonanie, e jaka osoba lub grupa wyodrbniona na podstawie kryteriw rasowych, pciowych, etnicznych czy innych - bdzie posiadaa negatywne cechy lub bdzie nieadekwatnie funkcjonowa. Uraz psychoseksualny (psychosexual trauma) - urazowe dowiadczenie seksualne mogce mie trwae nastpstwa psychiczne.

Urojenia (delusions) - faszywe, uporczywe przekonania nieznajdujce uzasadnienia w faktach ani danych pochodzcych ze zmysw. Urojenia przeladowcze (deusion ofpersecution) - faszywe przekonanie, e jest si przeladowanym. Urojenia wielkociowe {deusion of granduer) - faszywe przekonanie, e jest si kim wielkim, jak Jezus lub agent, ktremu powierzono misj specjaln. Uzalenienie od substancji (substance dependence) - termin o pynnym znaczeniu; zwykle zakada si, e definicyjnym elementem uzalenienia jest utrata kontroli nad uywaniem substancji, cho niektrzy uznaj za tak definicyjn cech pojawienie si zalenoci fizjologicznej objawiajcej si tolerancj na dan substancj i symptomami abstynencji w razie jej wycofania.

Waginizm (yaginismus) - trwae lub nawracajce skurcze mini otaczajcych pochw, co utrudnia lub uniemoliwia jej penetracj. Warto subiektywna (subjective value) - stopie podania jakiego obiektu lub stanu rzeczy przez jednostk. Warunki wartoci (conditions of work) - standardy, wedug ktrych ocenia si warto danej osoby. Warunkowanie (conditioning) - prosta odmiana uczenia si, w ktrej reakcje zostaj skojarzone z bodcami. Porwnaj warunkowanie klasyczne i warunkowanie sprawcze. Warunkowanie awersyjne (aversive conditioning) -jedna z technik terapii behawioralnej, w ktrej pocztkowo neutralny lub przyjemny bodziec nabiera znaczenia awersyjnego dziki wielokrotnemu kojarzeniu go z jakim innym bodcem wywoujcym wstrt. Warunkowanie instrumentalne (instrumental conditioning) - inna nazwa warunkowania sprawczego, wyraajca fakt, e wyuczana reakcja jest instrumentem osigania pewnych stanw rzeczy. Warunkowanie klasyczne (classical conditioning) - prosta posta uczenia si, dziki ktrej organizm uczy si kojarzy i antycypowa zdarzenia. Dziki warunkowaniu klasycznemu pocztkowo neutralny bodziec moe zacz wywoywa pewne reakcje, jeeli wielokrotnie wspwystpowa z bodcem o takiej samej cesze. (Teoretycy poznawczy traktuj warunkowanie klasyczne jako uczenie si przez organizm zwizkw midzy zdarzeniami, co umoliwia wytwarzanie reprezentacji otoczenia). Nazywane take warunkowaniem Pawowowskim. Warunkowanie odroczone (delayed conditioning) - metoda warunkowania klasycznego, w ktrej bodziec warunkowy pojawia si na kilka sekund przed bezwarunkowym i pozostaje obecny a do wystpienia reakcji. Warunkowanie rwnoczesne {simultaneous conditioning) - metoda warunkowania klasycznego, w ktrej bodziec warunkowy i bezwarunkowy pojawiaj si rwnoczenie, a ekspozycja bezwarunkowego trwa a do pojawienia si reakcji. Warunkowanie sprawcze (operant conditioning) - prosta forma uczenia si, w ktrej organizm uczy si wykonywania jakiej reakcji wskutek jej wzmacniania. Warunkowanie ladowe (trac conditioning) - metoda warunkowania klasycznego, w ktrej bodziec warunkowy jest eksponowany, a nastpnie usuwany jeszcze przed pojawieniem si bodca bezwarunkowego. Warunkowanie wsteczne (backward conditioning) - metoda warunkowania klasycznego, w ktrej bodziec bezwarunkowy pojawia si przed bodcem warunkowym. Warunkowanie wyszego rzdu (higher order conditioning) - (1) wedug psychologw poznawczych: uczenie si zwizkw midzy zdarzeniami, z ktrych adne nie wywouje reakcji bezwarunkowej; (2) wedug behawiorystw: me-

toda warunkowania klasycznego, w ktrej uprzednio neutralny bodziec, nabywa zdolnoci do wzbudzania reakcji wywoywanej dotd przez bodziec warunkowy dziki wspwystpowaniu z tym bodcem. Wazopresyna - inna nazwa hormonu antydiuretycznego. Wdrukowanie (imprinting) - proces ksztatowania si silnej wizi midzy dojrzewajcym organizmem a poruszajcym si obiektem, majcy miejsce w cile okrelonym wczesnym okresie ycia. Wgld (insight) - (1) w psychologii postaci: nage dostrzeenie relacji midzy elementami pola percepcyjnego, pozwalajce na nage rozwizanie problemu; (2) w psychoterapii: uwiadomienie sobie rzeczywistych motyww wasnego dziaania i emocji. Wiek chronologiczny (chronological age) - rzeczywisty wiek jednostki (w przeciwiestwie do jej wieku umysowego). Wiek umysowy {mentol age) - liczba miesicy uzyskiwanych" przez dziecko badane za pomoc skali inteligencji Bineta. Wolt (volt) - jednostka potencjau elektrycznego. Wo (odr) - substancja chemiczna wykrywana zmysem wchu. Worek owodniowy (amnioticsac) - umieszczony w macicy worek zawierajcy pd. Woskowata gitko (waxy flexibility) - objaw schizofrenii katatonicznej polegajcy na utrzymywaniu przez pacjenta jakiej czci ciaa w pozycji, w jakiej zostaa ona uoona przez kogo innego. Wpyw spoeczny (social influence) - wszelkie procesy, za pomoc ktrych ludzie wpywaj na zachowanie, myli i uczucia innych. Wraenie (sensation) - skutek stymulacji receptorw zmysowych i przesyania informacji do orodkowego ukadu nerwowego. Wrodzony - obecny ju w momencie narodzin, niewymagajcy uczenia si. Wskaniki gbi dwuoczne (binocular cues) - bodce sygnalizujce gbi dziki dwuocznoci (np. konwergencja i rozbieno obrazw siatkwkowych obu oczu. Wskaniki gbi jednooczne (monocular cues) -wskaniki gbi, ktre s moliwe do wykorzystania przy jednoocznym widzeniu, jak perspektywa i interpozycja. Wspomnienia migawkowe (memory flasbulb) - wspomnienia zachowane ze szczegami, poniewa dotycz zdarze o duym znaczeniu emocjonalnym. Wsplna droga (commonfate) - skonno do czenia w grup spostrzeganych obiektw poruszajcych si w tym samym kierunku. Wspczulny ukad nerwowy (sympathetic neryous system) - cz autonomicznego ukadu nerwowego aktywna w trakcie wydatkowania przez organizm energii (np. podczas ucieczki lub odczuwania strachu). Wspczynnik korelacji (correlation coefficient) - liczba w przedziale od -1,00 do +1,00 wyraajca si i kierunek zwizku midzy dwoma zmiennymi. Wybircze odbieranie (selective exposure) - rozmylne poszukiwanie informacji zgodnej z przewidywaniami. Wybircze unikanie (selective avoidance) - odwracanie uwagi od informacji sprzecznej z przewidywaniami. Wydobywanie (retrieval) - zlokalizowanie informacji i jej przywoanie do wiadomoci. Trzecie stadium przetwarzania informacji. Wygaszanie (extinctio) - w psychologii uczenia si: metoda eksperymentalna polegajca na zaprzestaniu wzmacniania dotychczas wzmacnianej reakcji wyuczonej, wskutek czego ulega ona zanikowi (wygaszeniu). Wykrywacz kamstwa - patrz poligraf. Wyobrania eidetyczna (eidetic imagery) - zdolno do utrzymywania przez wiele minut szczegowej pamici wzrokowej. Wyparcie (repressio) - w podejciu psychodynamicznym: bezwiedne usunicie do podwiadomoci wywoujcych lk idei, impulsw czy obrazw; jeden z mechanizmw obronnych.

Wyuczona bezradno (earned helplessness) - model powstawania depresji opierajcy si na obserwacji, e w sytuacji awersyjnej organizm uczy si biernoci, gdy podejmowane przeze dziaania nie przynosz adnych efektw. Wyzwalajcy czynnik (releaser) - w terminologii etologicznej: bodziec wywoujcy jak reakcj instynktown. Wzajemno (reciprocity) - (1) traktowanie innych w taki sposb, w jaki jest si przez nich traktowanym; (2) w relacjach interpersonalnych: odwzajemnianie uczu, jakimi obdarzaj nas inni. Wzgrze (thalamus) - struktura w pobliu rodka mzgu odpowiedzialna za przesyanie stymulacji zmysowej do kory mzgu oraz funkcje czuwania i uwagi. Wzmacnianie (reinforce) - podawanie po jakiej reakcji bodca zwikszajcego prawdopodobiestwo wystpowania danej reakcji w przyszoci. Wzmacnianie sporadyczne (reinforcement intermitteni) - wzmacnianie tylko niektrych reakcji; przeciwiestwo wzmacniania staego. Wzmacnianie stale (continous reinforcement) - schemat wzmacniania polegajcy na wzmacnianie wszystkich reakcji. Por. wzmacnianie sporadyczne. Wzmacnianie wewntrzne (autogenic reinforcement) -w terapii behawioralnej: technika samokontroli polegajca na wywoywaniu przyjemnych wyobrae stanowicych nagrod za podane zachowanie. Wzmocnienie (reinforcement) - bodziec, ktry wystpujc po jakiej reakcji, nasila czsto jej wystpowania w przyszoci. Wzmocnienie negatywne (negative reinforcement) - wzmocnienie nasilajce czsto pojawiania si reakcji sprawczej po jego wycofaniu. Jako wzmocnienia negatywne czsto - cho nie zawsze - dziaa bl, lk i dezaprobata. Wzmocnienie pierwotne (primary reinforcement) - bodziec o wrodzonych wasnociach wzmocnienia, jak ywno, woda czy bl. Wzmocnienie pozytywne (positive reinforcement) -wzmocnienie nasilajce czsto reakcji, po ktrej si pojawia. Rol tak speniaj czsto, cho nie zawsze, jedzenie i aprobata innych. Wzmocnienie uwarunkowane (conditioned reinforcement) - inna nazwa wzmocnienia wtrnego. Wzmocnienie wtrne (secondary reinforcement) - bodziec nabierajcy wasnoci wzmocnienia dziki skojarzeniu z innymi bodcami, ktre wasnoci takie ju maj. Przykadem s pienidze i aprobata spoeczna. Nazywany take wzmocnieniem uwarunkowanym. Por. take wzmocnienie pierwotne.

Zaburzenia dysocjacyjne (dissociative disorders) - zaburzenia charakteryzujce si nagymi, nietrwaymi zmianami wiadomoci i tosamoci. Zaburzenie erekcji (mae erectile disorder) - zaburzenie seksualne cechujce si trudnociami z uzyskaniem stanu podniecenia seksualnego i erekcji lub utrzymaniem ich na okres wystarczajco dugi, by odby satysfakcjonujcy stosunek seksualny. Zaburzenia odywiania (eating disorders) - zaburzenia psychiczne cechujce si znieksztaceniem obrazu ciaa i powanymi zaburzeniami w iloci spoywanego jedzenia. Patrz anoreksja i bulimia. Zaburzenia osobowoci (personality disorders) - trway wzorzec zachowa dezadaptacyjnych, stanowicych rdo cierpienia dla jednostki i jej otoczenia. Zaburzenia psychiczne (psychical disorders) - wzorce zachowania lub przebiegu procesw psychicznych wywoujce cierpienie i niemono poradzenia sobie z sytuacjami, w ktrych ich pojawienie si nie jest oczekiwane. Zaburzenia seksualne (sexual dysfunction) - stae lub nawracajce problemy z wywoaniem lub utrzymaniem podniecenia seksualnego bd z osigniciem orgazmu.

Zaburzenia sercowo-naczyniowe (cardiovascular disorders) - zaburzenia systemu sercowo-naczyniowego, takie jak choroby serca, nadcinienie i arterioskleroza. Zaburzenia somatoformiczne (somatoformic disorders) - zaburzenia, w ktrych ludzie uskaraj si na objawy fizyczne (somatyczne), cho nie wykrywa si patologii metodami medycznymi. Patrz hipochondria, zaburzenie konwersyjne. Zaburzenie konwersyjne (conversion disorder) - zaburzenie, w ktrym lki lub niewiadome konflikty ulegaj konwersji" (przeksztaceniu) w objawy choroby fizycznej, co czsto uatwia czowiekowi w radzeniu sobie z lkiem lub konfliktem. Zachowanie (behavior) - obserwowalne lub mierzalne reakcje ludzi lub zwierzt. Zachowanie sprawcze (operant behavior) - reakcje dowolne, ktre s wzmacniane. Zachowanie typu A (typeA behavior) -wzorzec zachowania, na ktry skada si poczucie koniecznoci popiechu oraz skonno do rywalizacji i wrogoci. Zahamowanie orgazmu (inhibited orgasm) - trwae lub nawracajce odroczenie lub zanik orgazmu u podnieconej osoby, ktra angauje si w seksualnie stymulujce dziaania. Zahamowanie popdu seksualnego (inhibited sexual excitement) - brak zainteresowania aktywnoci seksualna, zwykle poczony te z zanikiem fantazji seksualnych. Zahamowanie psychoruchowe (psychomotor retardation) - spowolnienie aktywnoci ruchowej i procesw mylenia. Zaleno fizjologiczna (physiological dependence) - uzalenienie od narkotyku pojawiajce si wtedy, gdy regularne jego zaywanie prowadzi do tego, e obecno narkotyku staje si normalnym stanem organizmu. Zaleno psychiczna (psychological dependence) - powtarzajce si naduywanie substancji jako sposb radzenia sobie ze stresem. Zapach (smell) - wasno substancji sprawiajca, e jest ona wyczuwalna zmysem wchu. Zapalenie (inflammatio) - zwikszony napyw krwi do uszkodzonego obszaru ciaa skutkujcy zaczerwienieniem, podniesieniem temperatury i zwikszeniem liczby biaych ciaek krwi. Zaprzeczanie (denial) - (1) mechanizm obronny polegajcy na postrzeganiu zagraajcego bodca jako nieszkodliwego; (2) pierwsze stadium umierania wedug teorii Kiibler-Ross. Zarazek (pathogen) - mikroskopijny organizm, na przykad bakteria lub wirus, wywoujcy jak chorob. Zasada moralnoci (moraprinciple) - w podejciu psychodynamicznym: zasada rzdzca funkcjonowaniem superego, stawiajcego wymagania moralne i wymuszajcego ich spenianie. Zasada przyjemnoci (pleasure principle) - w podejciu psychodynamicznym: regua, ktr rzdzi si id; domaganie si natychmiastowej gratyfikacji wrodzonych popdw. Zasada realizmu (reality principle) - w podejciu psychodynamicznym: zasada rzdzca dziaaniem ego; rozwaanie praktycznie moliwych sposobw gratyfikacji potrzeb. Zasada salwy (yolley principle) - modyfikacja teorii czstoci wyjaniajca percepcj wysokoci dwiku hipotez, e percepcja wysokich dwikw dochodzi do skutku dziki rwnoczesnej aktywnoci grup neuronw (ktrych wyadowania przypominaj zatem salwy). Zasada wszystko albo nic (all or none principle) - zasada, e wyadowanie neuronu nastpuje z jednakow si niezalenie od siy bodca wywoujcego reakcj (jeeli tylko sia ta przekracza prg pobudzenia neuronu).

Zatapianie (flooding) - behawioralna metoda redukowania lku oparta na zasadach warunkowania klasycznego. Bodziec (warunkowy) wywoujcy strach jest stale eksponowany pod nieobecno rzeczywistej szkody, wskutek czego reakcja strachu ulega wygaszeniu. Zaufanie kontra nieufno (trust versus mistrust) - pierwsze z wyrnionych przez Eriksona stadiw rozwoju psychospoecznego, w ktrym dziecko wyksztaca w sobie (lub nie) podstawowe zaufanie do innych. Zawenie pola bodcowego (stimulus discriminatio) - w terapii behawioralnej: technika samokontroli polegajca na wykonywaniu niepodanej reakcji w coraz to wszej klasie sytuacji. Zazdro o penisa (penis envy) - w teorii psychodynamicznej: zazdro o czonek mski przypisywana dziewczynkom w fallicznej fazie rozwoju. Zbieno (contingency) - w teorii Ja Rogersa: zgodno wasnego Ja z wasnymi zachowaniami, mylami i uczuciami. Wasno dobrego terapeuty uprawiajcego terapi skoncentrowan na kliencie. Zbiorowa niewiadomo (collective unconscious) - postulowana przez Junga dziedziczona pami gatunkowa. Zdolno (aptitude) - talenty umoliwiajce sukces w dziedzinie, w ktrej nie przechodzio si jeszcze adnego wiczenia. Zesp braku motywacji (amotivational syndrome) - utrata ambicji i motywacji osigni. Zesp Korsakowa (Korsakoff syndrome) - choroba zwizana z alkoholizmem; polega na utracie pamici, prawdopodobnie wskutek niedoywienia. Zesp lku uoglnionego (generalized awciety disorder) - uczucie lku i towarzyszce mu pobudzenie wspczulnej czci autonomicznego ukadu nerwowego dowiadczane przez okres co najmniej 6 miesicy. Zesp odstawienny (abstinence syndrome) - charakterystyczna wizka objaww pojawiajcych si po odstawieniu narkotyku, od ktrego jest si fizjologicznie uzalenionym. Zesp napicia przedmiesiczkowego (premenstrual syndrome) - zesp symptomw, takich jak wzrost napicia, draliwo, depresja i zmczenie, ktre dowiadczane s przez niektre kobiety przed wystpieniem u nich miesiczki. Zesp paniki (panie disorder) - nawracajce ataki skrajnego lku pod nieobecno bodcw, ktre zwykle dziaaj lkotwrczo. Zesp stresu pourazowego (posttraumatic stress disorder - PTSD) - zaburzenie spowodowane urazem wywoujcym cierpienie wykraczajce poza granice normalnego dowiadczenia ludzkiego. Skadaj si na nie takie objawy, jak silny strach, unikanie bodcw zwizanych z urazem i ponowne przeywanie urazowego zdarzenia. Zesp stresu ostrego (acute stress disorder) - zaburzenie charakteryzujce si uczuciem lku i bezradnoci, ktre - w odrnieniu od PTSD - pojawia si w cigu miesica od doznania urazu i trwa od dwch do czterech tygodni. Zjawisko autokinetyzmu (autokinetic effect) - skonno do spostrzegania nieruchomego wiata w ciemnoci jako wiata, ktre si porusza (przemieszcza). Zjawisko wiedzy na kocu jzyka" (tip-of-the-langue) - uczucie, e informacja znajduje si w pamici, cho nie mona jej wydoby. Zjawisko phi (phi phenomenon) - spostrzeganie ruchu wskutek sekwencyjnej prezentacji bodcw wzrokowych w odpowiednim nastpstwie czasowym. Zudzenie (illusio) - wraenie wywoujce faszywe spostrzeenie. Zmienna (yariable) - aspekt funkcjonowania czowieka poddawany mierzeniu lub aspekt sytuacji poddawany manipulacji podczas bada. Zmienna niezalena (independent variable) - zmienna, ktrej nateniem manipuluje si w eksperymencie, badajc jej wpyw na zmienn zalen.

Zmienna zalena (dependent variable) - wasno mierzona w badaniu naukowym jako ta, ktra wedug hipotez powinna si zmienia pod wpywem zmiennej niezalenej (modyfikowanej za pomoc manipulacji eksperymentalnej). Zmienne osobowe (person vaables) -w teorii spoeczno-poznawczej: wewntrzne wyznaczniki zachowania, takie jak kompetencje, strategie kodowania informacji, oczekiwania, wartoci subiektywne oraz systemy samoregulacji i plany. Zmienne sytuacyjne (sitautional vaables) - w podejciu spoeczno-poznawczym: zewntrzne wyznaczniki zachowania, takie jak nagrody i kary. Zmys rwnowagi (vesibular sense) - zmys dostarczajcy informacji o pooeniu ciaa wzgldem si grawitacji. Zwoje podstawy (pasa ganglia) - struktury mzgu midzy wzgrzem a mzgowiem odpowiedzialne za koordynacj ruchow. Zwieracz (sphincter) - piercieniowaty misie okalajcy otwory ciaa, takie jak odbyt. Niemowl ujawnia odruch zwieracza w odpowiedzi na nacisk jelit. Zygota (zygote) - zapodnione jajeczko.

#
renica (pupil) - pozornie czarny otwr w rodku tczwki, przez ktry wiato przechodzi do wntrza oka.

AAUW (1992). Zobacz: American Association of University Women. Abbey, A. (1987). Misperceptions of friendly behavior as sexual interest. Psychology of Women Quarterly, 11, 173-194. Abeles, N. (1997a). Psychology and the aging revolution. APA Monitor, 28(4), 2. Abeles, N. (1997b). Memory problems in later Me. APA Monitor, 28(6), 2. Aber, J. L., Allen, J. P. (1987). Effects of maltreatment of young children on young children's socioemotional development. Developmental Psychology, 23, 406-414. Abramowitz, A. J., O'Leary, S. G. (1991). Behavioral interventions for the classroom. School Psychology Review, 20, 220-234. Abramowitz, J. S. (1997). Effectiveness of psychological and pharmacological treatments for obsessive-compulsive disorder. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 65, 44-52. Ackerman, P. L., Heggestad, E. D. (1997). Intelligence, personality, and interests. Psychological Bulletin, 121, 219-245. Ader, D. N., Johnson, S. B. (1994). Sample description, reporting, and analysis of sex in psychological research. American Psychologist, 49, 216-218. Ader, R. (1993). Conditioned responses. W: B. Moyers (red.), Healing and the mind. New York: Doubleday. Adeyemo, S. A. (1990). Thinking imagery and problem-solving. Psychological Studies, 35, 179-190. Adler, N. E. i in. (1994). Socioeconomic status and health. American Psychologist, 49, 15-24. Adler, T. (1990). Distraction, relaxation can help shut off" pain. APA Monitor, 21(9), 11. Adler, T. (1993a). Shy, bold temperament? It's mostly in the genes. APA Monitor, 24(1), 7-8. Adler, T. (1993b). Sleep loss impairs attention - and mor. APA Monitor, 24(9), 22-23. Agras, W. S., Kirkley, B. G. (1986). Bulimia: Theories of etiology. W: K. D. Brownell, J. P. Foreyt (red.), Handbook ofeating disorders. New York: Basic Books. Agras, W. S., Southam, M. A., Taylor, C. B. (1983). Long-term persistence of relaxation-induced blood pressure lowering during the working day. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 51, 792-794. AIDS hotline. (1997). Personal Communications. Ainsworth, M. D. S., Blehar, M. C, Waters, E., Wall, S. (1978). Patterns of attachment: A psychological study of the strange situation. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Ainsworth, M. D. S., Bowlby, J. (1991). An ethological approach to personality development. American Psychologist, 46, 333-341. Akhtar, N., Bradley, E. J. (1991). Social information processing deficits of aggressive children. Clinical Psychology Review, 11, 621-644. Albert Ellis Institute. (1997). Albert Ellis Institute for Rational Emotive Behavior Therapy Brochure, September '97-March '98. New York: Author. Aldag, R. J., Fuller, S. R. (1993). Beyond fiasco: A reappraisal of the groupthink phenomenon and a new model of group decision processes. Psychological Bulletin, 113, 533-552.

Allen, L. (1993, sierpie). Integrating a sociocultural perspective into the psychology curriculum. G. Stanley Hali lecture presented to the American Psychological Association, Toronto, Canada. Allison, K. W., Crawford, I., Echemendia, R., Robinson, L. V., Knepp, D. (1994). Human diversity and professional competence. American Psychologist, 49, 792-796. Alloy, L. B., Abramson, L. Y, Dykman, B. M. (1990). Depressive realism and nondepressive optimistic illusions. W: R. E. Ingram (red.), Contemporary psychological approaches to depression. New York: Plenum. Allport, G. W., Odbert, H. S. (1936). Trait names: A psycholexical study. Psychological Monographs, 47, 2-11. Altman, L. K. (1997, 19 stycznia). With AIDS advance, mor disappointment. The New York Times, Al, A14. Amabile, T. M. (1990). Within you, without you: The social psychology of creativity, and beyond. W: M. A. Runco, R. S. Albert (red.), Theories of creativity. Newbury Park, NY: Sag. American Association of University Women. (1992). How schools shortchange women: The AA.U.W. report. Washington, DC: A.A.U.W. Educational Foundation. American Lung Association. (2000). Smocking fact sheet, hhtp://www.lungusa.org. American Psychiatrie Association. (1994). Diagnostic and statistical manua of the mentol disorders (wyd. 4). Washington, DC: Author. American Psychological Association .(1992a). Big world, smali screen: The role of television in American society. Washington, DC: Author. American Psychological Association. (1992b). Ethical principles of psychologists and code of conduct. American Psychologist, 47, 1597-1611. American Psychological Association. (1992c). Guidelines for ethical conduct in the care and use ofanimals. Washington, DC: Author. American Psychological Association. (1993). Guideines for providers of psychological services to ethnic, linguistic, and culturally diverse populations. American Psychologist, 48, 45-48. American Psychological Association. (1994). Publication manua of the American Psychological Association (wyd. 4). Washington, DC: Author. American Psychological Association. (1996; 1997). Personal Communications. Andersen, B. L. (1992). Psychological interventions for cancer patients to enhance the uality of life. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 60, 552-568. Andersen, B. L. (1996). Psychological and behavioral studies in cancer prevention and control. Health Psychology, 15, 411-412. Andersen, B. L., Kiecot-Glaser, J. K., Glaser, R. (1994). A biobehavioral model of cancer stress and disease course. American Psychologist, 49, 389-404. Anderson, C. A., DeNeve, K. M. (1992). Temperatur, aggression, and the negative affect escape model. Psychological Bulletin, 111, 347-351. Anderson, J. R. (1991). Is human cognition adaptive? Behavioral and Brain Sciences, 14, 471-517. Andrews, B., Brown, G. W. (1993). Self-esteem and vulnerability to depression. Journal ofAbnormal Psychology, 102, 565-572. Angell, M. (1993). PrMlege and health: What is the conneetion? New England Journal ofMedicine, 329, 126-127. Angier, N. (1993,13 sierpnia). Scientists detect a genetic key to Alzheimer's. The New York Times, Al, A12. Angier, N. (1994a). Benefits of broccoli confirmed as chemical blocks tumors. The New York Times, Cli. Angier, N. (1994b). Factor in female sexuality. The New York Times, s. C13. Angier, N. (1995,14 maja). Why science loses women in the ranks. The New York Times, E5.

Angier, N. (1996, 2 stycznia). Variant gene tied to a love of new thrills. The New York Times, Al, Bil. Angier, N. (1997a). Chemical tied to fat control could help trigger puberty. The New York Times, Cl, C3. Annunziata, J., Jacobson-Kram, P. (1995). Solving your problems together. Washington, DC: American Psychological Association. Antonuccio, D. (1995). Psychotherapy for depression: No stronger medicine. American Psychologist, 50, 452-454. Appel, L. J. i in. (1997). A clinical trial of the effects of dietary patterns on blood pressure. New England Journal of Medicine, 336, 1117-1124. Apter, T. (1995). Secretpaths. New York: W. W. Norton. Archer, J. (1996). Sex differences in social behavior. American Psychologist, 51, 909-917. Archer, S. L. (1991). Gender differences in identity development. W: R. M. Lerner, A. C. Peterson, J. Brooks-Gunn (red.), Encyclopedia ofAdolescence, I. New York: Garland. Arnold, D. H., Lonigan, C. J., Whitehurst, G. J., Epstein, J. N. (1994). Accelerating language development through picture book reading. Journal of Educational Psychology, 86, 235-243. Asch, S. E. (1952). Social psychology. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Atkinson, R. C. (1975). Mnemotechnics in second-language learning. American Psychologist, 30, 821-828. Atkinson, R. C, Shiffrin, R. M. (1968). Human memory: A proposed system and its control processes. W: K. Spence (red.), The psychology of learning and motivation (t. 2). New York: Academic Press. Audrain, J. E., Klesges, R. C, Klesges, L. M. (1995). Relationship between obesity status and the metabolic effects of smoking in women. Health Psychology, 14, 116-123. Ayanian, J. Z. (1993). Heart disease in Black and White. New England Journal of Medicine, 329, 656-658. Ayllon, T., Haughton, E. (1962). Control of the behavior of schizophrenic patients by food. Journal ofthe ExperimentalAnalysis ofBehavior, 5, 343-352. Azar, B. (1994a). Women are barraged by media on the change". APA Monitor, 25(5), 24-25. Azar, B. (1994b). Outcomes measurement is debated by profession. APA Monitor, 25(5), 29. Azar, B. (1994c). Computers create global research lab. APA Monitor, 25(8), 1-16. Azar, B. (1994d). Research mad easier by computer networks. APA Monitor, 25(8), 16. Azar, B. (1995a). Several genetic traits linked to alcoholism. APA Monitor, 26(5), 21-22. Azar, B. (1995b). Which traits predict job performance? APA Monitor, 26(1), 30-31. Azar, B. (1995c). Breaking through barriers to creativity. APA Monitor, 26(8), 1-20. Azar, B. (1996a). Musical studies provide clues to brain functions. APA Monitor, 27(4), 1-24. Azar, B. (1996b). Scientists examine cancer patients' fears. APA Monitor, 27(8), 32. Azar, B. (1996c). Studies investigate the link between stress and immunity. APA Monitor, 27(8), 32. Azar, B. (1996d). Research could help patients cope with chemotherapy. APA Monitor, 27(8), 33. Azar, B. (1997a). Poor recall mars research and treatment. APA Monitor, 28(1), 1-29. Azar, B. (1997b). Environment is key to serotonin levels. APA Monitor, 28(4), 26-29. Azar, B. (1997c). Natur, nurture: Not mutually exclusive. APA Monitor, 28(5), 1-28.

Azar, B. (1997d). It may cause anxiety, but day care can benefit kids. APA Monitor, 28(6), 13. Babcock, J. C, Waltz, J., Jacobson, N. S., Gottman, J. M. (1993). Power and violence: The relation between communication patterns, power discrepancies, and domescviolence. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 40-50. Bachrach, L. L. (1992). What we know about homelessness among mentally ill persons. W: H. R. Lamb, L. L. Bachrach, F. I. Kass (red.), Treating the homeless mentally ill. Washington, DC: American Psychiatrie Press. Baddeley, A. (1982). Your memory: A user's guide. New York: Macmillan. Baddeley, A. (1994). Working memory. W: D. L. Schacter, E. Tulving (red.), Memory systems 1994. Cambridge, MA: The MIT Press, a Bradford Book. Baenninger, M. A., Elenteny, K. (1997). Cyt. w: Azar, B. (1997). Environment can mitigate differences in spatial ability. APA Monitor, 28(6), 28. Bagateli, C. J., Bremner, W. J. (1996). Drug therapy: Androgens in men - Uses and abuses. New England Journal of Medicine, 334, 707-714. Bahrick, H. P., Bahrick, P. O., Wittlinger, R. P. (1975). Fiftyyears of memory for names and faces. Journal of Experimental Psychology: General, 104, 54-75. Bailey, J. M., Pillard, R. C. (1991). A genetic study of mae sexual orientation. Archives of General Psychiatry, 48, 1089-1096. Baker, L. A., DeFries, J. C, Fulker, D. W. (1983). Longitudinal stability of cognitive ability in the Colorado adoption project. Child Development, 54, 290-297. Bal, D. G. (1992). Cancer in African Americans. Ca-A Cancer Journal for Clinicians, 42, 5-6. Baltes, P. B. (1997). On the incomplete architecture of human ontogeny: Selection, optimization, and compensation as foundation of developmental theory. American Psychologist, 52, 366-380. Bandura, A. (1986). Social foundations ofthought and action: A social-cognitive theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Bandura, A. (1991). Human agency. The American Psychologist, 46, 157-162. Bandura, A. (1997). Self-efficacy. The exercise of control. New York: Freeman. Bandura, A., Blanchard, E. B., Ritter, B. (1969). The relative efficacy of desensitization and modeling approaches for inducing behavioral, affective, and cognitive changes. Journal of Personalny and Social Psychology, 13, 173-199. Bandura, A., McDonald, F. J. (1963). Influence of social reinforcement and the behavior of models in shaping children's mora judgments. Journal of Abnormal and Social Psychology. 67, 274-281. Bandura, A., Ross, S. A., Ross, D. (1963). Imitation of film-mediated aggressive models. Journal of Abnormal and Social Psychology, 66, 3-11. Bandura, A., Taylor, C. B., Williams, S. L., Medford, I. N., Barchas, J. D. (1985). Catecholamine secretion as a funetion of perceived coping self-efficacy. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 53, 406-414. Banks, M. S., Shannon, E. (1993). Spatial and chromatic visual efficiency in human neonates. W: C. E. Granrud (red.), Visualperception and cognition in infancy. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Banks, S. M. i in. (1995). The effects of message framing on mammography utilization. Health Psychology, 14, 178-184. Bauet, C. R., Horm, J. W., Gibbs, T., Greenwald, P. (1991). Socioeconomic factors and cancer incidence among Blacks and Whites. Journal ofthe National Cancer Institute, 83, 551-557. Barbaree, H. E., Marshall, W. L. (1991). The role of mae sexual arousal in rape. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59, 621-631. Barboza, D. (1998). http://www.tricountycc.org/newsletter/apr98/. Barchoff, H. (1997,26 stycznia). Sexual harassment, in uncertain terms. The New York Times, F15.

Bard, P. (1934). The neurohumoral basis of emotional reactions. W: C. A. Murchison (red.), Handbook of genera experimental psychology. Worcester, MA: Clark University Press. Barlow, D. H. (1991). Introduction to the special issue on diagnoses, definitions, and DSM-IY. Journal of 'Abnormal Psychology, 100, 243-244. Barlow, D. H. (1995). Cyt. w: Goleman, D. (1995, 21 czerwca). Virtual reality" conuers fear of heights. The New York Times, C l i . Barlow, D. H. (1996). Health care policy, psychotherapy research, and the future of psychotherapy. American Psychologist, 51, 1050-1058. Barnett, W. S., Escobar, C. M. (1990). Economic costs and benefits of early intervention. W: S. J. Meisels, J. P. Shonkoff (red.), Handbook of early childhood interyention. New York: Cambridge University Press. Baron, R. A. (1990). Countering the effects of destructive criticism. Journal of Applied Psychology, 75, 235-245. Baron, R. A., Byrne, D. (1997). Socialpsychology (wyd. 8). Boston: Allyn & Bacon. Barr, C. E., Mednick, S. A., Munk-Jorgensen, P. (1990). Exposure to influenza epidemics during gestation and adult schizophrenia. Archiyes of General Psychiatry, 47, 869-874. Barringer, F. (1993a, 1 kwietnia). Viral sexual diseases are found in 1 of 5 in U.S. The New York Times, Al, B9. Barringer, F. (1993b, 15 kwietnia). Sex survey of American men finds 1% are gay. The New York Times, Al, A18. Barringer, F. (1993c, 28 kwietnia). For 32 million Americans, English is a second language. The New York Times, A18. Barsalou, L. W. (1992). Cognitivepsychology. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Bartek, S. E., Krebs, D. L., Taylor, M. C. (1993). Coping, defending, and the relations between mora judgment and mora behavior in prostitutes and other female juvenile delinuents. Journal of Abnormal Psychology, 102, 66-73. Bartoshuk, L. M., Beauchamp, G. K. (1994). Chemical senses. Annual Review of Psychology, 45, 419-449. Basen-Engquist, K., Edmundson, E.W., Parcel, G. S. (1996). Structure of health risk behavior among high school students. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, 764-775. Bashore, T. R., Rapp, P. E. (1993). Are there alternatives to traditional polygraph procedures? Psychological Bulletin, 113, 3-22. Basic Behavioral Science Task Force of the National Advisory Mental Health Council. (1996a). Basic behavioral science research for mental health: Vulnerability and resilience. American Psychologist, 51, 22-28. Basic Behavioral Science Task Force of the National Advisory Mental Health Council. (1996b). Basic behavioral science research for mental health: Perception, attention, learning, and memory.^lmencan Psychologist, 51, 133-142. Basic Behavioral Science Task Force of the National Advisory Mental Health Council. (1996c). Basic behavioral science research for mental health: Sociocultural and environmental practices. American Psychologist, 51, 722-731. Baucom, D. H., Shoham, V., Mueser, K. T., Daiuto, A. D., Stickle, T. R. (1998). Empirically supported couple and family interventions for marital distress and adult mental health problems. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 66, 53-88. Bauer, P. J. (1996). What do infants recall of their lives? Memory for specific events by one- to two-year-olds. American Psychologist, 51, 29-41. Baum, A., Fleming, I. (1993). Implications of psychological research on stress and technological accidents. American Psychologist, 48, 665-672. Baum, A., Friedman, A. L., akowski, S. G. (1997). Stress and genetic testing for disease risk. Health Psychology, 16, 8-19.

Baumeister, R. F., Stillwell, A. M., Heatherton, T. F. (1994). Guilt. Psychological Bulletin, 115, 243-267. Baumgardner, A. H., Heppner, P. P., Arkin, R. M. (1986). Role of causal attribution in personal problem solving. Journal of Personality and Social Psychology, 50, 636-643. Baumrind, D. (1973). The development of instrumental competence through socialization. W: A. D. Pick (red.), Minnesota Symposia on Child Development (t. 7). Minneapolis: University of Minnesota Press. Baumrind, D. (1991a). The influence of parenting style on adolescent competence and substance abuse. Journal of Early Adolescence, 11, 56-95. Baumrind, D. (1991b). Parenting styles and adolescent development. W: J. Brooks-Gunn, R. Lerner, A. C. Petersen (red.), Encyclopedia of Adolescence, II. New York: Garland. Baumrind, D. (1993). The average expectable environment is not good enough. Child Development, 64, 1299-1317. Bearak, B. (1997, 29 marca). Time of puzzled heartbreak binds relatives. The New York Times, Al. Beck, A. T. (1991). Cognitive therapy: A 30-year retrospective. American Psychologist, 46, 368-375. Beck, A. T. (1993). Cognitive therapy: Past, present, and future. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 194-198. Beck, A. T., Brown, G., Berchick, R. J., Stewart, B. L., Steer, R. A. (1990). Relationship between hopelessness and ultimate suicide. American Journal of Psychiatry, 147, 190-195. Beck, A. T., Freeman, A. (1990). Cognitiye therapy of personality disorders. New York: Guilford. Becker, L. B. i in. (1993). Racial differences in the incidence of cardiac arrest and subsequent survival. New England Journal ofMedicine, 329, 600-606. A behavior transplant. (1997, llmarca). The New York Times, C3. Bel, A. P., Weinberg, M. S., Hammersmith, S. K. (1981). Sexual preference: Its development in men and women. Bloomington: University of Indiana Press. Bell, P. A. (1992). In defense of the negative affect escape model of heat and aggression. Psychological Bulletin, 111, 342-346. Belle, D. (1990). Poverty and women's mental health. American Psychologist, 45, 385-389. Belsky, J. (1990). Developmental risks associated with infant day care. I. S. Cherazi (red.), Psychosocial issues in day care (s. 37-68). New York: American Psychiatrie Press. Belsky, J. (1993). Etiology of child maltreatment. Psychological Bulletin, 114, 413^34. Belsky, J., Fish, M., Isabella, R. (1991). Continuity and discontinuity in infant negative and positive emotionality: Family attachments and attachment conseuences. Developmental Psychology, 27, 421-431. Bem, D. J., Honorton, C. (1994). Does Psi exist? Replicable evidence for an anomalous process of information transfer. Psychological Bulletin, 115, 4-18. Bem, S. L. (1993). The lenses ofgender. New Haven: Yale University Press. Benbow, C. P. (1991). Meeting the needs of gifted students through use of acceleration. W: M. C. Wang, M. C. Reynolds, H. J. Walberg (red.), Handbook of special education: Research andpractice. Oxford, England: Pergamon. Benight, C. C. i in. (1997). Coping self-efficacy buffers psychological and physiological disturbances in HIV-infected men following a natural disaster. Health Psychology, 16, 248-255. Benson, H. (1975). The relaxation response. New York: Morrow. Benson, H., Manzetta, B. R., Rosner, B. (1973). Decreased systolic blood pressure in hypertensive subjects who practiced meditation. Journal of Clinical Investigation, 52, 8.

Benson, P. L., Karabenick, S. A., Lerner, R. M. (1976). Pretty pleases: The effects of physical attractiveness, race, and sex on receiving help. Journal of Experimental Social Psychology, 12, 409-415. Berenbaum, H., Connelly, J. (1993). The effect of stress on hedonic capacity. Journal of Abnormal Psychology, 102, 474-481. Berger, K. S. (1994). The developingperson through the life span (wyd. 3). New York: Worth Publishers. Berke, R. L. (1997,15 czerwca). Suddenly, the new politics of morality. The New York Times, E3. Berkowitz, L. (1988). Frustrations, appraisals, and aversively stimulated aggresBerkowitz, L. (1994). Is something missing? Some observations prompted by the cognitive-neoassociationist view of anger and emotional aggression. W: L. R. Huesmann (red.), Aggressive behavior: Current perspectives. New York: Plenum. Beraal, M. E., Castro, F. G. (1994). Are clinical psychologists prepared for service and research with ethnic minorities? American Psychologist, 49, 797-805. Bernstein, I. (1996). Cyt w: Azar, B. (1996). Research could help patients cope with chemotherapy. APA Monitor, 27(8), 33. Bernstein, W. M., Stephenson, B. O., Snyder, M. L., Wicklund, R. A. (1983). Causal ambiguity and heterosexual affiliation. Journal of Experimental Social Psychology, 19, 78-92. Beruier. A., Ashton, R. (1992). Characteristics of the frequent nightmare sufferer. Journal of Abnormal Psychology, 101, 246-250. Betancourt, H., Lpez, S. R. (1993). The study of culture, ethnicity, and race in American psychology. American Psychologist, 48, 629-637. Bettencourt, B. A., Miller, N. (1996). Gender differences in aggression as a function of provocation. Psychological Bulletin, 119, 422-447. Bevan, W., Kessel, F. (1994). Plain truths and home cooking. American Psychologist, 49, 505-509. Boston, W. H., Heron, W., Scott, T. H. (1954). Effects of decreased variation in the sensory environment. Canadian Journal of Psychology, 8, 70-76. Bianchi, S. M., Spain, D. (1997). Women, work and family in America. Population Reference Bureau. Bjork, D. W. (1997). B. F. Skinner: A life. Washington, DC: American Psychological Association. Bjorklund, D. F. (1995). Children's thinking (wyd. 2). Pacific Grove, CA: Brooks/Cole. Bjorklund, D. F., Kipp, K. (1996). Parental investment theory and gender differences in the evolution of inhibition mechanisms. Psychological Bulletin, 120, 163-188. Blakeslee, S. (1992a, 7 stycznia). Scientists unraveling chemistry of dreams. The New York Times, Cl, C10. Blakeslee, S. (1992b, 22 stycznia). An epidemie of genital warts raises concern but not alarm. The New York Times, C12. Blakeslee, S. (1993, 7 wrzenia). Human nose may hod an additional organ for a real sixth sense. The New York Times, C3. Blakeslee, S. (1994, 13 kwietnia). Black smokers' higher risk of cancer may be genetic. The New York Times, C14. Blakeslee, S. (1995, 16 maja). The mystery of musie. The New York Times, Cl, C10. Blanchard, E. B. (1992). Psychological treatment of benign headache disorders. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 60, 537-551. Blanchard, E. B. i in. (1990a). Placebo-controlled evaluation of abbreviated progressive muscle relaxation and of relaxation combined with cognitive therasion. Aggressive Behavior, 14, 311.

py in the treatment of tension headache. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 58, 210-215. Blanchard, E. B. i in. (1990b). A controlled evaluation of thermal biofeedback and thermal feedback combined with cognitive therapy in the treatment of vascular headache. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 58, 216-224. Blanchard, E. B. i in. (1991). The role of regular home practice in the relaxation treatment of tension headache. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59, 467-470. Blass, T. (1991). Understanding behavior in the Milgram obedience experiment: The roles of personality, situations, and their interactions. Journal of Personality and Social Psychology, 60, 398-413. Blatt, S. J. (1995). The destructiveness of perfeetionism: Implications for the treatment of depression. American Psychologist, 50, 1003-1020. Blatt, S. J., Quinlan, D. M., Pilkonis, P. A., Shea, M. T. (1995). Impact of perfeetionism and need for approval on the brief treatment of depression. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 63, 125-132. Blatt, S. J., Zuroff, D. C, Quinlan, D. M., Pilkonis, P. A. (1996). Interpersonal factors in brief treatment of depression. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, 162-171. Bock, J. (1995). A contrarian view of the five-factor approach to personality description. Psychological Bulletin, 117, 187-215. Bloom, B. L. (1992). Computer assisted psychological intervention. Clinical Psychology Review, 12, 169-197. Bloom, L., Merkin, S., Wootten, J. (1982). M%-questions: Linguistic factors that contribute to the seuence of acuisition. Child Development, 53, 1084-1092. Bloom, L., Mudd, S. A. (1991). Depth of processing approach to face recognition. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 17, 556-565. Blum, D. (1997). Sex on the brain: The biological differences between men and women. New York: Viking. Bly, R. (1990). IronJohn. Reading, MA: Addison-Wesley. Boden, M. A. (1994). What is creativity? W: M. A. Boden (red.), Dimensions of creatMty. Cambridge, MA: The MIT Press, a Bradford Book. Bogen, J. E. (1969). The other side of the brain II: An appositional mind. Bulletin ofthe Los Angeles Neurological Society, 34, 135-162. Bond, R., Smith, P. B. (1996). Culture and conformity. Psychological Bulletin, 119, 111-137. Boneau, C. A. (1992). Observations on psychology's past and future. American Psychologist, 47, 1586-1596. Bootzin, R. R., Epstein, D., Wood, J. N. (1991). Stimulus control instruetions. W: P. Hauri (red.), Case studies in insomnia. New York: Plenum. Borgida, E., Campbell, B. (1982). Belief relevance and attitude-behavior consistency. Journal of Personality and Social Psychology, 42, 239-247. Boskind-White, M., White, W. C. (1983). Bulimarea: The binge/purge cycle. New York: W. W. Norton. Boston Women's Health Book Collective. (1992). The new our bodies, oursehes. New York: Simon & Schuster. Bouchard, T. J., Jr., Lykken, D. T., McGue, M., Segal, N. L., Tellegen, A. (1990). Sources of human psychological differences: The Minnesota study of twins reared apart. Science, 250, 223-228. Bower, G. H. (1981). Mood and memory. American Psychologist, 36, 129-148. Bowers, K. S., Woody, E. Z. (1996). Hypnotic amnesia and the paradox of intentional forgetting. Journal of Abnormal Psychology, 105, 381-390.

Bowes, J. M., Goodnow, J. J. (1996). Work for home, school, or labor force. Psychological Bulletin, 129, 300-321. Bowlby, J. (1988). A secure base. New York: Basic Books. Boyatzis, R. E. (1974). The effect of alcohol consumption on the aggressive behavior of men. Quarterly Journal for the Study of Alcohol. 35, 959-972. Boyd-Franklin, N. (1995,12 sierpnia). A multisystems model for treatment interventions with inner-city African American families. Master lecture delivered to the meeting of the American Psychological Association, New York. Bradley, R. H. i in. (1989). Home environment and cognitive development in the first 3 years of life. Developmental Psychology, 25, 217-235. Bransford, J. D., Nitsch, K. E., Franks, J. J. (1977). Schooling and the facilitation of knowing. W: R. C. Anderson, R. J. Spiro, W. E. Montague (red.), Schooling and the acuisition of knowledge. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Braun, B. G. (1988). Treatment of multiplepersonality disorder. Washington, DC: American Psychiatrie Press. Bray, R. M., Sugarman, R. (1980). Social facilitation among interaction groups: Evidence for the evaluation-apprehension hypothesis. Personality and Social Psychology Bulletin, 6, 137-142. Brewin, C. R., Andrews, B., Gotlib, I. H. (1993). Psychopathology and early experience. Psychological Bulletin, 113, 82-98. Bridges, K. (1932). Emotional development in early infancy. Child Development, 3, 324-341. Bridgwater, C. A. (1982). What candor can do. Psychology Today, 16(5), 16. Broberg, A., Hwang, P., Wessels, H., Lamb, M. (1997). Cyt. w: Azar, B. (1997). It may cause anriety, but day care can benefit kids. APA Monitor, 28(6), 13. Brody, J. E. (1991, 9 kwietnia). Not just musie, bird song is a means of courtship and defense. The New York Times, Cl, C9. Brody, J. E. (1992a, 8 stycznia). Migraines and the estrogen conneetion. The New York Times, C12. Brody, J. E. (1992b, 17 czerwca). Psychotherapists warn parents not to dismiss their children's statements about suicide. The New York Times, B8. Brody, J. E. (1993, 1 grudnia). Liberated at last from the myths about menopause. The New York Times, C15. Brody, J. E. (1995a, 30 sierpnia). Hormone replacement therapy for men. The New York Times, C8. Brody, J. E. (1995b). Cyt. w: DeAngelis, T. (1995), Eat well, keep fit, and let go of stress. APA Monitor, 26(10), 20. Brody, J. E. (1996a, 28 sierpnia). PMS need not be the worry it was just decades ago. The New York Times, C9. Brody, J. E. (1996b, 4 wrzenia). Osteoporosis can threaten men as well as women. The New York Times, C9. Brody, J. E. (1997a, 26 marca). Race and weight. The New York Times, C8. Brody, J. E. (1997b, 7 maja). What is a woman to do to avoid breast cancer? Plenty, new studies suggest. The New York Times, C12. Brody, N. (1997). Intelligence, schooling, and society. American Psychologist, 52, 1046-1050. Brown, B. B., Altman, J. (1981). Territoriality and residential crime. W: P. A. Brantingham, P. L. Brantingham (red.), Urban crime and environmental criminology. Beverly Hills, CA: Sag. Brown, D. E. (1991). Human universal Philadelphia: Tempie University Press. Brown, J. D., Rogers, R. J. (1991). Self-serving attributions. Personality and Social Psychology Bulletin, 17, 501-506. Brown, L. S. (1992). A feminist critiue of the personality disorders. W: L. Brown, M. Balou (red.), Personality and psychopathology: Feminist reappraisals. New York: Guilford.

Brown, M., Massaro, S. (1996). New brain studies yield insights into cocaine binging and addiction. Journal ofAddictive Diseases, 15(4). Brown, R., Kulik, J. (1977). Flashbulb memories. Cognition, 5, 73-99. Brown, R., McNeill, D. (1966). The tip-of-the-tongue phenomenon. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 5, 325-337. Browne, A. (1993). Violence against women by mae partners. American Psychologist, 48, 1077-1087. Browne, M. W. (1995,6 czerwca). Scientists deplore flight from reason. The New York Times, Cl, C7. Brownell, K. D. (1997). We must be mor militant about food. APA Monitor, 28(3), 48. Brownell, K. D., Rodin, J. (1994). The dieting maelstrom. American Psychologist, 49, 781-791. Brownell, W. E. (1992). Cyt. w: Browne, M. W. (1992, 9 czerwca). Ear's own sounds may underlie its.precision. The New York Times, s. Cl, C8. Brownlee-Duffeck, M. i in. (1987). The role of health beliefs in the regimen adherence and metabolic control of adolescents and adults with diabetes mellitus. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 55, 139-144. Buchanan, C. ML, Eccles, J. S., Becker, J. B. (1992). Are adolescents the victims of raging hormones? Evidence for activational effects of hormones on moods and behavior at adolescence. Psychological Bulletin, 111, 62-107. Budd, L. S. (1993). Living with the active alert child. St. Paul, MN: Parenting Press. Buffone, G. W. (1984). Running and depression. W: M. L. Sachs, G. W. Buffone (red.), Running as therapy: An integrated approach. Lincoln: University of Nebraska Press. Bullock, M. (1997). Cyt. w: Murray, B. (1997). America still lags behind in mathematies test scores. AR4 Monitor, 28(1), 44. Burman, B., Margolin, G. (1992). Analysis of the association between marital relationships and health problems. Psychological Bulletin. 112, 39-63. Burnette, E. (1997). Father of Ebonics" continues his crusade. APA Monitor, 28(4), 12. Burns, D. D., Nolen-Hoeksema, S. (1992). Therapeutic empathy and recovery from depression in cognitive-behavioral therapy. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 60, 441-449. Burnstein, E. (1983). Persuasion as argument processing. W: M. Brandstatter, J. H. Davis, G. Stocker-Kreichgauer (red.), Group decision processes. London: Academic Press. Burt, M. R. (1980). Cultural myths and supports for rape. Journal of Personality and Social Psychology, 38, 217-230. Buss, D. M. (1992). Is there a universal human natur? Contemporary Psychology, 37, 1262-1263. Buss, D. M. (1994). The evolution ofdesire. New York: Basic Books. Buss, D. M. (1995). Psychological sex differences.^4mm'cara Psychologist, 50, 164-168. Butler, R. (1998). Cyt. w: CD-ROM that accompanies Nevid, J. S., Rathus, S. A., Rubenstein, H. (1998). Health in the new millennium. New York: Worth Publishers. Byrnes, J., Takahira, S. (1993). Explaining gender differences on SAT-math items. Developmental Psychology, 29, 805-810. Cacioppo, J. T., Martzke, J. S., Petty, R. E., Tassinary, L. G. (1988). Specific forms of facial EMG response index emotions during an interview. Journal of Personality and Social Psychology, 54, 552-604. Califano, J. A. (1995). The wrong way to stay slim. New England Journal of Medicine, 333, 1214-1216. Campbell, J. (1994). Past, space, and self Cambridge, MA: The MIT Press, a Bradford Book.

Campos, J. J., Hiatt, S., Ramsey, D., Henderson, C, Svejda, M. (1978). The emergence of fear on the visual cliff. W: M. Lewis, L. Rosenblum (red.), The origins ofaffect. New York: Plenum. Cannistra, S. A., Niloff, J. M. (1996). Cancer of the uterine cervix. New England Journal of Median, 334, 1030-1038. Cannon, W. B. (1927). The James-Lange theory of emotions: A critical examination and an alternative theory. American Journal of Psychology, 39, 106-124. Cantor, J. (1997). Cyt. w: Seppa, N. (1997). Children's TV remains steeped in violence. AR4 Monitor, 28(6), 36. Cappella, J. N., Palmer, M. T. (1990). Attitude similariry, relational history, and attraction. Communication Monographs, 5, 161-183. Carey, G., DiLalla, D. L. (1994). Personality and psychopathology: Genetic perspectives. Journal ofAbnormal Psychology, 103, 32-43. Carling, P. J. (1990). Major mental illness, housing, and supports. American Psychologist, 45, 969-975. Carlson, J. G., Hatfield, E. (1992). Psychology ofemotion. Fort Worth: Harcourt Brace Jovanovich. Carmichael, L. L., Hogan, H. P., Walter, A. A. (1932). An experimental study of the effect of language on the reproduction of visually perceived form. Journal of Expemental Psychology, 15, 73-86. Carpenter, W. T., Jr., Buchanan, R. W. (1994). Schizophrenia. New England Journal ofMedicine, 330, 681-690. Carroll, K. M., Rounsaville, B. J., Nich, C. (1994). Blind man's bluff: Effectiveness and significance of psychotherapy and pharmacotherapy blinding procedures in a clinical trial. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 62, 276-280. Carstensen, L. (1997, 17 sierpnia). The evolution of social goals across the life span. Referat, American Psychological Association, Chicago. Case, R. (1992). The mind's staircase. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Casteli, W. (1994). Cyt. w: Brody, J. E. (1994, 8 lutego). Scientist at work William Casteli. The New York Times, Cl, C10. Cattell, R. B. (1949). The culture-free intelligence test. Champaign, IL: Institute for Personality and Ability Testing. Cattell, R. B. (1965). The scientific analysis of personality. Baltimore: Penguin Books. Caulfield, M. i in. (1994). Linkage of the angiotensinogen gene to essential hypertension. New England Journal of Medicine, 330, 1629-1633. Cavaliere, F. (1996). Bilingual schools face big political challenges. APA Monitor, 27(2), 36. CDC (Zobacz: Centers for Disease Control). Ceci, S. J., Bruck, M. (1993). Suggestibility of the child witness. Psychological Bulletin, 113, 403-439. Celis, W. (1991, 2 stycznia). Students trying to draw lin between sex and an assault. The New York Times, 1, B8. Centers for Disease Control. (1995). Suicide suryeillance: 1980-1990. Washington, DC: USD-HHS. Centers for Disease Control and Prevention. (1997). HIY/AIDS sutreillance report: U.S. HIV and AIDS cases reported through December 1996, 8(2). Cepeda-Benito, A. (1993). Meta-analytical review of the efficacy of nicotine chewing gum in smoking treatment programs. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 822-830. Chadwick, P. D. J., Lowe, C. F. (1990). Measurement and modification of delusional beliefs. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 58, 225-232. Chan, C. (1992). Cultural considerations in counseling Asian American lesbians and gay men. W: S. Dworkin, F. Gutierrez (red.), Counseling gay men and

lesbians. Alexandria, VA: American Association for Counseling and Development. Chassin, L., Curran, P. J., Hussong, A. M., Colder, C. R. (1996). The relation of parent alcoholism to adolescent substance use. Journal of Abnormal Psychology, 105, 70-80. Chesney, M. A. (1993). Health psychology in the 21st century: Acuired immunodeficiency syndrome as a harbinger of things to come. Health Psychology, 12, 259-268. Chesney, M. A. (1996). Cyt. w: Freiberg, P. (1996). New drugs give hope to AIDS pati&nts. APA Monitor, 27(6), 28. Chesno, F. A., Kilmann, P. R. (1975). Effects of stimulation intensity on sociopathic avoidance learning. Journal ofAbnormal Psychology, 84, 144-151. Chitayat, D. (1993, luty). Presentation to the Fifth International Interdisciplinary Congress on Women, University of Costa Rica, San Jose, Costa Rica. Chomsky, N. (1980). Rules and representations. Behavioral and Brain Sciences, 3, 1-16. Chomsky, N. (1991). Linguistics and cognitive science. W: A. Kasher (red.), The Chomskyan turn. Cambridge, MA: Blackwell. Chronicie of Higher Education (1992,18 marca). A35-A44. Cimons, M. (1996). Social pressures impede women's health. APA Monitor, 26(3), 39-40. Cinciripini, P. M., Cinciripini, L. G., Wallfisch, A., Haque, W., VanVunakis, H. (1996). Behavior therapy and the transdermal nicotine patch. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, 314-323. Clark, D. M. i in. (1997). Misinterpretation of body sensations in panie disorder. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 65, 203-213. Clark, L. A., Watson, D., Mineka, S. M. (1994). Temperament, personality, and the mood and anxiety disorders. Journal of Abnormal Psychology, 103, 103-116. Clarke-Stewart, K. A. (1990). The 'effects' of infant day care reconsidered". W: N, Fox, G. G. Fein (red.), Infant day care (s. 61-86). Norwood, NJ: Ablex. Clarke-Stewart, K. A. (1991). A home is not a school: The effects of child care on children's development. Journal of Social Issues, 47, 105-123. Clay, R. A. (1996a). Beating the biological clock" with zest. APA Monitor, 27(2), 37. Clay, R. A. (1996b). Older men are mor involved fathers, studies show. APA Monitor, 27(2), 37. Clay, R. A. (1997). Meditation is becoming mor mainstream. APA Monitor, 28(9), 12. Clement, J. (1991). Nonformal reasoning in experts and in science students. W: J. Voss, D. Perkins, J. Siegel (red.), Informal reasoning and education. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Cikurel, K., Gruzelier, J. (1990). The effects of active alert hypnotic induetion on lateral haptic processing. British Journal of Experimental and Clinical Hypnosis, 11, 17-25. Coe, C. (1993). Cyt. w: Adler, T. (1993). Men and women affected by stress, but differently.AfM Monitor, 24(1), 8-9. Cohen, L. A. (1987, listopad). Diet and cancer. Scientific American, 42-48,53-54. Cohen, R. (1996). Cyt. w: Clay, R. A. (1996). Beating the biological clock" with zest. APA Monitor, 27(2), 37. Cohen, S., Evans, G. W., Stokols, D., Krantz, D. S. (1986). Behavior, health, and environmental stress. New York: Plenum. Cohen, S., Tyrrell, D. A. J., Smith, A. P. (1993). Negative life events, perceived stress, negative affect, and susceptibility to the common cold. Journal of Personality and Social Psychology, 64, 131-140.

Cohen, S., Williamson, G. M. (1991). Stress and infectious disease in humans. Psychological Bulletin, 109, 5-24. Cohn, E. G. (1990). Weather and violent crime. Environment and Behavior, 22, 280-294. Cohn, L. D., Macfarlane, S., Yanez, C, Imai, W. K. (1995). Risk-perception: Differences between adolescents and adults. Health Psychology, 14, 217-222. Coie, J. D. i in. (1993). The science of prevention. American Psychologist, 48, 1013-1022. Coleman, L. (1990). Cyt. w: Goleman, G. (1990,2 sierpnia). The quiet comeback of electroshock therapy. The New York Times, B5. Coleman, M., Ganong, L. H. (1985). Love and sex role stereotypes. Journal of Personality and Social Psychology, 49, 170-176. Collaer, M. L., Hines, M. (1995). Human behavioral sex differences: A role for gonadal hormones during early development? Psychological Bulletin, 118, 55-107. Collier, G. (1994). Social origins ofmental ability. New York: Wiley. Comas-Diaz, L. (1994, luty). Race and gender in psychotherapy with women of color. Winter roundtable on cross-cultural counseling and psychotherapy: Race and gender. New York: Teachers College, Columbia University. Compas, B. E., Haaga, D. A. F., Keefe, F. J., Leitenberg, H., Williams, D. A. (1998). Sampling of empirically supported psychological treatments from healtn psychology: Smoking, chroni pain, cancer, and bulimia nervosa. Joumal of Consulting and Clinical Psychology, 66, 89-112. Condon, J. W, Crano, W. D. (1988). Inferred evaluation and the reation between attitude similarity and interpersonal attraction. Journal of Personality and Social Psychology, 54, 789-797. Cools, J., Schotte, D. E., McNally, R. J. (1992). Emotional arousal and overeating in restrained eaters. Journal ofAbnormal Psychology, 101, 348-351. Coon, H., Fulker, D. W., DeFries, J. C, Plomin, R. (1990). Home environment and cognitive ability of 7-year-old children in the Colorado Adoption Project. Developmental Psychology, 26, 459-468. Cooney, J. L., Zeichner, A. (1985). Selective attention to negative feedback in Type A and Type B indMduals. Journal of Abnormal Psychology, 94, 110-112. Cooney, N. L., Litt, M. D., Morse, P. A, Bauer, L. O., Gaupp, L. (1997). Alcohol cue reactivity, negative-mood reactivity, and relapse in treated alcoholic men. Joumal of Abnormal Psychology, 106, 243-250. Coons, P. M. (1994). Confirmation of childhood abuse in child and adolescent cases of multiple personality disorder and dissociative disorder not otherwise specified. Journal of Newom and Mentol Disease, 182, 461-464. Coons, P. M., Bowman, E. S., Pellow, T. A. (1989). Post-traumatic aspects of the treatment of victims of sexual abuse and incest. Psychiatrie Clinics ofNorth America, 12, 325-327. Cooper, J. R., Bloom, F. E., Roth, R. H. (1991). The biochemical basis ofneuropharmacology. New York: Oxford University Press. Cooper, M. L., Orcutt, H. K. (1997). Drinking and sexual experience on first dates among adolescents. Journal ofAbnormal Psychology, 106, 191-202. Corey, L., Holmes, K. K. (1996). Therapy for HIV infeetion: What have we learned? New England Journal of Medicine, 335, 1142-1144. Corkin, S., Cohen, N. J., Sullivan, E. V., Cegg. R. A., Rosen, T. J., Ackerman, R. H. (1985). Analyses of global memory impairments of different etiologies. W: D. S. Olton, E. Gamzu, S. Corkin (red.), Memory Dysfunctions (t. 444). An Integration ofAnimal and Human Research From Preclinical and Clinical Perspectives (s. 10-40). New York: Annals of the New York Academy of Sciences.

Corter, J. E., Gluck, M. A. (1992). Explaining basie categories: Feature predictability and information. Psychological Bulletin, 111, 291-303. Cose, E. (1997,17 lutego). Getting past the myths. Newsweek, s. 36-37. Cousins, N. (1979). Anatomy of an illness as perceived by the patient. New York: W. W. Norton. Cowley, G. (1996,16 wrzenia). Attention: Aging men. Newsweek, 68-77. Cox, M. J., Owen, M. T., Henderson, V. K., Margand, N. A. (1992). Prediction of infant-father and infant-mother attachment. Developmental Psychology, 28, 474-483. Craik, F. I. M., Lockhart, R. S. (1972). Levels of processing. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 11, 671-684. Craik, F. I. M.,Watkins, M. J. (1973). The role of rehearsal in short-term memory. Joumal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 12, 599-607. Cramer, R. E., McMaster, M. R., Bartell, P. A., Dragna, M. (1988). Subject competence and minimization of the bystander effect. Journal of Applied Social Psychology, 18, 1133-1148. Crawford, H. J., Barabasz, A. (1993). Phobias and fears: Facilitating their treatment with hypnosis. W: J. Rhue, S. Lynn, I. Kirsch (red.), Clinical handbook of hypnosis. Washington, DC: American Psychological Association. Crawford, H. J., Brown, A. M., Moon, C. E. (1993). Sustained attentional and disattentional abiities: Differences between Iow and highly hypnotizable persons. Joumal ofAbnormal Psychology, 102, 534-543. Creamer, M., Burgess, P., Pattison, P. (1992). Reaction to trauma. Journal of Abnormal Psychology, 101, 452-459. Crews, D. (1994). Animal sexuality. Scientific American, 270(1), 108-114. Crick, F., Koch, C. (1997). The problem of consciousness. Scientific American mysteries ofthe mind (wyd. spec, t.7), 1, 18-26. Crick, N. R., Dodge, K. A. (1994). A review and reformulation of social information-processing mechanisms in children's social adjustment. Psychological Bulletin, 115, 74-101. Crowe, R. A. (1990). Astrology and the scientific method. Psychological Reporis, 67, 163-191. Croyle, R. T., Smith, K. R., Botkin, J. R., Baty, B., Nash, J. (1997). Psychological responses to BRCA1 mutation testing. Health Psychology, 16, 63-72. Crusco, A. H., Wetzel, C. G. (1984). The Midas touch: The effects of interpersonal touch on restaurant tipping. Personality and Social Psychology Bulletin, 10, 512-517. Culbertson, F. M. (1997). Depression and gender. American Psychologist, 52, 25-31. Cunningham, M. R., Shaffer, D. R., Barbee, A. P., Wolff, P. L., Kelley, D. J. (1990). Separate processes in the reation of elation and depression to helping. Journal of Experimental Social Psychology, 26, 13-33. Curfman, G. D. (1993a). The health benefits of exercise. New England Joumal of Medicine, 328, 574-576. Curfman, G. D. (1993b). Is exercise beneficial - or hazardous - to your heart? New England Joumal of Medicine, 329, 1730-1731. Curran, P. J., Stice, E., Chassin, L. (1997). The reation between adolescent alcohol use and peer alcohol use. Joumal of Consulting and Clinical Psychology, 65, 130-140. Curtis, R. C, Miller, K. (1986). Believing another likes or dislikes you: Behavior making the beliefs come true. Joumal of Personality and Social Psychology, 51, 284-290. Damaged gene is linked to lung cancer. (1996,6 kwietnia) The New York Times, A24. Danforth, J. S. i in. (1990). Exercise as a treatment for hypertension in lowsocioeconomic-status Black children. Joumal of Consulting and Clinical Psychology, 58, 237-239.

Daniel, M. H. (1997). Intelligence testing: Status and trends. American Psychologist, 52, 1038-1045. Darley, J. M. (1993). Research on morality. Psychological Science, 4, 353-357. Darley, J. M., atane, B. (1968). Bystander intervention in emergencies: Diffusion of responsibility. Journal of Personality and Social Psychology, 8, 377-383. Darwin, C. A. (1872). The expression of the emotions in man and animals. London: J. Murray. Davey, L. F. (1993, marzec). Developmental implications of shared and divergent perceptions in the parent-adolescent relationship. Referat wygoszony na spotkaniu the Society for Research in Child Development, New Orleans. Davidson, J. R., Foa, E. G. (1991). Diagnostic issues in posttraumatic stress disorder. Journal ofAbnormal Psychology, 100, 346-355. Davis, J. H., Tindale, R. S., Nagao, D. H., Hinsz, V. B., Robertson, B. (1984). Order effects in multiple decisions by groups. Journal of Personality and Social Psychology, 47, 1003-1012. Davis, K. L., Kahn, R. S., Ko, G., Davidson, M. (1991). Dopamine in schizophrenia. American Journal of Psychiatry, 148, 1474-1486. DeAngelis, T. (1993). It's baaack: TV violence, concern for kid viewers. APA Monitor, 24(8), 16. DeAngelis, T. (1994). Educators reveal keys to success in classroom. APA Monitor, 25(1), 39-40. DeAngelis, T. (1995a). Firefighters' PTSD at dangerous levels. APA Monitor, 26(2), 36-37. DeAngelis, T. (1995b). Mental health care is elusive for Hispanics.^4iM Monitor, 26(1), 49. DeAngelis, T. (1996). Women's contributions large; recognition isn't. APA Monitor, 27(4), 12-13. DeAngelis, T. (1997a). Body-image problems affect all groups. APA Monitor, 28(3), 44-45. DeAngelis, T. (1997b). Abused children have mor conflicts with friends. APA Monitor, 28(6), 32. DeCasper, A. J., Prescott, P. A. (1984). Human newborns' perception of mae voices. Developmental Psychobiology, 17, 481-491. Decline in smoking levels off and officials urge a tax rise. (1993, 2 kwietnia). The New York Times, A10. DeFries, J. C, Plomin, R., LaBuda, M. C. (1987). Genetic stability of cognitive development from childhood to adulthood. Developmental Psychology, 23, 4-12. de Jong, P. F., Das-Smaal, E. A. (1995). Attention and intelligence. Journal of Educational Psychology, 87, 80-92. De La Cancela, V., Guzman, L. P. (1991). Latino mental health service needs. W: H. F. Myers i in. (red.), Ethnic minority perspectives on clinical training and serrices in psychology (s. 59-64). Washington, DC: American Psychological Association. Delahanty, D. L. i in. (1996). Time course of natural killer celi activity and lymphocyte proliferation in response to two acute stressors in healthy men. Health Psychology, 15, 48-55. Delgado, J. M. R. (1969). Physical control ofthe mind. New York: Harper & Row. Denmark, F. L. (1994). Engendering psychology. American Psychologist, 49, 329-334. DePaulo, B. M. (1992). Nonverbal behavior and self-presentation. Psychological Bulletin, 111, 203-243. DeRubeis, R. J., Crits-Christoph. P. (1998). Empirically supported individual and group psychological treatments for adult mental disorders. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 66, 37-52. DeYalois, R. L., Jacobs, G. H. (1984). Neural mechanisms of color vision. W: I.

Darian-Smith (red.), Handbook of physiology (t. 3). Bethesda, MD: American Physiological Society. Devine, P. G. (1989). Stereotypes and prejudice. Journal of Personality and Social Psychology, 56, 5-18. Devine, P. G., Zuwerink, J. R. (1994). Prejudice and guilt: The internal struggle to overcome prejudice. W: W. J. Lonner, R. Malpass (red.), Psychology and culture. Boston: Allyn & Bacon. DiClemente, C. C. i in. (1991). The process of smoking cessation. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59, 295-304. DiLalla, D. L., Carey, G., Gottesman, I. L, Bouchard, T. J., Jr. (1996). Heritability of MMPI personality indicators of psychopathology in twins reared apart. Journal ofAbnormal Psychology, 105, 491-499. DiLalla, D. L., Gottesman, I. I. (1991). Biological and genetic contributors to violence: Widom's untold tale. Psychological Bulletin, 109, 125-129. Diii, C. A., Gilden, E. R., Hill, P. C, Hanselka, L. L. (1982). Federal human subjects regulations. Personality and Social Psychology Bulletin, 8, 417-425. Dindia, K., Allen, M. (1992). Sex differences in self-disclosure. Psychological Bulletin, 112, 106-124. Dix, T. (1991). The affective organization of parenting. Psychological Bulletin, 110, 3-25. Docherty, N. M. i in. (1996). Working memory, attention, and communication disturbances in schizophrenia. Journal of Abnormal Psychology, 105, 212-219. Dockery, D. W. i in. (1993). An association between air pollution and mortality in six U.S. cities. New England Journal ofMedicine, 329, 1753-1759. Doctors tie mae mentality to shorter life span. (1995,14 czerwca). The New York Times, C14. Dodge, K. A., Price, J. M., Bachorowski, J., Newman, J. P. (1990). Hostile attributional biases in severely aggressive adoescents. Journal of Abnormal Psychology, 99, 385-392. Doherty, K., Militello, F. S., Kinnunen, T., Garvey, A. J. (1996). Nicotine gum dose and weight gain after smoking cessation. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, 799-807. Dollard, J., Doob, L. W., Miller, N. E., Mowrer, O. H., Sears, R. R. (1939). Frustration and aggression. New Haven, CT: Yale University Press. Donnerstein, E. L, Wilson, D. W. (1976). Effects of noise and perceived control on ongoing and subseuent aggressive behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 34, 774-781. Doob, A. N., Wood, L. (1972). Catharsis and aggression. Journal of Personality and Social Psychology, 22, 236-245. Drapkin, R. G., Wing, R. R., Shiffman, S. (1995). Responses to hypothetical high risk situations. Health Psychology, 14, 427-434. Drobes, D. J., Tiffany, S. T. (1997). Induction of smoking urge through imaginal and invivo procedures. Journal ofAbnormal Psychology, 106, 15-25. Dubbert, P. M. (1992). Exercise in behavioral medicine. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 60, 613-618. Duckitt, J. (1992). Psychology and prejudice. American Psychologist, 47, 1182-1193. Dugan, K. W. (1989). Ability and effort attributions. Academy of Management Journal, 32, 87-114. Dumas, J. E., LaFreniere, P. J. (1993). Mother-child relationships as sources of support or stress. Child Development, 64. Dunning, J. (1997, 16 lipca). Pursuing perfection: Dancing with death. The New York Times, Cli. Dweck, C. (1997). Referat, Society for Research in Child Development. Cyt. w:

Murray, B. (1997). Verbal praise may be the best motivator of all. APA Monitor, 28(6), 26. Eagly, A. H. (1995). The science and politics of comparing women and men. American Psychologist, 50, 145-158. Eagly, A. H., Ashmore, R. D., Makhijani, M. G., Longo, L. C. (1991). What is beautiful is good, but... Psychological Bulletin, 110, 109-128. Eagly, A. H., Chaiken, S. (1993). The psychology of attitudes. Fort Worth: Harcourt Brace Jovanovich. Eagly, A. H., Steffen, V. J. (1984). Gender stereotypes stem from the distribution of men and women into social roles. Journal of Personality and Social Psychology, 46, 735-754. Ebbinghaus, H. (1913). Memory: A contribution to experimental psychology. (prze!.: H. A. Roger, C. E. Bussenius). New York: Columbia University. Edwards, R. (1995). American Indians rely on ancient healing techniues. APA Monitor, 26(8), 36. Egeth, H. E. (1993). What do we not know about eyewitness identification? American Psychologist, 48, 577-580. Eisenberg, N., Cialdini, R. B., McCreath, H., Shell, R. (1987). Consistency-based compliance: When and why do children become vulnerable? Journal of Personality and Social Psychology, 52, 1174-1181. Eisenberger, R., Cameron, J. (1996). Detrimental effects of reward: Reality or myth? American Psychologist, 51, 1153-1166. Ekman, P. (1980). Theface ofman. New York: Garland. Ekman, P. (1993a). Facial expression and emotion. American Psychologist, 48, 384-392. Ekman, P. (1993b). Cyt. w: D. Goleman (1993,26 padziernika). One smile (only one) can lift a mood. The New York Times, Cli. Ekman, P. (1994). Strong evidence for universals in facia expression. Psychological Bulletin, 115, 268-287. Ekman, P. i in. (1987). Universals and cultural differences in the judgments of facial expressions of emotion. Journal of Personality and Social Psychology, 53, 712-717. Ekman, P., Levenson, R. W., Friesen, W. V. (1983). Autonomie nervous system activity distinguishes among emotions. Science, 221, 1208-1210. Ellickson, P. L., Hays, R. D., Bell, R. M. (1992). Stepping through the drug use sequence. Journal ofAbnormal Psychology, 101, 441-451. Ellis, A. (1977). The basie clinical theory of rational-emotive therapy. W: A. Ellis, R. Grieger (red.), Handbook ofrational-emotive therapy. New York: Springer. Ellis, A. (1993). Reflections on rational-emotive therapy. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 199-201. Ellis, L. (1990). Prenatal stress may effect sex-typical behaviors of a child. Brown University Child Behavior and Development Letter, 6(1), 1-3. Ellis, L., Ames, M. A. (1987). Neurohormonal funetioning and sexual orientation. Psychological Bulletin, 101, 233-258. Ellsworth, P. C, Carlsmith, J. M., Henson, A. (1972). The stare as a stimulus to flight in human subjects. Journal of Personality and Social Psychology, 21, 302-311. Emde, R. (1993). Cyt. w: Adler, T. (1993). Shy, bold temperament? It's mostly in the genes. Afr4 Monitor, 24(1), 7-8. Engel, J. (1996). Surgery for seizures. New England Journal of Medicine, 334, 647-652. Engels, G. I., Garnefski, N., Diekstra, R. F. W. (1993). Efficacy of rational-emotive therapy. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 1083-1090. Erikson, E. H. (1963). Childhood and society. New York: W. W. Norton.

Eron, L. D. (1982). Parent-child interaction, television violence, and aggression of children. American Psychologist, 37, 197-211. Eron, L. D. (1993). Cyt. w: DeAngelis, T. (1993). It's baaack: TV violence, concern for kid viewers. APA Monitor, 24(8), 16. Espenshade, T. (1993). Cyt. w: Barringer, F. (1993, 25 kwietnia). Polling on sexual issues has its drawbacks. The NewYork Times, A23. Esterling, B. A., Antoni, M. H., Kumar, M., Schneiderman, N. (1993). Defensiveness, trait anxiety, and Epstein-Barr viral capsid antigen antibody liters in healthy college students. Health Psychology, 12, 132-139. Estes, W. K. (1972). An associative basis for coding and organization in memory. W: A. W. Melton, E. Martin (red.), Coding processes in human memory. Washington, DC: Winston. Etaugh, C, Rathus, S. A. (1995). The world of children. Fort Worth: Harcourt Brace. Evans, G. W., Jacobs, S. V., Frager, N. B. (1982). Behavioral responses to air pollution. W: A. Baum, J. E. Singer (red.), Advances in environmental psychology (t. 4). Hillsdale, NJ: Erbaum. Eysenck, H. J., Eysenck, M.W. (1985). Personality and individual differences. New York: Plenum. Fallon, A. E., Rozin, P. (1985). Sex differences in perceptions of desirable body shape. Journal ofAbnormal Psychology, 94, 102-105. Fantz, R. L. (1961). The origin of form perception. Scientific American, 204(5), 66-72. Farrell, A. D., Camplair, P. S., McCullough. L. (1987). Identification of target complaints by computer interview. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 55, 691-700. Fazio, R. H. (1990). Multiple processes by which attitudes guide behavior. W: M. P. Zanna (red.), Advances in experimental social psychology. San Diego, CA: Academic Press. FDA approves second drug for Alzheimer's. (1996, 27 listopada). The New York Times, C8. Feder, B. J. (1997,20 kwietnia). Surge in the teenage smoking rat left the tobacco industry vulnerable. The New York Times, Al, A28. Fehr, B., Russell, J. A. (1991). The concept of love viewed from a prototype perspective. Journal of Personality and Social Psychology, 60, 425-438. Feingold, A. (1992a). Gender differences in mat seleetion preferences. Psychological Bulletin, 112, 125-139. Feingold, A. (1992b). Good-looking people are not what we think. Psychological Bulletin, 111, 304-341. Feingold, A. (1994). Gender differences in personality: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 116, 429-456. Feshbach, S. (1994). Nationalism, patriotism, and aggression. W: L. R. Huesmann (red.), Aggressive behavior. New York: Plenum. Festinger, L. (1957). A theory of cognitive dissonance. Evanston, IL: Row, Peterson. Festinger, L., Carlsmith, J. M. (1959). Cognitive conseuences of forced compliance. Journal ofAbnormal and Social Psychology, 58, 203-210. Festinger, L., Riecken, H. W., Jr., Schachter, S. (1956). When prophecy fails. Minneapolis: University of Minnesota Press. Fibel, B., Hale, W. D. (1978). The generalized expectancy for success scal: A new measure. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 46, 924-931. Field, T. M. (1991). Young children's adaptations to repeated separations from their mothers. Child Development, 62, 539-547. Finn, P. R. i in. (1997). Heterogeneity in the families of sons of alcoholies. Journal ofAbnormal Psychology, 106, 26-36. Fischer, K. W., Shaver, P. R., Carochan, P. (1990). How emotions develop and how they organize development. Cognition and Emotion, 4, 81-127.

Fisher, C. B., Fyrberg, D. (1994). Participantpartners. American Psychologist, 49, 417-427. Fiske, S. T. (1993). Controlling other people: The impact of power on stereotyping. American Psychologist, 48, 621-628. Fitzgibbon, M. L., Stolley, M. R., Kirschenbaum, D. S. (1993). Obese people who seek treatment have different characteristics than those who do not seek treatment. Health Psychology, 12, 342-345. Flack, J. M. i in. (1995). Panel I: Epidemiology of minority health. Health Psychology, 14, 592-600. Flavell, J. H., Miller, P. H., Miller, S. A. (1993). Cognitive development (wyd. 3). Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Flor, H., Birbaumer, N. (1993). Comparison of the efficacy of electromyographic biofeedback, cognitive-behavioral therapy, and conservative medical intervention in the treatment of chroni musculoskeletal pain. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 653-658. Flor, H., Fydrich, T., Turk, D. C. (1992). Efficacy of multidisciplinary pain treatment centers. Pain, 49, 221-230. Foa, E. B., Franklin, M. E., Perry, K. J., Herbert, J. D. (1996). Cognitive biases in generalized social phobia. Journal ofAbnormal Psychology, 205, 433-439. Follette, W. C. (1996). Introduction to the special section on the development of theoretically coherent alternatives to the DSM system. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, 1117-1119. Ford, E. S. i in. (1991). Physical activity behaviors in lower and higher socioeconomic status populations. American Journal of Epidemiology, 133, 1246-1256. Foster, G. D., Wadden, T. A., Vogt, R. A., Brewer, G. (1997). What is a reasonable weight loss? Patients' expectations and evaluations of obesity treatment outcomes. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 65, 79-85. Fowler, R. D. (1992). Solid support needed for animal research. APA Monitor, 25(6), 2. Fowler, W., Ogston, K., Roberts-Fiati, G., Swenson, A. (1993, luty). The long term development of giftedness and high competencies in children enriched in language during infancy. Referat, Esther Katz Rosen Symposium on the Psychological Development of Gifted Children, University of Kansas. Fox, R. (1996). Cyt. w: Seppa, N. (1996). APA releases study on family violence. APA Monitor, 26(4), 12. Frankel, K. A., Bates, J. E. (1990). Mother-toddler problem soMng. Child Development, 61, 810-819. Franzoi, S. L., Herzog, M. E. (1987). Judging physical attractiveness. Personality and Social Psychology Bulletin, 13, 19-33. Freedman, D. (1994). Brainmakers. New York: Simon & Schuster. Freedman, D. X. (1993, 8 sierpnia). On Beyond wellness". The New York Times Book Review, 6. Freedman, J. L., Fraser, S. C. (1966). Compliance without pressure: The foot-inthe-door techniue. Journal of Personality and Social Psychology, 4, 195-202. Freeman, M. S., Spence, M. J., Oliphant, C. M. (1993, czerwiec). Newborns prefer their mothers' low-pass filtered voices over other female filtered voices. Referat, annual convention of the American Psychological Society, Chicago. Freud, S. (1927). A religious experience. W: Standard edition ofthe completepsychological works of Sigmund Freud (t. 21). London: Hogarth Press, 1964. Friedman, M., Ulmer, D. (1984). Treating TypeA behavior and your heart. New York: Fawcett Crest. Friedman, M. A., Brownell, K. D. (1995). Psychological correlates of obesity. Psychological Bulletin, 117, 3-20. Friedman, R. C, Downey, J. I. (1994). Homosexuality. New England Journal of Medicine, 331, 923-930.

Friman, P. C, Alien, K. D., Kerwin, M. L. E., Larzelere, R. (1993). Changes in modern psychology. American Psychologist, 48, 658-664. Frisch, R. (1997). Cyt. w: Angier, N. (1997). Chemical tied to fat contro could help trigger puberty. The New York Times, Cl, C3. Fritsch, G., Hitzig, E. (1870). On the electrical excitability of the cerebrum. W: G. von Bonin (red.), Some papers on the cerebral coriex. Springfield, IL: Charles C. Thomas. (1960). Frodi, A. M., Macauley, J., Thome, P. R. (1977). Are women always less aggressive than men? A review of the experimental literatur. Psychological Bulletin, 84, 634-660. Fuchs, C. S., Stampfer, M. J., Colditz, G. A., Giovannucci, E. L., Manson, J. E., Kawachi, I., Hunter, D. J., Hankinson, S. E., Hennekens, C. H., Rosner, B., Speizer, F. E., Willett, W. C. (1995). Alcohol Consumption and Mortality among Women. New England Journal of Medicine, 332, 1245-1250. Furedy, J. J. (1990, lipiec). Experimental psychophysiology and pseudoscientific polygraphy. Sympozjum, V International Congress of Psychophysiology, Budapest, Hungary. Furumoto, L. (1992). Joining separate spheres - Christine Ladd-Franklin, woman-scientist. American Psychologist, 47, 175-182. Galambos, N. L. (1992, padziernik). Parent-adolescent relations. Current Directions in Psychological Science, 146-149. Galambos, N. L., Almeida, D. M. (1992). Does parent-adolescent conflict increase in early adolescence? Journal ofMarriage and the Family, 54, 131-141. Galassi, J. P. (1988). Four cognitive-behavioral approaches. The Counseling Psychologist, 16(1), 102-105. Galassi, J. P., Frierson, H., Sharer, R. (1981a). Behaviors of High, Moderate, and Low Test Anxiety Students During an Actual Test Situation. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 49, 51-62. Gallagher, R. (1996). Cyt. w: Murray, B. (1996). College youth haunted by increased pressures. APA Monitor, 26(4), 47. Gallucci, W. T. i in. (1993). Sex differences in sensitivity of the hypothalamicpituitary-adrenal axis. Health Psychology, 12, 420-425. Gallup, G. H., Newport, F. (1991). Belief in paranormal phenomena among adult Americans. Skeptical Inuirer, 15(4), 137-146. Garcia, J. (1981). The logie and limits of mental aptitude testing. American Psychologist, 36, 1172-1180. Garcia, J. (1993). Misrepresentation of my criticism of Skinner. American Psychologist, 48, 1158. Garcia, J., Brett, L. P., Rusiniak, K. W. (1989). Limits of Darwinian conditioning. W: S. B. Klein, R. R. Mowrer (red.), Contemporary learning theories: Instrumental conditioning theory and the impact of biological constraints on learning. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Garcia, J., Koelling, R. A. (1966). Relation of cue to conseuences in avoidance learning. Psychonomic Science 4, 123-124. Gardner, H. (1983). Frames ofmind. New York: Basic Books. Garfinkel, R. (1995). Cyt. w: Margoshes, P. (1995). For many, old age is the prime of We. APA Monitor, 26(5), 36-37. Garland, A. F., Zigler, E. (1993). Adolescent suicide prevention. American Psychologist, 48, 169-182. Gateway to madness. (1997, 29 marca). The New York Times, 18. Gauthier, J., Cte, G., French, D. (1994). The role of home practice in the thermal biofeed-back treatment of migraine headache. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 62, 180-184. Gayle, H. D. i in. (1990). Prevalence of human immunodeficiency virus among university students. New England Journal of Medicine, 323, 1538-1541.

Gaziano, J. M. i in. (1993). Moderate alcohol intake, increased levels of high-density lipoprotein and its subfractions, and decreased risk of myocardial infarction. New England Journal of Medicine, 329, 1829-1834. Gazzaniga, M. S. (1995). Consciousness and the cerebral hemispheres. W: M. S. Gazzaniga (red.), The cognitive neurosciences. Cambridge, MA: MIT Press. Gazzaniga, M. S. (1997). Cyt. w: Gorman, J. (1997, 29 kwietnia). Consciousness studies: From stream to food. The New York Times, Cl, C5. Geen, R. G., Stonner, D., Shope, G. L. (1975). The facilitation of aggression by aggression. Journal of Personality and Social Psychology, 31, 721-726. Geiger, H. J. (1996). Race and health care. New England Journal of Medicine, 335, 815-816. Gelman, D. (1994,18 kwietnia). The mystery of suicide. Newsweek, 44-49. Gelman, R., Baillargeon, R. (1983). A review of some Piagetian concepts. W: J. Flavell, E. Markman (red.), Handbook ofchildpsychology. New York: Wiley. Gentry, J., Eron, L. D. (1993). American Psychological Association Commission on Violence and Youth. American Psychologist, 48, 89. George, J. M. (1991). State or trait: Effects of positive mood on prosocial behaviors at work. Journal of Applied Social Psychology, 76, 299-307. German, J. (1997, 29 kwietnia). Consciousness studies: From stream to flood. The New York Times, Cl, C5. Gerstner, L. V., Jr. (1994, 27 maja). Our schools are failing. Do we care? The New York Times, Ml. Geschwind, N., Galaburda, A. M. (1987). Cerebral lateralization: Biological mechanisms, associations, and pathology. Cambridge, MA: Harvard University Press. Getzels, J. W., Jackson, P. W. (1962). Creatwity and intelligence. New York: Wiley. Gibbs, N. (1991, 3 czerwca). When is it rape? Time, 48-54. Gibson, E. J., Walk, R. D. (1960, kwiecie). The visual cliff. Scientific American, 202, 64-71. Gibson, M., Ogbu, J. (red.). (1991). Minority status and schooling. New York: Garland. Gigerenzer, G., Hoffrage, U., Kleinblting, H. (1991). Probabilistic mental models. Psychological Review, 98, 506-528. Gigone, D., Hastie, R. (1997). Proper analysis of the accuracy of group judgments. Psychological Bulletin, 121, 149-167. Gilbert, S. (1996, 28 sierpnia). Mor men may seek eating disorder help. The New York Times, C9. Gilbert, S. (1997, 25 czerwca). Social ties reduce risk of a cold. The New York Gilbert, S. J. (1981). Another look at the Milgram obedience studies. Personality and Social Psychology Bulletin, 7, 690-695. Gilligan, C. (1982). In a different voice. Cambridge, MA: Harvard University Press. Gilligan, C, Lyons, P., Hanmer, T. J. (red.). (1990). Making connections. Cambridge, MA: Harvard University Press. Gilligan, C, Rogers, A. G., Tolman, D. L. (red.). (1991). Women, girls, andpsychotherapy. New York: Haworth. Gilligan, C, Ward, J. V., Taylor, J. M. (1989). Mapping the mora domaimA contribution of women 's thinking to psychological theory and education. Cambridge, MA: Harvard University Press. Gillis, A. R., Richard, M. A., Hagan, J. (1986). Ethnic susceptibility to crowding. Environment and Behavior, 18, 683-706. Gillis, J. S., Avis, W. E. (1980). The male-taller norm in mat selection. Personality and Social Psychology Bulletin, 6, 396-401.

Times, Cli.

Gilovich, T. (1983). Biased evaluation and persistence in gambling. Journal of Personality and Social Psychology, 44, 1110-1126. Ginsburg, G., Bronstein, P. (1993). Family factors related to children's intrinsic/extrinsic motivational orientation and academic performance. Child Development, 64, 1461-1474. Glaser, R. i in. (1991). Stress-reated activation of Epstein-Barr virus. Brain, Behavior, andlmmunity, 5, 219-232. Glaser, R. i in. (1993). Stress and the memory T-cell response to the Epstein-Barr virus. Health Psychology, 12, 435-442. Gleason, J. B., Ratner, N. B. (1993). Language development in children. W: J. B. Gleason, N. B. Ratner (red.), Psycholinguistics. Fort Worth: Harcourt Brace Jovanovich. Gleitman, H., Rozin, P., Sabini, J. (1997). Solomon E. Asch (1907-1996). American Psychologist, 52, 984-985. Glenn, S. S., Ellis, J., Greenspoon, J. (1992). On the revolutionary natur of the operant as a unit of behavioral selection. American Psychologist, 47, 1326-1329. Glover, J. A., Ronning, R. R., Bruning, R. H. (1990). Cognitive psychology for teachers. New York: Macmillan. Godden, D. R., Baddeley, A. D. (1975). Context-dependent memory in two natural environments: On land and underwater. British Journal of Psychology, 66, 325-331. Gold, D. R. i in. (1996). Effects of cigarette smoking on lung function in adolescent boys and girls. New England Journal of Medicine, 335, 931-937. Goldfried, M. R., Linehan, M. M., Smith, J. L. (1978). Reduction of test anxiety through cognitive restructuring. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 46, 32-39. Goldman, J. A., Harlow, L. L. (1993). Self-perception variables that mediate AIDS-preventive behavior in college students. Health Psychology, 12, 489-498. Goldman, K. (1993, 1 czerwca). Jordan and Co. play bali on Madison Avenue. The Wall Street Journal, B9. Goldman-Rakic, P. S. (1992). Working memory and the mind. Scientific American, 267(3), 110-117. Goldman-Rakic, P. S. (1995). Cyt. w: Goleman, D. (1995,2 maja). Biologists find site of working memory. The New York Times, Cl, C9. Goldsmith, H. H. (1993). Cyt. w: Adler, T. (1993). Shy, bold temperament? It's mostly in the genes. AR4 Monitor, 24(1), 7-8. Goleman, D. J. (1995a, 28 marca). The brain manages happiness and sadness in different centers. The New York Times, Cl, C9. Goleman, D. J. (1995b, 2 maja). Biologists find site of working memory. The New York Times, Cl, C9. Goleman, D. J. (1995c). Emotional intelligence. New York: Bantam Books. Goleman, D. J. (1996a, 28 maja). Evidence mounting for role of fetal damage in schizophrenia. The New York Times, Cl, C3. Goleman, D. J. (1996b, 19 listopada). Research on brain leads to pursuit of designer drugs. The New York Times, Cl, C3, Gomez, J., Smith, B. (1990). Taking the home out of homophobia: Black lesbian health. W: E. C. White (red.), The Black women 's health book. Seattle: Seal Press. Goodman, L. A., Koss, M. P., Fitzgerald, L. F., Russo, N. F., Keita, G. W. (1993). Mae violence against women. American Psychologist, 48, 1054-1058. Goodwin, F. K., Jamison, K. R. (1990). Manic-depressive illness. New York: Oxford University Press. Gordon, C. M., Carey, M. P. (1996). Alcohol's effects on reuisites for sexual risk reduction in men. Health Psychology, 15, 56-60.

Gortmaker, S. L. i in., (1993). Social and economic conseuences of over-weight in adolescence and young adulthood. New England Journal ofMedicine, 329, 1008-1012. Gottesman, 1.1. (1991). Schizophrenia genesis. NewYork: Freeman. Gottfried, A. E., Fleming, J. S., Gottfried, A. W. (1994). Role of parental motivational practices in children's academic intrinsic motivation and achievement. Journal ofEducational Psychology, 86, 104-113. Grady, D. (1997a, 21 stycznia). Brain-tied gene defect may explain why schizophrenics hear voices. The New York Times, C3. Grady, D. (1997b, 21 maja). Exercise may not curb depression. The New York Granberg, D., Brent, E. (1983). When prophecy bends. Journal of Personality and Social Psychology, 45, 477-491. Greene, B. (1993). African American women. W: L. Comas-Diaz, B. A. Greene (red.), Women ofcolor and mental health. New York: Guilford. Greene, B. (1994). Ethnic-minority lesbians and gay men. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 62, 243-251. Greene, J. (1982, wrzesie). The Gambling Trap. Psychology Today, 55. Greenfield, S. A. (1995). Journey to the center of the mind. New York: W. H. Freeman. Greeno, C. G., Wing, R. R. (1994). Stress-induced eating. Psychological Bulletin, 115, 444-464. Greist, J. H. (1984). Exercise in the treatment of depression. Coping with mental stress. Washington, DC: National Institute of Mental Health. Griffin, E., Sparks, G. G. (1990). Friends forever. Journal of Social and Personal Relationships, 7, 29-46. Grodstein, F. i in. (1997). Postmenopausal hormona therapy and mortality. New England Journal of Medicine, 336, 1769-1775. Gross, J. J., Levenson, R. W. (1997). Hiding feelings. Journal of Abnormal Psychology, 106, 95-103. Grove, W. M. i in. (1991). Familia prevalence and coaggregation of schizotypy indicators. Journal of Abnormal Psychology, 100, 115-121. Gruber-Baldini, A. L. (1991). The impact of health and disease on cognitive ability in adulthood and old age in the Seattle Longitudinal Study. Niepublikowana praca doktorska, Pennsylvania State University. Gruder, C. L. i in. (1993). Effects of social support and relapse prevention training as adjuncts to a televised smoking-cessation intervention. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 113-120. Grush, J. E. (1980). The impact of candidate expenditures, regionality, and prior outcomes on the 1976 Democratic presidential primaries. Journal of Personality and Social Psychology, 38, 337-347. Guilford, J. P. (1988). Some changes in the structure-of-intellect model. Educational and Psychological Measurement, 48, 1-4. Guisinger, S., Blatt, S. J. (1994). IndMduality and relatedness. American Psychologist, 49, 104-111. Guralnik, J. M., Land, K. C, Blazer, D., Fillenbaum, G. G, Branch, L. G. (1993). Educational status and active life expectancy among older Blacks and Whites. New England Journal of Medicine, 329, 110-116. Guthrie, R. V. (1990). Cyt. w: Korn, J. H., Davis, R., Davis, S. F. (1991). Historians' and chairpersons' judgments of eminence among psychologists. American Psychologist, 46, 789-792. Haaf, R. A., Smith, P. H., Smitley, S. (1983). Infant response to facelike patterns under fixed trial and infant-control procedures. Child Development, 54, 172-177. Haaga, D. A. F., Davison, G. C. (1993). An appraisal of rational-emotive therapy. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 215-220.

Times, Cli.

Haber, R. N. (1969). Eidetic images. Scientific American, 220, 36-55. Haber, R. N. (1980). Eidetic images are not just imaginary. Psychology Today, 14(11), 72-82. Haley, W. E. i in. (1996). Appraisal, coping, and social support as mediators of well-being in Black and White caregivers of patients with Alzheimer's disease. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, 121-129. Hali, C. S. (1984). A ubiuitous sex difference in dreams" revisited. Journal of Personality and Social Psychology, 46, 1109-1117. Hali, G. C. I. (1997). Cultural malpractice: The growing obsolescence of psychology with the changing U.S. population. American Psychologist, 52, 642-651. Hali, G. C. L, Barongan, C. (1997). Prevention of sexual aggression. American Psychologist, 52, 5-14. Hali, J. A. i in. (1990). Performance uality, gender, and professional role. Medical Care, 28, 489-501. Halperin, K. M., Snyder, C. R. (1979). Effects of enhanced psychological test feedback on treatment outcome. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 47, 140-146. Halpern, D. F. (1989). Thought and knowledge (wyd. 2). Hillsdale, NJ: Erlbaum. Halpern, D. F. (1997). Sex differences in intelligence: Implications for education. American Psychologist, 52, 1091-1102. Halpern, D. F., Hansen, C, Riefer, D. (1990). Analogies as an aid to understanding and memory. Journal of Educational Psychology, 82, 298-305. Hamer, D. i in. (1993). Cyt. w: Henry, W. A. (1993, 26 lipca). Born gay? Time, 36-39. Hamilton, R. J. (1985). A framework for the evaluation of the effectiveness of adjunct uestions and objectives. Review of Educational Research, 5547-5585. Hamm, N. M., Baum, M. R., Nikels, K. W. (1975). Effects of race and exposure on judgments of interpersonal favorability. Journal of Experimental Social Psychology, 11, 14-24. Haney, D. Q. (1997, 30 wrzenia). AIDS virus resisting new drugs. Daily Record, Al, A10. Haney, M. i in. (1994). Cocaine sensitivity in Roman high and Iow avoidance rats is modulated by sex and gonadal hormone status. Brain Research, 645(1-2), 179-185. Harkins, S. (1987). Social loafing and social facilitation. Journal of Experimental Social Psychology, 23, 1-18. Harlow, H. F. (1959). Love in infant monkeys. Scientific American, 200, 68-86. Harlow, H. F., Harlow, M. K., Meyer, D. R. (1950). Learning motivated by a manipulation drive. Journal of Experimental Psychology, 40, 228-234. Harlow, H. F., Zimmermann, R. R. (1959). Affectional responses in the infant monkey. Science, 130, 421-432. Harnishfeger, K. K., Bjorklund, D. F. (1990). Children's strategies. W: D. F. Bjorklund (red.), Children's strategies (s. 1-184). Hillsdale, NJ: Erlbaum. Harris, G.T., Rice, M. E., Quinsey. V. L. (1994). Psychopathy as a taxon. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 62, 387-397. Hashimoto, N. (1991). Memory development in early childhood. Journal of Genetic Psychology, 152, 101-117. Hasselhorn, M. (1992). Task dependency and the role of typicality and metamemory in the development of an organizational strategy. Child Development, 63, 202-214. Hauser-Cram, P., Pierson, D. E., Walker, D. K., Tivnan, T. (1991). Early education in the public schools. San Francisco: Jossey-Bass. Hawkins, S. A., Hastie, R. (1990). Hindsight: Biased judgments of past events after the outcomes are known. Psychological Bulletin, 107, 311-327.

Hayes, P. (1993). Cyt. w: Chartrand, S. (1993,18 lipca). Asplit in thinking among keepers of artificial intelligence. The New York Times, E6. Hayes, S. C. (red.). (1989). Rule-govemed behavior. New York: Plenum. Hays, K. F. (1995). Putting sport psychology into (your) practice. Professional Psychology: Research and Practice, 26, 33-40. Heatherton, T. F., Mahamedi, F., Striepe, M., Field, A. E., Keel, P. (1997). A10-year longitudinal study of body weight, dieting, and eating disorder symptoms. Journal ofAbnormal Psychology, 106, 117-125. Hegarty, M., Mayer, R. E., Monk, C. A. (1995). Comprehension of arithmetic word problems. Journal of Educational Psychology, 87, 18-32. Heingartner, A., Hali, J. V. (1974). Affective conseuences in adults and children of repeated exposure to auditory stimuli. Journal of Personalny and Social Psychology, 29, 719-723. Heller, D. A, de Faire, U, Pedersen, N. L., Dahlen, G., McClearn, G. E. (1993). Generic and environmental influences on serum lipid levels in twins. New England Journal of Medicine, 328, 1150-1156. Helmes, E., Reddon, J. R. (1993). A perspective on developments in assessing psychopathology. Psychological Bulletin, 113, 453-471. Helms, J. E. (1992). Why is there no study of cultural equivalence of standardized cognitive ability testing? American Psychologist, 47, 1083-1101. Helson, R., Moane, G. (1987). Personality change in women from college to midlife. Journal of Personality and Social Psychology, 53, 176-186. Henkin, W. A. (1985). Toward counseling the Japanese in America. Journal of Counseling and Development, 63, 500-503. Hensley, W. E. (1981). The effects of attire, location, and sex on aiding behavior. Journal of Nonverbal Behavior, 6, 3-11. Hepper, P. G., Shahidullah, S., White, R. (1990, 4 padziernika). Origins of fetal handedness. Natur, 347, 431. Hepworth, J. T., West, S. G. (1988). Lynchings and the economy. Journal of Personality and Social Psychology, 55, 239-247. Herbert, T. B., Cohen, S. (1993). Depression and immunity. Psychological Bulletin, 113, 472- 486. Hergenhahn, B. R. (1997). An introduction to the history of psychology (wyd. 3). Pacific Grove, CA: Brooks/Cole. Herrmann, D. J. (1991). Super memory. Emmaus, PA: Rodale. Herrnstein, R. J., Murray, C. (1994). The beli curve: Intelligence and class structure in American life. New York: Free Press. Hersen, M., Bellack, A. S., Himmehoch, J. M., Thase, M. E. (1984). Effects of social skill training, amitriptyline, and psychotherapy in unipolar depressed women. Behavior Therapy, 15, 21-40. Hershey, D. A, Walsh, D. A., Read, S. J., Chulef, A. S. (1990). Relationships between metamemory, memory predictions, and memory task performance in adults. Psychology andAging, 5, 215-227. Herzog, D. B., Keller, M. B., Lavori, P. W. (1988). Outcome in anorexia and bulimia nervosa. The Joumal of Nervous and Mental Disease, 176, 131-143. Hewitt, P. L., Flett, G. L., Ediger, E. (1996). Perfectionism and depression. Journal ofAbnormal Psychology, 105, 276-280. Hilgard, E. R. (1994). Neodissociation theory. W: S. J. Lynn, J. W. Rhue, Dissociation: Hilton, J. L., von Hippel, W. (1996). Stereotypes. Annual Review of Psychology, 47, 237-271. Hilts, P. J. (1995, 30 maja). Brain's memory system comes into focus. The New York Times, Cl, C3. Hobfoll, S. E., Jackson, A. P., Lavin, J., Britton, P. J., Shepherd, J. B. (1993). Safer sex knowledge, behavior, and attitudes of inner-city women. Health Psychology, 12, 481-488.
Clinical, theoretical, and research perspectives. New York: Guilford Press.

Hobfoll, S. E., Ritter, C, Lavin, J., Hulsizer, M. R., Cameron, R. P. (1995). Depression prevalence and incidence among inner-city pregnant and postpartum women. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 63 445-453. Hobson, J. A. (1992). Cyt. w: Blakeslee, S. (1992, 7 stycznia). Scientists unraveling chemistry of dreams. The New York Times, Cl, C10. Hoffman, C, Hurst, N. (1990). Gender stereotypes. Journal of Personality and Social Psychology, 58, 197-208. Hogan, R., Curphy, G. J., Hogan, J. (1994). What we know about leadership. American Psychologist, 49, 493-504. Holahan, C. J., Moos, R. H. (1990). Life stressors, resistance factors, and psychological health. Journal of Personality and Social Psychology, 58, 909-917. Holahan, C. J., Moos, R. H. (1991). Life stressors, personal and social resources, and depression. Journal ofAbnormal Psychology, 100, 31-38. Holahan, C. J., Moos, R. H., Holahan, C. K., Brennan, P. L. (1995). Social support, coping, and depressive symptoms in a late-middle-aged sample of patients reporting cardiac illness. Health Psychology, 14, 152-163. Holland, J. L. (1996). Exploring careers with a typology. American Psychologist, 51, 397-406. Hollinger, L. M., Buschmann, M. B. (1993). Factors influencing the perception of touch by elderly nursing home residents and their health caregivers. International Journal of Nursing Studies, 30, 445-461. Hollingshead, A. B., Redlich, F. C. (1958). Social class and mental illness. New York: Wiley. Hollon, S. D., Shelton, R. C, Loosen, P. T. (1991). Cognitive therapy and pharmacotherapy for depression. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59, 88-99. Holmes, D. S. (1984). Meditation and somatic arousal reduction. American Psychologist, 39, 1-10. Holmes, T. H., Rahe, R. H. (1967). The social readjustment rating scal. Joumal of Psychosomatic Research, 11, 213-218. Holyoak, K., Koh, K., Nisbett, R. E. (1989). A theory of conditioning. Psychological Reyiew, 96, 315-340. Honan, W. H. (1996, 11 kwietnia). Mae professors keep 30% lead in pay over women, study says. The New York Times, B9. Honorton, C. (1985). Meta-analysis of psi Ganzfeld research. Journal of Parapsychology, 49, 51-91. Honorton, C. i in. (1990). Psi communication in the Ganzfeld. Journal of Parapsychology, 54, 99-139. Honts, C, Hodes, R., Raskin, D. (1985). Journal of'Applied Psychology, 70(1). Hopper, J. L., Seeman, E. (1994). The bon density of female twins discordant for tobacco use. New England Journal of Medicine, 330, 387-392. Horn, J. M. (1983). The Texas adoption project. Child Development, 54, 268-275. Horney, K. (1967). Femininepsychology. New York: W. W. Norton. Howard, L., Polich, J. (1985). P300 latency and memory span development. Developmental Psychology, 21, 283-289. Howard-Pitney, B., LaFramboise, T. D., Basil, M., September, B., Johnson, M. (1992). Psychological and social indicators of suicide ideation and suicide attempts in Zuni adolescents. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 60, 473-476. Hubel, D. H., Wiesel, T. N. (1979). Brain mechanisms of vision. Scientific American, 241, 150-162. Huesmann, R. (1993). Cyt. w: DeAngelis, T. (1993). It's baaack: TV violence, concern for kid viewers. APA Monitor, 24(8), 16.

Huesmann, L. R., Eron, L. D., Klein, R., Brice, P., Fischer, P. (1983). Mitigating the imitation of aggressive behaviors by changing children's attitudes about media violence. Journal of Personality and Social Psychology, 44, 899-910. Huesmann, L. R., Miller, L. S. (1994). Long-term effects of repeated exposure to media violence in childhood. W: L. R. Huesmann (red.), Aggressive behavior. New York: Plenum. Hultuist, C. M. i in. (1995). The effect of smoking and light activity on metabolism in men. Health Psychology, 14, 124-131. Humphrey, L. L. (1986). Family dynamics in bulimia. W: S. C. Feinstein i in. (red.), Adolescentpsychiatry. Chicago: University of Chicago Press. Hunt, M. (1993). The story of psychology. New York: Anchor Books. Huxley, A. (1939). Brave new world. New York: Harper & Row. Hyde, J. S., Fennema, E., Lamon, S. J. (1990). Gender differences in mathematics performance. Psychological Bulletin, 107, 139-155. Hyde, J. S., Linn, M. C. (1988). Gender differences in verbal ability. Psychological Bulletin, 104, 53-69. Hyde, J. S., Plant, E. A. (1995). Magnitude of psychological gender differences. American Psychologist, 50, 159-161. Hyman, R. (1994). Anomaly or artifact? Comments on Bern and Honorton. Psychological Bulletin, 115, 19-24. Ironson, G. (1993). Cyt. w: Adler, T. (1993). Men and women affected by stress, but differently.AP,4 Monitor, 24(7), 8-9. Isabella, R. A. (1993). Origins of attachment: Maternal interactive behavior across the first year. Child Development, 64, 605-621. Isay, R. A. (1990). Psychoanalytic theory and the therapy of gay men. W: D. P. McWhirter, S. A. Sanders, J. M. Reinisch (red.) Homosexuality /heterosexuality (s. 283-303). New York: Oxford University Press. Isomura. T., Fine, S., Lin, T. (1987). Two Japanese families. Canadian Journal of Psychiatry, 32, 282-286. Izard, C. E. (1984). Emotion-cognition relationships and human development. W: C. E. Izard, J. Kagan, R. B. Zajonc (red.), Emotions, cognition, and behavior. New York: Cambridge University Press. Izard, C. E. (1990). Facial expression and the regulation of emotions. Journal of Personality and Social Psychology, 58, 487-498. Izard, C. E. (1994). Basic emotions, relations among emotions, and emotion-cognition relations. Psychological Bulletin, 115, 561-565. Jackson, J. (1993). Human behavioral genetics, Scarr's theory, and her views on interventions. Child Development, 64, 1318-1332. Jacob, T., Krahn, G. L., Leonard, K. (1991). Parent-child interactions in families with alcoholic fathers. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59, 176-181. Jacobs, T. J., Charles, E. (1980). Life events and the occurrence of cancer in children. Psychosomatic Medicine, 42, 11-24. Jacobson, N. S., Addis, M. E. (1993). Research on couples and couples therapy. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 85-93. Jacobson, N. S., Hollon, S. D. (1996). Cognitive-behavior therapy versus pharmacotherapy. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, 74-80. Jacobson, N. S. i in. (1996). A component analysis of cognitive-behavioral treatment for depression. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, 295-304. Jacox, A., Carr, D. B., Payne, R. (1994). New clinical-practice guidelines for the management of pain in patients with cancer. New England Journal of Medicine, 330, 651-655. James, W. (1890). Theprinciples of psychology. New York: Henry Holt. James, W. (1904). Does consciousness" exist? Journal of Philosophy, Psychology, and Scientific Methods, 1, 477-491.

Jamison, K. R. (1997). Manic-depressive illness and creatMty. Scientific American mysteries ofthe mind, (wyd. spec, t. 7), 1, 44-49. Janerich, D. T. i in. (1990). Lung cancer and exposure to tobacco smoke in the household. New England Journal of Medicine, 323, 632-636. Janis, I. L. (1982). Groupthink (wyd. 2). Boston: Houghton Mifflin. Janos, P. M. (1987). A fifty-year follow-up of Terman's youngest college students and IQ-matched agemates. Gifted Child Quarterly, 31, 55-58. Janowitz, H. D., Grossman, M. I. (1949). Effects of variations in nutritive density on intake of food in dogs and cats. American Journal of Physiology, 158, 184-193. Janus, S. S., Janus, C. L. (1993). The Janus report on sexual behavior. New York: Wiley. Jeffery, R. W. (1991). Population perspectives on the prevention and treatment of obesity in minority populations. American Journal of Clinical Nutrition, 53, 1621-1624. Jemmott, J. B. i in. (1983). Academic stress, power motivation, and decrease in secretion rat of salivary secretory immunoglobin A. Lancet, 1, 1400-1402. Jensen, M. P., Karoly, P. (1991). Control beliefs, coping efforts, and adjustment to chroni pain. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59, 431-438. Jensen, M. P., Turner, J. A., Romano, J. M. (1994). Correlates of improvement in multidisciplinary treatment of chroni pain. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 62, 172-179. Johnson, B. T., Eagly, A. H. (1989). Effects of involvement on persuasion. Psychological Bulletin, 106, 290-314. Johnson, G. (1995,6 czerwca). Chimp talk debat: Is it realty language? The New York Times, Cl, C10. Johnson, K. W. i in. (1995). Panel II: Macrosocial and environmental influences on minority health. Health Psychology, 14, 601-612. Johnson, W., Emde, R. R, Pannabecker, B., Stenberg, C, Davis, M. (1982). Maternal perception of infant emotion from birth to 18 months. Infant Behavior and Development, 5, 313-322. Johnston, L. D., O'Malley, P. M., Bachman, J. G. (1996). National survey results on drug use from the Monitoring the Future Study, 1975-1995. National Institute on Drug Abuse, 5600 Fishers Lane, Rockville, MD 20957; USDHHS, Public Health Service, National Institutes of Health. Joiner, T. E., Heatherton, T. F., Rudd, M. D., Schmidt, N. B. (1997). Perfectionism, perceived weight status, and bulimic symptoms. Journal of Abnormal Psychology, 106, 145-153. Jones, E. E. (1990). Interpersonalperception. New York: W. H. Freeman. Jones, J. L., Leary, M. R. (1994). Effects of appearance-based admonitions against sun exposure on tanning intentions in young adults. Health Psychology, 13, 86-90. Jones, M. C. (1924). Elimination of children's fears. Journal of Experimental Psychology, 7, 381-390. Jordan, J. V, Kapan, A. G., Miller, J. B., Stiver, L. P., Stiver, J. L. (red.). (1991). Women's growth in connection. New York: Guilford. Jorgensen, R. S., Johnson, B. T., Koodziej, M. E., Schreer, G. E. (1996). Elevated blood pressure and personality. Psychological Bulletin, 120, 293-320. Josephson, W. (1987). Television violence and children's aggression: Testing the priming, social script, and disinhibition predictions. Journal of Personality and Social Psychology, 53(5), 882-890. Judd, C. M., Park, B. (1988). Out-group homogeneity. Journal of Personality and Social Psychology, 54, 778-788. Just, N., Alloy, L. B. (1997). The response styles theory of depression: Tests and an extension of the theory. Journal of Abnormal Psychology, 106, 221-229.

Kail, R. (1990). The development ofmemory in children (wyd. 3). New York: W. H. Freeman. Kail, R. V., Salthouse, T. A. (1994). Processing speed as a mental capacity.^4cta Psychologica, 86, 199-225. Kamin, L. J. (1995). Behind the curve [Review of The Bell Curve: Intelligence and Class Structure in American Life]. Scientific American, 272, 99-103. Kandel, E. R., Hawkins, R. D. (1992). The biological basis of learning and individuality. Scientific American, 267(3), 78-86. Kane, J. M. (1996). Schizophrenia. New England Journal of Medicine, 334, 34-41. Kapan, S. J. (1991). Physical abuse and neglect. W: M. Lewis (red.), Child and adolescentpsychiatry (s. 1010-1019). Baltimore: Williams & Wilkins. Karasek, R. A. i in. (1982). Job, psychological factors and coronary heart disease. Advances in Cardiology, 29, 62-67. Karoly, P., Ruehlman, L. S. (1996). Motivational implications of pain. Health Psychology, 15, 383-390. Katz, M. H., Gerberding, J. L. (1997). Postex-posure treatment of people exposed to the human immunodeficiency virus through sexual contact or injection-drug use. New England Journal of Medicine, 336, 1097-1100. Katzell, R. A., Thompson, D. E. (1990). Work motivation. American Psychologist, 45, 144-153. Kaufman, J., Zigler, E. (1989). The intergenerational transmission of child abuse. W: D. Cicchetti, V. Carlson (red.), Child maltreatment (s. 129-150). Cambridge: Cambridge University Press. Kazdin, A. E. (1993). Adolescent mental health. American Psychologist, 48, 127-141. Keefe, F. J., Dunsmore, J., Burnett, R. (1992). Behavioral and cognitive-behavioral approaches to chroni pain. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 60, 528-536. Keen, S. (1991). Fire in thebelly. New York: HarperCollins. Keesey, R. E. (1986). A set-point theory of obesity. W: K. D. Brownell, J. P. Foreyt (red.), Handbook ofeating disorders. New York: Basic Books. Keil, J. E. i in. (1993). Mortality rates and risk factors for coronary disease in Black as compared with White men and women. New England Journal of Medicine, 329, 73-78. Keinan, G. (1987). Decision making under stress. Journal of Personality and Social Psychology, 52, 639-644. Keita, G. P. (1993, luty). Presentation to the Fifth International Interdisciplinary Congress on Women, University of Costa Rica, San Jose, Costa Rica. Kellerman, J., Lewis, J., Laird, J. D. (1989). Looking and loving: The effects of mutual gaz on feelings of romantic love. Journal of Research in Personality, 23, 145-161. Kelley, H. H., Michela, J. L. (1980). Attribution theory and research. Annual Review of Psychology, 31, 457-501. Kellman, P. J., von Hofsten, C. (1992). The world of the moving infant. W: C. Rovee-Collier, L. P. Lipsitt (red.), Advances in Infancy Research (t. 7). Norwood, NJ: Ablex. Kelly, G. A. (1955). The psychology ofpersonal constructs (t. 1-2). New York: W. W. Norton. Kelly, I. W, Culver, R., Loptson, P. J. (1989). Astrology and science. W: S. K. Biswas i in. (red.), Cosmoperspectives. Cambridge: Cambridge University Press. Kelman, H. C. (1997). Group processes in the resolution of international conflicts. American Psychologist, 52, 212-220. Kemeny, M. E. (1993). Emotions and the immune system. W: B. Moyers, Healing and the mind. New York: Doubleday. Kemeny, M. E., Weiner, H., Taylor, S. E., Schneider, S., Visscher, B., Fahey, J. L. (1994). Repeated bereavement, depressed mood, and immune parameters in HIV seropositive and seronegative gay men. Health Psychology, 13, 14-24.

Kenrick, D. T., MacFarlane, S. W. (1986). Ambient temperatur and horn honking. Environment and Behavior, 18, 179-191. Kessler, D. A. (1995). Nicotine addiction in young people. New England Journal of Medicine, 333, 186-189. Kiecolt-Glaser, J. K. (1993). Cyt. w: Adler, T. (1993). Men and women affected by stress, but differently. APA Monitor, 24(1), 8-9. Kihlstrom, J. F., Glisky, M. L., Angiulo, M. J. (1994). Dissociative tendencies and dissociative disorders. Journal ofAbnormal Psychology, 103, 117-124. Kilborn, P. T. (1995,16 marca). Women and minorities still face glass ceilings". The New York Times, A22. Kilshaw, D., Annett, M. (1983). Right- and left-hand skill: Effects of age, sex, and hand preferences showing superiors in left-handers. British Journal of Psychology, 74, 253-268. Kimble, D. P. (1992). Biological psychology (wyd. 2). Fort Worth: Harcourt Brace Jovanovich. Kimble, G. A. (1994). A frame of reference for psychology. American Psychologist, 49, 510-519. Kimerling, R., Calhoun, K. S. (1994). Somatic symptoms, social support, and treatment seeking among sexual assault victims. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 62, 333-340. Kinderman, P., Bentall, R. P. (1997). Causal attributions in paranoia and depression. Journal ofAbnormal Psychology, 106, 341-345. Kinnunen, T., Doherty, K., Militello, F. S., Garvey, A. J. (1996). Depression and smoking cessation. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, 791-798. Kinnunen, T., Zamansky, H. S., Bock, M. L. (1994). Is the hypnotized subject lying? Journal of Abnormal Psychology, 103, 184-191. Kinsey, A. C, Pomeroy, W. B., Martin, C. E. (1948). Sexual behavior in the human mae. Philadelphia: W. B. Saunders. Kinsey, A. C, Pomeroy, W. B., Martin, C. E., Gebhard, P. H. (1953). Sezual behavior in the human female. Philadelphia: W. B. Saunders. Kintsch, W. (1994). Text comprehension, memory, and learning. American Psychologist, 49, 294-303. Kirsch, L, Montgomery, G, Sapirstein, G. (1995). Hypnosis as an adjunct to cognitive-behavioral psychotherapy. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 63, 214-220. Kleinke, C. L. (1977). Compliance to reuests mad by gazing and touching experimenters in field settings. Journal of Experimental Social Psychology, 13, 218-223. Kleinke, C. L. (1986). Gaz and eye contact. Psychological Review, 100, 78-100. Kleinke, C. L., Staneski, R. A. (1980). First impressions of female bust size. Journal of Social Psychology, 110, 123-134. Kleinmuntz, B., Szucko, J. J. (1984). Lie detection in ancient and modern times. American Psychologist, 39, 766-776. Klepinger, D. H. i in. (1993). Perceptions of AIDS risk and severity and their association with risk-related behavior among U.S. men. Family Planning Perspectives, 25, 74-82. Klesges, R. C. i in. (1997). How much weight gain occurs following smoking cessation? Journal of Consulting and Clinical Psychology, 65, 286-291. Klorman, R., Brumaghim, J. T., Fitzpatrick, P. A., Borgstedt, A. D., Strauss, J. (1994). Clinical and cognitive effects of methylphenidate on children with attention deficit disorder as a function of aggression/oppositionality and age. Journal of Abnormal Psychology, 103, 206-221. Klosko, J. S., Barlow, D. H., Tassinari, R., Cerny, J. A. (1990). A comparison of alprazolam and behavior therapy in treatment of panie disorder. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 58, 77-84.

Kliiver, H., Bucy, P. C. (1939). Preliminary analysis of functions of the temporal lobe in monkeys. Archives ofNeurology and Psychiatry, 42, 979-1000. Knight, G. P., Fabes, R. A., Higgins, D. A. (1996). Concerns about drawing causal inferences from meta-analyses: An example in the study of gender differences in aggression. Psychological Bulletin, 119, 410-421. Knight, M. (1994). Darwinian functionalism. The Psychological Record, 44, 271-287. Kobasa, S. C. O. (1990). Stress-resistant personalny. W: R. E. Ornstein, C. Swencionis (red.), The healing brain (s. 219-230). New York: The Guilford Press. Kobasa, S. C. O., Maddi, S. R., Puccetti, M. C, Zola, M. A. (1994). Effectiveness of hardiness, exercise, and social support as resources against illness. W: A. Steptoe, J. Wardle (red.), Psychosocial processes and health (s. 247-260). Cambridge, England: Cambridge University Press. Kohlberg, L. (1969). Stages in the development of mora thought and action. New York: Holt, Rinehart and Winston. Kohlberg, L. (1981). The philosophy of mora development. San Francisco: Harper & Row. Khler, W. (1925). The mentality ofapes. New York: Harcourt Brace World. Koata, G. (1994, 16 lutego). Debat on using marijuana as medicine turns to uestion of whether it works. New York Times, C12. Koata, G. (1996, 27 sierpnia). Gene therapy shows first signs of bypassing arterial blockage. The New York Times, C3. Koata, G. (1997, 24 lutego). With cloning of a sheep, the ethical ground shifts. The New York Times, Al, B8. Kolko, D. J., Rickard-Figueroa, J. L. (1985). Effects of video games on the adverse corollaries of chemotherapy in pediatrie oneology patients. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 53, 223-228. Koocher, G. P. (1991). Questionable methods in alcoholism research. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59, 246-248. Korn, J. H., Davis, R., Davis, S. F. (1991). Historians' and chairpersons' judgments of eminence among psychologists. American Psychologist, 46, 789-792. Kosonen, P., Winne, P. H. (1995). Effects of teaching statistical laws on reasoning about everyday problems. Journal of Educational Psychology, 87, 33-46. Koss, M. P. (1993). Rape. American Psychologist, 48, 1062-1069. Koss, M. P., Gidycz, C. A., Winiewski, N. (1987). The scope of rape. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 55, 162-170. Kosslyn, S. M. (1994). Image and brain. Cambridge, MA: The MIT Press, a Bradford Book. Kramer, P. D. (1993). Listening to Prozac. New York: Viking. Krantz, D. S., Contrada, R. J., Hill, D. R., Friedler, E. (1988). Environmental stress and biobehavioral antecedents of coronary heart disease. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 56, 333-341. Krosnick, J. A. (1989). Attitude importance and attitude accessibility. Personality and Social Psychology Bulletin, 15, 297-308. Kubiszyn, T. (1996). Cyt. w: Murray, B. (1996). Task force defines psychology's role in schools. APA Monitor, 26(4), 34. Kiibler-Ross, E. (1969). On death and dying. New York: Macmillan. Kuczaj, S. A., II (1982). On the natur of syntactic development. W: S. A. Kuczaj, II (red.), Language development (t. 1). Syntcoc and semanties. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Kumanyika, S. (1996). Improving our diet-Still a long way to go. New England Journal of Medicine, 335, 738-740. Kupfer, D. J., Reynolds, C. F. (1997). Management of insomnia. New England Journal of Medicine, 336, 341-346.

Lackner, J. M., Carosella, A. M., Feuerstein, M. (1996). Pain expectancies, pain, and functional self-efficacy expectancies as determinants of disability in patients with chroni Iow back disorders. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, 212-220. Lacks, P., Morin, C. M. (1992). Recent advances in the assessment and treatment of insomnia. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 60, 586-594. LaFramboise, T. (1994). Cyt. w: DeAngelis, T. (1994). History, culture affect treatment for Indians. APA Monitor, 27(10), 36. Lakka, T. A. i in. (1994). Relation of leisure-time physical activity and cardiorespiratory fitness to the risk of acute myocardial infaretion in men. New England Journal of Medicine, 330, 1549-1554. Lamb, M. E., Baumrind, D. (1978). Socialization and personality development in the preschool years. W: M. E. Lamb (red.), Social and personality development. New York; Holt, Rinehart and Winston. Lamb, M. E., Sternberg, K. J., Prodromidis, M. (1992). Nonmaternal care and the security of infant-mother attachment. Infant Behavior and Development, 1-5, 71-83. Lambert, W. E. (1990). Persistent issues in bilingualism. W: B. Harley i in. (red.), The development of second language proficiency. Cambridge, England: Cambridge University Press. Lambert, W. E., Genesee, F., Holobow. N., Chartrand, L. (1991). Bilingual education for majority English-speaking children. Montreal: McGill University. Lang, A. R., Goeckner, D. J., Adesso, V. J., Marlatt, G. A. (1975). Effects of alcohol on aggression in mae social drinkers. Journal of Abnormal Psychology, 84, 508-518. Lang, P. J., Melamed, B. B. (1969). Case report: Avoidance conditioning therapy of an infant with chroni ruminative vomiting. Journal of Abnormal Psychology, 74, 1-8. Lang, S. S., Patt, R. B. (1994). You don't have to suffer. New York: Oxford University Press. Langer, E. J., Rodin, J., Beck, R., Weinan, C, Spitzer, L. (1979). Environmental determinants of memory improvement in late adulthood. Journal of Personality and Social Psychology, 37, 2003-2013. Larrick, R. P. (1993). Motivational factors in decision theories. Psychological Bulletin, 113, 440-450. Larson, R., Richards, M. H. (1991). Daily companionship in late childhood and early adolescence. Child Development, 62, 284-300. Larson, R. K. (1990). Semanties. W: D. N. Osherson, H. Lasnik (red.),^4n invitation to cognitive science: Language (t. 1). Cambridge, MA: The MIT Press, a Bradford Book. Lashley, K. S. (1950). In search of the engram. W: Symposium ofthe Societyfor Experimental Biology (t. 4). New York: Cambridge University Press. atane, B., Dabbs, J. M. (1975). Sex, group size, and helping in three cities. Sociometry, 38, 180-194. Lau, M. A., Pihl, R. O., Peterson, J. B. (1995). Provocation, acute alcohol intoxication, cognitive performance, and aggression. Journal of Abnormal Psychology, 104, 150-155. Laumann, E. O., Gagnon, J. H., Michael, R. T., Michaels, S. (1994). The social organization ofsezuality. Chicago: University of Chicago Press. Lawton, C, Morrin, K. (1997). Cyt. w: Azar, B. (1997). Environment can mitigate differences in spatial ability. APA Monitor, 28(6), 28. Lazarus, R. S., DeLongis, A., Folkman, S., Gruen, R. (1985). Stress and adaptational outeomes. American Psychologist, 40, 770-779. Lazarus, R. S., Folkman, S. (1984). Stress, appraisal, and coping. New York: Springer.

Leary, W. E. (1991, 22 padziernika). Black hypertension may reflect other ilk. The New York Times, C3. Leary, W. E. (1995, 2 maja). Billions suffering needlessly, study says. The New York Times, C5. Leary, W. E. (1997, 14 stycznia). Researchers investigate (horrors!) nicotine's potential benefits. The New York Times, C3. Le Bon, G. (1960). The crowd. New York: Viking. LeBow, M. D., Goldberg, P. S., Collins, A. (1977). Eating behavior of overweight and nonoverweight persons in the natural environment. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 45, 1204-1205. Lederberg, A. R., Mobley, C. E. (1990). The effect of hearing impairment on the uality of attachment and mother-toddler interaction. Child Development, 61, 1596-1604. LeDoux, J. E. (1994, czerwiec). Emotion, memory, and the brain. Scientific American, 270, 50-57. LeDoux, J. E. (1997). Emotion, memory, and the brain. Scientific American mysteries ofthe mind (wyd. spec, t. 7), 1, 68-75. Lee, C. C, Richardson, B. L. (1991). Multicultural issues in counseling. Alexandria, VA: AACD. Lefcourt, H. M., Martin, R. A. (1986). Humor and life stress. New York: Springer-Verlag. Lefcourt, H. M., Miller, R. S., Ware, E. E., Sherk, D. (1981). Locus of control as a modifier of the relationship between stressors and moods. Journal of Personality and Social Psychology, 41, 357-369. Lefcourt, H. M. (1997). Cyt. w: Clay, R. A. (1997). Researchers harness the power of humor. APA Monitor, 28(9), 1,18. Lefley, H. P. (1990). Culture and chroni mental illness. Hospital and Community Psychiatry, 41, 277-286. Leibowitz, H. W. (1996). The symbiosis between basie and applied research. American Psychologist, 51, 366-370. Leigh, B. C. (1993). Alcohol consumption and sexual activity as reported with a diary techniue. Journal ofAbnormal Psychology, 102, 490-493. Leigh, B. C, Stall, R. (1993). Substance use and risky sexual behavior for exposure to UW. American Psychologist, 48, 1035-1045. Leitenberg, H., Henning, K. (1995). Sexual fantasy. Psychological Bulletin, 117, 469-496. Lenneberg, E. H. (1967). Biological foundations oflanguage. New York: Wiley. Leor, J., Poole, K., Honer, R. A. (1996). Sudden cardiac death triggered by an earthuake. New England Journal of Medicine, 334, 413-419. Lerman, C. (1997). Psychological aspects of genetic testing. Health Psychology, 16, 3-7. Lerman, C. i in. (1997). Incorporating biomarkers of exposure and genetic susceptibility into smoking cessation treatment Health Psychology, 16, 87-99. Leutwyler, K. (1997). Depression's double standard. Scientific American mysteries ofthe mind (wyd. spec, t. 7), 1, 53-54. Levine, I. S., Rog, D. J. (1990). Mental health services for homeless mentally 111. American Psychologist, 45, 963-968. Levine, S. R. i in. (1990). Cerebrovascular complications ofthe use ofthe crack" form of alkaloidal cocaine. New England Journal of Medicine, 323, 699-704. Levinson, D. J., Darrow, C. N., Klein, E. B., Levinson, M. H., McKee, B. (1978). The seasons of a man's life. New York: Knopf. Levinson, D. J. (1996). The seasons of a woman's life. New York: Knopf. Lewin, T. (1995, 7 grudnia). Parents poll shows higher incidence of child abuse. The New York Times, B16. Lewinsohn, P. M., Rohde, P., Seeley, J. R. (1994a). Psychosocial risk factors for future suicide attempts. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 62, 297-305.

Lewinsohn, P. M. i in. (1994b). Adolescent psychopathology: II. Psychosocial risk factors for depression. Journal ofAbnormal Psychology, 203, 302-315. Lewis, P. H. (1995, 21 sierpnia). Planet Out: Gay global village" of cyberspace. The New York Times, D3. Lewis-Fernandez, R. Kleinman, A. (1994). Culture, personality, and psychopathology. Journal ofAbnormal Psychology, 103, 67-71. Lieber, C. S. (1990, 14 stycznia). Cyt. w: Barroom biology: How alcohol goes to a woman's head. The New York Times, E24. Liebert, R. M., Sprafkin, J. N., Davidson, E. S. (1989). The early window (wyd. 3). New York: Pergamon. Linden, W., Chambers, L., Maurice, J., Lenz, J. W. (1993). Sex differences in social support, self-deception, hostility, and ambulatory cardiovascular activity. Health Psychology, 12, 376-380. Linville, P. W., Fischer, G. W., Salovey, P. (1989). Perceived distribution of the characteristies of in-group and out-group members. Journal of Personality and Social Psychology, 57, 165-188. Lips, H. (1993). Sex andgender (wyd. 2). Mountain View, CA: Mayfield. Lipsey, M. W., Wilson, D. B. (1993). The efficacy of psychological, educational, and behavioral treatment. American Psychologist, 48, 1181-1209. Lochman, J. E. (1992). Cognitive-behavioral intervention with aggressive boys. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 60, 426-432. Lochman, J. E., Dodge, K. A. (1994). Social-cognitive processes of severely violent, moderately aggressive, and nonaggressive boys. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 62, 366-374. Loftus, E. F. (1983). Silence is not golden. American Psychologist, 38, 564-572. Loftus, E. F. (1993a). The reality of repressed memories. American Psychologist, 48, 518-537. Loftus, E. F. (1993b). Psychologists in the eyewitness world. American Psychologist, 48, 550-552. Loftus, E. F. (1994). Conference on memory, Harvard Medical School. Cited in D. Goleman (1994, 31 maja). Miscoding is seen as the root of false memories. The New York Times, Cl, C8. Loftus, E. F. (1997). Cyt. w: Loftus consulting in Oklahoma City bombing trial. APA Monitor, 28(4), 8-9. Loftus, E. F., Ketcham, K. (1994). The myth of repressed memory. New York: St. Martin's Press. Loftus, E. F., Loftus, G. R. (1980). On the permanence of stored information in the brain. American Psychologist, 35, 409-420. Loftus, E. F., Palmer, J. C. (1973). Reconstruction of automobile destruetion. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 13, 585-589. Loftus, G. R. (1983). The continuing persistence of the icon. Behavioral and Brain Sciences, 6, 28. Loftus, G. R., Loftus, E. F. (1976). Human memory. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Lohr, J. M., Staats, A. (1973). Attitude conditioning in Sino-Tibetan languages. Journal of Personality and Social Psychology, 26, 196-200. Longer, healthier, better. (1997,9 marca). The New York Times Magazine, 44-45. Lpez, S. R., Hernandez, P. (1986). How culture is considered in evaluations of psychopathology. Journal of Nervous and Mental Diseases, 176, 598-606. Lor, R. K., Schultz, L. A. (1993). Control of human aggression. American Psychologist, 48, 16-25. Lorenz, K. Z. (1981). The foundations of ethology. New York: Springer-Verlag. Lowe, M. R. i in. (1996). Restraint, dieting, and the continuum model of bulimia nervosa. Journal ofAbnormal Psychology, 105, 508-517. Luborsky, L., Barber, J. P., Beutler, L. (1993). Introduction to special section. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 539-541.

Luchins, A. S. (1957). Primacy-recency in impression formation. W: C. I. Hovland (red.), The order of presentation in persuasion. New Haven, CT: Yale University Press. Ludwick-Rosenthal, R., Neufeld, R. W. J. (1993). Preparation for undergoing an invasive medical procedur. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 156-164. Lundeberg, M. A., Fox, P. W., Puncochar, J. (1994). Highly confident but wrong. Journal of Educational Psychology, 86, 114-121. Lurie, N. i in. (1993). Preventive care for women? New England Journal of Median, 329, 478-482. Lydiard, R. B., Brawman, A., Mintzer, O., Ballenger, J. C. (1996). Recent developments in the psychopharmacology of aroriety disorders. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, 660-668. Lykken, D. T. (1982). Fearlessness. Psychology Today, 16(9), 20-28. Lykken, D. T. (1996). Cyt. w: Goleman, D. (1996, 21 lipca). A set point for happiness. The New York Times, E2. Lykken, D. T., McGue, M., Tellegen, A., Bouchard, T. J., Jr. (1992). Emergenesis: Genetic traits that may not run in families. American Psychologist, 47, 1565-1577. Lyons-Ruth, K., Alpern, L., Repacholi, B. (1993). Disorganized infant attachment classification and maternal psychosocial problems as predictors of hostile-aggressive behavior in the preschool classroom. Child Development, 64, 572-585. Maas, J. W. i in. (1993). Studies of catecholamine metabolism in schizophrenia/psychosis - 1 . Neuropsychopharmacology, 8, 97-109. Maccoby, E. E. (1990). Gender and relationships. American Psychologist, 45, 513-520. Maccoby, E. E., Jacklin, C. N. (1974). The psychology ofsex differences. Stanford, CA: Stanford University Press. MacDonald, K. (1992). Warmth as a developmental construct. Child Development, 63, 753-773. Macfarlane, J. A. (1975). Olfaction in the deveopment of social preferences in the human neonate. W: M. A. Hofer (red.), Parent-infant interaction. Amsterdam: Esevier. Mack, D., Rainey, D. (1990). Female applicants' grooming and personnel selection. Journal of Social Behavior and Personality, 5, 399-407. MacKenzie, T. D., Bartecchi, C. E., Schrier, R. W. (1994). The human costs of tobacco use. New England Journal ofMedicine, 330, 975-980. Mackie, D. M., Worth, L. T. (1989)rProcessing deficits and the mediation of positive affect in persuasion. Journal of Personality and Social Psychology, 57, 27-40. Mackie, D. M., Worth, L. T, Asuncion, A. G. (1990). Processing of persuasive in-group messages. Journal of Personality and Social Psychology, 58, 812-822. Maher, B. A., Maher. W. B. (1994). Personality and psychopathology. Journal ofAbnormal Psychology, 103, 72-77. Maier, N. R. F., Schneirla. T. C. (1935). Principles of animal psychology. New York: McGraw-Hill. Maier, S. F., Watkins, L. R., Fleshner, M. (1994). Psychoneuroimmunology. American Psychologist, 49, 1004-1017. Malgady, R. G., Rogler, L. H., Costantino, G. (1990). Hero/heroine modeling for Puerto Rican adolescents. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 58, 469-474. Malinosky-Rummell, R., Hansen, D. H. (1993). Long-term conseuences of childhood physical abuse. Psychological Bulletin, 114, 68-79. Manber, R., Bootzin, R. R. (1997). Sleep and the menstrual cycle. Health Psychology, 16, 209-214. Man transmits HIV with kiss. (1997, 11 lipca). USA Today, 3D.

Marecek, J. (1995). Gender, politics, and psychology's ways of knowing. American Psychologist, 50, 162-163. Marenberg, M. E. i in. (1994). Genetic susceptibility to death from coronary heart disease in a study of twins. New England Journal of Medicine, 330, 1041-1046. Margoshes, P. (1995). For many, old age is the prime of life. APA Monitor, 26(5), 36-37. Markman, H. J., Renick, M. J., Floyd, F. J., Stanley, S. M., Clements, M. (1993). Preventing marital distress through communication and conflict management training. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 10-11. Markus, H., Kitayama, S. (1991). Culture and the self. Psychological Review, 98(2), 224-253. Marteau, T. M., Dundas, R., Axworthy, D. (1997). Long-term cognitive and emotional impact of genetic testing for carriers of cystic fibrosis. Health Psychology, 16, 51-62. Martin, J. E. i in. (1997). Prospective evaluation of three smoking interventions in 205 recovering alcoholics. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 65, 190-194. Martin, R. A., Lefcourt, H. M. (1983). Sense of humor as a moderator of the relation between stressors and moods. Journal of Personality and Social Psychology, 45, 1313-1324. Martin, S. (1994). Musie lessons enhance spatial reasoning skills.^liM Monitor, 27(10), 5. Martin, B. A., Cermignani, P., Voineskos, G. (1985). A short-stay ward in a psychiatrie hospital. Effect on the hospital caseload. British Journal of Psychiatry, 147, 82-87. Marx, E. M., Williams, J. M. G., Claridge, G. C. (1992). Depression and social problem solving. Journal ofAbnormal Psychology, 101, 78-86. Maslow, A. H. (1910).Motivation and personality (wyd. 2). New York: Harper & Row. Matefy, R. (1980). Role-playing theory of psychodelic flashbacks. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 48, 551-553. Matlin, M. (1996). The psychology of women (wyd. 3). Fort Worth: Harcourt Brace College Publishers. Matlin, M. (1997). Cognition (wyd. 4). Fort Worth: Harcourt Brace College Publishers. Matlin, M. W., Foley, H. J. (1995). Sensation and perception (wyd. 4). Boston: Allyn & Bacon. Matthews, K. (1994). Cyt. w: Azar, B. (1994). Women are barraged by media on the change". AP4 Monitor, 25(5), 24-25. Matthews, K. i in. (1997). Women's Health Initiative. American Psychologist, 52, 101-116. Matus, I. (1996.) Cyt. w: Clay, R. A. (1996). Beating the biological clock" with zest. APA Monitor, 27(2), 37. Mazzella, R., Feingold, A. (1994). The effects of physical attractiveness, race, socioeconomic status, and gender of defendants and victims on judgments of mock jurors. Journal of Applied Social Psychology, 24(15), 1315-1344. McCall, R. (1997). Cyt. w: Sleek, S. (1997). Can emotional intelligence" be taught in today's schools? APA Monitor, 28(6), 25. McCann, I. L., Holmes, D. S. (1984). Influence of aerobic exercise on depression. Journal of Personality and Social Psychology, 46, 1142-1147. McCarley, R. W. (1992). Cyt. w: Blakeslee, S. (1992,7 stycznia). Scientists unraveling chemistry of dreams. The New York Times, Cl, C10. McCauley, C, Woods, K., Coolidge. C, Kulick, W. (1983). Mor aggressive cartoons are funnier. Journal of Personality and Social Psychology, 44, 817-823.

McClelland, D. C. (1958). Methods of measuring human motivation. W: J. W. Atkinson (red.), Motives in fantasy, action, and society. Princeton, NJ: Van Nostrand. McClelland, D. C. (1965). Achievement and entrepreneurship. Journal of Personality and Social Psychology, 1, 389-392. McCrae, R. R. (1996). Social conseuences of experiential openness. Psychological Bulletin, 120, 323-337. McCrae, R. R., Costa, P. T., Jr. (1997). Personality trait structure as a human universal. American Psychologist, 52, 509-516. McDermott, D. (1997,14 maja). Yes, computers can think. The New York Times, A21. McDougall, W. (1904). The sensations excited by a single momentary stimulation of the eye. British Journal of Psychology, 1, 78-113. McDougall, W. (1908). An introduction to social psychology. London: Methuen. McGovern, T. V. (1996). Cyt. w: Murray, B. (1996). Psychology remains top college major. APA Monitor, 27(2), 1, 42. McGovern, T. V. (1989). Task force eyes the making of a major. APA Monitor, 20(7), 50. McGovern, T. V., Furumoto, L., Halpern, D. F., Kimbe, G. A., McKeachie, W. J. (1991). Libera education, study in depth, and the arts and sciences major-psychology. American Psychologist, 46, 598-605. McGovern, T. V., Reich, J. N. (1996). A comment on the Ouality Principles. American Psychologist, 51, 251-255. McGowan, R. J., Johnson, D. L. (1984). The mother-child relationship and other antecedents of childhood intelligence. Child Development, 55, 810-820. McGrath, E., Keita, G. P., Strickland, B. R., Russo, N. F. (1990). Women and depression. Washington DC: American Psychological Association. Mclntosh, H. (1996). Solitude provides an emotional tune-up. APA Monitor, 26(3), 1,10. McKeachie, W. (1994) Cyt. w: DeAngelis, T. (1994). Educators reveal keys to success in classroom.AfM Monitor, 25(1), 39-40. McNally, R. J. (1990). Psychological approaches to panie disorder. Psychological Bulletin, 108, 403-419. McNally, R. J., Eke, M. (1996). Armety sensitMty, suffocation fear, and breathholding duration as predictors of response to carbon dioxide challenge. Journal ofAbnormal Psychology, 105, 146-149. McTiernan, A. (1997). Exercise and breast cancer. New England Journal of Medicine, 336, 1311-1312. --Mead, M. (1935). Sex and temperament in threeprimitive societies. New York: Dell. Meade. V. (1994). Psychologists forecast future of the profession. APA Monitor, 25(5), 14-15. Meichenbaum, D. (1993). Changing conceptions of cognitive behavior modification. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 202-204. Meichenbaum, D., Jaremko, M. E. (red.). (1983). Stress reduetion and prevention. New York: Plenum. Meier, B. (1997, 8 czerwca). In war against AIDS, battle over baby formua reignites. The New York Times, Al, A16. Meltzoff, A. N. (1997). Cyt. w: Azar, B. (1997). New theory on development could usurp Piagetian beliefs. APA Monitor, 28(6), 9. Meltzoff, A. N., Gopnik, A. (1997). Words, thoughts, and theories. Cambridge, MA: MIT Press. Melzack, R. (1980). Psychological aspects of pain. W: J. J. Bonica (red.), Pain. New York: Raven Press. Melzack, R. (1990). Phantom limbs and the concept of a neuromatrix. Trends in Neuro-sciences, 13, 88-92.

Melzack, R. (1997). Phantom limbs. Scientific American mysteries of the mind (wyd. spec, t. 7), 1, 84-91. Mendez, M. i in. (1992). Disturbances of person identification in Alzheimer's disease. Journal of Nervous, Mentol Disease, 180, 94-96. Merluzzi, T. V., Martinez Sanchez, M. (1997). Assessment of self-efficacy and coping with cancer. Health Psychology, 16, 163-170. Metcalfe, J. (1986). Premonitions of insight predict impending error. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 12, 623-634. Mevkens, F. L. (1990). Corning of age: The chemoprevention of cancer. New England Journal of Medicine, 323, 825-827. Meyer, T. (1997). Americans are getting fatter. Associated Press; America Online. Meyers, A. W. i in. (1997). Are weight concerns predictive of smoking cessation? Journal of Consulting and Clinical Psychology, 65, 448-452. Michael, R. T., Gagnon, J. H., Laumann, E. O., Koata, G. (1994). Sex in America: A definitive survey. Boston: Little, Brown. Michaelson, R. (1993). Tug-of-war is developing over defining retardation. APv4 Monitor, 24(5), 34-35. Michels, R., Marzuk, P. M. (1993a). Progress in psychiatry (cz. 1). New England Journal of Medicine, 329, 552-560. Michels, R., Marzuk, P. M. (1993b). Progress in psychiatry (cz. 2). New England Journal of Medicine, 329, 628-638. Mikesell, R. H., Lusterman, D., McDaniel, S. (red.). (1995). Family psychology and systems therapy. Washington, DC: American Psychological Association. Milgram, S. (1963). Behavioral study of obedience. Journal ofAbnormal and Social Psychology, 67, 371-378. Milgram, S. (1974). Obedience to authority. New York: Harper & Row. Milgram, S. (1977). The individual in a social world. Reading. MA: Addison-Wesley. Miller, G. A. (1956). The magical number seven, plus or minus two: Some limits on our capacity for processing information. Psychological Review, 63, 81-97. Miller, J. L. (1990). Speech perception. W: D. N. Osherson, H. Lasnik (red.), An invitation to cognitive science: Language (t. 1). Cambridge, MA: The MIT Press, a Bradford Book. Miller, J. L. (1992). Trouble in mind. Scientific American, 267(3), 180. Miller, M. E., Bowers, K. S. (1993). Hypnotic analgesia. Journal ofAbnormal Psychology, 202, 29-38. Miller, M. F., Barabasz, A. F., Barabasz, M. (1991). Effects of active alert and relaxation hypnotic induetions on cold pressor pain. Journal ofAbnormal Psychology, 100, 223-226. Miller, N. B., Cowan, P. A., Cowan, C. P., Hetherington, E. M., Clingempeel, W. G. (1993). Externalizing in preschoolers and early adolescents. Developmental Psychology, 29, 3-18. Miller, N. E. (1969). Learning of visceral and glandular responses. Science, 163, 434-445. Miller, N. E. (1995). Cinical-experimental interactions in the development of neuroscience. American Psychologist, 50, 901-911. Miller, N. E., Dollard, J. (1941). Social learning and imitation. New Haven, CT: Yale University Press. Miller, S. M., Shoda, Y., Hurley, K. (1996). Applying cognitive-social theory to health-protective behavior: Breast self-examination in cancer screening. Psychological Bulletin, 199, 70-94. Miller, T. Q., Smith, T. W., Turner, C. W., Guijarro, M. L., Hallet, A. J. (1996). A meta-analytic review of research on hostility and physical health. Psychological Bulletin, 119, 322-348.

Mills, C. J. (1992). Academically talented children: The case for early identification and nurturance. Pediatrics, 89, 156-157. Milner, B. R. (1966). Amnesia following operation on temporal lobes. W: C. W. M. Whitty, O. L. Zangwill (red.), Amnesia. London: Butterworth. Mindel, J. A. (1993). Sleep disorders in children. Health Psychology, 12, 151-162. Mineka, S. (1991, sierpie). Raport, annual meeting of the American Psychological Association, San Francisco. Cyt. w: Turkington, C. (1991). Evolutionary memories may have phobia role.^iM Monitor, 22(11), 14. Mischel, W., Shoda, Y. (1995). A cognitive-affective system theory of personality. Psychological Review, 102, 246-268. Moliterno, D. J. i in. (1994). Coronary-artery vasoconstriction induced by cocaine, cigarette smoking, or both. New England Journal ofMedicine, 330, 454-459. Money, J. (1987). Sin, sickness, or status? Homosexual gender identity and psychoneuroendocrinology. American Psychologist, 42, 384-399. Montemayor, R., Flannery, D. J. (1991). Parent-adolescent relations in middle and late adolescence. W: R. M. Lerner, A. C. Petersen, J. Brooks-Gunn (red.), Encyclopedia of adolescence. New York: Garland. Moore, R. Y. (1995). Vision without sight. New England Journal ofMedicine, 332, 54-55. Morales, E. (1992). Latino gays and Latina lesbians. W: S. Dworkin, F. Gutierrez (red.), Counseling gay men and lesbians. Alexandria, VA: American Association for Counseling and Development. Moreland, R. L. Zajonc, R. B. (1982). Exposure effects in person perception: Familiarity, similarity, and attraction. Journal of Ezperimental Social Psychology, 18, 395-415. Mor research needed on medical use of marijuana. (1997). APA Monitor, 28(4), 9. Morin, C. M., Kowatch, R. A., Barry, T., Walton, E. (1993). Cognitive-behavior therapy for late-life insomnia. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 137-146. Morris, W. N., Miller, R. S., Spangenberg, S. (1977). The effects of dissenter position and task difficulty on conformity and response conflict. Journal of Personality, 45, 251-256. Moscovitch, M. (1994). Conference on memory, Harvard Medical School. Cyt. w: Goleman, D. (1994,31 maja). Miscoding is seen as the root of false memories. The New York Times, Cl, C8. Moser, C. G., Dyck, D. G. (1989).\Type A behavior, uncontrollability, and the activation of hostile self-schema responding. Journal of Research in Personality, 23, 248-267. Moyers, B. (1993). Healing and the mind. New York: Doubleday. Mullen, B. i in. (1987). Newscasters' facial expressions and voting behavior of viewers. Journal of Personality and Social Psychology, 53. Muoz, R. F., Hollon, S. D., McGrath, E., Rehm, L. P., VandenBos, G. R. (1994). On the AHCPR Depression in Primary Care guidelines: Further considerations for pmctitionets. American Psychologist, 49, 42-61. Murray, B. (1996a). Psychology remains top college major. APA Monitor, 27(2), 1,42. Murray, B. (1996b). Virtual classrooms draw cheers, fears. APA Monitor, 27(2), 40-41. Murray, B. (1997a). America still lags behind in mathematics test scores. APA Monitor, 28(1), 44. Murray, B. (1997b). Teaching today's pupils to think mor critically. APA Monitor, 28(3), 51. Murray, C. (1995). The Bell Curve and its critics. Commentary, 99(5), 23, 28.

Murray, H. A. (1938). Explorations in personality. New York: Oxford University Press. Murtagh, D. R. R., Greenwood, K. M. (1995). Identifying effective psychological treatments for insomnia: A meta-analysis. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 63, 79-89. Muslim Women Bridging Culture Gas. (1993, 8 listopada). The New York Times, B9. Myers, L. B., Brewin, C. R. (1994). Recall of early experience and the repressive coping style. Journal ofAbnormal Psychology, 103, 288-292. Nadol, J. B., Jr. (1993). Hearing loss. New England Journal of Medicine, 329, 1092-1102. National Center for Health Statistics. (1996, marzec). News Releases and Fact Sheets. Monitoring Health Care in America: Quarterly Fact Sheet. National Institute of Mental Health. (1982). Television and behavior: Ten years of scientific progress and implications for the eighties. Washington, DC: National Institute of Mental Health. National Institute of Occupational Safety and Health. (1990). A proposal: National strategy for the prevention of psychological disorders. Draft paper provided to the U.S. Senate Appropriations Subcommittee on Labor, Health and Human Services, and Education and Related Agencies by NIOSH. Neisser, U. (1993). Cyt. w: Goleman, D. J. (1993, 6 kwietnia). Studying the secrets of childhood memory. The New York Times, Cl, Cli. Neisser, U. (1997a). Never a duli moment. American Psychologist, 52, 79-81. Neisser, U. (1997b). Cyt. w: Sleek, S. (1997). Can emotional intelligence" be taught in today's schools? APA Monitor, 28(6), 25. Neisser, U., Boodoo, G., Bouchard, T. J., Jr., Boykin, A. W., Brody, N., Ceci, S. I, Halpern, D. F., Loehlin, J. C, Perloff, R., Sternberg, R. J., Urbina, S. (1996). Intelligence: Knowns and unknowns. American Psychologist, 51, 77-101. Nelson, K. (1973). Structure and strategy in learning to talk. Monographs for the Society for Research in Child Development, 55(149). Nelson, K., Hampson, J., Shaw, L. K. (1993). Nouns in early lexicons: Evidence, explanations, and implications. Journal of Child Language, 20, 228. Nevid, J. S., Rathus, S. A., Greene, B. A. (1997). Abnormal psychology in a changing world (wyd. 3). Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hali. Nevid, J. S., Rathus, S. A., Rubenstein, H. (1998). Health in the new millennium. New York: Worth. Newlin, D. B., Thomson, J. B. (1990). Alcohol challenge with sons of alcoholics: A critical review and analysis. Psychological Bulletin, 108, 383-402. Newman, F. L., Howard, K. I. (1991). Introduction to the special section on seeking new clinical research methods. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59, 8-11. Newman, J., McCauley, C (1977). Eye contact with strangers in city, suburb, and smali town. Environment and Behavior, 9, 547-558. Newman, R. (1994). Prozac: Panacea? Psychological steroid? APA Monitor, 25(4), 34. Newport, E. L. (1994). Cyt. w: Senior, J. (1994, 3 stycznia). Language of the deaf evolves to reflect new sensibilities. The New York Times, Al, A12. Nides, M. A. i in. (1995). Predictors of initial smoking cessation and relapse through the first 2 years of the lung health study. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 63, 60-69. NIMH. Zobacz: National Institute of Mental Health. Nolen-Hoeksema, S. (1991). Responses to depression and their effects on the durationof depresswe episodes. Journal ofAbnormal Psychology, 100, 569-582.

Nolen-Hoeksema, S., Morrow, J., Fredrickson, B. L. (1993). Response styles and the duration of depressedmood. Journal ofAbnormal Psychoogy, 102, 20-28. Norris, F. H., Kaniasty, K. (1994). Psychological distress following criminal victimization in the genera population: Cross-sectional, longitudinal, and prospective analyses. Journal of Consulting and Clinical Psychoogy, 62, 111-123. Norvell, N., Belles, D. (1993). Psychological and physical benefits of circuit weight training in law enforcement personnel. Journal of Consulting and Clinical Psychoogy, 61, 520-527. Novick, L. R., Cote, N. (1992). The natur of expertise in anagram solution. W: Proceedings of the Fourteenth Annual Conference of the Cognitive Science Society. Hillsdale, NJ: Erbaum. Nowicki, S., Strickland, B. R. (1973). A locus of control scal for children. Journal of Consulting Psychoogy, 40, 148-154. 0'Brien, C. P. (1996). Recent developments in the pharmacotherapy of substance abuse. Journal of Consulting and Clinical Psychoogy, 64, 677-686. ODEER (1994). Zobacz: Office of Demographic, Employment, and Educational Research. Office of Demographic, Employment, and Educational Research. (1994). Summary report doctorate recipients from United States universities. Washington, DC: American Psychological Association. Ogbu, J. U. (1993). Differences in cultural frame of reference. International Journal ofBehavioral Development, 16, 483-506. Okazaki, S. (1997). Sources of ethnic differences between Asian American and White American college students on measures of depression and social anxiety. Journal ofAbnormal Psychoogy, 106, 52-60. Olds, J. (1969). The central nervous system and the reinforcement of behavior. American Psychologist, 24, 114-132. Olds, J., Milner, P. (1954). Positive reinforcement produced by electrical stimulation of the septal area and other regions of the rat brain. Journal of Comparative and Physiological Psychoogy, 47, 419-427. O'Leary, A. (1990). Stress, emotion, and human immune function. Psychological Bulletin, 108, 363-382. Olson, S. L., Bates, J. E., Kaskie, B. (1992). Caregiver-infant interaction antecedents of children's school-age cognitive ability. Merrill-Palmer Quarterly, 38, 309-330. Ortega, D. F., Pipal, J. E. (1984). Challenge seeking and the Type A coronaryprone behavior pattern. Journal of Personality and Social Psychoogy, 46, 1328-1334. ^Ouimette, P. C, Finney, J. W., Moos, R. H. (1997). Twelve-step and cognitive-behavioral treatment for substance abuse. Journal of Consulting and Clinical Psychoogy, 65, 230- 240. Paffenbarger, R. S., Jr., Hyde, R. T., Wing, A. L., Hsieh, C. C. (1986). Physical activity, all-cause mortality, and longevity of college alumni. New Engand Journal ofMedicine, 314, 605-613. Paffenbarger, R. S., Jr. i in. (1993). The association of changes in physical-activity level and other lifestyle characteristics with mortality among men. New Engand Journal of Medicine, 328, 538-545. Pagan, G., Aiello, J. R. (1982). Development of personal space among Puerto Ricans. Journal of Nonverbal Behavior, 7, 59-68. Paikoff, R. L., Collins, A. C. (1991). Editor's notes: Shared views in the family during adolescence. W: R. L. Paikoff, A. C. Collins (red.), New Directions for Child Development (t. 51). San Francisco: Jossey-Bass. Pajares, F., Miller, M. D. (1994). Role of sef-efficacy and self-concept beliefs in mathematical problem solving. Journal of Educational Psychoogy, 86, 193-203.

Papini, D. R., Roggman, L. A. (1992). Adolescent perceived attachment to parents in relation to competence, depression, and anxiety. Journal of Early Adolescence, 12, 420-440. Papousek, M., Papousek, H., Symmes, D. (1991). The meanings of melodies in motherese in ton and stress languages. Infant Behavior and Development, U, 415-440. Pappas, G., Queen, S., Hadden, W., Fisher, G. (1993). The increasing disparity of mortality between socioeconomic groups in the United States, 1960 and 1986. New Engand Journal ofMedicine, 329, 103-109. Pardes, H. i in. (1991). Physicians and the animal-rights movement. New Engand Journal ofMedicine, 324, 1640-1643. Parker, J. G., Herrera, C. (1996). Interpersonal processes in friendship: A comparison of abused and nonabused children's experience. Developmental Psychoogy, 32, 1025-1038. Patrick, C. J., Bradley, M. M., Lang, P. J. (1993). Emotion in the criminal psychopatii: Startle reflex modulation. Journal ofAbnormal Psychoogy, 102, 82-92. Patterson, D. R., Ptacek, J. T. (1997). Baseline pain as a moderator of hypnotic analgesia for burn injury treatment. Journal of Consulting and Clinical Psychoogy, 65, 60-67. Patterson, G. R. (1993). Orderly change in a stable world: The antisocial trait as a chimera. Journal of Consulting and Clinical Psychoogy, 61, 911-919. Patterson, M. L. (1991). Functions of nonverbal behavior in interpersonal interaction. W: R. S. Feldman, B. Rime (red.), Fundamentas ofnonverba behavior. Cambridge, Engand: Cambridge University Press. Pavlov, I. (1927). Conditioned reflexes. London: Oxford University Press. Pedersen, N. L., Pomin, R., McClearn, G. E., Friberg, L. (1988). Neuroticism, extraversion, and related traits in adult twins reared apart and reared together. Journa of Personality and Social Psychoogy, 55, 950-957. Penfield, W. (1969). Consciousness, memory, and man's conditioned reflexes. W: K. H. Pribram (red.), On the bioogy oflearning. New York: Harcourt Brace Jovanovich. Penn, D. L., Corrigan, P. W., Bentall, R. P., Racenstein, J. M., Newman, L. (1997). Social cognition in schizophrenia. Psychological Bulletin, 121, 114-132. Penn, N. E., Kar, S., Kramer, J., Skinner, J., Zambrana, R. E. (1995). Panel VI. Ethnic minorities, health care systems, and behavior. Health Psychoogy, 14, 641-648. Penner, L. A., Thompson, J. K., Coovert, D. L. (1991). Size overestimation among anorexics: Much ado about very little? Journa of Abnorma Psychoogy, 100, 90-93. Perls, F. S. (1971). Gestalt therapy verbatim. New York: Bantam. Perrett, D. I. (1994). Natur. Cyt. w: Brody, J. E. (1994, 21 marca). Notions of beauty transcend culture, new study suggests. The New York Times, A14. Perry, D. G, Bussey, K. (1979). The social learning theory of sex differences. Journal of Personality and Social Psychoogy, 37, 1699-1712. Peterson, E. D. i in. (1997). Racial variation in the use of coronary-revascularization procedures. New Engand Journal ofMedicine, 336, 480-486. Peterson, L. R., Peterson, M. J. (1959). Short-term retention of individual verbal items. Journal of Ezperimental Psychoogy, 58, 193-198. Petraitis, J., Flay, B. R., Miller, T. Q. (1995). Reviewing theories of adolescent substance use. Psychological Bulletin, 1995, 67-86. Petrie, T. A., Diehl, N. S. (1995). Sport psychoogy in the profession of psychoogy. Professional Psychoogy: Research and Practice, 26, 288-291. Pettingale, K. W. i in. (1985). Mental attitudes to cancer. Lancet, 1, 750.

Petty, R. E., Cacioppo, J. T., Strathman, A. J., Priester, J. R. (1994). To think or not to think: Exporing two routes to persuasion. W: S. Shavitt, T. C. Brock (red.), Persuasion (s. 113-147). Boston: Allyn & Bacon. Phillipson, E. A. (1993). Sleep apnea. New England Journal of Medicine, 328, 1271-1273. Phinney, J. S. (1996). When we talk about American ethnic groups, what do we mean? American Psychologist, 51, 918-927. Phinney, J. S., Chavira, V., Williamson, L. (1992). Acculturation attitudes and self-esteem among high school and college students. Youth and Society, 23(3), 299-312. Piaget, J. (1963). The origins of intelligence in children. New York: W. W. Norton. Pihl, R. O., Peterson, J. B. (1992). Etiology. Annual Review of Addictions Research and Treatment, 2, 153-175. Pihl, R. O., Peterson, J. B., Finn, P. (1990). Inherited predisposition to alcoholism. Journal ofAbnormal Psychology, 99, 291-301. Pik, K. M., Rodin, J. (1991). Mothers, daughters, and disordered eating. Journal ofAbnormal Psychology, 100, 198-204. Pilkonis, P. (1996). Cyt. w: Goleman, D. J. (1996,1 maja). Higher suicide risk for perfectionists. The New York Times, C12. Pillard, R. C. (1990). The Kinsey Scal: Is it familial? W: D. P. McWhirter, S. A. Sanders, J. M. Reinisch (red.), Homosexuality/Heterosexuality: Concepts of sexual orientation (s. 88-100). New York: Oxford University Press. Pillard, R. C, Weinrich, J. D. (1986). Evidence of familial natur of mae homosexaality.ArchivesofSexualBehavior, 43, 808-812. Pinker, S. (1990). Language acuisition. W: D. N. Osherson, H. Lasnik (red.),^4n invitation to cognitive science: Language (t. 1). Cambridge, MA: The MIT Press, a Bradford Book. Pinker, S. (1994a). The language instinct. New York: William Morrow. Pinker, S. (1994b, 19 czerwca). Building a better brain. The New York Times BookReview, 13-14. Pinpointing chess moves in the brain. (1994, 24 maja). The New York Times, C14. Pion, G. M., Mednick, M. T., Astin, H. S., Hali, C. C. I., Kenkel, M. B., Keita, G. P., Kohout, J. L., Kelleher, J. C. (1996). The shifting gender composition of psychology. American Psychologist, 51, 509-528. Plomin, R., DeFries, J. C, McClearn, G., Rutter, M. (1997). Behavioral genetics (wyd. 3). New York: W. H. Freeman. Plous, S. (1996). Attitudes toward the use of animals in psychological research and education. American Psychologist, 51, 1167-1180. Plutchik. R. (1984). A genera psychoevolutionary theory. W: K. Scherer, P. Ekman (red.), Approaches to emotion. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Polivy, J., Zeitlin, S. B., Herman, C. P., Beal, A. L. (1994). Food restriction and binge eating. Journal ofAbnormal Psychology, 103, 409-411. Pollack, W. S. (1996). Cyt. w: Clay, R. A. (1996). Older men are mor involved fathers, studies show. APA Monitor, 27(2), 37. Pomerleau, O. F., Collins, A. C, Shiffman, S., Pomerleau, C. S. (1993). Why some people smoke and others do not. Journal of Consulting and Clinical Psydiology, 61, 723-731. Pope, K. S. (1996). Memory, abuse, and science: Questioning claims about the false memory syndrome epidemie. American Psychologist, 51, 951-91 A. Popkin, B. M., Siega-Riz, A. M., Haines, P. S. (1996). A comparison of dietary trends among racial and socioeconomic groups in the United States. New England Journal of Medicine, 335, 716-720. Porter, R. H., Makin, J. W., Davis, L. B., Christensen, K. M. (1992). Breast-fed infants respond to olfactory cues from their own mother and unfamiliar lactating females. Infant Behavior and Development, 15, 85-93.

Posner, M. L, Raichle, M. E. (1994). Images ofmind. New York: W. H. Freeman. Poussaint, A. (1990, wrzesie). An honest look at Black gays and lesbians. Ebony, 124, 126,130-131. Powch, I. G., Houston, B. K. (1996). Hostility, anger-in, and cardiovascular reactivity in White women. Health Psychology, 15, 200-208. Powell, E. (1996). Sex onyour terms. Boston: Allyn & Bacon. Price, L. H., Heninger, G. R. (1994). Lithium in the treatment of mood disorders. New England Journal of Medicine, 331, 591-598. Putallaz, M., Heflin, A. H. (1990). Parent-child interaction. W: S. R. Asher, J. D. Coie (red.), Peer rejeetion in childhood. New York: Cambridge University Press. Putnam, F. W., Guroff, J. J., Silberman, E. K., Barban, L., Post, R. M. (1986). The clinical phenomenology of multiple personality disorder: Review of 100 recent cases. Journal of Clinical Psychiatry, 47, 285-293. Quattrone, G. A. (1982). Overattribution and unit formation. Journal of Personality and Social Psychology, 42, 593-607. Raichle, M. E. (1994). Visualizing the mind. Scientific American, 270(4), 58-64. Rakowski, W. (1995). Cyt. w: Margoshes, P. (1995). For many, old age is the prime of Me. APA Monitor, 26(5), 36-37. Rapaport, K., Burkhart, B. R. (1984). Personality and attitudinal characteristies of sexually coercive college males. Journal of Abnormal Psychology, 93, 216-221. Rappaport, N. B., McAnulty, D. P., Brantley, P. J. (1988). Exploration of the Type A behavior pattern in chroni headache sufferers. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 56, 621-623. Rathus, S. A. (1973). A 30-item schedule for assessing assertive behavior. Behavior Therapy, 4, 398-406. Rathus, S. A., Fichner-Rathus, L. (1997). The right start, New York: Longman. Rathus, S. A., Nevid, J. S., Fichner-Rathus, L. (1997). Human sexuality in a world ofdiversity (wyd. 3). Boston: Allyn & Bacon. Ratner, N. B., Gleason, J. B. (1993). An introduetion to psycholinguisties. W: J. B. Gleason, N. B. Ratner (red.), Psycholinguisties. Fort Worth: Harcourt Brace Jovanovich. Redd, W. H. i in. (1987). Cognitive/attentional distraction in the control of conditioned nausea in pediatrie cancer patients receiving chemotherapy. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 55, 391-395. Reid, P. T. (1994). The real problem in the study of culture. American Psychologist, 49, 524-525. Reid, T. R. (1990, 24 grudnia). Snug in their beds for Christmas Eve: In Japan, December 24th has become the hottest night of the year. The Washington Post. Reinke, B. J., Holmes, D. S., Harris, R. L. (1985). The timing of psychosocial changes in women's lives. Journal of Personality and Social Psychology, 48, 1353-1364. Reis, H. T. i in. (1990). What is smiling is beautiful and good. European Journal of Social Psychology, 20, 259-267. Reiser, M. (1992). Memory and mind and brain. New York: Basic Books. Renninger, K. A., Wozniak, R. H. (1985). Effect of interest on attentional shift, recognition, and recall in young children. Developmental Psychology, 21, 624-632. Repetti, R. L. (1993). Short-term effects of occupational stressors on daily mood and health complaints. Health Psychology, 12, 125-131. Rescorla, R. A. (1988). Pavlovian conditioning: It's not what you think it is. American Psychologist, 43, 151-160. Resnick, H. S., Kilpatrick, D. G., Dansky, B. S., Saunders, B. E., Best, C. L.

(1993). Prevalence of civilian trauma and posttraumatic stress disorder in a representative national sample of women. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 984-991. Resnick, M. i in. (1992,24 marca). Journal of the American Medical Association. Cyt. w: Young Indians prone to suicide, study finds. The New York Times, March 25,1992, D24. Rest, J. R. (1983). Morality. W: P. H. Mussen, J. Flavell, E. Markman (red.), Handbook of childpsychology (t. 3). Cognitive development. New York: Wiley. Reynolds, A. G. (1991). The cognitive conseuences of bilingualism. W: A. G. Reynolds (red.), Bilingualism, multiculturalism, and second language learning. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Rice, M. E., Quinsey, V. L., Harris, G. T. (1991). Sexual recidmsm among child molesters released from a maximum security psychiatrie institution. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59, 381-386. < Rich, C. L., Ricketts, J. E., Thaler, R. C, Young, D. (1988). Some differences between men and women who commit suicide. American Journal of Psychiatry, 145, 718-722. Richardson, D. C, Bemstein, S., Taylor, S. P. (1979). The effect of situational contingencies on female retaliative behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 37, 2044-2048. Richardson, P. H., Vincent, C. A. (1986). Acupuncture for the treatment of pain. Pain, 24, 15-40. Richman, J. (1993). Preventing elderly suicide. New York: Springer. Riggio, R. E., Woli, S. B. (1984). The role of nonverbal cues and physical attractiveness in the seleetion of dating partners. Journal of Social and Personal Relationships, 1, 347-357. Rilling, M. (1996). The mystery of the vanished citations: James McConnelFs forgotten 1960s quest for planarian learning. American Psychologist, 51, 589-598. Rinn, W. E. (1991). Neuropsychology of facial expression. W: R. S. Feldman, B. Rime (red.), Fundamentals of nonverbal behavior. Cambridge, England: Cambridge University Press. Robbins, C, Ehri, L. C. (1994). Reading story-books to kindergartners helps them learn new vocabulary words. Journal ofEducational Psychology, 86, 54-64. Robins, C. J., Hayes, A. M. (1993). An appraisal of cognitive therapy. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 205-214. Robinson, N. M. (1992, sierpie). Development and variation: The challenge of nurturing gifted young childfen. Referat, the meeting of the American Psychological Association, Washington, DC. Rodriguez, N., Ryan, S. W., Kemp, H. V., Foy, D. W. (1997). Posttraumatic stress disorder in adult female survivors of childhood sexual abuse: A comparison study. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 65, 53-59. Rogers, C. R. (1951). Client-centered therapy. Boston: Houghton Mifflin. Rogers, D. E., Ginzberg, E. (1993). Medical care and the health of the poor. Boulder, CO: Westview Press. Ros, J. S., Chassin, L., Presson, C. C, Sherman, S. J. (1996). Prospective predictors of quit attempts and smoking cessation in young adults. Health Psychology, 15, 261-268. Ros, R. J. (1995). Genes and human behayior.Annual Review of Psychology, 46, 625-654. Rosenbaum, M., Leibel, R. L., Hirsch, J. (1997). Obesity. New England Journal ofMedicine, 337, 396-407. Rosenberg, J., Perlstadt, H., Phillips, W. R. (1993). Now that we are here: Discrimination, disparagement, and harassment at work and the experience of women lawyers. Gender, Society, 7, 415-433.

Rosenblatt, R. (1994, 20 marca). How do tobacco executives live with themselves? The New York Times Magazine, 34-41, 55, 73-76. Rosenfeld, A. (1995). Cyt. w: Collins, C. (1995, 11 maja). Spanking is becoming the new don't. The New York Times, s. C8. Rosenthal, A. M. (1994,15 marca). The way she died. The New York Times, A23. Rosenthal, E. (1993a, 28 marca). Patients in pain find relief, not addiction, in narcoties. The New York Times, Al, A24. Rosenthal, E. (1993b, 20 lipca). Listening to the emotional needs of cancer patients. The New York Times, Cl, C7. Ross, C. A., Joshi, S., Carrie, R. (1990). Dissociative experiences in the genera population. American Journal of Psychiatry, 147, 1547-1552. Ross, L., Nisbett, R. E. (1991). The person and the situation. New York: McGraw-Hill. Ross, M. J., Berger, R. S. (1996). Effects of stress inoculation training on athletes' postsurgical pain and rehabilitation after orthopedic injury. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, 406-410. Rossouw, J. E. i in. (1990). The value of lowering cholesterol after myocardial infaretion. New England Journal of Medicine, 323, 1112-1119. Rothbart, M. K., Ahadi, S. A. (1994). Temperament and the development of personality. Journal ofAbnormal Psychology, 103, 55-66. Rothbaum, B. O. (1995). American Journal of Psychiatry. Rothbaum, B. O., Foa, E. B., Riggs, D. S., Murdock, T., Walsh, W. (1992). A prospective examination of post-traumatic stress disorder in rape victims. Journal of Traumatic Stress, 5, 455-475. Rotheram-Borus, M. J., Koopman, C, Haignere, C. (1991). Reducing HIV sexual risk behaviors among runaway adolescents. Journal of the American Medical Association, 266, 1237-1241. Rotheram-Borus, M. J., Trautman, P. D., Dopkins, S. C, Shrout, P. E. (1990). Cognitive style and pleasant actMties among female adolescent suicide attempters. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 58, 554-561. Rothman, A. J., Salovey, P. (1997). Shaping perceptions to motivate healthy behavior. Psychological Bulletin, 121, 3-19. Rotter, J. B. (1990). Internal versus externa control of reinforcement. American Psychologist, 45, 489-493. Royce, R. A., Sea, A., Gates, W., Jr., Cohen, M. S. (1997). Sexual transmission of HIV. New England Journal ofMedicine, 336, 1072-1078. Rozin, P., Fallen, A. (1988). Body image, attitudes to weight, and misperceptions of figur preferences of the opposite sex. Journal ofAbnormal Psychology, 97, 342-345. Rule, B. G., Taylor, B. R., Dobbs, A. R. (1987). Priming effects of heat on aggressive thoughts. Social cognition, 5, 131-143. Rush, A. J., Khatami, M., Beck, A. T. (1975). Cognitive and behavior therapy in chroni depression. Behavior Therapy, 6, 398-404. Russo, A. (1996). Cyt. w: Azar, B. (1996). Training is enhanced by virtual reality. APA Monitor, 26(3), 24. Riistemli, A. (1986). Mae and female personal space needs and escape reactions under intrusion: A Turkish sample. International Journal of Psychology. Rutkowski, G. K., Cruder, C. L., Romer, D. (1983). Group cohesiveness, social norms, and bystander intervention. Journal of Personality and Social Psychology, 44, 545-552. Rutter, M. (1997). Nature-nurture integration. American Psychologist, 52, 390-398. Rychlak, J. F. (1997). In defense of human consciousness. Washington, DC: American Psychological Association. Rymer, R. (1993). Genie: An abused child's flight from silence. New York: HarperCollins.

Saarni, C. (1990). Emotional competence. W: R. Thompson (red.), Nebraska Symposium on Motivation (t. 36). Socioemotional development. Lincoln: University of Nebraska Press. Saccuzzo, D. (1994, sierpie). Coping with complexities of contemporary psychological testing: Negotiating shifting sands. G. Stanley Hali lecture presented at the annual meeting of the American Psychological Association, Los Angeles. Sadalla, E. K., Kenrick, D. T, Vershure, B. (1987). Dominance and heterosexual attraction. Journal of Personality and Social Psychologa, 52, 730-738. Sadalla, E. K., Sheets, V., McCreath, H. (1990). The cognition of urban tempo. Environment and Behavior, 22, 230-254. Sadker, M., Sadker, D. (1994). How America's schools cheat girls. New York: Scribners. Sadowski, C, Kelley, M. L. (1993). Social problem solving in suicidal adolescents. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 121-127. Salgado de Snyder, V. N., Cervantes, R. C, Padilla, A. M. (1990). Gender and ethnic differences in psychosocial stress and generalized distress among Hispanics. Sex Roles, 22, 441-453. Sanders, G. S. (1984). Effects of context cues on eyewitness identification responses. Journal of Applied Social Psychology, 14, 386-397. Sandman, C, Crinella, F. (1995) Cyt. w: Margoshes, P. (1995).' For many, old age is the prime of lii&.APA Monitor, 26(5), 36-37. Sanna, L. J., Shetland, R. L. (1990). Valence of anticipated evaluation and social facilitation. Journal of Experimental Social Psychology, 26, 82-92. Santee, R. T., Masach, C. (1982). To agree or not to agree: Personal dissent amid social pressure to conform. Journal of Personality and Social Psychology, 42, 690-700. Sarbin, T. R., Coe, W. C. (1972). Hypnosis. New York: Holt, Rinehart and Winston. Sarter, M., Berntson, G. G., Cacioppo, J. T. (1996). Brain imaging and cognitive neuroscience. American Psychologist, 51, 13-21. Saxe, L. (1991a). Lying. American Psychologist, 46, 409-415. Saxe, L. (1991b). Science and the CQT polygraph. Integration of Physiological and Behavioral Sciences, 26, 223-231. Scarr, S., Kidd, K. K. (1983). Developmental behavior genetics. W: M. Haith, J. J. Campos (red.), Handbook of child psychology. New York: Wiley. Scarr, S., Weinberg, R. A. (1976). IQ test performance of Black children adopted by White families. American Psychologist, 31, 726-739. Scarr, S., Weinberg, R. A. (1977)?Tntellectual similarities within families of both adopted and biological children. Intelligence, 1, 170-191. Scarr, S., Weinberg, R. A. (1983). The Minnesota adoption studies: Genetic differences and malleability. Child Development, 54, 260-267. Schachter, S. (1959). The psychology of affiliation. Stanford, CA: Stanford University Press. Schachter, S., atane, B. (1964). Crime, cognition, and the autonomie nervous system. W: D. Levine (red.), Nebraska Symposium on Motivation. Lincoln: University of Nebraska Press. Schachter, S., Singer, J. E. (1962). Cognitive, social, and physiological determinants of emotional state. Psychological Review, 69, 379-399. Schafer, J., Brown, S. A. (1991). Marijuana and cocaine effect expectancies and drug use patterns. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59, 558-565. Schafran, L. H. (1995, 26 sierpnia). Rape is still underreported. The New York Times, A19. Schaie, K. W. (1993). The Seattle Longitudinal Studies of adult intelligence. Current Directions, 2, 171-175.

Schaie, K.W. (1994). The course of adult intellectual development. American Psychologist, 49, 304-313. Schaie, K. W., Willis, S. L. (1991). Adult personality and psychomotor performance. Journal of Gerontology: Psychological Sciences, 46, 275-284. Schaller, M., Maas, A. (1989). Illusory correlation and social categorization. Journal of Personality and Social Psychology, 56, 709-721. Schenker, M. (1993). Air pollution and mortality. New England Journal of Medicine, 329, 1807-1808. Schiffman, H. (1990). Sensation andperception. New York: Wiley. Schmidt, N. B., Lerew, D. R., Trakowski, J. H. (1997). Body vigilance in panie disorder. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 65, 214-220. Schneider, B. H., Byrne, B. M. (1987). IndMdualizing social skills training for behavior-disordered children. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 55, 444-445. Schneider, W, Bjorklund, D. F. (1992). Expertise, aptitude, and strategie remembering. Child Development, 63, 461-473. Schotte, D. E., Cools, J., Payvar, S. (1990). Problem-solving deficits in suicidal patients. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 58, 562-564. Schreiber G. B. i in. (1996). The risk of transfusion-transmitted viral infeetions. New England Journal of Medicine, 334, 1685-1690. Schuckit, M. A. (1996). Recent developments in the pharmacotherapy of alcohol dependence. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, 669-676. Schulz, R., Heckhausen, J. (1996). A life span model of successful aging. American Psychologist, 51, 702-714. Schutte, N. S., Malouff, J. M., Post-Gorden, J. C, Rodasts, A. L. (1988). Effect of playing videogames on children's aggressive and other behavior. Journal of Applied Social Psychology, 18, 454 -460. Schwartz, M. W., Seeley, R. J. (1997). Neuroendocrine responses to starvation and weight loss. New England Journal of Medicine, 336, 1802-1811. Schwartz, R. M., Gottman, J. M. (1976). Toward a task analysis of assertive behavior. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 44, 910-920. Schwarz, N., Bless, H., Bohner, G. (1991). Mood and persuasion. W: M. Zanna (red.), Advances in experimental social psychology (t. 24). New York: Academic Press. Schweinhart, L. J., Weikart, D. P. (red). (1993). Significant benefits: The High/Scope Perry Preschool Study through age 27. Ypsilanti, MI: High/Scope Press. Scott, J. (1994, 9 maja). Multiple personality cases perplex lega system. The New York Times, Al, B10, Bil. Scruggs, T. E., Mastropieri, M. A. (1992). Remembering the forgotten art of memory. American Educator, 16(4), 31-37. Segal, N. (1993). Twin, sibling, and adoption methods. American Psychologist, 48, 943-956. Seligman, M. E. P. (1995). The effectiveness of psychotherapy: The Consumer Reports study. American Psychologist, 50, 965-974. Seligman, M. E. P. (1996, sierpie). Predicting and preventing depression. Master lecture presented to the meeting of the American Psychological Association, Toronto. Selye, H. (1976). The stress oflife (wyd. popr.). New York: McGraw-Hill. Selye, H. (1980). The stress concept today. W: I. L. Kutash i in. (red.), Handbook on stress and awciety. San Francisco: Jossey-Bass. Senior, J. (1994, 3 stycznia). Language of the deaf evolves to reflect new sensibilities. The New York Times, Al, A12. Seppa, N. (1996). APA releases study on family violence.^4/M Monitor, 27(4), 12. Seppa, N. (1997a). Young adults and AIDS: It can't happen to me". APA Monitor, 28(1), 38-39.

Seppa, N. (1997b). Sexual harassment in the military lingers on. APA Monitor, 28(5), 40-41. Seta, J. J. (1982). The impact of comparison processes on coactors' task performance. Journal of Personality and Social Psychology, 42, 281-291. Shadish, W. R., Ragsdale, K. (1996). Random versus nonrandom assignment in controlled experiments. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, 1290-1305. Shadish, W. R. i in. (1997). Evidence that therapy works in clinically representative conditions. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 65, 355-365. Shavitt, S. (1990). The role of attitude objects in attitude functions. Journal of Experimental Social Psychology, 26, 124-148. Shaywitz, B. A. i in. (1995). Sex differences in the functional organization of the brain for language. Natur, 373, 607-609. Sheehy, G. (1976). Passages. New York: Dutton. Sheehy, G. (1995). New passages: Mapping your life across time. New York: Random House. Shepherd, J. i in. (1995). Prevention of coronary heart disease with pravastatin in men with hypercholesterolemia. New England Journal of Medicine, 333, 1301-1307. Sheppard, J. A., Strathman, A. J. (1989). Attractiveness and height. Personality and Social Psychology Bulletin, 15, 617-627. Shepperd, J. A. (1993). Productivity loss in performance groups. Psychological Bulletin, 113, 67- 81. Sher, K. J., Truli, T. J. (1994). Personality and disinhibitory psychopathology: Alcoholism and antisocial personality disorder. Journal of Abnormal Psychology, 103, 92-102. Sher, K. J., Wood, M. D., Wood, P. K., Raskin, G. (1996). Alcohol outcome expectancies and alcohol use. Journal of Abnormal Psychology, 105, 561-574. Sherif, M., Harvey, O. J., White, B. J., Hood, W. R., Sherif, C. W. (1961/1988). The Robbers Cave experiment: Intergroup conflict and cooperation. Middletown, CT: Wesleyan University Press. Sherman, R. A. (1997). Phantompain. New York: Plenum. Shiffman, S. i in. (1997). A day at a time: Predicting smoking lapse from daily urge. Journal of Abnormal Psychology, 106, 104-116. Shneidman, E. S. (1985). Definition ofsuicide. New York: Wiley. , Shumaker, S. A., Hill, D. R. (1991). Gender differences in social support and physical health. Health Psychology, 10, 102-111. Silverstein, L. B. (1991). Transforming the debat about child care and maternal employment. American Psychologist, 46, 1025-1032. Simons, A. D., Angell, K. L., Monroe, S. M., Thase, M. E. (1993). Cognition and life stress in depression. Journal of Abnormal Psychology, 102, 584-591. Simons, A. D., Gordon, J. S., Monroe, S. M., Thase, M. E. (1995). Toward an integration of psychologie, social, and biologie factors in depression. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 63, 369-377. Simons, R. L., Whitbeck, L. B., Conger, R. D., Chyi-In, W. (1991). Intergenerational transmission of harsh parenting. Developmental Psychology, 27, 159-171. Simpson, M., Perry, J. D. (1990). Crime and climate. Environment and Behavior, 22, 295-300. Simpson, M. L., Olejnik, S., Tam, A. Y., Supattathum, S. (1994). Elaborative verbal rehearsals and college students' cognitive performance. Journal of Educational Psychology, 86, 267-278. Skinner, B. F. (1938). The behavior of organisms: An experimental analysis. New York: Appleton. Skinner, B. F. (1948). Walden Two. New York: Macmillan. Skinner, B. F. (1957). Verbal behavior. New York: Appleton. Skinner, B. F. (1972). Beyond freedom and dignity. New York: Knopf.

Skinner, B. F. (1983). Intellectual self-management in old age. American Psychologist, 38, 239-244. Slaven, L., Lee, C. (1997). Mood and symptom reporting among middle-aged women: The relationship between menopausal status, hormone replacement therapy, and exercise participation. Health Psychology, 16, 203-208. Sleek, S. (1994). Bilingualism enhances student growth.^LfM Monitor, 25(4), 48. Sleek, S. (1995a). Group therapy. APA Monitor, 26(7), 1, 38-39. Sleek, S. (1995b). Rallying the troops inside our bodies.y4iM Monitor, 26(12), 1,24-25. Sleek, S. (1996). Side effects undermine drug compliance.^4.FM Monitor, 26(3), 32. Slobin, D. I. (1983). Crosslinguistic evidence for basie child grammar. Referat, biennial meeting of the Society for Research in Child Development, Detroit. Sloman, S. A. (1996). The empirical case for two systems of reasoning. Psychological Bulletin, 119, 3-22. Smetana, J. G.,Yau, J., Restrepo, A., Braeges, J. L. (1991). Conflict and adaptation in adolescence. W: M. E. Colten, S. Gore (red.), Adolescent stress: Causes and conseuences. New York: Aldine deGruyter. Smith, G. F., Dorfman, D. (1975). The effect of stimulus uncertainty on the relationship between freuency of exposure and liking. Journal of Personality and Social Psychology, 31, 150-155. Smith, M. L., Glass, G. V. (1977). Meta-analysis of psychotherapy outcome studies. American Psychologist, 32, 752-760. Smith, R. E., Smoli, F. L., Ptacek, J. T. (1990). Conjunctive moderator variables in vulnerability and resiliency research. Journal of Personality and Social Psychology, 58, 360-370. Smith, S. M., Glenberg, A. M., Bjork, R. A. (1978). Environmental context and human memory. Memory and Cognition, 6, 342-355. Smoke rises. (1993, 27 grudnia). The New York Times, A16. Snarey, J. R. (1985). Cross-Cultural universality of social-moral development: A critical review of Kohlbergian research. Psychological Bulletin, 97, 202-232. Snyder, M., DeBono, G. (1989). Understanding the functions of attitudes. W: A. R. Pratkanis i in. (red.), Attitude structure and funetion. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Snyder, M., Grether, J., Keller, K. (1974). Staring and compliance: A field experiment on hitchhiking. Journal of Applied Social Psychology, 4, 165-170. Snyderman, M., Rothman, S. (1987). Survey of expert opinion on intelligence and aptitude testing. American Psychologist, 42, 137-144. Snyderman, M., Rothman, S. (1990). The IQ controversy. New Brunswick, NJ: Transaction Publishers. Solomon, E. P., Berg, L. R., Martin, D. W., Villee, C. (1993). Biology (wyd. 3). Philadelphia: Saunders College Publishing. Sommers-Flanagan, J., Sommers-Flanagan, R. (1995). Intake interviewing with suicidal patients. Professional Psychology: Research and Practice, 26, 41-47. Sorenson, S. B., Rutter, C. M. (1991). Transgenerational patterns of suicide attempt. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59, 861-866. Southern, T., Jones, E. D. (1991). The academic acceleration of gifted children. New York: Teachers College Press. Sperling, G. (1960). The information available in brief visual presentations. Psychological Monographs, 74, 1-29. Sperry, R. W. (1993). The impact and promise of the cognitive revolution. American Psychologist, 48, 878-885. Spiegel, D., Cardea, E. (1991). Disintegrated experience. Journal of Abnormal Psychology, 100, 366-378. Spinhoven, P., Labbe, M. R., Rombouts, R. (1993). Feasibility of computerized psychological testing with psychiatrie outpatients. Journal of Clinical Psychology, 49, 440-447.

Spitzer, R. L., Gibbon, M., Skodol, A. E., Williams, J. B. W., First, M. B. (1989). DSM-III-R casebook. Washington, DC: American Psychiatrie Press. Spreat, S., Behar, D. (1994). Trends in the residential (inpatient) treatment of individuals with a dual diagnosis. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 43-48. Sprecher, S., Sullivan, Q., Hatfield, E. (1994). Mat seleetion preferences. Journal of Personality and Social Psychology, 66(6), 1074-1080. Springer, S. P., Deutsch, G. (1993). Left brain, rightbrain (wyd. 4). New York: Freeman. Sporer, S. L. (1991). Deep - deeper - deepest? Encoding strategies and the recognition of human faces: A critical comparison. Journal of Experimental Psychology: Human Learning, Memory and Cognition, 17, 323-333. Suire, L. R. (1993). Memory and the hippocampus. PsychologicalReview, 99,195-231. Suire, L. R. (1994). Cyt. w: Pool, R. The dynamie brain. Washington, DC: National Academy Press. Suire, L. R. (1996, sierpie). Memory systems of the brain. Master lecture presented to the meeting of the American Psychological Association, Toronto. Stacy, A. W. (1997). Memory activation and expectancy as prospective predictors of alcohol and marijuana use. Journal ofAbnormal Psychology, 106, 61-73. Stacy, A. W., Bentler, P. M., Flay, B. R. (1994). Attitudes and health behavior in diverse populations. Health Psychology, 13, 73-85. Stacy, A. W., Newcomb, M. D., Bentler, P. M. (1991). Cognitive motivation and drug use. Journal ofAbnormal Psychology, 100, 502-515. Stampfer, M. J. i in. (1991). A prospective study of cholesterol, apolipoproteins, and the risk of myocardial infaretion. New England Journal ofMedicine, 325, 373-381. Staples, S. I. (1996). Human responses to environmental noise. American Psychologist, 51, 143-150. Stasser, G., Taylor, L. A., Hanna, C. (1989). Information sampling in structured and unstructured discussion of three- and six-person groups. Journal of Personality and Social Psychology, 57, 67-78. Steele, C. M. (1994, 31 padziernika). Bizarre black IQ claims abetted by media. San Francisco Chronicie, Editorial page. Steele, C. M. (1996, sierpie). The role of stereotypes in shaping intellectual identity. Master lecture presented to the meeting of the American Psychological Association, Toronto. Steele, C. M. (1997). A threat in the air: How stereotypes shape intellectual identity and performance. American Psychologist, 52, 613-629. Steele, C. M., Aronson, J. (1995). Cyt. w: Watters, E. (1995,17 wrzenia). Claude Steele has scores to settle. The New York Times Magazine, 44-47. Steele, C. M., Josephs, R. A. (1990). Alcohol myopia. American Psychologist, 45, 921-933. Steinberg, L. (1996). Beyond the elassroom. New York: Simon & Schuster. Steinberg, L., Brown, B. B., Dornbusch, S. M. (1996). Ethnicity and adolescent achievement. American Educator, 20(2), 28-35. Steinberg, L., Dornbusch, S. M., Brown, B. B. (1992a). Ethnic differences in adolescent achievement. American Psychologist, 47, 723-729. Steinberg, L., Lamborn, S. D., Dornbusch, S. M., Darling, N. (1992b). Impact of parenting practices on adolescent achievement: Authoritative parenting, school involvement, and encouragement to succeed. Child Development, 63, 1266-1281. Steinbrook, R. (1992). The polygraph test: A flawed diagnostic method. New England Journal of Medicine, 327, 122-123. Steiner, M., i in. (1995). Fluoxetine in the treatment of premenstrual dysphoria. New England Journal ofMedicine, 332,

Sternberg, R. J. (1985). Beyond IQ: A triarchic theory of human intelligence. New York: Cambridge University Press. Sternberg, R. J. (1988). Triangulating love. W: R. J. Sternberg, M. J. Barnes (red.), The psychology oflove. New Haven. CT: Yale University Press. Sternberg, R. J. (1997a). What does it mean to be smart? Educational Leadershis. 54, 20-24. Sternberg, R. J. (1997b). The concept or intelligence and its role in lifelong learning and success. American Psychologist, 52, 1030-1037. Sternberg. R. J., Davidson, J. E. (1994). The natur ofinsight. Cambridge. MA: The MIT Press, a Bradford Book. Sternberg, R. J., Lubart, T. I. (1995). Defying the crowd: Cultivating creativity in a culture of conformity. New York: Free Press. Sternberg, R. J., Lubart. T. I. (1996). Investing in creativity. American Psychologist. 51, 677-688. Sternberg. R. J., Wagner, R. K., Williams. W. M., Horvath, J. A. (1995). Testing common sense. American Psychologist, 50, 912-927. Sternberg, R. J., Williams, W. M. (1997). Does the Graduate Record Examination predict meaningful success in the graduate training of psychologists? American Psychologist, 52, 630-641. Stevenson. H. W, Lee, S. Y., Stigler, J. W. (1986). Mathematics achievement of Chinese, Japanese, and American children. Science, 231, 693-699. Stewart, C. Jeffrey, K., Reid, I. C. (1994). LTP-like synaptic efficacy changes following electroconvulsive stimulation. Neuroreport, 5,1041-1044. Stier, D. S., Hali. J. A. (1984). Gender differences in touch. Journal of Personality and Social Psychology, 47, 440-459. Stokols, D. (1992). Establishing and maintaining healthy environments. American Psychologist. 47, 6-22. Stout, D. (1996, 18 padziernika). Direct link found between smoking and lung cancer. The New York Times, Al, A19. Straube, E. R., Oades, R. D. (1992). Schizophrenia. San Diego: Academic Press. Strauss, M. (1995). Cyt. w: Collins, C. (1995,11 maja). Spanking is becoming the new don't. The New York Times, C8. Stroio, P. J., Rogers, R; M. (1996). Obstructive sleep apnea. New England Journal ofMedicine, 334, 99-104. Strom, J. C, Buck, R. W. (1979). Staring and participants' sex. Personality and Social Psychology Bulletin, 5, 114-117. Strom, S. (1993,18 kwietnia). Human pheromones. The New York Times, V12. Strupp, H. H. (1996). The tripartite model and the Consumer Reports study. American Psychologist, 51, 1017-1024. Study finds smaller pay gap for mae and female doctors. (1996, 11 kwietnia). The New York Times, B9. Stunkard, A. J., Harris, J. R., Pedersen, N. L., McLearn, G. E. (1990). A separated twin study of the body mass index. New England Journal ofMedicine, 322, 1483-1487. Stunkard, A. J., S0rensen, T. I. A. (1993). Obesity and socioeconomic status. New England Journal of Medicine, 329, 1036-1037. Sue, S. (1991). Ethnicity and culture in psychological research and practise. W: J. D. Goodchilds (red.), Psychological perspectives on human diversity in America. Washington, DC: American Psychological Association. Sue, S., Okazaki, S. (1990). Asian-American educational achievements. American Psychologist, 45, 913-920. Suinn, R. A. (1982). Intervention with Type A behaviors. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 50, 933-949. Suinn, R. A. (1995). Anxiety management training. W: K. Craig (red.), Anxiety and depression in children and adults (s. 159-179). New York: Sag.

Suls, J., Wan, C. K., Costa. P. T., Jr. (1995). Relationship of trait anger to resting biood pressure. Health Psychology, 14, 444-456. Susser. E. S., Lin. S. P. (1992). Schizophrenia after prenatal exposure to the Dutch Hunger Winter of 1944-1945. Archives of General Psychiatry, 49, 983-988. Sutker, P. B. (1994). Psychopathy: Traditional and clinical antisocial concepts. W: D. C. Fowles. P. B. Sutker, S. H. Goodman (red.), Progress in experimental personality andpsychopathology research (s. 73-120). New York: Springer. Suzuki, L. A., Valencia, R. R. (1997). Race-ethnicity and measured intelligence: Educational implications. American Psychologist, 52, 1103-1114. Sweeney, P. D., Gruber, K. L. (1984). Selective exposure. Journal of Personality and Social Psychology, 46, 1208-1221. Szasz, T. S. (1984). The therapeutic state. Buffalo. NY: Prometheus. Tabor. M. B. W. (1996,7 sierpnia). Comprehensive study finds parents and peers are most crucial influences on students. The New York Times, A15. Tailoring treatments for alcoholics is not the answer. (1997). APA Monitor, 28(2), 6-7. Tanford, S., Penrod S. (1984). Social Influence Model: A formal integration of research on majority and minority influence processes. Psychological Bulletin, 95,189-225. Tangney, J. P. (1990). Assessing individual differences in proneness to shame and guilt. Journal of Personality and Social Psychology, 59, 102-111. Tanzi, R. E. (1995). A promising animal model of Alzheimer's disease. New England Journal of Medicine, 332, 1512-1513. Taub, A. (1993, 8 kwietnia). Narcotics have long been known safe and effective for pain. The NewYork Times, A20. Taylor, H. (1993). Cyt. w: Barringer, F. (1993, 25 kwietnia). Polling on sexual issues has its drawbacks. The NewYork Times, A23. Taylor, S. E. (1990). Health psychology: The science and the field. American Psychologist, 45, 40-50. Telegdy, G. (1977). Prenatal androgenization of primates and humans. W: J. Money, H. Musaph (red.), Handbook ofsexology. Amsterdam: Excerpta Medica. Teller, D. Y, Lindsey, D. T. (1993). Motion nulling techniues and infant color vision. W: C. E. Granrud (red.), Visual perception and cognition in infancy. Hillsdale, NJ: Erlbaurn. Tharp, R. G. (1991). Cultural diversity and treatment of children. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59, 799-812. Thase, M. E., Kupfer. D. J. (19961 Recent developments in the pharmacotherapy of mood disorders. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64, 646-659. Thompson, C. P., Cowan, T. (1986). The neurobiology of learning and memory. Science, 233, 941-947. Thompson, L. A., Dctterman, D. K., Plomin, R. (1991). Associations between cognitive abilities and scholastic achievement. Psychological Science, 2, 158-165. Thompson, R. A. (1991a). Attachment theory and research. W: M. Lewis (red.), Child and adolescentpsychiatry. Baltimore: Williams, Wilkins. Thompson. R. A. (1991b). Infant daycare. W: J. V. Lerner, N. L. Galambos (red.), Employed mothers and their children (s. 9-36). New York: Garland. Thoresen, C, Powell, L. H. (1992). Type A behavior pattern. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 60, 595-604. Thune, L, Brenn, T., Lund, E., Gaard, M. (1997). Physical activity and the risk of breast cancer. New England Journal of Medicine, 336, 1269-1275. Thurstone, L. L. (1938). Primary mental abilities. Psychometric Monographs, 1. Thurstone, L. L., Thurstone, T. G. (1963). SRA primary abilities. Chicago: SRA. Tolchin, M. (1989, 19 lipca). When long life is too much. The New York Times, Al, A15.

Tolman, E. C, Honzik, C. H. (1930). Introduction and removal of reward, and mae performance in rats. University of California Publications in Psychology, 4, 257-275. Tomes, H. (1993). It's in the nation's interest to break abuse cydz. APA Monitor, 24(3), 28. Torgersen, S. (1983). Genetic factors in aiuriety disorders. Archives of General Psychiatry, 40, 1085-1089. Triandis, H. C. (1990). Cross-cultural studies of individualism and collectivism. W: J. J. Berman (red.), Nebraska Symposium on Motivation, 1989. Cross-cultural perspectives. Lincoln: University of Nebraska Press. Triandis, H. C. (1994). Culture and social behavior. NewYork: McGraw-Hill. Triandis, H. C. (1995). IndMdualism and collectivism. Boulder, CO: Westview Press. Triandis, H. C. (1996). The psychological measurement of cultural syndromes. American Psychologist, 51, 407-415. Trickett, P. K., Aber, J. L., Carlson, V., Cicchetti, D. (1991). Relationship of socioeconomic status to the etiology and developmental seuelae of physical child abuse. Developmental Psychology, 27, 148-158. Trimble, J. E. (1991). The mental health service and training needs of American Indians. W: H. F. Myers i in. (red.), Ethnic minority perspectives on clinical training and services in psychology (s. 43-48). Washington, DC: American Psychological Association. Trobst, K. K., Collins, R. L., Embree, J. M. (1994). The role of emotion in social support provision. Journal of Social and Personal Relationships, 11, 45-62. Trujillo, C. (red.). (1991). Chicana lesbians: The girls our mothers warned us about. Berkeley, CA: Third Woman Press. Tsui, A. S., O'Reilly, C. A., III. (1989). Beyond simple demographic effects. Academy of Management Journal, 32, 402-423. Tucker, J. S., Friedman, H. S., Wingard, D. L., Schwartz, J. E. (1996). Marital history at midlife as a predictor of longevity. Health Psychology, 15, 94-101. TuMng, E. (1985). How many memory systems are there? American Psychologist, 40, 385-398. TuMng, E. (1991). Memory research is not a zero-sum gam. American Psychologist, 46, 41-42. Turner, A. M., Greenough, W. T. (1985). Differential rearing effects on rat visual cortex synapses: I. Synaptic and neuronal density and synapses per neuron. Brain Research, 329, 195-203. Turner, S. M., Beidel, D. C, Jacob, R. G. (1994). Social phobia: A comparison of behavior therapy and atenolol. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 62, 350-358. Tversky, A., Kahneman, D. (1982). Judgment under uncertainty. W: D. Kahneman, P. Slovic, A. Tversky (red.), Judgment under uncertainty: Heuristics and biases. New York: Cambridge University Press. Uchino, B. N., Cacioppo, J. T., Kiecolt-Glaser, J. K. (1996). The relationship between social support and physiological processes. Psychological Bulletin, 119, 488-531. Ukestad, L. K., Wittrock, D. A. (1996). Pain perception and coping in female tension headache sufferers and headache-free controls. Health Psychology, 15, 65-68. Upstream (1997, 21 czerwca). People: Charles Murray. Upstream@cycad.com. USBC (U.S. Bureau of the Census). (1995). Statistical abstract of the United States (wyd. 115). Washington, DC: U.S. Government Printing Office. U.S. Congress (1983, listopad). Scientific validity ofpolygraph testing (OTA-TMH-15). Washington, DC: Office of Technology Assessment. Vaillant, G. E. (1994). Ego mechanisms of defense and personality psychopathology. Journal ofAbnormal Psychology, 103, 44-50. Yalenstein, E. S. (1986). Great and desperate cures. New York: Basic Books.

Valentiner, D. P., Foa, E. B., Riggs, D. S., Gershuny, B. S. (1996). Coping strategies and post-traumatic stress disorder in female victims of sexual and nonsexual assault. Journal ofAbnormal Psychology, 105, 455-458. Van Brunt, L. (1994, 27 marca). About men: Whites without money. The New York Times Magazine, 38. Van Kammen, D. P., Peters, J., Yao, J., van Kammen, W. B., Neylan, T., Shaw, D., Linnoila, M. (1990). Norepinephrine in acute exacerbations of chroni schizophrenia. Negative symptoms revisited. Archives of General Psychiatry, 47(2), 161-168. Vandell, D. L., Corasaniti, M. A. (1990). Child care and the family. W: K. McCartney (red.), New Directions far Child Development (t. 49, s. 23-37). San Francisco: Jossey-Bass. Vandenbergh, J. G. (1993). Cyt. w: Angier, N. (1993, 24 sierpnia). Female gerbil born with males is found to be begetter of sons. The New York Times, C4. VandenBos, G. R. (1996). Outcome assessment of psychotherapy. American Psychologist, 51, 1005-1006. Venables, P. H. (1996). Schizotypy and maternal exposure to influenza and to cold temperatur. Journal ofAbnormal Psychology, 105, 53-60. Vernberg, E. M., La Greca, A. M., Silverman, W. K., Prinstein, M. J. (1996). Prediction of posttraumatic stress symptoms in children after Hurricane Andrew. Journal ofAbnormal Psychology, 105, 237-248. Vernon, S. W. i in. (1997). Correlates of psychologie distress in colorectal cancer patients undergoing genetic testing for hereditary colon cancer. Health Psychology, 16, 73-86. Visintainer, M. A., Volpicelli, J. R., Seligman, M. E. P. (1982). Tumor rejeetion in rats after inescapable or escapable shock. Science, 216(23), 437-439. Vitousek, K., Manke, F. (1994). Personality variables and disorders in anorexia neryosa andbulimia.nervosa. Journal ofAbnormal Psychology, 103, 137-147. Von Bekesy, G. (1957, sierpie). The ear. Scientific American, 66-78. Voyer, D., Voyer, S., Bryden, M. P. (1995). Magnitude of sex differences in spatial abilities. Psychological Bulletin, 117, 250-270. Wachtel, P. L. (1994). Cyclical processes in personality and psychopathology. Journal ofAbnormal Psychology, 103, 51-54. Wadden. T. A. i in. (1997). Exercise in the treatment of obesity. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 65, 269-277. Wad, N. (1997,1 kwietnia). Artificial human chromosome is new tool for gene therapy. The New York Tjmes, C3. Wagner, B. M. (1997). Family risk factors for child and adolescent suicidal behavior. Psychological Bulletin, 121, 246-298. Wagner, R. K. (1997). Intelligence, training, and employment. American Psychologist, 52, 1059-1069. Walk, R. D., Gibson, E. J. (1961). A comparative and analytical study of visual depth perception. Psychological Monographs, 75(15). Walker, L. E. A. (1993). Cyt. w: Mednick, A. (1993). Domestic abuse is seen as worldwide epidemie". APA Monitor, 24(5), 33. Walsh, M. R. (1993, sierpie). Teaching the psychology of women and gender for undergraduate and graduate faculty. Workshop of the Psychology of Women Institute presented at the meeting of the American Psychological Association, Toronto, Canada. Watkins, C. E., Jr., Campbell, V. L., Nieberding, R., Hallmark, R. (1995). Contemporary practice of psychological assessment by clinical psychologists. Professional Psychology: Research and Practice, 26, 54-60. Watkins, M. J., Ho, E., TuMng, E. (1976). Context effects on recognition memory for faces. Journal of Yerbal Leaming and Yerbal Behavior, 15, 505-518.

Watson, J. B. (1913). Psychology as the behaviorist views it. Psychological Review, 20, 158-177. Watson, J. B. (1924). Behaviorism. New York: W. W. Norton. Watson, J. B., Rayner, R. (1920). Conditioned emotional reactions. Journal of Experimental Psychology, 3, 1-14. Weaver, T. L., Clum, G. A. (1995). Psychological distress associated with interpersonal violence: A meta-analysis. Clinical Psychology Review, 15, 115-140. Webb, W. (1993). Cyt. w: Adler, T. (1993). Sleep loss impairs attention - and mor. APA Monitor, 24(9), 22-23, Weber, R., Crocker, J. (1983). Cognitive processes in the revision of stereotypie beliefs. Journal of Personality and Social Psychology, 45, 961-977. Wechsler, D. (1975). Intelligence defined and undefined. American Psychologist, 30, 135-139. Weekes, J. R., Lynn, S. J., Green, J. P., Brentar, J. T. (1992). Pseudomemory in hypnotized and task-motivated subjects. Journal ofAbnormal Psychology, 101, 356-360. Wegner, D. M. (1979). Hidden Brain Damage Scal. American Psychologist, 34, 192-193. Weidner, G., Boughal, T., Connor, S. L., Pieper, C, Mendell, N. R. (1997). Relationship of job strain to standard coronary risk factors and psychological characteristies in women and men of the Family Heart Study. Health Psychology, 16, 239-247. Weinberg, R. A, Scarr, S., Waldman, I. D. (1992). The Minnesota Transracial Adoption Study: A follow-up of IQ test performance at adolescence. Intelligence, 16, 117-135. Weiner, B. (1991). Metaphors in motivation and attribution. American Psychologist, 46, 921-930. Weiner, K. (1992). Cyt. w: Goleman, D. J. (1992, 8 stycznia). Heart seizure or panie attack? The New York Times, C12. Weisinger, H. (1990). The critical edge. New York: Harper, Row. Weisz, J. R., Sweeney, L., Proffitt, V., Carr, T. (1993). Control-related beliefs and self-reported depressive symptoms in late childhood. Journal of Abnormal Psychology, 102, 411-418. Welch, K. M. A. (1993). Drug therapy of migraine. New England Journal of Medicine, 329, 1476-1483. Wells, G. L. (1993). What do we know about eyewitness identification? American Psychologist, 48, 553-571. Weniger, B. G., Brown, T. (1996). The march of AIDS through Asia. New England Journal of Medicine, 335, 343-345. Wentzel, K. R. (1994). Relations of social goal pursuit to social acceptance, elassroom behavior, and perceived social support. Journal of Educational Psychology, 86, 173-182. Werner, C. M., Brown, B. B., Damron, G. (1981). Territorial marking in a gam arcade. Journal of Personality and Social Psychology, 41, 1094-1104. Westerman, M. A. (1990). Coordination of maternal directives with preschoolers' behavior in compliance-problem and healthy dyads. Developmental Psychology, 26, 621-630. Wetzler, S. E., Sweeney, J. A. (1986). Childhood amnesia. W: D. C. Rubin (red.), Autobiographical memory. New York: Cambridge University Press. Wheeler, M. A., Stuss, D. T., Tulving, E. (1997). Toward a theory of episodic memory: The frontal lobes and autonoetic consciousness. Psychological Bulletin, 121, 331-354. Whisman, M. A., Miller, I. W., Norman, W. H., Keitner, G. I. (1991). Cognitive therapy with depressed inpatients. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59, 282-288.

Whitaker, M. (1995,16 padziernika). Whites v. Blacks. Newsweek, 28-35. White, J. L. i in. (1994). Measuring impulsivity and examining its relationship to delinuency. Journal ofAbnormal Psychology, 103, 192-205. White, J. L., Nicassio, P. M. (1990, listopad). The reationship between daily stress, pre-sleep arousal and sleep disturbance in good and poor sleepers. Referat, annual meeting of the Association for the Advancement of Behavior Therapy, San Francisco. Whitehead, W. E. (1994). Assessing the effects of stress on physical symptoms. Health Psychology, 13, 99-102. Whorf, B. (1956). Language, thought, and reality. New York: Wiley. Widiger, T. A., Costa, P. T., Jr. (1994). Personality and personality disorders. Journal ofAbnormal Psychology, 103, 78-91. Widiger, T. A. i in. (1996). DSM-IV antisocial personality disorder field trial. Journal ofAbnormal Psychology, 105, 3-16. Wiens, A. N., Menustik, C. E. (1983). Treatment outcome and patient characteristics in an aversion therapy program for alcoholism. American Psychologist, 38, 1089-1096. Wilcox, V. L., Kasi, S. V., Berkman, L. F. (1994). Social support and physical disability in older people after hospitalization. Health Psychology, 13, 170-179. Wilder, D. A. (1990). Some determinants of the persuasive power of in-groups and out-groups. Journal of Personality and Social Psychology, 59, 1202-1213. Williams, J. E., Best, D. L. (1994). Cross-cultural views of women and men. W: W. J. Lonner, R. Malpass (red.), Psychology and culture. Boston: Allyn, Bacon. Williams, L. (1992, 6 lutego). Woman's image in a mirror: Who defines what she sees? The New York Times, Al, B7. Williamson, D. A., Cubic, B. A., Gleaves, D. H. (1993). Equivalence of body image disturbances in anorexia and bulimia nervosa. Journal ofAbnormal Psychology, 102, 177-180. Willoughby, T., Wood, E., Khan, M. (1994). Isolating variables that impact on or detract from the effectiveness of elaboration strategies. Journal of Educational Research, 86, 279-289. Wills, T. A., McNamara, G., Vaccaro, D., Hirky, A. E. (1996). Escalated substance abuse. Journal ofAbnormal Psychology, 195, 166-180. Wilson, B. (1997). Cyt. w: Seppa, N. (1997). Children's TV remains steeped in wilence.APA Monitor, 28(6), 36. Wilson, G. T. (1993). Cyt. w: O'Neill, M. (1993,29 wrzenia). Diet sabotage: The new battle of the sexes. The New York Times, Cl, C6. Wilson, G.T., Fairburn, C. G. (1993). Cognitive treatments for eating disorders. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61, 261-269. Wilson, R. S. (1983). The Louisville twin study: Deveopmental synchronies in behavior. Child Development, 54, 298-316. Wink, P., Helson, R. (1993). Personality change in women and their partners. Journal of Personality and Social Psychology, 65, 597-606. Winkleby, M., Fortmann, S., Barrett, D. (1991). Social class disparities in risk factors for disease. Preventive Medicine, 19, 1-12. Winner, E. (1997). Exceptionally high inteligence and schooling. American Psychologist, 52, 1070-1081. Winson, J. (1997). The meaning of dreams. Scientific American mystees ofthe mind (wyd. spec, t. 7), 1, 58-67. Wissow, L. S. (1995). Child abuse and neglect. New England Journal of Medicine, 332, 1425-1431. Woloshyn,V. E., Paivio. A., Pressley, M. (1994). Use of elaborative interrogation to help students acuire information consistent with prior knowledge and information inconsistent with prior knowledge. Journal of Educational Psychology, 86, 79-89.

Wolpe, J. (1990). Thepractice ofbehavior therapy (wyd. 4). New York: Pergamon. Wolpe, J., Lazarus, A. A. (1966). Behavior therapy techniues. New York: Pergamon Press. Wolpe, J., Plaud, J. J. (1997). Pavlov's contributions to behavior therapy: The obvious and the not so obvious. American Psychologist, 52, 966-972. Wolraich, M. L. i in. (1990). Stimulant medication use by primary care physicians in the treatment of attention-deficit hyperactMty disorder. Pediatrics, 86, 95-101. Wood, J. M., Bootzin, R. R. (1990). The prevalence of nightmares and their independence from anxiety. Journal ofAbnormal Psychology, 99, 64-68. Wood, J. M., Bootzin, R. R., Rosenhan, D., Nolen-Hoeksema, S., Jourden, F. (1992). Effects ofthe 1989 San Francisco earthuake on freuency and content of nightmares. Journal ofAbnormal Psychology, 101, 219-224. Worchel, S., Brown, E. H. (1984). The role of plausibility in influencing environmental attributions. Journal of Ezperimental Social Psychology, 20, 86-96. Wren, C. S. (1997, 3 czerwca). One of medicine's best-kept secrets: Methadone works. The New York Times, C3. Wu, C, Shaffer, C. R. (1987). Susceptibility to persuasive appeals as a function of source credibility and prior experience with the attitude object. Journal of Personality and Social Psychology, 52, 677-688. Wulfert, E., Wan, C. K. (1993). Condom use: A self-efficacy model. Health Psychology, 12, 346-353. Yoder, J. D., Kahn, A. S. (1993). Working toward an inclusive psychology of women. American Psychologist, 48, 846-850. Young, T. i in. (1993). The occurrence of sleep-disordered breathing among middle-aged adults. New England Journal of Medicine, 328, 1230-1235. Youngblade, L. M., Belsky, J. (1992). Parent-child antecedents of 5-year-olds' close friendships. Developmental Psychology, 28, 700-713. Zagorski, M. G. (1997). Cyt. w: Leary, W. E. (1997, 14 stycznia). Researchers investigate (horrors!) nicotine's potential benefits. The New York Times, C3. Zahn-Waxler, C, Kochanska, G. (1990). The origins of guilt. W: R. A. Thompson (red.), Nebraska Symposium on Motivation (t. 38). Socioemotional development. Lincoln: University of Nebraska Press. Zajonc, R. B. (1968). Attitudinal effects of mer exposure. Journal of Personality and Social Psychology, Monograph Supplement 2(9), 1-27. Zajonc, R. B. (1980). Compresence. W: P. Paulus (red.), The psychology ofgroup influence. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Zane, N., Sue, S. (1991). Culturally responsive mental health services for Asian Americans. W: H. F. Myers i in. (red.), Ethnic minority perspectives on clinical training and sewices in psychology (s. 49-58). Washington, DC: American Psychological Association. Zigler, E. (1995, 12 sierpnia). Modernizing early childhood intervention to better serve children and families in poverty. Master Lecture delivered to the meeting of the American Psychological Association, New York. Zigler, E., Abelson, W. D., Trickett, P. K., Seitz, V. (1982). Is an intervention program necessary to improve economically disadvantaged children's IQ scores? Child Development, 53, 340-348. Zigler, E., Taussig, C, Black, K. (1992). Early childhood intervention: A promising preventative for juvenile delinuency. American Psychologist, 47, 997-1006. Zimbardo, P. G. (1997). What messages are behind today's cults? AR4 Monitor, 28(5), 14. Zimbardo, P. G., LaBerge, S., Butler, L. D. (1993). Psychophysiological conseuences of unexplained arousal. Journal of Abnormal Psychology, 102, 466-473.

Zinbarg, R. E., Barlow, D. H. (1996). Structure of airaety and anxiety disorders. Journal of Abnormal Psychology, 105, 181-193. Ziv, T. A., Lo, B. (1995). Denial of care to illegal immigrants. New England Journal ofMedicine, 332, 1095-1098. Zuckerman, M. (1980). Sensation seeking. W: H. London, J. Exner (red.), Dimensions ofpersonality. New York: Wiley. Zuckerman, M. (1992). What is a basie factor and which factors are basie? Tumbles all the way down. Personality and Individual Differences, 13, 675-681. Zuger, A. (1997a, 10 czerwca). Morning after" treatment for AIDS. The New York Times, Cl, C3. Zuger, A. (1997b, 19 sierpnia). Removing half of brain improves young epilepties' lives. The New York Times, C4.

Abbey, A., 701 Abeles, N., 120,196,198, 435 Aber.J. L.,175 Abramowitz, A. J., 322 Abramowitz, J. S., 679 Ackerman, P. L, 410 Addis, M. E., 671 Ader, D. N., 64, 83 Ader, R., 590 Adeyemo, S. A., 376 Adler, A., 486, 653 Adler, N. E., 593 Adler, T., 246, 261,431, Agras, W. S., 641,587, 596 Ahadi, S. A., 175, 621 Aiello, J. R., 722 Ainsworth, M. D. S., 167-170, 192, 447 Akhtar, N., 465 Aldag, R. J., 714 Allen, F., 588 Allen.J. P., 175 Allen, L, 63 Allen, M 489, 528 Alloy, L B., 619, 622 Allport, G. W, 490 Almeida, D. M 189 Alston, J. H., 57 Altman, J., 702 Altman, L. K., 559 Amabile, T. M., 383, 385 Ames, M. A., 544 Andersen, B. L, 592, 596-597, 599 Anderson, CA., 720 Anderson, J. R 377 Anderson, R., 563-564 Andrews, B., 621 Angell, M., 592, 600 Angier, N., 147,188, 367, 600 Annett, M., 137 Annunziata, J., 671 Antonuccio, D., 681 Appel, L. J., 596 Apter.T., 194 Archer, J., 147, 528 Arnold, D. H., 397 Aronson, J., 433 Arystoteles, 40, 49-50,100 Asch, S. E., 707-709 Ashton, R 264 Atkinson, R. C, 338-339, 358 Audrain, J. E., 277 Avis, W. E., 535 Ayanian, J. Z., 592

Ayllon, T., 659 Azar, B., 85,121, 149, 158, 173, 236,270,274,381,385, 492, 580, 590, 596-597, 599-600, 672

Babcock, J. C, 671 Babiski, J. F. F., 163, 418 Bach, G., 685 Bachman, J. G., 269 Bachrach, L. L, 630 Baddeley, A. D., 343, 354, 364 Baenninger, M. A., 527 Bagateli, C.J., 142 Bahrick, H., 357 Bailey, J. M., 544 Bailey, M., 100 Baillargeon, R., 182 Baker, L. A., 432 Bal, D. G., 592 Balio, D. A., 425 Baltes, P. B., 200, 435 Bandura, A., 38, 62, 85,185, 325-326, 495, 498, 574, 614, 657 Banks, M. S., 163 Banks, S. M, 390, 690 Baquet, C. R., 592 Barabasz, A., 286 Barbaree, H. E., 546 Barboza, D., 638 Barchoff, H., 549 Bard, P., 472-473 Barlow, D. H., 606, 608, 658, 674 Barnett, W. S., 433 Barnum, P. T., 108 Baron, R. A., 463, 694, 698, 715-717,720-722 Barongan, C, 546 Barr, C. E., 633 Barr, Y. M., 585 Barringer, F., 402, 554 Barsalou, L. W., 373 Bartek, S. E 688 Bartoshuk, L. M., 239,241 Basen-Engquist, K., 268 Bashore, T. R., 468-469 Bates, J. E., 168 Baucom, D. H., 674 Bauer, P. J., 361 Baum, A., 152, 612 Baumeister, R. F., 635 Baumgardner, A. H., 699 Baumrind, D., 171-172, 437 Bearak, B., 711 Beauchamp, G. K., 239, 241

Beck, A.T., 319, 623, 664, 666-667, 670, 674 Becker, L. B., 592 Behar, D., 675 Bell, A. G., 232 Bell, A. P 543 Bell, P. A., 720 Belle, D., 621 Belles, D., 589, 625 Belsky, J 168,173-174 Bem, D. J., 250 Bem, S.L, 446, 521,525-526, 532 Benbow, C. P., 427 Benight, C. C, 575 Benson, H., 284, 286, 596 Benson, P. L, 718 Bentall, R. P., 623 Berenbaum, H., 565 Berger, K. S., 199 Berger, R. S., 246 Berke, R. L, 151 Berkowitz, L., 326, 465 Berliner, D., 241 Bernstein, I., 600 Bernstein, W. M., 536 Berquier, A., 264 Best, D. L, 522 Betancourt, H., 592 Bevan, W., 504 Bexton, W. H., 456 Bianchi, S. M., 489, 525 Binet, A., 55,410,416,418-419, 649 Binswanger, L, 500 Birbaumer, N., 247 Bjork, D. W., 307 Bjorklund, D. F., 181-182,352, 528 Blake, P., 569 Blakeslee, S., 232, 241,263, 434, 592 Blanchard, E. B., 587, 594, 612, 674 Blass, T., 705 Blatt, S.J., 191,488-489, 574, 622, 673, 717 Bock, J 492 Bloom, B. L, 509, 609 Bloom, L, 355, 398 Blum, D., 125 Bly, R., 489 Boden, M. A., 383 Bogen, J., 137 Bond, R., 708 Boneau, C. A., 65 Bootzin, R. R., 264, 266 Boskind-White, M 641

Boss, M., 500 Bouchard, T. J., Jr., 430-431 Bower, G., 354, 473 Bowers, K. S., 288 Bowes, J. M., 533 Bowlby, J., 167,169-170, 447 Boyatzis, R. E., 96, 98 Boyd-Franklin, N., 676 Bradley, E. J., 465 Bradley, R. H., 433 Bransford, J. D., 355 Braun, B. G., 616 Bray, R. M., 712 Bremner, W. J., 142 Brent, E 458 Brewer, C, L, 362 Brewin, C. R., 85, 481 Bridges, K., 469 Bridgwater, C. A., 690 Broberg, A., 173 Broca, P., 134-135 Brody, J. E., 144-145,194-195, 279,393,410,450,590, 593-594, 599-600, 627 Bronstein, P., 461 Brown, B. B., 329, 702 Brown, E. H., 721 Brown, G. W., 621 Brown, J. D., 469 Brown, L. S 621 Brown, M., 276 Brown, R., 321,351,353 Brown, T., 598 Browne, A., 83 Browne, M. W., 108 Brownell, K. D., 450-452 Brownell, W. E., 235 Brownlee-Duffeck, M., 575 Bmck, M 349

Bryant, W. C, 201^

Buchanan, C. M., 189 Buchanan, R. W., 121,629,632-634 Buck, R. W., 704 Bucy, P., 128 Budd, L S.,314 Buffone, G. W., 589, 625 Bullock, M., 328 Burk, E., 44 Burkhart, B. R 546 Burman, B., 580 Burnette, E., 403 Burns, D. D 673 Bums, R., 538 Burnstein, E., 713 Burt, M., 546 Buschmann, M. B., 702 Buss, D. M., 469, 528 Bussey, K 531 Butler, R., 191,197-198 Byrne, B. M., 661 Byrne, D., 694, 698, 715-717, 720-722 Byrnes, J., 527 Byron, G. G., 486

Cacioppo, J. T., 470 Calhoun, K. S., 547 Califano, J. A., 277 Calkins, M. W., 57 Cameron, J., 385 Campbell, J., 409 Campos, J. 1,165 Cannistra, S. A., 554 Cannon, W., 472-473, 581 Cantor, J., 326 Cappella, J. N., 538 Carey.G., 147, 614 Carey, M. P., 272 Carling, P. J., 649 Carlsmith, J. M., 457-458 Carlson, J. G., 466, 469 Carmlchael, L. L., 348 Carpenter, W. T., Jr., 121,629, 632-634 Carroll, K. M., 672 Carstensen, L., 199 Case.R., 182-183 Castelli, W., 588, 595-596 Cattell, R., 428-429, 492 Caulfield, M., 595 Cavaliere,F., 401,403 Ceci, S. J., 349 Celis, W., 548 Cepeda-Benito, A., 278 Cerletti, U., 680 Chadwick, P. D. J., 674 Chaiken, S 687, 689-690 Chan, C, 542 Gharcot, J. M., 418, 649 Charles, E., 596 Chassin, L., 270 Chesney, M. A., 559, 598 Chesno, F. A., 636 Chitayat, D., 83 Chomsky, N., 401-402 Churchill, W., 448 Cicchetti, D. V., 425 Cimons, M., 593 Cinciripini, P. M 278 Clark, D. M., 610 Clark, K. B., 59 Clark, L. A., 492, 623 Clarke-Stewart, K. A., 80,173 Clay, R. A., 195, 283 Clement, J., 379 Clkurel, K., 287 Clum, G.A., 617 Coe, C, 584 Coe, W. C, 288 Cohen, L. A., 593 Cohen, R., 195 Cohen, S., 565, 580, 585, 590, 719 Cohn, E. G 720 Cohn, L.,189 Coie, J. D., 590-591 Coleman, L, 680

Coleman, M., 525 Collaer, M. L., 530, 544 Collier, G., 92 Colllns, A. C, 189 Comas-Diaz, L.,621,675 Compas, B. E., 674 Condon, J. W, 538 Connelly, J., 565 Cools, J., 451, 453 Coon, H., 152,433 Cooney, J. L, 574 Cooney, N. L, 278 Coons, P. M.,617 Cooper, J. R., 623 Cooper, M. L., 272 Corasaniti, M. A., 173 Corey, L, 559 Corkin, S., 364 Corter, J. E., 352 Cose, E., 391 Costa, P. T., 492, 634, 636 Cot, N., 378-379 Cousins, N., 577 Cowan, T., 351 Cowley, G., 194-195 Cox,M. J., 168 Craik, F. I. M., 350, 355 Cramer, R. E., 717 Crano, W. D., 538 Crawford, H. J., 286-287 Creamer, M., 570, 613 Crenshaw, T., 554 Crews, D., 148, 530, 544 Crick, F., 148, 255 Crick, N. R., 465, 636, 703 Crinell, F., 200 Crits-Christoph, P., 674 Crocker, J., 689 Crowe, R. A., 108 Croyle, R. T., 596 Crusco, A. H., 702 Culbertson, F. M., 621 Cunnlngham, M. R., 716 Curfman, G. D., 588, 596 Curran, P. J., 270 Curtis, R. C, 538 Czapiski, J., 150

Davison, G. C, 674 de Jong, P. F., 371 De La Cancela, V 676 DeAngelis, T., 57-58,175, 326-327,362,612,638, 640-641,675 DeBono, G., 687 DeCasper, A. J 166 DeFries, J. C, 150 Delahanty, D. L, 584 Delgado, J. M. R., 133 Demokryt, 49 DeNeve, K. M., 720 Denmark, F. L, 63 DePaulo, B. M., 702 DeRubeis, R. J., 674 Deutsch, G., 137 Deutsch, R. M., 685 DeValois, R. L, 219 Devine, P. G., 694-695 Dickinson, E 100, 446 DiClemente, C. C, 575 Diehl, N. S., 48 DiLalla, D. L, 147,150, 614, 636 Diii, CA., 104 Dindia, K., 489, 528 Dix, D., 649 Dix, T., 172 Docherty, IM. M., 630 Dockery, D. W., 720 Dodge, K. A., 465, 636, 703 Doherty, K., 278 Dollard, J., 303, 715 Donnerstein, E. I., 719 Doob, A. N., 465 Dorfman, D 690 Dornbusch, S., 329 Downey, J. I., 544 Drapkin, R. G., 451, 453 Drobes, D. J., 277 Dubbert, P. M., 595 Duckitt, J., 693-695 Dugan, K. W., 463 Dumas, A., 82 Dumas, J. E 172 Duncker, K., 382 Dunning, J., 641 Dweck, C, 460-461 Dyck, D. G., 574

Eliot, G., 196 Ellickson, P. L., 272 Ellis, A., 33, 572-573, 578-579, 586, 664, 666-668, 670, 674 Ellis, L, 544 Ellsworth, P., 704 Emde, R., 150, 431 Engel, J., 137 Engels, G. I., 674 Epstein, M. A., 585 Erikson, E., 61,157,166-167, 190-192,199,201, 486-488, 653 Eron, L D., 189, 325, 327 Escher, M. C, 224 Escobar, C. M., 433 Espenshade, T., 87 Esterling, B. A., 590 Estes, W. K 354 Etaugh, C, 318, 530 Evans, G. W, 720 Eysenck, H. J., 67, 491-492, 508 Eysenck, M. W., 491

da Vinci, L, 136 Dabbs.J. M.,718 Damasio, A. R., 101,129 Danforth, J. S., 596 Daniel, M. H., 416 Dante, A., 538 Darley, J. M., 716-717 Darwin, K., 51,147,149, 428, 464, 469, 471 Das-Smaal, E. A., 371 Davey, L. F., 189 Davidson, J. E 380 Davidson, J. R., 613 Davis, J. H., 712 Davis, K. L, 634

Eagly, A. H., 522, 526, 687-690, 693 Ebbinghaus, H., 55, 357-359 Edwards, R., 677 Egeth, H. E., 349 Ehri, L. C, 397 Einstein, A., 151 Eisenberg, N., 692 Eisenberger, R., 385 Eke, M 610 Ekman, P., 469-472, 474 Elenteny, K., 527

Fairburn, C. G., 666, 679 Fallon, A. E., 535 Farrell, A. D., 609 Fazio, R. H., 688 Fechner, G. T 50, 55, 207-208, 357 Feder, B. J., 278 Fehr, B., 373 Feingold, A., 528, 693 Feshbach, S., 465 Festinger, L., 441,446,457-458 Fibel, B., 497 Fichner-Rathus, L., 31-33,545,548 Field.T. M., 80,173 Finn, P. R., 270 Fischer, K. W., 469 Fiske, D., 492 Fiske, S. T., 463, 538, 694 Fitzgibbon, M. L, 450 Flack, J. M., 592 Flannery, D. J., 189 Flavell,J.H., 181,183,185 Fleming, I., 612 Flor, H., 246-247 Foa, E. G., 613 Foley, H. J., 236 Folkman, S., 577 Follette, W. C, 606 Ford, E. S., 593 Foster, G. D., 452 Fowler, R. D., 106 Fowler, W., 427 Fox, R 464 Frankel, K.A., 168 Franki, V., 500 Franklin, B., 287 Frantz, R., 163 Franzoi, S. L, 535 Fraser, S. C, 692

Freedman, D. H., 417 Freedman, D. X., 493 Freedman, J. L, 692 Freeman, A., 674 Freeman, M. S., 166 Freud, A., 487, 653 Freud, Z., 55-57, 60-62, 70-71, 79, 85,159,185, 257, 262-263, 276, 304, 347, 360-361,394,418,444, 464, 480-488, 500, 508, 530,533,607,614,635, 649-653 Friedman, M. A., 450, 578-579, 595 Friedman, R. C, 544 Frierson, H 37 Friman, P. C, 65 Frisch, R., 188, 640 Fritsch, G., 133 Frodi, A., 528, 532 Fromm, E., 61 Fry, R., 569 Fuchs, C. S., 272 Fuller, S. R.,714 Furedy, J. J., 468 Furumoto, L, 57

Galaburda, A. M., 137 Galambos, N. L.,189 Galassi, J. P., 37-38, 657 Galileusz, 71 Gallagher, R., 565 Gallucci, W. T., 581 Gallup, G. H., 108 Galton, F., 147, 428, 490 Galvani, L, 117 Ganong, L. H., 525 Garcia, J., 300, 309, 428 Gardner, H., 412^113,415,426, 434 Garfinkel, R., 199 Garland, A. F., 189 Gauthier, J., 594 Gayle, H. D., 554 Gaziano, J. M., 272 Gazzaniga, M. S., 134-136,138, 255-256 Geen, R. G., 465 Geiger, H. J 592 Gelman, D., 626 Gelman, R., 182 Gentry, J., 189 George, J. M., 716 Gerberding, J. L, 559 Gerstner, L, 328 Geschwind, N., 137 Gesell, A 158 Getzels, J. W., 384-385 Gibbs, N., 549 Gibson, E. J., 165 Gibson, M., 505 Gigerenzer, G., 392

Gigone, D., 712-713 Gilbert, S. J., 706 Gilbert, S., 580,585,638,640-641 Gilligan, C, 184,186-187,191, 488 Gillis, A. R., 722 Gillis, J. S., 535 Gilovich, T., 700 Ginsburg, G., 461 Glaser, R., 585, 590 Glass, G. V., 674 Gleason, J. B., 393, 396 Gleitman, H., 696 Glenn, S. S., 308 Glover, J. A., 323 Gluck, M. A., 352 Goddard, H. H., 428 Godden, D. R., 354 Gold, D. R., 278 Goldfried, M. R., 38-39 Goldman, J. A., 392, 559 Goldman, K., 690 Goldman-Rakic, P. S 101,134, 343,349 Goldsmith, H. H 147,150 Goleman, D. J., 101,134, 475, 633, 681 Gomez, J., 542 Goodall, J., 90 Goodenough, F., 428-429 Goodman, L. A., 83 Goodnow, J. 1, 533 Goodwin, F. K., 623 Gopnik, A., 181 Gordon, C. M., 272 Gorman, J., 255 Gortmaker, S. L, 450 Gottesman, 1.1., 633, 636 Gottfried, A. E., 433, 461 Gottman, J. M., 691 Grady, D., 122, 280 Graham, M., 500 Granberg, D., 458 Greene, B., 507, 542-543, 675-677 Greene, J., 315 Greenfield, S. A., 122 Greeno, C. G., 451 Greenough, W. T., 365 Greenwood, K. M., 264 Greist, J. H., 589, 625 Griffin, E., 538 Grodstein, F., 194 Grossman, M. I., 449 Grove, W. M., 633 Gruber, K. L, 691 Gruber-Baldini, A. L., 435 Gruder, C. L., 580 Grush, J. E 690 Gruzelier, J., 287 Guilford, J. P., 412 Guisinger, S., 191, 488-489,717 Guralnik, J. M., 592, 600 Guthrie, R. V., 57 Guzman, L. P., 676

Haaf, R. A., 165 Haaga, D. A. F., 674 Haber, R. N., 341-342 Haddad.Y., 709-710 Haines, P. S 452 Hale, W. D., 497 Haley, W. E., 580 Hali, C. S., 528 Hali, G. C. I., 546, 675 Hali, G. S., 50,189 Hali, J. A., 593, 702 Hali, J. V., 690 Hali, J 298 Halperin, K. M., 107 Halpern, D. F., 376, 378, 527 Hamer, D., 541,544 Hamilton, R. J., 34 Hamm, N. M., 690 Haney, D. Q., 559 Haney, M., 270 Hansen, D. H., 175 Harkins, S., 712 Harlow, H., 169-170, 457 Harlow, L. L, 392, 559 Harnishfeger, K. K., 182 Hashimoto, N., 183 Hasselhorn, M., 352 Hastie, R., 392, 712-713 Hatfield, E., 466, 469 Haughton, E., 659 Hauser-Cram, P., 433 Hawkins, R. D., 365, 367 Hawkins, S. A., 392 Hayes, A. M., 674 Hayes, S. C, 323 Hays, K. F., 48, 588, 625 Heatherton, T. F., 640 Heckhausen, J., 200 Heflin, A. H., 172 Hegarty, M., 376 Heggestad, E. D., 410 Heidegger, M., 500 Heingartner, A., 690 Heller, D.A., 150 Helmes, E., 511 Helmholtz, H., 229-230 Helms, J. E., 428 Helson, R., 192,194,196 Hemingway, E., 620, 655 Heninger, G. R, 680 Henning, K., 528 Hensley, W, E.,717 Hepper, P. G., 137 Hepworth, J. T., 694 Herbert, T. B., 590 Hergenhahn, B. R.,361,464, 487-488, 604 Hering, E., 218, 229-230 Hermann, D., 362 Hernandez, P., 63, 506 Herrenstein, R., 429-430 Herrera, C, 175 Hersen, M., 625

Hershey, D. A., 379 Herzog, D. B., 640 Herzog, M. E 535 Hewitt, P. L., 622, 627 Heyes, P., 417 Higglns, H., 521 Hilgard, E., 288 Hill, D. R., 621 Hilton, J. L, 695 Hilts, P. J., 134, 365-366 Hines, M., 530, 544 Hipokrates, 133, 490-491,508, 604,619 Hitler, A., 706 Hitzig, E., 133 Hobfoll, S. E., 559, 621 Hobson, J. A., 261-262 Hodges, L. G., 658 Hoffman, C, 522 Hogan, H. P., 348 Hogan, R., 462 Holahan, C. J., 574-575, 580 Holland, J. L, 492, 512-513 Hollinger, L. M., 702 Hollingshead, A. B., 632 Hollon, S. D., 674, 681 Holmes, D. S., 284, 589 Holmes, K. K., 559 Holmes, T. H., 566 Holyoak, K., 297 Homer, 538 Honan, W. H., 525 Honorton, C, 250-251 Honts, C, 468 Honzik, C. H., 324 Hopper, J. L, 279 Horn, J. M., 432 Horney, K., 61,486, 653 Howard, K. I., 673 Howard-Pitney, B., 626 Hubel, D., 210 Huesmann, L. R., 325-328 Hull, C, 308, 444 Hultquist, C. M., 277 Humphrey, L. L., 642 Hunt, M., 184, 402, 458, 717 Hurst, N., 522 Hustin, G., 434 Hutchins, R. M 69 Huxley, A., 151 Hyde, J. S., 527 Hyman, R., 251

Jackson, P. W., 384-385 Jacob, T., 104 Jacobs, G. H., 219 Jacobs, T. J., 596 Jacobson, N. S., 666, 671,674 Jacobson-Kram, P., 671 Jacox, A., 246, 600 James, W., 50-51,55-58, 65, 71,255,338,340,444,447, 459, 471-474, 490, 624 Jamison, K. R., 620, 623 Janerich, D. T., 279 Janis, I. L, 714 Janos, P. M., 426 Janowitz, H. D., 449 Janus, C. L, 541 Janus, S. S., 541 Jaremko, M. E., 586 Javier, R. A., 523 Jeffery, R. W., 595 Jemmott, J. B., 585 Jensen, M. P., 246-247 Johnson, B. T., 688 Johnson, D.L, 433 Johnson, G., 393 Johnson, K. W., 594 Johnson, S. B., 64, 83 Johnson, V., 550-551,553, 677 Johnston, L D., 268-269,271,276 Johnstone, S., 321 Joiner, T. E 642 Jones, E. D., 427 Jones, E. E., 697 Jones, G. H., 57 Jones, J. L, 690 Jones, M. C, 304-306 Jordan, J. V., 191, 488 Jorgensen, R. S., 595 Josephs, R. A., 272 Josephson, W., 327 Judd, C. M., 695 Jung, C, 71,459, 485-486,491, 653 Just, N., 622

Keil, J. E., 595 Keinan, G., 714 Keita, G. P., 83 Kellerman, J., 702 Kelley, H. H., 701 Kelley, M. L., 626 Kellman, P. J., 163 Kelly, G., 446 Kelman, H. C, 703 Kemeny, M. E., 577, 590 Kenrick, D. T., 720 Kessel, F., 504 Kessler, D. A., 269, 277 Ketcham, K., 361 Kidd, K. K., 150 Kiecolt-Glaser, J. K., 570 Kihlstrom, J. F., 618 Kilborn, P. T., 525 Kilmann, P. R 636 Kilshaw, D., 137 Kimble, D. P., 245, 258, 261,449 Kimble, G. A., 65,109, 256, 416, 442 Kimerling, R., 547 Kinderman, P., 623 Kinnunen, T., 277-278, 288 Kinsey, A. C, 83, 86 Kintsch, W., 44 Kipp, K., 528 Kirkley, B. G., 641 Kirsch, I., 286 Kitayama, S., 506 Kleinke, C. L, 702 Kleinman, A., 507 Kleinmuntz, B 468 Klepinger, D. H., 598 Klesges, R. C, 277 Klorman, R., 276 Klosko, J. S., 614 Knight, M., 114 Kobasa, S., 575 Koch, C, 255 Kochanska, G., 635 Koelling, R. A., 300 Koffka, K., 53, 56 Kohlberg, L, 157,183-187, 488 Kohler, W., 53-54, 56, 380 Koata, G., 151-153, 281 Kolb, B., 120 Kolko, D. J., 246, 599 Koocher, G. P., 104 Kom, J. H., 56 Kosonen, P., 388 Koss, M. P., 83, 545-546, 553 Kosslyn, S. M 365 Krame, P. B., 493 Kramer, H., 606 Krantz, D. S., 595 Krosnick, J. A., 688 Kubiszyn, T., 46 Kiibler-Ross, E., 201 Kuczaj, S. A., 399 Kulik, J., 351 Kumanyika, S., 452

Kupfer, D. J., 265-266, 679-680, 682 Ky, K., 434

Kluver, H., 128

Innocenty VIII, 604, 606 Ironson, G., 612 Isabella, R.A., 168 Isay, R. A., 543, 678 Isomura. T., 676 Izard, C. E., 469, 471

Jacklin, C. N., 531 Jackson, J., 437

Kahn, A. S., 83 Kahneman, D., 389 Kail, R. V., 182-183 Kamin, L. J., 430 Kandel, E. R., 365, 367 Kane, J. M., 679 Kaniasty, K., 565 Kapan, S.J., 174 Karasek, R. A., 595 Karoly, P., 244, 246-247 Kartezjusz, 446 Katz, M. H., 559 Katzell, R. A., 462 Kaufman, J., 175 Kazdin, A. E 189 Keefe, F. J., 246-247 Keen, S., 489 Keesey, R. E., 449

Lackner, J. M., 575 Lacks, P., 266 Ladd-Franklin, Ch., 57 LaFramboise, T., 675-677 LaFreniere, P. J., 172 Lakka, T. A., 595 Lamb.M.E., 171,173 Lambert, W. E., 402-403 Landon, A., 81 Lang, A. R., 98,104-105 Lang, P. J., 319 Lang, S. S., 275 Lange, K. G., 471-474 Langer, E. J., 198 Larrick, R. P., 714 Larson, R. K., 404-405 Larson, R., 189 Lashley, K., 365 atane, B., 636, 716-718 Lau, M. A., 98 Laumann, E. 0., 87-88,194, 538, 541 Lawton, C, 527 Lazarus, A. A., 588 Lazarus, R., 473, 565, 577 LeBon, G., 715-716 LeDoux, J., 129 Leary, M. R., 690 Leary, W. E 277, 280, 592-595 Lederberg, A. R., 168 LeDoux, J. E., 367, 466 Lee, C, 625 Lefcourt, H. M., 575, 577 Lefley, H. P., 677 Leibowitz, H. W., 45 Leigh, B. C, 272 Leitenberg, H., 528 Lenneberg, E. H., 402 Leor, J., 595 Lerman, C, 152,596 Leszek, J., 120 Leutwyler, K., 321 Levine, I. S., 649 Levine, S. R., 276 Levinson,D., 191-193 Lewin.T., 174, 525 Lewinsohn, P. M., 580, 623-624, 627 Lewis, P. H., 543 Lewis-Fernandez, R., 63, 507 Lieber, C. S., 271 Liebert, R. M., 326 Lin, S. P., 633 Linden, W., 580 Lindsey, D. T., 163 Linn, M. C, 527 Linville, P. W., 695 Lips, H., 427 Lipsey, M. W., 674

Lo, B 593 Lochman, J. E., 465, 636, 703 Lockhart, R. S., 355 Loftus, E. F., 288, 342, 347-349, 361,481 Loftus, G. R., 347 Lohr, J. M., 688 Lpez, S. R., 63,506,592 Lor, R. K., 464 Lorenz, K., 170 Lowe, C. F., 674 Lowe, M. R 641 Lubart, T. I., 382 Luborsky, L, 672-673 Luchins, A. S., 375, 696-697 Luchins, E. H., 375 Ludwick-Rosenthal, R., 246, 577 Lurie, N., 593 Lydiard, R. B., 678-679 Lykken, D.T., 147,150, 636 Lyons-Ruth, K., 168

Maas, A., 695 Maas, J. W., 634 Maccoby, E. E., 527, 531 MacDonald, K., 172 Macfarlane, J. A., 166 MacFarlane, S. W., 720 Mack, D., 462 Mackie, D. M., 690-691 MacPhillamy, D. J., 624 Maher, B.A., 108, 490 Maher.W. B., 108, 490 ^ Mahesh, M., 283 ^ Maier, N. R. F., 380 Malgady, R. G., 676 Malinosky-Rummell, R., 175 Manber, R., 266 Manke, F 640 Marecek, J, 526 Margolin, G., 580 Margoshes, P., 199 Markman, H. J., 671 Marks, K., 268 Markus, H., 506 Marshall, W. L, 546 Marteau, T. M., 152 Martin, B. A., 682 Martin, J. E., 278 Martin, N., 100 Martin, R. A., 575, 577 Martinez Sanchez, M., 600 Marx, E. M., 621 Marzuk, P. M., 614, 623,626,634 Masach, C, 691,708 Maslow, A., 61, 445-447, 500 Massaro, S., 276 Masters.W., 550-551,553, 677 Mastropieri, M. A., 30 Matefy, R., 281 Matlin, M. W., 236 Matlin, M., 64, 378, 385, 388 Matthews, K., 64, 83,194

Matus, I., 195 May, R., 61 Mayer, i, 415 Mazzella, R, 693 McCall, R., 415 McCann, I. L, 589 McCarley, R. W., 261 McCauley, C, 722 McClelland, D., 459-460 McConnell, J., 367 McCrae, R. R., 492 McDermot, D., 417 McDonald, F. J., 185 McDougall, W., 340, 444 McGovem, T. V., 49 McGowan, R. J., 433 McGrath, E., 621 Mclntosh, H 385 McKeachie, W., 44 McNally, R. J., 610, 614 McNeill, D., 353 McTiernan, A., 272, 599 Mead, M., 447 Meade, V., 703 Meichenbaum, D., 586, 613-614,666 Meier, B., 556 Melamed, B. B., 319 Meltzoff, A. N., 181-182, 448 Melzack, R., 245 Mendez, M., 120 Menustik, C. E., 659 Merluzzi, T. V., 600 Mesmer, F., 286-287 Metcalfe, J., 380 Meyer, T., 450 Meyers, A. W., 277 Meyskens, F. L, 600 Michael, R. T., 537-538 Michaelson, R., 424 Michela, J. L 701 Michels, R., 614, 623, 626, 634 Mikesell, R. H., 671 Milgram.S., 75-78, 82, 84, 91, 95,98,102,104-105,532, 705-707, 722 Miller, 706 Miller, G., 344 Miller, J. L, 257, 404-405 Miller, K., 538 T, L. S., 325-326 ir, M. D., 498 :r, M. E., 288 ir, M. F., 287, 289 Miller, N. B 172 Miller, N. E., 45, 284,449 Miller, N., 715 Miller, S. M., 495, 575 Mills, C. J., 427 Milner, B. R., 364 Milner, P., 127 Mindell, J. A., 267 Mineka, S., 613 Mischel, W., 62, 495-496, 575, 590-591

Moane, G 192,194 Mobley.C. E 168 Molitemo, D. J., 276 Money, J 530, 541,544 Moniz, A. E., 680 Montemayor, R., 189 Moore, R.Y., 211 Moos, R. H., 574-575 Morales, E., 542 Moreland, R. L, 690 Morgan, C, 459, 514 Morin, C. M 265-266 Morrin, K., 527 Morrison, J., 151 Moscovitch, M., 366 Moser, C. G 574 Moyers, B 245, 563-564 Mozart, W. A., 151,287, 434 Mudd, S. A., 355 Mullen, B., 691 Muller-Lyer, F., 229-230 Muoz, R. F., 681 Murray, 511, 514 Murray, B., 65-66, 70, 321, 327, 566 Murray, C, 429-430 Murray, H., 459 Murtagh, D. R. R., 264 Myers, L B.,481,594

0'Reilly, C. A., 463 Oades, R. D 633 Odbert, H. S., 490 Ogbu, J., 505 Okazaki, S., 423, 506 Olds, J 127 Olson, G., 100 Olson.S, L, 172,433 Orcutt, H. K., 272 Ortega, D. F., 574 Ouimette, P. C, 274

Nadol, J. B., Jr., 237 Neisser, U., 90, 361,365, 410, 415,422-423,430-431, 435, 527 Nelson, K., 396 Neufeld, R. W. J., 246, 577 Nevid, J.S., 83,104,197, 271, 278-280, 450, 452, 599, 632, 661 Newlin, D. B 270 Newman, F, L, 673 Newman, J., 722 Newman, R., 493 Newport, E., 239 Newport, F., 108 Newton, I., 212 Nicassio, P. M., 266 Nides, M. A., 580 Niloff, J. M., 554 Nisbett, R. E., 498 Nolen-Hoeksema, S 622, 673 Norris, F. H., 565 Non/ell, N 589, 625 Novick, L. R., 378-379 Nowicki, S., 582

0'Brien.C.P., 271,275, 277-278, 681 0'Leary, A., 584 0'Leary, S. G., 322 0'Malley, P. M., 269

Paffenbarger, R. S., Jr., 588-589 Pagan, G., 722 Paikoff, R. L, 189 Pajares, F., 498 Palmer, J. C, 348-349 Palmer, M. T., 538 Papini, D. R., 189 Papousek, M., 165 Pappas, G., 592, 600 Pardes, H., 106 Park, B., 695 Parker, J. G., 175 Patrick, C. J., 636 Patt, R. B 275 Patterson, D. R., 246 Patterson, G. R., 327, 635 Patterson, M. L, 702 Pawlow, I., 52-55, 295-297, 301-304,312,323 Penfield, W., 347 Penn, D. L, 631 Penn, N. E., 592, 675 Penrod, S., 709 Perls, F., 653-655 Perrett, D. I., 535 Perry, D., 531 Perry, J. D., 720 Pesjack, M., 569 Peterson, E. D., 592 Peterson, J. B., 455 Peterson, L. R., 346 Peterson, M. J., 346 Petraitis, J., 269 Petrie, T. A., 48 Pettingale, K. W., 600 Petty, R. E., 689 Phillipson, E. A., 267 Phinney, J. S., 63, 508 Piaget, J., 55, 59,157,159, 175-176,179,181-182, 187,348,446,488 Picasso, P., 136 Pihl, R. 0., 270, 455 Pik, K. M, 642 Pilkonis, P., 574, 627 Pillard, R. C, 544 Pinel, P 649 Pinker, S.,*134, 399-401, 403-405 Pion, G. M., 64 Pipal, J. E., 574

Plant, E. A., 527 Plath, S., 493, 620 Platon, 49 Plaud, J. J 305, 656 Plomin, R., 147, 636 Plous, S., 106 Plutchik, R., 467, 469 Poe, E. A., 493 Polivy, J., 641 Pollack, W. S., 195 Pomerleau, 0. F., 270 Pope, K. S., 361 Popkin, B. M 452 Porter, R. H., 166 Posner, M. I., 101 Powell, E., 546-547, 549-550 Powell, L. H., 574, 595 Prescott, P. A., 166 Price, L. H., 680 Ptacek, J. T 246 Putallaz, M., 172 Putnam, F. W., 617

Quattrone, G. A., 689

Q R

R. Kleinman, A., 63 Ragsdale, K., 672 Rahe, R. H., 566 Raichle, M. E., 101-102,134 Rainey, D., 462 Rakowski, W., 200 Rapaport, K., 546 Rapp, P. E., 468-469 Rappaport, N. B., 594 Rather, D., 564 Rathus, S, A., 31, 84,125, 143-144,149,194-195, 318,520,530,542,545, 548,660-661,674 Ratner, N. B 393, 396 Rauscher, F., 434 Rayner, R., 306 Reagan, R., 604 Redd, W. H., 246, 599 Reddon, J. R., 511 Redlich, F. C, 632 Reid, T. R., 520 Reinke, B. J., 193,196 Reis, H. T., 535 Reiser, M., 262 Renninger, K. A., 342 Repetti, R. L., 565 Rescorla, R. A., 297, 303, 323-324, 446, 458 Resnick, H. S., 612-613 RestJ. R., 185 Reston, J., 245 Reynolds, A. G., 402 Reynolds, C. F., 265-266 Rhine, J. B., 250 Rice, M. E., 659

Rich, C. L, 623 Richards, M. H., 189 Richardson, D. C, 532 Richardson, P. H., 245 Rickard-Figueroa, J. L., 246, 599 Riecken, H., 458 Riggio, R. E., 535-535 Rilling, M., 367 Rinn, W. E., 469 Robbins, C, 397 Robins, C. J., 674 Robinson, F. P., 34 Robinson, N. M., 427 Rodin, J., 452, 642 Rodriguez, N., 612 Rog, D. J., 649 Rogers, C, 61, 500-501, 503-504, 507, 653-655 Rogers, R. M., 267 Rogers, W., 689 Roggman, L. A., 189 Rooney, A., 450 Rorschach, H 511,514 Ros, J. S., 278 Ros, R.J., 147, 438, 623 Rosenbaum, M., 450 Rosenberg, J., 525 Rosenblatt, R., 277 Rosenfeld, A., 312 Rosenthal, A. M., 716 Rosenthal, E., 275, 597 Ross, CA., 617 Ross, L, 498 Ross, M. J 246 Rossouw, J. E., 595 Rothbart, M. K 175, 621 Rothbaum, B. 0., 613, 658 Rotheram-Borus, M. J 598, 626, 629 Rothman, A. J., 390 Rothman, S., 428, 437-438 Rotter, J. B., 62, 575 Rousseau, J. J., 524 Royce, R. A., 556, 559 Rozin, P., 535 Ruehlman, L. S., 244 Rule, B. G., 465 Rush, A. J., 667 Russell, J. A., 373 Russo, A., 658 Rustemli, A., 528 Rutkowski, G. K 717 Rutter, C. M., 627 Rutter, M., Rutter, M., 147, 636-637 Rychlak, J. F., 255, 258 Rymer, R., 86 Ryner, R., 304 ? Saarni, C, 702 Saccuzzo, D., 509 Sadalla, E. K 535-536, 722 Sadker, D., 496 Sadker, M., 496 Sadowski, C, 626 Salgado de Snyder, V. N., 508

Salovey, P., 390, 415 Salthouse, T. A., 182-183 Sanchez, J 58 Sanders, G. S 349 Sandman, C, 200 Sanna, L J., 712 Santayana, G., 157 Santee.R.T., 691,708 Sarbin, T. R., 288 Sarter, M., 102 Sartre, J.-P., 500 Saxe, L, 468-469 Scarr, S., 150, 432, 435 Schachter, S., 458, 461, 473-475, 636, 717 Schafer, J., 270 Schafran, L. H., 545 Schaie, K. W., 435-436 Schaller, M., 695 Schellenberg, E. G., 434 Schenker, M., 720 Schiffman, H., 243 Schmidt, N. B 610 Schneider, B. H., 661 Schneider, W., 352 Schnelrla, T. C, 380 Schotte, D. E., 626, 629 Schreiber, G. B., 557 Schuckit, M. A., 274 Schultz, L. A., 464 Schulz, R 200 Schumann, R 620 Schwartz, M. W., 451 Schwartz, R. M., 691 Schwarz, U., 691 Schweinhart, L. J., 435 Scott, J., 603 Scruggs, T. E., 30 Seeley, R. J., 451 Seeman, E., 279 Segal, N., 152 Seligman, M. E. P., 622, 672 Selye, H., 565, 581,584 Seppa, N., 174, 549, 559 Seta, J. J., 712 Shadish, W. R 672, 674 Shaffer, C. R., 688 Shannon, E,, 163 Sharer, R., 37 Shavitt, S., 687 Shaw, G., 434 Shaywitz, B. A., 530 Sheehy, G., 191-194,199 Sheppard, J. A., 535, 712 Sher, K. J., 270, 635-636 Sherif, M 695 Sherman, R. A., 245 Shiffman, S., 277 Shiffrin, R., 338-339 Shneidman, E., 201,628 Shoda, Y., 495-496, 575, 590-591 Shotland, R. L, 712 Shumaker, S. A., 621 Siega-Riz, A. M., 452

Silverstein, L. B., 172 Simon, T., 416, 418 Simons, A. D., 567, 621,623, 674 Simons, R. L, 175 Simpson, M. L, 35, 350 Simpson, M., 720 Singer, J. E., 473-474 Sizemore, Ch., 85 Skinner, B. F., 53, 55-56,198, 306-310,314,322,400,494 Slaven, L, 625 Sleek, S., 401,600, 669, 679 Slobin, D. I., 397 Sloman, S. A., 373, 387 Smetana, J. G., 189 Smith, B., 542 Smith, G. F., 690 Smith, M. L, 674 Smith, P. B., 708 Smith, R. E., 566 Smith, S. M., 354 Snarey, J. R., 185 Snyder, C. R., 107 Snyder, M., 687, 718 Snyderman, M., 428, 437-438 Sokrates, 40, 49-50, 59 Solomon, E. P., 148, 214, 219, 240 Sommers-Flanagan, J., 626 Sommers-Flanagan, R., 626 Sorensen, T. I. A., 450 Sorenson, S. B., 627 Southern, T., 427 Spain, D., 489, 525 Sparks, G. G., 538 Sparrow, S. S., 425 Spearman, C, 411 Sperling, G., 340-341 Sperry, R.W., 59,101 Spinhoven, P., 609 Sporer, S. L, 355 Spreat, S., 675 Sprecher, S., 528-529 Sprenger, J., 606 Springer, S. P., 137 Squire, L. R., 128, 361, 364, 368 Staats, A., 688 Stacy, A. W., 270, 455, 687 Stall, R., 272 Stampfer, M. J., 595 Staples, S. I., 719 Staruss, M., 313 Stasser, G., 712 Steele, C. M., 272, 430, 432-433 Steele, S., 432 Steffen, V. J., 522 Steinberg, L, 189, 328-329, 344, 423-424, 433 Steinbrook, R., 468-469 Steinem, G., 524 Steiner, M., 144 Sternberg, R. J., 92, 380, 382, 384,410,413-415,538 Stevenson, H. W, 423

Stewart, C, 566 Stier, D. S., 702 Stokols, D., 590-591 Stout, D., 278 Strathman, A. J., 535 Straube, E. R 633 Strauss, M., 175 Strickland, B. R., 582 Strickland, B., 621 Stroio, P. J., 267 Strom, J. C, 704 Strom, S., 241 Strupp, H., 672 Stunkard, A. J., 450 Sue, S., 58, 423, 676 Sugarman, R., 712 Suinn, R. A., 36-39, 578 Suls, J., 595 Susser, E. S., 633 Sutker, P. B., 635 Suzuki, L. A., 422, 433 Swaim, 270 Swaw, G. B., 450 Sweeney, J. A., 361,366 Sweeney, P. D., 691 Szasz, T., 607 Szekspir, W., 41-42, 71,149, 650, 664 Szucko, J. J., 468

Truli, T. J., 635-636 Tsui, A. S., 463 Tucker, J. S., 567 Tuke, W., 649 Tulving, E., 335 Turner, A. M., 365 Turner, S. M., 305 Tversky, A., 389 Twain, M., 54

Uchino, B. N., 580, 585 Ukestad, L. K., 247, 594 Ulmer, D., 578-579

335,428,630-631,648,

Tabor, M. B. W., 328 Takahira, S 527 Tanford, S., 709 Tangney, J. P., 635 Tanzi, R. E., 120 Taub, A., 275 Taylor, H., 87 Taylor, S. E., 564 Teller, D.Y.,163 Tennyson, A., 620 Terman, L., 418,426 Tharp, R. G., 466 Thase, M. E 679-680, 682 Thompson, C. P., 351 Thompson, D. E., 462 Thompson, L. A., 431 Thompson, R. A., 168,173 Thompson, W. F., 434 Thomson, J. B., 270 Thoreau, H. D., 624 Thoresen, C, 574, 595 Thorndike, E. L 306-307, 309 Thune, I., 599 Thurstone, L, 411, 492 Thurstone, T. G., 411 Tiffany, S. T., 277 Tolman, E. C, 324 Tomes, H., 465 Triandis, H. C, 505-506 Trickett, P. K., 174 Trobst, K. K., 716 Trujillo, C, 542

Vaillant, G. E., 570, 617 Valencia, R. R., 422, 433 Valenstein, E. S., 680 Valentiner, D. P., 580 Van Brunt, L., 695 Van Gogh, V., 493 Van Kammen, D. P., 634 Vandell, D. L, 173 Vandenbergh, J. G., 530 VandenBos, G. R., 674 Venables, P. H., 634 Vernberg, E. M., 580 Vernon, S. W., 596 Vincent, C. A., 245 Visintainer, M. A., 597 Vitousek, K., 640 Von Bkesy, G., 236 Von Helmholtz, H., 218, 236 von Hippel, W., 695 von Hofsten, C, 163 Voyer, D., 527

Wachtel, P. L, 623 Wadden, T. A., 451-452 Wad, N 153 Wagner, B. M., 175, 627 Wagner, R. K., 410 Walk, R. D 165 Walker, L. E. A., 465 Wallace, A. R., 147 Walsh, M. R., 65 Walter, A. A., 348 Walters, E., 432 Wan, C. K., 554 Ward, W. S., 246

Washbum, M. F., 57 Watkins, C. E., Jr., 419, 511,515 Watkins, M. J., 350, 354 Watson, J. B., 52-53, 55-56, 61-62,71,158-159,255, 257, 304-306, 362, 494, 469 Watson, J., 148 Weaver, T. L, 617 Webb, W., 261 Weber, E. H., 208-209 Weber, R 689 Wechsier, D., 416, 419-421, 428 Weekes, J. R., 287 Wegner, D., 107 Weidner, G 83 Weikart, D. P., 435 Weinberg, R. A., 432,435 Weiner, B., 297, 323 Weiner, K., 610 Weinrich, J. D., 544 Weisinger, H., 463 Weisz, J. R., 622 Welch, K. M. A., 594 Wells, G. L, 349 Weniger, B. G., 598 Wentzel, K. R., 320 Werner, C. M., 702 Wernicke, C, 134-135 Wertheimer, M., 53, 56, 220 West, S. G., 694 Westerman, M. A., 172 Wetzel, C. G., 702 Wetzler, S. E., 361 Wheeler, M. A., 366 Whisman, M. A., 674 Whitaker, M., 391 White, J. L., 266, 635 White, W. C, 641 Whitehead, W. E., 570 Whitman, W., 457 Whorf, B., 405 Widiger, T. A., 492, 634-636 Wiens, A. N., 659 Wiesel, T 210 Wilcox, V. L, 580 Wilder, D. A., 690 Williams, J. E 522 Williams, L, 507, 638, 641 Williams, R., 403-404 Williams, W. M 384,414 Williamson, D. A., 640 Williamson, G. M., 580 Willis, S. L., 435 Willoughby, T., 44, 362 Wills, T. A., 272

Wilson, B., 326 Wilson, D. B., 674 Wilson, D. W., 719 Wilson, G. T., 666, 679 Wilson, R. S., 431 Wing, R. R., 451 Wink, P., 196 Winkleby, M., 593 Winne, P. H., 388 Winner, E., 427 Winshaw, A., 120 Winson, J., 259 Wissow, L S., 174 Wittrock, D. A., 247, 594 Wolfe, W. B., 487 Woli, S. B., 535-535 Woloshyn, V. E., 44, 350 Wolpe, J., 305, 588, 656-657, 675 Wolraich, M. L., 276 Wood, J. M., 264 Wood, L., 465 Woody, E. Z., 288 Woolf, V., 620 Worchel, S., 721 Worth, L.T., 691 Wozniak, R. H., 342 Wren, C. S., 275 Wright, F. L, 655 Wu, C, 688 Wulfert, E., 554 Wundt, W., 50, 55-56, 357

Y Yoder, J. D., 83 Z

Young, S., 136 Young.T., 218-219, 267 Youngblade, L. M., 168

Zagorski, M. G., 280 Zahn-Waxler, C, 635 Zajonc, R., 473, 690, 711 Zane, N., 676 Zeichner, A., 574 Zener, K., 250 Zigler, E., 175,189 Zigler, E., 432-433, 435 Zimbardo, P. G., 474-475, 711 Zimmerman, R. R., 170 Zinbarg, R. E., 608 Ziv, T. A., 593 Zuckerman, M., 455, 492 Zuger, A., 134, 558 Zuwerink, J. R., 695

aborcja 87, 390 adaptacja 51, 244, 298-300, 302, 424, 426 do ciemnoci 215 dowiatta215 sensoryczna 207, 210-211 adopcja 162 afagia 449 afazja 134-135 afazja Broki 135 afazja Wernickego 135 agresja 43, 47, 75, 79-80, 95, 98,105,121-122, 127-128,172,189, 257, 270, 276, 303, 318, 325-328, 361, 415, 444, 447, 459, 463-466, 480-481, 486, 528-533, 546-547, 606, 635, 661-662, 671, 680, 692, 699, 703, 715, 719 hipoteza frustracji 303 / AIDS 197, 277, 392, 554-559, 592, 598 akomodacja176,187,225 akulturacja 46, 507-508, 523 a samoocena 507-508 akupunktura 206, 246 alergie 616 altruizm 147, 494, 716-717 amnezja dziecica 361, 366 nastpcza 364 wsteczna 364 uoglniona 615 andropauza194 animizm 178,181 antykoncepcyjne pigutki 93 archetypy 486 artyficjalizm 178,181 asertywno 528, 535-536, 606, 624-625, 660-662,702,710 astma 279, 563-564 asymilacja 176-177,187 atrakcyjno 520, 534, 537-538 atrybucje 696-697, 701, 703,721 efekt aktora i obserwatora 698-699 egotyzm atrybucyjny 699-700, 713 oglne 622-623, 667 podstawowy bd atrybucji 698 specyficzne 622 state 622-623, 667 styl 591, 622-623 wewntrzne (atrybucyjne) 622-623, 667,698,701 zewntrzne (sytuacyjne) 622, 698-699, 701 zmienne 622 autodestrukcja 467 automatyzacja 183 autyzm 150,320 awersje smakowe 299-300

badania adopcyjne 149,152, 430, 432, 435, 450, 614, 633, 636 blinit 100,149-150,152, 428, 431, 544, 614, 623, 633 midzykulturowe 492, 506, 522, 535 nad zwierztami 42, 67,101,104-106, 380, 456, 530, 596 osb spokrewnionych 430 podune 426, 435 podstawowe 45, 47 stosowane 45 bezdomni 649 bezpodno 650 bezrobocie 174, 688 bezsenno 121,194, 264-266, 275-277, 663 bezwarunkowa akceptacja 654 biologiczne czynniki 272, 529, 531, 533, 590-591, 595, 604, 614, 623, 632 bodziec bezwarunkowy 296-297,301,304,312,320,324 rnicujcy 314 warunkowy 298, 301, 304, 320, 323 bl 256, 575 fantomowy 45 gtowy 144, 587, 591, 594, 663, 674 migrenowy 594

decentracja 180-181 deindywiduacja 715 delegowanie 574 deprywacja 442-444 sensoryczna 454 desensytyzacja 211 diagnoza (patrz: zaburzenia psychiczne, diagnoza) dobr partnera 528 dobrostan 565 dwujzyczno 64, 401, 403-404 dylemat natura czy kultura" 149-150,158,166, 399, 430 dyskryminacja 58,198,428, 507-508, 542, 591, 626, 632, 676, 692, 695 dysleksja 137 dysonans poznawczy 109, 441, 457-458, 695

cechy pciowe 143 chemoterapia 246, 281 choroba Alzheimera 45,120,122, 280, 367, 580 mukowiscydoza 152,162 Parkinsona 45,120-122, 280 Tay-Sachsa162 weneryczna 189, 547, 554-556, 558 wiecowa serca (sercowo-naczyniowa) 153, 195,197, 267, 272, 280, 452, 566, 578, 584, 593-594, 597-598, 608 zawa 588-590, 592, 595 cia 189 niechciana 621 w wyniku gwatu 547 zaburzenia 425, 633-634 cukrzyca 141, 599 czynnoci manipulacyjne 457 wiczenia fizyczne 588-589,593, 596,599,624-625, 641 aerobiczne 588, 638

Huntingtona 152,162

efekt aureoli 463 Barnuma 107-108 kolejnoci 343 pierwszestwa 57, 344, 696-697 wieoci 57, 344, 346, 696-697 placebo 97-98, 245, 286, 672 egocentryzm 177-178,180-181 egzorcyzmy 604, 648 ekonomia etonowa 318-319, 661 eksperyment 42, 67-68, 78-79, 95-96, 99,101, 567, 588, 656, 672-673, 695 grupa eksperymentalna 96, 672 kontrolna 96, 672 niewiadomo manipulacji eksperymentalnej 96-97, 99 zmienne 96 eksploracja otoczenia 454, 456-457 emocje 47, 49, 219, 441-475, 496, 498, 508, 573, 648 hipoteza sprzenia zwrotnego 470-472 kontrola emocjonalna 475 podstawowe 467 gniew 466, 469, 622, 702, 722 smutek 469 strach 466, 468-469, 605 szczcie 469 skadniki 471 teoria 467 Cannona-Barda 472-473 Jamesa-Langego 471-474 oceny poznawczej 471-473 wtrne 467 wyraanie 469 empatia 187, 415, 447, 529, 636, 654, 703, 716 epilepsja (padaczka) 137, 275, 364 etyka bada 78,103-106,672 zawodu psychologa 609 etykietkowanie chorych psychicznie 607, 613 eugenika 428 ewolucjonizm 56, 521

facylitacja spoeczna 711-713 farmakoterapia 121, 247, 274, 493, 559, 607, 659, 674, 678, 680-682 efekty uboczne 679-681 leki nasenne 264 leki pobudzajce 267-268, 270, 275 leki przeciwblowe 244-246, 274-275 leki przeciwdepresyjne 145, 267, 493, 623, 648, 679, 682 lit 623, 679-680 leki przedwiekowe 145-271, 614, 678-679 leki przeciwpsychotyczne 679-681 uspokajajce 268, 270-272 geny 59,114,148,150,158,198, 402, 430, 432, 436, 438, 444, 459, 464, 495, 499, 544, 590, 592-593, 595, 614, 623, 632-633, 636-637, 717 choroba Downa 149,162,193, 425 chromosomy 148,150, 425 dziedziczno 114,146-150,158,162, 399, 410, 428, 430-431, 435, 437, 450, 490, 498, 505, 574, 596, 599, 614, 623, 627, 633 fenyloketonuria 425 genom 152 inynieria genetyczna 152 kod genetyczny 367 zaburzenia genetyczne 148,162,193, 425 genetyka 147,149 zachowania (behawioralna) 147,151 guchota 236-237 guchoniemi 239 przewodzeniowa 237 sensoryczno-neuronalna 237 gonitwa myli 266, 620 grupa spoeczna 461,692, 704, 708 grupowe podejmowanie decyzji 712-713 kontakty midzygrupowe 694 narodowociowa 688, 697 obca 699 polaryzacja grupowa 713 ryzykowne przesunicie 713 syndrom mylenia grupowego 714 wasna 699 zachowania grupowe 687, 711 gry komputerowe 246 gwat 83, 521, 545-550, 557, 580, 613, 720

halucynacje 121, 266, 276, 281-282, 288, 456, 605, 607, 620, 630-632, 635, 643, 679 hazard 454 hiperfagia 449 hipermnezja 287 hipnoza 246, 285-286, 288-289, 349, 418, 651, 715 hipoglikemia 141 HIV 556-559 homeostaza 444 hormony 59,114,121,139-145, 365, 367, 533, 544, 594, 621 adrenalina 139,142, 277, 365, 367, 473, 574, 583-584, 636, 657 androgen 160,188,194, 530, 544

estrogen 143,188, 365, 367, 593, 599 hormon antydiuretyczny (wazopresyna) 140, 365, 367 hormon kortykotropowy (ACTH) 142, 581, 583 insulina 141 kortykolibertyna 581, 583 kortykosteroidy 142, 581, 583-584 oksycytyna 141 progesteron 143 prolaktyna 140 testosteron 142,188,195, 530, 544 tyroksyna 141 ukad hormonalny 127,139-140,146, 581, 583, 585 gmczoty dokrewne 139 jajniki 142,146 jdra 142,146 nadnercza 139,142,146, 581, 583 przysadka 140,142,146,188, 583 , tarczyca 141,146 ' trzustka 141,146 wzrostu 139-140,142

kortyzol 142, 581

podstawowe 492 przestrzenne 512, 527, 530 szkolne 413-414, 433 umysowe 411 werbalne 527, 533 interferencja (patrz: pami, hamowanie) interpretacja marze sennych 262 introspekcja 49-52, 56, 59, 258, 493 intuicja 417 inwalidztwo 695

indywiduacja 191, 488-489 indywidualizm 506-508, 698, 708 inkorporacja 653 inteligencja 42, 46, 49, 92,148-149,158,176, 329, 379, 384, 402, 405-406, 409-439, 464, 514, 526, 574, 635-636, 699 badania nad geniuszem 426, 605 dzieci wybitnie zdolne 427 iloraz 67, 418-419, 421-422, 424, 430-431, 433, 435, 438 pomiar 55, 416-424, 433 rodzaj dowiadczeniowa 413-414 emocjonalna 415 kontekstualna 415 praktyczna 45 skadnikowa 413 sztuczna 417 teorie czynnikowe 410-411 teoria inteligencji wielorakiej 412-413,426,434 triarchiczna teoria Sternberga 413 testy inteligencji 58, 64, 89-90, 93,176, 384, 404, 410, 416, 424, 430, 432, 434, 524 neutralno kulturowa testw 428-429 osigni 433 skale Wechslera 419-421, 428, 435 Stanfordzki Test Inteligencji Bineta (STIB) 416, 419 tendencyjno kulturowa testw 58, 404 Test Rysunku Postaci Ludzkiej 429 Test Uzdolnie Szkolnych 423, 527 uzdolnie 46, 89 werbalne 527 zdolnoci intelektualne 512 matematyczne 527, 533 percepcyjne 512

Ja 243, 502 idealne 503 niezalene 506 teoria Ja 501 twrcze 486 wspzalene 506 jasnowidzenie 249-250 karty Zenera 250 jzyk 42, 329, 371, 393, 406 fonologia 394 hipoteza relatywizmu jzykowego 405 jzyk ebonik 403-404 mechanizm nabywania jzyka 401 cakowite zanurzenie 401 okres szczeglnej wraliwoci 402 migowy 146, 237-239, 393 morfologia 394 rozwj 373, 394-405 gaworzenie 396, 398, 400 gruchanie 395-396, 398, 400 mowa telegraficzna 397-398 nadmierne rozszerzanie 397 semantyka 393-396 skadnia 394 teoria kulturowa 399 natywistyczna 399-400 psycholingwistyczna 401 uczenie si jzyka 399-400, 402, 404 zdolnoci jzykowe 412-413 jzyk ciaa 696, 702 dystans fizyczny 702 kontakt wzrokowy 702, 722 joga 129

kompleks Edypa 185, 485, 488, 530, 533, 543, 614, 635 Elektry 485, 488, 530, 533, 543 niszoci 486 komunikacja 372, 393 niewerbalna (patrz: jzyk ciaa) psi 249 umiejtnoci 671 konflikty denie - unikanie 570-572 denie denie 570-571 neurotyczne 607 pitrowe denie unikanie 570-572 psychiczne 481, 485-486, 488, 499, 570, 591, 613-614, 619, 628, 632, 650-651, 653, 655 rozwizywanie 415 spoeczne 687, 693, 695, 697, 703 unikanie - unikanie 570-571 konformizm 687, 705, 707-709 kumulatywny rejestrator reakcji 310 kwestionariusz 80, 86, 90, 348, 428, 512, 588 zainteresowa 510, 512 typologia Hollanda 512-513

la belle indifference 618 leki (patrz: farmakoterapia) lk 45, 47-48, 89,131,141-142,144,147,150, 175, 257, 264, 281, 319, 360-361, 432-433, 451, 461, 468, 480, 487, 508, 514, 528, 536, 547, 553, 564, 572, 574, 586, 590-591, 597, 600, 604, 607, 611, 613-614, 617, 623, 626, 635-636, 642, 654, 663, 667-668, 674, 676, 679, 681-682 egzaminacyjny 37-38, 605 przed kastracj 614 przed ocen 712 spoeczny 661 lincz 715

kary 312-314, 318, 326, 496, 635-637, 689, 694, 703, 705 katastrofa ywioowa 612 kategorie umysowe 372-374 kategoryzacja 352, 372 spoeczna 694, 696-697 katharsis 465 klimakterium 194 klonowanie 151 kolektywizm 506-508, 698, 708 kompetencje 378, 496, 498, 508 eksperckie 379 instrumentalne 171 spoeczne 172, 580, 591, 656, 668, 693

machismo 523, 676 macierzystwo 447 magnetyzm zwierzcy" 286, 288 maltretowanie 391 manipulacja spoeczna 691 mapa poznawcza 294, 303, 324, 381, 458, 499 marianismo 523, 676 mechanizm obronny 483, 485, 487, 500, 650 formowanie reakcji przeciwnych 483 projekcja 483, 515 przemieszczenie 483, 485 racjonalizacja 483, 486 regresja 288, 483, 632 sublimacja 483 wyparcie (represja) 257, 347, 360-361, 464, 481,483,485,617,651 zaprzeczanie 483 media 325-327, 389 mediacja 703 medytacja 258, 283-284, 586, 596 transcendentalna 283-284 menopauza 194, 593

menstruacja 143-144,188, 266, 544, 594, 599, 619, 621 zesp napicia przedmiesiczkowego (PMS) 144-145 zanik 640 metabolizm 451 metafora komputerowa 60, 65 metoda bodcw staych 207 stopniowych przyblie 317, 362, 400, 661 par sylab bezsensownych 358 skojarzenia parami 57 sytuacji nowych 168 metody badawcze analiza czynnikowa 411, 490 elektromiograf 285, 663 korelacja 67-68, 80, 92-94, 99, 428, 567, 588 metaanaliza 674 nieinwazyjne metody pomiaru 90 replikacja bada 78, 81 rzetelno 89, 92, 94 stao 89. trafno 89, 92, 94 reprezentatywno 81, 84, 387 mio 520, 538-540 intymno 538 namitno 539 przywizanie 539 trjktny model mioci 538-539 mniejszoci etniczne 57, 64, 83, 403, 428, 507, 542, 592, 675, 703 model aktywizacji i syntezy 262-263 aktywnego uczenia si 34 molestowanie seksualne 360-361, 521, 545, 548, 591,612 w miejscu pracy 549-550 motywacja 46-47, 49,198, 209-210, 219, 400, 430,441-475,498,515,575,648 motywy 442 bodcowe 447, 454 pierwotne 444, 446, 448 wtrne 444 teorie 443, 447 hierarchii potrzeb 445, 500 instynktu 443-444, 447 redukcji popdu 444-445, 447-448 mowa zaburzenia (patrz: afazja) mzg 58,117,123,125,129, 347, 349, 604, 633 badanie 58,100 bruzdy 129 kora mzgowa 114,127,129,131-135, 244 czuciowa 133-134, 210, 363, 366 kojarzeniowa 133-134, 363 ruchowa 133-134, 363 suchowa 134, 235, 365-366 wzrokowa 210, 213, 365-366 kresomzgowie 129 most 125 mzg rozszczepiony" 138-139 mdek 125 paty ciemieniowy 131-133, 363 czoowe 120,131-134, 366, 680 potyliczny 131-132,134, 213 skroniowe 120,131-134, 235

pkule 529 dominacja 135-136 specjalizacja 136 podwzgrze 101,127-128,140,146, 241, 366, 449-450, 464, 583 przodomzgowie 127 rdze przeduony 125 spoidto wielkie 136-137 rdmzgowie 126 techniki obrazowania 363,530 elektroencefalografia (EEG) 101, 259, 261, 285,287,318,663 komputerowa tomografia osiowa (CAT) 58, 101,245 obrazowanie rezonansem magnetycznym (MRI) 102-103 pozytronowa tomografia emisyjna (PET) 58,102, 475 twr siatkowaty 101,125, 262-263 tylomzgowie125 uktad limbiczny 101,127, 361 ciato migdaowate 128, 366 hipokamp 120, 361, 364-366 uszkodzenia 101,133-134, 364, 425, 530 wzgrze 127, 244, 368, 680 zakrty 129 mylenie 42, 44, 47, 49, 59, 329, 371-393 algorytmy 377 analogie 378 dywergencyjne 383 heurystyki 377, 388, 391-392 dostpnoci 389, 391 reprezentatywnoci 388, 391 zakotwiczenia-dostosowania 389, 391 inkubacja 381-382 konwergencyjne 383-384 krytyczne 65-67, 69, 71, 80,109 nastawienie umysowe 379, 381-382 podejmowanie decyzji 387-388, 391, 406 rozwizywanie problemw 374, 380, 406 wydawanie sdw 387, 392 zjawisko perspektywy 388-392 myli przeladowcze 605

prawa 530, 620

nadcinienie 64, 275, 587, 592, 595-596, 598-599,607,663,719 nadpobudliwo psychoruchowa 276 nadwaga 450, 452, 593, 599, 648 (patrz rwnie: otyo) nagrody 312, 314, 318, 385,496, 689, 703 narkotyki 47,189, 258, 268,270, 455, 553, 557, 559, 598, 626 naduywanie 268-269, 271, 277, 636, 677, 681 tolerancja 268-270, 274 uzalenienia 83,150, 268-269 psychiczne 269, 275, 282 fizjologiczne 275, 282 uywanie 268 zesp odstawienny 269, 275 alkohol 43, 64, 75, 95-98,104-106,125, 264, 268-272, 283, 553, 580, 590-591, 598-599, 622, 659, 687 zatrucie alkohowe 615

alkoholizm 83,121,147, 277,425,606, 659, 677 delirium tremens 269 marsko wtroby 272 zesp Korsakowa 272 amfetamina 121, 275-276, 283 psychoza amfetaminowa 276 barbiturany 269, 270, 275, 283 demerol 274 halucynogeny 269-270, 280-281 fenocyklidyna (PCP) 282-283 haszysz 281 LSD 121, 269, 281-283 marihuana 43, 268-269, 271, 280-281, 283, 681 meskalina 282-283 kodeina 274 kokaina 121, 268-271, 276-277, 283, 681 metakwalon 270, 275, 283 metedryna 276 opiaty 274, 283, 681 heroina 268-271, 274-275, 277 morfina 121-122, 245, 274 opioidy metadon 275 papierosy (nikotyna) 269-270, 277, 280, 283, 367, 591-592, 598-599, 606, 659, 670, 674, 687 palenie bierne 279 palenie a czynniki spoeczne 279 rzucanie palenia 279, 288, 575, 580, 590, 596 narzdy pciowe 188, 530 nastrj 434, 691,716 nawyki 51 nerwica 629 histeryczna 619 neuroprzekaniki 114,116,118-120,122,139-140, 142,145, 263, 274, 277, 280, 365, 367, 633, 681 a zaburzenia psychiczne 119 acetylocholina 120,122, 262, 277, 280, 365, 367, 680 dopamina 120-122, 277, 280, 633, 680-681 endorfiny 121-122, 244-245 kwas gamma-aminomastowy 614 noradrenalina 121-122,142, 574, 583-584, 623, 679 norepinefryna 614, 680-681 serotonina 121-122,144, 274, 365, 367, 614, 623, 679-681 niedoywienie 425 niepoczytalno 629 uniewinnienie z powodu niepoczytalnoci 604 niewiadomo 55, 62, 257-258, 262, 481 zbiorowa 485 norma spoeczna 271, 308, 383, 480, 485, 494, 505-506, 508, 598, 635, 687, 707 grupowa 715 nowotwr (rak) 64,152,195,197, 244, 246, 280, 390, 452, 566, 580, 590-593, 596-598, 600, 607, 690 chemioterapia 599

w rodowisku naturalnym 79, 84-85, 90, 99 w warunkach laboratoryjnych 84-85, 91, 99 ocena pracownikw 462 oczekiwania 496, 498, 508 wasnej skutecznoci 502, 574-575, 577, 591, 623, 657 odpornociowy uktad (patrz: uktad immunologiczny) odruch 124 Babiskiego 163,418 bezwarunkowy 257, 296, 447 chwytania 163 Moro 163 toniczno-szyjny 163 warunkowy 296 wrodzony 163 oko 206, 212-213 czopki 213-215, 218 fotoreceptory 213-214 plamka lepa 214 plamka ta 214 prciki 213-215 rogwka 212 siatkwka 213, 218, 227 soczewka 212 tczwka 212 renica 212 opiekuczo 447 orientacja seksualna 541-544, 559, 677-678 biseksualna 541, 544, 678 heteroseksualna 534, 541-544, 559, 675, 678 homoseksualna 239, 534, 541-544, 557, 559, 598, 677-678, 692 osignicia szkolne 58 a inteligencja 416 osobowo 42, 49, 409, 460, 479-515, 530, 591, 598, 654, 694, 698-699 model Wielkiej Pitki 492, 636 pomiar 509 rozwj 62,189, 483, 486 struktura 482, 508 ego 288, 482-483, 486-487, 508, 622, 650, 652 id 482-483, 487, 508, 632, 650, 652 superego 482-483, 487, 508, 622, 635, 650 teoria 488-489 cech 108, 480, 490-493, 499, 504, 506, 508, 636 wymiary 491 agresywno 147,158, 720 ekstrawersja 491-492, 508, 513, 528 introwersja 491, 493, 508, 511, 513-514, 580, 636 neurotyczno 491-492, 508, 623, 636 optymizm/pesymizm 591, 619 otwarto na dowiadczenia 492 poszukiwanie stymulacji 147, 447, 454, 456 sumienno 492 towarzysko 147 yczliwo 492 otyo 64, 267, 450-452, 593-595

obraz wasnego ciaa 640, 642 obserwacja 46, 51-52, 84, 95,101, 424, 442 uczestniczca 441

pami 42, 47, 49-50, 55,120, 261, 333, 335, 344,348,406,618,719

rodzaj dugotrwaa 60, 339, 344, 347-352, 355-356, 362, 364-366 echoiczna 342 epizodyczna 335-336, 353, 356, 366 ikoniczna 341-342 krtkotrwaa 60, 281, 339, 343-346, 349-350, 355-356, 358-359, 362, 364-365 metapami183, 337 operacyjna 182-183, 343, 392 proceduralna 335-336, 356, 362, 366 semantyczna 335-336, 353, 356 sensoryczna 339-340, 355-356, 359 znieksztacenia 85 dekodowanie 338 engram 365 hamowanie (interferencja) 345-346 nastpcze 359-360 wsteczne 359-360 kodowanie 336-338, 340, 343, 345, 353, 356, 364,413,496,508 semantyczne 357 kontekst 354 odtwarzanie 358 oszczdno przy zapamitywaniu 357-328 pojemno 349 poprawianie pamici 362 powtarzanie 345, 350, 364 ze zrozumieniem 350, 362 przechowywanie 337-338, 353, 356, 365, 368 przypominanie 337-338, 356, 365 rozpoznawanie 357 stadia pamici 339 transfer 350 trjprocesualny model pamici 338 wspomnienia migawkowe 351 zapominanie 357, 359 krzywa zapominania 357-359 zjawisko wiedzy na kocu jzyka" 353 patriarchat 523, 676 percepcja spoeczna 687, 696 perfekcjonizm 484, 574, 586, 622, 627, 642, 647, 667 perspektywa biologiczna 58-59, 65,114, 365, 367, 464, 521, 543 humanistyczno-egzystencjalna 58, 61, 63, 445, 448, 480, 500, 502-504, 508, 664, 670 poznawcza 58-61, 65, 222, 441-442, 448, 452, 457, 465, 530, 553, 587 poznawczo-behawioralna 640, 671 psychobiologiczna 543-544 psychodynamiczna 49, 56, 58, 61, 270, 288, 480, 508, 533, 622, 640 neoanalityczna 61,486 socjobiologiczna 464, 717 spoteczno-kulturowa 58, 63, 465, 480, 494, 505, 508-509, 632 spoteczno-poznawcza (spoecznego uczenia si) 57, 62, 270, 295-297, 301, 303, 315, 323, 325, 399, 444, 446, 465, 494-498, 500, 508, 530-533 systemowa 671 uczenia si 49,58, 62, 315, 399, 458, 465, 480, 499, 504, 508, 543, 613, 617, 622, 632, 635, 648

perswazja 687, 689-690, 705 kontekst przekazu 689, 691 model dwutorowoci perswazji 689 nadawca przekazu 689-690 plany 498 plastyczno poznawcza 403 pte 519-559 (patrz rwnie: czynniki spoleczno-kulturowe) a zdrowie 593 dominacja ptci 546, 677 podobiestwa 550 polaryzacja ptci 525 rnice 187,191-192,526,528-529,542,550,621 teoria schematw pici 532-533 pobudka 442 poczucie bezkarnoci 714 bezpieczestwa 433, 642 bezradnoci 572-573, 589, 612, 614 humoru 574-575, 577-578 jednoci Ja 258 kontroli 246-247, 282, 582, 584, 591, 600, 721 osobistej mocy 716 winy 257, 360, 450, 468, 480, 483, 487, 528, 617, 619, 622, 635-637, 650 wasnego Ja 506 wasnej tosamoci 190-191, 489, 508, 532-533 wasnej wartoci 122,192, 461-462, 502-503, 532, 622, 636, 675, 699 wyszoci 480 podwiadomo 56, 347, 464 pojcia 372 zbytnie uoglnienie 373 polityczna poprawno 239 polowanie na czarownice 604, 606 popd 442-443, 454, 480, 508 kompensacji 486 podstawowy 457 seksualny 159,195, 444, 446, 480, 481, 485-486, 544, 553, 642, 652-653, 681 posuszestwo 76,103, 687,705 legitymizacja autorytetu 706 wobec autorytetu 82, 705-707 postawa 43, 317-318, 423, 462, 505, 534, 538, 553, 564, 687, 689, 692, 694-695, 697-698, 706 dostpno postaw 688 sita postaw 688 zgodno z zachowaniem 687 rda postaw 688 potrzeba 49, 442 afiliacji 459, 461 aprobaty spoecznej 442-444 bezpieczestwa 445, 447-448 dominowania 89,147 fizjologiczne 445, 447-448, 454 osigni 92,172, 442-443, 459-461 osobistego rozwoju 445 przynalenoci 442-443, 446, 711 samourzeczywistnienia 445-446, 448, 500-501, 654, 673 szacunku 446 wadzy 442-443 prawo bliskoci 221-222

dobrej kontynuacji 221-223 domykania figury 220-222 efektu 307 wsplnej drogi 221-222 program rwnego startu 401 prostytucja 648, 688 prototypy 372-373 prg , absolutny 207-208 rnicy 208 wraliwoci 207 prniactwo spoeczne 712 przedszkole 173 przedwiadomo 257, 481 przekonania 572-573, 664 irracjonalne 573-574, 586-588, 624-625, 666, 668, 670, 674, 679 przemoc 79-80, 83,174-175, 325-328, 464, 617, 671,699 seksualna 465, 520, 545-547, 617, 621 przesuchania 469 przestpczo 59,144,147,172, 606 nieletnich 435, 688 przetwarzanie informacji 59-60,182, 372, 386, 413,435,473,533,691,694,697 a pami 323, 336, 340,342, 348, 350,355-356, 362 gbokie 350 oddolne 222 odgrne 222 przewidywalno 574, 577 przywizanie 166-167,169-170, 447, 543 stadia 168-169 styl 168,173 przywdztwo 147, 425, 703 lider 714-715 psychofizyka 55,207-208 psychokineza 249 psychologia a psychiatria 45 analityczna 485 eksperymentalna 47, 70 indywidualna 486 kliniczna 45-47, 70 konsumenta 48 ksztacenia 46-47 osobowoci 47, 70, 480, 648 poradnictwo 46, 70, 86 pracy i organizacji 48, 70, 462, 51 rozwojowa 47, 50, 70,157-158,184 sdowa 48 spoeczna 47, 70, 685-722 sportu 48, 285 szkolna 46-47, 70 rodowiskowa 47, 687, 718-720 wychowawcza 70 zdrowia 48, 564, 592, 598-599 psychoterapia 67, 360, 487, 493, 599, 607, 648, 671, 682 (patrz take: terapia) dyrektywna 668 krtkoterminowa 652 opr 481, 652 skuteczno 672-675 technika analiza snw 652, 655

funkcjonalna analiza zachowania 663-664, 670 swobodnych skojarze 651 psychoza 629, 675 psychotyczne objawy 620

rasizm 391-392, 428, 592, 715 orientacyjna 297 reakcja walki/ucieczki 131, 472, 581, 583-584 skrno-galwaniczna 468 warunkowa 296-298, 301-302 wciekoci 128 reklama 638, 689, 690 relaksacja progresywna 586, 589, 594, 657 reakcja relaksacyjna 284 trening relaksacyjny 246-247, 264, 287, 318, 585, 596, 599, 656, 663 religia 693, 695, 697, 709-710 reprezentacje umysowe 294-295, 297, 303, 323-324, 341-342, 344, 372, 376, 379, 446 reprodukcja seksualna 454 rewolucja poznawcza 344 rczno 136-137 rola ptciowa 47, 64, 521, 523, 718 rodzinna 676 spoeczna 698 rozproszenie odpowiedzialnoci 712-713, 715, 717 rozumowanie 386-387, 406, 413 dedukcyjne 181, 386-387 indukcyjne 386-387 przestrzenne 434 rozwj 42, 50, 55,157-202 dorastanie 187,190 fizyczny 162,187-188 moralny 179-180,183-184,186-187 konwencjonalny 184,186 pokonwencjonalny 185-186 poziom przedkonwencjonalny 184,186 percepcyjny 163 poznawczy 175-187, 348, 613 pna doroso 196 prenatalny 159,166 ruchowy 164 spoeczny 105,166,168,189 wiek redni 192 kryzys wieku redniego 193 zaburzenia kretynizm 142 rnice indywidualne 199, 398,495, 570, 595 rnicowanie 302-303 rytm dobowy 258 rzeczywisto wirtualna 243, 658

samokontrola 256, 272, 282, 636, 663, 665, 670 samoocena 172,175, 361, 442, 502, 507, 566, 589, 619, 621, 654, 671, 691, 708, 715 samoopis80, 91, 287 samoregulacja 496, 498, 508 samosprawdzajca si przepowiednia 392 samouszkodzenia 659 samoutrudnianie 270 schemat poznawczy 176, 323, 347-348 schizofrenia 119,121-122,147,150,152,511, 604, 607-608, 620, 629-635, 643, 659, 661, 674-675, 679-681 dopaminowa teoria schizofrenii 633-634, 679 katatoniczna 631 objawy 629-631 katalepsja woskowa 631 mutyzm 631 stupor 631 paranoidalna 276, 631, 634 terapia schizofrenii 634 wieloczynnikowy model schizofrenii 633-634 zdezorganizowana 631 segregacja rasowa 59, 677 zamieszki rasowe 715 seksizm 715 seksualne reakcja seksualna 550-552, 681 zaburzenia 45, 361, 521, 547, 552, 567, 670, 674, 677 dysorgazmia 552-553 dyspareunia 552-553 ozibo ptciowa 552 przedwczesny wytrysk 552 terapia 552-553 waginizm 552-553 zaburzenia erekcji 552-553 zaburzenia pobudzenia seksualnego 552-553 zachowania 42, 86-89,147, 272, 311, 444, 519-559, 609, 678 sekta 711 selekcja 468, 512 pracownikw 48, 462, 492 sen 258 cykle 260 fazy 258-260 fale alfa 259, 285 fale beta 259 fale theta 259 kompleksy K 259-260 NREM 259-260 REM 259-263, 267 stan hipnagogiczny 259 wrzeciona 259-260 funkcje 261 koszmary senne 263-264, 267 marzenia senne 261-262 zaburzenia snu 265, 607 bezdech 265, 267 lunatyzm 265, 267, 607 moczenie nocne 265, 267, 304 napady lku we nie 265 narkolepsja 265-267 parali senny 266 zaburzenia snu gbokiego 265, 267 sensytyzacja 211

samobjstwo 48, 64, 75,144,189,197, 201, 276, 277, 427, 500, 574, 606, 612, 620, 623, 627, 679, 682, 714 a ple 626 myli samobjcze 619, 647 zapobieganie 628 zbiorowe 626

a wiek 627

separacja 191, 488 skala kliniczna 511 kamstwa 90 kontrolna 551 lku egzaminacyjnego 37-39 oceny zachowania 509 readaptacji spotecznej 568-569 szacunkowa 80 Skala Asertywnoci Rathusa 660-661 Skala Zachowa Adaptacyjnych 425 z wymuszonym wyborem 510 zmian yciowych 566, 568-569 socjalizacja 186, 317-318, 531, 533, 544, 705-706 sonda 42, 81, 84, 86-87, 90,99, 390 spoteczno-kulturowe czynniki 46, 422, 428, 432, 436, 446, 505-506, 526-528, 547, 641, 678 kultura 63, 508, 531 pte 63-64, 88,197, 271, 430, 437-438, 506, 526, 591-592, 626, 675, 695 pochodzenie etniczne 63-64, 88-89,197, 271, 328-329, 349, 422-423, 505, 508, 541-543, 559, 591-592, 626, 640, 677, 692 rasa 58, 88, 391, 404, 422, 430, 432, 438, 506-507, 593, 675-676, 693, 695, 697, 722 status spoteczno-ekonomiczny 63,174, 402, 508, 538, 559, 591-594, 632, 722 wiek 88, 591,627,722 wyksztacenie 88, 592-594 wyznanie 88 spontaniczny nawrt reakcji 300-302, 312 spostrzeganie 42, 47, 49-50, 53, 91, 205, 243, 347, 357 organizacja 220 figura i tlo 220 kielich Rubina 220 szecian Neckera 220 pozazmystowe 249-251 eksperyment Ganzfeld 250 suchowe 236 stao spostrzee 227-228 wzrokowe 219 gbi 223 paralaksa ruchowa 225 ruch stroboskopowy 223 ruchu 222 wskaniki dwuoczne 226 wskaniki jednooczne 224 wskaniki ruchu 225 zjawisko autokinetyczne 223 znieksztacenia 258 spowolnienie psychoruchowe 620 sprzenie zwrotne 661 biologiczne 129, 246-247, 258, 264, 284-285, ujemne 140 staa Webera 208 starzenie si 197,199, 435 udane 199-200 stereotyp 97,144,433,511, 689,693, 695, 703,714 etniczny 237-239, 695 kobiecoci 511, 520, 522, 524 mskoci 511, 520, 522 negatywny 675 pci 196, 342, 446, 488-489, 511, 521, 523, 525, 528, 530, 532-533, 677, 701

318,586,594,663

podatno na streotypizacj 432-433 starszych ludzi 194, 692 stumienie 257 stres 42, 78, 92-93,104,197-198, 246-247, 261, 266, 272-273, 277-278, 285, 313, 319, 426, 462, 471, 480, 499, 544, 548, 605, 618-619, 626, 632-634, 647, 649, 654, 662-663, 667, 714, 719 a zdrowie 42, 93, 563-600 eustres 565 modyfikatory 574, 577 oglny zesp przystosowania 581, 583, 594 faza oporu 581, 583 faza wyczerpania 581, 583 reakcja alarmowa 581, 583-584, 587 radzenie sobie 48,142, 564, 586, 590, 594, 720-721 rda 564-567 uciliwoci codzienne 564-567, 570, 581 zmiany yciowe 565-567, 570, 581 studium przypadku 84-86, 99 Maty Albert 257 Maty Hans 614 styl wychowawczy (rodzicielski) 47,166,171-172, 174,433 ycia 83,198, 452, 599 stymulacja sensoryczna 454 substancje psychoaktywne (patrz: narkotyki) sugestia 287, 361 podatno na sugestie 349, 715 posthipnotyczna 354 symulacja zaburze psychicznych 511, 615 syndrom opuszczonego gniazda 195 szkolenia pracownikw 462 szkoy asocjacjonizm 49 behawioryzm 51-53, 55-57, 60-62, 71,158, 169,176, 255, 257, 295-297, 299, 303-305, 315, 323-324, 344, 362, 400, 452, 469, 495, 498-500,508,613,617,622 egzystencjalizm 500 empiryzm 49 funkcjonalizm 50-52, 55-56, 59, 62 psychoanalityczna 55-57, 79, 85,185, 257, 262-263,360,465, 481,482, 486, 500, 614, 642 analitycy ego 652 psychologia postaci 53-54, 56, 59, 61, 220-222, 380-381 strukturalizm 50-51, 53, 55-56, 59, 494 szpital dla psychicznie chorych 649 przytuki 649 reforma humanitarna 649 lepota 211 dwuchromatyzm (daltonizm) 219 monochromatyzm 219 na kolory 219, 616 rodowiskowe czynniki 402, 410, 430-432, 437-438, 494, 498-499, 590-591, 718 a zaburzenia psychiczne 607-608 efekt cieplarniany 718 gsto 720-722 haas 718-719 przestrze osobista 720-722 temperatura 718-720 tok 718, 720-722

wiadomo 225-292,263,481,486,494,499,504, 617-618 introspekcyjna 257 odmienne stany wiadomoci 258 wiatopogld 688

tabu Fyokazirodztwa 485, 520 technika kierowania wyobrani 599 mnemoniczna 336, 363 telefon zaufania 628 telepatia 249 temperament 199, 490 teoria 43, 648 aktywnoci 199 czstotliwoci 236 detekcji sygnaw 207, 209-210, 347 dojrzewania 159 etapw rozwojowych 159 ewolucji 147, 464, 469, 614 kontyngencji 323-324 kontynuacji 199 miejsca 236-237 neodysocjacyjna 289 porwna spoecznych 462, 706 psychodynamiczna 60, 394, 464, 485, 487-488, 492, 499, 504, 530, 543, 607, 613, 617-618, 621,632,635,652,664,670 rezygnacji z zaangaowania 199 roli 288-289 rozwoju jzyka 399-402, 404 rozwoju poznawczego 59,181 rozwoju psychoseksualnego 159 stadiw rozwoju poznawczego 175-181 rozwoju psychoseksualnego 480, 483-484, 486, 488 rozwoju psychospoecznego 166-167,190, 486 spostrzegania kolorw 57 teoria Younga-Helmholtza 218 widzenia barw 217-218 procesw przeciwstawnych 218, 236 teoria trjchromatyczna 218-219, 236 wrt 245, 247 zaprogramowania genetycznego 198 zuycia i zniszczenia 198 terapia 62, 452, 607, 621, 648, 678 alkoholikw Anonimowi Alkoholicy 274 behawioralna (modyfikacja zachowania) 267, 305, 318, 320, 472, 564, 656, 663, 666-668, 670, 672, 675 biologiczna 493, 678-681 elektrowstrzsy 678, 680, 682 lobotomia czoowa 680-681 psychochirurgia 678, 680 etyka 493 feministyczna 677 Gestalt 653-655, 663, 674 grupowa 638, 661, 668-669, 703 grupy spotkaniowe 669-670 grupy wsparcia 710 hormonalna 195 humanistyczno-egzystencjalna 653 indywidualna 669, 703

podwyszania motywacji 274 poznawcza 465, 498, 636, 663-664, 666-667 670, 674, 681 poznawczo-behawioralna 274, 679 psychoanalityczna 56, 80, 494, 613, 656 psychoanaliza 650-652, 655, 672-674 racjonalno-emotywno-behawioralna 668-670 skoncentrowana na kliencie 503, 653-655, 668, 673-674 terapia par (maestw) 669, 671, 674 terapia rodzin 669, 671, 674 wizualizacja pozytywna 48 zastpowania genu 152-153 terminalnie chorzy 201 testy 45-46, 84-85, 89-90, 99, 462, 509, 575, 603 obiektywne 509, 511 MMPI 510-511 osobowoci 83, 89, 509, 511-512 preferencji zawodowych 512-513 projekcyjne 511, 514 Test Apercepcji Tematycznej (TAT) 460, 511, 514-515 Test Plam Atramentowych Rorschacha 511, 514 tum 715-716 tosamo 190,193 trans 289 hipnotyczny 258, 287 trening 462 asertywnoci 661 umiejtnoci spoecznych 661 twardo psychiczna 574-575, 582, 591, 599 twrczo 382-385, 417, 425-426, 513 a mylenie 383 a zaburzenia psychiczne 620 a zdolnoci szkolne 384-385, 414 burza mzgw 385

ucho 206, 233-234 bona bbenkowa 234-235 bona podstawna 234-235 narzd Cortiego 234-235 okienko owalne 234-235 limak 234-235 uczenie si 42, 44-45, 47, 52-54, 56,114, 209-210, 261, 268, 281, 288, 293-331, 334, 365, 367, 443, 447, 462, 498, 635-636, 670, 694, 697, 705, 719 identyfikacja 531, 533,543 metod prb i bdw 309 modelowanie 175, 399, 495, 656-657, 661 naladownictwo 399, 694, 715 ponowne 358 programowane 309, 322 przez obserwacj 79, 313, 324-328, 451, 465, 495, 499, 531, 533, 613, 632, 656-657 wirtualne 321 zaburzenia 681 udar mzgu 267 ukad immunologiczny 93,198, 557, 564, 577, 584-585, 590-591, 596-597, 600 antygeny 584 leukocyty 584-585 przeciwciaa 584-585

psychoneuroimmunologia 585 steroidy 585 uktad nerwowy 45, 47, 58,114,123-131,139, 158,182,490,585,633,636 orodkowy 123, 206, 264, 270, 275, 678 mzgowie (patrz: mzg) orodek pole Broki 134 pole Wernickego 134-135 przyjemnoci 127-128 rdze krgowy 117,123-125, 244-245 obwodowy 123,129 autonomiczny 37, 42,123,127,129, 266, 277, 318, 466-469, 473, 584, 611, 614 przywsplczulny 123,129-131,142, 466-467, 583 wsplczulny 123,129-131,142, 246, 284, 466-468, 581, 583-586, 608, 678 somatyczny 123,129 melinizacja 115, 361 nerw suchowy 234, 237 wzrokowy 213 neurony 114-119,121,131, 365, 402, 417 rbkowy 366 umiejscowienie rdta kontroli 575, 577, 582, 622 uoglnianie 302-303 upoledzenie umysowe 424-425 uprzedzenia 58, 64, 75, 391, 486, 488, 507, 542, 591,621,678,692-694 ofiary uprzedze 695, 697 zwalczanie 694-695, 703 rdta 693, 697 urojenia 288, 620, 630, 632, 635, 643, 674, 679 ksobne 630 paranoidalne 276, 282 przeladowcze 630 wielkociowe 630 uwaga 210, 342,355,364, 617 dystrakcja 246 podzielno 618 selektywno 182, 256 skupianie 209, 261, 372, 376 wybircza 347 zerodkowanie 178

wyszego rzdu 304 zatapianie 305-306, 656 wdrukowanie 170-171 wgld 54, 56, 62, 375, 378, 380-381, 417, 481, 651-652,656 wiarygodno zezna wiadkw 348-349 wadza 574, 705 wolna wola 698 wptyw spoeczny 687, 689, 692, 704-705 technika stopy w drzwiach" 689, 692, 706 wraenia 42, 47, 49-50, 91, 205, 211, 243, 357 wraliwo zmysowa 207, 209 wrogo 565, 579, 589, 591, 598, 625 wsparcie spoeczne 247, 570, 574, 579-580, 584-585, 589, 591, 600, 621, 625-626, 708 wspomnienia faszywe 361 pseudowspomnienia 287 wspzawodnictwo 695 wygaszanie (habituacja) 300-302, 305, 312, 314, 326-327, 400,657 wykrywacz kamstw (poligraf) 467-468 wyobrania eidetyczna 341-342 wyobraenia 43, 50 wyuczona bezradno 622 wywiad 45-46, 86, 99 kliniczny 55, 511 retrospektywny 361 ustrukturyzowany 492 wzajemny determinizm 495 wzmocnienia 52-53, 62, 307, 310-312, 315, 319, 327, 399-400, 494, 499, 531, 613, 617, 632, 640, 663, 697 natychmiastowe 311 negatywne 310-311, 313, 320 odroczone 311 pierwotne 311-312 pozytywne 310-311, 314 schemat podawania 315 proporcji staej 316 proporcji zmiennej 316 staego przedziau czasowego 315-316 zmiennego przedziau czasowego 315 wtrne 311, 360 wzorce zachowania 564 typu A 574, 576, 578-579, 585, 591, 594-596 typu B 574, 576

walka o byt 464 warunkowanie 53, 55, 62, 257, 296, 303, 365, 367, 632, 656, 688 awersyjne 659, 670 klasyczne 294-295, 297-299, 301, 303, 305-307, 312, 318, 320, 323-324, 327 odroczone 298-299 rwnoczesne 298-299 ladowe 298-299 wsteczne 298-299 przeciw/warunkowanie 304-306, 319, 656-657 sprawcze (instrumentalne) 55, 294, 306-309, 312, 317-320, 323, 327, 360, 495, 613, 659, 661,670 systematyczne odwraliwianie 305, 656-657, 668, 670, 675

zabjstwo 277, 391,464-465 zaburzenia dysocjacyjne 289,607-608,614,619, 643 amnezja360, 615, 617 dysocjacyjne zaburzenie tosamoci (osobowo wieloraka) 604, 615, 617 fuga psychogenna 615, 617 niepami zdarze 615 teorie 617 zaburzenie depersonalizacyjne 615-616 zaburzenia fizjologiczne 607 zaburzenia lkowe 607-608, 610-611, 614, 643, 679, 682 fobia 243, 610, 613-614, 651, 656-658, 670, 675 specyficzna 610 agorafobia 610-611

akrofobia (lk wysokoci) 610, 658 klaustrofobia 610 spoeczna 610, 679 teorie 613 zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne 610-611, 679 kompulsje 612-613 obsesje 611-613 zesp paniki 280, 605, 610-611, 613, 678 zesp stresu ostrego 613 zesp stresu pourazowego 610-611, 613 zesp uoglnionego lku 610-611, 613, 678 zaburzenia nastroju (afektywne) 121-122, 608, 619-623, 643, 681 a pe 621 depresja 45, 79-80, 83, 89,119,121-122,144, 147,175,194,198, 261, 264, 276, 278, 308, 415, 451, 467, 508, 511, 547, 565-566, 572, 574, 580, 589-591, 596-597, 607, 620, 623-624, 626-627, 635, 647-648, 654, 666-668, 676-677, 681-682, 700, 702 dwubiegunowe zaburzenie nastroju (psychoza maniakalno-depresyjna) 147, 493, 619-620, 622-623, 674, 679-680 wielka depresja (endogenna) 619-620, 625, 674,679-680 zaburzenia odywiania 106,122, 637-638, 640-643, 679, 681 anoreksja 593, 637, 640, 642 bulimia 593, 637, 640-642, 674, 679 a pe 640 objadanie si 451, 656, 681 zaburzenia osobowoci 608, 629, 634, 643, 674 antyspoeczne 616, 634-637, 659 osobowo paranoiczna 634 osobowo unikajca 634-636 schizoidalne zaburzenie osobowoci 634-636 schizotypowe zaburzenie osobowoci 634-635 zaburzenia psychiczne 42, 47-48, 58-59, 62,149, 362, 427, 487-488, 492-493, 511, 567, 603-643, 647, 649, 675 diagnoza 152, 606-607, 609 komputerowa 609 DSM 606, 615, 619, 637 osie 606-608 klasyfikacja 606 zaburzenia sensoryczne 594 motoryczne 594 zaburzenia somatoformiczne 608, 618-619, 643 hipochondria 618 konwersyjne 618-619 somatyzacyjne 607 zaburzenia zwizane z przyjmowanie substancji psy-

choaktywnych 608 (patrz take: narkotyki) zachowania sprawcze 307, 311, 314, 325 ksztatowanie zachowa 317 skrzynka problemowa 309 skrzynka Skinnera 308-309, 314, 344 zasada moralnoci 483 przyjemnoci 482 realizmu 482 salwy 236 wzgldnej wielkoci obiektw 224 zachowania staoci 178,180-181 zazdro o penisa 486 zeznania wiadkw 48 zjawisko obojtnego przechodnia 716-717 zudzenia Heringa-Helmholtza 229-230 Miillera-Lyera 229-230 Ponzo 230 zmysowe 229 zmysy dotyk 206-207 kinestetyczny 247-249 rwnowagi 248-249 skra 241-242 bl 241, 244 dotyk 241-243, 249, 366 nacisk 242, 249 temperatura 241,243 such 206-207, 231-233, 249, 256, 366 lokalizowanie dwikw 235 smak 206-207, 239-240, 249, 366 wch 206-207, 239-241,249 feromony 241,444 wzrok 206-207, 211, 249, 256, 366 (patrz take: spostrzeganie wzrokowe) barwy podstawowe 217 dalekowzroczno 227 krtkowzroczno 227 ostro wzroku 226 plansze Snellena 226 powidoki 217-219 widzenie barw 216-217 zncanie si nad dziemi 166,174 zwizki 520 hipoteza dopasowania 536-537 podobiestwo 537-538

SPIS RYCIN I ILUSTRACJI Rozdzia 5 s. 207 Archiwum GWP s. 208 Copyright Archives of the History of American Psychology. Przedruk za zgod. s. 209 Copyright Archives of the History of American Psychology. Przedruk za zgod. s. 210 Copyright DigiTouch s. 215 Rycina 5.4, Rys. Krzysztof Gotowicki. Przedruk za zgod. s. 218 Copyright Archives of the History of the American Psychology s. 223 Przedruk za uprzejm zgod New York Stock Exchange s. 224 M. C. Escher Waterfall", Copyright 2003 Cordon Art B.V. - Baarn - Holland. s. 225 Rys. Krzysztof Gotowicki s. 227 Archiwum GWP s. 238 Rycina 5.27 i Rycina 5.28 na podstawie: Senior, J. (1990, stycze). Language of Deaf Evolves to Reflect New Sensibilities. New York Times, 3. Originally illustrated by Megan Jaegerman/New York Times. s. 242 gra: Copyright Corel Corporation s. 248 Copyright Corel Corporatioti Rozdzia 6 s. 257 Copyright Archives of the History of American Psychology. Przedruk za zgod. s. 262 Rys. Sawomir Kilian. Przedruk za zgod. s. 263 Rys. Sawomir Kilian. Przedruk za zgod. s. 265 Copyright Corel Corporation s. 266 Archiwum GWP s. 271 Copyright Corel Corporation s. 274 Archiwum GWP s. 277 Copyright DigiTouch s. 282 Copyright DigiTouch s. 284 Archiwum GWP s. 285 Archiwum GWP s. 289 Archiwum GWP Rozdzia 7 s. 294 Copyright Corel Corporation s. 296 Copyright Archives of the History of American Psychology. Przedruk za zgod. s. 300 Archiwum GWP s. 303 Przedruk za zgod Pomorskiego Orodka Ruchu Drogowego s. 305 Copyright Corel Corporation s. 309 Copyright Archives of the History of American Psychology. Przedruk za zgod. s. 317 Archiwum GWP s. 320 Copyright Corel Corporation s. 325 Copyright Corel Corporation Rozdzia 8 s. 336 Copyright Corel Corporation s. 342 Archiwum GWP s. 344 Copyright Archives of the History of American Psychology. Przedruk za zgod. s. 346 Archiwum GWP s. 351 Copyright Corel Corporation s. 360 Archiwum GWP Rozdzia 9 s. 373 Archiwum GWP s. 379 Ze zbiorw Autora s. 383 Copyright Corel Corporation s. 396 Archiwum GWP. Przedruk za uprzejmoci Doroty i Michaa Klupszw. s. 402 Przedruk za uprzejm zgod Noama Chomskiego. s. 404 Przedruk za uprzejm zgod Roberta Williamsa. s. 406 Copyright Corel Corporation Rozdzia 10 s. 410 Archiwum GWP, ze zbiorw Moniki Zubrzyckiej-Nowak. s. 418 Copyright Archives of the History of American Psychology. Przedruk za zgod. s. 419 Archiwum GWP s. 423 Copyright Corel Corporation s. 428 Copyright Archives of the History of American Psychology. Przedruk za zgod. s. 432 Przedruk za zgod Claude Steele'a, Stanford University News. s. 434 Copyright Frances Rauscher. Przedruk za zgod.

873

Rozdzia 1 s. 42 Hung Liu, Burial at Little Golden Village, 1993. Oil on Canvas, 74x99". Collection, Dr. & Mrs. Harold Steinbaum. Przedruk za zgod Hung Liu. s. 46 Rycina 1.1 rodlo: Summary Report of Doctorate Recipients from United States Universities (from APA Research Office, formerly ODEER Office). Copyright 1994 American Psychological Association. Przedruk i tumaczenie za zgod wydawcy. APA nie odpowiada za zgodno przekadu z oryginaem. Not: For data on psychology, engineering, the neurosciences, and the computer, life, mathematical, physical, and social sciences, the data are from the National Science Foundation (1988), and Ries and Thurgood (1993a). For education and the humanities, the data are from Harmon (1978), Syverson (1982), and Ries and Thurgood (1993a). The data on dentistry, law, medicine, and veterinary medicine are from Snyder (1988) and Snyder and Hoffman (1994). s. 47 Copyright Corel Corporation s. 50 Copyright Archives of the History of American Psychology. Przedruk za zgod, s. 51 Copyright Archives of the History of American Psychology. Przedruk za zgod, s. 52 Copyright Jacek Awakumowski. Przedruk za zgod, s. 57 Copyright Archives of the History of American Psychology. Przedruk za zgod, s. 59 Przedruk za zgod Dr. Kennetha B. Clarka s. 60 Archiwum GWP s. 63 Copyright Corel Corporation s. 64 Tabela 1.2 rdo: Pion, G. M. (1996). The Shifting Gender Composition of Psychology: Trends and Implications for the Discipline. American Psychologist, 51, 509-628. Copyright 1996 American Psychological Association. Przedruk i tumaczenie za zgod wydawcy i autora. APA nie odpowiada za zgodno przekadu z oryginaem, s. 66 Archiwum GWP Rozdzia 2 s. 82 Copyright Corel Corporation s. 87 Copyright Corel Corporation s. 90 Archiwum GWP s. 92 Copyright Corel Corporation s. 97 Copyright Corel Corporation s. 102 Archiwum GWP s. 103 Archiwum GWP s. 106 Archiwum GWP Rozdzia 3 s. 121 Copyright Corel Corporation s. 127 Copyright M. E. Olds, California Institute of Technology, Division of Biology, 156-29, Pasadena, CA 91125. Przedruk za zgod. s. 134 Copyright by Culver Pictures. Przedruk za zgod. s. 137 Archiwum GWP s. 147 Copyright The Granger Collection, New York. Przedruk za zgod. s. 149 Rys. Sawomir Kilian. Przedruk za zgod. Rozdzia 4 s. 160 Archiwum GWP s. 167 Ze zbiorw Autora s. 168 Copyright Corel Corporation s. 169-170 Copyright Harlow Primate Lab/L)niversity of Wisconsin. Przedruk za zgod Helen A. LeRoy. s. 171 Copyright DigiTouch s. 173 Copyright Corel Corporation s. 176 Copyright Archives of the History of American Psychology. Przedruk za zgod. s. 179 Archiwum GWP s. 184 Copyright Harvard University Archives s. 188 Copyright Corel Corporation s. 192 Copyright Corel Corporation s. 193 Copyright Corel Corporation s. 200 Copyright Corel Corporation

s. 449 Copyright Corel Corporation s. 453 Archiwum GWP s. 454 Copyright Jacek Awakumowski. Przedruk za zgod. s. 455 rdo: Zuckerman, M. (1980). Sensation Seeking. W: H. London, J. Exner (red.), Dimensions of Personality. Przedruk za zgod [Wiley-Liss, Inc., a subsidiary of] John Wiley & Sons, Inc. s. 456 Copyright Harlow Primate Lab/University of Wisconsin. Przedruk za zgod Helen A. LeRoy. s. 457 Copyright Harlow Primate Lab/University of Wisconsin. Przedruk za zgod Helen A. LeRoy. s. 458 Przedruk za uprzejmoci New School University (New York City). s. 459 Copyright Archives of the History of American Psychology. Przedruk za zgod. s. 463 Tabela 11.2 Za uprzejmoci Hanny Ksiek. Na podstawie: Goleman, D. (1990, wrzesie). A Criticism Primer. The New York Times, 16. Copyright 1990 by the New York Times Co. oraz Emmons, M., Alberti, R. (2003). Asertywno. Sigaj po to, czego chcesz, nie ranic innych. Gdask: GWP. s. 467 Archiwum GWP s. 470 Copyright Corel Corporation Rozdzia 12 s. 481 Copyright Archives of the History of American Psychology. Przedruk za zgod. s. 484 Copyright Corel Corporation s. 486 Copyright Archives of the History of American Psychology. Przedruk za zgod. s. 487 Copyright Arclwes of the History of American Psychology. Przedruk za zgod. s. 489 Copyright Corel Corporation s. 490 Copyright Corel Corporation s. 495 Copyright Corel Corporation s. 497 rdo: Fibel, B., Hale, W. D. (1978). The Generalized Expectancy for Success Scal - A New Measure. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 46, 924-931. Copyright 1978 American Psychological Association. Przedruk i tumaczenie za zgod wydawcy. APA nie odpowiada za zgodno przekadu z oryginaem. s. 504 Archiwum GWP s. 507 Copyright Corel Corporation s. 514 Archiwum GWP Rozdzia 13 s. 521 Przedruk za uprzejm zgod Sandry Lipsitz Bem. s. 522 Tabela 13.1 rdo: Williams, J. E Best, D. L. (1994). Cross-Cultural Views of Women and Men. W: W. J. Lonner, R. S. Malpass (red.), Psychology and Culture (s. 193). Published by Allyn and Bacon, Boston, MA. Copyright 1994 by Pearson Education. Tumaczenie i przedruk za zgod wydawcy. s. 525 Archiwum GWP. Za uprzejm zgod Magorzaty Trzebiatowskiej. s. 531 Zdjcie z lewej strony: Archiwum GWP, zdjcie z prawej strony: Copyright DigiTouch s. 534 Zdjcie z lewej strony: P870/085 Beauty: composite face of 15 attractive women. rdo: Perrett, D., May, K., Yoshikawa, S. University of St. Andrews/Science Photo Library. Zdjcie z prawej strony: P870/086 Enhanced beauty: composite face of 15 women. rdo: Perrett, D., May, K., Yoshikawa, S. University of St. Andrews/Science Photo Library. Przedruk za zgod. s. 535 Copyright Corel Corporation s. 537 Copyright Corel Corporation s. 541 rdo: Private Collection, Harvard Gallery, London s. 545 Copyright Corel Corporation s. 549 Copyright DigiTouch s. 557 Materiay wydane przez Krajowe Centrum ds. AIDS ze rodkw Ministerstwa Zdrowia. Przedruk za zgod. Rozdzia 14 s. 565 Copyright Corel Corporation s. 566 Tabela 14.1 rdo: Murray, B. (1996). College Youth Haunted by Increased Pressures. APA Monitor, 26(4), 47. Copyright 1996 American Psychological Association. Przedruk i tumaczenie za zgod wydawcy i autora. APA nie odpowiada za zgodno przekadu z oryginaem. s. 567 Copyright Corel Corporation s. 575 Copyright Corel Corporation s. 577 Copyright Corel Corporation s. 579 Copyright Corel Corporation s. 580 Copyright Corel Corporation s. 581 Copyright DigiTouch s. 585 Rys. Krzysztof Gotowicki. Przedruk za zgod. Rozdzia 15 s. 604 Rys. Sawomir Kilian. Przedruk za zgod, s. 606 Rys. Sawomir Kilian. Przedruk za zgod.

Rozdziau

s. s. s. s. s. s. s. s. s.

607 Copyright DigiTouch 610 Archiwum GWP 611 Copyright DigiTouch 612 Archiwum GWP 617 Copyright Corel Corporation 630 Copyright Natalia Stankiewicz. Przedruk za zgod. 635 Archiwum GWP 639 Copyright Eidos lnteractive 642 Archiwum GWP

Rozdzia 16 s. 651 Copyright Freud Museum, London. Przedruk za zgod. s. 653 Archiwum GWP. Za uprzejmoci prof. Lidii Grzesiuk. s. 657 Archiwum GWP s. 662 Copyright DigiTouch s. 667 Za uprzejm zgod Aarona T. Becka. s. 669 Archiwum GWP s. 677 Za uprzejm zgod Beverly A. Greene. s. 679 Archiwum GWP Rozdzia 17 s. 691 Copyright Corel Corporation s. 693 Copyright Corel Corporation s. 694 Copyright ukasz Gowala. Przedruk za zgod. s. 698 Archiwum GWP s. 699 Archiwum GWP s. 708 Copyright Corel Corporation s. 710 Copyright Corel Corporation s. 712 Copyright Corel Corporation s. 716 Copyright ukasz Gowala s. 717 Za uprzejm zgod Biba Latan'a. Wszystkie ryciny do wydania polskiego wykona Dawid Dbecki. W niektrych przypadkach nie udao nam si skontaktowa lub nie otrzymalimy odpowiedzi od wacicieli praw do materiaw graficznych. Bdziemy wdziczni za przekazanie nam wszelkich informacji, ktre mogyby pomc w ich wyjanieniu. Pragniemy serdecznie podzikowa wszystkim osobom zaangaowanym w przygotowanie niniejszej publikacji. Pomocy i wsparcia udzielili nam: dr hab. Stanisaw Bakuta i dr Dariusz Wieczorek - Katedra i Zakad Rehabilitacji AM w Gdasku, lek. med. Joanna Jabtoska-Brudto - Pracownia Bada Neurofizjologicznych AM w Gdasku, Filip Maciski, Artur Gogokiewicz, Wanda Chrciewicz-Komacka, Laboratorium Metod, Instytut Psychologii UG, ukasz Gtowala, Pomorski Orodek Ruchu Drogowego w Gdasku, studenci Uniwersytetu Warszawskiego (Akademicki Orodek Psychoterapii) oraz pracownicy i wsppracownicy Gdaskiego Wydawnictwa Psychologicznego.