Ludobjstwo OUN-UPA na Kresach Poudniowo-Wschodnich

Ludobjstwo OUN-UPA na Kresach Poudniowo-Wschodnich

Dawne Kresy Poudniowo Wschodnie W Optyce Historycznej i Wspczesnej

Seria Pod redakcj Witolda Listowskiego

Kdzierzyn-Kole 2012

Seria powicona ludobjstwu Polakw dokonanych przez OUN-UPA na Kresach Poudniowo wschodnich

IX Dzie Kultury Kresowej - IX Konferencja Popularno-Naukowa Kdzierzyn-Kole 2 czerwiec 2012r

Redaktor tomu: Witold Listowski

Podzikowanie
Serdecznie dzikuj wszystkim osobom, ktre przyczyniy si do wydania tej ksiki. Wszystkim autorom za napisanie tekstw: dr Lucynie Kuliskiej, prof. dr hab. Leszkowi Jankiewiczowi, dr Zdzisawowi Koniecznemu, dr Leonowi Popkowi, ks. Tadeuszowi Isakowiczowi - Zaleskiemu, mgr Magdalenie Kazik oraz prof. dr hab. Czesawowi Partaczowi za napisanie recenzji, Krystynie Patrzykt za napisanie wstpu, Pose Brygidzie Kolendzieabu, Senatorowi Aleksandrowi wieykowskiemu, Starocie Powiatu Arturowi Widakowi, Przewodniczcej Rady Miasta Elbiecie Czeczot, Prezydentowi Miasta Tomaszowi Wantule, Zastpcy Prezydenta Miasta Pawowi Ramsowi, Wiesawowi Tokarczukowi, Mieczysawowi Habudzie, Janowi Dubianikowi, Beacie Kaczyskiej-Pogwizd, Marioli Motyl, Henrykowi Wierny, prof. dr hab. Bogusawowi Paziowi oraz prof. dr hab. Czesawowi Partaczowi za napisanie recenzji oraz czonkom Stowarzyszenia Kresowian w Kdzierzynie-Kolu i wszystkim osobom, ktre wziy udzia w uroczystociach IX Wojewdzkiego Dnia Kultury Kresowej 2 czerwca 2012r oraz Dnia Pamici Ofiar Ludobjstwa Polakw na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 11 lipca 2012 roku w Kdzierzynie-Kolu. Witold Listowski Prezes Stowarzyszenia Kresowian w Kdzierzynie-Kolu.

COPYRIgHT BY:
Stowarzyszenie Kresowian w Kdzierzynie-Kolu Strona internetowa: www.kresykedzierzynkozle.home.pl

ISBN - 978-83-63999-01-8 Wydawca:

ARSGRAF ul. Jaktorowska 40 96-300 yrardw
Projekt zrealizowany dziki wsparciu finansowemu Gminy Kdzierzyn-Kole

Stowarzyszenia Kresowian w Kdzierzynie-Kolu

Posa Brygidy Kolendy-abu Senatora Aleksandra wieykowskiego

Nard, ktry traci pami, zamienia si w sfor Ks. Tarnowski

My, Kresowianie, nawet w ktrym pokoleniu, trwamy, pamitamy, przypominamy i bdziemy przypomina, wbrew lepocie i znieczulicy naszych wadz centralnych, ktre jakby nie zauwaay odradzania si silnego nacjonalizmu ukraiskiego. Bdziemy przypomina o OUN i UPA, o tych zbrodniczych organizacjach ukraiskich nacjonalistw do czasu, a wadze Polski i Ukrainy uznaj i potpi to ludobjstwo, by w kocu prawda wesza do szkolnych klas. Nie o zemst, ale o pami woaj ofiary Krystyna Patrzykt

Wstp
Dni Kultury Kresowej w Kdzierzynie- Kolu, w 2012r., jak zwykle piknie zorganizowane - odbyy si pod bardzo wymownymi hasami: eby prawda bya prawd Ofiarom pami i cze., Polsce i Ukrainie przyja i zgoda OUN, UPA i SS Galizien- haba i potpienie. Hasa te mwi wszystko to, o co od dziesitek lat zabiegaj Kresowianie. Niestety prawda o potwornym ludobjstwie dokonanym na Polakach w czasie drugiej wojny wiatowej jest cigle niewygodna naszym wadzom rzdowym i parlamentarnym. Nie obchodz ich losy kilkuset tysicy bestialsko wymordowanych Polakw na Kresach II RP, ani bl ich i bliskich pozostaych przy yciu i noszcych w sobie pitno tamtych strasznych skrytobjczych rzezi bezbronnej spoecznoci Polskiej. Temat ten by i jest od dziesitek lat zakamywany, marginalizowany i pomijany. By czas, kiedy pierwszy prezydent Ukrainy Leonid Krawczuk przyzna cyt. szowinici ukraiscy zamordowali blisko p miliona Polakw i prosi Polakw o przebaczenie. Niestety jego nastpcy przyzwalaj na szerzenie si nacjonalizmu na Ukrainie, a nasze kolejno rzdy nie reagoway. Dyplomacja nie zauwaa szerzcego si kamstwa i zniewag dotyczcych prawdy o Golgocie Wschodnich ziem Rzeczypospolitej. W programach szkolnych temat Kresy pomijany i przemilczany dla politycznej poprawnoci. Nawet trudno si domyla, dlaczego. Przecie nikt nie bdzie nas szanowa, jeli sami nie dbamy o nasz godno! Tym wiksza chwaa Wspaniaym Naukowcom Historykom, tysicom Kresowych Spoecznikw ktrzy zajmuj si tematem ludobjstwa Kresowego. Dzikujemy Im, e dziaaj w myl zasady, Kamstwo - prawd zwyciaj!

dr. Lucyna Kuliska

Preludium zbrodni. Nacjonalizm ukraiski na Brzeaszczynie w latach 1922-1941.1

Przy dzisiejszym stanie wiedzy i niedostatku rde, a przede wszystkim z powodu upywu czasu, a co za tym idzie mierci wikszoci wiadkw wydarze, brak jest dzi moliwoci dokonania szczegowej analizy antypolskiej i terrorystycznej dziaalnoci ukraiskich nacjonalistw w poszczeglnych powiatach kresowych midzywojennej Polski. Danych zbiorczych brak i z tego powodu, e prawie cae archiwa z dokumentami dotyczcymi polskich miast kresowych i polskiej administracji, policji, sdw i wojska, znajduj si dzi poza granicami Rzeczpospolitej. Materiay zbiorcze zostay bd zniszczone w czasie wojny, bd przejte przez ZSRR i w czci przekazane Ukrainie (Kijw), z zachowaniem najcenniejszych w osobnych archiwach sowieckich. Byyby one szczeglnie istotne dla bada dotyczcych przestpstw popenianych przez obywateli narodowoci ukraiskiej wobec ludnoci polskiej. Dostp do takich dokumentw jest jednak bardzo utrudniony. Nieliczne przekazane dziki staraniom historykw z WiH i CAW oraz CA MSWiA zachowane w rosyjskich archiwach dokumenty dowodz, jednak, e badaczy czeka jeszcze w przyszoci wiele niespodzianek. Wedug spisu powszechnego z 30 IX 1921 roku na terenie tego powiatu mieszkao 91.925 osb w tym 54.573 Rusinw (Ukraicw), 29775 Polakw, 7548 ydw, 29 Niemcw i innych narodowoci. W roku 1931 ilo mieszkacw wzrosa do 103,8 tys., a w 1939 do 113 tys. osb (72,3 tys. Ukraicw, 33,1 tys. Polakw i 7,6 tys. ydw). Powiat mia 11 gmin - 9 wiejskich (z 75 wsiami soeckimi) i 2 miejskie Brzeany i Kozowa. Niewtpliwie przykad dziejw jednego powiatu moe by pouczajcy i rzuci pewne wiato na pooenie ludnoci polskiej w pozostaych powiatach kresowych tu przed wybuchem wojny i na jej pocztku. Posugujc si rdami, m.in. opracowaniem pochodzcym z czasw okupacji pt. Ukraicy na Brzeaszczynie2 opartym na licznych zebranych jeszcze w czasie
1 Brzeaszczyzna stanowia przed II wojn wiatow matecznik ukraiskiego nacjonalizmu. Problemowi skutkw dziaania skrajnego nacjonalizmu na tym terenie, Jan Salwa powici ciekawy artyku pt. Brzeaski bastion nacjonalizmu. Centrum terroru, Na Rubiey nr 2 (16), 1996 s. 1-9. 2 Ukraicy na Brzeaszczynie, stron 30, materia polskiego podziemia, niepodpisany i niedatowany, zy stan zachowania i braki w tekcie. Adnotacje rczne. Udostpniony autorce przez p. p. Jana i Konrada Sura- czonkw lwowskiego AK w czasie okupacji. Pochodzi z roku 1943, cho fragmentami powsta prawdopodobnie wczeniej. Ze wzgldu na bardzo zy stan dokumentu, autorka nie bya w stanie odczyta wszystkich nazwisk, zarwno ofiar jak i ich oprawcw. W tych miejscach wystpuj wykropkowania [...]. Natomiast w miejscach gdzie pisownia budzi wtpliwoci pojawiaj

okupacji niemieckiej zeznaniach naocznych wiadkw, informacjami zawartymi w przedwojennej prasie lokalnej3 i relacjami wiadkw, mona przeledzi jak wyglda w okresie poprzedzajcym wybuch wojny i w pierwszych jej latach, stan bezpieczestwa ludnoci polskiej w tym powiecie. Ju pobiena analiza owych rde pozwala stwierdzi, e na mieszanym etnicznie terenie Brzeaszczyzny dochodzio do licznych aktw przemocy i przestpstw wobec ludnoci polskiej, ktrej sprawcami byli nacjonalici ukraiscy. Dotykay one zarwno zwykych rolnikw, jak i ludzi sprawujcych rne funkcje pastwowe (suba lena, onierze, policjanci, dziaacze spoeczni). Akcje terrorystyczne kierowane byy te przeciw tym wszystkim Rusinom - Ukraicom, ktrzy w kontaktach i wsppracy obu nacji w ramach wsplnego pastwa nie widzieli nic zdronego. Okolice Brzean w okresie midzywojennym przodoway w aktywnoci, dotyczcej ukraiskiego ycia polityczno spoeczno - gospodarczego. Niestety, dziaajce tam organizacje ukraiskie przodoway te w prowadzeniu antypolskiej dziaalnoci podziemnej. W legalnych organizacjach ukraiskich, hojnie dofinansowywanych przez pastwo polskie, miay wymienite zaplecze ludzkie i materialne. Nie ulega wtpliwoci, e gdyby, jak usilnie imputuj Polakom szowinici ukraiscy ich ycie polityczne i spoeczne byo dramatycznie tumione represjami nie udaoby Ukraicom na tym terenie wyksztaci takiej iloci nacjonalistycznych przywdcw4. Polska nie bya pastwem totalitarnym.
si znaki zapytania (?). Niektre dane dotycz mordw dokonanych po wejciu na te tereny Niemcw w roku 1941. Autorka w miar posiadanych rde uzupenia dane zawarte w tym unikalnym materiale relacjami pochodzcymi z innych rde. 3 Przede wszystkim Gos Brzeaski, dwutygodnik wydawany przed wojn w Brzeanach. 4 Oto kilku z nich wychowanych na terenie Brzeaszczyzny i ssiedniego powiatu Podhajce (wikszo to absolwenci synnego bastionu ukrainizmu - liceum ukraiskiego w Brzeanach: Jarosaw Staruch ur. w Zotej Sobodzie. Ju w roku 1930 czonek Krajowego Prowidu OUN. Zastpca prowidnyka na Woy. Od jesieni 1939 r. w Krakowie. Od pocztku 1945 r. prowidnyk OUN na Zakerzonii. Pseudonimy: Jaran, Stiach, Stojan; Halina Dydyk ze wsi Szybalin. Organizatorka suby medycznej UPA; Stepan Hawryluk ze wsi Potok, od 1935 r. prowadzi tajn drukarni OUN w Muyowie. Druki z niej ekspediowano do Lwowa i dalej. Dziaaa do 1939 r. Aresztowany przez NKWD trafi do armii Andersa; Hryhorij Goliasz z Byszek (wsi gdzie we wrzeniu 1939 r. podstpnie i masowo mordowano polskich onierzy), ps. Bej, Bulba. Czonek OUN od 1929 r. Pracowa z Hawrylukiem w podziemnej drukarni w Muyowie. Wchodzi w skad prowidu OUN na okrg Brzeany i prowidu krajowego. Od 1943 w SS-Galizien. W 1944 - dowdca sotni UPA; Dmytro Myron z miejscowoci Raj, redaktor Biuletynu OUN. W 1939 r. uczestniczy w II Kongresie OUN. W 1941 r. ogosi prac Idea i czyn Ukrainy. Przewodzi Pnocnej Grupie Pochodnej OUN na Ukrain; Osyp Diaki z Olesina - organizator Junakw OUN, propagandzista, redaktor Wisti i Junaka. W UPA by sotnikiem - politwychownik. Uciek po wojnie do USA, gdzie take po angielsku wydawa Ide i Czyn; Wasyl Haasa ps. Oran z Biaokiernicy, prowidnyk junakw OUN powiatu, potem okrgu tarnopolskiego, potem okrgowy prowidnyk w Przemylu i z-ca prowidnyka Zakerzoskiego Kraju (w czasie operacji Wisa). Autor broszur i artykuw; Wasyl Mizerny ps. Ren z Wierzbowa. Szlify zdobywa w latach 1938-39 na Siczy Karpackiej. Na subie niemieckiej komendant policji w Sanoku. Szczeglnie czynny na Zakerzonii jako dowdca kurenia emkowskiego. Od koca 1945 r. dowdca taktycznego odcinka UPA, emko; Wasyl Bej ps. Uas z Litwinowa. Ideolog OUN - szef propagandy na Podole i prowidnyk na tym terenie do 1949 roku.

 W pastwie totalitarnym Rosji Sowieckiej - wszelkie prby budowania ruchw nacjonalistycznych skazane byy na klsk. To obala twierdzenie, e w czasie okupacji ludobjstwa na Polakach dokonali ciemni, niewiadomi politycznie chopi ukraiscy, gnbieni przez totalitarne, niemal faszystowskie pastwo polskie. Fakty s inne. Dziaay ukraiskie organizacje spoeczne, szkoy, spdzielnie. Ukazyway si ukraiskie gazety, byy ukraiskiego banki i ubezpieczalnie. Rozwija si, jake wrogi polskoci, koci narodowy i to sponsorowany z kasy naszego pastwa. Tak, by to Piemont ukraiski, ale dlatego, e polskie wadze nie hamoway rozwoju ukrainizmu to niemal do koca. Ukraiska ludno wiejska bya wic latami indoktrynowana przez swych nacjonalistycznych przywdcw politycznych i spoecznych (legalnych i podziemnych) i du cz nacjonalistycznego kleru greckokatolickiego, coraz bardziej zapatrzonego w zbrodnicz, nacjonalistyczn ideologi Doncowowskiego panukrainizmu5. Coraz bardziej brutalne metody terrorystyczne stay si z czasem powszechne w rozwizywaniu problemu polskiego na Kresach. Ju w roku 1920 w pow. brzeaskim ujawnia sw dziaalno Ukraiska Wojskowa Organizacja6. Jedn z jej wyprbowanych metod walki z polskoci byo podpalanie majtkw ziemskich. Szczegln aktywno wykazaa UWO przed wyborami do sejmu roku 1922. Poza bojkotem doszo wwczas do wielu aktw terroru7. 25 padziernika (a wic przed samymi wyborami) pojawia si w powiecie zborowskim grupa terrorystyczna liczca ok. 50 osb, ktra palc po drodze folwarki, osady, mordujc, rozbrajajc posterunki policji, przesza przez powiaty: Przemylany, Brzeany, Podhajce, Buczacz, Czortkw i Borszczw. Druga taka grupa pojawia si w okolicach Sokala, a trzecia koo Zbaraa8. Do masowego palenia folwarkw, gospodarstw, stod, stert ze zboem doszo rwnie na ogromn skal w lecie 1930. W Maopolsce Wschodniej, w tym take w powiecie brzeaskim niebo rozwietlay wwczas uny poarw. Owe zbrodnicze podpalenia pogbiay tylko bied i niedostatek w tej drczonej skutkami wiatowego kryzysu krainie.
5 O rozmiarach dziaalnoci OUN w powiecie brzeaskim w okresie midzywojennym moe wiadczy fakt, e informacje na ten temat znale mona w wydanej w 1973 roku w Kijowie przez Ukraisk Akademi Nauk Istorija mist i si Ukrajiny. Oczywicie znajdziemy tam pochwa antypolskich dziaa terrorystycznych, ale wymienia si dziaania faszystowskich i nacjonalistycznych organizacji przeciw postpowym lub zwizanym z komunizmem Ukraicom jak np. ich napad na biedniakw- rodzin Iwana Basary dokonany 20 I 1938 roku. Gow rodziny zamordowano, ciko raniono jego on i star matk (s.2). 6 Tajna bojowa, skrajnie nacjonalistyczna organizacja ukraiska, powoana do ycia 30 VIII 1920 r. w Pradze. Na jej czele sta do roku 1922 E. Konowalec. Od pocztku zwizana z wywiadem niemieckim. Od roku 1929 personalnie powizana z OUN, stanowic jej do niezalene zbrojne rami. Jej czonkowie prowadzili w caym okresie midzywojennym dziaalno stricte terrorystyczn. 7 Zgin w zamachu Sydor Twerdochlib (16 X 1922), dokonano nieudanego zamachu na Naczelnika Pastwa (25 XI 1921), podpalono magazyny wojskowe w Przemylu, dokonano wielu sabotay na liniach kolejowych i telegraficznych, podpalono 2300 polskich budynkw i stert ze zboem). 8 Jan Salwa, Brzezaski Bastion Nacjonalizmu Na Rubiey nr 2 1996 s.1.

Kto by inicjatorem i sprawc tych zbrodniczych czynw? Wiemy, e w lecie 1930 istniaa ju OUN, cho jej poczenie z terrorystycznym UWO nie byo ukoczone. Akcje te historycy przypisuj jednak UWO, ktra zachowaa jeszcze dawne struktury i sama w swej prasie nazwaa je drugim wystpieniem UWO. Pastwo zmuszone byo uy si policyjnych i wojskowych. Do przejciowego zahamowania akcji sabotaowych doszo dziki akcji pacyfikacyjnej roku 1930 w reakcji na masowe palenie mienia i napady na Polakw. Niestety wkrtce terror powrci na te tereny. W poowie 1934 roku miejscowa bojwka OUN podpalia budynek Kka Rolniczego nalecy do Polakw. Poar w por ugaszono wic straty nie byy wielkie9. Jednak im bliej wybuchu wojny, tym bardziej mnoyy si zamachy, czsto zwizane z zabjstwami, ktrych finaem byy manifestacyjne pogrzeby polskich ofiar, zbiorowe protesty w lokalnej prasie, m.in. w Gosie Brzeaskim, a czasem tworzenie fundacji na rzecz rodzin pomordowanych. Sprawcw, ktrym udao si w sdzie udowodni zbrodnie, skazywano z reguy na niskie wyroki (za zabjstwo do 12 lat wizienia). Procesy te byy trudne, bo sd mia do czynienia z podziemn organizacj ukraisk doskonale zakonspirowan i szkolon jak zeznawa i utrudnia ledztwa na wypadek aresztowania. Chcc doprowadzi do zakoczenia fali przestpstw, strona polska ponawiaa prby nawizania przyjaznych stosunkw ze spoecznoci ukraisk. W roku 1935 na wniosek BBWR zawarto porozumienie z przedstawicielami ukraiskimi (o zasadach wsppracy i wsplnych deniach)10. W dniu 21 wrzenia 1935 roku w salach Sokoa w Brzeanach odbyo si na ten temat specjalne zebranie polsko - ukraiskie, w ktrym wzili udzia najwybitniejsi przedstawiciele spoeczestwa polskiego z wojewod tarnopolskim Giwont Dziewatowskim na czele. Niewiele to jednak pomogo. Po krtkiej przerwie ukraiscy nacjonalici wrcili do swych akcji majcych na celu antagonizowanie spoecznoci lokalnej, sianie wrogoci do Polakw, do organizowania napadw, a nawet mordw. W Gosie Brzeaskim znajdziemy liczne wiadectwa tego tragicznego stanu rzeczy. Akty przemocy spotykay si z kontrakcjami wadz bezpieczestwa: ledztwa i procesy nakrcay spiral obustronnej wrogoci. I taki niestety by cel terrorystw. Kada niezbdna z punktu widzenia bezpieczestwa reakcja wadz polskich dziaaa na ich korzy. ciganie i karanie sprawcw budziy niech Ukraicw. Brak reakcji na przestpstwa i mordy - rozgoryczenie i poczucie zaniedbywania ich interesw przez miejscowych Polakw.
9 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s. 129. 10 Zawartemu kompromisowi wiele miejsca powici Gos Brzeaski. Patrz artyku wstpny z 1 IX 1935 r., czy artyku pt. Podniose prby towarzyskiego kontaktu sfer polsko - ukraiskich w powiecie brzeaskim, te z wrzenia 1935 r.

 Wrd skazanych za antypolskie wystpienia nie brakowao przedstawicieli kleru greckokatolickiego, ktrych zaangaowanie w dziaalno antypolsk byo szczeglnie dotkliwe i nioso najwiksze spustoszenia moralne. Jednym z takich ksiy nich by znany lokalny nacjonalista ukraiski ks. Antoni Buczko11. W dziaalno konspiracyjn i przestpcz OUN - UWO zamieszana bya przede wszystkim modzie, najbardziej podatna na zabarwione faszyzmem niemieckim hasa nacjonalistw. Ona te ponosia przede wszystkim konsekwencje swej dziaalnoci12. W akcje antypolskie angaowali si te starsi, szczeglnie ukraiscy nauczyciele13. Na terenie powiatu kolportowano zakazan przez wadze literatur nacjonalistyczn UWO - OUN. Dochodzio do zatrzyma i wyrokw na organizatorw kolportau14. Stan bezpieczestwa powiatu by wysoce niezadowalajcy. Dnia 2 listopada 1935 roku dwaj zamaskowani sprawcy dokonali w Niemczynie napadu rabunkowego na dom 47 letniej Marii Tutki. Jeden z nich strzaem karabinowym w usta pozbawi j ycia15. wiadkiem zbrodni bya crka zamordowanej 12 letnia Anna. Dochodzenie wykazao zwizek tej zbrodni z dziaalnoci miejscowej placwki OUN16. W ledztwie udowodniono, e w posiadaniu bandy byo kilka karabinw i poza omawianym mordem dokonaa ona szeregu wczeniejszych napadw i rabunkw: w Perowcach 7 kwietnia 1935 r. w nocy napadu i rabunku w sklepie Iwana Zechmana; w nocy 22 kwietnia 1935 rabunku mienia Henryka Writza; 25 kwietnia
11 Gos Brzeaski nr 4 z 15 II 1935 r. przynis informacj o skazaniu ksidza greckokatolickiego Antoniego Buczki. Sd Grodzki w Brzeanach pod przewodnictwem sdziego Wyskoczyla w dniu 23 IV 1934 r. skaza ks. Buczk na 3 miesice aresztu, a wykonanie zawiesi na lat 3, za to, e 31 sierpnia 1933 r. w Olchowcu, chcc zmusi ucznia Michaa Bozaniszyna obrzdku rzymskokatolickiego do uczszczania na lekcje religii greckokatickiej, chwyci go za rk i gow i zagrozi mu powieszeniem na haku na suficie w sali szkolnej. 12 Gos Brzeaski nr 6 z 15 III 1935 r. informowa, e w pierwszych dniach marca odbya si w Sdzie Okrgowym rozprawa przeciw 9 byym uczniom gimnazjum oskaronym o przynaleno do OUN od roku 1932 i prowadzenie dziaalnoci wywrotowej przeciw Polsce: 7 z nich skazano na kary od 3,5- do 2 lat wizienia, 2 uniewinniono. Oskaronych bronili adw. Hryniewicz, dr. Bemko i dr. Zachidny. 13 Jedn z takich osb by Semko Fedeczko zam. w Byszkach pow. Brzeany, skazany na 1,5 roku wizienia, za nakanianie nieletnich dzieci do zniszczenia portretu prezydenta i rysowanie trjzbw na tablicy szkolnej. 14 Np. dnia 16 IX 1935 r. odbya si przed Sdem Okrgowym w Brzeanach rozprawa przeciw Wasylowi Kaczorowskiemu i Iwanowi Finie z Kostenowa pow. Przemylany, za przechowywanie literatury OUN. Oskareni skazani zostali na kar 1.5 roku wizienia. 15 Gos Brzeaski Nr 17 z 15 IX 1936 r. donosi o tym wydarzeniu, opatrujc go nagwkiem: Zlikwidowana grona szajka mordercw i rabusiw w pow. rohatyskim. 16 Anna zeznaa, e gdy siedziaa z matk przy kolacji, kto zapuka do drzwi, po czym weszli dwaj osobnicy z twarzami zasmarowanymi na czarno. Jeden z nich zawoa: rce do gry, gdy Maria Tutka usiowaa podej do drzwi, drugi osobnik strzeli do niej z karabinu. W tej chwili zgaso wiato, a obaj zbrodniarze nic nie zrabowawszy uciekli. Powiatowy komendant w Bohatynie wdroy dochodzenie przy wspudziale policji w Boszowicach, ktre doprowadziy do wykrycia i zlikwidowania szajki parobkw zamieszkaych w dwch gminach: Niemczanie i Perowicach liczcej 49 osb z przywdc Matwijem Tutk, subiektem kooperatywy Pracia w Niemczynie. Dochodzenie ujawnio, e Matwij Tutka zorganizowa w Niemczynie i Perowcach dwie pitki OUN i jako ich komendant, inicjowa mordy i napady rabunkowe na cele organizacji. Policji udao si te ustali, e w listopadzie 1935 r. Ukrainiec Andrzej Zasiedko powoany do wojska, postanowi drog napadu zaopatrzy si w pienidze (porozumia si z Piotrem Tutk z Perowic w celu dokonania kolejnego rozboju). Od czonka bandy otrzyma karabin, uda si do Niemczyna, gdzie zastrzeli Tutkow, po czym obaj z Piotrem Tutk zbiegli.

wamania do sklepu Bychmana. W lipcu 1935 banda dokonaa zamachu na dyrektora folwarku w Demeszkowcach, Franciszka Roztworowicza, ale wskutek pomyki oddano strzay (na szczcie niecelne) do polowego -Wasyla Pandury. W nocy z 22 na 23 wrzenia 1935 trzej czonkowie opisywanej bandy Iwan Lubomiracki, Teodor Kurka, Andrzej Zasiedko, realizujc plan komendanta Tutki, zorganizowali zasadzk midzy miejscowociami Dereszkowice a Sobdk Boszowieck, na powracajcych do Boszowic handlarzy jaj, Herszka Pobika i Samuela Teichberga. Teichberg zosta przez bandytw zastrzelony. W zasadzie bez przeszkd ze strony wadz polskich Ukraicy obchodzili w powiecie brzeaskim, swoje rocznice narodowe. Niestety i one byy wykorzystywane przez nacjonalistw. Tak byo w roku 1936. Obchody 10 rocznicy zamordowania Semena Petruli miay zgoa nieoczekiwany fina. Dnia 11 maja 1936 roku nacjonalici ukraiscy zburzyli, zdewastowali i rozkopali cmentarz polegych bohaterw (onierzy i policjantw) w Brzeanach. Wywoao to wrd miejscowych Polakw skrajne oburzenie17. Dochodzio te do napaci na Polakw. Tak wic w dniu 21 VIII 1936 r. kilku zaagitowanych przez nacjonalistw pastuchw podpalio ogrodzenie domu osadnika Jzefa Repskiego w Krzywem, a uciekajc z miejsca przestpstwa krzyczeli uciekajcie Mazury, bo Ukraina idzie 18. Nie brakowao te prowokacyjnych zachowa ukraiskiego kleru. Tak wic 7 lipca 1936 roku proboszcz greckokatolicki z Pauczy Maej kaza umieci trjzb na otarzu polowym w tej miejscowoci jako symbol zjednoczenia ziem ruskich19. W Gosie Brzeaskim mona znale informacj o faszywym donosie20 zoonym przez ksidza greckokatolickiego Denysa Teliszczuka, proboszcza z Potoku pow. Rohatyn, do wadz pastwowych, przeciw miejscowemu posterunkowemu. Zawarte w nim oskarenia okazay si niezgodne z prawd21. W dniu 7 lipca 1936 roku doszo na terenie Brzeaszczyzny do powanego zajcia nazwanego pniej krwawym odpustem22. Odpusty w klasztorze greckokatolickim ojcw Bazylianw w Krasnopuszczy (klasztor zaoony przez P. Sobieskiego) odbyway si corocznie. W roku 1936 na odpust ten przybyo kilkudziesiciu handlarzy i kuglarzy narodowoci polskiej i ydowskiej, zwabionych nadziej zarobku. Nie spodobao si to nacjonalistom ukraiskim,
17 Gos Brzeaski nr 11 z 15 VI 1936 r. 18 Ibidem. 19 O skazaniu ksidza z tej miejscowoci na grzywn 50 z donosi Gos Brzeaski nr 3 z 1 XI 1936 r. 20 Donos wysany w dniu 5 VI 1936 r. do starosty w Rohatynie na policjanta ledczego w Rohatynie Jzefa Pryszczewskiego. 21 Poniewa powane oskarenie o zwierzce zncanie si i torturowanie zatrzymanych- okazao si faszywe, ksidz zosta przez Sd Okrgowy skazany na 10 miesicy wizienia. 22 Gos Brzeaski z 15 II 1937 r. opisywa to wydarzenie.

10

11

ktrzy rozpoczli agitacj wrd ludnoci ukraiskiej, aby przemoc usun nieukraiskich handlarzy. Modzie ukraiska zaatakowaa budki kramarzy, bijc ich i niszczc ich towar. Policji udao si uj tylko dwch sprawcw Mikoaja Matwijowa i Wasyla Ferenca z Koniuch, pozostali napastnicy zbiegli23. Bardzo niepokojce byo narastajce z biegiem lat zjawisko napadw i terroryzowania polskich nauczycieli przez nacjonalistw ukraiskich24. W nocy z 7 na 8 listopada 1936 roku nieznany sprawca rzuci w Pukowie przez okno do mieszkania nauczycielki Zofii Makojd i pod dom nauczyciela Izydora Kostyszyna adunek wybuchowy, sporzdzony w uski naboju artyleryjskiego, naadowany prochem strzelniczym i zaopatrzony w tlcy si lont. adunki nie wybuchy dziki przypadkowi i ugaszeniu ich w por. Przeprowadzone dochodzenie ujawnio, e sprawc by Iwan Pooch zamieszkay w gromadzie Pukw, ktry w ten sposb chcia pozby si z Pukowa nauczycielki Polki i lojalnego wobec pastwa polskiego nauczyciela - Rusina25. OUN dopuszczaa si te agresji wobec polskiej szkoy w ogle. We wrzeniu 1938 roku czonkowie OUN usiowali uniemoliwi dzieciom szkolnym wyznania greckokatolickiego pjcie do szkoy pastwowej w kilku wsiach, m.in apszynie, Wierzbowie, Stryhacach 26. Z kolei 13 wrzenia 1938 roku midzy godzin 10 a 22 do kilkunastu domw w Krzywym pow. Brzeany wchodzili uzbrojeni w karabiny i rewolwery ludzie, ktrzy zakazyway rodzicom posyania dzieci do szkoy polskiej w Krzywym, pow. Brzeany, pod grob mierci. W domu Rusina Dymytra Haasy doszo do zajcia. Rusin usiowa odebra bro jednemu z napastnikw i zosta ranny. Po tym fakcie napastnicy zbiegli. Na skutek zastraszenia w dniu 14 wrzenia do szkoy w Krzywym przybyo kilkadziesit dzieci mniej ni zwykle. Rodzice obawiali si bowiem spenienia pogrek terrorystw27. Oprcz tej akcji od roku 1937 nasilay si te napady i mordy dokonywane na Polakach. 5 maja 1937 roku czonkowie OUN (Micha Pakow, Iwan Przyjdun, Iwan Hawryow i Stefan Kedyski) z miejscowoci Leniki pow. Brzeany, napadli, dotkliwie pobili w lesie czonkw Zwizku Strzeleckiego (Jzefa Rzedkowskiego, Michaa Zacharkowa i Michaa enkiego) z Rohatyna, pozdzierali im i zabrali polskie orzeki z czapek28. Wszyscy oskareni zostali skazani na 8 miesicy wizienia29.
23 Aresztowani byli ju znani wymiarowi sprawiedliwoci. Sd Okrgowy w Brzeanach skaza Mikoaja Matwijowa i Wasyla Ferenca na kary wizienia po 10 miesicy. Sd skaza te Hryka Kozaka, zamieszkaego w Potutynie, zamieszanego w t spraw, za bezprawne posiadanie i przechowywanie broni palnej typu wojskowego, na kar bezwarunkowego wizienia 2 miesicy 24 Pisa o tym Gos Brzeaski nr 13 z 1 VII 1937 r. 25 Sd Okregowy w Brzeanach skaza sprawc zamachu Iwana Poocha na kar 1.5 roku wizienia. 26 Pisa o tym Gos Brzeaski nr 18 z 15 IX. 1938 roku. 27 Patrz Gos Brzeaski nr 20 z 13 X 1938 art. OUN nie pi. 28 Pisa o tym Gos Brzeaski nr 17 z 1 IX 1938. 29 Bronicy w tym procesie oskaronych adwokat ukraiski dr Franc Babiak, znany dziaacz OUN zosta na poczatku okupacji niemieckiej starost w Brzeanach prowadzi w czasie okupacji nadal siln antypolsk dziaalno.

W nocy z 22 na 23 czerwca 1937 r. od kuli zgin w Taurowie 36-letni drnik powiatowy i komendant miejscowego oddziau Zwizku Strzeleckiego, Adolf Czuba30. Zostawi on i picioro maych dzieci. Ptora roku wczeniej nieznani sprawcy podpalili jego dom. Zgin, nie zdywszy nawet cakowicie odbudowa zniszczonego gospodarstwa i zabezpieczy bytu rodziny. Mordercw zapano31. Prokurator okrgowy w Brzeanach przygotowa akt oskarenia przeciw Michaowi Porobujowi, Michaowi Zagrobelnemu i Pawowi Zagrobelnemu, zamieszkaym w Taurowie. Rozprawa odbya si w dniu 26 II 1938 r. przed sdem okrgowym w Brzeanach. Na mocy wyroku Michaa Borobija (za wasnorczne zabicie ofiary skaza na 12 lat wizienia, Pawa Zagrobelnego (za wspudzia) na lat 8, a Pawa Zagrobelnego na lat 5 wizienia. Przy zasdzeniu tak niskich wyrokw za morderstwo, napady terrorystyczne na terenie Brzeaszczyzny nie tylko nie ustay, ale nawet si wzmogy. Dnia 11 VIII 1937 r. zostali pobici przez ukraiskich nacjonalistw w Podhajcach uani (Wiktor abiski i Jzef Olszaski).Ciko rannego Wiktora abiskiego odstawiono samolotem do szpitala wojskowego we Lwowie, za Jzefa Olszaskiego, po udzieleniu pomocy pozostawiono domowej opiece. Czynu tego dokonali Andrzej Kramarczuk i Jarosaw Kramarczuk z Podhajec32. Dnia 2 VIII 1937 zosta pobity w lesie kolejny czonek Zwizku Strzeleckiego, Franciszek Rokosz z ornisk Leniki. Wystarczajcym powodem do napaci byo to, e omieli si wraca z Brzean do domu w mundurze strzeleckim. Czynu tego dokona Ukrainiec, Tarczuk Micha z ornisk gm. Leniki. W poowie 1937 roku bojwki OUN zabiy Jan Papug, sotysa - Polaka z Taurowa, w 1938 zamordowali Pawa Sabin, dziaacza Kka Rolniczego w Taurowie, a z pocztkiem 1939 roku spalili zabudowania gospodarcze Tomasza Kozakiewicza (cudem uratowa si z rodzin) w tej samej miejscowoci33. 26 XII 37 w drugi dzie wit Boego Narodzenia zosta zamordowany Polak - spoecznik i pracownik ISL w onwce Jzef Onuszczak, dozorca lasw Fundacji im. Jakuba hr. Potockiego. Manifestacyjny pogrzeb odby si na cmentarzu w Litiatynie. Z Brzean przybyo kilkunastu przedstawicieli polskich
30 By to znany polski dziaacz spoeczny na tym terenie. Kad woln chwil powica pracy w Zwizku Strzeleckim i lokalnym wiejskim organizacjom. Informacje na temat tej zbrodni znajduj si te w: Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.129; Pisa o tym Gos Brzeaski nr 14 z 15 III 1938 r. 31 Pisano o tym w Gosie Brzeaskim nr z 6 z 18 III 1938. 32 Do pobicia doszo gdy uani zgosili si do nich w celu przygotowania kwater dla zakwaterowania onierzy. 33 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.129 i relacja Bronisawa Lenartowicza s.630-631; Na Rubiey nr 44/2000, s.25. W numerze tym na s. 26-27 znajduje si obszerna relacja Bronisawa Lenartowicza opisujca wie i panujce w niej stosunki mniejszociowe.

12

13

organizacji spoecznych, ze starost Tadeuszem Jarostem na czele. Zamordowany osieroci on i dzieci i pozostawi ich bez rodkw do ycia.34. Spoeczno polska wydaa odezw wzywajc do stworzenia funduszu na rzecz pomocy osieroconej rodzinie. Kolejnymi akcjami OUN byo sypanie mogi Polski w wigili greckokatolickich Zielonych wit 1938 roku.35 Na szczycie takich mogi wbijane byy krzye a na nich kartki w jzyku ukraiskim: mier temu kto mogi rozrzuci. Pierwsz z nich usypano na placu gromadzkim w rodku wsi w Uwsin koo Brzean. Gdy tu przed manifestacj, jak zamierzali urzdzi Ukraicy na mogile, na zarzdzenie wadz robotnicy przystpili do jej usunicia. Nastpia eksplozja zakopanej w mogile bomby. Cztery osoby zostay ciko ranne i odwieziono je do szpitala w Podhajcach. Tak sam mogi usypano tej samej nocy na ysoni koo Brzean, rwnie z materiaami wybuchowymi w rodku. W czerwcu 1938 zosta zabity przez bojwkarzy OUN z ukowa polski gajowy o nazwisku Borek36. W poowie 1938 roku zosta zamordowany na drodze midzy Koniuchami a Kuropatnikami miejscowy listonosz powracajcy z Brzean37. Do kolejnego zamachu doszo 17 X 1938 r. po poudniu. Obiektem ataku sta si leniczy, Jan Wiekopolski z Koniuch i dozorca leny. Gdy wchodzili do lasu zostali zaatakowani przez 2 uzbrojonych w rewolwery mczyzn krzykiem rce do gry. Kiedy leniczy sign po swoj bro napastnicy zaczli do niego strzela ranic go ciko kilkakrotnie. Mimo ran leniczy ostrzeliwa si z browninga czym sposzy sprawcw napadu. Ciko rannego leniczego odstawiono do szpitala w Brzeanach. O tym i kolejnych napadach i mordach donoszono w kolejnych jesiennych numerach Gosu Brzeaskiego. Mona mwi o swoistym polowaniu nacjonalistw ukraiskich na czynnych spoecznie Polakw. W Lenikach k. Brzean dokonano napadu na Jzefa Jdrzejewskiego, zastpc wjta z Lenik. Kilku oprawcw zadao mu tpym narzdziem kilka uderze w gow. W stanie bardzo cikim zosta odwieziony do szpitala w Brzeanach. Take jesieni 1938 roku na drodze midzy Budyowem, a Potyczami skrytobjczo zamordowano 32-letniego komendanta Zwizku Strzeleckiego z Budyowa, Kazimierza Pczko. Z kolei 25 listopada 1938 roku podpalono, prawdopodobnie benzyn, zagrod Teodora Tybina, Rusina z Dubszcza, na skutek czego spona stodoa,
34 Gos Brzeaski nr 1 ze stycznia 1938 r., Hajdamacy znowu hulaj- znowu polaa si krew polska w pow. brzeaskim. 35 Gos Brzeaski nr 13 z 1 VII 1938 r., Bomba w mogile pod krzyem. Do takich mogi wkadano czsto polskie symbole- flagi, orzeki itp. Takie mogiy sypano te po roku 1939 i urzdzano symboliczne pogrzeby Polski z tacami i zabaw. 36 za: Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, relacja Jzefa Tomaszewskiego, s.642 i 134. 37 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, Relacja Stanisawa Osieckiego, i na s.111.

60 kop zboa, 30 kp somy i narzdzia gospodarcze wartoci okoo 3000 z. ona Tybija bya Polk, ktra swoje dzieci bez wzgldu na pe wychowywaa w duchu polskim, a crk wydaa za biednego Polaka na dodatek dziaacza polskiego, mimo e o jej rk starali si zamoni Ukraicy. By to wic akt zemsty38. W ksice pt. Niebo i pieko mojej ziemi onowskiego autorka znalaza informacje o tym, e jeden z prowidnykw UPA w czasie okupacji, czyli wczeniej najprawdopodobniej znaczcy czonek OUN, Bohdan Narajewski z miejscowoci Rohaczyn koo Brzean by zamieszany przed wojn w zamordowanie polskiej rodziny Rokoszw mieszkajcych przy drodze do Brzean i leniczego Gawrona z Rohaczyna- Wsi39. W poowie stycznia 1939 doszo w powiecie brzeaskim do krwawych zaj. 14 stycznia 1939 bm. wieczorem w Urmaniu pow. brzeaski, grupa wyrostkw napada i pobia szofera Wydziau Powiatowego w Brzeanach. Szofer w obronie wasnej wystrzeli z rewolweru, zabijajc jednego z napastnikw o nazwisku Kohuta. W odwecie tum zacz wybija szyby w miejscowej polskiej szkole i zaatakowa przybyych na miejsce policjantw. Ci ostatni zmuszeni byli do uycia broni, ranic lekko kilka osb, a ucieka do lasu40. W Wymyswce 4 stycznia 1939 roku referenci owiatowi, ktrzy przyjechali do szkoy z odczytem, zastali budynek szkolny bez szyldu. Szyld zerwali wandale, polskie godo pastwowe zostao porbane, a napis zamazany botem. Czyny takie w wikszoci pozostaway bezkarne, podobnie jak przypadki strzelania zza potw pod oson nocy 41. Na porzdku dziennym bya te tzw. kradzie polskich dusz. Zjawisko to opisywali redaktorzy na amach Gosu Brzeaskiego. Dotyczyo to cichej walki jak toczyli ukraiscy duchowni o chrzczenie polskich dzieci rodzicw obrzdku rzymskokatolickiego w cerkwiach. Proceder ten mia miejsce szczeglnie czsto tam gdzie nie byo kocioa. Przykadem bya wie Olesin, gdzie 17 dzieci stanowio ogromny ubytek dla polskoci42. Sytuacja taka miaa miejsce w wielu
38 Gos Brzeaski nr 1 I 1939. Poniewa duchowiestwo zwaszcza gr. kat. zidentyfikowao na kresach religi z narodowoci, przeto dzieci chrzczone w cerkwi uznawano za przynalene do narodowoci ukraiskiej, za w kociele narodowoci polskiej. W maestwach mieszanych crki byy z reguy chrzczone w obrzdku matki, synowie ojca. Czasami energiczniejsze utrzymyway jednak w domu ducha swojej narodowoci. Na wsi wobec przewagi elementu ukraiskiego i dramatycznego terroryzowania elementu polskiego, asymilacja ta nastpowaa zdecydowanie w kierunku ukraiskoci. 39 Niebo i pieko mojej ziemi s. 37. Mimo, e Narajewski- syn Ukraica i Polki ten splami si jeszcze mordem na rodzinach ydowskich stan w obronie polskich mieszkacw Rohaczyna przed obca upowska band w marcu 1944 roku. Lawirowa midzy obu stronami, starajc si osoni Polakw z Rohaczyna. Kiedy zosta zamordowany przez swoich, dnych krwi towarzyszy z UPA nic ju nie uchronio to jednak ludnoci przed wymordowaniem przez bandytw w kwietniu 1945 roku. Jeszcze jeden to dowd na zbrodniczo formacji UWO-OUN. Tych ktrzy nie chcieli mordowa polskiej ludnoci mordowano bez litoci. 40 Gos Brzeaski nr 2 z 15 I Krwawe zajcia w powiecie Brzeaskim 41 Gos Brzeaski nr 3 z 1 II 1939 r., art. pt. Nawet szkoom nie daruj. 42 Oto wykaz dzieci rodzicw polskich obrzdku rzymskokat. ze wsi Olesin, ochrzczonych

14

15

wioskach na tym terenie. Std te nazwiska czysto polskie staway si wasnoci elementu ukraiskiego np. Turkowski Roman zam. w Kaju - ojciec by Polakiem, matka Ukraink, syn od chwili ochrzczenia w cerkwi stawa si Ukraicem o nazwisku polskim. Taka sytuacja panowaa tam od kilkudziesiciu lat bya by dla narodowoci polskiej bardzo niekorzystna. Ale jeli zwaymy, e na zjawisko to nakaday si inne czynniki jak: stay terror w stosunku do Polakw, dominacja gospodarcza ukraiskich kooperatyw, liczne zwizki mieszane i nie do koca okrelona po latach niewoli wiadomo narodowa, straty polskoci byy na tych terenach niewtpliwie ogromne. Ofensywa antypolska toczona bya przez cerkiew na wielu polach. Nie tylko w yciu doczesnym. W dniu 20 stycznia 1938 roku odbywa si opisany przez Gos Brzeaski pogrzeb mieszkaca miejscowoci Saraczuki (pow. Brzeany), Polaka, Jana Zawadzkiego. Wie Saraczuki bya prawie caa ukraiska. Miejscowi ukraiscy mczyni odmwili udziau w pogrzebie, tak e zwoki niesione byy przez kobiety, a gdy kondukt przyby na cmentarz, nie zasta tam grabarza, ktry na polecenie nieznanej osoby opuci cmentarz. Kobiety przyniosy z domw sznury i opaty, i same pogrzebay zmarego. W czasie gdy kondukt przechodzi, koo gospodarstwa jednego z Ukraicw, trzech chopcw przebranych w stroje baznw namiewao si ze zmarego43. W niedziel 11 I 1939 roku w godzinach wieczornych 4 modych Ukraicw, uzbrojonych w sztachety i drgi, napado na idcych z Bartoszwki do Kalnego na zabaw strzeleck Polakw: 17-letniego Wojciecha Kat, 16-letniego Edwarda Kawalca, 16-letniego Piotra Latonia, 20-letniego Jana Woniaka i 25- letniego Tadeusza Jelit, ktrych dotkliwie pobili. Sprawcw pobicia aresztowano i oddano do sdu grodzkiego w Kozowej. W maju 1939 roku w Poruczynie gm. Buszcze napadnito na miejscowego sotysa Polaka - Michaa Kinala. Oddano do niego kilka, na szczcie niecelnych, strzaw. Kinal broni si i prawdopodobnie zrani napastnika44.
w cerkwi, przytoczone w Gosie Brzeaskim: Leon Martynowski, ur. 1923; Jan Martynowski 1925; Micha Martynowski 1929; Micha Kuropatnicki 1922; Leon Kuropatnicki 1914; Leon Krzyanowski 1928; Stefan Kuropatnicki 1914; Jzef Kuropatnicki 1920; Wasyli Kuropatnicki 1932; Maria Kamiska 1929; Anna Lasota 1935; Micha Misiurka 1930; Wodzimierz Martynowicz 1933; Jan Kuropatnicki 1932; Bohdan Martynowski 1937; Miron Kuropatnicki 1938; Grzegorz Kuropatnicki 1938. 43 Wedug opisu wiadkw (informacja zawarta w Gosie Brzeaskim), chopcy usypali wczeniej may kopiec wymachiwali prowizorycznie zrobionym z gazi krzyem w kierunku idcego konduktu. 44 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, relacja Michaa Lipiskiego s. 632 i na s. 23. Wydarzenia te miay swj straszliwy epilog w styczniu 1944 r. Wtedy ponownie napadnito na dom Michaa Kinala. Tym razem nie byo go, wic oprawcy ograbili gospodarstwo i spalili ywcem ca rodzin: on Tekl, Leona lat l4, Jzia lat 11, Helenk lat 5, Macieja Lipiskiego z on (lat 60). Wedug innej wersji, mordu dokonano ju we wrzeniu 1939 r. we wsi Poruczyn k. Buszcza (Na Rubiey nr 2 (16) 1996 s. 25).

W miesicach bezporednio poprzedzajcych wybuch wojny dokonywano wprawdzie licznych aresztowa czonkw OUN za prowadzenie dziaalnoci wywrotowej, ale nie wpywao to znaczco na popraw stanu bezpieczestwa w powiecie45. Wadze podejmoway te inne dziaania zmierzajce do przywrcenia normalnych warunkw ycia. Zawieszono, z powodu prowadzenia antypolskiej dziaalnoci, 59 czytelni Powity wraz z filiami, 38 kek Ridnej Szkoy oraz jej zwizek powiatowy, 30 kek Silskiego Hospodara wraz z filiami, 9 oddziaw uhu wraz z zarzdem, 2 stowarzyszenia gimnastyczno - sportowe Soki, 28 kek Sojuzu Ukrainok wraz z fili, 7 placwek Orw oraz szereg oddziaw Ukraiskiej Akcji Katolickiej. Posunicia te byy jednak spnione. Terror bynajmniej nie usta, a swj punkt kulminacyjny osign we wrzeniu roku 1939. Od pocztku roku 1939 mona byo zaobserwowa na Brzeaszczynie regularne przygotowania do antypolskiego powstania. W nocy z 31 I na 1 II patrol policyjny (dwie osoby), przechodzc obok lasu Topieliska k. Gaiku Szybaliskiego, natkn si na grup ok. 30 uzbrojonych parobkw ukraiskich, odbywajcych nocne wiczenia, ktrzy wezwani do zatrzymania si i porzucenia broni, zasypali patrolujcych posterunkowych gradem kul. Posterunkowi te uyli broni palnej. W wyniku strzelaniny raniono cztery osoby, a jedna zgina. Przy rannych znaleziono karabiny i rewolwery. Rannych odwieziono do szpitala w Brzeanach. W toku dochodzenia organa PP przekazay wadzom kilku parobkw ukraiskich z Kozwki i Gaiku Szybaliskiego46. Akcj szkoleniowo - dywersyjn zaobserwowali wiadkowie wiosn 1939 byo to przekazywanie midzy zgrupowaniami dywersantw sygnaw wietlnych w postaci rakiet lub balonw wietlnych, przy drodze Brzeany Leniki Kurzany - Podwysokie i w okolicach wzgrz za Lenikami i za Rihaczynem47. Brak danych uniemoliwia dokadne okrelenie celu owych sygnalizacji, ale z wielu rde mona si domyla, e w tym okresie na terenach wschodniej Polski zrzucano skoczkw - dywersantw ukraiskich przeszkolonych przez Abwehr w celu zorganizowania antypolskiej dywersji na wypadek wybuchu wojny48.
45 Aresztowano czonkw OUN: Osypa Barana in. z Brzean, Stefana Melnyka z Dubszcza i Omaliana apuka z Potutor, Teodora upynosa z Potoku. Dnia 1 maja 1939 r. odbya si w Sdzie Okrgowym w Brzeanach rozprawa karna przeciwko Iwanowi Woronie, synowi Michaa i Ahafji lat 27 zamieszkaemu w Dworcach pow. brzeaskiego, oskaronemu o zbrodni stanu z art. 97 par. 1 K.K. popenion przez naleenie do OUN, w wyniku ktrej wymieniony zosta skazany na 3,5 roku wizienia i pozbawienie praw obywatelskich na lat pi (Gos Brzeaski nr 9 z 1 V 1939 r., art. Jeszcze im w gowie OUN. Wyrok w procesie OUN). W tym czasie w powiecie brzeaskim, aby zapobiec aktom przemocy, aresztowano 18 nacjonalistw ukraiskich i osadzono ich w Berezie Kartuskiej (Gos Brzeaski nr 6 z 15 II 1939 r., art. Do Berezy z Brzean. 46 Gos Brzeaski nr 4 z 15 II 1939, art. Manewry ukraiskie w Szybalinie. 47 Gos Brzeaski nr 5 z 1 III 1939, art. Tajemnicze sygnay wietlne. 48 Lewandowska St., Nadbuaskiego Podlasia okupacyjny dzie powszedni 1939-44, Warszawa 2003. Wprawdzie opisy dotycz zrzutw skoczkw na pocztku wrzenia 1939, ale niewykluczone, e miay one miejsce i wczeniej.

16

17

 Dnia 27 lutego 1939 roku wieczorem, zamordowany zosta w sposb skrytobjczy przez czonkw OUN trzema strzaami z rewolweru komendant PP z Urmania Witalis Kogaczewski49. Zabjc okaza si Jarosaw Bojko z Hinowic. W chwili ujcia mia przy sobie naadowany niemiecki automatyczny pistolet Steyer50. Od stycznia 1939 roku rozlaa si po powiecie fala podpale polskich zabudowa. Byy to nowe akty terroru OUN. 16 stycznia nad ranem podpalono zabudowania Hilarego Procyka w Trociacu; tego samego dnia wieczorem podpalono stajni Jana Wijatyka, Polaka zamieszkaego w Dryszczowie51; 3 marca 1939 r. podpalono rwnoczenie trzy sterty ze zboem nalece do waciciela majtku w Litiatynie - Karola Woyciechowskiego52. Dnia 16 kwietnia o godz. 2.20 nad ranem stana w pomieniach chata Pawa Fedorowskiego, kierownika sklepu Kka Rolniczego w Wymyswce. Spon somiany dach, wizania i czciowo belki. Ogie powsta w rogu domu. Nagminne byo te wybijanie szyb i terroryzowanie tych Ukraicw, ktrzy nie chcieli suy pomoc nacjonalistom53. Ich obecno i panowanie nad terenem byo te coraz bardziej widoczne. W nocy z 8 na 9 marca nacjonalici ukraiscy wywiesili ukraiski tryzub oraz chorgiew niebiesko - t na budynku szkoy powszechnej w Wulce i zabili psa kierowniczki szkoy Marii Gobkowej54. Dnia 8 marca wybito kamieniami 5 szyb w oknach Jana Misiurki, Polaka, mieszkaca Olesina. Bdca w tym czasie w mieszkaniu ona Misiurki, Justyna i dzieci poranione zostay kamieniami55. W dniu 9 marca w Wymyswce oddano strzay do Michaa Fedorowskiego, Polaka, czonka Zwizku Strzeleckiego, powracajcego wieczr ze sklepu Kka Rolniczego56. W trakcie rewizji, u podejrzanych znajdowano coraz wicej broni. Tak byo w przypadku Teodora Harbuza, czonka OUN, zatrzymanego 20 marca w Posuchowie. Policja znalaza u niego dwa karabiny austriackie manlichery, okoo 100 sztuk naboi, 3 zamki karabinowe i inne czci uzbrojenia. W przededniu wojny w szczeglnie trudnym pooeniu znalaza si ludno polska we wsiach wikszoci ruskiej. Powtarzay si wypadki terroryzowania dzieci i modziey polskiej przez wyrostkw i moojcw ukraiskich.
49 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s. 131: 3 marca 1938 r. zamordowny przez bojwkarzy z OUN Kogaczewski Stanisaw komendant posterunku PP w Urmaniu (Mordu dokonano w Dryszczowie w domu miejscowego sotysa). 50 Gos Brzeaski nr 9 z 1 V1939 r. 51 Gos Brzeaski nr 5 z 1 III 1939 r. art. Zabudowania Polakw pon, W Trociacu podpalaj... 52 Spalone sterty znajdoway si w polu, oddalone od siebie 200-300 krokw Gos Brzeaski nr 7 z 1 IV 1939 r., art. Znowu kur OUN. 53 Gos Brzeaski nr 10 z 15 V 1939 r., art. I w Wymyswce czerwony kur. 54 Gos Brzeaski nr 7 z 1 IV 1939 r., art. Tryzub na szkole w polskiej wsi. 55 ibidem, art. W Olesinie napadaj Polakw. 56 ibidem, art. Napad na dziaacza polskiego w Wymyswce.

Tak byo np. we wsi Rybniki. Polska modzie i dzieci zbierajca si w szkole po poudniu gdzie pod okiem nauczycielki uczya si mowy polskiej, piewu, przygotowywaa obchody pastwowe czy przedstawienia, nie moga bezpiecznie wrci w do domw, gdy sypiay si na ni kamienie i przezwiska, szczeglnie koo czytelni Powity. Takie wanie fakty znajdujemy na amach polskiej prasy brzeaskiej roku 1939. Warto w tym miejscu uczyni pewn dygresj. W midzywojniu w Polsce w ludno ukraiska moga bez przeszkd, kultywowa swoj mow i kultur podczas, gdy modziey polskiej w wielu wsiach mieszanych, we wasnym, jak by nie byo kraju, zabraniano mwi po polsku, bez naraenia si na napa ze strony teje ludnoci ukraiskiej, rzekomo przeladowanej. Swoiste to pojmowanie naduywanej propagandowo krzywdy ukraiskiej. Nie sposb sobie wyobrazi jak w takich warunkach pracowali polscy nauczyciele, ktrzy chcieli ocali ludno polsk tych terenw od wynarodowienia. A wic to nie Ukraicy, a Polacy na Brzeaszczynie byli terroryzowani i zastraszani. Oto kilka nastpnych przykadw. Dnia 18 maja 1939 r. kilku polskich chopcw z Szybalina wybrao si do pobliskiego lasu, gdzie zostali napadnici i pobici przez wyrostkw ukraiskich. 10-letniemu synowi gospodarza Pohyego poamano kijami nog57. Na Polaka Pawa Sabin (lat 36) idcego przez wie Turw pow. Brzeany napado kilku nieznanych osb zadajc mu z tyu kilka uderze w gow oraz kilka pchni noami. miertelnie poraniony, zmar w godzinach porannych58. 5 VII 1939 koo Zoczwki zosta zamordowany posterunkowy Roman Karkosz lat 2559. Wkrtce potem miejscowo Wymyswka staa si widowni dramatycznej walki policji z morderc, Dany Pyka: pocig doprowadzi do wytropienia bandyty w chacie niejakiego Nazarewicza w pobliu Wymyswki. W trakcie akcji zgin kolejny policjant, Preisner, z Tarnopola60. Posterunkowy
57 Gos Brzeaski nr 12 z 15 czerwca 1939 r., art. Zwyrodnialcy. 58 Ibidem, art. miertelne pobicie. 59 Przebieg zajcia by wedug opisu nastpujcy: Przechodzcy patrol policyjny spotka na drodze koo Zoczwki powiat Brzeany nieznanego osobnika, ktry na widok policjantw rzuci si do ucieczki, kierujc swe kroki midzy zabudowania wiejskie. Policjanci osaczyli go w stodole gospodarza Romana Sitki. Do stodoy wkroczy posterunkowy Karkosz. W chwil po tym znajdujcy si na podwrzu przodownik Zieliski usysza 2 strzay, a gdy podbieg bliej ujrza wybiegajcego ze stodoy bez karabinu posterunkowego Karkosza, ktremu z ust sczya si krew. Posterunkowy Karkosz przebieg jeszcze okoo 30 metrw i pad martwy na podwrzu. Nieznany osobnik korzystajc z zamieszania zbieg, zabierajc karabin zabitego posterunkowego. Na miejsce wypadku przyjechaa komisja ledcza. Pogrzeb zamordowanego posterunkowego p. Romana Karkosza odby si w Pauczy Maej. Zmary by rodem z ziemi radomskiej. 60 Gos Brzeaski nr 14 z 15 lipca 1939 r., art. 10 godzinna walka z bandyt w Wymyswce. Policjant Preisner zgin bohatersk mierci. Przebieg zdarze by nastpujcy: W chwili gdy patrol policyjny z Budyowa (pow. Brzeany) pod komend przewodnika Skry zbliy si do kryjwki

18

19

Preisner osieroci on i czworo dzieci. Pogrzeb odby si Tarnopolu. Wydarzenia takie mogy mie miejsce, poniewa w rkach nacjonalistw byo coraz wicej broni. Bro przysyano z Niemiec, przenikaa z pastw ociennych, skupywano j, a bywao e kradziono, z magazynw wojskowych i na poligonach wiczebnych. Dowioda tego kolejna rozprawa karna, ktra odbya si dnia 16 czerwca 1939 r. w sdzie okrgowym w Brzeanach. Hryka Dudz, czonka OUN z ukowa, oskarono o dostarczanie broni i amunicji dla czonkw OUN na teren powiatu brzeaskiego. Zosta on skazany na 3 lata wizienia. Na prowincji ginli te ci Rusini - Ukraicy, ktrzy nie chcieli popiera nacjonalistw. Tak zgin skrytobjczo zastrzelony pocztkiem czerwca 1939 roku w Wulce gajowy gromadzki Prefyn Wolaski, lat 2761. Zabity by znienawidzony przez nacjonalistw ukraiskich, gdy czsto w sposb jawny wyraa si o nich lekcewaco. Tak te byo w nocy z 4 na 5 lipca 1939 roku kiedy do mieszkania Stefana Knata Rusina (sprzyjajcego Polakom) wtargno dziewi nieznanych osb, z ktrych dwie byy uzbrojone w rewolwery i przemoc uprowadzili jego zicia, Hryka Stasyszyna (Rusina lat 23), ktrego zwoki znaleziono w dniu 7 lipca 1939 r. w zbou koo Wymyswki. W Uanwce nacjonalici z niewiadomych przyczyn zabili strzaami w gow Stefana Dziduszk. Tak OUN wymuszaa posuch. Wprawdzie czasami udawao si wadzom uj czonkw OUN, ale ich ideologia zostaa ju tak skutecznie zaszczepiona Ukraicom, e starcie to przypominao walk z cieniem. W miejsce jednego aresztowanego modego terrorysty pojawiao si zachconych jego brawur kolejnych trzech. Polska ludno czua si bezradna. Napady na modzie polsk nie ustaway, bo sprawcy poprzednich nie zostali w ogle ukarani. Takie byo to napadu z 8 maja 1939 r. Wieczorem ukraiski nacjonalista napad po raz kolejny w Rybnikach na przechodzce przez wie polskie dzieci i pobi kilku chopcw.
bandyty, ten, ukryty na strychu, zacz strzela i ugodzi w pier starszego posterunkowego Pierzcha (przey, zosta pniej udekorowany za bohaterstwo przez wadze pastwowe). Zaalarmowane zostay oddziay policji z Brzean i Tarnopola, ktre otoczyy dom. Aeby wyposzy bandyt z jego kryjwki starszy posterunkowy Preisner, zaopatrzony w pancerz kuloochronny, wszed do wntrza chaty i rzuci granat z gazem zawicym. Pukaa dobrze ukryty na strychu nie da si jednak wyposzy i zasypa Preisnera gradem kul. miertelny pocisk trafi Preisnera w skro. Bandyta zeskoczy ze strychu i zabra zabitemu rewolwer subowy. Wtedy komendant Dugieo i starszy posterunkowy Koodziej wdarli si do chaty i wrzucili do wntrza zapalone snopy. Bandyta przedosta si wwczas do kuchni i tutaj dosiga go kula komendanta Dugiey. Ciko raniony w gow, przeniesiony zosta do szpitala w Brzeanach, gdzie jeszcze tego samego dnia zmar. Walce, ktra trwaa ok. 10 godzin przypatrywa si, przeprowadzajcy przypadkowo inspekcj jednostek policyjnych w woj. tarnopolskim, gwny genera Kordian Zamorski. 61 Morderca odda do Wolaskiego w jego mieszkaniu cztery strzay rewolwerowe, kadc go trupem na miejscu.

Bohater ten zawin sobie gow pacht by go nie poznano. Polacy tutejsi skomentowali to nastpujco: gdyby ich byo wicej wymierzyliby sobie sami sprawiedliwo, ale jest ich za maa garstka, wic musz cierpie we wasnym pastwie. Jak wynika z analizy Gosu Brzeaskiego, nie byo ju sposobu na poskromienie Ukraicw, ktrych wyranie dranio uywanie przez polsk modzie ojczystej mowy. Ostatni informacj przed wybuchem wojny jest doniesienie o skrytobjczym morderstwie dokonanym w Augustwce na Iwanie Kostiuku, lat 22, ktry w biay dzie zosta postrzelony w pier przez nieznanego sprawc i po kilku minutach zmar. Tego dochodzenia polska policja ju nie ukoczya. Na powyszej notatce kocz si oficjalne doniesienia o terrorze ukraiskim stosowanym wobec Polakw w Brzeaszczynie. Numer 16 z 15 sierpnia 1939 r. jest ostatnim numerem Gosu Brzeaskiego. Wiadomoci o masowych mordach dokonanych we wrzeniu 1939 roku na cofajcym si wojsku polskim, policji, polskich uciekinierach, kobietach i dzieciach nie s do dzi przebadanie i opisane przez badaczy. A byy to zbrodnie dokonywane na skale masow. Czc z nich odnalaza autorka w opracowaniu pt. Ukraicy na Brzeaszczynie przez polskie podziemie, drog wywiadu z wiarygodnych rde62. Oto kilka opisw charakteryzujcych pierwsze miesice wojny: ...Przeciwko Polakom wystpuj ukraiscy i niemieccy kolonici. Ukraicy prowadzili dziaalno szpiegowsk i dywersj, a w pniejszym okresie zasilili niemiecka administracj (...) We wrzeniu 1939 Ukraicy dokonali pogromu ludnoci polskiej w ukach i Pooskach. Wymordowano tam 30 osb, a ich ciaa topiono w bagnach, grzebano w obejciach, zakopywano na polach. Popi i zakonnicy z monastyru w. Onufrego w Jabecznej odprawili w padzierniku 1939 naboestwo w trakcie ktrego urzdzono pogrzeb Polski. Ubran w biao - czerwone szmaty somiana kuk podpalono i cinito do Bugu na wiecznu zahubu (...) W akcjach przeciw Polakom posugiwano si ukraisk policj pomocnicz - rekrutowan spord ukraiskich nacjonalistw (...) Ju w poowie wrzenia 1939 roku w pow. wodawskim rozpoczy dywersyjno - terrorystyczn dziaalno bojwki OUN - terroryci ostrzeliwali tabory, mordowali pojedynczych onierzy, dobijali rannych. Sygna do rozpoczcia akcji dywersyjnej dao przybycie grupy agentw Abwehry, ktrzy 10 wrzenia wyldowali na spadochronach w lasach zachodniego Podlasia. OUN-owcy wsppracowali aktywnie z dywizj von Schweppebburga i ju 16 wrzenia, gdy tylko Niemcy zajli Wodaw, zaczli przeprowadza aresztowania i rozstrzeliwa Polakw oraz ydw w miecie.
62 Tak okrelili to sami autorzy czonkowie AK. Dokument zosta autorce udostpniony przez jednego z ostatnich yjcych czonkw lwowskiej organizacji AK Jana Sur.

20

21

Oficjalnymi, uznanymi przez okupanta ekspozyturami OUN byy Ukraiskie Komitety Pomocy, powoane przy zarzdach poszczeglnych powiatw i starostw o lokalnym zasigu dziaania., instytucja bynajmniej nie tylko do spraw opieki spoecznej (...) Prace tych Komitetw nadzorowao i inspirowao Gestapo. 63 Obraz tych tragicznych wypadkw, sporzdzony przez naocznych wiadkw, zebrany kiedy w jedn cao, bdzie dokumentem groz przejmujcym. Dorzuc tu kilka wspomnie z wasnego przeycia, na przestrzeni od Iy do Rejowca, Kowla, Wodzimierza, Horoda, Hrubieszowa, Krasnego Stawu, Bigoraju, Sieniawy, Jaworowa, Janowa i Lwowa. Ju 14 wrzenia dao si wyczu pod Rejowcem wrogie nastawienie ukraiskiej ludnoci. Wystpio to w okolicach Kowla. Data 15 IX 1939 przestrze Kowel - Wodzimierz zaroia si od partyzanckich band ukraiskich, ktre rozbrajay pojedynczych onierzy jak i cae oddziay, raboway uchodcw i furmanki naadowane najpotrzebniejszymi rzeczami uciekajcych, raboway kasy pastwowe poszczeglnych instytucji itp. W Turzysku napotkaem tak grup zoon z kilkunastu osb. Trzech zbliyo si do mej furmanki i zadao poddania si. (Broni nie wyjmowali, na rkawach posiadali jedynie czerwone opaski, na szkole rwnie powiewaa bolszewicka flaga). Natychmiast zareagowalimy (4-ech) na napad krzykiem Zagoby, e jestemy tylko przednim patrolem wielkich wojsk polskich, ktre lada chwila mog nadej i e gdyby nam si cokolwiek stao, wsie pjd z dymem, wszystkich powystrzelaj itd. W rezultacie bandyci - heroje nastraszeni uciekli, oprcz zatrzymanych przez nas trzech. Jeden z nich okaza si sotysem tej wsi. Zadaem otwarcia tej szkoy. I c si okazao: ot zmagazynowana bya tu bro i amunicja (180 kbk, 1 ckb bez zamka i 1 rkm), stosy kocw, plecakw, znaczkw pocztowych, owsa itp. Zadaem podwd. Dostarczono mi razem ze zrabowanymi komi (6 par) i po sformowaniu oddziau z uciekinierw rezerwistw, sabo zabezpieczeni, ruszylimy ku Wodzimierzowi, spotykajc jeszcze raz wyej wspomnian grupk Ukraicw, ktra pierzcha po wymianie strzaw. Zatrzymalimy si we wsi Orlichwce pod Wodzimierzem, gdzie polska ludno bagaa nas o zatrzymanie si i opiek przed Ukraicami, ktrzy grozili im wyrniciem. W Horodle rozmawiaem z porucznikiem kawalerii, ktry jecha na koniu spienionym, trzymajc na rku creczk, ktr wyrwa z rk ukraiskich i ydowskich zbirw we Wodzimierzu, bezporednio przed wkroczeniem bolszewikw. W dwu wypadkach widziaem w rowie jaworowskim polskich onierzy - pomordowanych: jeden pchnity noem, drugi pnagi z podernitym gardem. Opowiadano te o okrutnych mordach oficerw pod Dubnem, gdzie do najpospolitszych metod mordowania naleao wizanie drutem kilku mczyzn i miertelne pawienie w wodzie64.
63 Lewandowska St., Nadbuaskiego Podlasia. 64 Dokument niepodpisany, niedatowany. Adnotacje rczne: z Tarnopola, cile poufne, I-A-c/2, z archiwum Z. Nowosada (sygn. sprawy) w: CA MSWiA, zesp SN, t. 439, dzi w IPN.

...Kiedy wojska bolszewickie (we wrzeniu 1939 roku) zalay du cz naszego kraju (...) dwory polskie padaj pod rabunkiem ukraiskiego chopa, wypdza si polsk inteligencj ze wsi i miasteczek. Nastpuje dalej rabowanie bez reszty caego polskiego dorobku spdzielczego i masowe ujcie caego handlu przez spdzielczo ukraisk. Szereg przywdcw ukraiskich zasiada w okrgowych wadzach sowieckich i realizowaa ofensywny plan ukraiski, niszczc wszystko, co polskie. Niektre kolonie polskie padaj wycite w pie z kobietami i dziemi przez okoliczne wsie ukraiskie. (np. Sawenty, pow. Podhajce, skd nie uszo rzezi adne polskie dziecko z kolonii, obejmujcej okoo 50 rodzin) (...) Lww zosta zalany sklepami Narodnej Torhowli. Do wyborw sowieckich deputatw staj z ramienia UNDA, jako komunici, p. Franko /syn Iwana/, doktor Studyski i doktor. Paczyszyn. Ukraicy i ydzi stanowi gwny korpus administracji sowieckiej. Na wsi obejmuje wadz sowiet przewanie czysto ukraiski oraz policja ukraiska. W ich rkach spocza akcja wywoenia polskich kolonistw i polskiej inteligencji (lenikw) w lutym 1940 roku. Ten sam proces wywoenia w gb Rosji przerzucony zostaje na miasta w kwietniu tego roku. Ofiar jego padaj setki tysicy polskich robotnikw, rzemielnikw, kupcw, oficerw, sdziw, prokuratorw, adwokatw, ziemian wraz z caymi rodzinami przy rwnoczesnej likwidacji drog sprzeday ich majtkw. Ukraicy pracowali wic gorliwie nad zniszczeniem polskoci na Kresach, by przygotowa grunt pod majc powsta przy wsppracy z Niemcami (w Krakowie OUN) Zachodni Ukrain...65 Tak wygldaa sytuacja na wikszej czci ziem kresowych. Nienawi nacjonalistw ukraiskich do Polakw, hamowana czciowo przez wadze polskie, wybucha z ca si we wrzeniu 1939 roku. Przejawia si ona w masowym mordowaniu wycofujcych si oddziaw polskiego wojska i policji, uciekinierw i miejscowej ludnoci polskiej. Poruszajce opisy tych zdarze moemy odnale w literaturze wspomnieniowej np. w ksice pt. Lwowska noc autorstwa Wiesawa Helaka 66 Rozkaz mordowania Polakw wydany zosta w miastach, a realizowany w okolicznych wsiach. Dotychczasowi przywdcy UWO i OUN z poszczeglnych wsi objli wadz lokaln. Zorganizowali oni sdy dorane, ktre wydaway wyroki mierci na miejscowych Polakw. Wyroki te byy najczciej wykonywane natychmiast. W obradach tych sdw przewodniczya inteligencja ukraiska a wic: ksia greckokatoliccy jak np. ks. Syweki w Sawetynie, ks. Petrycki w Taurowie, kierownicy ukraiskich szk, nauczycielstwo, a gdzie nie byo ukraiskiej inteligencji, sprawiedliwo wymierzali sami chopi. Chopi uzbrojeni
65 Broszura z roku 1944 odnaleziona w Tekach Zieliskiego RKP sygn. 7874, K. 46-61. 66 Warszawa 2012.

22

23

w siekiery, widy, opaty, motyki, noe, kosy, karabiny, rewolwery itd. rozpoczli krwawy terror. W niektrych wsiach gdzie przebiegay szosy, przekopywano doy lub robiono barykady dla zatrzymania pojazdw. Ukraicy mordowali wszystkich pasaerw bez wzgldu na wiek i pe. Punkty zborne zostay przez nich ju wczeniej wyznaczone. Tak wic po kilka wsi gromadzio si na jednym odcinku. Na drodze w Lenikach dziaali zaagitowani nacjonalistycznie chopi z Raju, Lenik, Zornisk. Na szosie koo Potutor gromadzili si chopi z Potutor, Olchowca, Saraczuk, Kotowa, Rybnik. W Potoku mordowali onierzy chopi z Potoka, Byszek, i Ceniowa. W napadzie na miasto Rajw brali udzia Ukraicy z Narajowa - wsi, Wierzbowa, Stryhaniec, Botni. Morderstwa zaczy si od 12 wrzenia i trway do 22 wrzenia, najwiksze nasilenie miay w nocy z 17 na 18 IX 1939 roku.67

Brzeany:
3-6 lipca 1941 roku nacjonalici ukraiscy, pod patronatem miejscowego OUN, urzdzili manifestacj na cze wyzwolenia miasta przez hitlerowcw. Na uroczysto zjechao ok. 5 tys. ukraiskiej modziey z okolicznych wiosek. Ten dzie Niemcy ogosili dniem swobody i pozwolono Ukraicom bezkarnie rabowa i mordowa brzeaskich ydw71. Przeszed do historii pod nazw krwawej niedzieli. Tego dnia rkami nacjonalistw ukraiskich bestialsko zamordowano ok. 500 ydw. Dalsze egzekucje ydw (w okresie do koca roku 1941) wykonywane przez policj ukraisk odbyy si w grudniu 1941 roku. Opisy owych zbrodni zachoway si w relacjach wiadkw72.

Augustwka gm. Koniuchy:

W Augustwce miejscowych Polakw zostawiono w spokoju, natomiast wymordowano uciekinierw. Obok kapliczki w pobliu cmentarza zamordowano dwch policjantw polskich jadcych wozem, jednego z wydziau ledczego, drugiego z policji mundurowej, jedn kobiet, dwch chopcw (jeden z nich w wieku 12 lat) i wonic. Byli to uciekinierzy, ktrzy przejedali przez t wie. Wz, konie, walizy zabrali: Tcza Jzef, ysyk Piotr, Szpundar Iwan, Moroz Nacia, mieszkajca obok cmentarza (ta ostatnia zabraa nawet koc i praa go z krwi, by nawet zatarg wrd mordercw o ten koc). Polakw na wozie zamordowano siekierami. Na cmentarzu widziano pniej wie mogi. U ksidza greckokat. Olijnyki Pawa zatrzymali si uciekinierzy (okoo 15 osb). Gdy przyszli po nich Ukraicy, ksidz nie stan w obronie Polakw. Czy dotarli do celu swej podry nie wiadomo68. Czonkowie OUN ktrzy w Augustwce, zdaniem wiadkw brali czynny udzia w grabieniu i mordowaniu Polakw: Szpundar Iwan syn Hnata i Marii, Kohut Iwan, osyk Piotr, Tcza Jzef (Polak - jego matka bya Ukraink i wychowa dwch synw w duchu nacjonalizmu ukraiskiego), Stanisawski (suy potem w SS), Hodak Iwan (trafi potem do policji ukraiskiej w Chodorowie), Iwanoczko, (trafi potem do policji we Lwowie), Maca69 wiadkami zbrodni i grabiey byli Polacy: Konik Antoni, Wymaza Jan, Ciocho Wadysaw, Szczepanikowa, akuszerka70.
67 Patrz: Ukraicy na Brzeaszczynie; Niebo i pieko mojej ziemi; Ludobjstwo dokonane na ludnoci polskiej woj. Tarnopolskiego... 68 Ukraicy na Brzeaszczynie. W opracowaniu czytamy: Ks. Pawe Olijnyka zna nazwiska i moe bliszych szczegw udzieli. 69 Ukraicy na Brzeaszczynie. Na jego temat w opracowaniu dodatkowe objanienie: Pracowa jako kurier OUN przed wojn mia rower do wasnej dyspozycji by w cigym kontakcie z ssiednimi wsiami. 14 wrzenia wieczorem w 1939 roku nadawano sygnay wietlne z domu Macy w kierunku anw Mazurskich. 70 Ukraicy na Brzeaszczynie: W domu Szczepanikowej Polki, zamieszka posterunkowy, ktrego Ukraicy zamordowali w tydzie po wkroczeniu bolszewikw, rzeczy jego zrabowali....

Budyw, siedziba gminy:

We wrzeniu czonkowie OUN zamordowali czworo Polakw73. Ustalone nazwiska: wok Jzef Kdziora Emil NN.Krel NN.Persok

Buszcze, siedziba gminy:

w 1939 roku mieszkao tam 518 Polakw (125 rodzin), 589 Ukraicw (125 rodzin) i 46 ydw (10 rodzin). W nocy z 18 na 19 wrzenia 1939 roku w pobliskim Wierzbowie zebraa si kilkudziesicioosobowa grupa Ukraicw z zamiarem napadu na Buszcze. Od napadu uratowao wie pojawienie si szwadronu polskiej kawalerii. Po opuszczeniu przez nich wsi wraz z policjantami z miejscowego posterunku, Ukraicy z Wierzbowa i Potoczan wtargnli do wsi z okrzykami Smert Lacham. Napastnicy byli uzbrojeni w kosy, widy, siekiery, szpadle, niektrzy mieli te karabiny rozbiegli si po caej wsi pldrujc budynki uytecznoci publicznej. Tej nocy nie byo miertelnych ofiar tylko pobicia. Cz polskich mieszkacw ukrya si. Bya to swoista demonstracja siy i wrogoci w stosunku do Polakw, ukoronowana masowym mordem na polskich mieszkacach Buszcza i spaleniem ich domostw dokonanym przez bandy UPA w roku 1944. W roku 1940 w wyniku donosu miejscowych Ukraicw zosta aresztowany przez NKWD i zagin bez wieci Stanisaw Zamojski ur. w r. 191474.
71 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, obszerny opis tych wydarze w relacji Jana Ciska, s. 617-618. 72 Opisy wyjtkowego okruciestwa, w tym zasypywania ywcem w mogiach, znale mona min. w Na Rubiey, nr 2 (16) z 1996 r., s. 10-13. 73 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.103. 74 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.104.

24

25

Byszki gm. Koniuchy:

Od 17-20 wrzenia 1939 w lesie znajdujcym si w pobliu cerkwi greckokatolickiej zostao przygotowane miejsce kani, w ktrym mordowano powracajcych do domu, pojedynczo lub maymi grupkami, onierzy polskich. Byli oni zatrzymywani przez bojwki OUN, rozbrajani i nastpnie stawiani przed ukraiskim sdem, ktry przed egzekucj przeprowadza dochodzenie. ycie mona byo uratowa jedynie deklarujc narodowo ukraisk, co sprawdzano kac deklamowa modlitwy po ukraisku. Po szczegowym przesuchaniu i potwierdzeniu znajomoci jzyka ukraiskiego onierz by wypuszczany. W ten sposb unikno mierci kilku Polakw znajcych dobrze ukraiski. Egzekucji czonkowie OUN tylko sporadycznie dokonywali przez zastrzelenie, wikszo zamordowano przy uyciu siekier, noy i bagnetw, czsto okrutnie torturujc. Wedug relacji Ukraicw i Polakw, w tym miejscu zamordowano i pochowano 250 onierzy i kilkanacie osb cywilnych - uciekinierw z centralnej Polski. Na polu midzy Byszkami a Potokiem bojwkarze OUN zamordowali 30 osobow grup polskich onierzy z kapelanem75. Mimo upywu tylu lat nie dokonano w tym miejscu ekshumacji, ani nie postawiono upamitnienia. Dane te potwierdza Cz. Blicharski. Pisze o zamordowaniu (masakrowaniu) we wrzeniu 1939 roku przez bojwki OUN zatrzymywanych pojedynczo lub w niewielkich grupach w pobliskim lesie ok. 250 polskich onierzy, wrd ktrych by kapelan wojskowy76.

Dryszczw gm. Buszcze:

W Dryszczowie OUN mia swych wybitnych dziaaczy. Jednym z przywdcw terenowego OUN (jego wadza rozcigaa si na okoliczne wsie cznie z Przyszczowem) by Pawe Poduny, liczcy wwczas ok. 30 lat77. W Dryszczowie we wrzeniu 1939 r. Zostali zamordowani nastpujcy miejscowi Polacy78:
75 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.106. Podobno w miejscu pochowania zwok ronie dzi db; Na Rubiey nr 2(16) 1996 s.14-15. 76 Blicharski Cz., Petruniu..., s. 67. 77 Z dokumentu wynika, e jako dziaacz OUN by przez wadze polskie aresztowany, a przyjcie Rosjan spowodowao uwolnienie go z wizienia. W roku 1941 po przyjciu Niemcw okazao si, e Poduny by dowdc dywersyjnego batalionu, ktry by zakonspirowany na terenie 12 wsi: Dryszczw, Urma, Hinowice, ukw, Szumlany, Buszcze, Poruczyn, Dworce, Strychace, Rekszyn, Potoczany, Wierzbw. W par dni po przyjciu Niemcw Poduny zebra oddzia w Drzyszczowie w liczbie 80 osb, wyda im 25 karabinw, ktre byy ukryte na folwarku i wyruszy z oddziaem pod Wierzbw, gdzie zebra si batalion w liczbie 1000 ludzi. Poduny rozkaza im maszerowa do Rohatyna, gdzie formowa si 13-ty puk Strzelcw Ukraiskich. Puk ten otrzyma bro rosyjsk w celu oczyszczania lasw z bolszewikw. W 3 dni pniej przyszed niemiecki rozkaz oddania broni i rozejcia si do domw. Dowdcy nakazali oddziaom na wasn rk przedrze si przez lasy do domw i ukry bro. Oddzia z Dryszczowa powrci z broni (mia 9 rkm i karabiny). Bro t zoyli u rolnika Worony, ktry mieszka pod Dryszczowem. W tej sprawie zeznawa autorom dokumentu Ukraicy na Brzeaszczynie naoczny wiadek - jeden z czonkw wyprawy. 78 Wykaz zamordowanych we wrzeniu 1939 roku ukaza si poprawiony przez wiadkw (m.in. Zbigniew

Danieluk (Danyluk) Stefan lat 16, syn Antoniego; Blachowski (Blacharski) Franciszek lat 36; Blachowska (Blacharska) Maria lat 36, ona Franciszka; Blachowski (Blacharski) Wadysaw lat 14 - syn Franciszka; Blachowski (Blacharski) Stanisaw lat 12, syn Franciszka; Blachowski (Blacharska) Anna lat 5, crka Franciszka; Rajter (Reiter) Piotr lat 40, syn Dmytra; Fedczyszyn Stanisaw lat 3, syn Jana; Fedczyszyn Stefan lat 4, syn Jana; Buczkowska Apolonia (Prakseda?) lat 37, ona Jzefa; Buczkowski Piotr lat 15, syn Jzefa; Mazurek Stefan lat 2, ojciec na wojnie, dziecko wyrwano z rk matki Ukrainki i zabito; Wijatek Jan lat 32, syn Mikoaja; ak Jzef lat 32, syn Piotra; ak Maria lat 27, ona Jzefa (w ciy); ak Mikoaj, lat 5 syn Jzefa; ak Anna lat 3, crka Jzefa; ak Piotr lat 58; Hasurek Aleksander lat 44; Baran Paraskewia lat 50; Kinal Katarzyna lat 30, ona Mikoaja; Kinal Anna lat 6, crka Mikoaja; Kinal Mikoaj lat 38; Suda Filip lat 35; Rajter (Reiter) Piotr lat 38; Bian Katarzyna lat 36, Rawski Antoni, Skauba Franciszek. Sotys (Rajter) Reiter Piotr, zosta zamordowany 18 XIII 1939 roku przez Bojk Wodzimierza z Hinowic. Ukraiscy mordercy, ktrzy osobicie wymordowali wymienionych Polakw z Dryszczowa, pochodzili z tej samej miejscowoci. Byli to: Mychaniw Wasyl lat 30, syn Teodora; Kowalczuk Mikoaj lat 35, syn Michaa; Kowalczuk Wasyl lat 30, syn Michaa; Witkowski Micha lat 22, syn Mikoaja; Poduny Pawe lat 30, syn Mikoaja; Sawczuk Grzegorz lat 30, syn Mikoaja; Baran Micha lat 27, syn Stefana; Baran Wasyl lat 30, syn Piotra; Poduny Jan lat 36, syn Mikoaja; Wilgusz Mikoa lat 26, syn Grzegorza; Dupaj Micha lat 32, syn Grzegorza; Nakoneczny Stefan lat 32, syn Mikoaja; Bian Jan lat 30, syn Pawa; Podusowski Micha lat 30, syn Ilka; Besz Wasyl lat 34, syn Teodora; Dupaj Mikoaj lat 23, s. Michaa; Sawczuk Micha lat 33, syn Mikoaja; Leszczyszyn Roman lat 35; Charaba Mikoaj lat 53, syn Dmytra; Rotiachacz Wasyl lat 26, syn Anastazji; Nakoneczny Wadysaw lat 30, syn Mikoaja; Bycz Micha lat 23, syn Jana; Masny Iwan lat 32; Potiachacz Wasyl i Bojko zamordowali w 1939 r. komendanta polskiej policji w Urmaniu. 17 wrzenia 1939 roku miejscowa bojwka OUN podstpnie rozbroia grup 20 polskich onierzy i rozstrzelaa ich w pobliskim lesie. W okresie od 17-20 wrzenia 1939 ci sami ludzie wsparci przez miejscowych nacjonalistw wyapywali po drogach i pobliskich wsiach Polakw - uciekinierw z Polski centralnej, ktrych po ograbieniu z mienia i kosztownoci mordowali. W ten sposb zamordowano ok. 22 osb79. W poowie wrzenia zosta te zamordowany sotys Piotr Rajter80.
Rusiski Tryptyk Brzeaski, Wrocaw 1998 s.38. Na Rubiey nr 45 /2000, s.46. Zapisy nazwisk wedug nowej wersji (stara w nawiasie). Mimo to istniej pewne niezgodnoci, ktre wyjani moe dopiero zestawienie wikszej iloci danych. 79 Informacje na ten temat pochodz te z relacji zmieszczonych w: Na Rubiey nr 2 (16) 1996 s. 15. 80 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.107; Na Rubiey nr2 (16) 1996 s. 15.

26

27

 W zestawieniu dokonanym przez Blicharskiego znajdujemy informacj o rozbrojeniu i zamordowaniu 15 wrzenia 1939 roku przez bojwki OUN ok. 20 onierzy i zamordowaniu sotysa wsi o nazwisku Rajter.

Hinowice gm. Koniuchy:

19 wrzenia zostali zamordowani przez bojwkarzy z OUN, ktrym przewodzi Iwan Kozowkyj, sotys z Hinowic, trzej polscy onierze powracajcy z wojny: Piotr Bereziuk (kpt. rezerwy) i jego kolega szkolny - Bazyli N.N.88.

Dubszcze gm.Kozowa:
W marcu 1940 roku zosta zamordowany przez bojwkarza z OUN Stefan ukowski, dawny urzdnik (do r. 1939) gminy Kozowa81.

Jakubowce gm. Budyw:

Wrzesie 1939 zapisa si krwawo w dziejach tej miejscowoci. W nocy z 18 na 19, tu przed wkroczeniem wojsk radzieckich, bojwka OUN wsparta przez okolicznych chopw, ograbia i spalia tam 57 gospodarstw i wymordowaa 21 polskich kolonistw. Czynw tych dokonywali Ukraicy ze wsi Olesin. Jeli chodzi o uciekinierw zamordowali oni szeciu polskich posterunkowych z onami i dziemi. Ofiary pochowane byy przy polnej drodze prowadzcej do Olesina, a trzech cywilnych uciekinierw pochowano na cmentarzu. Z rk ukraiskich zginli nastpujcy Polacy89: 1. Lehun Pawe, pochodzi z Olesina. Zamordowany przez Galara Wasyla i Karyszyna Michaa z Olesina. Przed mierci zezna o sprawcach swojej onie. 2. Studnicka Balbina zamieszkaa w Jakubowcach, zamordowana przez Horynia Wasyla i witenk Mari z Olesina. 3. Zersak Wadysaw zamieszkay w Jakubowcach. Zamordowali go Kuse Jzef s. Jana i Smoczyo Wasyl s. Mikoaja pochodzcy z Olesina. 4. Krel Ludwik, zamieszkay w Jakubowcach, zamordowany przez Kiernickiego Mikoaja i Kiernickiego Teodora. Obaj z Olesina. wiadkiem tego mordu by syn Wadysaw Krel. 5. wiek Jzef zam. w Jakubowcach. Zamordowa go Krych Mikoaj, wiadkiem by syn Tadeusz. 6. Erazmus Grzegorz, aresztowany w mynie w Ceniowie, zamordowany w Byszkach. 7. Erazmus Andrzej - brak wiadkw. 8. Persak Karol (lub Percak) zam. w Jakubowcach, zabili go Kuzka Mikoaj i Kuzda Teodor obaj pochodzcy z Olesina. 9. Kdziora Emil zam. w Jakubowcach, zabili go Kuse Micha s. Mykyy i Smaczyo Dymitr pochodzcy z Olesina. 10. Garstka Jan zam. w Jakubowcach, zamordowany przez Kuzd Michaa i Smaczy Jzefa z Olesina.
nr 2 (16) 1996 s.17; Blicharski Cz., Petruniu, s.67. Blicharski informuje, e do zabjstwa doszo ju po wkroczeniu Armii Czerwonej. 88 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.109. Zostali pochowani w zarolach w starej nieczynnej sadzawce rybnej; Na Rubiey nr 2 (16) z 1996 s.17 i nr 45 /2000, s.47; Blicharski Cz. Petruniu..., s.67. 89 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, relacja Mariana Rzeszutki s.642. W relacji Mariana Rzeszutki pojawiaj si nastpujce ofiary: rodzina Ignacego Bartkiewicza (3 osoby), rodzina Jzefa wieka (4 osoby), rodzina Stanisawa Erazmusa (4 osoby), rodzina Jana Kryka (3 osoby), rodzina Wadysawa Percaka (3 osoby), rodzina Leona Rogalskiego (4 osoby). Mordu dokonano przy uyciu kos, wide, noy i siekier. Cz osb spalono ywcem.

Gaik gm. Brzeany:

17 wrzenia terroryci z OUN zamordowali 5 osb, dwie ciko ranili i spalili polsk zagrod Kowalczyka. Tego dnia zginli: Kowalczyk lat 70 rolnik 82; gajowy i jego rodzina o nieustalonym nazwisku (ona i 2 synw)83. 18 wrzenia 1939 roku zostali zamordowani przez ounowcw: Franciszek Folta lat 25 z Krosna; nieustalone trzy osoby (by moe chodzi o to samo zabjstwo co przedstawione wyej gajowego z rodzin), opot (gajowy), jego ona i jeden z synw (crka i czteroletni synek mimo, e zostali ciko ranni wyrwali si oprawcom i ocaleli). W gajwce opota zostaa te postrzelona uciekinierka z ywca o nazwisku Wolna i mocno pobita inna uciekinierka o nieustalonym nazwisku84; Stanisaw Wilk z on85 ; Tomasz Wjcik. Tego samego dnia po poudniu w lasach koo apszyna w zasadzk zastawion przez bojwki wpado 150 polskich policjantw. Nikt z tej grupy nie ocala. Organizatorami zasadzki i mordu byli: Dulba, syn sotysa z apszyna i Wasyl Biaj z osady Bernardyny koo Gaiku. Po tym wydarzeniu wielu Ukraicw z apszyna i Gaiku chodzio w mundurach i butach pomordowanych. 10 lutego 1940 roku na wniosek terenowych wadz ukraiskich zesano na Sybir 25 polskich rodzin (49 osb)86.

Glinna (gm. Paucza Maa):

20 wrzenia 1939 zostali zamordowani przez bojwkarzy z OUN: Jzef Camona; Krel z dwoma synami87.
81 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.107; Na Rubiey nr 2 (16) 1996; Blicharski Cz., Petruniu..., s. 68. 82 Otrzyma 5 ran postrzaowych i cios siekier w gow (odrbano mu cz czaszki). 83 Na Rubiey nr2 (16) 1996 s.16; Blicharski Cz., Pertuniu..., s. 67. 84 W relacji zamieszczonej w Na Rubiey nr 16 1996 na s. 16 jest informacja, e mody chopiec, Ukrainiec, bez powodu wystrzeli z pistoletu do tej kobiety - uciekinierki matki trjki dzieci do lat 6-ciu. Szczegy dotyczce wydarze w Gaiku we wrzeniu 1939 roku w obszernej relacji Janiny Giyckiej i Jana Krasowskiego w: Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo..., s. 620-622 i 624-625 oraz w: Na Rubiey nr 4 (10) 1994 s. 24-25. 85 Wg. relacji wiadkw, zamordowani noc, w ku. Ich maoletnie dziecko ocalao, prawdopodobnie niezauwaone przez oprawcw. 86 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s. 108 i relacja Jana Krasowskiego s.625. 87 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.109 i Relacja Jzefa Bereziuka s.613; Na Rubiey

28

29

11. Ganiak Stanisaw uchodca z zachodu, zamordowany przez Smaczy Jzefa. wiadkiem tego morderstwa by Jdrusiek Jan. 12. Ganiak, brat Stanisawa, uchodca z zachodu, zamordowany przez Dutk Jzefa z Jakubowiec. wiadkiem by Jdrusiek Jan. 13. Krek Pawe zamordowany w r. 194190. Spalone i ograbione gospodarstwa Polakw w Jakubowcach91 we wrzeniu 1939 r. (z podan wartoci w cenach przedwojennych) LATp Imi i nazwisko poszkodowanych Inwentarz martwy Inwentarz ywy

19. Mista Adam

20. Kuszcz Ignacy 21. 22. 23. 24. Kolarz Ana Siwek Szczepan Ry Pawe Pczko Kasper Michalczyszyn 25. Szczepan 26. Podwika Marcin 27. Hetman Wadysaw 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. Glinowski Wawrzyniec Rogowski Walenty Sumasz Jzef Rogalski Andrzej Nalepko Bogusaw Cabaa Rozalia Cabaa Walenty Jdrusik Andrzej Jdrusik Jan Maaczyski Tomasz Stach Stanisaw Stach Jzef Stach Piotr yczak Stanisaw Zelek Jzef Zelek Wincenty Doga Jzef Krawczyk Jan Erazmus Szymon

Warto

Dom, stajnia, stodoa, sieczkarnia, mynek, zbir zboa, mocarnia, sieczkarnia, mynek i tp. Dom, stajnia, stodoa, sieczkarnia, mynek, zbir zboa i mocarnia

1 ko 1 buhaj -------------

7.000,-

2.200,2.200,2.600,2.800,4.200,7.200,2.200,4.200,1.300,2.500,3.000,2.500,1.300,1.200,1.200,2.800,2.800,2.800,1.200,1.200,2000,1.600,2.000,2.800,2.500,3.000,2.000,-

1. Gromek Ludwika 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

Dom, stajnia, cay zbir zboa, narzdzia rolnicze Suszek Andrzej Krel Ludwik Magra Tomasz Wilk Katarzyna i sikawka Dom, stajnia, zbir zboa, Pierszykaa Piotr narzdzia rolnicze Gontarski Franciszek Persak Wadysaw Puszek Telka Chorwanich Wilhelm Wilk Walenty Suszel Aniela Dom i zbir zboa Dom, stajnia, stodoa, sieczBal Pawe karnia, mynek, zbir zboa Zajc Walenty Jagielski Jzef Biernacki Piotr Szudnicki Teodor Stodoa, zbir zboa Jdrusiak Kazimierz

Trzoda chlewna 1.900. Krowy Trzoda chlewna Trzoda chlewna 1.050.2.000,2000,2.000,2.000,3.500,2.200,1.050,2.400,2.800,1.000,-

--Dom, stajnia, stodoa, zbir zboa, sieczkarnia, mynek, --mockarnia ---------------------------------------

Trzoda chlewna 3.500,----------2.200,2.700,2.000,2.500,1.200,-

90 Blicharski Cz., Petruniu..., s. 67: znajduje si tu informacja potwierdzajca fakt zamordowania 21 miejscowych Polakw przez bojwk OUN i miejscowych chopw nazwiska ofiar: Bartkiewicz Ignacy i rodzin (3 osoby), wiek Jzef z rodzin (4 osoby), Erazmus Stanisaw z rodzin (4 osoby), Kruek Jan z rodzin (3 osoby), Percak Wadysaw z rodzin (3 osoby), Rogalski Leon z rodzin (4 osoby). 91 Ukraicy na Brzeaszczynie, zestawienie z opracowania.

30

31

47. Szpyrtis Wojciech 48. Suszel Aniela

Dom, zbir zboa Dom, stajnia, stodoa, 49. Szczurek Wadysaw mockarnia, sieczkarnia, mynek, zbir zboa 50. Szczurek Jzef 51. Kdziora Aleksander 52. Dumanowski Wad. 53. Bartkowicz Ignacy 54. Rogowski Leon 55. Sambora Agata Krzysztoforczyk 56. Jzef

---------------------

1.800,1.000,3.500,7.000,3.000,4.700,4.500,3.500,3.500,4.000,-

17 lub 18 wrzenia tum ukraiski, w tym bojwka OUN, otoczy przechodzcy przez Koniuchy w kierunku granicy rumuskiej pluton onierzy polskich (ok. 30 osb). Po zastrzeleniu przez bojwkarzy dwch onierzy, ci przystpili do obrony. Rzucili granat midzy napastnikw, co spowodowao ich ucieczk i pozwolio onierzom wyrwa si z okrenia dalszy los oddziau nie jest znany93. Warto wspomnie, e wie ta zostaa wymieniona w odezwie do ludnoci wydanej 5 X 1939 roku przez Siemiona Tymoszenk jako miejsce pogromw ydowskich. Tam wanie banda pod dowdztwem Wasyla Proceka spalia ywcem starego yda i 6-letnie dziecko94. 10 lutego 1940 roku na podstawie opracowanej przez miejscowy Ukraiski Komitet z kolonii any Mazurskie deportowano na Sybir 56 rodzin - ok. 220 osb.

Kotw siedziba gminy:

19 wrzenia 1939 roku zosta zabity przez bolszewikw ks. Gach, Polak zadenucjowany przez Ukraicw jako osoba, ktra rzekomo strzelaa z miejscowego kocioa z karabinu maszynowego do jadcego wojska sowieckiego. Oczywicie natychmiastowa rewizja w kociele wykluczya tak moliwo ale i tak ks. Gach jako kontrrewolucjonista zosta dziki miejscowym Ukraicom niezwocznie rozstrzelany pod kocioem. Nie jest to jedyny przykad podstpnych antypolskich dziaa ukraiskich w tej miejscowoci95. Inne rdo mwi, e 19 wrzenia bojwki OUN zamordoway 12 Polakw96.

Sprawcy: Misiurka Wojciech; Kuse Micha syn Mikoaja; Smaczyo Dymitr syn Stefana; Smaczyo Jzef syn Jana; Kuse Jzef syn Jana; Baryka Jan syn Stefana; Kuryszyn Mikoaj syn Jana; Smaczyo Wasyl syn Mikoaja; Kornicki Mikoaj; Jacyk Jan; Kulbaczyski Micha syn Teodora; witeki Mikoaj syn Matwija; Kulbaczyski Jzef syn Grzegorza; Hadczuk Leon; Andrijw Jzef; Baryko Micha syn Jzefa 17; Hory Wasyl; Piroyk Jzef; Kuzda Mikoaj syn Tomasza; Maksymw Jan; Jacyk Anastazja; witeka Maria; Olejnik Tekla; Kuda Maria; Czornous ukasz. Wszyscy wymienieni pochodzili z Olesina. Reszta sprawcw nieznana. Naoczni wiadkowie: Siwak Wojciech; Biernacki Piotr; Kdziora Aleksandra; Pczko Kacper; Diakw Maria.

Koniuchy siedziba gminy:

17 wrzenia 1939 r. bojwka OUN dokonaa napadu na miejscowy posterunek Policji Pastwowej. W poowie wrzenia 1939 we wsi zatrzymaa si na chwilowy postj grupa 48 uciekinierw z Jasa, w tym burmistrz tego miasta, Wadysaw Dworkiewicz. Gdy opuszczali wie udajc si w kierunku Brzean, w wwozie midzy Koniuchami i Byszkami zostali otoczeni przez miejscowych bojwkarzy z OUN, ograbieni i wymordowani nad potokiem. W tym samym czasie zamordowani zostali nastpujcy polscy mieszkacy Koniuch: Stefan Budzyski lat 30; Franciszek Jarosz emerytowany komendant posterunku PP w Koniuchach i jego crka; rodzina ydowska Kahane i jego trzy crki92.
92 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.638: O napadzie na posterunek, zamordowaniu uciekinierw z Jasa i ydowskiej rodziny pisali w swych relacjach Stanisaw Osiecki, Bronisaw wiatowski i Konstanty wiatowski.

93 Relacja za: Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.111. 94 Pismo Wilna Ukraina nr 10 Lwiw 1939. 95 Zeznania wiadka podpisanego Wilk: W sierpniu 1941 zdarzy si w Kotowie nastpujcy wypadek: W tym czasie by tam lekarzem w orodku zdrowia dr. Franciszek Goraj. Po przyjciu Niemcw, paru chopw wiejskich aresztowao go bezprawnie, kiedy wraca od znajomych kolonistw Wilkoszw w towarzystwie tamtejszego ksidza Wadysawa Biliskiego (nastpcy ks. Gacha) i Zofii Szadajwny ze Lwowa, ktra przyjechaa w gocin do Wilkoszw. Ksidza po udanym przesuchaniu zwolnili, za dwoje ostatnich odstawili chopi do Saraczuk i tam ich zamknli w budynku gminnym. Mczyli ich gupim przesuchaniem na wzr bolszewikw po namyle wypucili Szadajwn i lekarz zosta sam pod ich stra. Od tej pory such po nim zagin. Jedni twierdzili, e widzieli go uciekajcego w stron Potutor przez pola, inni, e poznali go tam wrd paru strasznie zmasakrowanych przez chopstwo trupw. Wszelkie poszukiwania dr. Goraja byy bez skutku chopi mieli tylko jedn odpowied uciek. Rzeczy jego zrabowali i podzielili si nimi. Wicej jak pewne, e sprztnli go sprytnie, aby nie pozosta lad jaki, przeciw nim wiadczcy. Sprawa tak wana nie zostaa zapomniana przez znajomych dr. Goraja, ktrzy przez adw. Schuala Polaka, starali si j przedstawi Niemcom i zainteresowa ni. Lecz niestety wszystko bez skutku. Niemcy z zadowoleniem patrz przez palce na sprawki Ukraicw jako swych sojusznikw pomagajcym im tpi Polakw. Informacje na ten temat te w: Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.111; ks. biskup Wincenty Urban Droga krzyowa archidiecezji lwowskiej. W pracy Blicharskiego z kolei znajduje si informacja o tym, e 19 wrzenia bojwka OUN zamordowaa 12 mieszkacw tej wsi, Blicharski Cz., Petruniu, s.67. 96 Na Rubiey nr 2 (16), 1996 s.19-20.

32

33

Kozowa siedziba gminy:

Midzy 17-20 wrzenia 1939 r. w rejonie Kozowej miay miejsce napady bojwek OUN na pojedyncze osoby oraz mae grupki onierzy polskich powracajcych z wojny lub idcych w kierunku granicy rumuskiej. Wszyscy ktrzy wybierali boczne, lene drogi byli rozbrajani i mordowani, odzierani po mierci z obuwia i mundurw. W rejonie tym zgino ponad 30 onierzy97. 19 wrzenia 1939 zostali wedug tego rda zamordowani nastpujcy mieszkacy Kozowej: Januszkiewicz Tadeusz; Adam (Andrzej) Kimala; Edward Paterek; Jan i Mieczysaw Pytlw - bracia; Spyrka Jzef98. Wymienione osoby zostay uprowadzone i zamordowane siekierami na terenie kolonii Trychubowa (soectwo Kalne). Dane te potwierdza wykaz zawarty w pracy Cz. Blicharskiego99. Dalsi zabici 19 wrzenia: Jan lusarczyk z rodzin (5 osb) zamordowani na terenie kolonii Krzywieckiej (soectwo Krzywe); Piotr Adamw spalony ywcem w szopie na terenie kolonii Jzefwka (soectwo Kalne); Jzef Bartman; Jan Zajc; W marcu 1940 roku zosta zamordowany Stefan ukowski, byy urzdnik gminy. W sierpniu 1941 r: Marian Bajor byy urzdnik sdu100; Jan Kuczmajewski kominiarz, uciekinier z Polski centralnej; Tadeusz Kramarczuk; Karol Funks student (ur. 1920) narodowoci ydowskiej101. Dokument Ukraicy na Brzeaszczynie podaje nastpujce osoby narodowoci polskiej zamordowane we wrzeniu 1939: Barta Antoni (porbany siekier na drodze midzy Jzefwk a Kalnem); Czyewski Piotr (sotys z Kalnego, mczony dugo, oczy wyupione, jego ona znaa sprawcw); Czyewski Micha (radny gminy z Kalnego, zamordowany w okrutny sposb); Pytel (dwch braci). Wedug tego rda, w roku 1941 po wkroczeniu Niemcw, zamordowani zostali przez nacjonalistw ukraiskich nastpujcy Polacy: Bajor Marcin102; Kuczmajewski103; Kramarczuk Tadeusz104; Adamw Jzef z Kuropatnik105.
97 Na Rubiey nr 2 (16), 1996 s. 19- 20; Blicharski Cz., Pertuniu..., s. 67. 98 Na Rubiey nr 2 (16), 1996 s. 19- 20 (obu braci zabi siekier Babij ze wsi Kalne). 99 Blicharski Cz., Petruniu..., s.68. 100 Blicharski Cz., Petruniu..., s. 69: jest informacja o jego zamordowaniu, ale w czerwcu 1941. 101 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s. 112-113. 102 Zabrany przez policj ukraisk, w wizieniu okrutnie skatowany, wywieziony z Kozowej do Tarnopola, zabity w drodze midzy Kozow a Tarnopolem, albo, jak twierdz inni, w Tarnopolu w wizieniu. 103 Kominiarz zabrany zosta z domu przez policj ukraisk. Znaleziono go w polu, zagrzebanego, z rkoma skrpowanymi w tyle drutem kolczastym. 104 Zabrany przez policj ukraisk do wizienia, zwoki znaleziono zakopane za Kozowa w bielinie, uduszony z postronkiem na szyi. Mordu dokonano w kilka dni po wkroczeniu Niemcw. 105 Wychowanek ks. Tomczaka, kapelana szkoy podchorych w Komorowie. Ks. Tomczak bdc przez rok w Kuropatnikach na probostwie, zaopiekowa si 14letnim chopcem i wzi go ze sob do szkoy podchorych. Tam go umieci w orkiestrze. Adamw otrzyma fachowe wyksztacenie wojskowe i pracowa do wrzenia 1939 w marynarce rzecznej w Pisku. Po wkroczeniu bolszewikw przyszed do matki w Kuropatnikach. Po wkroczeniu Niemcw wybra si do Kozowej, aby przypatrzy si uroczysto-

Mordw dokonaa policja ukraiska, ktrej komendantem w tym czasie byli Baran i Fedorczak Pawe. Pierwszy z nich by nauczycielem w czasie okupacji bolszewickiej, po wkroczeniu armii niemieckiej wywici si na ksidza greckokatolickiego i wyjecha. Drugi mieszka w Kozowej. Oprcz wymienionych, w mordach brali udzia czonkowie OUN z Kozowej: Melnyk (zamieszkay koo cerkwi); Moroz Jarosaw; Graniak Jzef; Grania Leon.

Kozwka gm. Kozowa:

19 wrzenia 1939 zostali zamordowani przez bojwkarzy z OUN: Anna Jakubw i Stefan Perlak106. Dokument Ukraicy na Brzeaszczynie, powoujc si na protokoy sporzdzone wedug zezna wiadkw podaje, e po wkroczeniu Niemcw wybitniejsi dziaacze OUN z Kozwki wspdziaali w organizowaniu oficerskiego kursu wojennego w Pomorzanach. Kierownikiem tego kursu by Dorosz ze wsi Uwsie, majcy 6 kl. gimnazjum. Instruktorem - wykadowc by Wooszczuk Fedio, ktrego ona Polka bya nauczycielk w Jabonkach koo Koomyi. W kursie uczestniczyli z Kozwki: Horochiwskij Iwan syn Leona; upnyj Iwan 7 kl. szkoy podst.; Regaz z Dubszcza 8 kl. gimn.; Ste Hilko. Kurs trwa tylko jeden tydzie107. Czonkowie OUN i OUW ktrzy wystpowali przeciwko Polakom na terenie Kozwki: Buczyski Iwan (dowdca); Buczyski Emil (potem policjant ukr. brat Iwana); Horochiwakyj Wasyl; Horochiwakyj Jan, syn Iwana; Kobel Leon; Krych Jan i Leon; Flone Jan (ojciec Polak, sotys); Sitarskyj Fedio; Horochiwakyj Iwan syn Leona; Ste Hilko s. Iwana (suchacz kursu oficerskiego w Pomorzanach); Ste Wasyl; Ste Mikoaj; Horochiwakyj Hilko; 15. ysnyj Iwan; 16. Wooszcuk Fedio (instruktor kursu oficerskiego); 17. Wooszczuk Stefan (wjt gminy zbiorowej, za okupacji niemieckiej) pochodzi z Krzywego; 18. Kuciel Dmytro ze wsi Sekow Kuropatniki; Szanajda ze wsi Krzywa; Kiernicki ze wsi Krzywe, pracowa w Kozowej; Rozpiatowski ze wsi Krzywe. Wymienieni Ukraicy zebrali si w nocy z 17 na 18 wrzenia 1939 roku w sadzie Iwana Horochowskiego. Do pomocy przyjechao par fur chopw z Potoka i Byszek. Hasem do rzezi byo zapalenie pustego domu midzy dwoma polskimi domami.
ci wyzwolenia Ukrainy przez Niemcw. Z uroczystoci tej nie powrci. wiadek naoczny widzia, jak prowadzio go czterech Ukraicw i przy gocicu do Brzean zabito go strzaem w gow. Zwoki leay odarte z ubrania do wieczora. Wieczorem zniky. Na drugi dzie znalaza je matka Adamowa niedaleko miejsca zamordowania w kartoflach. Jzef Adamw mia 26 lat. Zamordowali go chopi z Kozwki. 106 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.113; Na Rubiey nr2 (16) 1996 s. 20; Blicharski Cz., Petruniu..., s.68. 107 Wykryty zosta przez gestapo i rozwizany. Kierownik Dorosz zosta aresztowany. Adwokat Bemko (Reichsdeutsch) wycign go z wizienia inni siedzieli po 6 tygodni we wizieniu.

34

35

 ona Jakubowego zaalarmowaa sotysa Jzefa Adamowego. Wywizaa si walka midzy sotysem a band. Rwnoczenie cz bandy wkroczya do domu Stefana Polaka, kupca sklepu Kka Rolniczego i zastrzelia go w ku seri strzaw rewolwerowych. Jego syn, Leon, w obronie wasnej, ze strychu strzeli z karabinu i rani Podelczuka z Sekowa Kuropatnickiego. Dziewczta Ukrainki, ktre wystpoway w roli sanitariuszek, zabray rannego Podelczuka. Drogowskazem do mordowania Polakw byy dziewczta - Ukrainki w biaych chustkach na gowach. Staway przed bram polskiego domu i to byo znakiem, by w danym domu wymordowa wszystkich Polakw. Biaa chustka bya umwionym hasem. Wskutek wymiany strzaw i nieprzewidzianego alarmu dzwonem cerkiewnym powstaa panika i banda wycofaa si w pole. 18 IX przeprowadzono w Kozwce cis rewizj u Polakw, odbierano im rowery i szukano broni, ktrej jednak nie znaleziono. Policja polska cofajca si przez Kozwk nawizaa walk z band zabitych zostao dwch posterunkowych, a Ukrainiec ypny Dmytro, brat Iwana, ranny. Wyleczony zosta w Kozwce.

Ofiary zbrodni ukraiskich w 1939 i 1941 r. w Kuropatnikach: Jzef Raski, syn Romana i Paraskewii ur. 9 IV 1917 zgin 18 IX 1939 r.; Micha Ogrodnik syn Tomasza i Tacjanny Orzechowskiej ur. 14 II 1902 zgin 22 IX 1939 r.; Kmie Micha lat 26; Jzef Adamw syn Franciszka i Marii Wilk, ur. 9 V 1915 zgin 20 VII 1941 r., wymieniony ju wrd ofiar w Kozowej109. W lipcu 1941 powrci do Kuropatnik pod wsi Kozwka zatrzymany i bestialsko zamordowany przez bojwkarzy OUN.

Leniki gm. Brzeany:

W nocy z 17 na 18 IX 1939 roku dowdztwo nad Ukraicami w Lenikach obj Mikoaj Senyszyn syn Piotra. Razem z Michaem Diakowiczem zorganizowali oni band. Wraz z ca wsi (ukraiscy mczyni 16-60 lat) wzili udzia w morderstwie na mocie w rodku wsi, na szosie Brzeany - Rohatyn. Droga zostaa zastawiona belkami. Kady przejedajcy pojazd by zatrzymywany, a pasaerowie, bez wzgldu na wiek i pe mordowani. Trupy odwoono do lasu; gdzie je zakopano, do dzi dnia nie wiadomo. Pozostae na drodze 18 trupw w, tym czterech oficerw, po wkroczeniu bolszewikw pogrzeba za wsi na cmentarzu wojskowym z r. 1914-1918 Jzef Jdrzejewski, z pomoc zamieszkaej w Lenikach Kseki Bryk. Przy zabitych byy dokumenty, ktre od Jdrzejewskiego odebra obecny w Lenikach Iwan Jacyszyn syn Mikoaja. W tym czasie koo cerkwi w Lenikach, w kilkunastu chatach stacjonowaa policja z Katowic w liczbie 40-50 ludzi. Stwierdzono, e oddzia ten w ogle z Lenik nie wyruszy. Prawdopodobnie picych i kwaterujcych w poszczeglnych chatach, Ukraicy wymordowali, a trupy wywieli do lasu. Oddzia powiatowej Komendy PP. z Tomaszowa Lubelskiego, skadajcy si z Komisarza Tadeusza Pawiskiego i piciu policjantw wymordowano obok mleczarni, z wyjtkiem komisarza, ktry cudem uciek. W stodole Michaa Grzekowa nocowaa rodzina uciekinierw, prawdopodobnie z wojewdztwa poznaskiego, w liczbie 6-ciu osb. picych wymordowa Grzekw z pomoc wasnej rodziny. Crka Grzekowa nosia zoty zegarek i biuteri zrabowan pomordowanym uciekinierom. Petryna Mikoaj zabi widami policjanta przed mleczarni. Szofer ktry wozi majora Wojska Polskiego, prosi o darowanie mu ycia, bo zostawi w domu picioro dzieci. Na nic si to zdao. Zamordowano go razem z majorem. U Jaremy na podwrzu, obok posiadoci pana Kolbeka, zastrzelono dwch oficerw majora i kapitana. Odpowiedzialny za zbrodni jest komendant OUN Dmytro Semczyszyn z Wierzbowa. By on porucznikiem Siczowych Strilciw w 1914 roku.
109 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s. 113; Na Rubiey nr 45/2000 s. 47.

Kuropatniki gm. Koniuchy:

18 wrzenia doszo do prby wymordowania miejscowych Polakw przez Ukraicw108. Mieszkacy Kuropatnik potrafi powiedzie kto by wodzem i uczestnikiem tej wyprawy.
108 18 wrzenia 1939 r. o godz. 3 rano obudzi nas dziwny ruch pod szko. Suca Rybickiej, Wiktoria Leszczar wysza na balkon by zobaczy co si dzieje wrcia z paczem mwic o jakim licznym zebraniu chopw z kosami i siekierami. Za chwil w caej szkole zrobi si ogromny ruch. Na gr do mieszkania pani Rybickiej wpadli strzelcy niosc straszn wie: Ukraicy chc nas wymordowa. Zapanowaa panika. Pierwszej chwili wszyscy potracili gowy, ale opanowanie nastpio bardzo prdko. Strzelcy mieli ze sob rewolwery i troch naboi. Gdy z dole zaczto strzela. Odpowiedziay nasze strzay. Byy trzy kobiety i dwoje maych dzieci. Kobiety wraz ze strzelcami siedziay w mieszkaniu mczyni starsi i Sawczyk Wadysaw, nauczyciel, inspektor szkolny ze Stryja i nieznany inynier uciekinier prowadzili akcj obron. Wtem straszny krzyk da si sysze z dou woanie o pomoc i strzelanina. Po chwili przybiega pani Sawczak z nowin, e kula przeszya jego pokj. Jednak nie rozpaczamy zdani na ask Boga. Czekamy na mier majc zaledwie par naboi. W kocu i tych zabrako. Haas podnosi si coraz silniejszy. W pewnym momencie syszymy jakby jaki turkot i warkot maszyn. Jedna z kobiet przyskoczya do okna i zacza woa gosem penym trwogi ratunku a krzyk jej przerwaa kula ktra ze wistem wpada do pokoju. Co si dziao w tej chwili nikt z nas poj nie mg. Gdymy oprzytomnieli zdumiaa nas ogromna cisza w wrd niej wesoy gos woa wyjdcie ju z mieszkania. Nie zdawalimy sobie sprawy z tego kto mwi i o otworzeniu drzwi nie mylelimy wcale. Dopiero po zupenym otrzewieniu poznalimy gos znajomy nauczyciela ktry namawia cigle wyjdcie. Okazao si, e autami jechaa policja na pomoc posterunkowi w Potoku i Koniuchach i ta wanie przysza nam z pomoc. Na jej widok odwana banda pierzch w stron Sekowa i lasw... Oczom naszym przedstawi si straszny widok, gdy zeszlimy na d. Wszystkie drzwi byy porbane, akta szkolne i pomoce naukowe podarte, wszdzie leay sterty somy. Okazao si, e mili gocie wtargnli do budynku szkolnego, zrabowali wszystko, nawet dwie walizki z rzeczami, ktre stay w kancelarii szkolnej. Zobaczylimy jakie szataskie zamiary mieli ci ludzie. Som jaka bya na korytarzy przenieli na klatk schodow i chcieli nas podpali. Lecz na szczcie policja udaremnia ich zamiary. Po spisaniu przez policj przebiegu zajcia odjechalimy natychmiast do miasta nie byo czasu na pakowanie. Ocalae akta oddano do sotysa, szko zamknito i pod eskort 2 policjantw i 4 strzelcw z broni przyjechalimy do Brzean..., Ukraicy na Brzeaszczynie.

36

37

 W sumie Lenikach zamordowano okoo 200 osb gwnie narodowoci polskiej110. Z miejscowych Polakw zamordowano w Lenikach: Boryszkow Weronik lat 60, zamordowan 20 XI 1939 r.; Grudzikow Mari lat 47 zamordowan 20 XI 1939 r; Mireckiego Wincentego sotysa polskiego; Mireck Paulin; Wolask Ann matk Mireckiej. Zamordowali tych ludzi: Senyszyn Roman; Medyski Stefan; aczyszyn Iwan syn Mikoaja; Pryjdun Iwan syn Fedka i Szopiak Kazimierz. Mirecki Wincenty by sotysem do wrzenia 1939 r. Zamordowany zosta z on i matk lad po nich zagin ocala tylko syn Jan, ktry w czasie mordowania przebywa w Brzeanach. Przyjty zosta przez rodzin Wierzbickich na utrzymanie, a potem razem z nimi zamordowany zosta przez cofajcych si bolszewikw. Majtek Mireckich wzili w posiadanie Ukraicy. Z Zornisk, lecych obok Lenik, bra udzia w mordach Wasyl Szydo, ktry schwytany przez policj niemieck, przyzna si do zastrzelenia oficera polskiego nieznanego nazwiska, a lecego w rowie w Lenikach. Ma on na sumieniu wicej morderstw Polakw dokonanych 1939 r. w Lenikach. Znaleziono przy nim karabin i rewolwer zdjto z niego mundur stranika wiziennego. W czasie okupacji niemieckiej napad z rewolwerem, potem karabinem na Polaka - Majk na Czternastwce i Mojsewicza111. W innych relacjach zawartych w pracy112 jest informacja o ograbieniu zamordowaniu przez miejscow bojwk OUN (lub miejscowych ukraiskich chopw) w Lenikach, we wrzeniu 1939 roku nastpujcych osb z centralnej Polski: nieznanego z nazwiska majora WP z crk (zakuci widami), i trzech kobiet113.

Wymienieni niej winni zbrodni rabunku, bicia, rekwizycji i innych naduy wobec Polakw: Borszczowski Stefan znca si nad Polakami; Szaczko Wasyl, rabunek uchodcw Polakw w roku 1939; Chudoba Micha syn Iwana, rabunek uchodcw polskich w r. 1939, rozbrajanie polskiego wojska; Chudoba Micha syn Fedka rozbrajanie wojsk polskich w roku 1939; Kliaszw Stach, rozbraja wojsko polskie; Szaczko Taras zastpca komendanta policji sowieckiej rozbrajanie polskiego wojska; eskw Iwan, rabunek poczty w 1939 roku; Pakw Semen syn Stacha, uczestniczy w pogromach 1939 i 1941 roku; Chudoba Hryko potem wjt pod okupacj niemieck, wymierza wiksze kontyngenty zboowe dla Polakw ni dla Ukraicw; Diakowski Micha, rozbraja wojsko polskie policjant; Bodnar Iwan, znca si nad Polakami w 1939 roku; Szczur Wodzimierz, rozbraja wojsko polskie potem policjant bolszewicki; Zacharko Dmytro, rabunek polskich onierzy; Pakw Piotr syn Wasyla organizator; Chudoba Micha s. Iwana bi Polakw w 1943 roku na 3-go maja; Jarema Piotr bi Polakw; Chudoba Dmytro, koo jego chaty znaleziono trupa zabitego Polaka; Michajluk Ilko bi Polakw w dniu 3 maja 1943r.; Turczyn Stefan j.w.; Pakw Piotr syn Stefana j.w.; ekw Mikoaj syn Iwana j.w.; Zaharkw Micha syn Dmytra. j.w. Informacje te uzupeniaj relacje z 26 VI 1941 r. i 1 VII 1941 r. o zaginiciu w nieustalonych okolicznoci (prawdopodobnie zgina z rk bojwki OUN) ksidza wikariusza Jzefa Szady (lat 27) z parafii Litiatyn115.

apszyn gm. Buszcze:

We wrzeniu 1939 roku we wsi apszyn, nacjonalici ukraiscy, miejscowi i z okolic, utworzyli sd, ktry wydawa wyroki mierci na polskich onierzy, powracajcych z wojny. Specjalnie utworzone bojwki zajmoway si apaniem onierzy na szosie ze Lwowa do Brzean. Schwytanych rozbrajano i dostarczano do wsi. Sd odbywa si w zabudowaniach gospodarczych miejscowego bogacza o nazwisku Duleba. Gwnym sdzi ferujcym wyroki by Ukrainiec Iwan Bozykowski, byy nauczyciel fizyki ze szkoy podstawowej w Brzeanach. onierzy torturowano, a potem zabijano. Zwoki pomordowanych drabiniastymi wozami wywoono noc do lasu, do przygotowanych dow i tam je zakopywano. Potwierdzi ten fakt Jzef Tomaszewski, ktry uzyska wiedz od zaprzyjanionego Ukraica, wraz z ssiadami wocego trupy do lasu przez cay tydzie. Doy pniej wyrwnano, by nie pozosta lad po zbrodni. Aktualnie rosn tam ponad drzewa116. W apszynie we wrzeniu 1939 roku zamordowano te nieustalon liczb polskich oficerw.
115 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, prawdopodobne okolicznoci zdradzieckiego wyprowadzenia ksidza za wie przez terroryst z OUN; Blicharski Cz., Petruniu, s. 68, figuruje w wykazie zamordowanych w czerwcu 1941 r. 116 Na Rubiey 45/2000, s.48 i 49 (obszerna relacja Tadeusza Nowaka).

Litiatyn, siedziba gminy:114

We wrzeniu 1939 miejscowi Ukraicy zaatakowali dwr, ograbili go, zniszczyli portrety i godo w Domu Ludowym i szkole. Najbardziej oznaczyli si: Szaczko Iwan, mianowany komendantem policji bolszewickiej, ktry zniszczy dwr i zaj Dom Ludowy i Panko Micha Bobko.
110 Ukraicy na Brzeaszczynie, wszystkie opisane wydarzenia na podstawie relacji naocznych wiadkw. Gwni przywdcy morderstw i rabunkw Lenikach: Senyszyn Mikoaj syn Piotra; Semczyszyn Dmytro; Jacyszyn Dmytro syn Mikoaja; Szachaj Teodor syn Stanisawa (pniej przyczyni si walnie do wywoenia Polakw na Sybir); Szopak Wodzimierz; Senyszyn Roman syn Piotra; Senyszyn Wasyl; Polowy Micha syn Mikoaja; Sekw Mikoaj; Diakowicz Micha; Warczak Eliasz; Pryjdun Mikoaj; Medyski Stefan; Szepata Andrzej; eheta Iwan; Pryjdun Iwan syn Fedka; Jacyszyn Iwan. 18.Taczuk l.55.;19.Durywit Jan i bracia. 111 Ukraicy na Brzeaszczynie. 112 Ukraicy na Brzeaszczynie. 113 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.115; Na Rubiey nr2 (16) 1996 s.21; Blicharski Cz., Petruniu... s. 68, podaje dwa nazwiska zabitych kobiet - Boryszko i Trudzik. 114 Czsto wystpuje mylnie jako Liliatyn.

38

39

Mieczyszczw gm. Potutory:

18 wrzenia 1939 r. grupa miejscowych Ukraicw uzbrojonych w kosy, widy, siekiery i karabiny dokonaa demonstracyjnego przemarszu przez wie. Spldrowaa i ograbia miejscowe budynki publiczne jak poczt, posterunek policji i inne. Pobito i poraniono dwie osoby: Pater (okradziony, przebito mu rk widami i Ciecierski Wincenty, lat 70). Miejscowy Ukrainiec, Mohya, uderzy go kilkakrotnie w plecy obuchem siekiery. Zmar na pocztku listopada117. W tym czasie Polacy poukrywali si po domach i w polach, bo Ukraicy wystawili ruchome warty; kadego napotkanego na zewntrz Polaka czekao pobicie lub mier. Tak byo przez ca dob. W nocy wida byo uny z poncych domw w Sawentynie. W jednej z relacji jest mowa o zbiciu miejscowej nauczycielki - Polki. W innej znajdujemy informacj o zamordowaniu przez bojwkarzy OUN we wrzeniu 1939 roku 10 polskich gospodarzy, ograbieniu ich domostw i spaleniu 5 zagrd118.

Nadoroniw gm. Kurzany:

10 II 1940 r. wikszo mieszkacw Kolonii Dbrowa na podstawie listy sporzdzonej przez miejscowych Ukraicw zostaa deportowana przez NKWD w gb ZSSR. Pozostay tylko 4 polskie rodziny119.

Narajw gm. Narajw Miasto:

Bezimienny wiadek zezna, e w czasie swego pobytu w niewoli niemieckiej by tumaczem i mia mono poznania wielu podejrzanych osb. Przytoczy przypadek Ukraica, Wasyla Umrysza zamieszkaego w Narajowie, ktry dosta si do niewoli niemieckiej. Kiedy stara si o zwolnienie z obozu umotywowa prob tym, e zasuy na to w czasie wojny polsko - niemieckiej w roku 1939, gdy bdc ordynansem przy dowdcy puku, podczas snu przeci mu krta yletk i zabra teczk, ktr po przejciu na stron niemieck odda hitlerowskiemu oficerowi. W uznaniu tych zasug otrzyma zawiadczenie, i moe stara si o zwolnienie z obozu jecw120. Pierwszy napad na Narajw, w tym na posterunek policji w Narajowie nastpi w nocy z 17 na 18 wrzenia 1939 r. Ukraicy zniszczyli poczenia telefoniczne pomidzy Narajowem a Brzeanami i pomidzy Narajowem a Przemylanami. Na szosie Narajw - Brzeany zniszczyli most i zabarykadowali drog
117 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.117. 118 Na Rubiey nr 2 (16) z 1996 r. s.21; Blicharski Cz., Petruniu... s. 68. 119 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.117. 120 Czowiek ten wrci do Narajowa, gdzie by przez 8 miesicy policjantem ukraiskim, a nastpnie zaoy sklep w Narajowie i do koca okupacji niemieckiej go prowadzi.

citymi drzewami. Uzbrojeni Ukraicy napadali na cofajcych si cywilnych i wojskowych Polakw, a schwytanych najpierw ograbiano, a potem wcigano w las i mordowano. W dniu 18 IX 1939 r. od samego rana zbieray si grupy Ukraicw z Narajowa, wierci, Zapustu, Wierzbowa i Botni, i zday na rynek w Narajowie (kady z workiem na upy pod pach). Cz lepiej uzbrojonych obstawia wszystkie drogi, by ju nikt nie mg si wymkn. Okoo poudnia cay rynek roi si ju od amatorw mordu i rabunku. Punktualnie o godz. 13.00 podpalono zabudowania i sterty zboa pana Antoniego Nartowskiego, syna weterana z 1863 roku. Spalia si cz budynkw gospodarczych, narzdzia rolnicze i 1300 kp zboa. Rwnoczenie z wybuchem poaru, grupy uzbrojone w karabiny, rewolwery, siekiery itp. napaday na miasto, a przede wszystkim na miejscowy posterunek policji. Ostrzeliwano policj ze wszystkich stron i wzywano do poddania si. Zaoga posterunku skadaa si z 5ciu posterunkowych i kilku strzelcw, ktrzy w por przeszli ze swej wartowni z broni na posterunek policji. Zaoga stawia opr atakujcym, strzelajc z pocztku dla postrachu, pniej, gdy tum zacz silnie atakowa i ostrzeliwa posterunek, pada salwa do najbardziej zbliajcych si do budynku. W wyniku walki kilku Ukraicw zostao rannych, a jeden zabity (pochodzcy z Botni). Z ran zmaro pniej dwch kolejnych. Na szczcie Ukraicy zapomnieli o przeciciu bocznej linii telefonicznej, w kierunku Dunajowa. Dziki temu zaalarmowano posterunek w Przemylanach, skd po dwch godzinach przyjechay dwa auta cofajcej si ze Lwowa policji. Tum na ten widok znik121. Bezporednio potem nadjecha z Brzean adwokat Bemko, Ukrainiec (potem Reichsdeutsch, zamieszkay we Lwowie) i zabroni wszelkich ekscesw, a dla bezpieczestwa ustanowi na miejscu tymczasow policj, w skad ktrej weszo nawet dwch Polakw i ydw. Adwokat Bemko objeda cay powiat autem, w towarzystwie polskiego komendanta posterunku i wszdzie osobicie stara si uspokoi zrewoltowane chopstwo122. Tymczasem w Narajowie po napadzie okazao si, e Ukraicy zranili dwch polskich rozbrojonych wczeniej przez nich onierzy, ktrzy w krytycznym momencie przybyli z Narajowa. Policja, strzelcy i cz miejscowych Polakw w tej sytuacji zabrawszy bro udao si w kierunku Brzean. Noc owa podr bya b. niebezpieczna, wok byy zastawione przez Ukraicw zasadzki. Do Brzean nie dotara jednak tylko jedna osoba- starszy wiekiem posterunkowy Gaj (przepad bez wieci) 123.
121 Na Rubiey nr 2 (16) 1996 s. 21-22. 122 W dokumencie Ukraicy na Brzeaszczynie przytoczono nastpujcy fakt, wiadczcy o przygotowywaniu rewolty na dugo przed wybuchem wojny: Ciekawy incydent mia miejsce na drodze powrotnej adwokata Bemki z Narajowa do Brzean. Mianowicie koo Wysokiej Gry okoo 30 Ukraicw zatrzymao auto na ktrym jecha adw. Bemko. Bemko zwrci si do nich z daniem aby przesta mordowa Polakw. Odpowiedzieli mu to ty sam kazae nam rizaty Lachiw przez 20 lat, a teraz kaesz nam przesta rzucili si na niego. Bemko uciek i ukrywa si u kolonisty Wjcika, skd ten odwiz go wasnymi komi do Brzean. 123 W relacjach zawartych w pracy: Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.118, autorka znalaza rnicy si w szczegach opis tego napadu: 18 IX 1939 w samo poudnie ok. 100 os. grupa OUN

40

41

 Najwicej wojskowych polskich zamordowali nacjonalici ukraiscy koo Wysokiej Gry - liczba nie ustalona. W pracy: Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo,s.118 znajduje si informacja o tym, e w dniach 16-20 wrzenia 1939 roku w rejonie Narajowa Miasta i Narajowa - Wsi na drogach prowadzcych przez las grasoway dywersyjne bojwki OUN i organizoway zasadzki na onierzy polskich. Rozbrajay ich i mordoway. Wedug relacji wiadkw zamordowano w tym rejonie co najmniej 50 onierzy. Tylko pojedynczym osobom znajcym doskonale ukraiski i umiejcym si modli w tym jzyku, udao si przey. W opracowaniu Ukraicy na Brzeaszczynie zachowaa si te pewna ilo nazwisk, zarwno ofiar jak i sprawcw. Niestety ze wzgldu na bardzo zy stan zachowania dokumentu nie wszystkie udao si autorce odczyta: 18 IX 1939 r. Ukrainiec Jarosaw Pawi zastrzeli koo leniczwki w Narajowie 16 letniego ucznia gimnazjalnego, syna majora Wojska Polskiego. Zamordowany pochowany zosta na cmentarzu w Narajowie. Nazwisko zamordowanego Wacaw Rewucki (Rewucko)(?). W tym samym czasie w Wierzbowie Starym Ukraicy wymordowali rodzin dozorcy lenego, ktry wwczas by w wojsku. 19 IX 1939 Ukraicy: Soroka(?), Hanczar i Sypryszlakw(?) ze Strychowiec napadli na Polaka Jarnego mieszkajcego na odludziu na kracach Narajowa pod Strychowicami. Zbili go, obrabowali poamali i poranili rk. Dnia 17 IX 1939 r. na zebraniu w Narajowie Ukraicy uoyli list kilkunastu Polakw i kilku ydw, ktrych miano aresztowa i rozstrzela (...). Na licie znajdowali si midzy innymi: p. Nartowski Antoni, (...) Beluchowska Janina, Jarkowski Kazimierz, (.......)Wadysaw, (.......), Garnicki Jan- sekretarz gminy, ak Jan posterunkowy. W sporzdzaniu tej listy brali udzia midzy innymi Risnyk(?) Jakub, Janczyski (Janczycki) (?) (.....) i (.......) Wasyl (....). Po wycofaniu si bolszewikw w roku 1941 Ukraicy w Strykacach zamordowali w nocy (.......) miejscowego przedwojennego kowala (........) tej samej nocy wymordowali 3 rodziny ydowskie. W pierwszych dniach lipca 1941 r. narajowscy policjanci na rozkaz wczesnego komendanta policji Baja (?) (......), aresztowali miejscowego strzelca Polaka - Wadysawa Naruszczaka (?), ktry zagin bez wieci124.
zaatakowaa posterunek policji dajc zoenia broni. Na posterunku znajdowao si 30 uzbrojonych policjantw, strzelcw ze Zwizku Strzeleckiego i kilku powracajcych onierzy WP. Napadnici odmwili oddania broni zaczli si broni. Walka trwaa ok. 4 godzin. Napastnicy podpalili dwie znajdujce si obok zagrody polskie usiujc w ten sposb przenie poar na budynek posterunku. Fortel jednak si nie uda. Atak zosta odparty, prawdopodobnie ze znacznymi stratami napastnikw. Grupa obrocw wysza bez strat i ostrzeliwujc si wycofaa si w rejon powiatu Rohatyn. Jej dalszy los nie jest znany. Blicharski Cz., Petruniu..., s.68. 124 W wietle relacji, trzymali go kilka dni w Narajowie i bili w okropny sposb. Po tym trzy tygodnie trzymano go Brzeanach. Miano go rzekomo odwie do Tarnopola.

We wrzeniu 1939 r. nacjonalici ukraiscy w Rohaczynie wsi, obrabowali, zamordowali i rzucili do Narajwki kaprala wojska polskiego125. W dokumencie Ukraicy na Brzeaszczynie, niestety w tym fragmencie bardzo nieczytelnym, zachowa si spis najaktywniejszych Ukraicw, ktrzy brali udzia w napadach na cywilnych i wojskowych uchodcw i miejscowych Polakw, a take w napadzie na Narajw126.

Olchowiec gm. Potutory:

OUN w Olchowcu liczya okoo 100 osb. Naleay do niej kobiety i mczyni. UWO w Olchowcu liczya 34-35 czonkw, komendantem by uny Micha syn Iwana. Przewodzi UWO w Olchowcu od 11 lat. Wysya on czonkw UWO na wypady dywersyjne do Potutor, Hinowic i Lenik. Najbardziej aktywni czonkowie UWO w Olchowcu: uny Hryko syn Emila wjt razem z komendantem UWO unym Michaem wydawali wyroki na Polakw, ktre byy wykonywane; Laskowski Wasyl syn Stefana127, szkoli w dywersji swj oddzia, przyjeda czsto z Komarwki i prowadzi cige szkolenia w Olchowcu; uny Wasyl syn Iwana, zastpca komendanta UWO bra udzia w mordach i dywersji w Potutorach i Lenikach; uny Micha syn Fedia, zwany Jantoni, bra udzia w morderstwie Uchmana i dywersjach w innych wsiach; uny Micha syn Hryka, bra udzia w morderstwie Uchmana i w dywersjach w terenach innych wsiach; Saboduch Wodzimierz, syn Michaa, bra udzia w napadach na cofajce si wojsko polskie w 1939 r. w Potutorach; Charyszyn Sawko zwany Kociuki, bra udzia w napadach na wojsko polskie w Potutorach 1939, potem policjant ukraiski; Stupiski Micha syn Nykoy, wystpowa przeciwko wojsku polskiemu w 1939 r. w Potutorach; Iwaniw Wasyl syn Iwana zwany Iwachow sekretarz UWO w Olchowcu; Nykoajski Wasyl syn Iwana, policjant ukraiski bra udzia w dywersjach; Kordiak Diko128, za okupacji niemieckiej nauczyciel w Olchowcu pracowa w UWO; uny Iwan syn Wasyla, zwany Juszczyszyn, rozpoznany przez Maczub zranionego przez UWO. Maczuba wyskakiwa przez okno, gdy Ukraicy przyszli po niego i natkn si na unego pod oknem. uny bra udzia w dywersjach.
125 Wedug zawartych w dokumencie danych, czynw tych dopucili si: Uhry (?) J.... i Karajewski Bohdan z Rohaczyna. Polskich onierzy mordowa te Saba (?) Wasyl z Rohaczyna. 126 Mieli to by: 1. Desbyk (?) Micha ze swym synem z Narajowa; Birnyk(?) Kuba; Stachw Micha; Drabyk Pawe; Jacyk Wasyl z Narajowa; (........) Jan z Narajowa; Raj Micha; (..........); Raj Mikoaj; (...) Zaleski; (..........); Czerny (?) Stefan (potem policjant ukr. w Narajowie); (....) Wasyl- Narajw Miasto; (....) (zamordowa pukownika polskiego); Koodziej Jan- Narajw; (.....); Pawow Wasyl zwany Szkrab- Narajw Miasto; (....) Jan- Narajw ; Worenacz (?) Micha (....); (.....) Eugeniusz i jego siostra Stefka- Narajw Wie; Proskuteko Mikoaj i jego siostra Katarzyna (....); Pawlik Stefan Wasyl i Mikoaj- Narajw Wie; Pawlik (........), Narajw Wie; Nebor Micha- Narajw Wie; (........) Andrzej Jan, Narajw Wie; Przysalak (?) Sewko, Narajw Wie; Zory (?) i G(....) z powiatu lwowskiego; (........) syn Krgego. 127 Za okupacji niemieckiej nauczyciel w Komarwce (ukoczone gimnazjum), instruktor. 128 Pochodzi z Rybnik, ona z Olchowca. Mia tylko 7 klas szkoy powszechnej.

42

43

Olesin:
W nocy z 18 na 19 IX 1939 r. jecha drog z Budyowa do Kozowej oddzia wojsk polskich samochodem i na furmankach. Zosta zatrzymany nad rowem, ktry zosta specjalnie przekopany w poprzek drogi wiodcej Olesina, w jarze. Oddzia ten w liczbie 30 ludzi zosta wymordowany przez band z Olesina i zagrzebany w doach pod Olesinem, gdzie wydobywa si piasek. W Olesinie na podwrku u Kusina Jana zamordowano trzech polskich oficerw. Sprawcami tych morderstw byli: Jacyk Jan; Baryko Jan; Kuryuszyn Mikoaj wszyscy z Olesina.

Piotra Kozaka (lat 35) i Jana Sekowskiego (37 lat)132. Polska ludno Pauczy Wielkiej zostaa w roku 1944 w wyjtkowo okrutny sposb wymordowana (ok. 100 osb, gwnie kobiet z dziemi i niemowltami, i stracw) przez bandy UPA przy uyciu siekier, noy i wide. Wiele osb spalono ywcem w budynkach. W czasie tej masakry zamordowano rodzin Czesawa Blicharskiego, badajcego zbrodnie nacjonalistw ukraiskich popenione na ludnoci polskiej Tarnopolszczyzny.

Podwysokie gm. Kurzany:

Zasueni czonkowie OUN uczestniczcy w mordowaniu Polakw: 1.Kaczmaryk Hryko, 2. Kaczmaryk Jan, 3. Kaczmaryk Micha, 4. Posnuk Micha, 5. Lisdwan Micha, 6. Lisdwan Stanisaw, 7. Hryko Daniel, 8. Kolasa Kornelat.

Paucza Maa siedziba gminy:

18 wrzenia 1939 bojwkarze OUN uzbrojeni w karabiny, widy i kosy utworzyli samozwaczy sd skazali na mier 17 Polakw i 3 ydw z tej miejscowoci. Trzem osobom udao si zbiec. Reszta zostaa poddana torturom i zamordowana: 1. Zygmunt Czosnowicz sotys 2. Emil Dobrowolski 47 lat 3. Edward Hauptman 50 lat 4. Abraham Jeger, yd zmar od ran 5. Micha Dobrowolski 6. Micha Lisowski. 20 lat (zmar od ran) 7. Jan Muszyski (zmar od zadanych ran) 8. Jzef Nebelski 55 lat (zmar od ran po kilku miesicach) 9. NN.Abraham -yd Przeyli jedynie ciko poranieni synowie Jana, Jan i Wadysaw Muszyscy129. W czerwcu roku 1941, przed wkroczeniem Niemcw, zorganizowano w tej wsi bramy powitalne i wielki wiec na cze wyzwolicieli130. Take w czerwcu, ju po wkroczeniu Niemcw, bojwkarze OUN zamordowali trzech kolejnych Polakw: Michaa Burzyskiego, Jana Maaczyskiego i Stanisawa Maaczyskiego131.

Demnia
W Demni mordw na Polakach dopucili si: esyk Jan syn Andrzeja; esyk Wadysaw; Brywnak Micha. Zamordowano w Demni dwch podchorych piechoty rezerwowych (jeden z nich nosi nazwisko Gobski). Ich dokumenty osobiste byy w czasie okupacji w Demni. Obaj zostali pochowani w lesie. Osobicie zabi ich Siwka z Kurzan. Kaczmaryk Jan z ojcem Michaem zabili onierza polskiego u siebie w stodole w Podwysokim sami przyznali si do morderstwa. Kaczmaryk Hryko z Podwysokiego zwabi onierza polskiego propozycj napicia si wody i zabi go. Rychlewicze z Brzeanki zamordowali dwch onierzy polskich.

Poruczyn gm. Buszcze

Wedug jednej z relacji w tej miejscowoci we wrzeniu 1939 roku bojwki banderowskie zamordoway rodzin sotysa Michaa Kinala przy uyciu siekier, a po ograbieniu spalono zabudowania ze zwokami ony Kinala i dwch maoletnich synw133.

Paucza Wielka gm.Paucza Maa

We wrzeniu 1939 roku terroryci z OUN zamordowali dwch Polakw:
129 Relacja Janiny Krzykay z d. Radaczyskiej w: Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s. 625627; Na Rubiey nr 2(16) 1996, s. 22; Kuliska L., Dzieci Kresw II, Krakw 2006, s. 146; Blicharski Cz., Petruniu..., s. 68 znajdziemy potwierdzenie faktu, e we wrzeniu 1939 miejscowa bojwka OUN zamordowaa 20 osb narodowoci polskiej i ydowskiej, wrd nich: NN.Abraham- yd, Czosnowicz Zygmunt, Dobrowolski Julian, Dobrowolski Micha, Haupt Edward, Jeger N.N. (yd), Jan Muszyski. 130 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.627. 131 Na Rubiey nr2 (16) 1996 s. 22. Tekla Maaczyska zostaa przez bojwk OUN zabita w roku 1942. Informacj o zabiciu przez bojwkarzy OUN w czerwcu 1941 5 Polakw, a wrd nich Jana i Stanisawa Maaczyskich i Michaa Burzyskiego w Pauczy Maej znajdziemy te w: Blicharski Cz., Petruniu..., s. 69.

Posuchw gm.Potutory:
Wie prawie caa ukraiska i wybitnie wrogo nastawiona do Polakw. Czonkowie UWO brali udzia w morderstwach na drodze potutorskiej. W Posuchowie zamordowano w roku 1941 skrytobjczo nastpujcych miejscowych Polakw:
132 Na Rubiey nr 2 (16) 1996 s. 22. Informacj o zamordowaniu wymienionych dwch Polakw przez bojwki OUN we wrzeniu 1939 r. znajdujemy te: Blicharski Cz., Petruniu..., s. 68. 133 Na Rubiey nr 2 (16) 1996 s. 25; Blicharski Cz., Petruniu..., s.68; patrz przypis 53.

44

45

1. Malaj Jzef ur. 1898 zamordowany 2 VI 1941, uprowadzono go w nocy z domu i zamordowano znik bez ladu. 2. Glomba Jzef osadnik z Nowej Grobli lat 48 zamordowany midzy 29 IV a 7 VIII 1941 r. zwok nie odnaleziono, tylko czci ubrania. 3. Szpak Marian osadnik z Nowej Grobli lat 20 zamordowany midzy 29 VI a 7 VIII 1941 r. zwoki znaleziono w Baranwce. 4. Zemmer Edward lat 21, zamordowany 28 VI 1941 r. w Posuchowie.

Informacj t potwierdzaj inne relacje136. Komendantem OUN w Potutorach by Korbyo.

Raj:
Zebrania organizacyjne OUN odbyway si przed wojn u Ilka Matusa, ktrego ojciec by apolitycznym i zupenie lojalnym wobec Polakw obywatelem. U tego Matusa bya przechowywana bro. Czonkowie OUN z Raju udali si w dniu 17 IX 1939 r. do Lenik i tam wzili udzia w mordowaniu i rabowaniu Polakw. Z Raju przybyli: Jarema Mykoa; Stebelski Dymitr; Jarema Jakin; Biyk Stefan; Iwankiewicz Roman (osobicie zabi oficera polskiego, potem konfident okupantw); Iwankiewicz Jan; Iwankiewicz ewko; Mikiw Stanisaw (potem czonek policji ukraiskiej) w Kozowej; Sahajdaczny Jzef; ycyk Wodzimierz (potem w policji ukraiskiej w Brzeanach); Kuyk Stefan; Kizyma Mikoaj; Taczuk Jzef; Klecor Wodzimierz; Matus Ilko; Diakow Ilko; Dunajewski Micha. Kobiety biorce udzia w akcji: echeta Janina; Kusznier Maria; Taczuk Anastazja; Mykw Katarzyna; Stabelska Anna. Na drodze Brzeany - Rohatyn brali udzia w likwidowaniu Polakw Ukraicy ze wsi Kurzany, Demnia i Podwysokie. Najaktywszymi czonkami OUN w tej antypolskiej akcji byli: ze wsi Kurzany: Komarzaski Stefan; Komarzaska Genowefa; Hawryluk Wodzimierz; Dumak Czopek; Jukw Wadysaw; Semegen Wjt; osyk Micha ps. Tabaka; Siwka. Do pomocy przyszli ze wsi Brzeanki dwaj Rychlewicze.

Potok:
Potok i dwie inne wsie razem bray udzia w zabijaniu polskich onierzy. Na terenie Potoka zamordowano ich 500-700, tam jest wsplna ich mogia. Specjalne badania powinny wskaza szczegy tej zbrodni134.

Potutory siedziba gminy:

W Potutorach w dole obok cmentarza przechodzi droga, na ktrej Ukraicy strzelajc z cmentarza wymordowali wielu polskich oficerw. Zabitych zostao 30-kilka osb - liczba dokadna jest nieustalona. Pochowani s w dole naprzeciw cmentarza135.
134 Ukraicy ma Brzeaszczynie. 135 Ukraicy ma Brzeaszczynie: W sprawie mordw w Potutorach zeznawaa pani Nina (pseudonim). W nocy z 17 na 18 wrzenia 1939 r. przyniesiono do p. Niny na prowizorycznych noszach oficera polskiego por. Ludwika Zwolaskiego z drogi potutorskiej. Porucznik Zwolaski (lat 23) jecha samochodem z innymi oficerami. Ukraicy strzelali do nich z karabinu maszynowego porucznik Zwolaski dosta szereg kul w uda. Rannego przeniesiono do ssiadki p. Niny. Tam opiekowa si nim wojskowy lekarz i zabra go do szpitala powszechnego w Brzeanach. W t sam noc na podwrzu p. Niny byo trzech rannych dwch oficerw i jeden onierz o nieznanych nazwiskach. Jeden z oficerw ciko ranny lea w ogrodzie w kwiatach na leaku nie chcia da si zabra do mieszkania. Straci do wszystkich zaufanie, nawet nie chcia przyj lampki wina. W dzie zabrano ich na fur do szpitala. W t sam noc przybyli i nocowali u p. Niny trzej oficerowie - dwaj porucznicy i kapitan starszy pan. Z pocztku bali si zdrady, nie wiedzieli do kogo przyszli, a pniej zorientowali si, e s w polskim domu. Kapitan paka, zeznawa, e Ukraicy napadli na nich, strzelali z karabinw rcznych i maszynowych, rzucali rczne granaty - bomby zapalajce na auta i duo oficerw spalio si ywcem w tych autach. Grabarz, ktry ich chowa zeznawa pniej, e musia specjalnie due jamy kopa, poniewa rce mieli rozoone jak na krzyu (u cia zwglonych nie mona byo rk po mierci zoy). Jeden z oficerw by trafiony kul przy kierownicy auta i w tej pozycji zosta spalony, cay by czarny, tylko miejsce na przegubie rki, gdzie by owinity raniec pozostao biae. Jeden z dwch wyej wymienionych porucznikw, wzi rower ma p. Niny i rano przed 6-t godzin pojecha na tragiczne miejsce w Potutorach by zbada co robi tam dalej Ukraicy. Ot widzia jak dzicz ukraiska rabowaa zniszczone auta i wozy na ktrych jechali uciekinierzy, a ktrzy zostali pomordowani w bestialski sposb. Okrya ich wsplna mogia, ktrej wierzchnia warstwa wskutek deszczy jesiennych osiada i rozmiary tej mogiy byy widoczne. Wszyscy ranni oficerowie zostali zabrani do szpitala. P. Nina odwiedzia tych oficerw w szpitalu. Leeli wszyscy pod nr 5. Byo ich tam razem 11 ciko rannych. Jeden z nich, oficer rezerwy z zawodu nauczyciel okoo 40 lat, by ranny w gow, kula wysza mu nad czoem. Mia on i crk, czsto wspomina crk i cho rana zagoia si - chwilami mwi od rzeczy. Zmar w szpitalu pochowany zosta na cmentarzu brzeaskim. Najwicej utkwi w pamici p. Niny oficer z Poznania, wybitnie przystojny, ktry opowiada, e jadc autem w nocy z kolegami widzia wokoo uny. To dzicz ukraiska palia domy i wsie polskie. Nagle na tej sawnej drodze potutorskiej strzelaj do nich, auto stano im. Otoczeni zostali przez Ukraicw. W aucie byo ich kilku oficerw mieli dwa karabiny, postanowili broni si. Rwnoczenie kilkanacie rk chwycio za lufy ich karabinw i zaczo si szamotanie. Jeden z kolegw wyskoczy z auta i od razu zosta trafiony kul i pad. Opowiadajcy musia przez niego przeskoczy, zosta trafiony w rk i sysza jeszcze jak tamten konajcym gosem zawoa Jezu, sam skoczy w rw gdzie pooy si i tym sposobem uratowa si. Poniewa noc bya wybitnie ciemna nikt nie mg go doj-

Rybniki gm. Potutory:

We wrzeniu zosta zabity przez bojwkarzy z OUN miejscowy sotys NN. Hudzik137
rze. Lea w rowie - sab z upywu krwi i sysza jak wszystko ucicho. Po pewnym czasie przytomniejc usysza kroki i mow polsk na gocicu. By pewny, e to Polacy. Zbliy si do nich, a to byli Ukraicy, ktrzy prowadzili 6 oficerw Polskich. Gdy go zobaczyli wzili jego rwnie do tej grupy, zrobili przy nim rewizje osobist, zabrali mu wszystko, pienidze, zegarek, metryk itp. Zobaczyli u niego oryginaln obrczk, kut w listki mirtu i to mu chcieli zabra, zasoni j rk mwic to mi zostawcie. Rk zabandaowali mu. Prowadzili ca grup kawaek okoo 2 km. Kazali im ka si na ziemi, potem sta i znw 2 km prowadzili. Pniej ustawili ich w szereg i po kolei strzelali z rewolweru. Tamtych szeciu oficerw pado, on by ostatni, trafiony zosta w obojczyk, przez ktry przesza kula. Upad i udawa, e nie yje. Hajdamacy cignli z zabitych obuwie i z niego rwnie zdjli. Nim jednak zdjli te buty, cignli go po ziemi. Zaci zby i nawet nie drgn. Ukraicy w upem odeszli. Gdy wszystko ucicho peza na kolanach i brzuchu w kierunku wiateka, ktre zobaczy. Zapuka do chaty nad rzek, proszc o ratunek i schronienie. Tam przyja go dziewczyna i kobieta, day mu gorcego mleka, zaopatrzyy rany i pooyy do ka. Prosi o owek i papier, zdawao mu si e umiera, poda adres i prosi, e jak umrze, aeby pamitay, gdzie zosta pochowany rodzina go zabierze i sowicie wynagrodzi. Straci przytomno i usn. Gdy rano obudzi si prosi aeby dano zna do szpitala i zabrano go stamtd. Rzeczywicie zajechaa fura i zawioza go do szpitala. Najwiksze zdarzenie dla niego byo, e zabran w czasie nocnej rewizji na drodze metryk przez Ukraicw oddaa przed wyjazdem do szpitala dziewczyna, Ukrainka, u ktrej by gocinnie przyjty. 136 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.124: 18 wrzenia 1939 roku w rejonie tej wsi bojwka dywersyjna OUN ostrzelaa z broni maszynowej przechodzcy drog pododdzia WP. Byo kilku rannych. 137 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s. 126; Na Rubiey nr 2 (16) 1996 s. 27; Blicharski

46

47

Saraczuki:
Wedug zezna wiadkw 17 wrzenia 1939 roku polska Obrona Narodowa z Lenik wymaszerowaa przez Brzeany na Monasterzyska i dalej miaa przedosta si do Rumunii. 18 wrzenia w lasach podhajeckich zostaa ostrzelana przez bolszewikw i Ukraicw. Na rozkaz dowdcy batalionu Obrona Narodowa zawrcia w kierunku Brzean przez Saraczuki - Kotw. Przed Saraczukami podporucznik rezerwy I plutonu nieznanego nazwiska wyznaczy kapr. Jaworskiego138, kapr. Czajk, strzelca Stanisawa Tymk na patrol do Saraczuk, przez ktre mia przemaszerowa batalion. Patrol zosta otoczony przez bandy ukraiskie. Dwie osoby z patrolu wycofay si, za Kazimierz Jaworski zosta zamordowany. Znaleziono lady krwi, jego buty i rower w chacie jednego z ukraiskich chopw. Zostawi on i czworo dzieci. Bliszych szczegw udzieli brat Jaworskiego, ktry z nim razem by w Obronie Narodowej. W zeznaniach dotyczcych wydarze z Saraczuk ujawniono te inne wstrzsajce fakty. Dziewczynka Irka Szynklarska, Ukrainka z Saraczuk, ktra w maju 1941 r. leaa w szpitalu w sali nr 9 (wiadek - Janowa), powiedziaa chorym, e jej ojciec zariza szeciu Polakw, a sztylety (szkielety?) zakopa koo studni, a jej wujek zamordowa polsk nauczycielk. Policja bolszewicka robia dochodzenia na podstawie tego zeznania, spisaa protok. Ukraicy z Saraczuk, ktrzy w 1939 i 1941 wystpowali przeciwko Polakom w Saraczukach lub Potutorach: Kozowski Roman; Kara Wasyl; Kara Piotr; Dubczyk Teodor; Kara Andrzej; Bobko Grzegorz; Kowalczuk Wasyl; Dyduk Stefan; Biyk Wasyl; Samaryj; Lenartowicz Jan; Kara Leon; Kara Miron; Korczyski Mikoaj; Korczyski Miron; Buhaj Grzegorz; Ciesielski Grzegorz; Ciesielski Wasyl; Kurka Iwan; Redka Iwan; Redka Stach; optuch Wasyl; Karpluk Ilko; Pabas Wasyl; yczko Stefan; Mandzij Wasyl; Seme Mikoaj; Czerwiski.

Szybalin siedziba gminy

W kwietniu 1941 r. bojwkarze z OUN zamordowali czterech Ukraicw pracownikw Selrady. Poucinano im gowy i ponabijano na erdzie potu na ktrym napisano po ukraisku hoowa selrady trzeba j uci.

Bdzcym onierzom zaofiarowa pomoc miejscowy Ukrainiec o nazwisku Semko Mowczka Szalej, ktry zaprowadzi zmczonych onierzy za wie do wwozu, gdzie ju czekali uzbrojeni bojwkarze OUN. Rozbroili kompletnie zaskoczonych onierzy i wymordowali. Zwoki zakopano w miejscu mordu, tabor z komi i sprztem zagrabiono. Naocznym wiadkiem by mieszkaniec Taurowa, Bolesaw Kozakiewicz, ktry przekaza t informacj Bronisawowi Lenartowiczowi. Pod koniec wrzenia zosta zabity przez bojwkarzy OUN 19 letni muzyk orkiestry wojskowej, Bronisaw Budzan139. W lipcu 1941 roku, po wkroczeniu Niemcw, przyjecha do Taurowa ks. greckokat. Petrycki, ktry do 1939 r. siedzia wizieniu w Drohobyczu140. Zosta uwolniony przez bolszewikw i przebywa w powiecie podhajeckim w Sosnowie, na probostwie. W Taurowie pracowa jego zi (proboszcz parafii greckokat.). Ks. Petrycki wsplnie z ziciem zwoali przedstawicieli OUN i zorganizowali sd dorany, ktry skaza 12 Polakw na kar mierci. 6 lipca wykonano wyrok na dziesiciu skazanych, ktrzy zginli w nieludzkich mczarniach w lasku Netreba. Po odkopaniu kilku grobw okazao si, e zamordowani byli zmasakrowani, rce mieli skrpowane drutem kolczastym, odki powypruwane, a oczy powybijane. Oto nazwiska ofiar141: Micha Guda, kapral WP, 25 lat; Stanisaw Guda 18 lat; Jan Kak 25 lat; Marian Nawaryski, kapral WP, 24 lata; Jan Perec 35 lat; Franciszek Soczyski, wachmistrz WP, 45 lat; Emil Zapotoczny, kapral WP, 25 lat; Piotr Zapotoczny, kapral WP, 26 lat; Jan Zapotoczny, kapral WP, 30 lat; Antoni erebecki; Kowaliski Marian kapral WP142. Zapotoczny Jan (syn Mikoaja zamordowany w maju 1942 r.) Midzy straconymi by nawet dawny suga cerkiewny ks. Petryckiego143. Ofiary zwabiano podstpem. W domach zjawia si przedstawiciel gminy i wzywa do natychmiastowego stawienia si w urzdzie gminnym. Tam zamykano ofiary do piwnicy i w nocy zamczano. Jedynie dwch Polakw nie usuchao wezwania, zbiegli i w ten sposb uratowali ycie. W szczeglnie nieludzkich mczarniach zgin Soczyski, utalentowany polityk wiejski i dziaacz spoeczny. Inni pomordowani pracowali w Strzelcu i wojsku polskim. Sd skada si z nastpujcych Ukraicw: 1.Ks. Petrycki Bohdan proboszcz greckokatolicki 2.Kozak Mikoaj sdzia
139 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.129; Na Rubiey nr 44/ 2000, s. 25. 140 Za lenie narodu polskiego, opr wadzy i wybitnie wrogie nastawienie wobec Pastwa Polskiego. 141 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.129; Na Rubiey nr 44/2000, s. 25. 142 Nazwisko to wystpuje w: Ukraicach na Brzeaszczynie. 143 Wedug zezna, po wykonaniu wyroku jego ona przybiega na plebani i bagaa Petryckiego o wiadomo o swoim mu. Petrycki powiedzia, e nic nie wie, ale gdy wychodzia zawrci j i poda jej rzeczy jej ma tj. chusteczk do nosa i pugilares mwic: to wasz czowiek tu yszy.

Taurw gm. Budyw:

17 wrzenia 1939 r. podczas wycofywania si oddziaw Wojska Polskiego w kierunku granicy rumuskiej, do wsi Taurw przyjecha 20 osobowy oddzia onierzy polskich, z 12 wozami taborowymi. Przewozili oni sprzt wojskowy.
Cz., Petruniu..., s.68. 138 Kazimierz Jaworski, kapral rezerwy WP i kierownik strzelnicy 51 PP w r. 1939 wcielony zosta jako podoficer rezerwy do brzeaskiego batalionu Obrony Narodowej (dowdc by kapitan Wasilkowski).

48

49

3.Humenny (Homenny?) Piotr, syn Hilka prokurator 4.Horobij Antoni (lat 65) sekretarz 5.Choma Mikoaj. Pod koniec lipca zostali zamordowani za wspprac z wadzami sowieckimi Ukraicy: Micha Humenny 23 lata; NN. 30 lat. Wyrok wykonywali nastpujcy Ukraicy: Humeny (Homenny?) Piotr; Chomiszyn Iwan lat 25; Chomiszyn Leon; Bidny Mikoaj i Wasyl; Dola Leon i Mikoaj; Lubiski Emil; Lisiewicz Emil; Lisiewicz Piotr; Chrynowski Iwan (ps. kulawy); Chrynowski Piotr; Choma Roman lat 20; Choma Mikoaj; Mroczko Kyryo (komendant policji); Mroczko Dmytro; Wawryw Iwan; Libiski Wodzimierz; Michaskw Tadeusz (matka Ukrainka ojciec Polak); Wawriw Nikodem; Woroniw Iwan; Kosak Mikoaj lat 28. Poredni udzia w mordzie bra te ks. Matusiewicz Micha zi ks. Petryckiego144.

Zapanowa straszliwy terror. Po wejciu Rosjan utworzono komitet rewolucyjny, ktry mia sdzi kapitalistw. Przed sdem stan, ukryty wczeniej przed sub folwarczn, waciciel majtku Grabowski. Poniewa nie zgodzi si dobrowolnie na wywzk na Syberi, bo czu si niewinny, komisarz zastrzeli go z pistoletu osobicie. W czasie gdy mordowano polskie rodziny w Trociacu, sprofanowano te miejscow polsk kaplic i zbezczeszczono groby. Wycignito zwoki z trumien, odarto z ubra i obuwia, a szkielety porozrzucano i tak zostawiono. Ubiory trupw i zrabowane z kaplicy szaty liturgiczne z wizerunkami Chystusa i chustk Weroniki itp. oddano krawcom i szewcom do przerbki i chodzia w nich ukraiska modzie.

Urma gm. Buszcze:

Z zachowanych zezna naocznych wiadkw, sporzdzono protok dotyczcy zamordowania Polaka Jana Smoliskiego - leniczego z rodzin (wrzesie 1939?)148. Rwnoczenie z tym mordem podpalono dozorcwk len, w ktrej pracowa i mieszka Wadysaw Nadachowski, Polak, dozorca leny z rodzin. Nadachowski by w tym czasie w Brzeanach i dziki temu uszed cao. Ukraicy spalili cay jego majtek ona z piciomiesicznym dzieckiem ucieka, a poniewa bya Ukraink ocalaa, jednak wskutek szoku zostaa poowicznie sparaliowana. Nadachowscy ograbieni, przyszli tylko z kijem w rce do Brzean. 24 grudnia 1939 roku podczas kolacji wigilijnej, grupa miejscowych nacjonalistw ukraiskich napada na dom powybijaa szyby i dotkliwie pobia witujcych149
148 Ukraicy na Brzeaszczynie, brak daty relacji: Jan Smoliski i ona Natalia z ukaszewskich Smoliska wraz z 8 letnim synem Leonem mieszkali na leniczwce, Jan Smoliski z okoliczn ludnoci y bez adnych zatargw i wraz z ca sw rodzin ofiar band ukraiskich gdy inaczej byby wyjecha do Brzean. Napastnicy nie znalazszy Smoliskiego w leniczwce podpalili leniczwk i zabudowania gospodarskie i zaczaili si w ukryciu. Smoliscy mylc, e na tym skoczya si ich zemsta, wrcili, eby uratowa cho cz swego dobytku wzgldnie eby wypuci ze stajni bydo. Na to czekali Ukraicy chwycili z miejsca p. Smoliskiego, ktry majc bro, mgby siebie obroni. Ale chcc ratowa on i syna i mylc e tym uagodzi napastnikw, gdy dobrowolnie odda t bro i rzeczywicie bro im odda. Olepieni nienawici do Polakw pochwycili p. Jana Smoliskiego, jego on Natali i synka Leona i zaczli si nad nimi pastwi. Jana Smoliskiego kuli noami, a gdy ona Natalia pakaa i chciaa wyrwa go z ich rk pocili jej (........) tak, aby odrzuci j jako przeszkod w wymylnym mordowaniu jej ma. Pocit noem zawleczono z synkiem do mieszkania. Dwch napastnikw mordowao j i synka w mieszkaniu, bo strzelano do niej i synka kilkakrotnie z karabinu. (........) przecigay mk Natalii i Leona. Natalia po godzinnej mczarni umara. Syn jej mczy si 13 godzin. Strza w lewy policzek wyrwa mu jzyk i lewe oko. Gdy p. Natalia i Leon byli bez ycia druga poowa bandy koczya na podwrzu zncanie si nad Janem Smoliskim. Jego nie zabili od razu. Przez dwa dni trzymali go pod stra cieszc si jego mk. wiadkami dokonanego morderstwa byy ssiadki blisze i grabarz z Urmania Wielkiego. Gwnym morderc rodziny Smoliskiego by Micha Kozak z Urmania Wielkiego. Jedni mordowali druga partia rabowaa mienie. Zrabowali cay majtek ruchomy, to jest pasiek, bydo, meble.... 149 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.131.

Trocianiec gm. Potutory

W nocy z 18 na 19 wrzenia 1939 roku zostao zamordowanych 17 mieszkacw wsi a ich domy ograbiono: 16 NN. mczyzn gospodarzy i NN. miejscowy nauczyciel145.

Szumlany koo Trociaca gm. Potutory (dwr Grabowskich)146

Na pocztku wrzenia 1939 r. Ukraicy zamordowali w Sawentynie miejscow nauczycielk Zdebow z domu Maaczysk, zncajc si nad ni od zmroku do witu tylko za to, e bya Polk. Pochowano j na cmentarzu w Brzeanach. Na wiadomo o wkroczeniu Sowietw na terytorium Polski, Ukraicy zamordowali w Sawentynie147 28 polskich rodzin, a w Trociacu wszystkie rodziny polskie. Akcja mordu zorganizowana bya na sposb wojskowy, a kierowa ni ukraiski ksidz (wikary) zamieszkay w Trociacu. Mordowaa modzie. Zbirki urzdzano tam nocami i odbierano przysigi od nowo zwerbowanych. Sam mord w Szumlanach rozpocz si od sprofanowania kocioa rzymskokatolickiego. Rozbito drzwi, wyniesiono obrazy, chorgwie, szaty liturgiczne i wyposaenie. Modzie mska i eska z pocia cze przedmiotw na chustki czy spdnice, doszo do bjek o podzia upw. Po tym uformowa si pochd moojcw ubranych w szaty liturgiczne i ruszy konno na wie wrd szyderstw i dzikiej wesooci. Niszczono witoci, w tym komunikanty i kielichy. Profanacja trwaa trzy dni. Noc mordowano polskie rodziny i rabowano ich mienie.
144 Mord ten i jego okolicznoci mogli potwierdzi liczni wiadkowie. 145 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.130; Na Rubiey nr 2 (16) 1996 s. 27; Blicharski Cz., Petruniu..., s.68. 146 Kuliska L., Roliski A., Antypolska akcja nacjonalistw..., s. 7-8: Relacja Jana Serafina z 17 XII 1941 r. 147 Pow. Podhajce.

50

51

Urytwa gm. Kozowa:

W Urytwie ograbiono wybranych Polakw. Straty i ich warto w cenach przedwojennych: Baran Pawe ko z uprz wartoci 500 z. Zabrany przez Jana i Piotra Bosakw, kierat z mocarni wartoci 1000 z zrabowany przez Grzegorza Bory, wz wartoci 350 z zrabowany przez Mikoaja Kotyka Trybus Franciszek zrabowano mu: kierat, mocarni, konia, rower. Rabowali: Micha Pieroyk; Sobojkiewicz; Mikoaj i Tymko Kamiscy. Duch Jzef - pug zabra mu Wadysaw Szwec, mynek do zboa Grzegorz Boyk, maszyn do szycia Stefan Fajfurka. W Urytwie zanotowano wicej wypadkw rabunkowych, ale nie zostay zinwentaryzowane, bo poszkodowani zostali wywiezieni na Sybir.

onwka:
W r. 1941 po wkroczeniu wojsk niemieckich we wsi onwka zosta utworzony sd dorany hajdamacki, skadajcy si z gospodarzy i gospody wsi. W skad weszli: Syrowiec Anna; Anna Panki; Iwanuch Julia; Andruch Korolna, syn ukasza; Jan Sokolski. Sd ten rozpatrywa wykroczenia Polakw przeciw Ukraicom i skazywa na mczesk mier. W nocy zamordowano nastpujcych Polakw: Piotra Leszczora syna Jacentego; Michaa Walkiewicza syna Pawa; Chorowa Pawa; Kromego Jana syna Demki. Do wyprowadzenia z domw powyszych ofiar by wyznaczony Hrynko Korbyo sy Hryka z Potutor, jako przewodniczcy, i kilku nieznanych osobnikw. Wyrok wykonali tzn. wymordowali w/w Polakw nastpujcy Ukraicy: Zwierzowaki Danyo syn Wasyla; Choriw Wasyl syn Iwana; Korbyo Jurko syn Tarki; Czwartacki Jan syn Michaa; Korolus Micha syn Andrucha i inni.

Uwsie gm. Kozowa:

19 wrzenia 1939 roku zostali wedug relacji zamordowani przez bojwkarzy z OUN: NN. Filus 3-osobowa rodzina (ocala tylko syn Bronisaw); NN. Grubiak (Grubek?), ojciec i syn Wadysaw150. Sekretarzem gminnym i konfidentem NKWD by Ukrainiec z tej wsi Jewko Wooszczuk(?). W czasie okupacji bolszewickiej za jego przyczyn wywieli bolszewicy 18 rodzin polskich kolonistw z Trybuchowej na Syberi151.

ukw gm. Buszcze:

W nocy z 15 na 16 wrzenia 1939 r. miejscowi bojwkarze z OUN spalili zagrod i zamordowali polsk rodzin o nazwisku Chamar (m, ona i jedno lub dwoje dzieci)154. 16 wrzenia 1939 r. przy trasie kolejowej koo ukowa (na odcinku Hinowice - Brzeany) liczna banda ukraiska pod przewodem OUN dokonaa napadu na transport Wojska Polskiego. Bya to lokomotywa z wagonem pulmanowskim wypenionym onierzami. Dywersanci rozkrcili tory. Maszynista zauway dywersj i doszo do walki. Banda zostaa zmuszona do odwrotu, a onierze po naprawieniu torw ruszyli w dalsz drog do Brzean. 17 wrzenia 1939 r. w godzinach popoudniowych bojwkarze z OUN zamordowali omiu picych w chopskiej stodole polskich onierzy. 18 wrzenia 1939 r. miejscowy kowal, Ukrainiec, poprosi stojcego przy pocie onierza WP o ogie, ktry aby mu usuy odstawi karabin, ten zabra mu go i pas z amunicj i zamordowa w pobliskim lesie. W okresie tym 16-20 wrzenia w rejonie ukowa, wedug wiadkw, przechodzcy pojedynczo lub grupkami polscy onierze powracajcy bez broni z wojny, lub udajcy si w stron granicy rumuskiej, byli podstpnie mordowani. Wikszo ofiar zakopywano w pobliskim wyrobisku po ukowskich kamienioomach. Wedug wiadkw, zgino tam ok. 1000 onierzy, oraz cywilnych uciekinierw z centralnej Polski155.
154 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s. 642-643, relacja Jzefa Tomaszewskiego. 155 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.134-135.

Wierzbw gm. Buszcze:

Napad na posterunek policji w Wierzbowie: 18 IX 1939 uzbrojony tum napad na posterunek policji w Wierzbowie, rozbroi jego zaog i uwizi w piwnicy. Wszyscy mieli by rozstrzelani. Ocali ich oddzia kilkudziesiciu onierzy polskich, ktrzy uchodzc polami, wstpili do Wierzbowa, a dowiedziawszy si o winiach uwolnili ich.

Zapust Lwowski gm. Narajw:

18 wrzenia 1939 r. dwaj miejscowi Ukraicy: Sawomir Sawczuk (lub Sawiak)152 i Wadysaw eczuk zamordowali 6 polskich onierzy powracajcych bez broni do domu. Widziano jak prowadzili ich przez wie do Botniaskiego Lasku153.
150 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo,s. 131; Na Rubiey nr 2 (16) 1996 s. 28; Blicharski Cz., Petruniu..., s.68. 151 Ukraicy na Brzeaszczynie 152 W rnych relacjach wystpuj takie wersje. 153 Ukraicy na Brzeaszczynie; Blicharski Cz., Petruniu..., s. 68.

52

53

W grabiey i mordach na Polakach uczestniczya grupa dryszczowska, ktra wybitnie tam si oznaczya156. Ukraicy, ktrzy dokonywali mordw na Polakach: Mikoliszyn Wasyl lat 20; Hawrylak Micha lat 32; Sawczuk Jarosaw lat 18; Dydyk Mikoaj lat 23; Mikoliszyn Pawe lat 18; Stepowany Micha lat 18; ekw Wasyl lat 21; Mikoliszyn Piotr lat 18; Leszczuk Hryko lat 34, zwabia onierzy do swojej stodoy, osobicie zamordowa 8 onierzy polskich; Petrw Micha lat 19; Duda Semko lat 28, Hawrysz Stefan lat 18. W dziale rkopisw zbiorw Zakadu im. Ossoliskich autorka odnalaza odrczn notatk przekazan PolKO w Brzeanach 24 IV 1944 r. dotyczc sprawcw mordw dokonywanych na ludnoci polskiej we wrzeniu 1939 roku157:
156 Ukraicy na Brzeaszczynie: Dnia 17.09. ucieklimy do Brzean z ostatni parti taborw wojska polskiego, zostawiajc wszystko we wsi. Wieczorem tego dnia Moojcy z OUN w liczbie okoo 100 osb z krzykiem ura, piskiem, gwizdami rozpoczli demolowanie naszego domu. A wic okna, lustra, piece, drzwi zniszczone, ksiki, i portrety cili noem. Potem przyszed rabunek i kradzie. Za nami szukali na strychu, a nawet w komin wazili. Ten sam los spotka dom pana Tarnawskiego, ktry zosta zmobilizowany, a w domu pozostaa staruszka matka i siostra. Obie bezbronne kobiety zdoay uciec do ogrodu, ratujc w ten sposb ycie, gdy wrciy do domu drugiego dnia zastay tylko ruiny. Ten sam los spotka dom kolejnego - Michaa Lenego. Natomiast dom kolejarza Gradowskiego Jana zachowany zosta i owadnity przez Ukraicw. Jakkolwiek jest to Polak i by czonkiem polskiej czytelni jednak po wypadkach w r. 1939 mam pewne zastrzeenie. Spraw t wyjani po wojnie. Rwnolegle do tych wypadkw dziaa druga banda. Grupa dryszczowska mordowaa w rodku wsi. Trzecia grupa dziaaa w drugim kocu wsi (od Szumlan). W tym czasie mordowali rodzicw Chamara Michaa, ktry nie wychodzi prawie nigdy z domu i nie bra adnego udziau w yciu spoecznym polskim. Zamordowano rwnie matk staruszk. Syn skry si w sianie i w ten sposb ocala. Ojciec kaleka bez nogi, matka, 17letnia siostra drugiego Chamara zostali zamordowani w bestialski sposb przez grup dryszczowsk. Syn, ktry skry si pogrzeba ich pod domem, gdy nikt z Ukraicw nie chcia im da koni ani zrobi trumny, ani ksidz obrzdku greko-katolickiego, nie chcia przyj zwok na cmentarz. Na wsplnej mogile na podwrzu, przed chat jest postawiony krzy. Zniszczono rwnie zabudowania gospodarskie razem z domem mieszkalnym w majtku sdziego Widajewicza. P. Widajewiczowa wyjechaa 17 IX do Brzean. Po ukoczeniu caej roboty we wsi zniszczyli tor kolejowy na przestrzeni kilkudziesiciu metrw. Dnia 18 IX pocig peny wojska jadcy ze Lwowa wykolei si. Zaczli wtedy Ukraicy ostrzeliwa go sami ukryci na ssiednim wzgrzu. Wojsko rozsypao si z pocigu, ruszyo na Hajdamakw, ktrzy czmychnli do wsi i lasu. onierze dowiedziawszy si kto strzela, spalili w ukowie okoo 30 budynkw. Przewodnikami tych hord ukraiskich Leszczuk Hryko obecny policjant w Podhajcach. Kiernicki Wasyl, Mekoliszyn Wasyl, za caa modzie ukowska braa udzia w wyprawie, nawet dziewczta wsppracoway: jak Stefania achaj, Stefania Stefanw, Doka Biyk. Chodziy one po wsi z karabinami i wskazay polskim rozbitkom mylne drogi do lasu, gdzie czekajcy hajdamacy mordowali ich. eszczuk Hryko, mieszka przy gocicu zoczowskim, pod lasem wraz ze swym ojcem Wasylem, zaprasza na odpoczynek cofajcych si onierzy do swej stodoy. W czasie snu mordowali obaj tych onierzy, wycigali nastpnie przez rw do lasu i tam ich grzebali. Ten sam Leszczuk Wasyl zosta w czasie okupacji bolszewickiej wjtem i cay majtek Widajewiczw rozda midzy zasuonych z OUN. Syn jego Hryko by przez bolszewikw poszukiwany jako gwny morderca, jednak zdy ukry si i zaraz po przyjciu Niemcw zosta policjantem ukraiskim i do tej pory pracuje. Bro w ukowie zakopana bya na cmentarzu i w lesie do 17 IX. Wykopano w tym czasie i rozdano midzy Ukraicw.... Zeznanie podpisane pseudonimem Wicher. W drugim zeznaniu znajduje si wykaz pomordowanych w ukowie Polakw: 1.Chamar Aleksander lat 60; 2. Chamar Anastazja lat 60, ona Aleksa;3. Chmar Mikoaj lat 55; 4. Chmar Anna lat 48 ona Mikoaja;5. Chmar Eudokia lat 20 crka Mikoaja;6. Pietruszewski Piotr lat 32;7. Trzaskowski Mikoaj lat 29. 157 Kuliska L., (oprac), Roliski A., (oprac), Antypolska akcja nacjonalistw, s. 31-32, B. Ossol. sygn. 16722/1, s. 149.

Do bojwki terrorystycznej, mordujcej we wrzeniu 1939 r. w ukowie, powiat Brzeany, Polakw naleeli: 1) Nikuliszyn Wasyl, jako komendant, 2) Wydyk Mikoaj, 3) Sawczuk Jarosaw, 4) ekw Wasyl 5) Mikuliszyn Pawe 6) Stepowany Micha. W innym dokumencie (zbiorczym, obejmujcym te ssiednie powiaty) powstaym w roku 1943, kiedy trwaa ju na tym terenie, kolejna faza eksterminacji polskiej ludnoci przez ukraiskich nacjonalistw, odnajdziemy kolejne informacje dotyczce roku 1939158. Dokument ten i zawarte w nim dane potwierdzaj w duej mierze podane wczeniej informacje. I. Powiat Brzeany 1) ukw. Napad na dom i gospodarstwo Jerzego Widajewicza, w ktrym przebywaa jego ona z dwojgiem nieletnich dzieci i siostrami. Uzbrojona bojwka zadaa wydania broni, ktr zabraa, a na danie wacicielki wystawia potwierdzenie, i O.U.N. pobiera bro. Poniewa bojwka odgraaa si zabiciem, przeto wszyscy mieszkacy ratowali si ucieczk do pobliskich Brzean. Gdy Ukraicom nie udao si ich zabi, zakopali opodal domu stare karabiny, a nastpnie donieli do NKWD w Brzeanach, e wacicielka ukrya bro, ktr obowizana bya wyda wadzom bolszewickim. NKWD stwierdzio zakopanie broni, a nastpnie aresztowao wacicielk dajc by si przyznaa, gdy w przeciwnym razie zawiezie j wraz z dziemi i tam na miejscu, obok karabinw wszystkich powystrzela. Dopiero okazanie pokwitowania uratowao od mierci niewinnych ludzi. Tego samego wieczora bojwka ta zamordowaa w ukowie Pietruszowskiego, dwoje staruszkw, rodzicw Bazylego Chamara oraz inn rodzin Chamarw, zoon z 3 osb, a dwuletnie dziecko Bazylego Chamara w zamiarze zabicia ciko porania kolb karabinu. Bandzie przewodzi Wasyl Mikuliszyn z ukowa. 2) Dryszczw. Dnia 17 wrzenia 1939 roku miejscowi Ukraicy zamordowali 32 Polakw, przewanie dzieci w wieku szkolnym i modsze oraz Piotra aka, byego sotysa. 3) Urma. Zamordowano kilka osb spord tamtejszych Polakw. 4) Leniki. Zamordowano liczc ponad 70 lat teciow kpt. Kolbeka oraz kilka innych osb spord wycofujcych si w kierunku na granic wgiersk oddziaw wojska polskiego, ktre rozbrajano. 5) ukw. Pewien chop ukraiski Leszczuk, wjt za bolszewikw, mieszkajcy przy szosie do Brzean, tu pod lasem, udziela gociny znuonym onierzom, ktrych w nocy, podczas snu mordowa i zakopywa w lesie. Zabi w ten sposb 5 onierzy.
158 Kuliska L., (oprac), Roliski A., (oprac), Antypolska akcja nacjonalistw, s. 11-14. Zestawienie niektrych zbrodni dokonanych wobec ludnoci polskiej w II poowie wrzenia 1939 roku w powiatach brzeaskim, podhajeckim i buczackim, opracowane przez PolKO w Brzeanach 30 X 1943. B. Ossol. sygn. 16722/2, s. 113-114.

54

55

6) Kuropatniki. Dnia 18 wrzenia zamordowano 40 osb narodowoci polskiej. 7) Jakubowa (Jakbowa) Kolonia polska, powstaa z parcelacji majtku polskiego, zostaa zupenie zniszczona i spalona, a ludno w znacznej czci wybita. 8) Jzefwka. jak ad 7). 9) Mazurskie any - jak ad 7). 10) Koniuchy, - jak ad 7) 11) Sekw Kuropatnicki jak ad 7) 12) Mieczyszczw. Zamordowano nauczycielk Zdebow, nad ktr si bestialsko zncano159. II. Powiat Podhajce. 1) Muyw. Zbrojny napad Ukraicw na cofajce si kolumny Obrony Narodowej, w czasie ktrego zosta zabity podoficer Obrony Narodowej. 2) Szumlany. Zamordowany rodziny wacicieli folwarkw Gilewskiego i Gobskiego, po 3 osoby, rodzin kierownika szkoy Engla (4 osoby) oraz okoo 20 innych rodzin polskich. Bandzie przewodzi ukraiski ksidz z Trociaca, powiat Brzeany. 3) Horoanka. Zamordowano kierownika szkoy Jana Groszka, jego on i kilkumiesiczne dziecko, oraz okoo 50 innych rodzin polskich. 4) Sawentyn. Zamordowano on, dziecko i 70-letni matk kierownika szkoy Gutkowskiego. On sam zdoa zbiec. 5) Krasucko. Ca wie spalono niemal doszcztnie i zamordowano kilka rodzin polskich. 6) Hohocze. Napadano na poszczeglnego onierzy polskich, mordowano ich w bestialski sposb. III. Powiat Buczacz. 1) Wyczki. Zamordowano kilkadziesit osb narodowoci polskiej 2) Krociatyn. Napadano na poszczeglnych onierzy polskich, ktrych mordowano w nieludzki sposb. IV) We wielu innych wioskach we wszystkich trzech powiatach jak np. w apszynie, powiat Brzeany, Winiowczyk, powiat Podhajce, zorganizowane byy bojwki, ktre wyapyway przechodzcych przez wsie Polakw, szczeglnie z wojewdztw centralnych lub zachodnich, a przede wszystkim nie orientujcych si onierzy, ktrych zabijano. W ten sposb zgino w powiecie Brzeany okoo 200 osb, w powiecie Podhajce okoo 150 osb, w powiecie Buczacz okoo 120 osb.
159 Potwierdza to (cho pisze o nauczycielu Zdeb, zamordowanym 18 VIII 39 - prawdopodobnie chodzi jednak o wrzesie) relacja z: Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.117.

Podobn akcj prowadzili Ukraicy na terenie wszystkich niemal innych powiatw, jak np. w powiecie Turka, w powiecie Zoczw, w powiecie Rohatyn itd., na skutek czego ponioso mier bardzo wielu onierzy, kolejarzy i innych osb cywilnych. Podane zestawienia liczbowe dotyczce powiatw s niewtpliwie znacznie zanione, midzy innymi dlatego, e w roku 1943 z powodu wywzek (z reguy element wiadomy spoecznie i narodowo) i coraz bardziej masowych mordw nie byo ju wielu ywych wiadkw, a reszta baa si podawa jakichkolwiek informacji z lku o wasne ycie. XXXXX W ksice Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich160 zamieszczono Wykaz zamordowanych onierzy wojska polskiego i uciekinierw z centralnej Polski w dniach 15-20 wrzenia 1939. Obejmuje on tylko miejscowoci, z ktrych autorzy uzyskali jakiekolwiek informacje na ten temat. Z tych niepenych i szacunkowych danych, pochodzcych jedynie z 18 miejscowoci wynika, e zamordowano co najmniej 735 osb. Straty udokumentowane zachowanymi relacjami z 58 miejscowoci mwi ju o co najmniej 2142 osobach (onierzach i uciekinierach), wrd ktrych jest ok. 80 Ukraicw161. Wiadomo, e s to dane dalece niepene, z uwagi na brak dokumentw i relacji. Brak ten wynika miedzy innymi z tego, e potencjalni wiadkowie w duej czci zostali wymordowani w pniejszej akcji ludobjczej OUN-UPA roku 1943, a przede wszystkim 1944. Wedug wywiadu polskiego podziemia, najaktywniejszymi nacjonalistami proweniencji OUN (czyli inspiratorami mordw) byli na tym terenie: dr. Hrihoryj Steciuk, Mykoa Senyszyn, Hryhory Pryszak, Jarosaw Staruch, Roman Staruch, Taras Wydojny i Wasyl Dueba162 Kiedy, z chwil wkroczenia Niemcw 1941 na teren Maopolski Wschodniej, Ukraicy dekonspirowali si, wierzc w otrzymanie od swoich dotychczasowych sprzymierzecw niepodlegej, a przynajmniej autonomicznej Ukrainy, wyszy na jaw tarcia i niesnaski, jakie miay miejsce i wczeniej, midzy dwoma przywdcami OUN: Melnykiem i Bander. Do zgody skania ich, cho z miernym skutkiem, metropolita Szeptycki w otwartym licie do pukownika Andrzeja Melnyka163. Mimo tego dziaalno OUN rozwijaa si prnie. OUN staa si instytucj centraln, wchodziy w jej skad rne dziay (powiatowy, gospodarczy, administracyjny, wojskowy i inne). W celu szybkiego wyszko160 Komaski H., Siekierka Sz., Ludobjstwo, s.137. 161 Ginli najczciej za pomoc udzielan Polakom, lub publiczn krytyk barbarzyskich metod OUN. 162 Kwestia Ukraiska i eksterminacja...s.250. 163 List ten przedrukowano w Brzeaskich Wistiach z 14 VIII 1941 r. (tygodniku wychodzcym za okupacji niemieckiej w Brzeanach).

56

57

lenia niezbdnych fachowcw, prowadzono rne jawne i tajne kursy i doszkalania. Od okupantw bez trudu dostawali pozwolenia na tworzenie szk rednich z ukraiskim jzykiem wykadowym. Najwaniejszy i najaktywniejszy w OUN by dzia wojskowy. Czonkowie UWO-OUN przechodzili tam tajne szkolenia wojskowe (np. kurs oficerski w Pomorzanach koo Dunajowa, na ktrym byli w r. 1941 Ukraicy z Kozwki). Wiele, czasem bardzo specyficznych kursw wojskowych, organizowali im Niemcy. Do takich naleay niewtpliwie: kurs dla ukraiskiej Suby Bespeky w Przemylu, kursy w Krynicy i Zakopanem. Byy to szkolenia porwnywalne z rosyjskimi szkoleniami specnazu, gdzie uczono zabija na tysiczne sposoby, w tym siekier, noem i arkanem. W IPN zachoway si nieliczne, ale znamienne szkolne tabla z fotografiami uczestnikw i szkolcych ich niemieckich i ukraiskich oficerw164. Czonkw UWO charakteryzowao zdecydowanie i zdolno do dokonywania czynw zbrodniczych. Zarwno do UWO jak i do OUN naleeli mczyni i kobiety. Zbrodni dopuszczay si nawet dzieci. Dziaali tak jak przed wojn, w systemie pitkowym. Nowy czonek wstpujcy do organizacji skada przysig, ktrej zamanie nawet w drobnych sprawach byo bezwzgldnie karane mierci. Wszyscy pracujcy w organizacji mieli pseudonimy. Bro bya przechowywana i konserwowana. Przed wojn bro dostarczali Niemcy konspiracyjnymi drogami podziemnymi lub kradli j onierze Ukraicy (jak np. Szwartacki zamieszkay w Lenikach) z koszar lub bdc na wiczeniach165. W czasie wojny UWO wzbogacio swj arsena, zdobywajc bro na cofajcym si wojsku polskim i policji, a nastpnie, w roku 1941, od ustpujcych bolszewikw. Bro ta bya po wsiach zakopywana na cmentarzu, na polu, w lesie, lub przechowywana w cerkwiach (w Litiatynie pow. brzeaski z pocztkiem sierpnia 1943 zabrano w nocy bro z cerkwi i wywieziono do Krzywego, za z Malinisk Narajowskich przewieziono bro na dwch furach, konwojowanych przez uzbrojon stra do apczyna w pow. brzeaskim). UWO urzdzao koncentracje oddziaw w lasach, np. w sierpniu 1943 koo Koniuch166. Organizacja dysponowaa polskimi mundurami wojskowymi i policyjnymi oraz niemieckimi, zdartymi z pomordowanych onierzy, co uatwiao prowokacje i podstpy167. Oficjalna policja ukraiska do poowy roku 1943 nosia roku mundury polskie. Dopiero w cigu lipca i sierpnia 1943 r. zarzdzono w powiecie brzeaskim zbirk ptna domowego na mundury dla
164 Zespoy OUN (sygn. OUN 146-149). 165 Polskie Pastwo Podziemne dysponowao zeznaniami na ten temat. 166 W dokumencie podany jest przykad ostrego strzelania koo Helenkowa. 167 Do zasadzek na polskie wsie stosowano pniej tez inne maskarady. Do oszukania obrocw czonkowie OUN, potem UPA przebieraa si w mundury sowieckie czy wgierskie

wojska ukraiskiego. Wszystkie wsie zoyy ptno (np. Olechowiec da 150 m. ptna). Na trzech maszynach szyto w Olechowcu mundury, kroi je yd Sztern, w tym celu przechowywany w Olechowcu przez Ukraicw. Mundury z Olechowca dostarczono partyzantom Ukraiskim w lasach. W skad UWO wchodziy sdy wojskowe, ktrych wyroki musiay by bezapelacyjnie wykonane. Tak przygotowani czonkowie UWO-OUN, a potem Ukraiskiej Powstaczej Armii (UPA) dokonali w latach 1943-1945 wyjtkowo brutalnego ludobjstwa (genocid atrox) ludnoci polskiej na kresach poudniowo-wschodnich, w tym na ludnoci Brzeaszczyzny. Opisywane wczeniej fakty byy tylko preludium do tych strasznych wydarze, ale te ich logicznym nastpstwem. Do takiego rozwizania dojrzewali i dyli ukraiscy nacjonalici od co najmniej kilkudziesiciu lat. Nie byo w ich dziaaniu nic spontanicznego, nic niezaplanowanego. Tak nakazywaa im dziaa ich zbrodnicza szowinistyczna ideologia. Ukraina miaa by czysta jak szklanka wody. Ludzi, ktrzy dokonali tych zbrodni uwaa si dzisiaj na Ukrainie za bohaterw i zbawcw ojczyzny, przy milczcym przyzwoleniu kolejnych polskich posierpniowych elit. Ale to ju inny temat.

58

59

Prof. dr hab. Leszek S. Jankiewicz

Stosunki polsko-ukraiskie od okoo 1914 do 1947 r. rozpatrywane gwnie na tle wsi i miasteczek byego wojewdztwa tarnopolskiego
Wstp 1.1.Uwagi oglne. Na temat stosunkw polsko-ukraiskich gwnie w czasie II wojny wiatowej i po niej i na temat dokonanego przez nacjonalistw ukraiskich ludobjstwa ludnoci polskiej, ydowskiej, ormiaskiej i innych narodowoci istnieje ju bogata literatura. Szczeglnie zwracaj uwag cztery podstawowe dziea: dwutomowe, bardzo gruntowne opracowanie Siemaszki i Siemaszki 42 dotyczce Woynia i trzy podobne tomy dotyczce ludobjstwa w wojewdztwach Maopolski Wschodniej: lwowskiego, tarnopolskiego i stanisawowskiego opublikowane przez Komaskiego i Siekierk11 i Siekierk i in.39,40. Poniewa prace te s bardzo obszerne i rzadko dostpne w bibliotekach, celem tego artykuu jest m. in. przyblienie ich treci szerszemu gronu czytelnikw. Jako e we wszystkich wymienionych czterech wojewdztwach dziay si podobne zdarzenia, czerpalimy przykady przewanie z wojewdztwa tarnopolskiego, czasem tylko sigajc do innych wojewdztw. Na opracowanie ludobjstwa w wojewdztwie lubelskim jeszcze czekamy, cho wstpne dane mona znale w ksikach Jastrzbskiego9 i Koniecznego13. Strony podawane w nawiasach bez innej specyfikacji odnosz si do pracy Komaskiego i Siekierki11 dotyczcej wojewdztwa tarnopolskiego, natomiast strony z dodatkiem na pocztku St odnosz si do ksiki Siekierki i in.40 dotyczcej ludobjstwa w wojewdztwie stanisawowskim a dla odniesie do ksiki Siemaszko i Siemaszko42 stosujemy skrt (Wo). Dla ksiki Siekierki i in39. dotyczcej wojewdztwa lwowskiego dajemy skrt (Lw). Cytaty i odniesienia do ksiek innych autorw podajemy z penymi nazwiskami lub odpowiednimi numerami. 1.2. Rys historyczny Stosunki polsko-ukraiskie, czy polsko-ruskie, jak si dawniej mwio, ukaday si bardzo rnie na przestrzeni wiekw. Pierwsza wiadomo na ich temat pojawia si u kronikarza ruskiego Nestora z XII wieku i przekazuje, e w r. 981 ksi ruski Wodzimierz Wielki zabra Lachom, czyli Polakom Przemyl i Grody Czerwieskie czyli teren midzy Wieprzem a Bugiem i nieco na wschd od Przemyla i Sanoka a do grnego Dniestru. Niedugo potem Bolesaw

Chrobry odebra Rusinom te tereny. Za czasw Kazimierza Odnowiciela dwory ksice Polski i Ruski (w Kijowie) yy w przyjani i wspieray si wzajemnie. W czasie rozbicia dzielnicowego ksita polscy i ruscy czsto enili si miedzy sob i byli powizani licznymi wizami rodzinnymi. Pewnie ju w tamtych czasach rodzio si wielkie podobiestwo jzykw polskiego i ruskiego-ukraiskiego. Gdy Tatarzy zagarnli Ru niepodlego zachoway tylko ksistwa przylege do granic Polski. W latach 1340-1349 Kazimierz Wielki korzystajc z prawa rodzinnego dziedziczenia przej Ru Halick i odnowi zamek we Lwowie, wok ktrego zaczo powstawa miasto. Dziki unii Polski z Litw w r. 1385 caa Ukraina, ktra bya czci wczesnej Litwy znalaza si w granicach tego ogromnego pastwa. Ukraina staa si terenem czstych walk z Tatarami czciowo podlegymi wadzy tureckiej. Z powodu wyzysku jaki spolonizowani monowadcy stosowali wobec ruskich chopw oraz na skutek odejcia przez krla Zygmunta III Wazy od polityki penej tolerancji religijnej wobec prawosawia rozptao si w poowie XVII w. wielkie powstanie chopskie pod przywdztwem Chmielnickiego, z ktrego skorzystali Turcy i zagarnli znaczn cz Ukrainy na kilkadziesit lat a do zwycistw Sobieskiego. Inn cz Ukrain Zadnieprzask wraz z Kijowem zaja Rosja. W czasie rozbiorw Polski w kocu XVIII w. cz terenw zamieszkaych przez ludno mieszan rusk, polsk i ydowsk wok miasta Lwowa, a po rzek Zbrucz zagarna Austria, za tereny na wschd od Zbrucza oraz Woy zabraa Rosja. Wane byy te sprawy religii. Na ziemiach ruskich, ktre wchodziy w skad Unii Polsko-Litewskiej powsta i rozpowszechni si po Unii Brzeskiej (1595) obrzdek greckokatolicki, w ktrym liturgia bya bardzo podobna do prawosawnej i take ksia mogli si eni ale Koci Greckokatolicki podlega papieowi. Car rosyjski na ziemiach zaboru rosyjskiego tpi ten obrzdek i zmusza swoich poddanych do powrotu do prawosawia, tak, e ludno Woynia w r. 1918 bya ju prawosawna. Ludno Maopolski Wschodniej pod zaborem austriackim zachowaa obrzdek greckokatolicki i trwa w nim do dzisiaj, mimo przeladowa komunistycznych w niedawnym czasie. 1.3. Nazewnictwo W Cesarstwie Austro-Wgierskim teren midzy Sanem a Zbruczem nazywano Galicj Wschodni. W odrodzonej Polsce w okresie midzywojennym nazywano go Maopolsk Wschodni a od 17 wrzenia 1939 r. po inwazji sowieckiej i przyczeniu go do ZSRR a nastpnie do Niepodlegej Ukrainy nosi nazw Zachodnia Ukraina. Poliszczuk23, 29 proponuje nazw czysto geograficzn Halicja od miasta Halicza, dawnej stolicy tego regionu i nazw t bdziemy do czsto stosowa. Byy na tym terenie trzy wojewdztwa Drugiej Rzeczypo-

60

61

spolitej Polskiej: lwowskie, tarnopolskie i stanisawowskie. Od pnocy przylegao do nich wojewdztwo woyskie, zamieszkae przewanie przez Ukraicw (Polacy stanowili tam 16.5%, ydzi 10% ludnoci). 1.4. Jaki procent ludnoci stanowili Polacy w Halicji? Wedug spisu ludnoci w 1931 r. w byym wojewdztwie tarnopolskim 49,3% (rzymsko-katolikw 36,7%), w stanisawowskim 22,4% (rzym.-kat. 16,6%), w lwowskim 57,7% (ale powiaty zachodnie tego wojewdztwa byy czysto polskie i dzisiaj stanowi cz naszego wojewdztwa podkarpackiego). Poza Polakami i ydami oraz nieznacznym procentem innych narodowoci reszt ludnoci stanowili Ukraicy-Rusini. Ukraicy zamieszkiwali take jako powana przymieszka wrd ludnoci polskiej w kilku poudniowo-wschodnich powiatach Lubelszczyzny i w kilku poudniowych powiatach dawnego wojewdztwa poleskiego (tutaj zmieszani byli z Biaorusinami i Polakami). Ludno ydowska we wszystkich tych trzech wojewdztwach stanowia okoo 10% lub mniej ogu ludnoci35. We Lwowie ludno polska stanowia dnia 01.01.1939 r. 53,8%, Ukraicy 13,1%, ydzi 31,9% i Niemcy 1,2 %39. 1.5.  Skd si wzi ruch nacjonalistyczny wrd Rusinw w Galicji Wschodniej? Do 1848 r. inteligencja ruska (gwnie ksia) mwia przewanie po polsku. Po tym okresie podobnie jak w wielu innych krajach zaczo si budzi poczucie odrbnoci narodowej. Rusini zaczli si nazywa Ukraicami. Carat na ziemiach Wielkiej Ukrainy, ktre do niego naleay nie uznawa narodowoci ruskiej-ukraiskiej a mieszkacw Ukrainy nazywa Maorusami (Maorusinami) w odrnieniu od rdzennych Rosjan Wielkorusw a jzyk ukraiski uznawa za lokaln odmian rosyjskiego. Przed pierwsz wojn wiatow (1914-1918 r.) antagonizmy rusko-polskie w duych miastach Galicji (Maopolski) Wschodniej byy do silne i na terenie parlamentu lokalnego galicyjskiego i oglnego austro-wgierskiego odbyway si liczne spory. Opisuje je Partacz21. W czasie rozpadu monarchii austro-wgierskiej w listopadzie 1918 r. spory si zaogniy i przerodziy si w wojn polsko-zachodnioukraisk o Lww i Galicj (Maopolsk) Wschodni. Galicyjscy Ukraicy chcieli mie na tym terytorium wolne pastwo, a Polacy uwaali, e ziemie te powinny nalee do Polski, zwaszcza Lww, gdzie Ukraicw byo stosunkowo nie wielu. W trakcie tej wojny miaa miejsce sawna Obrona Lwowa. Wojna ta zakoczya si w poowie 1919 r. przegran Zachodnich Ukraicw, ktrzy musieli wycofa si za rzek Zbrucz. W czasie wojny z bolszewikami w kocu 1919 i w 1920 r. Pisudski sprzymierzy si z Ukraicami Wschodnimi. W czasie rokowa pokojowych po I wojnie wiatowej przyznano Galicj (Maopolsk) Wschodni

Polsce. Prawdopodobnie obawiano si, e gdyby uczyniono z niej niezalene pastewko, mae i sabe ze wzgldu na swoje szczupe terytorium, prawdopodobnie natychmiast zajby je Zwizek Radziecki. W okresie midzywojennym Ukraicy mieli w Polsce duo swobody. wietnie rozwijaa si prasa ukraiska, byo wiele organizacji, obok szk polskich byy ukraiskie, a tam gdzie ludno bya bardzo wymieszana i mniej liczna byo duo szk gdzie wykadano w obu jzykach i polskie dzieci uczyy si take pewnych przedmiotw po ukraisku. W Sejmie bya spora grupa ukraiskich posw i senatorw. wietnie rozwijaa si ukraiska spdzielczo, np. mleczarska. W polityce obok ukraiskich ugrupowa ugodowych jak UNDO dziaaa te skrajnie nacjonalistyczna tajna Organizacja Ukraiskich Nacjonalistw, o charakterze terrorystycznym15. 1.5.  Pisma D. Doncowa jako podstawa ukraiskich ruchw skrajnie nacjonalistycznych. Kady powany ruch polityczny stara si o podbudow filozoficzn. Dla skrajnych nacjonalistw ukraiskich takim oparciem teoretycznym byy pisma Dmytra Doncowa mieszkajcego w okresie midzywojennym we Lwowie. Jego pogldy wyoone w ksice Nacjonalizm s bardzo skrajne i mona je streci w hale Ukraina ponad wszystko (patrz Poliszczuk24,27 i Himka6,). Ksika Doncowa bya wydana w r.1926, a wic prawie rwnolegle z Mein Kampf, w ktrej Hitler wyoy swoje bardzo podobne tezy. Nie bdzie bdem jeli pogldy Doncowa zakwalifikuje si jako zblione do faszyzmu30, a wic, jest to do skrajnoci doprowadzony egoizm narodowy. Jego cechami byy: totalitaryzm caa wadza zwierzchnia w rku wodza i niewielkiej grupy go otaczajcej (demokracja jest wymiewana), elitaryzm - rzdzi elita, reszta narodu czsto nazywana jest nieokieznanym bydem, rasizm tylko nard ukraiski jest godzien szacunku, inne nie licz si a nawet mog by tpione na ziemiach uznanych przez Ukraicw jako swoje etnograficzne terytoria. Ruch ten nie opiera si na zasadach chrzecijaskich (w przeciwiestwie do tego ruchy narodowe w Polsce opieray si wanie na zasadach wiary chrzecijaskiej patrz Grott4). W ksice Nacjonalizm Doncowa spotykamy takie zdania: Moralno, o ktrej tutaj mwi odrzucaa t moralno, ktra zabraniaa szkodzi innym, ktra ycie cenia ponad wszystko, ktra nienawidzia drapiene instynkty. Caej walce o istnienie obce jest moralne pojcie sprawiedliwoci. Tylko filistrowie mog odrzuca i moralnie potpia wojn, zabjstwo, gwat....Te moralne idee s dobre, ktre id na korzy w konkurencyjnej walce o istnienie... W myl idei Doncowa wszyscy ssiedzi Ukraicw uznawani s za wrogw. I dalej w jego ksice: Nie w zdobyciu polega szczcie, lecz w zdobywaniu. Zdoby jeszcze wicej....

62

63

Atakujcie i bdcie zdobywcami, zanim staniecie si wodarzami i posiadaczami. Sensem ycia jest posiadanie i panowanie; jego istot jest walka o przewag, o rozrost i poszerzenie, o potg (w oryginale potno), bowiem dza potgi jest wanie dz ycia. Co do kwestii jak dziaa, Doncow mwi: Kto wprowadza w wiat i urzeczywistnia jak ide?... demokraci i inni miujcy ludzi odpowiedzieliby zawsze nard! My za odpowiadamy nigdy nard! Nard dla wszelkich idei.. jest czynnikiem biernym... Czynnikiem aktywnym jest inicjatywna mniejszo... Jest to grupa, ktra formuuje niejasn dla nieuwiadomionej masy ide, czyni j przystpn dla tej masy i wreszcie mobilizuje nard do walki o t ide. Na podstawie tez Doncowa uoono 10 przykaza ukraiskiego nacjonalisty23. Ja Duch odwiecznego ywiou, ktry uratowa ciebie przed tatarskim potopem i postawi na granicy dwch wiatw aby tworzy nowe ycie: 1. Zdobdziesz Pastwo Ukraiskie, albo zginiesz w walce o nie. 2. Nie pozwolisz nikomu plami chway ani czci Twojego Narodu. 3. Pamitaj o wielkich dniach naszych Walk Wyzwoleczych. 4.  Bd dumny z tego, e jeste spadkobierc walk o chwa Wodzimierzowego Tryzuba. 5. Pomcisz mier Wielkich Rycerzy. 6. O sprawie nie mw z tym z kim mona, lecz z tym z kim trzeba. 7.  Nie zawahasz si wykona najwikszego przestpstwa, jeli tego bdzie wymaga dobro Sprawy 8. Nienawici i podstpem bdziesz przyjmowa wroga Twojej Nacji 9.  Ani proby, ani groby, ani tortury, ani mier nie przymusz ciebie do wyjawienia tajemnicy 10. Bdziesz dy do poszerzenia siy, chway, bogactwa i przestrzeni Pastwa Ukraiskiego23. Antychrzecijaski charakter tych przykaza jest oczywisty. Musia je zna na pami kady nacjonalista ukraiski. Ksik Nacjonalizm Doncowa i 10 przykaza ukraiskiego nacjonalisty przyja jako ideologiczn podstaw utworzona w r. 1929 Organizacja Ukraiskich Nacjonalistw (OUN). Wedug sw Poliszczuka23 na literaturze tej rosy jak na zatrutych drodach zastpy przyszych mordercw. Zasady te OUN zaraz zacza wciela w ycie. Pony stogi zboa w polskich gospodarstwach, rozpoczy si ataki terrorystyczne (z ofiarami miertelnymi) na banki, a nawet na listonoszy. Ukoronowaniem terroru byo zabicie ministra Bronisawa Pierackiego w r. 1934 (nota bene dy on do ugody midzy Ukraicami a Polakami). Jednym z organizatorw zamachu by Stepan Bandera15,31,37, pniejszy przywdca (prowidnyk) OUN skazany na doywocie

przez polskie sdy, ale uwolniony w czasie wojny we wrzeniu 1939 r. adne porozumienie z OUN nie byo moliwe im zaleao jedynie na zaognianiu stosunkw. W warunkach polityki ugodowej tracili racj swojego istnienia. 2.  Obraz stosunkw polsko-ukraiskich w okresie midzywojennym na wsi i w maych miastach, w relacjach respondentw W okresie midzywojennym stosunki te byy na og dobre. Dominuj stwierdzenia takie: Do czasu wybuchu drugiej wojny wiatowej mieszkajcy we wsi Ukraicy, Polacy i ydzi yli ze sob w zgodzie. Udzielali sobie wzajemnej pomocy przy rnych pracach.... (strony 519, 527, 714)11,... byo wiele rodzin mieszanych polsko-ukraiskich, wsplnie obchodzono wita rzymskokatolickie i greckokatolickie (533, 714),... we wsi znajdowa si koci rzymskokatolicki, obok bya otoczona wysokim murem cerkiew i synagoga ydowska (333). Trzy narodowoci, trzy jzyki i trzy religie yy zgodnie obok siebie (533). I inna wypowied W naszej wsi okoo poowy mieszkacw stanowili Polacy i tyle samo Ukraicy Do 1939 r. stosunki ukaday si poprawnie i nie byo adnych konfliktw. Radykalna zmiana zacza nastpowa po wkroczeniu 17.09.1939 r. Armii Sowieckiej (606g). I jeszcze inne stwierdzenie: Obie narodowoci czyy liczne powizania rodzinne (625). Wypowiedzi tego rodzaju jest w omawianej ksice11 wiele. (np. na str. 527, 572, 614, 631, 661, 662, 694, 750, 769, 808, 820, 860, 856, 874, 916, 921, 921, 976, 980, 987). Jeli chodzi o opini, kiedy te dobre stosunki si skoczyy, przewanie mwi si e od chwili wkroczenia na te ziemie Armii Radzieckiej albo dopiero po wkroczeniu Niemcw w czerwcu/lipcu 1941 r. albo czasami (bardzo rzadko) wspomina si, e wczeniej, ju pod koniec lat trzydziestych XX w. wiadczy to, e mimo wszelkich politycznych burz rozptywanych w duych miastach midzy Polakami i Rusinami (Ukraicami) przed pierwsz wojn wiatow, mimo wojny polsko-ukraiskiej w czasie od listopada 1918 do poowy 1919 r., mimo zajadej antypolskiej propagandy ze strony OUN w okresie midzywojennym, wie ya swoim yciem i na og, nacjonalizm ukraiski nie mia do ludnoci wiejskiej atwego dostpu, a do lat tu przed wojn, albo a do inwazji sowieckiej (1939 r,) czy pniejszej niemieckiej (1941 r.). Nie mniej, pod koniec lat 30-tych propaganda nacjonalizmu ukraiskiego w niektrych rejonach, np. w okolicach Brzean zataczaa coraz szersze krgi i sposobiono si do wywoania powstania przeciwko Polsce. Stamtd (631, Taurw) pochodzi informacja, e od pocztku lat 30-tych OUN coraz silniej oddziaywaa na ludno wiejsk, czego pokosiem byo zamordowanie kilku dziaaczy polskich: w r. 1937 zgin sotys, potem dziaacz kka rolniczego i dziaacz Zwizku Strzeleckiego. W Koniuchach pow. Brzeany zosta zamordowany w 1938 r. listonosz (638) a w ukowie (pow.

64

65

Brzeany) w 1938 r. gajowy. W Skorodycach pow. Czortkw (694/695) Ukraicy gromadzili bro, potajemnie si szkolili, przygotowali ukryte podziemne przejcie ze wsi do lasu i take napadali na powracajcych z wojny onierzy polskich, ktrych rozbrajali a czy mordowali (-) nie wiadomo11 (w wielu jednak miejscach w okolicy Brzean uciekinierw czonkowie OUN mordowali patrz punkt 3). 3. Wojna 1939 r. i pierwsza okupacja sowiecka 17.09.1939 22.06.1941. 3.1.  Preludium ludobjstwa. Mordy onierzy polskich, policjantw i uciekinierw z Centralnej i Zachodniej Polski dcych ku granicy z Rumuni i Wgrami. Niestety, relacji o takich mordach popenionych we wrzeniu 1939 r. jest sporo. Potwierdza si fakt, ktry znamy z innych rde, e wsppracujcy z Niemcami nacjonalici ukraiscy przygotowywali si do wywoania na tyach armii polskiej powstania, ktre wspomogoby ofensyw niemieck (bya to jawna zdrada pastwa, ktrego byli obywatelami). Do tego potrzebna bya im bro. Jest relacja i na ten temat (976): W okresie midzywojennym ukraiskie spdzielnie mleczarskie wysyay do Niemiec sporo produktw mleczarskich. Stamtd wracay puste opakowania po tych produktach. W nich z Niemiec przychodzia bro, ktr polska policja wykrya w jednej miejscowoci przed wybuchem wojny. Powstanie, na ma skal moe by tu i wdzie wybucho, ale przeszkodzio temu wejcie Sowietw na wschodnie tereny II Rzeczypospolitej. Nie mniej, zanim Sowieci weszli, w wielu miejscowociach Tarnopolszczyzny bojwki OUN wspomagane czsto przez miejscow ludno dokonyway napadw na onierzy Wojska Polskiego, policjantw i czasem take na urzdnikw pastwowych oraz na cywilnych uciekinierw z Polski Centralnej i Zachodniej. Np. koo wsi Gaik (109) blisko Brzean kolumna 150 policjantw wpada w zasadzk i zostaa w caoci wymordowana. Wiele z tych napadw miao od pocztku charakter ludobjczy, np. zakatowanie na mier ony gajowego i jej dzieci oraz uciekinierw z Polski Zachodniej (622), wymordowanie grupy 48 uciekinierw z Jasa blisko wsi Koniuchy koo Brzean, (976), podobnie wymordowanie grupy onierzy koo Dryszczowa w pow. Brzeany, i kilka innych zbiorowych mordw w tych okolicach (631, 643/644). Takie zdarzenia miay miejsce i w innych powiatach, np. w Ubinie pow. Kamionka Strumiowa (725), Ihrowica pow. Tarnopol (847), w Goograch (976/977) i w Czyowie (987), w pow.Zoczw. Wedug notatki dokonanej w Kronice ycia w przeddzie wkroczenia Sowietw, Ukraicy (domylne z OUN) wymordowali polsk ludno w kolonii Koodne (pow. Buczacz) (662). Podobna rze bya planowana w Rudce (pow. Trembowla) (865) z tym, e na szczcie Polacy zdoali si ukry i nie byo ofiar miertelnych. Po tym Ukraicy rozebrali domy osadnikw i zostawili go ziemi. Dlaczego mwimy, e to byo preludium ludobjstwa? Poniewa ofiarami czsto byli bezbronni cywile albo

pozbawieni broni onierze wracajcy do domu, a mordowano z premedytacj, naprzd kazano im si rozbiera a potem ofiary byy okrutnie mordowane, albo te bite tak, e traciy zdrowie i czsto wkrtce potem umieray (625, 977). Ciekawe jest zeznanie chopca, ktry by wiadkiem jak ukraiscy chopi pytali sowieckiego oficera wkraczajcego do Polski czy mona ju rn Polakw i pali ich gospodarstwa? oficer zaprzeczy (895). Dla sprawiedliwoci trzeba jednak doda, e okoo 200 tysicy Ukraicw suyo w 1939 r. w Polskim Wojsku i walczyo z Niemcami a niektrzy jak pniejszy genera Szandruk mieli w walkach due zasugi i zostali przez generaa Andersa odznaczeni krzyem Virtuti Militari18a. 3.2. Donosy W wielu miejscowociach, jeeli nie powszechnie, Ukraicy witali wkraczajce wojska sowieckie jako wyzwolicieli (patrz, np. str. 695). Wstpowali te do czerwonej milicji i wskazywali funkcjonariuszom NKWD ukrywajcych si oficerw Wojska Polskiego, policjantw, posiadaczy ziemskich, wyszych urzdnikw pastwowych i dziaaczy spoecznych (np. 897). Tego typu donosy sporzdzaa nie tylko czerwona milicja ale take do powszechnie nacjonalici ukraiscy (977). Tak zwane Wiejskie Rady Ludowe (Silrady) zoone z Ukraicw i ydw typoway rodziny polskie do wywzki na Syberi i do Kazachstanu. Rzadko kiedy typoway na taki wyjazd swoich pobratymcw (527, 865). Proces wspomagania NKWD w typowaniu ludzi do wywiezienia by bardzo powszechny. Na pocztku okupacji sowieckiej, jak pisze Zbigniew Iowski z Podkarmienia pow. Brody (571) komunici ukraiscy i ydowscy zajli rne stanowiska w tzw. czerwonej milicji i w administracji. Jednym z pierwszych dokona nowej administracji byo sporzdzenie listy wrogw ludu, do ktrych zaliczono policjantw, urzdnikw pastwowych, dziaaczy Zwizku Strzeleckiego, ksiy, byych wojskowych, itd. wielu z nich potem aresztowano lub zesano ich i ich rodziny na Syberi i do Kazachstanu. Wedug Hryciuka i in7, w oparciu na dane radzieckie, wywieziono na zesanie okoo 300 tys. Polakw, wliczajc w to ok. 50 tysicy poborowych wzitych do Armii Czerwonej. Inni autorzy oceniaj liczb wywiezionych Polakw na pnocne i wschodnie tereny ZSRR na p miliona do ptora miliona osb, lub wicej22. Majtek wywoonych Polakw by prawie natychmiast rozgrabiany przez ssiadw Ukraicw. Pod koniec pierwszej okupacji sowieckiej rwnie i nacjonalici ukraiscy zaczli by aresztowani i wywoeni przez Sowietw, a w czasie drugiej okupacji sowieckiej, po usuniciu Polakw z ziem zabuaskich w latach 1944-1946, wywoenie Ukraicw na inne tereny Zwizku Radzieckiego przybrao rozmiary masowe7 W roku 1947 wywieziono ich 76.181 a w latach 1948-52 jeszcze 87.830, razem 199.364 osoby. Zarwno jak w przypadku Polakw, miertelno Ukraicw w miejscach zesania bya bardzo dua.

66

67

 4. Okupacja niemiecka po inwazji 22 czerwca 1941 r. 4.1. Pocztek okupacji niemieckiej. Zapdy ludobjcze ze strony ukraiskich nacjonalistw daj o sobie zna ju na pocztku okupacji niemieckiej. Np. w Taurowie, pow. Brzeany nacjonalici ukraiscy uprowadzili z domw 10 Polakw i po przesuchaniu na plebanii u popa wywieli ich do lasu i tam po okrutnych torturach zamordowali (631). W Czechowie, pow. Buczacz zamordowano 23 osoby w tym 14 Polakw i 9 Ukraicw. Wrd nich byy te mae dzieci, ktrym roztrzaskiwano gwki o futryny (148). Rwnie w Skorodycach zamordowano kilku Polakw i tylko przez przypadek nie doszo do zamordowania wikszej ich liczby (695). W Poowcach 6 lipca 1941 r. ukraiscy nacjonalici zamordowali 8 Polakw i 16 ydw. Habice czyny na du skal z udziaem nacjonalistw ukraiskich dokonane zostay we Lwowie, Tarnopolu i w innych miastach Halicji w pierwszych dniach okupacji niemieckiej, na pocztku lipca 1941 r. (rozdzia 4.3). 4.2. Krtka informacja o ukraiskich formacjach wojskowych i policyjnych tworzonych przez Niemcw (patrz Poliszczuk24, 25). Przed inwazj na Zwizek Radziecki (22.06.41) Niemcy utworzyli dwie formacje wojskowe ukraiskie, w ktrych oficerami byli obok Niemcw take przeszkoleni uprzednio na terenie Niemiec, lub Wolnego Miasta Gdaska (zwykle jeszcze przed wojn) oficerowie narodowoci ukraiskiej. Byy to: batalion Nachtigall (Sowik) i batalion Roland (ten drugi o mniejszym dla nas znaczeniu). Bataliony te po krtkiej dziaalnoci w czasie wkraczania Niemcw na tereny zajte przez ZSRR zostay rozformowane a ich czonkowie wcieleni do oddziaw policyjnych, ktre zwalczay partyzantk sowiecka na terenie Biaorusi i tam bardzo z saw okryy si wrd ludnoci. Ukraiskie formacje policyjne bray take udzia w walkach z partyzantk polsk i w pacyfikacjach wsi na terenach Polski w t. zw. Generalnym Gubernatorstwie, take w czasie powstania warszawskiego6. W kwietniu 1943 r. Niemcy ogosili ochotniczy pobr do ukraiskiej dywizji SS-Galizien [pena nazwa brzmi: 14. Dywizja Grenadierw SS (1. Galicyjska); potem t nazw kilkakrotnie modyfikowano]. Zgosio si do niej 82tysice ochotnikw ale do komisji werbunkowych przyszo 30 tysicy. Naley podziwia nierozsdek tych ludzi, gdy klska Niemcw w tym czasie zarysowywaa si coraz wyraniej. Do wstpowania do tej dywizji nawoywali ksia greckokatoliccy. Po przeszkoleniu dywizj skierowano na front. Dywizja ta zostaa kompletnie rozbita w bitwie pod Brodami w lipcu 1943 r.(okoo 7.000 zabitych i zaginionych). Nie mniej przed tym i po ponownym skompletowaniu dywizja braa udzia w masakrach cywilnej ludnoci polskiej m. in. w Hucie Pieniackiej, w Podkamieniu, Chodaczkowie i w wielu innych miejscowociach, zwaszcza na Lubelszczynie24,16a.

Zaraz po wkroczeniu Niemcw na teren Woynia i Halicji Niemcy utworzyli na tych terenach Ukraisk Policj (Ukrainische Hilfspolizei), ktra odegraa haniebn rol wspdziaajc w eksterminacji ydw i w szkalowaniu Polakw i donoszeniu na nich do gestapo. Czasem te samodzielnie mordowaa Polakw i ydw (patrz Himka6). Prcz tego w okresie przed wybuchem II wojny wiatowej OUN oddawaa na du skal usugi szpiegowskie Niemcom i otrzymywaa za to fundusze i bro23,24 4.3.  Lww, Tarnopol i inne miasta galicyjskie pod koniec okupacji sowieckiej i na pocztku niemieckiej (koniec czerwca/lipiec 1941 r..39,25,14a,16a). Pod koniec czerwca Sowieci nasilili akcj aresztowa, tak e we lwowskich wizieniach mieli, jak si ocenia, kilkanacie tysicy ludzi, przewanie Polakw, cho byli te i Ukraicy i raczej wyjtkowo ydzi. Szybki postp wojsk niemieckich po napadzie w dniu 22 czerwca, uczyni niemoliwym ewakuacj takiej liczby ludzi. Podobna sytuacja bya zreszt w wizieniach w innych wikszych miastach Woynia i Halicji. Sowieci rozwizali t sytuacje z waciw im pomysowoci - rozstrzelali lub wytruli winiw. Rozpacz i gniew rodzin by ogromny. Po wkroczeniu do Lwowa Niemcw i ukraiskiego batalionu Nachtigall atwo byo skierowa ten gniew na ydw, poniewa wiadomo byo, e w sowieckim NKWD byo ich bardzo wielu. Nastpi pogrom ydw, w ktrym obok wojakw z Nachtigall wzia udzia take improwizowana policja ukraiska i ludzie z ulicy. Wtpliwe, aby pord tumu z ulicy byli Polacy za wyjtkiem moe jakich kompletnych mtw, bo Polacy bali si o siebie i te byli przeladowani, np. aresztowano wedug listy ponad 100 osb spord modziey akademickiej i lad po nich zagin14a. Wymordowano wtedy okoo 2000 - 3000 ydw i Polakw14a (Lw str 534-543). Wielk zbrodni dokonan przez Niemcw, w ktrej nacjonalici ukraiscy brali udzia byo wymordowanie 26 polskich profesorw i wybitnych intelektualistw z uczelni akademickich Lwowa i czonkw ich rodzin lub przypadkowych goci razem 46 osb. Obok gestapowcw w plutonie egzekucyjnym wedug wiadectwa Niemcw i polskich wiadkw brali udzia policjanci ukraiscy i prawdopodobnie czonkowie batalionu Nachtigall. Istnieje take mocne podejrzenie, e czonkowie OUN dostarczyli Niemcom adresy tych profesorw i adresy aresztowanej i zgadzonej modziey akademickiej, o ktrej wspomniano14a. Mordy modych Polakw we Lwowie trway dalej, szczeglnie od stycznia do marca 1944 r., Kady policjant ukraiski otrzyma polecenie zabicia 30 Polakw i dostarczenia ich dowodw tosamoci. Polacy byli zatrzymywani wieczorem na ulicy i po sprawdzeniu i zatrzymaniu dokumentw kazano im i do przodu wtedy pada z tyu strza. Zabito w ten sposb kilkadziesit osb i kilku ciko zraniono. Aby zapobiec takim incydentom polskie wadze podziemne zarzdziy odwet i jednego dnia zastrzelono o okrelonej godzinie co najmniej 11 policjantw ukraiskich mordy na ulicy ustay (Lw. 540-541)

68

69

5. Pierwsze 2 lata okupacji niemieckiej (VI.1941 do okoo maja 1943 r.) 5.1. Ludobjstwo ydw. W czasie gdy Niemcy odnosili najwiksze zwycistwa na froncie wschodnim i wydawao si, e wkrtce dojd do Uralu, dokonali na ziemiach polskich i w innych krajach Europy strasznego ludobjstwa ydw. Pomagali im w tym policjanci ukraiscy i OUN-UPA6. Gdy nacjonalici ukraiscy proklamowali samowolnie we Lwowie w pierwszych dniach lipca rzd niepodlegej Ukrainy (ktry trwa tylko kilka dni bo to si nie spodobao Niemcom jako ukraiska samowola), jego przewodniczcy Jarosaw Steko ogosi, e zgadza si cakowicie na hitlerowskie metody eksterminacji ydw6. Na Woyniu i w Maopolsce Wschodniej, ludobjstwo ydw miao swoje najwiksze nasilenie w r. 1942 i w pierwszej poowie r. 1943. Ludobjstwo to miao rne formy podobnie jak udzia w nim Ukraicw. Skala jego bya ogromna. Poniewa na tych terenach (wojewdztwa: lwowskie, stanisawowskie, tarnopolskie i woyskie) yo wedug spisu z 1931 r. 824000 ydw (Prus 35), a tylko niedua ich liczba zdoaa si uratowa uciekajc w gb ZSRR lub kryjc si u rodzin polskich, lub bardzo rzadko ukraiskich, albo te kryjc si wprost w lesie (z tym, e kto im musia donosi ywno), mona przypuszcza e na skutek ludobjstwa dokonanego przez Niemcw i ukraiskich nacjonalistw zgino, znacznie ponad 750 000 ydw, a wic kilka razy wicej ni Polakw z rk nacjonalistw Ukraiskich. Ludobjstwo ydw rozpoczo si ich masowym mordem z torturami we Lwowie i w innych wikszych miastach Maopolski Wschodniej zaraz po wkroczeniu Niemcw na te tereny to jest po 22 czerwca 1941 r. Dokonane zostao przez oddziay ukraiskie Nachtigall na odzie niemieckim, przy wspudziale OUN. 5.2.  Przeladowanie ydw na przykadzie miasteczka Borszczw (520) i innych miast Ju od pocztku niemieckiej okupacji zaczo si przeladowanie ydw przez policj ukraisk: policjanci bili ydw i zmuszali do darmowej pracy. onierze wgierscy stacjonujcy na tych terenach byli przeciwni tym poczynaniom i nie brali udziau w przeladowaniach. W kwietniu 1942 r. w Borszczowie utworzono getto i ydzi nie mogli ju swobodnie wychodzi na wie, aby wymienia towary na ywno w getcie nasta gd. W maju 1942 roku, w jedn noc zastrzelono wielu ydw by to pierwszy masowy mord ydw dokonany przez Niemcw i ukraisk policj. Do getta wci spdzano coraz wicej ludzi z okolicznych miejscowoci, panowa tam tok i gd, szerzyy si rne choroby. Zim 1942/43 r. wielu ydw zmaro z niedoywienia i chorb. W maju i czerwcu 1943 roku, co kilka dni pdzono po kilkuset ydw za miasto, obok cmentarza ydowskiego, tam musieli kopa doy i tam ich rozstrzeliwano. Straconych zostao ponad dwa tysice ydw. W drugiej poowie czerwca Borszczw ogoszono

miastem wolnym od ydw. Jednak kilkuset ydw zdoao si ukry u wielu polskich rodzin w piwnicach i innych kryjwkach w miecie i poza miastem. Wyapywaa ich potem ukraiska policja i czsto take miejscowi Ukraicy. W Germakwce, pow. Borszczw (540) na polecenie Niemcw ukraiscy policjanci urzdzili mae getto, do ktrego spdzono wszystkich ydw z okolicy, okoo 100 osb. Wkrtce potem, pewnej nocy zabito wszystkich ydw w getcie. Zrobia to z pewnoci ukraiska policja, bo Niemcw w tym czasie we wsi nie byo. W Podkamieniu, pow. Brody (571) na pocztku 1942 r. urzdzono getto dla ponad 1000 ydw. Cz z nich odtransportowano do getta w Brodach. Konwojowali policjanci ukraiscy i wielu ydw podczas transportu zabili. W lipcu 1942 r. Niemcy z pomoc Policji Ukraiskiej przystpili do likwidacji mieszkacw getta. Pewna liczba ydw ukrya si u niektrych Polakw i Ukraicw oraz w lasach. W ich wykrywaniu pomagali ukraiscy policjanci, tak e do koca listopada tego roku wyapano i zamordowano prawie wszystkich ydw a take zabito, co najmniej 10 osb za przechowywanie ich i ywienie. W powiatowym miecie Brzeany (617) na niedziel 3 lipca 1941 r. zjechao do miasta 5 tysicy Ukraicw, gwnie modziey. Bya to manifestacja na rzecz wolnoci Ukrainy. Niemcy ogosili t niedziel dniem swobody i pozwolili Ukraicom bezkarnie mordowa i rabowa ydw. Podczas tej krwawej niedzieli zgino ich okoo 500 (dane z Judenratu czyli legalnego samorzdu ydowskiego). Mordowano w okrutny sposb, np. przez zakopanie ywcem. W poowie wrzenia rozstrzelano grup 400 mczyzn ydw i potem regularnie co jaki czas szy do lasu grupy po okoo 100 ydw eskortowane przez gestapowcw i policj ukraisk za miasto. Prowadzeni musieli trzyma rce na karku - ten rozkaz mia prawdopodobnie zapobiega niszczeniu i wyrzucaniu po drodze ukrytych w ubraniach pienidzy i kosztownoci. Po przybyciu na cmentarz musieli si rozbiera i ustawia rzdem nad wykopanym doem. Jeden gestapowiec strzela w ty gowy a drugi podawa mu magazynki z nabojami. Rozstrzelano okoo 11 tysicy ydw. Znane s nazwiska gestapowcw likwidatorw getta. Pewn liczb ydw wywieziono do obozu zagady w Becu. Policja Ukraiska uczestniczya w mordach jako ochrona konwojw prowadzonych na rozstrzelanie a szczeglnie zasuya si w wyszukiwaniu ukrywajcych si ydw. Nieoficjalnie policja podlegaa OUN-UPA, na przykad, gdy jeden z zastpcw komendanta policji odmwi podporzdkowania si dowdztwu UPA zosta zastrzelony. Makabryczny opis pdzenia na mier kolumny ydw pozosta ze wsi Petlikowce Stare pow. Buczacz (654/55), np. kazali im piewa piosenk po ukraisku, o sowach czerwona ra, ty kwiat, my ju nie wrcim na ten wiat. Rwnie Marian Fedorowicz ze wsi Zubrzec (658) donosi, e w wynajdywaniu ukrywajcych si ydw celowali policjanci ukraiscy. U Ukrainki Olgi

70

71

Biy policjant ukraiski wykry ydwk - matk z dzieckiem: oboje zastrzeli a Ukraink mocno pobi. W innym domu policjanci znaleli piciu ydw. Jeden z nich zdoa uciec, pozostaych zastrzelono. Inny przykad z Radziechowy (815). W pobliskim Choojowie, u jednej z polskich rodzin andarmi niemieccy wykryli dwoje ydw zabrali ich i dwoje Polakw ich gospodarzy. Ca czwrk prowadzili nago przez miasto z tablicami na piersi Polakowi napisano: id na mier za ukrywanie ydwki, a Polce: id na mier za ukrywanie yda. Zastrzelono wszystkich czworo za miastem. W powiatowym miecie Trembowla (875) mieszkao okoo 2500 ydw. Wymordowanie ich nastpio w kilku etapach. Getto utworzono wiosn 1942 r. Biedniejszych ydw wymordowano wczesn wiosn 1943 r. a bogatszych ydw, okoo 800 osb w czerwcu 1943 r. Zaprowadzono ich w stron dawnych kamienioomw, kazano rozebra si i rozstrzelano. Zabijali gestapowcy i policjanci ukraiscy a policjanci ydowscy ukadali trupy i poszukiwali w ubraniach zota i drogocennoci. Po wykonaniu tej czynnoci policjanci ydowscy rwnie zostali rozstrzelani. Podczas tej drugiej egzekucji cz ydw rozbiega si w rne strony po wsi. Niemcy, uywajc wytresowanych psw wyapywali ich i zabijali. Wie Kamionki pow. Skaat (816), relacja Jzefa Adamiuka: Jako 16-letniego chopca wzito go do wykopania dou grobu dla ydw. Podczas gdy chopcy koczyli d, konnica niemiecka wykonaa szar na pracujcych obok ydw zapdzajc ich do dou i jednoczenie rbic szablami. Chopcom kazano zakopywa ywych jeszcze. Gdy ktry yd stara si podnie dostawa szabl po gowie. Adamiuk pisze Pamitam... jak wysoki, ze srebrn brod, chyba najstarszy z bdcych tam ydw mia na sobie bielutk koszul, miejscami poplamion krwi. Wznis on rce do gry w modlitewnym uniesieniu, tak jakby rozmawia z Bogiem. Trwao to przez chwil, ale wywaro na mnie niezapomniane wraenie. Ssiad Adamiuka, lat 45, ktry te bra udzia w zasypywaniu tych pywych ludzi dosta po tym szoku nerwowego i kilka dni pniej udaru mzgu. A oto opis zagady ydw z miasta powiatowego Radziechw (813/14), relacja Jana Szojera. Kazali mu stawi si z furmank w oznaczone miejsce tam zasta kolumn ydw, okoo 1000 osb. Tym, ktrzy nie mogli udwign swoich tobokw, kazano zoy je na nasze cztery furmanki. Na kocu kolumny szo 4 andarmw niemieckich a po bokach po dwch policjantw ukraiskich. Po dojciu do Choojowa andarmi niemieccy zatrzymali okoo 20 modych ludzi z tej miejscowoci i kazali wzi im do rki kije i pilnowa, aby nikt z kolumny nie uciek (wielkie podobiestwo do sytuacji w Jedwabnem). Gdy weszli do lasu (bya noc) kilku ydw ucieko strzelano za nimi. Modzi Polacy wzici do pilnowania kolumny te uciekli. Po jakim czasie kolumna dotara do Kamionki Strumiowej i wyprowadzono ich nad niewykoczony bunkier sowiecki w kszta-

cie gbokiego dou z kadk na wierzchu. Kazali ydom rozebra si do naga i wchodzi na t kadk. Gdy byli na kadce strzelano do nich tak, aby wpadali do dou. Cz bya tylko lekko ranna i w czasie zasypywania dou udao im si uciec. Po egzekucji Niemcy urzdzili sobie pijack uczt, a ludzie wzici do zasypywania dou pouciekali bojc si, e sami rwnie mog by rozstrzelani. Getto nadal istniao i ydzi nadal byli rozstrzeliwani, albo wywoeni do obozw zagady. Na miecie rozlepiono afisze, e ydzi mog mieszka tylko w getcie, a gdy bd spotkani poza gettem, czeka ich rozstrzelanie, tak samo Polakw ukrywajcych ydw czeka kara mierci. Jan Szojer pisze, e po tym ogoszeniu, ydwka, ktra ukrywaa si u jego dziadkw opucia swoj kryjwk i posza do getta nie chcc ich naraa na mier - wielce szlachetny postpek. Ciekawa jest obszerna relacja ydwki Lusi Raubvogel (789-791) z miasta powiatowego Przemylan. Uratowaa si wyjedajc na roboty do Niemiec (podaa si za Polk lub Ukraink). Pisze e getto nie byo specjalnie pilnowane. Niebezpieczestwo czyhao poza gettem. Kady yd napotkany poza gettem natychmiast by oddawany na gestapo. Ludzie ukrywali si u znajomych i przyjaci i potem wracali z rnych powodw do getta. Niekiedy Ukraicy przyjmowali ydw na przechowanie i potem rabowali ich i zabijali lub oddawali na policj. Pisze: Pozytywne zachowanie si Ukraicw wobec ydw byo rzadkoci, chyba, e wynikao z osobistych, czasami romantycznych powodw. Kilkanacie osb uratowao si w schowkach w lesie i u przyjaci. Mieszkacy wsi Hanaczw i Hanaczwka bardzo si przyczynili do uratowania ydw. Pastwo Izrael po wojnie przyznao tym wsiom i ich mieszkacom najwysze odznaczenie Zasuonych Narodowi. Grupa modziey ydowskiej ucieka do lasu w czasie likwidacji getta. Do nich doczyli pracownicy firmy HKP pracujcy koo stacji i troch modziey ze Lwowa i z innych rejonw. Zdobyli nieco broni i stworzyli zacztek ydowskiej partyzantki. Zim mieszkali w bunkrach a latem w szaasach, ywno i bro zdobywali napadajc na Niemcw i kolaborantw ukraiskich. Ukraicw nie zabijano. Brali te udzia w walkach samoobrony Hanaczowa, gwnie jako zwiadowcy. W marcu 1944 r. Niemcy wraz z policj ukraisk zorganizowali wielk obaw na przebywajcych w lesie ludzi. Zgino wtedy wielu ydw. Podobnie due straty zaistniay w czasie napadu band UPA na Hanaczw (w nocy z 2 na 3 lutego 1944 r.), o ktrych wiemy z innych rde (287). Zgino wtedy 112 osb, w tym 15 ydw. W kolonii Winiwka gmina Warkowicze pow. Dubno na Woyniu ydzi brali udzia wraz z polsk samoobron w odpieraniu napadu banderowcw. Gdy kolonia stana w ogniu ewakuowano si do Kurdybania Warkowickiego W miejscowoci tej w samoobronie suyo 25 ydw spord 60, ktrzy przechowywali si w tej wsi. (Wo. 107 i 109). Samoobrona utrzymaa si do przyjcia Armii Czerwonej.

72

73

 Rwnie utrzymaa si samoobrona w Paskiej Dolinie w gminie Mynw pow. Dubno mimo licznych atakw ze strony OUN-UPA. Jej istnienie uratowao ycie setkom Polakw oraz 30 ydom, ktrzy schronili si tam po likwidacji getta w Mynowie (Wo. 94). Takich przykadw byo znacznie wicej. Liczne polskie rodziny przechowyway ydw. We wspomnianej ju wsi Germakwka (541) ojciec Stanisawa Leszczyskiego pomaga ydom Raabom budowa schron w lesie Czsto zim w nocy Raabe stuka cichutko w nasze okno. Moja matka mu otwieraa i podawaa zawinitko z jedzeniem. Po wojnie syn starego Raabego Moszko ju w randze sowieckiego kapitana odszuka moj matk w Namysowie i podzikowa za okazan pomoc. Nawet spolonizowani Austriacy ze wsi Maleniska pow. Brody (567) przechowywali u siebie do przyjcia wojsk sowieckich rodzin ydowsk Jzefa Morgulesa, cadyka i kilku jego krewnych o nazwisku Spodek. onierze niemieccy z rodzin, ktre podpisay volkslist dostarczyli samoobronie Malenisk bro, amunicj i bezcenny karabin maszynowy. W prasie zachodniej ukazuj si czasem opowieci, ktre mao maj wsplnego z prawd, o ydach - dobrowolnych czonkach UPA. Faktem jest, e w UPA by ogromny brak lekarzy, farmaceutw i niektrych rzemielnikw, np. rusznikarzy. Std UPA proponowaa (z rewolwerem przystawionym do skroni) takim ludziom ze spoeczestwa ydowskiego prac w UPA za cen ochrony i bezpieczestwa ich rodzin (czego z reguy nie dotrzymywano). Jak wyglda ich los opowiada jeden z nich w rozmowie z E. Prusem35 (str.208-209): Nazywam si Samuel Schor (Szor), Jestem doktorem nauk medycznych... Trzymano nas z Bushbaunem (te lekarzem) w jednej ziemiance; obaj bylimy skuci acuchami, tak dalece, e trudno nam byo si porusza. acuchy byy przymocowane do pryczy. Gdy wychodzilimy (noc) za potrzeb to stranik-upowiec trzyma koniec acucha niby psi smycz; sami te czulimy si jak psy. W trakcie zabiegu (chirurgicznego) zawsze sta SB-owiec z odbezpieczonym rewolwerem, co bardzo utrudniao wykonywanie zabiegu, bo w kadej chwili mg pa strza, nawet przypadkowy... Wszelkie prby zagodzenia nam reimu, a przede wszystkim usunicia ochrony z sali operacyjnej, nie day rezultatu. Ta dzicz, po prostu nie miaa zielonego pojcia, co to s mikroby, drobnoustroje, wirusy itp. SB-owcy przychodzili w brudnych kouchach, zaboconych butach i tak stali nad uchem patrzc na rce, dyszeli samogonem i czosnkiem, e a gowa bolaa... Uwolnili nas obu polscy chopcy, ktrzy znienacka zaatakowali szpital, wybili stra, a nas uwolnili. Dziki tym chopcom, tak zwanym istriebkom (byy to ju bowiem czasy podsowieckie przyp. E.P.) yj i mog da wiadectwo prawdzie o ludobjczym, antyydowskim charakterze UPA...eby bya jasno pena to porwali mnie z domu upowcy noszcy pseudonimy >yroriz < i >ydohrij< lub inni, ale tak si nam oni wwczas przedstawili....

Jego kolega Bushbaun pisze:.... To, e yj i przeyem zawdziczam tylko Bogu. Co widziaem tego nie jest w stanie opisa adne piro. Mog tylko powiedzie bardzo krtko: byem na samym dnie pieka i codziennie ogldaem upiorny taniec diabw. Powracali z tzw. akcji, osmoleni i okrwawieni jak rzenicy i chwalili si swoimi wyczynami: jak rnli, mordowali, gwacili, jak dzieci rozdzierali na kawaki..... J.E. Wilczur45 porusza jeszcze jedna spraw: Na temat ludobjstwa ydw na Woyniu i w Halicji i na temat roli nacjonalistw ukraiskich w jego realizacji istnieje dziwne milczenie i to zarwno u nas w kraju jak i za granic. Zagranica wie rwnie bardzo mao o ludobjstwie popenionym przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach, dlatego cenne s ksiki takie jak wydana na Zachodzie ksika Littmana16a. 6.  Koniec roku 1942 i czas do koca okupacji niemieckiej w 1944 r. ludobjstwo dokonane na Polakach i czonkach innych narodowoci. 6.1. Rys historyczny powstania i dziaalnoci UPA24. Organizacja Ukraiskich Nacjonalistw (OUN) powstaa w r. 1929 na zjedzie we Wiedniu i zostaa stworzona gwnie przez wojskowych Zachodnio-ukraiskiej Armii rozgoryczonych przegran wojn w 1919 r. Bya to organizacja tajna, o charakterze terrorystycznym stawiajca sobie jako cel wywalczenie niezalenej Ukrainy. W roku 1940 nastpi rozam w OUN na dwie frakcje: 1. kierowan przez dawnego przewodniczcego Andrija Melnyka i 2. kierowan przez modego uzurpatora, nastrojonego bardziej radykalnie - Stepana Bander. Frakcje te nazywane s odtd OUN-M i OUN-B. Po krtkim czasie OUN-B przewaya. Czonkowie OUN-B czsto nazywali siebie banderowcami i tak byli nazywani przez innych ludzi. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej (czerwiec 1941 r.) OUN-B pocztkowo pragna utworzy ukraiskie siy zbrojne przy boku Niemiec, podobnie jak to miao miejsce w przypadku batalionw Nachtigall i Roland, jednak Niemcy dokonali licznych aresztowa wrd czonkw OUN-B oburzeni prb utworzenia przez nich samozwaczego rzdu Ukrainy bez uprzedniej konsultacji z Berlinem. Frakcja ta zdecydowaa si wic stworzy swoje niezalene oddziay wojskowe w lesie. Inn przyczyn tej decyzji byo masowe wywoenie ludnoci Woynia na roboty do Niemiec oraz rozrost partyzantki radzieckiej w obszarach lenych Woynia i Polesia. Jako termin zapocztkowania tworzenia oddziaw UPA strona ukraiska przyjmuje 14 padziernika 1942 r. Frakcja OUN-M take zapocztkowaa tworzenie swoich oddziaw lenych a jeszcze wczeniej powstay na Polesiu i Woyniu niezalene oddziay Tarasa Bulby. Od tych ostatnich po ich podporzdkowaniu sobie si, oddziay OUN-B przejy nazw Ukraiska Powstacza Armia. Rwnie oddziay OUN-M zostay wcielone si, lub czasem dobrowolnie

74

75

do UPA. Dowdc UPA zosta na Woyniu Dmytro Klaczkiwkyj (Kym-Sawur). W kwietniu 1943 r. policja ukraiska dostaa prawdopodobnie rozkaz od OUN-B udania si z broni do lasu i okoo 4-5 tysicy uzbrojonych policjantw wzmocnio siy UPA, ktre skoncentroway si na Woyniu (s i inne hipotezy tumaczce t masow dezercj). W tym czasie Armia Krajowa (AK) czyli polskie siy zbrojne praktycznie nie miay na Woyniu adnych oddziaw zdolnych do walki. Powodem tego by m.in. niedostatek polskiej inteligencji, ktr Sowieci wywieli na Sybir lub wymordowali w Katyniu i w wizieniach. Inn przyczyn by brak orientacji dowdztwa AK w zbrodniczych zamiarach OUN-UPA, czyli dotkliwe braki wywiadu AK wrd Ukraicw, a moe lekcewaenie ostrzee. Natomiast wrd zwykych ludzi czste byo bdne przewiadczenie, e jeeli ja nikomu z Ukraicw nic zego nie zrobiem to i oni dla mnie s niegroni. Niestety srogo si na tym przewiadczeniu zawiedli. Poza tym, Ukraicy nie byli karani przez Niemcw za posiadanie broni a Polakom grozia za to kara mierci lub obz koncentracyjny, co zwykle rwnie koczyo si mierci. Obecno UPA w lasach bya dla Niemcw korzystna, bo ograniczaa aktywno partyzantki sowieckiej. UPA z kolei nie wdawaa si w walki z Niemcami bo mieli przecie wsplnego wroga Sowietw. Gdy front sowiecki zblia si do byych granic Polski Niemcy prowadzili rozmowy z UPA i mieli z nimi umowy o wsppracy, dostarczali im broni i amunicji 24. 6.2.  Ludno ukraiska Woynia i Halicji bya stopniowo przygotowywana do mordowania Polakw. Niewtpliwie najskuteczniejszym przygotowaniem by udzia policji ukraiskiej w ludobjstwie ydw. Wspdziaajc z Niemcami w tym ludobjstwie modzi Ukraicy, wyzbyli si szacunku dla pitego przykazania. Dooyy si do tego ounowskie intensywne szkolenia militarne i ideologiczne oparte na doktrynie Doncowa, piewano pieni z refrenami w rodzaju mier Lachom i ydowsko-moskiewskiej komunie itp. Po pierwszych masowych mordach np. 09.02.1943 r. w kolonii Parola I, w pow. Sarny na pnocno-wschodnim Woyniu (Wo 1213-1220), nastpia w niedziel 11 lipca 1943 r. akcja ludobjcza OUN-UPA na ogromn skal. W cigu jednego dnia zaatakowano ponad 160 wsi. Ludobjstwo na tak skal wymagao szczegowych przygotowa, sprawnej komendy i dobrej koordynacji. W wielu miejscowociach zaatakowano i wyrnito ludzi zgromadzonych w kociele na mszy, ginli ksia przy otarzu, giny dzieci przystpujce w tym dniu do pierwszej komunii witej. Historia chrzecijaskiej Europy nie zna drugiego takiego przypadku. I teraz sprawcy tej zbrodni staraj si o uznanie ich za onierzy walczcych o wolno Ukrainy, a ich nastpcy usiali Ukrain pomnikami Kyma-Sawura, Bandery i innych dowdcw bohaterskiej UPA.

W czasie napadw stosowano wyprbowan taktyk. Napastnicy byli podzieleni na trzy grupy. Rola pierwszej polegaa na otoczeniu wsi moliwie szczelnym kordonem i wybijaniu uciekajcych ze wsi. Druga grupa wchodzia do wsi, czonkowie jej szli od domu do domu i wybijali mieszkacw. Czsto, dziki poprzedniemu wywiadowi wiedzieli dokadnie ilu mieszkacw jest do zabicia w kadym domu. Trzecia grupa to czsto kobiety i modzie ich rol by rabunek i adowanie zrabowanych rzeczy na przygotowane podwody oraz na kocu podpalanie zabudowa, baczc, aby poar nie obj gospodarstw ukraiskich. Pod groz tych strasznych faktw ludno polska Woynia, tam gdzie jeszcze starczyo na to czasu, organizowaa si w t. zw. samoobrony warowne obozy zoone z jednej lub kilku wsi. Niektre z nich zdoay przetrwa mimo atakw, a do przyjcia Armii Radzieckiej, np. Przebrae2, 42, Paska Dolina42, Rybcza42 i inne. W Przebrau uratowao si okoo 10 tys. ludzi a w Rybczy okoo 3000 ludzi (patrz take rozdz.11). Po spustoszeniu polskich osiedli na Woyniu, co trwao cay rok 1943, bojwki UPA przeniosy si w roku 1944 do Halicji i postpoway tam rwnie okrutnie11, 39, 40,. Wreszcie, gdy powstao Pastwo Polskie sotnie upowskie z Woynia i Halicji przeniosy si na poudniowy kraniec Lubelszczyzny9, 38 i na zachd od rzeki San1,13. 6.3.  OUN-UPA chcc wytumaczy przed swoim narodem ludobjstwo na Woyniu pucia w obieg oskarenie, e to Polacy pierwsi zaczli mordowa Ukraicw na Chemszczynie Mordy na Woyniu byy wedug nich tylko odwetem. e to byo kamstwo wykaza Motyka18,18a). Z dziennika Hansa Franka generalnego gubernatora dla ziem polskich (GG) wynika, e w walkach z partyzantami i zwykymi bandytami straty policji ukraiskiej w caym Generalnym Gubernatorstwie w 1942 r. byy bardzo mae: 17 zabitych i 11 rannych. Frank by zaniepokojony zblieniem jakie obserwowano w tym czasie midzy Polakami a Ukraicami18. O tym zblieniu donosi take wywiad ZWZ-AK. Oczywicie, e na Chemszczynie byo kilka wyrokw mierci na Ukraicach konfidentach gestapo, ale tak samo byli traktowani i konfidenci Polacy. 7. Liczba ofiar ludobjstwa popenionego przez ukraiskich nacjonalistw. Poniewa istnieje ju bogata literatura na ten temat ze szczegowym wykazem liczby ofiar w blisko 5000 miejscowociach, mona ju si pokusi o ocen oglnej wielkoci strat narodu polskiego na skutek ludobjstwa popenionego przez ukraiskich nacjonalistw. Podstawowymi publikacjami w tej dziedzinie s prace 9, 11, 39, 40, 42. Na ich podstawie, po przeliczeniu jeszcze raz wszystkich liczb i oddzieleniu ofiar polskich od ofiar innych narodowoci oraz strat Ludowego Wojska Polskiego otrzymano nastpujce liczby:

76

77

Tabela 1. Straty osobowe ludnoci polskiej w poszczeglnych wojewdztwach poniesione na skutek dziaalnoci nacjonalistw ukraiskich (patrz Jankiewicz8)
Miejscowoci Ofiary8 Wojewdztwo Lubelskie Lwowskie Stanisawowskie Tarnopolskie Woyskie41a Poleskie* Razem a 280 1098 878 790 1865 4911 b 15+? 1004 215 359 1643
udokumentowane

Dane szacunkowe wedug: Ofiary8 znane Jankiewi- Siekierki Siemaszz nazwii innych40 ko41,41a cza8 ska 3.928 15.000** 7.276 32.960 4.240 15.088 10.415 32.755 22.113 60.000 3.000 47.932 158.803 15.000 40.000 22.121 45.000 60.000 3.000 185.121 3.000 24.800 18.400 27.600 60.000 133.800

10.274 17.202 12.121 22.522 38.600

3236 100.719

a - liczba miejscowoci, w ktrych dokonano mordw; b liczba miejscowoci, z ktrych brak danych ale przewanie mieszkali tam Polacy. *Dane dla Polesia przyjto wg. Siekierki i in.40 (str.5); ** dane szacunkowe wg. Jastrzbskiego9. Dla wojewdztwa stanisawowskiego liczb 430 miejscowoci w b (podan przez Siekierk i in.40 str.5) zmniejszono o poow, gdy w tym wojewdztwie procent Polakw nie by wysoki (22.4 %) i byo sporo miejscowoci, gdzie nie byo Polakw lub byo ich bardzo mao. Skorygowano te nieco dane dla wojewdztwa tarnopolskiego w porwnaniu z publikacj Jankiewicza8. Dla wojewdztwa lwowskiego Siekierka i in.40 podaj znacznie wysz ni w ksice z 2006 r.39 liczb ofiar udokumentowanych: 23.879, poprzednio 20.299 (bez wykluczenia ofiar ukraiskich i ydowskich). Trzymaem si jednak danych wyliczonych na podstawie Siekierki i in39.

W sumie, wedug naszych oblicze, ludobjstwo dokonane przez ukraiskich nacjonalistw w poudniowo-wschodnich wojewdztwach II Rzeczypospolitej pochono blisko 160000 ofiar. Nie da si oceni liczby ofiar spowodowanych nocowaniem na dworze w ukryciu w chodnej porze roku i zwizanych z tym chorb jak zapalenia puc itp. Nie da si te okreli strat spowodowanych celow izolacj miast i wywoanym przez to ich zagodzeniem. Miasta byy przepenione uciekinierami a UPA blokowaa dowz ywnoci. Wskutek tego szerzy si tam gd i choroby jak dur brzuszny i plamisty, czerwonka itp., a osabieni godem ludzie nie byli odporni. Do tego trzeba jeszcze doda wielk liczb kalek i osieroconych dzieci. W sumie bilans jest straszny. Straszny te jest bilans strat materialnych, bo banderowcy przewanie palili polskie gospodarstwa burzyli kocioy, itd. Dla trzech wojewdztw Maopolski Wschodniej liczba spalonych lub opuszczonych zagrd wynosi w sumie 178 366 a liczba wysiedlonej czy wygnanej ludnoci 957 714 osb11, 39, 40. Jak oceniaj liczb strat ludzkich spowodowanych przez ukraiskich nacjonalistw inni badacze? Masowkyj17 autor ukraiski nienacjonalista ocenia liczb ofiar ludobjstwa na Woyniu na 60-70 tysicy Polakw i w Halicji na

149-150 tysicy, w sumie 209- 220 tysicy. Poliszczuk29 oblicza oglne straty Polakw na 120tysicy. Badacze ukraiscy o skonnociach nacjonalistycznych staraj si zaniy liczb ofiar do 70-80 tysicy (patrz przykady cytowane przez Kormana14). Jeszcze niej oceniaj liczb polskich ofiar spowodowanych przez UPA niektrzy polscy autorzy: Hryciuk i inni7 (na str. 69) podaj 35-60 tysicy, ale nie podaj adnych dowodw, na ktrych opieraj t kalkulacj. Ksik10 przyjmuje za Siemaszko i Siemaszko42 liczb 50-60 tysicy dla Woynia, natomiast dla pozostaych wojewdztw przyjmuje bardzo zanion liczb: 20 25 tysicy ofiar, jednak, gdy on to pisa nie byo jeszcze opracowa orodka wrocawskiego11, 39, 40 i pracy Jastrzbskiego9. Motyka18a w swej ostatniej pracy ocenia straty ludnoci polskiej bardzo nisko, na 40-60 tysicy na Woyniu i 3040 tysicy w Galicji Wschodniej plus 6-8 tysicy na ziemiach obecnej Polski. W sumie daje to 76-108 tysicy. Wedug nowszych oblicze Siemaszko41a (Tab. 1) liczba udokumentowanych ofiar dla Woynia wynosi 38600, a przecie z wielu miejscowoci, gdzie mieszkali Polacy brak jest wiadomoci. Liczba szacunkowa ofiar 60tysicy podana przez t autork nie wydaje si wic przesadzona. Jeli chodzi o trzy wojewdztwa byej Maopolski Wschodniej moje obliczenia8 wykazuj liczb ofiar udokumentowanych 51845, liczb ofiar znanych z nazwiska 21931 tak, e liczba szacunkowa ofiar 80803 wydaje si prawdopodobna. 8.  Straty spowodowane przez OUN-UPA wrd duchowiestwa, rola duchowiestwa w czasie mordw 8.1. Duchowiestwo rzymskokatolickie. Duchowiestwo rzymskokatolickie byo zawsze sol w oku banderowcw, std liczne zamachy na ksiy udane i nieudane, take donosy na ksiy do gestapo i do NKWD prowadzce do aresztowania i zwykle do zesania do obozu koncentracyjnego przez Niemcw lub na Syberi przez Sowietw. Sprawy te omawiaj Komaski i Siekierka12, Woczeja46 i Jankiewicz8a. Wedug tego ostatniego, zgino z rk OUN-UPA 146 ksiy rzymskokatolickich a ok. 57 zgino we wspdziaaniu nacjonalistw ukraiskich z Niemcami. Prawie nie byo ksiy rzymskokatolickich, ktrzy nie byliby zagroeni. W chwili obecnej toczy si proces beatyfikacyjny witobliwego kapana z pow. sarneskiego Ludwika Wrodarczyka pochodzcego ze lska bardzo zasuonego zarwno dla Polakw jak i dla Ukraicw. Mimo, e suy Ukraicom zosta zamczony przez nacjonalistw ukraiskich. Wielu kapanw po bohatersku trwao przy swoich wiernych dopki oni byli w parafii i pacio za to yciem. Niektrzy umierali przy otarzu w czasie sprawowania mszy witej, np. ksidz Szawowski w Porycku (Wo. 897). Jest dokadny opis tego mordu: ksidz zosta uprzedzony o majcym nastpi 11 lipca o godz. 11 napadzie na koci przez Ukraica Woodymyra Kuaja. Ministranci chodzili po wsi i ostrzegali. Mimo to ludzie nie dowierzali

78

79

i przyszli na msz. W pewnej chwili do kocioa wbiega dziewczynka Adamina Czaban i oznajmia, e koci jest otoczony przez Ukraicw. Po chwili od drzwi i okien otworzono ogie z karabinw maszynowych do wiernych. Ksidz Szawowski przemwi do wiernych, ale zosta postrzelony przez Ukraica, ktry wyszed z zakrystii. Mimo to ksidz modli si i udziela rozgrzeszenia wiernym, a zosta postrzelony drugi raz. Do siedzcych w awkach strzelao dwch Ukraicw, ktrzy szli wzdu awek i celowali dokadnie do kadej osoby. Nastpnie chodzili po kociele i dobijali rannych. Niektrzy ludzie uratowali si udajc martwych. Okoo 30 osb uratowao si w podziemiach kocioa, 10 osb pozostao niezauwaonych na rusztowaniach remontowanej wiey. Kilku upowcw spldrowao zakrysti zabierajc kielichy i monstrancj. Towarzyszyo temu wypicie wina mszalnego, miechy i opowiadanie wrae z przeprowadzonej akcji. Sysza to ukryty w jednej z szaf pod ornatami Czesaw Wojewdka. 8.2.  Duchowiestwo greckokatolickie i prawosawne budzenie nienawici do Polakw Udzia duchowiestwa greckokatolickiego w budzeniu nienawici do Polakw jest przykrym ale wanym elementem, ktry trzeba bra pod uwag przy analizie przyczyn ludobjstwa. Nawet trudno sobie wyobrazi jak ksidz katolicki moe si dopuci rzeczy tak sprzecznej z duchem chrzecijastwa jak sianie nienawici. Niestety takich przypadkw byo wcale nie mao. Danuta Kossowska z domu Konopska ze wsi Germakwka pow. Borszczw (533) pisze Z cerkiewnych ambon popi prawosawni i ksia greckokatoliccy podsycali nienawi do Polakw cytujc wersety z biblii o potrzebie wyplenienia kkolu z pszenicy, a tym kkolem wedug nich byli Polacy. Rwnie Stanisaw Leszczyski ze wsi Germakwka, pow. Borszczow (541) pisze, e w jedn z niedziel bya odprawiana w cerkwi uroczysta msza w., na ktrej pop powici przyniesion bro, a znaleziono jej duo w niedalekich sowieckich bunkrach. Wkrtce potem modzi Ukraicy wykrzykiwali po ukraisku: bierzemy powiecon bro i noe i idmy na Lachw!. Mieszkacy wsi Litowisko, pow. Brody - Cz. A. witojaski i A. Winiewski (601) pisz, e miejscowy ksidz greckokatolicki Pasiecznik znany ze swych antypolskich pogldw oraz ze cisej wsppracy z OUN-UPA otwarcie nawoywa w swoich kazaniach w cerkwi w Litowisku do mordowania Polakw i wykorzystywa do podjudzania uczucia religijne wiernych. Ksidz biskup Antoni Adamiuk z Buska, pow. Kamionka Strumiowa (723) pisze, e wiele razy sysza jak Ukraicy narzekali i nawet przeklinali swoich ksiy za to, e zamiast pilnowa spraw boych trudnili si polityk, a gdy zblia si front pouciekali. Dalej ksidz biskup pisze: to oni byli gwnymi szerzycielami nienawici do Polakw. Ksidzu biskupowi zdarzy si przypadek,

e miejscowy prowodyr UPA poprosi go do swojej umierajcej matki i potem na jego prob by na jej pogrzebie, bo ksidza greckokatolickiego nie byo. Caa wie bya na odprawianej przez niego mszy w. w cerkwi. Po jakim czasie wrci ksidz greckokatolicki ale parafianie go przegnali, zapaa wic nienawici do ks. biskupa Adamiuka. Wkrtce potem odwiedzio ksidza kilku powanych przedstawicieli ukraiskiej spoecznoci z Buska z ostrzeeniem, e na niego szykowany jest zamach. Ksidz biskup posucha rady i wyjecha z Buska. Janina Mazur ze wsi Sawetyn, pow. Podhajce (760) pisze, e z opowiada mieszkacw wie, i napad rozpoczto od uroczystej mszy w., podczas ktrej ksidz greckokatolicki powici siekiery i inne narzdzia suce do mordowania z yczeniem aby niwa byy obfite. Okropn rol w sianiu nienawici odegra ksidz greckokatolicki z Chlebowic wirskich (relacja Kazimierza Grskiego, wie Tuczna, pow. Przemylany) (784). Wykrzykiwa z ambony: Ukraicy nie mog przyj na wicone jeli nie zlikwiduj Lachw albo Bierzcie si do dziea, bo pieczone gobki nie polec same do gbki. We wsi Paww (pow. Radziechw) (807) ksidz greckokatolicki Wasyl Dawidowicz wczy si aktywnie w akcj propagowania nienawici do Polakw. Gosi hasa Ukraina bez Polakw. Z Pawowa pochodzi te ksidz teolog Iwan Hrynioch, ktry by czonkiem najwyszych wadz OUN-UPA, a wic ciy na nim odpowiedzialno za kierowanie mordami. Straszne to brzemi dla ksidza. Micha Gerc ze wsi Biaogowy, pow. Zborw (943) pisze: Greckokatoliccy ksia zachcali do zbrodni i z gry rozgrzeszali z niej wszystkich oprawcw. Mwili Nazywaj nas rizunami, ale my jestemy witymi rizunami Takim zestawem sw nawet sam diabe by si szczyci. Inne przykady siania nienawici przez ksiy greckokatolickich patrz str. 890, 899 i praca Niedzielki19.. Marian Wizek ze wsi Szwejkw, pow. Podhajce pisze, e wyroki mierci na du grup polskiej modziey wydawane przez OUN-UPA zatwierdza miejscowy ksidz greckokatolicki Onufrenko (770). Synowie ksiy greckokatolickich bardzo czsto byli prowodyrami w bandach OUN-UPA, tak, na przykad, w Kluwicach pow. Kopczyce (747/748) prowodyrem by Stepan Proskurnicki. (relacja Zbigniewa Fleszara). Poza tym synem ksidza greckokatolickiego by Stepan Bandera najwyszy w hierarchii czonek OUN, a wnukiem ksidza by Taras Czuprynka. Czasami sami ksia byli prowodyrami band. Tak byo we wsi Kokoszyce (821), gdzie komendantem bandy by ksidz greckokatolicki Procyszyn pochodzcy ze wsi Czerniszowiec koo Tarnopola. Niekiedy nienawi do wszystkiego co polskie doprowadzaa do zupenie irracjonalnych dziaa: We wsi Panaswka pow. Zborw (950), jak pisze Tadeusz Mazarz,

80

81

banderowcy po spaleniu ywcem pojmanego, rannego dowdcy samoobrony wamali si do kaplicy, wywlekli ubogi dobytek: ornaty, kome, kielichy. Cz z nich rozdano wiejskim dziewcztom. Nastpnie podeptano obraz polskiej Matki Boskiej a zocon ram wykorzystano w cerkwi do obrazu ukraiskiej matki Boskiej. Lekcewaenie dla religii chrzecijaskiej wykazywano jeszcze w ten sposb, e napadw dokonywano czsto w czasie wit rzymskokatolickich np. w czasie wigilii Boego Narodzenia (Kotw, pow. Zoczw, Ihrowica pow. Tarnopol)), w Nowy Rok (Uhrykowce (pow. Zaleszczyki) i w inne wita. W kilku przypadkach spalono ludzi modlcych si w kociele, np. w Stakowej (pow. Kausz) spalono w kociele 200 osb, w Szeszorach (pow. Kosw Huculski) 36 osb, w Dmytrowie (pow. Radziechw120 osob). 8.3. Duchowiestwo greckokatolickie przeciwne mordom Polakw. Na szczcie, nie wszyscy ksia greckokatoliccy poddawali si atmosferze nienawici do innych narodowoci. Na przykad, we wsi Skorodyce, pow. Czortkw (697, 701) miejscowy duchowny greckokatolicki Przewoodzki wzywa do zaprzestania mordw i naucza, e jeeli Ukraicy chc mie niepodleg Ukrain to trzeba j budowa z Bogiem. Wkrtce potem wybito mu wszystkie okna i zdewastowano pasiek Pod grob mierci musia ucieka ze wsi. We wsi Romaszwka, pow. Czortkw (705), w ktrej mieszkao ponad 670 Polakw, byo tylko 5 zabitych (w 1946 r.) a to dziki postawie popa ukraiskiego, ktry na kazaniach w cerkwi mwi: Jeeli chcecie mordowa Polakw, to najpierw musicie zamordowa moj matk, ktra jest Polk i rwnie mnie, ktry jestem jej synem. Ksidz biskup rzymskokatolicki Antoni Adamiuk z Buska (723) wymienia jako dobrych kapanw greckokatolickich ks. Wanio, proboszcza z Usieszkowa i ks. Kayniewicza z Buska. We wsi Latacz, pow. Zaleszczyki (901/902) caa rodzina Celestyny Litwiczuk ocalaa dziki temu, e ukrywali si wraz z kilkunastoma innymi Polakami w piwnicy ksidza greckokatolickiego, za jego wiedz. Po jakim czasie ksidz przyszed do nich i powiedzia, e jego suba ju zameldowaa banderowcom, e on ukrywa Polakw i radzi jak najszybciej ucieka. Zaatwi jeszcze ukraiskie furmanki dla odwiezienia ich do miasta - Tuste. We wsi Stary Zbara (pow. Zbara) (921), w pierwszych dniach po wkroczeniu Niemcw w 1941 r. policja ukraiska zamierzaa rozstrzela 60 Polakw. Kazano im i do lasu rzekomo dla wykonania jakich robt. Do tej zbrodni jednak nie doszo dziki wstawiennictwu ksidza greckokatolickiego Bohatiuka i organisty Diducha. Ten organista uratowa rwnie ycie siostrze skadajcego relacj Jana Konysza. Ukraicy spili niemieckiego podoficera i powiedzieli mu, e siostra Konysza jest ydwk. Ten do niej wymierzy pistolet. Diduch go podbi i kula przesza mimo. Gdy podoficer wytrzewia wytumaczono mu, e dziewczyna nie bya ydwk.

8.4. Duchowiestwo prawosawne Tak jak w Maopolsce Wschodniej przewaaa wrd Ukraicw religia greckokatolicka, tak na Woyniu dominowao prawosawie (z powodu przymusu stosowanego przez carat). Oglnie stanowisko obu tych kociow w stosunku do OUN-UPA nie wiele si rnio, np. w Sarnach (Wo. 808) pop Wokow by aktywnym dziaaczem nacjonalistycznym, bogosawi bojownikw UPA i wici im bro. Jednak trzeba zaznaczy e dwaj wysi duchowni prawosawni ponieli mier poniewa publicznie potpiali mordy popeniane na Polakach. Jednym z nich by arcybiskup (archiepiskop) Aleksiej Hromadkyj Oeksa z diecezji woysko-ytomierskiej, z parafii Krzemieniec. Zosta zamordowany razem ze swoim sekretarzem (Fiodorem Jurkewyczem). Drugi to biskup (episkop) kowelsko-wodzimierski Emanui (Mychajo Tarnawkyj) z Wodzimierza zamordowany przez Sub Bezpeky OUN rzekomo za wspprac z Niemcami i NKWD, a w istocie, jak wiadcz dziaacze OUN-M, za odmow wsppracy z OUN-UPA. Nota bene caa OUN-UPA kolaborowaa z Niemcami raz silniej raz sabiej, a do koca wojny i pniej23. W raporcie Komendy Armii Krajowej Lww Rzezie woyskie, z koca lipca lub pocztku sierpnia 1943 r. istnieje zapis (Wo. 1260-61): Uchodcy zgodnie stwierdzaj, e znaczna wikszo popw prawosawnych zachca do rzezi. I dalej: Inteligencja ukraiska na Woyniu nie rozwina adnej akcji celem zahamowania mordw, przeciwnie znaczna jaj cz (kler, nauczyciele etc.) wspdziaaa z bandami. Martyrologi ksiy spowodowan przez nacjonalistw ukraiskich i okupantw niemieckich i sowieckich omawiaj take Komaski i Siekierka12 Dbowska i Popek3, take Woczeja36 oraz ks. Woczaski47. Tabela 8.1. Liczba duchownych katolickich zamordowanych przez nacjonalistw ukraiskich w latach 1939 do 1947 w poszczeglnych wojewdztwach (zapewne jeszcze nie pena), (wedug Jankiewicza8a)
Duchowni ogem rzym.-katoliccy: Lubelskie 17 (14+3)+1? Lwowskie 43 (22+21)+1? Poleskie 11 (8+3) Stanisawowskie 44 (31+13) Tarnopolskie 58 (52+6)+1? Woyskie 23 (17+6) + 2? Razem 196 (144+52)+5? ksia 14 36 6 29 44 19 148 zakon. 1 2 3 1 4 4 15 klerycy 1 1 1 1 4 siostry Duch. zakonne gr-katol. 1 4 6 2 2 13 7 9 8+1? 3+1? 29 26+2?

W nawiasie pierwsza liczba: zamordowani przez nacjonalistw ukraiskich a druga liczba - zamordowani przez nacjonalistw ukraiskich wsplnie z Niemcami lub bolszewikami poprzez donos lub wsplne dziaanie: dla przykadu. policja ukraiska aresztowaa ksidza i przekazywaa go gestapo lub NKWD, w rkach ktrych gin. Przypadki wtpliwe ze znakiem zapytania to np. ksidz uciekajc przed rzezi dosta ataku serca i zmar.

82

83

8.5.  Metropolita greckokatolicki Andrzej Szeptycki i bogosawiony ksidz biskup Grzegorz Chomyszyn Ksidz Biskup stanisawowski Chomyszyn dy do latynizacji obrzdku greckokatolickiego i by zwolennikiem celibatu ksiy tego obrzdku. W 1943 r. wyda na prob biskupa rzymskokatolickiego Twardowskiego ordzie do podlegych mu kapanw i wiernych, w ktrym nakada kltw na kadego, kto w zalepieniu i nienawici przelewa czyj krew. Departament Spraw Wewntrznych Delegatury Rzdu na Kraj stwierdzi jednak, e ordzie to byo przyjte przez wiernych i niektrych ksiy greckokatolickich ze zdziwieniem i oburzeniem. Biskup Chomyszyn zmar w wizieniu NKWD w Kijowie w 1945 r. Zosta ogoszony bogosawionym przez Jana Pawa II w r. 200143a. Arcybiskup metropolita lwowski i halicki Andrzej Szeptycki (patrz.34, 43a) zajmowa to stanowisko od r. 1900 do swojej mierci 01.11.1944 r. W czasie wojny polsko-zachodnioukraiskiej w latach 1918-1919 wyda wsplnie z biskupem rzymskokatolickim Lwowa Bilczewskim odezw do walczcych stron o humanitarne prowadzenie walk i o wymian jecw. W okresie midzywojennym nie zareagowa na odradzanie si nacjonalizmu typu faszystowskiego wrd swoich wiernych (w przeciwiestwie do biskupa Chomyszyna ktry w swoich pismach przestrzega przed tym ruchem i ostro go krytykowa.). W klasztorze bazylianw podlegym arcybiskupowi Szeptyckiemu zostaa wydrukowana antychrzecijaska ksika Nacjonalizm Doncowa ideologiczna podstawa popenionego potem ludobjstwa! Nie jest moliwe, eby arcybiskup Szeptycki o tym nie wiedzia. W czasie, gdy mordy banderowskie na Woyniu i w Halicji przybray katastrofalne rozmiary biskup rzymskokatolicki Lwowa Twardowski prosi metropolit Szeptyckiego o potpienie ich; na to metropolita Szeptycki odpowiedzia, e biskup Twardowski powinien interweniowa, aby Polacy przestali mordowa Ukraicw, co byo w tej sytuacji kompletnym nonsensem. Arcybiskup Szeptycki mia pen moliwo i obowizek sprawdzenia wiadomoci podawanych mu przez biskupa Twardowskiego (w kilku listach) i przez przedstawicieli polskiego podziemia, ale nie zrobi tego, a skutki tego zaniechania byy straszne. Wniosek o uznanie arcybiskupa Szeptyckiego bogosawionym ju dwa razy zosta odrzucony przez Watykan i wedug rodowisk kresowych uznanie go za bogosawionego byoby wielkim blunierstwem. 9. Okruciestwo OUN-UPA. 9.1.  Dziaania nacjonalistw ukraiskich odznaczay si wielkim okruciestwem. Wynikao ono przede wszystkim z faszystowskich teorii Doncowa, po drugie z przykadu dawanego na ogromn skal przez Niemcw w czasie ludobjstwa ydw i po trzecie na skutek braku skutecznych hamulcw ze strony kleru greckokatolickiego i prawosawnego. Nie bez wpywu byy te tradycje buntu

chopskiego inspirowanego przez carat, znanego u nas jako hajdamacczyzna albo rze humaska opisanego przez Szewczenk43. Oto kilka przykadw z relacji wzitych z wojewdztwa tarnopolskiego11 We wsi Maruszka pow. Zoczw (982) maego Zenka Denysa, synka Ukraica i Polki nabito na sztachet w parkanie. Inne przykady mordowania kobiet w ciy i dzieci s na stronach 692, 693, 707, 745, 760, 779, 803, 808, 914, 915, 923, 924/25, 954. Inne rodzaje tortur: Maria Czarnecka opowiada o losie Marysi Peechatej (745) (relacja Jzefa Ciemnego z Majdanu, pow. Kopczyce): zatrzymano j i Marysi Dumyk, gdy szy do Czortkowa. Marysi Dumyk wypuszczono jako Ukraink, za Marysi Peechat zaprowadzono do mieszkania Marii Czarneckiej. Kilku pijanych banderowcw naprzd j zgwacio a nastpnie j torturowali: ucili jej jzyk, obie piersi, a nastpnie bdc w agonii dziewczyn zacignli za wosy do gbokiego rowu i tam dobili. Wie Tostobaby pow. Podhajce (764/65), relacja Jzefa Siekierki. Krawcowa Tekla Siekierka inwalidka, ranna w czasie napadu bardzo cierpiaa i prosia, aby j dobito. Litociwy banderowiec obla j pynem atwopalnym i podpali. Wie Krosienko, pow. Przemylany (779). Relacja Wiktora Baszkw. Tego dnia zamordowano picioosobow rodzin: rodzicw powieszono nogami do gry wbijajc koki do ust, czternastoletniego syna zamczono amic ywcem nogi i rce a dwie mae creczki Jol i Stasi powieszono za wntrznoci na pocie. W Petlikowcach Starych (655), pow. Buczacz, banderowcy schwytali Karola Grubizn, zdemobilizowanego onierza Wojska Polskiego. Pooyli go na drzwiach nabitych gwodziami i deptali jego ciao. Musiaa na to patrze jego matka. Gdy skona zabili i j. Ksidz Karol Procyk z Baworowa pow. Tarnopol (825) wpad w rce banderowcw i lad po nim zagin. Nie byoby nic wiadomo o jego losie gdyby nie spowied pewnego banderowca, ktry wzity przez Sowietw do wojska straci na wojnie obie nogi. Zrozpaczony, raz wykrzycza, e zapewne Bg go ukara za to, e asystowa przy mierci ksidza pi go rnlimy. Boe zmiuj si nade mn. Nie bdziemy opisywa wicej przypadkw tortur, gdy byy stosowane nagminnie, prawie w kadym przypadku, gdy pozwala na to czas. Pomysowo banderowcw pod tym wzgldem bya naprawd zadziwiajca. Aleksander Korman14 podaje spis (niepeny) 362 rodzajw tortur stosowanych przez UPA. Opisy wymylnych tortur spotykamy jeszcze na wielu innych stronach, np. 544, 545, 553, 763. Banderowcy z zasady dobijali rannych np. relacja J. i P. Majowskich ze wsi Dohe, pow. Trembowla, (875). Za bestialstwo, biorc pod uwag, e upowcy uwaali si za chrzecijan- katolikw naley uzna mordowanie ludzi w czasie mszy w. w kocioach. Szereg takich

84

85

przykadw podaj W. i E. Siemaszko42 z Woynia. Inny przypadek te z Woynia - we wsi Tarczyn w pow. uckim w czasie pasterki (odprawianej bez ksidza, ktry ju wyjecha) nacjonalici ukraiscy zaryglowali z zewntrz drzwi kocioa, polali go benzyn i podpalili wszyscy zgromadzeni zginli (relacja nie publikowana) We wsi Majdan, pow. Kopczyce (751) w czasie napadu 26.01.45 banderowcy granatami rozbili drzwi do kocioa i wymordowali siekierami zgromadzonych tam ludzi. Zgin tam ks. proboszcz Wojciech Rogowski, kocielny Pawe Ciemny z on i wielu innych ludzi. W sumie, we wsi zgino w czasie tego drugiego ju napadu 90 ludzi. Bestialstwa te nie byy potpiane przez wadze OUN-UPA, a nawet gdyby gdzie si znalaz jaki rozkaz potpiajcy je, to nie by wykonywany w praktyce, o czym wiadczy powszechno tego zjawiska. Miao to straszny, destrukcyjny wpyw na psychik zwaszcza modych bojwkarzy OUN-UPA. Niejeden z nich, gdy by si wcignity do UPA by jeszcze niewinnym chopcem ale wkrtce pod wpywem zbrodniczej propagandy i przykadw bezkarnego bestialstwa stawa si nieczuym na cierpienie ludzkie bezwzgldnym zabjc. Profesor Szawowski44, prawnik zajmujcy si sprawami ludobjstwa wydzieli nawet specjalna kategori ludobjstwo okrutne (genocidum atrox) dla ludobjstwa dokonanego przez OUN-UPA. 9.2. Rodziny mieszane Chyba najciemniejsz stron zbrodniczej dziaalnoci OUN-UPA by ich stosunek do rodzin mieszanych. Rodzin takich byo na Podolu duo. Gdyby dawniej zarwno Polacy jak i Ukraicy mieli wicej rozsdku, to mgby to by wstp do utworzenia w Halicji (Maopolsce Wschodniej) maej Republiki obojga narodw na wzr Szwajcarii, gdzie kwestia jzyka i religii nie odgrywaaby adnej istotnej roli. Ale ta szansa zostaa ju bezpowrotnie stracona. Wedug starego zwyczaju, w rodzinach mieszanych, synowie dziedziczyli religi i narodowo po ojcu a crki po matce i przez wiele lat ten zwyczaj funkcjonowa bez wikszych zgrzytw. Jednak to si nie podobao ukraiskim nacjonalistom, Oni gosili tez, e Ukraina ma by czysta jak szklanka rdlanej wody. Tak wic uwaali, e w maestwach mieszanych trzeba wymordowa polsk cz rodziny i najlepiej niech to zrobi czonkowie tej wanie rodziny. Std rozkazy do synw, czonkw OUN-UPA, aby zabijali swoje matki Polki i siostry, do mw i on wydawano rozkazy, aby zabijali swoich wspmaonkw i swoje dzieci polskiej narodowoci, itp. Tak wic, te najstraszniejsze kategorie zbrodni w prawodawstwie wszystkich narodw, w oczach banderowcw stay si wyrazami bohaterstwa i wiernoci idei Wielkiej Ukrainy. Nie dziwmy si wic, e ich pogrobowcy take dzisiaj czcz jednych z najwikszych zbrodniarzy wiata Bander, Szuchewycza (Czuprynk), Klaczkiwkiego (Kyma-Sawura) jako bohaterw narodowych i stawiaj im pomniki oraz nazywaj ich imieniem ulice.

Jeli m Ukrainiec nie chcia zabi ony Polki i jej crek, gin rwnie sam. Relacja z Palikroww (pow. Brody), (598g): zwoki 367 Polakw i Ukraicw z rodzin mieszanych po przeprowadzeniu identyfikacji zostay pogrzebane na dwu cmentarzach: Polacy na cmentarzu rzymskokatolickim a Ukraicy z rodzin mieszanych na cmentarzu greckokatolickim. Relacja Cz. A. witojaskiego i A. Winiewskiego ze wsi Litowisko pow. Brody (601/602): w bunkrze w lesie mordowano Polakw oraz Ukraicw z rodzin mieszanych, ktrzy odmawiali mordowania czonkw swoich rodzin uwaajcych si za Polakw lub te Ukraicw potpiajcych mordy. Midzy innymi zamordowano cztery osoby z czysto ukraiskiej rodziny Paczyszynw za odmow wysania synw do UPA. Podobnie za odmow wysania synw do UPA zostaa zamordowana Apolonia arkowska z rodziny mieszanej. Wie Poczapy, gm. Skwarzyna pow. Zoczw. Kilarski Jzef Polak, byy legionista zosta zamordowany na rozkaz UPA przez swego syna Wodzimierza, upowca wychowanego przez matk nacjonalistk ukraisk i ochrzczonego w cerkwi (506). Niekiedy banderowcy mordowali tylko polsk cz rodziny ale czsto mordowali wszystkich. W tej samej wsi Poczapy, Bukowski Wodzimierz, Ukrainiec otrzyma rozkaz z UPA zabicia swojej ony Polki i crki. Nie wykona tego. Zosta wraz z on zabity, a p roku pniej zabito rwnie jego crk, ktra schronia si w miecie (506). Czasem dochodzio do bardzo tragicznych wydarze. Wie Stechnikowce, gm. ozowa, pow. Tarnopol (383) Danyo Chemij otrzyma z UPA polecenie zabicia ony Polki i dwch crek, w licie zaznaczono, e jeeli on sam tego nie zrobi to uczyni to kto inny. Nie zamierza tego zrobi i przygotowa si do obrony. Jaki czas potem, w nocy dwch napastnikw wyamao drzwi - Danyo uderzy w nich siekier. Zapali lamp, eby zobaczy kto go napada. Okazao si, e zabi swojego ojca i brata. Jzef Juzwa donosi ze wsi Czerwonogrd pow. Zaleszczyki (898): W domu Winiarskich banderowiec Wytrykusz z Nyrkowa (jego matka bya Polk) wpad do domu i zasta tam swoj siostr. Nie zwaajc na jej baganie Petruniu ne ubywaj mene (Piotrusiu nie zabijaj mnie) zastrzeli j seri z automatu. Inne tragiczne zdarzenia w rodzinach mieszanych s opisane np. na stronach 123, 130, 240, 301, 396, 408, 473. 9.3. Czy rzezie na Woyniu i w Halicji byy ludobjstwem. Gdyby takie pytanie zada ktremukolwiek Kresowianinowi odpowied brzmiaaby zapewne: jeli to nie byo klasyczne ludobjstwo to co nim miaoby by? Motyka18a koczy swoje rozwaania na ten temat nastpujco: Do uznania akcji antypolskiej za speniajc kryteria Konwencji ONZ w sprawie ludobjstwa skania powinna praktyka wyrokw trybunaw karnych, ktra za akt genocydu

86

87

(= ludobjstwa przypisek autora) czyli polityki polegajcej na fizycznym unicestwieniu grupy etnicznej uznaje wszelkie zbrodnie, gdzie intencj sprawcw byo doprowadzenie do nieistnienia wybranej grupy narodowej, etnicznej lub religijnej na danym terytorium, przy czym rzecz drugorzdna jest, czy sprawcom chodzio o cay kraj, region, czy jedynie konkretn miejscowo. 10. Pomoc Ukraicw wiadczona Polakom Po tych strasznych rozdziaach wreszcie punkt janiejszy. Wielu Ukraicw pomagao Polakom. Waciwie ogromna wikszo uratowanych miaa co do zawdziczenia Ukraicom czonkom rodziny, wujkom, ciociom, kuzynom, ssiadom, kolegom ze szkoy, a czasem zupenie obcym. wiadczona pomoc objawiaa si w rozmaity sposb i zawsze wizaa si z ryzykiem utraty ycia dla wiadczcego j, gdy OUN-UPA karaa mierci za pomoc okazan Polakom a nawet za krytyk mordw. Tak wic czsto Polacy otrzymywali informacj o planowanym napadzie i dziki temu mogli si lepiej przygotowa na jego nadejcie, czy to kryjc si w schronach, czy te szykujc samoobron lub po prostu uciekajc zawczasu do lasu czy na pola. Niestety, w swojej naiwnoci czsto lekcewayli ostrzeenia twierdzc, e adnemu Ukraicowi nic zego nie zrobili, wic dlaczego by si mieli czego zego od nich spodziewa. Przykadw ostrzee jest wiele: Wie Gboczek, pow. Borszczw (527/28). Ounowcy intensywnie si wiczyli raz nawet wykonali prbny atak niewielk grup na wie, ale po krtkiej wymianie strzaw odeszli. Wida byo, e szykuj atak na wielk skal. Przestrzeg te o tym obrocw jeden Ukrainiec. Wie Stryjwka, pow. Zbara (926), relacja Wadysawy Lewczuk z domu Robak. Pisze, e 11 listopada 1941 r. przyszli po jej ojca i wiecili latarkami szukajc go. Ale on dwie godziny wczeniej zosta zabrany prawie si przez ssiada, Ukraica Michaa Kuszlaka swego koleg szkolnego i obaj ukryli si u innego ssiada Jana Sowy. Kuszlak nie powiedzia dlaczego wyprowadza ojca pani Wadysawy ale na pewno wiedzia, kto ma by zabity. Na pewno wicej Ukraicw wiedziao o tym, ale tylko Kuszlak zdecydowa si na pomoc. Inne przypadki ostrzee s, np. na stronach: 536g, 601r, 807, 904, 931, 969 Bardzo czst form pomocy byo przechowywanie u siebie zagroonych Polakw przez ssiadw Ukraicw. Oto przykady: Wie Babice koo Dwinogrodu (537/38).Relacja Marii Krzyewskiej-Krupnik. Przez trzy tygodnie po napadzie chodziy z mam spa do przyjaci Ukraicw. Ale i tam byo niebezpiecznie, bo za ukrywanie Polakw banderowcy bili (zabijali) swoich pobratymcw. Ucieky wic do pobliskiego miasta gdzie by sowiecki garnizon wojskowy.

Wie Maleniska, pow. Brody (567r/d) Relacja Stanisawa Grossa i in. Obron wsi uatwia fakt, e jeden z Ukraicw majcy due zaufanie wrd swoich pobratymcw informowa obrocw o planach banderowcw i kogo zamierzaj zamordowa. Wie Palikrowy pow. Brody (596/97). Relacja Stanisawy Piotrowskiej. Wie miaa 500 zagrd przewaay rodziny polskie, bardzo duo byo rodzin mieszanych. Wspycie mieszkacw wsi, bez wzgldu na narodowo i wyznanie ukadao si poprawnie. Bya to swoista symbioza dwch narodowoci i dwch religii. W rozmowach towarzyskich posugiwano si obu jzykami..... Zdecydowana wikszo Ukraicw z naszej wsi deklarowaa, e nie chce mie nic wsplnego z mordami banderowcw.... Nawet szowinistycznie nastrojonemu popowi...nie udao si zmobilizowa miejscowych Ukraicw do udziau w mordach. Zagroenie istniao jednak z zewntrz. Napad nastpi 12.03.44 w sposb tak podstpny, e samoobrona nie zdoaa si zebra. Napastnicy zebrali ludno i zaczli j segregowa na Polakw i Ukraicw. Podczas tej segregacji kilku Polakom udao si doczy do ukraiskiej grupy. Miejscowi ich nie wydali. Potem oddzielonych Polakw wzito na bok i rozstrzelano, dobijajc jeszcze tych co si ruszali. Wieczorem z pod zwau trupw wydostao si okoo 20 osb, wszyscy lej lub ciej ranni. Wrd nich bya i autorka relacji. Schronienia i pomocy udzielili jej trzej ukraiscy koledzy. Ze wsi Paucza Maa, pow. Brzeany (628g), relacja Janiny Krzykay z domu Radaczyskiej: Pisze ona, e czsto spaa u znajomej Ukrainki Marynki ale tym razem wchodzc zamarla z przeraenia, bo w domu byli uzbrojeni banderowcy. Na szczcie w izbie panowa pmrok i Marynka zaraz zagadaa do niej, e jej modszej siostry nie ma w domu. W ten sposb uratowaa j. Do domu nie moga wraca, przyszo jej na myl, eby i do wdowy, u ktrej ju raz nocowaa. Oto jej sowa: Wreszcie, gdy dotaram do jej domu i stanam na progu jej mieszkania nie mogam wyksztusi ani sowa. Wybuchnam paczem. Kobieta ta ulitowaa si nade mn. Daa mi gorcego mleka, pocielia koo pieca i pooya do snu. Czuam, e ona sama si boi....Kiedy w r. 1964 pojechaam odwiedzi rodzinn wie, wstpiam do niej i serdecznie jej podzikowaam.... zrobiam to rwnie wobec innych Ukraicw, ktrzy udzielali mi schronienia. Nieco pniej ojciec zaprowadzi Janin i reszt rodziny do znajomego Ukraica z mieszanej rodziny w ukraiskiej czci wsi tam byo ju wielu Polakw spokrewnionych z on gospodarza, spali na somie rozcielonej na pododze. Po trzech dniach syn, ktry nalea do UPA powiedzia ojcu, e nas duej u siebie trzyma nie mog. Szereg innych przypadkw udzielania schronienia przez yczliwych Ukraicw mona znale np. na stronach: 627d, 629, 630, 640. Gdy bya jaka moliwo ssiedzi przewozili potajemnie rannych Polakw do szpitala, lub udzielali pierwszej pomocy na miejscu. Oto przykad: Wie Mieczyszczw,

88

89

pow. Brzeany (637), relacja Jana Nowaka. W czasie napadu, w nocy 23.02.44 Rozalia Drzewiecka otrzymaa cios bagnetem w okolice serca i udaa martw. Leaa zalana krwi do rana. Rano przyszed ssiad Ukrainiec. Ktry zaopiekowa si rann i z naraeniem ycia odwiz j do szpitala w Brzeanach, gdzie zostaa wyleczona. We wsi Soroki, pow. Buczacz (665) w czasie napadu Joanna Jezierska otrzymaa dwa postrzay kulami rozrywajcymi. Stracia przytomno. Banderowcy myleli, e nie yje. Oprzytomniaa jednak i doczogaa si do ssiada Ukraica. Tam znalaza schronienie, ale na drugi dzie odnaleli j banderowcy i znowu dostaa trzy postrzay z rewolweru i cios bagnetem. Powiadomiono oddzia wgierski o napadzie. Wgrzy wzili ja do swojego szpitala i podleczyli na tyle, e moga uda si do domu swojego ojca. We wsi Skomorochy pow. Buczacz (669), Jadwiga Kroczyska w czasie napadu, kiedy zabito jej rodzin uchowaa si siedzc pod kiem z kolciem. Zauwayli kol a jej na szczcie nie. Jej mama jeszcze ya lekarz wojskowy wgierski opatrzy jej rany.... Przeniesiono j do domu ssiada Ukraica Marcenycha. Tam przyszed banderowiec Guzowskij i j zamordowa...W czasie pogrzebu na cmentarzu wywizaa si strzelanina. Wtenczas znajoma Ukrainka przykrya mnie po swojego koucha i powiedziaa po polsku chod ze mn bo tutaj ciebie zabij Ukrywaa Jadwig do ruskiej Wielkanocy i potem skrycie zaprowadzia na plebani w Zotym Potoku. Po wywiezieniu do Polski otrzymaa opiek w Domu Dziecka prowadzonym przez siostry zakonne w Opolu. Bardzo rzadko zdarzay si przypadki jak ten opisany przez Franciszka Markowskiego ze wsi Zalesie pow. Buczacz (671): On i jego kolega zostali schwytani przez banderowcw i postawieni przed Trybunaem, ktry na jednego z nich wyda wyrok: za chodzenie po ukraiskiej ziemi jedna godzina chosty, po chocie spalenie ywcem (wyrok wykonano) a na Markowskiego jedna godzina chosty... i rozstrzelanie. Wyprowadzajcy na rozstrzelanie banderowiec powiedzia do niego po cichu: Ratuj si jak moesz, masz mae dzieci, uciekaj! Oddal trzy strzay w gr i odszed. Markowski pprzytomny po chocie dowlk si do znajomego Ukraica, ktry ukry go i na drugi dzie odwiz przykrytego som do polskiej wsi Puniki. Podobny przypadek opisano na str. 867 we wsi Tiutkw. We wsi Skorodyce w czasie napadu (693) weszo do mieszkania Bandurw trzech banderowcw ze sowami kto tu jest obcy niech wyjdzie. Jedna z nocujcych u nas Ukrainek podesza do mnie i powiedziaa Iwasiu! (zdrobnienie od Iwan, a mam na imi Tomasz) ubieraj si. Idziemy do domu Katarzyna zaprowadzia go do swego domu i ukrya za piecem. Sama za siada na skraju tak e zasaniaa go swoim ciaem. W drugim pokoju w tym czasie banderowcy urzdzili pijack uczt. Siostr swoj z maym dzieckiem, ktra zostaa w mieszkaniu znalaz Tomasz rano martwych.

We wsi Ciemierzyce pow. Przemylany (792) banderowcy zastrzelili Czaka i Rosieckiego. W obronie ich stan Ukrainiec Pawe Petry, ktrego banderowcy postrzelili w brzuch. Na szczcie w szpitalu uratowano go. Na podwrku Ukrainki Ireny Chrucielowej zamierzali zabi Stanisaw, crk kowala (Polaka). Kiedy Chrucielowa wzia Stanisaw w ramiona i krzyczaa Ne dam, Ne dam obie zostay zabite11. W Tarnopolu dyrektorem szpitala by rdzenny Ukrainiec Bohdan wistun. By bardzo szanowanym i dobrym czowiekiem. Pomaga Polakom m.in. wydajc wiadectwa o niezdolnoci do pracy, ktre chroniy przed wywzk na roboty do Niemiec. We wsi Sorocko pow. Trembowla (871) Zygmunt Harc po uszkodzeniu karabinu zosta postrzelony i mocno krwawic schowa si w stodole. Zauway to mieszkajcy obok Ukrainiec, ktry zabra go do mieszkania i opatrzy. Po ladach krwi szli banderowcy. Herc ukry si na strychu za kominem. Mieszkanie naleao do starej Ukrainki. Na zapytanie o Lacha ona stwierdzia, e u niej go nie ma, na to banderowiec wyj plik pienidzy twierdzc, e wszystko jej da jak pokae gdzie si schowa. Staruszka bya gucha na pokusy. Wie Berezowica Maa pow. Zbara. (912). Relacja Wandy Berezowskiej z domu Winiowskiej: Niektrzy miejscowi Ukraicy okazywali nam yczliwo i starali si pomc, jednak bali si bardzo o wasne rodziny, gdy za pomoc udzielan Polakom grozia okrutna mier..... Przytaczamy tylko kilka przykadw pomocy, gdy byo ich tak wiele, e nie sposb wszystkich wylicza. Inne s opisane na stronach: 692, 696g, 712, 715d, 717d, 759r, 760g, 788r, 792r/d, 811, 826r, 844 r/g, 844r/d, 846, 849, 850, 857d, 864, 865, 884, 893, 902, 903, 910, 949g, 963g, 987/88. Szereg innych przykadw pomocy Ukraicw dla Polakw z wojewdztwa tarnopolskiego i innych wojewdztw mona znale w ksice Niedzielki19. Opisani w tym podrozdziale Ukraicy - to s Ci ludzie, dziki ktrym zgoda midzy narodami polskim i ukraiskim jest nadal moliwa. Wielka chwaa im za ich zasugi. Tym wiksza, e postpowali zgodnie ze wskazaniami Chrystusa i wasnego nieskaonego sumienia, mimo, e czsto mieli kapanw szerzcych ludobjcze idee. Czasem zdarzay si nawrcenia. Wadysaw onowski z RohaczynaMiasta (648-649) opisuje przypadek Bohdana Sarajewskiego, ktry by prowidnykiem UPA w jego wsi i pocztkowo bra udzia w mordowaniu ydw i Polakw, ale po jakim czasie zmieni si radykalnie: to w jego mieszkaniu i w domu jego ojca przechowaa si rodzina autora tej relacji. Gdy banderowcy szli mordowa do Rohaczyna-Miasta stan na mocie i powiedzia pjdziecie ale po moim trupie. Banderowcy wstrzymali si w tym dniu od mordw, ale jaki czas potem zamordowali i jego (648/49).

90

91

 Wedug oblicze Poliszczuka28 OUN-UPA zamordowaa 80.000 swoich rodakw za pomoc okazywan Polakom, za odmow wstpienia do UPA i inne czyny uznawane przez nich za przewinienia. W tej liczbie mieszcz si rwnie ofiary spord przysyanych przez reim sowiecki za drugiej okupacji sowieckiej nauczycieli, weterynarzy, geometrw i osadnikw ze wschodniej Ukrainy, ktrych UPA mordowaa wraz z rodzinami. Motyka18a na podstawie danych sowieckich podaje liczb 30678 zbitych, w tym 15 tysicy cywilw, ale dane te nie uwzgldniaj morderstw popenionych przez OUN-UPA na nieposusznych Ukraicach podczas okupacji niemieckiej. 11. Polskie Samoobrony 11.1. Kiedy powstay i ich losy. Poniewa w czasie pierwszej okupacji sowieckiej konspiracja bya niezwykle utrudniona, organizowanie si narodu polskiego zaczo si na dobre dopiero po wkroczeniu Niemcw do Halicji czyli po 22 czerwca 1941 r. Oczywicie miao to miejsce przede wszystkim w duych miastach, natomiast wie i mniejsze miasta byy pod tym wzgldem znacznie zapnione, gwnie ze wzgldu na brak inteligencji wiejskiej wywiezionej przez sowieckiego okupanta do pnocnej Rosji, do Kazachstanu lub na Syberi. Inn przeszkod w organizowaniu si byo rozproszenie ludnoci polskiej wrd Ukraicw. W zwizku z tym istniao stae naraenie ze strony niektrych z nich na donosy do okupantw. Obaj okupanci karali mierci lub wizieniem za posiadanie broni, prasy podziemnej i za jakikolwiek przejaw konspiracji. Lata 1941-1942 to lata ogromnej ekspansji armii niemieckiej, a w Maopolsce Wschodniej i na Woyniu lata eksterminacji ludnoci ydowskiej. Jeszcze nie byo wyranie wida kto wojn wygra. Ukraicy, dziki swej kolaboracji z Niemcami mieli zapewnion swobod organizowania si. Ukraiska policja wsppracowaa z Niemcami w eksterminacji ydw, tak e w poowie roku 1943 zostay ich tylko niedobitki. Ukraiscy nacjonalici czasami wypowiadali si szczerze: teraz oczyszczamy kraj z ydw, a jak skoczymy z nimi wemiemy si za was Polakw. Te gosy powinny by ostrzeeniem. Zadziwia brak rozeznania dowdztwa AK w zamiarach jakie miao dowdztwo UPA w stosunku do Polakw. Byo to, jak si pniej okazao, bardzo kosztowne. Ludzie na wsi w Maopolsce Wschodniej i na Woyniu, na og nie gromadzili broni wtedy, gdy bya po temu okazja, to jest jesieni 1939 r. i w czerwcu, lipcu 1941 r., natomiast Ukraicy skrztnie wykorzystali te dwie okazje. Trzeba jednak pamita, e Ukraicom za posiadanie broni, na og nie groziy adne konsekwencje, a policja ukraiska otrzymywaa j od Niemcw legalnie, za Polakom groziy za posiadanie broni, jak wspomniano, surowe kary, z rozstrzelaniem i obozem koncentracyjnym wcznie. W kwietniu 1943 r. policja ukraiska gremialnie przesza do lasu, do UPA biorc ze sob bro i amunicj.

Woy pad jako pierwszy ofiar ludobjstwa banderowskiego. Na niespodziewajcych si niczego polskich wieniakw ruszyy watahy niele uzbrojonych upowcw wspomagane przez tumy dnych rabunku ruskich chopw, czsto ich bliskich ssiadw. Zbrojni byli w widy, siekiery itp. narzdzia gospodarskie. Po pierwszym szoku zaskoczenia dla wikszoci stao si jasne, e trzeba organizowa samoobron. Na Woyniu powstao mao samoobron, jednak, niektre doczekay si nadejcia Czerwonej Armii (Przebrae gm. Trocianiec, pow. uck, Rybcza gm. Katerburg, pow. Krzemieniec, Paska Dolina pow. Dubno i inne). W Maopolsce Wschodniej ludzie byli ju lepiej przygotowani na przyjcie ludobjcw a na poudniowej Lubelszczynie utworzy si nawet stukilometrowy front, na ktrym AK walczyo z upowcami i obie strony wystawiy do walki tysice ludzi. Niemcy zapewne cieszyli si, e Sowianie wzajemnie si wybijaj i tylko od czasu do czasu doczali si do strony ukraiskiej wraz z podlegymi im oddziaami SS-Galizien. Kiedy powstay pierwsze samoobrony? Na Woyniu na og dopiero w drugiej poowie roku 1943 a wic ju po krwawej niedzieli 11 lipca gdy zostao jednoczenie zaatakowanych ponad 160 polskich jednostek administracyjnych [w sumie w lipcu 1943 r., w czasie oczyszczuwalnoji akcji wid rasowych worohiw (akcji oczyszczajcej od wrogw rasowych) zgino w 520 jednostkach administracyjnych co najmniej 10.527 ludzi (Wo. 1048)]. Gdy banderowcy zaczli atakowa wsie w Maopolsce Wschodniej samoobrony byy ju lepiej przygotowane, std i liczba ofiar bya mniejsza. Samoobrony, nawet bardzo sabe, zabezpieczay w jakim stopniu przynajmniej przed indywidualnymi mordami. Do obrony przed zmasowanym atakiem potrzebne ju byy powane siy jak w Przebrau, ktre oparo si z pomoc partyzantw polskich i radzieckich atakowi kilku tysicy upowcw. Przykadem, jak mimo istnienia samoobrony dochodzio do zagady wsi, moe by Gboczek pow. Borszczw (528-29). Pierwszy atak zosta odparty dziki dostatkowi broni (czciowo odkupionej od oddziaw wgierskich) i dziki inteligentnemu dowodzeniu. Straty wasne byy znikome a napastnikw na pewno pokane. Doczekano przyjcia Armii Czerwonej. Nastpi pobr do Wojska Polskiego mczyzn w wieku od 18 do 55 lat oraz dziewczt od 18-23 lat. Zostao tylko 16 dorosych mczyzn, ktrzy zostali skierowani do prac przy drogach. Chopcy natomiast w wieku 15-17 lat zostali wcieleni do istriebitielnego batalionu, ktry jednak stacjonowa nie w Gboczku a w powiatowym miecie Borszczowie. Wie zostaa prawie bezbronna. Ukraicy mieli by powoani do Armii Czerwonej, ale zamiast tego zasilili oddziay banderowskie. Nastpny napad rwnie zosta odparty ale grupa 14 osb pracujca przy drodze zostaa wymordowana, gdy banderowcy przywdziali sowieckie mundury co zmylio pracujcych. Wsi nie zdobyli, w obronie bray duy udzia kobiety. Gdy nastpi trzeci napad, ju nie mia

92

93

kto broni wsi, ludzie pochowali si po schronach, sporo uratowao si w kociele, ktry zosta zamknity od zewntrz, co zmylio napastnikw. Banderowcy zamordowali w tym dniu 80 osb, przewanie zadajc im wymylne tortury. Ukraicy, ktrzy sprzyjali Polakom rwnie zostali wymordowani. Jeli chodzi o AK zastanawia saba czno z terenami wiejskimi i nie wyciganie wnioskw z zaistniaych zdarze. Wielu ludzi gino w ten sposb, e schrony budowali pod drewnianymi domami lub pod drewnianymi zabudowaniami gospodarczymi, skutek by taki, ze podczas poaru dusili si dymem lub ginli od gorca. Wystarczyo ostrzec ludzi by budowali schrony zabezpieczone przed poarem, np. poza domem poczone z nim tunelem. Upowcy nie lubili si naraa i omijali wsie, w ktrych bya silna samoobrona, jak np. w Dobrowodach pow. Podhajce. Bezporedniego napadu na t wie nie byo, cho by on przygotowywany. Pod koniec grudnia 1943 r. w poblie tej wsi przyjechao 150 sa z banderowcami jednak do napadu nie doszo, gdy miejscowi Ukraicy z Dobrowd odradzali walk ze wzgldu na dobre uzbrojenie Polakw. Ukraicy z tej wsi dobrze yli z Polakami i wiadomoci o ich uzbrojeniu byy przez nich celowo wyolbrzymione. Dziki samoobronom uratowao si wiele tysicy ludzi. Najsynniejsze Przebrae miecio maksymalnie okoo 10 tysicy osb, z ktrych wikszo to byli uciekinierzy z okolicznych wsi2, 42. W Rybczy koo Krzemieca, w ktrej dowodzi mody partyzant Jan Niewiski uratowao si okoo 3000 ludzi42, w Czerwonogrodzie pow. Zaleszczyki ycie zachowao okoo 1500 ludzi11. Chwaa ich obrocom. Z chwil zajcia omawianych terenw przez Armi Czerwon najmodsi czonkowie samoobron wstpili do nadzorowanych przez NKWD Istriebitielnych Batalionw. Bya to jedyna moliwo obronienia si przed UPA. Pikny opis walk samoobrony w miasteczku Zaoce, pow. Zborw pozostawi Edward Prus36, ktry bra udzia w tej samoobronie jako 10-letni chopiec. W Istriebiltielnych Batalionach zdarzao si, e suyli nawet tak modzi chopcy, gdy wszystkich mczyzn w wieku powyej 18 lat powoano do Wojska Polskiego. Dla ilustracji przytoczymy krtkie streszczenie opisu obrony Przebraa (Wo. 650-654 i 629/30). Istnieje te na ten temat ksika komendanta teje samoobrony2. 11.2 Obrona Przebraa. Przebrae byo du koloni polsk, liczc w 1938 r. 200 zagrd i 1150 mieszkacw. Stosunkowo wczenie, w marcu 1943 r. pod wpywem wieci o mordach Polakw zapocztkowano organizacj samoobrony. W skad systemu samoobrony wczono okoliczne wsie. Ustanowiono nocne warty liczce po kilkadziesit osb uzbrojone w kosy i piki. Grupa modziey odkopaa ukryt po lasach bro pozosta po walkach niemiecko-rosyjskich w 1941 r. Aby j zalegalizowa

wysano do Kreislandwirta w Kiwercach prob o przydzia legalnej broni dla obrony przed bandami. Otrzymano 15 starych karabinw i odpowiednie zawiadczenie. Zapas broni uzupeniano zakupami od Niemcw i Wgrw. Stworzono te zakad rusznikarski. Z porzuconych czogw sowieckich wymontowano 2 dziaka przeciwpancerne, bardzo potem przydatne. Samoobrona liczya 500 uzbrojonych ludzi. Oprcz oddziaw bojowych istniay stae warty, czujki i patrole konne i piesze, dziki ktrym unikano zaskoczenia. Oprcz tego, ostrzeenia o planowanych napadach przynosili trzej Ukraicy z okolicznych wiosek, ktrzy uwaali si za patriotw ukraiskich ale UPA uwaali za hab Ukrainy. Byy te wypady obrocw do ukraiskich wsi celem rozbicia stacjonujcych tam oddziaw UPA zagraajcych Przebrau. Razem z okolicznymi wsiami objtych byo systemem samoobronnym 330 zagrd z 2000 staych mieszkacw, jednak na skutek napywu uciekinierw z okolic liczba mieszkacw wzrosa do 10.5 tys. i w kadej zagrodzie mieszkao po kilka rodzin. Mieszkali take w szaasach zanim nie pobudowano prowizorycznych barakw. Zorganizowano szpital, przychodni zdrowia i wydzia aprowizacji. Mimo poprawnych stosunkw z ukraisk ludnoci wsi Jezioro, gdzie by koci, utworzono kaplic w Przebrau, aby unikn wychodzenia poza teren broniony,. Dookoa terenu bronionego utworzono system zasiekw z drutu kolczastego, bunkrw i roww strzeleckich. Obrocw zorganizowano w cztery kompanie, kada osobno skoszarowana. W czerwcu 1943 r. ewakuowano ludno polsk z okolicznych wsi, jednak nie wszyscy chcieli opuci swoje gospodarstwa, co miao wkrtce tragiczne konsekwencje. Zmasowany atak UPA nastpi 5 lipca. Nie mogc wedrze si w system obronny Przebraa upowcy wycofali si. Patrole wysane nastpnego dnia naliczyy okoo 550 zabitych Polakw, tych, ktrzy nie chcieli si ewakuowa. Kilkadziesit osb, ktre zdoay si ukry w krzakach i zboach zabrano do Przebraa. W lipcu 1943 r., aby zabezpieczy ywno zorganizowano niwa z karabinem na plecach na opuszczonych polach. W lipcu dotarli do Przebraa uchodcy z rozgromionej wsi Huta Stepaska, co wywoao panik i brak wiary w przetrwanie u zgromadzonej ludnoci. Dowdztwo Przebraa musiao opanowa te nastroje. 31 lipca 3500 upowcw przypucio generalny atak na Przebrae, z tej liczby 2500 byo uzbrojonych w bro paln i maszynow, mieli take 2 dziaka. Atak by starannie przygotowany, ale i dla obrocw nie by zaskoczeniem bo poinformoway o nim czujki. Spanikowana ludno nie biorca udziau w walce zostaa cofnita na uprzednio wybrane, bezpieczniejsze pozycje. Zacita walka trwaa kilka godzin. Napastnikw udao si odeprze i ponieli znaczne straty. 31 sierpnia 1943 r. ponownie znaczne siy upowskie zaatakoway Przebrae. Cikie walki trway cay dzie. Obrocw wspomagay: oddzia partyzancki

94

95

ppor. Jana Rerutki Drzazgi i oddzia sowieckiej partyzantki Nikoaja Prokopiuka. Walka zakoczya si klsk upowcw. W zwizku z dramatycznym brakiem ywnoci 25 listopada (11 stycznia?) oddzia samoobrony z Przebraa dokona wypadu do wsi urawice, gm. Silno, siedziby oddziau upowcw, gdzie byo przetrzymywane bydo zrabowane Polakom. Oddzia upowcw rozbito, bydo i zboe odebrano. Wojska radzieckie zajy Przebrae 2 lutego 1944 r. Samoobron rozbrojono, niektrych czonkw skazano na wizienie, wielu modych ludzi powoano do I Armii Wojska Polskiego. Wkrtce ogoszono, e Polacy maj wyjeda do Polski. Losy samoobron i obrony pojedynczych gospodarstw w Tarnopolszczynie s opisane na stronach: 528, 529, 632, 645, 647, 652, 663,667, 671, 687, 688, 699, 728, 762/3, 767, 771, 778, 833, 834, 843/4, 854, 866, 870, 887, 898, 899, 900, 905, 907, 909, 918, 930, 931, 932/3, 937, 940-2, 944/5, 960/1, 967,,979. Zasuguj na osobne opracowanie. 11.3. Jakie byy straty Ukraicw w walce z Polakami? Motyka18a ocenia te straty nastpujco: Na Woyniu z rki polskiej zgino od 2-3 tysicy Ukraicw (nie liczc zabitych przez policj pomocnicz). Straty w Galicji Wschodniej oblicza on na 1-2 tysicy. Nie wspomina, e w obu przypadkach, w ogromnej wikszoci zostali oni zabici wystpujc jako napastnicy, nie jako ofiary. Jeli chodzi o ziemie dzisiejszej Polski, zgino wedug Motyki w latach 19431947 okoo 8-10 tysicy Ukraicw. Ogem czyni to 10-15 tysicy zabitych. 12.  Stosunek Niemcw do Polakw i do ludobjstwa ukraiskiego dokonywanego na Polakach Inaczej ni w pozostaych czciach Generalnego Gubernatorstwa (GG), (ktre speniao wwczas rol jednostki terytorialnej polskiej pod okupacj niemieck), w Halicji stosunek Niemcw do Polakw by bardzo zoony. W pozostaych czciach GG Polacy mieli jednego wroga i cay wysiek polskiego pastwa podziemnego by skierowany na zwalczanie Niemcw, a z drugiej strony Niemcy dyli do zduszenia wszelkich objaww jakiej wikszej samodzielnoci Polakw zwaszcza w dziedzinie kulturalnej i ekonomicznej; przede wszystkim zwalczali brutalnie wszelkie dziaania konspiracyjne, sabotaowe i militarne. Np. za posiadanie broni czy prasy podziemnej grozia kara obozu koncentracyjnego lub rozstrzelanie (a mimo to prawie w kadym domu inteligenckim w GG czytao si regularnie pras podziemn). Podobnie byo w wikszych miastach Maopolski Wschodniej, ale nie na prowincji. Terror niemiecki by o wiele silniejszy na pocztku okupacji ni pod koniec. 11.1. Tpienie przez Niemcw inteligencji polskiej w Stanisawowie. Przykadem ludobjstwa dokonywanego przez Niemcw na Polakach w Maopolsce Wschodniej byo tpienie inteligencji polskiej w ssiednim wojewdztwie stanisawowskim przez gestapowskiego kata Hansa Krgera.

(St. 498-502). Zbrodniarz ten nakaza aresztowanie i rozstrzelanie co najmniej 300 osb spord inteligencji i uczcej si modziey miasta Stanisawowa i okolic; a Stanisaww nie by duym miastem mia wprawdzie 68 tys. mieszkacw, ale w tym tylko okoo 17 tysicy Polakw, poza tym 10 tysicy Ukraicw a reszta mieszkacw to byli ydzi i nieliczni Niemcy i inni. W kompletowaniu list aresztowanych i w samych aresztowaniach pomagaa Krgerowi policja ukraiska. Na licie pomordowanych jest 66 nauczycieli szk podstawowych, 54 nauczycieli szk rednich, 12 nauczycieli z powiatu, 26 przedstawicieli inteligencji, w tym 7 lekarzy, a ponadto okoo 125 absolwentw i uczniw szk rednich. Byy to resztki inteligencji ju po rozstrzeliwaniach i wywzkach na Syberi dokonanych przez Sowietw. 12.2.  Stosunek Niemcw do upowskiego ludobjstwa by najczciej obojtny. Z jednej strony woleliby, eby na zapleczu frontu panowa spokj i spyway regularnie kontyngenty zboa i misa, a z drugiej strony ich nazistowskie nastawienie podpowiadao: a nieche ci Sowianie wzajemnie si morduj, to nas wzmacnia. Jest wiele relacji potwierdzajcych takie stanowisko. Np. we wsi Gboczek, pow. Borszczw (527) Ukraicy zastrzelili chopca Mateusza Kwiczaka. Morderstwo zgoszono andarmerii niemieckiej i wskazano podejrzanych, Niemcy nie starali si jednak wykry sprawcw zbrodni. We wsi Germakwka, pow. Borszczw (540) Niemcy nakazali pilnowa mostu nad szos. Pewnej nocy straujcy Polak zosta zabity. Niemcy nie starali si odszuka winnych mordu, mimo e ten czowiek pracowa przecie dla nich. We wsi Barysz w pow. Buczacz (687), dokonano bestialskiego mordu na 5 Polakach, lady prowadziy do ukraiskiej wsi, gdzie znaleziono zwoki. Wiadomo byo kto dokona mordu. Zawiadomiono wadze niemieckie. Przyjechao kilkunastu Niemcw, porobili zdjcia i na tym dochodzenie si skoczyo. We wsi Kosw, pow. Czortkw (719/720) podoficer Wehrmachtu stan w obronie Polakw i wsplnie z nimi zaatakowa banderowcw. Ukraicy zastrzelili go. Gestapo nie wycigno konsekwencji wobec mordercw, prawdopodobnie ten podoficer przekroczy swoje uprawnienia nie powinien by wystpowa w obronie Polakw. We wsi Busk, pow. Kamionka Strumiowa (728/729) kwaterujcy w polskim domu Niemiec wyzna, e wojsko niemieckie ma rozkaz pozostawienia w spokoju banderowcw i zakaz odbierania im broni z wyjtkiem sytuacji, gdy ich dziaania zagraayby bezporednio interesom niemieckim. Tymczasem Polakom grozia kara mierci za posiadanie broni. Ju ta rnica w traktowaniu naraaa Polakw na bezkarn eksterminacj przez Ukraicw. O perfidii kryjcej si za tymi faktami nie trzeba nikogo przekonywa.

96

97

 We wsi Kruhw dnia 24.12.43 r. (wigilia) (964) nacjonalici ukraiscy zamordowali lub ranili 19 osb. Wrd napastnikw rozpoznano kilku miejscowych Ukraicw. Starosta niemiecki dr Wendt, szef Gestapo i kierownik policji kryminalnej Kripo zwoali zebranie, na ktrym omwiono to zdarzenie ale nie wycignito wobec winnych adnych konsekwencji. A oto opinia Tadeusza Urbaskiego ze wsi Googry, pow. Zoczw (980): Nie byo wypadku, aby za zamordowanie Polaka osadzono w wizieniu Ukraica. W odwrotnej sytuacji Polak otrzymywa najwysz kar. I ten sam autor opisuje, e przed przyjciem Sowietw OUN-UPA dya do wymordowania jak najwikszej liczby Polakw. Niemcy patrzyli obojtnie na t dokonujc si rze Polakw. Czsto stosowanym podstpem Ukraicw by donos, e w danej wsi jest partyzantka polska lub sowiecka Niemcy urzdzali wwczas pacyfikacj. Przykadem moe by wie Maruszka w pow. Zoczw (981/982). Ukraiscy nacjonalici poinformowali Niemcw, e w Maruszcze jest polska partyzantka. Pewnego dnia o wicie Niemcy rozpoczli pacyfikacj. Gdy samoobrona polska zorientowaa si, e atakuj Niemcy, nie uyli broni palnej. Niemcy wszystkich mczyzn aresztowali i popdzili do innej miejscowoci. Tam, na skutek wyjanie, wszystkich zwolniono a nawet obdarowano pewn liczb karabinw. Podobno Ukraicom te pozostawiono troch broni. 12.3. Pomoc okazywana Polakom przez Niemcw Czsto zdarzao si jednak, e uczucia ludzkie bray gr nad nakazami wynikajcymi z ideologii nazistowskiej. Przede wszystkim trzeba zaznaczy, e tam, gdzie stacjonowali onierze niemieccy ludno czua si bezpieczniej i uciekaa do takich miejscowoci, bo ukraiscy nacjonalici nie mieli atakowa takich miejsc. Ta uwaga odnosi si do caego omawianego terytorium. Drug jasn stron obecnoci Niemcw bya opieka lekarska nad rannymi. Oto relacja Genowefy Gawron ze wsi Buszcze pow. Brzeany (620d). Na skutek upadku podczas napadu pka jej czaszka. W polskim szpitalu brak byo rodkw opatrunkowych i rentgena. Lekarz wojskowy Niemiec zgodzi si przewietli gow dziewczynki i zrobi drug operacj, ale w wojskowym szpitalu lee nie moga noszono j tam na opatrunki. Inna relacja - Katarzyny Horwat z Magdawki (pow. Skaat) (819). Po napadzie caa twarz jej bya jedn ran, stracia wzrok w jednym oku a na drugie zacza widzie po p roku leczenia. M zawiz j do szpitala w Zbarau. Tam lekarz wojskowy Niemiec wykona opatrunek i jak ona pisze uratowa jej ycie. Wedug relacji Adama Drozdowskiego z gminy opaty, pow. Radziechw (805) kilka godzin po napadzie przyjechao na wezwanie kilku onierzy niemieckich z lekarzem, ktry fachowo opatrzy rany u szeciu rannych. Eskortowali ich do Chmielna.

Tam zaopiekowali si nimi inni Niemcy i zawieli do szpitala w Radziechowie a stamtd, w kocu, do Lwowa. Jeszcze inna relacja - ze wsi Paww pow. Radziechw (807): na strychu obok martwych rodzicw i 16-letniego syna leaa proczna creczka z przestrzelon rk i nog oraz z uszkodzonym nosem. Po kilku godzinach udzieli jej pomocy niemiecki lekarz wojskowy. Mimo upywu krwi, wychodzenia organizmu i cikich ran dziewczynka zostaa wyleczona, i obecnie jest matk. Jzef Bereziak pracownik szpitala w Brzeanach (613) wspomina, e 23.01.44 zosta on wysany samochodem niemieckim eskortowanym przez 14 onierzy niemieckich po jedenastu ludzi zranionych w czasie napadu banderowskiego w Buszczu. Przykadw czynnej obrony Polakw przed nacjonalistami ukraiskimi nie byo wiele, ale zdarzay si. W Brzeanach bardzo szanowanym lekarzem zarwno przez Polakw jak i Ukraicw a take przez wadze niemieckie by dr Stefan Biliski (102, 613/614, 635). by on take prezesem Polskiego Komitetu Opiekuczego. Zamordowa go bojwkarz OUN, Szaraniewicz, syn ksidza greckokatolickiego. andarmeria niemiecka zorganizowaa pocig za zabjc. Zgino 2 andarmw i trzech banderowcw wrd nich take zabjca. Mieczysaw Biniewicz z Ponikwy, pow. Brody (558/559) opisuje zbrojn interwencj jak podoficer oddziau pancerno-motorowego Wehrmachtu przedsiwzi dla odstraszenia banderowcw. Na odsiecz jechay trzy samobiene dziaa pancerne z niemieckimi onierzami i chopcami ze wsi. Banderowcy akuratnie podchodzili do wsi Hucisko Brodzkie. Gdy ich ostrzelano z dzia, uciekli w popochu zostawiajc zabitych. W Potoku Zotym, pow. Buczacz (677) powiadomiona o napadzie kilkuosobowa grupa onierzy niemieckich zrobia zasadzk na powracajcych z mordw i rabunku Ukraicw i ich ostrzelaa. Napastnicy porzucili wozy ze zrabowanym dobytkiem. Wiktor Chmieluk ze wsi Skorodyce, pow. Czortkw (695) donosi, e w wyniku faszywych donosw do wadz niemieckich policja ukraiska aresztowaa i przekazaa do gestapo wielu Polakw, kilku z nich zostao rozstrzelanych. Nie mniej kilku Polakom udao si unikn mierci dziki apwkom danym niemieckim oficerom oraz dziki wstawiennictwu niemieckiego oficera pochodzcego z Grnego lska. Ciekawy przypadek przytacza Jan Bereziak z Buszcza, pow. Brzeany (614). Oficer niemiecki prawdopodobnie czeskiego pochodzenia Jii Frantiek Morawin prosi proboszcza, czyby nie mg gra na organach w kociele, bo w cywilu jest profesorem muzyki. Z wdzicznoci za to da eskort niemieck ksidzu z Buszcza, by ten mg zabra bezpiecznie cudowny obraz Matki Boskiej z kocioa w Buszczu oraz dokumenty parafialne. Obraz ten jest teraz w Racawicach lskich i jest otaczany wielk czci. Na odpust w tym kociele przyjeda z Niemiec pan Jii F. Morawin.

98

99

 We wsi Kosw, pow. Czortkw (719/720) wywiad AK donis o gromadzeniu si znacznych si banderowskich w grupie ukraiskich domw. Napad grozi lada chwila. Powiadomiony o tym podoficer Wehrmachtu natychmiast wyznaczy onierza z karabinem maszynowym i da dwch Polakw z samoobrony do obsugi. Zbliy si do domu gdzie dowdztwo upowskie oddawao si pijastwu. Ufni w swoj bezkarno i si upowcy nie wystawili nawet stray. Podoficer kopn drzwi wywoujc popoch ale ktry upowiec strzeli zabijajc go na miejscu. Czonkowie samoobrony wrzucili przez okna granaty i cofnli si do karabinu maszynowego. Po niedugiej walce banderowcy zabrali rannych i zabitych i wycofali si. Gestapo, ktre przyjechao nastpnego dnia nie wycigno adnych konsekwencji za mier swojego onierza. Widocznie przekroczy on swoje kompetencje wystpujc w obronie Polakw. Podobnie w majtku Bokujma, gmina Kniahinin, pow. Dubno na Woyniu (Wo. 70) maa niemiecka obsada dla wzmocnienia swoich sil przydzielia polskiej samoobronie 15 karabinw i razem si bronili przed napadami. W czasie napadu 8 wrzenia 43 r. zaoga niemiecka ucieka zostawiajc bro Polakom. Po napadzie Polacy i Niemcy przenieli si do Mynowa. We wsi Krocienko, pow. Przemylany na wiadomo o napadzie banderowcw przyjechali andarmi, przeposzyli napastnikw i zastrzelili ich herszta Kurnykiego (793/794). Ukraicy podnosili rwnie rk na Niemcw ktrych uwaali za obrocw Polakw i tak w miasteczku Pomorzany kierowa folwarkiem Niemiec sudecki Jaschke mwicy czesko-niemieck polszczyzn. Poznawszy bliej Ukraicw i ich nienawi do Polakw sta si w pewnym sensie obroc Polakw. To spowodowao, e OUN wykonao na nim wyrok. Nieco pniej zosta przez bojwkarzy UPA zamordowany szef policji niemieckiej Dugosz lzak uwaany przez banderowcw rwnie za obroc Polakw. W Armii Niemieckiej suyo wielu lzakw, Pomorzan i Wielkopolan czsto wzitych do suby przymusowo. Ci starali si pomaga naszym Kresowianom gdzie mogli. I tak w Radziwiowie-Miecie, pow. Dubno (Wo. 98) uciekinierom z okolicznych wsi pomagali oprcz proboszcza Mikoaja Brodeckiego sucy w wojsku niemieckim lzacy i stacjonujcy tam Wgrzy. Niemcy zorganizowali tam w lipcu 1943 r. apank i wszystkich zapanych wywieli na roboty do Niemiec. W futorze Poczajw, gmina Krupiec, pow. Dubno sucy w wojsku niemieckim lzak ostrzeg poufnie Polakw, e policjanci ukraiscy uciekli do lasu, a to jest dla polskiej ludnoci bardzo grone (Wo. 74). Inne przykady pomocy ze strony Niemcw - patrz 821/22, 943, 969/970.

13. Pomoc ze strony Wgrw Przyjaci poznaje si w biedzie - to powiedzenie pasuje jak najbardziej do Wgrw. Mimo, e oficjalnie byli sprzymierzecami Niemcw, ale zawsze nam sprzyjali i zawsze mona byo na nich liczy. Stosunki z Wgrami opisz gwnie na podstawie relacji z byego wojewdztwa stanisawowskiego, gdy ich oddziay gwnie tam przebyway40. Jest bardzo duo relacji z wojewdztwa stanisawowskiego dotyczcych pomocy jakiej ludno polska otrzymywaa od Wgrw. Dotyczy to sprzedawania przez Wgrw broni i amunicji Polakom w tamtych warunkach bya to sprawa ogromnej wagi. onierze wgierscy brali pod obron Polakw w razie, gdy grozi napad, natomiast, jak ju wspomniano, nie brali udziau w eksterminacji ydw i byli temu przeciwni (521). Oto przykady kilku relacji: W Perehisku, gm. Roniatw, pow. Dolina (St. 26) w czasie napadu banderowcw 25 Polakw schronio si w budynku poczty chronionym przez 10 onierzy wgierskich, dziki temu ocaleli. Tej samej nocy na wsi banderowcy zabili 20 Polakw. W miecie powiatowym Kausz w nocy z 4/5.07.1944 (St 150) UPA dokonaa napadu na polskie zagrody na przedmieciu Wysoczanka i zamordowali tam 5 mieszkacw. Szybka pomoc onierzy wgierskich uniemoliwia rze pozostaych mieszkacw. W miecie powiatowym Nadwrna (St 342) w czerwcu 1942 r. ks. Jzef Smaczniak zosta z inspiracji policji ukraiskiej aresztowany przez gestapo pod zarzutem szpiegostwa i zamordowany w wizieniu w lipcu tego roku. Dzie przed aresztowaniem oficer wojska wgierskiego ostrzega ksidza przed moliwoci aresztowania. Dawa mu nawet samochd i radzi wyjazd do Budapesztu. Ksidz odrzek: Tutaj ja sam uczyem wiernych w parafii mioci, katolicyzmu i polskoci ucieka nie mog. W wojewdzkim miecie Stanisawowie (St 498) przez ponad miesic, okoo lipca 1941 r. Wgrzy sprawowali w miecie wadz. Oficerowie, wgierscy czsto brali w obron Polakw i nie dopuszczali do samowoli policji ukraiskiej. We wsi Siemiginw, pow. Stryj (St. 592-93), w okolicy wit Wielkanocnych 1944 r. upowcy weszli do wsi wieczorem i wyapali wszystkich mczyzn w wieku powyej 16 lat, musieli rozebra si do naga, potem ich skrpowali i rozstrzelali. Nastpnie zabrano kobiety i dzieci do 16 lat (okoo 45 osb) i trzymano je przez noc na jednym podwrku (wielu byo boso i w bielinie a na dworze byy wanie roztopy). Nastpnie kazano im i w kierunku rzeki. Eskortowao ich dwu banderowcw z automatami Gdy doszli, banderowcy chwil postali i kazali im czeka a sami poszli z powrotem do wsi. Wtedy z krzakw po drugiej stronie rzeki wychylio si kilku onierzy wgierskich. Okazuje si, e cay czas mieli

100

101

banderowcw na muszce i natychmiast by ich sprztnli, jak tylko zaczliby te kobiety mordowa. Widocznie banderowcy ich spostrzegli i woleli si oddali. Grupa kobiet i dzieci zostaa przewieziona pontonami na drugi brzeg, gdzie Wgrzy mieli koszary i zaopiekowano si nimi. We wsi Woczkowce, gm. Zabotw, pow. niaty (St. 648) w pierwszych dniach lipca nacjonalici ukraiscy zamordowali 8 osb. Oficerowie wgierscy zareagowali na t zbrodni aresztujc podejrzanych. Po krtkim ledztwie kazali ich rozstrzela. S jeszcze inne relacje o przyjaznym stosunku Wgrw do Polakw w wojewdztwie stanisawowskim - na stronach St 46, 111, 513, 524, 705, o kupowaniu broni od nich (St. 252, 486), o przeposzeniu banderowcw w czasie napadw (St 262, 486,705). i podobne, take liczne z innych wojewdztw np. z Tarnopolszczyzny (528, 665, 887, 957) 14. Sowieci ich stosunek do Polakw i do Ukraicw Stosunek wadz sowieckich do Polakw w czasie pierwszej okupacji (IX.1939-VI.1941) by oglnie biorc wrogi ale postpowanie ich byo bardzo przebiege. Chodzio im przede wszystkim o to, aby nard nie mg si broni, a wic wyszukiwano wszystkich, ktrzy znali si na wojskowoci. Szeregowych na og puszczano wolno. Oficerw albo zabijano na miejscu, albo wywoono do agrw i co dalej z nimi si stao dzisiaj dobrze wiemy wszystkich poza niewielk, wyselekcjonowan grup zgadzono w Katyniu, Miednoje, Kuropatach i w innych miejscach kani. Podobnie postpiono ze subami granicznymi i policjantami. Aresztowano i wywoono take posiadaczy ziemskich, bogatych kupcw i fabrykantw, wielu ksiy, wyszych stopniem urzdnikw i oczywicie wszystkich zamieszanych w konspiracj. Nastpnie w szale oczyszczania sowieckiego kraju z wrogw ludu wywoono na Syberi i do Kazachstanu lub w okolice Morza Biaego rodziny aresztowanych a take osadnikw wojskowych z rodzinami (czyli wojskowych, ktrzy dostali przydzia ziemi za zasugi wojenne). Wywoono take osadnikw cywilnych wraz z rodzinami (czyli polskich chopw, ktrzy kupili ziemi w okresie midzywojennym z parcelacji wielkich majtkw). Nie wiem czy da si okreli liczbowo wielko tej wywzki. W kadym razie, wywieziono, jak ju wspomniano od 250 tysicy do p miliona ludzi lub wicej, a powrcio do Polski lub te dostao si do transportw rodzin towarzyszcych wojskom Andersa na Zachd tylko 50 60 % z nich. Na Syberii wiele razy Polacy syszeli od wadz sowieckich rozbrajajce sw szczeroci powiedzenie was tut priwiezli cztoby wy padochli (was tutaj przywieziono abycie zdechli). Wywzki te szalenie osabiy ywio polski na zajtych przez Sowietw terenach Woynia i Halicji. Przede wszystkim pozbawiy wie (i take w duym stopniu miasta) inteligencji. Bardzo mao pozostao te ludzi, ktrzy znali si na wojskowoci i mogli organizowa

w pniejszym czasie obron przed OUN-UPA. Bardzo duo inteligencji przewanie polskiej Sowieci wytruli lub wystrzelali w wizieniach w czasie gdy musieli ucieka przed Niemcami w kocu czerwca i na pocztku lipca 1941 r. to te byo straszne ludobjstwo. (na przykad oblicza si, e w samym Lwowie NKWD zamordowao 11-12 tysicy winiw, w wikszoci Polakw a morderstw takich dokonano wiele take w innych miastach na caych Kresach Wschodnich (czy to ludobjstwo zostao dokadnie zbadane przez naszych historykw?). Po zawarciu ukadu Sikorski-Majski z 30.07.41 r. Polacy zaczli traktowa rosyjsk partyzantk jako sprzymierzecw i pocztkowo z ich strony rwnie bya wola wspdziaania przeciwko Niemcom i OUN-UPA. Gdy przeszed front i Niemcy cofnli si za Bug i cofali si nadal, stosunek Sowietw do AK zmieni si diametralnie, zaczo si przeladowanie akowcw. Pocztkowo tolerowano tych, ktrzy byli w Istriebitielnych Batalionach utworzonych przez NKWD dla ochrony ludnoci cywilnej przed OUN-UPA, ale stopniowo dobrali si i do nich obdarowujc ich wyrokami po 15-20 lat zsyki do agrw. Na szczcie byy amnestie i wikszo z nich po paru (czasem dopiero po 10) latach wrcio do Kraju. Za drugiej okupacji sowieckiej (od wiosny 1944 r.) wedug wypowiedzi Adolfa Gowackiego z Milna-Bukowiny pow. Zborw (943-46): Swoboda dziaania band bya pocztkowo dla nas niezrozumiaa. To czego Ukraicy nie zrobili za okupacji niemieckiej nadrabiali z nawizk za okupacji sowieckiej. Ta z kolei wydawaoby si silna, tutaj bya bezradna. Perfidia strategii sowieckiej nie daa si dugo ukry. Ukraicy realizowali tym razem nie swoje a sowieckie plany. Plany usunicia z tych terenw Polakw..... Wiadomo byo, e Polacy nie zechc dobrowolnie wyjecha. Naleao wic wywrze nacisk. Terror i zagroenie zawsze byy skuteczne. Efekty tej strategii przeszy chyba nawet sowieckie oczekiwania.....W styczniu pod odpowiednimi urzdami stay ju dugie kolejki po karty ewakuacyjne i przydzia do transportu. W poowie stycznia 1945 r. kolumny wozw konnych wyruszyy na stacj kolejow do Zborowa. Tam ludzi i ich skromny dobytek wtoczono do nie ogrzewanych wagonw i 20 stycznia ruszy pierwszy transport do Przemyla. Wrogie akcje rzdw stalinowskich w stosunku do czonkw AK i delegatw Rzdu Polskiego na emigracji po odkryciu cmentarzyska ofiar Katynia s dobrze znane i nie musi si ich omawia. Przykadem jest proces w Moskwie 16 przywdcw Polskiego Pastwa Podziemnego i uwizienie ich, zgin wtedy w wizieniu sowieckim genera Leopold Okulicki, od 2.12.1944 r. dowdca AK (19.01.45 r. wyda on rozkaz o rozwizaniu AK, aresztowany zosta 27.03.45 r.). Z drugiej strony zwykli ludzie Rosjanie czsto okazywali wspczucie i pomoc wywoonym Polakom. Do domu mojej znajomej przysza w 1940 r. trjka celem wysiedlenia (jak si okazao do Kazachstanu): onierz rosyjski, komunista Ukrainiec i yd. yd pochodzi z bardzo biednej rodziny, ktr ojciec

102

103

znajomej czsto wspomaga ywnoci. yd i Ukrainiec zajli si rewizj polegajc na przywaszczaniu sobie co cenniejszych przedmiotw. onierz rosyjski natomiast doradza co wzi a czego nie. Wecie t miednic, kto Wam tam da miednic, w czym bdziecie si myli. Za ten kilim dostaniecie ywno i walonki (ciepe filcowe buty na nieg). O wielu takich przypadkach doradzania i cierpliwoci syszao si, cho byy take przypadki bardzo brutalnego postpowania. 15. Przykady rozkazw i dokumentw: 15.1.  Instrukcja Inspektora Podokrgu uck Woyskiej Okrgowej Delegatury Rzdu dla Powiatowych Delegatw Rzdu, Powiatowych Komendantw Pastwowego Korpusu Bezpieczestwa i Komendantw Baz Oporu w sprawie bezpieczestwa na terenie Baz Oporu z 28 stycznia 1944 r. (Wo. 1278). Punkt 6. W adnym wypadku nie wolno dokonywa napadw na wsie ukraiskie oraz mordowa i grabi bezbronn ludno. Jedynie w czasie obronnej walki napadajcych bandytw ukraiskich niszczy przez zastrzelenie. Inne sposoby walki (sposoby ukraiskie) nie licuj z godnoci narodu polskiego i stosowane by nie mog. Punkt 10. Zarzdzenie niniejsze poda do wiadomoci wszystkich onierzy P.K.B. Powiatowi Komendanci sporzdz odpisy i wrcz wszystkim swoim podkomendnym oraz zo mi szczegowe sprawozdanie za porednictwem P.D.R-w do dnia 15.II. 1944 r. Inspektor Podokrgu II W.O.D.R. Mateusz (dzi wiadomo: Bolesaw Haber) Objanienia: P.K.B. Pastwowy Korpus Bezpieczestwa odpowiednik Pastwowej Policji. P.D.R. Powiatowy Delegat Rzdu, W.O.D.R. Woyska Okrgowa Delegatura Rzdu 15.2.  Fragment sprawozdania sytuacyjnego z Ziem Wschodnich z maja 1944 r. (Departament Informacji i Prasy Delegatury Rzdu RP na Kraj) (Wo 1282) Ostrzeenie Z Ziem Wschodnich, szczeglnie z Maopolski Wschodniej, napyno do wojewdztw centralnych dziesitki tysicy Ukraicw uciekajcych przed bolszewikami. Wielu Ukraicw dla uatwienia sobie warunkw ycia wrd Polakw, zaopatrzyo si w dowody osobiste dla Polakw i czsto zmieniao nazwiska na nazwiska o brzmieniu polskim. Ostrzegamy przed tymi przybyszami, z ktrych wielu niewtpliwie bezporednio lub porednio jest winnych mierci naszych braci mordowanych przez bandy ukraiskie, wielu jest na usugach Gestapo, inni za gotowi s uzyskane o naszym yciu wiadomoci sprzeda naszym wrogom dla doranych korzyci,

ktre zawsze s drogowskazem dla ich poczyna. Przybysze ci nie mog oczekiwa od nikogo z nas przychylnego przyjcia. Ukraicy znaj dobrze jzyk polski i maj w ten sposb uatwione dostanie si do rodowisk polskich, tym te s niebezpieczniejsi. Prosimy o jak najszersze rozpowszechnienie tego ostrzeenia 15.3.  Rozkaz likwidacji osiedli polskich w powiecie sarneskim dla oddziaw pierwszej grupy UPA wydany przez komandyra Borystena z 2 wrzenia 1943 r. (Wo. 1293) (tumaczenie z Latopisu UPA, Nowa seria, t.2. Woy i Polissja, UPA ta zapillja, orygina: Pastwowe Archiwum Rwieskiej Obasti) Bojowa grupa UPA Postj dnia 2.IX.43 Komandyra Borystena Rozkaz nr 24 Do wiadomoci oddziaw Rozkazuj w celu likwidacji ostatnich w tym rejonie polskich osiedli, wypraw oddziaw Jarka i Topoli pod dowdztwem komandyra ajdaki ze wsi uka na futor uka (gm. Wodzimierzec, pow. Sarny) i wie Stepagrd (gm. Wodzimierzec), Hut (gm. Wodzimierzec). Oddziay komandyra Kory i Worona, a z nimi tabory wszystkich oddziaw pod ochron komandyra Szauy na Dobrzy (gm. Wodzimierzec), Stepagrd, Hut, Dubowe, ukiem okry las i zlikwidowa napotkanego wroga. Oddzia Komandyra Worona ma zlikwidowa polskie osiedla: (kolonia) Grne, (futor) Ostry Rg, (futor) Zgoszcz (lub Zhoszcz); wszystkie w gm. Wodzimierzec) Po skoczeniu wymienionej akcji oddzia komandyra Kory odchodzi do samodzielnych akcji, a przez to take odchodzi z naszej grupy. Za przeprowadzon wsplnie wypraw i wspprac skadam komandyrowi Korze jak rwnie strzelcom szczere podzikowanie a rwnoczenie ycz jak najlepszych sukcesw w ofiarnej subie Ojczynie. Komandyr grupy Borysten (dzi wiadomo, e to Dmytro Koryne) 15.4.  Wyjtki z zezna Jurija Stelmaszczuka protok posiedzenia sdowego Trybunau Wojskowego Wojsk NKWD Kijowskiego Obwodu (wyrok wydany 06.08.1945 r.). Tumaczenie polskie W. Poliszczuka25 W czerwcu 1943 r. zostaem mianowany dowdc oddziau liczcego 450 ludzi. W tym samym czerwcu 1943 r. spotkaem si w lesie kokowskim z Kymem-Sawurem zastpc przedstawiciela sztabu gwnego dowdztwa Andruszenko. Sawur da mi rozkaz wymordowania wszystkich Polakw w okrgu

104

105

kowelskim. Cae kierownictwo Kowelskiego w tej liczbie rwnie ja wystpio przeciwko takiej propozycji, ale Sawur zagrozi mi sdem polowym. Sytuacja bya skomplikowana. Nie miaem prawa nie wykona rozkazu, za na wykonanie rozkazu nie pozwalay mi osobiste przekonania. ...W moim okrgu wymordowano okoo 3000 Polakw, prcz tego 1500 2000 wymordowao SB, w ten sposb w Kowelskiem wymordowano okoo 5000 Polakw. Naturalnie nie s to dane dokadne, bowiem nie pozwalano nam prowadzi sprawozda statystycznych. [Uwagi: Jurij Stelmaszczuk zosta skazany przez wadze sowieckie na mier wyrok wykonano]. 16. Dziaalno OUN-UPA w Polsce po 1945 r. i operacja Wisa 16.1. UPA w PRL po zakoczeniu wojny. Po ustaleniu granic PRL w latach 1945-1946 r., na poudniowo-wschodnie powiaty Lubelszczyzny i wschodnie Rzeszowszczyzny przeniosy si pod presj wojsk NKWD niektre kurenie (bataliony) upowskie z Woynia i Halicji, aby wspomc dziaajce tam siy upowskie. Upowcy mieli nadziej oderwania tych ziem od Polski po spodziewanym przez nich rychym wybuchu III wojny wiatowej. Ich metody postpowania na tym terenie nie wiele si rniy od stosowanych na Woyniu i w Halicji. Polska ludno bya wyrzynana a ukraiska i emkowska z wasnej woli albo pod przymusem lub ze strachu dostarczaa im rekrutw i zaopatrzenie oraz suya noclegami i jako siatka wywiadowcza. Walki trway a do sierpnia 1947 roku. Walki te byy bardzo trudne. Po stronie upowskiej byli to bardzo dowiadczeni i dobrze uzbrojeni wojacy a po polskiej przewanie sabo przewiczeni modzi onierze, ktrzy po raz pierwszy wstpowali do boju. 16.2.Operacja Wisa Jedynym sposobem szybkiego zwalczenia band byo odcicie ich od baz zaopatrzenia i informacji33,5. W kwietniu 1947 roku zarzdzono wic wysiedlenie ludnoci ukraiskiej na ziemie odzyskane i znaczne nasilenie dziaa wojska nazwano to akcj (operacj) Wisa. Dziaania te rzeczywicie byy skuteczne. W pamitnikach upowca Borecia1 z oddziau Hromenki jest opis jak im z godu puchy nogi, a zdobycie paru kartofli na osob byo wielkim osigniciem. Musieli zdecydowa si na ucieczk (w przypadku tej grupy udan) przez Czechosowacj do Niemiec Zachodnich i dalej (Bore1 osiad a w Australii). Wysiedlanie wsi odbywao si pocztkowo dobrowolnie w ramach wymiany z polsk ludnoci z Woynia i Halicji. Potem dopiero pod przymusem, ale wysiedlecy mogli bra prawie cay swj ruchomy majtek i opuszczajc swoje ubogie chaty przenosili si do pnocnych lub zachodnich czci Polski, na dobrze zagospodarowane poniemieckie gospodarstwa z murowanymi domami, zwykle skanalizowane i zelektryfikowane, czyli jak mwi Edward Prus33, ze re-

dniowiecza przenosili si w wiek XX. Dla wielu bya to nie krzywda a znaczny awans. Std te powroty, gdy ju byo wolno wraca, nie byy zbyt czste. Nacjonalici ukraiscy oskaraj wadze polskie o spowodowanie tym wysiedleniem wielkiej krzywdy ludnoci ukraiskiej. Senat Rzeczypospolitej podj nawet uchwa potpiajc operacj Wisa. Wielu senatorw miao zudn nadziej, e Ukraicy idc za tym przykadem potpi mordy Polakw na Woyniu i w Halicji. Nic podobnego nie nastpio. Potpienie operacji Wisa przez Senat byo zdaniem Kresowian wielkim bdem5 i zostao przez nacjonalistw ukraiskich szeroko wykorzystane na gruncie midzynarodowym do szkalowania dobrego imienia Polski, zapominajc, e jedynym powodem przesiedle bya ludobjcza dziaalno OUN-UPA. Na szczcie Sejm Rzeczypospolitej nie popeni tego bdu i nie potpi operacji Wisa. Bez operacji Wisa jak przyznaj sami Ukraicy walki na tym terenie trwayby jeszcze 10 lat (Litopys UPA tom 16, cyt. za Prusem33). Jedno jest pewne pastwo polskie nie mogo sobie pozwoli na to, aby przez wiele jeszcze lat po wojnie na jego poudniowo-wschodnich kracach byli mordowani jego obywatele i ginli onierze, byy palone zagrody, wysadzane mosty i budynki stacyjne oraz by byo cakowicie zdezorganizowane ycie gospodarcze. Dla ludnoci wysiedlanej fakt opuszczenia gospodarstw by bolesny, ale mogli oni wzi du cz majtku ruchomego i inwentarz, po drodze byli otoczeni opiek i ywieni, na nowym miejscu otrzymali zapomog na zagospodarowanie. Jak to porwna do ekspatriacji Polakw z Kresw, ktrzy zwykle musieli ucieka spod upowskiej siekiery tylko w tym co mieli na sobie, czasem, tylko w nocnej koszuli boso po niegu zostawiajc cay dorobek pokole na asce losu i potem czekali tygodniami czsto w chodnej porze roku na stacji i jechali do Polski te tygodniami w odkrytych wagonach przymierajc z godu. Historyk Grzegorz Motyka18a twierdzi, e wysiedle Ukraicw i emkw mona byo unikn, gdy poakowska i nacjonalistyczna polska partyzantka zostaa zwalczona przez wadz ludow bez wysiedle. Moim zdaniem porwnanie to jest niesuszne. Partyzanci polscy rwnie mieli nadziej, e rozpta si trzecia wojna wiatowa. Gdy te nadzieje prysy starano ukry si i zatrze za sob lady lub ujawni, korzystajc z rnych amnestii. Nikt nie mordowa niewinnych cywilw, nie niszczy infrastruktury kraju, ani nie myla o oderwaniu czci Rzeczypospolitej od Macierzy. Upowcy mordowali Polakw za sam przynaleno narodow, niszczyli infrastruktur i dyli do oderwania czci terytorium od Pastwa. To byo co zupenie innego ni polska partyzantka i inne musiay by rodki zwalczania. Wysiedlenie ludnoci byo najbardziej humanitarna metod5.. Gdyby walki trway duej zginoby take nieuniknienie wielu cywilnych Ukraicw. Spord ludnoci ukraiskiej mieszkajcej w Polsce w jej granicach z 1945 r., w ramach dobrowolnej wymiany ludnoci w 1945 r. przesiedlono na

106

107

Ukrain 482 tysice Ukraicw i emkw, Potem, w ramach operacji Wisa przesiedlono jeszcze 140574 Ukraicw i emkw na pnocne i zachodnie tereny Polski. Natomiast Polakw z Woynia i Halicji przesiedlono 1.760.263 osoby. Prcz tego okoo 355.000 Polakw ucieko z Kresw wczeniej, na wasna rk, 115.742 osb ewakuowao si z armi Andersa do Iranu, a z I. Armi Wojska Polskiego pod dowdztwem gen Berlinga wyruszyo do kraju okoo 100.000 onierzy. Na caych Kresach pozostao okoo 2 miliony osb7,33,. Ilu Polakw w sumie na Kresach pado ofiar ludobjstwa trzech agresorw - Niemcw, Sowietw i nacjonalistw ukraiskich trudno oceni. Pani profesor Maria Pawowiczowa22 okrela t liczb na okoo 2 miliony osb. Warto by byo, aby kto to okreli bardziej szczegowo. Podstawy prawne dla przeprowadzenia operacji Wisa analizowa prof. R. Szawowski44a. Przytacza on ocen prawno-midzynarodow UPA wg M. Fleminga: a. jej oddziay wystpoway w czasie walk i bezporednio przed ni w mundurach Wojska polskiego, swego przeciwnika, co stanowi podstp zabroniony przez prawo midzynarodowe, b. UPA zabijaa onierzy Wojska Polskiego, co byo praktyk powszechn, (a to) wiadczyo o... przyzwoleniu na tak praktyk przez polityczne kierownictwo. c. UPA zabijaa osoby cywilne narodowoci polskiej a take niekiedy osoby narodowoci ukraiskiej, odmawiajce wsppracy z ukraiskimi nacjonalistami... d. niszczya mienie cywilne w sytuacjach niezwizanych z prowadzeniem dziaa zbrojnych... (....) Naruszenia, o ktrych mowa, zostay w midzynarodowym prawie karnym uznane za zbrodnie wojenne. Prof. Szawowski14a dodaje do tych wnioskw Fleminga, e taka kwalifikacja upowania do nazywania formacji UPA bandami. Stwierdza rwnie, e akcja <Wisa> od strony prawa midzynarodowego nie moga budzi adnych wtpliwoci a take nie budzi zasadniczych zastrzee z punktu widzenia wczesnego (polskiego) prawa wewntrznego. Zaznacza te, e w przypadku stanu wyszej koniecznoci prawo midzynarodowe i polskie dopuszczao zastosowanie szybkich i skutecznych rodkw zaradczych. Tu przypomina mi si relacja mojej dobrej znajomej, ktra w latach 1945-1946 mieszkaa w Przemylu i prawie codziennie obserwowaa uny poarw co raz to na innej stronie nieba. Czy to nie bya sytuacja nadzwyczajna? Nigdzie w Polsce czego takiego nie byo, mimo e w wielu okolicach dziaaa antykomunistyczna polska partyzantka. 16.3. Wyjtek z rozkazu nr 007 z 11.V. 1947, dowdcy GO Wisa33: Jeszcze raz pouczy wszystkich podwadnych oficerw, podoficerw i szeregowcw, e przesiedleni s obywatelami polskimi i musz by naleycie traktowani i musz mie mono zabrania ze sob wszystkiego, co im jest potrzebne... traktowanie musi by jak najbardziej ludzkie i yczliwe... kolumna bez ywnoci

i furau odej nie moe. Po raz ostatni ostrzegam dowdcw pukw i oficerw polityczno-wychowawczych przed bezmylnym, pospiesznym wysiedlaniem (bez wyboru i uzasadnienia aby prdzej i jak najszybciej wysiedli) w razie powtrzenia si takich faktw wycign konsekwencje. - Przesiedlecy tymczasem przeywali oszoomienie. Prus33 cytuje wypowied jednego z przesiedlecw: Trudno dzi uwierzy.... ale byli pord nas tacy co niszczyli elektryczno i zapalali przywiezione z sob naftowe lampy. Elektryczno ich przeraaa. Niektrzy znw zrywali podogi w domach, nosili glin, mieszali j z plewami lub sieczk i ubijali klepisko. Podoga wydawaa im si nazbyt paska... Awans materialny pocign za sob take awans edukacyjny bardzo wielu potomkw przesiedlonych Ukraicw i emkw ukoczyo szkoy rednie i wysze i otrzymao dobre posady. 17. Banderyzm na Ukrainie dzisiaj (rozdzia opracowany gwnie na podstawie pracy L. Kuliskiej16) W latach 1944-47 czonkowie UPA i innych ukraiskich nacjonalistycznych organizacji uciekajc przed wojskami sowieckimi lub przed karzc rk sdw znaleli si w wielkiej liczbie w Niemczech Zachodnich skd potem cz z nich dalej emigrowaa do Stanw Zjednoczonych A.P., Kanady, Australii itd. Tam, wielu z nich zostao zatrudnionych w subach wywiadowczych szukajcych ludzi znajcych jzyki wschodniosowiaskie i stosunki w Zwizku Radzickim. To im zapewnio bezkarno (m.in. Banderze i ebiediowi). Wielu z nich si wzbogacio i wielu nadal hodowao ideologii Doncowa i rozwijao skrajny ukraiski nacjonalizm. Gdy powstao pastwo ukraiskie spora ich grupa przyjechaa do Halicji i zasilia powstajce na nowo ukraiskie ugrupowania skrajnie nacjonalistyczne. Dzisiaj obserwujemy w Zachodniej Ukrainie gwatowne odradzanie si nacjonalistycznych ugrupowa i partii politycznych nawizujcych do tradycji banderowskich. Ugrupowa takich jest wiele, ale najwiksze znaczenie zyskaa partia Swoboda, cilej Oglnoukraiskie Zjednoczenie Swoboda (Wseukrajinke objednannja Swoboda). Partia powstaa w r. 1991 pocztkowo jako Socjal-Nacjonalna Partia Ukrainy (SNPU), jej obecnym przywdc jest Olech Tiahnybok. Oficjalny program Swobody z r. 2009 mwi, e prawa narodu maj pierwszestwo przed prawami czowieka i obywatela. Celem partii jest budowa potnego Pastwa Ukraiskiego, a kursem strategicznym - mocarstwowy europejski ukrainocentryzm: Ukraina ma si sta geopolitycznym centrum Europy, ma si wzmocni militarnie przez wejcie do NATO (brak wzmianki o wstpieniu do Unii Europejskiej) i uzyska dostp do taktycznej broni jdrowej. Na stronie internetowej SNPU mona byo znale tumaczenia pism notabli hitlerowskich A.Rosenberga i J. Goebbelsa a jako symbol Swobody wilczy hak (Wolfsangel), ten sam, ktry

108

109

by uywany przez Hitlerjugend i hitlerowsk parti NSDAP. Wrd postulatw gospodarczych znajdujemy taki, e ziemia rolna ma si sta wasnoci pastwa i ma by przekazywana rolnikom w dziedziczne uytkowanie. W czasie wyborw komunalnych w r. 2010 zagosowao na Swobod w Galicji Wschodniej 25,7 % wyborcw i obecnie partia ta dysponuje samodzieln wikszoci we Lwowie, Iwanofrankiwsku (dawniej Stanisaww) i Tarnopolu. W tym ostatnim miecie ma nawet wasnego mera. Ma szanse do wejcia do parlamentu w czasie wyborw w r. 2012. Partia ta usprawiedliwia wszystkie krzywdy, ktrych doznali od Ukraicw Polacy i przedstawiciele innych narodw, natomiast uwaa za zbrodnie wszelkie antyukraiskie dziaania przedstawicieli innych narodowoci. Charakterystyczne wypowiedzi przedstawicieli partii Swoboda: Oeh Tiahnybok: Nasza ideologia jest oparta na pracach Dmytra Doncowa, my jedynie staramy si j uwspczeni Jurij Michalczyszyn (Radny Rady Miejskiej Lwowa, aktywista partii Swoboda): My uznajemy kult siy w subie idei. Idea ukraiskiej nacji przewiduje priorytet Ukraica przed innymi nacjami ycie i zdrowie Ukraica ponad wszystkie inne wzgldy. Gdy przy zagroeniu dla tych wartoci konieczne jest dziaanie zwizane z pozbawieniem ycia wrogo nastawionego do Ukraica osobnika, oczywicie takie dziaanie musi by zrealizowane..... To jest moje stanowisko, to jest stanowisko partii.... W innej wypowiedzi wzywa, aby Ukraicy uczyli si od HAMAS-u terroryzmu i nienawici do Izraela. Nie ukrywa swojej sympatii do neonazizmu, mwi e ksika Hitlera Mein Kampf jest od 16 lat jego przewodniczk. Wypowied Iryny Farion (jest radn Lwowskiej Rady Obwodowej): Idee Bandery i Szuchewycza to najpewniejsza bro w naszych rkach, ich metody walki najlepsze podrczniki budowania pastwa. Czasem wypowiedzi s zupenie absurdalne: Andrij Ilenko czonek rady politycznej partii Swoboda: Polakw trzeba tak samo nienawidzie jak Moskali, bo przed II wojn wiatow swoimi akcjami ludobjczymi chcieli zniszczy Ukraicw, ale dziki Banderze Polacy nie potrafili wymordowa wszystkich Ukraicw w II Rzeczypospolitej. Takimi absurdami karmi si ukraisk modzie. Nacjonalici ukraiscy urzdzaj marsze i manifestacje w miastach Galicji Wschodniej, w ktrych bior udzia tysice ludzi, zwaszcza modziey. Wznoszone s okrzyki w rodzaju przyjdzie Bandera zrobi porzdek. Goszone s hasa antypolskie, rasistowskie. Ronie pokolenie modych historykw pracujcych nad wybielaniem UPA. Szczytem bezczelnoci mona nazwa apel Radnego Olega Pankiewicza ze Swobody, w ktrym apeluje do polskich i ukraiskich elit i naukowcw, aby zdemontowa pomnik ofiar UPA we Wrocawiu. Wynikaoby z tego, e pomniki wolno wznosi tylko mordercom ale nigdy ofiarom. Apelowa take, eby Sejm RP nie uzna UPA za formacj zbrodnicz.

W przewodniku wydanym w 2010 r. przez fundacj Ukraina-Ru - miasto Krakw jest okrelone jako staroukraiski grd a poeta Juliusz Sowacki i krlowie polscy Zygmunt August i Stanisaw August Poniatowski s uznani za Ukraicw. To wszystko zakrawa ju na szalestwo. Na szczcie, zwaszcza we wschodniej Ukrainie znajduj si ludzie rozsdni, ktrzy przeciwstawiaj si deniom swobodowcw i wchodz z nimi w polemik, ale czy zdoaj zahamowa ich imperialistyczne denia zagraajce wojn wszystkim ssiadom? Opanowanie Wschodniej i Poudniowej Ukrainy przez ruchy nacjonalistyczne o podou faszystowskim byoby zarwno dla Polski jak i dla samej Ukrainy nadzwyczaj niebezpieczne5. 18.  Teki Edukacyjne Instytutu Pamici Narodowej Stosunki polsko-ukraiskie 1939-19457a Mimo wszystko musz kilka sw powiedzie o Tekach edukacyjnych IPN. Teki te zostay gruntownie skrytykowane przez profesora Jzefa Wysockiego48 jeszcze w 2008 r. jest to sprawa wana bo zostay rozesane powszechnie do szk i mog spowodowa, e polska modzie bdzie miaa skrzywiony pogld na histori wasnego narodu. Wedug prof. Wysockiego, Teki przedstawiaj w wielu punktach banderowski punkt widzenia na to co si dziao na Woyniu i w Galicji (Maopolsce) Wschodniej oraz na akcj Wisa. Recenzja prof. Wysockiego dotyczca Tek ma 35 stron mog wic zacytowa tylko kilka przykadw jego zarzutw: np. w Dekalogu ukraiskiego nacjonalisty punkt 7 zosta sfaszowany bo zamiast prawdziwego brzmienia: nie zawahasz si wykona najwikszego przestpstwa jeli tego bdzie wymaga dobro Sprawy, napisano w Tekach: nie zawahasz si wykona najniebezpieczniejszego czynu kiedy tego wymaga dobro Sprawy. W Tekach pomija si wpyw ideologii faszystowskiej Dmytro Doncowa, bez czego nie mona zrozumie genezy UPA i postpowania jej czonkw, pomija si take wielu wanych autorw jak W. Poliszczuka, B. Grotta i innych. Ministerstwo Edukacji Narodowej powiadomio prof. Wysockiego, e Teki nie byy przez Ministerstwo zamawiane, ani recenzowane i nikt nie powiadomi Ministerstwa o ich treci. Tezy s tak napisane, aby uczniowie, jako Polacy mieli wielkie poczucie winy wobec Ukraicw. Na przykad, przytoczony jest peen emocji opis morderstwa popenionego na Ukraicach z Terki przez polskiego onierza (wbrew oglnie obowizujcym rozkazom). Ucze jednak nie wie, e opisy mordw popenionych przez nacjonalistw ukraiskich na Woyniu zapeniaj ponad 1000 stronnicowe dzieo, a dzisiaj s ju trzy takie ksiki dotyczce Maopolski Wschodniej, z tym, e mordowano stosujc wymylne tortury i to z aprobat swojego dowdztwa. Gdyby to wiedzia, lepiej zdawaby sobie spraw z tego, kto jest ofiar a kto katem i kto powinien mie poczucie winy. W Tekach s opisy wysiedle Ukraicw, czy emkw, ale brak jest opisw ucieczek Polakw

110

111

ze swoich gospodarstw, wymuszonych groz mierci. Waga faktw po jednej i drugiej stronie jest w Tezach edukacyjnych IPN cakowicie zwichnita. W swojej ostatniej ksice18a prof. Motyka wyprostowa niektre treci w stosunku do tego co napisa w Tekach i chwaa mu za to. By moe wpyna na to take ostra krytyka jego ksiki Ukraiska partyzantka 1942-1960 (Warszawa 2006) dokonana przez Poliszczuka32, nie mniej, tendencj do wybielania banderyzmu i przyczerniania dziaa polskich rwnie i w tej ostatniej ksice Motyki18a odczuwa si wyranie, np. odnonie akcji Wisa i dziaalnoci Istriebitielnych batalionw. Denie do zrwnania Kaina z Ablem charakterystyczne dla dzisiejszych sympatykw banderyzmu20 prowadzi jedynie do odrodzenia si tego ruchu, co naocznie dzisiaj widzimy na Zachodniej Ukrainie. Chwaa profesorowi dr Wiktorowi Poliszczukowi woyskiemu Ukraicowi, ktry poszed inn drog, pokazujc zbrodni ludobjstwa popenion przez OUN-UPA w penych barwach. Tylko na drodze obnaenia caej prawdy moe nastpi zblienie tych dwch narodw tak bardzo obu im potrzebne. 19. UCHWAA Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 lipca 2009 r. w sprawie tragicznego losu Polakw na Kresach Wschodnich W lipcu 2009 roku mija kolejna 66. rocznica rozpoczcia przez Organizacje Ukraiskich Nacjonalistw i Ukraisk Powstacz Armi na Kresach II Rzeczypospolitej tzw. antypolskich akcji masowych mordw o charakterze czystki etnicznej i znamionach ludobjczych. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej skada hod pomordowanym Rodakom i obywatelom polskim innych narodowoci oraz czonkom Armii Krajowej, Samoobrony Kresowej i Batalionw Chopskich, ktrzy podjli dramatyczna walk w obronie polskiej ludnoci cywilnej i przywouje bolesn pami o ukraiskich cywilnych ofiarach. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wyraa szczeglne uznanie i wdziczno tym Ukraicom ktrzy czsto z naraeniem wasnego ycia pomagali i ratowali swoich polskich ssiadw. Tragedia Polakw na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej winna by przywrcona pamici historycznej wspczesnych pokole. Jest to zadanie dla wszystkich wadz publicznych w imi lepszej przyszoci i porozumienia narodw naszej czci Europy, w tym szczeglnie Polakw i Ukraicw. MARSZAEK SEJMU /-/ Bronisaw Komorowski

Literatura 1. Bore J. 2004. UPA u wiri borotby. Spohady uczasnyka powstankoji borotby (19411948). Borec Homes Pty Ltd., Australia i Studia Ole, Ukrajina. 2. Cybulski H. 1990. Czerwone noce. Wyd. 5 zmienione, Bellona, Warszawa. 3. Dbowska M., Popek L. 2010. Duchowiestwo diecezji uckiej, ofiary wojny i represji okupantw 1939-1945. Wyd. Polihymnia Lublin. 4. Grott B. 2006. Nacjonalizm chrzecijaski. Dom Wydawniczy Ostoja Krzeszowice. 5. Grott B. 2009. Co o operacji Wisa powinnimy wiedzie. W: Grott B. (ed.): Polityczne, religijne i kulturalne aspekty sprawy polskiej na Kresach Wschodnich. Ksigarnia Akademicka, Krakw. 6. Himka J-P. 2011. The Organization of Ukrainian Nacionalists, the Ukrainian Police and the holocaust. Referat przygotowany na Seventh Annual Danyliv Research Seminar on contemporary Ukraine 20-22.10.2011. Tum. W. Tokarczuk Internet. 01.05.2012. 7. Hryciuk G., Sienkiewicz W., Juchniewicz M. Szaynok A., bikowski A. 2008. Wysiedlenia, wypdzenia i ucieczki 1939-1959. Atlas ziem Polski. Wyd. Demart S.A. Warszawa. 7a. Instytut Pamici Narodowej. 2002. Teki Edukacyjne. Stosunki polsko-ukraiskie 1939-1945. Warszawa. 8. Jankiewicz L.S. 2012. Ilu Polakw wymordowaa UPA? Myl Polska (czasopismo) 17-24.06, str. 16-17. 8a Jankiewicz L.S. 2012. Lista duchownych katolickich i prawosawnych zamordowanych przez nacjonalistw ukraiskich lub przy ich wspudziale (w druku w tym numerze). 9. Jastrzbski S. 2007. Ludobjstwo nacjonalistw ukraiskich na Polakach na Lubelszczynie w latach 1939-1947. Wyd. Nortom. Wrocaw. 10. Ksik J. 2002. Oglny bilans strat ludnoci w wyniku polsko-ukraiskiego konfliktu narodowociowego. W: Ajnenkiel A., Filar W., Isajewicz J., Makarczuk S., Serhijczuk W., Klimecki M., Kuczerpa M. Polska-Ukraina: trudne pytania. Tom 9. Wyd: wiatowy Zwizek onierzy Armii Krajowej. Warszawa. 11. Komaski H., Siekierka S. 2004. Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie tarnopolskim, 1939-1946. Wyd. Nortom. Wrocaw. 12.Komaski H., Siekierka S. 2008. Ludobjstwo dokonane na duchownych obrzdku aciskiego przez OUN-UPA oraz zniszczenia obiektw sakralnych rzymskokatolickich na kresach poudniowo-wschodnich 1939-1947. Wyd. ATLA 2, Wrocaw. 13. Konieczny Z. 2006. Stosunki polsko-ukraiskie na ziemiach obecnej Polski w latach 1918-1947. Wyd. Stow. Upamitnienia Ofiar Zbrodni Ukraiskich Nacjonalistw. Wrocaw 14.Korman A. 2002. Stosunek UPA do Polakw na ziemiach poudniowo-wschodnich II Rzeczpospolitej. Wyd. Nortom. Wrocaw. 14a Korman A. okoo 1989/1990. Z krwawych dni Lwowa 1941 r. Krwawy bkitno-ty tydzie ukraiskiej irredenty. Koo Lwowian, Londyn. 15. Kuliska L. 2009. Dziaalno terrorystyczna i sabotaowa nacjonalistycznych organizacji ukraiskich w Polsce w latach 1922-1939. Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodlegociowego. Ksigarnia Akademicka, Krakw. 16. Kuliska L. 2011. Dokd zmierzasz Ukraino? Odradzanie si skrajnego nacjonalizmu na Ukrainie. W: Listowski W. (red.) Ludobjstwo OUN-UPA na Kresach Poudniowo-Wschodnich. Wyd. Witold Listowski, Kdzierzyn-Kole. 16a. Littman S. 2003. Pure soldiers or sinister Legion. Black Rose Books, Montreal.

112

113

17. Masowkyj W. 2001. Z kim i przeciw komu walczyli nacjonalici ukraiscy w latach II wojny wiatowej? (tumaczenie z ukraiskiego. Orygina wydany w Moskwie w 1999 r.). Wyd. Nortom. Wrocaw. 18. Motyka G. 1999. Tak byo w Bieszczadach. Wyd. Volumen, Warszawa. 18a. Motyka G. 2012. Od rzezi woyskiej do akcji Wisa.Konflikt polsko-ukraiski 1943-1947. Wydawnictwo Literackie, Krakw. 19. Niedzielko R. 2007. Kresowa ksiga sprawiedliwych 1939-1945. O Ukraicach ratujcych Polakw poddanych eksterminacji przez OUN-UPA. Instytut Pamici Narodowej, Warszawa. 20. Niewiski J. 2005. Stosunki polsko-ukraiskie Gos Kresowian. Wyd. Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego. Warszawa. (Patrz str.386) 21. Partacz Cz. 1996. Od Badeniego do Potockiego. Stosunki polsko-ukraiskie w Galicji w latach 1888-1908. Wyd. Adam Marszaek, Toru. 22. Pawowiczowa M. 1999. Etapy wyniszczenia Polakw i ich kultury na Kresach po roku 1939. Ludobjstwo i wygnania na Kresach. Katowice-Owicim. http://www.kki.pl/ piojar/polemiki/rubiez/wyniszcz/wyniszcz.html. dostp marzec 2012 r. 23. Poliszczuk W. 1995. Gorzka Prawda Zbrodniczo OUN-UPA. (spowied Ukraica) Nakadem autora. Toronto Warszawa - Kijw. 24. Poliszczuk W. 2000. Dowody zbrodni OUN i UPA. Integralny nacjonalizm ukraiski jako odmiana faszyzmu, tom II. Dziaalno ukraiskich struktur nacjonalistycznych w latach 1920-1999. Nak. autora, Toronto. 25. Poliszczuk 2002. Nacjonalizm Ukraiski w dokumentach cz. 2. Nak. autora, Toronto. 26. Poliszczuk W. 2003a. Nacjonalizm Ukraiski w dokumentach (cz 3) Dokumenty z zakresu dziaa struktur nacjonalizmu ukraiskiego w okresie od grudnia 1943 do 1950 r. Nak. autora. Toronto. 27. Poliszczuk W. 2003b. rda zbrodni OUN i UPA. Integralny nacjonalizm ukraiski jako odmiana faszyzmu. Tom I. Nakadem autora. Toronto 28. Poliszczuk W. 2003c. Gwat na prawdzie o zbrodniach OUN Bandery. Wyd. W. Poliszczuk, Toronto 29. Poliszczuk W. 2004. Gorzka prawda - cie Bandery nad zbrodni ludobjstwa. Wyd. W. Poliszczuk, Toronto. 30. Poliszczuk W. 2006. Doktryna Dmytra Doncowa, tekst, analiza. Nakadem autora, Toronto. 31.Poliszczuk W. 2006. Nacjonalizm ukraiski; Organizacja Ukraiskich Nacjonalistw; Ukraiska powstacza Armia; Personalia gwnych inspiratorw OUN Bandery. Gos Kresowian Biuletyn Informacyjny Kresowego Ruchu Patriotycznego. Nr 23-25. Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego. Warszawa. 32. Poliszczuk W. 2006. Recenzja. Grzegorz Motyka Ukraiska partyzantka 1942-1960 (2006). Glos Kresowian. Nr. 25-26, str. 76-112. 33. Prus E. 1996. Operacja Wisa. Wyd. Nortom, Wrocaw. 34. Prus E. 1999. Patriarcha galicyjski. Rzecz o arcybiskupie Andrzeju Szeptyckim metropolicie greckokatolickim (1865-1944). Wyd. Nortom, Wrocaw. 35. Prus E. 2001. Holokaust po banderowsku Czy ydzi byli w UPA? Wyd. Nortom. Wrocaw. 36. Prus E. 2003. Legenda Kresw. Wyd. Nortom, Wrocaw.

37. Prus E. 2004. Stepan Bandera (1909-1959) Symbol zbrodni i okruciestwa. Wyd. Nortom, Wrocaw. 38. Siekierka S., Komaski H. 2012. Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie lubelskim w latach 1939-1947. Powiat Kranik. Na Rubiey 120:43-58. 39. Siekierka S., Komaski H., Bulzacki K. 2006. Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie lwowskim, 1939-1947. Wyd. Stowarzyszenie Upamitnienia Ofiar Zbrodni Ukraiskich Nacjonalistw. Wrocaw. 40. Siekierka S., Komaski H., Raski E. 2007/2008. Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie stanisawowskim, 1939-1946. Wyd. Stowarzyszenie Upamitnienia Ofiar Zbrodni Ukraiskich Nacjonalistw. Wrocaw. 41. Siemaszko E. 2010. Bilans zbrodni. Biuletyn Instytutu Pamici Narodowej Nr.7-8 (116-117), Warszawa. 41a. Siemaszko E. 2011. Stan bada nad ludobjstwem dokonanym na ludnoci polskiej przez Organizacj Nacjonalistw Ukraiskich i Ukraisk Powstacz Armi. W: Pa B. (red.) Prawda historyczna a prawda polityczna w badaniach naukowych. Ludobjstwo na Kresach Poudniowo-Wschodniej Polski w latach 1939-1946. Wyd. Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2011. 42. Siemaszko W., Siemaszko E. 2000. Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na ludnoci polskiej Woynia, 1939-1945, tom I i II. Wyd. von borowiecky. Warszawa 43. Sowiski L. 1861. Taras Szewczenko studium przez Leonarda Sowiskiego z doczeniem przekadu Hajdamakw. Nak. Michaa Gakowskiego, Wilno. 43a. Strutyski M. 2009. Metropolita Andrzej Szeptycki i biskup Grzegorz Chomyszyn wobec pastwa polskiego. Przegld stanowisk badawczych. W: Grott B. (ed.) Polityczne, religijne i kulturalne aspekty sprawy polskiej na Kresach Wschodnich. Ksigarnia Akademicka, Krakw. 44. Szawowski R. 2008. Trzy tematy z dziedziny genocydologii. Materiay pomocnicze Instytutu Pamici Narodowej Nr 10. Zbrodnie przeszoci Opracowania i materiay prokuratorw IPN t. 2. Ludobjstwo, pod redakcj R.I.A. Kury. Warszawa 44a.Szawowski R. 2006. Operacja Wisa w wietle prawa. Na rubiey, Nr 88: 57- 63. 45.Wilczur J. 2010. O holokaucie ydw w wykonaniu ukraiskich nacjonalistw w duchu programu NSDAP i SS. W: Grott B. Dziaalno nacjonalistw ukraiskich na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej. Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego Warszawa. Str. 207-228. 46. Woczeja S. 2011. Sutanna umaczana we krwi. W: Listowski W. Ludobjstwo OUN-UPA na kresach Poudniowo-Wschodnich. Wyd. W. Listowski, Kdzierzyn-Kole. 47. Woczaski J. 2005. Eksterminacja narodu polskiego i Kocioa rzymskokatolickiego przez ukraiskich nacjonalistw w Maopolsce wschodniej w latach 1939-1945. Materiay rdowe Cz. I. Dofinansowane przez Rad Ochrony pamici Walk i Mczestwa w Warszawie. Krakw. Cz.II, rok wyd. 2006. Wyd. B. Jakuba Strzemi Archidiec. Lwowskiej Obrzdku aciskiego. 48. Wysocki J. 2008. Uwagi do Teki Edukacyjne IPN. Stosunki Polsko-Ukraiskie 1939-1945. Wrocaw. Rkopis rozesany do wielu ludzi.

114

115

Prof. dr hab. Leszek S. Jankiewicz

Lista duchownych katolickich i prawosawnych zamordowanych przez nacjonalistw ukraiskich lub przy ich wspudziale
Wstp Mordy na duchownych na Kresach II Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1939-1947 s jedn z najciemniejszych stron ludobjstwa popenionego przez ukraiskich nacjonalistw, a z drugiej strony s to stronice przynoszce wielk chwa duchownym rzymskokatolickim tych ziem oraz tym ksiom greckokatolickim, i popom prawosawnym, ktrzy mieli odwag jawnie potpia zbrodni ludobjstwa, naraajc si na mier w obronie prawd wiary i sprawiedliwoci. Ludobjstwo, o ktrym mowa byo popenione gwnie przez Organizacj Ukraiskich Nacjonalistw (OUN). Jej rk zbrojn bya Ukraiska Powstacza Armia (UPA), ktra dziaaa samodzielnie i nie zaleaa bezporednio od Niemcw, cho niejednokrotnie miaa z nimi umowy o wzajemnym nie atakowaniu si i o dostarczanie broni i bojowego zaopatrzenia, lub o wymian informacji, itp. Suba Bezpeky (SB) obciona odpowiedzialnoci za najwiksze okruciestwa podlegaa bezporednio OUN i dziaaa najczciej w ramach jednostek UPA. Podlegay OUN-UPA take Samoobronni Kuszczewi Widdiy (SKW) i inne ukraiskie jednostki nacjonalistyczne. Czonkowie wszystkich tych nacjonalistycznych organizacji zwani s czsto w tej pracy oglnie banderowcami od imienia przywdcy OUN-UPA Stepana Bandery. Wiele zbrodni byo popenionych przez nacjonalistw ukraiskich wsplnie z Niemcami. Mwic o wspudziale w zbrodniach mam na myli zbrodnie popeniane przez jednostki ukraiskie wspdziaajce z okupantem, takie jak batalion ukraiski Nachtigall w subie niemieckiej, policja ukraiska (Ukrainische Hilfspolizei) bardzo zasuona w likwidacji gett ydowskich, a take zoona z Ukraicw ale przewanie z niemieck komend dywizja SS-Galizien z podlegymi jej batalionami policyjnymi. Z Sowietami wspdziaaa w czasie pierwszej sowieckiej okupacji Czerwona Milicja zoona w duej czci z Ukraicw. Teren, o ktrym mwimy to ziemie poudniowo-wschodnie II Rzeczpospolitej, czyli wczesne wojewdztwa: lwowskie, stanisawowskie i tarnopolskie, woyskie, niewielka poudniowa cz wojewdztwa poleskiego a take wschodnia i poudniowa cz wojewdztw lubelskiego i rzeszowskiego w ich dzisiejszych granicach. Na tych terenach ludno polska i ukraiska bya przemieszana i prawie w kadej wsi mieszkali przedstawiciele obu tych narodowoci, a w miastach i miasteczkach, take bardzo liczni ydzi.

Badacze problematyki ludobjstwa popenionego przez OUN-UPA na narodzie polskim Ewa Siemaszko i Leon Popek sporzdzili w roku 2004 list duchownych zamordowanych przez nacjonalistw ukraiskich. Od tego czasu mino ju kilka lat i ukazay si nowe pozycje literatury, postaraem si wic przedstawi w tej pracy uzupenion list. W przedstawionej licie, materiay wzite z pracy Ewy Siemaszko i Leona Popka (2004) s oznaczone literami SP, wzite z ksiki Wadysawa Siemaszko i Ewy Siemaszko (2000) s oznaczone SiS, a z ksiki Stanisawa Jastrzbskiego (2007) liter J, z ksiek ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego IZ, z ksiki Henryka Komaskiego i Szczepana Siekierki (2008) KS, z ksiki Marii Dbowskiej i Leona Popka (2010) DP, a z ksiki R. Niedzielki (2007) Niedz. Strony podawane przed nazwiskami duchownych dotycz miejsca w ksice: Szczepana Siekierki i in. (ok. 2007) dla wojewdztwa stanisawowskiego, w ksice Henryka Komaskiego i Szczepana Siekierki (2004) dla wojewdztwa tarnopolskiego, w ksice Szczepana Siekierki i wspautorw (2006) dla wojewdztwa lwowskiego i w ksice Stanisawa Jastrzbskiego dla wojewdztwa lubelskiego. Obszerne biografie wielu ksiy wspomnianych w tej pracy s przedstawione w ksice Marii Dbowskiej i Leona Popka 2010, a liczne dokumenty rdowe w ksice Henryka Komaskiego i Szczepana Siekierki (2008). Stosowane skrty: gm. gmina, pow. powiat, par. parafia, dek. dekanat, diec.- diecezja, archidiec. archidiecezja, ks. ksidz, o., oo. ojciec, ojcowie, s., ss siostra, siostry zakonne, br. - brat zakonny, ur. - urodzony. Gwiazdk zaznaczono duchownych zamordowanych bezporednio przez nacjonalistw ukraiskich. Bez gwiazdki s nazwiska duchownych zamordowanych przez Niemcw lub Sowietw przy wspudziale ukraiskich nacjonalistw, np. byli aresztowani dziki donosom nacjonalistw ukraiskich, lub byli aresztowani przez Policj Ukraisk i przekazani Gestapo.

Duchowni rzymskokatoliccy zamordowani przez nacjonalistw ukraiskich lub przy wspudziale nacjonalistw ukraiskich
Wojewdztwo lubelskie: 1.*  (KS) B. Stefan Babiski salezjanin ur. w 1912 r., par. Dub, pow. Tomaszw Lubelski. Zamordowany 25.09.1939 razem z ks. Moejko. 2.* (  KS) Ks. Antoni Beszta-Borowski ur. w 1880 r., proboszcz par. Bielsk Podlaski, pow. Biaa Podlaska. Aresztowany przez policj ukraisk w 1943 r., a po tzw. zwolnieniu uprowadzony przez policjantw ukraiskich i zamordowany. 3.*  (J, str.180) Stefan Fabijaski, kleryk, zamordowany dnia 25.09.1939 r. przez

116

117

nacjonalistw ukraiskich we wsi Dub, pow. Tomaszw Lubelski (diec. lubelska, dek. Tomaszw Lubelski) 4.*  (KS) Ks. Stanisaw Galewski, ur. w 1914 r. przebywa w Krasnym Stawie od 1939 r. W lipcu 1943 r. zosta zastrzelony przez policjantw ukraiskich. 5.*  (SP, J str. 81) Ks. Jakub Jachua, lat 41, proboszcz par. Klesztw, gm. mud, pow. Chem. (diec. lubelska, dek. Chem) Zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich 13. 04. 1944 r. 6.*  (SP, J str. 191) Ks. Wadysaw Jacniacki, lat 60. proboszcz parafii Nabro, pow. Tomaszw Lubelski (diec. lubelska, dek. Tomaszw Lub.), zamordowany 08.10.1943 r. (19.05.1943 J) wraz z 20 parafianami przez UPA. 7.*  (J str. 180) B. Mikoaj Kapuciski, kleryk, zamordowany we wsi Dub, (diec. lubelska, dek. Tomaszw Lubelski) wraz z ksidzem Moejko, 25.09.1939 r. przez nacjonalistw ukraiskich. 8.*  (J str.180). Ks. Wiktor Moejko zamordowany we wsi Dub, pow. Tomaszw Lubelski (diec. lubelska dek. Tomaszw Lubelski) wraz z dwoma klerykami dnia 25.09.1939 przez nacjonalistw ukraiskich ze wsi Sniatycze. 9.*  (SP, J str. 64). Ks. Baej Nowosad, lat 40, proboszcz par. Potok Grny, pow. Bigoraj (diec. lubelska, dek. Bigoraj), zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich dnia 13 (lub 19 - J). 12. 1943 r. 10.  (J str.36) Ks. NN proboszcz parafii Klelw, pow. Chem zamordowany po torturach 13.04.1943 r. 11. (  SP, J str. 95) Ks. Zygmunt Pisarski, lat 42, proboszcz parafii Gdeszyn, pow. Hrubieszw (diec. lubelska, dek. Hrubieszw) zamordowany w czasie pacyfikacji wsi przez Niemcw i Ukraicw z SS-Galizien w styczniu 1944 r. 12. (  J str.145). Ks. Stanisaw Skielimowski proboszcz par. Borw, pow. janowski (diec. lubelska). Zamordowany przez Niemcw wspdziaajcych z policj ukraisk dnia 02.02.1944. Koci z tabernakulum zosta zbezczeszczony. 13.*  (KS) Ks. kap. rez. Alojzy Strakowski, ur. w 1900 r., kapelan 9 pp. 3 Zamojskiej Dywizji Piechoty zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich w zasadzce na drodze Zamo-Bigoraj 18.09.1939. 14.*  (KS) Ks. rtm rez. Wadysaw Tchrzewski ur. w 1909 r. wikariusz par. Kranik, kapelan 24 p. 10 Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej. Zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich w zasadzce, podczas prby przejcia puku przez granic, na Wgry. 15.  (SP, J str.210). Ks Marceli Weiss, lat 71, proboszcz parafii Lubie, pow. Wodawa (diec. podlaska). Na podstawie faszywych donosw nacjonalistw ukraiskich zamordowany przez gestapo i policj ukraisk dnia 01.01.1941 r. 16.*  (KS) Ks. ukasz ezuliski ur. w 1870 r., proboszcz par. Krnica, pow. widnik. Zamordowany przez ukraiskich nacjonalistw 19.09.1939 r.

17.*  (SP,) S. Longina (Wanda JaninaTrudziska) suebniczka starowiejska z Zakadu dla Sierot Wojennych w Turkowiczach, par. Tyszowce, pow. Hrubieszw (diec. lubelska, dek. Tomaszw Lubelski), zamordowana wraz z 7 wychowankami przez nacjonalistw ukraiskich 15.05.1944 r. Wojewdztwo lwowskie 1.*  (str. 352) Ks. Albin Barna lat 40, proboszcz par. Szutowa, gm. Szutowa, pow. Jaworw (diec. przemyska, dek. Jaworw). Uprowadzony i zamordowany przez banderowcw 20.02.1944 r. 2. (  SP) Ks. Czesaw Broda ur. w r. 1885, proboszcz par. Leajsk w pow. acut (diec. przemyska, dek. Leajsk) aresztowany przez Niemcw 02.07.40 na podstawie donosw nacjonalistw ukraiskich, zmar w obozie w Dachau 12.12.40 r. 3.  (str. 997) Ks. Jakub Dymitrowski. Miasto, gm., par. i pow. Sokal. (archidiec. lwowska, dek. Bez). Aresztowany z udziaem policji ukraiskiej i przekazany do gestapo, rozstrzelany w sierpniu 1941 r. 4.*  (KS) B. Jan Gaek (Franciszek) OFM bernardyn ur. 05.06.1915 nalea do zgromadzenia oo. bernardynw we Lwowie, zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich 27.06.1941 r. w Komarnie, pow. Rudki. 5.  (KS) Ks. Stanisaw Gustkowicz ur. w 1916 r. wikary parafii Lubaczw aresztowany przez policj ukraisk i przekazany do wizienia Niemcom, rozstrzelany w marcu 1944 r. 6.*  (SP) Alumn Jzef Janas ur. 1919 z III kursu Seminarium Duchownego we Lwowie zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich w 1939 r., gdy wraca do swojego domu w Koniuchach pow. Brzeany. 7.  (str. 1169) Ks. Marcin Kdzierski. Wie i gm. Jarocin, pow. Nisko (diec. przemyska, dek. Ulanw nad Sanem). andarmi niemieccy z udziaem policjantw ukraiskich spalili plebani i w niej ksidza w lipcu 1943 r. 8.*  (str. 17) Ks. Marian Konowski proboszcz parafii Chlebowice Wielkie (siedziba gminy), pow. Bbrka (archidiec. lwowska, dek. wirz). Ratujc ycie uciek do Lwowa, gdy wrci po przyjciu Sowietw, kto go zastrzeli, dnia 25.08.1944, gdy by w ogrodzie, podobno za to, e odbiera od Ukraicw zrabowane z plebanii rzeczy. 9.  (KS) Ks. Stanisaw Koodziej ur. w r.1907, proboszcz parafii Kobylany, pow. Krosno. W wyniku donosu nacjonalistw ukraiskich aresztowany przez gestapo, zesany do obozu w Dachau gdzie zgin w r. 1942. 10.  (KS) Ks. Dr Wadysaw Komornicki ur. w 1911 r., wykadowca na Wydziale Teologii Uniwersytetu Lwowskiego im. Jana Kazimierza. Zosta aresztowany przez policjantw ukraiskich i rozstrzelany przez Niemcw 04.07.1941 r. na wzgrzach Wuleckich.

118

119

11.*  (str. 124) Ks. Jzef Kope wie i par. Borownica, gm. ochatyn pow. Dobromil (diec. przemyska). Zamordowany przez banderowcw dnia 12.07.1944 r. w odwet za wykonany przez AK wyrok na ks. greckokatolickim Michaile Hajdiuku (ks. Hajdiuk wyrok otrzyma z AK za wspprac z okupantem przeciw Polakom i za podburzanie ludnoci ruskiej do mordowania Polakw). 12.*  (KS) Ks. kpt. Adam Korczak ur. w 1895 r. powoany jako kapelan do 5 DP we Lwowie. Nie stawi si do koszar lwowskich bo podczas przejazdu do Lwowa zosta zabity przez grasujc pod Lwowem band ukraisk w ostatnich dniach sierpnia 1939 r. 13.*  (KS) Ks. O. Jzef Kostu (Rafa) OC ur.1907. W 1939 r. by w klasztorze we Lwowie. Zamordowany przez policjantw ukraiskich 20.06.1944 r. (SP) Ks. Stanisaw Kwiatkowski lat 64, proboszcz par. wirz, pow. Bbrka (archidiec. lwowska, dek. wirz), zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich - patrz woj. tarnopolskie. 14.  (str. 75) Ks. Kazimierz Lach, wie, par. i gm. Dydynia, pow. Brzozw (archidiec. lwowska, dek. Jamierz), aresztowany przez gestapo na skutek donosu Ukraica Michaa Nestora. Zgin w Dachau w 1941 r. 15.*  (str.79) Ks Jan Mazur, lat 36 proboszcz par. Tarnawka, pow. Dobromil (diec. przemyska, dek. Przemyl Zamiejski), zabito go w czerwcu 1944 r. w odwet za wykonany wyrok na ks. greckokatolickim Michaile Hajdiuku. 16.*  (str. 541) Ks. Adam Modoch katecheta ze Lwowa. Zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich pod koniec wrzenia 1939 r. 17.  (KS) Ks. Bolesaw Mrz, Jzef ur. 1902 r. wikary par. Malechw pow. lwowski, aresztowany z donosu policji ukraiskiej i przekazany do gestapo, zamordowany w wizieniu we Lwowie. 18.*  (str. 1007) O. Stanisaw Mucha administrator parafii kocioa oo. bernardynw, z klasztoru Zabue w Sokalu. Wie, siedziba gminy i par. Krystynopol, pow. Sokal (archidiec. lwowska, dek. Bez). Zamordowany przez SB-OUN w marcu 1944 r. 19.*  (str. 619) Ksidz NN. Wie i parafia Hodowica (Chodowica), gm. Nawaria, pow. Lww (archidiec. lwowska, dek. Szczerzec). Zamordowany w latach 1944-1945 przez banderowcw. 20.*  (str. 904) Ksidz NN. Wie Kornaowice, gm. i par. Dublany, pow. Sambor (archidiec. lwowska, dek. Dublany). Banderowcy zabili ksidza 25.03.1944 r. 21.*  (str. 1105) Ksidz NN. Wie, par. i gm. Matkw, pow. Turka (archidiec. lwowska, dek. Sambor). W kwietniu 1943 r. zosta przez banderowcw spalony koci i zamordowany ksidz. 22.  (str. 1170) Ksidz NN proboszcz, w par. Pantaowice, gm. Koczuga, pow. Przeworsk zamordowany przez gestapowcw wsplnie z policjantami ukraiskimi w latach 1942-43.

-- (str. 283) Ksidz NN, proboszcz parafii. Wie Wysocko, par. Wietlin, gm Laszki pow. Jarosaw (archidiec. lwowska, dek. Jarosaw-Wschd). Zosta zamordowany przez policjantw ukraiskich dnia 02.09.1943 r. Patrz woj. tarnopolskie ks. Micha Duszeko - jest moliwe, e to ta sama osoba. Zgadza si nazwa wsi i data mierci, ale nie zgadzaj si inne dane. (Do wyjanienia) 23.  (KS) Ks. Andrzej Osikowicz ur.1900 r. proboszcz parafii Borysaw pow. Drohobycz zosta z donosu policji ukraiskiej aresztowany pod zarzutem pomocy ydom. Wywieziony do Majdanka zgin 29.12.1943 r. 24.  (str,280) Ks. Karol Potoczny proboszcz par. Tuligowy pow. Jarosaw aresztowany przez gestapo z donosu policji ukraiskiej, zgin w obozie w Dachau w 1942 r. 25.  (KS) Ks. Wadysaw Sarna ur. w 1907 r. proboszcz par. Malechw pow. lwowski aresztowany z donosu policji ukraiskiej i przekazany do gestapo we Lwowie, zamordowany w wizieniu we Lwowie w marcu 1944 r. 26.*  (str. 541, KS str.20) Ks. Jan Schiller sekretarz Arcybiskupa Twardowskiego we Lwowie zamordowany w lutym 1944 r. przez nacjonalistw ukraiskich. 27.*  (str. 280) Ks. Wadysaw Selwa proboszcz parafii Tuligowy, gm. Pruchnik Miasto, pow. Jarosaw. Zosta zastrzelony w kancelarii parafialnej dnia 09.03.1943 r. przez syna popa z Boratynka, onierza SS-Galizien. 28.  (str. 415) Ks. Jan Siuzdak ur. w 1898 r., proboszcz par. Wokowyja (take siedziba gminy), pow. Lesko. W 1941 r. policja ukraiska faszywie go oskarya i aresztowaa a potem oddaa go w rce gestapo, zgin w Owicimiu. 29.* (  KS) Ks. dr. Mariusz Skibniewski ur. w 1881 r., jezuita, by wykadowc w Papieskim Instytucie Orientalnym w Rzymie (1935-1937) zamordowany 27.09.39 r. w majtku Przybice pow. Mociska nalecym do Leona Szeptyckiego brata metropolity Andreja, razem z Leonem Szeptyckim i jego rodzin. 30.*  (str. 89) Ks. Jzef Skrabalak proboszcz parafii Budki Nieznanowskie w pow. Kamionka Strumiowska (archidiec. lwowska, dek. Gliniany) postrzelony miertelnie w dniu 26/27.05.46 w czasie napadu sotni Hromenki na wie Temeszw (par. i gm. Dydynia, pow. Brzozw), zmar 2 dni pniej. 31.*  (KS) Ks. Franciszek Stako ur. 1903. proboszcz parafii Rwne pow. Drohobycz. Zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich 29.06.1941 r. podczas wycofywania si wojsk sowieckich. 32.*  (KS) Ks. kpt. rez. Franciszek Strzelczyk ur. w 1905 r., kapelan 21 DP Grskiej zamordowany na terenie pow. lwowskiego przez band nacjonalistw ukraiskich pod koniec wrzenia 1939 r. 33.  (KS) Ks. Stefan Stuglik wikariusz katedry lwowskiej, profesor w Seminarium Duchownym we Lwowie. Zosta aresztowany z donosu policji ukraiskiej, zesany do Auschwitz, gdzie zosta zamczony 16.12.1942 r.

120

121

34.  (str. 833) Ks. Micha Szydeko. Wie i par. Tuligowy, gm. Pohorce, pow. Rudki (diec. przemyska, dek. Rudki). By aresztowany przez policj ukraisk i przekazany do gestapo, zgin w Auschwitz. 35.*  (IZ) Ks. Piotr Walczak z parafii awrw (pow. Turka) okrutnie pobity przez nacjonalistw ukraiskich, wrzucony do studni i tam ywcem zasypany kamieniami. 36.  (KS) Ks. Izydor Wgrzyniak, proboszcz parafii Cieszanw pow. Lubaczw, aresztowany przez gestapo z donosu policji ukraiskiej, zesany do obozu w Dachau, gdzie zgin 16.06.1942 r. 37.  (str.120) Ks. Jan Wolski ur. w r.1874, proboszcz par. Chyrw miasto, pow. Dobromil (diec. przemyska, dek. Bircza). W wyniku donosu miejscowego Ukraica zosta zamordowany pod koniec czerwca 1941 r. przez onierzy sowieckich w drodze powrotnej od chorej na grulic, 38.  (KS) Ks. Wadysaw Wjcik ur. w 1880 r. proboszcz parafii Zagrz, pow. Sanok aresztowany przez gestapo z donosu policji ukraiskiej, zesany do obozu w Owicimiu, gdzie zgin 20.10.1940 r. 39.*  (str. 672) Ks. Marceli Zmora ur. w 1907 r. Wie i parafia Husakw miasteczko, siedziba gm. i par. w pow. Mociska (diec. przemyska, dek. Mociska). Banderowcy napadli na dom, w ktrym mieszka ksidz, obrabowali go i ksidza zabili 19.07.1944 r. 40.  (623) S. Anna Dziwenko z parafii Malechw pow. lwowski, aresztowana przez gestapo z donosu policji ukraiskiej, zamordowana w wizieniu we Lwowie w marcu 1944 r. 41.  (623) S. Wiktoria Hanusik z parafii Malechw pow. lwowski, aresztowana i zamordowana razem z siostr Dziwenko 42.  (623) S. Filipina Sarna z parafii Malechw pow. lwowski aresztowana i zamordowana razem z siostr Dziwenko 43.*  (KS) S. Ludwika Trudziska marianka FRM ur. w 1903 r. Ceperw par. Jaryczw Nowy, pow. lwowski zamordowana przez UPA 03.11.1944 r. Wojewdztwo poleskie 1.  (KS) Ks. Leopold Aulich ur. 26 05.1886 r. proboszcz parafii Kamie Koszyrski zamordowany przez Niemcw w sierpniu 1943 r. z donosu nacjonalistw ukraiskich. 2.*  (SP) B. Sylwester Stefan Hadzio pijar z zakonu w Lubieszowie, pow. Kamie Koszyrski (diec. piska, dek. Janw Poleski) zamordowany przez banderowcw w lipcu 1943 r. w klasztorze w Lubieszowie. 3.*  (KS) B. Franciszek Dominik Kowalik ur. w 1905 r. z zakonu oo. pijarw w Lubieszowie zamordowany przez UPA, gdy odwozi proboszcza z par. Czerewiszcze

4.*  (SP) B. Piotr Mojsijanek, pijar z zakonu oo. pijarw w Lubieszowie, pow. Kamie Koszyrski (diec. piska, dek. Janw Poleski) zamordowany 24.06.1943 r. przez nacjonalistw ukraiskich w drodze, gdy odwozi ks. Jzefa Szostaka z odpustu w Lubieszowie. 5.*  (KS) Ks. NN, proboszcz par. Czerewiszcze pow. Pisk zamordowany przez UPA gdy wraca z pogrzebu o. Jana Borella (zmarego. 28.10.1943 r.). 6.  (KS) Ks. Kazimierz Rybatowski ur. w 1907 r. wikariusz par. Kamie Koszyrski, z donosu policji ukraiskiej i nacjonalistw ukraiskich zosta aresztowany przez Niemcw i zamordowany. 7.*  (KS) Ks. Konstanty Songajo ur. w 1896 r., proboszcz par. Kona pow. Pisk. Uciekajc przed NKWD w 1940 r. chcia dosta si do Generalnej Gubernii. Podczas przeprawy przez Bug zasztyletowa go nieznany ukraiski nacjonalista pod Siemiatyczami. 8.*  (SP) Ks Jzef Szostak lat 38, proboszcz par. Mae Hooby, pow. Kamie Koszyrski (diec. ucka, dek. Kamie Koszyrski), zmordowany 24.06.1943 r. przez nacjonalistw ukraiskich, gdy wraca wraz z br. Piotrem Mojsijankiem z odpustu w Lubieszowie w pow. Kamie Koszyrski. 9.  (KS) Ks. Aleksander Zajc z zakonu oo. pijarw, proboszcz par. Lubieszw, na podstawie faszywego donosu nacjonalistw ukraiskich zosta z grup miejscowych ydw rozstrzelany przez hitlerowcw w lipcu 1941 r. 10.*  (SP) Siostra zakonna Jadwiga Alojza Gano, sercanka, przeoona klasztoru w Lubieszowie w powiecie Kamie Koszyrski (diec. piska, dek. Janw Poleski), spalona ywcem wraz z okoo 200 mieszkacami 09.11.1943 r. podczas napadu nacjonalistw ukraiskich na miasteczko. 11.*  (SP) Siostra zakonna Andrzeja Maria Osakowska, sercanka, z klasztoru w Lubieszowie w powiecie Kamie Koszyrski (diec. piska, dek. Janw Poleski) spalona ywcem wraz z siostr Jadwig Alojz Gano Wojewdztwo stanisawowskie 1.*  (str. 587) Ks. Franciszek Bdkowski, proboszcz, wie i parafia ulin, gm. Bratkowce, pow. Stryj (archidiec. lwowska, dek. Stryj). Zamordowany przez banderowcw 06.04.1944 r. 2.*  (str. 393) Ks.O. Witalis Borsuk, bernardyn, wikariusz parafii Fraga, gm. Podkamie, pow. Rohatyn (archidiec. lwowska, dek. wirz), zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich 05.02.1944. 3.  (str. 491) Ks. Marcin Bosak ur. w r. 1889, proboszcz parafii Mariampol-miasto, pow. Stanisaww (archidiec. lwowska, dek. Konkolniki). Zamordowany 14/15.08.1941 przez gestapo na podstawie donosu policji ukraiskiej. 4.  (str. 342) Ks. Jan Budkiewicz ur. w 1902 r. katecheta z parafii Rwne na Woyniu,

122

123

przebywajcy na leczeniu w Mikulczynie, pow. Nadwrna (archidiec. lwowska, dek. Stanisaww), zosta aresztowany w czerwcu 1943 r. przez policjantw ukraiskich i przekazany do gestapo w Stanisawowie. Zmar po kilku tygodniach w wizieniu. 5.  (Str. 245). Ks. Romuald Chopecki ur. w 1875 r., katecheta z Koomyi (archidiec. lwowska, dek. Koomyja), aresztowany przez policj ukraisk i przekazany do gestapo zosta zamordowany 26.02.43 r. w obozie koncentracyjnym w Lublinie-Majdanku. 6.*  (KS) Ks. Leon Chudy kpt. rez., kapelan wojskowy, bra udzia w kampanii wrzeniowej, trafi do Stryja i tam pozosta. Koo Stryja zosta zamordowany 22.06.1942 r., przez nacjonalistw ukraiskich. 7.*  (Str.150). Ks. Jan Cipaa, lat 35, wikariusz parafii miasta Kausz, pow. Kausz (archidiec. lwowska, dek. Dolina) zamordowany przez ukraiskich nacjonalistw 12.09. 41 r. 8.*  (str. 382) Ks. Bartomiej Czosnek, karmelita, wikariusz parafii Booszowce, miasto i siedziba parafii i gminy, pow. Rohatyn (archidiec. lwowska, dek. Konkolniki). Wywoano go pod pozorem opatrzenia chorego. By torturowany przez nacjonalistw ukraiskich, wyrwano mu jzyk, obcito genitalia, a ciao porbano na kawaki. 9.*  (str. 146) Ks. Baej Czuba, wie i parafia Doha Wojniowska-Ziemianka, gm. Tomaszowce, pow. Kausz (archidiec. lwowska, dek. Dolina). Zamordowany w czasie napadu UPA, dnia 27.03.1944 r. 10.*  (str. 287) Ks. Jzef Grzesiowski. Wie, gmina i parafia Pisty, pow. Kosw Huculski (archidiec. lwowska, dek. Koomyja). Uprowadzony przez UPA i uduszony koo ssiedniej wsi Szeszory. Kilka dni wczeniej ksidz otrzyma od UPA wyrok mierci. 11.*  (str. 394) B. Euzebiusz Kamiski aspirant z zakonu oo. bernardynw zamordowany wraz z ojcem Szafracem i bratem Sakiem przez nacjonalistw ukraiskich we wsi i parafii Fraga, gm. Podkamie pow. Rohatyn (archidiec. lwowska, dek. wirz), dnia 19.02.1944 r. 12.  (str. 643) Ks. Leopold Kaciski proboszcz w niatyniu, pow. niaty. Aresztowany na podstawie donosw policji ukraiskiej przez gestapo, zamordowany w obozie w Majdanku 23.03.1943 r. 13.*  (KS) Ks. Jzef Kluz ur w 1912 r. katecheta w gimnazjum kupieckim w Koomyi. Zosta zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich pod koniec 1939 r. w czasie prby przekroczenia granicy do Rumunii gdy ucieka przed Sowietami. 14.*  (KS) Ks. Andrzej Kolbusz parafia Niniw pow. Tumacz. Zamordowany 06.12.1944 r. podczas napadu UPA na polskie domy w Niniowie. 15.  (str. 246) Ks. Wojciech Komider ur. w 1889 r., prefekt w Koomyi, aresztowany przez gestapo pod koniec 1942 r. na podstawie donosu policji ukraiskiej,

osadzony w obozie koncentracyjnym Gross Rosen, gdzie zosta zamordowany 11.09.1943 r. 16.*  (str. 479) Ks. Micha Kucab lat 45. Wie, gmina i parafia Bednarw, pow. Stanisaww (archidiec. lwowska, dek. Stanisaww). Uprowadzony przez banderowcw 08.02.1944, zagin bez wieci. 17.*  (str. 405 i 450): Ks. NN wikariusz parafii Podkamie Rohatyski (pow. Rohatyn) uprowadzony i zamordowany przez UPA 19.02.1944 r., przecity pi. 18.  (str.245) Ks. Ludwik Peciak ur.1889, proboszcz i dziekan w Koomyi aresztowany przez gestapo na podstawie donosu policji ukraiskiej, osadzony w obozie koncentracyjnym w Majdanku, gdzie zosta zamordowany 16.04 1943 r. 19.  (str. 704) Ks. Stanisaw Perenc. Miasto, gm. i par. Ottynia. Zosta aresztowany 24.12. 1940 r. przez czerwon milicj ukraisk i oddany do NKWD, lad po nim zagin. 20.  (str. 417) Ks. Staniaw Rysikowski proboszcz; wie, gm. i par. urw, pow. Rohatyn. Zosta aresztowany w 1940 r., przez NKWD na skutek faszywych donosw miejscowych nacjonalistw ukraiskich i zesany na Sybir skd nie powrci. 21.*  (str. 394) B. Roch Saek z zakonu oo. bernardynw, zamordowany przez banderowcw we wsi i par. Fraga, gm. Podkamie, pow. Rohatyn (archidiec. lwowska, dek. wirz) dnia 19.02.1944, (wraz z bratem E. Kamiskim i ojcem Szafracem) 22.  (str. 342) Ks. Jzef Smaczniak miasto i powiat Nadwrna (archidiec. lwowska, dek. Stanisaww) zosta aresztowany przez gestapo na skutek donosu policji ukraiskiej pod zarzutem dziaalnoci na rzecz wywiadu polskiego rzdu emigracyjnego. Zosta zamordowany w lipcu 1942 r. W przeddzie aresztowania oficer wgierski ostrzega ksidza o moliwoci aresztowania i proponowa mu samochd, aby uciek do Budapesztu. Ksidz odpowiedzia: Tutaj ja sam uczyem wiernych w parafii mioci, katolicyzmu i polskoci ucieka nie mog. 23.*  (str.410) Ks. Tadeusz Stroski, proboszcz, wie, gm. i par. Skomorochy Stare, pow. Rohatyn (archidiec. lwowska, dek. Konkolniki). By zamordowany dnia 12.10.1943 r. i by strasznie zmasakrowany. Jednym z mordercw by syn greckokatolickiego ksidza Wasyla Niemyja zaciekego nacjonalisty, inicjatora mordw w caej okolicy. 24.*  (SP; str. 394) Ks. O. Joachim Szafraniec, bernardyn, przeor klasztoru, administrator parafii Fraga, pow. Rohatyn (archidiec. lwowska, dek. wirz) zamordowany przez UPA 19.02.44 r. wraz z 30 parafianami. 25.  (SP, KS). Ks. Bolesaw Szczur (Szczurowski) wikariusz par. Ottynia (take siedziba gm. miejskiej i wiejskiej, pow. Tumacz). Aresztowany w kocu 1943 r. przez policj ukraisk, przekazany do gestapo, zagin bez wieci.

124

125

26.*  (str. 408) Ks. Wiktor Szklarczyk, lat 65, proboszcz. Wie i par. Sarnki Dolne, gm. Bursztyn, pow. Rohatyn (archidiec. lwowska, dek. Konkolniki) Zosta zamordowany przez banderowcw 19.02.1944 r. 27.  (SP, KS) Ks. Edward Tabaczkowski proboszcz parafii Kausz, pow. Kausz (archidiec. lwowska, dek. Dolina), aresztowany przez ukraisk policj na podstawie faszywych donosw nacjonalistw ukraiskich, osadzony w wizieniu w Stanisawowie, zmar 20.10.1942 r. 28.  (SP) Ks. Dr Lucjan Tokarski lat 54, katecheta w Stanisawowie, pow. Stanisaww (archidiec. lwowska, dek. Stanisaww) aresztowany przez gestapo w 1941 r. na podstawie list sporzdzonych przez nacjonalistw ukraiskich i stracony wraz z ogromn grup inteligencji polskiej 14/15.08.1941 r. 29.* (  Str. 17). Ks. Jzef Wiatrowy, wikariusz, wie i parafia Broszniw-Osada, gmina Broszniw, pow. Dolina (archidiec. lwowska, dek. Dolina),. W kwietniu 1944 r. uprowadzony przez banderowcw z drogi, zagin bez wieci. 30.* (  str. 384) Ks. Antoni Wierzbowski, wie i parafia Bybo, gm. Konkolniki, pow. Rohatyn (archidiec. lwowska, dek. Konkolniki). Uprowadzony z plebanii przez banderowcw w padzierniku 1943 r. i po torturach bestialsko zamordowany. 31.  (str. 503) Ks. Remigiusz Wjcik z parafii wity Stanisaw (take siedziba parafii), gm. Budniki, pow. Stanisaww.(archidiecezja lwowska, dek. Stanisaww). Policja ukraiska aresztowaa go we wrzeniu 1942 r. pod zarzutem ukrywania ydwki w dzwonnicy na wiey kocielnej. By przez 3 dni torturowany w gestapo a czwartego dnia puszczono na niego dwa psy, ktre go rozszarpay. Osobicie nadzorowa to Oskar Brandt gestapowiec. Siostry zakonne 32.*  (Str. 701-702) S. Celina z klasztoru w Kopyowie koo Niniowa, par. i gm. Niniw, pow.Tumacz (archidiec. lwowska, dek. Stanisaww), zamordowana 6.12.1944 r. przez UPA. 33.*  (SP) S. Helena Dugaa lat 26, z parafii Podkamie Rohatyski, pow. Rohatyn (archidiec. lwowska, dek. wirz) zbiorowo zgwacona i zamordowana 20.02.1944 r., podczas napadu nacjonalistw ukraiskich na wie. 34.*  (str. 756) S. Jzefa z klasztoru w Rozdole, zamordowana przez nacjonalistw ukraiskich 9/10. 05. 1944 r. w Derowie, gm. i pow. ydaczw (archidiec. lwowska dek. Stryj) wraz z S. Wiktori. 35.*  (SP) S. Franciszka Kosiorowska jzefitka z klasztoru w Niniowie, pow. Tumacz (archidiec. lwowska, dek. Stanisaww), zamordowana przez nacjonalistw ukraiskich 07.03.1945 r. podczas napadu na klasztor. 36.*  (SP) S. Leokadia Kulpa ur. 05.02.1883, jzefitka z klasztoru w Niniowie pow. Tumacz, (archdiec. lwowska, dek. Stanisaww) zamordowana wraz

z siostr Kosiorowsk przez nacjonalistw ukraiskich 07.03.1945 r. podczas napadu na klasztor,. 37.*  (KS) S. Weronika Melinger ur. 30.12.1880 ze Zgromadzenia Sistr Miosierdzia, szarytka z klasztoru w Rozdole, par. Derw pow. ydaczw zamordowana przez UPA 7/8.05.1944 r. 38.*  (str. 756) S. Wiktoria Misiak z klasztoru w Rozdole ze Zgromadzenia Sistr Miosierdzia, zamordowana (wraz z siostr Jzef) 9-10.05.1944 r. w Derowie, gm. i pow. ydaczw (archidiec. lwowska, dek. Stryj). 39.*  (KS) S. Adela Augustyna Pawowicz ur.1906. Zgromadzenie SS jzefitek pielgniarek szpitala w Dolinie, zamordowana przez UPA 29.12.1944 r., kiedy wracaa do domu. 40.*  (str. 756 i SP) S. Agnieszka Poniecka ur. 30.05.1869, szarytka ze Zgromadzenia Sistr Miosierdzia, z klasztoru w Rozdole pracujca w par. Derw w pow. ydaczw (archidiec. lwowska, dek. Stryj) spalona 09.05 1944 r. przez nacjonalistw ukraiskich w kociele wraz z kilkoma innymi osobami. 41.*  (Str. 29). S. M. Czesawa Antonina Stieber (jzefitka), ur.04.04.1881, par. Roniatw, wie Rypne, gm. Perehisko, pow. Dolina (archidiec. lwowska, dek. Dolina) zamordowana przez banderowcw, 25.04.1944 r. 42.*  (str. 743-44) S. Maria Letycja (Maria Szembek) administratorka Domu Sistr Zakonnych w Jazowcu (archidiec. lwowska, dek. Jazowiec) zamordowana przez banderowcw w sierpniu.1944 r., koo Rusiowa nad Stryp, wraz z siostr Zofi. Zwoki odnaleziono w listopadzie 1944 r. 43.*  (str. 701-702) S. Teresa jzefitka z klasztoru w Kopyowie koo Niniowa par. i gm. Niniw, pow. Tumacz (archidiec. lwowska, dek. Stanisaww), zamordowana 6.12.1944 r. wraz z siostr Celin. 44.*  (str. 720,743-44) S. Stefania Ustyanowicz (siostra Zofia) z Jazowca uprowadzona w sierpniu 1944 r. w drodze do Niniowa (wraz z siostr Letycj Szembek), zostaa przepiowana pi. Zwoki odnaleziono w listopadzie. Wojewdztwo tarnopolskie 1.  (str. 158) Ks. Piotr Bieko proboszcz par. Kowalwka gm. Monasterzyska pow. Buczacz. (archidiec. lwowska, dek. Buczacz), aresztowany przez andarmw niemickich na skutek donosu policji ukraiskiej, zmar na tyfus w wizieniu. 2.*  (str. 112) Ks. Wadysaw Biliski ur. w 1880 r., proboszcz par. Kotw, gm. Potutory, pow. Brzeany (archidiec. lwowska, dek. Brzeany) zamordowany przez banderowcw dnia 15.08.1943 r., gdy wraca z odpustu w Litiatynie. 3. (  str. 48) Ks. Jan Bojarczuk ( J. Bojarczak - KS) ur. 1905 r., wie, gm. i par. Nowosika Biskupia, pow. Borszczw. (archidiec. lwowska, dek. Borszczw) W wyniku donosu miejscowych Ukraicw, zosta aresztowany w listopadzie

126

127

1941 r. pod zarzutem udzielania pomocy jecom sowieckim, rozstrzelany (9.10.41) w wizieniu w Kamiecu Podolskim. 4.*  (str. 415) Ks. Adam Drzyzga administrator parafii Sorocko, pow. Trembowla (archidiec. lwowska, dek. Tarnopol). Zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich w czasie pogrzebu parafianina dnia 23.11.1944 r. Ostrzega go o niebezpieczestwie ksidz greckokatolicki. 5.*  (94) Ks. Micha Duszeko, wie i par. Wysocko-Hallerczyn gm. Ponikowica, pow.Brody (archidiec. lwowska, dek. Brody). Zamordowany przez banderowcw 2/3 wrzenia 1943 r. Inspiratorem mordu by miejscowy ksidz greckokatolicki (napastnicy i ten ksidz zostali schwytani i podobno rozstrzelani przez andarmeri niemieck (Woczaski 2005, str. 61). 6.*  (str. 266g) Ks. Marian Dziamarski proboszcz. Wie, par. i gm. Nowosika-Bekerw, pow. Podhajce (archidiec. lwowska, dek. Podhajce). Zamordowany przez bojwk SB-UPA, by torturowany przed mierci. 7.*  (str. 264) Ks. Mikoaj Ferenc, z zakonu oo. kapucynw lat 48, wie i parafia Markowa, gm. Toustobaby, pow. Podhajce (archidiec. lwowska, dek. Konkolniki). Zamordowany 14/15.01.1944 r. przez banderowcw, by torturowany przed mierci. 8.  (str. 88) Ks. Stanisaw Fijakowski ur. w 1891 r., proboszcz par. Poczajw, pow. Krzemieniec (woj. woyskie, diec. ucka, dek. Krzemieniec) zamordowany w Podkamieniu, pow. Brody (archidiec. lwowska, dek. Brody) wraz z okoo 100 innymi ludmi i trzema duchownymi w dniach 12-16.03.1944 r., przez banderowcw wspartych przez oddzia SS-Galizien 9.*  (str. 293) kleryk Florek, wie i parafia Krosienko gm. Przemylany, pow. Przemylany (archidiec. lwowska, dek. wirz). Zamordowany przez banderowcw (przecity pi) dnia okoo 11.01.1944 r. 10*  (str. 123) Ks. Antoni Frankowski, ur. 1889, proboszcz parafii Podwysokie, gm. Kurzany, pow. Brzeany (archidiec. lwowska, dek. Brzeany), zosta zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich 30.01.1944 r. 11.*  (str. 88) Brat Jan Frczyk ur. w 1886 r., dominikanin. Zamordowany 12.03.44 r. podczas napadu banderowcw z UPA i onierzy z SS-Galizien na klasztor i miasteczko Podkamie, pow. Brody (archidiec. lwowska, dek. Brody). Zgin wraz z dwoma innymi brami zakonnymi i jednym ksidzem oraz z ponad 100 uciekinierami z ssiednich okolic. 12.* (  KS) Ks. Rajmund Gazka ur. w 1888 r. przeor konwentu karmelitw trzewiczkowych w Trembowli. Zosta zamordowany przez policjantw ukraiskich lub nacjonalistw ukraiskich pod Trembowl w sierpniu 1941 r. 13.  (str. 111) Ks. Jan Kazimierz Gach ur. w 1893 r. administrator parafii Kotw, gm. Potutory, pow. Brzeany (archidiec. lwowska, dek. Brzeany), wskazany

przez Ukraicw Sowietom jako rzekomo strzelajcy do przejedajcego wojska sowieckiego, rozstrzelany przez Sowietw przed kocioem, mimo, e rewizja nie potwierdzia oskarenia. 14.*  (str. 1099) Ks. Adam Gromadowski ur. w 1912 r., wikariusz par. Podwooczyska nad Zbruczem, pow. Skaat (archidiec. lwowska, dek. Skaat). Aresztowany przez wspdziaajc z NKWD milicj ukraisk zosta skazany 15.03.41 r. na 10 lat agru. Uciek z transportu, ale w drodze powrotnej do domu zosta zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich koo wsi Wojkowice w lipcu 1941 r. -. Jzef Janas ur.1919 alumn II r. Seminarium Duchownego we Lwowie, zamieszkay w Koniuchach, pow. Brzeany zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich w pobliskiej wsi. (patrz woj. lwowskie) 15.*  (str. 88) Brat Gracjan Jwia ur. 06.10.1895, dominikanin, zamordowany przez banderowcw w klasztorze w Podkamieniu, pow. Brody (archidiec. lwowska, dek. Brody) w dniach 12-16.03.44 r. 16.  (str. 432) Ks. Szczepan Jurasz proboszcz, wie i par. Czerwonogrd, gm. Drohiczwka, pow. Zaleszczyki (archidiec. lwowska, dek. Jazowiec). Zmar na atak serca podczas napadu UPA 2/3.02.1945 pochowany wraz z okoo 50 parafianami. 17.*  (str. 306) Ks. Jzef Kaczorowski ur. w 1906 r., wie i par. Wokw, pow. Przemylany (archidiec. lwowska, dek. Brzeany). Zamordowany przez banderowcw dnia 11.02.1944. 18.*  (str. 386) Ks. Micha Karczewicz proboszcz par. Zabojki gm. Huboczek Wielki, pow. Tarnopol (archidiec. lwowska, dek. Tarnopol). Uprowadzony przez banderowcw 31.01.1945 r., zagin bez wieci. 19.*  (str. 407) Ks. Wadysaw Klakla ur. w 1912 r., wikariusz, wie, par. i gm. Mogielnica, pow.Trembowla (archidiec. lwowska, dek. Trembowla). Zamordowany w pocigu 14.09.43 r., na trasie Zoczw-Lww. 20.*  (str. 152) Ks. Andrzej Kranicki ur. w 1880 r. miasteczko Jazowiec, siedziba par. i gm., pow. Buczacz (archidiec. lwowska, dek. Jazowiec). By uprowadzony przez banderowcw w czasie napadu na plebani 8.12.1943 r., zagin bez wieci. wiadkiem uprowadzenia by ksidz wikary Alojzy Schmidt. 21.*  (str. 326) Ks. Jan Kuszyski wikary, lat 29, wie, par. i gm. Toporw, pow. Radziechw (archidiec. lwowska, dek. Busk). Dotkliwie pobity i zamordowany 14.02.44 r. Napad zorganizowa greckokatolicki ksidz Jan Kozak z synem Wak. 22.*  (str. 294) Ks. Stanisaw Kwiatkowski lat 64, proboszcz par. wirz, zamordowany przez banderowcw 14.02.1944 r we wsi adace, par. Wokw, gm. Przemylany, pow. Przemylany (archidiec. lwowska, dek. wirz). gdy wraca z pogrzebu ks. Kaczorowskiego.

128

129

23.*  (str. 443) Ks. Bronisaw Majka ur. w 1913 r. wikary, gmina, wie, parafia Tuste Miasto, pow. Zaleszczyki (archidiec. lwowska, dek. Jazowiec). Uprowadzony i zamordowany (wraz z ks. Szkodziskim) koo wsi Szypowce przez banderowcw. 24.*  (str. 507) Ksidz NN, miasteczko, par. i gmina Podhorce, pow. Zoczw (archidiec. lwowska, dek. Zoczw). Makabryczny mord: modej kobiecie w 9 miesicu ciy i ksidzu rozcito brzuchy i pd woono ksidzu do brzucha i tak go wystawiono na widok publiczny na rynku w Podhorcach. 25.  (str. 158) Ks. Leon Perucki wikary. Wie i par. Kowalwka gm. Monasterzyska, pow. Buczacz (archidiec. lwowska, dek. Buczacz) W wyniku donosu policji ukraiskiej zosta aresztowany 17.09 1943 r. przez andarmw niemieckich. Rozstrzelany w wizieniu. 26.*  (str. 84) Ks. Jzef Pikota ur. w 1912 r., administrator parafii Pieniaki, pow. Brody (archidiec. lwowska, dek. Brody) zosta uprowadzony przez banderowcw 27.02.1944 r. i zamordowany, zwok nie odnaleziono. 27.*  (str. 359) Ks. Karol Procyk, proboszcz, ur. w 1876 r., wie, par. i gm. Baworw, pow. Tarnopol (archidiec. lwowska, dek. Tarnopol). Uprowadzony i zamordowany po torturach przez bojwk UPA 02.11.1943 r. 28.*  (KS) Ks. Walenty Puchaa ur. w 1874 r., emerytowany katecheta gimnazjum w Trembowli. Zamordowany przez UPA na drodze koo tego miasta 07.08.1944. 29.*  (str. 88) Brat Kryspin Karol Rogowski ur. w 1887 r., dominikanin, zamordowany w Podkamieniu pow. Brody (archidiec. lwowska, dek. Brody) w dniach 12-16.03.1944 r., przez UPA wspdziaajc z oddziaem SS-Galizien 30.* (str. 239) Ks. Wojciech Rogowski ur. w 1894 r., administrator par. Majdan, gm. Kopczyce, pow. Kopczyce (archidiec. lwowska, dek. Czortkw). Zamordowany przez UPA 12.03.44 lub 26.01.45 wraz z okoo 150 parafianami. 31.*  (str. 448) Ks. Jzef Rupnicki ur. w 1910 r. Po nieudanej prbie przejcia granicy rumuskiej ukrywa si w eawie i tam zosta zamordowany podczas napadu UPA na polskie rodziny w styczniu 1945 r. Wie eawa, par., gm. i pow. Zaleszczyki (archidiec. lwowska, dek. Jazowiec). 32.*  (KS) Ks. Tadeusz Siatecki ur. w 1874 r., administrator parafii Byczkowce pow. Czortkw. Zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich pod koniec 1942 r. 33.*  (str. 459) Ks. Wodzimierz Siekierski wikariusz parafii Koszlaki (take siedziba gminy), pow. Zbara (archidiec. lwowska, dek. Skaat). W niedziel 05.11.44, po sumie banderowcy uprowadzili ksidza, ktry zagin bez wieci. 34.*  (str. 146) Ks. Jzef Suszczyski ur. W 1909 r., wie i parafia Bobulice, gm. Kujdanw, pow. Buczacz (archidiec. lwowska, dek. Podhajce). Zamordowany przez bojwk UPA 13/14.03.44 r. wraz z 38 ludmi.

35.*  (str. 116) Ks. Jzef Szady ur. w 1914 r., wikariusz par. Litiatyn pow. Brzeany (archidiec. lwowska, dek. Brzeany), zgin okoo 26.06.1941 r., prawdopodobnie wywoany i zabity przez OUN-owca, zwoki znaleziono na cmentarzu w Litiatynie. 36.*  (str. 322) Ks. Franciszek Szarzewicz ur. w 1895 r., proboszcz parafii. Wie i gm. Stojanw, pow. Radziechw (archidiec. lwowska, dek. Busk). Zamordowany przez banderowcw 16.07.1944 r. A do swojej mierci nie chcia opuci swoich wiernych. Mwi: Jestem proboszczem nawet dla tych najbiedniejszych, ktrzy wyjecha na Zachd nie mog. 37.*  (str. 369) Ks. Stanisaw Szczepankiewicz ur. w 1906 r., proboszcz, wie, par. i gm. Ihrowica, pow. Tarnopol (archidiec. lwowska, dek. Tarnopol). Zamordowany przez banderowcw w noc wigilijn 1944 r. wraz z okoo 80 parafianami. 38.  (str. 508) Ks. Jan Szewczyk ur.1908, proboszcz par. Rykw, gm. Puhw, pow. Zoczw (archidiec. lwowska, dek. Zoczw). Na podstawie donosu miejscowych szowinistw ukraiskich zosta aresztowany przez NKWD pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Niemiec i stracony w Zoczowie dnia 2/3.07.1941 r. 39.*  (str. 443) Ks. Stanisaw Szkodziski proboszcz, wie, par. i gm. Tuste Miasto, pow. Zaleszczyki (archidiec. lwowska, dek. Jazowiec), uprowadzony i zamordowany (wraz z ks. B. Majk) przez nacjonalistw ukraiskich 16.09.1943 koo wsi Szypowce. 40.*  (KS) Ks. Florian Toporowski ur. w 1910 r., wikariusz par. Krasne pow. Skaat. Zamordowany podczas napadu UPA w 1944 r., wraz z 80 parafianami 41.*  (str. 48) Ks Jzef Turkiewicz proboszcz par. Michawka pow. Borszczw. Zamordowany przez UPA w padzierniku 1944 r. w Nowosice Biskupiej. 42.*  (235) Ks. Jan Walniczek ur. w 1879 r., administrator parafii Kociubice, wie i gm. Kociubice, pow. Kopczyce (archidiec. lwowska, dek. Czortkw). Zosta zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich po bestialskich torturach 07.02.1945 r. 43.  (str. 84) Ks. Jzef Wieczorek proboszcz parafii Pieniaki (take wie i siedziba gminy), pow. Brody (archidiec. lwowska, dek. Brody) zastrzelony przez onierzy sowieckich 26.06. 1941 r. pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Niemiec. Donos zoy nieznany z nazwiska Ukrainiec. 44.*  (IZ) Ks. Stanisaw Wilkoski ur w 1877 r., katecheta z par. Podwooczyska pow. Skaat. Skona po wielogodzinnych mkach po wbiciu mu kilku gwodzi w gow. 45.*  (str. 510) Ks. Jan Wiszniewski (Wiszniowski) ur. w 1912 r., wie, parafia i gm. Sokowka, pow. Zoczw (archidiec. lwowska, dek. Busk). Zamordowany przez banderowcw dnia 20.02.1944 r.

130

131

46.*  (str. 323) Ks. Jan Witek ur. w 1887 r., wie, par. i gm. Szczurowice, powiat Radziechw (archidiec. lwowska, dek. Brody). Zosta aresztowany przez gestapo w 1943 r., ale po kilku tygodniach zwolniony, w czasie powrotu na plebani zamordowany przez banderowcw. 47.*  Ks. Stanisaw Wadyka z Opryowiec zgin w Netrebie (pow. Zbara) w czerwcu 1941 r. zamordowany przez bojwki OUN ( rdo: W. Kubw 2008) 48.*  (str. 286) Ks. Wadysaw ygiel ur. w 1905 r., administrator par. Bieniawa, pow. Podhajce (archidiec. lwowska, dek. Podhajce), dawny wikariusz we wsi Gliniany, Gliniany miasto, siedziba parafii, dekanatu i gm., pow. Przemylany. Zamordowany przez banderowcw 13.02.1944 r. Zgina razem z nim take jego gospodyni. 49*.  (str.106) Ks kapelan WP, NN. Zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich w okresie midzy 17 a 20 wrzenia midzy wsiami Byczki a Potokiem, pow. Brzeany wraz z 30 osobow grup onierzy Wojska Polskiego. - Kubw (2008) wspomina o zamordowaniu 15.12.43. ksidza Jana Bieko we wsi Bucniw, pow. Tarnopol. Wiadomo wymaga dalszego sprawdzenia. Siostry zakonne 50.*  (str. 193) Anastazja Izmaela Bartosz ur. w 1878 r., wie i par. Poowce, gm. Pauszwka, pow. Czortkw (archidiec. lwowska, dek. Jazowiec) Wywieziona do lasu przez UPA i tam zamordowana 17.01.1944 wraz z wieloma innymi osobami. 51.  S. Ludwika Biegalska, szarytka zamordowana 12.10.1944 we wsi Okno (pow. Skaat) (rdo: W. Kubw 2008). 52.* (  str. 193) S. Amelia Witolda Borkowska ur. 26.07.1903 r., wie i par. Poowce, gm. Pauszwka, pow. Czortkw (archidiec. lwowska, dek. Jazowiec). Zamordowana przez UPA 17.01.1944 wraz z siostr Anastazj Bartosz. 53.*  (str. 440) S. Henryka Bronikowska, ur. w 1875 r., wie Nyrkw par. Czerwonogrd, gm. Drohiczwka pow. Zaleszczyki (archidiec. lwowska, dek. Jazowiec), zamordowana przez banderowcw w Czerwonogrodzie 2/3.02.1945 r. 54.*  (str. 166) S. Beata Kogut Parafia i wie oraz gmina Petlikowce Stare, pow. Buczacz (archidiec. lwowska, dek. Podhajce). Zastrzelona w kociele 16.04.1944 r. przez dwch czonkw SS-Galizien i kilku cywilnych nacjonalistw ukraiskich. 55.*  (str. 402) S. Jzefa Kopaczyska, wie, par. i gm. Janw, pow. Trembowla (archidiec. lwowska, dek. Trembowla). Zamordowana przez banderowcw w latach 1944-45. 56.*  (str. 440) S. Klara Linowska, lat ok.70., wie Nyrkw par. Czerwonogrd, gm. Drohiczwka, pow. Zaleszczyki (archidiec. lwowska, dek. Jazowiec),

zamordowana w Czerwonogrodzie 2/3.02.1945 r., przez UPA - S. Maria Wanda Szembek (Rosalia Laetitia) patrz woj. stanisawowskie. - S. Matylda Stefania Anna Ustyanowicz (siostra Zofia) patrz woj. stanisawowskie. 57.* (  str. 457). S. Anna arkowska lat 62 suebniczka starowiejska prowadzca sierociniec w Hnilicach Wielkich par. Koszlaki pow. Zbara (arcidiec. lwowska, dek. Skaat) zamordowana 02.11.1944 r., przez nacjonalistw ukraiskich. 58.*  (SP). S. Antonina Helena arkowska lat 51, wsppracowaa ze swoj rodzon siostr Ann w prowadzeniu sierocica i uduszona wraz z ni tego samego dnia 02.11.44 r., przez nacjonalistw ukraiskich Wojewdztwo woyskie (patrz take DP) 1.*  (SP, KS) Ks. Jzef Aleksandrowicz ur. w 1869 r., proboszcz parafii Zaboce, (Zabootce) pow. Wodzimierz Woyski (diec. ucka, dek. Wodzimierz Woyski), zamordowany wraz z 76 parafianami przez nacjonalistw ukraiskich 11.07.1943 r. podczas mszy w. 2.*  (SP, SiS str. 848) Ks. Karol Baran ur. w 1882 r., proboszcz parafii Korytnica, pow. Wodzimierz Woyski (diec. ucka, dek. Wodzimierz Woyski) uprowadzony 12.07.1943 przez nacjonalistw ukraiskich z parafii Starzyce, w ktrej mieszka. Zosta przerniety pi w korycie z desek. Razem z nim zgino kilkoro parafian. 3.  (DP) Ks Jan Budkiewicz ur. w 1902 r., prefekt w Rwnem 1935 - 1939 r., w czasie wojny peni posug duszpastersk w Mikuliczynie, par. Delatyn, w archidiec. lwowskiej. Aresztowany przez policj ukraisk 3 dni by trzymany w piwnicy w Mikuliczynie i przekazany do Stanisawowa do wizienia, gdzie umar na tyfus. 4.  (KS) Ks. Zygmunt Chmielnicki ur. w 1891 r. praat kapituy kolegiackiej, Szambelan jego witobliwoci, redaktor ycia Katolickiego w ucku. Od 1939 do 1941 r. proboszcz parafii w Berdyczowie. Powrci do ucka i tam z doniesienia policji ukraiskiej zosta aresztowany przez gestapo i zesany do obozu koncentracyjnego Gross Rosen, gdzie zgin 16 lub 17.04.1944 r. 5.*  (KS) B. Franciszek Ciesielski ur. w 1924 r., by w nowicjacie Zakonu Karmelitw Bosych, zamordowany w klasztorze przez UPA 20.02.1944 r. razem z 308 Polakami, pochowany w Winiowcu Nowym w jednej z mogi zbiorowych. 6.*  (SP, DP, SiS 106) Ks. Jerzy Cimiski ur. w 1915 r., proboszcz parafii ysin, dek. Beresteczko, zamordowany w maju 1943 r. przez policjantw ukraiskich w Wokowyjach, gm. Tesuchw, pow. Dubno, wrzucony do studni i zasypany kamieniami. 7.  (SP) Ks. Micha Dbrowski ur. w 1915 r., proboszcz par. Derane, pow. Kostopol (diec. ucka, dek. Rwne), aresztowany przez policj ukraisk na

132

133

skutek prowokacji ukraiskich (rozrzucanie ulotek antyniemieckich przed kocioem), przekazany do gestapo, zastrzelony 17.04.1942 r. 8.*  (SP) Ks. Stanisaw Dobrzaski ur. w 1905 r., proboszcz parafii Ostrwki pow. Luboml. Zamordowany 30.08.1943 r. przez UPA podczas rzezi caej wsi. Wraz z nim zgino co najmniej 476 osb, od niemowlt do starcw. - (KS) Ks. Stanisaw Fijakowski ur. w 1893 r. proboszcz par. Poczajw Nowy, pow. Krzemieniec (patrz woj. tarnopolskie) - (KS, DP) Ks. Stanisaw Gaecki ur. w 1895 r., proboszcz par. Zofiwka pow. uck, zosta z donosu miejscowych Ukraicw, jako rzekomy szpieg niemiecki zastrzelony przez wycofujcych si onierzy sowieckich (inna wersja gdy stan w obronie napastowanych parafianek). W naszym spisie informacja o nim wykazana jako nie pewna. 9*  (SiS, IZ, SP) Ks. O. Kamil od w.Sylwestra Gleczman OCD ur. w 1909 r. z klasztoru karmelitw bosych w Winiowcu Nowym, pow. Krzemieniec (diec. ucka, dek. Krzemieniec), zamordowany 20/21.02.1944 r. przez nacjonalistw ukraiskich, gdy wdarli si podstpnie do klasztoru i dokonali rzezi uciekinierw tam si chronicych. - (KS, DP) Ks. Micha Grodzicki (Grobicki) ur. 1902, proboszcz par. Radw, pow. Dubno (diec. ucka, dek. Dubno), zamordowany w 1946 r. przez nacjonalistw ukraiskich w okolicach Jarosawia, pow. Jarosaw, diec. przemyska (wedug innej wersji ranny miertelnie w czasie walk frontowych) Wobec niepewnych danych nie wczony do wylicze. 10.*  (SP, SiS str. 899) Ks. Stanisaw Grzesiak ur. w 1909 r. proboszcz par. Skurcze, pow. i dek. uck, zastrzelony przez Ukraicw 16.01.1944 w Porycku, pow. Wodzimierz Woyski, gdy podczas ewakuacji ludnoci z kolonii Skurcze poszed do kocioa pomodli si za ks. Szawowskiego. 11.*  (SP) Brat Jzef Harmata ur. w r. 1917, przebywajcy u rodziny w parafii Ostrwki w pow. Luboml (diec. ucka, dek. Luboml), bestialsko zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich 30.08.1943 r. wraz z proboszczem i co najmniej 476 parafianami. 12.  (SP). Ks. Stefan Iwanicki, ur. w 1904 r., peni obowizki proboszcza par. Krzemieniec, pow. uck (diec. ucka dek. Krzemieniec), aresztowany z poduszczenia ukraiskich nacjonalistw i stracony przez Niemcw 08.02.1943 r. w Rwnem. 13.*  (SP) Ks. Jan Kotwicki ur. w 1898 r., proboszcz parafii Chynw, gm. Grzybowica, pow. Wodzimierz Woyski, zamordowany wraz z ok. 200 parafianami 11.07.1943 r., podczas napadu nacjonalistw ukraiskich na koci w Chrynowie (diec. ucka, dek. Wodzimierz Woyski), gdy odbywaa si msza w. Mordercami byli czonkowie UPA i bojwki OUN-Melnykowcw Worona.

14.*  (SiS-str.471-475) B. Jan Cyprian od w. Michaa Laso OCD z Zakonu Karmelitw Bosych w Winiowcu Nowym, pow. Krzemieniec), zamordowany okoo 21.02.1944 r. wraz z kilkuset uciekinierami z okolicy podczas napadu banderowcw na klasztor. 15.  (SP) Ks. Inocenty Wacaw Majewski ur. w r. 1896, proboszcz par. Menica, gm. Wielick, pow. Kowel (diec. ucka, dek. Kowel) zamordowany 19.03.1943 w grupie kilkunastu osb - przedstawicieli miejscowej inteligencji przez ekspedycj karn zoon z Niemcw i policjantw ukraiskich, ktrzy to wskazali na Polakw jako na komunistw. 16.* (SP) Ks. Bolesaw Szawowski ur. w r.1900, proboszcz par. Poryck, pow. Wodzimierz Woyski (diec. ucka, dek. Wodzimierz Woyski) ciko ranny 11.07.1943 r. podczas napadu nacjonalistw ukraiskich na koci w czasie niedzielnej mszy w. przechowywany potajemnie przez popa ukraiskiego Szelesta, odnaleziony przez UPA i zamordowany kilka dni pniej. 17.*  (SP, SiS 106) Ks. Hieronim Szczerbicki, ur w r. 1910, proboszcz par. Tesuhw i penicy obowizki proboszcza parafii ysin, pow. Dubno (diec. ucka, dek. Beresteczko), zamordowany w maju 1943 r. przez nacjonalistw ukraiskich koo Wokowyi (diec. ucka, dek. Beresteczko) wraz z ks. Jerzym Cimiskim. 18.  (KS) Ks. kpt. rez. Jzef liwa ur. w 1905 r. proboszcz par. Boremel, pow. Dubno. Z donosu policji ukraiskiej aresztowany przez gestapo w 1941 r., zmar w obozie koncentracyjnym w Dachau w 1942 r. 19.*  (KS) B. Kazimierz wierzewski ur. w 1908 r. z zakonu w Niepokalanowie, uciekajc przed Niemcami w 1939 r. zosta zatrzymany i zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich 17.09.1939 r. na terenie powiatu Wodzimierz Woyski. 20.*  (SP, SiS 477) Ks. Konstanty Turzaski ur w r. 1899, proboszcz par. Wyszogrdek (Wygrdek), pow. Krzemieniec (diec. ucka, dek. Krzemieniec) zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich wraz ze 150 Polakami zgromadzonymi w kociele, gwnie uchodcami z okolicy. 21.* (  SP) Ks. Piotr Walczak ur w r. 1884, katecheta emeryt, osiad na gospodarstwie w kolonii Feliksw, gm. Jeziorany awrowskie pow. uck, zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich latem 1943 r. we wsi Poonka, pow. uck. 22.*  (KS) Ks. Wadysaw Wielebnowski ur. w 1900 r. proboszcz par. Niewicz, pow. uck, zamordowany 19.09.1939 r. przez kilku miejscowych ukraiskich nacjonalistw. 23.*  (SiS, 763-767, KS 124-127) Ks. O. Ludwik Wrodarczyk OMI urodzony w 1907 r. na lsku, oblat, proboszcz par. Okopy, pow. Sarny (diec. ucka, dek. Sarny). Wielka pobono i charyzma ksidza Wrodarczyka sprawiy liczne samorzutne zmiany wyznania z prawosawia na katolicyzm. Ks. Wrodarczyk leczy take zarwno Polakw jak i Ukraicw, pomaga te ukrywajcym si ydom. Po porwaniu przez nacjonalistw ukraiskich z kocioa 07.12.1943 r.

134

135

podczas napadu na wie Okopy, by najpierw w ssiedniej wsi Karpiwka torturowany w domu dwu sistr Ukrainek i nastpnie zabity. Ukraicy z ssiedniej wsi Netreba, gdzie czsto dziaa ks. Wrodarczyk, nie chcc wstpowa do UPA kryli si po lasach wraz z Polakami. Otrzyma pomiertnie medal Sprawiedliwy Wrd Narodw wiata z Instytutu Yad Vashem za pomoc dla ydw. Duchowni greckokatoliccy Wojewdztwo lwowskie 1.*  (str.726) Ks. Baka (imi nieznane), proboszcz par. liwnica, pow. Przemyl. Ksidz zosta wysiedlony w 1940 r. przez Sowietw wraz z parafianami do gm. Aleksandria pow. Rwne na Woyniu. Zamordowany tam przy otarzu w czasie odprawiania mszy w. dla Polakw, na ich prob ( bo nie byo ksidza rzymskokatolickiego). Zginy take jego ona, crka i kilkanacie innych osb. 2.*  (SP) Ks. Roman Kruszelnykyj proboszcz parafii greckokatolickiej Bonw w powiecie Jaworw (diec. przemyska, dek. Jaworw) zamordowany 10.05.1944 przez bojwkarzy SB OUN i UPA za pomoc wiadczon Polakom i publiczne potpianie zbrodni popenianych przez UPA na Polakach. 3.*  (Na Rubiey 104/2009 str.27) Ks. Szczerba z Chrusna pow. lwowski zosta zarbany siekier w 1945 lub 1946 r. w dzie swoich urodzin za to, e przeciwstawia si mordom. 4.*  (str.487) Ks. Antoni lusarczyk, wikariusz unicki, Ukrainiec ze wsi Lubliniec Stary, gm. Cieszanw, pow.Lubaczw zosta zamordowany na pocztku 1945 r. przez bojwkarzy SB-OUN, za to, e poyczy zagroonemu Polakowi sutann i kapelusz, aby ten mg w tym przebraniu uciec do polskiej wsi. 5.*  (str. 351) Ks. Micha Teep ur. w 1874 r., proboszcz parafii Rogno, gm. Szutowa pow. Jaworw, zamordowany wraz z rodzin (4 osoby) przez nacjonalistw ukraiskich pod koniec kwietnia 1944 r., Bya to kara za publiczne potpienie napadu banderowcw na Pyszwk, gdzie zamordowano 54 osoby i spalono wikszo budynkw. 6.*  (KS) Ks. Piotr Wjtowych (Wujtowycz?) ur. w 1885 r. parafia Nehrybka pow. Przemyl. Zosta zamordowany przez bojwkarzy UPA 14.04.1945 r. za to, e potpia zbrodnie UPA i odmwi wsppracy z UPA. Wojewdztwo poleskie 1-2.*  (KS) Dwaj zakonnicy Bazylianie, Ukraicy, parafia Lubieszw, pow. Kamie Koszyrski. Podczas napadu bandy UPA 09.01.1944 r. zostali zamordowani razem z ok. 200 Polakami.

Wojewdztwo stanisawowskie 1.*  (str. 714) Ks. Anatol Majkowski ze wsi Worona, gmina Markowce, pow. Tumacz zosta zamordowany przez banderowcw w marcu 1946 r., za to, e przeszed na prawosawie. 2.*  (str. 659) Ks. Peter Seczuk z Rudnik pow. niaty zosta zamordowany przez SB-OUN za przechowywanie przez rok Leona Zakrzewskiego, o ktrym nie wiedzia, e jest oficerem Wojska Polskiego i ZWZ. 3.*  (str. 290) Ks. liwiski (imi nieznane), Ukrainiec z mieszanej rodziny, ze wsi Tudiw, par. Kuty, gm. Kuty Stare, pow. Kosw Huculski zosta zamordowany wraz z synem przez SB-OUN w marcu 1944 r. za sprzyjanie Polakom. 4.*  (str. 692) Ks. Dymitr Ursynowicz lat 27 ze wsi Gruszka gmina Olesza, pow. Tumacz zosta zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich w styczniu 1945 r., za to, e jawnie na kazaniach potpia mordowanie Polakw przez banderowcw. 5.*  (str. 694) Ks. Wooszczuk (imi nieznane) lat 41 ze wsi Hostw, gm. Tarnowica Polna, pow. Tumacz zosta zamordowany za to, e bra udzia w pogrzebie ofiar napadu banderowcw i potpia mordy na Polakach 6.*  (str.743) Ks. NN (wiadomo niepewna) z Niniowa: Podobno ksidz ruski wystpi miao, pitnujc t straszn zbrodni (napad na klasztor i wymordowanie sistr zakonnych przyp. autora) za co zosta przez banderowcw ukrzyowany. Cytat z listu siostry Zenony z Jarosawia. 7*.  (Niedz. 177) Ks NN z Trociaca, gm. Rachi, pow. Dolina. zamordowany w lutym-marcu 1944 r. za przeciwdziaanie rezustwu wedug meldunku AK, Komenda Obszaru Lww. Wojewdztwo tarnopolskie 1.*  (Niedz.117) Ks Iwan Doruk proboszcz w Chorocie Starym. Po zagadzie ssiedniej Huty Pieniackiej wzywa z ambony wiernych do opamitania i zosta za to zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich. 2.*  (str.416) Ks. Panasiuk (imi nieznane), Ukrainiec ze wsi Strusw, gm Strusw, pow. Trembowla. Uprowadzony w padzierniku 1943 r. przez nacjonalistw ukraiskich i utopiony w rzece Seret. Jego on Polk w zaawansowanej ciy zakuto bagnetami. Ksidz potpia w swych kazaniach zbrodnie dokonywane przez UPA. 3.*  (str. 180) Ks. Tereszkun (imi nieznane) ze wsi Zubrzec, gm. Zubrzec, pow. Buczacz zosta zamordowany w pierwszej poowie 1945 r. przez nacjonalistw ukraiskich za zdrad Ukrainy. Zamordowano rwnie jego on, ktra bya w zaawansowanej ciy i parafiank Piwowarczuk za krytyk tego mordu 4.*  (str. 489) Ks. NN, Ukrainiec proboszcz unicki ze wsi Urw, gm Zborw, pow. Zborw zostal zamordowany w listopadzie 1943 r. przez banderowcw

136

137

za to, e potpia w swoich kazaniach zbrodnie UPA dokonywane na Woyniu i nawoywa do zgody. 5.*  (KS) Ks. NN, parafia Beec, pow. Zoczw, zosta w kwietniu 1944 r. zamordowany przez bojwkarzy SB-OUN i UPA za to, e odmwi wsppracy z UPA i potpia zbrodnie dokonywane przez UPA. Razem z nim zamordowano 8 osb narodowoci ukraiskiej, w tym jego siostr i dwoje krewnych. Gdy nie mia kto pochowa zamordowanych dokona tego ks. rzymskokatolicki Ireneusz Kmiecik, ktry y w przyjani z zamordowanym ksidzem. Otrzyma za to wyrok mierci od UPA i musia ucieka. 6.*  (KS) Ks. NN, par. Czerniechw, gm. Jankowce, pow. Tarnopol, zamordowany przez bojwkarzy SB-OUN i UPA w kwietniu 1944 r. za to, e na jednym z kaza potpi zbrodnie UPA dokonywane na Polakach. Nastpnego dnia znaleziono go martwego. 7.*  (KS), (str.481) Ks. NN par. Milno osiedle Podliski, gm. Zaoce pow. Zborw, zamordowany w listopadzie 1944 r., przez bojwkarzy UPA za to, e po masowym mordzie na Polakach w Milnie, w ktrym zgino ponad 50 osb, na kazaniu w cerkwi woa: to nie jest adne wojsko, to plugawa banda, ktra nigdy nie zbuduje adnej Ukrainy. Za to dosta wyrok mierci, ktry wykonano. 8*  (872) Alumn greckokatolicki NN ze wsi Laskowce, gm. Laskowce, pow. Trembowla. Zosta zamordowany za to, e nie chcia wstpi do UPA. - Ks. NN z pow. Zborw zosta zamordowany w lipcu 1943 r, przez SB-OUN za potpianie mordw dokonywanych na Polakach (rdo: Woczeja, 2011). Wiadomo do sprawdzenia. Wojewdztwo woyskie 1.* (  SP) Ks. Jzef Gaducewicz proboszcz parafii obrzdku wschodniego w Kukowcach Wielkich, pow. Krzemieniec (diec. ucka, dek. Krzemieniec) zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich w r. 1943. 2.* (  SP) Ks. Serafin Horosiewycz ur. 1900, proboszcz par. abcze, pow. uck (diec. ucka, dek. Beresteczko), ywcem spalony przez nacjonalistw ukraiskich w cerkwi w abczu wraz z 4 Polakami, ktrych ukrywa. Proboszcz krytycznie ocenia dziaalno nacjonalistw ukraiskich, przyjani si z polskim ksidzem z Sienkiewiczwki. 3.*  (KS) Ks. Mifond Medwedew wysiedlony przez Sowietw do Antonwki Szepelskiej, pow. uck, zosta zamordowany pod koniec 1942 r. przez nacjonalistw ukraiskich za to, e odmwi osobistego udziau w przygotowaniach do mordowania Polakw. - Ks. Kruszyski (brak dokadniejszych danych) zosta zabity za potpianie mordowania Polakw (rdo: Woczeja, 2011). Wiadomo do sprawdzenia.

Duchowni prawosawni zamordowani przez nacjonalistw ukraiskich (byli mordowani za krytyk ludobjstwa dokonywanego przez OUN-UPA lub za pomoc udzielon Polakom albo za odmow wsppracy z UPA). 1.*  (SiS, 97) Pop Fiyp Borekyj (Fiyb Borykyj?) Wie Dracza Polska gm. Radziwilw pow.Dubno, woj. woyskie zosta powieszony za sprzyjanie ludnoci polskiej 2-3.*  (SK SiS 1159-1160) Pop Fiodor Cichokyj senior i jego syn pop Fiodor Cichokyj junior, par. Nowy Staw, gm. Dederkay, pow. Krzeminiec, woj. woyskie, zostali zamordowani przez bojwkarzy SB OUN za publiczne potpienie dziaalnoci czonkw UPA i odmow wicenia ich broni przeznaczonej do mordowania. 4.* (  SK, SiS 403) Pop Czerwynkyj, parafia Kowel. Zamordowany w lipcu 1943 r. przez bojwkarzy SB-OUN i UPA za to, e nie przyj do cerkwi wici chlebowych wzywajcych do mordowania Polakw. 5-6.**  (KS) Arcybiskup (archiepiskop) Aleksiej Hromadkyj Oeksa z diecezji woysko-ytomierskiej patriarchatu moskiewskiego, parafia Krzemieniec i jego sekretarz protojerej* Fiodor Jurkewycz zostali zamordowani w czasie drogi do Rwnego przez bojwk SB-OUN i UPA. Powodem morderstwa byo to, e arcybiskup Hromadkyj oficjalnie potpia zbrodnie dokonywane na Polakach przez UPA. - Pop Konoplanko z pow. Dubno zosta zamordowany przez nacjonalistw ukraiskich poniewa odmwi wicenia noy. (rdo: Woczeja 2011). Wiadomo do sprawdzenia. 7.*  (KS) Pop NN par. Baszuki, pow. Krzemieniec zamordowany wraz ze swoj on przez bojwk UPA za to, e w kazaniach swoich nawoywa do zaprzestania mordw i przelewania krwi chrzecijaskiej. - Pop NN z Kaszwki, pow Kowel zamordowany wraz z rodzin za odmow wicenia noy, (rdo Woczeja 2011). Wiadomo do sprawdzenia. 8.*  (SiS, str. 992/993). Pop NN. Wie Nowomylsk (Mylsk Nowy), gm. Zdobica, pow Zdobunw. Upowcy zamordowali miejscowego duchownego prawosawnego z on za odmow powicenia krzya na kopcu, ktry by sygnaem do mordowania Polakw. Syn popa by czonkiem bojwki UPA. 9.*  (KS) Pop NN, par. Pecza, pow. Dubno zamordowany we wrzeniu 1943 r. przez bojwkarzy UPA za to, e uprzedzi polskiego ksidza Bolesawa Murawskiego proboszcza rzymskokatolickiego w Peczy o grocym mu niebezpieczestwie ze strony UPA, dziki czemu ksidz unikn mierci. 10.*  (SiS str. 577) Pop NN. Wie Rudniki, gm. Koki, pow. uck. Upowcy zamordowali go po klsce napadu na Przebrae, poniewa nawoywa do zaniechania tego napadu (zemsta na niewinnym ksidzu za swoj z decyzj?)

138

139

11.*  (KS i SiS 397) Pop NN, wie Kaszwka, gm. Wielick, pow. kowalski, zamordowany we wrzeniu 1943 r. wraz ze swoj rodzin i suc za to, e potpi masowy mord we wsi Gaj, w ktrej zamordowano ponad 600 osb i nawoywa do zaprzestania mordw. 12.*  (Poliszczuk 2002, SiS 870) Biskup (episkop) kowelsko-wodzimierski Emanui (Mychajo Tarnawkyj z Wodzimierza) zamordowany przez SB-OUN okoo 25.09.1943 r. rzekomo za wspprac z Niemcami i NKWD, jednak wedug wiadectwa dziaaczy melnykowskich zabito go za odmow wsppracy z UPA, Nota bene, caa UPA, a zwaszcza jej przywdcy wsppracowali z Niemcami (Abwehra), a do koca wojny i pniej. 13*  (Niedz. 89) Ks. NN ze Szczekiczyna, gm. Midzyrzec, pow. Rwne zosta zamordowany za przechowywanie dzieci innego Ukraica Iwana Gercela, ktry udziela pomocy Polakom. Wymienieni duchowni na pewno nie s wszystkimi ofiarami zbrodni nacjonalistw ukraiskich i zapewne jeszcze do tej listy dojd nowe nazwiska. W sumie jest ich i tak bardzo duo. Tabela 1. Liczba duchownych katolickich zamordowanych przez nacjonalistw ukraiskich w latach 1939 do 1947 w poszczeglnych wojewdztwach (zapewne jeszcze nie pena), (wedug Jankiewicza8a)
Duchowni ogem rzym.-katoliccy: Lubelskie 17 (14+3)+1? Lwowskie 43 (22+21)+1? Poleskie 11 (8+3) Stanisawowskie 44 (31+13) Tarnopolskie 58 (52+6)+1? Woyskie 23 (17+6) + 2? Razem 196 (144+52)+5? ksia 14 36 6 29 44 19 148 zakon. 1 2 3 1 4 4 15 klerycy 1 1 1 1 4 siostry Duch. zakonne gr-katol. 1 4 6 2 2 13 7 9 8+1? 3+1? 29 26+2?

W nawiasie pierwsza liczba: zamordowani przez nacjonalistw ukraiskich a druga liczba - zamordowani przez nacjonalistw ukraiskich wsplnie z Niemcami lub bolszewikami, np. poprzez donos lub wsplne dziaanie: np. policja ukraiska aresztowaa ksidza i przekazywaa go gestapo lub NKWD, w rkach ktrych gin.

Wrd zamordowanych przez nacjonalistw ukraiskich duchownych greckokatolickich jest 23 ksiy, dwch braci zakonnych i jeden alumn a wrd duchownych prawosawnych jest arcybiskup (archiepiskop), biskup (episkop) i 11 (+2?) popw prawosawnych. W sumie zgino z rki nacjonalistw ukraiskich lub przy

ich udziale 236 duchownych. Pozytywn a take negatywn rol duchowiestwa greckokatolickiego i prawosawnego w czasie ludobjstwa omawia Woczeja (2011). Wspomnie jeszcze naley o ksiach rzymskokatolickich, na ktrych byy zamachy, ale zdoali unikn mierci. Kubw (2008) wymienia nastpujcych ksiy z wojewdztwa tarnopolskiego, ktrzy, prawie cudem, uniknli mierci: Ks. Antoni Adamiuk (pniejszy biskup) z Pauczy Maej (pow. Brzeany), ks. Celestyn Rubaszewski (Petlikowce Stare, pow. Buczacz), ks. Mateusz Frankw (Horodnica, pow. Kopczyce), ks. Jan Smutek (Tustekie, pow. Kopczyce), ks. NN (abice, pow. Kopczyce), ks. Eugeniusz Ptorak (Rosochowiec, pow. Podhajce), ks. Ignacy Tokarczuk (pniejszy arcybiskup) i ks. Wilhelm Doroszyski, obaj ze Zotnik (pow. Podhajce), ks. Bronisaw Mirecki (Hauszyce, pow. Skaat), ks. Franciszek Napieraa (u Komaskiego i Siekierki, 2004 Napieracz) (Iwanwka pow. Trembowla), ks. Wadysaw Michakiewicz (oszniw, pow. Trembowla), Do tego spisu mona doda dalsze przykady z tego samego wojewodztwa: We wsi Hnilicze, gm. Zawaw, pow. Podhajce, dnia 13.10.43 bojwka SB-UPA napada na plebani w poszukiwaniu ks. proboszcza Kowalczyka. Nie znalazszy go zamordowali jego siostrzeca Stanisawa Rybickiego (KS 259). We wsi Orzechowiec gm Kaczanwka, pow.Skaat dnia 31.07.1943 banderowcy napadli na plebani. Ksidz Kazimierz Solecki (ur.1912) uciek w bielinie przez okno do ssiedniej polskiej wsi (KS 344). We wsi Hleszczawa, gm. Iawce, pow. Trembowla 13.04.44 na plebani napada bojwka UPA. Napastnicy podpalili zabudowania i wrzucili granaty do piwnicy gdzie ukryli si mieszkacy i gocie, zabijajc 15 osb. Ksidz Kazimierz Biaows mimo poparze zdoa uciec i schroni si w Trembowli (KS 397, Kubw 2008). We wsi Zawaw (siedziba parafii i gminy), pow. Podhajce bojwka UPA napada na plebani. Torturowali i zamordowali ojca ksidza i macoch, ksidz Kazimierz Bartosiewicz ukry si w niegu i przelea tam wiele godzin. Odmrozi sobie palce u rk i ng, przezibi si i do koca ycia nie odzyska zdrowia, nie mniej przey. Banderowcy zamordowali ojca ksidza - Wojciecha i on Wojciecha (KS 277). Podam jeszcze opis losw ksidza Teodora Kasperskiego ze wsi Winiatyce pow. Zaleszczyki: banderowcy wybili dziur w murze plebani i tym sposobem dostali si do wntrza. Wyprowadzili z niej 12 osb ukrywajcych si tam. Wszystkich gnali do miejsca gdzie zamierzali ich zabi. Ksidz Kasperski, ze wzgldu na swj wiek nie mg nady i upad. Oprawcy bili go kijami, a zemdla. Zostawili go mylc zapewne, e umar, ale on oprzytomnia i doczoga si do wsi, gdzie zajli si nim parafianie i przewieli, na wp przytomnego, do Zaleszczyk. Tam otrzyma opiek lekarsk i ocala (KS 447).

140

141

 Rwnie w wojewdztwie tarnopolskim: Siostra Kryspina Waleria Cnota bya ciko ranna w czasie napadu na koci w Petlikowcach Starych. Ocalaa dziki onierzom niemieckim, ktrzy j zawieli do szpitala (KS 166). W Chodaczkowie Wielkim 12.11.44 banderowcy zamierzali zabi ksidza Szczepana Chabo, ale ksidz zdoa si ukry i ocala. Zamordowali za to jego brata i siostr (KS 363). Na dom w Reniowie gdzie przebywa ks. Franciszek Bajer, kapelan AK, noc 2 lutego 1944 r. napada bojowka OUN-UPA. Dom by przygotowany do obrony. Wewntrz budynku byo kilkanacie osb samoobrony, midzy innymi miejscowi harcerze. Na odgos strzelaniny przysza odsiecz z Zaoziec (samoobrona zoona z czonkw Szarych Szeregw, ktra zmusia napastnikw do ucieczki (KS 487). W wojewdztwie stanisawowskim prawie cudem uniknli mierci ks. Szatko z Firlejowa (pow. Rohatyn), ks. Micha Damm (Bednarw, pow. Stanisaww), ks. Franciszek Kope (Demnia, pow. ydaczw) (Siekierka i in. 2007). W wojewdztwie woyskim cudem unikn mierci ks. Stefan Zawadzki ze wsi Cuma, nacjonalici ukraiscy podernli mu gardo, wprawdzie przey, zosta jednak kalek. Ks. Witold Kowalski z Kisielina, zosta ranny w czasie obrony plebani. Ks. Honorat Jedliski ze wsi Noworodycze by powieszony przez banderowcw gow w d, zosta uratowany przez parafian (Siemaszko i Siemaszko 2000). S to tylko przykady, prawie wszyscy kapani na zagroonym przez banderowcw terenie, o ile nie do wczenie wyjechali, yli pod grob utraty ycia (Woczaski 2005). Tak, wic ziemie kresowe dawnej Rzeczpospolitej Polskiej spyny krwi mczennikw. Mczennikw za wiar, dlatego, e mimo miertelnego zagroenia nie chcieli opuci swoich wiernych, dopki ci byli na miejscu. Pacili za to yciem lub ranami. Szczeglnie trzeba podkreli bohaterstwo tych nielicznych ksiy greckokatolickich, ktrzy w imi Chrystusa nie bali si narazi na mier siebie i czsto take swoje rodziny potpiajc zbrodnie swoich wspplemiecw oszalaych nacjonalizmem. Czynili to mimo pomwie ze strony upowcw, e zdradzaj swj nard (a przecie to wanie tymi ksimi nard ukraiski moe si dzisiaj chlubi. To nie zdrajcy! to bohaterowie! Czynili to pomimo braku wsparcia duchowego ze strony swojego najwyszego hierarchy metropolity Andreja Szeptyckiego (ostatni i jedyny list metropolity Andreja potpiajcy wyranie zbrodnie UPA do nikogo nie dotar i nie jest znana adna jego kopia, jedynie ustny przekaz). By zreszt wysany ju po fakcie, gdy ludobjstwo byo w znacznym stopniu dokonane. Moim zdaniem, i sdz zdaniem wielu Kresowian niejeden z wymienionych zamordowanych ksiy rzymskokatolickich i greckokatolickich byby godzien wyniesienia na otarze (patrz Isakowicz-Zaleski 2008 b).

Literatura Dbowska M., Popek L. 2010. Duchowiestwo diecezji uckiej ofiary wojny i represji okupantw 1939-1945. Wydawn. Polihymnia, Lublin Isakowicz-Zaleski T., Ks. 2008 a. Przemilczane ludobjstwo na Kresach. Mae Wydawnictwo, Krakw. Isakowicz-Zaleski T., Ks. 2008 b. Ze wzgrza pod Krakowem. Gos Kresowian 29: 67-72. Jastrzbski S. 2007. Ludobjstwo nacjonalistw ukraiskich na Polakach na Lubelszczynie w latach 1939-1947. Wydawn. Nortom, Wrocaw. Komaski H., Siekierka S. 2004. Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie tarnopolskim 1939-1946. Wydawn. Nortom, Wrocaw. Komaski H., Siekierka S. 2008. Ludobjstwo dokonane na duchownych obrzdku aciskiego przez OUN-UPA oraz zniszczenia obiektw sakralnych rzymsko-katolickich na kresach poudniowo-wschodnich 1939-1947. Stowarzyszenie Upamitnienia Ofiar Zbrodni Ukraiskich Nacjonalistw we Wrocawiu. Konieczny S. 2006. Stosunki polsko-ukraiskie na ziemiach obecnej Polski w latach 1918-1947. Wyd. Stowarzyszenie Upamitnienia Ofiar Zbrodni Ukraiskich Nacjonalistw, Wrocaw. Korman A. 2002. Stosunek UPA do Polakw na ziemiach poudniowo-wschodnich II Rzeczpospolitej. Wydawn. Nortom, Wrocaw. Kubw W. 2008. Terroryzm na Podolu Zachodnim. Wydanie III. Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Warszawa. Niedzielko R. 2007. Kresowa Ksiga Sprawiedliwych. O Ukraicach ratujcych Polakw poddanych eksterminacji przez OUN i UPA. Instytut Pamici Narodowej. Studia i materialy, tom 12. Warszawa. Poliszczuk W. 1995. Gorzka prawda. Zbrodniczo OUN-UPA. Nakadem autora. Toronto-Warszawa-Kijw. Poliszczuk W. 2002 Nacjonalizm ukraiski w dokumentach cz.II. Nakadem autora, Toronto. Poliszczuk W. 2004. Gorzka prawda. Cie Bandery nad zbrodni ludobjstwa. Nakadem autora. Toronto. Siekierka S., Komaski S., Bulzacki K. 2006. Ludobjstwo dokonane na Polakach w wojewdztwie lwowskim. Wydawn. SUOZUN, Wrocaw. Siekierka S., Komaski H., Raski E. (okoo 2007). Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie stanisawowskim, 1939-1946. Wydawn. SUOZUN i Wydawn. Atla2, Wrocaw. Siemaszko E., Popek L. 2005. Duchowni katoliccy zamordowani w latach 1939-1946 przez nacjonalistw ukraiskich. W: J. Niewiski. Stosunki polsko-ukraiskie Gos Kresowian Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego. Warszawa. Siemaszko W. i Siemaszko E. 2000. Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na ludnoci polskiej Woynia 1939-1945. Wydaw. von borowiecky, Warszawa. Woczeja S. 2011. Sutanna umaczana we krwi. W: Listowski W. Ludobjstwo OUN-UPA na kresach poudniowo-wschodnich. Wyd. W. Listowski, Kdzierzyn-Kole. Woczaski J. ks. 2005. Eksterminacja narodu polskiego i Kocioa Rzymsko-Katolickiego przez ukraiskich nacjonalistw w Maopolsce Wschodniej. Materiay rdowe, Cz. I. (spons. przez Rad Ochrony Pamici Walk i Mczestwa, w Warszawie). Krakw.

142

143

Prof. dr hab. Leszek S. Jankiewicz

Straty ludnoci polskiej na Kresach poudniowo-wschodnich II Rzeczypospolitej w wyniku ludobjstwa popenionego przez nacjonalistw ukraiskich
W czasie trwania II wojny wiatowej i kilka lat po niej ukraiscy nacjonalici nalecy do OUN (Organizacja Ukraiskich Nacjonalistw) i do jej ramienia zbrojnego UPA (Ukraiska Powstacza Armia) rozptali niesychan akcj ludobjcz na Woyniu i w Maopolsce Wschodniej dc do stworzenia niezalenego pastwa ukraiskiego. Kierowali si przy tym nieludzk zasad Ukraina musi by wolna od cudzoziemcw, wic trzeba ich wygoni lub wyrn. Przez dugi czas po zakoczeniu walk w r.1947, ludobjstwo to byo na polecanie wadz komunistycznych przemilczane, lub bardzo skpo relacjonowane, dopiero po 1989 roku zaczto o nim wicej mwi i pisa1-5,10. Dotychczas podawano bardzo rozbiene dane dotyczce wielkoci strat, jakie nard nasz ponis przez zbrodnicz dziaalno nacjonalistw ukraiskich. Ukraiski badacz Masowkyj (nie nacjonalista) oblicza straty osobowe Polakw spowodowane przez nacjonalistw ukraiskich na 60 70 tysicy na Woyniu i 140 150 tysicy w Galicji (czyli w Maopolsce Wschodniej), w sumie 200 220 tysicy ofiar6. Inny nienacjonalistyczny historyk ukraiski Poliszczuk oblicza liczb polskich ofiar tego ludobjstwa na 120 tysicy7. T liczb posuguj si czsto polscy badacze i politycy8. Ksik13 podaje za W. i E. Siemaszkami1 dla Woynia liczb strat 50-60 tysicy, natomiast straty w Maopolsce Wschodniej (Dzisiaj Zachodnia Ukraina) ocenia bardzo nisko, na 20-25 tysicy. Dodaje do tego jeszcze 5-6 tysicy osb zamordowanych na Lubelszczynie i Rzeszowszczynie, co w sumie czyni 75-91 tysicy. Wtedy jednak, gdy on to pisa nie byo prac Siekierki i in3,4 i Komaskiego i in2. Pani Siemaszko10 szacuje liczb polskich ofiar ludobjstwa (bez Polesia) na 133800. Siekierka i in.4, na str. 5 podaj liczb szacunkow ofiar na okoo 185 tysicy (patrz tab. 1). Ukraiscy badacze o pogldach zblionych do nacjonalistycznych staraj si zaniy liczb polskich ofiar do 70-80 tysicy (patrz przykady cytowane przez Kormana9). Jeli chodzi o to, kogo mona uzna za ofiar ludobjstwa, a kogo nie, jest oczywiste, e ofiarami s ludzie bezbronni mordowani za to, e np. s innej narodowoci czy wiary ni mordercy, ofiarami s take czonkowie samoobron, jakie formoway si w poszczeglnych wsiach i miasteczkach (niezalenie od tego czy ich czonkowie byli zorganizowani, czy nie przez Armi Krajow (AK), Bataliony Chopskie (BCh) lub inne podziemne organizacje militarne),

take czonkowie Istriebitielnych Batalionw (IB) tworzonych gwnie z modziey przez wadze sowieckie, gdy bya to wwczas jedyna moliwa legalna forma obrony. Ofiarami byli take onierze Wojska Polskiego walczcy z bandami, gdy byli mordowani po wziciu do niewoli, lub zostali schwytani, gdy przebywali u rodzin na urlopie. Nie mniej straty wojskowych wyczylimy, gdy to zagadnienie powinni opracowa historycy wojskowi. Ukraiscy badacze o nacjonalistycznych tendencjach czsto nazywaj ofiarami czonkw UPA, ktrzy zginli w czasie napadw na polskie wsie, czy domy jest to stanowisko cakowicie niesuszne - napastnik nigdy nie moe by uznany za ofiar. Podkrela to Poliszczuk7. Poniewa ukazay si ju obszerne publikacje dotyczce strat we wszystkich piciu poudniowo-wschodnich wojewdztwach II Rzeczypospolitej, oparte na ogromnym materiale rdowym1-5, jest ju czas na bardziej precyzyjne podsumowanie, z tym, e jestem wiadomy, i jeszcze stale ukazuj si nowe materiay lub istniej stare nieopracowane, ktre pozwol przedstawi liczb strat polskich jeszcze bardziej precyzyjnie. Dane z ksiek Komaskiego i Siekierki2 i Siekierki i in.3-4 i oraz Jastrzbskiego5 przeliczyem jeszcze raz i oddzieliem ofiary narodowoci polskiej od ofiar innych narodowoci. Wydzieliem take zanotowane tam straty Wojska Polskiego, Osobno obliczono straty samoobron, a take straty poniesione na skutek dziaalnoci policji ukraiskiej (Ukrainische Hilfspolizei), oddziaw ukraiskich w subie niemieckiej: SS-Galizien i Nachtigall, itd. W tablicy 1. podano liczb znanych przypadkw morderstw dokonanych na polskiej ludnoci cywilnej oraz na onierzach samoobrony, zorganizowanych lub nie w AK, BCh, czy IB, stajcych w obronie napadanych. Liczby polegych lub zamordowanych onierzy Wojska Polskiego odrodzonej Rzeczypospolitej w tym opracowaniu nie ujto. W nastpnej kolumnie podano liczb zamordowanych, znanych z nazwiska, natomiast w dalszej kolumnie podano liczb szacunkow polskich strat osobowych, poniewa z wielu miejscowoci, gdzie mieszkali Polacy brakuje danych. W licznych miejscowociach ludno bya wymordowana do ostatniego czowieka, tak, e nie zachowali si wiadkowie, albo te do wiadkw nie udao si dotrze, bo poumierali, lub te bali si wiadczy. Jest oczywiste, e dane te s niepene i jeszcze nadal zgaszaj si pominici wiadkowie.

144

145

Tabela 1. Straty osobowe ludnoci polskiej w poszczeglnych wojewdztwach poniesione na skutek dziaalnoci nacjonalistw ukraiskich (patrz Jankiewicz8)
Miejscowoci Ofiary8 Wojewdztwo Lubelskie Lwowskie Stanisawowskie Tarnopolskie Woyskie41a Poleskie* Razem a 280 1098 878 790 1865 4911 b 15+? 1004 215 359 1643
udokumentowane

Dane szacunkowe wedug: Ofiary8 znane Jankiewi- Siekierki Siemaszz nazwii innych40 ko41,41a cza8 ska 3.928 15.000** 7.276 32.960 4.240 15.088 10.415 32.755 22.113 60.000 3.000 47.932 158.803 15.000 40.000 22.121 45.000 60.000 3.000 185.121 3.000 24.800 18.400 27.600 60.000 133.800

10.274 17.202 12.121 22.522 38.600

3236 100.719

a - liczba miejscowoci, w ktrych dokonano mordw; b liczba miejscowoci, z ktrych brak danych ale przewanie mieszkali tam Polacy.* Dane dla Polesia przyjem wg. Siekierki i in.4 (str.5); ** szacunek wg. Jastrzbskiego5. Dla wojewdztwa stanisawowskiego liczb miejscowoci w b (podan przez Siekierk i in.4 ) zmniejszyem o poow, gdy w tym wojewdztwie procent Polakw nie by wysoki (22.4) i byo sporo miejscowoci, gdzie nie byo Polakw lub byo ich bardzo mao. Skorygowaem te nieco dane dla wojewdztwa tarnopolskiego w porwnaniu z publ.17

W zaokrgleniu daje to blisko 160 tysicy ofiar polskiej narodowoci. Ludno, zwaszcza w wojewdztwach tarnopolskim, lwowskim i stanisawowskim bya bardzo mieszana i nie atwo byo znale miejscowo, gdzie nie byoby zarwno Polakw jak i Ukraicw. Skaday si na to wieki wsplnego gospodarowania i zasiedlania tych ziem po napadach tatarskich i pniej. Dotyczy to take poudniowo-wschodniej czci Lubelszczyzny. Sposb szacowania danych: jak wspomniano, w kadym wojewdztwie obok miejscowoci, dla ktrych s udokumentowane dane, istniej take miejscowoci, dla ktrych takich danych brak, a wiadomo, e najczciej mieszkali tam Polacy. Dla kadego wojewdztwa osobno - dzielono liczb ofiar udokumentowanych przez liczb miejscowoci, z ktrych te dane pochodziy - otrzymano tym sposobem redni liczb ofiar na miejscowo, dalej, mnoono t liczb przez liczb miejscowoci, z ktrych brak danych. Otrzyman liczb dodawano do liczby ofiar udokumentowanych. Dla wojewdztwa woyskiego ten sposb liczenia nie mg by stosowany, gdy tam liczba polskiej ludnoci bya maa (16,6 %) i byo wiele wsi gdzie nie mieszkali Polacy. Przyjto wic liczb 60.000 za E. Siemaszko10,18. Z kolei dla wojewdztwa lubelskiego przyjto liczb podan przez S. Jastrzbskiego5 ze wzgldu na nie pene dane o szeregu wsi, gdzie byy mordy. Zapocztkowane opracowanie Siekierki i Komaskiego15 nad Lubelszczyzn zapewne wkrtce te sprawy lepiej wyjani.

OUN-UPA mordowaa, take Ukraicw, ktrzy odmawiali wsppracy z UPA lub wzbraniali si mordowania Polakw, albo udzielali pomocy Polakom ostrzegajc ich, ukrywajc itp. Karaa mierci nawet za krytyk mordowania Polakw. Poliszczuk11 ocenia liczb Ukraicw zamordowanych przez OUN-UPA na 80.000 osb, ale w tej liczbie mieszcz si te Ukraicy - urzdnicy sowieccy wjtowie, nauczyciele, weterynarze i inni, przysyani przez sowiecki rzd. UPA mordowaa ich wraz z rodzinami. W literaturze, ktr analizowalimy1-5 byo dla wszystkich piciu wojewdztw 2140 Ukraicw zamordowanych razem z Polakami. Mordowano ich za pomoc udzielan Polakom i itp. (z tej liczby znanych z nazwiska jest 942 osb). Wszystkim tym Ukraicom naley si nasze najwysze uznanie i wdziczno. Istnieje nawet ksika im powicona16. Prcz tego byo 343 zamordowanych woyskich Czechw, 214 Rosjan (przewanie uciekinierw z obozw jenieckich), 32 Romw i 74 Niemcw. Straty wrd ydw byy ogromne. Uratowali si tylko ci, ktrzy uciekli z Armi Czerwon, lub ktrych ukryy polskie rodziny i mieli szczcie nie trafi pod upowski topr w czasie eksterminacji polskich wsi. Bardzo rzadkie byy przypadki ukrywania ydw przez rodziny ukraiskie. Nie wielu ydom udao si trafi do radzieckiej lub ydowskiej partyzantki. W mordowaniu ydw cile wsppracowaa z Niemcami policja ukraiska, nie tylko przy pilnowaniu gett i przy egzekucjach, ale i potem przy wyapywaniu uciekinierw z gett. Take OUN-UPA likwidowaa ydw, za wyjtkiem tych, ktrzy byli im potrzebni, jak lekarze i czasem rzemielnicy. Trzymano i pilnowano ich jak niewolnikw a do momentu likwidacji. Te zagadnienia omawia Prus w swojej ksice Holokaust po banderowsku12. Liczba ludnoci ydowskiej w wojewdztwie woyskim i w byych wojewdztwach tarnopolskim, lwowskim i stanisawowskim wynosia wedug spisu z 1931 roku 824 tysice12. Wiedzc jak niewielu z nich si uratowao, miao mona oszacowa straty ydw na tych terenach na ponad 750 tysicy. Littman12a podaje, e w Galicji mieszkao w 1941 r. 540 tysicy ydw (wedug polskiego spisu ludnoci w 1931 r. byo tam 616 tys, ludnoci wyznania mojeszowego12), ale gdy wesza tam Armia Czerwona w 1944 r. niedobitkw byo tylko 10 15 tysicy. Dla samego Lwowa dane te wynosz wedug Littmana12a 150 160 tysicy ydw w 1941 r. ale tych, ktrzy przeyli getto i wojn byo ju tylko 1689. W literaturze, ktr analizowalimy1-5 wykazano mier 1675 ydw (z tego 168 znanych z nazwiska). Byli to ydzi ukrywajcy si w polskich rodzinach lub wspomagani przez Polakw i z nimi razem zgadzeni przez nacjonalistw ukraiskich (dziaajcych samodzielnie lub wsplnie z Niemcami). Nie uwzgldniono tu ydw mordowanych masowo przez Niemcw przy wspudziale policji ukraiskiej przy likwidacji gett. Na Lubelszczynie obok licznych zbrodni dokonywanych przez OUN-UPA, wiele mordw i pacyfikacji dokonywali Niemcy wsplnie z oddziaami SS-Galizien, lub dokonyway ich, (zapewne z wiadomoci Niemcw), same

146

147

jednostki SS-Galizien czy te ukraiska policja, lub inne jednostki ukraiskie na usugach niemieckich. Takie wspdziaanie z Niemcami w eksterminacji Polakw miao miejsce take w innych wojewdztwach (tabl. 2). Komunici i nacjonalici ukraiscy wsppracowali take z NKWD, np. w ukadaniu list Polakw przeznaczonych do wywzki na Syberi i do Kazachstanu. (czsto komunici ukraiscy przemieniali si natychmiast w nacjonalistw jak tylko weszli Niemcy). Z tych wywiezionych ludzi z reguy nie wracao 1/3 do 1/2: gd, mrozy i cika praca robiy swoje. Los jest mciwy, potem rwnie nacjonalici ukraiscy dowiadczyli tego od Sowietw. Tabela 2. Straty poniesione przez ludno polsk na skutek dziaalnoci jednostek ukraiskich wsppracujcych z Niemcami w Maopolsce Wschodniej, dane dla Lubelszczyzny s wczone ale jeszcze nie pene. Nie ujto tu Woynia.
1. Policja Ukraiska zamordowaa ... samodzielnie 520 a wsplnie z OUN-UPA 849 Polakw, razem 2. Policja Ukraiska wsplnie z formacjami niemieckimi zamordowaa 3. Niemcy na skutek donosw nacjonalistw ukraiskich zamordowali 4. Oddziay SS-Galizien i Nachtigall zabiy same lub z Niemcami Razem (dane te mieszcz si w liczbach podanych w tabl.1) 1369 Polakw 4743 Polakw 426 Polakw 4924 Polakw 11462 Polakw

W czasie walk zgino lub po prostu zostao zamordowanych 483 czonkw samoobron, czsto nalecych do AK, BCh lub IB. Milicjantw lub sokistw (Suba Ochrony Kolei) zgino w walkach lub zostao zamordowanych 309. Dla Woynia1 wykazano liczb Polakw - ofiar zbrodni popenionych wsplnie przez nacjonalistw ukraiskich i Niemcw na 364 zabitych w czasie pacyfikacji osiedli oraz 452-459 zabitych przy innych dziaaniach. Liczb polegych obrocw wsi polskich podaj dla Woynia Siemaszko i Siemaszko1 jako 186 osb. Nie da si uj w liczby strat poniesionych na skutek ukrywania si poza domem w chodnej porze roku (przezibienia, zapalenia puc, zamarznicia), jak te na skutek godu i przeludnienia w miastach i zwizanych z tym chorb (tyfus plamisty i brzuszny, czerwonka) oraz na skutek ran, kalectwa i innych obrae. Nieludzkie okruciestwo z jakim byy mordowane ofiary OUN-UPA byo powodem dla ktrego prawnik, profesor Szaniawski wydzieli dla takiego typu ludobjstwa osobn kategori ludobjstwo okrutne genocidum atrox13. Artykuy w czasopimie Na rubiey wiadcz, e jeszcze przybywa materiaw dotyczcych wojewdztw omawianych w tej pracy, zwaszcza wojewdztwa lubelskiego.

Przypisy: 1. Siemaszko W., Siemaszko E. 2000. Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na ludnoci polskiej Woynia, 1939-1945, tom I i II. Wyd. von borowiecky. Warszawa 2. Komaski H., Siekierka S. 2004. Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie tarnopolskim, 1939-1946. Wyd. Nortom. Wrocaw. 3. Siekierka S., Komaski H., Bulzacki K. 2006. Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie lwowskim, 1939-1947. Wyd. Stowarzyszenie Upamitnienia Ofiar Zbrodni Ukraiskich Nacjonalistw. Wrocaw. 4. Siekierka S., Komaski H., Raski E. 2007/2008. Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie stanisawowskim, 1939-1946. Wyd. SUOZUN. Wrocaw. 5. Jastrzbski S. 2007. Ludobjstwo nacjonalistw ukraiskich na Polakach na Lubelszczynie w latach 1939-1947. Wyd. Nortom. Wrocaw. 6. Masowkyj W. 2001. Z kim i przeciw komu walczyli nacjonalici ukraiscy w latach II wojny wiatowej? (tum. z ukr.). Wyd. Nortom. Wrocaw. 7. Poliszczuk W. 2004. Gorzka prawda - cie Bandery nad zbrodni ludobjstwa. Wyd. autora. Toronto. 8. Niewiski J. 2005. Stosunki polsko-ukraiskie Gos Kresowian. Wyd. Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego. Warszawa. 9.Korman A. 2002. Stosunek UPA do Polakw na ziemiach poudniowo-wschodnich II Rzeczpospolitej. Wyd. Nortom. Wrocaw. 10. Siemaszko E. 2010. Bilans zbrodni. Biuletyn IPN, Nr.7-8 (116-117), Warszawa. 11. Poliszczuk W. 2003. Gwat na prawdzie o zbrodniach OUN Bandery. Wyd. autora. Toronto. 12. Prus E. 2001. Holokaust po banderowsku. Wyd. Nortom. Wrocaw. 12a. Littman S. 2003. Pure soldiers or sinister legion. The Ukrainian 14th Waffen-SS Division. Black Rose Books, Montreal. 13 Ksik J. 2002. Oglny bilans strat ludnoci w wyniku polsko-ukraiskiego konfliktu narodowociowego. Polska-Ukraina: trudne pytania. Tom 9. Wyd: Z AK. Warszawa. 14. Szawowski R. 2008. Trzy tematy z dziedziny genocydologii. Opracowania i materiay prokuratorw IPN t. 2. Ludobjstwo. Tom pod redakcj R.I.A. Kury, Warszawa 15. Siekierka S., Komaski H. 2012. Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie lubelskim w latach 1939-1947. Powiat Kranik. Na Rubiey 120:43-58. 16. Niedzielko R. 2007. Kresowa ksiga sprawiedliwych 1939-1945. O Ukraicach ratujcych Polakw poddanych eksterminacji przez OUN-UPA. IPN, Warszawa. 17 Jankiewicz L.S. 2012. Ilu Polakw wymordowaa UPA? Myl Polska 12-24. 06.2012 r. 18. Siemaszko E. 2011. Stan bada nad ludobjstwem dokonanym na ludnoci polskiej przez Organizacj Nacjonalistw Ukraiskich i Ukraisk Powstacza Armi. W: B. Pa: Prawda historyczna a prawda polityczna w badaniach naukowych. Ludobjstwo na Kresach poudniowo-wschodniej Polski w latach 1939-1946. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2011, str. 318-344.

148

149

Dr Zdzisaw Konieczny

Operacja Wisa
W drugiej poowie 1946 roku i na pocztku 1947 roku sytuacja na ziemiach poudniowo - wschodniej Polski przedstawiaa si nastpujco. Przesiedlenie Ukraicw do USRR zostao zakoczone z uwagi na odmow przyjmowania dalszych repatriantw z Polski do USRR. Wedug Oblicze administracji pastwowej na terenie Polski pozostao okoo 20 tys. Ukraicw oraz rodzin mieszanych, ktre stanowiy oparcie dla dziaajcej na tym terenie OUN-UPA dostarczajc ywnoci, informacji, schronienia oraz ochotnikw lub rekrutowanych w ramach poboru ukraiskich mczyzn. Uchylajcy si od wstpowania w szeregi UPA byli karani mierci, a w przypadku ich ucieczki na inny teren, karano mierci ich rodziny. W poukraiskich gospodarstwach nie mogli zamieszka Polacy. Czsto palono zabudowania i mordowano osiedlonych. Przeciwdziaajc wywoeniu Ukraicw do USSR sotnie UPA niszczyy linie telefoniczne i kolejowe, drogi itp. uniemoliwiajc w ten sposb normalne funkcjonowanie administracji samorzdowej, ktrej budynki byy niszczone podobnie jak ich akta. Nie funkcjonoway te szkoy, z ktrych uciekali nauczyciele obawiajc si napadw bojwek UPA, a handel wiejski, z uwagi na trudnoci komunikacyjne oraz napady na przewocych do sklepw towary przemysowe i ywnociowe, praktycznie przesta istnie. Od czasu zakoczenia wojny upyn ponad rok, a sytuacja na tym terenie nie ulega normalizacji. Coraz wicej wiosek byo palonych. Rodziny polskich chopw szukajce moliwoci spokojnego ycia uciekay do wikszych polskich wiosek, miast i miasteczek oczekujc na zwalczenie OUN-UPA przez wojsko i milicj. Bardziej niecierpliwi, ktrych gospodarstwa zostay spalone przez upowcw, wyjedali na ziemie zachodnie. Nie ustaway te napady UPA na polskich mieszkacw poszczeglnych miejscowoci poczone z zabjstwami. Od czerwca do koca 1946 toku byo ich okoo 1501. Napadw o charakterze rabunkowym byo znacznie wicej. W okresie tym zamordowano - wedug niepenych danych - 330 osb, w tym Polakw i Ukraicw odmawiajcych akceptacji dla dziaa OUN-UPA2. Napady i zabjstwa spowodoway interwencj biskupa rzymskokatolickiego w Przemylu Franciszka Bardy do ministra Obrony Narodowej Michaa Roli-ymierskiego. W licie swym pisa biskup Barda nastpujco: Od szeregu miesicy pal si wsie, ludno traci mienie (...) ycie (...). Dotychczasowe prby nie zlokalizoway napaci ukraiskich, bo bandy systematycznie (...) szerz dzieo
1 Z. Konieczny, Stosunki...,s.365-393. O pogarszajcej si od pocztku 1946 roku sytuacji w poudniowo-wschodnich powiatach wojewdztwa lubelskiego pisze w swych sprawozdaniach KW PPR w Lublinie /APL, KW PPR w Lublinie, sygn.43, s.37 i inne/. 2 Tame

zniszczenia (...). Zwracam si z prob, (...), aby zechcia [on] zaradzi askawie opakanym stosunkom3. W odpowiedzi - w lipcu 1946 roku - otrzyma biskup zapewnienie, e najbliszym czasie nastpi zdecydowana poprawa bezpieczestwa na terenie powiatw: jarosawskiego, przemyskiego i sanockiego4. Jeszcze wczeniej pose z ramienia PSL do Krajowej Rady Narodowej Micha Gowacz z urawicy zoy interpelacj5 w sprawie palenia przez UPA gospodarstw i morderstw dokonywanych na ludnoci cywilnej w powiecie przemyskim. W odpowiedzi otrzyma pismo zapewniajce go, e w najbliszym czasie nastpi tu poprawa bezpieczestwa. Obietnice te nie przekaday si na popraw sytuacji. Stacjonujce w Przemylu, Jarosawiu, Sanoku, Lubaczowie oddziay Wojska Polskiego nie byy w stanie zwalczy sotni UPA, doskonale znajcych teren oraz posiadajcych dobrze zorganizowany wywiad. Sotnie UPA potrafiy unika otwartej walki z wojskiem wycofujc si w inne tereny lene tego rejonu. Podejmoway natomiast walk w sytuacjach dla siebie korzystnych. Przykadem moe by walka stoczona przez oddziay Wojska Polskiego w rejonie Fredropola. W zasadzce zorganizowanej przez UPA zgino 26 onierzy i oficerw, ktrych pogrzeb odby si w Przemylu 28 czerwca 1946 roku6. Prasa przemyska opisywaa zachowanie si UPA wobec rannych i zabitych onierzy nastpujco: Bestialscy bandyci zncali si w okrutny sposb nad zamordowanymi i rannymi masakrujc tpymi narzdziami poszczeglne czci ciaa7. 24 lipca 1946 roku doszo do walki midzy Wojskiem Polskim a UPA w Berezowicach w powiecie sanockim, w czasie ktrej - wedug P. Mirczuka - polego 8 onierzy nazwanych przez autora bandytami oraz 7 rannych, ktrzy zmarli w szpitalu8. Rwnie w lipcu doszo do starcia midzy polskim oddziaem manewrowym, a UPA, w czasie ktrych polego 15 onierzy 28 pp., 18 zostao rannych i 13 uprowadzonych zamordowano9. Wymienione i nastpne walki miay miejsce w kolejnych miesicach na troch mniejsz skal10. Oddziay Wojska Polskiego oraz posterunki milicji, rozmieszczone w siedzibach gmin, nie byy w stanie zapobiec atakom UPA na polskich mieszkacw wsi oraz tych Ukraicw, ktrzy byli przeciwni metodom walki stosowanej przez OUN-UPA. W skad przyszej Ukrainy miay wej wedug zaoe OUN-UPA ziemie pastwa polskiego: Chemszczyzna, Podlasie, Nadsanie i emkowszczyzna. Te koncepcje spotkay si ze zdecydowanym sprzeciwem ludnoci polskiej popierajcej wadze pastwa polskiego takiego, jakie w tym czasie byo.
3 4 5 6 7 8 9 10 Archiwum Archidiecezji o . w Przemylu, Teczka: Korespondencja biskupa Franciszka Bardy Tame Nowe Horyzonty nr 2 z 13.01.1946. Marszaek Rola-ymierski odpowiada na interpelacj poselsk Tame, nr 27 z 7.VII.1946 Tame P. Mirczuk, Ukraika...,s.184 A. B. Szczeniak, W. Z. Szota, Droga...,s.535 Tame, s. 536

150

151

 Nienaruszalno obszaru Polski bya bowiem dla ludnoci polskiej wartoci nadrzdn, waniejsz nawet od wadzy pastwa nieakceptowanej przez wikszo spoeczestwa. Tabela 1. Straty polskiej ludnoci cywilnej w wyniku dziaa ukraiskiej policji pomocniczej, SS Galizien i OUN-UPA (dane niepene)
Lubaczw Biaa Podlaska Jarosaw Przemyl

Brzozw

Krosno

Sanok

Lesko

Jaso

Rok

Gorlice

W drugiej poowie 1946 roku dziaania wojska zostay udoskonalone i zaczo ono odnosi sukcesy w walce z sotniami UPA. W sprawozdaniu z grudnia 1946 roku Odcinka Taktycznego Bastion omwiono skuteczn taktyk walki z oddziaami UPA. Polegaa ona na przeczesywaniu niewielkimi oddziaami lasw i wiosek, w ktrych mogy ukrywa si i wypoczywa sotnie i roje UPA11. Rezultatem dziaa wojska w rejonie Sieniawy bya likwidacja sotni Kruka oraz zniszczenie obozw lenych UPA. Akcje Wojska Polskiego prowadzone w sezonie zimowym 1946/1947, utrudniay dziaalno UPA oraz powodoway zwtpienie ludnoci ukraiskiej w skuteczno i suszno walki prowadzonej przeciwko pastwu polskiemu i Polakom. Wtpliwoci te zmuszay OUN i Sub Bezpieki do stosowania terroru wobec dezerterw i uchylajcych si od suby w UPA12. Tabela 2. Liczba ofiar konfliktu polsko-ukraiskiego wedug ustale Orodka KARTA do maja 2000 roku
Liczba szacunkowa wynikajca z bada Polska poudniowowschodnia straty polskie straty ukraiskie 6500 7500 b Liczba o ustalonych personaliach 5300 5800 Wprowadzono do bazy danych (osb) 2800 a 2000

1939 - 1943 1944 I - VII 1944 VIII - XII 1945 1946 1947 Razem:

20 4 14 91 74 203

12 6 18

270 56 51 318 63 7 765 Hrubieszw

54 54 Tomaszw Lub.

2 1 3

170 161 249 222 215 27

233 645 286 272 237 16

196 31 41 547 157 35

10 3 121 101 14 249

15 5 4 24

1044 1692 1007 Nowy Scz

Miejsc. w ssiednich powiatach

Wodawa

Bigoraj

Zamo

Chem

Rok

Ogem

rdo: Dokumentacja ofiar konfliktu polsko-ukraiskiego w latach 40-tych XX wieku sprawozdanie Orodka KARTA (w:) Polska-Ukraina: trudne pytania, 2001. 7, s. 159 Liczba ta zawiera 315 osb cywilnych, 339 funkcjonariuszy MO i SB, a ponad 2200 onierzy WP. Badania wskazuj, e liczba ofiar sub mundurowych nie przekroczy 3 500 osb. b E. Misio, korzystajc ze swoich prac: Repatriacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukraicw z Polski do USRR 1944-1946 oraz Akcja Wisa, a take z pracy Witalija Prociuka Propamiatna knyha udokumentowa ponad 3 000 ofiar oraz 2 500 rozesanych ankiet. S to czonkowie OUN, UPA, SKW polegli midzy innymi w walkach z WP i organami bezpieczestwa oraz okoo 2000 ofiar represji i konfliktu polsko-ukraiskiego.
a

1939 - 1943 1944 I - VII 1944 VIII - XII 1945 1946 1947 Razem:

174 1 2 15 1 193

10 19 29

168 888 77 279 64 6

95 1273 178 252 106 5

15 15 10 40

41 7 48

4 3 7

85 3 22 110

1467 3103 959 2143 1074 131 8877

Nowa taktyka wojska powodowaa rwnie wykrywanie bunkrw OUN-UPA, w ktrych przechowywaa ona ywno oraz inne potrzebne dla dziaa przedmioty. Sukcesem wojska byo wykrycie w rejonie Huty Brzuskiej - wsi Kupna warsztatw szewskich i krawieckich dostarczajcych
11 Litopys Ukrajinkoji Powstankoj Armiji, t. 40: Taktycznyj wigtynok UPA 27-j Bastion: Ljubacziwszczyna, Tomasziwszczyna, Jarosawszczyna (dokumenty i materiay), red. P. Poticznyj, Toronto-Lww 2004, s.146-147, 156. 12 Przykady zawieraj poszczeglne numery czasopisma Na Rubiey, np. nr 1/7 z 1994, nr 29 z 1998, nr 6/25 z 1997, nr 1/7 z 1994 i inne oraz czasopismo Nowe Horyzonty nr 41 z 13 X 1946

1482 1909

rdo: Obliczono na podstawie: Z. Konieczny, Stosunki polsko-ukraiskie na ziemiach obecnej Polski w latach 1918-1947, Wrocaw 2006

152

153

odziey i obuwia UPA13. Z pocztkiem 1947 roku nastpi spadek mordw Polakw przez OUN-UPA spowodowany ucieczk ludnoci polskiej do miast i wikszych skupisk ludnoci polskiej w wioskach, w ktrych stacjonoway posterunki milicji, a take oddziay Wojska Polskiego. Nastpiy te wyjazdy rodzin polskich na ziemie zachodnie. Spadek zabjstw by te wynikiem zmniejszenia si ludnoci wiejskiej w rezultacie repatriacji do USRR, a pozostaa ludno ukraiska i polska stanowia dla oddziaw UPA zaplecze dostarczajc czsto pod przymusem m.in. ywno. Dotychczasowe straty w walce z OUN-UPA ponoszone przez posterunki MO, WOP, KBW oraz oddziay Wojska Polskiego byy znaczne. Tylko w roku 1946 zgino lub zostao zamordowanych 121 funkcjonariuszy MO, 574 onierzy i oficerw WP, WOP, KBW. Osiedlenie na gospodarstwach poukraiskich repatriantw ze wschodu oraz ludnoci polskiej z terenw powiatw zachodnich w istniejcej sytuacji - stao si niemoliwe. Wadze pastwowe postanowiy rozprawi si ostatecznie z sotniami UPA oraz OUN. Istniay bowiem obawy, e pozostawienie ludnoci ukraiskiej i mieszanej na terenie poudniowo - wschodniej Polski przy granicy z ZSRR, moe by wykorzystywane do dezintegracji pastwa polskiego w przyszoci. Te przyczyny byy gwnym powodem podjcia akcji Wisa. W lipcu 1945 roku w Warszawie, w dyskusjach z przedstawicielami ludnoci ukraiskiej, dyrektor Biura Prezydialnego Rady Ministrw Zuniak i dyrektor Departamentu Politycznego Ministerstwa Administracji Publicznej Grabowski, mwili o polityce rzdu polskiego, ktry zapowiada przesiedlenie ludnoci ukraiskiej na ziemie zachodnie, gdyby nie wyjechaa ona w ramach repatriacji do USRR. Zwalczanie OUN-UPA byo tak trudne, gdy ludno cywilna - ukraiska wykazywaa brak poparcia i dobrowolnej wsppracy w dziaaniach majcych na celu likwidacj jego ogniw14. Decyzja o przesiedleniu ludnoci ukraiskiej bya zgodna z prawem polskim i midzynarodowym15. Pretekstem propagandowym dla podjcia akcji Wisa bya mier gen. Karola wierczewskiego w zasadzce sotni UPA Chrina i Stiacha pod Jabonkami (28.III.1947).

Tabela 3. Straty WP, MO, ORMO, SOK, UB w walce z UPA w latach 1944-1949 (dane niepene)
Wojewdztwo Powiat Brzozw Gorlice Jarosaw Jaso rzeszowskie Krosno Lesko Lubaczw Przemyl Sanok Biaa Podlaska Bigoraj Chem lubelskie Hrubieszw Tomaszw Lubelski Wodawa Zamo krakowskie bez daty Nowy Scz Inne Razem: Rok 1944 1945 1946 1947 1948 1949 2 1 2 1 6 1 31 14 79 77 19 6 2 8 249 5 4 41 2 54 53 125 181 1 2 1 48 24 2 2 2 27 574 4 5 21 37 25 32 29 1 26 5 5 26 216 2 2 2 1 7 31 1 1 Razem 9 10 95 2 2 105 157 239 229 1 2 3 93 31 9 2 2 62 1 053

13 Nowe Horyzonty nr 41 z 13 X 1946 14 M. Jasiak, Geneza i przebieg akcji Wisa, (w:) P-U, t. 8,Warszawa 2001, s 126 15 K. Skubiszewski, Akcja Wisa i prawo midzynarodowe,(w:) Tygodnik Powszechny nr 21 z 1989: R. Szawowski, Akcja Wisa w wietle prawa, (w:) Kresy Poudniowo-wschodnie,2004, s. 379-303:R. Szawowski, Akcja Wisa w wietle prawa, (w:) Akcja Wisa. Przyczyny, przebieg, konsekwencje. Materiay konferencji naukowej zorganizowanej 23-24 lutego 2007 roku w Przemylu, Przemyl 2007,s. 139-166.

rdo: Z. Konieczny, Stosunki...

154

155

Tabela 4. Straty MO, ORMO, SOK, UB w walce UPA w latach 1944-1947 (dane niepene)
Wojewdztwo Powiat Brzozw Gorlice Jarosaw Jaso rzeszowskie Krosno Lesko Lubaczw Przemyl Sanok Biaa Podlaska Bigoraj Chem lubelskie Hrubieszw Tomaszw Lubelski Wodawa Zamo krakowskie Inne Nowy Scz inne powiaty Razem: rdo: Z. Konieczny, Stosunki... Rok 1944 1 1 3 6 3 7 6 1 2 30 1945 4 2 26 31 60 64 16 1 1 37 9 14 1 9 275 1946 4 2 14 20 10 21 25 3 6 2 5 3 6 121 1947 1 6 2 3 6 8 2 5 5 2 1 41 Razem 10 10 42 55 79 99 46 4 1 55 22 22 4 18 467

Operacja Wisa wywoaa liczne komentarze dotyczce jej uzasadnienia prawnego. M. Kozowski w artykule emkowskie losy. Spr o sprawiedliwo krytycznie ocenia przeprowadzenie akcji Wisa i przesiedlenie emkw na ziemie zachodnie i pnocne Polski. Podobnego zdania jest Grzegorz Motyka, ktry uwaa, ktry uwaa, e mona byo unikn przesiedlenia ludnoci ukraiskiej umieszczajc j na okres walk z UPA w obozach strzeonych przez wojsko i po akcji pozwoli jej na powrt do ich wiosek i domw16. Podobne stanowisko zaj Tadeusz A. Olszaski17. Historycy ukraiscy na VIII midzynarodowym seminarium historycznym Stosunki polsko-ukraiskie w latach II wojny wiatowej, ktre odbyo si 6-8 listopada 2000 roku w Warszawie, wrd nich Bohdan Zabrowarnyj18, czy Stepan Makarczuk19, wypowiedzieli si krytycznie na temat podstaw prawnych akcji Wisa oraz metod jej przeprowadzenia. Podobnie publicyci polscy, wrd nich Bohdan Skaradziski20, czy te publikujcy w Gazecie Wyborczej P. Smoleski i publicyci ukraiscy piszcy w Naszym Sowie krytycznie oceniali i oceniaj akcj Wisa. Ewa Siemaszko dokonaa analizy artykuw na ten temat zamieszczanych w 2002 roku w Naszym Sowie21. Udowodnia ona, e operacja Wisa ukazywana jest w tym tygodniku (ksztatujcym opini mniejszoci ukraiskiej w Polsce) jako wyrzdzona Ukraicom krzywda przez polski rzd komunistyczny i przedstawia j jako zagad ludnoci ukraiskiej przez Polakw oraz ksztatuje taki pogld w rodzinach i szkoach ukraiskich w Polsce22. Pomija natomiast Nasze Sowo jej przyczyny i zbrodnicz dziaalno OUN-UPA w latach 1942-1947, przedstawiajc ich przywdcw jako bohaterw narodowych. Wszelkie argumenty polskie, uzasadniajce przeprowadzenie operacji Wisa, s przez ukraiskich historykw i publicystw odrzucane. Przedstawione przez M. Jasiaka23 i Zbigniewa Palskiego24 na seminariach s przez niektrych historykw pomijane. Podobnie cenne prace Ryszarda Szawowskiego na temat podstaw prawnych operacji Wisa25. Bya jej powicona midzynarodowa konferencja naukowa w Krasiczynie (18-19 IV 2012),zorganizowana przez Oddziaowe Biura Edukacji Publicznej IPN w Rzeszowie i Lublinie26. We wstpie do wydanych referatw konferencji krasiczyskiej j. Pisuliski pisze: Celem tego spotkania bya nie tyle
16 G. Motyka, Tak byo..., s. 442 17 T. Olszaski, Konflikt polsko - ukraiski 1943-1947, (w:) Wi nr 12-12 z 1991,s. 232. 18 B. Zabrowarnyj, Geneza..., s. 171 19 S. Makarczuk, Wypowied w czasie dyskusji nad referatem Jurija Makara. Polityczne, ekonomiczne i narodowociowo-demograficzne nastpstwa akcji Wisa, (w:) P-U, t. 8, 2001,s. 226-227. 20 K. Podlaski (B. Skaradziski), Biaorusini, Litwini, Ukraicy, Biaystok 1990,s. 107-109. 21 E. Siemaszko, Operacja Wisa w wietle Naszego Sowa,(w:) Akcja Wisa...,s. 271-290. 22 Tame, s. 282 i inne. 23 M. Jasiak, Geneza i przebieg akcji Wisa...,s.11-159 24 Z. Palski, Polityczne, ekonomiczne i narodowociowo - demograficzne nastpstwa akcji Wisa, (w:) P-U, t. 8, 2001, s. 188-204. 25 Akcja Wisa...,s.8, 139-166. 26 J. Pisuliski, Wstp, (w:) Akcja Wisa, Warszawa 1993, s. 8.

156

157

konfrontacja polskiego i ukraiskiego punktu widzenia oraz szukanie ich wsplnych elementw, ile prezentacja rnorodnych podej i interpretacji badawczych27. Na konferencj t nie dopuszczono uczestnikw seminariw polsko - ukraiskich Polska - Ukraina: trudne pytania posiadajcych odmienne pogldy, co spowodowao krytyczn ocen konferencji przez profesora Ryszarda Szawowskiego i innych historykw polskich. W tym kontekcie opinia J. Pisuliskiego, przytoczona powyej, mija si z prawd. Przeciwnicy podjcia akcji Wisa, uzasadniaj swe pogldy saboci podziemia ukraiskiego - OUN-UPA oraz niewielk liczb dokonywanych przez banderowcw zbrodni na ludnoci polskiej. Opierano si przy tym na publikacji Szczeniaka i Szoty podajcej, e w roku 1946 OUN-UPA zamordowaa 98 osb cywilnych, a w roku 1947 do koca marca 10 osb28. Tymczasem tak nie byo. Dane W. Z. Szoty i A. B. Szczeniaka s niepene i ujmuj tylko te osoby, ktre zostay wykazane w kartach ewidencyjnych, zgromadzonych w Centralnym Archiwum Komitetu Centralnego PZPR, dla wojewdztw lubelskiego, krakowskiego i rzeszowskiego. Autorzy nie dokonali szczegowych wylicze w oparciu o archiwa pastwowe tych wojewdztw i starostw powiatowych. Historycy ukraiscy z uporem cytuj tylko te dane pomijajc inne wyliczenia, co prawda pniejsze, ale peniejsze. Wystarczy przytoczy liczb zamordowanych cywili podan przez A. B. Szczeniaka i W. Z. Szot dla roku 1946. Wedug nich zostao zamordowanych 98 osb, a cznie z sotysami, wjtami, czonkami ORMO, MO, UB 225 osb29,podczas gdy wedug pniejszych udokumentowanych wylicze OUN-UPA zamordowaa w tym roku 1074 osoby cywilne, w tym kobiety i dzieci, a cznie z czonkami ORMO, MO i UB (121 osb) 1195 osb30. Podawanie zanionych danych przez historykw ukraiskich ma na celu uzasadnienie tezy, e OUN-UPA likwidowaa tylko osoby wsppracujce z wadz ludow, a nie niewinn ludno cywiln, w tym kobiety, dzieci i starcw. Podobnie ukazywanie saboci OUN-UPA i pomniejszenie jej siy - w wietle
27 J. Pisulisdki, Wstp, (w:) Akcja Wisa, Warszawa 1993, s. 8. 28 R. Szawowski, Akcja Wisa...,s. 161. Starania organizatorw seminariw Stosunki polsko - ukraiskie w latach II wojny wiatowej o poszerzenie uczestnikw konferencji krasiczyskiej o uczestnikw seminariw spotkay si z odmow IPN. Rwnie Szawowski oceni krytycznie konferencj krasiczysk w swym referacie, wygoszonym na konferencji przemyskiej w 2007 roku piszc: Na konferencj ow Kieres et consortes (w szczeglnoci b. Dyrektor Biura Edukacji Publicznej IPN P. Machcewicz) po prostu nie dopucili referatw grupy inaczej mylcych polskich naukowcw. Doszo tym samym do niesychanej w spoeczestwie pluralistycznym i w pracy dziaajcego w nim publicznego Instytutu praktyki dyskryminacji badaczy reprezentujcych inne pogldy (regularnie zapraszano natomiast badaczy reprezentujcych czsto pozycje wrcz kamliwe polskich i zagranicznych Ukraicw lub Polakw preferujcych ad nauseam tzw. poprawno polityczn). Niemal na wszystkich konferencjach organizowanych przez IPN w epoce Kieresa uprawiano wasn polityk zamazywania pewnych faktw w zakresie zbrodni ukraiskich, sowo ludobjstwo byo dla tych ludzi wrcz tabu. Przed wspomnian konferencj w Krasiczynie grupa kilkunastu polskich profesorw zadaa od Kieresa - wanie w ramach pluralizmu i wszechstronnej wymiany pogldw - dopuszczenia do owej konferencji referatw paru pomijanych naukowcw m.in. mojego referatu o aspektach prawnych akcji Wisa. Odpowied Kieresa bya cakowicie negatywna, w pewnym momencie wrcz arogancka. Szkodliwo w zakresie bada takiego monopolistycznego szarogsienia si przez wysokiego urzdnika pastwowego ilustrowao ujawniajce si w publicznych wypowiedziach niedoksztacenia niektrych pracownikw IPN. 29 Tame. 30 Z. Konieczny, Stosunki..., w tym samym roku z rk OUN-UPA zgino 574 onierzy WP, WOP, KBW.

toczonych walk - jest nieuzasadnione. UPA stosowaa taktyk odpowiadajc warunkom, w jakich dziaaa uzyskujc sukcesy. Istnieje te zagadnienie liczebnoci OUN i jej sieci w poszczeglnych powiatach. Wydaje si, e liczba czonkw OUN bya znacznie wiksza od 2179, gdy autorzy oblicze zakadali, e stanice byy tylko w 325 wsiach i dla nich przyjli liczb po 5 czonkw, co zdaniem autora jest liczb zbyt ma. Sprawa wymaga dalszych bada. Podobnie wymaga bliszemu przyjrzeniu si stan liczebny UPA, ktry szacowany jest na 1500 - 8000 osb31. Na pocztku 1947 roku, opierajc si o dane wojskowe stwierdzono, e wiele osb, a nawet cae rodziny ukraiskie ukryy si w lasach lub miejscowociach przygranicznych na terenie Czechosowacji i wrciy do swoich siedzib stanowicych bazy OUN-UPA. Wobec odmowy ZSRR przyjmowania dalszych rodzin ukraiskich postanowiono wiosn przeprowadzi akcj przesiedlenia ich na ziemie pnocne i zachodnie Polski. Wedug sporzdzonych spisw do przesiedlenia miao by jeszcze 4876 rodzin, liczcych 20306 osb. Projekt akcji przesiedleczej ludnoci ukraiskiej przedstawi na posiedzeniu.proponowa takie rozwizanie gen. bryg. Wojska Polskiego Ostap Stecy32. Byo one zgodne z koncepcjami przedwojennymi i wojennymi polskich ugrupowa prawicowych z terenw wschodnich. Zatwierdzenie tego planu nastpio przez Biuro Polityczne KC PZPR i opracowane w szczegach z terminem rozpoczcia akcji na 24 kwietnia, przesunitym nastpnie na 28 kwietnia 1947 roku. Do przeprowadzenia operacji Wisa, nazwanej potocznie akcj Wisa, skierowano 21 tys. onierzy WP, KBW, WOP oraz funkcjonariuszy UB, MO, SOK. Na dowdc tej grupy zosta powoany gen. Stefan Mossor. Przesiedleniami objto ludno ukraisk, rodziny mieszane, a rwnie polskie podejrzane o wspprac z OUN-UPA i tych Ukraicw, ktrzy byli czonkami PPR, PPS, SL, funkcjonariuszami MO, organw bezpieczestwa publicznego, uczestnikw walk z okupantem hitlerowskim. Liczba wysiedlonych wzrosa z 20 tys. osb do 137 844 osb. Tak znaczny wzrost wynika z nieuwzgldniania bdnych danych statystycznych, dotyczcych przesiedlanej ludnoci ukraiskiej w latach 1944 - 1945. Zwracano na to uwag przy omawianiu przesiedle do USRR, w czasie ktrych podawano faszywe dane, celem wykazania si u wadz realizacj nakadanych przez nie limitw. Cakowita akcja przesiedlecza miaa obj poudniowo - wschodni cypel pastwa na poudniowy wschd od Baligrodu. Ludno miaa zosta osadzona na terenie ziem odzyskanych w rozproszeniu. Metod t stosowano rwnie wobec polskich repatriantw ze wschodnich terenw II Rzeczypospolitej, pragnc rozbi struktury mieszkajcych poprzednio w tej samej miejscowoci rodzin i wytworzy z osiedlanych na ziemiach zachodnich repatriantw i osadnikw z ziem centralnych Polski jednolite grupy mieszkacw. Na polityk w tej dziedzinie nie zwracali w zasadzie dotychczas uwagi historycy zajmujcy si
31 A. B. Szczeniak, W. Z. Szota, Droga...,s. 242. 32 E. Misio, Akcja Wisa. Dokumenty, Warszawa 1993, s. 18, 93.

158

159

operacj Wisa. Przy omawianiu przesiedle, w ramach operacji Wisa, historycy i publicyci ukraiscy i niektrzy polscy uwaaj, e wadze osadzajc w poszczeglnych miejscowociach po kilka rodzin ukraiskich dyy do asymilacji ludnoci ukraiskiej w rodowisku polskim. Warunki przesiedlania ludnoci ukraiskiej omawiali B. Bobusia33 i E. Misio34. Przesiedlenia rodzin ukraiskich, mieszanych i polskich, posdzanych o wspprac z OUN-UPA przez wojsko, odbywao si rwnolegle ze zwalczaniem przez nie kureni i sotni UPA. Wykorzystywano tu dowiadczenia z dziaa przeciwko OUN-UPA prowadzonych w 1946 roku. Przesiedlenie odbywao si w trzech etapach obejmujcych kolejno poszczeglne powiaty. Pierwszy etap, 28 kwietnia - 31 maja 1947 roku obj powiaty: sanocki, leski, brzozowski, czciowo lubaczowski i przemyski, z ktrych to wysiedlono ludno ukraisk, rodziny mieszane i polskie wedug sporzdzonych wczeniej spisw. W drugim etapie, trwajcym od koca maja do koca czerwca 1947 roku, zakoczono wysiedlanie nielicznych grup z wyej wymienionych powiatw oraz objto powiaty: jarosawski, kronieski, jasieski, zakoczono akcj w lubaczowskim oraz rozszerzono j na wojewdztwo lubelskie obejmujc ni powiaty bigorajski, hrubieszowski, bialskopodlaski, tomaszowski, wodawski, zamojski, a w wojewdztwie krakowskim powiaty: gorlicki, nowosdecki, nowotarski. W trzecim etapie, od koca czerwca do koca lipca, dokonano akcji oczyszczania powiatw, polegajcej na kontroli poszczeglnych wiosek, czy nie pozostay w nich osoby, ktre winny by wysiedlone, a w przypadku ujawnienia ich, byy aresztowane lub kierowane na ziemie zachodnie i pnocne Polski. w Kadym z tych etapw dokonywano przesiedle ze wszystkich powiatw w rnym zakresie. Przesiedle dokonywao wojsko. Otaczao ono wie, przewanie wczesnym rankiem, aby uniemoliwi ucieczk mieszkacom np. do lasu. Zwoywano zebranie mieszkacw i wyznaczano czas na spakowanie si i zabranie niezbdnych narzdzi rolniczych, ywnoci, inwentarza ywego itp. Czas, w jakim ludno danej wioski miaa przygotowa si do opuszczenia wsi wynosi do 5 godzin35. Po uformowaniu kolumny ludnoci danej miejscowoci, konwojowana bya do punktw zbiorczych. Trudnoci ze sprowadzeniem mieszkacw do punktw zbiorczych polegay na braku transportu. Nie wszystkie rodziny posiaday konie i wozy. Dla tych, ktrzy nie posiadali, transport mieli zapewnia wysiedlajcy. Byy to samochody wojskowe i furmanki z polskich wiosek. Punkty zbiorcze miay zapewni wyjedajcym wyywienie i opiek lekarsk. Byy strzeone przez wojsko, aby uniemoliwi
33 B. Bobusia, Przesiedlenie ludnoci ukraiskiej w ramach akcji Wisa w wietle akt zespou Gwnego Penomocnika Rzdu ds. Ewakuacji w Rzeszowie (GPR) i wybranych akt PUR w Rzeszowie, (w:) RHA, t 7/8, 1994, s. 207-246,:tene, Przebieg akcji Wisa w wietle materiaw archiwalnych administracji cywilnej, (w:) Polska - Ukraina. Wsplna przeszo ( Materiay z konferencji ), Cieszanw 2007,s. 154-166;tene, Warunki przesiedlenia ludnoci w ramach akcji Wisa, (w:) Materiay konferencji naukowej zorganizowanej 23-24 lutego 2007 roku w Przemylu, Przemyl, 2007, s. 203-258. 34 Akcja Wisa. Dokumenty, oprac. E. Misio, Warszawa 1993. 35 Tame,s. 161. Instrukcja dowdztwa GO Wisa dla dowdcy oddziau wysiedlajcego z 23 kwietnia 1947 roku.

ucieczk zgromadzonym tam ludziom36. Stacje zaadowcze zorganizowane byy w 31 miejscowociach, w tym w wojewdztwie rzeszowskim 18, lubelskim 9 i krakowskim 437. Wysiedlanych osadzono na terenach 9 wojewdztw38. Ogem przesiedlono 137 844 osoby, ktre zabray ze sob znaczn ilo byda i sprztw gospodarczych. Tabela 5. Wysiedlenie Ukraicw do USRR (1944 - 1946) oraz w ramach akcji Wisa na ziemie zachodnie i pnocne Polski wedug danych oficjalnych
Mieszkacy Powiat
w tym Ludno Przesiedlono Wysiedlono Obszar Ogem greck. wg spisu w l. 1944-46 w ramach Wysiedlono powiatu (w 1931r.) i prawosaw. z 14 II 1946 do USRR akcji ogem 2 w km (w 1931r.) w tys. Ukraicw3 Wisa5
1

Brzozw Gorlice Jarosaw Jaso Krosno Lesko Lubaczw Przemyl Sanok Biaa Podlaska Bigoraj Chem

83 205 104 805 148 028 116 805 113 387 111 575 87 266 162 544 114 195 116 266 116 951 162 340

12 743 25 092 52 302 7 659 15 132 81 588 44 723 73 631 54 882 18 715 21 055 37 875 49 802 33 642

67,0 96,6 132,9 104,1 102,1 39,4 54,2 89,8 88,0 113,3 84,2 127,1 123,3 115,8

684 1 079 1 397 1 055 934 1 622 1 258 1 479 1 282 2 122 1 720 1 975 2 164 1 995

4 9254 15 058 36 666 7 270 11 815

4

2 043 11 329 14 122 533 755 24 647 10 083 20 797 11 582 9 266 203 3 133 7 635 6 504

6 968 26 387 50 788 7 803 12 570 64 152 53 255 85 628 72 460 9 266 16 726 36 328 76 293 47 246

39 505 43 172 64 831 60 878 bd. 16 523 33 195 68 658 40 742

Hrubieszw 129 957 Tomaszw 121 124 Lubelski

36 B. Bobusia, Warunki przesiedlenia...,s. 206-219. Opisy punktw zbiorczych. 37 Stacje zaadowcze byy w miejscowociach wojewdztwa rzeszowskiego w: Gorlicach, Kronie, Jale, Zagrzanach, Gorliczynie, Grodzisku, Przeworsku, Sucu, Komaczy, Lesku - ukawicy, upkowie, Nowosielcach -Gniewosz, Olszanicy, Rymanowie, Sanoku, Szczawnem - Kulasznem, Zagrzu, Zauu:w wojewdztwie krakowskim w: Grybowie, Nowym Sczu, Piwnicznej, egiestowie, a w wojewdztwie lubelskim w: Becu, Bugu Wodawskim, Chemie, Chotylowie, Dugim Kcie, Hrubieszowie, Werbowicach, Zwierzycu. 38 Byy to wojewdztwa: olsztyskie (56 625 osb), gdaskie (5 280), szczeciskie (15 058), wrocawskie (15 491), koszaliskie (31 169), opolskie (2 542), zielonogrskie (10 870), poznaskie (1 437), biaostockie (995).

160

161

Mieszkacy Powiat
w tym Ludno1 Przesiedlono Wysiedlono Obszar Ogem greck. wg spisu w l. 1944-46 w ramach Wysiedlono powiatu (w 1931r.) i prawosaw. z 14 II 1946 do USRR akcji ogem w km2 (w 1931r.) w tys. Ukraicw3 Wisa5

Wodawa Zamo

113 566 149 548

33 585 6 942 25 060

82,2 135,6 156,2 1 720,8

2 326 1 662 1 571

25 030 5 480 20 093 493 841

6 543 230 8 439 137 844

31 573 5 710 28 532 631 685

Nowy Scz 189 867 Ogem

1 2 3

2 134 770 594 428

Zobacz tabela 1 i 2 GUS RP, Rocznik Statystyczny 1947, Warszawa 1947, Rok XI, s. 15, 18 GUS RP, Rocznik Statystyczny 1947. Rok XI, Warszawa 1947, s. 30 4 APR, Urzd Wojewdzki w Rzeszowie Wydzia Spoeczno-Polityczny, sygn. 397, s. 352 5 Akcja Wisa. Dokumenty. Opracowa Eugeniusz Misio, Warszawa 1993, s. 425-426

Tabela 6. Wykaz inwentarza ywego zabranego na nowe miejsce osiedlenia przez wysiedlonych w ramach akcji Wisa
Lp Inwentarz ywy 1 2 3 4 5 6 7 8 konie rebita krowy jawki cielta kozy i owce winie drb Wojewdztwo krakowskie 510 bd 4 415 bd 610 2 472 275 2 217 lubelskie 6 915 bd 10 984 bd bd 22 981 74 bd rzeszowskie 11 291 88 25 224 428 1 256 6 845 1 577 8 257 Ogem 18 716 88* 40 623 428* 1 866 32 298 1 926 10 474*

Wbrew przedstawianym przez historykw i publicystw warunkom przesiedlenia, byy one stosunkowo dobre, biorc pod uwag istniejce powojenne warunki. Opiek lekarsk objto ludno w punktach zbiorczych. Sprawowali j lekarze i pielgniarki zatrudnieni przez PUR oraz lekarze wojskowi39. Udzielali oni pomocy zgaszajcym si osobom przesiedlanym, a pozost6aym w czasie pobienych przegldw ich stanu zdrowia. Pomocy lekarskiej udzielono 19643 zbadanym i leczonym z rejonw wojewdztwa rzeszowskiego. Na leczenie przyznawano leki i rodki dezynfekujce. Na podstawie publikowanych danych mona przypuszcza, e zarwno przydziay ywnoci, jak te ciepa strawa wydawana w punktach zbiorczych, mogy by czciowo rozkradane. Przydzielano te suchy prowiant na okres podry kolej. Zdarzay si rabunki mienia przez ludno polsk mieszkajc w ssiednich wsiach40, gwnie ywnoci i narzdzi gospodarczych, ktrych wysiedleni nie mogli zabra z uwagi na brak rodkw wasnych transportu. W czasie podry na jeden wagon przypadao przecitnie od 1,4 do 2 rodzin, a wyjtkowo do 3,2 rodziny, a wedug przydziau liczbowego przewanie 9 osb, w nielicznych przypadkach 5, a nawet 1841. W czasie operacji WKsa odnotowano 21 zgonw, w tym 4 starcw (82-88 lat), 11 niemowlt, 2 przejechanych przez pocig oraz 4 osoby, ktrych przyczyn zgonu nie podano. Akcja przesiedlecza nie napotkaa wikszych sprzeciww ze strony wysiedlanych. Na stan ten wpyno zmczenie ukraiskich mieszkacw spowodowane przecigajcymi si walkami, cigymi obawami przed ewentualnymi represjami ze strony wojska i milicji, zwalczajcych OUN-UPA oraz przed represjami OUN-UPA wobec nie wywizywania si ludnoci ukraiskiej i polskiej z nakadanych na ni dostaw ywnoci dla oddziaw UPA, nie zgaszania si do sotni modych Ukraicw wcielanych drog poboru. Niemay wpyw na ludno ukraisk wywieray niesprawdzajce si obietnice propagandy ounowskiej zapowiadajce wybuch - III wojny wiatowej, w wyniku ktrej miao powsta pastwo ukraiskie. W istniejcej sytuacji przesiedlana ludno ukraiska pragna ju pokoju i normalnego ycia. Obawy przed nowym miejscem pobytu wywoyway plotki o wywoeniu ich do ZSRR oraz osadzeniu w wizieniach i obozach. Byy one przez onierzy dementowane. Cz ludnoci ukraiskiej bya przekonana o susznoci walki OUN-UPA o woln Ukrain i z ukrywan nienawici
39 B. Bobusia, Warunki przesiedlenia..., s. 237-240. Dane statystyczne w oparciu o: APP, Gwny 40 Akcja Wisa..., s. 245-246. Sprawozdanie zastpcy dowdcy 7DP do spraw polityczno-wychowawczych mjr K. Piszczaka dla zastpcy dowdcy GO Wisa do spraw polityczno-wychowawczych ppk B. Sidziskiego z przebiegu akcji wysiedleczej ludnoci ukraiskiej w okresie od 26 kwietnia do 9 maja 1947 roku. Pisa Ludno polska sterroryzowana przez bandy kierowaa si dotd instynktem samozachowawczym, nie ma adnego poczucia praworzdnoci, nie jest przyzwyczajona do wykonywania zarzdze, o czym najlepiej wiadcz rabunki mienia poukraiskiego, dokonywane przez ni mimo zakazw wydawanych przez wojsko 41 B. Bobusia, Warunki...,s. 225-226.

rdo: B. Bobusia, Przesiedlenie..., s. 244, E. Misio, Akcja Wisa..., s.436, podaje w oparciu o dane wojskowe wiksze iloci zabranego przez przesiedlonych inwentarza ywego, bd brak danych * - dane niepene

162

163

odnosia si do przesiedlajcych j onierzy. Rwnie ludzie starsi, przywizani do swoich miejscowoci i gospodarstw, rozpaczali opuszczajc domy, w ktrych si urodzili, pracowali i spdzali ycie. Bya to dla nich dua tragedia, z ktr trudno im byo si pogodzi. Tabela 7. Choroby zakane, zgony i porody wrd ludnoci przesiedlanej w ramach akcji Wisa z rejonw wojewdztwa rzeszowskiego.
Lp 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Tyfus Czerwonka Malaria wierzb Odra Jaglica Dyfteria Grulica puc forma przewleka Leus Wcieklizna (wodowstrt) poksani przez psy Ostry atak szau (skierowani do szpitali psychiatrycznych) Skierowani do szpitali z innymi chorobami Porody Zgony Wypadki i obraenia Ogem zbadano i leczono chorych Okrelenie Do osb 3 6 3 1273 11 Dzieci 71 16 55 5 7 5 87 23 21 91 4 starcy (82-88 lat); 11 niemowlta 2 przejechani przez pocig, pozostali b.d. Dane tylko z rejonu Przeworsk Dzieci Uwagi

Wysiedlon ludno podzielono na trzy kategorie: A - notowana przez UB. Rodziny z takimi oznaczeniami miano osiedla w rnych powiatach i gminach; B - notowana przez zwiad wojskowy. Miano ich osiedli pojedynczo w gminach; C - zastrzeenia zgosi dowdca oddziau przesiedlajcego, zalecajc osiedlanie ich po kilka rodzin we wsi42. Tabela 8. Aprowizacja przesiedlecw w ramach akcji Wisa. Dzienne racje ywnociowe na osob.
Lp 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Nazwa Chleb Mka pszenna Kasza Ziemniaki Tuszcz Miso Cukier Herbata Sl Jarzyny strczkowe Ilo w gr 266 50 50 500 25 50 16 3-4 13 30

rdo: B. Bobusia, Przesiedlenie...

19643 14,3% ogu przesiedlonych

rdo: B.Bobusia, Warunki..., s. 241; APP, Gwny Penomocnik..., sygn. 7, 8 oraz PUR O/W Rzeszw, sygn. 439, 508

Najbardziej podejrzane osoby byy aresztowane w punktach zbiorczych lub przeadunkowych. Aresztowanych osadzono w obozie w Jaworznie. Przesiedleniu podlegay rwnie rodziny mieszane. Liczba tych rodzin jest trudna do okrelenia, niemniej jednak mona stwierdzi, e byo ich stosunkowo duo, gdy poprzednim wywzkom nie podlegay. Sprawa ta wymaga dalszych, szczegowych bada. Wedug Szczeniaka i Szoty rodzin mieszanych polsko - ukraiskich byo 5 638 liczcych 21 928 osb, ale w wykazie tym brak danych dla 6 powiatw (Bigoraj, Chem, Krasnystaw, Wodawa, Zamo, Jaso)43. Wiemy rwnie, e w e w powiatach: przeworskim, acuckim, leskim, rzeszowskim, brzozowskim byy rodziny mieszane, z ktrych jeden z maonkw by wyznania rzymskokatolickiego, a drugi greckokatolickiego. Istnieje te problem Polakw grekokatolikw i prawosawnych,
42 Akcja Wisa..., s. 164, 165. 43 A. B. Szczeniak, W. Z. Szota, Droga...,s. 487-488.

164

165

ktrych wedug wytycznych przesiedleczych nie uznawano za Polakw kierujc si kryterium wyznaniowym. Instrukcja GO Wisa dla dowdcy oddziau wysiedlajcego okrelaa, ktre rodziny naley uzna za polskie. Zawieraa ona nastpujce kryteria polskoci: Za podstaw bra dowody przedwojenne, jak wiadectwa szkolne, ksieczki wojskowe, w ktrych zaznaczona jest narodowo i wyznanie. W wypadkach wtpliwoci wsplnie decydowa z delegatem UB44. W przypadku, gdy wysiedlany zgasza sprzeciw uwaajc si za niesusznie wysiedlanego, naley w oparciu o materia agenturalny sprawdzi, czy w okresie okupacji nie przyj narodowoci ukraiskiej45. Tego typu przepisy utrudniay nie tylko udowodnienie swej przynalenoci do narodu polskiego, a z uwagi na decydujcy gos funkcjonariusza UB, pozwalay wywocym stosowa dowolne kryteria. Zawiadczenia wydawane przez proboszczy rzymskokatolickich o wyznaniu i narodowoci nie byy wiarygodne dla wysiedlajcych. Rodziny polskie mogce pozosta w danej wsi i nie objte nakazem wysiedlenia, obawiay si pozosta z uwagi na dziaalno OUN-UPA i czsto opuszczay wie przenoszc si do miejscowoci, ktr zamieszkiwao wielu Polakw lub wyjeday na ziemie zachodnie i pnocne wraz z przesiedlan ludnoci ukraisk46. Okrelenie liczby rodzin polskich, ktre kierowane obawami przyczyy si do wysiedlanych rodzin ukraiskich wymaga dalszych bada. Dotyczy to take liczby rodzin polskich, ktre z uwagi na decyzje funkcjonariuszy UB byy traktowane jako wrogo ustosunkowane do wadz pastwowych lub udzielajcych pomocy ywnociowej OUN-UPA. Nie brano pod uwag, e pomoc ta bya wymuszana przez banderowcw, a jej odmowa grozia mierci rodzinom polskim. Wysiedlenie 15 rodzin polskich z urawicy w powiecie przemyskim w ramach operacji Wisa, wywoao oburzenie wadz miejscowych i interwencj47. Sprawa nabraa rozgosu i spowodowaa interpelacj w Sejmie posw PSL. W zaczniku do publikacji Akcja Wisa..., s. 405-426 pojawiy si bdne dane. Zosta on sporzdzony przez Sztab Generalny WP na podstawie statystyk wysiedleczych. Przykadem bdnych danych s miejscowoci w ktrych po wywiezieniu ludnoci ukraiskiej nie byo ludnoci polskiej. S to przykadowo miejscowoci: Radymno, Mirocin, Rozbrz, cho dwie ostatnie miejscowoci byy w powiecie przeworskim, nie jarosawskim, dalej w powiecie przemyskim: Fredropol, Bolestraszyce, Grochowce, w powiecie lubaczowskim: Oleszyce, Pazw, Werchrata. S te miejscowoci, w ktrych podano wyolbrzymion liczb Polakw, jak np. Bewin w powiecie przemyskim, w ktrym po przesiedleniu ludnoci ukraiskiej w ramach operacji Wisa miao pozosta 1 200 Polakw. W Bewinie nigdy takiej liczby mieszkacw nie byo48. Przesiedlenia
44 Akcja Wisa..., s. 163, dok. 73, s. 165, dok.75. 45 Tame, s. 163, dok 72. 46 Tame. 47 Tame, s. 217. Posowie PSL domagali sie powoania specjalnej komisji do zbadania wysiedlenia Polakw w operacji Wisa. wystpienie posw w Sejmie miao miejsce 4 czerwca 1947 roku. 48 Akcja Wisa..., s. 405-426.

w ramach operacji Wisa ludnoci emkowskiej napotykao na wtpliwoci miejscowych wadz administracyjnych. Byy one podyktowane wspln walk czci emkw przeciwko okupantowi niemieckiemu oraz nie uleganiu wpywom OUN-UPA, a nawet niechtnym stosunkiem ich do zwolennikw ukraiskiego nacjonalizmu. Wspycie emkw z Polakami byo na og zgodne i brak byo jaskrawych konfliktw midzy obu narodowociami mimo dzielcych je wyzna, jzyka i kultury. Podobnie byo na Podlasiu i Chemszczynie, gdzie cz ludnoci komunizujca przed wybuchem wojny i po wojnie, wczya si w popieranie ksztatujcej si wadzy. Podobnie jak emkowie podejmowali oni dziaalno w PPR, administracji samorzdowej i pastwowej oraz Milicji Obywatelskiej i Urzdu Bezpieczestwa. Naraeni byli na kierowane przeciwko nim dziaania tak polskiego, jak te ukraiskiego podziemia. Liczyli na poparcie wadzy i wyczenie z przesiedlenia do USRR oraz ewentualnego przeniesienia ziemie zachodnie i pnocne Polski. Rozpoczcie przesiedle spowodowao w powiecie wodawskim zebrania ukraiskich aktywistw PPR koczce si podejmowaniem uchwa przeciwko przesiedlaniu tych, ktrzy popierali wadz. Innym zjawiskiem byy sprzeciwy rodzin polskich, ktrych czonkowie weszli w zwizki maeskie z Ukraicami i obrona przez nie rodzin mieszanych przed przesiedleniem. Wykorzystywali oni swoje wpywy w radach gmin, ktre niejednokrotnie w poudniowo-wschodnich powiatach podejmoway rezolucje przesyane do wadz przeciwko wywoeniu rodzin mieszanych. Uchway, rezolucje i starania wadz lokalnych u wadz wojewdzkich i wojska, byy zbywane w wikszoci milczeniem lub spotykay si z odmowami. Mieszkacy narodowoci ukraiskiej i czonkowie rodzin mieszanych zagroonych przesiedleniem (o operacji przesiedle wci kryy plotki) starali si zabezpieczy przeciwko tej akcji. Zabezpieczeniem bya zmiana narodowoci i wyznania. Dokonywano jej przy pomocy ustosunkowanych przychylnie ksiy rzymskokatolickich oraz wadz administracyjnych. Warto dla przykadu poda, e liczba poda o zmian wyznania i narodowoci bya znaczna. W aktach wszystkich starostw z lat 1944 - 1947 znajduj si podania ludnoci ukraiskiej o zmian wyznania i narodowoci i tak np. w starostwie brzozowskim wniesiono w 1945 roku 423 podania, w 1946 roku byo ich 129, a w 1947 12749. Podobnie w powiecie przemyskim w 1944 roku wpyno 746 poda, w 1946 - 1 479, a od 1947 roku do lutego 1948 roku - 32650. Rwnie po wyborach do sejmu, w styczniu 1947 roku nastpi napyw chopw do PPR, ktra w omawianych powiatach zwikszya znacznie liczb swych czonkw51. Powodem tego zjawiska byo szukanie przez nich zwolennikw i czonkw PSL oraz polskiego niepodlegociowego podziemia,
49 APP, SPB, sygn. 174-177. 50 APP, SPP, sygn. 18-21, s. 91-106.. 51 APR, PPR Komitety powiatowe - sprawozdania statystyczne za rok1947 1948 - miesicznie. W styczniu 1947 roku PPR liczya w powiecie lubaczowskim 65 czonkw, a we wrzeniu 1948 roku ju 2 072. Podobnie w powiecie jarosawskim PPR liczya w styczniu 1947 roku 550 czonkw, w tym 215 chopw, a we wrzeniu 1948 roku 4 522 czonkw, w tym 3 253 chopw.

166

167

a take chopw ukraiskich popierajcych OUN-UPA, moliwoci zamaskowania swych sympatii politycznych, a w przypadku chopw ukraiskich traktowania przynalenoci do PPR jako zabezpieczenia przed wysiedleniem do USRR lub na ziemie zachodnie i pnocne Polski52. Tego typu starania, uwieczone nawet wynikiem pozytywnym, nie zapobiegay wysiedleniom w ramach operacji Wisa w wietle wydawanych dowdcom instrukcji. Niemniej jednak czci ludnoci ukraiskiej i mieszanej udao si unikn wywiezienia. W trakcie operacji Wisa rwnolegle do wysiedle ludnoci ukraiskiej, mieszanej i podejrzanej o wrogi stosunek do wadzy ludnoci polskiej, oddziay dywizji 3, 6, 7, 8, 9, Wojska Polskiego oraz 1, 2, 3 brygada KBW dokonyway przeszukiwa kompleksw lenych i podejmoway walk z sotniami UPA starajc si w ustawicznych z nimi walkach niszczy je. W czasie operacji Wisa dziaania bojowe oddziaw wojska oraz KBW polegay na zlokalizowaniu sotni UPA, a nastpnie otoczenie ich i rozbiciu. Taktyka ta polegajca na nieustannych pocigach za sotniami dawaa oczekiwane rezultaty. W walkach z wojskiem sotnie traciy bowiem ludzi osabiajc si znacznie. Trudnoci byo te wyywienie upowcw z uwagi na postpujce wysiedlanie poszczeglnych wsi ukraiskich. W toczonych walkach oddziay UPA przechodziy granic polsko - czechosowack chronic si przed pocigiem Wojska Polskiego, a napotykajc na opr ze strony wojsk czechosowackich, przechodziy granic ponownie przemieszczajc si na tereny polskie. Szczegowo losy poszczeglnych kureni UPA opisuje G. Motyka w publikacji Tak byo w Bieszczadach. W trakcie pocigu za sotniami, oddziay polskie likwidoway szereg bunkrw stanowicych magazyny ywnoci, sprztu wojskowego, a take schrony dla upowcw. W czasie operacji Wisa wojsko wykryo i zniszczyo 1 178 bunkrw, zabio lub ujo 1 509 czonkw UPA oraz schwytao i aresztowao 2 781 osb podejrzanych o wspprac lub przynaleno do OUN-UPA. Osadzono ich w obozie w Jaworznie53. Dziaajce kurenie Rena i Bajdy w wojewdztwie rzeszowskim i Zaliniaka oraz Berkuta w wojewdztwie lubelskim, zostay rozbite ponoszc znaczne straty. Podobny los spotka sotni Smyrnego dziaajc w rejonie Krynicy, Nowego Scza, Nowego Targu. Na lubelszczynie - jeszcze w sierpniu 1947 roku - w zasadzkach UPA na oddziay Wojska Polskiego w rejonach Dohobyczowa, Mircza i Piaseczna zgino 32 onierzy i oficerw, a 47 ponioso rany. Byy to ostatnie walki UPA z wojskiem. Na 23 dziaajcych na terenie Polski dowdcw kureni i sotni, 13 zgino w walce, 3 zostao ujtych w Czechosowacji i przekazanych wadzom polskim (Wodzimierz Szczygielski ps. Buraka, Grzegorz Mazur ps. Kalinowicz, Iwan Szpontak ps. Zaliniak), 4 przedostao si do amerykaskiej strefy okupacyjnej (Woodymyr Soroczak ps. Berkut, Roman Hrobelski ps. Brodycz, Micha Duda ps. Hromenko, Grzegorz ewko ps.
52 Z. Konieczny, Ruch robotniczy w regionie przemyskim..., s. 182 53 A. B. Szczeniak W. Z.. Szota, Droga..., s. 465

Kruk).Na zachd przedostali si te: sotenny Mikoaj Taraban ps. Tucza, prowidnyk III okrgu OUN Jewhen Sztendera ps. Prirwa, prowidnyk II okrgu OUN Leon Radejko ps. Krym, prowidnyk Teodor Rbisz ps. Zaruba, krajowy referent propagandy OUN Wasyl Haasa ps. Oram oraz szereg innych, rajdami wraz z dowdcami sotni lub innymi przywdcami i kurierami przeszli do okupacyjnych stref zachodnich Niemiec. Kres dziaalnoci OUN-UPA pooyo wykrycie w lasach monastyrskich bunkra krajowego prowidnyka OUN Jarosawa Starucha ps. Stiach, ktrzy znajdujc si w sytuacji bez wyjcia popeni wraz ze swoj ochron samobjstwo54 i likwidacja odkrytego przez oddzia KBW bunkra orodka wydawniczego krajowego prowydnika Wulkan. Podczas prby ucieczki zgin m. in. ksidz greckokatolicki Adam lusarczyk ps. Knycha. 16 wrzenia wpad w rce wojska szef SB Petro Fedoriw ps. Dalnycz. Jego ochrona, po walce w beznadziejnej sytuacji, popenia samobjstwo, a nieprzytomnego Dalnyczapo rozkopaniu bunkra przez wojsko odratowano. Dowdc VI Wojskowego Odcinka San Mirosawa Onyszkewycza ps. Orest schwytano we Wrocawiu w 1948 roku. Przesiedlenie ludnoci ukraiskiej i mieszanej na ziemie pnocne i zachodnie Polski pooyo kres istnieniu OUN-UPA w Polsce. Prby podejmowania dalszej dziaalnoci w okresie pniejszym koczyy si rozpracowaniem ich przez polski kontrwywiad i aresztowaniami.

Skutki operacji Wisa

Przesiedlenie ludnoci, w ramach operacji Wisa, pozwolio na likwidacj antypolskiego podziemia OUN-UPA i zwartych grup ludnoci ukraiskiej przy wschodniej granicy pastwa polskiego uniemoliwiajc odrodzenie si tendencji odrodkowych i oddalajc grob irredenty w sprzyjajcych warunkach. Powstay te moliwoci zagospodarowania ziem 17 omawianych powiatw, odbudowy mostw drogowych i kolejowych, drg, linii telefonicznych, normalnego dziaania administracji samorzdowej i pastwowej. Stopniowo uruchamiano szkoy powszechne. Zgodnie z koncepcj administracji lenej, przystpiono do zalesiania terenw mao urodzajnych, a take zasiedlania gospodarstw poukraiskich osadnikami z innych powiatw i repatriantami przy rwnoczesnym tworzeniu wikszych obszarowo gospodarstw i likwidacji wystpujcego na tym terenie przeludnienia. Wedug J. Petrusa zbdna ludno w rolnictwie w latach 1944-1945 wynosia w wojewdztwie rzeszowskim 655 tys. osb55, a w 1946 roku163 390 osb. Z tego w powiecie jarosawskim 41 083 osoby, a w2 sanockim 34 085 osb56. Zakadano, e otrzymywane przez przesiedlone z USRR rodziny polskie gospodarstwa powinny posiada
54 G. Motyka, Tak byo..., s. 458. Autor opierajc si o relacj J. wity pisze o ostatnich minutach ycia Stiacha nastpujco: Syszelimy, jak Stiach wraz ze swoj (...) ochron odpiewa (...) hymn ukraiski i w bunkrze sycha byo ciche detonacje. 55 J. Petrus, Migracje i zmiany struktury rde utrzymania ludnoci..., s. 208, 211. 56 Tame.

168

169

wraz z zabudowaniami obszar 5 ha, a w terenie grskim do 15 ha57. Osadnictwo na gospodarstwach poukraiskich byo w latach 1944-1945 bardzo trudne z uwagi na dziaalno OUN-UPA skierowan tak przeciwko Polakom miejscowym, jak i te repatriantom. Palenie przez OUN-UPA gospodarstw po wysiedlonych Ukraicach w latach 1945-1946, a nastpnie w trakcie operacji Wisa, utrudniao zasiedlanie tych ziem. Ogem spalono w latach 1945-1947 ponad 50 tys. gospodarstw poukraiskich i polskich58. Brak bezpieczestwa, odczuwany przez osadnikw, skania ich do zasiedlania wsi lecych w pobliu miast i miasteczek oraz w samych miastach. Akcj osadnictwa polskiego utrudnia wyjazd ludnoci polskiej na ziemie odzyskane z uwagi na dziaalno OUN-UPA. Czsto palono ich gospodarstwa. Inna przyczyn wyjazdu rodzin polskich na ziemie odzyskane bya bdna polityka wadz usiujcych zaludni je rwnie Polakami z powiatw, z ktrych wysiedlano ludno ukraisk. Do koca 1946 roku z wojewdztwa rzeszowskiego na ziemie odzyskane przesiedlono 145 072 osoby, a z wojewdztwa lubelskiego 221 24659. Z pewnoci cz przesiedlanych pochodzia z omawianych powiatw. Byo to bdem administracji pastwowej, gdy przenoszenie tych Polakw na tereny poukraiskie przyniosoby wiksze korzyci. Ustalenie liczby repatriantw, ktrzy osiedlili si na stae na terenie wojewdztwa lubelskiego i rzeszowskiego jest niemoliwe. Wedug niepenych danych w roku 1946 osiedlono w wojewdztwie rzeszowskim 6 260 rodzin (30 654 osoby), a w omawianych powiatach, bez miasta Przemyla 26 626 osb60. W latach 1945-1948, a wic rwnie po operacji Wisa osadzono w powiatach wojewdztwa lubelskiego (bez powiatu zamojskiego) 4 861 rodzin, czyli okoo 19 444 osoby61, a w 9 powiatach wojewdztwa rzeszowskiego 9 711 rodzin, 38 696 osb62, cznie 58 140 osb. Natomiast do 31 stycznia 1946 roku przesiedlono z omawianych 7 powiatw wojewdztwa rzeszowskiego na ziemie zachodnie 66 959 Polakw, w tym z wiosek 43 55263. Ogem liczba mieszkacw zmniejszya si w stosunku do roku 1931. Przyczyn spadku liczby mieszkacw byy skutki wojny oraz przesiedlenia ludnoci ukraiskiej do USRR i na ziemie zachodnie oraz dobrowolne wyjazdy ludnoci polskiej na ziemie zachodnie64. Nie mona si zgodzi z uzgodnieniami seminariw polsko-ukraiskich65, ktre podaj, e dziaalno podziemia ukraiskiego
57 E. Laska,Dziaalno Pastwowego Urzdu Repatriacyjnego..., s. 170. 58 Z. Konieczny, Przyczyny i skutki akcji Wisa. Przyczyny, przebieg, konsekwencje. Materiay z konferencji naukowej zorganizowanej 23-24 lutego 2007 roku w Przemylu, Przemyl 2007, s. 202. 59 S. Banasik, Dziaalno osadnicza Pastwowego Urzdu Repatriacyjnego na ziemiach odzyskanych w latach 1945-1947, Pozna 1963, s. 141. 60 APP, OW PUR, sygn. 424, s. 13. 61 APL, UWL Wydzia Spoeczno-Polityczny, sygn. 66,s. 13 ( dane z 3.X.1947):APZ SP Tomaszw Lubelski, sygn. 136, s. 2 62 APP, WO PUR, sygn. 424, s. 80. 63 Tame, s. 9. 64 Z..Konieczny, Zmiany demograficzne..., s. 114-117. 65 Uzgodnienia i rozbienoci zanotowane w czasie IX i X seminarium historycznego. Stosunki polsko-ukraiskie w latach II wojny wiatowej, Warszawa 6-10 listopada 2001. Geneza i przebieg akcji Wisa

i przeciwdziaanie wadz polskich (...) doprowadziy do zrujnowania ziem Polski poudniowo-wschodniej66. Zniszczenie ziem Polski poudniowo-wschodniej nastpio w wyniku dziaa OUN-UPA, a nie polskich. Mwic prociej, wadze polskie nie byy zainteresowane niszczeniem infrastruktury tego terenu. Nie mona te zgodzi si z tez, e w efekcie wysiedlenia Ukraicw, tereny omawianych powiatw posiadaj najmniejsz liczb ludnoci w Polsce przypadajc na 1 km. Teza, e w wyniku przesiedle Ukraicw do USRR w latach 1944-1946 i na ziemie pnocne i zachodnie Polski w ramach operacji Wisa tereny poudniowo-wschodniej Polski maj jedn z najniszych w kraju gsto zaludnienia67 nie jest prawdziwa. W wojewdztwie rzeszowskim najnisz gsto zaludnienia mia powiat leski: 11 osb na 1 km2, a w wojewdztwie lubelskim powiat wodawski 27,1 osb na 1 km. Pozostae posiaday wiksz liczb mieszkacw przekraczajc 40 osb na 1 km, dochodzc w niektrych powiatach do 109 (powiat kronieski)68. Wedug spisu powszechnego z 1950 roku poniej 40 mieszkacw na 1 km miay m. in. powiaty wojewdztw: biaostockiego, gdaskiego, olsztyskiego, szczeciskiego, warszawskiego i zielonogrskiego. Ogem byo to kilkadziesit powiatw. Najnisze zaludnienie mia w roku 1950 powiat ecki, bo 9,4 mieszkacw na 1 km2. Stan ten utrzymywa si rwnie w latach nastpnych, o czym wiadcz dane zawarte w roczniku statystycznym wydanym w 1963 roku69. Na podstawie jednego powiatu leskiego nie mona stawia tezy o najmniejszym zaludnieniu powiatw poudniowo-wschodniej Polski obejmujc ni wszystkie powiaty. Operacja Wisa ocalia ycie wielu polskim i ukraiskim mieszkacom terenw poudniowo-wschodniej Polski, gdy pooya kres toczcym si walkom. Przesiedlenie byo szokiem cywilizacyjnym dla ludnoci ukraiskiej. Warunki ycia przeniesionych na nowe gospodarstwa byy znacznie lepsze od tych, ktre pozostawili. Cz rodzin ukraiskich otrzymaa czsto zniszczone i zdewastowane gospodarstwa poniemieckie, ale pomoc materialna pastwa pozwolia na szybkie remonty i przywrcenie budynkw do stanu normalnego uytkowania. Zdarzay si jednak przypadki, e przesiedlona ludno ukraiska
oraz polityczne, ekonomiczne i demograficzne nastpstwa akcji Wisa, (:) P-U, t. 9, 2002, s. 401-402. 66 Tame,s.402. 67 . Palski, Polityczne..., s. 196; J. Makar, Polityczne..., s. 216 68 GUS RP, Narodowy Spis Powszechny z 3 XII 1950, Zeszyt 1, Warszawa 1952, s. 82-84. Wedug tego spisu nastpujce powiaty wojewdztwa rzeszowskiego posiaday liczb mieszkacw na 1 km: brzozowski 101, gorlicki 76, jarosawski 72, jasielski 96, kronieski 109, lubaczowski 30, leski 11, przemyski 40 (bez miasta), sanocki 44, a w wojewdztwie lubelskim powiaty: bialskopodlaski 44, bigorajski 47, chemski 48, hrubieszowski 46,6, tomaszowski 49,9, wodawski 27, zamojski 77. 69 Rocznik Statystyczny 1963, Warszawa 1963, s. 15-21. Poniej 40 mieszkacw na 1 km miao w wojewdztwie biaostockim 5 powiatw, w bydgoskim 1 powiat, w poznaskim 2, w olsztyskim 7, w koszaliskim 9, w szczeciskim 6, w zielonogrskim 5, w gdaskim 1 powiat. Z omawianych powiatw poudniowo-wschodniej Polski poniej 40 mieszkacw na 1 km w tym roku posiaday 4 powiaty: lubaczowski 39, wodawski 31, leski 26, a wyczony z niego powiat ustrzycki 13 mieszkacw na 1 km. W Polsce w tym czasie byo 40 powiatw o zaludnieniu 39 i mniej mieszkacw na 1 km, 16 powiatw z 31 mieszkacami i mniej, 5 powiatw z 26 i mniej.

170

171

traktowaa swj pobyt na nowych gospodarstwach jako tymczasowy i udzia si moliwoci powrotu do opuszczonych wiosek. Zaangaowanie tych ukraiskich rodzin w zagospodarowanie si na nowych miejscach byo opieszae, a nawet zdarzao si, e otrzymane gospodarstwa popaday w dalsz ruin. Dyskusj wywouje asymilacja wysiedlanej ludnoci. Niektrzy historycy polscy i w zasadzie wikszo ukraiskich twierdzi, e deniem wadz polskich bya asymilacja narodowa ludnoci ukraiskiej. Inni natomiast, e wadza dya do asymilacji pastwowej. Rozstrzygnicie tego problemu jest trudne. Nie ulega wtpliwoci, e rodziny mieszane asymiloway si bardzo szybko w nowym rodowisku. Ulegay jej te rodziny ukraiskie, oderwane od swych rodowisk i pozbawione opieki duszpasterskiej ksiy greckokatolickich i prawosawnych. Jedynie w tych miejscowociach, w ktrych mieszkao wicej rodzin ukraiskich i przedstawiciele inteligencji oraz duchowni uniccy lub prawosawni, utrzymyway si tradycje narodowe ukraiskie i istniao mocno ugruntowane poczucie odrbnoci narodowej. Na niewynarodawianie ludnoci ukraiskiej mieli wpyw osiedleni w tych samych wioskach Polacy, ktrzy byli niechtnie, a nawet wrcz wrogo ustosunkowani do przybyej w ramach operacji Wisa ludnoci. Stosunek ten u repatriantw ze Wschodu ZSRR wynika z dowiadcze wyniesionych przez ludno polsk z Woynia i Maopolski Wschodniej, ktra doznaa rnych krzywd ze strony nacjonalistw z OUN-UPA. Przesiedlenie Ukraicw na ziemie pnocne i zachodnie Polski pozwolio na ich szybsze zagospodarowanie. Przeniesienie z ubogich wiosek do bogatszych i lepiej zagospodarowanych ziem zachodnich umoliwio w krtkim czasie podniesienie na wyszy poziom ycia Ukraicw, a ich dzieci zachcio do podjcia nauki w szkoach rednich i wyszych. Trzeba tu doda, e osiedleni na gospodarstwach rodzinnych i w Pastwowych Nieruchomociach Ziemskich Ukraicy, korzystali z przywilejw uzyskiwania przez ich dzieci dodatkowych punktw za pochodzenie robotnicze, a to z kolei umoliwio im atwiejszy dostp na wysze uczelnie.

poudniowo-wschodniej Polski, ktrym ludno ukraiska kojarzya si z poczynaniami OUN-UPA. Przesiedleni Ukraicy traktowali pastwo polskie jako wrogie. Rodziny mieszane asymiloway si szybko i wchodziy bez problemw w rodowisko polskie. Opierajc si o zasad internacjonalizmu oraz pragnc pozyska ludno ukraisk dla budowy Polski Ludowej, Biuro Polityczne KC PZPR postanowio stworzy mniejszoci ukraiskiej moliwo nauki dzieciom ukraiskim jzyka ukraiskiego oraz rozwoju kultury ukraiskiej i uczestniczenia w yciu spoecznym, w tym w pracach rad narodowych i spdzielniach. Tendencje te spotkay si z negatywnym odbiorem aktywu PZPR, wadz administracyjnych oraz ludnoci polskiej.

Zakoczenie
[...] Pooenie ludnoci przesiedlonej w operacji Wisa, szczeglnie ukraiskiej, byo bardzo trudne. Przyczyny tego byy zoone. Skaday si na nie: wyszy standard domw mieszkalnych, ktrych przesiedlecy poprzednio nie posiadali (elektryczno, wodocigi, kanalizacja itp.), przywizanie do miejsc poprzedniego zamieszkania, zerwanie istniejcych poprzednio wizi ssiedzkich, trudne warunki dostosowania otrzymanych gospodarstw, czsto zrujnowanych, do zamieszkania oraz zagospodarowanie otrzymanej ziemi. Nowe otoczenie byo w stosunku do osiedlanych Ukraicw wrogie. Byli to bowiem m. in. repatrianci z Woynia, Maopolski Wschodniej, a czsto osadnicy z ziem

172

173

dr Leon Popek

Zagada Ostrwek i Woli Ostrowieckiej (30.08. 1943 r.)

Ju na wstpie naley zaznaczy, i zagada Ostrwek 30 sierpnia 1943 r. dotyczy rwnie zniszczenia przez tych samych sprawcw, w tym samym czasie i w podobny sposb, przylegajcej do tej wsi, Woli Ostrowieckiej. Obie miejscowoci, zaoone w XVI w., byy cile ze sob zwizane. Mieszkacy Ostrwek i Woli Ostrowieckiej byli od zawsze katolikami. Wg tradycji, na Woy zostali sprowadzeni z Mazowsza przez krla Wadysawa Jagie. Rozmawiali po polsku gwar mazursk i byli nazywani Mazurami. W cigu kilkuset lat swej bytnoci na Woyniu (waciwie na Ziemi Chemskiej), Polacy z Ostrwek i Woli Ostrowieckiej zachowali czysto narodow, jzykow, wyznaniow i obyczajow. Pomimo naciskw, szczeglnie w dobie zaborw, nie ulegli rusyfikacji i nie zdradzili wiary przodkw. Zawsze byli wiernymi wyznawcami Kocioa rzymskokatolickiego.1 Nazwa wsi Ostrwki pochodzi od wyrazu ostrw, co znaczy - wyspa. Wola Ostrowiecka, w dokumentach te jako Wola Lacka (Wola Polska) lub Wola Mazowiecka, powstaa troch pniej ni Ostrwki, chocia na jej gruntach. Std drugi czon nazwy wsi. Wedug znanych dokumentw przed 2. poow XVII w. Ostrwki i Wola Ostrowiecka naleay do rodziny Jeowickich. W roku 1644 Mikoaj Firlej Broniewski z Dbrowicy, podkomorzy czernihowski zakupi miasto wiere i kilka wsi w Ziemi Chemskiej (w tym m.in.: Staryki, Lack Wol, Ostrwek, Stare Rwno, Woczkow Wol) od spadkobiercw Daniela Jeowickiego, podkomorzego krzemienieckiego i Hieronima Jeowickiego, starosty chemskiego. Przez cay XVII i XVIII w. Ostrwki i Wola Ostrowiecka naleay do rodziny Oldzkich. W wieku XIX przeszy na wasno Malewczykw, Czaplickich, a nastpnie Bogatkw i Straycw. W XX w. (do roku 1939) majtek ziemski w Ostrwkach nalea do Konczewskich. Rzymskokatolick parafi w Ostrwkach erygowa 11 stycznia 1765 r. biskup chemski Walenty Wyk. Miaa ona 500 wiernych i skadaa si z dwch miejscowoci: Ostrwki (siedziba parafii) i Wola Ostrowiecka. Z punktu widzenia administracji kocielnej parafia wchodzia w skad dekanatu lubomelskiego rzymskokatolickiej diecezji chemskiej. Pod wzgldem przynalenoci administracyjnej obie miejscowoci leay w Ziemi Chemskiej, ktra w 1388 r. wraz z Lubomlem zostaa wczona do Korony.
1 Przed kilkunastu laty ukazao si pierwsze historyczne opracowanie dotyczce tych miejscowoci, a cilej biorc ich zagady przez OUN-UPA w 1943 r : L. Popek, T Trusiuk, P. Wira, Z. Wira, Woyski testament, Lublin 1997. Zobacz take: L. Popek, Cmentarz parafialny w Ostrwkach na Woyniu, Lublin 2005 oraz L.Popek, Ostrwki Woyskie ludobjstwo, Warszawa 2011.

Warto podkreli, i w okresie niewoli, mieszkacy tych miejscowoci aktywnie brali udzia w powstaniach: kociuszkowskim ( 1794) i styczniowym (1863) a w 1915 r. wsparli oddzia jazdy polskiej legionistw Jzefa Pisudskiego. Podczas potyczek z Armi Czerwon w 1919 r. pod Ostrwkami zgino 6 polskich onierzy i 5 z armii bolszewickiej. Po przejciu frontu mieszkacy Ostrwek i Woli onierzy polskich pochowali na cmentarzu parafialnym, za Rosjan obok, ale poza cmentarzem.2 W okresie midzywojennym Ostrwki i Wola Ostrowiecka naleay do gminy Huszcza, powiatu lubomelskiego, wojewdztwa woyskiego. Wedug powszechnego spisu ludnoci z dnia 30 wrzenia 1921 r. w Ostrwkach mieszkao 518 osb (270 mczyzn i 248 kobiet) w 84 budynkach mieszkalnych i w 8 innych zabudowaniach. Pod wzgldem wyznaniowym byo: 489 osb wyznania rzymskokatolickiego, 15 prawosawnego i 14 mojeszowego. Narodowo polsk poday 503 osoby, rusisk 15 osb. W Woli Ostrowieckiej mieszkao 658 osb (315 mczyzn i 343 kobiety) w 120 gospodarstwach. Wyznanie rzymskokatolickie deklarowao 641 osb, a mojeszowe 17. Narodowo polsk podao 657 osb, ydowsk 1 osoba. W gminie Huszcza Polacy stanowili 27% ludnoci (w powiecie lubomelskim 14%). rednia gsto zaludnienia wynosia 42 - 48% mieszkacw na 1 km2. Przecitna powierzchnia gospodarstwa chopskiego w Ostrwkach czy Woli Ostrowieckiej wynosia 2-5 ha. Tylko nieliczni mieli wicej ziemi. Pierwsze dni II wojny wiatowej przebiegay spokojnie. Z czasem do mieszkacw docieray jednak informacje o pewnych skrytobjczych mordach Polakw, dokonywanych przez komunistyczno-nacjonalistyczne bojwki ukraiskie. Potwierdzali to liczni uciekinierzy z Tczewa, Gdyni i Torunia oraz polscy onierze powracajcy do domu. Po agresji Zwizku Sowieckiego na Polsk 17 wrzenia 1939 roku, onierze sowieccy pojawili si w Ostrwkach i Woli Ostrowieckiej dopiero 23 wrzenia. W kilka dni pniej do Ostrwek i Woli Ostrowieckiej dotara liczna grupa onierzy polskich ( ok. 150 osb), prawdopodobnie ze 135 puku piechoty Samodzielnej Grupy Operacyjnej Polesie, ktra wyruszya 24.09.39 r. z Maniewicz w kierunku Warszawy. Przechodzc przez ssiedni wie Rwno zostali zaatakowani przez uzbrojonych Ukraicw. Prawdopodobnie wtedy zgino z rk bojwki ukraiskiej trzech polskich oficerw. Zostali pochowani na ostrowieckim cmentarzu.3 Na pierwsze represje Polacy nie musieli dugo czeka. Ju w nocy z 9 na 10 lutego 1940 roku z caego rejonu lubomelskiego wywieziono do obwodu archangielskiego rodziny osadnikw wojskowych, gajowych, leniczych i uciekinierw z Pomorza.4
2 W 2005 r. staraniem Rady Ochrony Pamici Walk i Mczestwa w Warszawie na cmentarzu w Ostrwkach zostay postawione na mogiach onierzy okazae pomniki. 3 W 2005 r. staraniem ROPWiM na ich mogile stan okazay pomnik. 4 Z Ostrwek wywieziono rodziny osadnika wojskowego pk. Dudziskiego i Szulgacza, w czerwcu 1940 r. rodzin osadnika Karola Romaniuka. Z Woli Ostrowieckiej rodziny: osadnika wojskowego Jana Koguciaka, gajowego Antoniego Skibiskiego, gajowego Szelaskowskiego i leniczego Franciszka Kruka.

174

175

 W poowie 1940 r. wadza sowiecka przystpia do tworzenia kochozw. Wielu modych mczyzn z Ostrwek i Woli Ostrowieckiej powoanych w latach 1940/41 do Armii Czerwonej ju nigdy nie powrcio do domu. 22 czerwca 1941 r. wybucha wojna niemiecko-radziecka. Wkrtce Niemcy utworzyli na zajtych terenach wasn administracj. Ostrwki i Wola Ostrowiecka znalazy si w skadzie komisariatu okrgowego Luboml (Gebietskommissariat), ktry by czci generalnego okrgu Woy i Podole (Generalbezirk Wolhynien und Podolien). Nastpia zmiana okupanta i posypay si nowe represje, gwnie wobec Polakw, co przejawiao si w obowizkowych kontyngentach i wywzkach na przymusowe roboty do Niemiec. W padzierniku 1942 roku Niemcy z policj ukraisk wymordowali kilkanacie tysicy ydw z komisariatu okrgowego Luboml. Od wiosny 1943 r. przez wsie przechodziy patrole UPA i penetroway teren w poszukiwaniu broni u Polakw oraz dopytyway si o organizacje AK, rabujc przy tej okazji gospodarzy. Byy te przypadki pobi i ostrzeliwania domw. Z tego powodu ksidz proboszcz Stanisaw Dobrzaski, czsto nie nocowa na plebanii. Fakty te niepokoiy, ale postanowiono nie rozdrania upowcw. Zorganizowano jedynie nocne patrole i warty, zawodne z powodu braku broni i niezdyscyplinowania. 5 lipca 1943 r. banderowcy pod dowdztwem Petra Gusara Maluka zorganizowali zasadzk na Niemcw na mocie midzy Ostwkami i Borow, w wyniku ktrej zgin oficer i kilku onierzy niemieckich. W odwecie Niemcy postanowili spacyfikowa Ostrwki. Ostatecznie pacyfikacj odwoano, ale na skutek strzelaniny spono gospodarstwo Wiktorii Ulewicz. W pomieniach zgina jej crka Agnieszka, a z odniesionych ran zmara ssiadka Helena Kuwaek. W dniach 28 i 29 sierpnia 1943 r. w okolicznych wsiach: Rwno, Poapy, Sok odbya si mobilizacja Ukraicw przez przybye z terenw Galicji doborowe oddziay UPA. Do Ostrwek i Woli Ostrowieckiej docieray niepokojce wieci, i na Mazurw szykuje si napad. O wicie 30 sierpnia 1943 roku po wymordowaniu Polakw w niedalekich wsiach Kty i Jankowce, kure UPA ysego oraz sotnia Iwana Zareczniuka Worona ruszyy na Ostrwki i Wol Ostrowieck. Banderowcw wspierali niektrzy mieszkacy z okolicznych wsi (Sok, Poapy, Przekurka, Huszcza) uzbrojeni w wikszoci w widy, siekiery, kosy i paki. Wsie zostay otoczone szczelnym kordonem przez uzbrojonych striciw UPA. Odcito wszelkie drogi ucieczki. Naley podkreli, i scenariusz mordw w Ostrwkach i Woli Ostrowieckiej by niemal identyczny. Rni si tylko pewnymi szczegami. Opuszczajcych wie zawracano z drogi i strzelano do prbujcych przedrze si przez kordon. Ludno zostaa podstpnie zapdzana na plac szkolny, gdzie na rzekomym zebraniu miay by przekazane mieszkacom wane wiadomoci. Ca wie upowcy dokadnie

przeszukiwali, by uniemoliwi ukrycie si. Przy tych czynnociach jednych poniano wyzwiskami, innych uspokajano. Z zgromadzonych na placu ludzi wpdzono do szkoy mczyzn, a kobiety z dziemi i starcw wprowadzono do kocioa( tak byo w Ostrwkach). W midzyczasie w kilku miejscach Ukraicy kopali due doy na zwoki. Szkoa, gdzie byo ponad 200 mczyzn, zostaa przez nich otoczona i zamknita, cznie z okiennicami od zewntrz. Kilku upowcw, groc wszystkim mierci, zadao oddania broni, zota i zegarkw. Kilkuset mczyzn zaczo piewa Kto si w opiek odda Panu swemu. Nastpnie oprawcy, bijc kolbami znajdujcych si najbliej wejcia, wyprowadzali mczyzn grupami po 10: do zabudowa Jana Trusiuka Ilka oraz za stodo gospodarza Suszki, gdzie ich mordowano strzaem z broni palnej lub uderzeniami w ty gowy siekier lub wielkimi drewnianymi maczugami W miejscach tych pozostay w wykopanych popiesznie doach-rowach dwie wsplne mogiy liczce: okoo 100 osb u Suszka, 81 osb u Trusiuka. Okoo 20 osb zamordowano przy kuni Baandy. Czwarta mogia, liczca pi osb, znajdowaa si w pobliu kocioa na tzw. Wygonie, jednake mogi i ofiar na terenie wsi byo znacznie wicej, bowiem nie wszyscy zamordowani byli pochowani w wymienionych tu miejscach. W dwch miejscach spalono gospodarstwa, by zatrze lady mogi. Wiele osb zostao te zamordowanych w mieszkaniach, w obejciach gospodarskich, na drodze lub zostao wrzuconych do studni. Zgromadzone w kociele kobiety z dziemi i starcw prawdopodobnie zamierzano ywcem spali, ale nie zdono, bowiem okoo poudnia nadjechali samochodami Niemcy, patrolujc okolic. Wywizaa si strzelanina. Wwczas, w wielkim popiechu wyprowadzono ich z kocioa, w liczbie okoo 300 osb, i popdzono na rysko pod las Kokorawiec w pobliu wsi Sok. Idcy na mier byli poganiani biciem i wyzwiskami. Prby ucieczek w drodze koczyy si zamordowaniem. Na rysku pod lasem Kokorawiec ofiary zabijano w 10-osobowych grupach, ktrym kazano ka si twarzami do ziemi i mordowano kolejno strzaami oraz uderzeniami bagnetw. Po egzekucji upowcy sprawdzali, czy wszyscy s zabici i dobijali rannych. Mimo to ocalao kilkanacie osb. Cz z nich (ranni) zmaro w pobliu miejsca masakry po odejciu upowcw. Po kilkunastu dniach zwoki pomordowanych zostay zakopane na rozkaz UPA przez Ukraicw z Sokoa w wykopanym dole, gdzie zagrzebano co najmniej 231 ofiar. Miejsce to jest nazywane przez miejscowych Ukraicw Trupim Polem. W czasie dokonywania rzezi, zorganizowane grupy Ukraicw z ssiednich wsi, pldroway wie, a znalezionych ukrytych Polakw mordowano. Szukano te ofiar na polach, podstpnie nawoujc po polsku. W Woli Ostrowieckiej zgromadzono niemal wszystkich mieszkacw w szkole i na placu szkolnym. Nastpnie oprawcy, najpierw wyprowadzali

176

177

mczyzn, grupami po 10 osb: do pobliskich zabudowa Strayca. Tam za stodo mordowali uderzeniami w ty gowy siekier, motami do uboju byda lub wielkimi drewnianymi maczugami Tak zginy 243 osoby. Gdy do Ostrwek nadjechali Niemcy i rozpocza si strzelanina, banderowcy zamknli pozostaych ( gwnie kobiety i dzieci w liczbie ok. 200 osb), oblali drewniany budynek benzyn i podpalili. Nastpnie przez okna wrzucili granaty. Prbujcych ratowa si ucieczk, ktrzy wyskakiwali przez okna z poncego budynku, zabijano z broni palnej. Z ok. 200 osb zdoao si uratowa zaledwie kilka i to najczciej jako ranni. Podpalono rwnie, znajdujc si po drugiej stronie drogi, stodo u Jesionkw, gdzie spono ok. 30 osb- gwnie kobiet. Napadu na Ostrwki i Wol Ostrowiecka dokonano w ramach szeroko zakrojonej akcji eksterminacyjnej ludnoci polskiej. W cigu zaledwie kilku godzin Ukraicy wymordowali w obu wsiach ok. 1050 osb ( autor zebra i opracowa peny wykaz imion i nazwisk pomordowanych). W 1943 r. w Ostrwkach mieszkay co najmniej 664 osoby - 121 rodzin. Z ponad 100 rodzin zgino co najmniej 474 osb, tj. ok. 70%. Prawdopodobnie rzeczywista liczba pomordowanych jest wiksza od podanej o ok. 10-15 osb. W liczbie tej byo na pewno:145 mczyzn, 125 kobiet i ok. 204 dzieci (do lat 14). Ok. 6 kobiet byo w zaawansowanej ciy. Sposb i okolicznoci przeprowadzenia mordu wskazuj, e jego celem byo fizyczne wyniszczenie caej ludnoci Ostrwek i Woli Ostrowieckiej - w tym take dzieci, kobiet i starcw. To byo zaplanowane i zrealizowane ludobjstwo. Fakt, e ocalao ok. 30% potencjalnych ofiar, mona tumaczy niespodziewanym pojawieniem si oddziau niemieckiego, ktry ostrzela z duej odlegoci Ukraicw. Panika wywoana tym zdarzeniem spowodowaa pospieszne wycofanie si napastnikw z obu wsi. Brak czasu na dokadne przeszukanie zabudowa uratowa ycie tym, ktrzy byli w nich ukryci. W 1943 r. w Woli Ostrowieckiej mieszkao co najmniej 866 osb - 197 rodzin. Ze 169 rodzin zgino co najmniej 568 osb, tj. ok. 66%. W tej liczbie byo na pewno 161 mczyzn, 185 kobiet (w tym co najmniej 5 w zaawansowanej ciy) i ok. 222 dzieci. Z 79 rodzin nikt nie ocala - zginli wszyscy (40%). Prawdopodobnie rzeczywista liczba pomordowanych jest wiksza od podanej o ok. 10-15 osb. Pozostay po zabitych majtek zrabowano za zabudowania spalono. Zgin zamordowany razem z wiernymi ostatni proboszcz ostrowiecki ks. kan. Stanisaw Dobrzaski. Zosta wycignity ze sterty somy, gdzie si ukry i zamordowany w zabudowaniach Trusiuka, prawdopodobnie przez obcicie gowy siekier. 19 wrzenia 1943 roku, spalono rwnie koci. Dzi na miejscu Ostrwek i Woli Ostrowieckiej rozcigaj si bye kochozowe pola uprawne, pastwiska lasy i ki. Na niektrych zbiorowych mogiach

widniej lady wypasu byda. Pozosta zdewastowany i zaronity cmentarz parafialny oraz niepoliczone pojedyncze i zbiorowe mogiy. Tak naprawd to tereny obu tych wsi s wielkim cmentarzem! Nale te wspomnie, i w 1992 roku za zgod wadz ukraiskich w Ostrwkach i Woli Ostrowieckiej dokonano czciowej ekshumacji ofiar OUN-UPA. Z mogiy w Woli Ostrowieckiej wydobyto szcztki nie mniej ni 243 osb, w tym 120 mczyzn, okoo 37 kobiet, 20 osb w wieku poniej 20 roku ycia oraz 19 dzieci. Z mogiy w Ostrwkach ekshumowano szcztki nie mniej ni 80 osb, w tym 3 przed ukoczonym 20 rokiem ycia i 2 dzieci. W pobliu mogiy w Ostrwkach odkryto take zasypan studni, na dnie ktrej spoczywa szkielet starca - Wadysawa Kuwaka. cznie w czasie ekshumacji odnaleziono szcztki nie mniej ni 324 osb, co stanowi 31% ogu zamordowanych w dniu 30 sierpnia 1943 r. Dokadnie w 49. rocznic mordu, dnia 30 sierpnia 1992 roku na dawnym cmentarzu rzymskokatolickim w Ostrwkach odbyy si uroczystoci pogrzebowe. Na ten jedyny w swoim rodzaju pogrzeb po latach przybyli z Polski przedstawiciele wadz pastwowych w osobach: prof. Alicja Grzekowiak - wicemarszaek Senatu RP, prof. Jerzy Pietrzak - dyrektor gabinetu Marszaka Senatu RP, Eugeniusz Wilkowski - senator wojewdztwa chemskiego, Henryk Czarnocki - senator wojewdztwa siedleckiego, Zygmunt Mogia-Lisowski - pose ZCh-N z wojewdztwa warszawskiego, Leszek Burakowski - Wojewoda Chemski, dr Henryk Litwin - konsul RP we Lwowie. Obecni take byli przedstawiciele rodowiska onierzy 27 Woyskiej Dywizji AK a take Szczepan Siekierka - przewodniczcy Stowarzyszenia Upamitnienia Ofiar Zbrodni Ukraiskich Nacjonalistw oraz dziennikarze. Na uroczystociach pogrzebowych wadze ukraiskie reprezentowali: Woodymyr Mychajowycz Sklanczuk - Przedstawiciel Prezydenta Ukrainy w Lubomlu, Jurij Sylwestrowycz Lenartowycz - zastpca prezydenta obwodu woyskiego, Borys Petrowycz Kymczuk - przewodniczcy Obwodowej Rady w ucku. Przybya take okoo 300-osobowa grupa Polakw, zoona z dawnych mieszkacw Ostrwek i Woli Ostrowieckiej oraz ich dzieci i wnukw. Bardzo licznie stawili si Ukraicy - mieszkacy wsi Rwno, Borowa, Huszcza, Sok i Poapy. cznie w uroczystociach wzio udzia okoo 2 000 osb. Przez kolejne lata kontynuowane byy coroczne, ju tradycyjne, pielgrzymki autokarowe do Ostrwek i Woli Ostrowieckiej. Uczestnicz w nich byli mieszkacy - Woyniacy z rnych stron Polski. Przy tych okazjach odprawiane s Msze w. przy zbiorowej mogile na ostrowieckim cmentarzu. W modach bior zawsze udzia miejscowi Ukraicy. Ekshumacja zbliya obie spoecznoci, a ujawnienie potwornych skutkw zapiekej nienawici do innych nacji byo na tym terenie momentem zwrotnym w deniu do nawizywania przyjaznych kontaktw midzy Polakami i Ukraicami. Wbrew obawom niektrych przedstawicieli

178

179

wadz Ukrainy, ekshumacja nie staa si zaczynem nienawici, dzy odwetu i pogardy dla Ukraicw, lecz przyczynia si do wzbudzenia wrd Polakw aktu przebaczenia Chocia obecnie Ostrwek i Woli Ostrowieckiej nie ma ju na wspczesnych mapach Ukrainy, to pozosta cmentarz i zbiorowe oraz pojedyncze mogiy pomordowanych. Byli mieszkacy przez kolejne 19 lat starali si u wadz w ucku i Lubomlu o dokoczenie ekshumacji i katolicki pochwek dla pomordowanych. Bezskutecznie. Nadzieja pojawia si dopiero w 2003 r., gdy z okazji 60 rocznicy mordw na Woyniu Ostrwki byy brane pod uwag, jako miejsce spotkania prezydentw Polski i Ukrainy. Wybrano Poryck (Pawliwka) ze wzgldw organizacyjnych i logistycznych. Kolejna szansa pojawia si na pocztku tego roku, kiedy w czasie spotkania obecnych prezydentw Polski i Ukrainy pada propozycja, aby postawi, a nastpnie wsplnie odsoni pomnik w Ostrwkach. Za wstawiennictwem Rady Ochrony Pamici Walk i Mczestwa w Warszawie, strona ukraiska zgodzia si eby wczeniej przeprowadzi ekshumacj i zorganizowa katolicki pochwek ofiar. Jako przedstawiciel rodzin pomordowanych, a jednoczenie przedstawiciel IPN w dn.25 lipca 2011 r. pojechaem z grup wolontariuszy do Ostrwek i Woli Ostrowieckiej. Razem z pracownikami Rady Ochrony Pamici Walk i Mczestwa w Warszawie oraz archeologami z UMK w Toruniu braem udzia w pracach ekshumacyjnych. Dziaania wczeniej uzgodnione ze stron ukraisk (odpowiednie wadze obwodowe w ucku i powiatowe w Lubomlu) byy prowadzone przez archeologw ukraiskich ze Lwowa a koordynowane przez ROPWiM. Miay za zadanie dokonanie ekshumacji z 2 masowych mogi Polakw zamordowanych 30.08.1943 r. przez OUN-UPA z Ostrwek i Woli Ostrowieckiej. Prace archeologiczne rozpoczy si na terenie modego, liczcym ok. 15 lat lasu sosnowego, na tzw. Trupim Polu koo wsi Sok, gdzie wedug relacji wiadkw miao zgin ok. 300 kobiet i dzieci z Ostrwek i Woli Ostrowieckiej. Prace odbyway si w bardzo trudnych warunkach (brak kuchni polowej, brak drg dojazdowych, prywatny sprzt [piy, szpadle, namioty]). Dodatkowo nasze dziaania ( ekipa polska liczya 8-12 osb) utrudniay cige, ulewne deszcze, ktre ustawicznie zaleway nam wykopy oraz odciy nasze obozowisko od drg bitych (dowz ywnoci, wody pitnej we wasnym zakresie). Dopiero po interwencji konsula z ucka Tomasza Janika, sytuacja nieco si poprawia ( dowieziono nam wod w beczkach). W trakcie prac archeologiczno-ekshumacyjnych wykonano a 12 wykopw sondaowych, ale odnaleziono i odsonito tylko 1 mogi kryjc szcztki dzieci, kobiet i nielicznych mczyzn zamordowanych przez UPA 30.08.1943 r. Grb masowy mia wymiary 8,5 na 2,5 metra i gboki by na 1,2 m poniej poziomu gruntu. Kry szcztki co najmniej 231 osb ( 93 w wieku do lat 7; 48 w wieku 7 15 lat; 39 w wieku 15 20 lat; 49 w wieku 20-35 lat ; 8 w wieku 35 50

lat; 1 w wieku 55- 60 lat i 3 osoby w wieku powyej 60 lat). Wedug relacji wiadkw ciaa pogrzebane zostay dopiero ok. dwa tygodnie po mordzie, przez co byy w posunitym stanie rozkadu. Grb wykopany zosta w piasku, atwo przepuszczalnym dla wody rodowisku. Te czynniki spowodoway, e szcztki kostne pomordowanych ulegy daleko idcemu rozkadowi. Szczeglnie nie do koca zmineralizowane koci dzieci manifestoway si pod postaci ciemnych przebarwie utworzonych przez uamki kostne i korzenie drzew. Lepiej zachoway si przedmioty osobiste: medaliki, szkaplerze, spinki do wosw, guziki, paciorki racw, korale. Oprcz prac prowadzonych na Trupim Polu wykonano trzy akcje ekshumacyjne w pobliu wsi Sok. Wszystkie ekshumowane groby wskazane zostay przez mieszkacw tej ukraiskiej wsi. Pierwszy znajdowa sie w lesie, w odlegoci ok. 1 km od Trupiego Pola i kry szcztki 2 osb - maestwa Pogorzelcw ( znanych z relacji wiadkw Polakw i Ukraicw). Drugi grb kryjcy szcztki trzech osobnikw znajdowa si rwnie w lesie, ok. 1,5 km od Trupiego Pola. Kolejna ekshumacja miaa miejsce we wsi Sok, gdzie wydobyto niekompletne szkielety 2 mczyzn. W trakcie tej ekshumacji, najstarsi Ukraicy - mieszkacy tej wsi, podali wersj, i s to szcztki 2 onierzy z 27 Woyskiej Dywizji Piechoty AK, ktrzy zginli na terenie wsi Sok 21.04.1944 r. w boju z wojskami niemieckimi ( prawdopodobnie porucznika Andrzeja Buchmana ps. Korsak i NN ps. Cygan). Po wydobyciu z mogiy wszystkich szcztkw, umieszczono je w plastikowych workach a nastpnie przeoono do kilku drewnianych trumien (specjalnie zamwionych i wykonanych w Lubomlu). Razem z innymi szcztkami (wydobytymi pod koniec sierpnia z mogiy w Woli Ostrowieckiej) zostay uroczycie pochowane dn. 30.08.2011 r. na cmentarzu w Ostrwkach. Kolejna akcja poszukiwawcza i ekshumacyjna odbya si w dn. 22 30 sierpnia na terenach wsi Wola Ostrowiecka. Prace archeologiczne rozpoczy si na polu w miejscu dawnej szkoy, ktr udao si zlokalizowa za pomoc georadaru archeologom ukraiskim ze Lwowa. Ju pierwszy wykop sondaowy o dugoci 20 m i szerokoci 2 m wykaza, i zaledwie na gbokoci 30 cm poniej poziomu gruntu wystpuj liczne, poniszczone przez narzdzia rolnicze ( pugi, brony i inne) fragmenty koci ludzkich. Pole to byo uprawiane przez miejscowy kochoz przez ok. 50 lat. Wedug relacji wiadkw mogo tam zgin 30.08.1943 r. z rk UPA ok. 250 Polakw- gwnie kobiet z dziemi. Wykonano kolejnych 6 wykopw sondaowych oraz poszerzono wykop ju istniejcy, w ktrym natrafiono na mogi masow kryjca szcztki ludzkie. W pracach aktywnie uczestniczyli modzi archeolodzy ukraiscy z ucka. W sumie z tego miejsca wydobyto szcztki nie mniej ni 79 osb, gwnie kobiet i maych dzieci. Po wydobyciu z mogiy wszystkich szcztkw, umieszczono je w plastikowych workach a nastpnie przeoono do kilku drewnianych trumien. Razem z innymi szcztkami ( wydobytymi z mogiy na Trupim Polu i w lesie pod Sokoem) zostay uroczycie pochowane dn. 30.08.2011 r. na cmentarzu w Ostrwkach.

180

181

 W uroczystociach pogrzebowych wzili udzia: Przewodniczcy Woyskiej Obwodowej Administracji Borys Kymczuk, Przewodniczcy Woyskiej Rady Obwodowej Woodymir Wjtowycz, Sekretarz Generalny ROPWiM min. Andrzej Kunert, Ambasador RP w Kijowie dr Henryk Litwin, Konsul RP w ucku- Tomasz Janik i Vicekonsul Krzysztof Wasilewski, senator RP Stanisaw Gogacz, przedstawiciel wojewody lubelskiego, starosta chemski Pawe Ciechan, delegacja oficerw Stray Granicznej w Chemie oraz liczni pielgrzymi z Polski ( gwnie byli mieszkacy, ich rodziny - cznie ok. 200 Polakw) i liczni Ukraicy (ok. 400 osb, dawni ssiedzi z pobliskich miejscowoci). Uroczysto rozpocza si Msz w. za spokj dusz zamordowanych, ktr odprawi bp Marcjan Trofimiak ordynariusz diecezji uckiej razem z kilkunastoma ksimi z Woynia i z Polski. Nastpnie naboestwo aobne odprawili w obrzdku wschodnim duchowni Ukraiskiej Cerkwi Prawosawnej: metropolita ucki i woyski - Nifont oraz bp kowelski i wodzimierski - Wodzimierz razem z kilkunastoma ojcami.

Ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski

Ludobjstwo na Tarnopolszczynie w pamitniku Jana Zaleskiego 1) Przemilczana zbrodnia

Nie ma w historii Polski bardziej zafaszowanej i przemilczanej sprawy jak ludobjstwo ludnoci polskiej, dokonane na Woyniu i Kresach Poudniowo Wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej przez faszystw zOrganizacji Ukraiskich Nacjonalistw iUkraiskiej Armii Powstaczej. Objo ono dawne wojewdztwa: woyskie, lwowskie, tarnopolskie i stanisawowskie, a take czciowo lubelskie ipoleskie. Pierwsze mordy miay miejsce ju we wrzeniu 1939 r., gdy na te tereny wkroczyy wojska radzieckie, oraz dwa lata pniej, gdy wkroczyy wojska niemieckie, a wraz z nimi bataliony Abwehry Roland i Nachtigall, zoone z ukraiskich najemnikw. Ci ostatni dopucili si take pogromw ydw. Najwiksza jednak ilo mordw na Polakach dokonaa si po powstaniu zbrodniczej UPA, zaoonej w padzierniku 1942 r., do ktrej masowo napynli zaprawieni w innych rzeziach kolaboranci z Ukraiskiej Policji Pomocniczej i 14 Dywizji SS Galizien. Najkrwawszym rozdziaem tych wydarze byo ludobjstwo na Woyniu, ktre osigno swj szczyt 11 lipca 1943 r. Dat t dowdztwo UPA wybrao celowo, gdy bya to niedziela, a wic dzie, wktrym Polacy rozsypani po przysikach i osadach, schodzili si do kociow. Banderowcy, wspierani przez czer, czyli podjudzon miejscow ludno ukraisk, zaatakowali rwnoczenie prawie 170 miejscowoci, mordujc w okrutny sposb, czsto palc ywcem wotoczonych kocioach, kilka tysicy Polakw. Mordy na Kresach trway do 1946 r., czyli do wypdzenia stamtd wikszoci Polakw, a na ziemi lubelskiej, rzeszowskiej i przemyskiej jeszcze rok duej, a do chwili ostatecznego rozbicia ukraiskiego podziemia. Wedug szacunkw z rk banderowcw, bo tak powszechnie nazywano czonkw UPA, zgino w cigu omiu lat ok. 150tysicy bezbronnych Polakw, ale faktyczna ich liczba jest z pewnoci wiksza. Ludobjstwo to dziao si zgodnie z hasami, ktre nacjonalici ukraiscy od lat wpajali swoim rodakom: Smert Lacham - sawa Ukrajinu; Lachiw wyriem, ydiw wydusym, aUkrajinu stworyty musym; Bude lacka krow po kolina - bude wilna Ukrajina, czyli mier Polakom - sawa Ukrainie, Polakw wyrniemy, ydw wydusimy - a Ukrain stworzy musimy iBdzie polska krew po kolana - bdzie wolna Ukraina. Zabjstwa poczone byy z niesychanym okruciestwem, ktrego nie stosowali nawet niemieccy czy sowieccy okupanci. Oprcz Polakw z rk nacjonalistw ukraiskich zgina niezliczona ilo polskich obywateli innych narodowoci, w tym ydzi, Ormianie (w Kutach nad Czeremoszem) i Czesi (osadnicy

182

183

z Woynia), a take ci Ukraicy, ktrzy nie popierali faszystw. Zagadzie ulega te polska cywilizacja. Zrwnano z ziemi cae miejscowoci, spalono dwory i szkoy, zburzono kocioy, a ocalae resztki narodu wypdzono. Zachowane dyrektywy dowdztwa UPA mwiy bowiem wyranie (cytuj tylko kilka przykadw): Powinnimy przeprowadzi wielk akcj likwidacji polskiego elementu. Przy odejciu wojsk niemieckich naley wykorzysta ten dogodny moment dla zlikwidowania caej ludnoci mskiej wwieku od 16 do 60 lat. (...) Tej walki nie moemy przegra i za kad cen trzeba osabi polskie siy. Lene wsie oraz wioski pooone obok lenych masyww powinny znikn zpowierzchni ziemi. Zniszczy wszystkie ciany kociow i innych polskich budynkw kultowych, Do 21 XI 1944 roku zniszczy wszystkie polskie chaty, wktrych poprzednio mieszkali Polacy1. W rzeczywistoci mordw nie ograniczano tylko do mczyzn, gdy w napadach na polskie wsie wyrzynano wszystkich bez rnicy na pe czy wiek, poczwszy od niemowlt, a na starcach skoczywszy. Wszystko to byo poczone z grabie mienia ofiar, a poplamione krwi (nie tylko wprzenoni) garnki, pierzyny czy kouchy do dzi jako up wojenny su w niejednym ukraiskim domostwie. Od dziesitkw lat krewni ofiar domagaj si godnego uczczenia pamici pomordowanych, ktrych koci bielej bez jakiegokolwiek pochwku po kresowych lasach i jarach. Co wicej, oprawcy tych ofiar o, zgrozo! maj swoje pomniki, a nawet ulice we Lwowie i innych miastach. S to rany, ktre bol przez cae pokolenia. Dla rodzin ofiar, jak i wszystkich dawnych mieszkacw tych ziem, najboleniejszy jest jednak fakt, e po roku 1989, awic ju po ponownym odzyskaniu niepodlegoci, polski parlament nie nazwa po imieniu tej niewyobraalnej zbrodni, doktrej mona porwna jedynie ludobjstwa Ormian w Turcji wczasie pierwszej wojny wiatowej oraz Holokaust ydw i Cyganw podczas drugiej, a take stalinowsk zagad ludnoci ukraiskiej w czasach Wielkiego Godu czy obecne zbrodnie dokonywane przez muzumanw na ludnoci chrzecijaskiej w Darfurze (zachodni Sudan) i przez sodatw Putina na cywilach w Czeczenii. Musi tutaj wyranie pa sowo ludobjstwo, bowszelkie eufemizmy typu wojenne wydarzenia, bolesne wypadki czy czystki etniczne s nie tylko faszerstwem, lecz po prostu obraz pamici ofiar. Nawiasem mwic, twrc pojcia genocide, przetumaczonego w jzyku polskim jako ludobjstwo, by polski prawnik ydowskiego pochodzenia Rafa Lemkin, dr praw Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, podprokurator w Brzeanach i Warszawie, nastpnie warszawski adwokat. On te wprowadzi to pojcie do Konwencji w sprawie zapobiegania
1 Cao tej problematyki opisaem w swojej publikacji: Ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski, Przemilczane ludobjstwo na Kresach, Mae Wydawnictwo, Krakw 2008.

i karania zbrodni ludobjstwa, jednogonie uchwalonej przez Zgromadzenie Oglne ONZ 9 grudnia 1948 r., podpisanej iratyfikowanej m.in. przez Polsk. Warto zaznaczy, e zgodnie zni zbrodnie ludobjstwa nie ulegaj przedawnieniu.

2) wiadek z Dbowicy
Cztery z masowych zbrodni, dokonanych przez UPA w powiecie Buczacz, wmiejscowociach Koodne (w 1939 r.), Czechw (w 1941 r.), Korociatyn (w1944 r.) i Barysz (w 1945 r.), opisa w swoim pamitniku mj p. Ojciec, Jan Zaleski. Urodzi si on w 1926 r. wMonasterzyskach na Tarnopolszczynie, czyli na tym skrawku historycznego Podola, ktry po odzyskaniu niepodlegoci znalaz si w obrbie Drugiej Rzeczypospolitej. Mimo, e by samoukiem (do szkoy nie chodzi z powodu dugotrwaej choroby kolana, zakoczonej kalectwem) pisa swj pamitnik. Pamitnik ten, cho zagina w 1945 r. zosta przez niego odtworzony i by kontynuowany przez nastpne lata. Pod nazw Kronika ycia zosta on wydany w 1999 r. przez nieistniejce ju dzi krakowskie wydawnictwo Radamsa2. Nowe wydanie, poszerzone i uzupenione, na rok 2010 przygotowuje Mae Wydawnictwo w Krakowie. W pamitniku tym jego autor opisywa szczegowo wszystkie wydarzenie z okresu midzywojennego, a nastpnie z czasu wojny. Wiele informacji ma warto rdow. Najobszerniejszy opis dotyczy zagady Korociatyna, czysto polskiej wsi, lecej 8 km od Monsterzyk i 25 km od Buczacza. Na skraju tej wsi, w nowopowstaej osadzie Dbowica, przez ca wojn mieszka wraz z rodzicami i rodzestwem autor pamitnika. Opis ten jest bardzo dramatyczny. Zacytuj jego fragment: W nocy z 28 na 29 lutego 1944 r. banderowcy rozpoczli rze mieszkacw Korociatyna. Rozpoczli niwo rwnoczenie z trzech stron, trzech wylotowych drg, od Wyczek, od Zadarowa (ukraiskiej wsi) i od Komarwki. Dziaay trzy wyspecjalizowane grupy: pierwsza pracowaa toporami, druga rabowaa, trzecia, zoona gwnie z kobiet i wyrostkw, palia systematycznie domostwo po domostwie. Rze trwaa niemal przez ca noc. Syszelimy przeraajce jki, ryk palcego si ywcem byda, strzelanin. Wydawao si, e sam Antychryst rozpocz sw dziaalno!3 Rzezi w Korociatynie dokona oddzia UPA, wspierany przez miejscow ludno ukraisk (gwnie ze wspomnianego Zadarowa), uzbrojon w siekiery, kosy i noe; cznie 600 osb. Posuono si podstpem, co Aniela Muraszka, ciocia autora pamitnika, pniejsza siostra zakonna, tak opisaa z kolei we wasnych wspomnieniach: Banderowcy zaatakowali o godz. 18-tej, a wic wtedy, gdy warty dopiero rozchodziy si na posterunki. Zdradzia to pewna Ukrainka oeniona w Korociatynie. Zdradzia take haso, ktrym posugiwali si wartownicy. Napastnicy
2 3 Jan Zaleski, Kronika ycia, wyd. Radamsa, Krakw 1999 r. Jan Zaleski, dz. cyt. s. 29.

184

185

wjechali do wioski saniami, woajc po polsku, e s partyzantami i eby chopcy z wioski zgromadzili si wok nich. Chcieli ich bowiem w jak najwikszej iloci wymordowa. Po chwili zaatakowali i rozpocza si rze. (..) Mordowano zagrod po zagrodzie. Wszystko byo poczone z rabunkiem. Przede wszystkim odwizywano z postronkw krowy i konie, a nastpnie uprowadzano je. Ukrainki wpaday do domw i przeskakujc poprzez trupy krady co si tylko dao, nawet obrusy, talerze i garnki. Za banderowcami jechay puste sanie, na ktre wrzucono upy. Zdejmowano te kouchy i buty zabitym. Pniej podkadano ogie. W grupie podpalaczy byli nawet dwunasto, czternastoletni chopcy.4 Jak wynika z relacji innych wiadkw napadem kierowa greckokatolicki pop Paabicki wraz zeswoj crk. Samoobrona, pocztkowo zaskoczona, stawia jednak rozpaczliwy opr, ktry uratowa wikszo mieszkacw. W czasie ataku na plebani zgin jeden z ukraiskich dowdcw, syn popa z Zadarowa. Rze ustaa dopiero nad ranem, gdy zodsiecz przyszed polski oddzia partyzancki, stacjonujcy wodlegych o 12 km Punikach. W czasie nocnej rzezi zamordowano okoo 156 osb, w tym kilkanacie osb z innych wiosek, czekajcych na stacji na pocig. Ustalono tosamo tylko 117 osb. Wgrupie ofiar byo kilkanacie maych dzieci, od 4 do 12 lat, a take miesiczne niemowl, Stanisawa una, crka Michaa, spalona ywcem. Najczstsz form zabjstwa byo, jak podaj relacje, zastrzelenie lub zarbanie siekier, a w wypadku dzieci uduszenie. Spalona zostaa praktycznie caa wie, ocalaa jedynie plebania i koci.5 Jan Zaleski wspomina: Rano rodzice udali si na zgliszcza Korociatyna i opowiadali potem rzeczy, od ktrych wosy si jeyy. Np. bandyci wpadli do mieszkania Nowickich w dawnej karczmie. P. Nowicki, przedwojenny sprzedawca w sklepie Kek Rolniczych, zdy w ostatniej chwili wymkn si za dom. on pochylon nad eczkiem kilkumiesicznego dziecka banderowiec ci toporem, rozpata te toporem gow kilkuletniej crki Basi. Tene Nowicki dosta po tym wszystkim pomieszania zmysw i chodzi z ocalaym niemowlciem na rku, cigle mwic co o ukochanej Basi. Ssiedzi doywiali go wraz z dzieckiem.6 Warto te zacytowa dwie inne relacje. Prof. Gabriel Turowski, bdcy wwczas 10-letnim ministrantem, nazajutrz przyjecha na nartach wraz z ksidzem z Monasterzysk, aby pochowa zmarych. Tak to wspomina: W jednej z izb zobaczyem matk pochylon nad eczkiem dziecka. Miaa obcit pier. Roztrzaskan z tyu gow. Napocieli, gdzie leao ywe niemowl byo peno krwi.7
4 Aniela Muraszka, Trzykrotnie ocalona, maszynopis (w zbiorach autora). 5 Szczepan Siekierka, Henryk Komaski, Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie tarnopolskim 19391946., s. 154157. 6 Jan Zaleski, Kronika..., dz. cyt., s. 29. 7 Teresa Btkowska, Anio Str mnie pilnowa, w: Alma Mater, 1989, s. 59.

Z kolei Danuta Konieczna, mieszkajca w ssiedztwie wioski, relacjonuje: Miaam ju prawie dziesi lat, kiedy banderowcy napadli na polsk wiosk Korociatyn. (...) Rano ludzie saniami zaprzonymi w konie podali do Korociatyna. Ja te tam byam. Pamitam, jakby to byo wczoraj. To, co tam zobaczyam, byo makabryczne. W zdewastowanych, spalonych domach, na podwrkach, w ogrodach, na stacji kolejowej - wszdzie leeli zamordowani ludzie. Tego nie mona opisa. Tego nie mog zapomnie. Widziaam ludzi pozabijanych siekierami inoami. Mieli odrbane rce, nogi, rozupane gowy, obcite uszy i powyrywane jzyki, wydubane oczy, rozprute brzuchy irozwleczone jelita. Kobiety miay obcite piersi. Nie oszczdzali nawet niemowlt. Widziaam malukie dziecko z roztrzaskan ocian gow. Pamitam, jak stara kobieta staa nad zmasakrowanym ciaem swojej crki, mwia do niej, eby wstaa i woya paszcz, ktry jej przyniosa, bo jest zimno i pora i do domu.8 Jan Zaleski w dalszych czciach pamitnika opisuje wszystko to, co dziao si po wymordowaniu wioski. 1 marca przyjechali Niemcy, ktrzy sfilmowali spalon wie i porobili zdjcia pomordowanym. Tych ostatnich pochowano dzie pniej na korociatyskim cmentarzu, w wikszoci wewsplnej mogile. Msz w. aobn odprawi ks.Mieczysaw Krzemiski. Wszyscy ocaleni Polacy przenieli si doMonasterzysk. Warto zaznaczy, e napad na Korociatyn odby si w tym samym dniu, w ktrym Ukraicy z dywizji SS Galizien spalili ywcem przeszo tysic Polakw w Hucie Pieniackiej, lecej w innej czci Tarnopolszczyzny. Autor pamitnika pisuje take, e w powiecie buczackim zagadzie ulegli take Polacy zinnych wiosek. Dla przykadu, ju 4 marca 1944 r. banderowcy zamordowali w ssiedniej Hucie Starej 12 osb, a tydzie pniej w Bobulicach k. Podhajec 39 osb, w tym ks. proboszcza Jzefa Suszczyskiego. Najtragiczniejsze jednak mordy byy ju po ponownym wkroczeniu Armii Czerwonej, a luty 1945 r. by najkrwawszym miesicem. 2 lutego w Ujciu Zielonym oddziay UPA zamordoway 133 osoby, 4 lutego w Baryszu 135 osb, 7 lutego w Zalesiu spalono ywcem 50 osb, 12 lutego wPunikach 110 osb, 25 lutego w Zaleszczykach Maych 39 osb9. Mordy trway take po zakoczeniu wojny. Lista ich jest owiele dusza, ale szczupo miejsca nie pozwala na wymienienie wszystkich. Wszystko to dziao si przy bezradnoci, a czasem i akceptacji, wadz sowieckich, W tym miejscu trzeba podkreli, e powyej opisane rzezie przecz tezie jakoby UPA zakazaa ich z dniem 1wrzenia 1944 r. Teza taka, lansowana przez wybielaczy banderowcw ma wiadomie zawzi okres ludobjstwa wycznie do lat 1943-1944.10
8 uny nad Woyniem w: Przegld, Nr 25/2003 z 16 czerwca 2003. 9 Ks. bp Wincenty Urban, Droga..., dz. cyt., s. 5255. 10 Vide: skandaliczna uchwaa polskiego Sejmu RP z 2003 r.

186

187

 Po wkroczeniu Rosjan mczyni z Korociatyna zostali powoani do suby wojskowej, tak w II Armii Wojska Polskiego, jak i w Armii Czerwonej. Do tej ostatniej, w wyniku swoistego rodzaju apanki na mczyzn w Monasterzyskach wcielony zosta ojciec autora pamitnika, Jan Zaleski senior, ktry pniej zgin w czasie szturmu Wiednia. Z kolei niektrzy Polacy znaleli si w formacji zwanej po rosyjsku Istriebitielnyje Bataljony11, a organizowanej przez NKWD. Wstpowano tam za zgod dowdztwa AK, liczc, e oddziay bd ochron przed kolejnymi atakami zbrodniarzy zUPA.

3) Pami o pomordowanych
W jesieni 1945 r. mieszkacy Korociatyna wywiezieni zostali na Ziemie Zachodnie, gwnie w okolice Lwwka lskiego, Strzelina i Legnicy. Jan Zaleski w czasie transportu zachorowa ciko i zosta wysadzony na pierwszej stacji, gdzie by szpital. T stacja okaza si Krakw, w ktrym osiad na stale. Ukoczy liceum w Krzeszowicach, a nastpnie podj studia polonistyczne. Prace magistersk i doktorsk obroni na Uniwersytecie Jagielloskim, a nastpnie uzyska habilitacj na Wyszej Szkole Pedagogicznej w im. Komisji Edukacji Narodowej (dzi Uniwersytet Pedagogiczny) w Krakowie, Na uczelni tej pracowa ponad 30 lat, penic m.in. funkcje kierownika Katedry Jzyka Polskiego. Jego specjalizacj by jzyk pisarza Aleksandra Fredry oraz jzyk Kresw Poudniowo-Wschodnich. Zmar w 1981 r. w Krakowie. Pozostawi po sobie liczne publikacje o tematyce kresowej oraz zbiory pamitek kresowych. W odbudowanym po 1945 r. Korociatynie wadze radzieckie osiedliy emkw, w tym wielu przesiedlecw z okolic Krynicy. Oni te na pamitk swojej rodzinnej miejscowoci zmienili nazw wioski, nazywajc j wanie Krynic. Inna sprawa, e zmienianie nazw miejscowoci jest celow polityk, majc na celu zacieranie polskich ladw. emkami zasiedlono take, prawie w 70 procent, opuszczone Monasterzyska. Nie ocalaa natomiast osada Dbowica12, ktra zostaa wyburzona i zaorana. Wykarczowano tam te wikszo sadw owocowych, pozostaych po Polakach. Nie naprawiono take wysadzonego w czasie wojny tunelu kolejowego wBuczaczu, co spowodowao, e linia kolejowa przechodzca przez Korociatyn zostaa rozebrana. Nie ma te ladu po stacji kolejowej w Monasterzyskach. Po wojnie koci w Korociatynie zosta zamknity i zamieniony na magazyn. Po 1990 r. nowi mieszkacy wioski odremontowali go i przeksztacili w cerkiew greckokatolick. Zkolei Polakom, ktrych w tym okolicach zostao bardzo niewielu,
11 Po polsku: bataliony niszczycielskie. 12 Jan Zaleski, Kronika..., dz. cyt., s. 910.

nie udao si odzyska swojego kocioa wMonasterzyskach, ktry po wyremontowaniu zosta przeksztacony w cerkiew prawosawn. Nie odbudowano te spalonego kocioa w Hucie Starej. Natomiast askami syncy obraz Matki Boej Bolesnej z Monasterzysk, wywieziony przez ostatniego proboszcza, ks. Antoniego Joca, znajduje si obecnie w parafii Bogdanowice k. Gubczyc w diecezji opolskiej, gdzie dziki staraniom ks. Adama Szubki, te rodem zTarnopolszczyzny, cieszy si nadal wielkim kultem. Tutaj wniedziel w okolicach wita Matki Boej Bolesnej (przypadajcego 15 wrzenia) odbywa si doroczna pielgrzymka byych mieszkacw Monasterzysk i okolic oraz ich potomkw. Dzi wiadkami tragedii s: tablica pamitkowa na frontonie kaplicy Matki Boej w Fundacji im. w. Brata Alberta w Radwanowicach k. Krakowa13 oraz tablica pamitkowa kociele w Lwwku lskim i obelisk na tamtejszym cmentarzu. Na obu tablicach jest jednakowa tre, a jako motto uyte s sowa zpamitnika Jana Zaleskiego. NIM WSTA WIT, ONI JU BYLI U BOGA PAMICI MIESZKACW KOROCIATYNA K. MONASTERZYSK POMORDOWANYCH OKRUTNIE W NOCY Z 28 NA 29 LUTEGO 1944 R. ORAZ OFIAR LUDOBJSTWA DOKONANEGO NA KRESACH WSCHODNICH PRZEZ OUN-UPA RODZINY OFIAR Trzecia tablica pamitkowo ma zosta wmurowana 28 lutego 2010, w 66t rocznice zagady Korociatyna, w kociele w Pawnej k. Lwwka lskiego. Inicjatork wmurowania pierwszej tablicy jest wspomniana siostra zakonna Agata Aniela Muraszka ze zgromadzenia sistr adoratorek, rodem z Korociatyna. Tablic t 7 wrzenia 2003 r., w czasie zjazdu byych mieszkacw owej kresowej wioski, powici ks. praat Antoni Sotysik z parafii w. Mikoaja w Krakowie, a kazanie w czasie Mszy w., odprawianej za pomordowanych wygosi o. Adam Studziski, dominikanin rodem spod kwi. Odsonicia dokonaa Helena Zaleska, zamieszkaa obecnie pod Strzelinem, ktra w czasie rzezi wioski stracia matk i sama te zostaa ranna. Z kolei inicjatorem ufundowania drugiej tablicy i obelisku jest Jzef Suchecki, take rodem z Korociatyna. Tablic t w 60 rocznic zagady wioski powici autor niniejszego artykuu.14 Nazwa Korociatyna wspomniana jest
13 Szczepan Siekierka, Henryk Komaski Pomniki, tablice pamici i mogiy na terenie Polski ku czci ofiar ludobjstwa dokonanego na Polakach przez OUN itzw. UPA, Wrocaw 2007, s. 138. 14 Szczepan Siekierka, Henryk Komaski, Pomniki..., dz. cyt., s. 29.

188

189

take na tablicy pamitkowej, umieszczonej w 1998 r. w kociele garnizonowym pw.w.Elbiety we Wrocawiu. Tablica ta powicona jest komendantowi Obwodu AK Buczacz, por. Stanisawowi Ignatowiczowi i jego onierzom oraz 1609 Polakom pomordowanym przez UPA w dawnym powiecie buczackim. Fundatorami s wiatowy Zwizek onierzy Armii Krajowej III Obszaru Lwowskiego oraz ocalali mieszkacy Buczacza i okolic, rozsypani po caym kraju i poza jego granicami.15. Z kolei na samym w Korociatynie, na tamtejszym cmentarzu, 3 wrzenia 2011 r. dziki staraniom byych mieszkacw wioski i ich potomkw, zamieszkaych obecnie w okolicach Strzelina i Borowa na Dolnym lsku, ustawiono kamienny krzy wraz z tablicami w jzyku polskim i ukraiskim, zawierajcymi nazwiska pomordowanych. ywymi pomnikami s z kolei liczne publikacje z zakresu historii i kultury Tarnopolszczyzny, w tym godny polecenia album pt. Miasto kresowe Monasterzyska wczoraj i dzi, pira Zbigniewa yromskiego, oraz wspomniane prace Jana Zaleskiego, po ktrego mierci jego dzieo kontynuowa p.prof.dr hab. Edward Klisiewicz, take z WSP w Krakowie. Ten ostatni jest zkolei autorem doskonaej pracy pt. Nazwy miejscowe Tarnopolszczyzny. Motywacja - geneza - struktura, ktra staa si podstaw jego habilitacji16. Takimi ywymi pomnikami s take rnego rodzaju zjazdy i spotkania Kresowian, na ktrych zawsze pamita si o mczennikach z Kresw Wschodnich. W roku 2008 pami o pomordowanych z Korociatyna przypominana bya w czasie V Dnia Kresowego, zorganizowanego 8 maja w Kdzierzynie-Kolu przez Witolda Listowskiego i tamtejsze Gimnazjum im. Orlt Lwowskich. W 2008 r. za pomordowanych modlono si take 4 lipca na Jasnej Grze w czasie XIV Pielgrzymki Kresowian, zorganizowanej przez wiatowy Zwizek Kresowian, a take 10lipca w katedrze polowej w Warszawie, 11 lipca na Skwerze Woyskim w Warszawie oraz 13 lipca w kociele ojcw Franciszkanw w Legnicy, w czasie spotkania kresowego. Pomordowanych wspominano take w czasie konferencji naukowej, zorganizowanej w 2008 r. w Galerii Porczyskich w Warszawie przez Instytut Pamici Narodowej i wiatowy Zwizek onierzy Armii Krajowej oraz w czasie konferencji naukowej, zorganizowanej w 2009 r. przez rzecznika praw obywatelskiej Janusza Kochanowskiego. Nawiasem mwic, minister spraw zagranicznych Radek Sikorski i sekretarz Rady Ochrony Pamici Walk i Mczestwa Andrzej Przewonik uchylili si od wzicia udziau w tym ostatnim wydarzeniu.
15 Tame, s. 54. 16 Obu badaczom krakowskim Kresw powicony w caoci jest 51 tom Annales Academiae Paedegogicae Cracoviensis, wydany 2008 r. przez Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej w Krakowie, zawierajcy 36 prac nauko-wych autorstwa ich przyjaci i wsppracownikw.

4) Trudna prawda
Podobnych relacji jak te z pamitnika Jana Zaleskiego s tysice. Zawieraj je tak prace naukowe dr Lucyny Kuliskiej z Krakowa, prof. dr hab. Czesawa Partacza z Koszalina, dr Leona Popka z Lublina oraz gigantyczna praca dokumentalna, sporzdzona przez Stowarzyszenie Upamitnia Ofiar Zbrodni Nacjonalistw Ukraiskich i redakcj kwartalnika Na Rubiey we Wrocawiu, jak i niemniej obszerna praca Ewy iWadysawa Siemaszkw o ludobjstwie na Woyniu, oraz wstrzsajca ksika Stanisawa Srokowskiego Nienawi. Tedwie ostatnie pozycje s laureatami Nagrody Literackiej im. Jzefa Mackiewicza. Prawdy o tej niewyobraalnej zbrodni oczekiway rodziny pomordowanych od powstajcej Trzeciej RP. Jednak szybko si okazao si, e Kresy Wschodnie znw stay si tematem niewygodnym, a ludobjstwo tam dokonane wrcz politycznym tabu. Szczeglnie bolesna jest tzw. polska polityka wschodnia, reprezentowana gwnie przez ministra Radka Sikorskiego, polegajca na kanianiu si w pas neofaszystom spod znaku Kongresu Nacjonalistw Ukraiskich i Wiktora Juszczenki. Ten ostatni wymierzy Polsce i Polakom policzek, ogaszajc 2007 r. za bohatera narodowego Romana Szuchewycza, dowdc UPA, zwanego susznie katem Woynia i Podola. Popiera take kult innego zbrodniarza, Stepana Bandery, oraz zapowiada przyznanie praw kombatanckim czonkom OUN-UPA. Postpowanie polskiego establishmentu politycznego jest odwrotne ni czyni to inne narody, w tym zwaszcza ydzi i Ormianie, ktrych historia jeszcze bardziej dowiadczya, a ktrzy jednak wbrew krzywym spojrzeniom ambasadorw obcych pastw nie boj si poszukiwa i pielgnowa prawdy o mczestwie swoich rodakw. Czyni totake Ukraicy, dbajc o pami o ofiarach terroru komunistycznego. Podobnie czyni nawet Niemcy i Rosjanie, cho s sprawcami wielu wiatowych nieszcz. Pamitajmy wic zawsze o naszych rodakach, ktrzy umierali na Kresach w straszliwych mczarniach tylko dlatego, e byli Polakami.

190

191

Magdalena Kazik

Sytuacja rodzin polsko-ukraiskich na Kresach Poudniowo-Wschodnich II RP w czasie II wojny wiatowej.

Kresy Poudniowo-Wschodnie II Rzeczpospolitej stanowiy mieszanin kultur, religii i narodowoci. Obok siebie yli Polacy, Ukraicy, ydzi, Niemcy, Czesi wymieniajc si wzajemnie swoj kultur i obyczajami. Zarwno na terenie Woynia, jak i Maopolski Wschodniej midzy Polakami a Ukraicami zawierano maestwa mieszane narodowociowo. Zgodnie z prawem1 i tradycj wybr kocioa, w ktrym zawierano zwizek maeski zawierano zalea od narodowoci i religii kobiety. Polski bray wic lub w kociele rzymskokatolickim, natomiast Ukrainki w cerkwi prawosawnej lub greckokatolickiej. Natomiast dzieci w zalenoci od pci, dziedziczyy narodowo i religi po ojcu lub matce- dziewczynki, bdce crkami Polek byy chrzczone w kociele i wychowywane po polsku, chopcw synw Ukraicw chrzczono w cerkwi. Taka sama sytuacja zachodzia, gdy on bya Ukrainka a ojcem Polak. W relacjach i wspomnieniach Polakw zamieszkujcych Kresy II RP podkrela si, e zgodne wspycie Polakw i Ukraicw przekreli wybuch II wojny wiatowej. Gwatowne pogorszenie stosunkw polsko-ukraiskich nastpio pod okupacj niemieck. Niewtpliwie jest to zwizane ze wzrostem wpyww, nastawionej antypolsko Organizacji Ukraiskich Nacjonalistw, jak rwnie polityk narodowociow okupanta niemieckiego, ktra opieraa si na zasadzie dziel i rzd.2 Naley rwnie zauway, e w szczeglnie trudnej sytuacji rodziny te znalazy si pod okupacj sowieck. Podczas analizy polskich relacji pamitnikarskich wyodrbnilimy dziesi charakterystycznych przypadkw, ktre okrelay wzajemne relacje maeskie i rodzinne w rodzinach mieszanych oraz stosunek OUN-B i UPA do tych rodzin. Do sytuacji tych zaliczamy: 1.  Nakaz zabicia polskich czonkw rodziny wydany ukraiskim czonkom rodziny przez UPA. 2.  Zabicie polskiego czonka rodziny przez ukraiskiego czonka rodziny, bez wyranej groby ze strony UPA 3.  Darowanie ycia ukraiskiemu czonkowi rodziny przez napastnikw z UPA 4. Darowanie ycia polskiemu czonkowi rodziny przez UPA
1 Regulacje wzajemnych relacji Kocioa rzymskokatolickiego i unickiego zawieraa Concordia z 6 padziernika 1863 r. 2 O polityce Niemiec wobec Polakw i Ukraicw pisa szerzej m.in. Grzegorz Mazur, G. Mazur, Rola Niemiec i Zwizku Sowieckiego w polsko-ukraiskim konflikcie narodowociowym w latach 1942-1945, [w:] Polska-Ukraina- Trudne pytania, t. 5, Warszawa 1999, s. 221-231.

5. zabicie ukraiskiego czonka rodziny przez UPA 6. zabicie polskiego czonka rodziny przez UPA 7. mier caej rodziny 8. nieobecno ukraiskiego czonka rodziny podczas napadu 9. udzielenie pomocy Polakom przez czonkw rodziny mieszanej 10. ucieczka rodziny z zagroonego terenu Najwicej relacji i wspomnie dotyczy sytuacji, w ktrych w wyniku rnych okolicznoci doszo do mierci polskich lub ukraiskich czonkw rodziny mieszanej. Stosunkowo rzadko relacje mwi o darowaniu ycia takiej rodzinie. Nie naley jednak wyciga z tego faktu pochopnych wnioskw, poniewa w przypadku wspomnie z terenu Maopolski Wschodniej relacje czsto wspominaj o duej liczbie rodzin mieszanych, nie opisujc jednoczenie ich dalszych losw. By moe wynika to z faktu nie ingerowania OUN i UPA w ycie tych rodzin. Niemniej kwestia ta wymaga dalszych bada. Przekazane relacje rni si poziomem dokadnoci. Przy analizie wzito pod uwag wycznie relacje, zawierajce informacje o miejscowoci, w ktrej doszo do opisywanych wydarze oraz nazwiska rodzin polsko-ukraiskich. W zwizku z tym odrzucono relacj przytoczon przez Zygmunta Staskiego, poniewa autor poda tylko informacj, e do wydarze doszo w powiecie wodzimierskim.3 Znaczna ilo przeanalizowanych dotychczas relacji dotyczy przypadku pierwszego, w ktrym mamy do czynienia z nakazem zabicia polskiego czonka rodziny przez ukraiskiego wydanym przez OUN-UPA. Czsto z nakazem tym poczona bya groba mierci kierowana wobec ukraiskiego czonka rodziny. Ukraiscy czonkowie rodziny otrzymawszy wspomniany nakaz reagowali na niego w rny sposb. Cz z nich w obawie o wasne ycie mordowaa wskazanych przez UPA czonkw wasnej rodziny, najczciej wspmaonk lub dzieci. W ten sposb postpili m.in.: Ukrainiec - zi Budiakowskiego, ktry zabi swoj on Mari na rozkaz bandy4, bracia Stefan i Grzegorz Stupniccy z Rudnicy koo Huty Stepaskiej5, Stanisaw Baziuk i jego brat z Brzenicy Szlacheckiej, ktrzy zabili mw swoich sistr Polek6. Wasn matk usiowali
3 W relacji Z. Staskiego mowa o rodzinie, w ktrej ojciec by Ukraicem, matka Polk, mieli picioro dzieci. Jeden z synw nalea do UPA i otrzyma nakaz zabicia swojej matki. Ojciec usiowa mu to bezskutecznie wyperswadowa. Gdy syn wyprowadzi matk do lasu zosta zabity przez ojca. Pozostaa przy yciu rodzina ucieka prawdopodobnie do Sokala. Z. Staski, Straciem ca rodzin,[w:] wiadkowie mwi, oprac. S. Biskupski, Warszawa 1996, s. 93. 4 A. Zawilski, Znw oyj kurhany, Wrocaw 1997, s 174. 5 Bracia Stupniccy pocztkowo nie chcieli pozbawia on ycia, wysyajc je do rodzicw. Mimo to wywierano na nich presj, groc mierci. W rezultacie bracia z pomocnikami napadli na swoje rodziny. Stefan wasnorcznie zmordowa on w ciy, synka, teciw i dwie siostry ony. Natomiast Grzegorz pobi teciw, zabi on i creczk, Cz. Piotrowski, Krwawe niwa nad Styrem, Horyniem i Sucz, Toru 2004, s. 144. 6 B. Brzenicki, Brzenica Szlachecka,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie stanisawowskim 1939-1946, Wrocaw [b.d.w.], s. 185.

192

193

zabi synowie Atamaczuka mieszkajcego midzy Ziemiank a Stakowem7. Swoj rodzin pod wpywem propagandy OUN zabi rwnie Ukrainiec Dere na stacji kolejowej Soboda- Teofiplka8. W Poczapach czonek UPA Wodzimierz Kilarski wykona rozkaz zabicia ojca9. W Towarnii syn polsko-ukraiskiego maestwa o nieustalonym nazwisku otrzyma rozkaz zabicia matki. Poinformowa o tym ojca, ktry zabi go, gdy chcia wykona rozkaz10. Mieszkaniec Majdanu Grnego Mikoaj widrak zabi swoj on Polk na rozkaz UPA11. W Aleksandwce m- Ukrainiec zabi swoj on Janin z d. Galewsk i przeszed do UPA. Zostawi list, w ktrym wyjani, e musia zabi on, poniewa w przeciwnym razie wykonano by wyrok na nim.12 Sporadycznie zdarzay si przypadki kiedy ukraiski czonek rodziny odmawia zabicia swoich bliskich, ale godzi si by zrobili to czonkowie OUN lub UPA. W ten sposb postpi we wsi Dobrzany nauczyciel z Chrusna o nazwisku Beeh, ktry odmwi zabicia ony, ale odda j w rce oprawcw13. W Biaogowach syn Szeremetw nalecy do UPA, podczas napadu na rodzinny dom, zada od ojca, by zabi matk. Ojciec odmwi, wic syn poleci zabi rodzicw, ale oszczdzi swoj siostr14. Przewaajca liczba relacji dotyczya odmowy zabicia polskiego czonka rodziny. W tej sytuacji rodzina bya mordowana przez UPA, niemniej w wielu przypadkach udawao si jej uciec z zagroonego terenu do najbliszego miasta lub miejscowoci, w ktrej stacjonowao niemieckie wojsko, co dawao pewne gwarancje bezpieczestwa. Mieszkaniec Zielonego Dbu Wasyl Huk otrzymawszy rozkaz zabicia swojej ony Polki uciek z ni do Szumska. Wedug relacji Feliksa Jasiskiego nacjonalici ukraiscy w odwecie zabili jego matk Ukraink, a wkrtce wyledzili i zamordowali samego Huka15. Do miasta Tuczyn usiowa ucieka z rodzin Ukrainiec Dziobak, m Zofii, ktry otrzyma rozkaz zabicia ony, dzieci i teciowej Stanisawy Guzowskiej i przyczenia si do UPA. Po
7 Synowie Atamaczuka wstpili do UPA, powiedzieli ojcu, e dostali rozkaz zabicia matki. Ojcu nie udao si przekona synw, aby tego nie robili, wic podstpem zabi wasne dzieci z przyniesionej przez nich broni. Udao mu si uciec przez okno, on zamordowali czonkowie UPA, ktrzy przyszli razem z synami i czekali na zewntrz. Z. Marciniak, Doha Woniowska-Ziemianka,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 210. 8 Zginy ona i ptoraroczna creczka Derenia oraz jego teciowie, drugiej crce Jzefie udao si uciec. M. Rzeszutko, Teofiplka,[w:] H. Komaski, S. Siekierka, Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie tarnopolskim 1939-1946, Wrocaw 2006, s. 642. 9 R. Misztal, Poczapy, H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 973. 10 K. Wjtowicz, Towarnia,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie lwowskim 1939-1947, Wrocaw 2006, s. 840. 11 J. Polny, Majdan Grny, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 362. 12 K. Jeyski, Moje wspomnienia z okresu zawieruchy wojennej, przezytych dni i lat koszmaru na Woyniu, podpisane wasnym niej podpisem, [w:] W. i E. Siemaszko, Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na ludnoci polskiej Woynia 1939-1945, T. 2, Warszawa 2008, s. 1184. 13 E. Zawada, Siemianwka,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 655. 14 M. Gerc, Biaogowy,[w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 942-943. 15 F. Jasiski, Relacja,[w:] Okrutna przestroga, oprac. J. Dbski, L. Popek, Lublin 1997, s. 178.

drodze zosta zatrzymany i zamordowany z ca rodzin we wsi Kranica16. Natomiast Mieczysaw Sobierajski wspomina, e w Maciejowie wrd uchodcw z napadnitych przez UPA wiosek przebywali Ukraicy z rodzin mieszanych, ktrzy nie chcc zabi swoich rodzin i przyczy si do UPA uciekali z innymi Polakami. Nalea do nich Ukrainiec o nazwisku Kicki17. Braciom Janowi i Wadysawowi Szczygom udao si uciec z Horoanny do Rumna. Jeden z nich by onaty z Ukraink, ktra otrzymaa rozkaz zabicia ma Polaka18. Do Tarnopola wywiz on i crk Danyo Hemij, poniewa nie chcia speni rozkazu UPA i pozbawi ich ycia19. Mieszkajcy we wsi Koczaki Ukrainiec onaty z Polk, nie popierajcy dziaa UPA, przeczuwajc zagroenie, zabi swoich dwch synw nacjonalistw i razem z on i crkami uciek do Stanisawowa20. mier poniosa rwnie we wsi Bakarw rodzina Nachwatiukw, w ktrej m Ukrainiec nie zabi swojej ony21. Taki sam los spotka rodzin w Chobuowej, poniewa m Ukrainiec nie zabi ony Polki i piciorga dzieci22. Wasnego ma nie zabia rwnie Ukrainka Warfaluk, ktra otrzymaa rozkaz zabicia ma oraz 17-letniego pasierba Henryka. Zostaa zamordowana, natomiast Warfalukowi udao si uciec z ich maym dzieckiem do Generalnego Gubernatorstwa23. W bestialski sposb zamordowano Ukraica Pawa Wooszyskiego, ktry ukry on i mimo tortur nie zdradzi miejsca ukrycia24. Za niewykonanie rozkazu zabito, po wywiezieniu do lasu mieszkaca Dohej Woniowskiej Matusiewicza25. W Germakwce zwabiono do leniczwki i zabito Ukraica Kifiaka, ktry odmwi zabicia ony. Nastpnie zwabiono tam jego on Zofi Kifiak i zamordowano j26. W lutym 1945 r. z rk UPA zgin syn Polki i Ukraica Sawomir Danilewicz, ktry nie chcia zabi swojej matki27. Mieszkaniec Biaego Potoku Ukrainiec Angielski nie chcc zabi ony i crek, popeni samobjstwo28. Wedug relacji Anny Derkacz W Stechnikowcach mieszka Ukrainiec onaty z Polk, ojciec dwch
16 J. Bagiski, Relacja, [w:] ibidem, s. 249. 17 M. Sobierajski, Relacja,[w:] ibidem, s. 320. 18 Oczyma i sercem, T. II, Wie Rumno w latach 1939-1945, pod red. T. Patera, Przemyl 2000, s. 18. 19 M. Bratkowski, Stechnikowce, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 831. 20 W. Grochalski, Koczaki Nowe, Koczaki Stare,Mariampol, Woczkw,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 515. 21 Z. Schab, Wspomnienia z kolonii Wadysawwka w powiecie Wodzimierz Woyski na Woyniu 1939-1944, oprac. S. T. Roch, Na Rubiey 2011, nr 116, s. 43. 22 K. Winiewska, Moje wspomnienia z Chobuowej na Woyniu, ibidem, s. 43. 23 Z. Rolicz, Wspomnienia uczennicy Liceum Krzemienieckiego, ibidem, s. 52. 24 Ann Wooszysk uratowaa ssiadka Ukrainka, ktra wyprowadzia j ze Stepania do Huty. Wooszyska bya ciotk W. Drohomireckiego- wedug jego wspomnie wujek zosta powieszony do gry nogami, bo nie wykona rozkazu UPA. Cz. Piotrowski, op. cit., s. 144.; W. Drohomirecki, Oczami dziecka,[w:] wiadkowie mwi...., s. 109. 25 Z. Marciniak, Relacja;[w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 210. 26 D. Kosowska, Germakwka.[w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 535.; S. Leszczyski, Germakwka, ibidem, s. 544. 27 F. Prorok, Zalesie,[w:] ibidem, s. 675. 28 S. Bandura, Biay Potok, [w:] ibidem, s. 694.

194

195

crek. Otrzyma kilkakrotnie listy z nakazem zabicia kobiet. Nakazu nie wykonywa, wic jego dom zosta zaatakowany. Wrd napastnikw ojciec rozpozna swojego ojca i brata29. Z kolei w Skoromochach zamordowano Sabin Berkowicz, on Ukraica, ktry nie wykona rozkazu samodzielnego zamordowania jej30. W Poczapach ciotka R. Misztala wysza za Ukraica Bukowskiego, ktry nie wykona rozkazu zabicia ony. Zamordowano ich oboje31. Wyodrbniono rwnie sytuacje wystpujce w relacjach pojedynczo, np.: Anna Dugaj zapisaa w swojej relacji, e w mieszkajce w jej rodzinnej wsi Rumnie Ukrainki, otrzymay rozkaz zabicia swoich mw pod grob mierci. Bya wrd nich Kseka Gerus. W relacji brak jednak informacji o konsekwencjach odmowy, wic prawdopodobnym jest, e w ogle ich nie byo32. J. Diug-Pilichowskiej Polka oeniona z Ukraicem o nazwisku Maciaruk, opowiadaa jeszcze po wojnie, e musiaa ukrywa si przed synem- banderowcem33. Wspomnienia i relacje mwi take o przypadkach, w ktrych doszo do zabicia polskiego czonka rodziny przez ukraiskiego, bez wyranego nakazu ze strony UPA. Niemniej nie naley zakada, e w adnym z tych przypadkw nie groono ukraiskim czonkom rodziny. Autorzy relacji mogli o grobach nie wiedzie lub z rnych przyczyn pomin t informacj. Na obecnym etapie bada wyodrbniono kilkanacie przypadkw tego typu, np. w Swaryczowie upowcy uprowadzili i zakuli bagnetami Jzefa Grodzickiego, ktry przebywa u swojej sympatii Ukrainki34. Natomiast Gobicki (Houbykyj) zamordowa swoich teciw, a zabicie ony i dzieci poleci swoim kolegom35. W Dwiniaczce Polk Paulin Gowack powiesi m Ukrainiec36, z rk ma zgina rwnie ona Jzefa Pidhorniaka37. Podobna sytuacja miaa miejsce we wsi Kobyowoki38 oraz Ziemianka, w ktrej Karolina Nieradka zostaa zamordowana z creczk przez ma Ukraica39. W Borkach mieszkaa natomiast rodzina Jzefa Ostaszewskiego, ktry by onaty z Ukraink. Jeden z ich synw i crka uwaali si za Ukraicw, druga crka i dwaj synowie- za Polakw. W czasie wojny ukraiskie rodzestwo zamordowao swojego ojca, siostr i dwch braci.40
29 A. Derkacz, Stechnikowce, [w:] ibidem, s. 832-833. 30 W. Kosowski, Baworw i okolice.[w:] ibidem, s. 841. 31 R. Miszta, Poczapy,[w:] ibidem, s. 973. 32 Oczyma i sercem..., s. 18-19; A. Dugaj, Rumno, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 840. 33 J. Diug-Pilichowska, Stebnik,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 193. 34 J. Czechowski, Swaryczw,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 41.; M. Witelus, Swaryczw,[w:] ibidem, s. 58. 35 W. Gwka, Relacja,[w:] Okrutna przestroga..., s. 291. 36 B. Juzwenko, Syn ziemi podolskiej. Wspomnienia-relacje, Wrocaw 1996, s. 68. 37 Ibidem ; A. Wagner, Dwiniaczka,[w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 550. 38 W Kobyowokach doszo do co najmniej dwch zabjstw Polek dokonanych przez ich mw. Zabjcami byli Semen azarenko i Tomczuk, ktry zarba on siekier. K. Turzaski, Eksterminacja ludnoci polskiej na Trembowelszczynie w latach 1939-1946, Wrocaw 2003, s. 68.; T. omacz, Kobyowoki, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 874. 39 D. Niemiec, Woha Doniowska-Ziemianka,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 211. 40 Dzik NN, Relacja, [w:] W. i E. Siemaszko, op. cit., s. 1159.

Dysponujemy rwnie relacjami, w ktrych mordercami byli Ukraicy z dalszej rodziny, np. ojciec W. Soleckiego zosta zabity przez siostrzeca Aleksandra Czornyskiego oraz bratanka-syna nieyjcego ju brata ojca Soleckiego. Relacja nie informuje, o tym, czy chopcy naleeli do UPA41. We wsi Hinowce R. Miskw nie poinformowa siostry o zamiarze zabicia jej ma Polaka, mimo i zna plany UPA, a nawet bra udzia w napadzie42. Gustaw Surmacz relacjonowa histori Jadwigi Baszczyskiej, ktra razem z creczk Jadwig zgina z rk nieformalnego partnera Petro Misiuka. Misiuk pozbawi ycia rwnie ich wsplne dziecko- niemowl43. W Litowisku decyzj o zabiciu Ludwiki Jarosz podj jej szwagier44. Dysponujemy nielicznymi relacjami osb, ktrym udao si przey prb pozbawienia ich ycia. Naley do nich wiadectwo Ogniewczuka, ktrego matk w sierpniu 1943 r. zabi Ukrainiec ojczym Ogniewczuka. Chopca rwnie usiowa zabi, ale udao mu si uciec45. W opinii E. Baszkw jej stryja Michaa Baszkowa zamordowano z polecenia lub namowy jego ony Ukrainki46. Natomiast w Stajach Maria Legieyska zdradzia swojemu narzeczonemu Iwanowi Skopikowi miejsce, w ktrym si ukrywaa. Skopik z bratem uprowadzili j stamtd i brutalnie zamordowali47. Sytuacje, w ktrych napastnicy darowali ycie ukraiskiemu lub polskiemu czonkowi rodziny byy czsto poczone z przypadkami zabicia pozostaych polskich lub ukraiskich czonkw rodziny. O darowaniu ycia ukraiskiemu czonkowi rodziny mwi kilkanacie z przeanalizowanych relacji. Wczono do nich rwnie relacje, mwice o ucieczce Ukrainki lub Ukraica podczas napadu. Maria Past wspominaa, e w miejscowoci Podlisy ocala z napadu ojciec Ukrainiec, ktrego dwoje dzieci zakopano na wpywe a do ony niecelnie strzelano48. W dziesiciu przypadkach oszczdzono kobiety lub ich crki, poniewa byy Ukrainkami lub ich matki byy Ukrainkami. Sytuacja taka mia miejsce m.in. we wsi Kobyowoki49, w Suchowoli, gdzie pobito dotkliwie, ale nie zamordowano Ukrainki nie chccej powiedzie, gdzie ukrywa si jej m50 oraz w Ostrowie, gdzie podczas napadu na dom oszczdzono R urowsk51. We wsi Majdan ocalaa Maria ona Polaka, ktr oszczdzono dziki wstawiennictwu jej brata Michaa Miszczaczuka, bdcego czonkiem UPA52. W tej samej
41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 W. Solecki, Skorodyce, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 711. J. Bereziuk, Hinowce,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 612. G. Surmacz, Relacja,[w:] Okrutna przestroga..., s. 309. Cz. A. witojaski, A. Winiewski, Litowisko,[w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 602. Ognniewczuk, Relacja.[w:] Okrutna przestroga..., s. 319. E. Baszkw, Hukaowce,[w:] H. Komaski, S. Siekierka, op.cit., s. 938. M. Darowski, Staje,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 793. M. Piast, Relacja,[w:] Okrutna przestroga..., s. 136. K. Turzaski, op. cit., s. 122. F. Moliski, Suchowola,[w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 588. R. urowska, Ostrw, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 1081. J. Ciemny, Majdan, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 745.

196

197

wsi zwolniono uprowadzon Mari Dumyk, poniewa bya crk Ukrainki z Tudorowa53 oraz bratow ksidza Rogowskiego, ktra bya Ukraink54. W Hukaowcach pobito Ukraink on zamordowanego podczas napadu Dobrzaskiego55. R. Turbiak bya mieszkanka miejscowoci Seredne wspominaa, e podczas napadu UPA na jej dom w maju 1945 r. uprowadzono jej ojca, a jej i matce darowano ycie, poniewa uznano jej za Ukrainki56. W Krystynopolu w padzierniku 1943 r. zabito rodzin Jana Kisielewskiego. Ocalaa tylko jego ona Ukrainka, ale zmuszono j do ogldania mierci najbliszych57. W domu Baajewiczw w Madziarkach darowano ycie macosze autora relacji, ktra bya Ukraink58. Tylko w trzech przypadkach oszczdzono mczyzn-Ukraicw. Jednym z nich by wspomniany ju mieszkaniec wsi Podlisy, drugiemu Mikoajowi Samcowi, darowano ycie w miejscowoci Hleszczawa ( on i crki uprowadzono)59, trzeciemu - Piotrowi Iwace zabito on Polk i synw, jego samego zostawiajc przy yciu60. Natomiast J. Z. Sitnik relacjonowaa opowie swojej krewnej Petroneli Wooszczuk, ony Ukraica Wasyla Strynadiuka. M i syn kontaktowali si z UPA. Ktrego dnia przyszli do domu z obcymi ludmi i zastanawiali si, czy zabi matk. W rezultacie dugiej dyskusji zostawiono j przy yciu61. Podczas napadu na ozow oszczdzono niektre rodziny ukraiskie i mieszane62. Z przeanalizowanych relacji zaledwie cztery mwiy o oszczdzeniu przez UPA polskiego czonka rodziny. Wszystkie wiadectwa zoyli byli mieszkacy Maopolski Wschodniej. Siostrze J. Kuliczkowskiego Marii Matkowskiej bracia jej zmarego ma, ktrzy naleeli do UPA, dawali gwarancje bezpieczestwa. Kobiecie nic si nie stao, ale wyjechaa z bratem do polskiej wsi Dbica63. W Ostrowie ocalaa ona Ukraica Wadysawa obasza Katarzyna64. W Nielepkowicach w marcu 1945 r. UPA schwytaa czonka polskiej warty Michaa Hartlipa, darowano mu ycie, poniewa wstawi si za nim jego przyrodni brat Prekasz65. W Pomorzanach w rodzinach mieszanych pozostawiono przy yciu ony Polki66.
53 Ibidem. 54 Ibidem. 55 J. Polniak, Hukaowce,[w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 951. 56 R. Turbiak, Seredne, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 222. 57 O. J. Bielecki, Krystynopol,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 1031. Inna relacja mwia, e wspomniana Ukrainka Rozalia Kisielewicz bya drug on Jana, J. Paszkowska, Madziarki, [w:] ibidem, s. 1068. 58 M. Baajewicz, Madziarki, [w:] ibidem, s. 1035. 59 K. Turzaski, op. cit., s. 122. 60 J. Rybarczyk, Paucza Maa i Glinna,[w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 640. 61 J. Z. Sitnik, Kosw Huculski, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 315. 62 F. Bednarski, ozowa, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 825. 63 J. Kuliczkowski, Swaryczw [w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 48. 64 G. Dyrda, Ostrw, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 1052. 65 S. i Z. Kaniowskie, Nielepkowice,[w:]., s. 302. 66 J. Selwa, Pomorzany, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 954.

Zdecydowanie najwiksz grup stanowi relacje opisujce przypadki pity, szsty i sidmy. Do punktu pitego zaliczono przypadki, w ktrych doszo do zabicia ukraiskiego czonka rodziny przez UPA lub bojwki OUN-B. Dotycz one trzydziestu trzech miejscowoci. Z rk UPA giny zarwno ony i mowie, jak i osoby, ktre dopiero zamierzay stworzy polsko-ukraisk rodzin. W wikszej liczbie przypadkw mier poniosa kobieta. ony-Ukrainki zabito w : Mytnicy67, Iawczach68, Paryszczach69, Pauczy70, ozowej71, Hikowcach72, Maruszce73, we wsi Kniesioo74 oraz w Butynach75 i w Dbrowie.76 W relacjach bya rwnie mowa o przypadkach, w ktrych zbijano kobiety, poniewa byy zarczone z Polakami. Mieszkaniec Broszowa J. Burbas przytacza histori Ukrainki Zofii Cio, ktra zgina wraz z crk z rk UPA, poniewa zakochaa si w Polaku Michale urkowskim77. W Mogielnicy powieszono mod Ukraink zarczon z Polakiem78. Do podobnego zdarzenia doszo we wsi Zaue79. W Ptyczy na Woyniu zamordowano Ukraink, ktra wysza za Polaka oraz ich czworo dzieci, mimo, i ssiadki Ukrainki zapewniay pani Bokow, e nic jej nie grozi, poniewa jest Ukraink80. W Belinwce zamordowano Ukraink, ktra miaa dziecko z Polakiem81. O Kopaniecka pochodzca z rodziny mieszanej relacjonowaa, e we wrzeniu 1944 r. do jej domu przyszli nacjonalici ukraiscy, szukajc ojca i braci. Gdy ich nie znaleli, zabili matk82. Pojedyncze relacje mwiy o przypadkach zabicia innych ni ony i narzeczone Ukrainek, bdcych czci rodzin mieszanych. W Wooszczach w kwietniu 1944 r. zabito Genowef Badeck, crk Polaka i Ukrainki. Jej rodzinie udao si uciec i ocalaa83. W tej samej miejscowoci zabito Aniel Koczwn, poniewa jej siostra wysza
67 K. Turzaski, op. cit., s. 81; R. Rabczuk, Mytnica,[w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 879. 68 K. Turzaski, op. cit., s. 114. 69 F. Pronobis, Paryszcze, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 363. 70 W Pauczy zabito on Antoniego Radaczykiego oraz ich dwie crki. W napadzie brali udzia bracia zamordowanej kobiety. J. Rybarczyk, Paucza Maa i Glinna,[w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 640. 71 Mari Kozioow pobito. Napastnicy zostawili j, poniewa myleli, e jest martwa. Wrd nich kobieta rozpoznaa wasn siostr. S. Grabas, ozowa, [w:] ibidem, s. 835. 72 K. Szuszkiewicz, Hikowce,[w:] ibidem, s. 908. 73 W. Tomaszewska, Maruszka,[w:] ibidem, s. 982. 74 Ks. W. abiak, Kniesioo,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 51.; S. Jastrzbski, Martyrologia polskiej ludnoci na ziemi lwowskiej w latach 1939-1947. Zbrodnie dokonane przez nacjonalistw ukraiskich,[b. r. i m. w.], s. 464. 75 W Butynach oprcz ony Jana Ptaszkowskiego Anastazji zgina te ich crka Helena, J. Ptaszkowski, Butyny,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 1156. 76 W Dbrowie zabito Ukraink Justyn Makw, ktra wysza z Polaka. Powieszono j razem z 3 synami, M. Sobkw, Koropiec nad Dniestrem, Pozna 1999, s. 167. 77 J. Burban, Broszw,[w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 780. 78 M. Berbe, Wierzbowiec, [w:] ibidem, s. 865. 79 A. Pietrycka, Tymce k. Zaua, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, s. 527. 80 Z. Wojcieszczak, Relacja,[w:] Okrutna przestroga..., s. 16. 81 W. Wolski, Wspomnienia,[w:] ibidem, s. 190. 82 O. Konopiecka, Bohutyn, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 947. 83 J. Badecka, Wooszcza Zady, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 188.

198

199

za Polaka84. W Gajach Wielkich u ojca Ukraica ukryy si dwie crki onate z Polakami. Zamordowano je wraz z dziemi w marcu 1945 r. Ojciec prosi, by zabito go razem z rodzin, ale nie speniono jego proby85. Natomiast w domu Ukrainki Chomickiej, ktra wysza za Polaka, zostay zamordowane dwie crki jej siostry, ktre przyszy do ciotki, eby upiec chleb86. W kilkunastu przypadkach doszo do zabicia Ukraica, bdcego czonkiem rodziny mieszanej, np. Milisiewicza z abcza87 i mieszkaca Swaryczowa o nieustalonym nazwisku88 Zostali oni zabici przez UPA, poniewa mieli ony Polki i nie chcieli wstpi do UPA. W Maruszce zabito Zenona Denysa, syna Ukraica i Polki89. Taka sama sytuacja miaa miejsce w Hucisku, gdzie czonkowie UPA zastrzelili Iwana Kosteckiego90. Podobnie jak w przypadku kobiet, ginli Ukraicy, oenieni z Polkami. Naleeli do nich m.in. : mieszkacy Mariampola91, Woczkowa92, Lackiego Szlacheckiego93, Smerkowa94, Huciska Litowskiego95, Kniesioa96, yrawy97, Staryk98, Niektre z relacjonowanych wydarze miay charakter jednostkowy, np.: w ozowej podczas napadu na dom Ignacego Nosyka w grudniu 1944 r., zabito ojca jego ony- Ukraica99. W Koszowie zamordowano dwch braci Piotra i Iwana Czerwakw. Ich najstarszy brat Roman by onaty z Polk- Aniel. Gdy banderowcy nie zastali w domu rodziny Romana zemcili si na jego braciach, poniewa nie chcieli zdradzi miejsca, w ktrym ukrywa si Roman100. Znaczca ilo relacji dotyczy przypadkw, w ktrych mier z rk UPA ponis polski czonek w rodziny. W przewaajcej czci ofiarami byli mczyni- mowie, synowie lub bracia Ukrainek. Do sytuacji, kiedy ofiar
84 Ibidem, s. 189. 85 P. Stocki, Berezowica Wielka,[w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 853. 86 I. Szpilur, Kurniki Szlachcinieckie, [w:] ibidem, s. 858. 87 A. Zawilski, op. cit., s. 250-251. 88 M. Podlewska, Swaryczw, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 51. 89 W. Tomaszewska, Maruszka, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 982. 90 J. Buczkowski, Hucisko, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 36.; S. Jastrzbski, op. cit., s. 459. 91 Na drodze Mariampol- Halicz, w rejonie wsi Dubowce zaatakowano kilkanacie furmanek. Zginli Polacy oraz dwch Ukraicw, oenionych z Polkami- jednym z nich by Andrzej Kielo, G. Grochalska-Paweczak, Mariampol, Woczkw, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 514.; J. Capar, any, Mariampol, Woczkw, [w:] ibidem, s. 510.; F. liwiski, Woczkw, [w:] ibidem, s. 544. 92 Zgin Micha Tarasiewicz, B. Majewska, Woczkw, [w:] ibidem, s. 529. 93 Zamordowano ma autorki relacji, M. Sikiewicz, [w:] ibidem, s. 727. 94 J. Wjtowicz, Smerkw, [w:] ibidem, s. 735. 95 Z. Iowski, Hucisko Litowskie, H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 577. 96 Ks. W. abiak, Kniesioo, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 51.; S. Jastrzbski, op. cit., s. 463. 97 W. Sznajder, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 786. 98 F. Garbowski, H. Lech, T. Rudnicki, Z. Rudnicki, G. Wrzeniewska, Notatka z tragicznych wydarze ze wsi Staryki, [w:] W. i E. Siemaszko, op. cit., s. 1212. 99 X. Zagrobelna, ozowa, H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 859. 100 I. Justyna, Ucieczka z pieka, wiadkowie mwi..., s. 123.

OUN i UPA padali mowie-Polacy, doszo m.in. w Halinwce101, witowej102, Pawlikwce103, Tomaszowcach104, witym Stanisawie105, Bednarowie106, Niniowie107, we wsi Zubrzec108, Stechnikowcach109, Dobrowodach110, Hukaowcach111, Stasyszynie112, Pomorzanach113, Zarudcach114 oraz w Polance115, Strzemieniu116, Sobdce Boszowieckiej117, Firlejowie118,Kamiennej Grze119, Jezioranach Szlacheckich.120 W jednej z relacji znaleziono histori Polaka zabitego przez swoich szwagrw, ktrego ona miaa powiedzie, i cieszy si ze mierci ma, bo na co jej Lach potrzebny121. Z kolei Franciszka Kosiska przytoczya opowie o rodzinie swojej kuzynki Ewy Rubinowskiej, ktra bya dwukrotnie on Ukraicw i uchodzia za Ukraink. Na jej oczach zamordowano ma Leona Rubinowskiego. Syna Rubinowskiej upowcy zmusili do zaprowadzenia ich do domu Pawa Rubinowskiego, gdzie kazano mu zabi Karolin Rubinowsk, jej matk i troje dzieci. Mia w ten sposb udowodni, e jest Ukraicem. Chopiec bra udzia w zbrodni, ale potem uciek. W odwecie zabito jego kalekiego, przyrodniego brata, ktrego ojciec by Ukraicem122. W Janowce w marcu 1944 r. UPA zabia Grzegorza Kowalskiego, pozostawiajc przy yciu jego matk Ukraink123.
101 Cz. Piotrowski, op. cit., s. 132. 102 W witowej zamordowano wszystkich Polakw onatych z Ukrainkami oraz ich synw, W. J. Baczyski, witowa, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 180. 103 E. L. Biedka, Pawlikwka, [w:] ibidem, s. 187. 104 W Tomaszowcach zabito na oczach crki i ony Franciszka Krasuckiego oraz jego brata Karola Krasuckiego, L. Krasucki, Tomaszowce, ibidem, s. 220. 105 J. Kroczyska, Skoromochy, [w:] ibidem, s. 262.; eadem, Skoromochy,[w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 668. 106 A. Starczewska, Rg, Bednarw, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 539. 107 W. Grawski, Niniw,[w:] ibidem, s. 719. 108 M. Fedorowicz, Zubrzec, H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 660. 109 M. Rybka, Stechnikowce,[w:] ibidem, s. 851. 110 W Dobrowodach zabito dwch Polakw-mw Ukrainek: Jana Witkowskiego i Piotra Wysockiego. Wysocki zosta zastrzelony w 1945 r., oficjalnie przez NKWD, ale podejrzewano UPA i inspiracj jego ony, poniewa ukrywaa si z upowcami, A. Iycki, [w:] ibidem, s. 917. 111 J. Polniak, Hukaowce,[w:] ibidem, s. 951. 112 Idem, Mlynowce, Jarosawice,[w:] ibidem, s. 952. 113 J. Selwa, Pomorzany,[w:] ibidem, s. 954-955. 114 D. Procajo-Sakowska, Zarudce, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 646. 115 W Polance oprcz ma Polaka, uprowadzono 17-letni crk i rocznego synka, ktrych nastpnie w brutalny sposb zamordowano, T. Caliski-Cay, Polanka,[w:] ibidem, s. 638. 116 J. Guczkowski, Strzemie, Rekliniec w pow. kiew i Zawonie w pow. Sokal, [w:] ibidem, s. 1152. 117 E. Kruszelnicki, Sobdka Boszowiecka,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 439. 118 W Firlejowie zabito ojca i syna z rodziny Zieliskich w obecnoci ich matki i siostry. Matk miertelnie pobito a crka doznaa szoku, J. Ziemba, Firlejw,[w:] ibidem, s. 456. 119 W Kamiennej Grze uprowadzono i najprawdopodobniej zabito Czesawa Prokopowicza, ktrego ona Ukrainka z ma creczk ocalay, poniewa byy ukryte, T. Loba, Relacja, [w:] W. i E. Siemaszko, op. cit., s. 1201. 120 Jezioranach Szlacheckich zgin Tomasz Czajkowski, prawosawny Polak, oeniony z Ukraink, H. Komaski, Zagada polskiej wsi Jeziorany Szlacheckie (dokoczenie), Semper Fidelis 1993, nr 3, s. 19. 121 K. Turzaski, op. cit., s. 66.; K. Wjtowicz, Darachw, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 886. 122 M. Bracawska, Dlaczego?, [w:] wiadkowie mwi..., s. 35. 123 K. Turzaski, op. cit., s. 83.

200

201

 Mniejsza ilo relacji dotyczy mierci Polki- ony Ukraica. Zabjstw onPolek UPA dokonaa m.in. w Dbowej Karczmie124, Kupiczwoli125, Przeroli126 oraz Zalesiu127. Nieudane prby zabjstwa podjto w Ostrowie, gdzie zabito dwie crki Ukrainki Byciowej i jej siostr, a samej gospodyni udao si uciec128 oraz w Dniestrzyku Hoowieckim. W Dniestrzyku matka autorki relacji bdca Ukraink otrzymaa ostrzeenie, e zostanie zabita z dziemi. Zgosia to do NKWD, dziki czemu zostaa przewieziona w bezpieczne miejsce ( do Sambora)129. G. Grochalska-Paweczak wspominaa, e w napadach na polskie wsie uczestniczy Ukrainiec, ktry mia on Polk Zofi z domu Tomczyk. Kobieta zostaa zamordowana przez swojego szwagra130. Podczas napadu na Maciejw zostaa ranna, przebywajca w polskim domu, Petronela Apeniuk, ktra bya on Ukraica. Niestety relacja nie mwi, co dziaa si w tym czasie z jej mem.131 mier grozia rwnie za zamiar wyjcia za Ukraica, np.: w Strzemieniu ju po wojnie w 1946 r. zabito siostr autora relacji Helen, ktra bya zarczona z miejscowym Ukraicem. Podczas wojny ukrywaa j rodzina narzeczonego, po ekspatriacji Polakw, kiedy wydawao si, e zagroenie ze strony UPA mino, kobieta wrcia do rodzinnego domu i zostaa zabita132. W niektrych przypadkach zabijano rwnie dziecko z rodziny mieszanej. Gustaw Surmacz wspomina, e z rk UPA zgina Urszulka crka Wacawy Czechowskiej i jej ma Jewgienija Hula133. W okolicy Choronowa zabito niemowl, dziecko Jerzego i Hanny Jardeckich. Ma nie byo w domu podczas napadu, kobiety nie zamordowano, poniewa napastnicy uznali, e wikszy bl przyniesie jej patrzenie na mier dziecka134. W kolonii Gaik k. Brzean zabito synw rodziny Pakoszw i mocno pobito ich matk-Ukraink135. Natomiast Maria Stemplewska-Niezgoda wspominaa, e siostra Jzefa Stemplewskiego wysza za Ukraica Karpa Zwanieckiego. Zamordowano j razem z matk Ann, pozostawiajc przy yciu troje dzieci136. Na Woyniu w okolicach Teresina UPA zamordowaa dwoje dzieci, ktrych ojciec by Ukraicem a matka Polk.137
124 L. Grzybowska, Relacja,[w:] Okrutna przestroga..., s. 215. 125 W. Tajerle, Kupiczwola, S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 1157. 126 J. Wsowicz, Majdan Grny, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 365. 127 D. awruszczak, Zalesie,[w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 670. 128 A. Kondracki, Ostrw,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 1064. 129 J. Roman, Dniestrzyk Hoowiecki, [w:] ibidem, s. 1117-1118. 130 G. Grochalska-Paweczak, Mariampol, Woczkw,[w:] ibidem, s. 512. 131 S. Panacka, Relacja z mordu zbiorowego dokonanego przez band ukraisk na ludnoci polskiej dnia z 12 na 13 lutego 1944 w miasteczku Maciejw, gmina i parafia Maciejw, pow. Kowel, [w:] W. i E. Siemaszko, op. cit., s. 1150. 132 J. Guczkowski, Strzemie, Rekliniec w pow. lkiew i Zawonie w pow. Sokal, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 1152. 133 G. Surmacz, Relacja,[w:] Okrutna przestroga...,s. 308. 134 Ks. M. Darowski, Bruckenthal,[w:] Choronw, Staje,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 784. 135 A. Mikoajkw, Gaik k. Brzean,[w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 643. 136 M. Stemplewska-Niezgoda, Relacja,[w:] Okrutna przestroga..., s. 187. 137 R. Wielosz, Relacja, W. i E. Siemaszko, op. cit., s. 1241.

Kilkanacie relacji dotyczyo zamordowania caej rodziny mieszanej przez OUN i UPA. Do zabjstw caej rodziny doszo m.in. w Pikuliskim Hucisku138, Starej Hucie139, Bronowicach140, Pauczy141, Perechodach142, Czerkawszczynie143, ozowej144, Hleszczawie145, Dosze Wojniowskiej146, we wsi Torskie147, Dobrzanach148 oraz Uhrynowie.149 B. Pieczykolan wspominaa, e UPA zamordowaa brata jej ma, pochodzcego z rodziny mieszanej (ojciec by Ukraicem), jego brata Jzefa i siostr Zofi150. Natomiast G. Surmacz relacjonowa losy rodziny Janickich, w ktrej najpierw zabito rodzicw, a potem dzieci przechowywane u babki Ukrainki151. W nielicznych przypadkach ukraiscy czonkowie rodziny uciekali z wsi, na ktr planowany by napad UPA. Wedug relacji Marii Piast w miejscowoci Sucha oza z domu swojego ma Polaka Antoniego Siedleckiego ucieka jego ona Ukrainka, mimo, i wiedziaa o napadzie152. Podczas napadu na tace w marcu 1944 r. zamordowano rodzin Supskich, z ktrej ocalaa synowa Ukrainka, poniewa nie byo jej w domu153. Chwil przed napadem ucieka z domu
138 Marcin Witkowski, onaty z Ukraink myla, e uchroni to jego i dwie rodziny Jasiskich od mierci. Wszyscy ukrywali si w piwnicy i zostali tam zamordowani (11 osb), F. Jasiski, Relacja, [w:] Okrutna przestroga..., s. 175. 139 Marceli Biaobrzyski by onaty z Ukraink, uwaa, e szwagier przechowa go z rodzin u siebie, ale banderowcy zabili ca rodzin cznie z Wasylem (szwagrem). M. Biaobrzyski ocala, poniewa nie byo go w domu, ibidem, s. 176. 140 Zamordowano rodzin Gliwiakw, mimo, e synowa bya Ukraink, F. Leszczyska,...., S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 205. 141 W Pauczy zabito z rodzinami Iwana i Myko Prohyrw oraz rodzin Franciszka Radaczyskiego, J. Rybarczyk, Paucza Maa i Glinna,[w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 640. 142 W Wigili 6 stycznia 19445 r. zamordowano rodzicw autora relacji. Jego ojciec by Ukraicem, ktry nie popiera UPA, E. Draniowski, Perechody(Przechody),[w:] ibidem, s. 696. 143 W Czerkawszczynie mieszka Kowalczyk, oeniony z Ukraink Olek. Podczas napadu Kowalczyk ukry si, a ona mimo tortur nie zdradzia miejsca ukrycia ma, W. Jastzrbska-Sikiewicz, Czerkawszczyzna,[w:] ibidem, s. 698. 144 Podczas napadu na ozow napadnito na dom Ukraica wadysawa Makucha, onatego z Polk. Makuch przypadkowo ocala, W. Makuch, ozowa,[w:] ibidem, s. 842. 145 W Hleszczawie zgin Mikoaj Koszowski, jego ona Ukrainka Anna, syn Bronisaw oraz crka Maria Steczyszyn, K. Turzaski, op. cit., s. 122. 146 Zamordowano rodzin Pikuy onatego z Ukraink, Z. Marciniak, Doha Wojniowska, S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 209-210. 147 W Torskiem Ukrainiec Kociuk i jego ona Maria z domu Stojanowicz zostali zamordowani w brutalny sposb. Kociuk nie popiera dziaa ukraiskich nacjonalistw. W styczniu 1945 r. napadnito na rodzin Sdziszewskich- zamordowano Jzefa i jego on Ukraink, ich syn Franciszek przypadkiem ocala. Crka pary bya aktywn nacjonalistk, a syn Micha nalea do AK, Na osiedlu Nawrw zabito rodzin Kazimierza Bydowskiego- jego, on Ukraink i szecioro dzieci A. Chmura, Torskie, H. Komaski, S. Siekierka, s. 892-893. 148 W lesie Piaski koo Dobrzan zamordowano Mari Pianko z Godowskich z mem Ukraicem, ktry rozpacza na widok zamordowanej ony, E. Zawada, Siemianwka,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 654. 149 H. Kozarska, Relacja, [w:] W. i E. Siemaszko, op. cit., s. 1190. 150 B. Pieczykolan, Relacja,[w:] Okrutna przestroga..., s. 286. 151 G. Surmacz, Relacja,[w:] ibidem, s. 308-309. 152 M. Piast, Relacja,[w:] Okrutna przestroga..., s. 135. 153 B. Jaszczyszyn, tace, S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 1153.

202

203

w Druchowej synowa Anny Sonimskiej, ktra bya Ukraink154. W wymienionych przypadkach nie mamy pewnoci, czy nieobecno kobiet w domu wynikaa z celowego dziaania, czy bya przypadkowa, chocia przebieg wydarze w ostatnim przypadku wskazuje, e kobieta wiedziaa o napadzie. Stosunkowo licznie wystpoway w relacjach sytuacje zwizane z udzielaniem pomocy Polakom przez czonkw rodzin mieszanych. Najczciej przechowywano Polakw podczas napadw UPA lub bezporednio po nich, uatwiano wydostanie si z zagroonego terenu. Zdarzay si rwnie przypadki informowania polskich rodzin o planowanym napadzie UPA. Kilkanacie relacji mwio o przypadkach ukrycia lub przechowywania Polakw, np. Danut Niemiec przechowywaa polsko-ukraiska rodzina Marii Sobkowiczw, ciotki Danuty155. Polakw ukrywano rwnie w Kobakach156, Kutach157, Sobdce Bolszowickiej158, Mariampolu159, Grabiczu160, Ostrowie161 oraz Poowcach162. W niektrych przypadkach ostrzegano Polakw o niebezpieczestwie, np.: w Dublanach grupa Polakw ( Genowefa omecka, Franciszek Chep i Maria Kasperska, Ukrainka zamna z Polakiem) byli w mynie, kiedy przyszy tam oddziay UPA. Polakw ostrzeg waciciel myna. Kasperska kazaa omeckiej poda si za Ukraink, a Chepowi udawa guchoniemego. Podstp si uda- wszyscy przeyli163. We wsi Derw Polakw ostrzeg syn Anieli oliskiej z polsko-ukraiskiej rodziny, w ktrej ojciec by Ukraicem164. We wsi Borwka na Woyniu Ukrainiec Siergiej Kopernik, ktry mia narzeczon Polk, poinformowa Polakw, gdzie i kiedy bdzie napad na wie165. Nieliczne relacje mwiy o codziennej, ludzkiej pomocy udzielanej Polakom. Ewie Ostrowskiej z Kosowa Huculskiego pomagaa Polka zamna z Ukraicem Kamiska. Kobiety wsplnie zawiozy do szpitala rannego brata
154 H. Bielecka, Mj Jasio nie yje, [w:] L. Kuliska, Dzieci Kresw, T. 1, Krakw 2009, s. 26. 155 D. Niemiec, Doha Wojniowska- Ziemianka, [w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 211. 156 Mieczysaw Jaskowski z matk znalaz schronienie w domu ciotki Stefanii Babiuk, ktrej m by Ukraicem. Podczas szukania Polakw we wsi zostali oni ukryci, a pytany przez rodakw Babiuk, mwi, e u niego adnych Polakw nie ma, M. Jaskowski, Kobaki,[w:] ibidem, s. 309. 157 Helen ysiak z d. Tomaszewsk zaopiekowa si w Kutach kolega jej wujka Kulbickiego Ukrainiec Dmytro Babiuk, ktrego ona bya Polk, H. ysiak, Relacja[w:] ibidem, s. 310-311. 158 Autor relacji z matk zostali ukryci w domu przez ssiada Polaka onatego z Ukraink, W. Szczepaski, Sobdka Bolszowicka,[w:] ibidem, s. 451. 159 Podczas napadu na Mariampol autorka relacji z babci i kuzynk byy cigane przez grup banderowcw. Zatrzyma je Ukrainiec Dmytro Dupak, onaty z Polk Paulin z d. Kawka, ktry nastpnie ukry je w bezpiecznym miejscu, G. Grochalska-Paweczak, Mariampol, Woczkw, [w:] ibidem, s. 513. 160 We wsi Grabicz ojciec autora relacji ukrywa si u ssiada Ukraica Michaa Semeniuka onatego z Polk, P. Domaski, Grabicz, Bohorodyczyn, Ottynia,[w:] ibidem, s. 718. 161 Rodzina Julii Mamul nocowaa u ssiadw Korotkw. Byo to maestwo polsko-ukraiskie, J. Mamul, Komarw,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 1065. 162 Maria Pawowska z dziemi zostaa ukryta podczas napadu przez Nestora Korczyskiego, onatego z Polk, T. Stasyszyn, Poowce, [w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 715-716. 163 G. omecka, Dublany,[w:] ibidem, s. 918. 164 L. Hamal, Derw,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 773. 165 M. Kobyecki, Liczy tylko na siebie,[w:] wiadkowie mwi..., s. 114.

Ewy166. Przypadkowo ycie Polakom w majtku rolnym Grzybice w powiecie wodzimierskim uratowaa ona jednego z nich Ukrainka, ktra wchodzc do pomieszczenia, z ktrego usiowano uprowadzi mczyzn, wyposzya napastnikw167. Dysponujemy nielicznymi relacjami obrazujcymi sytuacj dziesit zwizan z ucieczk rodzin mieszanych z zagroonego terenu, np.: ze wsi Dbrowa, pod wpywem zagroenia ucieka polsko-ukraiska rodzina Kowalskich168, a pomagajcy Polakom Ukrainiec Giergiel, zorientowawszy si o czystce rodzin mieszanych uciek z on i dziemi do Wodzimierza. Posiadamy rwnie relacje dotyczce wydarze o charakterze jednostkowym. Wdowa po kierowniku szkoy w Chlebowicach wierskich ( zastrzelony w 1943 r.), ktra bya Ukraink, otrzymywaa od Ukraicw listy z pogrkami i naciskami, aby wychowaa dzieci w tradycji ukraiskiej169. J. Majkowski pochodzcy z rodziny mieszanej ( matka Ukrainka, ojciec Polak) wspomina, e jego ojciec i brat Antoni otrzymywali od Ukraicw z OUN propozycje przejcia na tzw. narodowo ukraisk. Gdy odmwili dostali pogrki, w ktrych groono im mierci170. Natomiast A. Kondracki relacjonowa zachowanie jednej z uciekinierek na stacji w acucie Stanisawy Houj, ony Polaka, ktra narzekaa na swojego ojca i brata, czonw UPA, poniewa nie poinformowali jej o napadzie171. Na tej samej stacji przebywaa rwnie Ukrainka Franciszka Orluk ona Polaka. Podczas napadu na Ostrw bya kilka dni po porodzie. Jej ojciec i brat brali udzia w napadzie, ale nie udzieli pomocy jej nowej rodzinie172. Po wyjedzie Polakw z Ostrowa Ukrainka bdca on Polaka Ra urowska pojechaa do rodzicw, ktrzy wystraszyli si, e zostanie zabita przez UPA. Obserwowa j mody banderowiec. Kobiecie udao si przey173. Natomiast ojczym autora wspomnie M. Sobkowa z Koropca nad Dniestrem zosta pobity przez czonkw OUN, poniewa wychowywa pasierba- Polaka174. Przedstawione powyej wydarzenia wskazuj na tragiczn sytuacj rodzin mieszanych na Kresach II RP. Pokazuj rwnie jak bardzo spoeczno ukraiska zostaa przesiknita ideologi ukraiskiego nacjonalizmu szerzon przez OUN Bandery.

166 E. Ostrowska,...,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 314. 167 Z. Staski, Straciem ca rodzin,[w:] wiadkowie mwi..., s. 93. 168 Z. ak,...., [w:] S. Siekierka, H. Komaski, E. Raski, op. cit., s. 225. 169 Z. Bakota,......,[w:] H. Komaski, S. Siekierka, op. cit., s. 773. 170 J. Majkowski, P. Jankowski, Dohe,[w:] ibidem, s. 875. 171 A. Kondracki, Ostrw,[w:] S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, op. cit., s. 1062. 172 Ibidem 173 ibidem, s. 1063. 174 M. Sobkw, op. cit., s. 153.

204

205

Przemarsz uczestnikw

Posanka Brygida Kolenda-abu

Prezydent Miasta Tomasz Wantua

Apel pamici

206

207

Wicewojewoda Antoni Jastrzembski

Salwa honorowa

Nasz chr Echo Kresw

Msz odprawi i homili wygosi ks.Tadeusz Isakowicz-Zaleski

208

209

Autorzy Tomu
Lucyna Kuliska /AGH Krakw/,historyk i politolog. Dr, adiunkt na Wydziale Humanistycznym. Zajmuje si zagadnieniami terroryzmu, nacjonalizmu i przyszoci globalizujcego si wiata oraz stosunkw polsko-ukraiskich XX wieku. Jest autork i wspautork licznych ksiek i artykuw historycznych powiconych losom polskich kresw, w tym ksik i Dzieje Komitetu Ziem Wschodnich na tle losw ludnoci polskiej Kresw w latach 1943-1947,Dzieci Kresw I,II,III, wraz z Adamem Roliskim prac pt.Antypolska akcja nacjonalistw ukraiskich w Maopolsce wschodniej w wietle dokumentw Rady Gwnej Opiekuczej 1943-1944i Kwestia ukraiska i eksterminacja ludnoci polskiej w Maopolsce wschodniej w wietle dokumentw Polskiego Pastwa Podziemnego 1942-1044.W przygotowaniu s kolejne tomy. W roku 2009 wydaa prac Dziaalno terrorystyczna i sabotaowa nacjonalistycznych organizacji ukraiskich w Polsce w latach 1922-1939.Ponadto jest autork bardzo wielu artykuw naukowych i prasowych. Leszek Jankiewicz - prof. dr hab. urodzi si w 1925r w Piotrkowie Trybunalskim. Rodzice byli kresowianami. Studia rolnicze ukoczy w Krakowie. Pracowa na Uniwersytecie Poznaskim i w SGGW. Nastpnie praca w Instytucie Sadownictwa w Skierniewicach. W midzyczasie spdzi rok na Uniwersytecie Cornella w USA i w sumie siedem lat w Meksyku na Uniwersytecie w Chapingo w stanie Meksyk. By komendantem 39 obozw harcerskich w Polsce i organizatorem czterech obozw skautowych w Meksyku. Jest redaktorem naukowym i wspautorem 3 ksiek w Polsce i 2 ksiek w Meksyku oraz autorem ponad 100 publikacji naukowych. Interesuje si ywo sprawami kresowymi. Jest sekretarzem Stowarzyszenia Instytut Kresw Rzeczypospolitej. Stopie naukowy profesora nadzwyczajnego uzyska w 1969 roku, a profesora zwyczajnego w 1980 roku. Zdzisaw Konieczny urodzony w 1930 roku w Drohobyczu, doktor nauk historycznych, badajcy stosunki polsko-ukraiskie w latach 1918 do 1950. Jest wsppracownikiem naukowym rzeszowskiego oddziau IPN, czonkiem Polskiego Towarzystwa Historycznego odzia w Przemylu. Od 1976 do 1096 roku peni funkcj dyrektora Archiwum Pastwowego w Przemylu. Jest czonkiem Towarzystwa Przyjaci Przemyla i Regionu. By uczestnikiem konferencji Akcja Wisa-Przyczyny, Przebieg Konsekwencje zorganizowanej w Przemylu w 2007 roku. Jest przekonany, e liczba Ukraicw zabitych w Pawokomie jest

grubo zawyona oraz, e zawyenie liczby ofiar miao na celu zmniejszenie poczucia winy Ukraicw za masowe ludobjstwo Polakw dokonane na Kresach. W oparciu o dokumenty archiwalne przedstawi inny ni ukraiski przebieg wydarze w Pawokomie, policzy i ustali liczb zabitych na 150 osb. Leon Popek urodzi si 23.09.1958r w Karolinowie, pow. Chem, dr historii, archiwista, absolwent KUL., od 2000r pracownik IPN O/Lublin. W latach 19921998 czonek Zarzdu Okrgowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Lublinie. Od 1992r aktywnie uczestniczy spoecznie w pracach Wojewdzkiego Komitetu Ochrony Pamici Walk i Mczestwa w Lublinie. W latach 1992-2012 Prezes Towarzystwa Przyjaci Krzemieca. w latach 19842012 wygosi ok. 380 wykadw, prelekcji i odczytw. By wsporganizatorem wystaw i organizatorem dwch midzynarodowych sesji naukowych. Jest autorem i wspautorem ponad 170 artykuw i 20 ksiek oraz albumw powiconych historii Woynia. W 2011 roku zdoby pierwsze miejsce w Konkursie Ksika Historyczna Roku za Ostrwki Woyskie -ludobjstwo. Magdalena Kazik jest absolwentk Wyszej Szkoy Pedagogicznej. Od 2009 roku jest uczestniczk studiw doktoranckich w zakresie historii ma Akademii im. Jana Dugosza w Czstochowie.Przygotowuje prac doktoranck na temat stosunku OUN-UPA do Polakw w czasie II wojny wiatowej w wietle polskiej historiografii. Udziela si na forum samorzdu doktoranckiego oraz peni funkcj Przewodniczcej Koa Naukowego Doktorantw. Zainteresowania nauk ogniskuj si wok historii najnowszej, szczeglnie II wojny wiatowej. Tadeusz Isakowicz-Zaleski - Krakw. Ksidz obrzdku ormiasko-katolickiego, historyk Kocioa, poeta, felietonista Gazety Polskiej. Wspzaoyciel i Prezes Fundacji im. Brata Alberta, opiekujcej si osobami niepenosprawnymi. Dziaacz antykomunistycznej opozycji, represjonowany przez komunistyczn Sub Bezpieczestwa. Od wielu lat zajmuje si problematyk ludobjstwa na Kresach poudniowo wschodnich. Wyda Przemilczane ludobjstwo na Kresach, Nie zapomnij o Kresach. Jest autorem najnowszej historii kocioa w Polsce. Wyda Ksia wobec bezpieki na przykadzie archidiecezji krakowskiej. Jest proboszczem ormiasko-katolickiej parafii w. Trjcy dla Polski poudniowej oraz reprezentantem mniejszoci ormiaskiej przy Komisji Wsplnej Rzdu i Mniejszoci Narodowych. Jest Laureatem Nagrody Literackiej im. Jzefa Mackiewicza oraz Nagrody Kustosz Pamici Narodowej.

210

211

Czesaw Partacz - (Instytut Polityki Spoecznej i Stosunkw Midzynarodowych Politechniki Koszaliskiej), dr hab. profesor. Historyk i politolog, autor wielu ksiek i artykuw (ponad sto publikacji) powiconych stosunkom polsko-ukraiskim XIX i XX wieku, m.in.: Wojna polsko-ukraiska 1918 -1919, Warszawa 1994 (wspautor z B. Polakiem i G. ukomskim); Od Badeniego do Potockiego. Stosunki polsko - ukraiskie w Galicji 1888 - 2008, Toru 1996; Kwestia ukraiska w polityce polskiego rzdu na uchodstwie i jego ekspozytur w kraju 1939-1945, Koszalin 2001; Polska wobec ukraiskich de niepodlegociowych w czasie II wojny wiatowej, Toru 2004 (wspautor z K.ad). Bogusaw Pa - dr hab., profesor w Instytucie Filologii Uniwersytetu Wrocawskiego. Historyk filozofii. Zajmuje si m.in. nowoytnym racjonalizmem /Kartezjusz, G.W. Leibniz, Ch. Wolf/, zagadnieniami dotyczcymi prawdy i kamstwa w filozofii klasycznej, a take krytyk wspczesnego postmodernizmu. Autor ponad siedemdziesiciu publikacji naukowych m.in.Epiistemologiczne zaoenia ontologii Ch. Wolfa, Naczelna zasada racjonalizmu. Od Kartezjusza do wczesnego Kanta. Ostatnio wyda m.in. /redakcja/ Leibniz. Tradycja i idee nowoczesnej filozofii oraz Aletofobia, czyli strach przed prawd o ludobjstwie na Kresach oraz Czy OUN-UPA walczya w imi w. Augustyna? Rozwaania na temat pojcia wojny sprawiedliwej (bellum iustum), genezy terroryzmu i natury prawdy historycznej w kontekcie wspczesnego nihilizmu.

212

213

Prof. dr hab. Bogusaw Pa prof. UWr.

Recenzja
Przedoony mi materia stanowi podstaw do edycji kolejnego tomu z serii powiconej ludobjczej dziaalnoci ukraiskich faszystw z OUN-UPA i SS-Galizien. Cao tworzy do rnorodn prezentacj, tego stale jeszcze w duej mierze przemilczanego, zjawiska w naszej historii. Pisz w duej mierze, gdy znane jest ono do wskiemu gronu specjalistw oraz yjcych jeszcze wiadkw tamtych zbrodni. Niestety, na poziomie podrcznikw szkolnych brak jest jakiegokolwiek przekazu na ten temat. Tym bardziej wic na uwag zasuguje przeczytany przez mnie materia, gdy przez swoj rnorodn form od stricte akademickiej po popularno-naukow ma szans dotrze do szerokiego grona czytelnikw. Tekst ksidza Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego wpisuje si w poruszan przez niego czsto problematyk zagady Polakw i polskich Ormian na Kresach poudniowo-wschodnich. Dramatyczny przebieg wydarze czynicych kres wielowiekowej egzystencji Polakw zostaje ukazany za porednictwem jego ojca, Jana Zaleskiego, wiadka tamtych zbrodni na przykadzie losu mieszkacw Korociatyna koo Monasterzysk na Tarnopolszczynie. Natomiast krakowska historyk, Lucyna Kuliska w obszernym studium podejmuje w niezwykle szczegowy, chciaoby si rzecz: detaliczny sposb analizy socjologiczno-politologicznego oraz ideologicznego ta ludobjczej dziaalnoci ukraiskich nacjonalistw z OUN-UPA na ludnoci polskiej na Brzeaszczynie w latach 1922-1941. Autorka we wspomnianym studium operuje danymi statystycznymi, rnorodnymi rdami archiwalnymi, relacjami wiadkw. Podaje krok po kroku kolejne wydarzenia z okresu przedwojnia, bdce skutkiem aktywnoci ukraiskich nacjonalistw, ktre na zasadzie efektu kuli niegowej znajd swoj kulminacj w postaci masowych rzezi dokonywanych na polskiej ludnoci Brzeaszczyzny w czasie wojny. W tle tych wydarze ukazuje jednoczenie sabe strony i bdy polskich wadz, ktre sprawiy, e terrorystyczna dziaalno ukraiskich nacjonalistw bya skuteczna i doprowadzia w efekcie do tak wielu zbrodni. Moda badaczka zjawiska ukraiskiego nacjonalizmu, Magdalenia Kazik ukazuje jedno z najbardziej przeraajcych oblicz ludobjstwa dokonywanego przez OUN-UPA, jakim byo mordowanie polskich maonkw w licznych na Kresach, mieszanych polsko-ukraiskich maestwach. Na konkretnych przykadach ukazaa realizacj banderowskiej ideologii, zakadajcej bezwzgldne i systematyczne mordowanie wszystkich nieukraskich mieszkacw Kresw.

Na szczegln uwag zasuguje w tym tekcie cakowicie pomijany przez ukraiskich historykw aspekt tej dziaalnoci w postaci satanicznej perfidii, ktra polegaa na zmuszaniu ukraiskiego maonka do zamordowania polskiego wspmaonka i jego polskich dzieci. Zdzisaw Konieczny podejmuje natomiast, ostatnio na nowo aktualny i dyskutowany za spraw apologetw banderyzmu, problem przyczyn, przebiegu i oceny operacji Wisa. Przywoujc rdowe dokumenty i posugujc si statystykami, ukazuje nie tylko cigle mao znane szerszemu czytelnikowi oblicze walki z bandami UPA na terenie Polski, ale realia, ktre bezporednio doprowadziy do operacji Wisa i przede wszystkim jej przebieg. W pierwszym tekcie Leszka S. Jankiewicza poznajemy szczegy dotyczce dramatycznych losw polskiego duchowiestwa na Kresach. Szczeglna warto tekstu polega midzy innymi na tym, e Autor wskazuje personalia i okolicznoci mordowanych polskich duchownych, ktrych los jest przemilczany do dzisiejszego dnia nawet przez wadze Kocioa rzymsko-katolickiego. W drugim, obszernym artykule tego profesora poznajmy specyfik relacji polsko-ukraiskich w latach 1914-1947 na przykadzie wsi i maych miast wojewdztwa tarnopolskiego. Autor ukazuje historyczne uwarunkowania tych relacji, ich aspekt socjologiczno-demograficzny i religijny (wyznaniowy), koncentrujc si na dramatycznej dynamice tych relacji w czasie II wojny, ktrej szczeglne pitno wywary zbrodnie dokonywane przez OUN-UPA. Autor na konkretnych przykadach wskazuje m.in. na szczegln rol, jak w budzeniu nienawici do Polakw i pozostaych nie - Ukraicw odegrao ukraiskie greko-katolickie i prawosawne duchowiestwo. W trzecim tekcie ten sam Autor ukazuje szczegowy, ilociowy aspekt zbrodni dokonywanych przez ukraiskich nacjonalistw. Wreszcie last but not laest w tekcie Leona Popka, znanego badacza zjawiska zbrodni dokonywanych przez ukraiskich nacjonalistw, poznajemy okolicznoci i przebieg zagady dwch polskich miejscowoci: Ostrwek i Woli Ostrowieckiej. Zagada tych dwch miejscowoci, inaczej ni setki innych, zostaa szczeglnie dokadnie przebadana i opisana za spraw dokonanej w lipcu 2011 roku ekshumacji. Warto zwrci uwag, e Autor zaprezentowa nie tylko historyczny rys zagady polskich mieszkacw tych dwch miejscowoci, ale take wyniki bada, jakie zostay dokonane przy okazji wspomnianej ekshumacji. Zebrane prace w adekwatny sposb ukazuj najwaniejsze elementy zbrodniczej dziaalnoci band OUN-UPA w postaci: ich masowej skali dokonywanych zbrodni oraz nieludzkiego, czsto niezwykle perfidnego okruciestwa. Dziaalno ta zostaa ukazana zarwno na planie oglnych opisw, dotyczcych historycznych, socjologicznych i politycznych realiw, jak i w kontekcie jed-

214

215

nostkowych, szczegowo ilustrowanych przykadw ludobjczej dziaalnoci ukraiskich nacjonalistw. W rezultacie niniejszy tom moe znale szeroki krg czytelnikw od osb sabo zaznajomionych z poruszan problematyk po specjalistw od dziejw polskich Kresw poudniowo-wschodnich. W odrnieniu od innych publikacji historycznych, poruszana w nim problematyka ma swj bardzo wany aktualny wymiar. Idzie niejako pod prd tendencji przemilczenia zbrodni dokonywanych przez ukraiskich faszystw, a nawet jak ostatnio prbom ich rehabilitacji w Polskim Parlamencie. Dodatkowa, niebagatelna warto zebranych w tym tomie materiaw polega na oddaniu czci zarwno tamtym blisko dwustu tysicom polskich ofiar OUN-UPA, jak i moralnej satysfakcji yjcym jeszcze wiadkom prawdy o tamtych wydarzeniach.

Prof. dr hab. Czesaw Partacz

Recenzja
Rok 2012 jest istotny w historii Europy oraz historiografii polskiej w ktrej prawie zwyciya polityczna poprawno (Political Correctess), jako swoisty kod jzykowy oraz zesp zachowa i opinii przedstawianych jako? antydsykryminacyjne? System ten prezentowany jest przez krgi lewicowe,lewackie oraz ?neoliberalno-postpowe?, ktre d do narzucenia tych zasad spoeczestwu. Ten trend powsta na lewackich wydziaach uniwersytetw amerykaskich i po 1989 roku niestety dotar do Polski. Moemy z ca odpowiedzialnoci stwierdzi, e tzw.poprawno polityczna jest nienawici do dobra za to, e jest dobrem. Poprawno polityczna jest swoistym amerykaskim i dywersyjnym bolszewizmem, ktry jak inne znane nam antychrzecijaskie ideologie (bolszewizm, faszyzm, nazizm niemiecki-hitleryzm, nazizm ukraiski? Banderyzm, stanowi zagroenie dla ludzkoci. Prezentowane opracowanie jest zaprzeczeniem poprawnoci politycznej, dlaczego? Poniewa ukazuje trzecie po niemiecko-hitlerowskim, sowiecko-bolszewicko- rosyjskim, ukraisko-nazistowsko-halickim ludobjstwo na narodzie polskim. To ludobjstwo popenione przez zwyrodniaych nacjonalistw halicko (pochodzcych z ziem byej Galicji-wojewdztwo lwowskie, tarnopolskie i stanisawskie) i Ukraicw z Woynia jest nieuznawana przez wadze polskie. Nie ma znaczenia czy rzdzi Unia Wolnoci, SLD, Prawo i Sprawiedliwo czy Platforma Obywatelska. Obowizuje faszywa doktryna Jerzego Giedrojcia zmierzajca do dobrych stosunkw polsko-ukraiskich skierowanych przeciwko Rosji.Doktryna ta ma na celu zapomnienie czy te pominicie zbrodni OUN-UPA. W jej wyniku, zbrodniarze ci jako funkcjonariusze III Rzeszy Niemieckiej sucy w Ukranische Polizai zamordowali okoo 1.300 000 Polakw narodowoci ydowskiej a pniej 134.000 Polakw, gwnie chopw. Prezentowane opracowanie ukazuje dokumenty epoki. Jan Zalewski ukazuje bezmiar zbrodni OUN-UPA w wojewdztwie tarnopolskim.Lucyna Kuliska ukazuje zbrodnie halickie w powiecie Brzeany. Nie mog zgodzi si z tytuem opracowania, ktry jest typowym ukrainizmem..Tytu powinien brzmie: Zbrodnie nacjonalizmu ukraiskiego czy halickiego w powiecie Brzeany w latach 1922-1941?

216

217

 Ale najbardziej istotnym artykuem prezentowanej ksizki jest tekst powicony sytuacji rodzin mieszanych polsko-ukraiskich i ich mordowanie przez bojwki OUN-UPA. W adnym europejskim kraju mowie czy ony nie mordoway swojej drugie poowy i wasnych dzieci na rozkaz nazistowskiej organizacji ze wzgldu na narodowoc .Niestety,ale tak byo na ziemiach Kresw Wschodnich- w wojewdztwie lwowskim,.tarnopolskim, stanisawowskim i woyskim. Leon Popek opisa zagad Ostrwek i Woli Ostrowieckiej na Woyniu a ks.Tadeusz Isakowicz-Zalewski zbrodnie banderowskie opisane przez jego ojca Jana Pan prof. L. Jankiewicz opisujc stosunki polsko-ukraiskie w wojewdztwie tarnopolskim oraz w dwch nastpnych rozdziaach wnis istotny wkad w rozwj bada nad zbrodniami OUN-UPA. Naley stwierdzi, i prezentowana ksika mimo pewnych mankamentw wnosi bardzo wiele elementw wanych do procesu bada zbrodni OUN-UPA, przedstawianych na Ukrainie i w Polsce przez historykw neobanderowskich jako jako suszn walk narodowo-wyzwolecz. Bojwki UPA i Samooboronnych Kiszczewych Widdiw mordujce bezbronnych chopw polskich, byy to w swojej istocie indoktrynowane przez zwyrodniaych nazistw halickich, ktrych zbrodnia nie ma swoich odpowiednikw w historii Europy.

218

219

SPIS TRECI
Wstp mgr Krystyna Patrzykt ............................................................................... dr Lucyna Kuliska
Preludium Zbrodni. Nacjonalizm ukraiski na Brzeaszczynie w latach 1922 - 1941 ...............................................................................................................

prof. dr hab Leszek Jankiewicz

Stosunki polsko - ukraiskie od okoo 1914 do 1947 roku rozpatrywane gwnie na tle wsi i miasteczek byego wojewdztwa tarnopolskiego ................................. Lista duchownych katolickich i prawosawnych zamordowanych przez nacjonalistw ukraiskich lub przy ich wspudziale .................................... Straty ludnoci polskiej na Kresach Poudniowo Wschodnich II Rzeczypospolitej w wyniku ludobjstwa popenionego przez nacjonalistw ukraiskich ......................

60 116 144 150 174 183

dr Zdzisaw Konieczny
Operacja Wisa. .....................................................................................................

dr Leon Popek
Zagada Ostrwek i Woli Ostrowieckiej (30.08.1943r) ..........................................

Ks. Tadeusz Isakowicz - Zaleski

Ludobjstwo na Tarnopolszczynie w pamitniku Jana Zaleskiego .......................

mgr Magdalena Kazik

Sytuacja rodzin polsko - ukraiskich na Kresach Poudniowo Wschodnich II Rzeczypospolitej w czasie II wojny wiatowej ........................................................

192 210 214 217

Autorzy Tomu ...................................................................................................... prof. dr hab. Czesaw Partacz

Recenzja ...................................................................................................................

prof. dr hab. Bogusaw Pa

Recenzja ...................................................................................................................

220

ISBN - 978-83-63999-01-8