Tomasz Stpie

ZABAWA POETYKA - POLITYKA

SPIS TRECI: OD AUTORA WSTPNE USTALENIA O bardzie ........................................................................................ O satyrze......................... Kabaret polski bardzo krtka historia ..............................

SZKICE Zabawa i polityka w dwudziestoleciu midzywojennym (rekonesans).... Alkohol i kultura literacka dwudziestolecia (casus Tuwima) Kabaret osobny Mirona Biaoszewskiego..........................................................

GLOSY O uczuciach ideowych................................................................... Myli nowoczesnych Polakw ? O Frondzie............................... Leszek Czajkowski bard Ligi Republikaskiej............................

POST SCRIPTUM: Poezja ulicy

Nota bibliograficzna...........................................................................

OD AUTORA Zabawa, poetyka, polityka .... Jak mona rozumie, jak rozumiem zwizek tych trzech wieloznacznych kategorii? W jakich sensach pojawia si bd w tekstach zebranych w tej ksice? Sprbuj na te pytania odpowiedzie porednio analizujc poetyk i pragmatyk wypowiedzi krytycznoliterackiej, konstytuujcej spoeczny wizerunek poety wpisany w jego twrczo. Mio jest wrd towarzyszy dobrej myli(e uyj tego dziwnego staropolskiego terminu) natrafi na utalentowanego, niewyczerpanej fantazji wesoka-improwizatora. Taki to na stole taczy i pod stoem ley, a usta mu si nie zamykaj, plecie co mu lina na jzyk przyniesie, pewny yczliwego spotkania w atmosferze wszechsympatii i alkoholicznego braterstwa. Wszystko pochlebia suchaczom: i atwo, potoczysto tych improwizacji, i ich potoczny wiechowaty argon (zae twj szmaragdowy piercie.... w utworze serio), i szampaskie wyskoki wisielczego humoru, i niespodziewane przeskoki od wesoej bzdury do makabrycznoci: tu strzay dowcipu i satyryczne aluzje do aktualnoci, wdzie melancholijne refleksje i konstatacje wszystkim znanych smutkw ycia; piewki w zmiennym rytmie piewki cygaskiej, to zawodzcej, to skocznej (od biezszabasznoj udali do toski), mieszce kontrastowoci nonsensownych w kontekcie refrenw (skumbria w tomacie...) powtarzanych chtnie przez ca kompani. 1 Tak rozpoczyna Karol Wiktor Zawodziski swoj recenzj z Utworw poetyckich K.I. Gaczyskiego, wydanych w 1937 roku w serii ksiek promowanych i sygnowanych przez czasopismo Prosto z mostu. Ten satyryczny obrazek rodzajowy to zarazem opis swoistego tekstu kultury, bachicznej sytuacji komunikacyjnej. Jednoczenie recenzja Zawodziskiego jest tekstem-gestem politycznym, uniewaniajcym ideow wag twrczoci autora Pieni o szalonej ulicy, kreowanego wwczas na barda obozu radykalno- narodowego. Jak to zrobi Zawodziski? Zatem alkohol i zabawa jako rdo poezji, mona by powiedzie, parafrazujc autora Homo ludens. Poezji szczeglnego rodzaju, tworzcej swoje reguy w cisym zwizku ze specyficzn spoeczn sytuacj komunikacyjn. Niejako mimochodem, nie znajc Bachtina, sygnalizuje Zawodziski projekt nowej dyscypliny - historycznej poetyki kultury. Re-konstruowana kulturowa sytuacja bachicznej zabawy ma tu cisy zwizek z reguami poetyckimi, konstytuuje sytuacj lirycznego wyznania (czy te raczej wylewu), generuje

K. W. Zawodziski: Wesoy dekadent la russe. Wiadomoci Literackie 1938, nr 14.(Cyt. za K.W.

Zawodziski: Pegaz to nie samochd bezkoowy. Oprac. A. Z .Makowiecki. Warszawa 1989,s.158.

model poezji, okrela spoeczn rol poety i jej usytuowanie w kulturowej tradycji, pozwala na interpretacj konkretnych utworw: Jaskrawy strj tego wysoce utalentowanego onglera jest, comme de raison, zszywany z rnobarwnych kawakw. Tak nosi si joculator redniowieczny, a rola ta bardzo do serca przypada wspczesnemu rybatowi: zgoa jako jongleur de Notre Dame wystpuje w jednym wierszu (Serwus Madonna) zbyt grubym to jednak pachnie artem, za daleko tu nie tylko do naiwnego uroku witobliwej legendy, ale i od bolesnej religijnoci Villona, na ktrego stylizuje si autor. Bliej ju do joculatorw naszych czasw, rozweselajcych nie Madonn, lecz dobrze pacc publiczno teatrzykw rewiowych; niejeden kuplet, niejedna piosenka mogaby si sta szlagierem programu, niejeden wierszyk jest wzorem uroczej satyry politycznej; taka np. Zima z wypisw szkolnych.2 A gdzie tu miejsce na polityk? Polityk sensu strico i polityk kulturaln? W kontekstach i w kontrtekstach, w perspektywie krtkiego i dugiego trwania. Chodzi tu zarwno o polityczn funkcj faktw literackich, stanowicych waki argument w polemikach ideologicznych schyku midzywojnia, jak i o sposb postrzegania roli pisarza i literatury w caoksztacie kultury narodowej . O sposobie lektury i satyrycznym nacechowaniu wypowiedzi Zawodziskiego decyduje wiatopogld i wiatoogld krytyka. Poza sympati dla skamandrytw i liberalnego krgu Wiadomoci Literackich nie bez znaczenia jest tu etos polskiego oficera oraz przekonanie o tym, e o polskoci i patriotyzmie nie decyduje etniczny rodowd. Zawodziski nie bez konkretnego powodu sytuuje Gaczyskiego w historycznej roli onglera i rybata, wskazujc miejsce jego poezji w satyryczno-kabaretowej przestrzeni komunikacji literackiej, porwnujc z go obcymi rasowo Marianem Hemarem i : [....] z Tuwimem, e tak powiem drugiego gatunku, produkujcym si na jarmarku rymw, brutalnie sentymentalnie groteskowym, w tej postaci wycznie znanym do dzi dnia najszerszej publicznoci, suchajcej z estrad Rewolucji w Niemczech, Chrystusa miasta i Zoki-wariatki. Z Tuwimem bujnym, rozbrykanym, po cygasku rozwichrzonym, wymykajcym si spod kontroli, nie znajcym wizw regu pokrewiestwo nie tylko w podejciu do analogicznych tematw. Parantela to nie byle jaka dla poety; jeli za nie zadawala jego rasizmu, to musz go uspokoi, e bardziej ni z krwi jest to pokrewiestwo z innego pynu, z Bachusowego moszczu czy wody (zdrobniaej!) Hippokreny.3

2 3

Ibidem,s.159. Ibidem, s.161.

Rabelaisowskie nagromadzenia, zrymowane ze zrcznoci cyrkowca jako wyrniajca cecha stylistyczna, bachiczna improwizacja jako model kompozycji i wreszcie aspekt wiatopogldowy tomu Gaczyskiego : niewtpliwy nihilizm, ktrym dyszy jego dzieo. Zabawa, alkohol, poeta ludens, poetycko-polityczna anarchia ......Wszystko to mona, ale: Ale windowanie go na piedesta wieszcza narodowego, wytyczanie nim drg artystycznych i spoecznych poezji polskiej, wymachiwanie nim jako sztandarem ideowym jest to wprowadzanie go midzy zjawiska niewspmierne i ujmowanie go w sposb faszywy a dla jego reputacji wysoce niebezpieczny. To co wybaczymy chtnie rozbawieni piosenk kabaretow, nie wymagajc wielkiej odpowiedzialnoci za sowo od jej autora, to potraktujemy zgoa inaczej, gdy nam ka bra na serio i rozwaa dosownie. Wwczas wydadz si niedopuszczalnem i szkodliwem bazestwem rozmaite jego enuncjacje i butady w materii patriotycznej i religijnej [..]
4

- stawia Zawodziski kropk nad i, wracajc do wierszy

Gaczyskiego w omwieniu poezji za rok 1937 w Roczniku Literackim. Arystokratyczna niech do ludycznego nurtu literatury, przekonanie o istnieniu niepodwaalnej hierarchii w obrbie kultury symbolicznej splataj si tu z antypati wobec nowych politycznych przyjaci Gaczyskiego oraz ideowej wolty poety. Bazen nie moe by wieszczem, pijany rybat mieszy i razi jako bard polski, a scena polityczna nie powinna przypomina kabaretu. Zabawa, poetyka i polityka krytycznoliterackim cherubiskiej. Odpowiedzi na pytania: dlaczego Stanisaw Piasecki wybra akurat Gaczyskiego na swojego poet, jak modelowano nowy wizerunek witego Ildefonsa na amach Prosto z mostu i jak sam Gaczyski kreowa si jako podmiot liryczno-polityczny swojego pierwszego zbioru wierszy - nie ma w tej ksice. 5 Zebrane tutaj teksty czy natomiast sygnalizowane wyej wzajemne uwikanie w poetyk tekstw kultury (tekstw literackich i paraliterackich, spoecznych dyskursw, tekstw-instytucji i tekstw zachowa) ywiou ludycznego i polityki. A poetyka, pojmowana jako sposb ogldu sowno-ideologicznej rzeczywistoci, nie zna tu granic. rotmistrza Zawodziskiego wielorako splataj si w dyskursie dotyczcym poezji autora Pieni

4 5

K.W. Zawodziski: Rocznik Literacki 1937, s.35. O zwizkach zabawy i polityki w twrczoci Gaczyskiego , o jego polityczo-poetyckich rolach w z 1937 stan si tematem

okresie dwudziestolecia i po wojnie pisz obszernie w mojej ksice O satyrze. Katowice 1996, s.197-251, natomiast poetyka i pragmatyka Utworw poetyckich osobnego szkicu.

O bardzie

Zacznijmy od sownikw. Przygotowywany w kocu XVIII, a wydany w pocztkach wieku XIX pierwszy Sownik jzyka polskiego Bogumia Samuela Lindego podaje, e bard to : 1.Poeta 2.Wierszopis. 3.piewak, a wydany u schyku wieku XX (1996) Sownik jzyka polskiego pod red. M. Szymczaka definiuje go nastpujco: - celtycki poeta i pieniarz dworski, czsto wdrowny, opiewajcy czyny bohaterw - przen. poeta, wieszcz W obu definicjach rola poety koresponduje ze statusem pieniarza (piewaka), w obu poezja (od wierszopisania do wieszczenia) kojarzona jest ze piewem (i - presupozycjnie - z muzyk). Dla literaturoznawcy to oczywiste. Wiadomo, e: Najdawniejsza grecka nazwa poety, aojds (zwizana z wyrazami aejdo, p.ado piewam i aojd, p. od - pien. piew), jest znamiennym wiadectwem zwizku sowa z muzyk, zwizku, ktry w wielu dziedzinach poezji by stay i ktrego pami przetrwaa przez cae wieki istnienia literatury.6 Twrczo aojdw, wdrownych poetw-pieniarzy, opiewajcych dzieje i czyny bohaterw czasw mykeskich (przed najazdem Dorw w kocu XII w p.n.e) znana bya Homerowi i stanowia genotyp jego obu epopei7 (niezalenie od tego czy Homer by jeden, byo ich dwu czy te mielimy do czynienia z Homerem kolektywnym). Wystpujcy w Odyseji Demodokos i Femios s literack kreacj aojdw, dokonan przez ich bezporedniego spadkobierc (spadkobiercw). Warto zatem podkreli, e piewak (pieniarz) to jedna z pierwszych rl komunikacyjnych (wystpujca obok lub razem z rol maga i kapana) poety w literaturze europejskiej (i chyba nie tylko europejskiej). Arnold Hauser (lub jego polska tumaczka) opisujc greck pie bohatersk , tworzon i rozpowszechnian przez aojdw, jako bezporedni kontekst poematw Homera - dokonuje znaczcego anachronizmu: Scena opowiedziana w eposie Beowulf (poemat staroangielski oparty na legendach skandynawskich, powst.prawd.ok.700 -TS), gdzie krl duski wzywa jednego ze swych wojownikw do zapiewania pieni o zakoczonej wanie zwycisko walce, odpowiada prawdopodobnie na og stosunkom greckiego okresu bohaterskiego. Miejsce dyletantw-rycerzy zajmuj jednak wkrtce zawodowi poeci dworscy i nadworni piewacy bardowie [pm. TS], wygaszajcy teraz pie bohatersk w formie zapewne bardziej artystycznej [...] oraz wywierajcej wiksze wraenie. piewaj swe pieni przy wsplnych
6 7

J. anowski: Literatura Grecji staroytnej w zarysie. Warszawa 1987,s.22. Zob. M.Cytowska, H.Szelest: Literatura grecka i rzymska w zarysie. Warszawa 1981,s.13.

posikach krlw i dowdcw, w taki sposb, jak robili to Demodokos na dworze krla Feakw i Femios w paacu Odyseusza w Itace. S zawodowymi pieniarzami i szanowanymi panami; nale do towarzystwa dworskiego, a bohaterowie traktuj ich jak sobie rwnych.
8

interpretacji Hausera Odyseja zawiera w sobie obraz spoecznego zrnicowania rl poety-pieniarza (przy czym role poety i pieniarza mog by rozczne) w staroytnej Grecji: Bard piewa swe swe pieni w siedzibach krlewskich, przed publicznoci zoon z rodzin panujcych i arystokratw, natomiast rapsod recytuje urywki z eposu w siedzibach arystokracji i domach paskich, a take podczas zabaw ludowych, na jarmarkach, w warsztatach i oberach. W miar jak poezja staje si coraz bardziej popularna i zwraca si do coraz szerszych warstw ludowych, jej wykonanie jest coraz mniej stylizowane i zblia si do zwykej mowy potocznej: laska i recytacja zastpuj harf i piew.[...]Bard by gosicielem chway krlw i ich wasali, rapsod opiewa chwalebn przeszo plemienn. Bard opiewa wydarzenia dnia dzisiejszego, rapsod przypomina o wydarzeniach historyczno-legendarnych.[...] Legendarny Homer zajmuje miejsce midzy Demodokosem i homerydami, midzy bardem i rapsodami. Jest jednoczenie kapaskim wieszczem i wdrownym grajkiem, synem Muz i ebrzcym piewakiem.9 Tu, dodajmy w nawiasie, e tak wykreowany wizerunek Homera odnie by mona (uczciwszy - albo nie - wszystkie proporcje) do muzyka, penicego wspczenie rol barda - Macieja Maleczuka. O ktrym moemy przeczyta w Machinie: Pan Maleczuk jest ewidentnie prawdziwym poet, raczej epikiem ni lirykiem, a przede wszystkim sob samym, co rzadkie w dzisiejszych czasach.[...] A wszystko jest bardzo pikne, bo pan artysta i wzruszy potrafi, i rozmieszy do ez. Jaka szkoda, ze Maciek Maleczuk ma teraz ten zesp Homo Twist i gra tyle solwek! Moe kiedy modzie przestanie si na niego snobowa, chodzi na koncerty, pan Maleczuk znw wyjdzie na ulice i bieda go zmusi do napisania paru tekstw tak doskonaych jak te stare.10 Powcignijmy to niestosowne anachronizowanie (anarchizowanie? modernizowanie? postmodernizowanie?) procesu historycznoliterackiego. Jednak kryjc si za autorytetem (podejrzanie lewicowym) Arnolda Hausera i przyjmujc jego podzia na archetypowych ajodw (piewajcych poetw-rycerzy) i rapsodw( (plebejskich recytatorw, wykonawcw pieni bohaterskich i eposw ) mona by si pokusi o uporzdkowanie pojawiajcych si w kulturze europejskiej galerii poetw-pieniarzy (poetw i piewakw poezji).

8 9

A.Hauser: Spoeczna historia sztuki i literatury. Prze .J. Ruszczycwna. Warszawa 1974.T 1.,s.126 Ibdem,s.50-51 P.Dunin-Wsowicz: Maciej Maleczuk. Pan Maleczuk.Machina 1998,nr 6, s.108.

10

Wspomnielibymy zatem celtyckich bardw i druidw , skaldw11 (pnocni Germanie) i skopw (zachodni i poudniowi Germanie); trubadurw (pd. Francja-Prowansja XII-XIVw12) i truwerw (pn. Francja), minnesengerw (XII-XIV pd.Niemcy) i minstreli (XIII -XIVw,. zach. Europa), goliardw i wagantw 13 pary historyczne nazwy XII -XII w). Rybatw i sowizdrzaw14, kozackich kobziarzy i bandurzystw15 . Nieco arbitralnie skojarzone w twrcw i wykonawcw poezji piewanej czyaby rola w komunikacji literackiej, dzieliy za - czas tworzenia, przestrze geograficzna, kulturowa i spoeczna. Niestety (z dua szkod dla przejrzystoci wywodu) poczonych w pary piewakw nie da si sobie przeciwstawi zgodnie z kryteriami statusu spoecznego, audytorium i przestrzeni komunikacyjnej (dobrze urodzony, publiczno z warstw uprzywilejowanych, dwr jako podstawowa przestrze artykulacji wersus plebejusz, audytorium rekrutujce si ze stanw trzecich i karczma, jarmark, odpust jako miejsca wykonania pieni lub opowieci). Innym kryterium (odrniajcym np. minstrela od messingera) byaby kwestia autorstwa - czy piewak przedstawia wasne utwory (jak aojda) czy te jest wykonawc cudzych (jak rapsod) oraz preferowane gatunki, rozwizania stylistyczne i tematyka (epika - liryka, poezja militarna - miosna, panegiryk - pamflet). Oczywistym i narzucajcym si kryterium jest instrument (lira, harfa, lutnia, gle, kobza jakim posuguj si poeci-piewacy oraz zwizany z jego zastosowaniem ksztat melodyczny (pie, piosenka, melorecytacja). I tu pojawia si kwestia kolejnego kryterium - iloci kodw w poezji piewanej (tekst, muzyka, tonacja gosu, mimika i gestyka, ubir i inne rekwizyty) oraz ich wzajemnej hierarchizacji w obrbie wielokodowego przekazu. W przedstawionej wyej galerii poetw-pieniarzy i piewakw poezji nie pojawili si litewski wajdelota (Halban) i ukraiski lirnik (Wernyhora) - tu ju bowiem granice ycia i literatury, historycznej relacji i literackiej mistyfikacji zaczynaj si zaciera. Bo te, przypomnijmy rzecz oczywist, od poetyckiego faszerstwa rozpocza si kariera barda w literaturze europejskiej na przeomie XVIII i XIX wieku. Porwnywana przez preromantykw

11 12

Zob. P.G. Foote, D.M. Wilson:Wikingowie. Prze. W. Niepoklczycki.Warszawa 1975,s.303-345.

Zob. G. Brunel-Lobrichon,C. Duhamel Amado: ycie codzienne w czasach trubadurw. Prze. A. Zob. H. Waddel: redniowiecze wagantw. Warszawa 1970. Zob, S. Grzeszczuk: Bazeskie zwierciado. Rzecz o humorystyce sowizdrzalskiej XVI i XVII Zob. W.A.Serczuk: Na dalekiej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku . Krakw

Loba. Przek. poezji J. Kowalski. Pozna 2000.

13 14

wieku. Krakw 1970.

15

1984,s.265-287.

10

z eposami Homera mistyfikacja literacka Jamesa Macphersona kreuje posta szkockiego barda Osjana, lepego starca, piewajcego (z towarzyszeniem harfy) Malwinie, zreszt te harfiarce (wic bardce), pieni kojarzce epicki rozmach z liryzmem. Pieni o czasach bohaterw i epoce minionej wietnoci Morwenu. Pieni (ballady) o wojnie i mioci, ucztach i polowaniach , yciu codziennym i witach, rytuaach i namitnociach. Rozgos, od samych pocztkw nieco skandaliczny, Pieni Osjana 16 wpyn na zainteresowanie kulturami archaicznymi i folklorem, i chyba to jest przyczyn, e najbogatsze informacje (encyklopedyczne) na temat bardw mona znale w Encyklopedii Powszechnej Olgelbranda wydanej u schyku romantyzmu (1860): Bard, (po irlandzku bard, po cymbryjsku bardh) piewak, zapewne od wyrazu celtyckiego : bar , ton, zkd skowronek nazywa bardale. Bardowie byli i piewakami, a zarazem i kapanami Celtw, tak samo jak u Skandynaww skaldowie; pieniom swoim towarzyszyli na rodzaju instrumentu muzycznego, zwanym crotl, a podobnym do liry, stosownie do tego, czy pochodzenia byli ksicego, rzemielniczego lub wociaskiego, zwano ich: Prudut, Teluwr, Clerwr; stosownie do czynnoci za swoich dzielili si na Priveirdd (zaoyciel i wynalazca), Posveirdd (krzewiciel i wyksztaciciel nauk i sztuk) i Arwydveirdd (herold wojenny). Podug rangi swojej bard by albo Arwennyddion (uczniem), albo Bard Faleithiawg (nadzorc bardw w oddzielnych okrgach), albo bard grys Pryadain (prezesem bardw). Ten ostatni odznacza si bkitn szat i nigdy nie nosi miecza. Bardowie irlandcy dzielili si na Filidhes (piewacy), Breitheamhens (sdziowie) i Seanhaidhes (dziejopisarze). Po dwunastoletniem czasie prby nowo przyjty zostawa Allamcem. Pocztek bardw rwnie jak Druidw i Vatw gubi si w najdawniejszej historyi Celtw; gwnem ich siedliskiem, po wypdzeniu z Gallii przez Rzymian, Gotw i Wandalw bya Wallija, zkd osiedli pniej w Irlandyi i wyszej Szkocyi, nie znikli nawet skutkiem zaprowadzenie chrystyanizmu; a dopiero za Edwarda I (1283) wymordowanie wielu z pomidzy nich, zagrozio im zupenem zniszczeniem. Pniej jednake zakon ten, czyli zwizek, now otrzyma podpor przez ustanowienie stolicy w Glamorgan (Vallii), gdzie przechowa si a do najnowszych czasw. Zakon Bardw irlandzkich, wygnany przez lud dla niesprawiedliwych przywilejw, uciec musia do Szkocyi, pniej jednak powrciwszy, nowe otrzyma prawa (pomidzy innemi take przepis o siedmiu stopniach, przez ktre przechodzi musia kandydat), a nareszcie ostatni cios zada mu federalizm. Instytucja bardw szkockich, ga irlandzkiej, sawy dostpia gwnie przez

16

Zob. J. Macpherson: Pieni Osjana. Prze. S. Goszczyski. Przekad zweryfikowa i opracowa J.

Strzebelski. Wrocaw 1980.

11

Ossyjana (ob.), a skoczya si wraz ze zniesieniem sdownictwa dziedzicznego w 1748 roku. Bardowie byli zarazem piewakami i wrbitami (szczeglnie pytano o przyszo Awnyddionw); w czasie wojny szli przed wojskiem, zachcali je pieniami do bitwy, albo te starali si pogodzi walczce stronnictwa. Pomidzy ludem wysokiego doznawali powaania; w obec prezesa bardw nie wolno byo rozpoczyna walki, ani dobywa miecza. Czstokro znajdujemy ich take w orszaku monych. Staroytni Germanie nie mieli adnych bardw i skaldw, nawet niewiadomo, czy istniaa u wielu podobna instytucyja, chocia poeci niemieccy, jak np. Klopstock, mylnie czsto wspominaj bardw germaskich. W Walii usiowania o wskrzeszenie narodowoci celtyckiej w ostatnich czasach day powd do zawizania kilku towarzystw, jak np. Gwyneddigion Society (1770), Combrian Society (1818) i Cymmoridion (1845), ktrych zadaniem jest wyjanienie caej instytucyi bardw, oraz ogoszenie drukiem pozostaych po nich pieni;(zachowuj pisowni oryginau)17 Cytowane wyej haso(ze wzgldw cenzuralnych?) nie odnotowuje wpywu Pieni Osjana na polsk literatur przeomu XVIII i XIX wieku. Jak wyglda bard polski? Bard przedstawiony jest jako siwy, czerstwy s t a r z e c z bia brod; w prawej rce trzyma lutni. Wiatr rozwiewa mu paszcz zarzucony na barki - opisuje ilustracj do rkopisu Barda Polskiego Adama Jerzego Czartoryskiego Jzef Kallenbach w pierwszym, naukowym wydaniu tego utworu z 1912. Bezporedni wpyw Pieni Osjana na polsk literatur preromantyczn jest do dobrze opisany w literaturze przedmiotu.18 Przypomnijmy zatem dla porzdku. Wydane przez Jamesa Macphersona w caoci 1765 (1762, 1763 - czci) roku The poems of Ossian, rzekome przekady pieni szkockiego barda stay si rewelacj europejsk, wpywajc w istotny sposb na ksztat caej literatury europejskiej ( istotn rol poredniczc odegrao tu francuskie tumaczenie Le Tourneura, bdce podstaw wikszoci polskich wersji utworu Macphersona). W Polsce jako pierwszy cao Pieni Osjana przetumaczy Ignacy Krasicki (wyd.1792), fragmenty tumaczyli rwnie Franciszek Karpiski, Konstanty Tymieniecki i Franciszek Dionizy Knianin, a pene wydanie (tumaczone z angielskiego, poetyck proz podobnie jak orygina) wyda w 1840 roku Seweryn Goszczyski. Tumaczeniom towarzyszyy liczne teksty o charakterze teoretyczno i historycznoliterackim (m.in. artykuy Krasickiego, F. K. Dmochowskiego, J. niadeckiego, K. Brodziskiego i F. Wyka). Duma,

17 18

Encyklopedyja Powszechna S. Olgelbranda. T.II. Warszawa 1860,s.885-886. Zob. Z. Sinko: Osjanizm. W: Sownik literatury polskiego owiecenia. Red. T. Koskiewiczowa.

Wyd. 2. rozszerz i popraw. Wrocaw 1991,s.368-374 oraz zaczone tam pozycje bibliograficzne.

12

poprzedniczka ballady 19 , inspirowana twrczoci bardw kozackich, wiele zawdzicza rwnie wpywowi szkockiego barda. Pierwsze dumy Juliana Ursyna Niemcewicza powstaj w Puawach - dwr Czartoryskich staje si orodkiem kultu Osjana. Izabela Czartoryska przechowuje, midzy innymi pamitkami literackimi - trawk z grobu Fingala, ojca Osjana, bohatera opiewanego przez szkockiego barda. Jej syn (rzekomo bkart ambasadora Repnina i zakadnik carycy Katarzyny, przyszy dyplomata w subie rosyjskiej i niekoronowany krl polski na emigracji), pod wpywem Pieni Osjana pisze w 1795 Barda polskiego, ktry staje si istotnym ogniwem w uksztatowaniu porozbiorowej elegii patriotycznej. Bard towarzyszcy autorowi w jego wdrwce po zhabionej ojczynie wystpuje u J. A . Czartoryskiego jako mistrz stylu i autorytet moralny, ale patronuje nie tyle wieszczeniu, ile lamentacjom [..]Bard-wieszcz natomiast tak naprawd pojawi si dopiero w romantyzmie. W pierwszym dziesicioleciu niewoli by to przede wszystkim, wiadek, piewajcy jak Osjan pie aoby, the son of mourning. Porozbiorowa elegia patriotyczna nie bya dobr poezj, ale znalazy w niej wyraz obsesje, ktre gnbi bd polsk wiadomoc przez cay czas niewoli20 - pisze Ryszard Przybylski. W Sownik literatury polskiego owiecenia podaje e: Inni bardowie kreowani przez nasz poezj przedromantyczn penili funkcj zblione do rl osjanicznych; opiewali dawne zwycistwa i klski, czyny i mier bohaterw, rzadko natomiast zajmowali si ich przeyciami miosnymi, zgodnie z bardziej narodowymi i historycznymi tendencjami utworw polskich. Pojawia si wic drugi, anonimowy Bard polski (1819), snujcy kronikarsk opowie o wypadkach politycznych ubiegych lat. Sawiaski bard w poemacie Wenda (1815) opowiada czytelnikom fragmenty z bajecznych dziejw Polski; [...]W Widzeniu na grach karpackich r.1821(1822) Brodziskiego, utworze bdcym rodzajem poematu profetycznego, ukazuj si widma bardw oraz bard Bojan, ktry w swoim piewie daje wyraz sowianofilskim ideom autora [..]Celtyckiego barda wprowadzi na gr Wawelu E. Lubomirski w swym poemacie Groby(1821) i kaza opiewa mu narodowe dzieje, gwnie czyny, a nawet perypetie uczuciowe Kociuszki. Bliskim krewnym bardw osjanicznych jest rwnie Olgar, piewak narodowy - bohater utworu Jaszowskiego pod tyme tytuem

19

Zob. Cz. Zgorzelski: Duma, poprzedniczka ballady. Lublin 1949.; I. Opacki, Duma. Zagadnienia A. Witkowska, R. Przybylski: Romantyzm. Warszawa 1997,s.51. Zob.rwnie uwagi J.

Rodzajw literackich 1964,z.1..

20

Kallenbacha W: Adam ksi Czartoryski: Bard Polski 1795 r. Wyda i wstpem opatrzy Jzef Kallenbach. Brody 1912, s.1-16.

13

(1822).W innych wczesnych elegiach czy rapsodach spotykamy te choby w paru wierszach zarysowan posta aobnego piewcy lub wzmiank o czuej bardw muzie.21 W romantyzmie osjanizm przegrywa w konkurencji z byronizmem, a bard ostatecznie zamienia si w wieszcza (przy czym przy czym okrelenie bard niejednokrotnie wystpuje jako jego synonim, co zreszt odnotowuj rwnie wspczesne sowniki jzyka polskiego 22). Wpisane (!) w utwory romantyczne residuum oralne23 ( a romantyzm jest ostatni epok w kulturze europejskiej w ktrej wystpuj oralne nawyki mylenia i wyraania24) jest nawizaniem do formulicznoci stosowanej przez recytatorw eposw homeryckich rapsodw. Poeci-piewacy (spadkobiercy greckich aojdw i kaledoskich bardw) pojawiaj si przede wszystkim jako bohaterowie dramatw, poematw i powieci poetyckich. Wieszcze improwizacje (mniej lub bardziej przygotowane) w salonach Petersburga, Londynu i Parya obyway si ju na og bez piewu i muzyki. Za romantyczne wcielenie barda mona chyba uzna Jean Pierre de Brangera (1780-1857), poet piewajcego wiersze-piosenki, pene gniewu i szyderstwa. W polskiej kulturze literackiej okresu romantyzmu odpowiednikiem poezji piewanej Brangera s (niezbyt wysokich lotw) piosenki satyryczne Artura Bartelsa (1818-1885). W poromantycznej literaturze polskiej niewielu mona znale piewajcych poetw, zwaszcza takich, ktrym mona by przypisa rol barda. Poezja i piosenka funkcjonuj w przestrzeniach kultury rzadko stykajcych si ze sob - literacka nobilitacja piosenki dokonuje si u progu wieku XX w Zielonym Baloniku, natomiast o poetach-pieniarzach i piosence autorskiej (autor i wykonawca to jedna osoba) mona mwi w odniesieniu do lat szedziesitych i siedemdziesitych. To wwczas pojawiaj si satyryczne (i liryczne) piewane felietony Wojciecha Mynarskiego, cyganeryjne z ducha utwory Jonasza Kofty, wtedy piewa swoje piosenki Edward Stachura. Pojawia si wwczas rwnie pierwszy bard antysocjalistyczny Janusz Szpotaski, recytujcy i piewajcy oper za trzy lata Cisi i ggacze w warszawskich rodowiskach opozycyjnych. Gniew obraonego Gnoma

21 22

Z. Sinko: Osjanizm. W: Sownik...op.cit.s.373. Zob. np. Sownik jzyka polskiego. Red.M.Szymczak.T.1.Warszawa 1996,s.117; Sownik jzyka

polskiego. Red.W. Doroszewski.T.1.Warszawa 1958,s.349; Praktyczny sownik wspczesnej polszczyzny. Red.H. Zgkowa.T.3,Pozna 1994,s.271.
23 24

Zob. A. Opacka: Trwanie i zmienno. Romantyczne lady oralnoci. Katowice 1998. Zob. J. Ong : Oralno i pimienno. Sowo poddane technologii. Prze. J. Japola. Lublin

1992,s.50.

14

Wadysawa Gomuki, bohatera tego utworu

sprawi, e Szpot kontynuowa swoj

twrczo w celi, skazany w kuriozalnym procesie na trzy lata wizienia.25 Tak zatem bard (wieszcz, poeta-autorytet moralny) w literaturze polskiej funkcjonowa gwnie jako synonim pewnej podanej spoecznie roli i postawy wiatopogldowej poety ( od czasu do czasu stajc si rwnie bohaterem literackim). Bard to poeta walczcy o wolno (uniwersaln, narodow lub spoeczn) albo te (to rzadziej i na og w sensie pejoratywnym lub ironicznym) opiewajcy swego, mniej lub bardziej spersonalizowanego, wadc (instytucj, ideologi). Przypomnijmy, e fragment Zniewolonego umysu opisujcy ideowe przemiany Gaczyskiego, zatytuowany jest Delta czyli trubadur, a na pocztku tego rozdziau pisze Miosz: W Europie rodkowej i Wschodniej sowo poeta ma nieco inne znaczenie ni na Zachodzie. Poeta nie jest tam tylko wynalazc piknie uoonych zda. Tradycja wymaga, aby by bardem narodowym, pieniarzem ktrego pieni mog podchwyci liczne ust a i aby zajmowa si w swoich wierszach tym wszystkim, co stanowi przedmiot publicznego zainteresowania. Co prawda w kadym okresie historii te obowizki poety pojmowano inaczej. Zdaje si, e Delta najlepiej czuby si w czasach, kiedy krlowie i ksita zapewniali poetom miejsce przy swoim stole w zamian za wzruszanie pieni i mieszenie dowcipem.26 Nie jestem w stanie powiedzie, kiedy okrelenie bard przestao mie charakter wycznie ksikowy, historyczno i krytycznoliteracki, stajc si ponownie terminem nazywajcym pewne zjawiska artystyczne, kojarzce osob wykonawcy, tekst literacki i muzyk. Czy wizao si ono z wzrastajc popularnoci ballad Buata Okudawy w latach szedziesitych, a nieco pniej z piosenkami Wodzimierza Wysockiego i protest-songami Boba Dylana i Joan Baez czy te pojawio si dopiero (i zostao wstecznie rozszerzone) w zwizku z aktywnoci artystyczno-polityczn Jacka Kaczmarskiego i Przemysawa Gintrowskiego w okresie stanu wojennego - nie potrafi rozstrzygn. Niewtpliwy wpyw na rozwj polskiej piosenki autorskiej miaa twrczo wspomnianych wyej piewajcych poetw rosyjskich (wspomnie tu naley rwnie o piewanych wierszach Aleksandra Galicza) niezwykle popularna w krgach studenckich. Ze rodowiska akademickiego wywodz si bowiem twrcy, ktrym najbardziej przysuguje historycznie nacechowane okrelenie barda, debiutujcy u schyku lat siedemdziesitych: Jan Kelus, Przemysaw Gintrowski, Jacek Kaczmarski. W tekstach tych autorw nie ma dowcipkowania, kalamburw i gry jzykowej.

25 26

Zob. J. Szpotaski: Zebrane utwory poetyckie. Warszawa 1999, s.19-56. Cz. Miosz: Zniewolony umys. Pary 1980,s.169.

15

Ich piewane wiersze rni od satyry kabaretowej patos, sarkazm i pene zaangaowanie emocjonalne, kreowanie ja lirycznego charakterystycznego dla romantycznej poezji tyrtejskiej. W rol barda najlepiej wpisa si (i zosta wpisany) Jacek Kaczmarski, wiadomie nawizujcy do pragmatyki i poetyki bardw rosyjskich - jego Mury (troch jednostronnie interpretowane przez odbiorcw) to najpopularniejszy utwr stanu wojennego. Wiersze-piosenki Kaczmarskiego dotycz zarwno wspczesnoci, jak i bliszej i dalszej historii; uniwersalnych kwestii egzystencjalnych jak i politycznego, spoecznego i obyczajowego konkretu. S wrd nich teksty interwencyjne oraz reinterpretacje narodowych mitw. Tonacja stylistyczna i emocjonalna tych utworw zawiera si midzy patetyczn eksklamacj a zjadliwym szyderstwem, ironia pojawia si obok lirycznego wyznania. Po 1989 roku bardami bywaj nazywani, wywodzcy si z krgw studenckich pieniarze, piewajcy nastrojowe ballady (rodem z krainy agodnoci, w ktrej gry, gitara i piro). Faktem jest, e okrelenie bard funkcjonuje obecnie w wiadomoci literackiej (artystycznej) obejmujc wspln nazw bardzo rne osoby i zjawiska artystyczne i paraartystyczne. Kojarzone jest z obszarami manifestacji tekstowych takich jak poezja piewana, piosenka autorska i kabaretowa, poezja rocka czy te rapu (hip hopu) oraz dorana satyra polityczna. Na konferencji organizowanej przez Instytut Literatury Polskiej UW p.t. Bardowie wygoszono teksty, ktrych bohaterami byli (midzy innymi) zarwno Aleksander Galicz, Wodzimierz Wysocki i Jacek Kaczmarski (ktry mia zreszt wygasza referat, ale jego agent nie doszed do porozumienia z organizatorkami w sprawie honorarium) jak i Bob Dylan, Edward Stachura, Jan Kelus, Jacek Kleyff, Marcin wietlicki i Maciej Maleczuk oraz Stanisaw i Kazik Staszewscy, a najmodszych (w pewien sposb ju zinstytucjonalizowanych) przedstawia (nienajmodszy ju) bard i organizator bardostwa Stanisaw Klawe. Ruch bardw (i bardek) zatacza zatem coraz szersze krgi, a okrelenie to nadawane jest (niekoniecznie za zgod zainteresowanych) zarwno Grzegorzowi Turnauowi jak i Leszkowi Czajkowskiemu, towarzyszcemu pieni politycznym akcjom Ligii Republikaskiej. 27 Twj Styl (kobiety lubi bardw) firmuje Bibliotek Bardw(ukazay si w niej tomiki m.in. Jonasza Kofty, Jacka Kaczmarskiego, Andrzeja Sikorowskiego), Lubelska Federacja Bardw piewa poezje Karola Wojtyy. W nieco innej przestrzeni kultury popularnej, w krgu internetowych mionikw twrczoci Andrzeja Sapkowskiego, w zwizku z realizacj filmu opartego na jego prozie, zawiza si Komitet Obrony Jedynie Susznego Wizerunku Wiedmina. Poza gwnym bohaterem
27

Zob. K. Sykulska: Kim jest bard? Wspczesne rozumienie terminu (maszynopis).

16

wiedminem Geraltem i jego ukochan, czarownic Yennefer szczeglne emocje wzbudza filmowy wizerunek barda Jaskra, postaci integralnie zwizanej ( i wspkreujcej porzez swoje wewntrzteksowe opowieci, melorecytacje i piosenki) ze stworzonym przez Sapkowskiego wiatem Wiedminlandu. Kariera barda w anglosaskiej i polskiej literaturze fantasy, czerpicej obficie z celtyckiej(i innych) mitologii jest tematem na osobny szkic. wiat przedstawiony fantasy mieci si w ramach umownego redniowiecza (system polityczny, role spoeczne, uksztatowanie przestrzenne, bro, rodki komunikacji). twrczoci Sapkowskiego (ktrej poetyk okrela zasada projekcji synchronii w diachroni) to redniowiecze bliskie jest bardzo naszej wspczesnoci. Renesans(!) redniowiecza nie ogranicza si tylko do wiatw alternatywnych literatury fantasy. Postrzeganie rzeczywistoci kulturowej przeomu XX i XXI wieku w perspektywie nowego redniowiecza pojawia si przecie do czsto w rnych (ideologicznie, gatunkowo oraz stylistycznie) nurtach refleksji humanistycznej i rnych manifestacjach artystycznych. Wznowiony Bierdiajew, eseje i powieci Umberto Eco, rodowisko Frondy - przykady mona by mnoy. Cesarstwo amerykaskie i federacja feudalnych ksistw europejskich, zwizki plemienne na peryferiach, obiekt misji cywilizacyjnej. Klerkowie, posplstwo i waganci. Nowa ewangelizacja i neopoganie. I sekty, sekty, sekty. Wsplny jzyk i globalny uniwersalizm albo uniwersalny globalizm. wite prawo wasnoci, wolny rynek i demokracja parlamentarna jako segmenty ostatniej wielkiej narracji.. Kultura uciekajcej historii. Kultura jeszcze druku i pisma, ale w coraz wikszym stopniu kultura (jak w redniowieczu?) audiowizualna. W ktrej sowo (wiersza, rozmowy, wiadomoci z kraju i wiata, zapowiedzi) wystpuje wsplnie z ikon i dwikiem muzyki. Kultura skarnawalizowanego rytuau i zrytualizowanego karnawau. Kulturza widowiska, spektaklu, talk show, muzyki pop, hip hop i techno, kultura w znacznej mierze piewana i muzycznie oprawiona. Kultura, w ktrej Herbert okrela si jako tekciarz Gintrowskiego, a Norwid jest dostawc tekstw dla Niemena. Kultura nowego redniowiecza, w ktrej ponawiane s role barda, trubadura, minstrela.... Mona zatem zastanawia si czy warto zoperacjonalizowa kategori barda tak, aby moga suy do opisu fenomenw wspczesnej rzeczywistoci kulturowej przeomu wiekw. Ale to ju temat na kolejny tekst - do ktrego lune pomysy sprbuj pokrtce przedstawi. Mona zatem naszkicowa taki oto zarys projektu badawczego: I Ramy komunikacyjne - relacje zwrotne: 1. Kultura pisma (druku) - kultura audiowizualna (wiersz -piosenka, poezja piewana piosenka autorska) 2. Kultura elitarna (wysokoarystyczna) - kultura popularna (poeta pieniarz, piosenkarz)

17

II Status komunikacyjny 1. Trubadur - minstrele, bard i wspbardowie) - solista (frontmen) i zesp bigbitowy (kapela rockowa) (prehistoria :"Trubadurzy", "Skaldowie"; wsplczenie: wietlicki i "wietliki"; Olszaski i "Melodia; Maleczuk i "Homo Twist", Pudelsi;

Ciechowski - "Republika" ", Kora -"Manam" Kazik i "Kult") 2. Profesjonalista amator (Kaczmarski - Czajkowski, stajnie fonograficzne - niezalena scena rockowa) 3. Wiek, pe, wygld, akcesoria 4. Biografia - dobrze widziane wykroczenia poza obowizujce normy III Role komunikacyjne 1. Bard - autorytet popularny (Kaczmarski, Kazik, wietlicki) - Bard - popularyzator autorytetu (Gintrowski - Herbert, Niemen - Norwid) 2.Bard antyautorytet (antybard, autorytet alternatywny - Maleczuk, Tymon Tymaski ) III. Przestrze komunikacyjna 1,Bard wielopokoleniowy (Okudawa, Stachura) 2.Bard generacyjny (Kaczmarski, Gintrowski) 3.Bard subkulturowy (nisza kulturowa lub polityczna Czajkowski) 4.Bard miejski i wiejski (wietlicki - bardowie "turystyczni) IV.wiatopogld 1.Pars construens -wiara, nadzieja, mio - wiernoc, prawda, wolno - natura i "wysoka" kultura (selektywnie) 2. Pars destruens system, ideologia (totalitarna, autorytarna) establishment, elita (polityczna, spoeczna, kulturalna) mass-media, kultura masowa, komercjalizacja sztuki

V. Poetyka archaizacja i stylizacja (Sarmatia Jacek Kowalski) - modyfikacje nowofalowej poetyki "mwienia wprost" - liryczna eksklamacja - formy mieszane (epicko-liryczno-dramatyczne: ballada, felieton) - podmiot-poeta - liryka roli - jzyk "poetyczny" - jzyk kolokwialny, slang

18

Moe jednak ju wystarczy tych niemodnych opozycji binarnych. Od typologii i schematw wrmy do tekstw - zakocz cytatem (pozornie) od rzeczy: Czemu dni wesoe nie s, czemu z oka pynie za? Cierpliwoci, baronesso, Jeszcze miesic, jeszcze dwa, a powrc nasze wita (jak najbardziej pragnbym), Sza zmysowy si rozpta, huknie harfa: rym cym cym, I pochonie przepych kanap purpurowe serca dwa. W gr uszy ukochana, TRULLA, TRULLA, TRULLA, TRULLA LA. To tekst trubadura Gaczyskiego, piewany (i suchany) w rnych czasoprzestrzeniach kulturowych przez dwu bardw (to dziedziczne?) ojca i syna - Stanisawa i Kazika Staszewskich.

O satyrze

19

Satyra, towarzyszca yciu spoecznemu czowieka od czasw najdawniejszych (niektrzy badacze wywodz j z magicznej kltwy 28 ), pojawiajca si w sztuce i literaturze od staroytnoci, jest zjawiskiem trudno definiowalnym. W czasach nam wspczesnych te same okrelenia (satyra, satyra na, satyryczny, satyryczno) mog obejmowa redniowieczn Satyr na leniwych chopw i on modn Ignacego Krasickiego, Karier Nikodema Dyzmy Tadeusza Dogi-Mostowicza i Bal w Operze Juliana Tuwima, Rejs Marka Piwowskiego i Latajcy cyrk Monty Phytona, Ma apokalips Tadeusza Konwickiego i Towarzysza Szmaciaka Janusza Szpotaskiego, antyklerylane graffiti na murze, estradowy skecz i polityczny felieton, wreszcie rysunki Andrzeja Mleczki w Polityce, Ogrek Polski Ilustrowany w Gazecie Wyborczej, tygodnik NIE Jerzego Urbana i telewizyjny kabaret Olgi Lipiskiej. Jako satyryk okrelany jest zarwno najwikszy poeta polskiego Owiecenia, autor zoliwych felietonw jak i wykonawca rozrywkowego show, adresowanego do masowej widowni. Czym zatem jest satyra? Gatunkiem, rodzajem, typem literatury? Technik literack? Form dyskursu? Artystycznym sposobem modelowania wiata? Kategori estetyczn ? Jest sztuk, form rozrywki czy te narzdziem walki politycznej lub instrumentem edukacji spoecznej? Satyryk to oryginalny twrca czy rzemielnik rozrywki powielajcy utrwalone wzorce? A moe publicysta, wykorzystujcy satyryczny komizm do perswazyjnych celw? Czy satyra jest zjawiskiem ywym czy muzealnym? Jej aktualna posta to wynik procesu ewolucji czy te efekt rewolucyjnej zmiany? Inercyjnego stosowania utrwalonej historycznie nazwy dla jakociowo rnych zjawisk? Prbujc odpowiada na te pytania warto sign do literackich rde satyry. Jej korzeni, podobnie jak wielu innych zjawisk literackich i artystycznych szuka naley w antyku. Jakkolwiek sama nazwa gatunkowa wywodzi si z aciny (satura - mieszanina), to tradycje europejskiej satyry sigaj literatury greckiej. Jamby Archilocha, komedie Arystofanesa wreszcie satyra menipejska (utwory satyryczne mieszajce wiersz z proz, rne formy stylistyczne i gatunkowe wypowiedzi) okrelaj ponadgatunkowe, funkcjonalne rozumienie satyry (satyrycznoci) jako utworu (lub jednej z cech utworu) wyraajcego krytyczny stosunek wobec rzeczywistoci (lub jednego z jej aspektw) przy pomocy jednej z odmian komizmu. W literaturze rzymskiej ( m.in. satyry Lucyliusza, Warrona, Horacego, Persjusza, Juwenalisa) satyra uksztatowaa si jako odrbny gatunek o wyranych cechach

28

Zob.R.C.Elliott: The Power of Satire.Magic, Ritual, Art. London 1960; B. Sukowski: Zabawa.

Studium socjologiczne. Warszawa 1984.

20

morfologicznych (pisana heksametrem swobodna gawda pouczajca lub napastliwa o tematyce obyczajowej, politycznej lub literackiej29). To cile gatunkowe rozumienie satyry, wykluczajce inne literackie przejawy satyrycznoci z poetyk normatywnych, przetrwao w europejskiej wiadomoci literackiej do wieku XVIII. Z literatury wywodzi si rwnie podzia satyry na dwie zasadnicze odmiany. "W oglnoci dwojaki jest rodzaj satyr: w jednym gromi poeta wystpki, jak Juwenalis i Persjusz, w drugim wyszydza wady, jak Horacy i Krasicki [...]Pierwszy rodzaj satyr wymaga wicej czucia, drugi dowcipu. Ten nas unosi, oburza splnie z piszcym, drugi z drobnostkami nierozsdku igrajc, rozpogadza czytelnika i uwesela. Tamten rozdziera sumienia tych, na ktrych rzuca pociski, ten zawstydza. Pierwszy uczy chroni si zbrodni, drugi im zapobiega; tamten obcina zaraliwe czonki, ten gorycz z sodycz daje w lekarstwie."[p.m.TS]30 - pisa Kazimierz Brodziski w pierwszym polskim studium teoretycznoliterackim o satyrze.31 Pisa je w 1822 roku, u progu romantyzmu, ktry satyr, koronny gatunek owiecenia zepchn na margines literatury wysokoartystycznej.32 W literaturze europejskiej satyra literacka wzorowana na literaturze rzymskiej swoje najwybitniejsze realizacje artystyczne (N. Boilleau, A. Pope, J. Dyrden) osiga w okresie klasycyzmu (XVII - XVIII) wiek. W Polsce satyra pojmowana jako gatunek o swoistej morfologii ma do krtk histori, istnieje bardziej jako byt potencjalny w poetykach normatywnych ni w literackich materializacjach. W literaturze staropolskiej, charakterystyczny dla satyry krytyczny stosunek wobec obyczajw oraz wad i przwar staroytnego Rzymu

ludzkich, wiatopogldw i orientacji politycznych, instytucji i funkcji publicznych realizuje si poprzez rne formy gatunkowe niewiele majce wsplnego z rzymskim pojmowaniem satyry. Okolicznociowa poezja polityczna, sylwy i anonimowe paszkwile, fraszki i epigramaty, poematy satyrowe i traktaty dydaktyczne, karnawaowy "wiat na opak" XVII wiecznej literatury sowizdrzalskiej to tylko niektre przejawy ywiou satyrycznego, rne `sposoby literackiego materializowania si "ducha" satyrycznoci 33 . Literackie realizacje satyry zgodnej z wzorcem starorzymskim w gruncie rzeczy ograniczaj si do cykli satyr
29 30 31

Zob. L. Winniczuk: Trzej satyrycy rzymscy. Horacy, Persjusz. Juwenalis. Warszawa 1958. K. Brodziski :Pisma estetyczno-krytyczne. Oprac .Z. J. Nowak. T.I. Wrocaw 1964,s.227. Ksztatowanie si i ewolucj pojcia satyry w polskiej wiadomoci literackiej XIX i XX wieku krytyka literacka, prace z zakresu estetyki, historii i teorii

(publicystyka, poetyki normatywne,

32 33

literatury) omawiam szeroko w ksice O satyrze. Katowice 1996,s.10-77. Zob. A .Aleksandrowicz: Twrczo satyryczna Adama Naruszewicza. Wrocaw 1964,s.41-48. Zob. P. Buchwald-Pelcowa: Satyra czasw saskich. Wrocaw 1996.

21

autorstwa Krzysztofa Opaliskiego (1650), Gracjana Piotrowskiego (1773), Ignacego Krasickiego (1779, 1784) i Adama Naruszewicza (1778). Satyra klasyczna (oparta na rzymskich wzorach) staje si gatunkiem koronnym w klasycyzmie, gwnym prdzie literackim polskiego Owiecenia i swoimi cechami morfologicznymi (a przede wszystkim funkcj) nasyca pozostae gatunki i formy (bajka, poemat heroikomiczny, komedia, powie, felieton, pamflet). Efektem jest pansatyryczno literatury stanisawowskiej, satyra klasyczna osiga tu szczytowe realizacje artystyczne gatunku w twrczoci Krasickiego i waciwie zanika, a ekspresja satyryczna realizowa si bdzie (podobnie jak wczeniej w literaturze staropolskiej) w rnorodnych ksztatach genologicznych i poprzez rne rodki przekazu. W okresie przejciowym midzy owieceniem i romantyzmem powstaj pierwsze polskie powieci satyryczne (Podr do Ciemnogrodu Stanisawa Kostki Potockiego -1820) oraz czasopisma satyryczne i humorystyczne (Wiadomoci Brukowe 1816 -1822, Momus1820-1821). Romantycy, nie cenic satyry jako odrbnego gatunku o dominujcej funkcji dydaktycznej, wpisywali jednoczenie elementy satyryczne w dziea uznawane dzi za najwybitniejsze osignicia tej epoki (np. Ustp w III czci Dziadw, pamfletowe dygresje w Beniowskim). W okresie Wielkiej Emigracji dziaa powizany z towarzystwem Demokratycznym Polskim Pszonka(1839-1844), pismo ksztatujce model polskiej satyry politycznej, ktra ze wzgldw cenzuralnych jest prawie nieobecna w Polsce porozbiorowej34. W pozytywizmie rozwijaj si szczeglnie prozatorskie formy satyry35 (obrazek, humoreska, opowiadanie, powie - tworczo J. Lama, A. witochowskiego, B. Prusa, A. Sygietyskiego), ksztatuje si dojrzaa posta felietonu satyrycznego (Kroniki Tygodniowe B. Prusa i felietony J. Lama). To jednak przede wszystkim okres rozwoju pism satyrycznych (Kurier witeczny, Kolce, Mucha, Chochlik, Szczutek) ktre wprowadzaj satyr w przestrze ksztatujcej si kultury masowej. W okresie Modej Polski zaobserwowa mona renesans bajki satyrycznej (J. Lemaski) oraz pisanego wierszem i proz pamfletu obyczajowego i literacko-artystycznego (A. Nowaczyski). Ksztatuj si rwnie nowe formy satyryczne (piosenka, melodeklamacja, skecz) zwizane z pojawieniem si pierwszego polskiego kabaretu. Odrodzenie Polski w 1918 roku przynosi ywioowy rozwj satyry politycznej tworzonej gwnie przez i pod patronatem poetw Skamandra, a tygodniki satyryczne (Cyrulik Warszawski, Szpilki), kabarety i szopki polityczne midzywojnia

34 35

Zob. E. Wrblewska: Satyra polityczna Wielkiej Emigracji. Pozna 1977. Zob. S. Frybes: W krainie groteski. Problemy satyry galicyjskiej drugiej poowy XIX wieku.

Warszawa 1979.

22

ksztatuj model kultury ludycznej znajdujcy swoj kontynuacj w latach powojennych 36. Na szczeglne podkrelenie zasuguje rola satyry w okresie okupacji. Dwie podstawowe funkcje satyry okupacyjnej to krzepienie serc i dyscyplinowanie (pitnowanie wszystkich form kolaboracji lub ulegania wpywom okupantw) swoich oraz zwalczanie - poprzez satyryczn negacj - okupanta. Satyra okupacyjna miaa na og charakter anonimowy i docieraa do odbiorcw rnymi drogami. Byy to klasyczne antologie utworw satyrycznych i dowcipw; czasopisma satyryczne (np. Kret, Zadra, Moskit, Na ucho, Luna Kartka) i strony czy rubryki satyry w innych pismach konspiracyjnych, wreszcie napisy i rysunki pojawiajce si na murach oraz szeptana propaganda - dowcipy. Te ostatnie byy rwnie podstawow form pozacenzuralnej satyry politycznej w okresie PRL-u. W pierwszych latach po II wojnie wiatowej na uwag zasuguje satyryczna twrczo K.I.Gaczyskiego, ktry w wierszach, tekstach prozaicznych i mini-dramatach Zielonej Gsi czy groteskowy obraz polskiego konserwatyzmu oraz inercji romantycznych tradycji z pozytywistycznym programem odbudowy kraju. W okresie socrealizmu satyra polityczna, bezporednio sterowana przez polityk kulturaln partii, miaa walczy z wrogiem wewntrznym (reakcja) i zewntrznym (imperializm), dominoway w niej szyderstwo i ostra inwektywa. Na emigracji satyrykom PRL-u i ich politycznym mocodawcom kpin, szyderstwem i inwektyw odpowiada nieprzejednany Marian Hemar. Po 1956 roku ywy nurt satyry politycznej i spoecznej rozwija si w poficjanych teatrach i kabaretach studenckich, satyra polityczna pojawi si ponownie w okresie Solidarnoci i stanu wojennego, a po 1989 roku powrci do tradycji midzywojennych stajc si instrumentem rywalizacji partii i stronnictw politycznych wspczesnej Polski. W latach powojennych satyra o charakterze spoeczno-obyczajowym pojawiajca si na amach pism satyrycznych (Szpilki, Karuzela), na estradzie kabaretw i masowych widowisk rozrywkowych, w programach radiowych i telewizyjnych wykorzystujc rnorodne formy stylizacji i komizm absurdalny peni przede wszystkim funkcj ludyczn wspczesnej kultury masowej. Satyra, pojmowana jako typ utworu wyraajcy krytyczny stosunek do wiata (w oglnym lub skonkretyzowanym aspekcie) w swym przebiegu historycznym podlega potrjnej przemianie. stajc si jednym z istotnych elementw

36

Zob.

J.

Stradecki:

Satyra. W:

Literatura

polska

1918-1975.T.2:1933-1944.Warszawa

1993,s.920-954.

23

Jest to po pierwsze r o z s z e r z e n i e zakresu zjawisk obejmowanych wspln nazw - od konkretnego gatunku, poprzez rodzaj czy typ literatury o wsplnej funkcji po kategori ideowo-estetyczn obejmujca utwory literackie (wiersz, nowela, powie) i paraliterackie (felieton i inne gatunki prasowe); formy ikoniczne, teatralne i parateatralne, filmowe, radiowe i telewizyjne. Po drugie - u m i e s z n i e n i e : komizm staje si elementem konstytutywnym i niezbywalnym tekstw satyrycznych. Satyra "gromica", operujca patosem i eksklamacj ustpuje miejsca "szydzcej", posugujcej si ironi i sarkazmem, wykorzystujcej kalambur i inne zabawowe gry jzykowe. Jednoczenie funkcja dydaktyczna ulega daleko idcej redukcji, ustpujc miejsca funkcji ludycznej, zaciera si granica midzy satyr i humorem. Po trzecie wreszcie o b n i e n i e. Z centrum literatury, gdzie b ya usytuowana w owieceniu, przesuwa si na jej peryferia, wie si z pras i rynkiem prasowym, a pniej mediami audiowizualnymi, komercjalizuje i trywializuje. Jednoczenie (od romantyzmu) jako osobna jako wyodrbnia si dotychczasowy wehiku satyrycznoci - g r o t e s k a, stajc si integraln czci literatury "wysokiej". W toku swego historycznego rozwoju satyra ksztatuje swoiste dla siebie techniki artystyczne, gatunki, sposoby modelowania wiata i co szczeglnie godne podkrelenia - rodki przekazu. . Tygodnik satyryczny staje si w drugiej poowie wieku XIX w Polsce podstawowym medium satyry rozumianej jako twrczo funkcjonalna, literatura stosowana, penica funkcj informacyjno-zabawow, w satyrycznym krzywym zwierciadle przedstawiajca kwestie obyczajowe, spoeczne, artystyczno-literackie i polityczne W pismach satyryczno-humorystycznych coraz wieksza rol zaczynaj odgrywa elementy ikoniczne (rysunek, karykatura, komiks) niejednokrotnie dominujc nad tekstem sownym. Najbardziej dugowiecznym polskim pismem satyrycznym bya warszawska Mucha (1868 -1939, 19461952), w ktrej jako redaktor i humorysta debiutowa Bolesaw Prus. W dwudziestoleciu midzywojennym najbardziej znaczcym tygodnikiem satyrycznym jest Cyrulik Warszawski(1926-1935) tworzony przez poetw Skamandra i ich satelitw, a w okresie PRL-u Szpilki (1945 - 1989), w latach siedemdziesitych skupiajce plejad wietnych autorw i rysownikw. Po 1989 roku skandalizujcy sukces osiga tygodnik Nie Jerzego Urbana, nawizujcy do zachodnich wzorcw (Harakiri), nowy na gruncie polskim typ periodyku satyrycznego.37

37

Zob. T. Stpie: O satyrze. Katowice 1996, s.81-135.

24

Kabaret, pojawiajcy si na przeomie wiekw, to kolejne podstawowe medium satyry. Krakowski "Zielony Balonik (1905-1912, sporadycznie do 1915 ) jest pierwszym w peni wykrystalizowanym tego typu zjawiskiem na ziemiach polskich i punktem wyjcia ewolucji tej swoistej instytucji ludycznej. Ewolucji prowadzcej od kawiarnianych spotka elity artystycznej, poprzez estradowy teatrzyk maych form do wspczesnych radiowych i telewizyjnych mutacji kabaretu. Program kabaretowy obejmuje specyficzne teksty literackie: piosenki, melodeklamacje i wiersze, monologi i krtkie skecze, w ktrych z upodobaniem wykorzystuje si rzne formy stylizacji (parafraza, pastisz, trawestacja, parodia). Model agodnej satyry, charakterystyczny dla "Zielonego Balonika", ze szczegln wyrazistoci ujawni si w szopkach satyrycznych - uksztatowanej w krakowskim kabarecie specyficznie polskiej formie estradowej, wywodzcej si z plebejskich szopek Boonarodzeniowych. Wystpoway w nich kukieki osb znanych z ycia publicznego (artyci i pisarze, publicyci, politycy i uczeni), personifikacje prdw literackich i zjawisk obyczajowych, piewajce na scenie kuplety i piosenki ukadane wedug powszechnie znanych melodii. Do modelu kabaretu modernistycznego i jego szopki nawi w dwudziestoleciu poeci Skamandra i ich wychowankowie, kontynujcy skamandryck tradycj szopkowo-kabaretow w latach powojennych. 38 Kolejnym impulsem w rozwoju estradowych form satyry bd kabarety wywodzce si ze rodowiska studenckiego(Studencki Teatr Satyrykw, kabarety Pod Egid, Piwnica pod Baranami) STS, a ich nowa formua pojawi si w telewizyjnych widowisk kabaretowych Olgi Lipiskiej. Kabaret, szopka satyryczna oraz formy pochodne dziki swej popularnoci i specyfice artystycznej mog komentowa aktualne wydarzenia polityczne, rejestrowa zjawiska obyczajowe i spoeczne, propagowa(lub zwalcza) okrelone wzory zachowa i pogldy. Kabaret sytuuje si w tej samej, co pisma satyryczne przestrzeni komunikacyjnej i do pewnego stopnia peni te same funkcje; ci sami ludzie dostarczaj repertuaru dla kabaretw oraz pisz humoreski i redaguj tygodniki satyryczne; podobne lub wrcz te same teksty, gatunki, formy, techniki i chwyty artystyczne pojawiaj si w kabaretach i na amach tygodnikw satyrycznych, a pniej w satyrycznych programach w radiu i telewizji. Czym zatem jest satyra? Metaforycznie mona powiedzie, e to antyczny Proteus i postmodernistyczne Kcze zarazem - (nie)istniejce, (nie)uchwytne, (nie)zmienne, (nie)ograniczone, (nie) do opisania.

38

Zob. T. Weiss: Legenda i prawda Zielonego Balonika. Wyd.2.Krakw 1987; T. Stpie: Kabaret

Juliana Tuwima. Katowice 1989.

25

Satyra

jest

zjawiskiem

ponadliterackim,

interartystycznym

intersemiotycznym, i

funkcjonujcym midzy szeroko rozumian literatur (t "pikn" i t "stosowan"), plastyk i formami audiowizualnymi (estrada, film, radio i telewizja); midzy "czyst" sztuk dziaaniem w yciu publicznym (dydaktyzm, polityczno, ludyczno). Pozostajc cigle quasi-gatunkiem funkcjonalnym (utwr jest satyr na co, kogo) jest traktowana jako kategoria ideowo-estetyczna (satyryczno), przejawiajca si w rnych formach artystycznych (literackich), paraartystycznych (paraliterackich), publicystycznych i innych; obejmujca cay utwr lub jego fragmenty, wystpujc w rnym stopniu nasycenia. Przyjmujc jako kryterium stopie konkretnoci historycznej, stosunek do obyczajowego, spoecznego,politycznego "tu i teraz" wyodrbniamy satyr konkretn i abstrakcyjn. Z kolei kryterium tematyczne pozwala wyrni satyr spoeczno-obyczajow, polityczn, osobist (skierowan przeciw osobom publicznym, wykorzystujc inwektyw, paszkwil i pamflet) i literack (omieszajc konwencje i normy literackie lub indywidualne style pisarskie). Satyra operuje dwoma podstawowymi sposobami modelowania rzeczywistoci. Pierwszy z nich to realizm "krzywego zwierciada"(wklsego, wypukego), czyli selektywny rejestracja negowanych (czy krytykowanych) aspektw rzeczywistoci. w "opis obyczajw" przypisywany jest gwnie satyrze staropolskiej i owieceniowej (satyra zastpuje tu powie i czasopisma), cho o kronice codziennoci mwi si rwnie w odniesieniu do felietonu, wiersza i piosenki satyrycznej w wieku XIX i XX . Drugi model wiata to groteska ( karnawaowa i romantyczna) - posunita do skrajnoci deformacja rzeczywistoci, kontrast jakoci estetycznych, poczucie absurdu istnienia, brak "pozytywnego" wiatopogldu, z pozycji ktrego ocenia si wiat. To z jednej strony sowizdrzalski "wiat na opak pojawiajcy si w wierszach i Zielonej Gsi Gaczyskiego, z drugiej - kabaretowa apokalipsa Tuwima, wchodzcego w Balu w Operze w romantyczn rol wieszcza i proroka; to powieci Gombrowicza i i dramaty Mroka. Przywoane wyej nazwiska i tytuy wskazuj kolejn (waciwie podwjn) opozycj: satyra "wysoka" (uniwersalna) i "niska"(konkretna, interwencyjna), ta, ktra jest sztuk (literatur) i seryjny produkt jednorazowego uytku, wykorzystywany w ronych sektorach ycia publicznego. Oto z jednej strony Cervantes, Swift, Wolter, Krasicki, z drugiej gromada humorystw, satyrykw i karykaturzystw dostarczajcych cotygodniowej porcji

ludyczno-politycznej sieczki czasopismom, kabaretom, radiu, telewizji. I tu pojawia si kwestia funkcji satyry. Przysugujca jej sankcja satyryczna, dziaajc poprzez omiesznie lub napitnowanie moe by skuteczn form kontroli dziaa i pogldw

26

jednostek, grup spoecznych i instytucji. Satyra zgodnie z dug tradycj zaliczana jest do rodzaju (dziau) literatury dydaktycznej (z dydaktyzmem wizane s rwnie nieliterackie formy satyry). Jednoczenie poczwszy od pocztkw naszego pimiennictwa mielimy do czynienia z ambiwalencj: dobra, oglna, obywatelska satyra, ktr mona drukowa legalnie i jawnie rozpowszechnia oraz wstrtne (ale jake popularne i skuteczne) pisma potwarcze, karalne i karane, krce w odpisach. Nauka (i krytyczna refleksja nad wiatem i czowiekiem) oraz walka (z wrogiem osobistym, rodowiskiem, grup spoeczn, parti polityczn, ideologi) to dwie funkcje pragmatyczne wypowiedzi satyrycznej, pojawiajce si w jej historycznej ewolucji. Trzecia - to zabawa (pojmowana zarwno jako funkcja towarzyszca, zgodnie z zasad "bawic uczy" jak i dominujca - jak we wspczesnych formach satyrycznych funkcjonujcych w szeroko rozumianym krgu rozrywki). Satyra nie proponuje wprost adnych rozwiza pozytywnych, wzorcw czy ideaw. Mona jednak mwi o rnych, implikowanych przez omieszajc negacj tekstw satyrycznych, wiatopogldach - zespoach wartoci z punktu widzenia ktrych krytycznie oceniane jest "tu i teraz". Byby to po pierwsze mit "zotego wieku", kult "przodkw zacnych" przeciwstawiane "zepsutemu wiatu" (historycznie wizaby si gwnie satyr staropolsk i owieceniow, ideologicznie z konserwatywn). Po drugie - mit "wietlanej przyszoci", "zjadaczy chleba przerobionych w anioy" w opozycji do "skrzeczcej rzeczywistoci"( to ostatnia faza owiecenia i romantyzm, rnego typu orientacje progresywne z komunistyczn na czele). Midzy wiatopogldem regresywnym i progresywnym miecioby si mit stosownoci, w ktrego centrum znajduje si zdrowy rozsdek i naturalne prawa okrelajce miejsce i rol czowieka w wiecie, jednostki historycznego rozwoju satyry). w zbiorowoci (mona go znale w rnych fazach Ostatnim wreszcie zapleczem wiatopogldowym byoby

przekonanie o absurdzie historii i ludzkiej egzystencji (to literatura sowizdrzalska, ale przede wszystkim wiek XX i waciwie przekraczanie granic satyry). Wspczenie ani okrelenie satyra, ani satyryk nie brzmi dumnie. Oznaczaj wsk specjalizacj, "gorszo" artystyczn, nie zapewniaj przepustki do historii literatury, skazuj na estetyczn marginalizacj. Upraszczajc dla potrzeb heurystycznych - groteska pozostajc sposobem artystycznego modelowania wiata w satyrze niejako wyemancypowaa si i staa si kategori estetyczn szczeglnie istotn zarwno w "wysokiej" literaturze i sztuce XX wieku, jak i towarzyszcej jej refleksji metaartystycznej. Podobn, cho na nieco mniejsz skal, karier zrobia tradycyjnie zaliczana do satyry parodia. Satyra, od swych pocztkw obarczana dydaktycznymi serwitutami, nieustannie wchodzca w niebezpieczne zwizki z rzeczywistoci pozaartystyczn zostaa wchonita przez inne formy, za jako samodzielny

27

"supergatunek" ostatecznie zepchnita na margines sztuki, w obszary kultury popularnej, spoecznej edukacji , polityki i rozrywki. Staa si ludyczn kronik obyczajowo -polityczn, dokumentem (i instrumentem) ycia spoecznego. Co jest warunkiem sine qua non satyry? Krytyczny stosunek do wiata, wyraony poprzez jedn z postaci komizmu (od patetycznego sarkazmu po subteln ironi i pure nonsens.). Satyra literacka to obraz rzeczywistoci wyaniajcy si ze sposobu pisania, model wiata i dyskurs. Jak wyglda satyra polska u progu XXI wieku? Doywaj swych dni dwa legendarne ju kabarety-instytucje : Pod Egid i Piwnica pod Baranami, a ich miejsce zajmuj nowe kabarety studenckie oraz rne formy kabaretopodobne i kabaretopochodne w telewizji ( jako swoist mutacj kabaretu amatorskiego mona by potraktowa programy typu reality show takie jak Big Brother). Znikny Szpilki, tygodnik, w ktrym mona ledzi zmienne losy (ideowe i artystyczne) satyry PRL-u, a w ich miejsce nie pojawi si aden powany (!) periodyk satyryczny. Prbuj go zastpi satyryczne dodatki wielkich dziennikw ( Gazeta Wyborcza, ycie) , satyryczne efemerydy wydawnicze, felietony i rubryki typu camera obscura. Dzienik Cotygodniowy NIE Jerzego Urbana w momencie startu reklamowany jako periodyk satyryczny ma niewiele wsplnego z poetyk Cyrulika Warszawskiego i Szpilek- brak form wierszowanych, a w przewaajcej tu publicystyce na tematy polityczne, spoeczne i obyczajowe dominuje poetyka demaskacji ( i donosu). Satyryczno tygodnika wyraa si w swoistym dyskursie politycznym (ostentacyjne wulgaryzmy, styl kolokwialny inkrustowany kalamburami, strategia prowokacji polityczno-obyczajowej) i agresywnej grafice. NIE powica sta rubryk nowym formom satyry (graffiti, SMS -y), a diagnoza jej aktualnego stanu , ktra pojawia si na przytoczenia jako post scriptum: Po upadku PRL-u, kiedy to monopol na dobry humor i inteligentn satyr na poziomie mieli przemiewcy kontestujcy system w ramach obowizujcego porzdku konstytucyjnego i prawa, doszo do obalenia adu i porzdku w kategoriach miechu. Zachwiania Hierarchii i Wartoci. Depozytariuszom narodowych wicw i kawaw wpierw zagrozili poktni, szarostrefowi drukarze broszurek z humorami. Wojskowymi, kolejarskimi, ydowskimi nawet. Zalegajcymi, niczym kasety z disco polo, dworcowe kioski. Potem wykwity graffiti. Nikiformy humoru masowego. Malowane na cianach, awkach, kabinach kiblowych. No i wreszcie wybucha rewolucja SMS-owa. SMS-y to dzisiaj jedyny wolny od autocenzury, poprawnoci politycznej oraz kalkulacji zawodowej obszar krajowej satyry.[...] amach tego tygodnika, wydaje si by warta

28

Limitowany w PRL cenzur i cechowany cechowymi przynalenociami rynek zdolnych satyrykw pad. Tak jak w Big Brotherze pojawili si naturalni nikiformici, telewizyjni szomeni, tak w wietle Internetu i sieci SMS-w pojawili nowi amatorscy przemiewcy. Dosadni, wulgarni, nierzadko drwicy ze wszystkich witoci. Do tego doszed hip-hop blokersw. Dawny wiat grepsiarstwa, wicw przenis si ze studenckich klubw, imienin u cioci, zebra uzdolnionych satyrykw do elektronicznych sieci.39

Kabaret polski - bardzo krtka historia

Genezy kabaretu jako specyficznej instytucji artystycznej, parateatralnego widowiska i przypisanych mu specyficznych tekstw literackich poszukuje si niejednokrotnie w bardzo odlegej przeszoci. Tradycj widowiska kabaretowego miayby stanowi staroytny mim, wystpy redniowiecznych goliardw i wagantw, zbuntowana przeciw feudalnym porzdkom

39

P. Gadzinowski: Mizeria z Ogrka. NIE 2001, nr 44, s.2

29

literatura sowizdrzalska, wreszcie pozostajcy poza obyczajow i polityczn cenzur folklor proletariacki Kabaret literacki sensu stricto powstawa u schyku w. XIX w rodowisku paryskiej bohemy i szybko zacz rozpowszechnia si po caej Europie. Zamknite spotkania towarzyskie artystw, improwizacje o charakterze satyryczno-rozrywkowym w wybranej kawiarni czy knajpce (fr. cabaret oznacza m.in. szynk, knajp) stopniowo przeksztacay si w kameralne spektakle estradowe, zoone z piosenek, recytacji, popisw muzycznych i tanecznych wizanych w cao tekstami organizatora wsplnej zabawy publicznoci konferansjera .40 "Moe uderzy kogo, e grupa pisarzy, ktra w pierwszym dziesicioleciu odrodzonej Polski okazaa najwiksz ywotno w tylu dziedzinach - myl o grupie "Skamandra" - wysza z kabaretu artystw "Pikador", ktry jedyny ze wszystkich bliski by duchem "Zielonego Balonika"; e gwni uczestnicy tej grupy, najwybitniejsi nasi poeci, s zarazem mistrzami dowcipu, a coroczn ich biesiad jest "Szopka warszawska"41 - pisa Tadeusz Boy-eleski w 1930 roku, krelc Legend "Zielonego Balonika" z perspektywy wierwiecza i wskazujc zarazem na genez wspczesnego kabaretu polskiego. "Zielony Balonik" (1905-1912, sporadycznie do 1915 ) jest pierwszym w peni wykrystalizowanym tego typu zjawiskiem na ziemiach polskich i punktem wyjcia w dalszej ewolucji polskiego kabaretu42. Krakowski kabaret inspirowany by dokonaniami kabaretw francuskich i niemieckich nadscenek, natomiast rodzim tradycj krakowsk stanowiy prekabaretowe spotkania cyganerii z krgu Stanisawa Przybyszewskiego. "Zielony Balonik" powsta w rodowisku intelektualno-artystycznym Krakowa, mia charakter elitarny(obowizyway zaproszenia), niekomercyjny (wstp by bezpatny) i autorski (twrcy tekstw byli jednoczenie ich wykonawcami). Nocne spotkania w "Cukierni Lwowskiej" Jana Michalika (zwanej pniej "Jam Michalikow") miay pocztkowo charakter cakowitej improwizacji, pniej, gdy z kabaretem zwiza si T. eleski-Boy ( jego Swka to gros zachowanych tekstw kabaretu), program powstawa wedug lunego scenariusza. Obejmowa on specyficzne teksty literackie: piosenki, melodeklamacje i wiersze, monologi i krtkie skecze, w ktrych z upodobaniem wykorzystywano rne formy stylizacji (parafraza, pastisz,
40

twrcw i

Zob. L .Appiganesi: Kabaret. Warszawa 1990; I. Kiec: Wyprzeda teatru w rce bazna i T. eleski (Boy):Legenda Zielonego Balonika z perspektywy wierwiecza. Wiadomoci Zob. T. Weiss: Legenda i prawda Zielonego Balonika. Wyd. II. Krakw 1987.

arlekina....czyli o kabarecie. Pozna 2001.

41

Literackie 1930, nr.6

42

30

trawestacja, parodia). Model agodnej satyry, charakterystyczny dla "Zielonego Balonika", ze szczegln wyrazistoci ujawni si w szopkach - uksztatowanej w krakowskim kabarecie specyficznie polskiej formie estradowej, wywodzcej si z plebejskich szopek Boonarodzeniowych. Wystpoway w nich kukieki osb znanych z ycia publicznego (artyci i pisarze, publicyci, politycy i uczeni), personifikacje prdw literackich i zjawisk obyczajowych, piewajce na scenie kuplety i piosenki ukadane wedug powszechnie znanych melodii. Wymiewajc konserwatywne elity Krakowa i Galicji oraz koturnowo literatury Modej Polski, podwaa zarazem "Zielony Balonik" romantyczno-modernistyczn rol artysty jako wieszcza czy kapana sztuki, odwoywa si natomiast do tradycji artysty-bazna, wesoka, przemiewcy. Sukces Zielonego Balonika i jego szopek spowodowa lawin naladownictw (pisano wwczas o epidemii cabaretiasis), jednoczenie elitarna zabawa artystw staa si imprez artystyczno-rozrywkow dostpn dla wszystkich, ktrzy mogli zapaci za bilet. Powstajce w rnych miastach polskich kabarety amatorskie i profesjonalne jak np. krakowski "Figliki"(1906) i warszawski "Momus" (1908-1911) A. Szyfmana 43 , naladoway model "Zielonego Balonika" (nocne wystpy w kawiarni) lub miay form teatrzyku estradowego, grajcego obok skadanki "numerw" kabaretowych jednoaktwki i miniatury sceniczne. Tu przed pierwsz wojn wiatow moda na kabarety stopniowo wygasaa, ywioowy rozwj teatrzykw estradowych i scen miniatur nastpi ponownie w okresie wojny i w pierwszych latach niepodlegoci. "Mira", "Czarny Kot", "Sfinks" i "Argus" to najbardziej stabilne z dziaajcych w latach 1916-1921 teatrw kabaretowych. Obok programu kabaretowego teatrzyki gray jednoaktwki, krtkie operetki i rnego typu miniatury sceniczne. Kabarety ostro wczyy si w rozgrywki polityczne nowych polskich stronnictw, kabaretowe teksty zaczy tworzy ludyczn i satyryczn kronik codziennoci, rejestrujc nowe zjawiska spoeczne i polityczne, obyczajowe i artystyczne 44. W tym okresie kabaret polski do daleko pocz odchodzi od klasycznego wzoru "Zielonego Balonika". W Krakowie symptomem tego sta si kabaret futurystw "Katarynka" (1917), w Warszawie natomiast now kart w rozwoju polskiej sztuki kabaretowej otworzya kawiarnia poetw "Pod Pikadorem"(1918 -1919), powracajc do formuy kabaretu autorskiego 45. Obok przyszych
43 44

Zob. H. Karwacka: Warszawski kabaret literacko-artystyczny Momus. Warszawa 1982. Zob. Dymek z papierosa, czyli wspomnienia o scenach, scenkach i nadscenkach. Red. K. Rudzki. Na temat Pikadora zob. J. Stradecki: W krgu Skamandra. Warszawa 1977,s.46-56; A.

Warszawa 1959; L. Sempoliski: Wielcy artyci maych scen. Warszawa 1977.

45

Kowalczykowa: Programy i spory literackie w dwudziestoleciu 1918-1939. Warszawa 1978,s.35-45;

31

poetw Skamandra na estradzie kawiarni wystpowali futuryci,

konferansjerka i

awangardowy wystrj wntrza znalazy si w gestii malarzy-formistw. "Pikador" peni funkcj trybuny dla nowej poezji i by zarazem form organizowania reklamy literackiej, paccej za wstp publicznoci oferowano interesujcy zestaw "numerw": now, populistyczn liryk, literackie parodie, pure nonsens, sytuacyjny dowcip. Echo kawiarni poetw powrci natomiast w szopkach satyrycznych "Pikadora" (1922 -1926) i "Cyrulika Warszawskiego" (1926-1931), pisanych przez Lechonia, Sonimskiego, Tuwima i pniej rwnie Mariana Hemara. Szopki skamandryckie ukazyway ludyczn wykadni wydarze politycznych i kulturalnych, kreoway kult marszaka Pisudskiego i wykpiway jego politycznych przeciwnikw. Stanowiy pomost midzy publikowan w prasie i ksikach satyr skamandrytw, a ich tekstami kabaretowymi (cho te ostatnie ogaszane byy po d pseudonimami)46. "Qui pro Quo"(1919-1932), najgoniejszy kabaret midzywojnia (sw rang artystyczn zawdzicza w znacznej mierze wanie tekstom Tuwima, Sonimskiego i Mariana Hemara) by, jak wikszo kabaretw miedzywojennych, estradowym teatrzykiem maych form. Mona okreli go jako literacki, w opozycji do rewii, gdzie tekst jest mao wanym dodatkiem do korowodw girls na schodach, oszaamiajcych toalet solistek, bogatej wystawy scenograficznej, efektw wietlnych itd.( takim teatrem rewii byo konkurujce z "Oui pro Quo" "Morskie Oko"). Utwory skamandrytw wykonyway w "Qui pro Quo" takie gwiazdy midzywojennej estrady jak Hanka Ordonwna, Zula Pogorzelska, Mira Zimiska, Kazimierz Krukowski, Adolf Dymsza i "krl konferansjerw" Fryderyk Jrosy. Uksztatowany w "Qui pro Quo" triumwirat: Tuwim, Hemar, Jrosy animowa teatrzyki kontynuujce tradycj "kochanej starej budy": "Band" (1931-1933), "Cyganeri" (1934-1935), "Star Band" (193 -1935) i wreszcie "Cyrulika Warszawskiego" (1935-1939). Wsppracowali z nimi przede wszystkim poeci i satyrycy zwizani z krgiem Skamandra i prosanacyjnym tygodnikiem satyrycznym o tej samej nazwie Cyrulik Warszawski(1926-1934):Jerzy Paczkowski, wiatopek Karpiski, Janusz Minkiewicz, Andrzej Nowicki, Tadeusz Wittlin, Jerzy Jurandot. Warszawskie kabarety z krgu

T. Stpie: Kabaret Juliana Tuwima. Katowice 1989, s. 37-48; R. Cudak: Epizod Pod Picadorem. W: Skamander. T. 2. Studia z zagadnie poetyki i socjologii form poetyckich. Red. I. Opacki. Katowice 1982,s.28-25.
46

Zob. T. Stpie: I socjalici

niech yj i teciowa z grub szyj. O szopce politycznej

skamandrytw. W: Skamander. T.10.Studia i szkice .Red. I. Opacki. Katowice 1995,s. 104 -126.

32

skamandryckiego jako wzorzec zdominoway estrad artystyczn dwudziestolecia, prby zaproponowania innych stylw twrczoci kabaretowej nie miay dugiego ywota47. Oglnie mona powiedzie, e kabaret (czy raczej teatrzyk estradowy) sta si istotnym elementem kultury literackiej midzywojnia (w latach 1918-1934 pojawio si 77 otwieranych i bankrutujcych scenek) 48. Sigajc sw genealogi do zabawy artystw, bdc najbardziej popularn form, inteligenckiej gwnie, rozrywki, wsptworzy zarazem ksztatujc si kultur masow. wczesne kabaretowe szlagiery popularyzowane przez radio, pyty i wydawnictwa nutowe, s wanie przykadem przechodzenia od elitarnoci do masowoci. Szlagier i szmonces (teksty estradowe wykorzystujce jzyk, mentalno i dowcip asymilujcych si ydw) to dwa najpopularniejsze rodzaje w kabarecie midzywojnia, parodia to jego ulubiona technika artystyczna, a kalambur to podstawowy chwyt stylistyczny. Nastpia wtedy stabilizacja repertuaru gatunkw estradowych, poetyki tekstw, chwytw kompozycyjno-stylistycznych; uksztatowaa si zarazem rola satyryka-kabareciarza, producenta tekstw rozrywkowych. Satyra polityczna, pojawiajca si w kabaretach, bya na og satyr dworsk, wyjtkiem byy nielegalne scenki zwizane z ruchem rewolucyjnym (jak komunistyczny kabaret "Czerwona Latarnia" zaoony w 1931) i powizany z PPS-em tygodnik satyryczny Szpilki (1935-1939). Ludyczny model kultury uksztatowany w dwudziestoleciu adaptowano do nowych warunkw. Ju w listopadzie 1945 roku wystawiono w odzi Szopk polityczn 1945/ 1946 pira Minkiewicza i Brzechwy, w tyme roku powstaje w odzi teatr Syrena(przeniesiona w 1948 roku do Warszawy) replikujca model midzywojennego teatrzyku estradowego. Szopce patronuj wskrzeszone "Szpilki", nawizujce teraz nie tyle do swej midzywojennej "opozycyjnoci", ale raczej do "dworskiej " i "pastwowotwrczej" satyry "Cyrulika Warszawskiego". "Syrena" odwiedza rzd w Warszawie, tak jak "Oui pro Quo" bywao zapraszane do Belwederu. Zabiegi adaptacyjne obejmuj typ kontaktu z wadz, rodzaj satyry, model teatru kabaretowego wreszcie konkretne teksty. Nawizania do "skamandryckiego" midzywojnia obejmuj nie tylko przestrze stricte ludyczn.
47

Krakowski

"Przekrj"

ma

by

adaptacj

49

formuy

tygodnika

O roli Tuwima i innych skamandrytw w uksztatowa niu kabaretu literackiego zob. J.Sawicka: O kabarecie midzywojnia zob. R. M. Groski: Jak w przedwojennym kabarecie. Kabaret

Julian Tuwim. Warszawa 1986,s. 277-367, T. Stpie, Kabaret Juliana Tuwima. Katowice 1989.
48

warszawki 1918-1939.Warszawa 1978; Tego: Ryszard Marek Groski przedstawia kabaret Hemara. Warszawa 1989.
49

Zob. R. M. Groski: Od Staczyka do STS-u. Satyra polska lat 1944-1956. Warszawa 1974.

33

kulturalno-spoecznego jak stworzyy "Wiadomoci Literackie", najwaniejsze pismo spoeczno-kulturalne okresu midzywojnia. Gwiazd Przekroju zostaje Konstanty Ildefons Gaczyski, byy byy wsppracownik "Cyrulika Warszawskiego". Autor Kolczykw Izoldy drukuje w Przekroju liryczne wiersze, satyryczne felietony i przede wszystkim kolejne spektakle Najmniejszego Teatru wiata. W "Zielonej Gsi" mona dosuchiwa si echa skamandryckich szopek politycznych, tyle, e to, co Tuwim i inni skamandryci wyra nie rozdzielali (dorana satyra polityczna, liryka, pure nonsens) Gaczyski z premedytacj miesza uzyskujc zaskakujcy artystycznie efekt. "Zielona G" miaa zaistnie na scenie jako "firmowy" kabaret "Przekroju" i autorski Gaczyskiego.. Repertuar 7 kotw (bo tak ostatecznie zosta nazwany kabaret Gaczyskiego) by kompromisem midzy kabaretow "klasyk" dwudziestolecia, "pozytywn" satyr polityczn ("oywiona" posta Bc-Walskiego z satyrycznych rysunkw Przekroju ) i eksperymentem artystycznym 50 . W programach pojawio si szereg tekstw Gaczyskiego, a sam autor Skumbrii recytowa swoje utwory na estradzie. Gaczyski prowadzi tu, podobnie jak w "Przekroju", kampani przeciw kotunerii mieszczastwa i inteligenckim stereotypom mylowym. Jednoczenie wprowadza w poetyk postskamandryckiego tekstu estradowego elementy groteski, poetyckiej fantasmagorii i absurdalnego humoru. Monologi Gaczyskiego bezbdnie interpretowaa nowa gwiazda estrady - Irena Kwiatkowska. Odrzucony przez konserwatywn publiczno i z trudem tolerowany przez wadze, kabaret ten wkrtce zakoczy sw dziaalno, ale typ humoru i sama twrczo Gaczyskiego (gwnie "Zielona G") powrci miay w kabaretowych dokonaniach modszych pokole. "7 kotw" zakoczyo swoj dziaalno w lipcu 1947 roku, "Zielona G" dotrwaa do 1950, "Syrena" gra do dzisiaj. Obok skadanek kabaretowych grywaa (i grywa) farsy, komedie muzyczne, operetki, wystawiaa widowiska rewiowe i szopki satyryczne, pozostajc najduej istniejcym w Polsce teatrem estrady. "Syrena" jako spadkobierczyni kabaretw midzywojnia i eksperymentujce "7 kotw" - to dwa wzorce do ktrych nawizyway kolejne kabarety i formy kabaretopodobne i kabaretopochodne. Sytuacj satyry i satyrycznoci (jak i kultury w ogle) w okresie powojennym okrelay czynniki polityczne(rne formy cenzury zewntrznej i wewntrznej) i

50

Zob. J. Waldorff: Kabaret literacki Autorw Przekroju Siedem Kotw. Przekrj1984, nr

2062-2064.

34

cywilizacyjne (upowszechnianie si w Polsce masowego typu kultury, presja masmediw, a zwaszcza wpyw telewizji - na twrcw, artefakty i nastawienia odbiorcw).51 Lata socrealizmu nie byy przychylne dla kabaretu, cho i wwczas pojawiay si szopki satyryczne.( Autorem szopki z 1952 roku by Jzef Prutkowski, w 1953 roku szopk pisz Antoni Marianowicz i Jan Brzechwa.) Zasadniczy sposb budowania znacze tekstw pozostaje tu bez zmian ( parafrazy tekstw, piosenek, pieni, kanonicznych utworw literackich), zmieniaj si natomiast bohaterowie - zamiast konkretnych postaci, majcych swe personalne odpowiedniki w rzeczywistoci pozaszopkowej - pojawiaj si bohaterowie - typy. Reprezentuj oni na przykad, utrwalane w propagandzie, stereotypy wroga zewntrznego i wewntrznego. Antoni Marianowicz by rwnie zaoycielem efemerycznego kabaretu "Staczyk"(1954), ktry sta si jednym z przejaww "odwily. Marianowicza spotykamy take wrd autorw (obok Janusza Minkiewicza i Mariana Zauckiego oraz Jerzego Zaruby - twrcy kukieek) Szopki satyrycznej 1956 wystawionej 2 grudnia 1955 ( a pniej wydanej drukiem). Licencjonowana i zawoalowana "satyryczno" szopki dotyka socrealistycznej architektury, biurokratycznych tendencji w organizacji ycia kulturalnego, stereotypw propagandy politycznej. Nadchodzcy czas przeomu okaza si korzystny dla form estradowych. Podobnie jak w okresie midzywojennym, wikszo kabaretw powstawaa w Warszawie. Duej od "Staczyka" funkcjonowa "Szpak" (1954-1960) Zenona Wiktorczyka , w ktrym Kazimierz Rudzki stworzy now kreacj konferansjera - wychowawcy publicznoci; tutaj prezentowane byy m.in. teksty Sawomira Mroka. Po 1956 roku powstawao wiele kabaretw amatorskich i profesjonalnych, wystpujcych w kawiarni i zblionych do teatrzyku estradowego. "Wagabunda" (1956-1967) to przykad kabaretu solistw (Lidia Wysocka, Bogumi Kobiela, Marian Zaucki), o zrnicowanym repertuarze, majcym zadowoli przypadkow czsto publiczno spotykan w trakcie krajowych i zagranicznych wojay. Specyficzne poczenie elitarnoci z masowym adresem zapowiadao spektakle kabaretowe w wielkich salach widowiskowych transmitowane przez TV. Z kolei "Ko" (1958) Jerzego Dobrowolskiego i "Owca" (1966) Jerzego Dobrowolskiego i Stanisawa Tyma to udaremnione przez cenzur prby stworzenia kabaretu politycznego. Nie mia takich problemw prowadzony przez Mariana Hemara w radiu "Wolna Europa" w latach

51

Zob. R. M. Groski: Od Siedmiu kotw do Owcy. Kabaret 1946-1968. Warszawa 1971.

35

1952 -1968 cotygodygodniowy autorski program kabaretowy, zawierajcy satyryczne wiersze na aktualne tematy polityczne i liryczne piosenki. Natomiast istniejce w PRL warunki zmuszay autorw kabaretowych do stosowania aluzji i niedomwie, do tworzenia wsplnego z publicznoci, zaszyfrowanego jzyka lub te ucieczki w tematy politycznie neutralne. Tak form ucieczki byy kabarety midzywojennych wspomnie: warszawski "Lopek" (1963 - 1967) Kazimierza Krukowskiego i wrocawski "Dymek z papierosa" Wojciecha Dzieduszyckiego. Midzywojenne teksty wykorzystywa rwnie, dziaajcy w Warszawie w latach1964 -1970 "Dudek" Edwarda Dziewoskiego, opisujc zarazem spoeczno-obyczajowy pejza Polski lat "maej stabilizacji"( zwaszcza w "piewanych felietonach" Wojciecha Mynarskiego.) Gr z cenzur i prb stworzenia nowej formuy widowiska kabaretowego podejmoway kabarety wywodzce si ze studenckiego ruchu kulturalnego. Teatry studenckie (jak warszawskie: Studencki Teatr Satyrykw, "Hybrydy" i "Stodoa" czy gdaski "Bim-Bom"), w mniejszym lub wikszym stopniu operoway skadank satyryczn, wsplnie z publicznoci budoway specyficzny nastrj kadego spektaklu. Agresywna satyra polityczna, drwina ze witoci narodowych i poetycki surrealizm - to tylko niektre z moliwoci studenckich teatrw-kabaretw52. W 1960 i 1961 pojawiaj si pierwsze szopki telewizyjne autorstwa Jana Brzechwy, Anoniego Marianowicza i Janusza Minkiewicza. Najciekawszym artystycznie i majcym najwikszy rezonans spoeczny zjawiskiem kabaretowym lat szedziesitych by jednak telewizyjny "Kabaret Starszych Panw" Jeremiego Przybory i Jerzego Wasowskiego. Grono wspaniaych aktorw kreujcych autonomiczny wiat peen postaci sympatycznych dziwakw i oryginaw, ciepy liryzm, wyjtkowa kultura literacka tekstw i indywidualno obu autorw w roli konferansjerw, zadecydoway o niezwykej popularnoci tego, kontynuowanego przez 8 lat, widowiska.53 Lata siedemdziesite to, przede wszystkim, dziaalno powstaego jeszcze w 1968 r. Warszawskiego kabaretu "Pod Egid", zwizanego nieodcznie z nazwiskami Jana Pietrzaka i Jonasza Kofty. "Egida" zostaa pomylana jako kabaret polityczny, ywia si aktualnoci i
52

Zob.

Teatry

studenckie

Polsce.

Warszawa

1968;

R.

Pracz:

Teatr

Satyrykw

STS.(1945-1975).Warszawa 1994; J. Karpiski: Wok Stodoy 1956-1981.Warszawa 1981.

53

Zob. K. Banaszkiewicz: Telewizja, widz i Starsi Panowie. W: Kultura polska. Tradycja jako kodw kulturowych. Red. E. Kosowska. Katowice 1992, s.121-134;

uniwersum

E.Jdrzejko: O mechanizmach trawestacyjnych i ich funkcjach (na przykadzie trawestacji Jeremiego Przybory). W: Jzyk Artystyczny. T.7. Red. A. Wilko. Katowice 1990,s.93-109.

36

konkretem spoecznym, prbowaa dokonywa satyrycznych syntez naszej wspczesnoci. Jednoczenie na drugim, apolitycznym w zasadzie, biegunie poczwszy od 1956 roku dziaaa krakowska "Piwnica pod Baranami" (Piotr Skrzynecki, Ewa Demarczyk, Wojciech Dymny, Krzysztof Litwin, Krystyna Zachwatowicz), kabaret poezji piewanej, groteski i parodii, niepowtarzalnego nastroju. Mocno osadzony w tradycji kultury galicyjskiej i z yczliw ironi traktujcy jej relikty, pozwala widzowi ucieka od rzeczywistoci w surrealistyczn utopi. Oba kabarety, nie zmieniajc w zasadzie swoich koncepcji dziaaj do dzisiaj.54 Inne kabarety lat siedemdziesitych (wywodzce si gwnie ze studenckiego ruchu kulturalnego), w ktrych satyra spoeczna splata si z upodobaniem do humoru absurdalnego to: poznaski "Tey" (Zenon Laskowik, Krzysztof. Jalar, Janusz Rewiski, Bogdan Smole), warszawski "Salon Niezalenych" (Jacek Kleyff, Janusz Weiss, Micha Tarkowski), wrocawska "Elita" (Jan Kaczmarek, Andrzej Waligrski). Twrcy Elity wsppracowali z Ilustrowanym Tygodnikiem Rozrywkowym, popularn audycj radiow o charakterze kabaretowym (Andrzej Kreczmar, Jacek Janczarski, Jan Tadeusz Stanisawski, Jerzy Markuszewski, Stefan Friedman). Audycj o podobnym charakterze by program Szedziesit minut na godzin (Jacek Fedorowicz, Marcin Wolski, Andrzej Zaorski, Ewa Szumaska, Maria Czubaszek).55 W telewizji pojawij si wwczas parodiujce rewi i telewizyjny show programy Olgi Lipiskiej (Galux Show) i pierwsza generacja jej kabaretu, w znacznej mierze oparta na tekstach "Zielonej Gsi" wpisywanych w satyryczne ujcia rzeczywistoci lat siedemdziesitych (No to leci kabarecik)56. U progu nastpnej dekady niektrzy twrcy tych programw (przede wszystkim Jacek Fedorowicz ( ktry zrobi i kolportowa na tamach wideo parodi dziennika telewizyjnego) bez trudu znaleli wsplny jzyk z uczestnikami strajkw czy widzami Teatru Domowego, dziaajcego poza cenzur. Prekursorem tego rodzaju wystpw by jeszcze w latach szedziesitych, wspomniany wyej Janusz Szpotaski, autor i wykonawca "opery"

54

O kabarecie Pod Egid i twrczoci Jana Pietrzaka zob. J. Pietrzak: Co jest grane panie Janku.

Wywiad Andrzeja Romana.Utwory z lat 1981-1992. Warszawa 1992. O Piwnicy pod Baranami zob. J. Olczak-Roniker :Piwnica pod Baranami czyli koncert ambitnych samoukw. Warszawa 1994.
55

Wybr tekstw tych i innych kabaretw radiowych mona znale w ksikach: J. Janczarski:

Kocham pana, panie Suku. Wyd.2. Warszawa 1979; Szedziesit minut na godzin. Wybr M. Wolski. Warszawa 1980 i Powtrka z rozrywki. Wybr i oprac. K. Jakubowsk i. Warszawa 1981.
56

O pierwszej edycji kabaretu Lipiskiej jako przykadzie groteski w recepcji masowej zob. B.

Sujkowski: Zabawa. Studium socjologiczne. Warszawa 1984,s.165-190.

37

politycznej Cisi i ggacze (zosta za ni skazany na 3 lata wizienia). By on rwnie twrc satyrycznego poemaciku o Breniewie Caryca i epickiego cyklu o politycznych przygodach Towarzysza Szmaciaka ( posta ta staa si symbolem funkcjonariusza aparatu partii komunistycznej i zleksykalizowanym zwrotem w publicystyce politycznej), utworw o niewtpliwym rodowodzie kabaretowym.57 Wkrtce pojawili si tacy pieniarze polityczni z krgu studenckiego undergroundu jak Jan Kelus, Przemysaw Gintrowski, Jacek Kaczmarski; z drugiej za strony ludyczno-polityczne happeningi "Pomaraczowej Alternatywy".58 To, co wsplne w pozacenzuralnej dziaalnoci kabaretowej (w szerokim rozumieniu) i w jawnej twrczoci estradowej lat siedemdziesitych i osiemdziesitych, to szeroki udzia rnych form groteski, pure nonsensu i absurdalnego humoru, a na paszczynie jzykowej obecno stylizacji i kalamburu. Wydaje si jednak, e najciekawszym kabaretem stanu wojennego by Kabaret Kici domowych). Wspczenie formy kabaretowe cechuje niezwyka rnorodno, i to pod wieloma ( wzgldami. Obok kabaretw profesjonalnych rozwija si amatorska twrczo kabaretowa Koci Mirona Biaoszewskiego (wystawiany w teatrach

najlepsi na rnego rodzaju przegldach i festiwalach przechodz na zawodowstwo), obok staych zespow estradowych, pojawiaj si tworzone ad hoc grupy, wystpujce w w miastach i miasteczkach caej Polski. Mamy aktorw specjalizujcych si w rolach kabaretowych oraz autorw recytujcych (i odgrywajcych) swoje teksty na scenie. Mamy duety kabaretowe ( jak katowicki kabaret Dugi Jacka Skuchy i Jacka opota) , kabarety jednego autora-aktora( np. programy Krzysztofa Daukszewicza oraz Marcina Daca), o elementach kabaretowych mona rwnie mwi w wystpach niektrych zespow rockowych ( Kazik Staszewski, Big Cyc, Elektryczne Gitary, Piersi) i alternatywnych programach rozrywkowych (Lalamido)59.

57

Zob. J. Szpotaski: Zebrane utwory poetyckie. Warszawa 1992; I. Morawska: Towarzysz Zob. W. Marchlewski: Pomaraczowa Alternatywa:dokumentacja wybranych dziaa ; M.Pczak:

Szmaciak i jego pan. Gazeta Wyborcza 1993, nr 237, s.16-17.

58

Pomaraczowi absurd, parodia i polska codzienno.W: Spontaniczna kultura modzieowa. Wybrane zjawiska. Red. J. Wertenstein-uawski, M. Pczak. Wrocaw 1971, s.162-187, 188-197. Zob. rwnie prawie w caoci powicony problematyce kabaretu zawodowego i amatorskiego nr 7-8 Sceny z 1989 roku.
59

O rocku jako formie kabaretu politycznego zob. J. Weiss: Wczoraj nie byo lepszego jutra. Puls

64-65 1993, nr 5, s.73-74.

38

Widowiska kabaretowe zostay wpisane w kultur masow (wystpy, konkursy, przegldy i festiwale w ogromnych salach widowiskowych), wczone w estradow produkcj rozrywkow, zaanektowane i zmodyfikowane przez radio i telewizj. Okrelenia: program satyryczny, kabaret, estrada, rozrywka funkcjonuj waciwie jako synonimy w telewizyjnej przestrzeni ludycznej Szczeglnie popularnym programem ( wrd dorosych, dzieci i...politykw) byo w latach 1991 - 1994, nawizujce do rodzimej tradycji szopkowej i kukiekowych programw telewizji zachodnich Polskie Zoo autorstwa Marcina Wolskiego. Program , przedstawiajcy wspczesn polsk faun polityczn, by w latach 1991 -1994 cotygodniowym satyrycznym komentarzem biecych wydarze politycznych, a polityczne sympatie autorw przekaday si na dobr postaci zwierzt przypisywanych poszczeglnym politykom.60 Najbardziej udan prb przeniesienia kabaretu w przestrze TV i stworzeniem jego odrbnej formuy stay si, wspomniane wczeniej, autorskie widowiska Olgi Lipiskiej. Adaptowane (piewane na og przez cay zesp, w bogatej oprawie scenograficznej i choreograficznej) utwory Gaczyskiego oraz ostra satyra polityczna i spoeczna wsptworz w nich groteskowy wizerunek Polski w okresie ustrojowej transformacji. W ostatniej generacji swoich kabaretw (po 1989 roku) stworzya Lipiska form, ktr mona by okreli jako "intertekstualn szopk". Lipiska wykorzystuje i hiperbolizuje tu zabiegi, ktre Gaczyski stosowa w "Zielonej Gsi". Oto w "normalny" spektakl kabaretu (operujcy zreszt konwencj "teatru w teatrze" ) wczona jest wyodrbniona caostka o specyficznyc h cechach literackich i teatralnych. Stali bohaterowie kabaretu wcielaj si w role postaci literackich (z dramatw romantycznych, utworw Wyspiaskiego , eromskiego, Witkacego) i historycznych, w trakcie rozwoju akcji przeistaczajc si w przedstawicieli wspczesnego spoeczestwa polskiego. Utrwalone w historii, historii literatury i kultury polskiej gesty, cytaty (literackie, muzyczne, malarskie) i rekwizyty mieszaj si z osobami, zjawiskami, wydarzeniami, incydentami ze wspczesnej przestrzeni politycznej, spoecznej i obyczajowej. Ideologiczne i polityczne sowa-klucze pojawiaj si obok zleksykalizowanych przytocze z klasyki, kolokwializmw, wulgaryzmw i neologizmw. Pene odczytanie i smakowanie sensw tej "intertekstualnej szopki" adresowanej z racji medium do szerokiej publicznoci wymaga wikszych kompetencji ni to byo konieczne w szopkach skamandryckich - tak w

60

Zob. A. Kublik, P.Najsztub: Lusterka codziennoci. O serialach telewizyjnych Polskie zooi Aby

do witu. Gazeta Wyborcza z 16-17 maja 1992, s.15; K. Sieniawski: Gosujemy na koal. Wiadomoci Kulturalne 1994, nr 7, s.18.

39

zakresie odwoa literackich i kulturowych, znajomoci chwytw i technik artystycznych jak i bardzo dobrej orientacji w biecych wydarzeniach politycznych i ich opisach oraz interpretacjach w rodkach przekazu. "Klasyczna", w miar precyzyjnie adresowana satyra przerasta tu w grotesk, narodowe sacrum (utrwalone w kanonie literackim i kulturowym) splata si ze wspczesnym politycznym profanum .Groteskowe zderzenie elementw mitologii narodowej oraz ideologicznych przyzwyczaje minionego okresu z now sytuacj geopolityczn, przemianami ustrojowymi, cywilizacyjnymi i obyczajowymi odzwierciedla stan wiadomoci (i podwiadomoci) spoecznej w sytuacji, w ktrej "ycie przeroso kabaret". Charakterystyczne dla przeomu lat 80 i 90 jest wanie zacieranie granicy midzy szeroko rozumianym kabaretem i polityk sensu stricto. I rzecz tu nie tylko w posugiwaniu si polityczn substacj i substancjalnymi politykami jako gwiazdami w programach satyrycznych i ludyczno-politycznych widowiskach ( jak w parodii telewizyjnych programw

informacynych kontynuowanej przez Jacka Fedorowicza w Dzienniku telewizyjnym, gdzie podstawowymi chwytami jest podkadanie dwiku pod relacje z wydarze politycznych oraz montowanie autentycznego obrazu i inscenizowanych scenek). Nie chodzi rwnie tylko o czsto pojawiajce si w publicystyce, inwektywne w intencji, epitety "szopka", "kabaret" na okrelenie naszej sceny politycznej czy te ataki przedstawicieli prasy i liderw ugrupowa katolickich na Polskie zoo, kabaret Olgii Lipiskiej czy satyryczne teksty piosenek rockowych lub publicystyczn wojn o satyryczny program WC kwadrans. Relacje midzy polityk i satyr (a raczej satyrykami) obejmuj rwnie fakty i dziaania. Jerzy Urban, autor satyrycznych felietonw w "Szpilkach" i tekstw do kabaretu "Pod Egid", majcy czste kopoty z cenzur zostaje rzecznikiem rzdu w okresie stanu wojennego (i "wro giem publicznym numer 1" demokratycznej opozycji), a po zmianie ustroju pomysodawc szeregu satyrycznych happeningw wacicielem i przez

redaktorem naczelnym czasopisma satyrycznego nowej (w historii polskiej prasy) generacji, inscenizowanych wsppracownikw tygodnika "NIE" (wok ktrego z kolei powsta ruch o parapolitycznym charakterze majcy swoich przedstawicieli w sejmie). Janusz Rewiski, kreujcy charakterystyczn posta dyrektora-despoty w kabarecie Olgi Lipiskiej, zostaje liderem Polskiej Partii Przyjaci Piwa i jako jej przedstawiciel zasiada w sejmie, by wrci do coraz bardziej politycznego kabaretu Olgi Lipiskiej. I wreszcie Jan Pietrzak, twrca najduej istniejcego polskiego kabaretu politycznego, autor nieoficjalnego hymnu "Solidarnoci", zostaje pretendentem do prezydenckiego fotela w wyborach 1995 roku. Traktuje swoj

40

kandydatur i kampani wyborcz z cakowit powag, wystrzegajc si wszelkich kabaretowych akcentw i zajmuje dziesite miejsce spord 13 kandydatw. Co dalej z polskim kabaretem? Kolejne etapy rozwoju form kabaretopochodnych to wystpy zespow lub solistw kabaretowych przed wielotysiczn publicznoci sal widowiskowych, wreszcie programy kabaretopodobne w radiu i telewizji. Jak wida, zanika lub ulega redukcji rama modalna widowiska kabaretowego - zabawa jednoczca artystw i widown, tworzona ad hoc wsplna przestrze ludyczna. Rwnie konferansjer przestaje by postaci niezbdn kabaretem bywa nazywany program skadajcy si z rnych gatunkowo i stylistyc znie numerw lub zesp zajmujcy si parodiowaniem cudzych piosenek (Kabaret OTTO). Jeeli chodzi o aspekt ilociowy, to o kryzysie kabaretu trudno mwi. Zarwno w radiu, jak i w telewizji oraz na szeroko rozumianej estradzie pojawia si szereg form kabaretowych i kabaretopodobnych. Obok tego jest jeszcze maraton kabaretowy na festiwalu piosenki w Opolu, przegld kabaretw Paka w Krakowie, spotkania kabaretowe w Rybniku, Turniej garzy w Bogatyni oraz Biesiady Satyry i Humoru w Lidzbarku Warmiskim. S kabarety miejskie i wiejskie, amatorskie i profesjonalne, wielo- i jednoosobowe, kabarety studentw i emerytw. Zasadniczo zmieniy si jednak warunki w jakich funkcjonuje widowisko kabaretowe. Powojenny kabaret wykorzystywa w sposb maksymalny ograniczenia stwarzane przez cenzur i poczucie wsplnoty spoeczestwa (my) wobec wyalienowanej i pozbawionej kontroli spoecznej wadzy (oni). W przestrzeni cile reglamentowanej wolnoci sowa nawet bajka o Czerwonym Kapturku stawaa si aktem odwagi politycznej i zyskiwaa powszechny aplauz publicznoci. Gra z cenzur, aluzje polityczne, jzyk ezopowy, tematy-samograje (gupota nomenklatury komunistycznej, zaleno od Wielkiego Brata ze Wschodu) - wszystko to stracio racj bytu po 1989 roku. Wydaje si, e kabaret w Polsce nie nauczy si jeszcze mwi o polityce i politykach w demokracji parlamentarnej, w warunkach pluralizmu. Z drugiej za strony partie, stronnictwa i ludzie debiutuj w yciu publicznym zorganizowanym wedug nowych zasad, co sprawia, e wspczesna polska scena polityczna do czsto przypomina estrad kabaretu. Doywaj swoich dni dwa najstarsze polskie kabarety: Piwnica pod Baranami i Pod Egid, a w telewizji, poza zaczynajcym si samopowiela kabaretem Olgi Lipiskiej, nie pojawia si w zasadzie adna nowa artystycznie formua tego typu widowiska. Nadziej jest zmiana generacyjna i, co za tym idzie, problemowo-tematyczna. Pojawiy si nowe kabarety, wywodzce si z krgw studenckich, takie jak warszawskie: Kabaret Moralnego Niepokoju, Kabaret Rafaa Kmity; krakowskie: Po arcie, Formacja Chatelet; lubelskie: Kabaret Form Sierocych Jurki, Kabaret Form Misternych Potem,

41

Ciach, a zwaszcza robice w ostatnich latach furor katowickie Mumio(Jadwiga wik, Dariusz Basiski, Jacek Borusiski) 61 . Odchodz one od zajmowania si personalnie pojmowan polityk, w centrum ich krytycznego zainteresowania pojawiaj si r ne formy kultury masowej (reklama, serial, quiz, talk-show) oraz przemiany obyczajowe zwizane ze zmianami systemowymi w naszym kraju. Obok form parodystycznych i kalamburw pojawia si znowu pure nonsens i czarny humor, co wydaje si by nawizaniem do najbardziej interesujcych artystycznie tradycji polskiego kabaretu.

Zabawa i polityka w dwudziestoleciu midzywojennym

61

Zob. teksty na temat wspczesnego polskiego kabaretu w Opcje1999, nr 5, s. 25 -41.

42

1. Prolog

RODACY! Robotnicy, onierze, dzieci, starcy, ludzie, kobiety, inteligenci i pisarze dramatyczni! Dnia 29 Listopada w Pitek o godz. 9 wieczr otwiera si: Pierwsza Warszawska Kawiarnia Poetw Pod Picadorem" Nowy-Swiat 57. Sumienie modej Warszawy artystycznej! Wielka Kwatera Gwna Armii Zbawienia Polski od caej wspczesnej literatury ojczystej. Codziennie od 911 wielki turniej poetw, muzykw i malarzy. MODZI ARTYCI WARSZAWSCY CZCIE SI!!! Samoobrona materialna poetw przed wyzyskiem wydawcw, dyrektorw teatrw -itp. kabaretw. WOLNA ESTRADA!!! Precz z teatrem ROZMAITOCI i z LOURSE'M, Precz z Tow. ZACHTY SZTUK PIKNYCH, Precz z FILHARMONIA i STYLOWYM". Niech yje wejcie za 5 marek POD PICADORA"! Niech yje Komitet Wykonawczy KAWIARNI POETW! Niech yje LESZEK SERAFINOWICZ! Niech yje ANTONI SONIMSKI! Niech yje JULIAN TUWIM" 62 Cytowany tekst to odezwa wydana w dniu otwarcia kawiarni poetw Pod Picadorem" i rozdawana (rozlepiana na murach?) wrd potencjalnej publicznoci. Zastanwmy si, czym waciwie jest ta ulotka i jakie funkcje moga peni wwczas, tj. w 1918 roku. Ot ten sposb rozpowszechniania informacji charakterystyczny by

Cyt. za J. Stradecki: W krgu Skamandra. Warszawa 1977, s. 49. W szkicu wielokrotnie wykorzystuj to najbogatsze kompendium wiedzy o spoecznych i politycznych uwikaniach pisarzy krgu Skamandra, nie zawsze sygnujc to odrbnymi przypisami.

62

43

(w

wczesnym

tu

teraz")

dla

pewnego

typu

dziaania

politycznego

(konspiracyjnego, rewolucyjnego, pozaparlamentarnego) wrd zbiorowoci nie uczestniczcej w zinstytucjonalizowanym yciu politycznym, by jedn z form aktywizacji politycznej ulicy". Poetyka tego tekstu (odezwy jako gatunku) wbudowuje niejako w jego struktur pragmatyk: poprzez grafik, a mianowicie wyrnianie wyrazw tustym drukiem, okrelon wielko i rozmieszczenie czcionek w odniesieniu do najistotniejszych elementw tekstu; budow skadniow: wykrzyknikowe zdania-hasa, zwroty inicjujce (RODACY!) i zamykajce tekst (Niech yje...), wsptworzce ram modaln wypowiedzi. Stylistyka tekstu bezporednio odwouje si do rewolucyjnej retoryki politycznej, modernizujc charakterystyczne dla niej hasa i zwroty frazeologiczne. Zastanwmy si zatem, jakie s konsekwencje podania informacji o fakcie artystycznym za pomoc jzyka" ideologicznego, w ramach politycznej sytuacji komunikacyjnej. Ot nawizuje si w tej sferze kilka ekwiwalencji: rewolucja polityczna rewolucja artystyczna, walka z przeciwnikami politycznymi - walka z konserw" artystyczn, rewolucyjna forma dziaania politycznego - nowa forma dziaania artystycznego, walka z uciskiem ekonomicznym kapitalizmu - walka o uniezalenienie ekonomiczne artystw. Wszystko to sugerowaoby podobiestwo dziaa przyszych skamandrytw do dziaania lewych" futurystw rosyjskich, ktrzy na serio ogaszali rewolucj artystyczn jako cz skadow aktualnej rewolucji rosyjskiej i przyszej rewolucji wiatowej63. W istocie oczywicie tak nie jest. Oto oglne, naideologizowane" segmenty tekstu okalaj bardzo konkretne informacje dotyczce bardzo konkretnej instytucji (data, godziny otwarcia, miejsce, cena wstpu). Nastpuje znaczce zakcenie caociowej spjnoci semantycznej tekstu, w obrb struktury tekstu politycznego, jakim jest odezwa, zostaj wprowadzone elementy charakterystyczne dla poetyki tekstu informacyjno-reklamowego. Jednoczenie ju pierwsze zdanie, realizujce stylistyczny wzorzec wyliczania adresatw, podwaa powag retoryki rewolucyjnej, wskazuje na zabieg stylizacyjny. Obok naturalnych" adresatw odezwy (robotnicy, onierze) pojawiaj si zaskakujce w tym kontekcie dzieci i starcy", a dalej ludzie, kobiety, inteligenci i pisarze dramatyczni". Zasada doboru adresatw staje si niejasna, wyliczanka" potencjalnych odbiorcw zaczyna oscylowa na granicy pure nonsensu, co nie znaczy, e poza tym nie konotuje formuy do wszystkich". Podobnie na granicy pure nonsensu
Por. Dekret nr l. O demokratyzacji sztuki" podpisany przez Majakowskiego, Kamiskiego i Burluka. W: Powszedni dzie rewolucji. Wybr A. Drawicza i L. J czmyka. Warszawa 1967, s. 216.
63

44

oscyluje haso Niech yje wejcie za 5 marek POD PICADORA", co rwnie nie znaczy, i nie peni ono funkcji instrumentalnej. To swoista neutralizacja komercjalnoci reklamowanej imprezy poprzez skojarzenie jej z retoryk rewolucyjn, co w wyniku daje efekt absurlalny. Wydaje si, i sam tekst poprzez swoj wewntrzn budow uchyla powag kodu, w ktrym zdawa si by wyartykuowany, ujmuje sam siebie w ludyczny nawias", sugerujc zarazem niepowany, ludyczny sposb odbioru. Zwrmy rwnie uwag, w jaki sposb prezentowana jest w tym tekcie literatura (sztuka). Oto po dokadnej informacji lokalizujcej przestrzennie i czasowo Picadora" pojawia si formua wartociujca (i, reklamowa zarazem): ,,sumienie modej Warszawy artystycznej". Jest to formua serio, odwoujca si do stereotypu biologiczno-literackiej walki pokole, do romantycznego, tyrtejskiego modelu literatury jako sumienia narodu", roli twrcy jako prawodawcy, proroka i wieszcza. Bezporednio po niej nastpuje skomplikowana kontaminacja stylistyczna, ktrej cz pierwsza (WIELKA KWATERA GWNA ARMII) poprzez militaryzacj" stylistyki pozornie kontynuuj e powag formuy pierwszej, a jednoczenie poprzez hiperbolizacj ow powag podwaa. Pojawiajcy si dalej element (Armii Zbawienia) wprowadza zupenie inny kontekst, uruchamiajc zarazem mechanizm gry semantycznej. Dopenienie kontaminacji (Zbawienia Polski od caej literatury ojczystej"), kontynuujc sens gwny (postulat nowej literatury jako efekt walki literackich pokole), wskazuje jednoczenie na jego aspekt ludyczny. Ludyczno jest tutaj funkcj hiperbolizacji, manifestowanej explicite gry jzykowej i dystansu nadawcy wobec kodu. I wreszcie formua ostatnia: Codziennie od 9-11 wielki turniej [podkrel. - T. S.] poetw, muzykw i malarzy". Jaki model sztuki projektuje ta formua? To sztuka wychylona" w stron publicznoci, szukajca nowego odbiorcy, sztuka jako oferta konsumpcyjna. Sztuka jako turniej, wspzawodnictwo, popis odbywajcy si przed publicznoci, artysta jako sztukmistrz, ongler, bazen zabawiajcy odbiorcw i bawicy si wraz z nimi. Sztuka nie roszczca sobie praw do wyrokowania o metafizycznym i narodowym bycie, poeta zrzucajcy paszcz Konrada". Sprbujmy teraz odpowiedzie na pytanie, czym jest analizowany tu tekst i jakie byy jego funkcje. Mona go chyba okreli jako autoteliczn zabaw literack, zabaw, ktrej przedmiotem jest kod rewolucyjny (gatunek, stylistyka, sytuacja komunikacyjna). Zabaw zinstrumentalizowan reklamowo. Kod polityczny + artystyczny przedmiot informacji + ludyczna zasada konstrukcji przekazu (gra sowem i kontekstem) daj w efekcie reklam artystyczn. Bo rzecz tu przecie w maksymalnym zainteresowaniu i cigniciu jak najwikszej liczby odbiorcw (tych dysponujcych sum 5 marek), w okrelone miejsce, w okrelonym czasie (co si zreszt animatorom Picadora" doskonale powiodo). Nieobojtne

45

jest jednak, w jaki sposb uzyskuje si owo zainteresowanie, artykuuje t reklam artystyczn. Samo reklamowanie literatury, sztuki jako takie byo wwczas zjawiskiem znamiennym. Podobnie jak pilotowana przez t odezw-reklam instytucja kawiarni poetw, wprowadzajc wysok" poezj na nisk" scen estrady 64 . Dokonujc powyej wielokrotnych naduy interpretacyjnych odezwy Picadora", traktowaem j jako znak (czy raczej oznak) wielu zjawisk kulturowych ujawniajcych si w okresie dwudziestolecia, zjawisk w obszarze wewntrznego wiata tekstw i w przestrzeni kultury literackiej midzywojnia. W Polsce wczesnych lat .midzywojennych mona wyrni trzy spoeczne tendencje strukturyzujce kultur. Pierwsza z nich zmierzaa do uksztatowania struktury kultury upolitycznionej, druga, kultury autotelicznej, trzecia wreszcie- kultury konsumpcyjnej 65 pisze Stefan kiewski, konstruujc dalej triady typologiczne: sytuacji komunikacyjnych, modelw literatury, spoecznych rl pisarzy, a w innych pracach formuujc i uzasadniajc tez o wieloobiegowoci kultury literackiej midzywojnia. Czy mona i w jaki sposb mona wykorzysta proponowany przez badacza system metodologiczny i zespow ustale merytorycznych do badania metaforycznie tu okrelanego wiata tekstw", do tekstu cytowanej na wstpie odezwy Picadora" choby? Czy moliwe i uzasadnione jest przejcie z poziomu pojedynczego tekstu do poziomu modelu i odwrotnie? Czy mona na podstawie wewntrznej budowy tekstu wnioskowa o jego intencji pragmatycznej determinowanej wszak przede wszystkim przez sytuacj komunikacyjn? Czy moliwa jest zatem socjologiczna interpretacja tekstu literackiego, okrelenie jego intencji pragmatycznej i realnie pe nionych funkcji spoecznych? Czy jest moliwe porozumienie midzy poetyk i socjologi literatury? Wydaje si, e jest obszar zjawisk literackich (paraliterackich), w ktrych szczeglnie dobitnie ujawniaj si zwizki midzy modelami literatury i rolami pisarskimi, midzy polityk, ekonomi, szeroko pojtym yciem spoecznym a literack form jzykow, przybierajc posta tekstu. Jest to obszar, ktrego nieostre granice wyznacza z jednej strony historycznie okrelony kanon literackosci66 (repertuar gatunkw cechy jzykowo-stylistyczne, ideologia" literatury, czyli podstawowe funkcje, jakie literatura chce spenia), z drugiej- kanon powanej" publicystyki spoecznej i politycznej, z trzeciej - masowy rynek rozrywki. W

64 65

Zob. J.Stradecki: W krgu Skamandra..., s. 46-56.

S. kiewski: Kultura. Socjologia. Semiotyka literacka. Studia. Warszawa 1979, s. 132. W dalszych partiach szkicu wielokrotnie wykorzystuj ustalenia badawcze S. kiewskiego zawarte w powyszym zbiorze, jak i w ksikach: Kultura literacka (1918-1932). Wrocaw 1973 i Wiedza o kulturze literackiej. Gwne pojcia. Warszawa 1980
66

Terminu tego uywam za J. L a l e w i c z e m: Komunikacja jzykowa i literatura. Wrocaw 1975, s. 99.

46

aspekcie rodkw przekazu granice wyznacza kultura druku i kult ura audiowizualna, elementem poredniczcym jest sowna artykulacja jako element podstawowy. Rozrastanie si tego obszaru tekstw jest bezporednio zwizane z ksztatowaniem si masowego typu kultury, zapotrzebowaniem wytwarzanym przez rozwj rodkw masowego komunikowania. Genologicznie jest to obszar bardzo zrnicowany, obejmuje wiersz satyryczny, felieton, aktualn piosenk kabaretow, bon mot i dowcip, notatk typu fait diwers i rubryk camera obscura. To co moe czy te heterogeniczne teksty to wsplna funkcja informacyjno-zabawiajca, informujca przez zabaw, zabawiajca przez informacj. Jest to obszar tekstw stanowicych swoist kronik tygodniow" ycia spoeczno-pdlitycznego, bdcy zapisem i narzdziem sporw, polemik, walk publicystycznych, formuujcych ludyczn wykadni codziennoci. Poetyka tych tekstw kojarzy w sobie autoteliczno i pragmatyk, dwie formuy ludycznoci67: tekst manifestuje sw budow wewntrzn gr za pomoc jzyka i jego kontekstw, wskazuje na swoj poetycko, a jednoczenie peni pragmatyczn funkcj zabawiania odbiorcy, stajc si elementem kultury rozrywki, kultury wolnego czasu. Szczeglnie istotn cech tego obszaru tekstw jest ich aktualno (tak w sensie tematu, jak i czasowego zakresu oddziaywania) majca istotne znaczenie dla poetyki. Teksty te wpisuj w siebie swoje to pragmatyczne68, wycinek praktyki spoecznej, do ktrej si odwouj i mwic zupenie innym jzykiem, s skamielinami, w ktrych bezporednio odciska si ycie spoeczne, echem dawno przebrzmiaych walk i sporw. Skaniaj do
Autor nie zdecydowa si na przyjcie adnej szczegowej definicji pojcia ludyzmu, ograniczajc si do intuicyjnego opisu zjawisk, ktre w zakresie owego pojcia mogyby si zmieci. Wydaje si, i zjawisko zabawy rozpatrywa mona w trzech, niejednokrotnie powizanych aspektach: a) antropologicznym, traktujcym instynkt" zabawowy jako naturaln, wrodzon skonno natury ludzkiej. W. ujciu tym rwnolegle rozpatrywane s zjawiska zabawy rnorodne czasowo i przestrzennie. Charakterystyczna dla tego stanowiska jest praca J. H u i z i n g i: Homo ludens. Zabawa jako rdo kultury. Prze. M. Kurecka i W. Wirpsza. Warszawa 1967. Mniej skrajnie, cho w podobnym aspekcie, traktuje zjawiska gry i zabawy R. Callois, dokonujc ich dokadnej klasyfikacji w ywio i ad. Prze. A. T a t a r k i e w i cz. Warszawa 1973, s. 297-462. b) socjologiczny m, gdy zabawa traktowana 'jest jako jeden z istotnych elementw kultury wolnego czasu, wspczesnej kultury masowej. Spontaniczny instynkt" zabawowy zostaje tu wykorzystany przez mechanizmy rynku rozrywki, zabawa podlega komercjalizacji i politycznej instrumentalizacji. Zob. cytowane wyej prace S. kiewskiego oraz E. M o r i n: Duch czasu. Prze. A. F r y b e s owa. Krakw 1965 i A. Koskowskiej: Kultura masowa. Krytyka i obrona. Warszawa 1980. Na pograniczu tych dwu uj znajduje si koncepcja ludowej kultury miechu" sformuowana przez M. B a c h t i n a: Twrczo Franciszka Rabelais'go a kultura ludowa redniowiecza i renesansu. Prze. A. i A. G o r e n i o w i e. Krakw 1975. c) wewntrzliterackim, gdy zabawa traktowana jest jako repertuar wewntrztekstowych chwytw literackich, jako gra jzykiem i konwencj. Zob P. Winczer: Element zabawowy w poezji awangardowej (na przykadzie czeskiego poetyzmu). Teksty" 1976, nr l, s. 7-23. W szkicu koncentruj si na dwu ostatnich aspektach, wyk orzystujc zarazem typologi R. Callois.
67

68

Tu i niej posuguj si sformuowaniami J. Lalewicza (Komunikacja..,s. 65-68 i 100-110).

47

metonimicznej (tj. odnoszcej si do osb, spraw i zdarze osadzonych w konkretnym kontekcie) interpretacji i uatwiaj t interpretacj, bdc same w sobie elementem tego kontekstu. S zatem (mog by) sfer mediacji midzy kontekstem a tekstami skaniajcymi do interpretacji metaforycznej (odnoszcymi si do wiata w ogle, do uniwersum), podatnymi na twrcz zdrad". S t e k s t o w y m kontekstem by moe umoliwiajcym socjologiczn interpretacj literatury dugiego trwania". Ten obszar tekstw jest szczeglnie podatny na rne formy wtrnej funkcjonalizacji, jego immanentne nastawienie na zaciekawienie i zabawienie odbiorcy, ludyczna funkcja perswazyjna wykorzystywane by mog do urabiania opinii, niepowanego ksztatowania powanych postaw. Opisany tu, bardzo nieprecyzyjnie, sektor tekstw literatury zabawowo-informujcej" jest, moim zdaniem, istotnym segmentem oglnego repertuaru tekstw werbalnych funkcjonujcych w kulturze literackiej midzywojnia. Teksty te przekazywane byy rnymi kanaami: pojawiay si na ostatniej stronie tygodnikw spoeczno-kulturalnych, rozrastajc si w dodatki humorystyczne" i satyryczne". Stwarzay dla siebie wyodrbnione rodki przekazu i instytucje takie, jak tygodnik satyryczny, szopka polityczna, kabaret, projektujc ludyczna wykadni codziennoci. Ksztatowaa si i rozrastaa ludyczna sfera przyliteracka, obejmujca teksty, instytucje i zachowania. Zadziwiajca jest w tym okresie kariera dwu elementw na zupenie rnych poziomach wsptworzcych t sfer: kalamburu i szopki. Kalambur jako jeden z gwnych w tym okresie zabawowych" chwytw poetyckich wystpowa jako stay element kawiarnianej rozmowy towarzyskiej, wpisany by w poetyk felietonu, stanowi istotny element konstrukcyjny tekstu drukowanego w tygodniku satyrycznym i tekstu recytowanego z estrady kabaretu, pojawia si w kuluarach Sejmu, i wreszcie w wypowiedziach samego Marszaka Polski (przypomnijmy tu osawione kalambury Pisudskiego: fajdanie", fajdanitis poslinis" - o posach na Sejm, konstytuta - prostytuta") 69 Szopki polityczne Picadora", kontynuowane przez szopki Cyrulika Warszawskiego" staway si na powrt instytucj poficjaln, pojawiajc si na uniwersytecie, w gimnazjum, na koloniach szkolnych, wreszcie w komunie winiw politycznych. Wydaje si, i dwa istotne, wzajemnie oddziaywajce na siebie, czynniki zadecydoway o rozpowszechnianiu si tego ywiou ludycznego" w okresie dwudziestolecia. Oto z jednej strony nastpuje zmiana modelu literatury 70 (historycznie uwarunkowana odzyskaniem niepodlegoci), z drugiej, wzmaga si proces "umasowienia kultury i ksztatowania si rynku
69

Zob. A. Garlicki: Od maja do Brzecia. Warszawa 1981, s. 308 i 326-327 Zob. K: Dybciak: Zabawa jako rdlo poezji. Teksty" 1976, nr l s. 24- 41.

70

48

rozrywki.

Wolna

od

zobowiza

narodowych

skompromitowanych

zobowiza

transcendentalnych" (poszukiwanie absolutu) literatura zaczyna zajmowa si sob - wyraa bezinteresown rado ycia i bezinteresown rado tworzenia (to ludyczny model skamandryckiego witalizmu), poszukiwa swej autonomii i swoistoci w obrbie nowej cywilizacji przemysowej i urbanistycznej (to autoteliczny model poezji awangardy). Staje si bezprogramow manifestacj talentu poetyckiego lub wiadomym, intelektualnie konstruowanym eksperymentem artystycznym. Nowy model literatury zawiera si zatem midzy formu l u d u s - wirtuozeri poetyck, konstrukcj i wiadom gr semantyczn a p a i d i a ekstatycznym bezrefleksyjnym zachwytem nad yciem i tworzeniem. Rozwijajcy si rynek rozrywki, obsugujcy ksztatujc si kultur wolnego czasu poszukiwa nowych form, instytucji i autorw, oferujc w zamian nowych odbiorcw i pienidze, wskazujc zarazem na uksztatowan ju now form kontaktw z odbiorc i nowy model tekstu, tekstu zwrconego ku odbiorcy", zgadujcego" i projektujce go jego upodobania. Otwiera si zatem moliwo perswazyjnego oddziaywania na czytelnika, moliwo ksztatowania jego upodoba, a tym samym zajmowania i utrwalania wysokiej pozycji na rynku literackim. Szans te wykorzystuj w zaraniu niepodlegoci poeci Picadora", przysze gwiazdy literackiego firmamentu midzywojnia. W peni wiadomi rynkowych uzalenie literatury (debiutowali wszak nieoficjalnie w kabaretach i pismach satyrycznych) odrzucaj faszyw wiadomo" literatury modernistycznej, ktra usiowaa by poza i ponad rynkiem, wykorzystuj mechanizmy rynku i oczekiwania odbiorcw na now literatur, zajmujc tam dominujc pozycj i dyktujc przez cae waciwie dwudziestolecie swoje prawa i literackie hierarchie. Staj si prawodawcami nowego modelu poezji i nowego modelu elitarnej rozrywki inteligenckiej, rozrywki przyliterackiej posugujcej si parodi, stylizacj, gr jzykow, pure nonsensem. W krgu Wiadomoci Literackich" wychowuj si kolejne pokolenia poetw i moe przede wszystkim kolejne krgi satyrykw", obsugujcych sektor paraiteratury informujco-zabawowej. Ewolucja przebiega tu od artystycznego eksperymentu, flirtu z kultur popularn, po sta dziaalno zarobkow profesjonalistw technikw literackich, dostarczajcych cotygodniowej porcji sieczki" literackiej na coraz bardziej masowy rynek rozrywki, od kokietowania rewolucyjn frazeologi, przebierania si za bolszewikw (jak w Czarnej wionie Sonimskiego) po pen dyspozycyjno polityczn i ideologiczn. Jest to zarazem proces demokratyzacji kanonu wysokiej" literatury i sublimacji trywialnej dotd rozrywki poprzez zastosowanie chwytw i technik charakterystycznych dla

49

wewntrznego kodu literatury, poprzez ludyczne sfunkcjonalizowanie literackoci".

2. Dwa wiaty

1 Czing bum, czing bum, muzyczka brzmi Allons enfants terrible's de la patrie Przeniemy si na krtki czas Na plac Marszaka wszyscy wraz, Defilada na socu lni Niech zmilknie kady miaek, zuchwaek, pyszaek Na przedzie pan Marszaek, Marszaek, Marszaek Marszaek marszczy brwi 2 A plac rodzony pod nim drga On nowe portugay ma, Cho mu Woyczyski mwi: nie! On rzek: a ja do szopki chc! Patrzy fest - widzi - dobra - jest! [........ .......] A za nim armii sawa, wzrok dum napawa A za nim tu Wieniawa, Wieniawa, Wieniawa Wieniawa - les beaux restes! 3 Wieniawa chluba wszystkich chlub Zalany w sztok - i co mu zrb? Ogromny nos mskoci znak Wraca rano de Bergerac, de Bergerac, de Bergerac On jeden plcze szyki, te szyki, te szyki A za nim pukownik!, kowniki, kowniki Kowniki owszem tak 4

50

Pieracki, Sawek, Prystor, Koc Pastwowo-twrcza bucha moc nieyski, Boerner, Beck i Mond I Stamirowski - rwna, front Idzie rzd, idzie rzd, idzie rzd. Ten hufiec niedocigy, jak z igy, jak z igy Zamyka Kronprinz migy, Prinz migy, Rydz-migy Prinz migy, migy-Rydz

5 To jego czar, to jego szyk dla generaw pukownik Dla pukownikw genera - on na to wszystkie dane mia Dane mia, dane mia, dane mia [.......... . . . . . ] A potem Matuszewski, Czerwiski, Zaleski I Jdrzej Moraczewski, Horzyca, Galica A Krzyanowski - nie

6 Zamyka Sejm, otwiera bar witalski przy nim wierny Car Kelnerzy w miecie ciesz si, e sesja ju skoczya si No c - czy to ju? Czy to ju? [ .......... .....] Jest jeszcze opozycja, pozycja, pozycja I zaraz tu - policja - policja - policja Policja - no i ju ... ; Cytowany tekst to finaowa piosenka z szopki politycznej Cyrulika Warszawskiego" z 1931 roku, pira Juliana Tuwima, Jana Lechonia i Mariana Hemara, przy wspudziale

51

wiatopeka Karpiskiego i Janusza Minkiewicza. Piosenka w warstwie stylistycznej bardzo wyranie manifestuje swoj literacko. Zrnicowana rymika (transakcentacje, rymy wewntrzne, mskie i eskie, asonanse i konsonanse), paranomazje, anafory i paralelizmy, wreszcie rne warianty kalamburu: przeksztacenia przez kontaminacje znanych cytatw, kalambury nazwiskowe". Stroficzna kompozycja tekstu wyznaczana jest poprzez gradacj wanoci politycznej opisywanych osb. I tak na pierwszym, bezdyskusyjnie, miejscu pojawia si traktowany z atencj Marszaek, za nim jego adiutant i ulubieniec Warszawki" pukownik (pniej genera) Bolesaw Wieniawa-Dugoszowski, nastpnie grupa pukownikw miarodajnych", w ktrej jzykowo eksponuje si miejsce Rydza-migego,wreszcie wymienieni jednym cigiem mniej wani czonkowie elity sanacyjnej. Krg rzdzcego establishmentu zamykaj wadajcy Sejmem pisudczycy (marszaek i wicemarszaek): K. witalski i B. Car. I wreszcie w poincie tekstu ujawnia si ostrze satyryczne", skojarzona brzmieniowo opozycja z policj. Tekst pisany jest jak gdyby z punktu widzenia obserwatora zblionego do sfer rzdowych", wtajemniczonego w niuanse polityczne, wiadomego waciwego znaczenia politycznego prezentowanych osb, niezalenie od ich formalnego stanowiska. w obserwator igra t wiedz, tworzc efektowne kalambury jzykowo-polityczne, jak we fragmencie dotyczcym Rydza-Smigego: dla generaw pukownik" (niszy stopie wojskowy okrela jego wysz rang polityczn, jako czonka elity wadzy), dla pukownikw genera" (stopie wojskowy okrela rang w elicie wadzy, w grupie pukownikw"). Ten punkt widzenia eksponuje jednoczenie prywatno" politykw i ich nie polityczne, ale towarzyskie walory. Std te tak duo miejsca w kadej z kolejnych szopek zajmuje posta Bolesawa Wieniawy-Dugoszowskiego. W szopkowej rzeczywistoci przedstawionej to uan, poeta i przyjaciel poetw, mionik Bachus i uwodziciel, najbardziej zaufany adiutant Marszaka. Na podobnej zasadzie w tekcie eksponuje si birbanckie upodobania marszaka Sejmu witalskiego (Zamyka Sejm, otwiera bar"). Wydaje si, e spostrzeenia te mona uoglni. Oto sposb prezentowania rzeczywistoci charakterystyczny dla plotki towarzyskiej jest tutaj projektowany na ycie polityczne. To swoiste odbrzowienie polityki poprzez jej uprywatnienie; programy i posunicia polityczne staj si tu ekwiwalentne w stosunku do osobistych przywar i sabostek personalnie ujmowanych politykw. Rodowd takiego widzenia zjawisk spoecznych jest do czytelny, literacka plotka biograficzna staje si biograficzn plotk

52

polityczn. Ale taka piosenka polityczna ma oprcz zabawy i swoje spoeczno-wychowawcze znaczenie, bez wzgldu na tendencj. Czym jest dla ogu publicznoci minister, polityk, m stanu? Abstrakcj, teori; ani go kto widzia, ani sysza. Ot piosenka obleka t abstrakcj w ciao, czyni ze ywego czowieka, naszego. dobrego znajomego. To daje jakie ciepo polityce, agodzi j i czyni mniej obrzydliw71 - to fragment recenzji Boya z jednego z programw kabaretowych. Boya, autora Ludzi ywych i twrcy szopek (jeszcze nie politycznych) Zielonego Balonika". Uprywatnienie polityki to jeden z aspektw zagadnienia; mwic o innym, wyj musimy poza prezentowany wyej tekst. W szopce wystpowali nie tylko politycy, obok nich pojawiay si inne postacie ycia publicznego: literaci, krytycy teatralni i literaccy, publicyci, pniej rwnie gwiazdy filmu i sportu. (Budowa poszczeglnych segmentw programu oparta bya na regule: znana melodia dopasowana do kwestii piewanej przez znan osobisto). Personifikowana i uprywatniana polityka pojawiaa si tu na rwnych prawach ze zjawiskami z zakresu literatury i sztuki, kultury popularnej, sportu, wsptworzc zhomogenizowany obraz wiata jako wielkiego spektaklu z udziaem wybitnych gwiazd, spektaklu w caoci ujmowanego w nawias ludyczny". Propisudczykowski i pniejszy (przynajmniej do wczesnych lat trzydziestych) prosanacyjny charakter szopek i kabaretw skamandryckich (Qui pro Quo", Banda", Cyganeria", Cyrulik Warszawski") wydaje si czym oczywistym. Satyrycy Cyrulika Warszawskiego" wrcz owiadczali, e reprezentuj humor rzdowy". Pukownicy byli staymi bywalcami szopek i kabaretw, udao si rwnie pokaza szopk samemu Pisudskiemu. Globalnie rzecz traktujc, cao tej produkcji satyrycznej miecia si w ramach satyry dworskiej, jej funkcja polegaa na odpolitycznianiu polityki, neutralizowaniu drastycznego charakteru posuni rzdw sanacyjnych poprzez ich umiesznianie. (Znamienna jest tu Tuwimowska interpretacja procesu brzeskiego w balladzie Koste: Zwizano wielu, posano do Brzecia i uszkodzono poladki"; enujce s zachwyty Cyrulika Warszawskiego" nad niecenzuralnymi wyraeniami Pisudskiego pod adresem Sejmu. Traktowanie rzeczywistoci jako spektaklu z udziaem gwiazd, jako fantomatycznego wiata, w ktrym polityka, seks, literatura, film i sport mieszaj si i wspwystpuj ze sob, byo antycypacj zjawisk zwizanych z rozszerzaniem si masowego typu kultury, z nasilajc si tendencj do strukturalizacji kultury jako

71

T. Boy-eleski: Pisma. T. 21. Warszawa 1964. s. 147-148.

53

konsumpcyjnej. Z tego punktu widzenia scena szopki i kabaretu budowaa podobn sytuacj komunikacyjn jak w wypadku wspczesnego odbiorcy massmediw; fantomatyczny wiat zacierajcy granice midzy tym co zmylone i tym co realne, k try wspczenie ogldamy na ekranach telewizorw, odpowiada szopkowej rzeczywistoci nie serio, ujmowanej w nawias ludyczny" poprzez intymn personalizacj i zabaw jzykow. Na te antycypacje wspczesnej kultury masowej istniejce ju w midzywojniu wskazywa w swym pamfiecie Karol Irzykowski: Skamandrycka ideologia jaowego talentyzmu zwyrodniaa w kult osb; dla bywalcw tego klubu geniuszw jedynymi problemami i kryzysami s kryzysy rang, kto idzie w gr, kto si koczy [...]. W tej atmosferze konsekwentnie musia zrodzi si mieszny pomys plebiscytu czytelnikw Wiadomoci Literackich" na temat: kogo bymy wybrali do Akademii Literatury? [...] Pniej Kurier Poranny" powtrzy ten plebiscyt i rozszerzy go na inne dziedziny. W miejsce miss Warszawy wystpia miss Literatura, potem miss Polityka, miss Nauka, miss Muzyka, miss Sport itd.72 Autor Beniaminka wskazuje tu na znamienn ekspansj i ewolucj grupy Skamandra: od literackiej grupy sytuacyjnej, poprzez poszerzajcy krg oddziaywania organ prasowy, rozszerzenie sfery dziaania na obszar publicystyki spoeczno-kulturalnej, a do wsptworzenia wspczesnego sobie modelu kultury popularnej. Od nowego modelu poezji, poprzez nowy model rozrywki, po prb stworzenia nowego modelu kultury, inteligenckiej kultury popularnej, idcej z ludycznym duchem czasu, wykorzystujcej mechanizmy masowego rynku rozrywki i informacji. W kontekcie sdw Irzykowskiego kojarzenie elitarnej formy rozrywki inteligenckiej (jak bya szopka polityczna) ze zjawiskami wspczesnej kultury masowej nie wydaje si cakowicie nieuzasadnione. Terror" kalamburu, eskalacja literackiej zabawy sowem ma okrelone znaczenie wiatopogldowe: Dowcip jest poezj dla ubogich duchem inteligentw. Zamiast jednolitego ognia wybuchy zapaek prztyknitych palcem o cian pudeka. Inteligenci tego pokroju nie lubi czy nie maj czasu zastanawia si lub czyta, a e jednak jest w nich gd intelektu, by cho przez chwil opanowa rzeczywisto, zaspokajaj t potrzeb krtkimi spiciami dowcipu. Dowcip na og polega na niespodzianem podstawieniu jednej wartoci pojciowej (jednego naadunku) za drug: gdy obie s gotowe, spetryfikowane; wic gdy

54

si rozmylnie krci odpowiedni kalejdoskop - a dowcipnisie zawodowi maj na to sekrety - zaskakuj wartoci poza siebie i tworz dowcip, gorszy lub lepszy, sowny lub rzeczowy, zawsze jednak co, co si zjada natychmiast. Kto sam nie robi dowcipw, bawi si dowcipami cudzymi, i codziennie podaje si w Warszawie z ust do ust par nowych dowcipw, w ktrych wyadowuje si i spala leniwa namitno ogu. [...] Te dowcipy, ktre si zwykle kolportuje, powstaj po to, aby si ludzie wzajemnie utwierdzali w systemie wartoci ju im znanych, wic rnych gotowych wierze, uprzedze, sympatyj i antypatyj.73. Pozwoliem sobie na obszerne przedstawienie tej fenomenologii dowcipu", gdy wskazuje ona na dwa istotne zjawiska. Po pierwsze, sugeruje stabilizacj konwencji ludycznej, uksztatowanie si w obszarze kultury literackiej midzywojnia (w jej wymiarze inteligenckim) wzgldnie staej poetyki rozrywki; po drugie ukazuje jej szeroki zasig (oczywicie rwnie w inteligenckiej przestrzeni spoecznej). Irzykowski wskazuje rwnie na spoeczno-psychologiczn funkcj tak pojmowanej rozrywki w wczesnej rzeczywistoci spoeczno-politycznej: Gdy wszystko naok jest wzgldne i niepewne, cz inteligencji, a zwaszcza artyci mniemaj: tylko dowcip, ktry zrobi, jest pewny; tylko sztuczne pomieszanie wartoci, ktre mi si z ust wyrwie, ma istotn warto"74. Podobn diagnoz formuuje krytyk, wystpujcy z innych, nie klerkowskich pozycji (tutaj w roli historyka literatury): Trwalszy ywot od felietonw bdzie miaa satyra, zwaszcza e pod tym wzgldem mamy duo dowcipnych ludzi. Niestety rzadko kiedy satyra ta wynika ze wiatopogldu spoecznego i siga gbiej do problemw socjalnych. [...] Jeli chodzi o rodzaj literacki, spotykamy zwykle dowcipy, satyry, parodie, epigramy, kalambury i weso liryk. Lubi si szarowa i kpi z samego siebie. Tote dowcip dotyka tylko zewntrznej warstwy ycia, nie rewolucjonizuje go, ani nie przebudowuje75. Dowcip traktowany jako kwintesencja literatury ludycznej ujawnia zatem swj wymiar ideologiczny, staje si swoistym opium dla inteligencji". Ludyczny dystans wobec rzeczywistoci i samego siebie ma uchroni przed wyran aksjologi polityczn, zastpi pryncypialne wybory ideowe, infantylne akcentowanie prywatnoci i personalnoci ycia
72 73

K. Irzykowski: Beniaminek. Rzecz o Boyu-elenskim. Warszawa 1934, s. 125.

Ibidem, s. 175. Ibidem, s.176.

74 75

J. F i k: Wybr pism krytycznych. Warszawa 1981, s. 5

55

politycznego, ma stworzy przeciwwag dla tendencji totalitarnych, negujcych warto jednostki i zoono osobowoci ludzkiej; zdrowy rozsdek usiuje przeciwstawi si nieubaganej logice historii. Kalambur zaczyna nabiera rangi magicznego zaklcia, za pomoc ktrego usiuje si zamwi" wrog i irracjonaln w tej optyce rzeczywisto. Pytko intelektualna (o ktrej pisze Irzykowski) wspwystpuje tu z pytkoci w ocenie zjawisk spoeczno-politycznych (na co wskazuje Fik), wiatopogld ludyczny (wiat traktowany jako spektakl i zabawa) usiuje si przeciwstawi wiatopogldowi politycznemu (wiat jako walka przeciwstawnych ideologicznie i spoecznie si). Beztroska z pierwszych lat niepodlegoci zostaje zastpiona tacem na wulkanie", zgodnie z mottem Cyrulika Warszawskiego": miejmy si kto wie, czy wiat potrwa jeszcze trzy tygodnie" (Beaumarchais). Ogldane w tej optyce szopki polityczne i cay nurt satyryczno-rozrywkowy midzywojnia(poczwszy od lat trzydziestych) jawi si jako prba, odpolitycznienia" polityki, jako ludyczna samoobrona pewnej czsci inteligencji przed presj rzeczywistych problemw swego czasu. Przywoajmy teraz kolejny tekst: Bo jak si mwi wsta, to wsta Trza wadzy sucha, psia ich ma, Naczalstwu trzeba odda cze, Ja wszelki bunt potrafi znie, Bo jam jest pan naczelnik, naczelnik, naczelnik, Bo jam jest pan naczelnik, no i ju ... Jam jest wizienia tego pan, Na ask moj kady zda, Kademu mog sprawi sd, Wic baczno, rwnaj, stawaj w rzd. Bo jam jest pan naczelnik, naczelnik, naczelnik, Bo jam jest pan naczelnik, no i ju ... Ja dzier w rku kary i bat, Tu nie ma adnych szk i rad, Tutaj nie rzdzi sierp i mot, Tu jest wizienie: w prawo zwrot. Bo jam jest pan naczelnik, naczelnik, naczelnik,

56

Bo jam jest pan naczelnik, no i ju ... My czerwonego frontu cz, Niczyja nas nie zgniecie pi, I choby przyszo diaba zje, Wysoko bdziem gowy nie. Bo mymy s komuna, komuna, komuna, Bo mymy s komuna, komuna, no i ju ... My drwimy z twoich kar i ask, Nie olni nas twych szlifw blask, Jak chcesz, to miotaj si i bie, My twoj wadz mamy gdzie. Jestemy wszak komun, komun, komun, Jestemy wszak komun, komun, no i ju,! I czemu si naczelnik drze, Wszak za murami waka wre, Tu bdzie rzdzi polski mot, Tu jest Zagbie: w lewo zwrot. Bo wszyscy my w komunie, w komunie, w komunie, Bo wszyscy my w komunie, w komunie, no i ju !" (Pan naczelnik)76 Cytowany tekst to anonimowa piosenka napisana w 1932 roku w wizieniu w Mysowicach. czy j z piosenk Cyrulika Warszawskiego" (cytowan na wstpie tej czci szkicu) ten sam chyba wzorzec melodyczny, wyznaczajcy oglny kontur kompozycyjny tekstu. Zwraca uwag plebejsko" stylistyki tej piosenki, czste kolokwializmy, brutalizmy i wulgaryzmy (psia ich ma", drze", mamy gdzie"), niepoprawno i nieporadno stylistyczna, wspczenie wprowadzajca niezamierzony element komizmu. Powszechne wystpowanie parzystych rymw mskich, refrenowo i paralelizmy skadniowe sugeruj pokrewiestwo z poezj ludow. Szeciozwrotkowy tekst wyranie dzieli si na dwie (trzyzwrotkowe) czci. Jest to podzia tematyczny (cz pierwsza dotyczy naczelnika, cz druga komuny),
Wszystkie cytaty z utworw literackich, nie sygnowane odrbnymi przypisami pochodz z antologii Polska poezja rewolucyjna 1878-1945. Wybr i oprac.S. Klonowski. Warszawa 1966.
76

57

semantyczny i wiatopogldowy. Oto realna sytuacja sporu midzy naczelnikiem a komun wizienn (w latach trzydziestych zlikwidowano swobody przysugujce winiom politycznym, zrwnujc ich w prawach z kryminalistami) zostaje potraktowana jako uoglnienie, granica midzy panem wizienia"i komun metonimicznie wskazuje na granic midzy wiatem obrocw starego ustroju i bojownikw o nowy, sprawiedliwy ad spoeczny. Z punktu widzenia czonkw komuny wadza, ktrej presji oni podlegaj, nie jest wadz, nie ma moralnego prawa do stosowania represji. wiat naczelnika" zostaje w caoci ujty w ludyczny nawias", przeciwstawia mu si traktowany serio wiat przyszoci, wiadomo wasnego zwycistwa, wiadomo generalnej z m i a n y rl. Tekst realizuje wic dychotomiczny model wiata, wiata walki, jednoczenie prefigurujcego przyszo; model wiata charakterystyczny dla agitki rewolucyjnej, dla caej poezji rewolucyjnej w ogle 77 . Mona jednoczenie powiedzie, e siga do plebejskiej pamici gatunkowej", jest jakim refleksem karnawaowego wesoego buntu modelujcego wiat na opak", wiat, w ktrym ebrak staje si krlem, a krl ebrakiem, czas, w ktrym zostaj zawieszone i podwaone role i normy spoeczne, d" staje si gr", a gra" doem"78. wiadomo moliwoci takiej generalnej przemiany funkcjonowaa w antyfeudalnej satyrze ludowej, bdc niejako pomostem midzy wesoym buntem" redniowiecznego karnawau a literatur towarzyszc ruchom rewolucyjnym. Zamknity (dosownie) wiat komuny wiziennej wytwarza swoist subkultur: normy i prawa, teksty werbalne i teksty" zachowa. Komuna broni swej spoistoci, swych zagwarantowanych formalnie praw, okrelajcych status winia politycznego. W wizieniu trwa ta sama walka co na wolnoci, tyle e przebiegajca w znacznie trudniejszych warunkach. Przytoczmy dramatyczny opis jednej z form walki w wizieniu tzw. rabanu: Jest co strasznego, co do gbi przejmujcego, gdy w martwej ciszy wiziennej rozlega si nagle rozdzierajcy krzyk: Bij! Towarzysze, bi-j [...]. Jak iskra, pada na beczk prochu, krzyk taki powoduje byskawiczny wybuch. Czowiek wtedy nie myli o sobie, e sam jest bezbronny, e za chwil sam bdzie zmasakrowany. Kady chwyta co popadnie, stoek, wiadro, szczotk i wali w drzwi. Gdy wszystko z celi zabior, wali pici, wdrapuje si na okno i krzyczy przez, kraty. Jaki sza nas ogarnia, gotowi jestemy na wszystko. Raban ma w
Zob. T. Bujnicki: O poezji rewolucyjne]. Szkice i sylwetki. Katowice 1978, szczeglnie s. 16 oraz W. N a w r o c k i: Polska pie rewolucyjna: poetyka i ideologia (zagadnienia wybrane). W: dem: Klasa, ideologia, literatura. Pozna1976, s. 28-47.
77

Odwouj si tu do ujcia karnawau przedstawionego w pracy M. B a c ht i n a: Twrczo Franciszka Rabelais'go...

78

58

sobie co przeraajcego, jak potn mieszank wybuchow rozpaczy i siy, beznadziejnoci i niezomnej wiary79. Cytowany fragment wyprowadzi nas poza granice rozpatrywanych dotd form i przejaww ludyzmu. Mona chyba jednak dostrzec w tym dramatycznym opisie tzw. rabanu co, co wie go z jednej strony z orgiastyczno-sakralnymi obrzdami dionizji, z drugiej z transem, w jaki wpadaj grupy nastolatkw na koncertach rockowych. Element witego szau", ekstazy, zatracenia si w irracjonalnym dziaaniu. Dziaaniu ludycznemu w sferze paidia, ktre przybiera posta illinx: - zabawy polegajcej na deniu do oszoomienia. Kojarzenie kategorii typologicznych ludyzmu opracowanych przez R. Callois'a ze specyficzn form walki politycznej wydawa si moe cakowicie nieuzasadnione. Rzecz w tym jednak, e istniej inne sposoby postrzegania i modelowania owego rabanu. Zacytujmy jeszcze jeden tekst, tekst piosenki napisanej zbiorowo przez czonkw Zwizku Modziey Komunistycznej, uczestnikw rabanu: Cisza ju zalega w wiziennym budynku, Pan naczelnik woa: Na hipisz w ordynku!" Bum! Bum! Bum! Bum! Bum! Co? Rewizje robi? To nie carskie czasy! Ju was tutaj nie ma, burujskie fagasy! Bum! Bum! Bum! Bum! Bum! - C to za brewerie? - pan naczelnik krzyczy, - My dla takich mamy karcer, i to byczy. Bum! Bum! Bum! Bum! Bum! Wic te ich powloka dozorcw ferajna, Wrzask na korytarzach, awantura fajna. Bum! Bum! Bum! Bum! Bum! Wnet cae wizienie na nogi powstao: - Nie bi politycznych! - echem si ozwao. Bum! Bum! Bum! Bum! Bum! Raduje si dusza i serce nam skacze, Jak si z caej siy w drzwi celi koacze. Bum! Bum! Bum! Bum! Bum! Ju mietniczka, szczotka, st, stoek rozbity.

79

L. Krzemie: Kropla w potoku. T. 2. Warszawa 1963, s. 206.

59

Na Serbii te we drzwi rabani kobity. Bum! Bum! Bum! Bum! Bum! - Hej, bunt na Pawiaku! - pan naczelnik dzwoni. Wnet pdzi na pomoc komendant w sto koni. Bum! Bum! Bum! Bum! Bum! Jad policajw pene samochody, Na pomoc wezwali sikawki do wody. Bum! Bum! Bum! Bum! Bum! Alarm w ministerium od sprawiedliwoci": - Bolszewickie bunty! Poama im koci! Bum! Bum! Bum! Bum! Bum! Zlecieli si radcy, pi ju bolszewiki, Tylko policjanci wyprawiaj krzyki, Bum! Bum! Bum! Bum! Bum! W celi u starosty nocne pertraktacje, Wypucili chopcw z karcw na kolacj. Bum! Bum! Bum! Bum! Bum! (Raban na Pawiaku) Tekst ten, odwoujcy si wyranie do tradycji folkloru miejskiego, to przecie opis wesoego, karnawaowego buntu, na dodatek zakoczonego zwycistwem. W przeciwiestwie do wita oficjalnego karnawa triumfalnie obchodzi chwilowe uwolnienie od panujcej prawdy i istniejcego ustroju, chwilowe zniesienie wszelkich hierarchicznych stosunkw, przywilejw, norm i nakazw. By on autentycznym witem czasu, witem stawania si zmian i odnowienia. [...] Czowiek jak gdyby odradza si dla nowych i czysto ludzkich stosunkw. Na pewien czas zanikaa alienacja. Czowiek powraca do samego siebie i czu, e jest czowiekiem wrd ludzi80 Wydaje si, i sowa Bachtina mona potraktowa jako komentarz na wyrost" do przytoczonej piosenki. W tej optyce raban jawi si jako ludyczne dziaanie, majce tyle funkcj praktyczn (wypuszczenie ukaranych karcerem), co katarktyczn, jest ludycznym zwycistwem na niby" nad kapitalistycznym ustrojem, rozadowuje cik atmosfer wizienn, stanowi surogat przyszego, ostatecznego zwycistwa. Plebejska kultura miechu

80

" M. B a c h t i n: Twrczo Franciszka Rabelais'go.., s. 67.

60

przeciwstawia

si

represyjnej

machinie

pastwa,

wsplnota

wizienna

rewolucyjno-zabawowym dziaaniu potwierdza swoj tosamo i spoisto. miech, tekst ludyczny, dziaanie zabawowe staj si jeszcze jedn form walki politycznej. Tekst bdcy efektem dziaania ludycznego zawiera je w sobie, wbudowuje w poetyk i staje si narzdziem walki, projektujc sob zabawowo-polityczn sytuacj komunikacyjn. Zabawa, sytuacje i teksty ludyczne obok funkcji zewntrznej wicej si z walk polityczn z wadzami wizienia peniy wic zarazem funkcj wewntrzn, integracyjn i terapeutyczn. Odwoajmy si raz jeszcze do cytowanego rda pamitnikarskiego: Chyba wanie cikie warunki wizienia, nacisk fizyczny i moralny wywouj jak reakcj wrd ludzi i dlatego humor wizienny, arty, dowcipy, kaway i dykteryjki - to nie jest co sztucznego, co nacignitego. [...] Ludzie nie .nadrabiali min, ale w jakim wewntrznym poczuciu potrzeby psychicznej samoobrony rodziy si arty, dowcipy, poerajce gryzcy smutek, nud, monotoni wizienia. [...] Doskonae byy nasze szopki. [...] W szopkach tych dobrodusznie pokpiwano sobie z towarzyszy, nie oszczdzajc kierownikw Komuny. Nie brak byo rwnie najprzerniejszych kawaw".81 Tu rwnie obok zabawy-walki, dziaania polityczno-ludycznego skierowanego na zewntrz funkcjonoway dziaania i teksty skierowane do wewntrz, stanowice zabawy wentyl bezpieczestwa". Obok patanych sobie nawzajem kawaw funkcjonowaa satyra wewntrzrodowiskowa: Na fortepianie pewien idiota Gra u Toeplitzw shimmy, fokstrota. Za talent taki Poszed do paki. W ciupie pisywa, rzecz oczywista, Bo to najtszy u nas stylista. A gdy na sdzie dziea" czytali, Duzi i mali zgodnie rzygali. A wreszcie sdzia zwolni go z ciupy, Mwic: nie warto trzyma tej ... gowy. KC zebrao si na narad, Jak stylicie da tu posad. Dugo radzili, a uradzili 81

L.Krzemie: Kropla w potoku. Op.cit .T.2,s.175-176.

61

Przysowie mwi: zoto do zota, KC orzeko: do nas idiota82 Na marginesie tej piosenki, krcej w Zwizku Modzie y dwudziestych i

Komunistycznej w latach

wskazujcej na pewn wewntrzpartyjn kontestacyjno" modych

komunistw, zwrmy uwag na charakterystyczn drog, jak przechodzi bohater cytowanego tekstu. Od salonu u Toeplitzw (chodzi tu chyba o Teodora Toeplitza dziaacza PPS i spdzielczoci), shimmy i fokstrota", poprzez wizienie do KC. To karykaturalny yciorys inteligenta, neofity znajdujcego swoje miejsce w nielegalnej KPP. Co stanowio zatem o atrakcyjnoci tej partii dla modziey ze rodowisk inteligenckich i mieszczaskich? Czy tylko rewolucyjna ideologia i ekstremistyczny program polityczny? Zamknita subkultura komuny wiziennej metonimicznie i w sposb skrajny odzwierciedlaa sytuacj podziemnej partii komunistycznej. Odwoajmy si raz jeszcze do wspomnie: Komunici faktycznie znajdowali si poza nawiasem oficjalnego spoeczestwa i, jak wszystkie tego rodzaju zamknite rodowiska, posiadali wasne kodeksy i due bogactwo osobowoci. [...] Kapepowcy stanowili swoist bohem rewolucyjn. Cygan wdrowny, Lucek [mowa o Lucjanie Szenwaldzie - T.S.] lgn do tej bohemy, gdzie obyczaje byy swobodne, antymieszczaskie, gdzie za cnot poczytywano amanie konwencji, omieszanie nawykw. Prawo tu uchodzio za bezprawie, cnota za obudny konwenans, rodzina za patriarchaln niewol, pienidz za opaczne, podstpne narzdzie83. Zatem komunici jako polityczna cyganeria, yjcy na marginesie spoeczestwa skadajcego z gnunego tumu mieszczan z ich moraln hipokryzj, sprzedajnych literatw wysugujcych si rzdowi, zgniych", liberalnych inteligentw i socjalfaszystw" kierujcych klas robotnicz na manowce reformizmu, ugody z kapitaem. Cyganeria", projektujca poprzez dziaania i zachowania swoisty model kontrkultury, szczeglnie atrakcyjny dla wychodcw ze rodowiska mieszczasko- inteligenckiego, zagubionych w wiecie totalnej wadzy pienidza i podwjnych prawd, znuonych byskotliw i pust kultur kalamburu", lumpenproletariatu artystycznego, modych literatw i artystw ocierajcych si w Maej Ziemiaskiej" o gwiazdy literackiego Olimpu i koczujcych na co dzie w rnego typu wsplnych pokojach". Modych ludzi, dla ktrych dziaalno polityczna miaa swj

82 83

Cyt. za ibidem, T.1.s.218-219.

J. Wyka: Wzdu i obok Sceny przy strumieniu". W: Wspomnienia o Lucjanie Szenwaldzie. Red. S. Pauszer-Klonowska. Warszawa 19B3, s. 305-

62

wymiar ludyczny, fascynowaa egzotyk, pozwalaa zagra na nosie caemu ustrojowi, w ktrym nie byo dla nich miejsca: W nagym furkocie sztandaru na drutach tramwajowych, w kolorowych hasach rodzcych si spod szablonu przed zdumionym nosem sawojowskicli policjantw, w ulotce wsadzonej do kieszeni rektorskiego paszcza byo co z magii i popisw iluzjonisty 84 W tym kontekcie do znamienna wydaje si ewolucja twrczoci artystycznej i pogldw politycznych dwu czonkw grupy (i cyganerii) Kwadrygi: K. I. Gaczyskiego i L. Szenwalda. Pierwszy z nich, nie rezygnujc z tworzenia swego modelu autonomicznej poezji, staje si czowiekiem do wynajcia": po zamkniciu Cyrulika Warszawskiego", gdzie reprezentowa humor rzdowy", zostaje gwiazd" literack parafaszystowskiego tygodnika Prosto z mostu", ostentacyjnie zrywajc literackie koneksje ze Skamandrytami, staje si pisarzem na usugach" skrajnego skrzyda endecji. Szenwald, cygan i beniaminek Skamandra (w ktrym debiutowa w wieku lat pitnastu) oraz Wiadomoci Literackich", nastpuje na gardo swej pieni" i z gorliwoci neofity podejmuje dziaalno polityczn w konspiracyjnej KPP. Wydaje si, e w polaryzacji politycznej rodowiska inteligenckiego, w radykalnej orientacji lewicowej czci inteligencji artystycznej i rodowiska studenckiego naley szuka genezy swoistego fenomenu, jakim by komunistyczny kabaret Czerwona Latarnia", kabaret, ktrego filarem literackim by wanie Lucjan Szenwald. Wydaje si, i inteligenci, wychowani w krgu jaowego talentyzmu Skamandra", dokonywali chyba, wchodzcw obrb kontrkultury komunistycznej, pewnej modernizacji skadajcych si na ni elementw. Dotyczyo to rwnie ludycznego poziomu tej subkultury, poziomu, ktry od samego pocztku ruchu robotniczego przylega do praktyki rewolucyjnego dziaania. 3. Czerwona latarnia"

Czerwona Latarnia" wyksztacia si jako nowa forma estradowa z koa dramatycznego AKLI w 1931 roku 85 . AKLA (Akademicki Klub Literacko-Artystyczny) bya legaln placwk nielegalnych organizacji modziey akademickiej: ycia" i Pochodni", kierowanych przez Komunistyczny Zwizek Modziey Polskiej. Oto jak wygldaa przestrze komunikacyjna",

84 85

Ibidem,s.306. Zob. M. i E. Wo d n a r o w i e: Polskie sceny robotnicze 191S-1939. Warszawa 1974, s. 315-322.

63

w jakiej funkcjonowa ten kabaret: Prby odbyway si w., mieszkaniach prywatnych albo w zmienianych cigle lokalach zwizkw i stowarzysze robotniczych. Przedstawienia natomiast wszdzie, gdzie si tylko dao, gdzie zbieray si wiksze grupy robotnikw czy inteligencji. Zesp stara si wykorzystywa wszystkie moliwoci, eby zmyli czujno policji. Wystpowa w lokalach zwizkw zawodowych, specjalnie wynajtych salach i nierzadko po prostu na ulicy w zwizku z rozmaitymi akcjami politycznymi. A wic np. w roku 1931 w czasie strajku tramwajarzy warszawskich Czerwona Latarnia" organizowaa krtkie wystpy o charakterze maswek przed remizami. [...] Wiosn i latem przedstawienia odbyway si na licznych wycieczkach robotniczych i studenckich, a zim w czasie karnawau na zabawach, czasem kilku w cigu nocy86 Kabaret, traktowany jako pformalna instytucja, tworzona przez pewn grup w celu zaspokojenia jej zabawowych potrzeb, wraca tu niejako do swoich rde. Myl tu o tym modelu czystego" kabaretu, jakim na naszym gruncie by Zielony Balonik", bezinteresowna instytucja ludyczna, powstaa z ducha" cyganerii. Zamknite rodowisko artystw wytwarza tu swoist ludyczna instytucj, cyganeria ujmuje w pewne bardzo oglne formuy spontaniczn dziaalno zabawow. Tak pojmowany kabaret staje si maszyn do robienia miechu", pozwala zabawowe przeksztaca biec rzeczywisto spoeczno-polityczn, formuowa jej ludyczna wykadni. Czysto" takiego kabaretu polega na jego bezinteresownoci ekonomicznej i braku bezporedniej intencji politycznej. Istota dziaania tkwi w tworzeniu wsplnej dla nadawcw i odbiorcw (przy czym role te s niejednokrotnie wymienne) przestrzeni ludycznej", wszystko co znajdzie si w jej obrbie (w tym i polityka) podlega umiesznieniu. O kabaretowoci decyduje literackie przeksztacenie wycinka aktualnej rzeczywistoci w komunikat zabawowy. Kabarety skamandryckie (Qui pro Quo", Banda", Cyrulik Warszawski") stay si ju kabaretami komercjalnymi, penic wtrnie pewne funkcje polityczne. Byy to kabarety aktorskie, waciwie teatrzyki estradowe ze scen, kurtyn, dekoracjami itd. Z czystego kabaretu pozosta waciwie tylko konferansjer, fingujcy ad hoc niepowtarzaln atmosfer spektaklu, czuwajcy nad temperatur" sali 87. W jakim sensie mona zatem mwi o Czerwonej Latarni" jako o kabarecie? Wspomniaem

86 87

Ibidem,s.317-318.

Na temat kabaretu zob. T. Weiss: Legenda i prawda Zielonego Balonika". Krakw 1976, T. Stpie: Kabaret Juliana Tuwima. Katowice 1989 oraz wiele rde wspomnieniowych, midzy innymi L. S e m p o l i s k i: Wielcy artyci maych scen. Warszawa 1968; Dymek z papierosa, czyli wspomnienia o scenach, scenkach i nadscenkach. Red. K. R u d z k i. Warszawa 1959; J. Jurandot: Dzieje miechu. Warszawa 1959. Interesujc prb podjcia tej problematyki jest ksika R. M. G r eskiego: Jak w

64

poprzednio o powrocie do rde cyganeryjnych, Czerwona Latarnia" jednak tym si rnia od Zielonego Balonika", czym cyganeria krakowska od rewolucyjnej bohemy" KPP. Ludyczno bya tu bezporednio podporzdkowana intencji politycznej, zabawowa sytuacja komunikacyjna projektowaa polityczn sytuacj odbioru, przestrze ludyczna stawaa si przestrzeni, polityczn. O kabaretowoci decydowa repertuar tekstw, gdzie obok chralnych pieni i rewolucyjnej poezji: podstawow i najbardziej dla zespou charakterystyczn pozycj repertuarow byy piosenki satyryczne. Ilo ich stale wzrastaa. Tematyk czerpay ze wszystkich niemal dziedzin ycia spoecznego, byy odbiciem prawie kadego politycznego wydarzenia, a wic swego rodzaju kronik walki. atwo przyswajane przez suchaczy ze wzgldu na prost form i znane melodie piosenki te szybko si rozpowszechniay88 . Zestawmy ze sob teraz trzy teksty: Ewangelia uczy nas, e by kiedy cudw czas. W Polsce Sawka sta si cud, e za rzdem poszed lud. Cuda, cuda, cuda, Cud to nie nowinka: Wrzuca czek dwadziecia dwa, Wypada - jedynka. - to fragment piosenki Czerwonej Latarni". Nie pery, diamenty, lecz cuda, Ach, cuda masz zawsze, gdy chcesz: Nad Wis - ten piknie si uda, Nad Urn - ten uda si te. - to fragment wiersza Tuwima z Cyrulika Warszawskiego"89. Ulubion rozrywk matematyczno-wyborcz marszaka Pilsudskiego jest sprowadzanie do jedno i"90

przedwojennym kabarecie. Kabaret warszawski 1918-1939. Warszawa 1979. 88 M. i E. W o d n a r o w i e: Polskie sceny robotnicze 191S-1939.op.cit. s 318
89 90

J. Tuwim: Dziea. T.III. Jarmark rymw. Oprac.J.Stradecki. Warszawa 1958,s.133. J. Paczkowski: Poezje i satyry. Warszawa 1958, s.68.

65

- a to bon mot z rubryki Z razury Cyrulika", tego tygodnika satyrycznego. Wszystkie trzy teksty dotycz tego samego faktu politycznego, wyborw do Sejmu w 1931 roku (numerem listy wyborczej sanacji bya wwczas jedynka). Wyborw wygranych przez sanacj poprzez manipulowanie okrgami wyborczymi i wrcz faszowanie wynikw, co jest przedmiotem kpiny wszystkich cytowanych wyej tekstw. Tekst komunistycznego kabaretu niewiele rni si ostrzem" satyrycznym od tekstw reprezentujcych humor rzdowy". Gdyby zmieni numer 22 (lista komunistyczna) na inny, prawdopodobnie mgby si on pojawi w prorzdowej szopce politycznej. Rzecz tu chyba w oglnej ramie modalnej, w jakiej pojawiay si te teksty. W obrbie ludycznego nawiasu", jaki tworzy w caoci Cyrulik Warszawski", gdy elementy krytyki posuni sanacji wczone byy w kontekst antyendeckiej satyry, hagiograficznych karykatur Pisudskiego i czystego" humoru dowcipw szmoncesowych, tekst ten znaczy inaczej ni w sytuacji komunikacyjnej projektowanej przez Czerwon Latarni". Piosenka ta bowiem zostaa wykorzystana w akcji wyborczej: w dzie wyborw kilkuosobowe grupy zespou AKLI pieway przed lokalami wyborczymi refren. Sytuacja komunikacyjna wic ujednoznaczniala i wyostrzaa semantyk tekstu, piosenka stawaa si elementem bezporedniego dziaania politycznego. A teraz porwnajmy ze sob kolejne dwa teksty:

Nadty bawan nad bawany, Impertynencik, impotencik, Na sw w braku spermy zdany, witej pamici wiertalencik. Bstwo andarmw, klech, dziedzicw, Byk, co ju tpym rogiem bodzie, A imponuje wdzikiem wicw Swej ciotce albo golibrodzie. Pieczeniarz, amant dwch ydwek, Kiep, krytykaster, estetetryk, Ktry, nim skrobnie kilka swek,

66

Zaglda w spodnie i do metryk91. (J. Tuwim: O pewnym pieku) Wymoczek, oboczek, cymba, glista, Pusty eb, reakcjonista. Rzdowa posadka - marze szczyt, Droga gadka - may wstyd. Czapeczka, laseczka, akselbancik, Bydl wlane, korporancik. Przyjaciel policji, wdz in spe, Karierowicz z OWP. [...... .........] In sano corpore - zdrowe ciel, Byk przy stole i w kociele, Do walki na szpad - tchrz! W pojedynk ani rusz. Chtnie by masy uwika w matniach, Bratni duch i duszny Bratniak", Rycerze, giermkowie i te pe Sodkie buce z OWP. (L. Szenwald: Korporancik) Podobiestwo w konstruowaniu satyrycznej inwektywy w wierszu Tuwima i piosence Szenwalda wydaje si oczywiste 92 . Nizanie obelywych epitetw, inkrustowanych kalamburami, spajanych wewntrznym rymem i podobiestwem brzmienia wystpuje w obu utworach.. Rzecz tu oczywicie nie w bezporedniej zalenoci obu tych tekstw, elementem poredniczcym jest raczej wsplna poetyka satyr antyendeckich, poetyka, ktrej podstawy stworzyli Tuwim i Sonimski, a ktra ustabilizowaa si dziki pirom ich wychowankw. (Myl tu o M. Hemarze, S. Karpiskim, J. Paczkowskim i J.
91

J. Tuwim: Jarmark....,s.80. W tej czci szkicu nawizuj wielokrotnie do trafnych uwag R. M. G r o s k i e g o, piszcego rwnie o Czerwonej Latarni" (por. idem: Jak w przedwojennym kabarecie..., s. 191-201). Nie mog si jednak zgodzi z jego tez o cakowitej niezalenoci tekstw Czerwonej Latarni" od poetyki midzywojennego,komercyjnego kabaretu.
92

67

Minkiewiczu). Podobiestwo chwytw literackich nie moe zatrze rnicy w intencjach obu tych tekstw. Tekst Tuwima ma konkretny adres personalny, jest odpowiedzi na stae ataki endeckiego publicysty S. Piekowskiego, tekst Szenwalda prezentuje typ politycznego przeciwnika lewicowej modziey akademickiej. Ta depersonalizujca tendencja widoczna jest zwaszcza w zakoczeniu tekstu, ktre wpisuje tytuowego korporancika w cao negowanego systemu (obszarnik, fabrykant, bankier, biskup"). Przywoajmy teraz jeszcze jeden tekst: Cukier krzepi, cukier krzepi, No a wgiel grzeje. Ja wam mwi, bdzie lepiej, Wszystko potanieje. Bo pod polskim niebem Wszystko robi BB. ucku-Pucku, ucku-Pucku, Wszystko robi BB. Monopole, monopole I nowe podatki, Wojsko w szkole, armia w szkole, Posuchajcie dziatki. Wiwat stanu racja I pacyfikacja. ucku-Pucku, ucku-Pucku I pacyfikacja. Bdzie wojna, bdzie wojna, Interwencj zrobi, Buruazjo, bd spokojna, Niechaj yje wojna! Wiwat Polska zbrojna, Wiwat, wschd si pali. ucku-Pucku, ucku-Pucku, Wiwat imperializm. (L. Pasternak: Cukier krzepi) Zwrmy uwag na wielojzyczno" tego, ostro podporzdkowanego konturowi \

68

melodycznemu, tekstu. Mamy tu wczesne sawne haso reklamowe (cukier krzepi"), popularny w publicystyce politycznej skrt nazwy BBWR-u, sowa-znaki (buruazja, pastwowotwrczej"

propagandy,

elementy

leksyki

rewolucyjnej

imperializm").Refrenowy kalambur (ucku-Pucku") odsyajcy do procesu komunistw biaoruskich i ukraiskich, bestialsko traktowanych podczas ledztwa, i ironiczna aprobata narratora cz ten groteskowy obraz wiata w jedn cao. Tekst wskazuje zarazem poprzez zabiegi literackie na ambiwalencj wczesnej rzeczywistoci: Wiwat stanu racja / I pacyfikacja"- rym peni tu niejako funkcj demaskacyjn, ujawnia tre racji stanu"; paralelizm: Wiwat Polska zbrojna / Wiwat wschd si pali" sugeruje przeciwstawno mocarstwowych" ambicji sanacji i rewolucyjnych ruchw na kresach Rzeczypospolitej. Ironiczna tonacja aprobaty narratora ujmuje w ludyczny nawias" cao prezentowanej rzeczywistoci, rytmika ludowej melodii zaczyna nabiera rewolucyjnego sensu. Gra sowem i jego kontekstami, wielojzyczno, kalambur, instrumentalizacja polityczna chwytw literackich to cechy tekstw z szopki politycznej i kabaretu, tekstw, jak pisaem poprzednio neutralizujcych polityk poprzez jej umiesznienie; Ta sama poetyka ludyczna jest tu wykorzystana inaczej, te same chwyty obejmuj nie uprywatniony" wycinek kuluarw politycznych, ale cay system, polityka okrelana jest tu przez cao zjawisk spoecznych i ekonomicznych, cay ustrj podlega ludycznej negacji. Przywoywane teksty mieciy si w jaki sposb w oglnych ramach poetyki charakterystycznej dla elitarnej inteligenckiej rozrywki, w okrelony sposb j modernizujc, przystosowujc do politycznych potrzeb radykalnej lewicy. Repertuar tekstw Czerwonej Latarni", obok tekstw negujcych zastan rzeczywisto, obejmowa rwnie utwory afirmujce walk rewolucyjn, teksty realizujce genologiczny wzorzec pobudki, apelu, hymnu. Oto fragment jednego z nich: Ludowy front Wprowadzi ludowy rzd, Przepali trd, Powierzy rkom ludu Wadz ludu. ar walki krzep O prac, szko i chleb, Drga krzykiem krta: Modziey, wstal"

69

Wyciga rzd miliony krwawych de. Rzd pije krew z napitych naszych y, Rzd kradnie, rzd nas gna - precz z takim rzdem! Zetrze ten acuch na py! (L. Szenwald: Hymn frontu ludowego) Ewidentna jest samozwrotno" brzmieniowa tego tekstu, instrumentacja zgoskowa, egzotyczne rymy tyle wyraaj rewolucyjny patos modego pokolenia, co peni nie zamierzon chyba funkcj parodystyczn. Tekst sprawia wraenie poetyckiego wiczenia w maksymalnym zinstrumentalizowaniu brzmieniowym. Mona sdzi, i niezalenie od rewolucyjnej intencji tego tekstu jest on objawem poetyckiej zabawy jzykowej, manifestacj sprawnoci literackiego warsztatu Szenwalda93 To, co wiemy o Czerwonej Latarni", pozwala zaryzykowa hipotez, i stanowia ona swoist modernizacj instytucji i poetyki tekstw obsugujcych praktyk ludyczn" midzywojnia. Ogldana w tej optyce byaby uyciem" kodu ludycznego stworzonego przez skamandrytw na potrzeby publicznoci inteligenckiej i mieszczaskiej, jego modernizacj i jednoznaczn politycznie instrumentalizacj. Czerwona Latarnia" upolityczniaa poetyk ludyczn i zabawow sytuacj komunikacyjn, kabaret stawa si operatywn instytucj propagandow, narzdziem walki politycznej prowadzcej do cakowitej negacji systemu.94 wiat zabawy i wiat bezkompromisowej walki stykaj si tutaj, dochodzi do osmozy chwytw i stworzenia nowej jakoci. Innym polem zetknicia si tych dwch wiatw, wiata zabawy" liberalnej inteligencji i komunistycznego wiata walki bdzie jednolitofrontowa dziaalno inteligencji w latach trzydziestych, wsplna walka caej lewicy przeciw totalitaryzmowi i faszyzmowi. Satyrycy Cyrulika Warszawskiego" i komunizujcy literaci spotkaj si na amach Szpilek", ludycznej ekspozytury wsplnego frontu. (Drukuje tam rwnie swoje wiersze Gaczyski, penicy wwczas jednoczenie funkcje wesoego opozycjonisty i barda ONR-u w Prosto z mostu.) Totalna negacja systemu i kabaret wspwystpowa bd natomiast w Balu w Operze Tuwima, najwybitniejszym utworze satyrycznym midzywojnia, tekcie, ktry mia by uyty w bezporedniej walce politycznej, w akcji

O takich wiczeniach poetyckich Szenwalda, realizowanych w tekstach agitacyjnych pisze M. Bibrowski: Poeta i rewolucja. W: Wspomnienia...,s. 221-222.
93

Czerwona Latarnia" nie bya jedyn tego typu instytucj, tworzon przez radykaln lewic. O szopce politycznej A. Polewki i J.Sterna w Krakowie - zob. Zdanie" 1982, nr 3, s. 25.
94

70

strajkowej w odzi

1981

Alkohol i kultura literacka dwudziestolecia (casus Tuwima)

Wprowadzenie Na wstpie kilka sw uzasadniajcych proponowany przeze mnie temat szkicu.. Dlaczego alkohol ? Bo to istotny, a sabo rozpoznany badawczo, element kultury literackiej. 95 Dlaczego dwudziestolecie?
95

Sposoby konceptualizacji alkoholu w kulturze polskiej (jzyku, literaturze) oraz jego rola w

generowaniu tekstw kultury s w Polsce naukowo sabo rozpoznane. Na XXIV Konwersatorium z cyklu Jzyk a kultura p.t. Wielokulturowo w jzyku (Karpacz, czerwiec 2000) przedstawiem projekt badawczy Alkohol kultura (literatura)- jzyk zarysowujcy perspektyw interdyscyplinarn ych bada w tym zakresie.

71

Dlatego, e literatura i ycie literackie nie musiay zastpowa pastwa i ycia politycznego. Dlatego, e z oporami, wchodzilimy w XX wiek. e miasto, masa, maszyna (cho rwnie prowincja, jednostka, przyroda). Jazz , dansing i cocktail. Odrodzona Rzeczpospolita i Pastwowy Monopol Spirytusowy (od 1925 roku), - ktry, zreszt - jak czytamy w wydawanej w latach trzydziestych Encyklopedii Powszechnej Ultima Thule : - dy wycznie do tego, by za pomoc rozpajania wycisn dla skarbu jak najwicej pienidzy z najuboszych warstw ludnoci. Zarzd monopolu nie waha si zachwala swoich wyrobw w olbrzymich ogoszeniach, w pismach, a nawet i reklamy wietlne w Warszawie wyzyskuje na zachwalanie wyrobw monopolowych. Aby rozpajanie ludnoci dawao jak najwiksze rezultaty monopol sprzedaje od 1928 roku wdk w maych flaszeczkach, zawierajcych 4 kieliszki, czyli w tzw. rosyjskich mierzawczykach. Na dziaalno monopolu spirytusowego nie zwrcono dotd ani w spoeczestwie, ani w sejmie naleytej uwagi pomimo, i ta dziaalno prowadzi ludno polsk do zniszczenia i degradacji.96 To rwnie prby ograniczenia sprzeday alkoholu i dyskusje o prohibicji. Rozwj ruchu trzewociowego i pierwsze poradnie odwykowe97(1907 -1, 1934 - 13) Dlaczego Tuwim? Tuwim jest ksiciem poetw dwudziestolecia, wieszczem sanacji i krlem kabareciarzy. 98 W niektrych okresach i dla niektrych rodowisk wrogiem publicznym i obiektem zmasowanych atakw prasowych a zarazem autorem wierszy znajdujcym si w lekturach szkolnych. Osob powizan personalnie i instytucjonalnie z przedstawicielami wszystkich rodowisk literackich, niezalenie od ich upodoba estetycznych i politycznych sympatii. I wreszcie czowiekiem, w ktrego yciu i zrnicowanej gatunkowo i rodzajowo twrczoci alkohol odgrywa szczegln rol. Na wstpie duszy cytat z interesujcej mnie epoki: By to rok 1928, by moe 1929: dzi po latach bez maa trzydziestu daty i mniej wane szczegy zacieraj si w pamici.[.....]Nasz wdrwk po Paryu rozpoczlimy od Tour dArgent, gdzie zjedlimy kolacj.[...]Zgodnie z programem[...] ruszylimy na dalsz wdrwk po bulwarach Montparnasseu.[...] Tuwim rozbawiony, w wietnym humorze, poddawa si cakowicie naszej inicjatywie ciceronw. Wszdzie zabawialimy krtko, jeden aperitif, rozejrzenie si dookoa - i dalej w drog! Gigantyczny kierat zabawy
96 97 98

Encyklopedia Powszechna Ultima Thule.T1.Warszawa 1930. B. T. Woronowicz: Alkoholizm jest chorob. Warszawa 1998,s.100. O rnych rolach Tuwima w kulturze literackiej dwudziestolecia pisz obszernie w pracy Kabaret

Juliana Tuwima. Katowice 1989.Zob.rwnie J. Sawicka, Julian Tuwim. Warszawa 1986.

72

ogldany w tempie kalejdoskopowym. [...] Z powodu toku i braku powietrza zaproponowaem udanie si do najbliszej kawiarni - Closerie de Lilas. Mimo i Tuwim nie by nigdy w tym lokalu, orientowa si dobrze w jego historii, zwizanej z yciem literackim dziewitnastowiecznego Parya, i przyklasn naszej propozycji. Czas upywa na rozmowie o literaturze francuskiej. W pewnym momencie zaproponowaem wypicie aperitifu oxygene, ktrego Tuwim nie zna. Zaczem sam przyrzdza ten napj. Do oleistego przezroczystego pynu wrzuciem kawaek lodu, dolaem nieco wody. Zmieszana ciecz zacza przybiera barw mleczno-opalizujc. Tuwim przyglda si uwanie, po czym unis szklank do gry, spojrza na ni pod wiato , umiechn si tajemniczo i powiedzia jakby do siebie: - A wic....pyniemy do Barwistanu.... - Ach, do Barwistanu? - podjem myl Tuwima i zaczem recytowa z pamici fragment jego synnego wiersza[...] - To jeden z najpikniejszych wierszy w poezji europejskiej! zawoa Zborowski - Ach c ten wiersz znaczy w porwnaniu z poezj Rimbauda! -zaprotestowa namitnie Tuwim. [....]Tymczasem opalizujcy napj zacz coraz bardziej dziaa. Dynamika zachwytw nad poezj Rimbauda, a pniej i Norwida potgowaa si coraz bardziej, a osigna swoj katharsis. Wychyliwszy jeszcze jeden aperitif oxyghene, Tuwim zaka: - Ja nie mam talentu! Nie mam adnego talentu! - powtrzy kilkakrotnie. Pocztkowo zaniepokoiem si stanem poety, spojrzaem skonfundowany na Zborowskiego, lecz po chwili wybuchnem miechem i powiedziaem: - Drogi Julku, zapewniam ci, e po Sowackim i Norwidzie jeste najwybitniejszym i najoryginalniejszym poet w literaturze polskiej. Tuwim pokiwa gow, umiechn si i poklepa mnie przyjanie po ramieniu. Atmosfera ulega odpreniu.99 Przywoan wyej relacj rejestrujc (czy te kreujc) charakterystyczne teksty zachowa i wpisane w ich obrb teksty werbalne (poetyckie, literackie, paraliterackie) chciabym uczyni punktem wyjcia mojego szkicu. Mamy tu bowiem po pierwsze: charakterystyczny okooliteracki rytua towarzyski - sawny poeta w otoczeniu swoich wielbicieli zwiedza stolic wiata i literatury, koncentrujc si na przestrzeni, w ktrej poezja wchodzi w szczeglnie bliskie zwizki z alkoholem i innymi uywkami. Kolejne

99

Wspomnienia o Julianie Tuwimie. Red. W. Jedlicka i M. Toporowski. Warszawa 1963,s.137-139.

73

lokale, kolejne aperitify, kolejne tematy literackie i kolejne stadia tego, co nazywane jest upojeniem alkoholowym. Przywoany fragment wspomnie pokazuje nam rwnie, w jaki sposb kulturaln y poeta si upija, nie wykraczajc jednak poza zasady dobrego wychowania. Kolejny aspekt, ktry bdzie mnie zatem interesowa, to alkohol (oraz zachowania i przestrzenie mu towarzyszce) jako element biografii i autobiografii, legendy i autolegendy biograficznej100. Ich lady pojawiaj si w wierszach lirycznych i utworach satyrycznych, listach otwartych i zamknitych, polemikach, tekstach krytycznoliteracki ch,

wspomnieniach. Z tym aspektem cile powizany jest kolejny - cytowany w obrbie relacji wspomnieniowej wiersz Tuwima W Barwistanie, podobnie jak czce si z nim Cocktail i Przemylenia (zwraca na to uwag R. Matuszewski 101) wykorzystuj temat alkoholu jako motyw generujcy podstawowe sensy poetyckie. Tak zatem kolejnym aspektem, ktry bdzie mnie interesowa, jest alkohol jako temat (motyw) tekstw literackich i paraliterackich102. Te trzy krgi problemowe wzajemnie si przenikaj i cz. Nawet nie zakadajc, e wszystko co kulturowe jest tekstem (moe by jako tekst traktowane) to, tak czy inaczej, piszc o dwudziestoleciu znajduj si wycznie w wiecie tekstw. W wiecie relacji, fabulacji i konfabulacji wspomnieniowych, o ktrych Janusz Sawiski pisze, e wicej mwi o ludziach wspominajcych ni wspominanych
103

. W wiecie tekstw

paraliterackich, satyrycznych, lirycznych. Tekst (wiersz, fraszka, epigramat, bon mot, kalambur, anegdota, plotka) by jednym z istotnych elementw literackiego rytuau towarzyskiego, z kolei wiele tekstw literackich byo owym czsto zakrapianym alkoholem rytuaom powicone. (W wersji ludycznej bd to: bachiczne liryki, wiersze satyryczne i humoreski, szopki polityczne, felietony , a bardziej serio na przykad Wsplny pokj Uniowskiego, pokazujcy zachowania - do czsto alkoholowe i poalkoholowe - poetw Kwadrygi w stoecznej przestrzeni literackiej). Alkohol zwila rwnie wskie gardo
100

Zob. A. Z. Makowiecki, Trzy legendy literackie. Przybyszewski. Witkacy. Gaczyski. Warszawa R. Matuszewski, Poeta rzeczy ostatecznych i rzeczy pierwszych (o recepcji twrczoci Juliana Prac pioniersk w tym wzgldzie jest popularnonaukowa monografia G. Godlewskiego, Bachus J. Sawiski :Czas wspomnie. W: Prby teoretycznoliterackie. Warszawa 1992,s.158-167.

1980.
101

Tuwima). W: Julian Tuwim: Wiersze.T.1.Oprac.A. Kowalczykowa.Warszawa 1986,s.62

102

w kontuszu. Z dziejw motywu alkoholu w literaturze polskiej. Ciechanw 1989.

103

74

biografii104, przez ktre przeciska si liryka, a z kolei poetycki autowizerunek ma istotny wpyw na spoeczne i towarzyskie role penione przez twrc. Akohol i przestrze socjalna Przestrze literackich interakcji towarzyskich Tuwima i innych skamandrytw zostaa wyczerpujco zrekonstruowana i udokumentowana w ksice Janusza Stradeckiego W krgu Skamandra 105 . Poszczeglne fazy zbiorowej biografii grupy obfituj w szereg rytuaw towarzysko-literackich, ktrym na og towarzyszy alkohol (przed, w trakcie, lub po). Skamandryci stworzyli pewien model zachowa (w tym rwnie bachiczno-literackich) aprobowany lub kontestowany przez innych pisarzy i ugrupowania poetyckie. Rytualny bruderszaft z Mistrzem Staffem, prestiowe popijanie z Wieniaw i innymi pukownikami Marszaka oraz medialnym wrogiem -rudym Nowaczyskim, alkoholowe poufaoci z modymi poetami i wielbicielami przy wasnym stoliku kawiarnianym to przykadowe zachowa, ktre prbowali naladowa inni. Bale organizowane przez czasopismo Pani(w ktrym Tuwim drukowa swoje alkoholowe felietony) i Pologne Literaire w salonach Hotelu Europejskiego i Resursy Kupieckiej, rzdowe rauty i przyjcia na cze zagranicznych pisarzy odwiedzajcych Warszaw czy te laureatw nagrody Wiadomoci Literackich. Popremierowe bibki twrcw i sympatykw Picadora i spotkania z aktorami i aktorkami Qui pro Quo, bankietowanie skamandrytw z eromskim w winiarni Pod Bachusem i w mordowni na Siennej106, abardany z sanacyjnymi pukownikami u Goetla, wsplne wino Staffa i Tuwima w Kresowiance i gdzie indziej 107 oraz pijatyki z Halasem 108 i Broniewskim109 - to tylko niektre przykady alkoholowych interakcji Tuwima i innych skamandrytw. Sala balowa i

104

Zob.

J.

Sawiski:

Myli

na

temat:

biografia

pisarza

jako

jednostka

procesu

historycznoliterackiego. W: Prby teopretycznoliterackie,op.cit.s.156.

105

J. Stradecki: W krgu Skamandra. Warszawa 1997.Zob. zwaszcza R.II - Biografia zbiorowa

grupy Skamandra, s.34-103.Zob.rwnie T. Stpie : Kabaret Juliana Tuwima. Katowice Katowice 1989,s.59-117.
106 107 108 109

Zob. J. Stradecki, op.cit, s.255. Wspomnienia o Julianie Tuwimie, op.cit.s.315. J. Tuwim: Listy do przyjaci pisarzy. Oprac. T.Januszewski. Warszawa 1979,s.128-132. Zob.wiersz Dyskusja z Jarmarku rymw.

75

dansing, kawiarnia i knajpa. Wdka, likier, wino, piwo, apereitify i coctaile. A wszystko to z naleytym skamandryckim poziomem i ogad - przynajmniej w teorii: Wszystko zaley waciwie od tego, kto pije, jak i ile. Zapijanie si do nieprzytomnoci, poczone z caym szeregiem ekscesw fizjologicznych, jest obrzydliwe i dowodzi, ze dany osobnik nie jest godzien zaznawania rozkoszy wina.. Byem niedawno wiadkiem tarzania si po ziemi pewnego malarza, ktry z pian na ustach chwyta uczestnikw uczty za nogi, wyjc przy tym i wyrzucajc z siebie cae sowniki skatologiczne. Ten stan zezwierzcenia wskazuje, ze istnieje ars bibendii, sztuka picia, na wzr ars amandii, sztuki kochania. Pierwszym paragrafem tej sztuki, pierwsz zasad mistrza jest umiarkowanie.[....]Wlewanie do odka potwornych iloci wdki, piwa, likieru i wina, bezadna mieszanina trunkw, popiech i akomstwo nie dadz nigdy prawdziwego zadowolenia. Pi naley powoli, wybrednie, z rozwag, zastanowieniem i szacunkiem dla napoju. - pisa Tuwim w 1923 roku w felietonie dla tygodnika Pani.110 Aleksander Wat, ktremu dedykowany jest wspomniany wczeniej wiersz Tuwima W Barwistanie, nie w peni stosowa si do (bdcych raczej zbiorow mdroci pijack) zalece autora Sownika pijackiego:: W 1921czy 1922 roku, wzywany do Zakopanego przez Stanisawa Ignacego Witkiewicza, ktry by entuzjast mojej pierwociny, Mopsoelaznego piecyka[...], zebrawszy sumk na par miesicy, przyjechaem do Zakopanego, wwczas stolicy artystycznego orgiazmu. Wprost z pocigu, wczesnym rankiem, wal do pensjonatu jego matki, Nosal zdaje si. Przyj mnie nagi, a rozmawiajc ze mn i patrzc na mnie od razu wysiusia si do nocnika: widocznie by to test na pederasti, sam nim nie by, ale poddawa swoich przyjaci - i w ogle wszystkich poddawa - testom, stwarzajc dla nich sytuacje najbardziej ekscentryczne.[...]Miaem lat 21, do trunkw zgoa byem nienawyky i pomimo nostalgii do rynsztoku - w samej rzeczy czysty. Wypilimy kielich, po czym zaczlimy obchd po domach jego przyjaci i wszdzie pio si wd, a bya wtedy moda na picie bez zagrychy. W Sanato bylimy zaproszeni na niadanie przez Kornela Makuszyskiego, z miejsca zakochaem si tam w piknej crce posanki endeckiej, potem znw obchd wdczano-orgiastyczny - jak w Ulissesie, pnym wieczorem trafilimy na przyjcie do Czerwonego Dworu na Kasprusiach, do piknej rozwiedzionej ony senatora, gdzie zbierali si i mieszkali modzi hrabiowie i artyci. Pani domu, obyczajw swobodnych, i rwnie pikna aktorka Y.. wystpoway w sukniach zupenie przeroczystych. Zostaem
110

J.Tuwim :In vino veritas. W: Dziea. T.V .Pisma proz. Oprac. J. Stradecki. Warszawa 1964,s.575

76

przez Witkacego wprowadzony jako ekscentryczny hrabia rumuski (chocia wrd goci by Winawer i Sonimski, ale uszanowali mistyfikacj), mwiem purnonsensowym volapkiem, jako dadaista miaem w tym wpraw, w kocu zaczem udawa strusia, rozebrawszy usiadem na ogromnym, wydronym kamieni z intencj znoszenia strusich jaj. Mocno po pnocy , wychodzc zatarasowalimy chopskimi wozami jedyny tam dostp Czerwony Dwr mieci si na wysepce. Dalszym etapem bya restauracja Trzaski. Ile ja wchonem wdy! Okazao si, e mam mocn gow.111 W scenariuszu realizowanym dalej przez Wata jest pijackie i natrtne dobieranie si do modej panny, pijacka, miertelna obraza po odrzuceniu zalotw, rozbijanie wok siebie krzese, walka z wspbiesiadnikami, i wreszcie bohater budzi si, oparty o parkan, bez pugilaresu - kolejne dni spdza ywic si mlekiem(od grala, u ktrego mieszka) i wdk (fundowan przez wielbicieli futuryzmu). W cytowanej na wstpie relacji modzi wielbiciele oprowadzaj sawnego poet po nocno-alkoholowym Paryu, tu znany artysta wprowadza obiecujcego nowicjusza w rodowisko towarzyskie artystycznej stolicy wyzwolonej Polski. Zmienia si rodzaj i ilo wypitego alkoholu, przestrze kawiarni i restauracji uzupeniona jest tu o zakopiaskie pensjonat i wille, a rozmowa o poezji i recytacje wierszy zostaj zastpione futurystycznym happeningiem, ale zasada pozostaje chyba taka sama. Czy mamy zatem do czynienia ze skamandryckim (radosnym, ale kulturalnym) i futurystycznym stylem picia? Czy daoby si jeszcze wyodrbni awangardowy ? Pierwszej i drugiej awangardy? Kwadrygii? A moe starych i modych poetw, satyrykw i lirykw, prozaikw i dramaturgw? Literatw pierwszorzdnych i drugorzdnych? Wrcmy jednak z Zakopanego do Warszawy. Do mieszka prywatnych. Moje imieniny na Przyrynku, o ktrych Nowaczyski pisa, ze paradowao na nich dwu prezesw rady ministrw. Byli to Skrzyski i witalski. Ale poza tym byli te Daszyski i Askenazy, Staff, Berent, Boy, nie liczc caego Skamandra i wojskowej Ziemiaskiej tz. Becka i Wieniawy 112 - wspomina Lecho w Dzienniku. O alkoholu nie ma tu mowy, cho znajc skdind (birbanckie skonnoci Kazimierza witalskiego wykpione byy w jednej z szopek, alkohol jest staym elementem w wizerunku literackim i wspomnieniowym skamandryckiego pukownika Bolesawa Wieniawy-Dugoszowskiego, a pozostali rwnie na og od alkoholu nie stronili) upodobania goci obej si bez niego nie mogo.

111 112

A. Wat: Mj wiek. Pamitnik mwiony. Warszawa 1990.Cz.II,s.74 J.Lecho:Dziennik.T.2.Londyn 1970,s.393.

77

Funkcja bachiczna tej uroczystoci bya funkcj towarzyszc, chodzio przede wszystkim o presti - Lechonia, Skamandra, poezji w ogle. Jan Lecho, cho autor tylko dwu ksiek poetyckich, to wwczas gwiazda literacka pierwszej wielkoci. A jak przedstawiaa si rzecz wrd pisarzy drugorzdnych? [..] Doga-Mostowicz, mia due dochody ze swoich powiecide dla szerszej publicznoci, na chybcika pisanych i pozbawionych ambicji artystycznych. Mieszka wytwornie, w bocznym skrzydle paacyku Poznaskich w Alejach Ujazdowskich, lubowa si w antykach i wydawa cotygodniowe fajfy, ktre zaczynay si we wtorek o pitej po poudniu, a koczyy we czwartek rano zupenym i absolutnym rozoeniem na luksusowych posadzkach wszystkich goci cznie z gospodarzem. Kt nie bra w nich udziau ! Spotykaem tam czered Halam, synn w balecie, Wiecha, ksicia Hohenloche i Bg raczy wiedzie kogo113 - pisze Gombrowicz we Wspomnieniach polskich. Jeli mu wierzy, to w tym modelu funkcja bachiczna zdaje si dominowa, ale gocie rekrutuj si rwnie raczej z krgu elit spoecznych i rodowiska literacko -artystycznego, a luksusowa przestrze spoywania przypomina sympozjony greckie i rzymskie uczty. Zdecydowanie bardziej demokratycznie jest na ulicy Litewskiej, na ktrej mieszka malarz Jeewski: To by mniej ni redniej klasy malarz i y tam z malark, starsz od sie bie, straszliwie szkaradn, grub bab, bardzo wiedmowat , troch obkan, yli z tego, e robili kolorowe pocztwki, po prostu zabarwiali pocztwki na wita. Tam si odbyway trzydniwki, tam. m.in. przychodzi Jaracz na swoje trzydniwki. Brud nieprawdopodobny, cuchno straszliwie. Wszdzie bety rozoone na pododze, jakie pierzyny. Bielizna pocielowa, ktra chyba rok nie widziaa pralni. Oni oboje cuchnli z brudu. I tam zamykano si na trzydniwk, przez trzy dni chleb i kiebasa, i wda. Kady przynosi wd i odbyway si te trzydniwki. Byem raz prawie dwa dni, ale duej nie wytrzymaem. Witkacy mwi, ze trzeciego dnia odbywaa si obszczaja schwatka. To byo jego ulubione powiedzenie. Taka wsplna orgia. Nogi z nogami, rce z rkami, nie wiadomo co do kogo naley.[...] Pili do zupenego zidiocenia. Tyle e Witkacy mia mocn gow, wtedy przynajmniej. Wic podejrzane typy, jakie typy z dow, jaki element bandycki troch, malarze, bywszyje ludi, i tam w tej norze Witkacy by tym piknym, fantastycznie mwicym, pomysowym 114 - tu ponownie powoaem na wiadka autora Mojego wieku. Wierzy czy nie wierzy w te

113 114

W. Gombrowicz :Wspomnienia polskie . Warszawa 1990,s.86 A. Wat: Mj wiek op.cit.Cz.1.,s.126-127.

78

eksperymentalne podre do granic fizycznych, psychicznych, spoecznych? Orgia bya integralnym elementem rytuaw dionizyjskich115, Dionizos ma rwnie ciemne oblicze, ludzka psychika swoj mroczn stron, ktr artyci staraj si zgbi - imaginacyjnie lub zgodnie z zasadami obserwacji uczestniczcej. Samotny poeta ze szklaneczk wina (kuflem piwa, kieliszkiem wdki) piszcy w kawiarni lub i bystro obserwowany przez realnych i potencjalnych czytelnikw; dwu poetw (mistrz i ucze, przyjaciele z konkurencyjnych ugrupowa poetyckich), wsplna biesiada grupy poetyckiej, spotkanie z wielbicielami, satelitami i famulusami i wreszcie popijawa dodenna, wyprawa do rynsztoka, na dno alkoholowe i spoeczne - to podstawowy repertuar literacko-bachicznych zachowa w okresie dwudziestolecia (i nie tylko). Przestrzeni nie wymienion, a w dwudziestoleciu szczeglnie istotn - jest dansing w nocnej restauracji - bo gwiazdom i gwiazdkom literackim wypada bywa i pokazywa si wybranym mieszkacom i obywatelom miasta Warszawy: W barach i restauracjach odbywa si dopiero sortowanie pasaerw.[...] Noc nie yczy sobie, eby wszyscy dopynli do jej oszaamiajcego kresu.[...] Ludzie o skwaniaych humorach, wszystkie wybirki, niedobitki i niedopitki musz odpa [...] Restauracje i bary gasn. Jest pierwsza. Godzina dancingw warszawskich.[...] Godzina druga jest przeomow w dziejach warszawskiej nocy.[...] W kolorowych wiatach wyje brednia pod marmurowe niebo dansingu. I wanie wtedy to si zdarza. Idzie od coctail-barw jakim zdaniem wypowiedzianym zbyt gono, brzkiem szka i tuszem orkiestry. I przychodzi ten moment, kiedy cay dancing wypi o jeden kieliszek za duo. Sala zaczyna wirowa. Nieznajomi pij ze sob. Ludzie gubi si i odnajduj. Dziaacz z kieliszkiem ginu w rku stoi na stole i przemawia do krzesa, ktre trzyma w wycignitej doni. Pikno z okadek pije wdk szklankami z nieprzytomnym i absolutnie obcym pesymist. Dygnitarz cauje si ze studentami i piewa. Popularny przemysowiec taczy solo jaki fantastyczny taniec brzucha, a potem wybucha paczem jak mae dziecko. Ucieraj mu oczy krawatem i cuc go szklankami koniaku. Trzewiejsi uciekaj do domw. Z szatni wyfruwaj paszcze i same znikaj za drzwiami. Kaniaj si im portierzy. Teraz dancingi zaczynaj sobie przerzuca pijanych. Z Cafe-Clubu do Adrii i znowu do Cafe-Clubu. Ju tylko koniak i usta, coctail i wiato, wino i dowcip, whisky i taniec, wdka i ktnia, gin i zabawa. Warszawa wraca z podry116.

115 116

Zob. P.Fouquet ,M.de Borde: Podwjny agent. Prze. S. Gogolewski. od 1990, s.41-65. . Karpiski: Noce warszawskie. W: Liryka i satyra. Przed. J. Iwaszkiewicz. Warszawa 1961.

79

Ten humorystyczno-poetycki obrazek (warto zwrci uwag na pokrewiestwo z atmosfer dancingowych czci Balu w Operze Tuwima i wspomnie o tomie wierszy Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej) wiatopeka Karpiskiego - poety zawieszonego midzy Skamandrem (maym skamandryt nazywa go Iwaszkiewicz) a Kwadryg - czoowego satyryka Cyrulika Warszawskiego, ma jak sdz walory dokumentarne. Opisywana przestrze znana bya bowiem autorowi Poematu o Warszawie z pewnoci z autopsji. wiatek Karpiski, poeta - jedyny wrd nich poeta na serio - pisywa teksty dla kabaretw, ukada wsplnie z Minkiewiczem doroczn szopk, potem zamieszcza codzienne wierszowane fraszki w Kurierze Warszawskim... wszystko to zapewniao mu spory dochd, ktry topi w nocnych lokalach 117- czytamy u Gombrowicza. wiatopek Karpiski by (obok Gaczyskiego) centraln postaci krgu wychowankw Skamandra, poetw-satyrykw skupionych wok Cyrulika Warszawskiego, ostatniej cyganerii w opinii wspuczestnika i pamitnikarza tego krgu 118 . Mielibymy tu do czynienia ze swoist zbiorowoci, ktr mona by nazwa kolektywem bachicznym: To bractwo zapijaczone - wiatek, Minio, Doga-Mostowicz, Jurkowski i wielu innych byo jednym z rysw charakterystycznych wczesnej Warszawy. Nazwabym je dzi moe prekursorskim, gdy ci mdrcy zdawali si jasno czyta w ksigach przeznacze i topili w wdce absurd polskiej sytuacji, tragiczn bezwyjciowo, ktra stawiaa znak zapytania przy kadym rzetelnym wysiku. O ile mi wiadomo, dzi ten klub bimbrowy liczy sobie w kraju sporo adeptw, ktrzy te swoje racje maj ... wwczas grono tych poetw-pijakw jednoczyo si pod znakiem drwiny, dowcipu, kalamburu, igraszki, kawau, oprcz wdki i kobiet niczego nie brao na serio. Nawet forsy! Nie brakowao im smykaki do geszeftu, umieli wyciska zotwki ze wszystkiego 119 - wspomina zazdroci. Nie wydaje si, eby przestrze, rytuay i obyczaje bachiczne rodowiska literackiego (czy szerzej artystycznego - bo do literackich kolektyww bachicznych wchodzili aktorzy, malarze dziennikarze, politycy) dwudziestolecia rni si zasadniczo od sposobu, w jaki uywaa alkoholu wczesna warstwa rednia (inteligencja , mieszczastwo, urzdnicy i biznesmeni, politycy). Kawiarna - bar - restauracja - dancing, obok spotka w mieszkaniach prywatnych i na oficjanych przyjciach, to przestrze, w ktrej poeci i pisarze spotykali si Gombrowicz z niejak

117 118 119

W. Gombrowicz: Wspomnienia polskie,op.cit.s.86. T.Witlin :Ostatnia cyganeria. Warszawa 1989.

W. Gombrowicz, op.cit.s.85-86.

80

ze swoimi realnymi i potencjalnymi odbiorcami. (Przypomnijmy, e w dwudziestoleciu tylko 10% populacji regularnie czytao ksiki, a kultura symboliczna tego okresu okrelana jest formu -wiele dla niewielu120). Alkoholowe wypady w lud(charakterystyczne dla poetw proletariackich) do szynku, knajpy czy mordowni miay charakter podry egzotycznych (Gombrowiczowskie bratanie si z parobkiem) a domniemane (jeli wierzy Watowi) orgie Witkacego byy incydentalnym eksperymentem egzystencjalno-artystycznym, ala Stawrogin. Rwnie socjalne rytuay bachiczne - picie inicjacyjne, picie dla podtrzymania i utrwalenia kontaktw, pijastwa okazjonalne (nowa ksika, premiera spektaklu, nagroda literacka) swoj struktur nie rniy si (i nie rni) od sposobu socjalizowania si alkoholem w innych rodowiskach i grupach zawodowych. Take stopnie upojenia: lekki rausz, szampaski nastrj, popijawa gruntowna, do-denna, samo dno duszy przemywajca(to okrelenie Tuwima z liciku do A.Sterna121 - oraz rodzaje upicia (na wesoo, na smutno) nie wydaj si by specyficzne wycznie dla rodowiska literacko-artystycznego. Podobnie jak kojarzenie alkoholu z zabaw, erotyk i poezj bachiczn (toasty pojawiay i pojawiaj si we wszystkich zgromadzeniach pijackich). Czy literaci jako grupa spoeczna pili wicej i czciej - danych statystycznych na ten temat nie ma, a literacko-wspomnieniowy materia jest mocno podkoloryzowany. Wydaje si natomiast e charakterystyczna dla polskiej obyczajowoci tolerancja i wyrozumiao wobec indywidualnych wyskokw alkoholowych (przy jednoczesnym potpieniu pijastwa jako zjawiska spoecznego i alkoholizmu) 122 rozciga si tu na ca grup zawodow poetw, pisarzy, artystw. Aprobowany spoecznie stereotyp artysty jako jeden z elementw zawiera skonno do napojw wyskokowych i oryginalne wyskoki po uyciu tyche. Tak byo w dwudziestoleciu, tak jest rwnie, jak si wydaje, wspczenie. Rwnie o roli alkoholu w yciu i twrczoci konkretnych poetw (tudzie stopnia zaawansowania choroby alkoholowej) dowiadujemy si z tekstw podawanych zewntrznym i wewntrznym naciskom cenzuralnym, istotnym czynnikiem jest niech lub

120

Zob. S. lkiewski: Kultura literacka 1918-1932. Wrocaw 1973, s.262-406 i A. Koskowska,

Model midzywojenny. Polityka1978, nr 47.

121 122

Wspomnienia o Julianie Tuwimie, op.cit.s.117. Zob. Alkohol w kulturze i obyczaju. Red. J. Grski, K. Moczarski .Warszawa 1972, Alkohol oraz R.

zwizane z nim problemy spoeczne i zdrowotne. Red. I. Wald. Warszawa 1986. K. Frieske, Sobiech: Pijastwo. Interpretacja problemu spoecznego. Warszawa 1984.

81

sympatia do bohaterw wspomnie, wiadome lub nie zabiegi legendotwrcze (chodzi zarwno o bia jak i czarn legend). Alkohol i yciopisanie Ludzi pijcych napoje alkoholowe mona podzieli na trzy kategorie. Jedni pij, by ugasi pragnienie, drudzy ze wzgldw towarzyskich, a trzecia kategoria, by si podnieca i odurza - pisa w broszurze Czem zastpi alkohol w yciu jednostki i narodu, wydanej w 1926 roku nakadem Polskiej Ligi Przeciwalkoholowej w Poznaniu K. Niesioowski, postulujc, poza propagowaniem w yciu towarzyskim mleka, sokw, kawy i herbaty, zakadanie bezalkoholowych gospd dla warstw uboszych. Bowiem istniej lokale, przeznaczone dla ludzi zamoniejszych, w ktrych nie ma przymusu picia alkoholu, jak.np. niektre [p.m.TS] kawiarnie, mleczarnie, jadodajnie123(s.5) A czemu pij poeci? Jeli zwaymy, e na pierwszej stronicy Pisma w. Pan Bg tworzy dopiero wiat, a ju na smej Noe ley urnity w pie, to przekonamy si, e widocznie piln spraw byo obdarzenie czowieka boskim trunkiem gronnym, winem, ktre od Noego do Poego i od Poego do poetw dzisiejszych trbi caymi oceanami najlepsi synowie wszystkich narodw - i wanie poeci w pierwszym rzdzie.[...]. [...] Poeci pij rzeczywicie najczciej i moe najwicej. Czemu si to dzieje - dociec trudno124 - pisze Tuwim w cytowanym ju felietonie In vino veritas. Zatem czemu pij poeci? O wzgldach natury spoecznej, wypenianiu pewnego rytuau towarzyskiego i przyliterackiego ceremoniau pisaem poprzednio. Ceremoniau, ktry (nie tylko w dwudziestoleciu) by swego rodzaju przymusem: Na Sylwestra - pisze we Wspomnieniach polskich Gombrowicz - urzdziem artystyczn popijaw w mieszkaniu mojej matki na Chocimskiej - matka i siostra ....Trwajca do szstej rano zabawa bya widomym znakiem mojego solidnego usadowienia si w warszawskim wiatku literackim.[...] Nie umiaem si bawi w ten sposb. Miaem zy alkohol, jak mnie poucza wielki znawca, wiatek Karpiski, alkohol hipochondryczny i wtrobiany, ktry nie czy mnie z nikim, a wanie odstrcza. Ta melancholijna waciwo nie pozostaa, rzecz

123 124

K. Niesioowski: Czem zastpi alkohol w yciu jednostki i narodu. Pozna 1926,s.5. J.Tuwim: In vino veritas, op.cit.s.574-575.

82

jasna, bez decydujcego wpywu na moje literackie losy, albowiem w Polsce atwiej wyobrazi sobie literata bez pira ni bez kieliszka.125 Alkohol hipochondryczny w opozycji do towarzyskiego (odpowiadajcy do pewnego stopnia pojawiajcemu si we wspomnieniach Stanisawa Przybyszewskiego vin gai i vin triste126) - to zarazem dwa z powodw (opisywanych w literaturze fachowej i znanych prawie wszystkim z wiedzy potocznej), dla ktrych nie tylko poeci sigaj po kieliszek - aby od rzeczywistoci uciec lub przeywa j w sposb szczeglnie intensywny. To ten drugi powd jest dla Tuwima - alkohologa szczeglnie istotny. Lecz poza przyczynami bd to natury anegdotycznej, bd wynikajcej z trybu ycia, zagldanie poetw do kieliszka ma gbsze, istotniejsze przyczyny. Nie wierz w zalewanie robaka ani tak zwane rozpdzanie trosk za pomoc alkoholu. Trunek ten bowiem ma to do siebie, e kade uczucie pogbia jeszcze bardziej. Smutek jest po pijanemu smutniejszy i rado radoniejsza. Ja osobicie, majc jakiekolwiek zmartwienie, unikam alkoholu, gdy wiem, e w oparach jego uronie ono do rozmiarw blu i rozpaczy. Rado natomiast, nawet w stanie ukrytym, skropiona porcj mocnego pynu, ponosi z kopyta, a serce skacze do mzgu i strzela oczyma w tak dal, o jakiej nawet zwariowanym astronomom si nie nio. W gowie powstaje zamt, pewne zawoalowanie, zamienie, lcz jednoczenie dziwna ostro i dobitno o d c z u c i a; zaczyna si wrzawa i galop mylowy, ttent wyobrani, kady odruch woli staje si imperatywem, rzeczywisto nie nabiera ksztatw fantastycznych, jakby kto mg sdzi, lecz przeciwnie - ukazuje si obnaona i prawdziwa, w caej swej bezwzgldnej okazaoci; ycie podniesione do kwadratu uwypukla si i porywa nowymi formami, ktre jeszcze przed godzin byy zatarte i niepozorne; popd odwagi, nieoczekiwane gesty, wesoa wolno, szczero i rzewno, nieprzeparta ch do miechu, piewu i taca, podziw, budzony przez n a j z w y k l e j s z e rzeczy, wreszcie cae mnstwo miesznostek, jak np. tajemniczo, z jak czowiek pijany opowiada najprostsz histori, lub nieuzasadnione pretensje, z jakimi ni std ni zowd zwraca si do najlepszych przyjaci - wszystkie te cechy maj wiele uroku i swoistego wdziku.127 Tuwim, jak sdz, do precyzyjnie opisuje to, co po latach Antoni Kpiski nazwie dionizyjskim stylem picia128. W przytaczanych wczeniej obficie cytatach z epoki znale mona zreszt egzemplifikacje pozostaych stylw picia opisanych przez Kpiskiego.
125 126 127 128

W. Gombrowicz: Wspomnienia polskie, op.cit.s.85. S. Przybyszewski : Moi wspczeni. Warszawa 1995,s.307-311. J.Tuwim: In vino veritas,op.cit.s.576. A. Kpiski: Alkohol. W: Rytmy ycia. Krakw 1976,s.208-217.

83

Tuwim wspomina o neurastenicznym zalewaniu robaka, kontaktowy styl picia (stopniowo przechodzcy w dionizyjski) pojawia si w relacji o pobycie Tuwima w Paryu i jest powszechny w krgu Skamandra, styl heroiczny egzemplifikuje zachowanie Wata w Zakopanym, a opisywane przez niego trzydniwki Witkacego wyranie zbliaj si do stylu samobjczego. Opisywany przez Tuwima stan dionizyjskiego upojenia (pojawia si tu zreszt podobna leksyka) jest szczeglnie widoczny we wczesnej twrczoci skamandrytw (i futurystw zwaszcza Brunona Jasieskiego) - przede wszystkim w Wionie i winie Wierzyskiego, Czyhaniu na Boga i Sokratesie taczcym Tuwima, a nieco inaczej (i chyba gbiej) w Dionizjach Iwaszkiewicza129 . Nie znaczy to, ebym sugerowa, i wiersze te pisane byy w owym dionizyjskim upojeniu. Od stymulujcej poezj roli alkoholu Tuwim wyranie si odegnuje, odcinajc si zarazem od wzorcw modernistycznych, przewartociowujc tradycj francuskiego symbolizmu: Prosz nie sdzi, ze uwaam alkohol za stimulus poetycki. Bynajmniej. Wstrtem napawaj mnie owi oszuci liryczni, ktrych teraz na szczcie jest mniej, lecz ktrzy przed 20 laty grasowali bezkarnie po wszystkich literaturach, upijajc si i piszc ponure i kiepskie sonety o duszy. Panowanie Nosa z Wesela Wyspiaskiego skoczyo si bezpowrotnie, a my poeci wspczeni, wiemy e indyjski Soma, bg soku odurzajcego, jest jednoczenie bogiem odurzajcego sowa - i niepotrzebna jest nam butelka pod pach, aby zazna upojenia. Bd tedy traktowa alkohol jako zjawisko, nie szczdzc mu wprawdzie sw naleytej pochway, lecz bdc dalekim od snobistycznych maksym na temat ucieczki za jego pomoc od tak zwanej gupio szarej rzeczywistoci. .Bodlerowskie enivres-vous zgbi trzeba i przemyle, aby zrozumie, i wino tak samo pynie z otwartego nieba, jak z odkorkowanej butelki.130 Nieco inaczej kwestia ta wyglda w ujciu Stanisawa Ignacego Witkiewicza (ktry do tej pory wystpowa w tym szkicu raczej jako zwolennik obserwacji uczestniczcej). Opowiadajc si za absolutn prohibicj, wycza z niej jednak literatw i artystw (podobnie selektywn prohibicj proponuje w swoim tekcie Tuwim). Powouje si przy tym na wasne dowiadczenia i eksperymenty dotyczce wpywu alkoholu (i narkotykw) na swoj twrczo artystyczn:

129

Zob. M. Gowiski: Maska Dionizosa. W: Mity przebrane. Krakw 1990,s.5-54 oraz G.Godlewski:

Bachus w kontuszu...op.cit.s.112-118.
130

J.Tuwim: In vino veritas,op.cit.s.575

84

Ja sam do trzydziestego roku ycia nie piem prawie nic. Pniej czasami uywaem alkoholu przy pisaniu pierwszego szkicu rzeczy scenicznych. Bynajmniej nie pisaem po pijanemu - tylko wskutek chci szybkiego naszkicowania caoci musiaem si wzmocni paroma wdkami, po prostu dla dodania sobie si. Powieci moje, wbrew mniemaniu niektrych, s kompletnie narkotik- und alkoholfrei. Rysowaem za po pijanemu, to przyznaj, i to nie tylko po pijanemu, ale eksperymentowaem ze wszystkimi znanymi narkotykami i mimo e stanw tych jako takich nie uznaj, w portretach w tych wanie stanach robionych dokonaem na bardzo ma skal rzeczy, ktrych bym jednak bez tego nigdy wykona nie potrafi. [...]131 Witkacy dokonuje specyfikacji dziaa artystycznych ze wzgldu na moliwo wspomagajcego dziaania alkoholu. Alkohol pozwala kombinowa materia, jest przydatny do wspomagania umiejtnoci z zakresu techniki artystycznej: Ale bezwzgldnie zgubnym jest wszdzie tam, gdzie chodzi o operowanie pojciami. Uatwia poczenia - moe pomc do skonstruowania ad hoc humorystycznej mowy np., ale nie pomaga tam, gdzie chodzi o sprawno orodkw najwyszych, przy komponowaniu poezji, dramatw i powieci, wszystko jedno, e dwie pierwsze istnoci s dzieami sztuki, a trzecia nie - materiaem s pojcia. [...]132 Witkiewicz wskazuje na sposb, w jaki alkohol modyfikuje i deformuje przebieg procesu twrczego: alkohol usuwa nud, t integraln cz prawdziwie wielkiej twrczoci, bawi zbyt samym aktem tworzenia, a nie daje skontrolowa wynikw przez oglnie optymistyczny ton caoci procesu - dotyczy to nie tylko pracy, ale wszystkiego.. Nie pozwala on bowiem widzie ujemnych stron adnego zjawiska, pozbawia krytycyzmu, kae si zachwyca najbezecniejszymi bzdurami, zmusza do widzenia utajonych konstrukcji tam, gdzie jest mietnikowy chaos, dezorganizacja i zgnilizna.133 Dozwalajc uywanie alkoholu artystom i literatom, ktrzy wiedz z absolutn pewnoci, e mog si wyprztyka i ze bezwzgldnie bez pomocy alkoholu nic by wartociowego nie stworzyli, wskazuje zarazem, e s artyci, ktrzy si niszcz twrczo, i s tacy, ktrzy zapijaj tylko wasna nico, prcz dziwnego gatunku takich, ktrzy si sami jako ludzie w zwizku ze swoj twrczoci tworz.
131

St. I. Witkiewicz : Alkohol. W: Narkotyki i niemyte dusze. Wstp i oprac. A. Miciska. Warszawa

1975,s.95
132 133

Op.cit.s.96. Op.cit s.97.

85

Szereg

uwag autora Nienasycenia koresponduje zarwno z wiedz potoczn

jak i

wspczesnymi ustaleniami alkohologii. Opisuje

tzw. zespl abstynencyjny: fizyczna

gltwa , poczucie totalnej nudy, pesymizm i stany depresyjne; wprowadza podzia na alkoholikw codziennych i cyklicznych; przedstawia mechanizm wpadania w nag, jego konsekwencje psychiczne i spoeczne, sposoby zerwania z naogiem. Wspomniana jest rwnie rola pastwa, ktre toleruje umiarkowany alkoholizm dla doranych celw uspokojenia metafizyczno-bydlcych stanw swoich obywateli134. Sam Witkacy podobno alkoholikiem nie by - jakkolwiek przekonanie o tym stanowio istotny element legendy biograficznej autora Narkotykw. Nawiasem mwic ani w dwudziestoleciu, ani jak si zdaje dzisiaj okrelenie alkoholizmu (choroby alkoholowej, problemw zwizanych z alkoholem) nie jest jednoznaczne. W jzyku potocznym (oraz w hasach encyklopedii wydawanych w midzywojniu) sowa pijak i alkoholik wystpoway niejednokrotnie jako ekiwalentne, lub te okrelenie alkoholik oznaczao wzmocnienie okrelenia pijak - notoryczny pijak, naogowy pijak.. Zadajc pytania testu baltimorskiego135 (19) sylwetkom wyaniajcym si ze wspomnie o kanonicznych poetach polskich XX wieku ( Witkacym, Tuwimie, Gaczyskim czy Broniewskim) bd ich literackim alter ego nie mielibymy wtpliwoci, e uzyskane odpowiedzi wiadcz z duym prawdopodobiestwem o alkoholizmie (2 twierdzce), bd za alkoholizmem definitywnie przemawiaj. Z kolei typologia wprowadzona wspczenie przez E.M. pod Jellinka (alkoholizm typu alfa, beta, gamma, delta136) pozwala wikszo pijcych

jedn z tych kategorii podcign. W tym rwnie Tuwima, ktremu alkohol towarzyszy od lat gimnazjalnych (mia podobno sab gow, usn na studniwce) do mierci (ostatnie trzy kieliszki wdki w poczeniu z halnym niewtpliwie przyczyniy si do jego zgonu). Ale przecie nie pi w latach trzydziestych z powodu choroby wrzodowej odka (a za to podobno wcha kieliszki pijcych kolegw). A co z tym stymulowaniem pracy twrczej? Czy rzeczywicie alkohol nie by mu potrzebny do pisania? Ona [chodzi o Wiktori Winnick, zaufan lekark Tuwima], jedna z niewielu, zdawaa sobie spraw, jak grony jest jego stan zdrowia, prosia, eby nie pi, ale na to wyrzeczenie nie mg si zdoby, zawsze mawia: Musz mie kieliszek w poudnie, bo inaczej ze mn klapa i nie mog pracowa137 - czytamy we wspomnieniach o poecie
134 135 136 137

Op.cit.s.102. B. T. Woronowicz :Alkoholizm jest chorob,op.cit.s.33. Zob. K. Frieske, R.Sobiech: Pijastwo..op.cit.s.95-98. Wspomnienia o Julianie Tuwimie,op.cit.s.350.

86

Miosz w Zniewolonym umyle nie ma adnych wtpliwoci i stwierdza autorytatywnie: Delta by naogowym alkoholikiem. Alkoholizm (zwykle byy to cykle trwajce po kilka dni) wprowadza go w stan halucynacji, ktry wyraa si dziaaniami jakie nie zdarzaj si innym pijakom. Wchodzi do biura podry i da szklanki piwa. Jecha dorok (przed drug wojn wiatow ten sposb lokomocji cigle jeszcze pospolity by w Warszawie), zatrzymywa dorok, zdejmowa palto, rzuca je na jezdni i w obliczu zdumionego tumu sika flegmatycznie na palto; by to akt najzupeniej irracjonalny, trudno byoby wyledzi powody, poza skonnoci do ekshibicjonizmu. Do swoich znajomych przychodzi i uskara si, e trudno mu byo znale adres, bo jak mwi, jego ludzie, ktrych porozstawia na ulicach i ktrzy mieli mu pokazywa drog, tak si przebrali, e nie mg ich rozpozna. Te i tym podobne wybryki wiadczyy, e Delta poprzez alkohol zanurza si w wiat opowieci E.T.A. Hoffmana czy Edgara Poe. Otoczony by z tego powodu legend. W kawiarniach literackich lubiono opowiada najnowsze wariactwa Delty.138 Tyle e oczywicie nie o Tuwimie, ale o Gaczyskim tu mowa. Alkohol w yciu, legendzie literackiej i twrczoci K. I .Gaczyskiego to temat na osobny szkic, a waciwie studium z pogranicza psychologii twrczoci, poetyki i socjologii literatury. Tu chciabym tylko zasygnalizowa rol alkoholu w kreowaniu (w tekstach poetyckich i tekstach zachowa ) poetyckiego wizerunku Gaczyskiego, na ktry zoyy si dwie, waciwie opozycyjne role artystyczne. Jedna z nich to poeta ludus, wywodzca swj rodowd z tradycji literatury sowizdrzalskiej, rola rybata, bazna, szarlatana. Alkohol jest tu elementem wsptworzcym wizj karnawaowego wiata na opak. Druga - to poeta przeklty, cygan, traktujcy alkohol jako rodek zapomnienia i wehiku umoliwiajcy docieranie do Absolutu. Kontaminacja tych dwu rl dawaa w efekcie wesoego dekadenta a la russe, jak nazwa Gaczyskiego K. W. Zawodziski. Poeta dugo pozostawa w krgu Wiadomoci Literackich, a waciwie ich ludycznego przedsionka czyli Cyrulika Warszawskiego, na ktrego amach kreowa swj autowizerunek wspczesnego rybata i karnawaowego satyryka politycznego, ostentacyjnie, a do parodii, popierajcego polityk sanacji i zwalczajcego jej przeciwnikw z lewicy i prawicy. W poowie lat trzydziestych Gaczyski wpisuje si i jest wpisywany w inny ukad polityczno -ideowy, a jego aktualni polityczni przyjaciele chc stworzy nowy image poety, jako barda narodowej prawicy. Szydercze Skumbrie w tomacie i pamflet - manifest Do przyjaci z Prosto z
138

Cz. Miosz :Zniewolony umys. Pary 1980,s.170-171.

87

Mostu to dwie najwaniejsze literackie artykulacje tej nowej roli Gaczyskiego. Wywouj one specyficzn reakcj strony liberalno- skamandryckiej, cigajcej Gaczyskiego nie tyle na ziemi, ile pod st. Oto jak pisa Tuwim w satyrycznej replice na Skumbrie w tomacie: Raz do gazety Haje do czynu! (ozr na szaro ozr na szaro) Przyszed Konstanty, wlany ze spleenu. (ozr na szaro chrzan) [...] Wypiem - mwi - czystej butelk (ozr na szaro ozr na szaro) Trzy bomby piwa, rumu angielk. (ozr na szaro chrzan)

Potem -powiada - whisky -powiada (ozr na szaro ozr na szaro) - I nic - powiada - nic nie pomaga (ozr na szaro chrzan) [....] Zamiast si trapi nud i trosk (ozr na szaro ozr na szaro) Niech pan rozwie kwesti ydowsk (ozr na szaro chrzan) [...] Poszed Konstanty; co mia, to przepi, (ozr na szaro ozr na szaro) Wyrn gudajw. Nic mu nie lepiej. (ozr na szaro chrzan) - Tylem si narn, prosz gin z rumem (ozr na szaro ozr na szaro) A le cholera. Nic nie rozumiem (ozr na szaro chrzan)

88

Jeszcze raz z rumem i pepermentem (ozr na szaro ozr na szaro) Gdzie upragnione dolce far rnite? (ozr na szaro chrzan) .. .Heje do czynu ozr na szaro Kocio na szaro ydzi na szaro Ozr do czynu czyny do chrzanu! CHRZAN, miy Kociu CHRZAN! Mechanizm satyrycznej negacji jest do prosty - przemiana ideowa Gaczyskiego potraktowana jest jako efekt nie dajcego si zaspokoi godu alkoholowego czy te nie dajcej si zapi chandry, a quasi pijacki bekot ostatniej zwrotki suy kompromitacji nacjonalistycznej ideologii tygodnika Prosto z Mostu, w ktrym Gaczyski zaczyna peni rol poety wyraajcego najwaniejsze wartoci narodowe i religijne. W niepublikowanej polemice Tuwima z tekstem Gaczyskiego Do przyjacil z prosto z Mostu (pamfletem czy wrcz paszkwilem na rodowisko Wiadomoci Literackich efekcie satyr gromic: Pomylaem sobie, e cuchnca rzygowina bardzo utalentowanego poety wynika z jakiego gruntowniejszego pijastwa i e wszystkie te nikczemnoci, zawarte w jego penym objawie kazaniu i egzorcyzmie, napyny podczas kolejnej trzydniwki, bardzo za (o, jak bardzo!) trzewy p.Piasecki wydrukowa to ku uciesze wszystkich, pognbionych przez paru ydw z Wiadomoci Literackich, geniuszw obozu narodowo-radykalnego., a dalej Tuwim odwouje si ju do faktw (?) okooliterackich, do tekstw-zachowa zwizanych z bachiczn przestrzeni kultury literackiej: A wiecie za co ta wdziczno? Za to, e ja, przedstawiciel poezji na ktrej dnie nigdy nie byo czowieka, a zawsze najwicej nienawici [...], e ja gdy oceaniczny chrzecijanin zapi si tak straszliwie i gronie, i go najblisze otoczenie opucio i zosta sam, ze ja go odwiedziem i lekarza uprosiem, eby si nim zaopiekowa i z rk kelnerw go wyrwaem, gdy awanturujcego si wyrzucali z cukierni, gdzie ku uciesze mieszczaskiego mobu arcytragiczne dzie w dzie wykrzykiwa Powiecie, ze to samochwalstwo, ze si o tak
139

),

zatytuowanej Smorgoski Savonarola - aura ludyczna ssiaduje z oburzeniem, dajc w

139

O wsppracy Gaczyskiego z Prosto z mostu i jego rolach komunikacyjnych w kulturze

literackiej dwudziestolecia i po wojnie zob. T. Stpie :O satyrze. Katowice 1996,s.197-251.

89

prymitywnych przysugach dla bliniego, a zwaszcza dla przyjaciela poety nie mwi[...] Ale w tym wypadku trzeba to powiedzie, coraz bowiem okrutniejszy staje si ten wiek okrutny, jeeli wesoy z pocztku, a potwornie uciliwy przy dalszym przebiegu kadego pijastwa kompan, Kocio Gaczyski, potator[pijak] i womitor wszystkich Wrblw i Adrii warszawskich, wazi nagle na kazalnic i owiadcza, e id rzdy miujcych, gidi d, dogi d -oranges and lemons, a wobec tego i wobec niego, tudzie p.Piaseckiego - ja jestem parszywym stworzeniem i kanali.140. Tuwim nie denucjowa Gaczyskiego jako pijaka czy wrcz alkoholika. To przecie sam Gaczyski uczyni alkohol jednym z istotnych elementw swego yciopisania, alkoholowe ekscesy zapamitane w relacjach wspomnieniowych koresponduj z autowizerunkiem jaki Gaczyski kreuje w swojej poezji (w ktrej - inaczej ni u Tuwima - nie ma wyranego podziau na liryk i satyr, ton serio i purenonsens): W jego midzywojennych tekstach znale moemy poetycko medyczn(?) diagnoz: "I tylko w krtani gniewu wist i przewrcony stolik. Pyn przez miasto l a s t n o t l e a s t poeta-alkoholik." [Julian Prostrata] Portret waganta, wspczesnego rybata : "Po co dziewki uwodzi, noc domy nachodzi, sen rwc dziecitek; i po co "Pod Zegarem" la w brzucho wino stare witek i pitek?

Zna go dobrze Warszawa: Poycza - nie oddawa, nasienie draskie; a "poetyczne dale" to byy te skandale w "Maej Ziemiaskiej".
140

J. Tuwim: Utwory nieznane. Oprac, T. Januszewski, od 1990,s.221-222.

90

[mier poety] oraz , cygana , poety przekltego: Przecie nie dla mnie spokj ksig lnicych wysoko i wiosna te nie dla mnie, soce i ru wonna, tylko noc, noc deszczowa i wiatr, i alkohol serwus, madonna. (Serwus madonna) Wszystkie te portretowe ujcia mona znale w jednym tekcie, wyrazicie sytuujcym Gaczyskiego-bohatera swoich wierszy w bachicznym kolektywie literackim, ktry staje si tu podmiotem utworu: Wic odjedasz, oszucie, sodki szarlatanie, Ktry kocha alkohol, cygara i czaple Ktry by taumaturga, bufon i hochsztapler, Odjedasz, a wic jede na karku zamanie!

Ach, znamy, dobrze znamy twoje promenady Od Kresw do Ziemiaskiej, z Ziemiaskiej do Kresw ddyste raidy autami z crkami mechesw, noce w mrocznych winiarniach, komersze i szpady. Faktycznie, pamitamy noce inferalne i Poemat o piekle i licik Lechonia twoje usta za due, spalone przez koniak i przez mioci sotne, a fenomenalne O, poeto najsodszy, hodujcy kwiatki robicy tricki lepsze ni wity Franciszek, pustk serca wyleczy ci peny kieliszek, I krawat, w ktrym lnia dua za twej matki. [Na dziwny a niespodziewany odjazd poety Konstantego...]

91

By moe utrwalone w legendzie i autolegendzie literackiej poetycko-alkoholowe happeningi Gaczyskiego miay rwnie charakter terapeutyczny sugeruje to we wspomnieniowym tekcie Jerzy Zagrski : Legenda bazestw i rozrbek wyolbrzymiaa kwesti.[...] Na skutek specyficznych cech organizmu Gaczyski mia usposobienie euforyczno-depresyjne. Po okresach gorczkowego oywienia, najczciej gorczkowej pracy energia si wyczerpywaa, nastpowao osabienie siy twrczej, a nie znoszc bezczynnoci, wpada wtedy w depresj, ktr trzeba byo czym przerwa. Wtedy pikna podr, wspaniay koncert, jaka przygoda mogy odegra rol katalizatora. Sama dawka bywaa niewielka, istotna bya rozrbka acuch bazestw i pomysw. Trwa kilka dni, a ktrego poranka ich bohater wymyty i ogolony wraca do normalnego stanu. Znowu nastpowa okres trzewej, wytonej pracy, w czasie ktrego Gaczyski nie tyka kieliszka. Odrzucao go wtedy od wdki, czu do alkoholu wstrt.141 Poeta-abstynent, pisarz poddajcy si z niechci towarzyskiemu przymusowi picia, bibosz i birbant, pijak, alkoholik chroniczny i cykliczny - i znowu role, ktr odgrywa alkohol w yciu poetw i artystw nie rni si specjalnie od tego, co inni, normalni ludzie robi z alkoholem (czy raczej co on robi z nimi).W wypadku trzech z omawianych tu poetw(Witkacego pozwalam sobie nazwa poet, idc za sugesti Gombrowicza) mamy do czynienia z trzema sposobami uywania alkoholu w yciopisaniu. W wypadku Witkacego jest to dokonywany na sobie eksperyment, ktrego efektem s zarwno artefakty jak i paranaukowe rozprawki. W wypadku Gaczyskiego mamy chyba do czynienia ze wiadom lub pwiadom strategi zachowa literackich - swoje instrumentem poetyckiego alkoholowe ekscesy (ktre by moe byy form autoterapii w stanach gbokiej depresji) czyni on jednym z elementw kreowanego wizerunku, mu rl politycznych. Tuwim (niezalenie od traktowania alkoholu jako rodka stymulujcego - jeli wierzy wspomnieniom) wcza alkohol w swoje filologiczne i etnograficzne zainteresowania, jest autorem kilku artykuw o alkoholu i obyczajach zwizanych z jego piciem, wydaje w 1935 roku Sownik pijacki i antologi bachiczn (Sownik wznowiono ostatnio ze wstpem innego literata-alkohologa Jerzego Pilcha), planuje wydanie obszernej publikacji marketingu. I zarazem sposobem na podwaenie, ujcie w ludyczny nawias wmawianych

141

Wspomnienia o K.I.Gaczyskim. Red.A.Kamieska i J.piewak. Warszawa 1961,s.234-235.

92

powiconej roli alkoholu w kulturze polskiej. Jednoczenie autor Rad dla pijakw czyni alkohol istotnym motywem swojej liryki, satyry i tekstw kabaretowych .

Alkohol w poezji Juliana Tuwima Wydaje si, e dwudziestoleciu midzywojennym najbardziej alkoholowa jest twrczo Juliana Tuwima. Oczywicie bachiczne motywy pojawiaj si u innych, przede wszystkim u Gaczyskiego. Wspominaem ju o wierszach Wierzyskiego i Jasieskiego, Dancingu Pawlikowskiej -Jasnorzewskiej. Przypomnie jeszcze trzeba Karczm Lemiana i Karczm Jurgowsk Liberta oraz Bar pod zdechym psem Broniewskiego ( i oczywicie jego wiersz Poeta i trzewi). Mona jeszcze wspomnie o Knajpie (i Pijastwie) Czechowicza, a Bar znajdziemy rwnie u Peipera. Osobn kwesti jest temat alkoholu w proz ie i dramacie dwudziestolecia.142 Motyw alkoholu w poezji Tuwima jest tematem na osobny szkic - tutaj z racji ograniczonej objtoci tego tekstu zasygnalizuj tylko kwestie, ktre wydaj mi si naji stotniejsze143. I znw, jeli wierzy wspomnieniom, pierwsze teksty Tuwima w ktrych pojawia si alkohol powstaj w czasach gimnazjalnych. Coraz odwaniej, coraz zadzierzyciej poczynalimy sobie, stadko rozbujaych rumakw, pod przewodem tego, co piewa o sobie: ja wdk pij - ko swawolny, Harcuje, robic dziury w niebie, Ja w poetyckich dymu kbach, A wrcy ko pode mn dba, [...] Z t wdk nie byo najlepiej. Nie mia Julek mocnej gowy144 - wspomina towarzysz dzkich lat gimazjalnych, roziew midzy poetyck deklaracj a praktyk uzasadniajc faktem przespania przez Tuwima studniwki. Od tego gimnazjalnego wiersza niedaleko ju do dionizyjskiego upijania si yciem w programowym wierszu Poezja, szargania autorytetw filozoficznych w Sokratesie taczcym, ociekajcego mamazj Marchota w

142 143

Zob. G. Godlewski :Bachus w kontuszu, op.cit.s.111-124. Przywoujc i cytujc utwory Tuwima wykorzystuj nastpujce wydania: J. Tuwim: Wiersze.

Dziea. T.I-II. Warszawa 1955, J.Tuwim: Jarmark rymw. Dziea. T.III. Oprac. J. Stradecki. Warszawa 1958, J. Tuwim :Wiersze nieznane. Zebra. i oprac. T. Januszewski. Warszawa 1991.
144

Wspomnienia o Julianie Tuwimie, op.cit.s.48-49.

93

Syna poetowego narodzinach, ktry jak pamitamy, ochrzczony wiconym winem mie bdzie na imi Dionizy. W dwu tomach Juweniliw spotykamy szereg wierszy w ktrych centralnym motywem jest alkohol, czynno picia lub stan upojenia alkoholowego. Na szczegln uwag zasuguje wiersz alkoholiczno-miosny, List, dedykowany przyszej onie (historia tej mioci to nie tylko juwenilia, tom Sidma jesie, ale wtek przewijajcy si przez ca twrczoc Tuwima): Przyjed tu do mnie, bo mnie nuda zjada, Bo z nudy pisz na skrawku papieru... ...I przywie z sob butelk likieru, Czerwonowarga i blada. Niechaj mnie szczcie cho raz jeszcze spotka! Czy wiesz? Tu w odzi nie sprzedaj trunkw.... Przywie mi likier(i ar Twych caunkw), Gorcobiodra i sodka... Przywie mi likier... Niech, jak gwiazdy w niebie Chartreurse w kieliszku zabynie...WypijLikier zostawisz i znowu odyj!!! A potem...wr tam do siebie Powizane wtki mioci, alkoholu i poezji pojawiaj si w poezji Tuwima wielokrotnie zarwno traktowane serio (Alkohol , Odpowied) jak i artobliwie (Sprzeczka z on.), a likier staje si tytuowym bohaterem wiersza z tomu Sokrates taczcy. W wierszach satyrycznych Tuwima z Jarmarku rymw wino towarzyszy bohaterowi-poecie podczas Pierwszej kolacji w pensjonacie, spotykamy tu rwnie relacj ze spotkania z Wadysawem Broniewskim ( Ostro urnlimy si czyst/ Wadek i ja/Wadek jest twardym komunist/ Gdy w czubie ma - Dyskusja ). Jest opis jazdy samochodem wwczas - znakiem nowoczesnoci (Jazda dzika, bez pamici/Motor pijany/ja pijany - Auto ) i pijacki skaz(Apssolutnie-lutnie pijany/stopijany, trzystapijany,/tocz Kosmos jak Konkurencja,/gdy obijam uliczne ciany - Pretensje). Mamy tu rwnie wgld w polityk personaln sanacji ogldan przez dno kieliszka z kolejnymi trunkami( Poeta siedzc w oknie baru na Nowym wiecie obserwuje oywiony ruch samochodw) oraz alkoholow manifestacj negatywnego stosunku do demagogii politycznej (Przestroga dla idiotw) oraz

94

- niezwykle poyteczne - Rady dla pijakw (np. Zastaw si, a postaw; Nie odkadaj nigdy do jutra tego, co moesz wypi dzisiaj; Po wypiciu jednej wdki, wypij zaraz drug, eby tej pierwszej nie byo w oadku smutno; Dobry trunek na stosunek). W lirycznych tomach wierszy Tuwima moemy spotka poetyckie szkice socjologiczne Pie sobotniego wieczoru to wzorcowa wrcz egzemplifikacja, charakterystycznego pono dla Polakw, heroicznego stylu picia (tu w wydaniu plebejskim), a obok tego Pijastwo145 studium zawansowanej choroby alkoholowej dwojga osb(a moe rwnie poetycka transpozycja obrazu Absynt Edgara Degas). Atmosfera alkoholowo - orgiastyczna pojawia si zarwno w modzieczym dytrambie Wiona, ktry wywoal literacki skandal stajc si zarazem fudamentem sawy Tuwima, jak i w Tuwimowskiej summie liryki, satyry i kabaretu - skonfiskowanym przez cenzur poemacie Bal w Operze.146 Motyw alkoholu wchodzi w centraln dla midzywojennej poezji Tuwima opozycj kultura natura (pisa o tym przekonywujco Ireneusz Opacki 147 ), metropolia- prowincja, reprezentant wielkomiejskiej masy hipnotyzowany przez totalitarn ideologi - i prosty czowiek, z ktrym solidaryzuje si podmiot-poeta (Karczemny jestem czowiek,/Karczemny patriota/ Chmielny mj zamiar ziemski./Pijana w yciu ochota/ Garduje jeden z drugim/Za Polsk mocarstwow,/a tobie za imperium/ Kt w szynku, bujna gowo! - Patriota). Nie znaczy to, ze w poezji Tuwima nie pojawiaj si nowe zjawska zwizane z alkoholem i wiekomiejsk sceneri - wystarczy wspomnie - Coctaill, Dansing, Skandal. Bohater poeta w wierszach wierszy Tuwima to niejednokrotnie czowiek pijany - cho niekoniecznie alkoholem, a stan upojenia jest stanem intensywnoci poetyckiego przeywania wiata(Wiatr czeka mnie na dworze/I szumi. Ja tymczasem/Szklankami pij zorz,/Gupiejc nad szynkwasem Przygoda; Ustokrotni swe oczy, upij spojrzenia[...]Koami zawiruj myli me pijane[..]Ach, drzewa, ach kroczenie, alkoholu wiosny- W Warszawie)

145

O tych i kilku innych wierszach Tuwima pisze G.Godlewski: Bachus w kontuszu...op.cit.s.113, Pisz o tym szerzej w ksice Kabaret Juliana Tuwima, op.cit.s.158-230. I.Opacki: Rousseau mieszczaskiego dwudziestolecia. Samotno i wsplnota w

114-118.
146 147

midzywojennej poezji Juliana Tuwima. W: Idem: Krl Duch, Herostrates i codziennoc. Szkice. Katowice 1997,s.76-134.

95

Wie si rwnie alkohol - jak ju wspominaem wczeniej - z definicj poezji, sowa, stworzenia (W Barwistanie, Coctaill, Rozmylania), a w pozostawionym w rkopisie wierszu Adam, alkohole s czynnikiem genezyjskim. W twrczoci Tuwima alkohol kojarzony jest z poetyk i polityk, yciem spoecznym i przeyciem dogbnie osobistym; z tym, co egzystencjalne i tym, co metafizyczne; rwnie czsto pojawia si w poezji i prozie, liryce, satyrze i utworach kabaretowych. Alkoholowym wierszem (Do kelnerki w Kopciuszku) wita poeta Polsk po wojnie, jego ostatni zapis liryczny (Dla oszczdnoci zgacie wiato wiekuiste, gdyby mi miao kiedykolwiek zawieci)napisany jest przy stoliku restauracji w Zakopanym, a jeden z pozostawionych w rkopisie wiersz zapowiada by moe wskrzeszenie lirycznej weny Tuwima, ktra zgasa wraz z przestrzeni socjaln i polityczn dwudziestolecia. To poetycki lad odwily, zapowied padziernikowego przeomu, polskiej rewolucji. Alkohol czony jest tutaj z poetyk i polityk, z buntem spoecznym i poetyck kreacj. I na zakoczenie wiersz ten pozwol sobie zacytowa: Kto jest alkohol? Rokoszanin Rodem z fermentu i zaburze. Przeto, z krwi nasz pomieszany, Upaja buntu rozkoszami; Wyskok - jak ten, kto z ciby ludzi Wyskoczy, krzyknie i obudzi Rewolucyjn w tumie pie! Przybywaj, Wino! Porwij! Nie mnie! Napiwszy wiersze na ciciw Niech [gniewem] pra, ogniem zion! Wysadzaj korki, wino mciwe, W piwnicach duszy uwizione!

Wysadzaj korki, wino gniewu! Wtr pienny strumie w strumie piewu I cznym tokiem, wsplnym ostrzem Do gowy uderz! Oto znowu Chc wierzy w sowa - w te najprostsze I znw si ucz, jak za modu, Zotego abecada swobd,

96

Twym szumnym upojony moszczem! O, soku ycia! Mowo twrcza! ..................................................

Kabaret osobny Mirona Biaoszewskiego

1. Kabarety poetw Jak wszyscy wiemy, kabaret to specyficzna instytucja i zarazem typ widowiska teatralnego, skadajcego si z piosenek, melodeklamacji, wierszy satyrycznych, scenek dramatycznych (skeczy) i kupletw. Schody, pira i najpikniejsze nogi (Parya, Warszawy, Moskwy) maj w spektaklu niebagatelny udzia. Wszystko to wizane jest tekstem konferansjerki, a konferansjer jest niejako przewodnikiem tego kabaretowego chru. A jak rzecz wyglda w wypadku kabaretw poetw? Pierwszy polski kabaret tworzony by przede wszystkim przez rodowisko plastykw i literatw-amatorw. Zielony Balonik by duchem z XIX wieku, zamyka jeszcze epok Modej Polski i bohemy, by elitarny i w znacznej mierze autoteliczny. Trzy kabarety autorskie XX -wiecznej Polski - to: Picador - preskamandrycki kabaret poetw, Zielona G Konstantego Ildefonsa i Kicia Kocia. Picador to kabaret jednego ugrupowania poetyckiego, Zielona G - kabaret jednego autora , a Kicia Kocia? O wspomnianych wyej kabaretach (o Kici Koci rwnie) napisano ju sporo148.Nikt chyba jednak nie porwnywa Kabaretu Kici Koci z innymi kabaretami poetw. Pikador i Zielona G powstaway w szczeglnych okolicznociach historycznych, w sytuacjach generalnej zmiany, politycznego przeomu, ktre miao istotny wpyw na poetyk i pragmatyk tych tekstw kultury. Odnosi si to rwnie do awangardowego
148

Zob. bibliografi do hasa Kabaret literacki w: Sownik literatury polskiej XX. Red. A. Brodzka i inni.

Wrocaw 1992.,s.445 oraz D. Pawelec: Wojna, stan wojenny, ironia, Biaoszewski . W: Znajomym gocicem. Prace ofiarowane Ireneuszowi Opackiemu. Red. T. Sawek i inni. Katowice 1993,s.144-150; S. Gbala: W kabarecie Kici Koci W: Idem, Odpowiedzialno za sowo (felietony i szkice. Bielsko-Biaa 1993,s.26-29.; J. Kopciski :Stare klabzdry na wojnie (Kabaret Kici Koci Mirona Biaoszewskiego), Teksty Drugie 1995, nr 1, s.62-75; M. ukaszuk: Kicia Kocia spotyka Pana Cogito.Teksty Drugie, 1994, nr 1,s.67-77.

97

teatrzyku na Tarczyskiej w latach odwily, teatru, ktrego wsptwrc by Miron Biaoszewski. Strategia komunikacyjna Picadora, nawizujca tyle do wiecowej retoryki, co do konwencjonalnego "pomiatania" publicznoci w kabaretach ( a z obu sytuacjami komunikacyjnymi mia okazj Tuwim si zapozna w odzi) zadecydowaa o sukcesie kabaretu poetw. Futurystyczna strategia skandalu skojarzona z tradycjami modernistycznego kabaretu daa niezwyke efekty - publiczno ( a przynajmniej jej cz) chtnie poddawaa si poetyckim inwektywom, rytua obraania odbiorcy by zarazem form kokietowania go i zjednywania. 149 Poddawano si do chtnie "dyktaturze poetariatu", zdajc sobie spraw z tego, e inwektywna pasja domniemanych "futurystw - bolszewikw" kierowana jest gwnie przeciw konkurencji literackiej, w stron prawicowych i paseistycznych pisarzy, spadkobiercw modernizmu. W 1946 roku, na amach "Przekroju", czasopisma, wiadomie nawizujcego do Wiadomoci Literackich (ich poetyki oraz inteligenckiego krgu odbiorcw) - pojawia si Zielona G, zjawisko jakiego w naszej literaturze nie byo, cho do przeszoci w pewien sposb nawizujce. Oba czony tytuu odwouj si do polskiej tradycji ludycznej, tej nieodlegej czasowo - i tej w czasie oddalonej. Zielona tak jak Zielony Balonik, pierwszy polski kabaret, kpicy z autorytetw oraz narodowego i estetycznego zadcia, propagujcy zdrowy rozsdek i trzew ocen literackiej, kulturalnej i spoeczno-politycznej rzeczywistoci. G, bo Gska to drugi obok Staczyka utrwalony literacko bazen, bo gskami wogle w okresie renesansu nazywano baznw. Bazen i jego krewniak Sowizdrza to przedstawiciele ludowej kultury miechu, wiata na opak, rzeczywistoci wesoego absurdu. Bazen to antyteza wieszcza, kto majcy prawo do bezkarnego mwienia prawdy, do satyrycznej demaskacji faszu i zakamania. Najmniejszy Teatr wiata rwnie swoj form nawizuje do polskiej (niezbyt bogatej) tradycji ludycznej. Najblisza mu bowiem bdzie, wywodzca si z kabaretu, konwencja szopki satyrycznej, w ktrej rozmawiaj ze sob i piewaj kuplety kukieki politykw, aktorw, literatw, oglnie rzecz biorc ludzi publicznych.( Gaczyski by wspautorem, ostatniej szopki Cyrulika Warszawskiego z 1931 roku. Kabaret Przekroju 7 kotw, na estradzie ktrego poeta recytowa swoje utwory mia si nazywa Zielona G).

149

J. Stradecki: W krgu Skamandra, Warszawa 1977, s. 46-56; A. Kowalczykowa: Programy i

spory literackie w dwudziestoleciu 1918-1939, Warszawa 1978, s. 33-99.

98

"Przekrj", w ktrym zagocia na duej Zielona G Gaczyskiego, z pierwszych lat po wojnie wydaje si by szczliwym poczeniem formuy powanego tygodnika spoeczno-kulturalnego z rozrywkowym magazynem ilustrowanym. Pismo nie miao charakteru pryncypialnie i solennie ideowego, dominowaa w nim tendencja ludyczna, a jednoczenie wysoki poziom tej zabawy sprawia, e pismo adresowane (i czytane) byo przede wszystkim przez inteligencj. "Przekrj" by forpoczt wspczesnej, mozaikowej, kultury popularnej; stwarza jednoczenie swj wasny, rozpoznawalny i niepowtarzalny wiat, peen fantazji i humoru, pozbawiony nienawici i optymistyczny. w wiat, przycigajcy coraz wikszy krg czytelnikw, z trudem mieci si midzy rozdzierajc szaty, heroiczn i powan opozycj i projektujcymi totalitarn wizj rzeczywistoci komunistycznymi doktrynerami150. Wsptwrc tego autonomicznego wiata, arcyapostoem cywilizacji "Przekroju" (okrelenie z wiersza Wjazd na wielorybie) by Gaczyski, ktry wykona kolejn ideow wolt, nie zmieniajc przy tym swojego wiatopogldu . (Od maja 1946 roku do grudnia 1953 zamieci W Przekroju377 utworw - z tego 267 ukazao si w 137 numerach pisma w latach 1946 1948.151) W powojennej satyrze Gaczyskiego absurd wyrasta z obserwacji bardzo konkretnej sytuacji, ludzi i ich zachowa; za nim ukrywa si satyryczna perswazja. Inteligenckie mity i rytuay towarzyskie, ucieczk od yciowego konkretu w sfer symboli literackich i kulturowych, zagubienie w wymagajcej zdecydowanych wyborw rzeczywistoci spoeczno-politycznej - wszystko to krytykowa Gaczyski ju w okresie dwudziestolecia midzywojennego. Te same wtki satyryczne pojawi si w powojennych wierszach ( jak np. w pamflecie mier inteligenta), felietonach i oczywicie w quasi-scenicznych groteskach Najmniejszego Teatru wiata. "Zielona G", podobnie jak caa twrczo Gaczyskiego, to dialog i (w satyrze) polemika z odbiorc, to interwencja w rzeczywisto wewntrzn czytelnikw, prba zmiany inteligenckiej mentalnoci. Ta swoista gra z odbiorc miaa kilka wariantw, niejako odnoszcych si do rnych sfer wiadomoci i rnych rejestrw wraliwoci
150

Warto porwna rne sposoby widzenia i oceny politycznej roli Przekroju w pierwszych latach

powojennych i pniej - zob. K. Koniewski :Salon plus W: Idem:Historia co tydzie. Szkice o tygodnikach spoeczno- kulturalnych 1944- 1950. Warszawa 1977s. 289- 347; A. Klominek: ycie w Przekroju. Warszawa 1996 i W.P. Szymaski: Umiech Sartrea .W: Idem: Uroki dworu (rzecz o zniewalaniu).Krakw 1993,s. 116 125.
151

Statystyk t podaj A.Klominek,op.cit,s.143

99

czytelnikw. Mamy zatem teksty odwoujce si bezporednio do aktualnej sytuacji politycznej, ktre maj jednoznaczn wymow ideow. Na drugim biegunie znajdowayby si teksty pozornie czysto ludyczne, operujce poetyk pure nonsensu. Ich istot wydaje si by zaskoczenie odbiorcy, funkcj wytrcenie z estetycznych przyzwyczaje, przezwycienie artystycznej rutyny, kpina z konwencjonalnych form literackich, parodia polskiej witoci kulturalnej - teatru. W ramach kpiny i parodii z koronnej formy polskiej kultury pojawia si drwina z innych form sztuki: rnych gatunkw dramatu, opery, wodewilu, baletu, powieci obyczajowej i psychologicznej, filmu owiatowego i rysunkowego, wreszcie "obrazu olejnego" i "szlagieru" ( to nie wszystkie jeszcze podtytuy "Zielonych Gsi"). I oto powoli przechodzimy do nastpnej grupy mini-spektakli - ludycznych, a zarazem uderzajcych, nie w czyste, konwencjonalne formy i gatunki artystyczne, ale w pewien typ literatury (nazwijmy j mistyczno-martyrologiczn) i kultury (hierarchiczny i zamknity). Bdzie to zarwno kpina z tradycyjnego, patriarchalnego modelu rodziny, jak i literackich postaci symboli czy kanonicznych wtkw biblijnych i mitologicznych. To rwnie przemiewczy stosunek do polskiego kanonu literackiego i kulturalnego, ludyczne wykorzystywanie cytatw z dzie wieszczw. Kolejna grupa tekstw - dotyczy polskiego charakteru narodowego, uwikanego w histori i mitologizujca j literatur. Zarwno polska obyczajowo, jak i narodowa samowiadomo podlegaj tu ludycznej wiwisekcji. Obok "klasycznych", poszlacheckich wad takich jak pijastwo, tytuomania, warcholstwo pojawiaj si cechy zbiorowej wiadomoci uksztatowane w okresie romantyzmu - mesjanizm i swoisty mistycyzm, etos walki, aprobata dla efektownego, nawet samobjczego gestu; przekonanie o wyszoci ducha nad materi, idei nad konkretem. Spektakle Picadora budziy sensacj w warszawskim rodowisku polityczno-kulturalnym, a kawiarnia Albrechta Ziemiaskiego bya obiektem podania dla pocztkujcych poetw; Zielone Gsi wzbudzay aplauz lub oburzenie piszcych do redakcji czytelnikw. Satyryczny kabaret poetw, z estrady przenosi si na amy wielonakadowego, ilustrowanego tygodnika, stajc si imaginacyjnym kabaretem jednego autora i wielu, aktywnych czytelnikw. Zielony Balonik nobilitowa literacko piosenk i art sceniczny, Picador wprowadza na estrad najnowsz poezj, Gaczyski tworzy nowy poetycko-kabaretowy gatunek. A co robi Biaoszewski? Swoje zwizki z kabaretem rozpoczyna, podobnie jak pikadorczycy, od wystpw na estradzie jako autor i wykonawca zarazem:

100

KABARET PIENI NA KRZESO I GOS

Ja z zawieszonym przez szyj krzesem do wypukiwania rytmu na zmian sobie i Ludmile przy intono-recytowanych pieniach. A ona Ludmia zstpowaa i wystpowaa, w sztywnej biao-czarnej kreacji, z gow jak na tacy, jak stwierdzia krytyka: pikna, wadcza, hieratyczna, somnambuliczno-ironiczna. Wspomniane wyej przedstawienie to jeden ze spektakli Teatru Osobnego152, ktry sam w sobie mia wiele cech kabaretu artystw, i mona w nim widzie realizacj model kabaretu jaki stworzy Zielony Balonik. Oto grupa (grupka) artystw: Ludwik Hering, Ludmia Murawska, Miron Biaoszewski malarz, aktorka i poeta tworz specyficzny teatr-nadkabaret, osobny, bo inny, ni teatry profesjonalne, awangardowe (Cricot) i studenckie (STS, Bim-Bom), niekomercyjny i elitarny (podobnie jak w krakowskim kabarecie obowizuj zaproszenia). Krg widzw rozszerza si stopniowo, a nadkabaret staje si sensacj odwilowej Warszawy, szczegln atrakcj dla krajowego i zagranicznego establishmentu kulturalnego oraz dla snobizujcych si na sztuk ludzi wadzy. Plebejsko i awangarda, epicko i liryka, odwracanie sacrum i profanum, gra z kanonem literackim, humorystyczne mwienie o tragizmie bytu, satyra na histori i polityk, groteska egzystencjalna to specyficzne cechy Teatru Osobnego w ujciu badaczy tego zjawiska literacko-teatralnego. Cechy, ktre, przy caej odrbnoci tych zjawisk artystycznych, wydaj si wiza Teatr Osobny ze sposobem widzenia prezentowanym w spektaklach Najmniejszego Teatru wiata, stworzonego przez Gaczyskiego. Jeli dodamy do tego nage zmiany nastroju i dekoracji, rozwizania formalne charakterystyczne dla poetyki estradowej uksztatowanej ostatecznie w dwudziestoleciu midzywojennym to nazwanie Teatru Osobnego nadkabaretem (tak okrelano rwnie dramaturgi Witkacego) nie bdzie chyba naduyciem. Warto rwnie zwrci uwag, e Biaoszewski, podobnie jak skamandryci najpierw wystpuje na estradzie, pniej drukuje wiersze. A te kabaretowe (skadajce si na program Kabaret. Pieni na krzeso i gos) to wiersze kanoniczne dzi w dorobku Biaoszewskiego i tym samym w poezji polskiej. To jednoczenie wiersze trudne, iblowskie 153 , wymagajce wnikliwej analizy i interpretacji znawcw (m.in. Wisi si je, Ballada od
152

O Teatrze Osobnym zob. G. Kerenyi: Odtacowywanie poezji, czyli dzieje teatru Mirona Zob. W.Tomasik: Biaoszewskiego sztuka-dla-iblu. Glosa pokonferencyjna.Teksty Drugie

Biaoszewskiego. Krakw 1973.

153

1991,nr 6,s.79-81.

101

rymu, Interes pierwszy, Warstwiarstwo, Przerzut objawu, Wypadek z gramatyki, Retory). Drugi kabaret Mirona Biaoszewskiego bdzie mia ju inny, bardziej demokratyczny charakter.

2. Kabaret Kici Koci - odsona pierwsza WIERSZE KICI KOCI WYNAJMUJCEJ BARANY I ROBICEJ NA DRUTACH KIECKI tak brzmi podtytu pierwszego spektaklu Kabaretu Kici Koci umieszczonego w tomie prozy i poezji Rozkurz(1980). Kabaretowe wiersze Kici Koci nastpuj po Wierszach ciotki Anieli, sugerujc e i tu znajdujemy si w krgu krewnych i znajomych Mirona Biaoszewskiego. Nie wiem kim bya ciotka Aniela, natomiast Kicia Kocia ma swj bardzo realny pierwowzr. To Halina Oberlnder, malarka. przyjacika Biaoszewskiego. Jej znajome i przyjaciki - to bohaterki kolejnego spektaklu kabaretu Kici Koci w ostatnim tomie wierszy Biaoszewkiego Oho (1985). - o ile wiem, pani Staczakowa prbowaa wtedy pisa wiersze? T.Sobolewski: I wanie to jest geneza Kabaretu Kici Koci. Miron przyni kiedy Jadwidze[Staczakowej -p.m.TS] kilka wierszy i mwi, jest w naszym krgu jeszcze inna baba, ktra pisze, Kicia Kocia!I przeczyta pierwsze kuplety Kabaretu, w ktre rzeczywicie wpisane jest prawdziwe ycie Haliny Oberlnder. Kicia Kocia sama bya gotow kreacj taneczno-muzyczn i znalimy j od razu jako posta , waciwie niewiele o niej wiedzc jako o osobie. Rzeczywicie tkaa wspaniae suknie, ktre pniej nosiy rzne panie z krgu Mirona. Jadwiga te chodzia w takiej sukni-gobelinie. No i Nicea w Nicei si nie klei - za tym wszystkim kry si jaki prawdziwy dramat prawdziwej Kici Koci, ktra w kabarecie jest jednoczenie Mironem. Reprezentuje charakter, gest, lekko Mirona. To, co jemu si podobao. Jej reakcje s waciwie jego reakcjami, fantazyjnymi. To nie przypadek, e wanie ona otrzymaa od niego szpitalne tango. Dziwne, ciekawe przenikanie dwojga osb, prawdy i fikcji, powagi i artu. czy ich sposb podejcia do losu, ktry wci zsya jakie straszne niespodzianki. Tak niemia

102

niespodziank by stan wojenny, ktry Kicia Kocia - w kabarecie Mirona - potrafia rozbroi.154 Biaoszewski zdaje si wraca do prarda kabaretu, jeszcze sprzed Zielonego Balonika - do kabaretu domowego: Jego ycie prywatne to byo spanie, ewentualnie robienie zakupw. A poza tym czeka na atrakcje, na wieczr, na towarzystwo, na zabaw. Wszystko u niego byo rodzajem dugo cigncej si zabawy, ktr podbijao jeszcze to, e j zapisywa. I bya to w jaki sposb dworska zabawa. A ju typowo dworski charakter mia Kabaret Kici Koci 155. Tak zatem to kabaret domowy i zarazem teatrzyk dworski, tworzony przez mistrza Mirona ku uciesze jego dworu. Gwna posta kabaretu, tak oto si przedstawia w jego pierwszej odsonie:

Ja jestem Kicia Kocia Odwrotno bezrobocia. Robienie na tych drutach wci Oplata mnie jak w.

Autor i jego bohater. Gaczyski i ... Piekielny Piotru z Zielonej Gsi. Herbert i jego alter ego Pan Cogito, Biaoszewski i Kicia Kocia. Porwnywano ju obie te ostatnie poetyckie autokreacje 156 , autokarykatury. Pan Cogito to bliski krewny Hamleta, nie do koca niemego suchacza monologu Fortynbrasa. Kicia Kocia i Hamlet ? Oczywicie przypomnijmy jeden z ostatnich wierszy Mirona Biaoszewskiego: 16 LUTY 1983 POETA Z REANIMACJI UKADA TANGO ZAMWIONE PRZEZ KICI KOCI 3 DNI WSTECZ W NASTROJU BALOWYM

CANTO W mym pgrobie Pisz Tobie

154

Nie mog koysa si razem ze wszystkimi z Ann i Tadeuszem Sobolewskimi rozmawia

Janusz Majcherek. Teatr 1993, nr 5,s.11

155 156

Op.cit.s.12 Zob. M. ukaszuk: Kicia Kocia spotyka Pana Cogito,op.cit

103

Zamwione tango Pki yem Nie zdyem, Teraz za to mam go

REFREN Nie bj si nic Bo ycie nic nie znaczy; Bo mier jak rydz Zdrowa dla umieraczy. Ju hamlet-fryc Myla, e przeinaczy, Nie wyszo mu nic a nic Z tym jego byc albo nie by A oto jak Biaoszewski komentowa ten tekst (zarwno on jak i komentarze zawarte s w Listach do Eumenid - czyli Marii Janion, Marii migrodzkiej i Magorzaty Baranowskiej): Aha! Trzy pierwsze dni miaem niedobre, cho uoyem ju pierwszej nocy w gowie TANGO DLA KICI KOCI, ktre ona sobie u mnie obstalowaa na 3 dni przed moim zawaem. Na banie si nie byo miejsca, bo jak zniknie, to prdko, a jak zostanie na widoku - to o co chodzi? Nic zego nie czeka, pobolao, przestao. Jedna z wybraszych chorb. Trzeba si cieszy, ze ma si tak. Jedyna wada, e to plagiat.157 Biaoszewski jako Kicia Kocia sam sobie dopisuje poetycki komentarz: 27 LUTY 1983 KICIA KOCIA ODPISUJE POECIE NA REANIMACJ DEDYKACJ (OBEREK-MAZUREK)
157

(Tu zrobi tacu przegicia)

M.Biaoszewski,Listy do Eumend.Teksty Drugie 1991,nr 6,s.85.

104

Od zawau Do zawau Raz za prdko Raz pomau. Najwaniejsze: W te odstpy Poupycha Krty-wty. I tak czowiek Bdzie wity, Kiedy zejdzie Std. W obu tekstach Biaoszewski explicite i implicite odwouje si do Uwag mierci niechybnej ksidza Baki. Baka przeciw Szekspirowi? Chyba wanie tak: Bya Kicia Kocia, wczoraj. Dostaa tango ju przedtem poczt i przedyktowaa owo Ludwikowi przez telefon: Ludwik teraz mnie odwiedzi - czepiam si tanga, zakoczenia, bo to nieprawdziwe, nieprawda, e Hamletowi nie wyszo nic a nic, bo z by albo nie by wybra by, i to mu wyszo. Mnie jednak chodzio o wiksze co innego. Hamlet liczy si z honorami, przekazem, pamici, racj moraln a w moim nastrojo-ujciu wszystkie te cnoty i nadzieje odpadaj, nie s nic warte, bo wszystko jest niewane, wszystko si rozsypuje, nie zostaje w kocu z nas nic, bez rnic adnych.158 Tak zatem Biaoszewski za Bak pisze pie triumfujcej mierci - jedyn nadziej ja jest pl serio traktowana perspektywa witoci, ktr proponuje Kicia Kocia w eschatologicznym oberku. Tango-oberek, Hamlet - rydz, Pan Cogito - Kicia Kocia. Obnienie? Deheroizacja? Kpina z patosu? Tak, ale nie tylko. Kicia Kocia to kobieta i bohaterka kabaretu, prawdziwi ludzie - Miron Biaoszewski i Halina Oberlnder wychodz sobie na spotkanie w yciu i poezji, w yciu i w pgrobie.

158

Op.cit,s.89-90

105

Kim jest Kicia Kocia z pierwszego cyklu Kabaretu opublikowanego w tomie prz i wierszy Rozkurz? Jak wspomina wyej cytowany Tadeusz Sobolewski, ma ona wiele cech realnego pierwowzoru, kobiety (wwczas) nieszczliwie zakochanej, ktrej - W Nicei si nie klei. To ludyczno-romantyczna kreacja nieszczliwej kochanki Gustawy, ktra jednak nie popenia samobjstwa: A kiedy mio... A kiedy mio mnie opuszcza. Wracam do swoich baranw, Prosz Pa i Panw, Dosownie. Pomimo kobiecej trzewoci i rozsdku Kicia Kocia zachowuje si czasem jak bohaterka Romantycznoci:

Ach co si stanie? W nocy przed dom wychodz. cicho i pusto srodze. Szukam...Przystanek... Czepiam si go... Czy to mj kochanek? Nadjeda... Wsiadam. To nie tam.. Bo to sen... Szuka rwnie hedonistycznej samotnoci: Upij si Dzie na Grochowskiej huczy. Noc nogami powczy. Ucieka za te gry ludzi gdzie! Gupstwa ple, Kwiatki rwa. Urwa ma! Pociesza si ostatecznie prac i najlepszym przyjacielem kobiety:

106

Z ostatniej chwili Wracam wieczorem Z mikim humorem Chc doj do drzwi A tu cowrr Ja cha. On cha Uoylimy si, e wej mi da Po sobie - psie.

I hopsa-sa! Mieszkam u psa. Tu warto doda, e wtek kochanka-narzeczonego w powizaniu z rzeczonym psem-znajd o imieniu Lolek (te niewiernym) pojawia si w Balladzie Kici Koci przez sen z tomu Wiersze wybrane i dobrane(1980) Kicia Kocia jest rwnie wojaerk (Podrujc ostatnio po caym wiecie, a wic i po Antarktydzie, nalizgnam si na opuszczon chatk z lodu), wielbicielk i edytork pieni gminnej - dziennika podry arktycznej biednej baby z mostu Kierbedzia i wierszy baby z Zawichostu, ktrej powica wasne wiersze (w tym sonet zawichoski159): Woanie z Zawichostu do baby z mostu bd wi str czasem zot myl a czasem plu Kicia Kocia rozmawia rwnie z Wis (Rozmowa Wisy ze mn), opowiada o zdarzeniu z obuzem, tworzy erotyk o niespenionej mioci dnia i nocy, szelestu i ciszy (Co oglnego), wciela si w pyt gramofonow (Pyta wspomina), nuci Oberek z bloku i

10 Zob.P.Michaowski,Gatunki skrcone oda-woda i Sonet zawichostki.Teksty Drugie1994, nr 4.

107

pisze tyem do przodu wiersz na czarna godzin(a r o p ! a t s w). Omawiane wyej teksty stanowiy pierwsz cz pierwszego programu kabaretu - byy to WIERSZE KICI KOCI WYNAJMUJCEJ BARANY I ROBICEJ NA DRUTACH KIECKI. Cz druga natomiast to KABARET KICI KOCI Z CYKLU GLOBALNEGO. Pierwszy utwr tej czci mona chyba potraktowa jako manifest: Na melodi wirujc Medytowa, a potem: Lewitowa Lewitowa Cho ycie cignie do dna. Alarmowa Alarmowa e wszystko jest na sto dwa. Bombardowa! Bombardowa! Co tylko z gry si da. Odbudowa Odbudowa I mia si cha cha cha cha! Medytowa - lewitowa - alarmowa- bombardowa - odbudowa. Mistyka i herezja, ostrzeenie przed nadmiernym optymizmem cywilizacyjnym, dekonstrukcja schematw, stereotypw i mitologii uytkowych oraz tworzenie nowych, bardziej adekwatnych do ruchliwej rzeczywistoci - by moe tak naleaoby skonkretyzowa postulaty Kici Koci. Kici Koci, ktra medytujc i lewitujc przekracza granice ziemskiego pobytu: Ju mnie apa Kula wiata W swe rwy

Do widzenia, Pani Ziemia!

108

I wy! Stamtd do was Napisz Napisz Napisz . . . . . . . (Skakanka Ufoistki160) Przedostatni utwr tej czci (w ostatnim KICIA KOCIA ROBI DOKTORAT - czyli kieck na drutach kolczastych) wprowadza now bohaterk - Sybill Grochowa. W drugiej edycji kabaretu wystpowa bdzie ona obok Stresy, Bogosawionej Siwuli z Wisznu Woli.

2. Kobiety, kabaret, stan wojenny Czy mona zidentyfikowa pierwowzory? TADEUSZ SOBOLEWSKI Nie wszystko si da. Sybilla to matka Kici Koci, ta ktra gra na fortepianie, na melodi My pierwsza Brygada: Psaaa wyprowadzia ANNA SOBOLEWSKA Stresa to czsto Jadwiga, moja mama. TADEUSZ SOBOLEWSKI A raz ja. ANNA SOBOLEWSKA Bo to nie byy osoby na stae przypisane do rl. Mnie si w ogle wydaje, ze kada z postaci u Mirona to jest jaki pierwowzr plus sam Miron. Np. pan Ursyn to rwnoczenie Miron i pan Julian. Nie chodzio o to , eby si kto rozpozna. To byo odwzorowanie grupki przyjaci, w ktrej rej wodzi Kicia Kocia mojej mamy, ktra miewaa w tym czasie depresje. TADEUSZ SOBOLEWSKI Bogosawiona Siwula z Wisznu Woli to Anula z Anina, ktra dzi jest jogink, instruktorem od wtajemnicze.161
160

bohaterki drugiej edycji kabaretu, odnale ich realne

Zob. interpretacj tego wiersza w ksice R. Cudaka, Czytajc Biaoszewskiego. Katowice

1999,s.260-264

.
161

Nie mog koysa si razem ze wszystkimi z Ann i Tadeuszem S obolewskimi rozmawia

Janusz Majcherek. Teatr 1993, nr 5,s.12

109

Niezalenie od realnych pierwowzorw trzeba zwrci uwag, ze Sybilla Grochowa reprezentuje europejsk tradycj wieszczenia, Anula z Wisznu Woli modne od jakiego czasu rwnie w Polsce zainteresowanie indyjsk (i szerzej wschodni) mistyk, czc sfer duchow i fizyczn (joga, zen). Niezalenie od tych koneksji wiatowych obie pozostaj lokalnie warszawskie. Stresa z kolei moe by potraktowana jako reprezentantka znerwicowanych kobiet (ludzi) tyle Polski realnego socjalizmu, co wiata XX wieku. W planie wiata przedstawionego bohaterki to kobiety w okolicy czterdziestki, samotne i bezdzietne wic nie bardzo mieszczce si w modelu matki-Polki. Walka o kartkowy byt w okresie przed i w trakcie stanu wojennego nie przeszkadza im w religijnych (a bywaj to religie alternatywne wobec oficjalnego katolicyzmu) i patriotycznych uniesieniach i nawiedzeniach. Jak te wszystkie baby mwi w cytowanym wywiadzie Tadeusz Sobolewski zreszt wcznie z Kici Koci, zaczy dziaa, chodzi do kociow na manifestacje.... Miron widzia to cae mistyczno-opozycyjne uniesienie, ale sam w tym uczestniczy nie chcia. Pisa w dzienniku: wszyscy chc si koysa razem, a ja nie mog koysa si ze wszystkimi...162 Ta niech do ulegania stadnym hipnozom, przekora wobec

romantyczno-patriotycznych tradycji (i wobec presji sakralizowanego kanonu artystycznego) widoczna jest w dwu scenkach kabaretu drukowanych w Szpilkach w 1980 (?) roku. Poniewa teksty te nie zostay jak dotd przedrukowane przytaczam je w caoci: KABARET KI KO KICIA KOCIA Z ZAWICHOSTU Zdanie na ja Ja zapiewam Pierwsz Kadrow Kaliguli raduje si serce raduje si jusza kiedy Kaligula dziadka poduszk dodusza oj da i w krzyk.
162

Op.cit.s.11.

110

- dusza a to puch kobieto puchu dusza nie ma pci nastpna !

KICIA KOCIA PRAWDZIWA (w drzwiach) idiotka (wytrzsa z rkawa maszynopis, czyta nobliwie) Monaliza do analizy Zero Analiza do Monalizy halo! ta nic W swoim stosunku do tradycji kulturowej Biaoszewski bardzo przypomina Gaczyskiego z Zielonej Gsi, jednoczenie sytuuje si na zupenie innym archipelagu ni Herbert, twrca solidarnociowej poprawnoci politycznej. Piszcy o drugim cyklu Kabaretu Kici problematyce stanu wojennego, koncentrowali si przede wszystkim na zaskakujc odrbno tekstw odkrywajc

Biaoszewskiego od oglnej, martyrologicznej tendencji tyrtejskiej poezji tego okresu. Po tekstach Stanisawa Baraczaka, Jacka Kopciskiego i Dariusza Pawelca czuj si przynajmniej czciowo zwolniony z obowizku opisywania stosunku Mirona Biaoszewskiego do generaa Wojciecha Jaruzelskiego i jego kabaretowej wojny prowadzonej z katolickim narodem polskim w obronie socjalistycznej ojczyzny. Biaoszewski opisywa powstanie warszawskie z pozycji cywila, uciekajcego przed bombami, cigle zagroonego przez wrogw i ... swoich. W Kabarecie natomiast pojawia si postawa uczestnika Kicia Kocia z romantycznej kochanki Gustawy staje si Konrad i Kordian jednoczenie, walczc o wolno Polski z krukami i wronami. Na poziomie fabularnym Kicia Kocia i jej towarzyszki, ciotki rewolucji, wykonuj wszystkie gesty, ktrych wymaga rytua patriotyczny, dbajc jednoczenie o szczeglnie trudn w czasie powstania aprowizacj. Na poziomie, nazwijmy go wiatopogldowym, kreacja Kici Koci to prba ludycznego oswojenia stanu wojennego, tej miesznej, ale jednak wojny, jej wrzasku i szalestwa. W peni zgadzam si ze Stanisawem

111

Baraczakiem, ktry pisze , e Kabaret Kici Koci jest jednym z najbardziej realistycznych utworw o stanie wojennym w Polsce163.Na szczegln uwag zasuguje rwnie teza Jacka Kopciskiego, ktry stwierdza, e: poeta, dystansujc si od romantycznej symboliki ofiary, ktra zdominowaa wczesn wiadomo Polakw, w sposb dla siebie zupenie naturalny aktualizuje inny fragment narodowej mitologii. Zauwamy, i stara, schorowana kobieta taszczca do domu cikie torby, to w Kabarecie Kici Koci osoba zupenie realna, a zarazem posta symboliczna personifikacja zmczonego narodu ustawionego w ogony Narodu? W kolejkach stay przede wszystkim kobiety matki Polki...[...] Opiekucza matka w rzeczywistoci take ciotka, a nawet kilka ciotek jest, obok samego poety, najwaniejszym bohaterem caej twrczoci Biaoszewskiego. Fakt ten ma z pewnoci swoje uzasadnienie w psychologii poety homoseksualisty przez cae ycie poszukujcego duchowego i materialnego wsparcia kobiet. Ich obraz, zwaszcza we wczesnej twrczoci Biaoszewskiego, zyskuje niekiedy wymiar archetypowego symbolu.[...]Ciotki, pielgniarki, dozorczynie, przyjaciki i znajome profesorki z IBL-u. Byy dla Biaoszewskiego kim w rodzaju akuszerek rzeczywistoci.[...]Dla poetw, ktrzy po 13 grudnia otwierali groby, by ujrze w nich umierajc od dwch stuleci ojczyzn, stan wojenny by rodzaju mskiego oznacza walk i ofiar. Poeta, ktry sens swego przesania zamyka w dziecicym przejzyczeniu, z Matki Boskiej czynic Matk Ludow, ten sam trudny czas rozpoznawa jako cierpliw i mdr kobiet, ktra wszystko przetrzyma. Mit Matki Ludowej, wyraony odwrotn formu umarli nie yj, my yjemy, Biaoszewski wysnu z samej rzeczywistoci koca prujcegosi PRL-u, docierajc jednoczenie do najniszych archaicznych pokadw ludzkiej egzystencji i wasnej psychiki. W jego przemiewczym, a zarazem melancholijnym kabarecie mit Matki sta si naturalnym i jake potrzebnym dopenieniem mitu narodowej ofiary.164 Zacytowaem tak obszernie tekst Kopciskiego, bo trafia on moim zdaniem w sedno patriotycznego i antropologicznego przesania Biaoszewskiego. Dariusz Pawelec z kolei prbuje odpowiedzie na pytanie o rol i funkcj kabaretu w utworach Biaoszewskiego powiconych okresowi stanu wojennego. Kabaret jest tu: znakiem interpretujcym przywoywan rzeczywisto pozaliterack, jako nie

163

S.Baraczak: Przed i po .Szkice o poezji krajowej lat siedemdziesitych i osiemdziesitych. J.Kopciski: Stare klabzdry na wojnie,op.cit.s.73-75.

Londyn 1988, s.102.

164

112

poddajc si modelowi przedstawienia tragicznego. Ksztat kabaretu Biaoszewskiego tumaczy podstawowy rodek rzdzcy interpretacj opisywanego przeze wiata. Jest ni ironia.[...] Ironia jest tu oczywicie przywilejem odbioru.[...] Podstaw chwytw ironicznych Biaoszewskiego bywa zderzenie stylw, konflikt faktw czy anachronizm. Ironi wyzwala rwnie ulubiona przez Biaoszewskiego technika kontaminacji.165 Ta ironia trudna bya do zaakceptowania dla pierwszych odbiorcw wojennego Kabaretu Kici Koci. Znamienne s reakcje osb najbliszych wwczas Biaoszewskiemu, tych, dla ktrych tworzy swj dworski i zarazem domowy najmniejszy kabaret wiata. TADEUSZ SOBOLEWSKI: Ja np. w stanie wojennym nie ceniem Kabaretu Kici Koci za bardzo byem przejty rzeczywistoci. Uwaaem nawet, e tego nie naley pokazywa, bro Boe, Marii Janion czy komu takiemu , bo im si to na pewno nie spodoba. A tymczasem wanie to si spodobao, bo okazao si, ze Miron w tym kabareciku potrafi przezwyciy stan wojenny. A mnie si wydawao wtedy, e on si swoim dystansem kompromituje.[...]166 Wojenny kabaret Biaoszewskiego jest odmienny nie tylko ze wzgldu na powag tematyki od poprzedniego cyklu. O ile pierwsza cz jest klasycznym, skadankowym programem kabaretowym (wiersze, piosenki, melodeklamacje, monologi, skecze i kwestie konferansjera Kici Koci), to mini-scenki czci drugiej ukadaj si w pewn fabularn cao. (Nawiasem mwic, kabarety midzywojenne i powojenne gryway obok typowej skadanki zamknite dramaturgicznie caoci). Wojenny kabaret skada si z czterdziestu caostek o niejednolitym charakterze morfologicznym. Zdarzenia realne, tak w planie wiata przedstawionego, jak i rzeczywistoci pozaliterackiej (strajki, manifestacje, zadymy, kartkowo-ogonkowa odyseja kobiet polskich) wspwystpuj tu obok snw, gwnej bohaterki, fantazmatw i fantasmagorii. Genologicznie obok siebie pojawia si tu przemowa (ponoblowska), sprawozdanie (z Sdu Ostatecznego), odczyt, podsuchanie(zapis rozmowy ulicznej), kartka pocztowa, reporta rejestrujcy (z Manhattanu), relacja z wyczynu sportowego (beczk przez Niagar) i wreszcie wywiad (ktry z mistrzem Mironem przeprowadza Pani mier). Caostki tego kabaretu-poematu dygresyjnego ukadaj si w niecig lini fabularn. Caostki 1-13

165 166

D.Pawelec: Wojna, stan wojenny, ironia, kabret, Biaoszewski,op.cit.s.149. Nie mog koysa si razem ze wszystkimi z Ann i Tadeuszem Sobolewskimi rozmawia

Janusz Majcherek, op.cit. s.14.

113

obejmuj okres przedwojeny, rewolucj Solidarnoci. W inicjujcej caostce pierwszej (Strajk ogonowy) Kicia Kocia staje si Wolnoci wiodc lud na barykady i proklamujc strajk ogonowy, ktrego efektem ma by rozdanie wszystkim wszystkiego tylko bez kartek i po kolei. W caostce drugiej Kicia Kocia wraz z Sybill Grochowa modl si o kraj malowany masem, misem, misem rozmaitem, zjedaj na sznurze do kolejki po co, co akurat dowieli, a w finale intonuj hymn Boe co Polsk ustawi w ogooony... W kolejnym skeczu mamy mistyk ludow Kicia Kocia rozmawia z Gow na sztylecie o konkretach (Prosz, nich gowa powie, jaki kolor palta ma ten pan) i imponderabiliach (Polsk/ sprzedali/za beczk zota/ale ich oszukali/zaraz pod wierzchem byo/(sabnie)byo sztu czne/ ma so). Nastpujce dalej caostki to reakcja Biaoszewskiego na literack nagrod Nobla, jak w 1979 roku otrzyma Czesaw Miosz. Przyjrzyjmy si im bliej, bo na ten metaliteracki fragment nie zwracano dotd szczeglnej uwagi. Tekst, ktry otrzyma nagrod Nobla pisz wsplnie Kicia Kocia i Bogosawiona Siwula z Wisznu Woli. Zacytujmy zreszt cay ten fragment: NIESPODZIANKA NA N KICIA KOCIA (telegrafuje do BOGOSAWIONEJ SIWULI Z WISZNU WOLI) ycie jest zgrzytem. BOGOSAWIONA SIWULA Z WISZNU WOLI (do KICI KOCI) I sprytem. KICIA KOCIA(do B.SIWULI) I czem nieprzyzwoitem. B.SIWULA Przyjeda? KICIA KOCIA Przyjedaj (do B.SIWULI w drzwiach) Rzu byle co sanskrytem KICIA KOCIA (zapisuje) Radagrycha Mrygadawa Arciszmaty nam rozdawa A ta kasza pradnia nasza ptak asraw B.SIWULA sza

114

Wielozrozumiaociowe Wysyaj KICIA KOCIA (wysya) TAJFUNLEFON ZE SZWECJI Nagroda Nobla Kpina z kryteriw przyznawania nagrody Nobla wspwystpuje tu z ironicznym dystansem wobec fascynacji kultur i filozofi Dalekiego Wschodu, tak popularn w niektrych krgach inteligencji, w tym rwnie wrd najbliszych przyjaci Biaoszewskiego. Kolejn noblowsk caostk rwnie warto w caoci zacytowa: PRZEMOWA KICI KOCI JU PO OTRZYMANIU NAGRODY NOBLA Pytasz mnie, Szwecjo, i ty, wiecie, jak doszo do stworzenia tego utworu.Doszo tak: Po pomylnym otrzymaniu towarw w ogonku z Bogosawion Siwul z Wisznu Woli wpadymy w ferwor i zasiadymy do stou wywoawczego duchw. Ukazay nam si litery w sowo p a p i e . Ja ju krzyknam, gdy Bogosawiona Siwula zgromia mnie wzrokiem. Litery ukaday si dalej w y c a Pytamy co? Ona I tyle. Ju nastpny duch pisa si po literach N o b e l Wic ja pytam On na to nagrody mojej dla ciebie co mam napisa wiersz (KICIA KOCIA wstydzco wachluje si rkami) Dzikuj pastwu. I Waszej Wysokoci. (wydobywa si za kulisy, wpada na BOGOSAWION SIWUL Z WISZNU WOLI) Skd ty tu? B.SIWULA Z WISZNU WOLI co chcesz, duchu Nobel? wrc papieyca

115

Waciwie to mnie si to wszystko naley. Ale nie trw si. Przyjechaam po prostu, eby zaj si tob. Cig dalszy kpiny z rytuau Noblowskiego czy si tu z parodi mody na spirytyzm, ironi wobec kultu papieskiej jednostki i ekspansywnego feminizmu (a w finale tekstu pojawia si by moe subtelna aluzja do rywalizacji Herberta z Mioszem). W kolejnych caostkach (Zima, 2000) rwnie pojawiaj si motywy wice realia zimowej, kryzysowej Polski z wtkami filozofii Indii i spirytyzmem (bohaterki buduj yogigloo, roznosiciel mleka okazuje si by zawansowanym transcendentalnie mutantem; podczas medytacji na strychu 16 pitrowego wieowca Kici Koci straszy mysz-wieczno). Z kolei Sprawozdanie z S.O zdaje si by polemicznym nawizaniem do kanonicznego wiersza Zbigniewa Herberta U wrt doliny i w gruncie rzeczy do caej eschatologii chrzecijaskiej: Trybuny, trybuny, upa, czekanie. Zorientowaam si, e siedz na sdzie Ostatecznym. Nikogo nie chciaam spotka. Nic mnie nie ciekawio. Znuenie. Obojtno. Wszyscy bez koca siedzieli. Nagle niedaleko podniosa si kobieca posta w niebieskiej sukni. Zaczy i. Do wyjcia. Niebieska suknia? Kolor medytacji? Ju wiedziaam. To znajoma niewidoma. Joginka. Ktra bardzo szybko nudzia sobie wszystko i, bez krpacji, biorc pod pach przewodniczk, w rodku kadej imprezy wychodzia. Poniosam si i ja. Do wyjcia. Na pewno wyjcie jest.Za nami ile ludzi. Tak. Wyjcie byo. Zaraz. To sen czy deklaracja eschatologiczna? Sd Ostateczny przypomina tutaj nudn socjalistyczn uroczysto na cze (Doynki?). Tym ktry widzi sens i wyjcie jest niewidoma kobieta, wyznawczyni wschodniej filozofii. W niebieskiej sukni (Matki Boskiej?). Krl jest nagi i wszystko wyglda inaczej ni nam opowiadaj teologowie i katoliccy poeci. A Herbert pisze wiersze na Nobla i akademie (reimowe i antyreimowe). No, ale moe do tych nadinterpretacji, bo do wybuchu stanu ju blisko. Jeszcze tylko Kicia Kocia zastpi wen sierci z liniejcych ciepych psw, skorzysta z wolnoci sowa, eby powiedzie, e zabija nas bezustanna bomba acuchowa spoecznoci, zrobi zapasy oraz posprzta i wypiewa swoj filozoo: Wiem wszystko Bo wiem Wicej ni zjem a jem wszystko bylebym miaa co

116

a e jest byle jak dzielone przez wszystkich mnoone przez wszystkiego brak wic wiem, e zjem wszystko Sekwencje wojenne to caostki 14-33, obejmujce wydarzenia i sytuacje polityczne oraz reakcje na nie bohaterek wprowadzenie stan wojennego, uliczne apanki konspiratorw, kolporta ulotek, kontrolowanie rozmw telefonicznych, manifestacje, pochody i antypochody pierwszomajowe, rozmowy i komentarze na temat stanu wojennego ( Wybuch stanu, Bohaterka, Bomby, Ciocia, Piosenka Kici Koci do stanu wojennego, Kicia Kocia podsuchaa, 1 Maj, 3 Maj, Doszo do rozamu ). Obok zdarze i sytuacji politycznych mamy rodzajowe obrazki zwizane z sytuacj ekonomiczn (Gra w kartki, Melodia na zamknicie), ktre czasem s pretekstem do refleksji natury egzystencjalnej (Zniszczenia). Obok nich pojawiaj si sekwencje luno zwizane z polityczno-spoecznym tu i teraz. Walczce ze sob poprzez postacie symbole kulturowe (Helena Trojaska, Kriszna) sny Kici Koci i Siwuli (Walka na sny), perypetie miosne gwnej bohaterki (Narzeczony), alternatywna religia (Nawracaczki), gobie ampiry(wampiry) kaszane, proteuszowo Kici Koci, ktra raz jest pirystk a raz antypirystk oraz jej eschatologiczna piewka: KICIA KOCIA (uklepuje pociel, piewa) Razem czy osobno Razem czy osobno Mam po mierci z dusz wiata by Caostk graniczn jest Pustelnica 1982 . Kicia Kocia staje si tu Aldon z Konrada Wallenroda, zamurowujc si w pokoju. Przyczyny tej decyzji nie do koca s jasne czy chodzi o powody romansowe (wczeniej bya mowa o narzeczonym) czy te maj natur bytowo-egzystencjaln: I tak koniec zgubiam paszport zgubiam wiz

117

zgubiam kartki ywno. zgubiam wkadk To w Polsce stanu wojennego mier nie tylko cywilna.

4. Aameryka i ostatni wywiad Mistrza Mirona Nastpuje jednak cud wszystko si odnajduje i Kicia Kocia leci nad Now Funladi do Nowego Jorku, gdzie ma problemy, podobnie jak Biaoszewski w Aameryce, toaletowe: (wysiada w N. Yorku) (po odprawie biegiem) closet? closet? pozamykane, le trafiam (wylatuje przed lotnisko) tu nawet nie tak jasno zrobi siusiu midzy samochodami co kupi i wrc do kraju. Pobyt jednak si przeduy. Kica Kocia pojawia si na Manhattanie i nad Niagar, na stepach amerykaskich, w sklepocigach i w Buffalo. Na Manhattanie sytuacja zagubienia w wielkim miecie i jzyku: 53-cia a moja? 23-cia O matko! Musz przeskoczy 30. Gdzie dziura do tej supej...subej. Nie ma. Byle doj. przechodzi w sytuacj zagubienia egzystencjalnego: Czy ja si tu zmieniam Czuj, e nic mi nie pomoe. Jestem sob. To dobrze czy le? Po co ja tu przyjechaam? przechodzce w filozofi spotkania: - eby zobaczy t pani na jej tle. A ta pani przyjedzie zobaczy mnie na moim tle

118

- Bo my jestemy istoty chodzce A jak ju nie mogce, To chcce by chodzce I refleksj natury antropologicznej: - Ciekawe, co by byo, gdybymy roli w miejscu i ani rusz, toby wtedy szo o przegiby, w ty, w bok. - nie nie nie! - wci w tym samym gronie? nie! to ja ju wol chodzi By zakoczy si egzystencjaln puent: - pomyliam, nie szkodzi - nie chc rosn - dojd do siebie. Prbowaem wyej zasugerowa, e Biaoszewski wiadomie nawizuje do romantyzmu, do romantyzmu popularnego, do symboliki utrwalonej w martyrologicznej wiadomoci narodowej. W Stepach amerykaskich nawizanie jest ostentacyjne i tworzy przewrotn reinterpretacj sonetu Mickiewicza dla bohaterki Kici Mirona problemem nie jest powrt do ojczyzny (z Buffalo Kicia Kocia wylatuje - nagle do kraju), ale kryzys twrczy (zawa talentu). Wydaje si mwi Tadeusz Sobolewski e Miron poczu wtedy, e odpad od rzeczywistoci. Ta rzeczywisto, ktr oswaja, przerabia, podbija, jak ten szmaragad, zielon bibuk, ktra bya jego rzeczywistoci i w ktrej on by u siebie, nagle stana dba. Ostatnie tomy jego dziennika nie przypadkiem nosz tytu Pogorszenie. To byo pogorszenie caego wiata. On nie widzia dla siebie miejsca w tym wszystkim. Bo nawet kiedy przychodzi do najbliszych osb, to one rozmawiay o sprawach, z ktrymi on waciwie nie mia kontaktu. Mymy mwili wtedy jzykiem gotowym, ktry stworzya solidarnociowo-konspiracyjna kultura stanu wojennego. Stan wojenny, myl, by dla niego, ywicego si na co dzie najbardziej elementarn rzeczywistoci, tryumfem nierzeczywistoci. Wtedy jak si napisao wiersz o wronach, to ju si to kojarzyo z Jaruzelskim. Miron pisa wtedy, ze w kulturze szerzy si plakatowo, czyli to, od czego

119

ucieka w stalinizmie. To nagle wrcio. Tyle e tym razem w aurze narodowej.[....] Uznawa to za klsk kultury. To by rozpad jego wiata.167 Moe wanie dlatego ostatnia scenka ma mniej kabaretowy charakter, a Biaoszewski nie kryje si za swoim trangresyjnym alter ego. Przyjrzyjmy si jej bliej, prbujc zarazem podsumowa dotychczasowe spostrzeenia. Wywiad, koczcy Kabaret Kici Koci to zarazem ostatni utwr zbioru Oho (1985), ostatniego tomu uoonego przez samego Biaoszewskiego., ktry ukaza si ju po mierci poety. Tytu odwouje nas do najbardziej bodaj popularnego gatunku dziennikarskiego, ktry pojawia si po raz pierwszy w publicystyce amerykaskiej w pierwszej poowie XIX wieku. Najbardziej popularn form wywiadu jest rozmowa dziennikarza ze znan osobistoci( na og z dziedziny polityki, nauki, kultury ) przekazana odbiorcom za porednictwem prasy, radia lub telewizji. Wspczenie wywiad sta si jednym z podstawowych gatunkw w obrbie kultury masowej, a jego zmutowane formy (telewizyjny talk show, wywiad-rzeka) ksztatuj lub utrwalaj w spoecznym obiegu informacji wizerunki osb publicznych. Ksztat jzykowy utworu Biaoszewskiego sugeruje, e zgodnie z tytuow zapowiedzi, z t wanie form mamy do czynienia. Tekst skada si z pyta i odpowiedzi, partnerami dialogu jest Pani Go (ekspansywna dziennikarka) i Mistrz Miron (sam Biaoszewski w roli wybitnego pisarza, literackiej gwiazdy), a tekst poboczny ujawnia kontekst sytuacyjny. Lektura przekonuje nas, e jest to wywiad do specyficzny. Oto wizyta dziennikarki jest niespodziewana, dziaa ona niejako z zaskoczenia i waciwie wdziera si do mieszkania Mistrza: Puka? Kto? (uchyla) Acha... Chwileczk...ju Jej pytania (zadawane bez adnych wstpw) s bezceremonialne i wcale nie dotycz literatury czy te sztuki. Koncentruj si waciwie wok jednego tematu - sensu egzystencji. Pani Go pyta bohatera o jego stosunek do innych, o uciliwoci w relacjach midzyludzkich( Pan woli ludno czy bezludno?; z z z, to nie przeszkadza?). Kolejne pytanie (Tak si rozgldam, dobrze tu panu?) dotyczy tyle tego mieszkania, co tego wiata i budzi wyrane zaniepokojenie Mistrza. Teraz to on zaczyna zadawa pytania. Odpowied na pytanie o nazwisko Pani Go(Na ), potguje jego niepokj. Mistrz udzi si jeszcze i
167

Nie mog koysa si razem z wszystkimi....op.cit.s.11.

120

prbuje oddali od siebie to, co nieuchronne (piwko..piaw...nie?). Pani Go rozwiewa wtpliwoci i oto niezapowiedziany wywiad staje si parafraz redniowiecznej Rozmowy Mistrza Polikarpa ze mierci. Przypomnijmy, e ten pochodzcy z XIV wieku utwr reprezentuje w poezji polskiej rozpowszechniony w kulturze europejskiego redniowiecza motyw triumfujcej mierci, wobec ktrej wszyscy, niezalenie od stanu, godnoci i bogactwa s rwni. Narrator redniowiecznego dialogu opowiada histori uczonego ma, mistrza Polikarpusa, ktry prosi Boga, by pozwoli mu zobaczy mier w jej postawie,co te zostaje spenione. Mistrz Miron jest przeraony i zaskoczony podobnie jak jego redniowieczny poprzednik i podobnie jak Polikarpus w swym przeraeniu komiczny dla postronnego obserwatora. I tu jak w Rozmowie groza i komizm pojawiaj si obok siebie, a sprawy ostateczne acz si z ujciem satyrycznym: MISTRZ MIRON (zatkany) (przez sztuczne zby) Ledwie wpuciem mylaem, ze dziennikara PANI GO Kara MISTRZ MIRON Za co? PANI GO Za ycie Rozmowa mistrza Polikarpa ze mierci prawdopodobnie penia rol scenariusza widowiska, spektaklu o nieuchronnoci mierci i znikomoci ziemskich rozkoszy. Swego rodzaju scenariuszem widowiska jest rwnie Wywiad. Z pewn przesad mona powiedzie, e Bialoszewski od kabaretu zaczyna i na kabarecie koczy. Bo przecie, jak pisaem na wstpie wydaniem swego debiutu poetyckiego, tomu Obroty rzeczy(1956) Biaoszewski wykonuje swoje utwory na estradzie Teatru Osobnego(1955-1963), ekperymentalnego teatru majcego szereg cech kabaretu artystw takich jak modernistyczny Zielony Balonik czy te preskamandrycki Pikador. Kolejne zbiory poezji to kolejne wcielenia Biaoszewskiego autora i bohatera lirycznego swoich wierszy. Estetyzacja i sakralizacja przedmiotw codziennego uytku, sprztw kuchennych i mebli oraz artystyczna penetracja podwarszawskich peryferii kulturowych, przemiana powszednioci w wyrafinowan poezj to najbardziej charakterystyczne cechy zbioru Obroty

121

rzeczy . Tomy Rachunek zachciankowy (1959) i Mylne wzruszenia (1961) ksztatuj opini o Biaoszewskim jako o gwnym reprezentancie tzw. poezji lingwistycznej. Poezji, stawiajcej jzyk jako rodek komunikacji w stan podejrzenia, dokonujcej ogldu rnych fenomenw jzykowych, analizujcej stereotypowo stylw funkcjonalnych, wykazujcej niespjno i kontekstualno jzyka potocznego. Tom Byo i byo (1965) 168 , kontynuuje lingwistyczne eksperymenty, ale jego centrum semantyczne stanowi zapis, kronika prywatnej codziennoci poety , jego bliskich i znajomych. Zacierajc granic midzy poezj i proz zapowiada kolejne wcelenie Bialoszewskiego - prozaika. Pamitnik z powstania warszawskiego (1970) to nowe w naszej literaturze spojrzenie na zryw powstaczy - nie z onierskiego, ale cywilnego punktu widzenia. Bohater nie jest tu powstaniec walczcy na barykadzie, ale bezbronny czowiek z gromad mu podobnych, uciekajcy przed bombami i kryjcy si po piwnicach. Pamitnik otwiera seri narracyjnych tekstw Biaoszewskiego - to Donosy rzeczywistoci(1973), Szumy zlepy cigi (1976), Zawa (1977), w ktrych Biaoszewski jest narratorem i gwnym bohaterem zarazem. Do poezji wraca Biaoszewski pod koniec lat siedemdziesitych - nowe wiersze zostaj zebrane w zbiorze pod znaczcym tytuem Odczepi si (1978). Nowa sytuacja egzystencjalna (stan po zawale, przenosiny ze starej warszawskiej kamienicy do wieowca na peryferiach miasta) sprawiaj e autor-bohater wierszy Biaoszewskiego wchodzi w kolejn rol - stra rzeczywistoci i latarnika z mrwkowca 169 . W ostatnim okresie swego yciopisania wciela si Biaoszewski w rol podrnika. Jego wiersze i prozy komentuj i re-konstruj morsk podr do portw europejskich (Obmapywanie Europy-1983) wycieczk do Egiptu(w zbiorze Rozkurz- 1980) i wypraw do Ameryki (AAmeryka -1984). To ycie artystycznie spenione. Ktrego domniemany fina mia wyglda nastpujco: MISTRZ MIRON Ju? (pada na dobre) (z kieszeni MISTRZA MIRONA wysuwa si chytrze kartka) Nie kacie mi ju wicej niczym by! Nareszcie spokj Miron Biaoszewski napisa Wywiad na rok przed swoj mierci .Fingujc sytuacj ostateczn, wcielajc si w ostatni ze swoich literacko-yciowych rl. Wyprzedzajc (a wic
168

Zob. interesujce uwagi o tym zbiorze I o relacjach midzy yciem i twrczoci Biaoszewskiego Pisaem o tym szerzej w szkicu To mieszkanie potrafi by natchnione(o nowych wierszach

w tekcie Piotra Sobolczyka Biaoszewski dla kucharek(maszynopis)

169

Mirona Biaoszewskiego) W: Prace Historycznoliterackie.T.14. Katowice 1979, s.105-131.

122

zwyciajc? oswajjc? przechytrzajc?) mier. Memento mori - to sens podstawowy jaki odbiorcy niesie redniowieczna Rozmowa mistrza Polikarpa ze mierci. Chytremu mistrzowi Mironowi blisza jest chyba nadzieja, towarzyszca poetom od czasw staroytnych, wyraona sowami Horacego - non omnis moriar (nie wszystek umr) Dlaczego wanie kabaret zamyka (i otwiera) twrczo Biaoszewskiego? Kabaret Kici Koci wanie? Twrczo Mirona Biaoszewskiego wywodzi si z tych dawnych, prawie poniechanych tradycji:bazesko-sowizdrzalskich, parodystyczno-trawestujcych, wprowadzajcych do tonu wysokiego ton niski i do powagi pewnej swych racji - art sprawdzajcy te racje. Dotyczy to wszystkich uprawianych przez niego form literackich, od Teatru Osobnego, tego dwudziestowiecznego czwartego dramatu, parodiujcego wysokie gatunki, tematy, mity, przez cay stosunek do jzyka, zarwno literackiego, jak mwionego, a po pezjo-proz ostatnich lat. Wszystko czego si tkn, zarwno w yciu, jak i w sztuce obraca w art, ktry wcale nie pomniejsza miary rzeczy, wrcz przeciwnie: pozwala dostrzec i wydoby miar waciw. Pozwala take zgodzi si na mono cakowitego zrozumienia i porozumienia pisze bardzo trafnie Helena Zaworska.170 Tak zatem bohater Biaoszewskiego to homo ludens w sensie jaki nadaje temu pojciu Johan Huizinga 171, a alterego Biaoszewskiego, adrogeniczna i transgresyjna bohaterka to Kicia-Cogito, majca bardzo wiele wsplnego z pewnym znanym filozofem: [...] Sokrates [...] czy ludow mask gupca z genialnoci mdrca, stawa si symbolem mdroci niewiedzy. Sokratyczny miech, sokratyczna ironia, sokratyczne prozaizacje, sokratyczne degradacje jake bliskie s te kategorie odbieraniu i wyraaniu wiata przez autora naszych wspczesnych dialogw opowiedzianych.[...] Wane jest wszystko, co istnieje, co si wydarza. Uczestniczc w cigch o b r o t a c h rzeczy, lepiej nie ustanawia gwiazd mdrych i gwiazd gupich.172

170 171

H. Zaworska: I obrciem w art. Twrczo 1985, nr 5,s.52-53. Zob. J.Huizinga: Homo ludens. Zabawa jako rdo kultury. Prze. M. Kurecka i W. Wirpsza.

Warszawa 1985.
172

H. Zaworska, op.cit.s.58

123

O uczuciach ideowych. Glosy do Hymnu Ignacego Krasickiego

Punktem wyjcia nastpujcych dalej spostrzee bdzie powicona mioci ojczyzny oktawa Ignacego Krasickiego, utwr projektujcy model polskiej poezji patriotycznej w XIX i

124

XX. Dla porzdku zacznijmy od przypomnienia samego tekstu i jego historycznoliterackiego usytuowania, przyjrzyjmy si rwnie bliej jego strukturze semantycznej oraz funkcjom pragmatycznym, ktre peni w momencie swego zaistnienia w obiegu czytelniczym i okresie pniejszym. wita mioci kochanej ojczyzny, Czuj ci tylko umysy poczciwe! Dla ciebie zjade smakuj trucizny, Dla ciebie wizy, pta niezelywe. Ksztacisz kalectwo przez chwalebne blizny, Gniedzisz w umyle rozkoszy prawdziwe, Byle ci mona wspomc, byle wspiera, Nie al y w ndzy, nie al i umiera. Cytowana wyej oktawa pochodzi z Myszeidy, pierwszego z poematw heroikomicznych Ignacego Krasickiego (pie IX, w.33-40) i pojawia si tam jako komentarz (dygresja?) narratora do fabularnych losw szczura Gryzomira, wracajcego do ojczyzny na miertelny pojedynek z kotem Mruczysawem. Pierwodruk oktawy pojawi si przed ogoszeniem poematu (wydanie ksikowe w Warszawie 1975) na amach Zabaw Przyjemnych i Poytecznych (1774,t.X, cz.2,s.318) pt. Hymn do mioci ojczyzny i rwnoczenie kry jako patriotyczny druk ulotny. Okrelajc utwr Krasickiego w kategoriach gatunkowych zauwaa si i, nie jest on hymnem sensu stricto, gdy pod wzgldem struktury poetyckiej odbiega on zarwno od normatywnych wymogw stawianych poezji hymnicznej, jak i od uksztatowania literackiego licznych hymnw klasycznych[...]. Najtrafniejsze wydaje si okrelenie oktawy jako apelu lirycznego rozwinitego w kierunku refleksyjnego ujcia mioci ojczyzny w jej odmianie heroicznej. Apel ten ma zarazem charakter konfesyjny173. Zwrmy teraz uwag na kilka kwestii oczywistych, wartych jednak podkrelenia ze wzgldw heurystycznych. Tematem (rozwijanym i dookrelanym w remacie) tekstu jest uczucie, m amy tu okrelony obiekt mioci oraz eksperenciera (czy raczej ich grono - owe umysy poczciwe), ocen i skadajce si na ni sdy intelektualne, wolitywne i wartociujce174. Tekst zdaje si
173

R. Wooszyski: Tadeusza Mikulskiego rozprawa o hymnie wita miloci kochanej ojczyzny. E. Jdrzejko, I.Nowakowska-Kempna: O uczuciach i ich objawach w aspekcie semantyki

Pamitnik Literacki 1959, z.34,s.73.

174

leksykalnej. Przegld Humanistyczny 1985, nr 7/8,s.81.

125

opisywa (rekonstruowa) pewn postaw uczuciow wraz z tworzcymi i aktualizujcymi j afektami. 175 Relacja ja - ty liryczne, rama modalna apostrofy, jej konfesyjny charakter sugeruj sakralne (wita) i emocjonalne sensy, uczucie i jego obiekt zostaj utosamione, a tak skojarzona cao podlega personifikacji. Powszechnie przyjmowana przy klasyfikacji uczu (emocji) skala przyjemno - przykro (podobnie jak przyjte przez Wundta opozycje wysiku - rozlunienia oraz podniecenia - uspokojenia) zdaj si tu nie pasowa. W wierszu bowiem obserwujemy charakterystyczny konflikt midzy rzeczownikami i przymiotnikami a czasownikami. Pierwsze przywouj skojarzenia jednoznacznie przykre, kojarz si z cierpieniami i hab: z j a d e(jadowite) t r u c i z n y, w i z y , p t a, z e l y w e (haniebne), k a l e c t w o, b l i z n y, n d z a, i - kryjca si z czasownikiem u m i e r a - mier. Mioci ojczyzny (czy te samej ojczynie) przypisuje poeta zdolno transformowania wartoci negatywnych w pozytywne. Czyni to przy pomocy czasownikw lub orzecznikw ukrytych[...]. W ten sposb dokona Krasicki poetyckiej nobilitacji akcesoriw haby i przewartociowa pojcia odnoszce si do stanw nieszczliwych;[..]176. Ta trudna mio ojczyzny jest wierszu Krasickiego sakralizowana i personifikowana, to osobiste wyznanie i wzr do naladowania, spontaniczny liryzm oraz intencja dydaktyczna splataj si tutaj w jedn cao. Apostrofa miaa na celu uwicenie cierpie dla dobra kraju; jest ona jak gdyby przeznaczona na pociech ludziom, ktrzy mio ojczyzny musz stwierdzi zdolnoci do niezwykych powice, wytrwaoci w cierpieniach i godnoci w klskach i ndzy177. Jednoczenie warto podkreli, e wraenie szczeroci i spontanicznoci patriotycznego wyznania ufundowane jest tu na klasycystycznych figurach retorycznych, forma literacka kreuje emocje. Tekst Krasickiego pojawia si w obiegu czytelniczym w dwa lata po pierwszym rozbiorze Polski i od razu zyskuje znaczn popularno. W Korpusie Kadetw (Szkole Rycerskiej) obowizkowo uczono si jej na pami i odmawiano jak modlitw co sobot przed oficerem dyurnym; umieszczano j na tablicach zawieszonych na drzwiach kadej z brygad, bya rwnie wypisana zotymi zgoskami na cianie wielkiej sali. W szkoach komisji Edukacji Narodowej uczniowie zapoznawali si z Hymnem za porednictwem podrcznika gramatyki Onufrego Kopczyskiego, jednoczenie oktawa Krasickiego funkcjonowaa jako pie
175

I. Nowakowska-Kempna: Konstrukcje zdaniowe z leksykalnymi wykadnikami uczu. Katowice R. Wooszaski: Tadusza Mikulskiego....op.cit.s.72. Op.cit.s.75

1986, s.170-199.
176 177

126

patriotyczna o randze hymnu narodowego. Mona zatem chyba powiedzie, e tekst Krasickiego funkcjonowa w obrbie oficjalnego ceremoniau pastwowego, e rytualizowa uczucia patriotyczne. Po klsce powstania kociuszkowskiego publiczne piewanie oktawy uchodzio za polityczne szalestwo i grozio powanymi konsekwencjami. Przypomnie rwnie warto, e filareci w obrbie swoich rytuaw patriotycznych nadawali Krzy witej Mioci Ojczyzny, co sprawio e oktawa (wraz z caym podrcznikiem Kopczyskiego) staa si jednym z pierwszych (jeli nie pierwszym) utworw literackich zakazanych przez carsk cenzur (z polecenia Nowosilcowa, prowadzcego ledztwo przeciw patriotycznym zwizkom modziey). W czasie powstania listopadowego, piewana z muzyk Jzefa Elsnera, wchodzia oktawa Krasickiego, obok Warszawianki, do podstawowego kanonu pieni patriotycznych. Innym wymiarem popularnoci by szereg parafraz, trawestacji i parodii utworu, od autoparodii Krasickiego (wita mioci kochanej szklanice) w Monachomachii poczynajc.178 Klska powstania sprawia, e aktualnoci nabraa kwestia, sygnalizowana pytaniem zawartym w tekcie Sowackiego - Polska, ale jaka?( Szli krzyczc: Polska, Polska). To rwnie pytanie o rol Boga i boskiego porzdku w historii i historiozofii, pytanie o funkcje religii i rodzaj Kocioa. Odpowiedzi na te pytania formuowane byy w zalenoci od ideologicznego punktu widzenia, wpywa on rwnie na interpretacj oktawy biskupa warmiskiego. Ta mio, to powicenie si i zjednoczenie wszystkich osobnikw w jedno ciao, w jedno ycie - ta jedno, to wite imi, ktre oznacza dowolne zlanie si wszystkich interesw w jeden interes, wszystkich ywotw w jeden ywot, c to jest, jeeli nie samoistny byt narodu, nie jego Wszechwadztwo Ludu, oparte na rwnoci, wolnoci i braterstwie? Powiedzmy wic sobie: bez Wszechwadztwa Ludu nie ma wolnoci i niepodlegoci - nie ma Ojczyzny. Tak j pojmowa nasz Krasicki piszc: wita mioci kochanej Ojczyzny, Czuj ci tylko umysy poczciwe. Tak autor wiekopomnych wyrazw: Amour sacre de la patrie - ktre jakby trb archanioa masy Ludw wzbudzay i na pole zwycistwa prowadziy. To fragment programowego artykuu opublikowanego w jednym z periodykw Wielkiej Emigracji
179

Patriotyzm zostaje tutaj skojarzony z kwesti spoeczn, odzyskanie

178 179

R.Wooszaski,op.cit.s.76-107 E. Stankowska: Tradycja Hymnu do mioci ojczyzny Ignacego Krasickiego w publicystyce

127

niepodlegoci powizane z wyzwoleniem mas ludowych. To interpretacja w duchu mioci ludu, w ideologicznej ramie utopijnego socjalizmu, Krasicki traktowany jest tu prawie jak prekusor Saint Simona. W podobnej ideologicznie perspektywie moliwa jest rwnie interpretacja diametralnie rna: Strofa ta pikna naszego szlachcica poety moe by uwaana niejako za gos, za usposobienie czci przypuszczonej, uywajcej politycznego ycia.[...] Nie mona lepiej odda gorcej mioci wolnoci, poczonej z okropn i bezwzgldn dla gminu pogard. Bogaty biskup piewa o wolno z takim zapaem i w tej chwili wydawa rozkazy spdzania na paskie poddanych, przypatrywa si balkonu, jak liczni wspbracia niewolnicy, upadajc pod trudem, skwarem soca, okadani grubym kaczugiem Ekonoma, krztali si na jego rozlegych niwach, pracowali nie dla siebie! I nie byo lepszych wwczas patriotw! [p.m.T.S] - pisa w 1837 roku anonimowy autor , zwizany z Towarzystwem Demokratycznym Polskim180 . Ta premarksowska analiza treci klasowych w utworze Krasickiego to zarazem ewidentna nadinterpretacja ideologiczna oktawy. Krasicki zostaje potraktowany jako zwolennik szlacheckiej zotej wolnoci, zrwnany ze swymi niegdysiejszymi, sarmackimi przeciwnikami ideowymi. Mio ojczyzny zostaje utosamiona z wolnoci (ktrej gmin by pozbawiony), obok Kordiana (spadkobiercy umysw poczciwych) pojawia si cham, czy raczej jego polityczni reprezentanci, Mickiewiczowskie gby za lud krzyczce. Obok mioci do ludu (i zarazem ojczyzny) pojawia si nienawi do jego wrogw (bdcych rwnie wrogami niepodlegoci Polski). Tak spreparowana klasowa mio ojczyzny, staje si podstaw do wyraania emocjonalnych ocen (afektw tworzcych) odnoszcych si do innych sfer ideowych czy raczej ich reprezentantw. "Podug nas tedy, pierwszy Jezuita wylg si w pierwszych ranach papizmu, ktre mu zada protestantyzm, z jadu Lutra i piany wciekajcego si milczkiem Rzymu duchownego. Std widoczne kademu, zespolenie wasnoci tak na pozr sobie przeciwnych; protestantyzmu i papizmu, std materializm pierwszego, a obuda drugiego.[...] Jezuici yj gromadnie, jak rodzaj zwierzt zwanych bizonami. Ich siedliskiem jest wiat cay; suy im kady klimat, najprzyjaniejsza jednak jak rozpadzaniu si, tak ich bytowi - ciemnota narodw i czasw, niekiedy pomienie jak to bywao za bogosawionych dni w. Inkwizycji [...] Zreszt Jezuita jest potwr kosmopolityczny. Nie ma on ojczyzny; nie ma w nim pocigu mioci do ojczystej strony do pokrewnych sobie stworze.[...] Jezuita jest to pierwszy z grobowych robakw, ktre

Wielkiej Emigracji. Ruch Literacki 1972,s.104.

180

Op.cit.s.103.

128

si objawiaj na ciele trupa; poczyna on go, e si tak wyrazimy, eksploatowa wprzdy jeszcze, nim czowiek trupem zostanie, przed skonaniem; a aroczniejszy jest od innych tego rodzaju robakw, bo kiedy tamte przestaj na martwym ju ciele, Jezuita wciska si do duszy, dogryza ostatki tlejcego sumienia i pochania to nawet, co pozostao na ziemi po umarym, jego dostatek ziemski. [...] Zajrzyj do piersi, znajdziesz serce, zajrzyj do serca, a tam okropno, bo Jezuita w czowieka wyprnionego skada obyczajem szaraczy i innych owadw swoje nieczystoci. Wyre co ludzkiego, a reszt zapenia jezuityzmem."181 Oto kilka fragmentw z Zoografii jezuity pra Seweryna Goszczyskiego, opublikowanej w 1841 roku na amach Pszonki - satyrycznego pisma powizanego z Towarzystwem Demokratycznym Polskim. Do wyranie okrelaj one emocjonalny stosunek autora i krgu politycznego, z ktrym sympatyzowa, do "Kocioa urzdowego", ktrego jezuici byli awangard. Cay tekst mieci si w ramie afektywnej, wyznaczanej uczuciami ideologicznej nienawici, stylistycznie nacechowanej sarkastycznym szyderstwem. Mona chyba zaryzykowa stwierdzenie, e u schyku XVIII i w pierwszej poo wie XIX wieku formuje si pewien kompleks wiatopogldowo-emocjonalny, ktrego istot jest przenikanie si (i cieranie) uczu patriotycznych i religijnych oraz emocjonalnego stosunku do Boga (religii, kocioa, kleru) i ojczyzny bdcego pochodn wyznawanej ideologii. Pokora i zdawanie si na ask bosk (jak w lojalistycznym, w momencie powstania, hymnie Alojzego Feliskiego Boe co Polsk ) z jednej strony, z drugiej za poszukiwanie winnych klsk wrd wieckich i duchownych reprezentantw klas wyszych (jak w wierszu Gustawa Ehrenberga Szlachta w roku 1831 - z charakterystycznym refrenem: O cze wam, panowie magnaci, za nasz niewol kajdany/ O cze wam hrabiowie, ksita, praaci za kraj nasz krwi bratni zbryzgany.) Najpeniej w trjkompleks wiatopogldowo-emocjonalny w swoich obu podstawowych realizacjach (pokora i bunt) wyraony jest w III czci Dziadw. W Wielkiej Improwizacji Konrad, kochanek ojczyzny, w imi idei wolnoci i mioci ludw walczy o rzd dusz z nieczuym Bogiem; chrzecijaska mio bliniego i pokora okrelaj konsolacyjne Widzenie ksidza Piotra 182 . Uniwersalizm poetyckiej wizji Mickiewicza jest konkretyzowany (i trywializowany) w tekstach poetw i publicystw zwizanych z rnymi ugrupowaniami politycznymi. Tendencje prometejskie i antyklerykalne bd si pojawiay zwaszcza w krgach zwizanych z szeroko rozumian lewic i ruchem socjalistycznym. Radykalnie upraszczajc mona powiedzie, e owieceniowa mio ludzkoci i

181 182

S.Goszczyski: Dziea zbiorowe.T.IV.Pisma polityczne. Lww 1904,s.172-175. M.Janin: Reduta. Romantyczna poezja niepodlegociowa . Krakw 1979,s.37-55.

129

romantyczna, prometejska mio do uciskanych ludw-narodw konkretyzuje si w hale Proletariusze wszystkich krajw czcie si, by ostatecznie si speni w mioci (przyjani, braterstwie) do Zwizku Radzieckiego (i jego partii) oraz bratnich krajw socjalistycznych: Wielka i wszechstronna jest pomoc Zwizku Radzieckiego. Nard polski korzysta z niej z wdzicznoci i gbok mioci , wiedzc, e bez tej pomocy nie mgby zrealizowa swoich wielkich planw, stworzy silnego przemysu - niezbdnego warunku budowy socjalizmu. - Kalendarz Modzieowy 1953 (s.39). Polska Rzeczpospolita Ludowa w swej polityce: [...] 2)nawizuje do szczytnych tradycji solidarnoci z siami wolnoci i postpu, umacnia przyja i wspprac ze Zwizkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich i innymi pastwami socjalistycznymi. Konstytucja PRL. Warszawa 1976 (s.10) Ta historycznie sprawdzona solidarno i braterstwo cz dzi Polsk Zjednoczon Parti Robotnicz z Komunistyczn Parti Zwizku Radzieckiego, z komunistami caego wiata. Partia dziaa na rzecz jednoci ruchu komunistycznego i robotniczego. cz j uczucia wizi i przyjani ze wszystkimi klasowymi sojusznikami na caym wiecie, a szczeglnie w krajach wsplnoty socjalistycznej.- Statut PZPR. Warszawa 1987 (s.8) [p.m.T.S.] Mioci towarzyszya oczywicie nienawi do "imperializmu i jego psw acuchowych", nieufno i czujno wobec wrogw klasowych. Z kolei wizanie katolicyzmu ze spraw Polski i jej porzdku spoecznego ANTYFONA Na tych, co bior wody w usta na czytelnikw wuja Prousta na skamandrytw, na hipokrytw kalamburzystw rozmaitych zelij, zepchnij Aniele Boy Noc Dugich Noy. Przywoany wyej fragment to fina wiersza Konstantego Ildefonsa Gaczyskiego Polska wybucha w 1937 roku, opublikowanego na amach Prosto z Mostu (1937, nr 9), tygodnika spoeczno-kulturalnego, powizanego ze skrajnym skrzydem endecji. Wpisanie wezwania do ostatecznej rozprawy z literacko-ideowymi przeciwnikami (skamandryci przywoani s tu jako reprezentanci liberalnej, lewicujcej, europejskiej inteligencji) we wzorzec katolickiej modlitwy zdaje si by szczeglnie wyrazistym przykadem realizacji kompleksu uczu bdzie charakterystyczne dla krgw zblionych do rnych odamw nacjonalistycznej prawicy.

130

ideowych . W jednym wierszu pojawiaj si wezwania : Szczury do Wisy! Z Wisy wiar!, odwoania do mdroci ludu , przeciwstawianej rabinicznemu intelektowi( Od tych Stempowskich, od tych znawcw/ milszy nam sd warszawskich krawcw,/lusarzy, zdunw, prostych bab) i liryczna apostrofa do Matki Boskiej Siewnej. Uczucia ideowe i wynikajca z nich (a zarazem je projektujca) koncepcja Polski jako katolickiego pastwa narodu polskiego s wiatopogldow podstaw upolitycznionych wierszy Gaczyskiego z tego okresu, okrelaj rwnie ideologiczny sens caej publicystyki Prosto z mostu. Tak zatem stosunek emocjonalny do ojczyzny, wyznawanej ideologii, religii i kocioa to trzy obszary, ktrych dotycz uczucia okrelone przeze mnie jako ideowe. Tu naley zwrci uwag na fakt, e w literaturze przedmiotu z zakresu psychologii nie mona mwi o wyranie ustalonych stanowiskach, oglnie przyjtych podziaach zjawisk uczuciowych, precyzyjnych pojciach. I tak na przykad emocja traktowana jest jako pojcie nadrzdne lub synonimiczne w stosunku do uczucia183) bd te okrelana jako uczucie proste (nisze), zwizane z fizjologi i instynktem, to ktre jest wsplne dla ludzi i zwierzt 184. Uczucie moe by traktowane jako subiektywny przejaw emocji
185

, przez emocj mona

rwnie rozumie uczucia zoone186 pojawia si te podzia na emocje nisze i wysze187 . Tym bardziej mielibymy kopot chcc znale odpowiadajce hipotetycznym uczuciom ideowym kategorie teoretyczne w pracach z zakresu filozofii i psychologii powiconych emocjom i uczuciom
188

. Uczucia ideowe nie pojawiaj si rwnie w pracach

189

jzykoznawczych, opisujcych konceptualizacj uczu

. Wyjtkiem jest kategoria

183 184

Zob. J.Ekiel, J.Jaroszyski, J. Ostaszewska: May sownik psychologiczny. Warszawa 1965. Zob. Sownik psychologiczny. Red .W.Szewczuk. Warszawa 1979; N. Sillamy: Sownik

psychologii. Katowice 1994.

185 186 187 188

A.P. Sperling: Psychologia. Pozna 1995, s. 242 J. Pieter: Sownik psychologiczny. Wrocaw 1969. J. Reykowski: Eksperymentalna psychologia emocji. Warszawa 1968,s.60 Zob. np. F. Brentano: rdo poznania moralnego. Przekad, wstp i przypisy Cz.Porbski.

Warszawa 1989; M.Scheler: Istota i formy sympatii. Przekad, wstp i przypisy A.Wgrzycki. Warszawa 1986; H. Buczyska-Garewicz:Uczucia i rozum w wiecie wartoci. Z historii filozofii wartoci. Wrocaw 1975; W. Witwicki: Psychologia uczu i inne pisma. Warszawa 1995, Reykowski: Eksperymentalna psychologia emocji. Warszawa 1968.
189

J.

Zob. I. Nowakowska-Kpna: Konstrukcje zdaniowe z leksykalnymi wykadnikami uczu. Katowice

1986: A. Pajdziska: Jak mwimy o uczuciach. Poprzez analiz frazeologizmw do jzykowego obrazu wiata. W: Jzykowy obraz wiata. Red.J.Bartmiski. Lublin 1990.

131

patriotyzmu, opisywana jako nazwa wartoci 190 . Czy mona zatem znale w literaturze przedmiotu konstatacje odpowiadajce sugerowanym wyej uczuciom ideowym? Wielka Encyklopedia Powszechna okrela jedno ze znacze uczu jako trway stosunek wobec osb, idei, pogldw, wyraajcy si w gotowoci do okrelonych dziaa w formie aprobat y lub dezaprobaty (mio, wrogo, podziw, szacunek, pogarda). W Encyklopedii Katolickiej moemy przeczyta, e: Wysze emocje wspwystpuj z pozytywnymi postawami wobec innej osoby, grupy spoecznej, albo jakiej wartoci wyszego rzdu (estetycznej, ideologicznej, moralnej czy religijnej)
191

. Gerstman z kolei wyodrbnia uczucia

moralno-spoeczne, ktre powstaj w warunkach wspycia i wspdziaania ludzi.[...] Wartoci te [..] mona najoglniej uj w trzech podstawowych kategoriach:1- dziaanie i dokonujce si w nim kontakty midzy ludmi, 2- twrczo ludzi w sferze dbr materialnych, wiatopogldowych, moralnych, kulturalnych itp. oraz 3 - ustosunkowanie si jednostki do siebie jako czonka grupy. 192 Rubinsztejn jako wyszy poziom uczu przedmiotowych wyodrbnia uczucia wiatopogldowe, wyraajce bardzo oglny stosunek czowieka do rzeczywistoci, konkretyzujc je jako kategorie estetyczne: komizm, humor, ironia, tragizm193. Pieter wspomina o kategorii postaw czyli mniej wicej utrwalonych przekonaniowo-uczuciowych sposobw odnoszenia si do doktryn i innych zjawisk spoecznych, grup ludzkich, dziedzin kultury itp.. 194 . O postawach jako formach staego ustosunkowania si do klas przedmiotw. instytucji, idei, wartoci pisze z kolei Reykowski195 wskazujc zarazem na zamienne stosowanie poj postawa i uczucie. Warto tu rwnie zwrci uwag na sowa Wadysawa Witwickiego, dotyczce czci, jako dyspozycji do wielu stanw wewntrznych. Jednym z nich jest : Pragnienie, eby istota czczona istniaa trwale i rosa w potg i zachowanie(vivat, rescat floreat) w interesie swych czcicieli. Ten skadnik wyraa uywana formua w okrzykach czci prawdziwej lub symulowanej:Niech yje nam!.W zwizku z tym pragnieniem wystpuje atwo przy byle jakiej sposobnoci obawa o cao, moc i opini istoty czczonej. Czowiek przeczulony na tym punkcie dopatruje si

190

I. Karolak: Patriotyzm. W: Nazwy wartoci. Studia leksykalno-semantyczne.Red.J.Bartmiski,

M.Mazurkiewicz-Brzozowska. Lublin 1993.

191 192 193 194 195

Encyklopedia Katolicka.T.IV. Lublin 1989,s.958. S.Gerstman: Rozwj uczu .Warszawa 1986,s.17. S.L.Rubinsztejn: Podstawy psychologii oglnej. Warszawa 1962,s.649-652 J.Pieter:Sownik psychologiczny,op.cit.s. 308 J. Reykowski: Osobowo jako centralny system regulacji i integracji czynnoci. W:Psychologia.

Red. T.Tomaszewski. Warszawa 1978,s.763-764.

132

zasadzek, napaci atakw na przedmiot swej czci tam nawet, gdzie ich na pewno nie ma, a s tylko mniej lub wicej bahe pozory. [...] Zagorzay czciciel czegokolwiek widzi te atwo i osobistego wroga w kadym, kto jego czci nie podziela. Gotw go traktowa jakby tamten by nie obojtny, tylko ywi nienawi i pogard dla danego przedmiotu czci, a dla jego czcicieli rwnie. [...] Std te, oprcz innych powodw, nieuchronne nienawici midzywyznaniowe, religijne, narodowe, osobiste. Std napastowanie przechodniw obojtnych, kiedy przechodz wiksze grupy lub pochody powicone czci czyjejkolwiek. Std zrzucanie czapek i przymuszanie do kamliwych objaww czci. 196 . politycznego197. Czym zatem s uczucia ideowe w przyjtym rozumieniu? I czy w ogle mona tego typu uczucia (postawy, wartoci) wyodrbnia? Myl tu o emocjonalnym stosunku do ojczyzny, religii, ideologii majcym bezporedni wpyw na oceny, zachowania i dziaania w przestrzeni szeroko rozumianej polityki. Stosunku operujcym skal mioci - nienawici (sympatii antypatii, czci - pogardy, zaangaowania - obojtnoci). Chodzi mi o przestrze wiatopogldowo-emocjonaln w ktrej dokonuj si znamienne interferencje i przesunicia, powstajce spontanicznie oraz wiadomie sterowane (manipulowane). Oto romantyczna mio ojczyzny staje si form narodowej religii, wyradzajc si w nacjonalizm; stosunek do religii (Polak-katolik) traktowany jest jako wyznacznik patriotyzmu i znak narodowoci; z kolei ideologia zaczyna nabiera cech kultu religijnego (dziea Marksa, Engelsa, Lenina jako pisma wite, socjalistyczne hagiografie, zakony, rytuay i dewocjonalia). Mamy tu rwnie do czynienia z dialektyk strachu i wstydu - zagroenie represjami ze strony wadzy paraliuje uczucia ideowe lub je wzmaga, strach wobec obcych( wroga, zaborcy, okupanta, autorytarnej wadzy politycznej, religijnego dyktatu), walczy ze wstydem wobec swoich (narodu, spoeczestwa, grupy wspwyznawcw, czonkw tej samej partii). Objawy owych uczu to spontaniczne lub zrytualizowane teksty zachowa (akademie na cze, msze za ojczyzn, defilady, procesje, pochody i manifestacje oraz zadymy, pogromy i czystki etniczne lub socjalne ) oraz skonwencjonalizowane lub oryginalne formy werbalne. Jzykowe konceptualizacje uczu ideowych pojawiaj si w tekstach fundamentalnych (konstytucja, katechizm, statut partii), wystpuj explicite lub implicite w manifestach partii
196 197

W jzykoznawstwie natomiast

interesujce z naszego punktu widzenia byyby prace dotyczce jzyka propagandy i dyskursu

W. Witwicki: Psychologia uczu....op.cit.s.268-269. Zob. np. J.Bralczyk: O jzyku polskiej propagandy lat siedemdziesitych. Krakw 1986;

M.Gowiski: Nowomowa po polsku. Warszawa 1991; I. Kamiska Szmaj: Judzi, zohydza, ze czci odziera. Jzyk politycznej w prasie 1919 1923. Wrocaw 1994.

133

politycznych, deklaracjach programowych kolejnych rzdw i oficjalnych wystpieniach hierarchii kocielnej; s staym elementem polemik w mediach, pojawiaj si w ludycznej ramie satyrycznych programw kabaretowych ( i reakcji na nie); jako hasa na murach i transparentach. Teksty i chwyty sowne obsugujce uczucia ideowe obejmuj rne formy rodzajowe i gatunki (liryka patriotyczna, poezja religijna, poezja polityczna; hymn, elegia, kazanie, homilia, pamflet, paszkwil), nacechowania stylistyczne (patos, eksklamacja szyderstwo, inwektywa), utwory artystyczne i formy uytkowe (wiersz okolicznociowy, slogan propagandowy, graffiti). Uczucia mog by nazwane wprost: ( ,nienawi natury ideologicznej, deptanie uczu religijnych, chrzecijaska cywilizacja mioci), wyraone poprzez pejoratywne lub pozytywne okrelenia i zwroty : prawdziwy Polak, prawdziwy patriota, ksidz patriota, europejczyk, rowe hieny polityczne, Ciemnogrd uywane ironicznie lub serio; charakterystyczne epitety - zgrubienia, tworzone przez analogi: komuch - kleruch - solidaruch; ubek - sbek - udek; bolszewik - olszewik, ROP-uch, oszoom. Mona chyba mwi rwnie o ramie afektywnej, okrelajcej sens emocjonalny tekstu lub wypowiedzi czy o gbokiej strukturze emocjonalnej, ktra na powierzchni moe mie zabarwienie ludyczne, ironiczne, sarkastyczne (gryzienie sercem). Uczucia ideowe maj charakter tyle intelektualny, co irracjonalny; oblicze szlachetnego patriotyzmu i ywioowej ksenofobi, stylistyczn posta lirycznej eksklamacji i brutalnej inwektywy. Punktem wyjcia powyszych uwag by kanoniczny tekst poetycki, zamkniemy je natomiast cytatem tekstu kultury: Sidmego stycznia br. w klasztorze o.franciszkanw w Niepokalanowie zaoga URSUSA modlia si o powszechne uwaszczenie i pomylny wynik referendum. Msz celebrowali: ks.Peszkowski - duszpasterz Rodzin Katyskich, ks.Maciejewski - duszpasterz ludzi pracy. W odczytanym w kaplicy Akcie Oddania i Zawierzenia Zaogi ZPC URSUS Matce Boej Niepokalanie Pocztej powiedziano m.in.:Nard bez wasnego potencjau gospodarczego staje si zbiorowiskiem niewolnikw, podatnym na demoralizacj i obce wpywy. Jako zaoga i firma, jako ursusowska Solidarno, poznalimy z wasnego dowiadczenia, na czym polegaj podstpy, zakusy i obudne zabiegi tych, ktrzy polski majtek pragn wyrwa z rodzimych rk i przekaza go obcym. Potrafilimy si temu skutecznie przeciwstawi, zyskujc zaszczytne miano bastionu obrocw gospodarki polskiej. O nasze sprawy walczylimy zawsze z Imieniem Chrystusa i Maryi na ustach, z zawoaniem:URSUS semper fidelis! Jednak przed nami pitrz si kolejne niebezpieczestwa i zagroenia. Jako czstka katolickiego Narodu Polskiego musimy im si przeciwstawi. I mimo e w kategoriach ludzkiego postrzegania moce, jakie przeciwko nam stany, wydaj si by niemoliwe do zwycienia, to jednak wierzymy

134

gboko, ze z pomoc Maryi, w blasku Jej matczynej opieki uda si nam tego dokona. - Teraz Ursus. Nr 21 Comiesiczny Dodatek Tygodnika Solidarno . 26.01.1996(s.II). Oto w tekcie mamy opis zoonego rytuau i wyraz prawie penej gamy uczu ideowych, objawianych w Polsce lat dziewidziesitych. Jest wiara, nadzieja i mio. Oraz (nie wprost) nienawi i czujno. Eksperencierom za zdaje si patronowa, pojawiajca si w finale wiersza Adama Zagajewskiego (piewnik z tomu Sklepy misne, Krakw 1975) - Matka Boska Marksistowska.

Myli nowoczesnych Polakw ? ( O Frondzie)

Na wstpie kilka sw o kwestiach oczywistych (cho moe nie dla wszystkich). Fronda jest czasopismem na pierwszy rzut oka wyrniajcym si ciekaw szat graficzn i gruboci (jest to jedno z najgrubszych, jeli nie najgrubsze, polskie czasopismo). Ten tostyj urna ukazuje si od 1994 roku w Warszawie i ma charakter nie zawsze regularnego kwartalnika. Do dzi ukazao si osiem numerw pisma, niektre z nich podwjne (gwoli informacji i uzasadnienia twierdzenia o najgrubszoci pisma: nr 1 - 246 stron, nr 2/3 - 315, nr 4/5 - 351, nr 6 - 380, nr 7 - 413, nr 8 - 382). Pismo redaguj aktualnie Grzegorz Grny(1969), Rafa Smoczyski (1970) i Sonia Szostakiewicz (1971). Od jesieni 1994, pod tym samym tytuem(i redagowany przez tych samych ludzi) pojawia si, mniej wicej co dwa tygodnie, magazyn telewizyjny. Ma on dwie wersje : modzieow (emitowan okoo 16 -tej) i doros (nadawan w okolicach 23-ciej). Od 1996 roku(od numeru 7) zaczynaj ukazywa si kolejne pozycje biblioteki Frondy - do tej pory ukazay si dwie ksiki Ortodoksja Gilberta Keitha Chestertona i Neutralizacja Marii Cyranowicz. Mona zatem chyba ju mwi o mikroobiegu kulturowym, wartym namysu i opisu. Zjawisku modym w sensie podwjnym - modym, bo

135

kilka lat trwajcym zaledwie, i modym w sensie personalnym - zarwno redaktorzy, jak wikszo autorw tam publikujcych nie przekroczya jeszcze trzydziestki. Modym i nowym, bo innym, bo czego takiego w naszej przestrzeni kulturowej chyba do tej pory nie byo. Jest to jednak zjawisko do trudne do opisania, bo cigle ewoluujce (i pczkujce), o nieostrych granicach estetycznych i wiatopogldowych. Z drugiej strony to ju ponad dwa tysice stron bardzo zrnicowanych tekstw (o iloci tamy video nie mwic, bo programy telewizyjne Frondy mona ju liczy na dziesitki). Zgromadzia si te w miar obszerna literatura przedmiotu.198 Std niniejszy tekst to rekonesans, , fragmentaryczny i nie roszczcy sobie adnych pretensji do uoglnie, o prbie monografii pisma nie mwic (bo pismo interesowa mnie bdzie przede wszystkim, programy TV pojawi si by moe w odlegym tle).Nie jest to zatem opis przedmiotu, lecz projekt czy raczej projekty opisu. Mona to rwnie nazwa napoczciem (napoczynaniami ) tematu. Projekt pierwszy. Ideologia. Tytu tego szkicu nawizuje do opublikowanej w 1902 roku (i wielokrotnie wznawianej) broszury Romana Dmowskiego Myli nowoczesnego Polaka. Tekst ten traktowany jest jako manifest nowoczesnego polskiego nacjonalizmu, tekst wity dla kolejnych pokole polskich narodowcw. Modych ludzi, sigajcych do rde i przeamujcych inercj starszego pokolenia, unowoczeniajcych narodow ideologi. Sugeruje tym samym umieszczenie pisma Rafaa Smoczyskiego w krgu do cile okrelonej orientacji ideowej i politycznej. Skd wzio si to zaklasyfikowanie? Po czci z cudzych gosw sytuujcych Frond w szeroko pojmowanym krgu narodowo-konserwatywnym, troch z automatyzmu skaniajcego do odwrcenia zbitki Polak-katolik. Istotne byy rwnie deklaracje samego naczelnego redaktora: - Nasza dziaalno ma za zadanie powrt do tych elementw kultury polskiej, ktre zostay cakowicie zniszczone, wyhamowane wraz z kocem rodowiska Sztuki i Narodu.[...] - Odnajdujemy pewne tropy w kulturze, ktre s nam bliskie. Takim odkryciem jest publicystyka Prosto z mostu, eseistyka Bolesawa Miciskiego, Stanisawa Piaseckiego, Wojciecha Wasiutyskiego, Karola Zbyszewskiego. Przed wojn, gdy zdawao si, e kultura zostaa przejta przez lewic, Piaseckiemu udao si przezwyciy w mit - mwi dziennikarce Gazety Wyborczej Rafa Smoczyski
199

. Prosto z mostu stanowice

prawicow alternatyw dla lewicowych Wiadomoci Literackich, byo pismem

198

Zob. haso Fronda i podan tam bibliografi w Parnas bis. Sownik literatury polskiej urodzonej D.Wielowieyska, Pryszczaci prawicy, Gazeta Wyborcza 14 marca 1996, s.14.

po 1960 roku. Oprac.P. Dunin-Wsowicz, K.Varga. Wyd. II. Warszawa 1995,s.46-48.

199

136

animowanym przez publicystw powizanych z ONR-em, organizacj radykalnych dysydentw ze Stronictwa Narodowego.( To, e Roman Dmowski najpierw by patronem tej rewolucji kulturalnej, a pniej nieco hamowa jej radykalizm czy wrcz skonnoci faszyzujce, jest dla tego szkicu kwesti niezbyt istotn). Sam Dmowski na amach Frondy si nie pojawia, spotykamy tam natomiast redaktora Prosto z mostu Stanisawa Piaseckiego i Jana Mosdorfa, publicysty tygodnika i jednego z przywdcw Obozu Narodowo-Radykalnego. Wybr tekstw obu tych autorw wiadczy o sposobie w jaki redaktorzy Frondy chc kojarzy to, co polskie, narodowe z tym, co uniwersalne, powszechne, katolickie. Przywoajmy dwa fragmenty z przedrukowanych przez Frond tekstw autorw Prosto z mostu: Jestemy katolikami nie dlatego, e Polska jest katolicka, bo gdyby nawet bya muzumaska, prawda nie przestaaby by prawd, tylko trudniejszy - i boleniejszy - byby dla nas, Polakw, dostp do niej. Jestemy katolikami nie dlatego, e doktryna katolicka lepiej rozstrzyga trudnoci, a dyscyplina konflikty, ani dlatego, e imponuje nam organizacja hierarchiczna Kocioa, zwyciska przez stulecia, ani dlatego wreszcie, e Koci ocali i przekaza nam w spucinie wszystko to, co w cywilizacji antycznej byo jeszcze zdrowe i niespodlone, ale dlatego, e wierzymy, i jest kocioem ustanowionym przez Boga.200 Niepoprawni minimalici! lsk Opolski, Prusy Wschodnie, Misk - i ten zoty, z ktrego jestecie tacy dumni, e ani drgnie, i ta stabilizacja, i ta caa mocarstwowo bankietowa - to drobiazgi. Trzeba mie, do licha wiksze ambicje. Trzeba mie ambicj wyjcia na wiat z wielk ide, godn wielkiego narodu. Trzeba mie ambicj obliczon nie w setkach kilometrw kwadratowych - ale mierzc si powierzchni kuli ziemskiej. Trzeba mie ambicj stania si orodkiem przebudowy, stworzenia takiego wkadu w struktur cywilizacyjn ludzkoci, ktry by pozosta i wtedy, po dugich wiekach, kiedy Polski nie bdzie, ale zostanie cywilizacja polska. Jak dzi yje cywilizacja rzymska i nasza papuzia duma z wasalstwa wobec niej.201 Oba teksty pochodz z 1936 roku. A jak te kwestie wygldaj szedziesit (i troch) lat pniej? Obowizek Nowej Ewangelizacji , o ktry apeluje papie, jest take skierowany do nas, Polakw. Znajdujemy si w czasie formowania przyszych fundamentw cywilizacyjno-kulturowych Polski. Stan obecnego kryzysu tosamoci kraju zakoczy si albo

200

Jan Mosdorf: Brzask renesansu katolickiego. Fronda 1994, nr 1, s.189.

201

Stanisaw Piasecki: Imperiaizm idei. Fronda 1996, nr 6, s. 41.

137

triumfem ideaw demoliberalnych zamieniajcych Polsk w szybkim tempie w kraj normalnoci postchrzecijaskiej, albo Polska pozostanie wierna nauce Chrystusa. Jestem sceptyczny co do skutecznoci metod politycznych w walce o chrzecijask Polsk, niewiele bardziej pomocne bdzie odwoywanie si do tradycji narodowej. Kryzys wartoci, w jakich znalaza si Polska po okresie PRL-u nie skania do sigania po sankcj narodow, te pojcia s zdewaulowane i nieprzekonujce, odrodzenie cywilizacyjne Polski wymaga sankcji nadprzyrodzonej. Jedynie osobowa relacja czowieka z Bogiem przywraca trwae wartoci i porzdkuje hierarchi pryncypiw w yciu narodowym i kulturalnym. Dlatego tak wana jest wito i ortodoksyno polskiego katolicyzmu, bo z niego moe wyj iskra rekonkwisty. Stan polskiego katolicyzmu nie jest bez znaczenia take dla losw caego Kocioa powszechnego. W rzeczywistoci witych obcowania wypenianie woli Boej w jednym z Kociow lokalnych ma kapitalny wpyw take na reszt ludu Boego. Pamita o tym naley zwaszcza w perspektywie jednoczcej si Europy - pisze w kwietniu (pierwszego!) 1997 roku Rafa Smoczyski .202. Zatem nie nowoczesny Polak, Polak-katolik, ale uniwersalny (ortodoksyjny) katolik, prozelita, katolik - Polak, Niemiec, Afrykanin. Czowiek wierny swojej wierze. Wierze w nie-ludzkiego Boga. Boga z ktrym nie mona si spoufala. Posuszny Kocioowi i jego misji . Tytu tego szkicu moe raczej brzmie powinien Rekonkwista, bo tu przecie o zdobycie utraconych obszarw kultury i dusz ludzkich chodzi, o odrodzenie elementarnego systemu wartoci i norm moralnych, o odzyskanie wymiaru metafizycznego czowieka. Czy moe lepiej, za Bierdiajewem , nazwa go Nowe redniowiecze ? Esej Pochwaa redniowiecza pojawia si w numerze 4/5 Frondy(s.82). W tyme numerze i w innych znajdziemy Pochwa dewocji (s.88), rehabilitacj inkwizycji i krytyk zaciemnie owiecenia (s.72,s.261).Bo mowa tu cakiem serio o osobowym szatanie i anioach, optaniu przez diaba i egzorcyzmach (nr 1), postuluje si Powrt kata (nr 2,s.236). Pojawiaj si wizerunki quasi feudalnych wadcw (tak modelowany jest Pinochet) i rycerzy-krzyowcw (jak sylwetka Corneliu Zelea Codreanu, przywdcy rumuskiego Legionu Archanioa Michaa).S cudowne i spektakularne nawrcenia byych kontestatorw i skandalistw (redaktorzy Frondy i bruLionu, gwny poeta grupy Zlali mi si do rodka Dariusz Brzska-Brzskiewicz, muzycy kultowych zespow rockowych, homoseksualici i narkomani).

202

Czowiek czeka na cuda ycie 1997, nr 76, s.10.

138

Chcianym bohaterem Frondy jest nawrcony buntownik, zbuntowany ponownie przeciw permisywizmowi demoliberalizmu, politycznej poprawnoci, instrumentalnemu traktowaniu chrzeciastwa. To wzorzec osobowy i sfera wartoci aprobowanych. Pars construens. A jaka jest pars destruens? Przypomnijmy najpierw skd tytu pisma: FRONDA - ostra opozycja w onie jakiego stronnictwa; grupa polityczna wroga rzdowi albo osobie panujcego; hist. nazwa dwu buntw przeciw absolutyzmowi korony(1648-49) i (16151-53) we Francji, spowodowanych niepopularnoci Mazariniego i podatkami nakadanymi dla finansowania wojen z Hiszpani i Niemcami; z fr. fronde proca; maa proca, zabawka dziecica, daremnie wwczas tpiona przez policj.203 Zatem przeciwko komu ta fronda? Rzdzcym postkomunistom? Ateistom? Wrogiem s postkomunici, ale to jest czym oczywistym. Warszawska Fronda to raczej proca Dawida wymierzona w Goliata ponowoczesnoci. Bardziej istotni jako zagroenie s bowiem zwolennicy politycznej poprawnoci w jej wszystkich moliwych przejawach (chodzi tu zwaszcza o obrocw mniejszoci seksualnych). Przede wszystkim za Fronda stara si odpowiada na pytanie kim s przyjaciele ludu(dodajmy boego) oraz liberalni (czy te demoliberalni) naprawiacze i reformatorzy Kocioa katolickiego. Odwoanie do tekstu Lenina nie jest przypadkowe - pomienny zapa modych fundamentalistw (integrystw) przypomina bowiem polemiki bolszewikw z mieszewikami, czy w ogle spory w obrbie ruchw rewolucyjnych. Tam rwnie gwny przeciwnik by tak oczywisty, e si z nim nie polemizowao i nie walczyo, najgroniejszy by ten, ktry usiowa reprezentowa i propagowa podobne idee, ktry usiowa zawaszczy nasze dominium ideologiczne. O ideologii (i teologii)Frondy pisano ju jednak kilkakrotnie, na og polemicznie.204 Mnie bardziej interesuje specyfika pisma jako faktu (i tekstu) kulturowego. Projekt drugi. Model pisma. Podtytu, ktry na og dookrela charakter czasopisma, w wypadku Frondy powoduje dodatkowe komplikacje. Bo co znaczy pismo powicone? Komu czy raczej przez kogo? Na temat asystenta kocielnego Frondy nic bliej nie wiadomo. Wic to powicenie z wasnego nadania? Zasygnalizowane wczeniej dwa krgi problemowe - nazwijmy je polityczno-ideologicznym i religijno-teologicznym - pojawiaj si rwnie w innych pismach (cho na og razem nie w tych samych - podobne formuy

203 204

W. Kopaliski: Sownik mitw i tradycji kultury, Warszawa 1991,s.298 Zob. np. .M. Janicki, M.Pczak: Bobasy konserwatyzmu, Polityka 1994, nr 34, s.6; A. Oska:

Powiceni, wywyszeni, Gazeta Wyborcza 1996, nr 215, s.15-17.

139

ideologiczne pojawia si bd w Arcanach czy Arce, polemiki teologiczne w Wizi czy Znaku). Czy Fronda to czasopismo literackie, takie jak na przykad Fa Art czy Ogrd? Literatura, nazwijmy j wysokoartystyczn, wystpuje w pimie w niezbyt duej iloci (I tak np. w nr 4/5 na 350 stron poezji i prozy mamy stron 50, podobna proporcja z wahaniami w jedn lub drug stron jest w pozostaych numerach. Nie bior tu pod uwag tekstw drukowanych ze wzgldw pozartystycznych, z jak intencj ideologiczn - jak teksty rosyjskiego pisarza-skandalisty Eduarda Limonowa czy Yukio Mishimy, ktry prbowa odrodzi tradycje japoskiego militaryzmu ). Drukuj tu gwnie ludzie z pokolenia bruLionu(i modsi), zarwno oharyci(Miosz Biedrzycki, Marcin wietlicki) jak i klasycyci205 (zyskujcy stopniowo coraz wiksz przewag - konkurs im. ks. Baki wygrywa Wojciech Wencel, Krzysztof Koehler jest stale obecny w pimie jako poeta, eseista i polemista polityczny). Pismo operuje do szerokim wachlarzem form i gatunkw. Obok wierszy i opowiada gatunkiem koronnym niejako s rne postacie eseju. Poza tym w kadym numerze mamy co najmniej jeden wywiad (rozmow), jest wreszcie ankieta w jakiej mierze okrelajca tematycznie numer (w nr 1 - Szatan dzisiaj, w nr 2 - Schyek? Przeom? Koniec?, w 4/5 wito bez boga, w nr 6 - Ankieta mesjanistyczna, w nr 7 - Ortodoksja - Herezja, w nr 8 - tu zamiast ankiety mamy dwa wyrane bloki tematyczne, skadajce si z rozmw : Czy Duch wity jest w Anglii schizofrenikiem oraz Model szwedzki). Obok tego we wszystkich numerach pojawia si przegld prasy specjalistycznej(prasa modzieowa: Bravo, Dziewczyna, Popcorn; pismo Bez dogmatu, prasa skinowska, prasa pedalska, prasa kobieca, prasa masoska) oraz satyrycznie zmontowany przegld aktualnoci prasowych pod staym tytuem Kasza i rubokrt. Wystpujce prawie w kadym numerze informacje z krgw subkulturowych (o grunge, straight edge, disco polo, techno, new edge, banalizmie, anarchizmie, gbokiej ekologii) ssiaduj ze swoistymi dokumentami. Mamy wrd nich na przykad poezje satanistyczne Karola Marksa i aforyzmy mistyczne Jakuba lzaka ; przekad koptyjskich apoftegmatw i dekret prezydenta Mocickiego o rozwizaniu zrzesze wolnomularskich. Jest te fragment wspomnie Augusto Pinocheta i hagiograficzne opowiadania o Dzieryskim. Jest Przysiga antymodernistyczna Piusa X i dokumenty Legionu Michaa Archanioa. Egzorcyzm Leona XIII i tekst Augusta kardynaa Hlonda Polska

205

Zob. omwienie literackiej zawartoci pisma we wspomnianym hale z Parnasu Bis. O pokoleniu

literackim trzydziestolatkw pisz J. Klejnocki i J. Sosnowski w ksice Chwilowe zawieszenie broni. O twrczoci tzw. pokolenia bruLionu (1986-1996), Warszawa 1996.

140

Narodem wybranym Maryi Panny oraz manifest Unabombera. Zwierzenia nekrofilki ssiaduj z hermeneutyk, wykorzystujc gematri numeryczn. W kadym numerze pojawia si blok recenzji z ksiek i filmw zatytuowany Imprimatur oraz na zakoczenie Indeks ksig zakazanych . Mamy wreszcie bardzo rozbudowan i zrnicowana warstw ikoniczn. (Zdjcia,czarnagrafika, fotografie grafitti, zakazane rysunki Beardsleya i dewocyjne oleodruki, fotomontae i serie zdj swoistych happeningw). W programach telewizyjnych Frondy, robionych technik videoclipu, pojawiaj si na og trzy elementy: okalajce wystpienia prowadzcych, gosy antagonistw i protagonistw, wreszcie ludyczne antrakty, ktre wypenia ostra muzyka rockowa ze znaczcymi tekstami i oraz perswazyjne bazestwa nawrconego Brzski-Brzskiewicza wraz z kolegami. Mona chyba zatem powiedzie, e we Frondzie mamy do czynienia z prowokacj na poziomie kompozycyjnym, odnoszcym si do ramy modalnej - niekoherentne (przynajmniej na pozr) teksty wystpuj obok siebie, sacrum miesza si z profanum, styl nieledwie proroczy ze sztubackimi dowcipami. W ramach tej modalnej prowokacji pojawiaj si prowokacje drugiego stopnia (czy te podprowokacje) o charakterze politycznym (rehabilitacja Pinocheta), ideologicznym (flirtowanie z faszyzmem - sylwetki i teksty Codreanu i Evoli), obyczajowym (wywiad z nekrofilk), estetycznym (proza Limonowa, poemat Hiromi Ito Zabijanie Kanoko). Fronda jest pismem literackim, jest pismem politycznym i ideologicznym, jest pismem religijnym i wreszcie, w sposb specyficzny, rozrywkowym. Grzegorz Grny, jeden z redaktorw pisma, scharakteryzowa je jako co poredniego midzy bruLionem a Znakiem.206 Myl, e obok modelu subkulturowego zinu, (do ktrego wyranie nawizuje bruLion) z jego bezkompromisowoci, nonszalancj i pewnym niechlujstwem edytorskim oraz miesicznika (jak Znak czy Wi) funkcjonujcego wycznie w obrbie kultury wysokiej mona by znale jeszcze jeden wzorzec. Wydaje si, e pismo modych integrystw katolickich chce by w jakim zakresie parodi magazynw ilustrowanych, przeznaczonych dla klasy redniej.(Myl o jakiej krzywce Polityki z Twoim Stylem). Pism oferujcych polityczny komentarz, bogato ilustrowany serwis wiadomoci z wielkiego wiata, portrety ludzi o ktrych si mwi, sensacje i ciekawostki, satyryczny felieton, list bestselerw, wreszcie reklamy, reklamy, reklamy. Fronda w jakim zakresie jest parodi magazynu ilustrowanego, a w jaki sposb chyba wykorzystuje jego model, dla

206

W wywiadzie dla Nowego Nurtu - zob. Parnas Bis, op.cit.s.47

141

swoich, powiconych celw. Magazyny ilustrowane inteligentnie bawi czytelnika. Bawic ewentualnie ucz. Bawi rwnie Fronda, cho oczywicie inaczej. Projekt trzeci. Perspektywa ludyczna. Czas zatem przej do mielonych krasnoludkw. To trzeci element strony tytuowej kadego numeru Frondy. Rysunek przedstawia spltane szkielety, a pod nim cytowany wczeniej napis. To humor rodem z Topora, subkulturowego zinu, a jednoczenie ocierajcy si o dance macabre. Niesmaczny? Niepokojcy? Fronda bawi rwnie bardziej tradycjnie. Kpin ze Znaku s chyba publikowane w nr 4/5 i 7streszczenia po hebrajsku i grecku. Do dowcipw obcojzycznych naley rwnie pisany po angielsku komunikat Reutera donoszcy o romansie Lecha Wasy z Manuel Gretkowsk oraz przedstawiajcy rnorakie reperkusje tego faktu (nr 6). Rosyjski z kolei wykorzystany jest w nastpujcym ogoszeniu: Rosyjskia Suba Bezpieczstwa informuje o atrakcyjnej ofercie pracy w Polsce. Obiecujemy interesujce zajcie dla prawdziwego mczyzny. Proponujemy polowania, tenis i biesiady ssiedzkie. Oferta pracy przewiduje obsug sprztu elektronicznego, telekomunikacyjnego oraz kurs jzykowy. Gwarantujemy sto procent bezpieczestwa oraz byskotliw karier: po przepracowaniu 12 lat - stanowisko marszaka Sejmu, po 14 latach urzd premiera. Dla chtnych przewidziane s inne atrakcyjne stanowiska parlamentarne, rzdowe lub partyjne.(nr 6, s. 301) Obok zabaw z jzykami naturalnymi moemy zale wykorzystanie rnych metod naukowych i odpowiadajcych im stylw funkcjonalnych. Sze dowodw na nieistnienie duszy Kim Basinger obejmuje dowody: (patrz pnoscholastyczny, fotografia Kim Wittgensteinowski, Basinger.Q.E.D.),

strukturalistyczny,

fenomenologiczny

materialistyczny i pragmatycystyczny (nr 4/5,s.20). Mona rwnie operowa cytatem: ZA DUO RYDZYKW, ZA MAO MICHNIKW - to wypisy z ksigi pamitkowej wystawy Masoneria Polska w Muzeum Etnograficznym.(Nr 6, s.339) Cytatem lub quasicytatem. Oto fragment zwierze, ktrych wysucha Jzef Dostatni: Wstaem rano o jedenastej i poszem na osiedle. Przed sklepem jaka stara antysemitka uprawiaa swj antysemityzm ostentacyjnie sprzedajc czosnek. Wywaliem jej kosz i podeptaem to narzdzie prowokacji, po czym oddaliem si bo ciemnogrd miejscowy chcia mnie zlinczowa. Na boisku przy szkole spotkaem Jzka. Porozmawialimy chwil o polskiej nietolerancji i wtedy Jzek zobaczy faszyst.....(nr 6, s.371) A dalej w podobny sposb mwi si o mniejszociach seksualnych, ruchu obrocw zwierzt i ekologw, filozofii Wschodu, czyli komplecie ideologemw kultury alternatywnej. Obok zapisu polskiej subkulturowej wspczesnoci pojawia si moe relacja futurologiczna.

142

Popatrzmy zatem jak bdzie wyglda Sobr Watykaski III, ale najpierw przyjrzyjmy si sylwetce nowo wybranego papiea: 5 czerwca 2052 roku. Rzym - Watykan. Z samego rana sprawdziem jakie informacje na temat holenderskiego kardynaa s w Internecie. Eugen van den Braaren ukoczy seminarium saleziaskie w Amsterdamie, jednak nie przyj wice w tym zgromadzeniu, zosta zwyczajnym ksidzem diecezjalnym. W 1989 roku obroni doktorat pt. Czy kamienie maj dusze w wietle teologii Karla Rahnera SI. Wykadowca filozofii egzystencjalnej w seminarium w Bombaju, mocno zaangaowany w tym czasie w dialog z hinduizmem. Habilituje si w 1995 roku dziki pracy Koncepcja heroicznego ateizmu w twrczoci Michela Foucault. Wywicony na biskupa w 2001 roku dostaje kapelusz kardynalski i zostaje wysany do maej diecezji w Islandii. To wanie tam powstaj jego najsynniejsze ksiki, m.in. Kult maryjny a impotencja duchowiestwa, Szamaska koncepcja energetycznego libido jako sposb gbokiego poznania, Chrystus wirtualny. Ta ostatnia pozycja wywoaa ostry protest prefekta Kongregacji Doktryny Wiary. Van den Braaten w odpowiedzi na reakcj Watykanu udzieli wtedy synnego wywiadu dla Spiegla pt. Im bardziej nie wierz w Boga, tym bardziej w niego wierz, ktry przyczyni si do powstania spontanicznego ruchu katolikw wieckich pod nazw Niewidzialny Koci bronicego kontrowersyjnego kardynaa... Przerwaem lektur, zbliaa si audiencja u Ojca witego. Pognaem na plac w. Piotra.(nr 7,s.150) Papie przyjmuje imi Bill I i postanawia kierowa si augstyniaskim has em: kochaj i rb co chcesz. Poza tym: Prace przybliajce sobr id byskawicznie. Pani Berg poinformowaa o powoaniu Komisji Ekspertw Pozakocielnych, w jej skad weszli profesorowie Zygmunt Bauman, Richard Rorthy, Steven Holmes, a take Barbara Stanosz i Vaclav Belohradsky. (s.152) Przy takim skadzie nietrudno przewidzie co si dziao dalej, zwaszcza, e prefektem Komisji Dialogu i Poszukiwania zosta Umberto Eco. Zacytujmy wic tylko relacj z ostatniego dnia soboru: 5 wrzenia 2052 roku. Watykan. Sobr Watykaski Trzeci dobiega koca. By krtki i treciwy, jak krtkie i treciwe s wypowiedzi Ojca witego. Ostatniego dnia ogoszono nazwiska nowych witych wyniesionych na otarze Kocioa Powszechnego. Umberto Eco ama si gos ze wzruszenia, gdy czyta, e decyzj Billa I witymi paskimi zostali Izaak Rabin i Jaser Arafat.(s. 154)

143

Bardziej od stricte werbalnej interesujca jest ludyczna sfera wykorzystujca obraz. Ale to ju trzeba obejrze. Najbardziej uderzajce s - utrzymane w poetyce reklamy prasowej i billbordw - pochway raca, konfesjonau, celibatu, umartwiania si. Musz przyzna, e wobec tych teksw jestem troch bezradny. Kpi, czy o drog pytaj? Z czego waciwie kpi, i o jak drog tu chodzi? Od blunierstwa do utrwalenia prawd wiary? Od profanum do sacrum? Kolejny powrt do redniowiecza, do tradycji wita Gupcw i karnawau? Do parodiowania rytuau i tekstw witych, po to by je odnowi oczyszczajcym miechem? Czy te, jak chce Oska, twrcy Frondy, podobnie j ak nowoczeni artyci przyznaj sobie prawo do wszelkich moliwych szokujcych dziaa, wszystkie traktujc jako artystyczne? Patrzymy na kpinki z raca, to znw z konfesjonau [...] domylamy si, e jest to parodia psychoterapetycznego pojmowania modlitwy i spowiedzi 207. By moe, ale co zrobi z cyklem wici Pascy(kolorowe zdjcia autorw Frondy odgrywajcych we wspczesnej miejskiej przestrzeni sceny mczestwa, komentowane sowami Jana Pawa II i fragmentami ywotw witych). Czego s parodi? I po co ta prowokacja? Dla jaja?(I przeciw komu te jaja?) Reklamy sakralne nie byyby zaskoczeniem w NIE (skadind negliowanym i demaskowanym niezbyt chyba skutecznie w jednym z ostatnich programw telewizyjnych Frondy) lub na amach anarchistycznej Maci pariadka. Zatem cel uwica (chce uwica) rodki? Chodzi o to, eby zaistnie w wiadomoci odbiorcw - mocn wiar, mocnym dobrem poprzez mocne efekty paraestetyczne? Sdzc po ostatnim, 8 numerze Frondy, jego redaktorzy doszli do wniosku, e nieco przesadzili. Ikoniczna sfera ludyczna (?) obejmuje tu wycznie prace meksykaskiego malarza Jose Guadelupe Posada, odwoujce si do tradycji taca mierci. Nieobecny jest waciwie blok tekstw satyryczno-rozrywkowych. Jest wicej poezji (rozstrzygnicie konkursu im. ks. Baki) i istotne teksty o modej literaturze. Eseje i wywiady dotycz polskiej i europejskiej nowej prawicy oraz sytuacji Kocioa w Anglii i Szwecji. W perspektywie socjologicznej mona pyta o miejsce Frondy na rynku prasowym i rynku idei, o miejsce tej grupy w drugim pokoleniu NZSu, o filiacje z pampersami i Lig Republikask , stosunek do starej prawicy - tu s podobni do ONR-u (Dlaczego nasza prawica jest do d... - nr 2/3, s.247 ).

207

A.Oska, Powiceni, wywyszeni , Gazeta Wyborczaop.cit.s.15.

144

Co dalej? Pismo spowanieje i zacznie promowa swoj literatur, wyemanuje grup modych politykw do rzeczy(pospolitej), wreszcie otrzyma asystenta kocielnego i zostanie oficjalnie powicone przez Koci integralny (ani przed ani posoborowy). A moe bdzie zupenie inaczej. Po napisaniu tego szkicu i opublikowaniu tego szkicu ukazay si kolejne numery pisma , powikszya si rwnie Biblioteka Frondy. Prognoza wyraona w zakoczeniu mojego tekstu zdaje si potwierdza - cho w numerze 9/10 pojawiaj si jeszcze sakralne reklamy to pismo unika ekscesw, Fronda chyba powanieje i ustatecznia si. W numerze 11/12 ze strony tytuowej znikaj mielone krasnoludki, zastpuje je wizerunek archanioa okadajcego kluczem (Piotrowym?) trzymanego na acuchu demona za. Pojawiaj si normalne reklamy (wyrobw firmy Atlas, Telefonii Polskiej SA , Comercial Union, Orodkw Wypoczynkowych Kancelarii Prezesa Rady Ministrw), a od 1999 roku pismo dotowane jest przez Ministerstwo Kultury i Sztuki.

Leszek Czajkowski - bard Ligii Republikaskiej? piewnik oszooma Teksty i konteksty

Ekspozycja Leszek Czajkowski - bard Ligii Republikaskiej (ROP-u, prawicy, narodowej prawicy) takie zwroty moemy spotka w Nie, Trybunie, Polityce, ale te Gazecie Wyborczej, yciu , wreszcie Gazecie Polskiej i Naszej Polsce. Towarzysz im na og fragmenciki jego niepoprawnych politycznie tekstw, a cao opatrzona jest , zalenie od sympatii politycznych pisma, szyderczym, ironicznym, oburzonym lub entuzjastycznym komentarzem. Mirosaw Pczak, konstatujc zmierzch tradycyjnego bardyzmu, stwierdza zarazem i: Pojawia si nowa odmiana bardyzmu - prawicowo-partyjna. Jej gwnym reprezentantem jest Leszek Czajkowski, zwizany z Lig Republikask obroca wartoci narodowych. Zajmuje si on gownie skadaniem politycznych kupletw pitnujcych Uni Wolnoci, prezydenta Kwaniewskiego, euroentuzjastycznych liberaw oraz, jake by inaczej, ydw i

145

masonw. Gazeta Polska uhonorowaa go nagrod za piewnik oszooma, zbir tekstw, ktre modzi ultraprawicowcy traktuj jako wasne wyznanie wiary 208 Z kolei na internetowej stronie Infopatria, w dziale Muzyka Patriotyczna, redagowanym przez Radosawa Ostrzyckiego, moemy przeczyta e: Leszek Czajkowski jest obecnie chyba jedynym bardem stojcym po prawej stronie polskiej sceny politycznej[...].Mona powiedzie, e wypeni pewn nisz, ktra powstaa po zdradzie prawicy przez J. Kaczmarskiego. O ile temu ostatniemu blisko jest ostatnio do lewicy i postpowego nurtu w kociele (katolewica), to Leszek Czajkowski deklaruje w swoich utworach przywizanie do Boga, tradycji, idei narodowej i antykomunizmu209 Jest zatem Czajkowski bardem w opinii swoich przeciwnikw i zwolennikw, a w prbie typologii wspczesnego rozumienia tego terminu, zaproponowanej przez Karolin Sykulsk, jest egzemplifikacj podtypu wtrnego odmiany polityczno-publicystycznej (interwencyjnej)210 Skoro ju wstpnie uzasadnilimy obecno naszego bohatera na konferencji powieconej bardom sprbujmy bliej przyjrze si jego tekstom - i jemu - jako tekstowi kultury. Co decyduje zatem o statusie ontycznym barda prawicy i jak on ma si do barda by tak powiedzie oglnowojskowego? Stylistycznie jego twrczo niewiele rni si od utworw J. Kaczmarskiego - podobny silny gos, podobna gitara i fortepian w tle. Tak to ju jest z tego typu muzyk - twrczo J.Kaczmarskiego mona uzna z kolei za podobn do Wysockiego... Nie ma tu miejsca na jakie popisy instrumentalne - w piosenkach krluje SOWO! Jemu i TYLKO jemu podporzdkowane s wszystkie elementy utworu (szybko, nastrj itp) 211 - czytamy na stronie internetowej Infopatria, w czci powieconej muzyce patriotycznej Z kolei autor wywiadu z Leszkiem Czajkowskim i jego towarzyszami stwierdza: W waszej muzyce sycha echa Kaczmarskiego ,Gintrowskiego, apiskiego. Leszek :Nawizujemy troszeczk do zamierzchego tria - ale rnimy si pod wzgldem formy jak i treci. Natomiast jest to ta sama koncepcja estradowa. Pomys dwie gitary, dwa wokale, fortepian i czasami trzeci wokal jest po prostu dobry. Ludzie to lubi. Pamitaj tego Kaczmarskiego z lat 70 i pocztkw 80 kiedy by wyrazicielem buntu. I my do tego nawizujemy. Zwaszcza e czasy wydaj si nam podobne do koca lat 70. Byo 6 lat
208 209 210 211

M. Pczak: Salon zapomnianych. Polityka 2000 r, nr 33, s.55 R.Ostrzycki,http://www.mw.k.pl/infopatria/muzyka/MP-Leszek_ Czajkowski.h K.Sykulska, Kim jest bard? Wspczesne rozumienie terminu (maszynopis) R.Ostrzycki op.cit

146

przerostu formy nad treci w epoce gierkowskiej do 76 roku, i teraz to znowu wraca. Chwila kontestacji i powrotu do mylenia.212 Z przywoanych wyej wypowiedzi mona wnosi e archetypem barda (wschodnio i rodkowoeuropejskiego) jest Woodia Wysocki, a polskim prototypem Jacek Kaczmarski wraz z towarzyszcymi mu onegdaj Gintrowskim i (rwnie aktualnie) apskim. Elementem (instrumentem) niezbywalnym jest gitara(y) i ewentualnie fortepian, a dopuszczalna ilo bardw (i ich pomocnikw-czeladnikw) zawiera si w liczbie trzy (Boh trojcu liubit powiadaj Rosjanie - ktrzy jednak jako bardowie - wystpuj raczej pojedyczo). 213 Najwaniejszym elementem wielokodowego komunikatu barda jest bezsprzecznie warstwa werbalna, a semantyczn ram modaln tekstw bardowskich -chwila kontestacji i powrotu do mylenia

Kontekst sytuacyjny I tu kilka truizmw. Analizowanie przekazw wielokodowych nastrcza szereg trudnoci dotyczy to zarwno programw kabaretowych, piosenek wykonywanych na koncertach rockowych jak i wystpw bardw. Na cao skada si przecie czas i miejsce, atmosfera spektaklu, reakcje publicznoci do ktrych dostosowuje si i ktrymi steruje wykonawca, gesty, modulacja gosu i elementy paralingwistyczne (charakterystyczna dla bardw chrypka) muzyka gitary (i fortepianu) i w tym wszystkim tekst sowny. Waciwie mamy do czynienia z trzema wariantami (a moe inwariantami) przekazu - modelowanymi przez sytuacj komunikacyjn. Wariant pierwszy - wystp na ywo moe mie (nie tylko w wypadku Leszka Czajkowskiego) co najmniej trzy odmiany : osobny koncert (koncert promujcy kaset piewnik oszooma, odby si na otwarciu organizowanej przez Lig Republikask wystawy onierze wyklci, powiconej partyzantom Narodowych Si Zbrojnych), segment caego spektaklu (wystp na festiwalu piosenki), cz artystyczna oficjalnej uroczystoci (akademii na cze, politycznego mitingu). W wypadku barda, a zwaszcza barda prawicowego(lewicowego, centrowego) istotne jest nie tyle to jak piewa, ale o czym (o kim) oraz gdzie i dla kogo:
212

Lepiej by draniem z wasnym zdaniem (wywiad z Leszkiem Czajkowskim) Gazeta Polska 1996 Cho by moe ta ilo nie jest ostateczna - Mio mi wszystko wyjania poezja Karola Wojtyy

nr 40,s.18
213

piewana przez Lubelsk Federacj Bardw - czytamy w anonsie koncertu opublikowanym w yciu (2000r, nr 29,s.50). Tekst niestety nie precyzuje ilu bardw tworzy lubelsk federacj.

147

W dniach 4 i 5 lipca w auli Zespou Szk Zawodowych im. Emilii Gierczak w Koobrzegu odby si I Antykomunistyczny Festiwal Piosenki Politycznej, zorganizowany wsplnie przez regionalne struktury Akcji Wyborczej Solidarno, Ruchu Odbudowy Polski oraz Ligi Republikaskiej. Festiwal "Koobrzeg 97 BIS" zgromadzi ca plejad wykonawcw, ktrzy pragnc ksztatowa mylenie o naszej wspczesnoci, ani nie unikaj problemw draliwych, ani nie wstydz si piewa o Bogu, honorze, Polsce i rodzinie. W koncercie pitkowym wystpili: Przemysaw Gintrowski, ktremu towarzyszy jak zwykle Zbigniew apiski, fortepian; Marek Majewski z akompaniatorem Robertem Obcowskim; Leszek Czajkowski wraz z zespoem w skadzie - Pawe Piekarczyk, gitara, piew i Jakub Mdrzycki, fortepian; Bogusaw Nowicki z gitarzyst Leszkiem Mateckim; Stanisaw Klawe oraz Tadeusz Sikora.Leszek Czajkowski, autor kultowego ju "piewnika Oszooma", oraz Jacek Kurski, rzecznik prasowy Ruchu Odbudowy Polski, piewaj kuplety na znan melodi. piewaj o Marianie Krzaklewskim, wtruj o Janie Olszewskim. Przewodniczcy Akcji Wyborczej Solidarno, ktry siedzi w drugim rzdzie krzese, jest umiechnity, rozluniony. Wida, e czuje si tu dobrze. Mimo rozlicznych obowizkw, znalaz - jako jedyny z liderw prawej strony sceny politycznej - czas i chci, aby pojawi si osobicie na finaowym koncercie festiwalu. Dobrze to wiadczy o rozumieniu wagi takich prb przymierza artystw z politykami. Publiczno jest uszczliwiona. Przez dwa wieczory suchaa "piosenek prawdziwych", oswajaa si przez ten czas z bliskim ssiedztwem znakw firmowych AWS i ROP, umieszczonych nad festiwalow scen. A teraz nadszed fina, wrcz wymarzony, niczym spenienie oczekiwa na zjednoczenie si polskiej prawicy.214 - czytamy w relacji z koobrzeskiego zlotu bardw prawicy w Tygodniku Solidarno. Przed waciwym spotkaniem z Posem[ chodzi o przedwyborcze spotkanie z kandydatem na Prezydenta RP Janem opuszaskim w Skierniewicach - p.m.TS] zaplanowano cz artystyczn. Na pocztku wystpio trio z yrardowa (gitara, akordeon, mandolina), ktre rozgrzewao przybyych znanymi polskimi piosenkami patriotycznymi. Starsza cz widowni bya zachwycona - odyy pikne wspomnienia. Po nich na scen wszed ranym krokiem (burza oklaskw!) bard narodowej prawicy, Leszek Czajkowski. I po krtkim zagajeniu przystpi do dziea. Sala zatrzsa si od gromw rzucanych na bezbonikw, zdrajcw, komuchw i euromaniakw. Usysze mona byo piosenki zarwno z jego ostatniej pyty[Pie kontrewolucjonisty,wyd.1998 -pm.TS.]( wrd

214

W. yszkiewicz:Raduje si serce, raduje si dusza. Kolobrzeski zlot bardw prawicy. Tygodnik

Solidarno 1997 nr (lipiec)

148

nich rewelacyjne Broni krzya) jak i kompozycje premierowe, ktre najprawdopodobniej znajd si na przygotowywanej pycie traktujcej o naszej integracji z UE. Wystp Czajkowskiego potwierdzi jego wysok klas jako artysty. Wszyscy byli pod wraeniem jego siy i pasji z jaka wykonywa swoje kompozycje. I ten sposb gry na gitarze! Biedny instrument...Po raz pierwszy zobaczyem, e mona go tak katowa. Chyba dobrze, e piosenki byy niezbyt dugie, bo ze strun zostayby strzpy, a z puda drzazgi. Jeeli tak dynamik wida w grze Czajkowskiego na zwykej gitarze akustycznej, to co bdzie jak si zelektryfikuje? A s ju podobno takie projekty.215 Tak zatem wydaje si, e naturaln przestrzeni komunikacyjn upolitycznionego barda jest partyjny koncert, przedwyborcze spotkanie lub polityczna dyskusja panelowa (Czajkowski okrasi swa muzyk i piewem konferencj powiecon wejciu Polski do UE w Ursusie w marcu 2000), a jego idealnym odbiorc kto majcy podobne pogldy polityczne, szukajcy ich potwierdzenia i paraartystycznej, emocjonalnej artykulacji.

Kontekst sytuacyjny II( foniczny) Jeeli nie mona uczestniczy w wystpie barda "na ywo" to naley go sucha na kasecie (pycie). Jeeli uda si do niej dotrze. W cytowanym ju wyej wywiadzie (opublikowanym tu przed wydaniem swojej pierwszej kasety) Czajkowski, rozwaajc moliwoci koncertw w szkoach - aby dotrze do pokolenia dwudziestolatkw, mwi: Bo massmediw nie bdziemy mie za sob. Wobec tego jestemy skazani na dziaalno uderugroundow i - mam nadziej - na piractwo. Moe bdzie tak jak kiedy - tylko teraz nie Kaczmarskiego, ale nasze kasety bd kry w nielegalnym obiegu.216 Kaczmarski z lat gierkowsko-jaruzelskich jako chciany model realizacji roli barda, powrt do przeszoci - do czytelnego podziau my kontra oni, obieg legalny (oficjalny) i ten drugi - to pragnienie nie przypadkowe. No i sprawdzio si, cho moe niekoniecznie dokadnie (Historia, jak pisa pewien niepoprawny dzi politycznie autor, powtarzajc si, tragedi przeksztaca w fars). Kasety z tekstami Czajkowskiego, podobnie jak te z nagraniami niektrych zespw tzw.Sceny Niezalenej oraz Narodowej Sceny Rockowej, funkcjonuj poza oficjalna sieci dystrybucji - daremnie pytaem o nie w ksigarniach muzycznych wojewdztwa lskiego - budzc zreszt zdziwienie, a moe i zgorszenie. Rwnie w

215 216

R.Ostrzycki: Leszek Czajkowski. Mini koncert w Skierniewicach (03.10.2000, Infopatria Op.cit.

149

Internecie - skarbnicy informacji wszelakich - tekstw Czajkowskiego jest tylko kilka. Dostpna w obiegu nieoficjalnym dyskografia Czajkowskiego obejmuje trzy kasety piewnik oszooma, Kaset wyborcz czyli piewnik oszooma II i Pien kontrewolucjonisty. Udao mi si dotrze do tylko dwu pierwszych i one stanowi bd empiryczn podstaw moich uwag, z koniecznoci wic fragmentarycznych i niepenych zwaszcza e kasety nie zawieraj tekstw piosenek, a niektrych sw czy zda nie udao mi si odsucha. Such mam w ogle saby, kompetencji muzykologicznych adnych, a i osuchanie muzyczne pozostawia bardzo wiele do yczenia - std dalsze uwagi s wycznie amatorsk impresj. Jak ju wyej wspomniano warstwa foniczna obejmuje dwa (trzy) wokale, gitary i fortepian (ktry zdaje si dominowa na kasecie drugiej). Dominuje oczywicie Czajkowski, wdajcy si czasem w wokalny dialog z drugim czonkiem zespou, refreny i teksty majce charakter hymniczny piewane s wsplnie. Skala gosu (w) na obu odsuchanych kasetach mieci si midzy prawie szeptem a krzykiem, przy czym krzyku (dostosowanego do akordw gitary i dwikw fortepianu) jest zdecydowanie wicej. Dosucha si tu mona oczywicie echa Kaczmarskiego i Gintrowskiego, Wysockiego i chyba rwnie Okudawy. Pojawiaj si znane gatunki muzyczne (polonez, walc, liryczna "piosenka poetycka", piosenka uaska), warstwa muzyczna podkrela, wzmacnia, konturuje tekst sowny. Mona znale kontrapunktowe cytaty muzyczne (np. melodia z "Czterech pancernych" i "Marsz Gwardii Ludowej" w Opowieci o Bolku "Bimberku"). Modulacja gosu podkrela liryzm, patos, ironi szyderstwo, inwektyw. No i oczywicie chrypka - jako uniwersalny gest foniczny wschodnio(rodkowo)europejskich bardw. Na uwag zasuguj stylizacje dwikowe - w tekstach "ydowskich" pojawia si tonacja szmoncesowa, w tekcie o homoseksualistach kobiecy, "pedalski" gosik.

Teksty I wreszcie wariant trzeci - lektura spisanych i wersyfikacyjnie przez spisujcego uksztatowanych - tekstw quasi-wierszy. Przykadanie do nich kategorii poetyki opisowej i wartociowanie w kategoriach poetyckoci nie ma wikszego sensu. Zwaszcza e sam autor deklaruje: Uwaam si za publicyst, ktry wybra form piosenki jako najatwiejsz, najbardziej komercyjn form przekazu pewnej ideologii.217

217

Lepiej by draniem z wasnym zdaniem(wywiad z ....) Gazeta Polska 1996 nr 40,s.18

150

Czajkowski swoj pasj publicystyczn (satyryczn, pamfletow, paszkwilanck) realizuje rwnie od 199? roku na amach Naszej Polski(oraz innych pism narodowej prawicy) gdzie jest autorem cotygodniowego wierszowanego komentarza (impresji? ekspresji?) politycznego Pirkiem oszooma oraz (od czasu do czasu) satyrycznego Teatrzyku Tornado nawizujcego do konwencji szopki politycznej. Publicystyka pisana jest jak si zdaje pochodna w stosunku do piewanej i dyskontujca sukces (saw i osaw) piewnika oszooma. piewnik oszooma I i II to kasety wydane w 1996 i 1998 roku przez Agencj SDM(?). Zawieraj w sumie 38 (I -18, II -20) piosenek, pira (pirka?) Leszka Czajkowskiego wykonywanych wsplnie z Jakubem Mdrzyckim i Pawem Piekarczykiem. Zacznijmy zatem, po boemu, od tytuu. piewnik - czytamy w Sowniku Terminw Literackich - zbir tekstw i nut pieni[..] zazwyczaj o ukadzie tematycznym -np. pieni patriotyczne[...] wojenne[...]ludowe[...], religijne[...],rewolucyjne[...] W Polsce cieszyy si wielk poularnoci tzw. piewniki domowe - zbiory pieni S. Moniuszki. Sluchane w tej perspektywie kasety Czajkowskiego zdaje si by piewnikiem wielotematycznym - mamy tu bowiem patriotyczne piewy historyczne (z bliej i dalszej historii) Monte Cassino, onierzom wykltym, jest ludowa ballada o bohaterach Armii ludowej Opowiastka o Bolku ,,Bimberku'', i hod skadany Homerowi warszawskiego folkloru List do Lecha Wiecheckiego , pojawiaj si baniowe postacie (Rzecz o krasnoludkach), a elementy religijne i rewolucyjne (chodzi o narodow rewolucj) rozsiane s w wielu tekstach. Bez wtpienia te dla pewnej grupy odbiorcw jest kaseta Czajkowskiego piewnikiem domowym. Z kolei oszoom - jak czytamy w Sowniku argotyzmw to: 1.gw.o. onierz mao inteligentny 2.gw.nark.(pieszczotliwie) narkoman rozpoczynajcy leczenie 3.pot.czowiek fanatycznie owadnity jak spraw, ide, czowiek nawiedzony, fanatyk. To trzecie znaczenie (ktre podaj rwnie inne wspczesne sowniki jzyka polskiego) pojawio si na pocztku lat 90-tych w dyskursie politycznym i miao (ma rwnie teraz) zabarwienie pejoratywne, dyskwalifikujce nazwanego jako partnera w parlamentarnej grze politycznej. Do tego ostatniego sensu nawizuje oczywicie tytu kasety Czajkowskiego - a intencj jest tutaj resemantyzacja - dyskwalifikujacy epitet staje si wyrnikiem politycznie niepoprawnej odrbnoci - podobnie jak to byo z Ciemnogrodem zreinterpretowan ym przez Wojciecha Cejrowskiego. (Zabieg to zreszt nie nowy - wystarczy wspomnie formalistw czy turpistw, a i dla niektrych rodowisk homoseksualnych sowo peda brzmi dumnie).

151

Przyjrzyjmy si teraz bliej tekstowi - niejako programowemu - ktry, te nowe sensy oszooma dookrela: Lepiej Chodz o mnie cite plotki tu i tam e konflkktogenny sposb ycia mam Lizusostwa nienawidz, Swych pogldw si nie wstydz I z autorytetw szydz Bo w ogle jestem cham Ju w pierwszej strofie pojawiaj si binarne opozycje, supozycje i presupozycje: Ja o ktrym plotkuj - ci ktrzy plotek nie wzbudzaj; sposb ycia konfiktogenny i bezkonfliktowy, wstydzcy nie wstydzcy si pogldw, autorytety i... prostaczkowie(?), cham i ludzie dobrze wychowani. W kolejnej strofie: opozycje te obejmuj polityk i edukacj i caoksztat ycia osobniczego i spoecznego, zdominowanego przez lewack propagand i perswazj, odwracajc sensy i zmuszajca niejako do kontestacyjnej i wyostrzonej artykulacji wasnego, odmiennego, wiatopogldu: Oszoomem mnie uczyni lepy traf Ale wiat od przydupasw pka w szwach Co buszuj w polityce i gosuj na lewic Kocz szkoy - a w praktyce S gupkami, e a strach. Lepiej by nazwany draniem a zachowa wasne zdanie Tu lewackie mzgw pranie bez odwirowania trwa Bo psychiczna to kastracja total uniformizacja Cudzych myli okupacja, to winienie swego ja Przed bohaterem lirycznym staje jednak pokusa - Jasnogrodu, europejskoci, wyznaczanej przez kanon obowizkowych lektur i tolerancj wobec innoci seksualnych: Czasem myl czy nie warto w ramach prb Dla spokoju prawicowy zamkn dzib Zamiast mieszka w Ciemnogrodzie, Sprosta europejskiej modzie

152

Kosiskiego czyta co dzie i pedaw zwiedzi klub. W kocowej apostrofie, skierowanej do decydujcych o ksztacie zuniformizowanej i poprawnej wspczesnoci, pokus t odrzuca majc jednak wiadomo wykluczenia ze wiata onych i konsekwencji:: Chocia przyszo ma poprawny model wasz Obe ycie wciga czeka niczym hasz Jednak spiszcie mnie na straty, Krgosupa nie mam z waty Wol zbiera tgie baty, Ocalajc przy tym twarz. Zarysowana (i skonkretyzowana) w tym tekcie opozycja ja (oszoom, niepoprawny politycznie, nonkonformistyczny) wy (poprawni, zuniformizowani, oportunistyczni) w pozostaych tekstach przybiera posta my (prawicowcy, Polacy, katolicy, patrioci) - wy (lewacy, Europejczycy-kosmopolici, renegaci) konstytuujc dychotomiczn wizj wiata przedstawionego tych piosenek. Oni s tam gdzie swd zaszczytw czu Lustracji si jak psy kamienia boj Potrafi wszak na wiar nasz plu Lecz widzia Bg nie takich ju gierojw. Oni wpajali przez lat dziesitki w nas, e przetrwa ten, kto strj ma niewolnika, e warto jest polubi bicie w twarz, A strzec si trzeba prawdy i barykad. Dzi na powszedni ledwo starcza chleb, A wolno dry przed tp chamw si, Komuna znw podnosi hardo eb Zmienio si tyle, a nic si nie zmienio. Oni ongluj hasami raz po raz Takimi jak otwarcie na Europ I pisz wci na murach Jude raus

153

By pozna wiat Polaczkw zych ciemnot. Oni trzymaj tu gazet plik za pysk, Na smyczy ich tak zwana jest kultura, Zodziejskie spki ogromny daj zysk, I w zdrowiu trwa esbecka agentura. Dzi na powszedni ledwo starcza chleb, A wolno dry przed chamw wadz prn Komuna znw podnosi hardo eb Urwijmy go nim stanie si za pno! Zarwno w tym tekcie, jak i w innych piosenkach Czajkowskiego pojcie lewicy i postkomuny jest niezwykle pojemne i stale si rozszerza. Zawarty w tekstach piosenek autora piewnika oszooma obraz wiata mona uj w szereg opozycji wymiemy niektre z nich: 1. Nasza wiara: Broni krzya (Pie kontrewolucjonisty) Ich niewiara (permisywizm, relatywizm, poprawno polityczna) Intelektualici lata 90-te (piewnik oszooma) mamy tu bezporednie nawizanie do Marsza intelektualistw Jacka Kaczmarskiego; 2. Nasza tradycja: Monte Casino, onierzom przekltym -chodzi o partyzantw NSZ (piewnik oszooma), Pie kontrewolucjonisty powstanie w Wandei (Pie kontrewolucjonisty) Ich antytradycja : Opowiastka o Bolku Bimberku o partyzantach GL, Dziesiciu dzielnych harcerzy druyny walterowskie (piewnik oszooma); 3. Nasi bohaterowie:( politycy, onierze, poeci i pisarze, bohaterowie literaccy):Pisudski (Tsknota piewnik oszooma), Pukownik Kukliski ( Pie kontrewoluconisty), Stefan Wiech Wiechcki ( List do Stefana Wiecheckiego piewnik oszooma) - Ich bohaterowie Sartre, Baudleaire (Intelektualici lata 90-te), Tadeusz Mazowiecki (Koysanka dla Tadeusza Mazowieckiego Pie kontrewolucjonisty) oraz Jacek Kuro, Adam Michnik, Aleksander Kwaniewski, Jzef Oleksy 4. Nasze orientacje polityczne, stowarzyszenia, partie (Koci, Solidarno, ROP, Liga Republikaska) Ich (Postkomuna, Unia Wolnoci, Unia Europejska)

154

Te dwa wiaty opisywane s dwoma odmiennymi jzykami artystycznymi: - nasz wiat to patos, liryzm, art; ich wiatu odpowiada sarkazm, szyderstwo, inwektywa. W tak binarnym wiecie istotna jest kwestia ydowska. W caoci powicone s jej piosenki: W kwestii ydowskiej, piewka o antysemitach (piewnik oszooma), Feler (piewnik oszooma II ), piewka o antysemitach II ( Pie kontrewolucjonisty) . Stosunkowi Czajkowskiego do kwestii ydowskiej powicono ju do duo miejsca218, ogranicz si zatem tylko do kilku uwag. W punkcie wyjcia ja liryczne piosenki W kwestii ydowskiej wspomina o przyjacioach z ydowskimi korzeniami, ktrzy nigdy nie nazw go ydoerc, niemniej jednak ydzi w jego piosenkach bardzo wyranie dziel si na zych i dobrych. Ci drudzy najczciej ju nie yj jak geniusze tego wiata: Einstein, Rubinstein, Chaplin lub yj w literaturze (Jankiel) czy te w sferze transcendencji (matka Boego przecie syna). li i ywi to achudry, obwiniajce Polakw o holocaust, opluwajce jadem i obrzucajce botem Polsk i wiar katolick. Zdaniem Czajkowskiego (i nie tylko Czajkowskiego), kada prba zakwestionowania dominacji prosemickiego, kosmopolitycznego lobby kulturalnego grozi dyskwalifikujca moralnie etykietk antysemity. Jakkolwiek w krgu tej problematyki powstaa bodaj najlepsza literacko piosenka Czajkowskiego ( piewka o antysemitach ), to sposb przedstawiania kwestii ydowskiej ewoluuje niepokojco (zastraszajco!) w stron anysemityzmu i to nie politycznego (ydem jest ten, kto jest moim wrogiem politycznym), ale rasowego (rysy twarzy, kwestia obrzezania Feler z kasety piewnik oszooma II ) piewnik oszooma II zawiera kolejny tekst paraprogramowy - tu Czajkowski dookrela nie tylko swoj postaw etyczn i wiatopogld, ale rwnie credo artystyczne i tradycj literack: Deklaracja Nie oczekujcie gadkich sw Okrgych zda, agodnej kpiny. Ja wal zawsze z obu luf I nie uywam wazeliny Popatrzcie jak skadali wiersz Witkacy, Fredro, Kochanowski Niejeden si narazi wieszcz

218

Zob.S.Staszewski: Oszoom. Gazeta Wyborcza 07-08.02. 1998, s.24-25; S.Kowalski: Id, id,

krzyczc: Polska. Gazeta Wyborcza 20-21.05.2000,s.24-27.

155

Przez dosadniejszy jzyk polski Tu dodajmy, e dosadno (czy wrcz wulgarno) tekstw Czajkowskiego ma charakter polityczny - wulgaryzmw mocnych, jakie czsto pojawiaj si w tekstach rockowych (i w yciu codziennym) tutaj waciwie nie ma. Moja piosenka jest jak pi Kiedy obuzom tucze grzbiety Lecz ma zupenie inn tre Gdy ni si modl do kobiety W zacytowanym wyej refrenie pojawia si sugestia dotyczca dwutorowoci piosenkarskiej twrczoci Czajkowskiego - linii satyryczno-politycznej i liryczno-osobistej. Takie piosenki jak Test, (SOI), Z Harlequina, Walc adieu, Rue Lauriston, a do pewnego stopnia rwnie Bilans (SOI) s rodem z melancholijno-gorzkiej krainy agodnoci. Prawak-oszoom wystpuje tu w roli modego czowieka przekraczajcego apolityczn smug cienia i mczyzny, ktry grznie w szarej codziennoci, tkliwego i zatroskanego ma; kochanka, egnajcego swoj mio, poety zauroczonego europejskoci Parya. . Blisko tego nurtu jest czysto ludyczna Rzecz o krasnoludkach (przyjmujc polityczno-alegoryczny styl odbioru do dugo nie wiedziaem co z ni pocz) Dominuje oczywicie (niestety) nurt satyryczno- polityczny reaalizujcy dwie podstawowe funkcje tego typu literatury - krzepienie serc(i ewentualnie rozbawianie) i dyscyplinowanie (pitnowanie wszystkich form kolaboracji lub uleganie obcym wpywom) swoich oraz zwalczanie - poprzez satyryczn negacj - obcych. Piosenki Czajkowskiego realizuj model tekstu, ktry chce by instrumentem walki (lub gry ) politycznej, bezporednio wpywa na jej rozstrzygnicie, ksztatowa ideologiczne i polityczne postawy odbiorcw. Preferowane tu gatunki literackie to rne odmiany satyry, pamflet, i paszkwil, komedia polityczna, powie tendencyjna, liryka apelu. Na jednym z biegunw tej grupy tekstw byaby totalna negacja zastanego porzdku spoeczno-politycznego i dominujcej w nim ideologii (jak w wypadku poezji rewolucyjnej), na drugim ludyczna prezentacja politykw i ugrupowa politycznych (jak w skamandryckich szopkach politycznych) - w piewniku oszooma oba te bieguny zbliaj si do siebie. Tekst, ktry chce by instrumentem dziaania politycznego przekada jednoznaczno ideow na form literack, dokonuje redukcji poetyki i uproszczenia ideowego obrazu wiata, preferujc zarazem utrwalone ju spoecznie rozwizania artystyczne, nie bdce zaskoczeniem dla odbiorcw. Nie czas na literacko, gdy ojczyzna w niebezpieczestwie.

156

Jzyk artystyczny - kontekst historycznoliteracki Bard -oszoom, zdjty rozumnym szaem amie kanony politycznej poprawnoci i wali z obu luf. Brutalne szyderstwo, inwektywa i sarkazm, zjadliwa ironia, poetyka pamfletu i paszkwilu skadaj si na jzyk, ktrym Czajkowski piewa o tych, ktrych uznaje za wrogw swojej wizji wiata i Polski, o tym co uznaje za szkodliwe i krpujce dla kraju i narodu. Wizji wiata i stylistyce Czajkowskiego zdaje si tu patronowa Adolf Nowaczyski ze swoich felietonw w Myli Narodowej, a ostro satyrycznych inwektyw przypomina antyendeckie wiersze Juliana Tuwima (cho nie ma go wrd wymienionych wyej polskich wieszczw). Obok modelu satyry gromicej (Brodziski) pojawia si nuta patriotycznej elegii, charakterystycznej dla pierwszych lat porozbiorowych, ale Sarmaty i Le chity po utracie niepodlegoci. Bo w wiecie przedstawianym przez piosenki Czajkowskiego Polska stoi na skraju przepaci, nie do koca wyzwolona z jednej niewoli, popada w drug. Narodowo jli gra Ci co nas miadyli butem Zataczymy psia ich ma Dance macabre na swojsk nut Zataczymy psia ich ma Dance macabre na swojsk nut Draski to historii bieg Boe czyny po kryjomu Skoro nas w kolejny wiek Poprowadzi eurokomuch Poprowadzi eurokomuch Zoci si sarmacki szczep Bo komun zna na pami Jeszcze nas nie lej w eb Jeszcze granic nikt nie amie Jeszcze granic nikt nie amie Moe to uudny strach I nie wrci smok czerwony

157

Zosta al po tamtych snach Solidarnie niedonionych Solidarnie niedonionych miej si wolny wiecie miej Z kraju powsta i rozbiorw W nas jak zwykle w chwili zej Zbrako wiary i honoru I niech zatroskany Bg Odpuszczenie da Lechitom By nie wstrzsn czogw huk Biedna Rzeczpospolit Obowizuje tu, charakterystyczna dla poezji tyrtejskiej i uytkowej literatury politycznej (poezja rewolucyjno-agitacyjna, satyra okupacyjna, wiersze pryszczatych, poezja stanu wojenego) zasada redukcji poetyki i wiatopogldu - im prociej, mocniej i goniej - tym lepiej. Tradycja porozbiorowej elegii patriotycznej i romantyczny model poezji tyrtejskiej to jeden ze skadnikw tradycji literackiej do ktrej w warstwie stylistycznej i wiatopogldowej odwouje si Czajkowski. Skadnikiem drugim jest sigajca czasw staropolskich tradycja pamfletu i paszkwilu zawsze obecnego w polskiej praktyce literackiej (cho nie w teorii satyry). Zabocki i pisma ulotne z Czasw Sejmu czteroletniego, satyra demokratycznego Pszonki (nie zostawiajcego suchej nitki na Mickiewiczu-towiaczyku), pamflety Lechonia i paszkwile Nowaczyskiego, antykapitalistyczne satyry Szenwalda, filipiki pod adresem imperialistw i ich psw lacuchowych i Czarny polonez Wierzyskiego, traktat o gnidach Wierzbickiego , Towarzysz Szmaciak i Caryca Szpotaskiego to tylko niektre pozycje szeregu historycznoliterackiego zbudowanego na zasadzie traktowania tekstu literackiego jako broni w walce politycznej. Z wrogiem zewntrznym i wewntrznym. Strategia skandalu i poetyka prowokacji rwnie nieobca jest naszej tradycji. Na ile wiadomie do tej, do brutalnej stylistycznie i ideowo tradycji nawizuje i na ile j wzbogaca, a na ile trywializuje i upraszcza autor piewnika oszooma - to kwestia otwarta. I czy ten brutalny jzyk artystyczny przylega do rzeczywistoci III Rzeczypospolitej? Czy to jest lekcja martwego jzyka? To ju zaley od wiatopogldu i wiataogldu.

Kontekst ideowy

158

Ideowa wizja wiata charakterystyczna dla twrczoci Czajkowskiego w swej postaci skrajnej realizuje si w wspomnianych wyej ucinkach satyrycznych publikowanych w Naszej Polsce, a ich ideologicznym wykadnikiem jest klasyczna teoria spisku ydokomuny, masonerii i (ostatnio) globalistw zagraajcch istnieniu katolickiego pastwa narodu polskiego, walka o tracon suwerenno zagroon przez Uni Europejsk, o serca i umysy narodu zatruwane przez zamerykanizowane media bdce pod dyktatem oglnowiatowego ydowskiego lobby i obcego kapitau. W tej perspektywie po jednej stronie jest nard, lud powany, obywatele Pana Boga, ci ktrym na powszedni ledwo starcza chleb po drugiej eurpejska elyta, czerwoni i rowi lewacy, zninstytucjonalizowani w SLD i Uni Wolnoci, masoni, feministki, homoseksualici i inne mniejszoci, kneblujce usta milczcej wikszoci i pozwalajce na obrzucanie botem i opluwanie narodu i wiary. Jest to wizja wiata wywodzca si z ideologii Narodowej Demokracji (do tych endeckich korzeni, rwnie rodzinnych, Czajkowski przyznaje si wprost, a rodzinna tradycja PPS -u rwnie zdaje si pobrzmiewa w jego piosenkach tworzc klimat narodowej rewolucji) . Panydowskie anonimowe mocarstwo(Nowaczyski) zdaje si by gwnym zagroeniem dla Polski i Polakw w kolejnych tekstach Czajkowskiego. Uczciwszy wszystkie proporcje Czajkowski przypomina mi nieco Gaczyskiego z okresu jego flirtu z Prosto z mostu i Obozem Narodowo-Radykalnym. Gaczyskiego jako autora Do przyjaci z Prosto z mostu i Nocy dugich noy. Ten sama narodowa mina, ten sam obuzerski, warszawski sznyt, tak samo trudno dostpne teksty. Tylko e w midzyczasie by holokaust. Drugim nurtem ideowym jest wyrany w krgach nie tylko modej prawicy ( Liga Republikaska, rodowisko Frondy i bruLionu, political fiction, nawrceni muzycy rockowi) sprzeciw wobec dyktatu politycznej poprawnoci i postmodernist ycznego relatywizmu, wskazywanie na warto polskiego zacianka, konieczno ostatecznego rozliczenia z komunistyczn przeszoci, niech do progresywnych ruchw, do rozmywania katolicyzmu. Niepoprawny politycznie by w swoich polemikach z ostatni ego okresu Zbigniew Herbert, niepoprawny jest Jarosaw Marek Rymkiewicz, Jacek Trznadel, Tomasz Burek, Wiesaw Pawe Szymaski. Czy Leszek Czajkowski jest bardem? A kime byli bardowie? Bardowie byli zarazem piewakami i wrbitami[..]; w czasie wojny sz li przed wojskiem, zachcali je pieniami do bitwy albo te starali si pogodzi walczce stronnictwa. Pomidzy ludem wysokiego doznawali powaania - czytamy w Encyklopedyji Powszechnej S. Olgelbranda z 1860 roku, a Ryszard Przybylski,( omawiajc Barda polskiego Adama Jerzego

159

Czartoryskiego i twrczo pierwszych polskich bardw tworzcych gatunek elegii patriotycznej) pisze i :Uwaa si, e sowo bard zaczerpnito od rzymskiego historyka Tacyta, u ktrego rzeczownik baritus, wystpujcy w niektrych rkopisach jako barditus, oznacza okrzyk wojenny, zinterpretowany nastpnie jako nazwa pieni bardw, poetw towarzyszcych bojownikom.219

Poezja ulicy

DEKRET NR 1 O DEMOKRATYZACJI SZTUKI Literatura parkanw i malarstwo placw

Towarzysze i obywatele, my wodzowie futuryzmu rosyjskiego rewolucyjnej sztuki modoci ogaszamy: 1. Odtd wraz z unicestwieniem caratu u c h y l a s i z a m i e s z k i w a n i e s z t u k i w komorach i szopach geniuszu ludzkiego paacach, galeriach, salonach, bibliotekach, teatrach. 2. W imi wielkiego pochodu rwnoci i wszystkich wobec kultury W o l n e S o w o indywidualnoci twrczej niech bdzie wypisane na skrzyowaniach murw, potw, dachw, ulic naszych miast, si i na plecach automobili, tramwajw i sukniach wszystkich obywateli. 3. Niech barwnymi tczami przerzuc si o b r a z y (kolory) na ulicach i placach od domu do domu uszlachetniajc oko (smak) przechodnia. Artyci i pisarze maja obowizek niezwocznie wzi garnki z farbami i pdzlami swego mistrzostwa iluminowa, wymalowywa wszystkie boki, czoa i piersi miast, dworcw i wiecznie pdzcych stad wagonw kolejowych. Niech odtd, przechodzc ulic, obywatel rozkoszuje si w kadej chwili gbi

219

A.Witkowska, R.Przybylski: Romantyzm. Warszawa 1997, s.50

160

myli wielkich wspczesnych, chonie kwiecist jaskrawo piknej radoci dnia dzisiejszego, sucha muzyki melodii, oskotu, szumu wspaniaych kompozytorw wszdzie. Niech ulice bd witem sztuki dla wszystkich. 220

Dadaizm i futuryzm otwieraj XX wiek w sztuce, burz tradycj estetyczn i dotychczasowe reguy artystycznego sensu, niszcz kanony klasycznego pikna i usiuj wyprowadzi sztuk na ulic. Zacieraj granice midzy poezj i innymi sztukami, artefaktem o zamknitej, nieruchomej strukturze a dziaaniem artystycznym, midzy sztuk a yciem codziennym (reforma ortografii ma by przy okazji). Na wschodzie sztuka wchodzi w niebezpieczne zwizki z totaln polityk i propagand, na zachodzie jej inspiracj staje si semioza rozwinitego kapitalizmu.221 Marzenia awangardy artystycznej pocztku wieku XX ziciy si w peni. Na ulicy otacza nas kolorowy zgiek zderzajcych si ze sob tekstw. Idc, jadc, przechadzajc si niepiesznie mijamy teksty, czytamy teksty i teksty czytaj nas. Wszystko jest tekstem, wszystko moe by sztuk (reklamy), wszystko jest poezj, kady moe by artyst. Chocia niekoniecznie wie o tym. O postmodernizmie i totalnej komercyjnej estetyzacji ycia codziennego. Fantomatyczna hiperrzeczywisto otaczajcych nas tekstwsimulakrw tworzy trudno odrnialn cao ludzi i przedmiotw, reklamy, sztuki, polityki i religii. Tablica reklamowa wynika z nowoczesnych potrzeb handlowych; taka tablica brutalnie przecina pejza i jest jedn z tych rzeczy, ktre najbardziej oburzaj ludzi o tak zwanym dobrym smaku.[....] A jednak w ty i czerwony afisz krzyczcy w niemiaym pejzau, jest jednym z najpikniejszych argumentw malarskich, obala wszelki zamys sentymentalny i literacki i oznajmia nadejcie ery kontrastu plastycznego. Oczywicie, eby znale w tym zerwaniu ze wszystkim, co uwicio przyzwyczajenie, racj nowej harmonii malarskiej i plastyczny wyraz ycia i ruchu, trzeba wraliwoci artystycznej, zawsze wyprzedzajcej zdolnoci widzenia tumu222

220 221 222

Cyt. za Powszedni dzie rewolucji. Wybr A. Drawicza i L.Jczmyka. Warszawa 1967, s.216. Zob. A. Kisielewski: Sztuka i reklama. Relacje midzy sztuk i kultur. Biaystok 1999. F.Lger: Funkcje malarstwa. Przek .J. Guze. Warszawa 1970, s.36-37

161

Billboardy to teksty wyrniajce si w semiotycznym pejzau miasta swoj wielkoci i usytuowaniem( na og wysoko), pojawiajce si w centrum i na peryferiach miasta, witajce i egnajce nas na rogatkach, towarzyszce w podry autostrad. Awangarda i ariergarda komunikatw reklamowych223, w ktrych funkcji perswazyjnej towarzyszy funkcja poetycka. Billboardy (podobnie jak inne teksty reklamowe) mona dzieli ze wzgldu na kryterium tematyczne. I tak roboczo mona wydzieli billboardy stricte handlowe (reklama przedmiotw, sklepw i sieci sklepw), billboardy promocyjne (radio, film, imprezy kulturalne), billboardy spoeczne (przeciw przemocy, narkotykom, papierosom itd.), billbaordy polityczne (w okresie realnego socjalizmu ogromne napisy typu Nard z parti, partia z narodem teraz wycznie w okresie okoowyborczym) i chyba rwnie bilboardy religijne (przed / na kocioach zob.fot 1,2). Ich semantyka naddana (wiadomie i niewiadomie) wynika z miejsca usytuowania (jaskrawe kolory na tle odrapanej kamienicy zob.fot. 3), kontekstu innych billboardw (zob. fot.4 pojawiajca si tu erotyczna reklama perfum Devotion wystpuje rwnie w ciekawszej konfiguracji - pod reklam katolickiego radia Plus na niebieskim tle dwa barokowe anioki i napis :Wiemy co si wici.) Wchodzc w semantyczne interakcje ze sob, z tablicami informacyjnymi, grafitti i bazgroami na murach tworz ruchomy palimpsest, scenografi spektaklu ulicy (zob.fot.5). Podstawowa klasyfikacja formalna zaley od wzajemnych relacji midzy sowem i obrazem (grafik lub fotografi), przy czym doda naley, e ze wzgldu na wielko, krj i kolor sowo w bilboardzie staje si ikoniczne, wyrazy i zdania s obrazami werbalnymi, w jaki sposb korespondujcymi z poezj konkretn. W natoku przekrzykujcych si tekstw ulicy liczy si koncept, chwyt ikoniczny, metafora werbalno-wizualna ktra zatrzyma na chwil uwag odbiorcy, umoliwiajc dalsze zabiegi perswazyjne. Moe to by przede wszystkim koncept sowny pojawiajcy si w rnych wariantach np. seria ikonizowanych do hase reklamujcych Praktiker da Praktikera(zob.fot.5) lusarze zasuwajcie Praktikera.

rad(zamki), Ogrodnicy w te pdy do...(element rolinny), Hydraulicy ciurkiem... (krany), Elektrycy piorunem (arwki), Sadownicy sadcie....(drzewka).... Dozorcy szorujcie..., Geodeci zmierzajcie..... Element sowny metafory moe pozostawa niezmieniony, fakultatywny natomiast jest element ikoniczny jak w billboardach reklamujcych Polskie Ksiki Telefoniczne zalewa konkurencj (na jednym z billboardw jest niebieski okrcik zalewany tymi
223

Zob.P.H.Lewiski, Retoryka reklamy. Wrocaw 1999.

162

falami uksztatowanymi z rozoonych ksiek telefonicznych, na drugim niebieski parasol w strugach tego deszczu). Billboardy spoeczne mog budowa swoje sensy porzez agresywn polemik z billboardami komercyjnymi Ta tablica miaa raka czytamy napis uksztatowany z niedopakw papierosw (tu wisiay papierosy mniejszymi literami), by z drugiej czci(obramowanej rumiankami) dowiedzie si, e wczenie wykryty rak moe by wyleczony o czym zawiadamia nas Narodowa Koalicja do Walki z Rakiem. Moe te by odwrotnie rzu palenie .... w piecu poleca nam billboard promujcy alternatywne ogrzewanie. Przyjrzyjmy si teraz kilku wybranym tekstom billboardw. Ten reklamujcy PZU (ubezpieczenia na ycie? fot. 6) jest przykadem tekstu w ktrym warstwa ikoniczna ogranicza si do ta i kroju i wielkoci liter. Czerwone to (krew) i napis eby kocha Trzeba y dwa szczeglnie znaczce czasowniki poczone niedokadnym rymem i eufoni . Oto drugi, skrajny przykad (zob.fot 6 A ). Bilboard (poza sygnatur autora i enigmatycznym napisem EuroAwak) skada si wycznie z elementw ikonicznych. Tajemnicze, troch diaboliczne trjzwierz (kot? kozio? dziobak?) usytuowane jest w nocnym baniowym pejzau utrzymanym w pastelowych barwach. rdniebny las i podniebna ka przecite s jasnym pasmem przestrzeni, tle ktrej wida wycignit w kierunku zwierzoupiora kobiec, zmysow (czerwone paznokcie) rk. Potwr z innej bajki? Pikna i bestia? Mroczny przedmiot podania? Tekst poetycki i niejasny. Samozwrotny i pki co autoteliczny Bo naprawd trudno dociec jaki obiekt reklamuje promuje.(Na jednym z egzemplarzy tego billboardu pojawi si napis: Do dupy ten plakat nie wyraa spoecznych problemw). Popatrzmy teraz na taki, w ktrym dominuje ikonizowany tekst sowny(zob.fot.7). Biaa elipsa (zasig radia, obszar medialnego kolektywu) skontrastowana jest z granatowym tem (przestrze poza radiow wsplnot). Wewntrz elipsy wyeksponowane zrnicowanym liternictwem informacje o rozgoni (graficiarsko napisany zakres i rodzaj fal, nazwa i typ preferowanej muzyki i piosenek ich przebojowo wzmocniona jest zotem). Poza elips znajduje si rymowane haso podkrelajce odrbno programu radia Karolina (due duo podkrela ilo, czerwone grania ukada si w ksztat harmonii czy te gamy, zachodzcy na elips, imperatywne i kolokwialne bez gadania lekko dyskredytuje inne rozgonie. I wreszcie czerwony, bezdyskusyjny rozkaz wcz. Duo tu mimo wszystko gadania wikszo billbordw ogldanych (czytanych) przeze mnie na lsku i w Zagbiu jest zdecydowanie zbyt redundantna.

163

Nie mona tego powiedzie o ostatnim z analizowanych tu tekstw (zob.fot.8). Kolory (biel i czer), tautologiczna formua (dobry punkt, hiperbolizowana graficznie punktowoc punktu, polsko-hiszpaska Galicja), wieloznaczno (punkt widzenia, punkt dojcia, punkt przecicia.... ). Ascetyczno warstwy ikonicznej, kolorystycznej i werbalnej czyni z tego tekstu billboardowe haiku. Sfotografowany obiekt nosi zarazem lady paraartystycznego dziaania, konstrukcji i dekonstrukcji, sygnatury innych niezinstytucjonalizowanych (lub zinstytucjonalizowanych inaczej) twrcw ulicy. Chodzi mi oczywicie o graffiti, ktre w ostatnim dziesicioleci stao si integralnym elementem semiotyki polskich ulic. Po raz pierwszy polskie mury, w nie spotykany dotd sposb, pokrywaj si napisami w okresie jawnego dziaania "Solidarnoci" i po wprowadzeniu stanu wojennego. Jakociowa zmiana pojawia si w 1983 dziki pomaraczowym krasnoludkom malowanym na biaych plamach zamalowywanych antysocjalistycznych napisw. Jednoznaczna polityczno zostaje rozbita pure nonsensem, patos zagodzony elementami ludycznymi Zima wasza, wiosna nasza, a lato Muminkw - to grafitti oddaje istot owej zmiany. Na murach pojawiaj si lady obecnoci rnych grup subkulturowych, napisy i rysunki staj si niejednokrotnie formami artystycznymi o bogatej semantyce, ideologia, polityka, propaganda zostaj ujte w ludyczny nawias. Zmiany polityczne, spoeczne i obyczajowe zwizane z wymian ekip rzdzcych i transformacj ustroju oraz kontekstem midzynarodowym tych zjawisk znajduj swoje graficzne odzwierciedlenie na murach. Graffiti staj si kronik polskiej drogi do kapitalizmu, widzianej oczyma najmodszych pokole Polakw, a lata 1989-1990 zdaj si by apogeum dziaalnoci polskich graficiarzy (oglna liberalizacja i wreszcie powszechna dostpno farby w spray'u na rynku bardzo temu sprzyjaj). Obecnie graffiti stao si naturalnym elementem przestrzeni architektonicznej, mniej lub bardziej interesujce napisy i rysunki mona spotka na murach nawet najmniejszych polskich miast i miejscowoci. Nastpia wewntrzna organizacja tego paraartystycznego ruchu - pojawiy si grupy i indywidualnoci twrcze,wydawae s katalogi napisw i powicone im ziny (czyli niekomercyjne, amatorskie czasopisma dotyczce muzyki rockowej, literatury, ekologii, polityki wydawane i czytane w krgach subkultur modzieowych). Graffiti zostao zauwaone jako fakt spoeczny i estetyczny, podjto prby jego oswojenia w ramach sztuki oficjalnej: powstaj na jego temat publikacje 224, wydawane s albumy
224

Zob.P.Kowalski: Samotno i wsplnota. Inskrypcje w przestrzeniach wspczesnego ycia.

164

napisw225, organizowane wystawy. W cigu ostatnich dziesiciu lat uksztatoway si rnorodne sposoby realizacji graffiti zwizane z zastosowaniem trzech podstawowych technik graficznych: malowania sprayem, malowania pdzlem, odbijania szablonu przy pomocy sprayu lub waka z farb. Wspczesne polskie graffiti zblia si do jednej z trzech podstawowych form: - celowo (?) nieforemnego napisu, pozbawionego elementw ikonicznych; -szablonu, o wyranych konturach, w ktrym sowo i obraz stanowi integraln cao; -malowida, skadajcego si z barwnych plam o nieostrych konturach, w ktrym litery staj si ikonami; Osobn grup stanowi tagi, charakterystyczne podpisy, umieszczane przez autorw w kadym moliwym miejscu. Wrd modych ludzi piszcych(malujcych) na murach mamy do czynienia z grupami traktujcymi graffitii jako pewien rodzaj sztuki o swoistych funkcjach spoecznych. To oni wanie drukuj oglnopolskie katalogi napisw na murach, wydaj powicone im ziny jak np, "SPRAY (Pia), "NIE DAJ SI ZAPA"(Pozna), "GRAFFITI"(Warszawa). Ich dziaania paraartystczne okrela zesp zasad dotyczcych techniki, poetyki i funkcji graffiti: "Graffiti jest i ma by SZTUK, a nie chatur. Zanim co psikiesz, dobrze pomyl. A wic jeli masz spray, a nawet szablon, to nie wariuj jak pijany zajc, tylko maluj w odpowiednich miejscach odpowiednie rzeczy. Nie jest sztuk napisa w pierwszym lepszym zauku KOMUNO WR. Sztuka polega na tym, eby to zrobi w odpowiednim miejscu np:na Solidarnoci (chodzi o budynek bdcy siedzib wadz zwizku- p.m.TS)....Lepiej rzadko, a starannie. Bo w przeciwnym razie zarzygasz miasto jednym malunkiem. Graffiti ma za zadanie ostrzega, budzi psychoz czegokolwiek, ale take ma bawi i CIESZY OKO....Zwr uwag na to, jakim kolorem wykonujesz graffiti. Jego dobr jest bardzo wany. Dziki odpowiedniej barwie graffiti dostaje wikszego KOPA, staje si bardziej zrozumiae, gdy kolor jest w temacie....UWAAJ NA POLICJ. Oni byli kiedy milicjantami....NIE KUPUJ RUSKICH SIKACZY - ZAPYCHA IM SI KANALIK. Przyjemnego malowania gRAFoMAN

Opole 1993; T.Stpie: Napis na murze. W: Leksykon szkolny. Gatunki paralierackie, publicystyczne i uytkowe. Red. M. Pytasz. Gorzw Wlkp.1993.
225

Zob. Polskie mury.(Album).Toru 1991.

165

("SPRAY",padziernik '90) Najbardziej interesujce s te graffiti w ktrych wybrany temat, podjty problem jest rwnie wany, co jego estetyczna realizacja lub wrcz staje si pretekstem dla manifestacji poetyckiego chwytu, graficznego konceptu, artystycznej zabawy. To graffiti, w ktrych dominujc staje si nie bezporednia ekspresja osobowoci, kontestacja czy perswazja ideologiczna, ale funkcja estetyczno-ludyczna. Czy w napisie: Ksia na Ksiyc chodzi o antyklerykalizm, czy te o ludyczne spicie fonetyki i polityki? Pij Pepsi bdziesz seksi - to krytyka agresywnej reklamy czy zabawa rymem? A czy graffiti: Proletariusze bdcie pikni jest parodi komunistycznego hasa czy poetyck gr z utartym zwrotem frazeologicznym? Aspekty poetyki i wiatopogldu nie musz by przecie rozczne odkrywczy zabieg poetycki wzmacnia (lub przywraca) nono ideologemom. Szkoa czy ; Myl wic jezdem; Jezd dobe; Bug, Chonor, ojczyzna prosty chwyt, naruszenie normy ortograficznej i diagnoza rzeczywistoci poraa swoim pesymizmem. Co robi? POMALUJMY TEN MR . Przecie poetyka moe sta si wiatopogldem, zabawa (konwencj, cytatem, stereotypem) form ideologii, homo politicus (i sovieticus) homo ludens - tak chyba mona zinterpretowa najbardziej interesujce graffiti ,w ktrych forma staje si treci, chwyt artystyczny semantycznym gestem. A konkretniej? Poza przywoanymi wyej operacjami lingwistycznymi warto wskaza kilka jeszcze mechanizmw zaczeniotwrczych. Do czsto mamy do czynienia z rnie realizowan strategi skandalu (tak charakterystyczn dla futuryzmu i dadaizmu). Napis: Szczaj kolorowo to obyczajowa powokacja i zarazem kryptocytat z manifestu dadaistw; wezwanie: Zgwaci Smerfetk narusza tabu chronice sfer dziecicego wiata; Baranku Boy, odpierdl si - to obsceniczne blunierstwo religijne; "okrzyk": HIV HIV HURRA - to przejaw makabrycznego humoru. Wykorzystana tutaj estetyka kontrastu nie zawsze musi mie a tak szokujc realizacj. Graffiti wykorzysujce incipit monologu Hamleta-Two beer or not two beer- to raczej zabawa (wymagajca jednak pewnej kompetencji jzykowej i literackiej) z cytatem z klasyka, ni degradacja wysokiej literatury. Polonizacja pisowni obcych wrazw (Chc by famfatal Jola) i odwrotnie - nadawanie obcej postaci graficznej sowom polskim (KISHONE OGORKY) to ju wcznie dziaanie majce zaskoczy i rozbawi odbiorc. Podobnie jak graffiti w formie rebusw: E2RD 3MAJ SI; QQRYQ i swoiste, antropomorfizujce dowcipy sytuacyjne - Powiem krtko, jestem budk (na budce); Rany boskie, jestem kioskiem (na kiosku).Std ju niedaleko do

166

futurystyczno-dadaistycznych "sw na wolnoci" (Fetysze Sysz Karnisze; upy Trupy Zakupy) i pure nonsensu (Sonie s zaraliwe; Pionowy umiech Bronka; Cipa w grochy). Szczeglnego rodzaju chwytem jest gra przestrzeni napisy wykonane czarnym sprayem, tym samym charakterem pisma, cignce si od Tarnowskich Gr do Bytomia, na budnykach przy przystankach autobusowych: BARDZO... BARDZO....., nastpuje fina : CI KOCHAM. Do tej pory koncentrowalimy si gwnie na jzykowym aspekcie graffiti, a przecie semantyka graffiti ksztatuje si w znacznej mierze dziki elementom ikonicznym. Relacje midzy sowem i obrazem, podobnie jak w billboardach, mog si rnie ukada. I tak na przykad rysunek potwora, poerajcego fragment domu ujednoznacznia i racjonalizuje (chyba niepotrzebnie) purenonsensowy kalambur: Je - sie? Kady je, co lubi. Inaczej w wypadku parafrazy znanej piosenki Dont' worry be hippy (zamiast happy)- dodany tutaj wizerunek twarzy Jezusa komplikuje i poszerza semantyk graffitii. W tym kontekcie warto si przyjrze bliej szablonowi wykorzystujcemu sacrum narodowe: incipit hymnu i wizerunek goda pastwowego (zob.reprodukcja s. ).Rozpatrywana w izolacji parafraza hymnu - Jeszcze Polska nie skina, punki my yjemy (gdzie "bdy"ortograficzne to przecie charakterystyczny dla poezji lingwistycznej zabieg neosemantyzacji) mogaby sugerowa bluniercze wykorzystanie "witego" tekstu do subkulturowych porachunkw midzy punkami i skinami. Wprowadzenie do wizerunku goda elementw charakterystycznych dla subkultury skinheadw ("glany" na nogach ora) i ich domniemanej ideologii (swastyka zmiast ogona, zamiast korony - angielskie i zarazem uniwersalne obsceniczne haso antyfaszystowskie) zmieniaj perspektyw interpretacji. To nie nihilistyczna degradacja narodowego sacrum, ale kontynuacja tradycji, tradycji walki przeciw faszyzmowi (nie Niemcom). Zagroenie faszyzmem cigle istnieje (tu trzeba wspomnie o pojawiajcych si nie tak rzadko napisach w rodzaju: Polska tylko dla Polakw; ydzi i Murzyni na Madagaskar), ale istniej rwnie ci, ktrzy Polski (Europy,wiata)przed faszyzmem bd broni. Takie, heroiczne przecie, posanie ideowe mona by z tego, wietnie zrobionego (wspgranie tekstu i rysunku) dziea sztuki ulicznej odczyta. Podobnie jest w pacyfistcznym graffiti wykorzystujcym znane powiedzenie: oto w przestrzeni midzy sowami za mundurem panny i sznurem pojawia si rysunek onierza, za ktrym cign trzy zakapturzone postacie z kosami. Elementu ikonicznego i lingwistycznego nie mona tu oddzieli - sens caoci wynika ze zderzenia tych dwu elementw. W przywoanym niej graffiti integracja obu tych elementw idzie jeszcze dalej: w Bytomiu

167

Ten rysunkonapis (zbliony do tzw. poezji konkretnej, pogranicza poezji i plastyki), wykorzystuje estetyk kontrastu i zarazem posuguje si strategi skandalu. Oto w najbardziej popularne polskie niecenzuralne sowo (jednoczenie bardzo pojemne znaczeniowo: fizjologia, seks, okrelenie niezdarnoci i niezaradnoci, negatywnej oceny rnych zjawisk) zostaj wplecione znaki - symbole kolektywne (spoeczne, narodowe, subkulturowe). Jak czyta to graffiti? Pozwlmy sobie na nadinterpretacj. Uniwersalizujc sensy - oto natura (seks, fizjologia) i kultura (kolektywne symbole) w konfliktowym uwikaniu, biologiczny i spoeczny wymiar ludzkiej egzystencji, wiadomo indywiduum rozpita midzy id i superego. Czy moe nadinterpretowa historycz nie - oto walka pokole, konflikt midzy narodowym partykularyzmem starszego i redniego pokolenia i internacjonalizmem (kosmopolityzmem) modych (symbole Armii Krajowej i "Solidarnoci" ustpuj miejsca znakowi alternatywnej subkultury). A moe to wyraz totalnego nihilizmu, koca wieku, ideologii, historii? A moe rzecz w tym, e wszystko wok, pozornie tak powane, podszyte jest dzieckiem? Niepowane i niedojrzae, zabawowe i groteskowe jak u Gombrowicza, co nie znaczy, e podobnie jak u autora "Ferdydurke", pozbawione gbszego sensu. ( Tu warto wspomie, e z zakoczeniem tej powieci:"Koniec i bomba/A kto czyta, ten trba" koresponduje podobny w tonacji zwrot do odbiorcw graffiti - Spray wam w oko). W ostatnich latach z jednej strony mamy do czynienia z komercjalizacj i instytucjonalizacj opisywanego zjawiska - grafitti zostaje coraz czciej wykorzystywane w reklamie, a graficiarze s zatrudniani do ozdabiania sklepw i innych obiektw publicznych.(zob. fot. 9)Z drugiej - z jego niebezpieczn, anarchistycz eskalacj malowaniem podmiejskich pocigw , z trzeciej za z bezporedni ideow instrumentalizacj (postulat wykorzystania techniki szablonu w ulicznych akcjach antyfaszystowskich). Wskazywaem ju, e wiele graffiti do budowania swoich sensw wykorzystuje hasa reklamowe, a niej usytuowane billboardy staj si nacechowanym semantycznie tem dla rysunkw i napisw. Jest oczywicie rwnie odwrotnie wszechogarniajca reklama ywi si nieoficjalnoci i spontanicznoci graffiti. I tak na przykad fenomen graffiti dotyczcych Jzefa Tkaczuka (to wony jednej z warszawskich szk, ktrego nazwisko pojawiao si na murach Polski, Parya, Kapsztadu, Nowego Jorku) skoni agencj FCB Publics do wykorzystania jej w reklamie papierosw Winns. Jest to zarazem wyrazisty przykad stosowania w strategii reklamowej chwytu niejasnoci, majcego rozbudzi

168

zainteresowanie odbiorcy. Najpierw pojawiy si potne plansze z napisem Gdzie jest Jzef Tkaczuk?, a po kilku tygodniach pojawia si odpowied: wyszed po papierosy Winns. Synteza plastyki i poezji, aluzja literacka i kulturowa, parafraza i trawestacja, parodia i pastisz, gra elementami spoecznych dyskursw - innymi sowy intertekstualna cudzoywno - sprawiaj; e cz billboardw i napisw na murach mona potraktowa jako odmian, "ulicznego" postmodernizmu. Wzajemna interferencja obrazu i sowa, sztuki i reklamy, artystycznego chwytu i pragmatycznej intencji (handlowej, politycznej, religijnej), spontanicznej ekspresji i wyrachowanej perswazji wsptworz kultur promocji, kultur wspczesnego spoeczestwa spektaklu: Kiedy realny wiat przemienia si w zwyke obrazy, zwyke obrazy staj si realnym bytem oraz sprawcz motywacj hipnotycznego dziaania. Spektakl jako denie do u c z y n i e n i a nieuchwytnego ju bezporednio wiata poprzez rnorodne i wyspecjalizowane rodki przekazu odnajduje w widzeniu w bezporedni zmys, ktrym dla ludzi innych epok by dotyk; zmys najbardziej abstrakcyjny i najbardziej zwodniczy, odpowiadajcy uoglnionej abstrakcji obecnego spoeczestwa. Nie mona jednak utosamia spektaklu ze zwykym spojrzeniem, nawet jeli jest ono skojarzone ze suchem. Jest on tym co umyka dziaalnoci ludzi co umyka refleksji nad ich dzieem i jego doskonaleniem. Jest przeciwiestwem dialogu. Wszdzie tam, gdzie powstaje niezalene p r z e d s t a w i e n i e odradza si spektakl.226

Nota bibliograficzna
226

G. Debord : Spoeczestwo spektaklu. Prze. A. Paszkowska. Gdask 1998,s.15.

169

Wikszo skadajcych si na t ksik tekstw pojawia si ju w literaturoznawczej przestrzeni komunikacyjnej byy publikowane lub wygaszane na konferencjach. Teksty zostay przejrzane, w niektrych szkicach dokonaem wikszych poprawek, uzupeniem pozycje bibliograficzne. O bardzie tekst wygoszony na konferencji Muzyka i literatura. Katowice 21-24 listopad 2001. O satyrze. Rozszerzona i zmieniona wersja tekstu opublikowanego w: Szkolny sownik wiedzy o literaturze. Pojcia problemy koncepcje. Red.R.Cudak, M.Pytasz. Katowice 2000. Kabaret polski bardzo krtka historia. Rozszerzona wersja tekstu opublikowanego w Opcjach 1999, nr 3, s.40-45. Zabawa i polityka w dwudziestoleciu midzywojennym(rekonesans) W: Studia skamandryckie i inne.Red. I.Opacki, T.Stpie. Katowice 1985. Alkohol i w kulturze literackiej midzywojnia(casus Tuwima) tekst wygoszony na konferencji w Supsku Kabaret Mirona Biaoszewskiego tekst dotychczas niepublikowany O uczuciach ideowych .W: Jzyk a kultura.T.14.Uczucia w jzyku i tekcie.Red. I.Nowakowska-Kempna, A. Dbrowska, J.Anusiewicz. Wrocaw 2000. Myli nowoczesnych Polakw. O Frondzie.W: Nowoczesno. Katowice 2000. Leszek Czajkowski bard Ligii Republikaskiej Tekst wygoszony na konferencji Bardowie. 23-24 padziernka 2000, Warszawa

170