You are on page 1of 60

ISSN 0035-9696

Cena 16,00 zł (w tym „O" \ AT)

rudy
Nakład do 500 esz.

i metal
nieżelazne
R-50
2005

SIGMA-NOT Sp. zo.o.


WARUNKI PRENUMERATY CZASOPISM
kolportowanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o. w 2005 r.
Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego miesiąca po dokonaniu
wpłaty. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości — z posiadanych
zapasów magazynowych.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez
prenumeratora. Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.

Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w Urzędach Pocztowych (przekazy
pieniężne) lub Bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na adres:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o.


00-950 Warszawa, ul. Ratuszowa 11
BPH PBK S.A. O/Warszawa PL Gen. Hallera 6
Nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

*
Uwaga Prenumeratorzy: od 1999 roku prenumeratę przyjmuje wyłącznie Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT
Spółka z o.o.
*
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy,
okres prenumeraty oraz własny adres.
Na życzenie prenumeratora, zgłoszone np. telefonicznie, Zakład Kolportażu ul. Bartycka 20, 00-716 Warszawa,
tel. (022) 840-30-86, fax: (022) 891-13-74, tel./fax (022) 840-35-89, 840-59-49 wysyła specjalne blankiety zamówień wraz
z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism. Przyjmujemy zamówienia również przez Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: k o l p o r t a z @ s i g m a - n o t . p l . Informacje e-mail: i n f o r m a c j a @ s i g m a - n o t . p l . Sekretariat e-mail:
sekretariat@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu e-mail: s i g m a - r c k l a m a @ p o c z t a . w p . p l .

Odbiorcy zagraniczni mogą otrzymywać czasopisma poprzez prenumeratę dewizową (wpłata dokonywana poza
granicami Polski w dewizach, wg cennika dewizowego z cenami podanymi w dolarach amerykańskich) lub poprzez
zamówioną w kraju prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicę (zamawiający podaje dokładny adres odbiorcy
za granicą, dokonując równocześnie wpłaty w wysokości dwukrotnie wyższej niż cena normalnej prenumeraty krajowej).
*
Ogłoszenia przyjmuje: Dział Reklamy i Marketingu, 00-950 Warszawa, skr. 1004, ul. Mazowiecka 12, pok. 6,
tel./fax (022) 827-43-66, 826-80-16, e-mail: reklama@sigma-not.pl

Egzemplarze archiwalne (sprzedaż przelewowa lub za zaliczeniem pocztowym) można zamawiać pisemnie, kierując
zamówienia na adres: Wydawnictwo SIGMA-NOT, Spółka z o.o. Zakład Kolportażu, 00-716 Warszawa, ul. Bartycka 20
tel. (022) 840-30-86, fax. (022) 891-13-74, tel./fax (022) 840-35-89, 840-59-49 natomiast za gotówkę można je nabyć w Klubie
Prasy Technicznej w Warszawie ul. Mazowiecka 12, tel. (022) 826-80-17.

W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą Wydawnictwo zastrzega sobie prawo do wystąpienia
o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.
*
Istnieje możliwość zaprenumerowania l egz. czasopisma po cenie ulgowej przez indywidualnych członków
stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT oraz przez uczniów szkół zawodowych i studentów szkół wyższych.
Blankiet wpłaty na prenumeratę ulgową musi być opatrzony na wszystkich odcinkach pieczęcią koła SNT lub szkoły.

CENA PRENUMERATY W 2005 ROKU


w przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą,
prenumeratorzy zobowiązani są do dopłaty różnicy cen

kwartalna półroczna roczna

normalna ulgowa normalna ulgowa normalna ulgowa

48,00 zł 24,00 zł 96,00 zł 48,00 zł 192,00 zł 96,00 zł


rudy
i metale
SIGMA-NOT SP. z o. o.

R.50
nieżelazne
1
CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW l TECHNIKÓW
2005 PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M l E S S Ę C Z N 1 K
Rudy Metale
SPIS TREŚCI: Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii)

Strona
BiedenkopfP.: 2 AIROX zaawansowane narzędzie do elastycznego i ekonomicznego topienia
w przemyśle metali nieżelaznych
Krakowiak M., Dyja H. : Optymalne warunki odkształcania w stanie półciekłym stopów aluminium uzyski-
wanych metodą magnetohydrodynamiczną
SkubiszP., SińczakJ., Suligal.: 10 Wyciskanie profili ze stopu magnezu AZ61 na gorąco i półgorąco
Nowosielski R., SakiewiczP., Grama- 16 Wpływ mikrostruktury miedzioniklu CuNi na zakres efektu temperatury minimal-
tyka P.: nej plastyczności (TMP)
MoserZ., Zakulski W.: 21 ELFNET — Nowy rozdział w integracji badań lutów bezołowiowych w Europie
PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
BlażL: 24 Kompozyty wytwarzane metodą mechanicznej syntezy aluminium i tlenków metali
METALURGIA PROSZKÓW
SułowskiM.: 33 Warunki wytwarzania spiekanych konstrukcyjnych stali manganowych. Część II:
Spiekanie
IZBA GOSPODARCZA METALI
NIEŻELAZNYCH
StasiakR.: 41 III kwartały 2004 r. w przemyśle metali nieżelaznych
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
WochM.: 42 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
Butra J.: 49 Światowy rynek metali nieżelaznych
NORMALIZACJA 54
PRACE DOKTORSKIE
I HABILITACYJNE 55

ISSN 0035-9696
Redakcja czasopisma: red. naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca red. naczelnego: doc. dr inż. Józef
Czernecki, red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw. Sekretarz Redakcji: mgr Bożena
Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. Tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77.
Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca
Przewodniczącego prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. dr hab. inż. Andrzej Jasiński,
prof. dr hab. inż. Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.
Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18,818-98-32, fax: 619-21-87, internet: http://www.sigma-not.pl.sekretariat@sigma-not.pl
Internet: http://www.sigma-npt.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl.
Dział Rekalmy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12, 00-950 Waszawa, skr. 1004, teL/faks: (O 22) 827-43-66, 826-80-16, e-mail:
reklama@sigma-not.pl.
Format A4. Objętość 7,5 ark. drak. Papier ilustracyjny kl. III 61x 88/80. Druk ukończono w styczniu 2005 r.
Rudy Metale: R 50, nr l, s. 1+56, styczeń 2005 r.
Drak: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o., Katowice ul. Mikolowska lOOa
PETER BffiDENKOPF Rudy Metale R 50 2005 nr l
UKD669.2/.8:669/154:669.014.74:669.046.003

ZAAWANSOWANE NARZĘDZIE DO ELASTYCZNEGO


l EKONOMICZNEGO TOPIENIA
W PRZEMYŚLE METALI NIEŻELAZNYCH

Przedstawiono zasadą działania palnika AIRO^ do spalania paliwa z tlenem lub/i powietrzem do topienia metali
nieżelaznych, głównie aluminium produkowanego przez firmą Linde. Omówiono cechy techniczne tego palnika w porównaniu
z konwencjonalnymi palnikami paliwowo-powietrznymi. Podano także wyniki eksploatacji palnika A1ROA i możliwości
zastosowań.
Słowa kluczowe: ekonomika, proces topienia, przemysł metali nieżelaznych.

ADYANCED TOOL FOR FLEKIBLE


AND ECONOMIC MELTING IN NON-FERROUS METALS INDUSTRY

Principle ofoperation ofthe AIROX^ burner for the combustion offuel with oxygen and/or air in the process ofmelting
non-ferrous metals, mainly aluminium produced by the Linde Company, has been presented. Specifications ofthe burner have
been outlined and compared with conventional fuel-air bumers. Results of performance tests with the AIRO^ burners and
possibilities of application are discussed.
Key words: economics, melting process, non-ferrous metals industry.

Wprowadzenie W przemyśle metali nieżelaznych (Al, Cu, metale szlachetne, Pb,


Zn, ...) piece służą zwykle do topienia i przetrzymywania ciekłego
Wiele publikacji, patentów i podręczników opisuje korzyści metalu. Zastosowanie palnika tlenowo-paliwowego skraca czas od
z zastosowania tlenu w procesach topienia [1-^3]. Najbardziej inte- spustu do spustu, co skutkuje wzrostem zdolności produkcyjnych.
resującą korzyścią systemu tlen-paliwo jest wzrost zdolności topie- Dodatkowo, dzięki mniejszej ilość spalin, niższej emisji zanieczysz-
nia wskutek większego promieniowania i wyższej sprawności ciepl- czeń i pyłu, obniżają się koszty produkcji, choć nie jest to zwykle
nej spalania z wykorzystaniem tlenu. Linde Gaś jako firma wiodąca uwzględniane w kalkulacjach opłacalności. Zaleta użycia tlenu przy
na rynku w rozwijaniu i stosowaniu nowych technologii z palnikami topieniu staje się wadą w okresie przetrzymywania stopionego me-
tlenowymi dokonała modernizacji ponad 250 pieców w przemyśle talu w piecu. Wtedy zwykły palnik tlen-paliwo podwyższa koszty
metali nieżelaznych (Al, Cu, metale szlachetne, Pb, Zn,...) polega- z powodu ceny tlenu. Palnik powietrze-paliwo pozwalana ekonomi-
jących na zmianie spalania powietrze-paliwo na spalanie tlen-pali- czne przetrzymywanie kąpieli, dlatego Linde opracowało palnik
wo. Firma Linde Gaś opracowała od 1980 r. różne rodzaje palników, AIROX , który łączy zalety palnika tlen-paliwo i powietrze-paliwo
które stosowano w piecach obrotowych, komorowych i szybowych. w jednej konstrukcji (tabl. 1).
Technologia palnika AIROX jest „młoda", rozwijana od 1999 r.,
dla odlewni metali lekkich, wytwórni profili wyciskanych, produ- Wyniki eksploatacji palników AIROX®
centów folii, którzy eksploatują piece komorowe do topienia i prze- w przemyśle metali nieżelaznych
trzymywania stopionego metalu.
Do końca 2003 r. Linde Gaś wprowadził 15 palników AIROX®
AIROX® — zasada działania i korzyści w przemyśle Cu i Al w Europie. Wielkość palników zmieniała się
od 500 kW do 5 MW mocy cieplnej. Klientami są odlewnie przeta-
Palnik AIROX® łączy własności palnika na powietrze-paliwo, piające złom (recykling) lub odlewnie, które przetapiają pierwotny
powietrze-tlen-paliwo i tlen-paliwo w jednym urządzeniu. Rysu- metal. Głównie modernizowane były piece komorowe (13-^-301 wsa-
nek l pokazuje zasadę funkcjonowania palnika AIROX®, a w tabli- du), a tylko jeden szybowy. Zastosowanie palnika AIROX® w pie-
cy l przedstawiono zalety i wady palników na powietrze-paliwo, cach już eksploatowanych spowodowało oczekiwaną redukcję zu-
powietrze-tlen-paliwo (AIROX®) i tlen-paliwo. życia energii, wyższą wydajność i lepszą elastyczność (rys. 2). Jed-

DrPeterBiedenkopf— Linde AG
Tłumaczenie i opracowanie: Jerzy Treger, Linde Gaz Polska Sp. z o.o., Warszawa.
AJROX® jest zastrzeżonym znakiem towarowym Grupy Linde.
nostkowe zużycie gazu ziemnego na tonę stopionego metalu było kcji po jego montażu malały o 10-^20 %. Dodatkowe oszczędności
niższe o 25-^40 %. Nawet jeśli stosowany był podgrzew powietrza wynikające z mniejszej ilości unoszonego pyłu i niższych kosztów
do spalania, zużycie gazu spadło o 20 %. Jednostkowe zużycie energii, oczyszczania spalin nie były w kalkulacjach uwzględniane. Prócz
gazu ziemnego, kształtowało się w zakresie 45-5-60 Nm /t. U jednego dobrze znanych efektów nasi klienci obserwowali oraz notowali
3 wielorakie korzyści dodatkowe, opisane poniżej.
klienta (odlewnia Al) stwierdzono bardzo niską wartość 42 Nm /t.
Czas od spustu do spustu skracał się o 5-^20 %, głównie z powodu Rozszerzenie programu produkowanych stopów
krótszego czasu topienia. W efekcie tego wzrost wydajności wyniósł
20^-35 %, w porównaniu z eksploatacją z palnikami powietrze-pali- Po zainstalowaniu AIROX® jeden z klientów był w stanie pro-
wo. AIROX był łatwy do zastosowania, a całkowite koszty produ- dukować stop nieosiągalny na palniku powietrzno-paliwowym, co

Rys. l. Zasada działania palnika AIROX®; topienie na tlen-paliwo, przetrzymywanie na powietrze-paliwo


melting with oxyfuel — topienie; tlen-paliwo, fuel — paliwo, O2 — O2, holding with airfuel — przetrzymywanie;
powietrze-paliwo, air — powietrze, fuel — paliwo

Fig. 1. Principle of operation of the AIROX® burner, oxy-fuel melting technology, holding on air-fuel

Tablica l
Zalety i wady różnych typów palników

Table l
Advantages and drawbacks of different types of burners

Wyszcze-
Palnik powietrze-paliwo Palnik AIROXS Palnik tlen-paliwo
gólnienie

Zalety - brak opłat za tlen — elastyczność i wzrost wydajności topienia - wzrost wydajności
- duża ilość N2 w piecu zależnie od ilości tlenu - wysoka zawartość NOX
- zwykle bez problemów z powietrzem — niskie zużycie energii - wydajne i szybkie topienie
fałszywym — wydajne i szybkie topienie - niskie zużycie energii
- ekonomiczne przetrzymywanie — ekonomiczne przetrzymywanie

Wady - ograniczona wydajność — koszt tlenu - ustalona wydajność


- brak elastyczności w wydajności topienia - brak elastyczności w wydajności topienia
- wysokie zużycie paliwa - koszt tlenu
- wysoki koszt przetrzymywania
cent, bez przekroczenia dopuszczalnej granicy emisji zanieczysz-
czeń.
- Wnioski
±i co
O CD
cc o OKYGEN-
CL co FOEL- Technologia AIROX® jest nową technologią tlen-powietrze-pa-
BURNER
AIROK® liwo, która może być łatwo zastosowana i wykazuje znaczny wpływ
AIR-
.£ 05 FUEL-
na poprawę efektywności produkcji w przemyśle metali nieże-
±i C laznych, a szczególnie aluminium. Elastyczność procesu topienia
0) 'J= BURNER
2 "2 realizuje się przez stosowanie różnego stosunku tlen-powietrze przy
"^ x 21% 100%
CD 21% 100% spalaniu paliwa, co prowadzi do osiągania różnych wydajności
•*•
topienia. Obecnie zastosowano w Europie 15 palników AIROX®
Oxygen content in the oxidising gaś, vol.%
z pełnym sukcesem, przy czym są one w stałej eksploatacji. Efekty
końcowe u naszych klientów polegają na wyższej wydajności, ogra-
Rys. 2. Elastyczność wydajności topienia przy palniku AIROX® niczeniu zużycia energii, mniejszej ilości generowanego pyłu oraz
melting capacity of existing furnaces, t/hrs — wydajność topienia pieca, niższych kosztach produkcji. Jednostkowe zużycie energii było
t/h, oxygen content in the oxidising gaś, % vol — zawartość tlenu w mie- w zakresie 45-^-60 Nnr/t gazu ziemnego, tzn. było o 20+40 % niższe
szance z powietrzem, % obj., air-fuel burner — palnik powietrze-paliwo,
od zużycia na palnikach powietrzno-paliwowych. Całkowite koszty
AIROX® — AIROX®, oxygen-fuel burner — palnik tlen-paliwo
produkcji po zastosowaniu AIROX obniżyły się o 10+20 % zależ-
Fig. 2. Flexibility of melting efficiency resulting nie od wielkości pieca.
from application of the AIROX® burner
Literatura

pozwoliło rozszerzyć program produkcji. 1. Becker J. S., Heffiin J. F.: The Changing Role of Oxygen-Bases
Combustion in Aluminium Melting. Light Metal Agę, June 1998, s. 20+25.
Redukcja kosztów materiałowych przy niskiej jakości złomu 2. Krichten D. J., Baxter W. J., Baukal C. E: Oxygen Enhancement of
Burners for Improved Productivity. EPD Congress Edited by B.Mishra, The
AIROX® pozwolił na stosowanie niewielkich ilości złomu o ni- Minerals, Metals and Materials Society 1997, s. 665+672.
skiej jakości w piecu komorowym w odlewni klienta. Dzięki tej 3. Patent DE 100 46 589 Al Yolker Haekh: Yerfahren und Brenner zum
technologii spalania klient obniżył koszty materiałowe o kilka pro- Aluminiumschmelzen, 2000.

Szanowni Czytelnicy
Zapraszamy do zaprenumerowania naszego czasopisma, w którym
znajdziecie Państwo informację o aktualnych nowościach z dziedziny prze-
mysłu metali nieżelaznych.
Warunki prenumeraty na 2005 r. znajdują się na II stronie okładki.

Redakcja
MARLENA KRAKOWIAK ^ ^'e R 50 2005 m l _
TTPMRYK" F>VTA UKD 669.715:669.017.1:620.18:669.017.3:669/19

OPTYMALNE WARUNKI ODKSZTAŁCANIA


W STANIE PÓŁCIEKŁYM STOPÓW ALUMINIUM UZYSKIWANYCH
METODĄ MAGNETOHYDRODYNAMICZNĄ
Przeprowadzono badania nad wyciskaniem przeciwbieżnym stopu AlSi7Mg, wytworzonego na drodze odlewania kon-
wencjonalnego oraz z zastosowaniem mieszania magnetohydrodynamicznego (MHD). Odkształcanie prowadzono w warun-
kach konwencjonalnych oraz z udziałem fazy ciekłej. Przedstawiono matematyczny model wyciskania przeciwbieżnego tulei,
oparty na metodzie elementów skończonych. Przeprowadzono weryfikacją doświadczalną zaproponowanego modelu. Okre-
ślono optymalny udział fazy ciekłej w materiale i tak dobrano prędkości odkształcania, aby uzyskany wyrób charakteryzował
się, równomiernym rozkładem własności mechanicznych.
Słowa kluczowe: proces odkształcania, otrzymywanie stopów, stopy aluminium

OPTIMAL CONDITIONS OF DEFORMATION IN SEMI-LIOUID STATE


OF ALUMINIUM ALOYS OBTAINED BY MAGNETOHYDRODYNAMIC METHOD

Research work on backward extrusion ofAlSi7Mg aluminium alloy obtained by conventional casting and magnetohydro-
dynamic method (MHD) has been carńed out. Deformation in conventional conditions and in semi-liquid state was investigated.
Mathematical model of backward extrusion of tubes based on finite element method has been performed. Experimental
verification ofthe model was madę. Optimal amount of liquid fraction in materiał and deformation ratę was determined to
obtain uniform distribution of mechanical properties in finishedproduct.
Key words: deformation process, preparation ofalloys, aluminium alloys.

Wstęp procesy odlewnicze, jak i procesy przeróbki plastycznej. Materiał


jest odkształcany w zakresie temperatur, w którym współistnieją
Nieustanny rozwój techniki i technologii powoduje wzrost wy- ze sobą faza ciekła i stała. Obecność fazy ciekłej powoduje zmianę
magań dotyczących własności wyrobów metalowych, przy jedno- mechanizmu odkształcenia plastycznego oraz kinematyki płynięcia
czesnej poprawie warunków ekonomicznych ich wytwarzania. Jest materiału. Z uwagi na lokalizowanie się fazy ciekłej głównie na
to przyczyną poszukiwania nowych rozwiązań technologicznych. granicach ziaren, odkształcenie plastyczne wywołane przyłożonymi
Jedną z nowych technik kształtowania materiałów jest ich odkształcanie naprężeniami zewnętrznymi, realizuje się przede wszystkim drogą
z udziałem fazy ciekłej. Kolebką tej technologii jest amerykański poślizgów wzdłuż granic ziaren, natomiast w minimalnym stopniu
Instytut MIT w Massachusetts, który prowadził badania nad od- poprzez odkształcenie samych ziaren. Wskutek takiego mechanizmu
kształcaniem mieszaniny ciekło-stałej metali już w latach siedem- Opór odkształcenia jest znacznie niższy, niż w materiale znajdują-
dziesiątych ubiegłego wieku. Obecnie badania te prowadzone są na y j
C m s e w
stanie stałym i odkształcanym na gorąco, ponieważ faza
szeroką skalę w wielu ośrodkach naukowo-badawczych w kraju i na j kła, usytuowana na granicach ziaren, ułatwia ich wzajemne prze-
c e
świecić, mieszczanie.
W dostępnej literaturze w przeważającej części jest opisany W praktyce produkcyjnej wykorzystuje się metody wytwarzania
proces odlewania thiksotropowego, który znacznie różni się od wyrobów, połączone z rheocastingiem, które polegają na wstępnym
przeróbki plastycznej w stanie półciekłym, głównie ze względu na przygotowaniu półfabrykatów w postaci wlewków o strukturze
stosunkowo mały udział fazy stałej. Niewiele publikacji dotyczy niedendrytycznej, a tym samym o znacznie korzystniejszych włas-
procesów przeróbki plastycznej w warunkach thiksotropowych i ba- nościach mechanicznych w stosunku do wyrobów otrzymanych spo-
dania ich wpływu na własności gotowych wyrobów. W większości sobami konwencjonalnymi. Metal będący w stanie półstałym, two-
przypadków skupiono się na uzyskiwaniu elementów o skompliko- rzący c
iekło-stałą mieszaninę faz stopu w temperaturach niższych od
wanych kształtach. Podobnie jest w dziedzinie uzyskiwania materia- likwidusu, zawierający stosunkowo niedużą ilość fazy stałej, miesza
łu wyjściowego. Większość opublikowanych prac dotyczy zastoso- sję mechanicznie lub elektromagnetycznie. Podczas mieszania połą-
wania metody SIMA w procesie wytwarzania materiału wsadowego czonego z ciągłym schładzaniem zwiększa się ilość fazy stałej, która
do thiksoforgmgu. Jednak zastosowanie mieszania magnetohydrody- przyjmuje postać drobnych cząstek. W najkorzystniejszej tempera-
namicznego stwarza możliwość stosowania większej ilości fazy turze, niższej od likwidusu, dokonuje się bezpośredniego odlewania
ciekłej w procesie odkształcania thiksotropowego, co czyni metodę półstałej mieszaniny do form, gdzie następuje ostateczna krystaliza-
bardziej uniwersalną. j t pu. Ziarna przyjmują kształt zbliżony do kulistego. Dopiero
c a s O

po ponownym nagrzaniu tych wlewków do temperatury niższej od


Mechanizm odkształcania z udziałem fazy ciekłej likwidusu wytwarzane są gotowe wyroby metodą odlewania w sta-
nie półstałym lub przerabiane plastycznie w stanie półciekłym, np.
Kształtowanie wyrobów w stanie półciekłym obejmuje zarówno metodą kucia.

Dr inż. Marlena Krakowiak, prof. dr hab. inż. Henryk Dyja — Politechnika Częstochowska, Instytut Modelowania i Automatyzacji Procesów Przeróbki Plastycznej, Częstochowa.
Poszukuje się takich warunków odkształcania, które umożliwią Tablica 3
uzyskanie, przy zastosowaniu małych nacisków kształtowania, wy- Wyznaczony udział fazy ciekłej w badanych temperaturach
robów o niedendrytycznej strukturze, a tym samym korzystniej- powyżej temperatury solidus (Ts)
szych własnościach mechanicznych w stosunku do wyrobów otrzy-
Table 3
manych sposobami konwencjonalnymi. Najczęściej materiał na-
Determined fraction of a iiąuid phase at the examination
grzewa się do temperatury, w której faza ciekła osiąga 2CH-30 % jego
masy, gdyż taki udział fazy ciekłej nie powoduje jeszcze zmiany temperaiures over solidus (Ts)
geometrii próbek.
Temperatura, °C
Materiał użyty do badań Stop AlSiTMg
565 580 600
Metoda kształtowania stopów Al ze stanu ciekłego została za-
stosowana do produkcji części dla przemysłu motoryzacyjnego, Udział fazy ciekłej, % 5 15 35
czego dowodem są badania prowadzone w Instytucie Metali Nieże-
laznych OML Skawina [1] oraz w RWTH Aachen (Niemcy) [2].
Poważnym obszarem zastosowania są tłoki w silnikach spalino- peraturach (tab!. 3).
wych. Stop AlSiTMg zasługuje tu na szczególną uwagę, gdyż poza Wartości podane są z pewnym przybliżeniem, gdyż rzeczywista
tym, że jest podstawowym materiałem wsadowym w procesach od- ilość fazy ciekłej w materiale podczas prób doświadczalnych zależy
lewania thiksotropowego, charakteryzuje się stosunkowo wysoką od dokładności i sprawności zastosowanych urządzeń grzewczych
plastycznością i odpornością na warunki korozyjne. Skład chemicz- i bardzo trudno ją dokładnie określić.
ny badanego stopu przedstawiono w tablicy 1. W celu ustalenia, czy analizowany materiał można rozważać jako
Analizie poddano stop wytworzony w Oddziale Metali Lekkich jednorodny, wykonano szereg badań strukturalnych oraz plastometry-
Instytutu Metali Nieżelaznych w Skawinie, gdzie badany materiał cznych. Próbki spęczano na maszynie Dilatometer 805A/D z przystawką
uzyskano na drodze odlewania systemem półciągłym w krystalizatorze plastometryczną w temperaturach: 480, 520. 550 i 555 °C. Prędkość
z mieszaniem magnetohydrodynamicznym (MHD) oraz w sposób odkształcenia wynosiła: ś = 0,1 s , 1,0 s~ i 10,0 s~ , natomiast
konwencjonalny — w krystalizatorze HOT-TOP bez mieszania. Mie- odkształcenie rzeczywiste wynosiło e = 0,5. W wyniku przeprowa-
szanie miało na celu zaburzenie tradycyjnej struktury odlewniczej dzonych prób spęczania w zadanych warunkach otrzymano wykresy
i wytworzenie we wlewkach struktury zbliżonej do struktury „rheocast". płynięcia materiału. W temperaturach wyższych niż 555 °C próbki
W celu dokładnego poznania morfologii stopu wykonano jego ulegały zniszczeniu, stąd też wynika wybrany zakres temperaturowy
analizę termiczną, dzięki której określono temperaturę początku przeprowadzonych badań. Wyniki dla temperatury 555 °C są szcze-
i końca topnienia oraz temperatury przemian zachodzących w stanie gólnie ciekawe ze względu na to. że jest to temperatura solidusu.
stałym podczas ogrzewania badanego materiału. Wykorzystując zatem zaczyna się pojawiać faza ciekła w odkształcanym materiale.
podstawy teoretyczne analizy termicznej i derywacyjnej [3] ustalono Rozbieżność w wynikach dla próbek pochodzących z poszczegól-
temperatury charakterystyczne dla badanego stopu. Wyniki badań nych stref była niewielka, co świadczy o tym, że badany materiał
analizy termicznej stopu przedstawiono w tablicy 2. mógł być rozważany jako jednorodny.
Wykonana analiza umożliwiła ustalenie udziału fazy ciekłej
Badania teoretyczne procesu
występującej w materiale podczas odkształcania w założonych tem-
wyciskania przeciwbieżnego tulei z dnem
'ablica l
W artykule skupiono się nad analizą procesu wyciskania prze-
Skład chemiczny stopu AlSiTMg
ciwbieżnego stopów aluminium, ze względu na jego specyficzny
Table l charakter. Zaletą wyciskaniaprzeciwbieżnegojestpowstawanie wy-
Chemical composition of the AISiTMg alloy sokich prędkości ścinania podobnych do tych, jakie występują w pro-
cesie tłoczenia. Pozwala ono również badać segregację cieczy, na
Zawartość pierwiastka, % którą znacznie wpływają zjawiska kapilarne. Poza tym, umożliwia
Stop badanie jej wpływu na naprężenia ściskające w odkształcanym ma-
Si Mg Mn Fe Tl Al teriale. Materiał wyciskany ma bardzo dużą plastyczność. Operacje
wyciskania przeciwbieżnego wykazują doskonałą przydatność do
AlSiTMg (AK7) prowadzenia badań w warunkach laboratoryjnych. W celu poznania
do do do
wg PN-76/ 6,00-8,00 0,20+0,40 reszta charakteru odkształcenia materiału w stanie półciekłym zwykle
0,05 0,50 0,40
/H-88027 przeprowadzano jego odkształcanie w narzędziach otwartych. Jed-
nak wtedy powstawała znaczna segregacja fazy ciekłej, stąd bardziej
AC-AlSi7Mg celowe okazało się odkształcanie w matrycach zamkniętych, gdzie
do do do
(AC-42000) 6.50-7,50 0,20-0.65 reszta
0,35 0,55 0,25 segregacja ta jest znacznie ograniczona.
wg EN 1706
Do symulacji komputerowych procesu wyciskania przeciwbież-
AlSi7Mg nego zastosowano program FORGE 2D [4] oparty na metodzie
7,36 0,32 0,01 0,16 0,18 reszta elementów skończonych. Badania prowadzono dla płaskiego stanu
badany
odkształcenia z zastosowaniem rozwiązania sprężysto-plastycznego
[5,6], Ze względu na ograniczenia programu dotyczące prowadzenia
procesów odkształcania materiałów z udziałem fazy ciekłej, symu-
Tablica 2
lacje zostały wykonane dla takiego zakresu temperatur, w którym
Wyniki analizy termicznej badanego materiału materiał traktujemy jako jednorodne ciało stałe. Badania podzielono
Table 2 na dwie grupy. Pierwszą stanowiły badania przeprowadzone dla
Results of thermal analysis of the inyestigated materiał materiału wyjściowego, uzyskiwanego metodą konwencjonalną (bez
mieszania), drugą natomiast — badania dla materiału uzyskiwanego
Likwidus, Tt Solidus, Ts &TL,= TrTs metodą magnetohydrodynamiczną (MHD).
Stop Zmiennymi parametrami procesu wyciskania przeciwbieżnego
°C °C °C
była temperatura początkowa wsadu (480, 520, 550 °C) oraz pręd-
AlSi7Mg 615 555 60 kość posuwu tłoka (0,2, 1,0,2,0 mm/s). Proces odkształcania prowa-
dzono w podwyższonej temperaturze, dlatego też przyjęto, że narzę-
Próbkę umieszczano w matrycy podgrzanej do temperatury o 20 °C
wyższej niż temperatura próbki w celu zrekompensowania strat cie-
pła związanych z wymianą ciepła z otoczeniem. Jako środka smaru-
jącego użyto smaru grafitowego. Następnie odkształcano materiał po
Narzędzie górne przyłożeniu siły do stempla. Stempel przemieszczał się na ustaloną
(stempel) ~~~~^. głębokość h = 25 mm. W wyniku tej operacji otrzymano tuleję z
dnem o grubości 5 mm (rys. 3). Do wyjęcia stempla i próbki używa-
no wypychacza oraz wyrzutnika.
Stanowisko badawcze (rys. 4) zbudowano i przeprowadzono
próby wyciskania przeciwbieżnego w Oddziale Metali Lekkich In-
stytutu Metali Nieżelaznych w Skawinie. Zastosowano prasę o ma-
ksymalnej sile nacisku 600 kN. Proces wyciskania przeciwbieżnego
realizowano w temperaturach: 480, 520, 550, 565 oraz 580 °C
Materiał z prędkością posuwu tłoka: 0,2, l i 2 mm/s. Zrezygnowano z wyż-
Narzędzie dolne szych prędkości ze względu na ograniczenia sprzętowe. W jednym
(matryca) ~~-~ piecu nagrzewano próbki, w drugim natomiast nagrzewano całe
urządzenie przedstawione na rysunku 2. Po osiągnięciu wymaganej
temperatury — matrycę umieszczano na prasie, wkładano próbkę,

Rys. l. Układ narzędzi oraz materiału zastosowany


w symulacjach komputerowych
Fig. 1. Arrangement of the tools and the materiał
used in computer simulations

dzia nagrzane były do temperatury takiej, jak temperatura odkształ-


cane/próbki. Na podstawie danych zawartych w literaturze przyjęto
współczynnik tarcia |i = 0,1.
Kształt narzędzi użytych do badań został pokazany na rysunku l.
Spęczano próbki w kształcie walca o wymiarach $ 30 x 30 mm.
W wyniku spęczania otrzymano tuleję ze ścianką oraz dnem grubo-
ści 5 mm. Odkształcenie względne wyciskanego materiału wynosiło
ew/ = 44 %, a wydłużenie A = 1,8.
W wyniku przeprowadzonych symulacji uzyskano wykresy
przedstawiające rozkład intensywności odkształceń, intensywności
prędkości odkształceń, intensywności naprężeń, nacisków jedno-
stkowych, temperatury oraz prędkości płynięcia materiału dla każ-
dego z badanych wariantów odkształcania.
Zaobserwowano, że zwiększanie temperatury procesu powoduje
zmniejszenie zasięgu strefy intensywnych odkształceń, co prowadzi
do uzyskania bardziej równomiernych właściwości materiału. Wy-
kresy rozkładów intensywności prędkości odkształcenia wskazują
na to, że materiał uzyskany metodą MHD jest bardziej odporny na
powstawanie nieciągłości podczas procesu wyciskania Dla materiału
uzyskiwanego metodą konwencjonalną otrzymano znacznie większe
wartości intensywności naprężeń oraz nacisków jednostkowych.
Świadczy to o możliwości zmniejszenia sił nacisku niezbędnych do
przeprowadzenia procesu wyciskania tulei dla tego materiału. Roz-
kłady pól temperatury w wyciśniętych tulejach świadczą o tym.
że materiał konwencjonalny, ze względu na charakter budowy stru-
kturalnej wykazuje większe opory odkształcenia. Bardziej szczegó-
łowo wyniki tych badań zostaną omówione w późniejszych publika-
cjach.

Weryfikacja doświadczalna

W celu weryfikacji wyników uzyskanych na podstawie analizy Rys. 2. Schemat urządzenia do wyciskania przeciwbieżnego
teoretycznej procesu wyciskania przeciwbieżnego stopu aluminium próbek w kształcie walca o wymiarach 0 3 0 x 3 0 mm
AlSiTMg uzyskiwanego metodą konwencjonalną oraz z mieszaniem / — gniazdo matrycy, 2 — tuleja, 3 — prowadnik stempla, 4 — stempel,
magnetohydrodynamicznym przeprowadzono serię badań laborato- 5 — wyrzutnik, 6 — wypychacz, 7— śruba mocująca, 8 — czop
ryjnych, w których uwzględniono temperatury powyżej solidusu.
W tym celu zaprojektowano układ narzędzi przedstawionych na Fig. 2. Diagram of an eąuipment for backward extrusion of
rysunku 2. cylindrical samples 030 x 30 mm in dimensions
Doświadczenie polegało na nagrzaniu próbki w kształcie walca l — seal of an extrusion die; 2 — sleeve;.? — guidc of a ram; 4 — ram;
o wymiarach 0 3 0 x 3 0 mm do założonej temperatury odkształcania. 5 — knock-out (ejector); 6 — pusher; 7— mounting screw; 8—Journal
do odkształcenia materiału o strukturze zbliżonej do „rheocast" są
niniejsze niż dla materiału odlewanego bez mieszania. W badanych
przypadkach jest to różnica ok. 5 %.
Uzyskane tuleje poddano badaniom strukturalnym. Obserwowano
makro- i mikrostrukturę na przekroju poprzecznym wyciśniętych tulei.
Obserwowane próbki charakteryzowały się drobnymi wydzielenia-
mi fazy krzemowej w osnowie aluminium o największej koncentra-
cji tych wydzieleń na granicach ziaren. Największe zmiany w budo-
wie strukturalnej zaobserwowano dla próbek odkształcanych w pod-
wyższonych temperaturach (powyżej temperatury solidusu, czyli
555 °C). Na rysunku 7 przedstawiono przykładowe, najbardziej
znaczące zmiany, jakie zaszły w budowie mikrostruktury wyciska-
Rys. 3. Próbka po procesie wyciskania nych przeciwbieżnie metali.
Fig.3. Sample after forging process Zaobserwowano znaczny rozrost i koagulację wydzieleń w tem-
peraturze 580 °C przy prędkości odkształcania 2 mm/s dla materiału

Piec Układ ppmiarowo-


oporowy rejestrujacy
(nagrze-
wanie
matrycy)
Piec
oporowy Stół
(nagrze-
wanie Prasa pionowa
próbek) z hydraulicznym
układem zasilania

Rys. 4. Schemat stanowiska badawczego


Fig. 4. Diagram of a test stand

zamykano ją w urządzeniu, a następnie powodowano przesuwanie Rys. 5. Widoczne zakłócenia na powierzchni swobodnej próbki
stempla z założoną prędkością. W miarę przemieszczania się stem- wyciskanej przeciwbieżnie w temperaturze 600 °C, wywołane
pla w głąb materiału najpierw następowało spęczanie próbki, a na- przez wypływającą podczas odkształcania fazę ciekłą
stępnie płynięcie materiału na boki i wypływanie w kierunku prze- Fig. 5. Yisible defects on the surface of a free sample backward
ciwnym do kierunku ruchu stempla. W czasie odkształcania próbki extruded at the temperaturę of 600 °C, caused by flowing out
rejestrowano siłę nacisku w funkcji czasu i przemieszczenia stempla of a liąuid phase during detbrmation process
za pomocą urządzenia pomiarowego i komputera.
Odkształcenie i wydłużenie wyciskanego materiału było zgodne
z tym, jakiego użyto w badaniach teoretycznych. Dla każdego z za-
łożonych wariantów odkształcania wykonano przynajmniej po 3
próby wyciskania.
Ponieważ wyniki pomiarów siły nacisku stempla na odkształca-
ny materiał przy prędkości 0,2 mm/s charakteryzowały się stosun-
kowo dużym rozrzutem, wynikającym ze zbyt dużej utraty ciepła
przez nagrzany materiał, dlatego też próby z tą prędkością przepro-
wadzono tylko w dolnym zakresie założonych temperatur
480+550 °C.
Przeprowadzono kilka prób wyciskania przeciwbieżnego stopu 15,00
AlSiTMg w temperaturze 600 °C. Jednakże próby te nie dawały 10.00
zadowalających wyników, gdyż większość z nich kończyła się wy- 470
480
49
° 500
51 53
° 520 ° 540
55
° 560
57
° 580
59
° 600
61
°
pływaniem fazy ciekłej na powierzchnię metalu (rys. 5). Temperatura wyciskania T,°C
Z danych zamieszczonych na rysunku 6 wynika, że najmniejsze -O2 v1 -*-O2 v2 -e- MHD v1 -*-MHD v2 v3
naciski uzyskano przy największej z zastosowanych prędkości po-
suwu stempla (2 mm/s) oraz w najwyższej z badanych temperatur
(600 °C). Znaczne różnice, bo ponad 25 kN występują pomiędzy Rys. 6. Zmiana siły nacisku F w zależności od temperatury T
wartościami siły nacisku zmierzonymi podczas wyciskania w skraj- procesu wyciskania przeciwbieżnego tulei z dnem (AlSi7Mg)
nych prędkościach. O2 — materiał odlewany konwencjonalnie, MHD — materia! odlewany
Nasuwa się stwierdzenie, że prędkość posuwu stempla nie może być z mieszaniem magnetohydrodynamicznym, vi — prędkość posuwu
stempla 2,0 mm/s, v2 — prędkość posuwu stempla 1,0 mm/s,
zbyt mała, gdyż poprzez dość długi czas trwania procesu odkształ-
v3 — prędkość posuwu stempla 0,2 mm/s
cania zmieniają się w znacznym stopniu warunki temperaturowe
procesu. Fig. 6. Change of a force Fin dependence on temperaturę Tduring
Wyciskanie przeciwbieżne w temperaturze 600 °C przeprowa- the process of backward extrusion of hollow with a bottom (AlSi7Mg)
dzono tylko dla materiału uzyskanego na drodze mieszania MHD,
O2 — conventionally cast materiał; MHD — materiał cast at magneto-hy-
gdyż materiał odlewany konwencjonalnie ulegał w tych warunkach drodynamic agitation; v, — ratę of ram travel: 2.0 mm/s; v2 — ratę of ram
zniszczeniu. Potwierdzone zostało założenie, że naciski potrzebne travel: 1.0 mm/s; v, — ratę of ram travel: 0.2 mm/s
1
Tablica 5
"""i o,4*
j> %>-.•'•» % O*' Wyniki pomiarów twardości Yickersa HV5
*Vv&' po obróbce cieplnej wyprasek
Table 5
«« e Results of the Yickers hardness (HV5) measurements
after heat treatment of the compacts

HV5
' • •' , " Tempe-
, *• - •' ' ratura AlSiTMg AlSi7Mg
wyciskania (bez mieszania) (z mieszaniem MHD)
°C
2 mm/s 1 mm/s 2 mm/s 1 mm/s
m *e .v
» 6 *W

- ;*^.- 480 100 98 98 111


.t *.
t " 50iim 520 102 107 109 107
550 111 102 105 103
565 111 102 105 107
580 107 100 103 105
*" f
600 — — 83 80

,.• , • JT* w Ł>*"


odlewanego konwencjonalnie. Podobnie w temperaturze 600 °C dla
>- prędkości 2 mm/s uzyskano strukturę o większych wydzieleniach
krzemu, a w niektórych przypadkach pojawiły się także nieciągłości.
Przy tej temperaturze i prędkości odkształcenia pojawiły się pęknię-
cia materiału, a faza ciekła została wypchnięta na powierzchnię
swobodną próbki (rys. 5). Świadczy to o przekroczeniu granicy
odkształcenia w stanie półciekłym. Po dokonaniu tych obserwacji
nasuwa się wniosek, że materiał uzyskany metodą MHD pozwala na
zastosowanie wyższych temperatur odkształcania niż odlewany kon-
trJ&rni* V5^: r- wencjonalnie.
% • "< ir^ - ^^W" ^*
,/>•%." Tw *^ "lV^.-«m-^r**^ * "
Bardziej wnikliwe obserwacje mikrostruktury przeprowadzono
na skaningowym mikroskopie elektronowym — Philips XL (OML
Skawina).
Zbadano również wybrane właściwości mechaniczne wyciśnię-
tych tulei. Do badań tych użyto próbek w kształcie walca o wymia-
Rys. 7. Mikrostruktura na przekroju wzdłużnym próbki rach <j) 5 x 10 mm wycinanych z wyprasek. Próbki te poddano spę-
odkształcanej w temperaturze 580 °C z prędkością 2 mm/s czaniu na maszynie wytrzymałościowej ZWICK Z100, zgodnie
uzyskanej z materiału odlewanego z normą EN 10002-2. Spęczanie przeprowadzono przed i po obróbce
a — konwencjonalnie, b — z mieszaniem MHD cieplnej wyprasek. Dla każdego z badanych wariantów wykonano
po trzy próby.
Fig. 7. Microstructure of longitudinal section of a sample
W skład obróbki cieplnej badanych wyprasek wchodziły takie
deformed at 580 °C with the ratę of 2 mm/s, obtained from
zabiegi cieplne, jak: przesycanie i sztuczne starzenie. Przesycanie
the materiał cast
polegało na nagrzaniu wyprasek do temperatury 540 °C i wytrzyma-
a — conventionally; b — using MHD agitation
niu ich w tej temperaturze przez 10 godzin, następnie schłodzeniu
w wodzie. Kolejnym etapem było sztuczne starzenie — próbki na-
grzano do temperatury 160 °C i wytrzymywano je przez 6 godzin
Tablica 4
i chłodzono na wolnym powietrzu.
Wyniki badań wybranych właściwości mechanicznych Wyniki spęczania próbek pochodzących z wyprasek po zabie-
wyprasek po obróbce cieplnej gach obróbki cieplnej zamieszczono w tablicy 4.
Table 4 Zakres wartości badanych własności jest podobny dla obu bada-
nych materiałów. Największe wartości uzyskano dla próbek wyci-
Results of the examination of selected mechanical propertłes
skanych w temperaturach z zakresu 5204-580 °C. Spadek wartości
of the compacts after heat treatment
dla materiału wyciskanego w temperaturze 600 °C można tłumaczyć
występującymi zmianami w budowie strukturalnej, a mianowicie
Tempe- AlSi7Mg AlSiMg
ratura (bez mieszania) (z mieszaniem MHD) zwiększonym wymiarem wydzieleń Si w osnowie Al w porównaniu
wycis- z tymi, jakie zaobserwowano w materiale odkształcanym w niższych
kania R 02 , MPa «„,MPa K0i2, MPa ffm,MPa temperaturach.
Zbadano również twardość próbek sposobem Yickersa przy
°C 2 mm/s 1 mm/s 2 mm/s 1 mm/s 2 mm/s 1 mm/s 2 mm/s 1 mm/s obciążeniu 49,03 N (HV5) zgodnie z PN-EN ISO 6507-1:1999.
Wyniki tych badań zamieszczono w tablicy 5 (średnia z 3 próbek).
480 203 202 363 360 202 254 361 403 Podobnie, jak w przypadku wyznaczonych wartości R§2 i Rm,
520 220 224 383 397 246 237 398 396 najmniejsze wartości HV5 uzyskano dla materiału odkształcanego
550 250 220 405 383 223 212 387 380 w temperaturze 600 °C. Zastosowanie materiału uzyskiwanego me-
565 249 220 405 384 224 231 385 392
todą mieszania magnetohydrodynamicznego powoduje otrzymanie
580 236 217 397 374 223 242 386 395
600 — — — — 185 198 340 367 wyrobów o własnościach porównywalnych z tymi, jakie osiągane są
w warunkach odkształcania konwencjonalnego.
Podsumowanie nych z tymi, jakie otrzymuje się w warunkach odkształcania konwe-
ncjonalnego, przy zmniejszonym nakładzie sił nacisku na stempel.
Na podstawie dokonanej analizy określono, które z parametrów 4. Materiał wytworzony metodą MHD jest bardziej odporny na
odkształcania są najkorzystniejsze, czyli zapewniają dobre własności powstawanie nieciągłości podczas procesu wyciskania, gdyż mate-
gotowego wyrobu. Najkorzystniejsze wyniki badań teoretycznych riał konwencjonalny w temperaturze 600 °C ulegał zniszczeniu.
uzyskano dla temperatury procesu 550 °C i prędkości odkształcania 5. Optymalne warunki procesu wyciskania przeciwbieżnego tulei
2 mm/s. Wyciskanie przeciwbieżne przeprowadzone z prędkością w stanie półstałym zależą od udziału fazy ciekłej w odkształcanym
0,2 mm/s nie przyniosło dobrych rezultatów, zarówno w rozważa- materiale oraz własności mechanicznych uzyskiwanych wyrobów.
niach teoretycznych, jak i w doświadczeniu. Uzyskane wyniki badań
są bardziej korzystne dla materiału mieszanego metodą MHD.
Najlepsze wyniki badań eksperymentalnych procesu wyciskania Literatura
z udziałem fazy ciekłej stopu AlSi7Mg uzyskiwanego metodą kon-
wencjonalną otrzymano dla temperatury procesu 565 °C przy 5 % 1. Senderski J., Stuczyński T., Ktyszewski A., Pionka B.: Influence of
udziale fazy ciekłej, natomiast dla stopu mieszanego magnetohy- manufacturing conditions and of ingot structure on the mechanical properties and
structure of die forging. International Conference — Aluminium In Transport
drodynamicznie dla temperatury procesu 580 °C przy 15 % udziale 2003, 22*25 October 2003 in Tomaszowice near Cracow, pp. 153+164.
fazy ciekłej. Wytworzone w tych warunkach tuleje charakteryzują
2. Kopp R., Winning G., Moller T.: Thixoforging of aluminium alloys.
się wysokimi właściwościami mechanicznymi. Natomiast siły naci- Institute for Metal Forming, RWTH-Aachen, Germany, metec Diisseldorf
sku potrzebne do prawidłowego przeprowadzenia procesu są zdecy- 14.06.99, www.rwth-aachen.de/sfb289.
dowanie niższe niż w warunkach odkształcania konwencjonalnego. 3. Jura S., Jura Z.: Teoria metody ATD w badaniach stopów Al. Krze-
pniecie Metali i Stopów, 1996, nr 28, s. 57+88.
Wnioski 4. Manuał of Forge2®. Transvalor S.A.
5. Deviatov V. V., Dyja H., Stolbov V. Y., Trusov P. V.: The new method
Na podstawie przeprowadzonych badań i zaprezentowanych
for solutions of thermo-elastic-plasticity problems in a steady metal flow.
rozważań sformułowano następujące stwierdzenia i wnioski: Proc. of AFDM'99, Haeundae. Pusan, Korea, September 7+9,1999, pp. 189+196.
1. Stop AlSiTMg odlewany konwencjonalnie wymaga większych 6. łnagaki T., Murakami S., Takatsuji N., Matsuki K., fsogai M., Shobo
nacisków w procesie wyciskania przeciwbieżnego tulei, niż odlewa- J.: Application of simulation technology on the non-steady metal flow
ny metodą MHD, ze względu na dendrytyczny charakter budowy conditions with hollow die extrusion. Proceedings of the International Con-
strukturalnej. ference on Advanced Materials Processing Technologies, AMPT'01, Sep-
2. Zwiększanie prędkości wyciskania przeciwbieżnego w badanym tember 18+21, 2001, Madrid, Spain, pp. 799+806.
zakresie prędkości powoduje obniżenie sił nacisku niezbędnych do
prawidłowego przeprowadzenia procesu. Autorzy pragną złożyć podziękowanie Panu Dyrektorowi
3. Zastosowanie materiału uzyskiwanego metodą mieszania magneto- Oddziału Metali Lekkich IMN w Skawinie .dr. inż. Juliuszowi
hydrodynamicznego w procesie wyciskania przeciwbieżnego stopu Senderskiemu za pomoc i cenne wskazówki dotyczące realizacji
AlSi7Mg powoduje uzyskanie wyrobów o własnościach porównywal- zaprezentowanego projektu badawczego.

PIOTR SKUBISZ Rudy Metale R 50 2005 nr l


JAN SIŃCZAK UKD 669.721.5:669/126:669/42
IRENEUSZ SULIGA

WYCISKANIE PROFILI ZE STOPU MAGNEZU AZ61


NA GORĄCO lPÓŁGORĄCO
Przedstawiono wyniki badań doświadczalnych procesu wyciskania profili pełnych oraz tulei ze stopu magnezu AZ61,
stosowanego do przeróbki plastycznej. Część doświadczalna była przeprowadzona dla różnych temperatur przy niezmienio-
nych pozostałych parametrach procesu. Zaobserwowano silny wpływ temperatury na siłę wyciskania. Badano wpływ stopnia
przerobu na rozmiary ziarna oraz zakres występowania związków międzymetalicznych. Ponadto wykonano obliczenia
numeryczne procesu wyciskania z uwzględnieniem krzywych umocnienia stopu AZ61, otrzymanych w próbach spęczania.
Słowa kluczowe: stopy magnezu, proces wyciskania, otrzymywanie profili.

WARM- AND HOT-EXTRUSION OF AZ61 MAGNESIUM ALLOY PROFILES

The paper presents results ofexperimental research ofextrusionprocess ofAZól rnagnesium wroughtalloy solidand hollow
profiles. The experimentalpartwasperformedatvarious temperatures with unchanged otherprocess conditions. Strong effect
of the process temperaturę on extrusion load was observed. The effect of amount of deformation on the size of grains and
intermetallic compounds was investigated. Experimental results were cornplemented with numerical computation of the
extrusion process, with flow curves ofAZól alloy obtained in compression tests taken into consideration.
Key words: magnesium alloys, sintering process, profiles fabrication.

Mgr inż. Piotr Skubisz. dr hab. inż. Jan Sińczak. dr inż. Ireneusz Suliga — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej. Kraków.

10
Wprowadzenie

Wyciskanie jest procesem przeróbki plastycznej, który umożli-


wia wytwarzanie szerokiego zakresu złożonych kształtów, trudnych
do uzyskania w sposób ekonomiczny innymi metodami. Oprócz
zmiennej w dużym zakresie grubości ścianek, proces wyciskania ma
wiele innych zalet, takich jak możliwość uzyskania kształtów zawie-
rających podcięcia, profili o zmiennej grubości na przekroju oraz
profili cienkościennych o zmiennej w dużym zakresie średnicy. Ko-
lejną zaletą procesu jest dobra jakość powierzchni uzyskiwanych
wyrobów oraz poprawa własności mechanicznych wynikająca z du-
żego przerobu podczas wyciskania cienkościennych przekrojów
z wsadu o dużym przekroju poprzecznym.
Przy rosnącej popularności stopów magnezu w ostatnich latach
[1], wyciskanie jest procesem, który znalazł szerokie zastosowanie
w ich przetwórstwie. Relatywnie prosta technologia oraz sprzyj ający
stan naprężeń zapewniają małe straty materiałowe i niskie koszty
wytwarzania. W związku z dobrą spawalnością i skrawalnością sto-
pów magnezu [2], profile wyciskane z tych materiałów zyskują
większe znaczenie, umożliwiając otrzymywanie w łatwy sposób
lekkich konstrukcji o dużej sztywności i wytrzymałości poprzez łą-
czenie wyciskanych profili i kształtowników. Co więcej, wysoka
plastyczność stopów magnezu w operacjach przeróbki plastycznej
na gorąco pozwala uzyskiwać gotowe wyroby w jednym zabiegu.
Generalnie, wyroby wytwarzane ze stopów magnezu drogą Rys. l. Schemat zestawu do wyciskania
przeróbki plastycznej mają lepsze własności niż uzyskiwane w pro-
l — stempel, 2 — matryca, 3 — termopary, 4 — trzpień,
cesach odlewniczych. Lepsze własności mechaniczne stopów mag- 5 — wsad, 6 — układ grzewczy
nezu przerabianych plastycznie przypisywane są rozdrobnieniu ziar-
na w wyniku rekrystalizacji dynamicznej [3], Mimo to, własności Fig. 1. Diagram of the extrusion eąuipment
stopów magnezu są nadal gorsze od wielu stopów aluminium. Wy- 7 — ram; 2 — die; 3— thermocouples; 4 — mandrel;
korzystując zalety, jakie daje proces wyciskania takie, jak sprzyjają- 5 — input materiał; 6 — heating system
cy stan naprężeń ściskających, wskazane jest zastosowanie tego
procesu do kształtowania mniej plastycznych stopów magnezu,
charakteryzujących się dużą wytrzymałością. Doświadczalną część badań przeprowadzono na prasie hydrau-
W literaturze można spotkać wiele odniesień do kształtowania licznej o nacisku l MN. Schemat narzędzi użytych do wyciskania
stopów magnezu w różnych procesach wyciskania, które podkreślają pokazano na rysunku 1. Zastosowano dwa alternatywne procesy.
wpływ warunków procesu na strukturę ziarnistą. Jednakże wię- W pierwszym wyciskano pręty ze stopu AZ61 w temperaturze
kszość z nich traktuje raczej o łatwo odkształcalnym i stosunkowo 350 °C, z których wycięto próbki do prób ściskania. Drugi polegał
miękkim stopie AZ31. Z technologicznego punktu widzenia, wię- na wyciskaniu tulei. Badania eksperymentalne uzupełniono symula-
kszość opisywanych procesów stanowią procesy ECAE (eąual cją komputerową oraz badaniami metalograficznymi.
channel angular extrusiori) lub procesy walcownicze. W tej sytuacji Średnica wyciskanych prętów w pierwszym procesie wynosiła
optymalizacja warunków procesu wyciskania profili cienkościen- 15 mm (z wsadu o średnicy 25 mm). Stopień przerobu w tym przy-
nych ze stopów magnezu jest aktualnym problemem wymagającym padku wynosił ok. 3. Z wyciskanych prętów wycięto próbki do prób
szczegółowej analizy. spęczania oraz badań metalograficznych. Próby spęczania przepro-
wadzono dla dwóch prędkości odkształcenia 0,03 i 0,05 s"1 oraz
dwóch temperatur 300 i 350 °C, zgodnie z przewidywanymi warun-
Przebieg badań
kami procesu wyciskania tulei.
Do wyciskania tulei wykonano próbki z otworem o średnicy
Materiałem stosowanym do badań jest stop magnezu AZ61 zewnętrznej 25 mm i wewnętrznej 11 mm. Proces wyciskania wy-
(UNS M11610; ASTM B107). Skład chemiczny wykorzystanego konano w ten sposób, że redukcji podlegała średnica zewnętrzna.
stopu podano w tablicy 1. Próbki użyte do wyciskania o średnicy 25 Grubość wyciskanej ścianki wynosiła 2 mm, co zapewniało uzyska-
mm i wysokości 20 mm wytoczono z wlewków. Początkowa średnia nie redukcji przekroju ok. 5. Wyciskanie przeprowadzono w tempe-
wielkość ziarna stopu AZ61, oszacowana metodą siecznych, wyno- raturze 200 i 350 °C, natomiast matryce podgrzewano do tempera-
siła 180 u,m. Jednakże, w pewnych obszarach zaobserwowano wiel- tury 250 °C. Podobnie jak w przypadku wyciskania prętów, z wy-
kie ziarna rzędu kilkuset mikrometrów. W związku z tym przed ciśniętych tulei pobrano próbki do badań metalograficznych.
wyciskaniem próbki poddano wyżarzaniu ujednorodniającemu
w temperaturze 400+420 °C przez dwie godziny. W wyniku tego Wyniki procesu wyciskania stopu Mg AZ61
procesu wyeliminowano wielkie wydzielenia, które nie przekraczają
100 (jm.
Próbki wyciskanych tulei, pokazane na rysunku 2, charaktery-
Tablica l zowały się dobrą jakością, zarówno na wewnętrznej, jak i na zewnę-
Skład chemiczny stopu AZ61 trznej powierzchni. Lepszą jakością powierzchni charakteryzowały
się tuleje wyciskane w niższych temperaturach. Siłę wyciskania
Table l stopu AZ61 pokazano na rysunku 3.
Chemical composition of the AZ61 alloy Występowanie skokowych zmian siły w pierwotnym etapie wy-
ciskania (rys. 3), który odpowiada wprowadzeniu trzpienia w otwór,
%A1 %Zn %Mn może być wynikiem blokowania ruchu trzpienia powodowanego
Stop %Fe %Cu Inne %Mg
relatywnie dużą rozszerzalnością cieplną stopu magnezu. Z kolei
AZ61 5,8+7,2 0,4+1,5 0,005 0,15+0,3 0,05 0,1 reszta plateau odpowiada sile obserwowanej podczas ustalonego procesu
wyciskania do momentu, gdy wzajemne oddziaływanie dwóch stref

11
l ,80 g/cm3; ciepło właściwe l ,05 kJ/kg • K; przewodność cieplna 80
W/m • K [2]. Biorąc pod uwagę przewidywane warunki procesu
wyciskania, przyjęto dwie prędkości odkształcenia, 0,03 i 0,05 s"1
oraz dwie temperatury wsadu: 300 i 350 °C, a temperaturę narzędzi
250 °C. Krzywe umocnienia badanego stopu (rys. 4) uzyskano
z prób spęczania wykonanych dla dwóch temperatur 300 i 350 °C
oraz dwóch prędkości odkształcenia 0,03 i 0,05 s"1. Przyjęte tempe-
ratury i prędkości odkształcenia stanowią graniczne wartości tych
parametrów zastosowanych w niniejszej pracy. Uzyskane wartości
naprężeń w funkcji odkształcenia dla przyjętych prędkości i tempe-
ratur są zgodne z danymi literaturowymi [2,4]. W związku z tym do
obliczeń numerycznych poszerzono bazę danych materiałowych
badanego stopu o zależności cytowane w powyższej literaturze.
Wyznaczony numerycznie przebieg siły wyciskania w tempera-
turze 350 °C (rys. 5) jest wartościowo zbliżony do uzyskanego
eksperymentalnie. Potwierdza to poprawność danych materiało-
wych i warunków brzegowych przyjętych do obliczeń. Nieznaczne
rozbieżności kształtu uzyskanych krzywych (brak skokowych zmian
siły na krzywych wyznaczonych numerycznie) są spowodowane nie
Rys. 2. Widok tulei wyciskanych ze stopu AZ61 uwzględnieniem w obliczeniach rozszerzalności cieplnej.
Fig. 2. View of hollows extruded from the AZ61 alloy W obliczeniach numerycznych uzyskano mapy rozkładu tempe-
ratury (rys. 6), intensywności odkształcenia (rys. 7) oraz naprężeń
średnich (rys. 8) na przekroju osiowym wyciskanych profili. Jak
wynika z rysunków 6a i 6b temperatura wsadu w czasie cyklu wy-
ciskania znacznie odbiega od początkowej wynoszącej 350 °C.
W wyniku przyjętego w obliczeniach numerycznych czasu styku
materiału, wynoszącego 5 s, z matrycą o temperaturze 250 °C, wy-
^200'C stępuje spadek jego temperatury poniżej 300 °C (rys. 6a), a w czasie
-e-350'C wyciskania tulei jej temperatura wzrasta powyżej 350 °C (rys. 6b).
Rozkład intensywności odkształcenia na przekroju wskazuje na
nierównomierność odkształcenia zarówno w przypadku profili peł-

Rys. 3. Przebieg siły wyciskania stopu AZ61


w temperaturach 200 i 300 °C
Fig. 3. Extrusion force diagram for the AZ61 alloy processed
at 200 and 300 °C

0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0.7 0.8


odkształcenia materiału w obszarze kołnierza, związanych z gór-
nym i dolnym narzędziem, zaczyna odgrywać podstawową rolę. Odkształcenie
W związku z małą wysokością próbek, długość odcinka plateau, jest
zbyt mała, by zaobserwować spodziewany spadek siły wyciskania, Rys. 4. Krzywe umocnienia stopu AZ61
związany ze zmniejszaniem się powierzchni tarcia, jednakże jest Fig. 4. Hardening curves for the AZ61 alloy
dostatecznie długi, by mógł być reprezentatywnym dla procesu
ustalonego wyciskania.
180 i
Położenie skoków siły i płaskich odcinków wskazuje na silny
160
wpływ temperatury procesu na przebieg siły wyciskania badanego
stopu. Należy zwrócić uwagę, że w próbach przeprowadzonych 140
w różnych temperaturach, wartość siły odpowiadającej występowa- 120
niu przystanków odniesiona do wartości siły podczas ustalonego 100
procesu jest różna. Podczas wyciskania w temperaturze 200 °C pla-
teau przebiegu siły przekroczyło wartość 250 kN, podczas gdy przy 60
350 °C osiągnęło wartość powyżej 150 kN. Potwierdza to wystar-
czającą plastyczność badanego stopu do wyciskania na gorąco i na 40
półgorąco (200 °C), przy znacznej redukcji przekroju. 20
z 10 15 20 25 30
Wyniki obliczeń numerycznych
Czas, s
Obliczenia numeryczne procesu wyciskania przeprowadzono
przy użyciu programu Qform2D/3D przy założeniu osiowosymetry- Rys. 5. Przebieg siły wyciskania w temperaturze 350 °C
cznego stanu odkształcenia oraz następujących warunków brzego- wyznaczony numerycznie
wych: czynnik tarcia 0,35, współczynnik wymiany ciepła 3500 Fig. 5. Numerically derived extrusion force diagram
W/m2/K. Przyjęto następujące dane fizyczne stopu AZ61: gęstość for the process performed at 350 °C

12
związku międzymetalicznego Mg ]7 Al 12 , charakterystyczne dla ma-
i mm i iii teriału w stanie lanym [5], co dowodzi, że zastosowane dwugodzin-
ne wyżarzanie stopu AZ61 w 400 °C jest wystarczające, by uzyskać
drobnoziarnistą mikrostrukturę po następnym wyciskaniu. W mikro-
strukturze wyciskanych prętów przeważają małe równoosiowe ziar-
na o wymiarach poniżej 20 |j,m, jednakże obszary drobnoziarniste
miejscami rozdzielone są obszarami dużych ziaren, wydłużonych
w kierunku wyciskania. Występują one głównie w strefie środkowej
pręta (rys. 9a). Wskazuje to na nieciągły charakter rekrystalizacji
i ".-'Z"'- • fisJljj .'i.*.'
•;:,.;
: : h :
,,,. ' ' ' '' , , '

dynamicznej. Inna sytuacj a ma miej sce w obszarach przypowierzch-


niowych (rys.9&), gdzie dominują drobne ziarna o wymiarach kilku
mikrometrów. Po wyciskaniu wydzielenia związku międzymetali-
cznego prawie nie występują w mikrostrukturze. Sporadycznie moż-
na spotkać wydłużone wydzielenia sięgające 50 |j,m.
Bardziej jednorodną strukturę posiadaj ą tuleje wyciskane w tem-
;
peraturze 350 °C. Rozdrobnienie ziarna powstałego w wyniku re-
A ';£; •l • l IP: . krystalizacji dynamicznej nie jest tak duże jak w powierzchniowych
• 'l l l....f:• ' :. [l ' • • : -
marr' m^ K -ą
obszarach pręta wyciskanego w tej samej temperaturze. Mikrostru-
.. B .

ktura jest jednak bardziej jednorodna. Na całym przekroju ścianki


-,:5*BSg^' &"*%t,',r£ .' «SaS*fc*^i± występują równoosiowe ziarna o podobnych wymiarach, bez niezre-
f2k ^'i****
krystalizowanych dużych ziaren. Średnie wymiary ziaren wynoszą

<

:'
370 ?łł łi
: r 1
*~5 * S<4£l O
' " ' 21&-2-& ' " -T --}?—--
%
! T""iMfe
>x
^
Rys. 6. Rozkład temperatury w wyciskanym materiale
a — w początkowym etapie, b — w końcowym etapie wyciskania
:'"'•• ' s:[Srf •/;:H "'^ i k?^-i
Fig. 6. Temperaturę distribution in the extruded materiał
a — at the initial stage; b — at the finał stage of extrusion

nych jak i tulei. W wyciskanych prętach intensywność odkształcenia


zmienia się od 2,5 w rdzeniu do 6 w powierzchniowych obszarach
(rys. la). Podobną niejednorodność odkształcenia można zaobser-
wować w profilach pustych, gdzie intensywność odkształcenia
zmienia się od 2 przy powierzchni wewnętrznej do 6 na powierzchni
zewnętrznej (rys. IV). Intensywność odkształcenia zależy również
od położenia wzdłużnego, co uwzględniono przy pobieraniu prób.

Badania metalograficzne Rys. 7. Rozkład intensywności odkształcenia


w wyciskanych profilach
Wyniki analizy mikrostruktury wskazują znaczącą poprawę sta- a — pełnych, b — pustych, c — pustych w przekroju wzdłużnym
nu materiału po wyciskaniu. Zarówno w mikrostrukturze profili
pełnych oraz tulei osiągnięto znaczne rozdrobnienie ziarna. W ma- Fig. 7. Deformation intensity distribution in the extruded profiles
teriale po wyciskaniu nie występują duże lamelarne wydzielenia a — fuli, b — empty, c — empty on longitudinal section

13
"•"" • j "" • 11 i
i
:
' . I :.::•.. m • :• ':' '• I i"
. ,.- •'
: :; 1 • '" l
|• ': : i • . • • • i I
• li
l III
11 i ... • • l : .. • 1 " '
. ' •

l • Bl ,. M 1 ' • ;: ,. Ił
'^ ' : : " : •",,: :
'' <•Cli"'' • • ' l, . ' '

•mą ......
'"' :

'•< i i i '.-i. ..;: K i


...... :. • | l• :
' ' :
:
'" . " UJ

mm "
i
•,.•..
i;i
;,. .
.
-. '
•• ".••• ••• i
. • : .' , : , • : •
.ii
••'•i?.' l
, ""• • • :

j Hl :'iV.. ' ••
11 ' - i a ' i i i
i
:
.:,«<•; i •...-• ' :
"".(•" ' |; ; • •• j W M •: • • . l j
Rys. 8. Rozkład naprężeń średnich . ,< :
' • ' ••. •' .,. . •i'1'
Fig. 8. Distribution of average stresses
i

y,'-?:" %,-•• i l
ii i

Rys. 10. Mikrostruktura rurki wyciskanej w temperaturze 350 °C


Q — obszary środkowe ścianki, b — obszary powierzchni zewnętrznej

Fig. 10. Microstructure of a tubę extruded at 350 °C


a — inside a tubę wali, b — outer surface areas

18 j^m (rys. 10a), tylko przy powierzchni zewnętrznej osiągają


poniżej 10 j^m (rys. Wb), co można wyjaśnić lokalnymi różnicami
intensywności odkształcenia.
Największą poprawę stanu materiału przyniosło wyciskanie na
półgorąco, w temperaturze 200 °C. Średnia wielkość ziarna wynosi
8,8 |im w warstwie środkowej wyciskanej ścianki (rys. l la) oraz 5,2
(im w obszarach powierzchni zewnętrznych (rys. Ub) z licznymi
bliźniakami odkształcenia. Wskazuje to na znaczącą poprawę włas-
ności materiału wyciskanego na półgorąco.

Dyskusja wyników
• Kl i"| || A......,:

• • • •' y; .v,-'.'';'"' :i:;: '";.


„ • "t; l .«.-. p .
: :
Przedstawione badania pokazują, iż w proces wyciskania stopu

'.,:. • .••.., -
• ' i a9 "" i' •'
•;:;!
l
magnezu AZ61 na gorąco (300 °C) lub półgorąco (200 °C) umożli-
wia uzyskanie profili o zadowalającej jakości powierzchni i mikro-
strukturze. W otrzymanych profilach nie stwierdzono żadnych defe-
któw. Wykresy przebiegu siły wskazują na silną zależność od tem-
peratury. Zgodnie z oczekiwaniami, zaobserwowano silny wpływ
temperatury procesu na wielkość ziarna, co ma wpływ również na
Rys. 9. Mikrostruktura pręta wyciskanego w temperaturze 350 °C własności mechaniczne wyciskanych wyrobów [3, 6]. Wraz
a — obszary środkowe, b — obszary powierzchniowe ze wzrostem stopnia odkształcenia malały wymiary ziarna. Roz-
drobnienie ziarna zaobserwowane podczas badań, dające ziarno
Fig. 9. Microstructure of a bar extruded at the temperaturę of 350 °C o rozmiarach 10-^20 (im w przypadku prętów wyciskanych
a — inside the bar, b — on a bar surface w 350 °C oraz kilku mikrometrowe ziarno, w przypadku profili wy-

U
: ;: f : : :
••B' '- ' "S" " "-;::n..:: :• '"'<" •'•••"' . .,:" ' > '• ' A" ' ••-•- .',-;;- - ziarno wyjściowe, które daleko odbiega od cytowanych osiągnięć,
gdzie jego wymiary wynosiły od 12 (im [9], do kilkudziesięciu
mikronów [8,10, 12].
?&>.'*;,*..,. :
Warto zwrócić uwagę, że zgodnie z wynikami symulacji kom-
puterowych, materiał o strukturze wlewka podczas wyciskania mu-
siał wytrzymać naprężenia rozciągające przewyższające 100 MPa
BB • - • .:.•:. w strefie odkształcenia (rys. 8). Można to przypisać między innymi
odpowiedniej temperaturze i czasowi przeprowadzonej homogeni-
* , , l l B• ."."•

§ . <:<•>•:> :::: l l ' ••


.... ::•
"|;" v:: l; "• ifi - zacji. Stan struktury ziarnistej badanego materiału po wyciskaniu
* .-'ii ... . .: : . .! .! : .. : wskazuje więc na znaczną poprawę jego własności mechanicznych.
:-,;.;;„,;:""'" I '" '"" v "'f-:;iv;:| Również kształt i rozmiary wydzieleń, które po wyżarzaniu i nastę-
pnym wyciskaniu uległy zmniejszeniu pod względem wielkości
,.;;'•; ::." :. '% ,'!:|sV:|
:
A

f J st; 1, '. ' ,-"" l l J " ?


§ :v,;,;,;:\.; .,./ ' ; i ilości, sugeruje lepszą odporność na pełzanie [2].
: : 1
^i. l M ' . . . ' . ' ' . ' || 'V ::''' I j

H i. "^. ::
•H
i ^;;. :i
* :: ; Wnioski
mmmmi-''" • '"" ' ' ' ^ l '*'•""*' * l *"

^ "•:;•:- I ' II i Przedstawione badania procesu wyciskania stopu magnezu AZ61


wskazują, że na końcowe własności wyrobu główny wpływ ma
temperatura, prędkość odkształcenia i stopień przerobu.
Udane próby wyciskania dowodzą, iż zastosowane temperatury
przeróbki plastycznej stopów magnezu na gorąco (350 °C) i półgo-
rąco (200 °C), w połączeniu ze sprzyjającym stanem naprężeń po
uprzedniej homogenizacji materiału, a więc bez dużych ziaren i wy-
dzieleń, zapewniają badanemu stopowi plastyczność potrzebną do
uzyskania dużych odkształceń i drobnoziarnistej mikrostruktury.
Niskie wartości siły wyciskania i brak wad w otrzymanych pro-
filach sugerują potrzebę kontynuowania badań dla wyższych pręd-
kości, niższych temperatur oraz większych stopni redukcji przekrój u.
Ponadto uzyskane pozytywne efekty odkształcenia stopu AZ61
w stosunkowo niskiej temperaturze skłaniają do badań w tych wa-
runkach innych stopów magnezu o wyższych parametrach wytrzy-
małościowych, takich jak AZ80 lub AZ91.

Literatura

1. Friedrich H., Schumann S.: The role of the magnesium industry in


protecting environment. Journal of Materiał Processing Technology 2001,
vol. 117, p. 276-281.
Rys. 11. Mikrostruktura rurki wyciskanej w temperaturze 200 °C
2. Avedesian M. M.: ASM Specialty Handbook. Magnesium and Mag-
a — obszary środkowe ścianki, b — obszary powierzchni zewnętrznej nesium Alloys. The Materials Information Society 1999.
3. Watanabe H. i in.: Grain Size Control of Commercial Wrought Mg-Al-Zn
Fig. 11. Microstructure of a tubę extruded at 200 °C
Alloys Utilizing Dynamie Recrystallization. Materials Transactions 2001,
a — inside a tubę wali, b — outer surface areas vol. 42, No. 7, p. 1200-H205.
Ą.DoegeE., /faWerB.:PrecisionForging of Magnesium Wrought Alloys
www.lft.uni-erlangen.de/SEITEN/ICFG/ Presentation_Haller_IFU.pdf (kwie-
ciskanych w temperaturze 200 °C, jest duże. Mikrostrukturę wyci- cień 2003).
skanych profili porównano z podawanymi w literaturze. W proce- 5. Kleiner S., Bejfort., Wahlen A., Uggowitzer P. J.: Microstructure and
sach ECAE, które oprócz przyspieszonego krzepnięcia i metod me- mechanical properties of sąueeze cast and semi-solid cast Mg-Al alloys.
talurgii proszków są najefektywniejszymi sposobami rozdrabniania Journal of Light Metals 2002, No. 2, p. 277+280.
ziarna, najwydatniejsze przykłady przedstawiają osiągnięcie l [un 6. Yamashita A., Horita Z, Langdon T. G.: Improving the Mechanical
ziarna w stopach miękkich, jak AZ31 [7], jak też w „nieodkształcal- Properties of Magnesium and Magnesium Alloys through Severe Plastic
nych" stopach magnezu, takich jak AZ91 lub 8,4 |j,m ziarna w stopie Deformation. Materials Science and Engineering A300, 2001, p. 142+147.
AZ61 [6] w procesach ECAE. Porównywalnymi przykładami są 7. Mukai T., HamanoiM., Watanabe H., Higashi K.: Ductility enhance-
ment in AZS l magnesium alloy by controlling its grain structure. Scripta
ziarna o wielkości 6 (im [9] oraz 8,6 (im w stopie AZ61 w innych Materialia 2001, No. 45, p. 89+94.
procesach [10]. W tych przypadkach zastosowano wielooperacyjne 8. Kim W. J., Hong S. 1., Kim Y. S.: Texture development and its effect
procesy przeróbki plastycznej. Należy również zaznaczyć, iż w po- on mechanical properties of an AZ61 Mg alloy fabricated by equal cannel
danych przykładach początkowa wielkość ziarna wynosiła odpowie- angular pressing. Acta Materialia 2003, No. 51, p. 3293+3307.
dnio 12 i 15,2 ixm. 9. Tan J. C., Tan M J.: Dynamie continuous recrystallization charac-
Mikrostruktura profili drążonych, wyciskanych w temperaturze teristics in two stage deformation of Mg-3Al-lZn alloy sheet. Materiał
350 °C, może być porównana do stopu AZ61 wyciskanego w 330 °C, Science & Engineering A 339, 2003, p. 124+132.
gdzie uzyskano wynoszącą 20 (im wielkość ziarna [11]. Ziarno 10. del YalleJ. A., Perez-PmdoM. T., Ruano O. A.: Materiał Science &
0 wielkości 8 |J,m uzyskano w profilach wyciskanych w 200 °C i jest Technology A355, 2003, p. 68+78.
11. Hsiang S. H., Kuo J. L.: An investigation of the hot extrusion process of
ono porównywalne do ziarna stopu AZS l po walcowaniu w tempe-
magnesium alloy sheet. Materials Processing Technology, 2003, No. 140, p. 6+12.
raturze 250 °C [9]. W tym świetle, poprawa stanu materiału, jaką
12. Murai T., Matsuoka S., Miyamoto S., Oki Y.: Effect of extrusion
zapewniło przeprowadzone w doświadczeniu wyciskanie, jest dość conditions on microstructure and mechanical properties of AZ31B magne-
zadowalająca, biorąc pod uwagę stosunkowo wysoką temperaturę sium alloy extrusions. Journal of Materiał Processing Technology 2003,
1 niezbyt duży stopień przerobu. Jak pokazują wyniki symulacji, No. 141, p. 207+212.
temperatura w obszarze odkształcenia była znacznie wyższa niż
początkowe 350 °C, osiągając w pewnych momentach ok. 400 °C. Praca wykonana w ramach badań własnych nr umowy
Kolejną rzeczą, jaką należy uwzględnić, jest stosunkowo grube 10.10.110.558.

15
RYSZARD NOWOSIELSKI Rudy Metale R 50 2005 nr l
PIOTR SAKffiWICZ UKD669.35'24:620.18:669/97
PAWEŁ GRAMATYKA

WPŁYW MIKROSTRUKTURY MIEDZIONIKLU CuNi25


NA ZAKRES EFEKTU
TEMPERATURY MINIMALNEJ PLASTYCZNOŚCI (TMP)

Na podstawie przeprowadzonych wysokotemperaturowych prób rozciągania stwierdzono wpływ mikrostruktury, wielkości


i kształtu ziarna na plastyczność oraz zakres występowania wysokotemperaturowego minimum plastyczności w stopie CuNi25.
Badania metalograficzne potwierdziły dane literaturowe stwierdzające, że pękanie w zakresie temperatury minimalnej plasty-
czności (TMP), przebiega po granicach ziaren oraz najczęściej zarodkuje w obszarze łączenia się granic trzech ziaren oraz
przecięcia bliźniaków z granicą ziarna. Analiza składu chemicznego w obszarach granic ziaren i pęknięć wykazuje lokalnie
powstawanie obszarów nierównowagowych o zmiennym podwyższonym lub obniżonym, w stosunku do średniej, stężeniu Cu
i Ni. Fakt ten może być przyjęty jako jedna z przyczyn pękania materiałów, w zakresie efektu TMP, i potwierdzenie mechaniz-
mów niejednorodnego odkształcenia oraz j ego lokalizacji.
Słowa kluczowe: minimum plastyczności, miedzionikieł, niejednorodne odkształcenie, temperatura minimalnej plastyczności.

THE INFLUENCE OF MICROSTRUCTURE ON RANGĘ


OF HOT DUCTILITY EFFECT IN CuNI25

On the grounds ofthe ductility test at elevated temperaturę was found that exist relation between microstructure, shape
andsize ofgrain and effect ofductility minimum temperaturę (DMT), in single-phase cupronickel CuNi25 alloy. Metallographic
research confirmed literaturę studies that cracks nucleate atpoints ofmeeting two or three boundaries ofgrains and cross-cut
oftwins with border ofgrain. The non-uniform ofchemical composition concentrating in areas ofgrain boundaries and cracks
at elevated temperaturę was investigated by linear and point Cu and Ni analysis (EDS). This analysis shows that locally areas
ofnot eąuilibrium formation and concentrates at this places. Thisfact can be accepted as one ofthe reason ofcracking and
non-homogeneous deformation and its location at DMT.
Key words: hot ductility, non-uniform deformation, cupronickel, ductility minimum temperaturę (DMT).

Wprowadzenie ne czynniki można zidentyfikować heterogeniczne mechanizmy od-


powiedzialne za obniżenie plastyczności i powstawanie mikropęk-
Jednym ze zjawisk, będących niewyjaśnioną przeszkodą na dro- njęc-, a w konsekwencji zniszczenie materiału.

dze do pełnego poznania właściwości materiałów podczas wysoko- Niejednorodność przebiegu procesu odkształcenia plastycznego
temperaturowej przeróbki plastycznej, jest wielokrotnie stwierdzony w
pośrednim zakresie temperatury jest ściśle związana z mnogością
i opisany w literaturze efekt temperatury minimalnej plastyczności czynników mających wpływ na zachodzenie i przebieg zjawiska
(TMP) [1+7], zauważalny jako obniżenie plastyczności w przejście- obniżonej plastyczności. Zidentyfikowano wiele czynników wpły-
wym zakresie temperatury podwyższonej. Szereg badań wykazał, wających na zakres i występowanie efektu TMP. Są to prędkość
że efekt ten jest wspólną cechą wielu polikrystalicznych metali i sto- odkształcenia, niejednorodny przebieg samego procesu odkształcenia,
pów [8, 9], między innymi stwierdzono go dla miedzi i jej stopów niejednorodność składu chemicznego, występowanie i segregacja
[10+12], stali [13+15], zauważono jednak sporadyczne przypadki zanieczyszczeń na granicach ziaren, aktywowane cieplnie dynami-
nie odnotowujące jego zachodzenia [16, 17]. czne przemiany wewnątrzmateriałowe, poślizg po granicach ziaren,
Różnorodność badanych materiałów, metod badawczych oraz wielkość ziarna, niejednorodność geometryczna, różnice w gęstości
warunków przeprowadzania eksperymentu a także brak możliwości występowania wad budowy krystalicznej, temperatura odkształcenia
powtórzenia każdorazowo identycznego (idealnego) eksperymentu i jej lokalne zmiany, rodzaj środowiska, w jakim zachodzi proces
są między innymi przyczynami utrudniającymi uogólnienie i wyjaś- odkształcenia. Pewien krytyczny poziom niejednorodności powodo-
nienie przyczyn efektu TMP. Zależnie od warunków oraz sposobu wany przez wyżej wymienione czynniki prowadzi do koncentracji
odkształcania (walcowanie, rozciąganie, kucie, wyciskanie skręca- naprężeń w materiale zarówno w skali mikro- jak i makroskopowej
nie, ściskanie, prasowanie itp.) można zauważyć różny poziom tego powodując w efekcie zmniejszenie plastyczności,
zjawiska oraz różny zakres temperaturowy jego występowania. Wraz ze wzrostem temperatury więcej obszarów może podlegać
W swej istocie efekt TMP jest skomplikowany ze względu na działaniu procesów aktywowanych cieplnie, co przy odpowiednio
złożoność i niejednorodność procesów występujących w zakresie wysokiej temperaturze umożliwia relaksację naprężeń w prawie całej
0,3+0,6 temperatury homologicznej. W różnych metalach jako głów- objętości próbki, prowadząc do zwiększenia plastyczności materiału [18].

Dr hab. inż. Ryszard. Nowosielski, prof. nzw., mgr inż. Piotr Sakiewicz, mgr inż. Paweł Gramatyka — Politechnika Śląska. Wydział Mechaniczny Technologiczny. Instytut Mate-
riałów Inżynierskich i Biomedycznych, Gliwice.
TMP — temperatura minimalnej plastyczności, w literaturze spotyka się też inne nazwy tego zjawiska: pośredniotemperaturowa kruchość, temperatura pośredniej kruchości, kru-
chość na gorąco.

16
Badania przeprowadzone na stopach miedzi [4, 5] potwierdzają Tablica l
występowanie zjawiska minimum makroskopowo mierzonej plasty- Skład chemiczny badanego miedzioniklu w % mas.
czności w funkcji temperatury odkształcenia Jednofazowy stop mie-
Table l
dzioniklu, o nieograniczonej wzajemnej rozpuszczalności składni-
ków, wydaje się być modelowym materiałem do badań nad efektem Chemical composition of the inyestigated cupronickel (mas. %)
temperatury minimalnej plastyczności. Badania przeprowadzone na
tym materiale [3, 4, 19-^21], potwierdzają występowanie zjawiska Skład
Cu Ni Mn Fe Co Reszta
TMP (rys. 1). chemiczny
W badaniach jednoosiowego ściskania przeprowadzonych przez
S. Wierzbińskiego [22] na stopach miedzi z niklem został wykazany % masowy 74,1 25,5 0,237 0,089 0,003 0,006
wpływ struktury materiału na przebieg procesu odkształcenia plasty-
cznego w szerokim zakresie temperatur podwyższonych. Obserwa-
cje przeprowadzane na innych stopach [4,23] wykazały, iż przebieg Tablica 2
zjawiska TMP zależy od kształtu i rozmiaru ziaren, dlatego podjęto Średnia wielkość ziarna w stopie CuNi25
badania mające na celu potwierdzenie podobnych zależności w sto- Table 2
pie CuNi25. Average grain size in CuN125
Zmiany składu chemicznego w okolicy migrujących granic ziaren,
np. siarki [5], tlenu [24], cynku [25], ołowiu [4], powodują wzrost Temperatura Średnia
naprężeń lokalizujących się w tym obszarze. Celem prezentowanej Czas
Seria wygrzewania wielkość ziarna
pracy jest próba zweryfikowania zachodzenia podobnego zjawiska wygrzewania
°C Hm
w miedzioniklu jako jednej z potencjalnych przyczyn zjawiska TMP.
A 30 minut 800 50
Przebieg badań
B 8 godzin 800 150
C 8 godzin 1000 400
Badany stop CuNi25 o składzie podanym w tablicy l otrzymano
w postaci 600 kg wlewka odlewanego grawitacyjnie, który poddano
procesowi wstępnego walcowania, następnie wycięto z niego pro- W próbkach serii A i B struktura ziarna jest jednorodna a jego
stopadłościan o wymiarach 250 x 400 x 600 mm. Za pomocą mani- wielkość regularna17 i wynosi odpowiednio 50 (im i 150 nm. Nato-
pulatora przemysłowego kilkakrotnie przekuto fragmenty wlewka, miast struktura ziarna w próbkach serii C charakteryzuje się zróż-
w temperaturze 900-^1100 °C, na pręty o średnicy 17-5-19 mm, które nicowanymi ziarnami o wielkości wahającej się od 200 (im do nawet
przeciągnięto na zimno na pręty o średnicy 0 15 mm. Materiał 1500 nm, przy czym średnia wielkość zimna wynosiła 400 |j,m
podzielono na trzy serie A, B, C, które poddano obróbce cieplnej (rys. 3a).
(tabl. 2) w celu uzyskania zróżnicowanej wielkości ziarna. Zakres temperatury statycznej próby rozciągania został przyjęty na
podstawie analizy literaturowej i zawierał się w przedziale 400^-800 °C,
l ze stopniowaniem co 50 °C. Próbki o kształcie i wymiarach widocznych
- CuNi 8 na rysunku 2 odkształcono z jednakową dla wszystkich serii szyb-
-CuNHO kością 4,2 • 10~3 s"1, na maszynie wytrzymałościowej INSTRON
- CwNi 18
- CuNi 25 1195. Na każdy punkt pomiarowy przypadało 5 próbek. Aby zacho-
- CuNi 30 wać strukturę odkształconego materiału próbki po rozciąganiu były
m natychmiast chłodzone w wodzie.
Badania metalograficzne przeprowadzono na mikroskopie
0) świetlnym oraz skaningowym w zakresie powiększeń 5-^2000x. Do-
c
(D konano także ilościową punktową oraz liniową analizę składu che-
•N
micznego za pomocą mikroanalizatora rentgenowskiego JCXA 733
firmy JEOL.

Wyniki badań i ich omówienie

Wyniki przeprowadzonych prób rozciągania miedzioniklu


CuNi25 w zakresie temperatury 400^-800 °C, potwierdzają występowa-
nie zjawiska temperatury minimalnej plastyczności we wszystkich
200 400 600 800 zbadanych przypadkach (rys. 4a, b). Obniżone własności plastyczne
Temperatura, °C stwierdzono w przedziale 450-5-550 °C. Dla wszystkich serii mini-
Rys. 1. Zależność wydłużenia od temperatury rozciągania odlewanych mum przewężenia i wydłużenia występuje w temperaturze 500 °C.
stopów CuNi rozciąganych z szybkością 3 • 10~3 s"1 [20] W badanym przypadku różnica w wielkości ziarna ma wpływ na
poziom plastyczności, co przekłada się na wartość wydłużenia
Fig. 1. Elongation's versus temperaturę relations of Cu-Ni cast
i przewężenia, zauważalne jest spłaszczenie przebiegu krzywej pla-
alloys, of tensile test with strain ratę of 3 • 10~3 s"1 [20]
styczności wraz ze wzrostem wielkości ziarna.

^/ \v
! :f <
°i *»

+ 6* 8 ^^ 30
- ..J
(-
58

Rys. 2a, b. Próbka do badań w temperaturze podwyższonej


Fig. 2a, b. High temperaturę tensile test sample
średnia średnica

17
Rys. 3. Struktura stopu CuNi25
a — seria C, b — seria A

Fig. 3. The structure of CuNi25


a — series C, b — series A
j

a
80 • ..A
b 80 •
A- 50 urn ...A- -"" A - 50 urn
D - 1 50 nm — ,^' \ v° 70 • D- 150 urn
• - 400 urn P" ''<_ • - 400 urn A .
g-60-
0^
60 •
.2 """•f
gso. 'E 50- ^_
l/ A>0 0) Br--f--a \
'S 40, X
*-~-, \ "S- 40 • « '*--\ /' • .
X
~ H
f.aop^/ >' \ 130 •
X
V~""*X' Ł!
Q. 20
> 20 j ^

N /
^ ^s^
10 • 10
X
k ^
400 500 600 700 8(id 00 500 600 700 8C ;d
°4
Temperatura, °C Temperatura, °C
Rys. 4. Wpływ wielkości ziarna TMP1 na wartość średniego
a — wydłużenia, b — przewężenia w CuNi25

Fig. 4. Hot deformation curves TMP1 of the examined CuNi25


a — elongation b — reduction of the area at fractore

W próbkach wszystkich serii, wraz ze wzrostem temperatury do


temperatury minimum plastyczności, zauważono wzrost liczby pęknięć
występujących na granicach ziaren. Większość zaobserwowanych
pęknięć występuje w punktach potrójnych oraz miejscach styku
bliźniaków i granic ziaren (rys. 5). W próbkach serii C, zaobserwo-
wano lokalizację pęknięć w obszarach styku obszarów gruboziarnis-
tych i drobnoziarnistych (rys. 6), co może świadczyć o wpływie
niejednorodności struktury materiału na poziom występowania zja-
wiska TMP.
Nowoczesne metody badawcze pozwalają dokładnie zbadać zja-
wisko niejednorodności składu chemicznego materiału będące, jak się
przypuszcza, jedną z przyczyn występowania TMP. W pracy zbadano
segregację miedzi i niklu przy granicach ziaren występującą podczas
aktywowanych cieplnie dynamicznych przemian wewnątrzmateriało-
wych Przeprowadzona punktowa analiza składu chemicznego w prób-
kach odkształcanych w zakresie TMP, dokonana za pomocą mikro-
analizatora rentgenowskiego dowiodła różnicę w stężeniu miedzi
i niklu wahające się dla miedzi od 72,5 do 77 %, dla niklu 23 do
27,5 %. Analiza kilkudziesięciu obszarów, na których występowały Rys. 5. Struktura stopu CuNi 25 seria B, temperatura 500 °C
pęknięcia przy granicach ziaren, wykazała, iż w 30 % przypadków Fig. 5. The structure of CuNi25 series B,
można zauważyć po dwóch stronach pęknięcia znaczące różnice deformed in temperaturę 500 °C
zawartości Cu i Ni (rys. 7). W okolicach pęknięć różnice te wynosiły
na przestrzeni kilku mikrometrów nawet do 3 %. Wyniki badań przedstawiono przykład punktowej analizy miedzi i niklu oraz linio-
punktowych potwierdza liniowa analiza stężenia miedzi i niklu z wi- wej miedzi w okolicy pęknięcia występującego na granicy ziaren.
docznym wzrostem po jednej ze stron pęknięcia. Na rysunku 8 Należy pamiętać, iż badania zostały przeprowadzone w płaszczyźnie

18
Rys. 7. Struktura stopu CuNi25 seria A, temperatura 500 °C,
Rys. 6. Struktura stopu CuNi 25 seria C, temperatura 500 °C
z zaznaczonymi punktami analizy składu chemicznego
Fig. 6. The structure of CuNi25 series C, deformed in temperaturę 500 °C
Fig. 7. The structure of CuNi25 series A, deformed in temperaturę
500 °C, with visible points of Cu and Ni analysis

Rys. 8. Struktura miedzioniklu CuNi25 o wielkości ziarna 150 (im odkształconego w temperaturze 500 °C,
z widoczną liniową i punktową analizą koncentracji niklu
Fig. 8. The structure of CuNi25 with grain size 150 urn deformed in temperaturę 500 °C,
with visible linear Cu and point Cu and Ni analysis of concentration

Obszary
Obszary twarde
twarde

Obszary
Obszary miękkie
miękkie

Rys. 9. Modele A i B przebiegu odkształcenia w zakresie TMP [4]


Fig. 9. A and B model of deformation in the rangę of DMT [4]

19
przecinającej obiekt przestrzenny, jakim jest pęknięcie, a miejsce stawienie odkształcenia plastycznego metali w zakresie TMP, opiera
zarodkowania pęknięcia rzadko pokrywa się idealnie z płaszczyzną się na trudnym do zmierzenia, a tym samym do zdefiniowania,
przecięcia badanego obszaru. pojęciu niejednorodnego odkształcenia. Można przyjąć, że dla sy-
Na podstawie obserwacji oraz analizy wszystkich czynników mulacji i częściowego wyjaśnienia tego zjawiska w miedzioniklu
mających wpływ na proces odkształcenia plastycznego w miedzio- uzasadnione wydaje się wykorzystanie komputerowego modelu
niklach w zakresie TMP można przyjąć, podobnie jak w mosiądzach wykorzystującego metodę elementów skończonych.
[15], model tzw. miejsc „miękkich" i „twardych".
Lokalizacja procesu odkształcenia w małej objętości niejedno- Literatura
rodnego materiału powoduje powstawanie pęknięć pomiędzy obsza-
rami „miękkimi", a obszarami „twardymi", które przy danym pozio- 1. Rhines F. N., Wray P. J.: Trans AMS 1961, nr 54, s. 118.
mie naprężeń nie odkształcają się. Pewien krytyczny poziom kon- 2. Upthegrove C., Burghoff H. L.: Elevated temperaturę properties of
centracji naprężeń w całej objętości materiału powodowany przez copper and copper based alloys. ASTM Special Publication Nr 181, Phila-
wymienione w pracy „niejednorodności" prowadzi do zarodkowa- delphia 1956.
nia i wzrostu mikropęknięć. W wyniku dalszego działania siły na 3. Gmin S. A.: Effect of tracę impurities on hot ductility of as-cast
cupronickel alloys. Metals Technology, 1979, nr 11„ s. 397+401.
zmniejszoną powierzchnię, dochodzi do wzrostu naprężeń powodu-
4. Nowosielski R.: Eksplikacja efektu minimalnej plastyczności mosią-
jących w efekcie makroskopowo obniżoną plastyczność i zniszcze-
dzów jednofazowych. Mechanika. Wydaw. Poi. Śl. Gliwice 2000.
nie materiału.
5. Ozgowicz W.: Analiza plastyczności i umocnienia brązów cynowych
Miarą niejednorodności odkształcenia może być stosunek obję- podczas odkształcenia w podwyższonych temperaturach. AMME 2001, s. 411.
tości obszarów, w których odkształcenie plastyczne przebiega (ob- 6. MohamedZ.: Hot Ductility of vanadium containing steel. Materials
szary miękkie) przy określonym poziomie naprężenia, do całkowitej Science & Engineering, May 2001.
objętości próbki. 7. Taleff E. M.: Elevated Temperaturę Deformation Mechanism and
Podobnie jak w pracy [4] dla symulacji efektu TMP w mosią- tensile Ductility. JOM January 1999, s 33.
dzach, za pomocą metody elementów skończonych i zilustrowania 8. Brown S. A., Kumar K. S.: Journal of Materials Research, 1993, nr 8,
niejednorodności zachodzących mechanizmów w procesie odkształ- s. 1763.
cenia plastycznego, zaadaptowano dwa modele miejsc miękkich 9. Porr W. C.: Elevated Temperaturę Fracture of Advanced Powder
i twardych A i B przedstawiających makroskopowo przebieg proce- Metallurgy Aluminum Alloy 8009, Dissertation Abstract International, 1993,
su odkształcenia w zakresie TMP (rys. 9). Zaprojektowany w MES nr 8, s. 58.
model plastyczności w funkcji udziału miejsc twardych i miękkich 10. Nowosielski R.: Proc. of the 4th Inter. Conf. Advanced in Materials
and Procesing Technologies. KualaLumpur, Maleysja, 24*28 August 1998,
wykazuje jakościowo podobny przebieg do eksperymentalnych
s. 113.
krzywych plastyczności, w zakresie TMP. Uzasadnione wydaje się więc
11. Wagh A. S., Ezegnunam L. N.: Scripta Metalurgica, 1994, nr 18,
zweryfikowanie zachodzenia podobnego efektu dla miedzioniklu. s. 933.
12. Muto A., Goto S., Tagami M., Aso S.: J. Japan Inst. Metals 1994,
Wnioski nr 58, s. 146.
13. CepedaL. W., Rodriguez-IbabeJ. M., UrcolaJ. J.: Zat. Metallkunde,
Odkształcanie w zakresie temperatury zbliżonej do temperatury 1992, nr 11 s. 801.
początku funkcjonowania procesów aktywowanych cieplnie powo- 14. DarsouniA.,BauzabataB.,MoutlailletF.: Journal of Physique 1995,
duje nakładanie się na siebie wielu niejednorodności prowokujących t. 5, nr 7, s. 347.
powstawanie lokalnych zmian właściwości fizykochemicznych ma- 15. Georg E. P., Pope D. P., Sttenicka V.: Conf. Proc. — Clean Steel
teriału. Można przyjąć, że mamy tu do czynienia w skali mikro Technology, Illinois, 2+5 Nov 1992, s. 17.
z dwoma materiałami o różnych właściwościach fizykochemicz- 16. Yagamata H., Izumi O.: J. Japan Inst. Metals, 1978, nr 58, s. 146.
nych. Prowadzi to do lokalizacji procesu odkształcenia w małej 17. Ouchi C., MatsumotoK.: Trans. ISIJ, 1982, nr 22, s. 181.
objętości materii na granicy tych materiałów, na skutek czego powstają 18. Briickner W., Weihnacht V.: Stress Relaxation In CuNi. Thin Films,
pęknięcia w strefach granicznych pomiędzy obszarami „miękkimi", Journal Of Applied Physics, 1999, t. 85, nr 7.
a obszarami „twardymi", które przy danym poziomie naprężenia nie 19. Chubb J. P., Bilingham /., Hancock P., Dimbylow C.: JOM, March
odkształcają się. Pewien krytyczny poziom koncentracji naprężeń 1978, s. 21.
w całej objętości materiału prowadzi do zarodkowania i wzrostu 20. Chubb J. P,. Bilingham J.: Effect of nickel on hot ductility of binary
copper-nickel alloys. Metals Technology 1978, s. 100.
mikropęknięć i zniszczenia materiału.
2\.FelberbaumL, RossollA., MortensenA.: EmbrittlementPhenomena
Różnice stężenia różnych pierwiastków, w tym przypadku niklu
in Cupronickel Alloys Materials from Swissmetal (E. Yincent).
i miedzi, różnice geometryczne struktury materiału, różna wielkość
22. Wierzbiński S.: Analiza procesów wysokotemperaturowego odkształ-
ziarna są czynnikami odpowiedzialnymi za wymiar zachodzenia cenia stopów miedzi z niklem. Z. Nauk. AGH, Metalurgia i Odlewnictwo
efektu Temperatury Minimalnej Plastyczności. „Niejednorodności" 1997, z. 147.
prowadzą do powstawania zaburzeń równowagi właściwości fizy- 23. MohamedF. A., Langdon T. G.: Met, Trans., 1974, nr 5 s. 2339.
kochemicznych materiału prowadząc do obniżonej plastyczności. 24. Lukę R., BankmannJ., WilbrandtP. J.: Phase Separation by internal
Dalsze prace nad tym zagadnieniem wydają się uzasadnione i po- oxidation. Scripta Materialia, 1998, t. 39, nr l, s. 73+75.
zwolą na opracowanie wyników w formie statystycznej. 25. Butrymowicz D. B., Picconr T. J., Manning J, R., Newbury D. E.:
Model „miejsc miękkich i twardych" jako makroskopowe przed- Metalography, 1983, nr 16 s. 349.

20
Rud
ZBIGNIEW MOSER y Metale R 50 2005 nr l
WOJCIECH ZAKULSKI UKD 621.35:669.65.001:66.022.34:005(4):327.7(4)

ELFNET
NOWY ROZDZIAŁ W INTEGRACJI BADAŃ
LUTÓW BEZOŁOWIOWYCH W EUROPIE

Omówiono możliwości i korzyści udziału polskich ośrodków naukowych i instytutów resortowych oraz przemysłu w mię-
dzynarodowej sieci ELFNET działającej w ramach 6-PR w wyniku Memorandum KE o zakazie od roku 2006 stosowania
olowiu we wszystkich produktach. Akcją tą kieruje Instytut Metalurgii i Inżynierii Materiałowej, Polskiej Akademii Nauk
w Krakowie (IMIM, PAN), w którym badania podjęto w roku 1998 w obszarze lutowi miękkich na osnowie cyny, a w ostatnich
latach dla lutowi dyfuzyjnych i twardych lutowi na osnowie miedzi. Prace te realizuje się także w programie COST 531, przy
współpracy zplacówkami zagranicznymi. Utworzona została baza danych SURDATobejmująca dane napięcia powierzchnio-
wego i gęstości pochodzące z eksperymentów i obliczeń modelowych metodą Butlera.
Słowa kluczowe: lutowia bezołowiowe, zwilżalność, modelowanie napięcia powierzchniowego, sieć ELFNET (European Lead
Free soldering NETwork).

ELFNET
NEW CHARTER IN INTEGRATING RESEARCH
ON LEAD-FREE BRAZING ALLOYS IN EUROPĘ

ELFNET European Lead Free soldering NETwork is a European network ofnational research organizations, technical
experts and industry bodies enabling lead-free solutions in micro-electronics. ltprovides a platform to coordinate, integrate
and optimize research to enable electronic producers in the EU to optimize solutions and meet the EU deadline to introduce
lead-free soldering in consumer products by July 2006. ELFNEToperates in 19 European countries. By facilitating „best
practice ", ELFNET will continue to contribute to Europę 's competitiveness in electronics manufacturing beyond 2006. Details
of ELFNET project can befound on internet pages: http://www.elfnet.pl, where morę up-todate Information will be available.
The paper shows and discusses the possibilities and profits of participation in ELFNET project. The action in Poland is
managed by Institute ofMetallurgy and Materials of the Polish Academy of Sciences in Kraków (IMIM, PAS), where sińce
1998 the systematic measurements ofphysicalproperties like surface tension anddensity ofPb-free solders basedon the binary
Sn-Ag and ternary eutectic Sn-Ag-Cu were undertaken, acceptedas the substitutefor the traditional Pb-Sn soldering materials.
This article should encourage Polish scientific and industrial centres tojoin and contribute in ELFNET project tofacilitate
the transformation from traditional Pb-Sn alloys to Pb-free solders in agreement with EU deadline beyond 2006.
Key words: Pb-free solders, wettability, modelling of the surface tension, ELFNET (European Lead Free soldering NETwork),

Wprowadzenie nie IMN w Gliwicach (INMET) notuje znaczne osiągnięcia na skalę


międzynarodową. Donoszono o tym już wcześniej w artykule
W artykule opublikowanym w Rudach i Metalach Nieżelaznych w Przeglądzie Technicznym [3] i w Dzienniku Polskim [4].
[1] omówiono podejmowane na całym świecie wysiłki zmierzające
z jednej strony do eliminacji szkodliwego dla zdrowia i dla natural- Dyrektywa Komisji Europejskiej
nego środowiska wpływu ołowiu, a z drugiej zasygnalizowano wy-
niki badań nad poprawą zwilżalności dla kilku ciekłych stopów W lutym 2003 r. Komisja Europejska opublikowała Dyrektywę
bezołowiowych rozpoczęte w IMIM PAN w Krakowie. Prace roz- 2002/95/EC wprowadzającą począwszy od l lipca 2006 r. całkowity
poczętoodpomiarówzwilżalnościdlatradycyjnychłutowicynowo- zakaz używania ołowiu i innych szkodliwych substancji. Podobne
-ołowiowych, gdyż właściwości każdego nowego lutowia porównuje działania idące w kierunku eliminacji ołowiu podjęto w USA
się z Pb-Sn [2]. W publikacji tej zasygnalizowano możliwości obli- w 1990 r., a o zaawansowaniu prac w ośrodkach japońskich może
czania napięcia powierzchniowego modelowaniem opartym o meto- świadczyć fakt, że od 2005 r. wszystkie produkty przeznaczone na
de Butlera. eksport z Japonii nie będą zawierały tego metalu. W Europie w
Badania nad lutowiami bezołowiowymi w ostatnich latach na- latach 199H1993 badania w tej dziedzinie były koordynowane
brały znacznego impetu również w Polsce. Przyjęcie Polski w 2004 r. przez ITRI, a istotny postęp osiągnięto dzięki programowi IDEALS
w poczet krajów UE stanowi dla naszego kraju wyzwanie przejścia realizowanemu w latach 1996-^1999. W roku 1999 ITRI utworzyło
na techniki lutowania bezołowiowego. Dodatkowo daje to możli- program SOLDERTEC — Centrum Technologiczne do badań luto-
wość sprzedawania polskiego srebra w lutowiach bezołowiowych na wi bezołowiowych, rekomendując użycie stopów Sn-Ag-Cu jako
osnowie cyny i miedzi, zamiast jako czystego metalu. W tej dziedzi- zamienników tradycyjnie stosowanych lutowi cynowo-ołowiowych.

Prof. dr hab. inż. Zbigniew Moser. dr inż. Wojciech Zakulski — Instytut Metalurgii i Inżynierii Materiałowej. Polskiej Akademii Nauk, Kraków.

21
Ustanowienie projektu ELFNET oraz wyników wspólnych badań dla stopów Sn-Ag-Cu-Bi-Sb plano-
wanych do przedstawienia na kongresie TMS w USA w 2005 r.
Działania związane z organizacją i finansowaniem europejskiej Współpraca z zespołem prof. K. Ishidy pozwoliła także na obli-
sieci dla bezołowiowych materiałów, materiałów o nazwie ELFNET czenia wykresów fazowych stopów wieloskładnikowych i symulację
rozpoczęto w maju 2000 r., co w czerwcu 2002 r. doprowadziło krzepnięcia.
w ramach 6. Programu Ramowego do przekazania do Komisji Euro- Lutowanie dyfuzyjne niskotemperaturowejesttechnologicznym
pejskiej propozycji jako Coordination Action ELFNET, a ostate- procesem spajania materiałów przy użyciu warstwy niskotopliwego
czne zatwierdzenie ustanowienia działania sieci na lata 2004^-2006 metalu lub stopu, umieszczonej pomiędzy substratami o stosunkowo
nastąpiło w marcu 2004 r. wysokiej temperaturze topnienia. Taki układ przy zastosowaniu
„Europejska sieć dla bezołowiowych lutowi (ELFNET)", sku- minimalnego docisku jest ogrzewany do temperatury powyżej pun-
piając 36 partnerów z 19 krajów Europy w formie krajowych sieci, ktu topnienia składnika niskotopliwego i utrzymywany w nim przez
ma na celu integrację i rozpowszechnianie wyników badań nad określony czas. Lutowina tworzy się w wyniku występowania zja-
bezołowiowymi materiałami, zarówno od strony poznawczej jak wiska krystalizacji izotermicznej oraz następującej po niej dyfuzji
i aplikacyjnej. W poszczególnych krajach członkowskich uczestni- w stanie stałym i składa się z faz międzymetalicznych o wysokiej
czących w projekcie działają ośrodki badawcze, eksperci, ośrodki stabilności termicznej. Najbardziej obiecującymi układami stopów,
przemysłowo-badawcze i przemysłowe powiązane tematycznie z które mogą znaleźć zastosowanie do takich lutów są: Ag-In, Ag-Sn,
mikroelektroniką. Ni-Sn, Cu-Sn, Au-In, Au-Sn, Sn-In oraz Ni-Al. [13].
Tematyka lutowi bezołowiowych realizowana jest także w ra-
mach współpracy między członkami Associated Phase Diagram and
Badania w IMIM PAN — droga do udziału Thermodynamics Committee: Poland, Czech Republic, Hungary,
w międzynarodowej sieci ELFNET Slovakia, Slovenia, Serbia & Montenegro and Romania oraz w pro-
gramie COST 531. Komitet ten działający przy Instytucie Metalurgii
W pracach nad bezołowiowymi lutowiami poszukuje się pełno- i Inżynierii Materiałowej PAN w formie międzynarodowej sieci
wartościowych zamienników stopów Pb-Sn na bazie innych eutektyk jest członkiem Alloy Phase Diagram International Commission
na osnowie cyny, zawierających takie składniki, jak: Ag, Bi, Sb, Cu, (APDIC) skupiającej 17 członków reprezentujących 20 kraje.
In i Zn. Odpowiednie układy równowagi lutów z udziałem tych
metali charakteryzują się zazwyczaj występowaniem faz międzyme-
Korzyści z przystąpienia do sieci ELFNET
talicznych. Dotyczy to zarówno lutowi miękkich, w których nastę-
puje krótki kontakt ciekłego spoiwa z podkładką, z wytworzeniem
niewielkiej ilości związku międzymetalicznego, jak i lutowi tzw. Sieć stanowi platformę koordynacji, integracji i optymalizacji
dyfuzyjnych, gdzie w izotermicznym procesie tworzenia spoiny na- badań. Mobilizacja tych koniecznych działań ma umożliwić i uła-
stępuje tworzenie faz międzymetalicznych w sekwencji od najniżej, twić europejskim producentom branży elektronicznej podporządko-
do najwyżej topliwej [5, 6]. wanie się ww. Dyrektywie Komisji Europejskiej. Zasady działania
Badania w zakresie lutowi miękkich dotyczą problemu zwilżalności sieci zapewniają jej uczestnikom swobodny przepływ informacji
i pomiaru napięcia powierzchniowego, które jest określane doświad- odnośnie do rezultatów przeprowadzanych badań pomiędzy wszy-
czalnie lub wyznaczane drogą modelowania w oparciu o właściwo- stkimi jej partnerami. Stanowi to poważne novum, bowiem w dotych-
ści termodynamiczne składników ciekłych stopów i napięcia powie- czasowej praktyce regułą było traktowanie takich informacji jako
rzchniowego czystych składników. Podjęte w 1998 r. w Instytucie tajemnice handlowe niedostępne dla osób spoza danej firmy. Przy-
Metalurgii i Inżynierii Materiałowej PAN systematyczne pomiary stępujący do sieci partner w zamian za informacje o swoich bada-
napięcia powierzchniowego metodą maksymalnego ciśnienia w pę- niach lub wynikach wdrożeń otrzymuje prawo dostępu do takich
cherzykach gazowych i gęstości techniką dylatometryczną dla czys- samych danych ze wszystkich ośrodków i krajów będących uczest-
tych składników, stopów dwu- i trójskładnikowych [7] posłużyły do nikami projektu. Jak już podkreślono we wstępie, to śmiałe posunię-
utworzenia bazy danych, weryfikowanej modelowaniem, co przy- cie ma na celu umożliwienie europejskim producentom sprostanie
czyni się do ograniczenia żmudnych i długotrwałych badań ekspe- silnie zarysowującej się konkurencji ze strony firm amerykańskich
rymentalnych, a także ułatwi poszukiwanie nowych materiałów [8]. i japońskich. Jest bowiem rzeczą oczywistą, że w wypadku braku
Dla celów praktycznych zamiast napięcia powierzchniowego (spoi- własnych odpowiedniej jakości lutów bezołowiowych, po wejściu
wo/atmosfera ochronna) do oceny zwilżalności stosuje się metodę w życie dyrektywy Komisji Europejskiej, rynki europejskie zostaną
meniskograficzną, pozwalającą wyznaczyć takie parametry, jak: na- zdominowane przez odpowiednie produkty z USA i Japonii.
pięcie międzyfazowe (spoiwo/topnik), siłę zwilżania, czas zwilżania i Należy wziąć pod uwagę, że lutowanie bezołowiowe jest dla
kąty zwilżania. Wzajemne korelacje między napięciem powierzch- przemysłu całkowicie nowym procesem, który ma być wprowadzo-
niowym a napięciem międzyfazowym bada się we współpracy z In- ny w ciągu najbliższych lat. Wymaga to opracowania nowych sto-
stytutem Tele- i Radiotechnicznym z Warszawy, a włączenie Polite- pów, topników i szeregu nowych parametrów technologicznych,
chniki Warszawskiej pozwoliło rozszerzyć zakres prac na badania w tym także oprzyrządowania do prowadzenia lutowania w wyższej
oporności elektrycznej i pomiary wytrzymałości połączeń lutowa- temperaturze w stosunku do lutowi cynowo-ołowiowych. Jest to tym
nych na podkładkach z miedzi [9, 10]. Prace te objęte wspólnym bardziej trudne, że jak dotychczas, pomimo prawie 10 lat badań i
proj ektem finansowanym przez KBN na lata 2002^-2004 koncentruj ą poszukiwań na całym świecie, nie udało się znaleźć równoważnych
się na eutektyce podwójnej Sn-Ag i potrójnej Sn-Ag-Cu z dodatkami zamienników dla klasycznych lutów cynowo-ołowiowych, biorąc
antymonu i bizmutu [l 1]. W badaniach tych chodzi o wytypowanie pod uwagę ich własności zwilżające, temperatury topnienia, wytrzy-
spoiwa zbliżonego właściwościami do tradycyjnych lutowi ołowio- małość mechaniczną i cenę.
wo-cynowych i o zaproponowanie materiału do sprawdzenia przez U podstaw założeń utworzenia sieci jest troska o wspólny euro-
krajowych odbiorców. Oddzielnym zagadnieniem jest modelowanie pejski rynek krajów członkowskich UE. Zapewnienie perspektyw
napięcia powierzchniowego. O ile z napięcia powierzchniowego rozwoju firm z tego regionu, działających w związanych z lutami
czystych składników korzysta się z własnych wyników, to w przy- branżach, wobec zagrożeń ze strony rynków zewnętrznych, stało się
padku parametrów termodynamicznych opieramy się na danych z sprawa nadrzędną w stosunku do kwestii wzajemnej pomiędzy nimi
literatury lub na danych pozyskiwanych dzięki współpracy z Tohoku konkurencji. Dzięki wstąpieniu do UE polskie ośrodki naukowe oraz
University z Japonii z zespołem prof. K. Ishidy. Dotyczy to szcze- firmy, które zechcą przyłączyć się do sieci, będą mogły skorzystać
gólnie wyników badań stopów czteroskładnikowych Sn-Ag-Cu-Bi, z niedostępnych do tej pory zasobów wiedzy i doświadczeń aplika-
prezentowanych wspólnie w czasie kongresu Calphad XXXIII (Cal- cyjnych zdobywanych w kilkudziesięciu, jeśli nie więcej, centrach
culation of Phase Diagrams) w Krakowie (30.05-^4.06. 2004 r.) [12] i firmach europejskich.

22
Rola zespołu z IMEM PAN w sieci ELFNET internetowych europejskiego centrum ds. rozwoju badań i wprowa-
dzania ich do praktyki przemysłowej.
Konsekwencją zadań realizowanych w sieci Associated Phase
Diagram and Thermodynamics Committee i dorobku IMIM PAN Jak przyłączyć się do sieci ELFNET
w zakresie lutowi jest opracowanie bazy danych SURDAT oraz
udział w ogólnoeuropejskim projekcie ELFNET, mającym na celu Osoby, ośrodki naukowe, naukowo-badawcze lub przedstawi-
zadanie przełożenia wyników uzyskanych w badaniach nad nowymi ciele firm zainteresowane przystąpieniem do sieci ELFNET mogą
bezołowiowymi stopami lutowniczymi na praktykę przemysłową. zapoznać się z dalszymi szczegółami jej funkcjonowania poprzez
Konsorcjum ELFNET ma formę sieci złożonej z 36 jednostek z 19 informacje zawarte na stronie internetowej http://www.elfnet.pl. Przez
krajów europejskich z czołowych instytucji naukowo-badawczych okres działania projektu strona ta będzie sukcesywnie rozbudowy-
i produkcyjnych w branży przemysłu elektronicznego. Polskę repre- wana o kolejne napływające informacje. Na stronie tej znajdują się
zentuje w konsorcjum Instytut Metalurgii i Inżynierii Materiałowej też niezbędne dane kontaktowe oraz zasady przystąpienia do sieci.
PAN w Krakowie [14].
Działania zespołu z IMIM-PAN mają na celu organizację sieci
krajowej dla reprezentowania jej w ogólnoeuropejskiej strukturze. Literatura
Chodzi tu o zebranie, dystrybucję i redystrybucję informacji na te-
mat badań poznawczych i produkcji lutowi bezołowiowych, a także 1. Gąsior W., Moser Z, Struś J.: Rudy Metale, 2002, R 47, s. 427+432.
projektów realizowanych w Polsce w tej tematyce. Przyczyni się to 2. Gąsior W., MoserZ., PstruśJ.: Journal of Phase Equilibria, 2001, t. 22,
do wzajemnego przepływu informacji o badaniach i zastosowaniach s. 20+25.
nowych lutów w kraju, a w powiązaniu z realizowanymi analogicz- 3. Moser Z, Wypartowicz J.: Przegląd Techniczny, 2002, t. 38+39,
s. 26+27.
nymi działaniami w poszczególnych zespołach poza Polską, do
4. Artykuł w Dzienniku Polskim z dn. 22 czerwca 2004.
umożliwienia nawiązania współpracy badawczej i wdrożeniowej
5. Wojewoda J., Zięba P.: Inżynieria Materiałowa, 2004, t. 25, s. 11+23.
celem eliminacji ołowiu z wszystkich produktów zgodnie z Memo-
6. Wojewoda}., ZieJbaP.: Inżynieria Materiałowa, 2004, t. 25, s. 24+28.
randum KE. Przewiduje się także dalszą kontynuację podanych
zamierzeń po zakończeniu działania sieci ELFNET po 2006 r. Po- 7. Moser Z., Gąsior W., Pstruś J.: Inżynieria Materiałowa, 2002, t. 2,
s. 65+68.
wyższe cele zostaną zrealizowane poprzez:
8. Gąsior W., MoserZ., DebskiA.: Archives of Metallurgy and Materials,
1. Utworzenie i aktualizacją bazy danych o działalności badawczej
2004, t. 49, s. 575+583.
i wdrożeniowej krajowych ośrodków powiązanych tematycznie
9. Gąsior W., Moser Z., Pstruś J., Bukat K., Kisiel R., Sitek J.: Journal
z lutami bezołowiowymi; of Phase Equilibria and Diffusion, 2004, t. 25, s. 115+121.
2. Utworzenie strony internetowej (w języku polskim) z informacja- 10. Kisiel R., Gąsior W., Moser Z., Pstruś J., Bukat K., Sitek J.: Journal
mi o funkcjonowaniu projektu ELFNET; of. Phase Equilibria and Diffusion, 2004, t. 25, s. 122+124.
3. Organizacją workshopów dla uczestników sieci celem wymiany 11. „Proekologiczne, niskosrebrowe luty bezołowiowe" — projekt fin-
informacji o aktualnym stanie rozwoju i zastosowaniach lutów bez- nasowany przez KBN na lata 2002+2004, kier.: Moser Z.
ołowiowych; 12. MoserZ., Gąsior W., Ishida K., Ohnuma l, Bukat K., PstruśJ., Sitek
4. Przygotowywanie dla uczestników sieci dokumentów na temat J., Kisiel R.: Calphad XXXIII, Kraków, Maj 30+Czerwiec 4,2004, Program
zasad funkcjonowania sieci ELFNET oraz rezultatów funkcjonowa- & Abstractss. 81.
nia projektu; 13. Wojewoda J., Zięba P.: Archives of Metallurgy and Materials, 2004,
5. Cykliczne zbieranie danych od uczestników sieci, przetwarzanie t. 49, s. 277+291.
ich i przygotowywanie dokumentów celem umieszczenia na stronach 14. Gąsior W., Zabdyr L, Zie.ba P.: Academia, 2004, t. 2 (2), s. 23.

ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH

Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia


i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieże-
laznych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.

Podajemy nasz adres:


Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne, 40-019 Katowice,
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77

23
MIMHJM

ALUMINIUM PROCESSING
Redaktor odpowiedzialny: dr hab. inż. WOJCIECH LIBURA, prof. nzw.

Rudy Metale R 50 2005 nr l


LUDWIK BŁAZ UKD 669/19:669.716:669.018.9

KOMPOZYTY WYTWARZANE METODĄ


MECHANICZNEJ SYNTEZY ALUMINIUM l TLENKÓW METALI
Przedstawiono najważniejsze wyniki badań kompozytów metalicznych na osnowie metali lekkich — głównie aluminium —
prowadzonych w ramach współpracy naukowej między Nihon University w Tokio i Akademią Górniczo-Hutniczą w Krakowie.
Część prezentowanych wyników badań opublikowano już wcześniej w czasopismach zagranicznych. Jednakże, ze wzglądu na
możliwość zainteresowania krajowych zespołów opracowujących nowe technologie przemysłowe wytwarzania nowoczesnych
kompozytów metalicznych, uznano za wskazane zwiększenie przystępności informacji naukowych w tej dziedzinie badań
również w języku polskim. Kompozyty metaliczne, opisane w niniejszym opracowaniu, zostały wykonane metodą mechanicznej
syntezy aluminium z dodatkiem 8+10 % wagowych tlenków innych metali (MeO) w laboratoriach Nihon University. Otrzymane
proszki stopowe poddano sprasowaniu pod ciśnieniem 100 MPa, a następnie w metodą wyciskania w podwyższonej tempera-
turze (673 K) uzyskano pręty o średnicy 7 mm. Przeprowadzono obserwacje struktury materiałów wyjściowych, analizy
rentgenowskie składu fazowego, oraz — dla niektórych materiałów —próby wysokotemperaturowego odkształcania i oceną
wpływu czasu wyżarzania na strukturę i własności kompozytów. W warunkach wyżarzania zmiany strukturalne zależąprzede
wszystkim od skutków reakcji chemicznej między osnową a tlenkami. Większe powinowactwo tlenu do aluminium prowadzi do
redukcji tlenków MeO do postaci metalicznej Me z równoczesnym utworzeniem silnie dyspersyjnych wydzieleń tlenku
aluminium. Rozkład uwolnionego pierwiastka Me zależy od możliwości tworzenia roztworu stałego w osnowie lub faz
międzymetalicznych pomiędzy aluminium i Me. Wyróżniono dwie podstawowe grupy kompozytów, w których: (1) pierwiastek
Me nie tworzy faz międzymetalicznej z metalem osnowy i jego rozpuszczalność w roztworze stałym jest bardzo ograniczona,
(2) pierwiastek Me tworzy fazy międzymetaliczne w układzie Al-Me. Wadą powyższych kompozytów jest znaczny wzrost
porowatości materiału po wyżarzaniu, szczególnie silny w przypadku wyżarzania pierwszej grupy metali Me. W kompozytach
należących do drugiej grupy wzrost ziarn fazy międzymetalicznej o mniejszej gęstości niż średnia gęstość tworzących ją metali,
może w skuteczny sposób zmniejszyć tendencję do tworzenia się mikroporów podczas wyżarzania.
Słowa kluczowe: mechaniczna synteza, kompozyt metaliczny, stopy aluminium, tlenki metali, fazy międzymetaliczne, wyżarza-
nie, mikroskopia elektronowa, mikroanaliza chemiczna, mikroanaliza rentgenowska.

MECHANICALLY ALLOYED ALUMINUM — METAL OXIDE COMPOSITES

Ań overview thorough research works on light-metal based composites developed at Nihon University — Tokyo — and
tested according to joined research cooperation program at AGH — University of Science and Technology is presented.
Aluminum-based composites were produced at Nihon University by mechanical alloying (MA) oflight metal powders with
8+10 wt. % additions of heavy-metal oxides (MeO). Received MA powders were Consolidated by compression under the
pressure of 100 MPa then hot extruded at 673 K. Structural observations and hot deformation tests were performedon samples
machined from hot extruded rods of 7 mm in diameter. Annealing experiments and structure observations revealed the effect
of temperaturę on the material structure and properties that mostly depends on chemical reaction between MeOparticles and
Al-matrix. Reduction of metal oxides within Al-matrix can result from highest affinity of oxygen to aluminum than to
Me-element. Redistribution of material components depends on solubility ofMe-additive in Al-matrix. In general, t\vo groups

Dr hab. inż. Ludwik Blat, prof. nzw. — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.

24
ofcomposites were distinguished: (1) composites containing Me-elements that are insoluble in Al-matrix and (2) composites
containing Me-elements that create Al-based intermetallics. Material porosity was found to increase effectively during
annealing ofthefirst group ofcomposites. However, due to intermetallic grain growth and related local lattice expansion, the
porosity ofannealed 2 type composites could become reduced.
Key words: mechanical alloying, metal composites, aluminum alloys, oxide additives, compounds, annealing, TEM, STEM,
EDS, X-ray chemical analysis.

Wstęp cych dodatek 8+10 % tlenków innych metali i wyszczególniono


materiały, dla których przeprowadzono badania strukturalne
Badania kompozytów metalicznych wytwarzanych metodą me- w AGH. Wartości podane w tablicy l częściowo pochodzą z badań
chanicznej syntezy (MS) oraz innych stopów, których metoda wy- własnych dotychczas nie opublikowanych i badań opublikowanych
twarzania zapewnia nanometryczne cechy struktury, prowadzone są przez grupę współpracowników z Nihon Uniyersity [2+17].
w ramach współpracy naukowej Wydziału Metali Nieżelaznych AGH Połączenie aluminium i dodatku tlenków innych metali metodą
z Nihon University w Tokio od 1998 r. Badaniami prowadzonymi mechanicznej syntezy stopów powoduje, że w warunkach działania
w laboratoriach AGH objęto dotychczas 27 materiałów, w tym kom- podwyższonej temperatury występuje niestabilność struktury
pozytów metalicznych na osnowie aluminium i aluminium-magnez, i zmiana własności mechanicznych. Większe powinowactwo tlenu
które zawierają dodatki tlenków (MeO) innych metali takich jak Pb, do aluminium i magnezu niż do większości innych metali powoduje,
Sn, Sb, Sc, W, Hf, Zr, Nb, Ge, In, V, Ge, Si, Mo, Mn i innych. że w czasie wyżarzania następuje redukcja tlenków MeO do postaci
Mechaniczna synteza stopów jest jedną z nowoczesnych, rozwi- metalicznej Me, oraz tworzenie się tlenków aluminium. Zastosowa-
jających się metod wytwarzania materiałów metalicznych o wyso- nie kilkuprocentowego dodatku magnezu do kompozytów na osno-
kich własnościach wytrzymałościowych. Jedną z jej ważnych cech wie aluminium pozwala nieco zmniejszyć ciężar właściwy kompo-
jest możliwość łączenia składników, których nie można połączyć zytu, ale przede wszystkim przyśpiesza redukcję tlenków MeO.
klasycznymi metodami metalurgicznymi. Przykładem może być Z obserwacji strukturalnych wynika jednak, że dodatek magnezu
wytwarzanie wspomnianych wyżej kompozytów na osnowie metali powoduje wzrost porowatości materiału związany z tworzeniem się
lekkich, dla których powinowactwo chemiczne do tlenu jest znacznie silnie dyspersyjnych ziarn złożonych tlenków zawierającego zarów-
większe niż do metali. Utrzymanie dostatecznie niskiej temperatury no magnez jak i aluminium. Dla przykładu, tlenek MgAl2O4 wystę-
podczas wytwarzania kompozytów uniemożliwia praktycznie re- Tablica l
akcję chemiczną między osnową a tlenkami, co jest oczywiście
Twardość kompozytów na osnowie aluminium,
niemożliwe przy stosowaniu typowych metod metalurgicznych. Du-
aluminium-magnez z dodatkiem 8+10 % tlenków innych
ży stopień dyspersji fazy tlenkowej zapewnia równocześnie bardzo
metali. Dla materiałów poddanych obróbce cieplnej
silne umocnienie materiału.
w nawiasach podano temperaturę i czas wyżarzania [2+17]
Proces wytwarzania stopów metodą MS jest złożony i wymaga
najpierw uzyskania materiału stopowego w postaci proszku. W tym Table l
celu, składniki stopowe w postaci proszkowej poddaje się mieleniu Hardness of Al and Al-Mg-based mechanically alloyed
w młynach kulowych (bębnowych lub typu Attritor) w obojętnej composites containing addition of 8+10 wt. % of second metal
atmosferze gazowej. Atmosferę ochronną stosuje się w celu ograni- oxides. Heat treatment conditions for annealed materials
czenia utleniania składników w czasie mielenia oraz zapobiegania are marked in parentheses [2+17]
wystąpieniu ewentualnej reakcji o charakterze wybuchowym [1].
Zastosowanie dostatecznie długiego czasu mielenia zapewnia me- Twardość
Twardość
chaniczne połączenie składników w ziarniste aglomeraty stopowe Rodzaj materiału po
materiału *m
o silnie odkształconej i drobnoziarnistej strukturze. Uzyskany pro- kompozytu wyciskaniu
wyżarzonego
MPa
na gorąco
szek stopowy jest następnie prasowany i wyciskany najczęściej
w podwyższonej temperaturze, celem uzyskania spójnego materiału Al-Bi2O3 HY100 HV 60 (873 K/2 godz.) 325
0 jak najmniejszej porowatości. Dobór warunków wyciskania musi Al-SbjO-; HV 176 HV 11 5 (873 K/2 godz.) 495
zapewniać utrzymanie nanometrycznych cech struktury, a więc nie Al-In2O3 HV 125 — —
powinien być prowadzony w nadmiernie wysokiej temperaturze. Al-Ta2O3 HY125 HV 135 (873 K/280 godz.) 440
Powodem podjęcia badań w zakresie wytwarzania kompozytów AlMg-Fe2O3 HY237 HV 270 (873 K/2 godz.) —
metalicznych na osnowie aluminium lub stopów aluminium-magnez AlMg-Ta2O5 HY170 — —
jest duże zainteresowanie przemysłu kosmicznego, lotniczego AlMg-CuO HY270 — ok. 800
1 samochodowego materiałami o możliwie niskim ciężarze właści-
Kompozyty objęte badaniami prowadzonymi w Nihon Uniyersity i AGH
wym. W kompozytach, które objęto badaniami, zawartość tlenków
MeO wynosiła 8+10 % wagowych [2+17]. Zastosowanie kilkupro- Al-PbO HY85 HV 55 (873 K/2 godz.) 320
centowego dodatku magnezu w niektórych materiałach miało aa Al-SnO2 HY145 HV 90 (873 K/2 godz.) 378
celu wprowadzenie pierwiastka o większej skłonności do wiązania Al-MoO3-PbO HY173 — —
tlenu niż osnowa aluminiowakompozytu. Silne rozdrobnienie ziarna Al-MoO3-SnO HY165 — —
osnowy kompozytu, wskutek wy wołani a dużych odkształceń w pro- Al-WO3-PbO HY120 — —
cesie mielenia, oraz umocnienie osnowy cząsteczkami wprowadzo- Al-WO3-SnO2 HY125 — —
Al-MoO3 HV 110 HV 140 (873 K/2 godz.) —
nego tlenku o nanometrycznych wymiarach, są głównymi czyn-
A1-WO3 HV 164 — —
nikami strukturalnymi umożliwiającymi uzyskanie dużej twardo- Al-MnO3 HY119 — —
ści i wytrzymałości materiału. Własności plastyczne omawianych Al-HfOj HY170 — —
materiałów są na ogół ograniczone do 1+5 % wydłużenia w próbie A1-V2O5 HY150 — 460
rozciągania w temperaturze pokojowej [3, 4]. Jednakże w próbach Al-Nb2O3 HY155 — 490
ściskania, zwłaszcza w podwyższonej temperaturze, uzyskuje się Al-NbjOs HY121 — —
kilkudziesięcioprocentowe odkształcenie bez utraty spójności mate- AlMg-Nb2O5 HV 180i HB 121 HB 186 (873 K/12 godz.) —
AlMg-V205 HV175,HB114 HB 167 (873 K/6 godz.) —
riału, przy równoczesnym zachowaniu wysokich własności mecha-
AlMg-SiO2 HY172 — —
nicznych [12+14]. HV 180 (873 K/2 godz.)
Mg-SiO2 HY135 —
W tablicy l podano wartość twardości kompozytów zawierają-

25
puje w wyżarzonym kompozycie Al-MgO, jakkolwiek jego obec- jętości właściwej, o tyle dyfuzj a Me do osnowy i utworzenie się ziarn
ność nie została stwierdzona w kompozytach zawierających inne fazy międzymetalicznej ALMey może wywołać skutek odwrotny, tj.
tlenki MeO [8]. lokalne zwiększenie objętości względem wartości charakterystycz-
Jednym z oryginalnych pomysłów wykorzystania kompozytu nej dla czystych metali wchodzących w skład fazy międzymetalicz-
Al-Sc2O3 jest propozycja wytwarzania taniej zaprawy Al-Sc do nej. W efekcie tych przeciwstawnych procesów, w niektórych kom-
produkcji stopów aluminium z dodatkiem skandu. Skand jest coraz pozytach możliwe jest uzyskanie prawie zerowej zmiany objętości
częściej stosowanym dodatkiem przy produkcji stopów aluminium, właściwej i uniknięcia znacznego wzrostu porowatości podczas wy-
lecz wysoka cena metalicznego skandu, wielokrotnie większa niż żarzania materiału. W dalszej części pracy omówiono przykłady
platyny, znacznie ogranicza jego stosowanie w praktyce przemysłowej. wyników badań doświadczalnych dla wybranych grup kompozytów
Natomiast dodatek znacznie tańszego tlenku skandu wprowadzone- z grupy (1) i (2), ze szczególnym uwzględnieniem zmian struktural-
go do aluminium metodą mechanicznej syntezy, pozwala uzyskać nych wywołanych działaniem podwyższonej temperatury.
po wyżarzeniu stosunkowo tanią zaprawę stopową Al-Al 3 Sc [17].
Głównym kierunkiem badań jest jednak poszukiwanie kompo- Kompozyty aluminium z dodatkiem tlenków PbO i SnO
zytów metalicznych o małym ciężarze właściwym i wysokich włas-
nościach wytrzymałościowych, które równocześnie wykazują dużą
odporność na działanie podwyższonej temperatury. Należy podkre- Kompozyty zawierające tlenki ołowiu, cyny lub antymonu nale-
ślić, że większość badanych materiałów wykazuje dużą stabilność żą do (1) grupy materiałów, w których tlenek MeO w wyniku reakcji
struktury i własności w zakresie temperatury do ok. 670 K. Jednak- chemicznej w podwyższonej temperaturze ulega redukcji, a uwol-
że, reakcja chemiczna między składnikami w wyższej temperaturze niony metal Me praktycznie nie rozpuszcza się w osnowie alumi-
powoduje zmiany strukturalne, które pozwalają podzielić kompozy- nium. W wyniku utleniania osnowy aluminium, silnie rozdrobnione
ty na dwie grupy materiałów: iglaste wydzielenia tlenku aluminium wywołują znaczne umocnie-
1 — kompozyty z dodatkiem tlenków metali (MeO), w których nia osnowy oraz skutecznie zapobiegają rekrystalizacji i rozrostowi
ziarn aluminium w wysokiej temperaturze. Stanowią więc składnik
zredukowane do postaci metalicznej dodatki Me nie tworzą roztworu
strukturalny, który polepsza własności mechaniczne stopu.
stałego z aluminium lub ich rozpuszczalność w aluminium jest bar-
Jednorodność struktury kompozytów zależy w istotny sposób od
dzo mała,
czasu mielenia składników. Zbyt krótki czas mielenia powoduje,
2 — kompozyty, w których uwolniony pierwiastek Me może two-
że w strukturze kompozytu widoczne są miejsca charakteryzujące
rzyć fazy międzymetaliczne zgodnie z układem równowagi fazowej
się silnie rozdrobnionymi składnikami oraz pozostałości większych
Al(Mg)-Me.
ziaren aluminium. Mieszanina silnie rozdrobnionych składników
Jak już wspomniano, bardzo istotną wadą kompozytów jest
kompozytu jest łatwo wyróżniającym się składnikiem struktury,
tendencj a do wzrostu porowatości materiału pod wpływem wyżarza-
widocznym podczas obserwacji elektronomikroskopowych. Przykłady
nia w podwyższonej temperaturze. Redukcja tlenków MeO prowa-
struktury obserwowane z użyciem skaningowej prześwietleniowej
dzi na ogół do znacznego zmniejszenia objętości produktów reakcji
mikroskopii elektronowej (SPME) dla kompozytów Al(Mg)-PbO
chemicznej, a tym samym do lokalnej zmiany objętości materiału. i Al(Mg)-SnO uzyskanych w wyniku mechanicznej syntezy i wyci-
Szczególnie intensywny wzrost porowatości stwierdzono w kompo- skania na gorąco pokazano na rysunku l.
zytach, w których dodatkami są tlenki metali, w których zredukowa- Narysunku la pokazano obraz struktury kompozytu Al(Mg)-
ny metal nie ulega rozpuszczeniu w osnowie aluminium, ani nie -PbO widoczny przy zastosowaniu prześwietleniowej mikroskopii
tworzy z aluminium fazy międzymetalicznej. Przykładem mogą być elektronowej (PME). Kontrast dyfrakcyjny powoduje, że ziarna alu-
materiały zawierające tlenki ołowiu, kadmu, cyny, bizmutu itp. minium widoczne na zdjęciu mają zróżnicowany odcień szarości i z
Znacznie bardziej złożone zmiany strukturalne występują tego powodu są trudne do odróżnienia od ziarn tlenku PbO. Kontrast
w kompozytach zawierających tlenki metali, które po redukcji absorpcyjny, który dominuje przy tworzeniu obrazu struktury pod-
w wysokiej temperaturze, prowadzą do wzrostu ziarn fazy mię- czas obserwacji za pomocą metody SPME (rys. Ib — kompozyt
dzymetalicznej. O ile redukcja MeO prowadzi do zmniejszenia ob- Al-SnO), znacząco ułatwia rozróżnienie poszczególnych składników

Rys. 1. Struktura kompozytów uzyskanych metodą mechanicznej syntezy konsolidowanych w procesie wyciskania na gorąco
w temperaturze ok. 670 K: a — AlMg-PbO, obraz PME, b —- AlMg-SnO, obraz SPME; Pb — cząsteczki PbO,
Sn — cząsteczki SnO, Al — ziarna aluminium, M — mieszanina tlenków Pb lub Sn i osnowy aluminium-magnez
Fig. l. Structure of mechanically alloyed composites: a — AlMg-PbO (TEM), b — AlMg-SnO (STEM). The materials were extruded
at 670 K; Pb — PbO particles, Sn — SnO particles, AI — remaining Al-grains, M — mixture of oxides and Al(Mg)-matrix

26
Rys. 2. Rozkład pierwiastków w kompozycie Al-PbO-WO3
wyżarzonym 2 godz. w temperaturze 873 K (SPME) [16]
Fig. 2. Element mapping for Al-PbO-WO3 composite annealed
O-Ka for 2 h at the temperaturę of 873 K [16]

strukturalnych, pomimo mniejszej rozdzielczości metody. Szczegó- ne efekty przemian zachodzących w materiale. Przykład takiej ana-
łowa analiza budowy strukturalnej kompozytu wy maga jednak za- lizy wykonanej dla kompozytu Al-PbO-WO3 pokazano na rysunku
stosowania obserwacji, zarówno przy powiększeniu kilku-kilku- 3 [15]. Próbkę ogrzewano trzykrotnie do temperatury 873 K stosując
dziesięciu tysięcy razy (SPME), jak również kilkuset tysięcy razy
w każdym cyklu wyżarzanie w czasie 4, 16 i 60 min. Efekt egzoter-
(PME). Metoda SPME w połączeniu z analizą widma rentgeno-
miczny reakcji chemicznej, związanej z redukcją tlenków wolframu
wskiego promieniowania charakterystycznego pierwiastków, po-
i ołowiu, oraz utlenianiem aluminium, wywołuje zmniejszenie zapo-
zwala na wykonanie oceny składu chemicznego i rozkładu pierwia-
stków na obserwowanym obszarze struktury. Przykład wyników trzebowaniacieplnego ogrzewanej próbki w każdy m kolejnym cyklu
analizy rozkładu pierwiastków w kompozycie Al-PbO-W9O3 poka- ogrzewania. Tak więc, znaczne wydzielanie ciepła w pierwszym
zano na rysunku 2 [15]. Próbkę wyżarzono 2 godz. w temperaturze cyklu ogrzewania powoduje stosunkowo wysoki przebieg wykresu
873 K, co spowodowało przede wszystkim redukcję cząsteczek tlen- charakterystyki nagrzewania. Przy kolejnych cyklach nagrzewania
ku ołowiu. próbki do temperatury 873 K, po każdorazowym wyżarzeniu w tej
W miejscu uprzedniej mieszaniny składników (M) lub wię- temperaturze (4 i 16 min), następuje stopniowy zanik reakcji chemi-
kszych ziarn PbO utworzyły się pory (P) wypełnione silnie rozdrob- cznej i ustalanie się intensywności wymiany ciepła podczas ogrze-
nionymi igłami tlenku aluminium. Na obrzeżu porowatego obszaru wania. Najsilniejszy efekt cieplny obserwuje sięmomencie topnienia
widoczne są cząstki ołowiu, którego krople stopione w wysokiej ołowiu (cykl ogrzewania) i jego krzepnięcia (cykl chłodzenia). War-
temperaturze skoagulowały i zastygły podczas chłodzenia. W struk-
to zwrócić uwagę, że punkt topnienia/krzepnięcia ołowiu jest prze-
turze kompozytu wyróżniają się również ciemne ziarna tlenku wol-
sunięty do temperatury o kilkanaście stopni niższej niż charaktery-
framu, który w tych warunkach nie zdążył w pełni ulec redukcji.
Opis zmian strukturalnych wywołanych redukcją tlenku wolframu styczna temperatura topnienia ołowiu podawana w literaturze, 600 K
zostanie pokazany w dalszej części pracy. (327 °C). Przyczyną jest uzasadniony termodynamicznie efekt zwią-
Proces rozpadu pierwotnej mieszaniny tlenków i efekt cieplny zany z silnym rozdrobnieniem cząsteczek ołowiu [16].
reakcji chemicznej można analizować między innymi w oparciu Redukcja tlenku ołowiu przebiega zgodnie z reakcją: 2A1 +
o skaningową kałorymetrię różnicową. Zasada pomiaru polega na + 3PbO —» A12O3 + 3Pb. Z powyższą reakcją związana jest lokalna
mierzeniu różnicy temperatury między próbką badaną a próbką redukcja objętości właściwej materiału o ponad 10 %. Podobny efekt
wzorcową, które są ogrzewane ze stałą prędkością. Ilość dostarczo- w kompozycie Al-SnO powoduje nieco mniejszą, również ujemną,
nego ciepła do próbki o określonej masie pozwala określić tempera- zmianę objętości o 9,65 %. Reakcja chemiczna musi zatem wywołać
turową zmianę ciepła właściwego i egzotermiczne lub endotermicz- wzrost porowatości materiału.

27
-0,07 0,13 skandu wynosi 0,9^-1,5 ceny platyny. Bardzo wysoka cena skandu
jest związana przede wszystkim z dużymi kosztami metod chemicz-
-0,08 nych stosowanych w technologii wytwarzania metalicznego skandu.
0,128
Należy zaznaczyć, że w ostatnich dziesięcioleciach coraz częściej
-0,09 stosuje się dodatek skandu do stopów aluminium, który stosowany
nawet w niewielkich ilościach, znacznie poprawia własności wy-
0,126 g
-0,1 trzymałościowe wyrobów [17].
§ Skuteczność procesu wyżarzania w procesie redukcji ScO2
(O ffl przez aluminium można pokazać m.in. na przykładzie wyników
a. -0,11 0,124
analizy składu chemicznego pokazanej na rysunku 4. Na rysunku
pokazano strukturę kompozytu Al-ScO2 wyżarzonego 2 godz.
S -0,12
w temperaturze 873 K (obraz SPME) i zaznaczono linię, wzdłuż
R 0,122 .S
której wykonano punktowo pomiary składu chemicznego. Jak widać
-0,13 z rysunku, w miejscu uprzedniej cząsteczki tlenku skandu ilość tlenu
0,12 została zredukowana praktycznie do zera i utworzone zostało ziarno,
-0,14 zawierające praktycznie czysty skand i aluminium. Większość tlenu
O
uległa przemieszczeniu wskutek dyfuzji do osnowy aluminium. Po
-0,15 0,118 wyżarzaniu, skand pozostaje związany z aluminium tworząc fazę
O 100 200 300 400 500 600 międzymetaliczną Al3Sc, co nie ma jednak wpływu na wartość
Temperatura, °C użytkową wytworzonej w ten sposób zaprawy stopowej Al-Sc. Po-
wyższy efekt redukcji tlenku skandu został potwierdzony również
4 min. 16 min. 64 min. (873 K)
metodą rentgenowskiej analizy fazowej [17].

Kompozyty aluminium z dodatkiem tlenków YzOs, WOs


i innych metali tworzących fazy międzymetaliczne
w połączeniu z aluminium
Czas
W większości badanych kompozytów zawierających dodatki
Rys. 3. Charakterystyki wymiany ciepła podczas ogrzewania tlenków metali takich, jak V, Nb, Fe, Mn, Hf, Zr, Mo, podczas
i chłodzenia kompozytu Al-PbO-WO3 uzyskane metodą wyżarzania obserwuje się tendencję do tworzenia ziarn faz mię-
skaningowej kalorymetrii różnicowej. Schemat kolejnych cykli dzymetalicznych. Skład chemiczny ziarn jest na ogół typowy dla
grzania-wyżarzania-chłodzenia pokazano na załączonym fazy o możliwie największej zawartości aluminium. Dla przykładu,
schemacie [15] na rysunku 5 pokazano obraz struktury kompozytu A1-V2O5 wyża-
Fig. 3. Difference scanning całorimetry curves received for rzonego 100 godz. w temperaturze 873 K. W strukturze materiału
Al-PbO-WO3 composite. Repeated heating-annealing-cooling obserwowanej zapomocąmikroskopuoptycznego(rys. 5a)zwracają
cycles are market in the scheme displayed outside of the graph [15] uwagę duże, wydłużone ziarna fazy międzymetalicznej typu A110V.
Zastosowanie dużego powiększenia (rys. 5b) uwidoczniło iglaste
wydzielenia tlenku aluminium typu A12O3, które na zdjęciu ozna-
Praktyczny aspekt reakcji chemicznej w kompozycie czono jako A1O. Wydzielenia A12O3 obserwowano zarówno w os-
nowie aluminium, jak również wewnątrz ziarn fazy międzymetali-
Redukcja tlenków skandu w kompozycie MS na osnowie alumi- cznej F.
nium umożliwia uzyskanie zaprawy stopowej Al-Sc bez potrzeby Ziarna fazy międzymetalicznej tworzą się już w początkowym
łączenia tych metali metodą metalurgicznego wytopu jako miesza- stadium wyżarzania i po upływie 2 godzin wyżarzania w temperatu-
rze 873 K obecność fazy A110V może być zidentyfikowana metodą
niny dwóch metali [17]. Ten pozornie skomplikowany sposób wy-
rentgenowskiej analizy fazowej (rys. 5d) [13]. Również analiza
tworzenia zaprawy stopowej na drodze mechanicznej syntezy i wy-
składu chemicznego powstających ziarn fazy międzymetalicznej,
żarzania kompozytu Al-ScO2, jest znacznie tańszą metodą niż inne wykonana za pomocą analitycznego mikroskopu elektronowego,
metody stosowane w klasycznej metalurgii stopów. Prosty rachunek wykazała skład chemiczny ziarn odpowiadający stechiometryczne-
kosztów wynika z ceny materiałów: cena skandu metalicznego jest mu składowi fazy A110V. Dyfraktogram uzyskany z ziarna fazy
prawie 30 razy większa od ceny platyny, natomiast wartość tlenku międzymetalicznej (rys. 5c) jest typowy dla złożonej struktury fazy

Rys. 4. Analiza składu chemicznego w kompozycie Al-ScO2


wyżarzonym 2 godz. w temperaturze 873 K [16]
Fig. 4. Al-ScO2 composite annealed at 873 K/2 h. Element
distribution was tested by X-ray EDS analyses performed
500 1000 1500 by automatic stepping the electron beam along a linę marked
Odległość, nm on STEM picture [16]

28
Al-V20s
(873Kx24h)
V : VAho ;
•o
•w O : A12O3 !
D : AL.C, i

30° 40° 50° 60° 70° 80°


20
o -Al

x - VAL
Rys. 5. Kompozyt A1-V2O5 wyżarzony 100 godz. w temperaturze 873 K: struktura widoczna pod a — mikroskopem optycznym [13],
b — mikroskopem elektronowym, c — dyfrakcja z ziarna fazy międzymetalicznej (x) z zaznaczeniem punktów dyfrakcyjnych pasa
dla osnowy aluminium (o) [13], d — wynik rentgenowskiej analizy fazowej dla kompozytu A1-V2O5 wyżarzonego 24 godz.
w temperaturze 873 K [13], F— ziarna fazy międzymetalicznej typu A1IOV, A1O — iglaste wydzielenia tlenku aluminium A12O3
Fig. 5. Structure of A1-V2O5 composite annealed for 100 h at 873 K: a — optical microscopy [13], b — TEM picture, c — diffraction
pattern taken from intermetallic grain and few spots of Al-matrix axis [13], d — X-ray analysis of A1-V2O5 composite annealed
at 873 K/24 h [13], F— intermetallic grain of Al10V-type, AlO-fine needle-like aluminium oxide particles of Al2O3-type

Tablica 2 międzymetalicznej z grupy symetrii 227-Fd3m (sieć sześcienna zło-


Lokalna zmiana objętości kompozytów AI-MeO wynikająca żona o parametrze a = 1,45 nm). Dla porównania, na rysunku 5c
z redukcji tlenku MeO do postaci metalicznej Me i A12O3 pokazano również typowy układ punktów na dyfraktogramie, które
oraz zmiana objętości wynikająca z redukcji MeO pochodzą od płaszczyzn pasa krystalograficznego w aluminium.
i utworzenia fazy międzymetalicznej AlyMex W układzie równowagi A1-V występują również fazy typu A145V7,
Ał 23 V 4 , A13V, AI 8 V 5 . Ich obecności w kompozycie nie stwierdzono,
Table 2
jakkolwiek nie można teoretycznie wykluczyć ich występowania
Specific volume reduction resulted from chemical reaction
w stadium przejściowym procesu dyfuzji wanadu z cząstki reduko-
of Al-matrix and MeO oxides that leads to pure metal Me and wanego tlenku do otaczającej ją osnowy aluminium.
A12O3 development or A12O3 and intermetallic phase growth
Wzrost porowatości kompozytu A1-V2O5 wskutek wyżarzania
w temperaturze 873 K/100 godz. jest niewielki. W pierwszym etapie
Zmiana
objętości wyżarzania, w wyniku reakcji chemicznej między składnikami kom-
po redukcji
Zmiana objętości pozytu, zachodzi redukcja tlenku wanadu
Dodatek w wyniku redukcji tlenku
tlenku
stopowy i utworzeniu A17O3
do postaci 3 V2O5 + 10 Al -^ 5 A12O3 + 6 V
MeO oraz fazy międzymetalicznej
metalicznej
Me i A12O3 W wyniku tej reakcji w pobliżu cząsteczki tlenku wanadu nastę-
%
puje lokalna redukcja objętości o ok. 32,1 %. Jeśli jednak uwzględ-
nić całkowitą zmianę struktury, w której niemal natychmiastowa
PbO -10,23 nie tworzy fazy międzymetalicznej _
dyfuzja wanadu prowadzi do tworzenia się wydzieleń fazy A1 10 V,
SnO -9,65 nie tworzy fazy międzymetalicznej —
obliczona teoretycznie zmiana objętości właściwej jest dodatnia
SnO2 -4,40 nie tworzy fazy międzymetalicznej —
Sb2O3
i wynosi ok. 5 %.
-12,96 nie tworzy fazy międzymetalicznej —
WO3 -32,61 A1 12 W +1,86 %
W tablicy 2 podano przykłady obliczonej teoretycznie zmiany
Nb205 -29,58 A!3Nb -4,13% objętości, wynikającej z redukcji MeO do metalicznej postaci Me
V205 -31,82 A1 10 V -4,86 % oraz A12O3. Dla porównania podano też zmianę objętości w przy-
padku metali Me tworzących fazy międzymetaliczne z aluminium.

29
. i:.;:!.:! - •-•.:•• .V. '•' . • rtsW MJ::.::' • •••''' •'* ' • • • '::* '; '

.:;::' '^'-' EM : H; i |M
• ii 1 l ;v- ¥;,--:;s«f-::.
• Ml m:j»--m
. ; - - .••„,:!.. ' | | ' . •:'. ----- ; 1.':J't; .

Rys. 6. Struktura kompozytów: a — Al(Mg)-WO3-PbO wyżarzonego 6 godz. w temperaturze 873 K, b — Al-Nb2O3 wyżarzonego
100 godz. w temperaturze 873 K, M — osnowa Al lub Al(Mg), P — pory, F — ziarna fazy międzymetalicznej, Pb — wydzielenia
bogate w ołów, W — wydzielenia bogate w wolfram (najczęściej pozostałość WO3)
Fig. 6. Structure of composites (STEM): a — AlMg-WO3-PbO sample annealed for 6 h at 873 K; b — AlNb2O3 sample annealed for
100 h at 873 K; M — matrix, P — pores, F — intermetallics, Pb — Pb-rich particles, W — W-rich particles and remained WO3 inclusions

2000
Zmiana objętości wskutek tworzenia się fazy międzymetalicznej jest
m 200
w większości przypadków dodatnia. Można więc sądzić, że lokalny
wzrost ziarn fazy międzymetalicznej w miejscu istniejącej poprze-
dnio cząsteczki tlenku powinien skutecznie zapobiegać występowa- 1500 -Nb
niu porowatości w badanych kompozytach.
Podobnie jak w materiale A1-V2O5, również w przypadku kom-
pozytu A1-WO3 proces redukcji tlenków wolframu podczas wyża- 222

rzania prowadzi do tworzenia się silnie dyspersyjnych tlenków alu- 1000 311
minium i ziarn fazy międzymetalicznej [12]. Redukcja tlenku wol-
220
framu powinna spowodować redukcję objętości o ok. 32,6 %.
Jednakże równoczesne tworzenie się fazy międzymetalicznej typu
500
A112W w dużym stopniu zapobiega wzrostowi porowatości i całko- O
wita zmiana objętości po utworzeniu ziarn fazy międzymetalicznej
jest dodatnia i wynosi ok. +9 % [7, 13] Jak wspomniano wcześniej, O
obserwacje elektronomikroskopowe kompozytu Al-WO3-PbO wy-
żarzanego w czasie krótszym niż 2 godz. nie wykazały obecności 20 80
dużych ziarn fazy A112W. Ziarna fazy, utworzone również w wyniku 0
dłuższego wyżarzania w temperaturze 873 K są zbyt małe, aby moż-
na było stwierdzić ich obecność wykonując obserwacje struktury za Rys. 7. Analiza rentgenowska składu fazowego próbki kompozytu
pomocą mikroskopu optycznego. W tym przypadku konieczne jest Al-Nb2O5 wyżarzonego 12 godz. w temperaturze 873 K. Piki
wykonanie obserwacji strukturalnych za pomocą mikroskopii ele- charakterystyczne dla aluminium opisano wskaźnikami
ktronowej. płaszczyzn krystalograficznych
Na rysunku 6a pokazano charakterystyczną strukturę kompozy- Fig. 7. X-ray analysis of the phase composition of the Al-Nb205
tu Al-WO3-PbO wyżarzonego 6 godz. w temperaturze 873 K. Zna- composite sample annealed for 12 hours at the temperaturę
czna porowatość materiału wynika przede wszystkim z redukcji of 873 K. The peaks characteristic for aluminium have been
tlenku ołowiu. Początkowe stadium wzrostu ziarn fazy międzyme- described by crystallographic planes indices
talicznej widoczne jest na rysunku w miejscach, w których literą F
zaznaczono ciemniejsze ziarna typu A112W. Zauważalny jest efekt żarzanie w wysokiej temperaturze nie powoduje powstania tak du-
ukierunkowanego „wypływania" wolframu z redukowanej cząstecz- żych ziarn fazy międzymetalicznej, jak pokazano na poprzednim
ki WO3 do osnowy, który sugeruje niepełny kontakt powierzchni przykładzie kompozytu A1-V2O5.
tlenku z osnową aluminium. W badaniach początkowego stadium Znaczny wzrost porowatości wynikający z reakcji chemicznej
redukcji tlenków w różnych materiałach często obserwowano two- między osnową aluminium a ziarnami tlenku stwierdzono również
rzenie się cienkiej warstwy aluminium wzbogaconej w tlen wokół dla kompozytu Al-Nb2O5 wyżarzanego 100 godz. w temperaturze
cząstki MeO. Tak więc, zarówno tworząca się otoczka tlenkowa lub 873 K [15]. Redukcja tlenku Nb2O3 do postaci metalicznego niobu
bardzo cienka szczelina oddzielająca cząstkę MeO od osnowy, mogą i tlenku aluminium prowadziłaby teoretycznie do znacznej lokalnej
być przyczyną jednostronnego, wąskiego strumienia dyfuzji Me do redukcji objętości (tabl. 2). Jednakże tworzące się wydzielenia fazy
osnowy. Wzrost ziarna fazy międzymetalicznej, który wiąże się międzymetalicznej prowadzą do skutecznego zwiększenia objętości
ze wzrostem objętości, prawdopodobnie wywołuje „nacisk" rosną- właściwej, podobnie jak w poprzednich omawianych materiałach.
cego ziarna na cząstkę redukowanego tlenku i w ten sposób zostaje Badania składu chemicznego wydzieleń w wyżarzonych kompozy-
podtrzymany kontakt między osnową a redukowaną cząstką. tach wskazywały, że preferowany jest wzrost fazy międzymetalicz-
W miejscach, w których można zauważyć niewielkie, szare ziarna nej o możliwie największej zawartości aluminium, nawet, jeśli zgod-
fazy międzymetalicznej, nie zauważa się jednak pustek, tak jak nie z układem równowagi fazowej należałoby spodziewać się ziarn
w miejscach wzbogaconych w ołów. Należy zaznaczyć, że w przy- kilku rodzajów faz o różnej zawartości aluminium i niobu.
padku kompozytów Al-WO3-PbO i A1-WO3 nawet długotrwałe wy- Obecność ziarn fazy Al 3 Nb w strukturze wykazały wyniki rentgeno-

30
wskiej analizy fazowej przedstawione na rysunku 7. Ziarna fazy w podwyższonej temperaturze.
międzymetalicznej w wyżarzonym kompozycie Al-Nb2O5, analizo- Szczególnie duże odkształcenia można uzyskać w próbie ściska-
wano również za pomocą analitycznego mikroskopu elektronowego. nia, gdy rozkład naprężeń utrudnia rozwój pęknięcia w materiale.
Skład chemiczny ziarn z dużą dokładnością odpowiadał stechiome- Kompozyty A1-V2O3 i Al-Nb2O3 odkształcane w zakresie tempera-
trii fazy międzymetalicznej typu Al 3 Nb. tury 570-5-873 K wykazują możliwość odkształcenia logarytmiczne-
Zmiany strukturalne, wynikające z redukcji tlenków, dyfuzji zre- go do wartości ok. 0,3 praktycznie bez pęknięcia próbki [12-5-15].
dukowanego składnika metalicznego do osnowy aluminium i two-
Przykłady charakterystyk odkształcania kompozytu A1-V2O3 uzy-
rzenia się ziarn fazy międzymetalicznej, wykazują istotny wpływ na
skane w próbach ściskania przeprowadzonych w zakresie tempera-
własności mechaniczne kompozytów. Proces wyżarzania, zwłaszcza
tury 573-5-903 K pokazano na rysunku 9a [14]. Przebieg zależności
w początkowym stadium, wywołuje zdrowienie struktury dysloka-
cyjnej oraz prowadzi do wzrostu spójności poszczególnych ziarn
składników strukturalnych wskutek krótkozasięgowych procesów 200
dyfuzyjnych pomiędzy nimi. Dodatkowe umocnienie wywołane
tworzeniem się dyspersyjnych wydzieleń A12O3 i ziarn fazy mię-
dzymetalicznej powoduje, że na wykresach zależności twardości od
czasu wyżarzania można stwierdzić występowanie maksimum twar-
dości, przypominające efekt zmian twardości podczas starzenia prze-
mysłowych stopów aluminium umacnianych wydzieleniowo.
Na rysunku 8 pokazano wpływ czasu na twardość kompozytów
A1-V2O5 i Al-Nb2O5 wyżarzanych w temperaturze 873 K [12-5-15].
Twardość kompozytu A1-V2O5 wzrasta od wartości HB 114 dla
materiału wyjściowego do HB 167 dla materiału wyżarzonego 6
godz./873 K. Odpowiednio, dla kompozytu Al-Nb2O5 twardość
wzrasta od HB 121 do HB 186 po wyżarzeniu w tej samej tempera-
turze w czasie 12 godz.
Podczas wyżarzania kompozytu Al-Nb2O5 tlenek niobu w ciągu
kilkudziesięciu godzin uległ praktycznie całkowitej redukcji. Ilość
ziarn fazy międzymetalicznej Al 3 Nb, utworzonych w strukturze ma-
100
teriału wyżarzonego 12 godz./873 K była dostatecznie duża, aby 1 10 100 1000
możliwe było zidentyfikowanie fazy Al 3 Nb metodą fazowej analizy
Czas wyżarzania, godz.
rentgenowskiej (rys. 7).
Własności mechaniczne i twardość kompozytów znacznie prze-
kraczają wartości charakterystyczne dla czystego aluminium i wielu Rys. 8. Wpływ czasu wyżarzania na twardość kompozytów
jego stopów (tabl. 1). Wadą ich może być mała plastyczność, prze- A1-V2O5 i Al-Nb2O5 wyżarzanych w temperaturze 873 K [13, 14]
jawiająca się małym wydłużeniem w próbie rozciągania. Należy Fig. 8. Hardness vs. annealing time curves received for A1-V2O5
jednak podkreślić, że własności plastyczne są znacznie większe and Al-Nb2O5 composites annealed at 873 K [13, 14]

3 300 b 500
•AI-Nb5*10-4s-1
-AI-Nb 5*10-3s-1
400 -AI-V 5*10-4s-1
Q_ -AI-V 5*10-3s-1
oT
c
300-1
l
n

| 200

l
Q.
n
z
100 Aluminium

0,1 0,2 0,3 0,001 0,0015 0,002 0,0025 0,003 0,0035


Odkształcenie logarytmiczne, ln(h„/h)
1/T, K-1

Rys. 9. Wpływ temperatury na: a — przebieg krzywych odkształcania kompozytu A1-V2O3, (próba ściskania z prędkością odkształcenia
5 • 10~3 s"1 — linia kreskowa cienka, 5 • l O"4 s"1 — linia ciągła pogrubiona), b — wpływ temperatury na wartość maksymalnych
naprężeń uplastyczniających dla kompozytów A1-V2O3 i Al-Nb2O3 oraz czystego aluminium (prędkość odkształcania zaznaczono
na rysunku) [12, 14,20]
Fig. 9. Ań effect of temperaturę on: a — stress-strain curves for the A1-V2O3 composite (compression test with a strain ratę of 5 • 10"3 s"1
— thin dashed linę, 5 • l O"4 s"1 — bold solid linę); b — magnitude of maximum yield stress for the A1-V2O3 and Al-Nb2O3 composites
and for pure aluminium (the strain ratę is given in the figurę) [12, 14, 20]

31
CT-e, wykazujący tendencję do ustalania się wartości naprężenia Literatura
uplastyczniającego, jest charakterystyczny dla materiałów ulegają-
cych zdrowieniu dynamicznemu [19]. W przypadku badanych kom- 1. Fan G. J., Song X. P., Qwn M. X., Hit Z. Q.: Explosive reaction during
pozytów, nieznaczne obniżenie naprężeń uplastyczniających w za- mechanical alloying of the Si/PbO system. Scripta Materialia 19%, t. 35, s. 1065.
2. Wu J. M., Li Z. Z.: Nanostructured composite obtained by mechani-
kresie większych odkształceń może być wywołane rozwojem mikro-
cally driven reduction reaction of CuO and Al powder mixture. Journal of
pęknięć poprzedzających zniszczenie próbki. Alloys and Compounds, 2000, t. 9, s. 299.
Wpływ temperatury odkształcania na wartość maksymalnego 3. FogagnoloJ. B., VelascoF., Robert M. H., TorrablaJ. M.: Effectof
naprężenia uplastyczniającego w próbie ściskania kompozytów mechanical alloying on the morphology, microstructure and properties of
A1-V2O3 i Al-Nb2O3 pokazano na rysunku 9b. Dla porównania, na aluminum matrix composite powders. Mater. Sci. Eng. 2003, t. A342, s. 131.
rysunku zaznaczono również wartość ustalonego płynięcia plastycz- 4. Kim D. G., Kaneko J., Sugamata M.: Structures and properties of
nego dla aluminium [20]. Wartości naprężeń uplastyczniających dla Mechanically Alloyed Aluminum-Transition Metal Oxide (V2Os, Nb2Os,
obydwu kompozytów odkształcanych w zakresie podwyższonej TaaOs) Powders and their P/M Materials. Journ. Japan Inst. Metals 1993,
t. 57, s. 1325.
temperatury są podobne i jedynie nieznacznie zaletą od składu che-
5. Kaneko J., Sugamata M., Blaz L., Kamei R.: Aluminum Based Mate-
micznego i wcześniejszej obróbki cieplnej kompozytów. Jak już rials Containing Low Melting and High Melting Metals Produced by Mecha-
wspomniano, zwraca uwagę znaczny zakres odkształcenia plastycz- nical Alloying with Addition of Metal Oxides. Materials Science Forum
nego, w zakresie którego możliwa jest przeróbka plastyczna kompo- 2002, t. 396+402, s. 161.
zytów. 6. Kaneko J., Sugamata M., Blaz L., Kamei R.: Aluminum — Low
Stosunkowo powolny przebieg zmian strukturalnych wywoła- Melting Metal Alloys Prepared by Mechanical Alloying with Addition of
nych reakcją chemiczną i rozrostem ziarn w warunkach wysoko- Oxide. Key Engineering Materials 2000, t. 188, s. 73.
temperaturowego odkształcania, stwarza korzystne warunki dla 7. Blaz L, Kaneko J., Sugamata M., Kamei R.: Structural features of
mechanically alloyed Al-PbO and Al-PbO-WCb composites. Mater. Sci. Eng.
utrzymania silnie rozdrobnionej struktury w odkształcanym materia-
2003, t. A349,s. 111.
le. Warto zaznaczyć, że istotnym warunkiem zachowania spójności 8. Kim D. G., Kaneko J., Sugamata M.: Preferential Oxidation of Mg in
materiału w czasie kształtowania wyrobów z kompozytów jest od- Mechanically Alloyed Al-Mg-O Based Systems. Mater. Trans. JIM 1995,
powiedni dobór sposobu odkształcenia, który zapewniając składową t. 36, s. 305.
hydrostatyczną stanu naprężenia utrudnia rozwój mikropęknięć 9. Lu L, Lai M. O., Ng C. W.: Enchanced mechanical properties of
i makroskopowe pękanie materiału. Al-based metal matrix composite prepared using mechanical alloying. Mater.
Sci. Eng. 1998, t. A252, s. 203.
Wnioski 10. YamazakiA., Kaneko J., SugamataM., BlazL.: Mechanical Alloying
of Magnesium and Mg-Al Alloy with Addition of MnO2 and FeaOs. Materials
1. Wysokie własności mechaniczne kompozytów metalicznych Science Forum 2003, t. 419+422, s. 829.
uzyskanych metodą mechanicznej syntezy metali lekkich z dodat- 11. Kaneko J., YamazakiA., SugamataM., BlazL.: SynthesisofMagne-
sium-Particulate Composites by Thermomechanical Processing, Materials.
kiem 8+10 % tlenków innych metali wynikają z silnego rozdrobnie-
Materials Sc. Forum 2003, t. 426+432, s. 1965.
nia struktury osnowy i nanometrycznych wymiarów ziarn składni- 12. Blaz L., Sierpinski Z., Tumidajewicz M., Kaneko J., Sugamata M.:
ków strukturalnych. W temperaturze pokojowej plastyczność kom- Structures and hot deformation of Al-YaOs mechanically alloyed composite.
pozytów jest niewielka, nie przekracza 1+5 % wydłużenia w próbie Journal of Alloys and Compounds, (Proceedings of 9" T International Symposium
rozciągania. W próbie ściskania przeprowadzonej w zakresie pod- on Physics of Materials ISPMA9, Praga, Czechy 1+4.IX.2003 r.) (w druku).
wyższonej temperatury (623+903 K) stwierdzono dobrą plastycz- 13. Blaz L., Kaneko J., Sugamata M.: Microstructural Evolution in
ność badanych materiałów, uzyskując odkształcenia powyżej 30 % Mechanically Alloyed Al.-Heavy-Metal oxide composites. Materials Chemi-
bez zniszczenia próbki. stry and Physics 2003, t. 81, s. 387.
2. Struktura kompozytów wytwarzanych metodą mechanicznej 14. Blaz L., Sierpinski Z., Tumidajewicz M., Kaneko J., Sugamata M.:
Structure evolution at annealed and hot deformed Al-V-2Os composite.
syntezy zmienia się w warunkach działania podwyższonej tempera- Materials Science and Technology (w druku).
tury z powodu nieodwracalnych zmian wywołanych reakcją chemi- 15. Blaz L., Kaneko J., Sugamata M., Sierpinski Z, Tumidajewicz M.:
czną między osnową a tlenkami MeO. W wyniku redukcji tlenków Structural aspects of annealing and hot deformation of Al-NbzOs mechani-
związanej z tworzeniem się silnie dyspersyjnych tlenków aluminium cally alloyed composite. Artykuł przygotowany do druku w Materials Scien-
i cząstek czystego metalu Me, znacznie wzrasta porowatość materiału. ce and Technology.
3. Zastosowanie dodatku tlenków MeO, w których zredukowany 16. Blaz L., Kaneko J., Sugamata M., Tumidajewicz M.: Wpływ tempe-
metal Me tworzy fazy międzymetaliczne z metalem osnowy (Al, ratury na strukturę kompozytów Al-WOa i Al-PbO-WOs wytworzonych
metodą mechanicznego stopowania. Materiaiy Konferencji Naukowej „Me-
Mg), przeciwdziała wzrostowi porowatości materiału pod warun-
tale Nieżelazne 2002". Wydaw. AGH, Wydz. Metali Nieżelaznych, Kraków,
kiem, że tworzące się ziarna fazy międzymetalicznej powodują lo- 2002, s. 139+150.
kalny wzrost objętości właściwej. Stwierdzono, że podczas wyżarza- 17. FujiH., AkiyamaH., Kaneko J., SugamataM., BlazL.: Al-Sc Master
nia kompozytów A1-V2O5 i Al-Nb2O5 następuje początkowo wzrost Alloy Prepared by Mechanical Alloying of Aluminum with Addition of
anastępnie zmniejszenie twardości. Przyczyną początkowego wzro- SC2O3. Mater. Trans. JIM 2003. t. 44, s. 1049.
stu twardości kompozytów jest przede wszystkim tworzenie się 18. Yin Z., Pan Q., Zhang Y., Jiang F.: Effect of minor Sc and Zr on the
dyspersyjnych wydzieleń A12O3 i ziarn fazy międzymetalicznej. Na- microstructure and mechanical properties of Al-Mg based alloys. Materials
tomiast efekt „przestarzenia" wynika z rozrostu ziarn i wzrostu po- Science and Engineering A, 2000, s. 151.
19. Blat L.: Dynamiczne procesy strukturalne w metalach i stopach.
rowatości, która zależy od rodzaju fazy międzymetalicznej i chara-
Wydaw. AGH, Kraków 1998.
kterystycznej dla niej objętości właściwej.
20. Ormerod H., Tegart McG. W. J.: Resistance to Deformation of
4. Metoda mechanicznej syntezy metali lekkich i niektórych Super-Pure Aluminum at High Temperatures and Starin Rates. Jour. Inst.
tlenków metali może być wykorzystana do produkcji zaprawy sto- Met. 1960+1961,t.9,s.94.
powej przez wykorzystanie reakcji chemicznej w stanie stałym mię-
dzy osnową kompozytu a wprowadzonym tlenkiem metalu. Przykła- Prace badawcze wykonano w ramach gruntu KBN nr:
dem jest metoda wytworzenia zaprawy stopowej Al-Sc na drodze 4 T08A 00122. Autor bardzo dziękuje współpracownikom z Nihon
wyżarzania kompozytu Al-ScO2. Koszty redukcji tlenku skandu University i Wydziału Metali Nieżelaznych AGH za współpracę
w wyniku redukcji tlenku ScO2 w fazie stałej są zachęcające z eko- badawczą oraz wspólne opracowanie wcześniejszych publikacji,
nomicznego punktu widzenia. które objęty większość wyników opisanych w niniejszym opracowaniu.

32
POWDER METALLURGY

Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : prof. zw. dr inż. S T A N I S Ł A W S T O L A R Z

MACIEJ SULOWSKI Rudy Metale R 50 2005 nr l


UKD621.762.5:669.14.018.29:669.15'74

WARUNKI WYTWARZANIA
SPIEKANYCH KONSTRUKCYJNYCH STALI MANGANOWYCH
Część II: SPIEKANIE

W artykule zaprezentowano stan wiedzy dotyczący spiekania stali manganowych. Jest on również drugą częścią cyklu
artykułów poświęconych produkcji konstrukcyjnych spieków żelazo-mangan-węgiel. Autor zwraca w nim szczególną uwagę
na parametry procesu spiekania, jak również opisuje zagadnienia związane z parowaniem i sublimacją manganu.
Słowa kluczowe: proces spiekania, stale konstrukcyjne.

CONDITIONS OF FABRICATION
OF THE SINTERED CONSTRUCTIONAL MANGANESE STEELS.
Part II: SINTERING

State-of-the art in thefield ofmanganese steels sintering has been presented. It is pan two of a series ofpapers dedicated
to the production of constructional sinters iron-manganese-carbon. The author draws particular attention to the parameters
of the sintering process, and describes the issues related to evaporation and sublimation ofmanganese.
Key words: sintering process, constructional steels.

Parametry procesu spiekania kiel-chrom, mogących pracować w sposób ciągły do temperatury


1150°C [1]. Dla proszków o najczęściej stosowanych zakresach
Temperatura i czas spiekania wielkości cząstek, temperatura 1150 °C przy czasie spiekania wyno-
szącym 60 min nie zapewnia całkowitego rozpuszczenia się metali-
W technologii metalurgii proszków żelaza stosuje się trzy zakre- cznych pierwiastków stopowych w żelaznej osnowie, co prowadzi
sy temperatur spiekania: ok. 850 °C, od 1120 do 1150 °C oraz do niejednorodności struktury. Niejednorodność tę można zmniej-
powyżej 1250 °C. Pierwsza z nich, nie zapewniając dyfuzji węgla szyć poprzez dodatek miedzi, będącej w tej temperaturze cieczą,
oraz składników stopowych do cząstek proszku żelaza, jest wykorzy- w wyniku dyfuzji pierwiastków metalicznych w fazie ciekłej i pene-
stywana głównie w celu przeprowadzenia rekrystalizacji odkształ- tracji cieczy wzdłuż granic ziarn. Aby uzyskać strukturę o małym
conego materiału przed powtórnym prasowaniem. stopniu niejednorodności, przy spiekaniu w temperaturze 1150 °C
Temperatury z zakresu od 1120 do 1150 °C są najczęściej sto- można stosować rozpylane proszki stopowe. W tej temperaturze
sowane ze względów ekonomicznych podczas spiekania stopów spiekania możliwy jest skurcz spieku sięgający dziesiętnych części
żelazo-węgiel, żelazo-węgiel-miedź, żelazo-węgiel-miedź-nikiel, procenta [2].
żelazo-mangan-miedź. Proces ten jest realizowany w wydajnych taśmo- Stale stopowe zawierające chrom, wanad lub molibden związa-
wych piecach przelotowych, w których elementy grzejne wykonane ny w postaci węglików, wymagają często spiekania wysokotempe-
są ze stopów: żelazo-nikiel-chrom, o przykładowym składzie che- raturowego w temperaturze nie niższej niż 1280 °C. Temperatura ta
micznym 45%Fe-37%Ni-18%Cr lub 55%Fe-25%Ni-20%Cr lub ni- umożliwia całkowite rozpuszczenie większości pierwiastków stopo-

Dr inż. Maciej Sułowski — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej, Kraków

33
wych w żelazie, a tym samym uzyskanie wyrobu jednorodnego pod W tablicy l zamieszczono zalecane temperatury spiekania wy-
względem chemicznym i strukturalnym [3]. Uzyskanie tak wysokich branych materiałów metalicznych i niemetalicznych.
temperatur spiekania możliwe jest dzięki zastosowaniu w piecach Przy wytwarzaniu konstrukcyjnych spieków żelazo-mangan-
muflowych, komorowych lub przepychowych, elementów grzew- -węgiel zalecaną temperaturą spiekania jest temperatura 1200 °C
czych, wykonanych ze stopu Fe-Cr-Al o nazwie handlowej „Kan- lub wyższa [7-12]. Zastosowanie takich temperatur pozwala ujed-
thał" lub „Superkanthal", dwukrzemku molibdenu MoSi2 lub z mo- nolicić wyrób pod względem chemicznym i strukturalnym. W przy-
libdenu [1,4], pozwalających na spiekanie materiału w temperatu- padku spiekania wysokotemperaturowego możliwe jest uzyskanie
rach odpowiednio 1400, 1700 i 1800 °C [5], Spiekanie w piecach w spiekanym układzie fazy ciekłej, która dodatkowo intensyfikuje
z wyłożeniami z molibdenu może odbywać się tylko w atmosferze proces, a także przyczynia się do uzyskania spieków o pożądanej
strukturze i własnościach. Ponadto, w wyższych temperaturach pro-
ochronnej z uwagi na niebezpieczeństwo jego sublimacji. Ponadto
cesy dyfuzyjne transportu materii zachodzą zdecydowanie szybciej,
do spiekania wysokotemperaturowego stosuje się elementy grzew-
co pozwala na skrócenie czasu spiekania bez pogorszenia własności
cze z węglika krzemu SiC, tzw. „Sility" pracujące do temperatury
spieków. Jednak spiekanie wysokotemperaturowe z uwagi na wyso-
1450 °C, oraz „Crusility", mogące działać do temperatury 1650 °C kie koszty nie jest szeroko stosowane na skalę przemysłową [3].
[6]. Podczas spiekania wysokotemperaturowego przez 60 min, przy
zastosowaniu proszku żelaza, o najczęściej stosowanych zakresach Atmosfery spiekania
wielkości cząstek i proszków dodatków stopowych o małych wy-
miarach cząstek, możliwe jest uzyskanie spieku o małej niejedno- Dobór właściwego rodzaju oraz odpowiedniej ilości składników
rodności struktury. Należy się tu liczyć z możliwością wystąpienia stopowych pozwala kształtować strukturę materiału, a przez to daje
skurczu rzędu 2 % [2]. możliwość decydowania o własnościach gotowego wyrobu. Kontro-
la składu chemicznego atmosfery spiekania umożliwia uzyskanie
Tablica l spiekanych materiałów konstrukcyjnych o dużej zawartości węgla
Temperatury spiekania charakteryzuj ący ch się małą tolerancją wymiarową, dużą twardością
materiałów metalicznych i niemetalicznych [1] oraz odpornością na ścieranie. Niewłaściwy dobór atmosfery spie-
kania może być przyczyną odwęglenia i obniżenia twardości spieku,
Table l pociągającą za sobą obniżenie odporności na ścieranie wytwarza-
Temperatures of sintering of metallic nych wyrobów. Zastosowanie podczas spiekania jako atmosfer ga-
and non-metallic materials [1] zów o wysokiej czystości, a także właściwy dobór składu chemicz-
nego atmosfery, daje możliwość spiekaniapierwiastków szczególnie
Temperatura narażonych na utlenianie z uwagi na ich wysokie powinowactwo do
Materiał
spiekania, °C tlenu — manganu, chromu, tytanu, aluminium. Proces spiekania
prowadzi się wtedy w próżni lub przy zastosowaniu odpowiednich
Stopy aluminium 590^-620 atmosfer ochronnych. Obecnie wysoko rozwinięte technologie po-
Miedź 600^-900 zwalają na wykorzystywanie do budowy pieców materiałów za-
Brąz 740+-780 awansowanych technologicznie. W piecach tych możliwe jest prze-
Mosiądze 890^-910 prowadzenie spiekania wysokotemperaturowego w temperaturach
Nikiel 1000-1150 od 1250 do 1300 °C [2]. Wysoka temperatura, w połączeniu z odpo-
wiednią pod względem składu chemicznego i punktu rosy atmosferą,
Fe-C, Fe-Cu-C umożliwia intensywną redukcję tlenków metali, które w niższych
Fe-Cu-Ni 1120 temperaturach spiekania nie ulegają redukcji [13].
Fe-Mn-Cu Zwyczajowo atmosfery spiekania klasyfikuje się z uwagi na
sposób oddziaływania ze wsadem zgodnie ze schematem zamiesz-
Fe-Cu-Ni-Mo (Distaloy) 1120-1200 czonym na rysunku l [2].
Z termodynamicznego punktu widzenia, przebieg reakcji chemi-
Fe, Fe-Cu, Fe-Cu-Ni cznej jest charakteryzowany poprzez warunki równowagi pomiędzy
1200-1280 substratami i produktami [14]
Fe-Cr, Fe-Cr-Cu
A + 5 o C+ D (1)
Fe-Mn 1280
gdzie
Fe-Cr (Cr3C2) A, B — substraty reakcji,
Fe-V (węgliki) C, D — produkty reakcji.
Fe-W (węgliki) powyżej 1280 Równowaga układu jest osiągana, gdy nie zachodzi samorzutna
Fe-Mn-V-Mo-C wymiana energii swobodnej Gibbsa pomiędzy układem a otocze-
Fe-Mn-Cr-Mo-C niem, czyli gdy AG = 0. Warunki równowagi wyraża stała równo-
wagi reakcji, określona zależnością (2) [14]:
Żelazo ektrolityczne, karbonylowe, Al-Ni-Fe [C] [D]
1200-1300 (2)
(materiały magnetycznie twarde i miękkie) [A] [B]

Węgliki spiekane 1200-1400 gdzie


stopy ciężkie 1300-1600 K— stała równowagi reakcji,
Stopy wolframu 1400-1500 K=flT), [A], [B], [C], [D] — koncentracje substratów i produktów
Azotki 1400-2000 reakcji reprezentowane przez ich ciśnienia cząstkowe.
MoSi, (elementy grzewcze) do 1700
Atmosfery zawierające tlen
Tlenek aluminium A12O3 - • ceramiczne Kiedy metal jest nagrzewany w powietrzu lub w atmosferze
1800-1900
narzędzia skrawające zawierającej tlen, pomiędzy metalem a tlenem zachodzi reakcja,
którą ogólnie można zapisać jako
W, Mo, Ta 2000-2900
2 Me + O, = 2 MeO (3)

34
Rys. 1. Klasyfikacja atmosfer spiekania ze względu na sposób oddziaływania ze wsadem [2]
Fig. l. Classification of sintering atmospheres' with respect to a method of interaction with a charge

Reakcja ta zachodzi spontanicznie w kierunku tworzenia tlen- obojętną z powodu tworzenia się azotków, utwardzających osnowę
ków z uwagi na to, iż energia swobodna AG przyjmuje wartość metaliczną [14, 27].
ujemną. Warunki równowagi reakcji utleniania można znaleźć wy- Próżnia
korzystując diagram Ellinghama-Richardsona [14, 15]. Prowadzenie spiekania w próżni daje możliwość łatwego usu-
Atmosfery przemysłowe zawierające wilgoć przyczyniają się do nięcia zaadsorbowanych gazów z powierzchni proszku. Wystarcza-
obniżenia potencjału redukcyjnego, który jest odpowiedzialny za jąco wysokie ciśnienie par metalu obniża koncentrację tlenu w po-
ochronę spiekanego wyrobu przed utlenieniem [2]. Parametrem staci atomowej. Warunki termodynamiczne pozwalają również na
decydującym o jakości atmosfery spiekania jest tzw. punkt rosy [15], ochronę wypraski przed nadmiernym utlenieniem, a także sprzyjają
będący miarą zawartości pary wodnej w atmosferze. Odpowiednio dysocjacji cieplnej tlenków, azotków, wodorków. Najlepsze wyniki
niski punkt rosy i dostatecznie wysoka temperatura spiekania, po- podczas spiekania w próżni osiąga się wówczas, gdy w procesie
zwalają na właściwą ochronę wyrobu przed utlenieniem [14+18]. bierze udział faza ciekła. Podczas spiekania w próżni polepsza się
Ponadto obniżanie punktu rosy i zawartości tlenu w atmosferze spieka- zwilżalność i ma miejsce intensywne zagęszczenie spiekanego ma-
nia do bardzo małych wartości przeciwdziała odwęglaniu spieków [19]. teriału. Aktywująca proces spiekania faza ciekła rozmieszczona jest
Przy produkcji konstrukcyjnych spieków żelazo-mangan-wę- wówczas bardziej równomiernie w objętości spieku. Jednak spieka-
giel, z uwagi na duże powinowactwo manganu do tlenu oraz trudno- nie w próżni pociąga za sobą problemy związane z intensywnym
ści z redukcją jego tlenków, wymaga się atmosfer spiekania o wyso- odparowywaniem pierwiastków o stosunkowo dużej prężności par.
kiej czystości, zapewniających nieutlenianie się manganu według Zaliczyć do nich można np. mangan, chrom [28].
zależności (3). Stosowana do spiekania atmosfera zdysocjowanego W tablicy 2 zamieszczono wartości ciśnienia par niektórych
amoniaku, nawet po oczyszczeniu jej w katalizatorze palladowym pierwiastków w różnych temperaturach [29].
poprzez przeprowadzenie tlenu w parę wodną i następnie jej usunię- Jak wynika z wykresu, mangan wykazuje najwyższą prężność
cie przez sita molekularne, silikażel i wymrażarki, nie zapobiega par. Może on parować i ulegać kondensacji na cząstkach żelaza. [2,
tworzeniu się tlenków manganu. Dopiero ciśnienie cząstkowe tlenu 29]. Część manganu, która uległa odparowaniu, może ulec utle-
wynoszące l O-*-16 Pa przeciwdziała utlenianiu się manganu zgodnie nieniu, a także może zostać utracona wskutek usunięcia go przez
z reakcją określoną wzorem (3) [3]. atmosferę, co powoduje niewielkie obniżenie zawartości manganu
Stosowanie suchych atmosfer przy jednocześnie wysokim sto- w spieku.
pniu wypełnienia przestrzeni pieca oraz przy dużej powierzchni
właściwej spieków, pozwala na uniknięcie problemów związanych Atmosfery redukujące
z tworzeniem się warstwy tlenków. Wymagania te nie zawsze są
Wodór
możliwe do realizacji podczas produkcji na skalę przemysłową.
Czysty, suchy wodór jest bardzo dobrym reduktorem, szczegól-
Jednym ze sposobów przeciwdziałania utlenianiu jest spiekanie
nie w przypadku redukcji tlenków metali o dużym powinowactwie
kształtek w półhermetycznych łódkach lub w zasypce [2, 6+9, 20-5-23,
do tlenu. Otrzymywany j est przez elektrolizę wody lub przez rozkład
24-26].
Tablica 2
Atmosfery obojętne
Ciśnienia par niektórych pierwiastków w różnych temperaturach
Argon i hel
Atmosfera argonu i helu jest, z chemicznego punktu widzenia, Table 2
całkowicie obojętna. Niestety z uwagi na wysokie koszty otrzymy- Pressure of the yapours of some elements
wania, gazy te wykorzystuje się jedynie do celów specjalnych. Poza at different temperatures [29]
tym, obecność w tych atmosferach choćby niewielkiej ilości zanie-
czyszczeń wywołuje reakcje, które przyczyniają się do zmian na Pier- Ciśnienie, Pa, w temperaturze
powierzchni spiekanego materiału [14].
Azot stek 900 °C 1000°C 1100°C 1200°C
Atmosfera azotu jest jedną z najtańszych atmosfer stosowanych
podczas spiekania. Do jej wytworzenia wykorzystuje się dysocjację Si 2,25xl(T
7
5,40x10^ 8,13xlO~
5
8,44x10-"
amoniaku, która pozwala uzyskać azot w postaci cząsteczkowej. Fe 2,99x1 0"
6
6,47xlO'
5
8,85x10^ 8,40xłO~
3

W atmosferze azotu poddaje się spiekaniu np. żelazo, miedź, nikiel, Cr l,08xl(T 5
2,36xlO-4 3,26xlO-3 3,13xlO-2

czyli metale o małym powinowactwie do azotu. Podczas spiekania Cu 4,23x10"' 6,10xlO-


3
5,94xlO-
2
4,23x10-'
metali charakteryzujących się większym powinowactwem do azotu, Mn 0,38 3,23 19,88 94,68
np. molibdenu lub chromu, atmosfery tej nie można traktować jako

35
Tablica 3 przyczyniło się do zmian na powierzchni materiału [19].
Zależność pomiędzy temperaturą punktu rosy a zawartością Najczęściej stosowaną atmosferą będącą mieszaniną azotu i wo-
wilgoci w atmosferze [1] doru jest zdysocjowany amoniak, zawierający 25 % obj. azotu
Table 3 i 75 % obj. wodoru, który otrzymuje się poprzez katalityczny rozkład
Dependence between dew point temperaturę
and humidity of atmosphere [1]
0,5
Punkt rosy, °C 37 27 15 5 0 -7 -18 -29 -40 s?

Zawartość .1 O,
4
7 3,5 1,75 0,82 0,60 0,37 0,15 0,06 0,02
wilgoci, % obj.

0,3
węglowodorów: gazu ziemnego, propanu, butanu. Węglowodory są
N
mieszane z parą wodną i ogrzewane. Wytworzoną w wyniku reakcji 0,2
w katalizatorze mieszaninę wodoru i tlenku węgla poddaje się po- 0 1 3 5 10 15 20 25 30
nownie działaniu pary, która utlenia tlenek węgla do dwutlenku Zawartość wodoru w atmosferze N2 - Hj, % obj.
węgla. Po wypłukaniu dwutlenku węgla, otrzymuje się wodór o tem-
peraturze punktu rosy -30 °C [1]. Redukcja wodorem przebiega Rys. 2. Wpływ zawartości wodoru w atmosferze
według reakcji wyrażonej wzorem (4) [14, 27] azotowo-wodorowej na zmianę wymiarów spiekanych stali
na bazie proszku Hoeganaes A1000 z zawartością 0,7 % C [19]
MeO + H2 Me + H2O (4)
Fig. 2. Ań effect of hydrogen content in nitrogen-hydrogen
Reakcja ta jest kontrolowana stosunkiem ciśnień cząstkowych atmosphere on a change of dimensions of the Hoeganaes A1000
wodoru i pary wodnej. Zredukowanie tlenku, dla którego zmiana powder based sintered steels containing 0.7 % C [19]
energii reakcji utleniania leży powyżej linii równowagi na diagramie
Ellinghama-Richardsona nie stanowi problemu [14-^18], ale możli-
wa jest również redukcja tlenku metalu, mającego większe powino-
wactwo do tlenu niż wodór, poprzez dobranie odpowiedniego sto-
sunku ciśnień cząstkowych p(H2O)/p(H2).
Wykorzystanie czystego wodoru jako atmosfery redukującej na
skalę przemysłową jest z przyczyn ekonomicznych ograniczone [4].
Problemy stwarza również fakt, że z powietrzem tworzy on wybu-
chową mieszankę w zakresie stężeń od 4 do 74 % wodoru, przy
minimalnej temperaturze zapłonu wynoszącej 574 °C. Zwiększenie
zawartości pary wodnej w wodorze zmniejsza jego zdolność do
redukcji tlenków zgodnie z tablicą 3.
W przypadku spiekania wyrobów zawierających węgiel, wodór
może także wykazywać działanie odwęglające [27], zgodnie z re- '0135 10 15 20 25 30
akcją (5) w postaci Zawartość wodoru w atmosferze N2 - H2, % obj.
2H = CH (5)
Rys. 3. Wpływ zawartości wodoru w atmosferze
Jednak przebieg tego procesu jest bardzo wolny, nawet w tem- azotowo-wodorowej na ubytek masy spiekanych stali na bazie
peraturze przekraczającej 1000 °C, i w porównaniu z odwęglającym proszku Hoeganaes A1000 z zawartością 0,7 % C [19]
działaniem pary wodnej czy dwutlenku węgla ma małe znaczenie Fig. 3. Ań effect of hydrogen content in nitrogen-hydrogen
[14]. Aby zmniejszyć odwęglanie spieków zawierających węgiel, atmosphere on a mass loss of the Hoeganaes A1000 powder based
czysty wodór miesza się z gazami nawęglającymi [4] lub zwiększa sintered steels containing 0.7 % C [19]
się szybkość przepływu gazów przez piec [19]. Wykorzystując wy-
soki potencjał redukcyjny wodoru, atmosferę tę stosuje się np. pod-
czas spiekania stali manganowych lub chromowych [14]. 0,4
Wyniki prac [12, 30] wskazują, że podczas spiekania w atmosfe-
(U
rze wodoru wraz ze wzrostem temperatury spiekania maleje zawar-
tość tlenu i węgla w spiekanej stali konstrukcyjnej. Świadczą o tym I 0.3
istniejące przy powierzchni materiału obszary o strukturze ferryty-
cznej [31] oraz mniejsza zawartość tlenków. Przy wysokim punkcie 0,2
rosy atmosfery spiekania, w strukturze spiekanej stali manganowej
obecna jest siatka tlenków, czego nie obserwuje się przy zastosowa-
niu atmosfer spiekania o niskim punkcie rosy poniżej -60 °C [9, 22, 0,1
23,25]. o
.a
0,0
Atmosfery azotowo-wodorowe 0135 10 15 20 25 30
Zawartość wodoru w atmosferze N2 - H2, % obj.
Atmosfery spiekania będące mieszaniną azotu i wodoru pozwa-
lają uzyskać wyrób ze spiekanej stali konstrukcyjnej o dobrej jako-
ści, małych zmianach wymiarowych i zadowalającej odporności na Rys. 4. Wpływ zawartości wodoru w atmosferze
ścieranie. Ich niewłaściwe zastosowanie może przyczynić się do azotowo-wodorowej na grubość warstwy odwęglonej spiekanych
powierzchniowego odwęglenia spieku i utraty twardości na jego stali na bazie proszku Hoeganaes A1000 z zawartością 0,7 % C [19]
powierzchni. Aby zminimalizować ten efekt, należy tak dobierać Fig. 4. Ań effect of hydrogen content in nitrogen-hydrogen
i stosować atmosfery azotowo-wodorowe, zwracając szczególną atmosphere on a thickness of decarburised layer in the Hoeganaes
uwagę na zawartość wodoru w mieszance, aby ich zastosowanie nie A1000 powder based sintered steels containing 0.7 % C [19]

36
amoniaku w temperaturze ok. 1000 °C [4] zgodnie z reakcją wyra- oczyszczeniu egzogazu z dwutlenku węgla i wilgoci, w temperatu-
żoną wzorem (6) rze powyżej 1100 °C stanowi on atmosferę o działaniu obojętnym
[2] Endogaz otrzymany z propanu stwarza większe możliwości
2 NH3 o N2 + 3 H2 (6) regulowania składu atmosfery W zależności od warunków wytwa-
W zależności od zawartości wilgoci w amoniaku, punkt rosy rzania może on zawierać od 30 do 50 % obj wodoru, od 18 do 25 %
atmosfery powstałej z jego dysocjacji wynosi od -35 do -45 °C. Po obj tlenku węgla, od 28 do 48 % obj azotu, do 0,5 % obj dwutlenku
zastosowaniu adsorpcji wody z amoniaku, punkt rosy można obni- węgla, do 0,5 % obj metanu oraz do 0,5 % obj pary wodnej Punkt
żyć do -60 °C. Atmosfera zdysocjowanego amoniaku ma zastoso- rosy endogazu leży między temperaturami od O do 5 °C, ale można
wanie podczas spiekania żelaza oraz stali stopowych, zawierających go obniżyć do temperatury -20 °C i niższej [4]
miedź, nikiel, mangan, chrom, krzem. Atmosfery endo-1 egzotermiczne, powstające w wyniku spala-
Na rysunkach 2,3 i 4 przedstawiono wpływ zawartości wodoru nia metanu, należą do grupy atmosfer kontrolowanych, w których
w mieszaninie azotowo-wodorowej na zmianę wymiarów, ubytek potencjał termodynamiczny węglajest zgodny z potencjałem termo-
masy spowodowany redukcją tlenków metalu oraz na stopień odwę- dynamicznym węgla w austenicie Atmosfera endogazu pozostająca
glenia spiekanej stali otrzymanej z proszku żelaza rozpylanego Hoe- w równowadze ze stalą węglową perhtyczną w temperaturze 1100 °C
ganaes A1000 z dodatkiem 0,7 % węgla w postaci grafitu [19]. powinna mieć punkt rosy około -20 °C Ponieważ wytwornica
Jak wynika z rysunku 2, zwiększenie zawartości wodoru w at- endogazu dostarczać może atmosferę o punkcie rosy me mniejszym
mosferze od l do 10 % obj. powoduje pęcznienie spieków. W miarę niż -15 °C, tak więc aby otrzymać punkt rosy wynoszący -20 °C,
dalszego zwiększania zawartości wodoru od 15 do 30 % obj., skłon- należy do pieca w którym odbywa się proces spiekania, dodatkowo
ność do pęcznienia spieków maleje. dodać metanu, w celu ustalenia nowego składu atmosfery Wówczas
Wodór wpływa także na ubytek masy spiekanego materiału, co jednak w strefie chłodzenia bogaty w węglowodory endogaz będzie
przedstawione zostało na rysunku 3. Każdemu l % obj. wodoru się rozkładał z wydzieleniem sadzy i produktów smołowych, osa-
w mieszance odpowiada ubytek masy spieku wynoszący l ,3 % jego dzających się na wyrobach spiekanych i na mniej gorących częściach
masy początkowej. Strata masy spieczonej kształtki jest wynikiem pieca Aby me dopuścić do powstawania osadów, jako atmosferę
redukcji tlenków obecnych na powierzchni cząstek proszku. Zwię- spiekania stosuje się więc endogaz o wysokim punkcie rosy, tj ok
kszenie zawartości wodoru w zakresie do l do 5 % obj. nieznacznie -9 °C W tych warunkach w strefie spiekania następuj e odwęgleme
wpływa na zmiany masy spieku. Po przekroczeniu zawartości 5 % spieku, a w strefie przejściowej do chłodnicy uzupełnienie strat wę-
obj. wodoru w atmosferze, ubytek masy spieku ustala się na pozio- gla, ponieważ aktywność nawęglama zwiększa się z obniżeniem
mie ok. 1,18 % masy spieku. Wartość ta odpowiada zawartości temperatury Praktyka wykazała, ze przy zastosowaniu temperatur
wodoru w atmosferze wynoszącej 30 % obj. spiekania powyżej 1140 °C, intensywność odwęglamajest tak duża,
Analiza zawartości węgla na przekroju spieku (rys. 4) ukazuje ze ubytku węgla nie da się już uzupełnić Ta temperatura jest grani-
ciekawą zależność pomiędzy odwęgleniem spieku na powierzchni czną temperaturą, przy której można spiekać stale węglowe w atmo-
a stężeniem wodoru w atmosferze. Praktycznie nie zarejestrowano sferze endogazu [2]
zmian w strukturze, świadczących o odwęgleniu spieków przy za- Usuwając z atmosfery wilgoć i tlen można poprawić jej działa-
wartościach wodoru w zakresie od l do 5 % obj. Obecność wodoru nie ochronne Lepszy efekt mz wprowadzanie substancji zawierają-
w atmosferze przekraczająca 5 % obj. przyczynia się do odwęglenia cych węgiel daje odpowiedni dobór atmosfery azotowo-wodorowej
spiekanej stali węglowej, co zostało przedstawione na rysunku 4. i kontrola jej składu [19] Zamieszczony na rysunku 5 wykres
Można to wiązać z cyklicznym utlenianiem i redukcją taśmy pieca [14-18] pozwalana wybór odpowiedniej atmosfery spiekania, w za-
[19]. Aby uniknąć niekorzystnego wpływu tego zjawiska, podczas leżności od spiekanego materiału, zapobiegającej jego utlenieniu
spiekania w atmosferze azotowo-wodorowej można zastosować du- Wynika z mego, ze spiekanie np stali manganowych w tempera-
ży przepływ gazu, gdyż powstające zawirowania atmosfery w piecu
D /D
zapobiegaj ą zwiększeniu ilości pary wodnej w pobliżu taśmy. Zmia- K
H,lH,o 10* 10^ 10!
na zawartości wodoru w zakresie od l do 5 % obj. powoduje niezna-
czne obniżenie wytrzymałości spieków. Powyżej 5 % obj. wodoru
w mieszance, następuje pożądany wzrost wytrzymałości, co wiąże

t
się niestety z obniżeniem twardości powierzchniowej spieku. +45
Najodpowiedniejszymi atmosferami stosowanymi podczas spie- -50
kania wyrobów ze stali manganowych są: wodór, mieszanina 95 % 102 +10
obj. azotu i 5 % obj. wodoru lub zdysocjowany amoniak [19]. Z uwa- -20
-100
gi na bardzo dużą prężność par manganu, którego w czasie spiekania
ubywa od 10 do 20 % masy, spiekanie wyrobów ze stali mangano-
wych powinno odbywać się pod przykryciem [2, 9, 12, 20-K23,
lH -150
10'

24-^26, 31, 32] lub w specjalnych zasypkach zwanych getterami.


10' -80 =>
Podczas spiekania stali manganowych najlepsze efekty daje zasypka 0-
ochronna składająca się z: trójtlenku glinu A12O3 + 15 % masowych -200
żelazomanganu + 5 % masowych grafitu, umieszczona w piecu bez- 10"
pośrednio przed spiekanymi elementami zgodnie z kierunkiem prze-
pływu atmosfery [2, 32]. -250

10'
A t m o s f e r y endo- i egzotermiczne 500 1000 1500 2000
PH.PH.O Temperatura, "C
Aby zapobiec odwęgleniu i obniżeniu twardości powierzchnio-
wej, do atmosfery spiekania wprowadza się substancje zawierające 10° 10" 10" 10" 10"
węgiel. Są to najczęściej metan lub propan-butan. W zależności od
stosunku powietrza do metanu w procesie spalania metanu, otrzy- Rys 5 Zmiany energii swobodnej reakcji utlemama-redukcji dla
muje się atmosferę endogazu, gdy stosunek ilości powietrza do ilości wybranych pierwiastków i związków w zależności od temperatury
metanu wynosi 2,5:1, lub egzogazu, gdy stosunek ilości powietrza (fragment diagramu Elłmghama-Richardsona) [14-^18]
do ilości metanu wynosi 7:1. Stosowanie endogazu zapobiega odwę- Fig 5 Temperature-dependent free energy changes from
gleniu spieków [4], natomiast egzogaz z uwagi na dużą zawartość oxidation-reduction reactions for selected elements and
dwutlenku węgla i wilgoci ma działanie odwęglające [2, 4, 27]. Po compounds (part of the Elhngham-Richardson diagram) [14-18]

37
turze 1200 °C nie powoduje ich utlenienia tylko wtedy, jeśli zasto- patrywać to zjawisko w zależności od temperatury, ciśnienia i obję-
sowana została atmosfera o punkcie rosy mniejszym lub równym tości par manganu oraz współczynnika sublimacji. Proces parowania
-45 °C. z fazy ciekłej przebiega w sposób identyczny jak proces sublimacji.
W tablicy 4 zamieszczono składy różnych atmosfer spiekania Czynnikiem pozwalającym na zdefiniowanie tych zjawisk jest wy-
znajdujące zastosowanie przy produkcji spiekanych części maszyn, gląd powierzchni metalicznych, które ulegają zmianom [13].
natomiast w tablicy 5 ujęto grupy materiałowe spiekane w różnych Ciśnienie par manganu [13], w zależności od temperatury, wy-
temperaturach [2, 14, 27]. Numery w tablicy 4 odpowiadają nume- znaczyć można zgodnie z równaniem
rom atmosfer w tablicy 5.
logP = A - T + B - logT+ C-T+D (7)
Podstawowe zagadnienia dotyczące gdzie
parowania i subliniacji manganu P — ciśnienie par,
A,B, C, D—stałe wynoszące odpowiednio:-14920;-l,96; 0; 18,32,
Podczas spiekania stali manganowych obserwowane jest zjawi- T— temperatura w skali bezwzględnej.
sko odparowania manganu, a także jego sublimacji. Aby wytłuma- Objętość par manganu wytworzoną poprzez parowanie lub sub-
czyć warunki, w jakich następuje sublimacja manganu, należy roz- limację określić można na podstawie znajomości równania stanu

T a b l i ca 4
Zestawienie atmosfer używanych do spiekania wyrobów [14,27]
Table 4
Summary of atmospheres used in sintering technology [14,27]

Zawartość składników atmosfery, % objętościowy


Ilość powietrza
Lp. Rodzaj atmosfery
Ilość metanu 02, Punkt
N2 H2 CO CO2 CH4
ppm rosy, °C

1 Azot >99,9 <10 -65


2 Wodór (butle) — — >99,9 — —
— ^0
3 Wodór (oczyszczony) >99,9 -65
4 Azot + wodór 2*8 -40
5 Azot + zdysocjowany metanol CH3OH 12 6 * <1,5 *
6 Zdysocjowany amoniak — 25 75 — — -40
7 Bogaty egzogaz 6: 1 69 14 11 <1 +20
8 Oczyszczony egzogaz 7: 1 73,3 14,8 11,7 — -40
9 Endogaz (z C3H8) 2,5: 1 44 31 23 -15/+10
10 Endogaz (z dodatkiem metanu) 30 22 * <1,5 *
11 Argon <10 -65
12 Hel <10 -65

13 Próżnia, 10"2 Pa <-60


zależne od odgazowania
14 Próżnia, poniżej 10~5 Pa <-80

* — stosownie do wymaganego potencjału węglowego

Tablica 5
Zastosowanie atmosfer spiekania [27]
Table 5
Application of sintering atmospheres [27]

Atmosfera
Materiał
1 2 3 4 5 6 1 '8 9 10 11 12 13 14

Stopy aluminium X X X X
ALNICO X
Mosiądz X X X X
Brąz, miedź X X X X X
Węgliki spiekane X X X X
Stale szybkotnące X X
Wolibden, wolfram, kobralt X X X X X X
Materiały reakcyjne: tytan, niob, tantal, itp X X X
Stopy magnetyczne miękkie: żelazo, żelazo-nikiel, żelazo-fosfor, X X X
żelazo-kobalt, Permalloy
Żelazo-krzem X X
Stale nierdzewne X X U X
Stale niskowęglowe z dodatkiem niklu, miedzi, molibdenu, fosforu X X u X X
Stale stopowe z dodatkiem manganu i chromu U X u U X
Stale stopowe średnio- i wysokowęglowe X X X

X— zwykle stosowane, U — wymogi ostrożności

38
gazu doskonałego, które dla par manganu można zastosować z pew- Trzecim etapem jest dyfuzja manganu z powierzchni do wnętrza
nymi uproszczeniami cząstek żelaza. Proces ten jest kontrolowany przez dyfuzję objęto-
ściową, po granicach ziarn lub dyfuzję kanalikową, w zależności od
P-v. ''-_ UL r,
M'*' (8) struktury cząstek proszku żelaza.
Czwartym etapem jest reakcja par manganu z tlenem obecnym
gdzie w atmosferze spiekania. Podczas spiekania, wytworzone w czasie
P — ciśnienie par, procesu sublimacji pary manganu wydostają się z wnętrza wypraski
VG — objętość gazu, do jej powierzchni przez połączenia między porami. Mangan wdy-
m — masa, fundowuje do warstwy powierzchniowej i reaguje z tlenem, który
R — stała gazowa, dyfunduje w kierunku przeciwnym. Zjawisko to ilustruje rysunek 6.
T— temperatura w skali bezwzględnej, W obecności gazu obojętnego zmianę gradientu koncentracji
M — masa cząsteczkowa. manganu określa linia PA. W przypadku atmosfery o niskim ciśnie-
Podczas ogrzewania czystego metalu, atomy sublimują z powie- niu cząstkowym tlenu, pary manganu tworzą stałe tlenki. Gradient
rzchni. Współczynnik sublimacji z jednostki powierzchni wyznacza koncentracji manganu zmienia się wraz z linią PM, a tlenu zawarte-
zależność go w atmosferze — wraz z linią AP^; przy wyższym ciśnieniu
cząstkowym tlenu, zmiany koncentracji manganu zachodzą odpo-
logw = -3,358 + 0,5 • logM + logP - logr (9) wiednio wzdłuż linii PA2 i AP^- ParY manganu, które znajdują się
gdzie nad powierzchnią spiekanego materiału, reagują z tlenem zawartym
w — współczynnik sublimacji, w atmosferze tworząc tlenki. Są one następnie unoszone przez prze-
M — masa cząsteczkowa, pływającą atmosferę spiekania. Mangan wiążąc atomy tlenu chroni
P — ciśnienie par, spiek przed utlenieniem. Taki stan rzeczy umożliwia spiekanie stali
T— temperatura powierzchni metalu w skali bezwzględnej. manganowych w atmosferach o zwykłej czystości bez obawy ryzyka
Proces sublimacji manganu zależy od wielkości cząstek żelazo- utlenienia.
manganu lub innych dodatków stopowych zawierających mangan. Analizując powyżej przedstawione zjawisko stwierdzono,
Mangan sublimuje z warstw przypowierzchniowych stopu do atmo-
sfery dla uzyskania równowagi termodynamicznej. Zjawisko subli-
macji jest przyczyną występowania różnic w twardości na powierz-
chniach próbek. Czas sublimacji manganu określa wzór (10) [13]

T— (10)
w-S
gdzie
T — czas sublimacji,
m — masa metalu,
w — współczynnik sublimacji,
S — powierzchnia metalu.
Sublimacja i parowanie manganu podczas spiekania z fazą cie-
kłą wyjaśniają wysokie własności wytrzymałościowe stali pomimo
dużego powinowactwa manganu do tlenu oraz obecność tlenków
manganu w spiekach [33]. Można stwierdzić, że optymalna aktyw-
ność układu: proszek żelaza-faza gazowa par manganu, wymaga
występowania pewnej porowatości otwartej. Wartość ta zależna jest zewnętrzna powłoka
od własności termodynamicznych mieszanki podczas nagrzewania utworzona z par manganu
do temperatury spiekania. Pary manganu, tworzące się głównie
w czasie sublimacji i parowania, kondensują na powierzchniach czą- Rys. 6. Ciśnienie cząstkowe sublimującego manganu
stek proszku żelaza w wyprasce. Utworzenie spieku żelazu w dodat- w przepływającym gazie w warunkach izotermicznych w funkcji
kiem manganu zachodzi również poprzez dyfuzję powierzchniową. odległości od powierzchni metalu: PA — w gazie obojętnym;
PM, PA2 — w atmosferze zawierającej tlen, który utlenia pary
Etapy sublimacji manganu manganu do nielotnych tlenków; AP^j, AP^ — oznaczają
odpowiednie gradienty ciśnienia cząstkowego [13]
Proces sublimacji manganu można podzielić na cztery etapy x — odległość od powierzchni próbki, Po !U2 — ciśnienie cząstkowe tlenu
zachodzące w tym samym czasie [13]. Pierwszym z nichjest właści- w atmosferze, PA — ciśnienie cząstkowe sublimującego manganu w gazie
wy proces sublimacji. Wytworzone pary o objętości dużo większej obojętnym, AP A1 , APA2 — ciśnienie cząstkowe sublimującego manganu
niż objętość porów, wypełniają pory otwarte. Pary manganu, zwię- w atmosferze zawierającej tlen, (8<V8s;)Mn — wartość bezwzględna
kszając swoje ciśnienie cząstkowe, wypierają gazy zawarte pierwot- gradientu koncentracji manganu, (Sc/8jc)O2 — wartość bezwzględna
nie w porach. Proces ten trwa do momentu całkowitego wypełnienia gradientu koncentracji tlenu
porów parami manganu. Sublimacja manganu staje się procesem
Fig. 6. Partia! pressure of manganese sublimating in a flowing gaś
znaczącym już w temperaturach rzędu 700 °C, przy której czas
in isothermal conditions as a function of the distance from the
sublimacji cząstek manganu o wielkości 15 urn wynosi 130 s. Rów-
metal surface: PA — in inert gaś; PAl , PA2 — in the atmosphere
nież w tej temperaturze w sposób bardziej intensywny zachodzi
containing oxygen, which oxidises manganese vapours into
tworzenie szyjek pomiędzy poszczególnymi cząstkami proszku.
non-volatile oxides; APA1, AP/12 — denote respective partial
Czas niezbędny do zaniku cząstek manganu w efekcie sublimacji
pressure gradients [13]
skraca się, jeśli użyje się proszku manganu o bardziej rozbudowanej
powierzchni. x — distance from a sample surface, PsubO su2 — partial pressure
of oxygen in the atmosphere, PA — partial pressure of sublimating
Drugim etapem jest kondensacja par zachodząca w porach 3
manganese in an inert gaś, A/ ^ t , AP^ — partial pressure of sublimating
powierzchniowych wypraski, wskutek dużego gradientu koncentra- manganese in oxygen-containing atmosphere, (8r/&c)Mn — absolute value
cji pomiędzy parami manganu i czystymi powierzchniami cząstek of manganese concentration gradient, (Sc/S;t)O2 — absolute value
żelaza. of oxygen concentration gradient

39
że mangan sam dla siebie stanowi ochronę przed utlenianiem. Wy- 13. SalakA.: Powder Metallurgy International 1986,1.18, nr 4, s. 266+270.
pełnia on pory wypraski swoimi parami, ale równocześnie pary 14. SalakA., Leitner G., Hermel W.: Powder Metallurgy International
manganu reagują nad powierzchnią spiekanych wyprasek z tlenem 1981, t. 13, nr ł, s. 21+24.
znajdującym się w atmosferze, tworząc wolne, stałe tlenki, co umo- 15. Śalak A: The International Journal of Powder Metallurgy and Powder
żliwia osiągnięcie zadowalających własności spiekanych stali man- Technology 1980, t. 16, nr 4, s. 369+379.
ganowych wytwarzanych w warunkach przemysłowych [13]. 16. WyrozumskiJ.: Wpływ warunków wytwarzania na strukturę i własności
spiekanych stali Fe-3%Mn-0,7%C. AGH, Kraków 2000 [pr. magisterska].
Podsumowanie 17. Mosca E.: Sintering, Theory and Practice. Short intensive course.
EPMA, Turyn, Włochy, Październik 1996, s. 29+56.
Odmienność technologii metalurgii proszków, przejawiająca się 18. Lawley A.: Journal of Materials 1990, t. 42, nr 4, s. 12+14.
w różnym od tradycyjnego sposobie produkcji konstrukcyjnych 19. German R. M.: Powder metallurgy science. MPIF, Princeton, New
spieków żełazo-mangan-węgiel przyczyniła się do tego, że stopowe Jersey, first published in 1984.
spiekane stale manganowe nie zostały jeszcze dokładnie przebadane. 20. Mitchell S. C., Wroński A. S., Ciaś A., Stoytchev M.: Materiały
konferencyjne PM2TEC on the „Advances in Powder Metallurgy and parti-
Poznano i wytłumaczono tylko niektóre zagadnienia. Dość szeroko
culate materials". Vancouver, New Jersey, MPIF 1999, t. 3, nr 7, s. 129+144.
w publikacjach naukowych opisany został wpływ manganu na struk-
21. Ciaś A., Sulowski M., Mitchell S. C., Wroński A. S.: Materiały
turę, własności czy też zachowanie się spieku podczas procesu
konferencyjne PM2001 Powder Metallurgy Congress and Exhibitions. EP-
wytwarzania. Jednak naprzestrzeni kilkudziesięciu lat nie wykazano MA, Nicea, Francja, Październik 2001, t. 4, s. 246.
istotnej funkcji, jaką pełnić mogą parametry wytwarzania w kształ- 22.MitchellS. C., Wroński A. S., Ciaś A.: Inżynieria Materiałowa, 2001,
towaniu struktury i własności wytrzymałościowych konstrukcyjnych t. 22, nr 5(124), s. 633+646.
spieków żełazo-mangan-węgiel. Niewiele jest również opublikowa- 23. Wroński A. S., Ciaś A., Barczy P., Stoytchev M. i in.: Tough, fatigue
nych prac dotyczących aplikacji spiekanych stali manganowych na and wear resistance sintered gear wheels. Finał Report on EU Copernicus
części maszyn czy urządzeń codziennego użytku. Contractno ERB CIPA-CT94-0108, European Commission, 1998.
24. Bowe D. J., Berger K. R., Marsden J. G., Garg D.: The International
Literatura Journal of Powder Metallurgy 1995, t. 31, nr l, s. 29+34.
25. Ciaś A., SulowskiM.: Materiały konferencyjne International Confe-
1. Lenel F. V.: Powder metallurgy. Principles and applications. MPIF, rence on the „Deformation and Fracture in Structural PM Materials DF
Princeton, New Jersey. 1980. PM'99". ed.: L. Parilak, H. Danninger, Pieśtany, Słowacja, wrzesień 1999,
2. Missol W.: Spiekane części maszyn. Wydaw. Śląsk, Katowice, 1978. t. 2, s. 112+117.
3. Bukat A., Rutkowski W.: Teoretyczne podstawy procesów spiekania. 26. Ciaś A., MitchellS. C., Watts A., Wroński A. S.: Powder Metallurgy
Wydaw. Śląsk. Katowice. 1974. 1999, t. 42, nr 3, s. 227+233.
4. Shatt W., Wieters K-P.: Powder Metallurgy. Processing and materials. 21.YouseffiM.,MitchellS.C., Wroński A. S., Ciaś A.: Powder Metallur-
EPMA, 1997, first published in Germany by VDI-Verlag GmbH, Diisseldorf. gy 2000, t. 43, s. 353+356.
1994. 28. Bocchini G. F., Cesari R., Pinasco M. R., Stagno E.: Materiały
5. SalakA.: Powder Metallurgy International, 1980, t. 12, nr l, s. 28*31. Powder Metallurgy Summer School, on the „Design and Capabilities of PM
6. Lis J., Pampuch R.: Spiekanie. Wydawn. AGH, Karków 2000. Components". EPMA, Meissen, Niemcy, maj 1998, s. 158+175.
7. Materiały reklamowe — „Kanibal", http://www.kanthal.se. 29. Navara E.: Materiały konferencyjne SINTERING'95. University of
Lucea, Szwecja, s. 343+356.
8. Sułowski M., Ciaś A.: Inżynieria Materiałowa 1998, t. 4, nr 105,
s. 1179+1182. 30. SalakA.: Powder Metallurgy International 1980,1.12, nr 2, s. 72+75.
9. Sulowski M., Ciaś A..' Konferencja naukowo-techniczna nt.: „Nowe 31. SulowskiM.: Rudy Metale 2000, t. 45, nr 9, s. 496+502.
materiały — Nowe Technologie Materiałowe w Przemyśle Okrętowym 32. Kos f E., Dudrovd E.: Materiały konferencyjne International Confe-
i Maszynowym". Szczecin — Świnoujście, wrzesień 1998, t. l, s. 235+240. rence on the „Deformation and Fracture in Structural PM Materials DF
10. Ciaś A., MitchellS. C., Wroński A. S.: Materiały konferencyjne 1998 PM'99". ed.: L. Parilak, H. Danninger, Pieśtany, Słowacja, wrzesień 1999,
Powder Metallurgy World Congress. EPMA, Granada, Hiszpania, 1998, t. 3, t. 2, s. 34+37.
s. 179+184. 33. SulowskiM.: Rudy Metale 1999, t. 44, nr l, s. 509+513.
11. PieczonkaT., MitchellS. C., Ciaś A., Sulowski M., Wroński A. S.:
Inżynieria Materiałowa 1998, t. 4, nr 105, s. 1171+1174. Praca finansowana była przez KBN w ramach umowy nr
12. SulowskiM., FrydrychJ.: Rudy Metale 2001, t. 46, nr 7, s. 327+332. 11.11.110.491.

40
THE ECONOMIC CHAMBER OF NON-FERROUS METALS

ROLAND STASIAK Rudy Metale R 50 2005 nr l


UKD 669.2/.8(438):65.017

III KWARTAŁY 2004 R. W PRZEMYŚLE METALI NIEŻELAZNYCH

THREE OUARTERS OF THE YEAR 2004 IN NON-FERROUS METALS INDUSTRY

Trzeci kwartał 2004 r. to, dla przemysłu metali nieżelaznych, (12,1 %).
okres ciągle korzystnych tendencji i zmian w rzeczowych rozmia- Rośnie produkcja ołowiu wytwarzanego, przez B ATERPOL Sp.
rach produkcji, wartości globalnej sprzedaży produktów i materia- z o.o., ORZEŁ BIAŁY S.A. oraz MIASTECZKO ŚLĄSKIE S.A.,
łów oraz wielkości realizowanych wyników ekonomicznych w ka- co należy łączyć z bardzo dobrymi cenami światowymi tego metalu
tegorii zysku zarówno operacyjnego jak i zysku netto. i posiadanymi zdolnościami technologicznymi.
Odnotowano jednak spadek dynamiki zmian, szczególnie w wartości Stabilnie układa się w 2004 r. produkcja cynku w najmłodszych
globalnej sprzedaży, eksportu i końcowych wyników finansowych. organizacyjnie spółkach (ZGH BOLESŁAW S.A. oraz MIASTE-
Charakteryzują je relacje i wskaźniki ekonomiczne zaprezen- CZKO ŚLĄSKIE S.A.).
towane w tablicy l. Korzystne trendy wzrostu wykazuje dalej produkcja przetwórcza
Analizując wskaźniki charakteryzujące dynamikę zmian rzeczowych miedzi i mosiądzów, realizowana przez Spółki zgrupowane w IM-
rozmiarów produkcji, obserwujemy nadal wyższe tempo wzrostu PEXMETAL S.A. oraz Hutę BĘDZIN S.A. i Walcownię Metali
w wyrobach przetwórstwa, co uznać należy za tendencje pozytywne. Nieżelaznych Sp. z o.o., cynku i ołowiu (ZM SILESIA S.A., Odlewnia
Tablica l SZOPIENICE Sp. z o.o. oraz BATERPOL) a także aluminium —
w grupie wyrobów walcowanych i wyciskanych, których producen-
Wskaźniki zmian w % do 9 miesię- tami są Grupa KĘTY S.A. oraz Aluminium KONIN-IMPEXME-
analogicznych okresów 2003 r. cy 2004 r. TAL S.A. Stabilne jest w 2004 r. tempo wzrostu rzeczowych roz-
Wyszczególnienie
do całego miarów produkcji tlenków cynku i ołowiu wytwarzanych w OŁA-
I półrocze DI kwartał 9 miesięcy 2003 r.
2004 r. 2004 r. 2004 r.
WIE S.A.
W okresie 9 miesięcy 2004 r. przemysł metali nieżelaznych
1 . Podstawowe metale osiągnął globalną wielkość przychodów ze sprzedaży wyrobów,
a - aluminium hutnicze 103,2 102,0 102,8 76,7 towarów i usług w kwocie 9130 min zł, co oznacza ich zwiększenie
b - cynk 101,0 98,4 100,1 75,0 o 40 % w stosunku do analogicznego okresu ubiegłego roku oraz
c — miedź 101,3 107,2 103,3 77,5 osiągnięcie poziomu sprzedaży całego 2003 r. Dynamika wzrostu
d - ołów rafinowany 94,0 104,2 97,4 74,4 sprzedaży w samym trzecim kwartale 2004 r. jest jednak o prawie
połowę niższa (23 %), co ma swoje uzasadnienie we względnej
2. Wyroby przetwórstwa
stabilizacji światowych (giełdowych) cen metali oraz umocnieniu
a - z miedzi i mosiądzu 120,4 110,9 116,8 87,2
b - z aluminium (z wyłą- 113,8 108,7 112,0 82,4 polskiej złotówki w relacji do USD oraz EURO.
czeniem walcówki) Umocnienie polskiego pieniądza, a tym samym pogorszenie warunków
c - z cynku 103,4 101,1 102,5 77,7 efektywności eksportu, znajdują swoje odzwierciedlenie w dużym
d - z ołowiu 99,8 115,0 104,9 75,3 obniżeniu jego wielkości, szczególnie w wyrazie wartościowym.
e - stopy miedzi 117,1 132,4 121,6 92,2 Wskaźnik zmiany wynoszący w I półroczu 2004 r. 146,8 % uległ
f -stopy cynku 104,5 169,2 128,8 98,1 obniżeniu w III kwartale do 98,2 %, a udział eksportu w wartości
g — tlenki cynku 113,0 116,8 114,3 84,0
globalnych przychodów ze sprzedaży zmniejszył się odpowiednio
h — tlenki ołowiu 110,0 115,7 112,1 81,9
z 54 do 39 %.
W okresie trzech kwartałów 2004 r. przemysł metali nieżela-
3. Przychody ze sprzedaży
produktów i materiałów, 149,1 122,8 139,7 101,2 znych wypracował zysk operacyjny w kwocie 1396 min zł oraz zysk
min zł netto w kwocie 1409 min zł. Trzeci kwartał był w tym względzie
znacznie gorszy od I półrocza, co ma swoją przyczynę w malejącej
4. Eksport, min zł 146,8 98,2 130,7 94,0 efektywności eksportu oraz wzroście cen materiałów i paliw oraz
usług. Dynamika wzrostu w wielkości zysku operacyjnego i zysku
5. Zysk na działalności netto jest nadal, w III kwartale, wyższa od wzrostu rzeczowych
585,9 257,5 457,4 287,8
operacyjnej, min zł rozmiarów produkcji i wartości przychodów ze sprzedaży, co ozna-
cza zmiany w poziomie kosztów wytwarzania — w tym głównie
6. Zysk netto, min zł 546,6 188,8 383,2 311,5
w kategoriach kosztów przerobu (przetwarzania) — mające swój
wymiar w ich obniżeniu.
W grupie metali podstawowych wyraźne tendencje wzrostu produ- Globalna ocena funkcjonowania przemysłu metali nieżelaznych,
kcji odnotowano (w III kwartale) w KGHM Polska Miedź S.A. poprzez pryzmat wyników ekonomicznych III kwartału i całego
Dotyczy to zarówno miedzi elektrolitycznej (7,2 %) jak i walcówki okresu 9 miesięcy 2004 r., pozostaje nadal pozytywna.

Mgr inż. Roland Stasiak — Prezes Zarządu Izby Gospodarczej Metali Nieżelaznych, Katowice.

41
insti

BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS


Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : dr M I E C Z Y S Ł A W W O C H

Rudy Metale R 50 2005 nr l


UKD 061.6(082):669.2/.8(100)

WIADOMOŚCI GOSPODARCZE

CZAS NA CYNĘ produkcję w swojej kopalni Gaofeng. Kopalnia ta była jedną z pię-
AMLOT R.: TIME FOR TIN. MIN. J. 2004, nr 27 August, s. 17+20, póz. ciu, które zamknięto w lipcu 2001 r. przez lokalne władze w Nandan,
76220 — BŁ po tym jak powódź zabiła ponad 80 górników. Kopalnię ponownie
Według doniesień Barclays Capital Research z czerwca 2004 r. otwarto latem 2003 r., po czym ponownie na krótko zawieszono jej
oczekuje się, że średnia cena cyny w transakcjach gotówkowych działalność. Wielkość produkcji w 2003 r., na poziomie 13 tyś. t była
będzie nadal gwałtownie rosła i wzrośnie z poziomu 4894 $ USAA, wyższa co najmniej o jedną trzecią w porównaniu do 2002 r. i ocze-
odnotowanego na LME w 2003 r., prawdopodobnie do 8673 $ USA/t kuje się, że nadal będzie rosła osiągając poziom 15 tyś. t w 2004 r.
w 2004 r. Dalszy jej wzrost spodziewany jest również w 2005 r. Indonezja. Indonezja ma rozległe złoża cyny zarówno na lądzie, jak
Nieprzerwany gwałtowny wzrost ceny cyny i osiągnięcie lepszych i na morzu, głównie usytuowane na i wokół wysp Bangka, Belitung
wyników w porównaniu do innych metali strategicznych jest rezul- i Singkep, położonych na zachodnim wybrzeżu Sumatry. Najwię-
tatem m.in. ograniczania dostaw, ciągle rosnącego popytu i niewiel- kszym producentem cyny jest firma PT Tambang Timah, na którą
kich zapasów. W marcu w 2004 r. zapasy cyny na LME spadły przypada 80 % krajowej produkcji. W 2003 r. przedsiębiorstwo to
z historycznego maksimum wynoszącego 39 475 t, odnotowanego wyprodukowało 45 906 t cyny pierwotnej. Średnia cena roczna za
w sierpniu 2002 r., do poziomu 6820 t — najniższego od sierpnia tonę wynosiła 4817 $ USA i była o 15 % wyższa niż w 2002 r.
1998 r. Oczekuje się, że produkcja w 2004 r. spadnie do poziomu ok. 42
Głównym czynnikiem napędzającym cenę cyny, jak w wypadku tyś. t w związku z gorszym gatunkiem wydobywanej rudy.
wielu innych towarów, okazał się być chiński popyt. Jednak swój Drugim największym producentem w Indonezji jest firma Koba Tin,
udział miały również inne czynniki, np. zamiar wprowadzenia przez w której 75 % udziałów ma Malaysia Smelting Corp., a pozostałe
Unię Europejską od 2006 r. zakazu stosowania ołowiu w różnych 25 % — Timah.
urządzeniach elektrycznych, w związku z którym świadomi tego Timah w czerwcu 2003 r., w związku z poprawą swojej sytuacji
faktu producenci przerzucają się na stopy i luty bezołowiowe. finansowej po kryzysie z 2001 r., ponownie rozpoczęła prace poszu-
Do ograniczenia dostaw w 2003 r. przyczyniły się lata zbyt małych kiwawcze złóż cyny wokół wyspy Kundur. W marcu 2004 r., po
inwestycji mających na celu rozwijanie zdolności produkcyjnej i za- oświadczeniu rządu o możliwości redukcji swoich udziałów z 65 do
mknięcie szeroko znanej tasmańskiej kopalni Renison Bell. Na temat 41 %, zastanawiano się czy nie przeprowadzić prywatyzacji Timahu.
oceny wielkości występującego w 2003 r. ogromnego deficytu do- Przez cały 2003 r. firma Timah stale skupowała koncentrat z niele-
staw analitycy maj ą różne zdania, szacując jego poziom od 15 do 20 galnych zakładów górniczych w ramach polityki rządowej, której
ty s. t, a World Bureau of Metal Statistics nawet na 34 tyś. t. Na rynku celem było uniknięcie zamieszek na wyspach Bangka i Belitung.
obserwuje się wysoki popyt, prognozowany również w 2004 r. oraz Firma Timah, jeden z największych światowych producentów cyny,
starania występujące w kopalniach do nadążenia z produkcją. We- potwierdziła zamiar budowy drugiej huty na wyspie Kundur o zdol-
dług niektórych ocen, światowe zużycie cyny przekroczyło poziom ności produkcyjnej do 7 tyś. t/r.
300 tyś. t po raz pierwszy w 2003 r. Z kolei inni analitycy twierdzą, W czerwcu 2003 r., zarówno PT Tambang Timah jak i PT Koba Tin
że granica ta zostanie przekroczona dopiero w 2004 r. dołączyły do Kuala Lumpur Tin Market (KLTM). Obie firmy do-
Pięciu największych światowych producentów to: PT Tambang starczają ok. 30 % światowej cyny. W grudniu 2003 r. firma Malay-
Timah (Indonezja), Minsur SA (Peru), Malaysia Smelting Corp. sia Smelting Corp. ogłosiła, że planuje założenie w Indonezji spółki
(Malezja), Yunnan Tin Corp. (Chiny) i PT Koba Tin (Indonezja). zależnej, będącej całkowiciejej własnością!rozpoczęcierazemzPT
Chiny. Yunnan Tin Corp. (YTC), największy chiński producent Mitra Stania Prima wspólnego przedsięwzięcia. Obydwie firmy pro-
cyny, eksportował w 2003 r. ok. 12 tyś. t, co stanowi 38 % całej wadziłyby prace poszukiwawcze i wydobywcze na nowych terenach
produkcji. Jednakże rządowe cięcia refundacji eksportowych, które na wyspie Bangka.
wprowadzono na początku 2004 r. prawdopodobnie wpłyną na W marcu 2003 r. firma CV Donna Kembara Jaya otworzyła w Bang-
spadek wielkości eksportu oraz również wydobycia, wynoszącego ka Regency nową hutę o rocznej zdolności produkcyjnej na pozio-
w 2003 r. —315001. mie 6 tyś. t.
Firma Liuzhou China Tin, drugi w kraju producent cyny, wznowiła Peru. Firma Minsur, drugi największy światowy producent cyny,

42
pracuje nad zwiększeniem produkcji górniczej i hutniczej. Od trwają przygotowania do wydobycia na pełną skalę. Planowane jest
2002 r. przedsiębiorstwo zaprzestało eksportu koncentratu i przera- również zwiększenie mocy produkcyjnej po zmodernizowaniu za-
bia go w pełni zależnej od siebie hucie — Funsur. Firma Minsur kładu wzbogacania rud dla kopalń Vostokolovo i Dalolovo.
potwierdziła zamiar zainwestowania 8 min $ USA w prace poszuki- Firma mająca pozwolenie na wykorzystanie zasobów cyny w Tians-
wawcze m.in. wokół kopalni San Rafael, położonej w południowym hanoloYO, w regionie Tsentralnoye, zaprzestała produkcji. W 2002 r.
górskim regionie Puno. Kopalnia obecnie wykorzystuje 100 % swo- w TianshanoloYO wyprodukowano ok. 1001 koncentratu cyny, o 60 %
jej dziennej mocy równej 2500 t. Kopalnia San Rafael ma złoża więcej niż w 2001 r.
szacowane na 15 min t o zawartości 5 % Sn, które będą mogły być W styczniu rosyjski premier M. Kasynov podpisał dekret, na mocy
eksploatowane przez 15 lat. Firma Minsur zastanawia się również którego nałożono cło importowe na cynę i produkty cynowe w wy-
nad zainwestowaniem 20 min $ USA w modernizację huty Funsur. sokości 5 % z założeniem, że nie będzie ono mniejsze niż 0,2 euro
Boliwia. Kopalnia Huanuni nie produkowała przez pięć tygodni za kilogram.
w związku ze strajkiem, który zakończył się na początku listopada Malezja. Firma Malaysia Smelting Corp. (MSC) przekazała 25 %
2003 r. Protest zaczął się pod koniec września, gdy 800 górników udziałów w Malaysian ZR Network. W marcu 2003 r. Malaysian ZR
pracujących w kopalni Huanuni dołączyło do ogólnokrajowego Network zawarło porozumienie w tej sprawie z firmą Rahman Hy-
strajku, w rezultacie którego obalono byłego prezydenta Gonzalo draulic Tin, której odkrywkowa kopalnia Kelian w North Perak,
Sanchez de Lozada. Huanuni produkuje miesięcznie średnio 320 t w pobliżu granicy z Tajlandią przez ostatnie pięć lat przynosiła zyski
cyny w koncentracie i prawdopodobnie dysponuje złożami o wiel- nawet pomimo niskich cen na rynku cyny. W tym okresie kopalnia
kości 3,6 min t o średniej zawartości 2,55 % Sn. Od 2002 r. jest wyprodukowała ok. 1000 t/r. koncentratu cynowego. Całkowita
w rękach państwowego Comibolu. produkcja Malaysia Smelting Corp. w 2003 r. wyniosła 36 000 t.
Brazylia. W lutym 2003 r. rzecznik Paranapanema SA przyznał, Wyższy, niż się spodziewano, poziom wydobycia spowodowany był
że złoża w należącej do nich kopalni Pitinga wyczerpały się i że okazjonalnymi zwiększonymi dostawami złomu oraz dzięki stałym
przedsiębiorstwo zajmowało się ostatnio utylizacją odpadów, co dostawom koncentratu cynowego. Zakłady Butterworth, które mają
według niego pozwoli Paranapanema na utrzymanie przez trzy ko- wydajność nominalną 30 000 t rocznie, w 2003 r. osiągnęły produ-
lejne lata poziomu produkcji z 2002 r. na czyli ok. 89001. Jednakże kcj ę zaledwie na poziomie 18 0001, co i tak jest wynikiem wyższym
już w marcu 2004 r. oceniono, że produkcja na tym poziomie będzie o 20 % w stosunku do planów, które zakładały poziom 15 000 t.
mogła być utrzymana jedynie przez kolejny rok. Zmniejszyła się Zakłady PT Koba Tin, w których MSC ma 75 % udziałów wypro-
również produkcja w potężnym kiedyś Bom Futuro Garimpo w Ron- dukowały ok. 18 0001. Malaysia Smelting Corp. będzie gromadzić
donii. jeszcze więcej udziałów w kopalniach, w związku z czym spo-
O tym, czy Brazylia będzie importerem cyny per saldo zadecyduje dziewamy się, że poziom produkcji cyny w 2004 r. wzrośnie do
rozwój kopalni cyny Rocha Są. W marcu 2004 r. wyglądało na to, 35 000-40 0001.
że Paranapanema zapewniła sobie kredyt w wysokości 20 min $ PT MSC, przedsięwzięcie joint-venture z indonezyjską firmą PT
USA, co pozwoliłoby na prowadzenie prac rozwojowych w Rocha Mitra Stania Prima powinno pozwolić Malesian Smelting Corp. na
Są. W międzyczasie huta Mamore, zależna od Paranapanema, za- dostęp do złóż w okolicach wyspy Bangka w Indonezji. MSC zwię-
mknęła nierentowny zakład kasyterytu w Minas Gerais. W ciągu kszyło także swój pakiet udziałów z 13 do 30 % w australijskiej
całego 2003 r. Brazylia wyprodukowała w sumie 10 700 t cyny, firmie wydobywczej Marlborough Resources.
z czego 6300 t wykorzystano w kraju. Produkcja cyny w Malezji, nie licząc sukcesu firmy MCS, spadła do
Tajlandia. Sprzedaż cyny ze złoża Tongkah Harbour Plc przyniosła 3700 t z 4215 t w 2002 r., co daje jej miejsce na samym końcu
w sumie w całym 2003 r. 20,83 min batów (532,960 $ USA), co w rankingu producentów. Spadek produkcji nastąpił pomimo wzro-
stanowiło spadek o 51 % w porównaniu z 2002 r., kiedy to wynosiła stu cen na światowym rynku cyny. Spodziewany jest dalszy spadek
ona 42,13 min batów. Produkcja cyny w hucie Thaisarco spadła produkcji, który potrwa tak długo dopóki rząd nie odblokuje możli-
w 2003 r. o ok. 13 % do poziomu 15 4001 w porównaniu z 17 8001 wości wydobycia na nowych terenach.
w 2002 r. W 2004 r. prognozowany jest dalszy spadek produkcji Portugalia. Po długich negocjacjach w marcu 2004 r. firmy Rio
cyny pierwotnej w związku z występującymi brakami dostaw kon- Tinto i Empresa de Desenvolvimento Mineiro sprzedały swoje
centratu z Peru i Indonezji. udziały, odpowiednio 49 i 51 %, w portugalskiej kopalni Neves
Afryka Południowa. Phamine Mining Holding w styczniu 2004 r. Corvo, kanadyjskiej kompanii górniczej EuroMining Corporation,
zmagał się z procedurami likwidacyjnymi. Przedsiębiorstwo miało będącej właścicielem portugalskiej kopalni cynku Aljustrel. Roczne
wcześniej nadzieję, że zaspokoi ok. 75 % krajowego zapotrzebowa- wydobycie w Neves Corvo, od jej uruchomienia w 1989 r., wahało
nia wynoszącego 200 t/r. Niestety w 2003 r. nie zdołało zdobyć się od 350 do 3500 t.
niezbędnych środków finansowych i w efekcie przełożono wejście Wielka Brytania. Od listopada 2003 r. znów mówi się o ponownym
firmy na giełdę papierów wartościowych w Johannesburgu. Pham- otwarciu zalanej kopalni South Cofty w Kornwalii. Właściciel —
tin, należąca do Phamine rozpoczęła w 2002 r. przygotowania do firma Baseresult Holdings Ltd rozpoczęła oględziny kopalni, ale
rozpoczęcia produkcji cyny z wykorzystaniem jako surowca odpa- wciąż jeszcze trwają intensywne prace nad przywróceniem jej zdol-
dów, w leżącej na północy kraju prowincji Limpopo. ności produkcyjnych. Spodziewana produkcja to rocznie ok.
Wspólnota Niepodległych Państw. Rosyjski Novosibirsk Tin 200 000 t rudy, zawierającej ok. l % Sn. Obecnie jednak kopalnia
Combine (NOK) wyprodukował w 2003 r. ok. 4100 t cyny i ocze- wypełniona jest przez ok. 5 min m3 wody i osuszenie jej zajmie lata.
kuje się, że w 2004 r. jego produkcja osiągnie poziom 4700 t. Dłu- Planowany jest jednak podział kopalni, co pozwoli prawdopodobnie
goterminowym celem jest podwojenie produkcji do poziomu rów- na częściowe wznowienie produkcji w 2006 r.
nego nieco ponad 8 tyś. t/r. NOK planuje zwiększenie inwestycji Stany Zjednoczone. Całkowite zapasy zarejestrowane w 2003 r.
w kopalnie cyny w Dalolovo, Vostokolovo, Khinganolovo i Depu- przez Defense Logistics Agency wyniosły 12 000 t. Sprzedaż pod
tatskolovo z 5 min $ USA w 2003 r. aż do 8 min $ USA w 2004 r. koniec września 2003 r. osiągnęła poziom 9031 t, z czego 8136 t
Vostokolovo i Dalolovo planują zwiększyć dostawy surowca na obejmuje kontrakty długoterminowe. Aktualne wyniki sprzedaży
rosyjski monopolistyczny rynek cyny o 90 % do poziomu 15001. cyny na rynku amerykańskim ogłaszane są w Internecie pod adre-
Oczekuje się, że dostawy koncentratu cyny z zakładów należących sem: http://www.dnsc.dla.mil.
do Solnechny GOK w Khabarovsku, dalej będą rosnąć i w 2005 r. Zużycie cyny. Od paru lat obserwowany jest stały poziom wielkości
osiągną poziom 2000 t. produkcji cyny wynoszący ok. 14-5-15 Ml/r. oraz wzrost zaintereso-
Produkcja górnicza wzrośnie dzięki nasileniu wydobycia na eksplo- wania stosowaniem cyny, która wykorzystywana jest głównie w ma-
atowanych już złożach w Molodyozhnoye i Perevalnoye oraz dzięki teriałach na lutowia i w elektronice (31 %), w materiałach do cyno-
dostosowaniu do eksploatacji zasobów w Pravouimiiskoye, które do wania powierzchni (29 %) oraz w przemyśle chemicznym (16 %).
tej pory traktowano jako warte jedynie sezonowych prac wydobyw- W 2003 r. na światowym rynku cyny zaobserwowano spore ożywie-
czych, podejmowanych przez niewielkie załogi górnicze. Obecnie nie, które obrazują poniższe przykłady:

43
— Firma Weirton Steel z USA dostarczyła na rynek w 2003 r. 863 analitycy spodziewaj ą się na rynkujeszcze większego wzrostu produkcji
tyś. t pokryć cynowych. miedzi rafinowanej i nie mają wątpliwości, że wielkość produkcji
— Firma Dofasco z Kanady rozpoczęła program rozbudowy o war- przekroczy poziom z 2003 r., szacując jej wzrost na ok. l ,5 Mt.
tości 700 min $ kandyjskich. Produkcja korporacji to ok. 450 tyś. Pomimo znaczącego wzrostu produkcji, zachodni rynek miedzi w la-
t/r. wyrobów cynowych oraz ze stali ocynowanej. tach 2004+2005 wciąż jest pod wpływem trwającego przez ostatnie
— Na rynku europejskim działają prężne firmy, w tym m.in.: firma trzy lata deficytu mającego swoje główne przyczyny w bardzo du-
Arcelor Parking International, która ma ok. 40 % udziałów w eu- żym popycie i związanym z tym wzrostem eksportu do Chin. Ana-
ropejskim rynku wyrobów cynowanych z roczną sprzedażą na litycy przewidują w 2004 r. wzrost popytu na Zachodzie o ok. 5,4 %,
poziomie 1,85 Mt oraz firmy Rasselstein Hoesch (Niemcy) spowodowany głównie przez duży wzrost w Stanach Zjednoczo-
i Corus (Wielka Brytania/Holandia) posiadające każda po ok. nych (ok. 10 %), w Japonii (ok. 6 %) oraz w innych krajach azjatyc-
20 % udziałów, a także włoska firma Riva Acciaio Spa z udzia- kich.
łem 10 %. Na 2005 r. prognozowane jest zwolnienie wzrostu popytu na miedź
— Firma US Steel-Kosice prognozuje wzrost konsumpcji na Bał- do ok. 3,5 %, spowodowane głównie powolnym wzrostem ekono-
kanach i w Centralnej Europie z 370 tyś. t/r. w 2002 r. do 670 micznym i zwiększonym zainteresowaniem inwestycjami w sektor
tyś. t/r. w 2007 r. miedziowy. W prognozach dotyczących rynku miedzi nie można
zapomnieć o roli Chin, gdyż znaczenia tego kraju dla światowego
— Firma Erdemir prognozuje 25 % wzrost popytu w Turcji do
rynku miedzi nie da się przecenić. Analitycy wciąż uważają, że w
poziomu 250 tyś. t w 2004 r.
skali globalnej rynek chiński jest głównym motorem ogólnoświa-
— Grupa producentów stali Cia Siderurgica Nacional z Brazylii
towego wzrostu w sektorze miedziowym. Nie budzi też wątpliwości
zainwestowała w nowe zakłady Cia Metalic do Nordeste, produ-
stwierdzenie, że będzie on miał kluczowe znaczenie również w przy-
kujące puszki na napoje.
szłości.
— Grupa Perstin z Malezji otworzyła drugi zakład, położony w po- Zapasy na trzech największych giełdach (LME, Comex i Shanghai
bliżu Ho Chi Minh City w Wietnamie.
Futures Exchange) we wrześniu 2004 r. osiągnęły poziom 157 tyś. t
Duże zainteresowanie stosowaniem cyny obserwowane jest i były niższe niż pod koniec 2003 r., kiedy to wynosiły 650 tyś. t.
w związku z tendencją do wykorzystania cyny jako substytutu oło-
Należy wziąć pod uwagę także fakt, że proporcje te mogą ulec
wiu w materiałach do lutowania. Prognozowany jest dalszy znaczą- dalszym zmianom. Analitycy z International Copper Study Group
cy wzrost popytu, związany z koniecznością stosowania materiałów przewidują, że globalny deficyt na rynku miedzi osiągnie poziom
bezołowiowych. I tak na przykład firma Nihon Superior, producent 701 tyś. t, a nawet 800 tyś. t według specjalistów z Metal Bulletin.
styków z Osaki (Japonia) ogłosiła, że do 2006 r. opanuje 10 % rynku Analitycy rynku przewidują, że rekordowa cena z marca 2004 r. na
lutów bezołowiowych, produkowanych na bazie stopu zawierające- poziomie 3047 $ USA/t nie jest ostatecznym maksimum w cyklu.
go: 99,3 % Sn, 0,7 % Cu oraz bardzo małe ilości niklu i osiągając Różne źródła zdają się potwierdzać tę tezę. Analitycy uważają,
sprzedaż na poziomie 10 tyś. t/r. że rynek jest wciąż poniżej swojego potencjału, a to spowoduje
Firma Graphite Metallizing Corp. (USA) opracowała technologię kolejne piki cenowe w najbliższym kwartale oraz prawie na pewno
nowego stopu, nazwanego Babbitt, który świetnie nadaje się na
również w pierwszym kwartale 2005 r.
opakowania mające kontakt z żywnością. Stop ten jest oporny na
korozję, w obecności cieczy, a nawet wielu kwasów, nie wchodzi
ALCAN NA DRODZE DO ZOSTANIA CZOŁOWYM PRODUCEN-
w reakcje z innymi metalami i jest odporny na ścieranie.
TEM WYROBÓW WALCOWANYCH
Z kolei firma Brush Welłman (USA) przedstawiła nowy stop miedzi,
niklu i cyny (8 %), zaprojektowany jako materiał na łożyska toczne PAWLEK R.: ALCAN TO CREATE WORLD-LEADING ROLLED PRO-
DUCTS COMPANY. ALUMINIUM 2004, t. 80, nr 7+8, s. 790+793, póz.
do zastosowań głównie w przemyśle górniczym, samolotach i silni-
76321 —BŁ
kach samochodowych. Niemiecka firma Degussa ogłosiła plany
wprowadzenia na skalę przemysłową technologii produkcji nano- W maju 2004 r. Alcan wydał oficjalne oświadczenie, w którym
proszków na bazie indu i tlenku cyny (ITO). stosowanych na spe- poinformował o zamiarze stworzenia nowej firmy i zapewnienia jej
cjalne powłoki ochronne w sprzęcie komputerowym, na powłoki kluczowej roli na rynku produktów walcowanych. W nowe przed-
dekoracyjne ze względu na niską cenę oraz na izolacyjne powłoki sięwzięcie byłyby zaangażowane wszystkie zakłady związane z ww.
termiczne, np. w klimatyzatorach. branżą, wcześniej należące do Alcan przed ich połączeniem z Alu-
suisse i Aluminium Pechiney. Pomimo że do pokonania jest jeszcze
wiele trudności natury biurokratycznej, zakończenie wszelkich dzia-
PRZEGLĄD RYNKU MIEDZI łań organizacyjnych spodziewane jest w grudniu 2004 r.
MC MILLAN A.: FUNDAMENTAL OUTLOOK FOR COPPER. MIN. J. Powyższa inicjatywa stwarza nowe perspektywy, które wydają się
2004, nr 22. October, s. 4, póz. 76322 — BŁ być bardzo atrakcyjne zarówno dla Ałcan, jak i nowo powstałej
Rynek miedzi przeżył w ostatnim roku serie bardzo ostrych firmy, przed którą otwierają się zupełnie nowe możliwości działania
zmian. W tym czasie, w marcu 2004 r., odnotowano rekordową, od na rynku, a szczególnie w dziedzinie minimalizacji zależności prze-
ośmiu i pół roku, cenę miedzi na poziomie 3047 $ USA/t. Po tym mysłu walcowniczego od dostawców materiału pierwotnego i zwię-
wydarzeniu LME zanotowała serie zmian ceny, co zaowocowało kszania możliwości inwestycyjnych. Zaproponowany nowy model
w końcu maja jej spadkiem do poziomu 2479 S USA/t. Analitycy tak biznesowy stanowi dla obu firm atrakcyjną formę i krok ten pozwoli
znaczny spadek cen tłumaczą głównie przesytem rynku, a także na uzyskanie maksymalnych korzyści wynikających z wcześniejszej
mocniejszym kursem dolara. integracji firm Alcan i Pechiney poprzez zwiększenie ich potencjału
Równocześnie napłynęły wiadomości z Chin o zamiarze wprowa- oraz ułatwienie współpracy.
dzenia ściślejszej kontroli w przyznawaniu kredytów, co utwierdziło Przewiduje się, że nowe konsorcjum stanie się światowym potenta-
rynek w przekonaniu, że popyt z Chin zmaleje. Niezależnie nastąpił tem na rynku walcowanego aluminium z ogromnymi możliwościa-
okres uspokojenia rynku, na który dodatkowo nałożył się obserwo- mi produkcyjnymi m.in. w takich branżach, jak: przemysł samocho-
wany, przeważnie w okresie letnim, zmniejszony popyt w gospodar- dowy, lotniczy i kosmiczny, produkcji folii oraz opakowań alumi-
ce. Ceny znów wzrosły, osiągając po raz kolejny wysoki poziom. niowych. Będzie ono dysponowało ogromnymi możliwościami
Tegoroczna całkowita światowa produkcj a koncentratu miedzi prze- produkcyjnymi, prawami własności do wykorzystywania nowości
wyższyła o ok. l Mt wynik z 2003 r. wynoszący 10,95 Mt i wydaje technologicznych oraz wszelkim niezbędnym zapleczem koniecz-
się zwyżkować, tak, że jak przewidują analitycy, osiągnie poziom 13 nym do dostarczenia najwyższej jakości produktów w skali, która
Mt w 2005 r. Analitycy jednak nie wierzą, że wzrost produkcji kon- pozwoli mu zająć czołowe miejsce w branży. W przedsięwzięciu
centratów przekształci się w podobny wzrost produktu rafinowanego. wezmą udział firmy z całego świata zlokalizowane w Ameryce Pół-
Uważają, że huty będą musiały najpierw uzupełnić swoje zapasy nocnej i Południowej, Europie oraz Azji. Sumaryczne zyski konsor-
bardzo silnie uszczuplone po trzyletnim okresie spadku. W 2005 r. cjum szacowane są na 6 mld $ USA.

44
Siedziba główna firmy będzie zlokalizowana w Kanadzie, z filią wszystkim na potrzebach konsumentów końcowych i wdrażaniu
w Stanach Zjednoczonych. Szacuje się, że liczba zatrudnionych pra- nowych technologii.
cowników wyniesie w przybliżeniu 10 tysięcy. Nowe przedsięwzię- Alexander Bulygin, prezes firmy Rusal, potwierdził duży postęp
cie będzie notowane na giełdach w Toronto i Nowym Yorku. Ucze- w strategicznych działaniach firmy, dotyczących wzrostu produkcji,
stniczące w przedsięwzięciu podmioty, obejmą firmy cieszące się wydajności oraz poprawy samowystarczalności.
ugruntowaną pozycją na rynku, z najlepszą kadrą i zapleczem tech- Osiągnięto wzrost wielkości produkcji pierwotnego aluminium
nicznym. Głównymi aktywami w nowej kompanii będą: we wszystkich zakładach należących do kampanii, wiążący się
Produkty walcowane: z optymalizacją technologii produkcji oraz wprowadzonymi ule-
— Ameryka Płd. (Pindamon-Hangaha: Utinga w Brazylii), pszeniami, w tym m.in. modernizacją elektrolizerów.
— Azja (Ulsan, Yeongjiu w Korei Płd. oraz Bukit Rają w Malezji), Wyższa wydajność i lepsze wykorzystanie posiadanego sprzętu
— Ameryka Północna (Oswego, Logan, Waren, Terre Haute, Berea, technicznego pozwoliło na wzrost produkcji boksytów i tlenku glinu
Greensboro, Louisville, Yernon w USA oraz Kingston i Sague- w firmie Compagnie de Bauxite de Kindia and Friguia. W wyniku
nay w Kanadzie) z wyłączeniem zakładu w Ravenswood (USA), przeprowadzonych zmian modernizacyjnych wzrosła wydajność ra-
— Europa (Norf, Gottingen, Nachterstedt, Ohle i Ludenscheid finerii Nikolaev o 10,7 %, czyli do poziomu 1300 tyś. t. Podobny
w Niemczech; Rugles i Annecy we Francji, Flemalle w Belgii, program modernizacji zostanie również wdrożony w rafinerii Ach-
Bridgnorth, Latchford, Rogerstone i Falkirk w W. Brytanii, Pieve, nisk, która wspólnie z VAMI opracowuje się plan rozwoju, pozwa-
Bresso i Brogofranco we Włoszech) z wyłączeniem walcowni lający na zabezpieczenie wzrostu wydajności do 1200 tyś. t.
w Neuf Brisach i Issorie (Francja), Sierre (Szwajcaria), Singen Zaimplementowany w firmie Rusal program mający na celu podnie-
(Niemcy). sienie wartości akcji i wzrostu produkcji odlewni obejmował m.in.
Boksyty i tlenek glinu: instalację nowego wyposażenia i unowocześnienie technologii,
— kopalnia i rafineria Ouro Preto w Brazylii. w tym:
Metal pierwotny: — rozpoczęcie w odlewni Sayanogorsk produkcji wysokiej jakości
— huta i elektrownia Ouro Preto, w Brazylii, wlewków wyciskanych z pomocą technologii Hydro,
— hutą Petrocoąue w Brazylii, — rozpoczęcie na początku 2004 r. w hucie Bratsk produkcji ma-
— huta Aratu w Brazylii. łych wlewków ze stopu Al typu 380,
Szefem nowej firmy zostanie Brian Strugell, który będzie odpowie- — uruchomienie w marcu 2004 r. w hucie Krasnoyarsk odlewni
dzialny za przygotowanie i organizację nowopowstałego konsor- stopów odlewniczych o wydajności 35 tyś. t,
cjum. — uruchomienie w hucie Novokuznetsk doświadczalnej linii do
SILNY ROZWÓJ FIRMY RUSAL W DZIEDZINIE PRODUKCJI produkcji stopów na tłoki silników.
STOPÓW W firmie odnotowano wysoki wskaźnik eksportu, który z roku na
STRONO GROWTH OFRUSAL'S ALLOYS BUSINESS. ALUMINIUM rok wzrasta o 27 %. Głównymi odbiorcami są rynki Ameryki Pół-
2004, t. 80, nr 9, s. 923, póz. 76323 — BŁ nocnej i Azji, na których wzrost wyniósł odpowiednio 96 i 53 %.
W drugiej połowie 2004 r. firma Rusal odnotowała znaczący Zyski firmy Rusal w pierwszym półroczu 2004 r. wzrosły do 2,6 mld
wzrost produkcji aluminium pierwotnego o 5,1 %, a także produkcji $ USA, w porównaniu z 2,1 mld $ USA w tym samym okresie
boksytów i tlenku glinu odpowiednio o 5,9 i 5,7 %. W ciągu ostat- 2003 r. Główne przyczyny to m.in. gwałtowny wzrost cen alumi-
niego roku zanotowano również wzrost produkcji odlewni o niewia- nium na giełdach światowych oraz konsekwentny rozwój produkcji.
rygodne 24,6 % oraz w tym samym czasie wzrost wartości akcji Zyski firmy Rusal za cały 2003 r. wyniosły 4,5 mld $ USA. Dług
o 63,6 %. Powyższe wyniki to efekt wdrożenia przez firmę nowej firmy odnotowany 30 czerwca 2004 r., wynoszący 2,3 mld $ USA,
strategii rynkowej, która w swoich założeniach skupiła się przede pozostał na tym samym poziomie od początku 2004 r.

NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE

KOMERCJALIZACJA SYSTEMU KONTROLI ŻELAZA FENIX DO 10-^-18 g/1 żelaza). Siarczan żelazawy produkowany jest w reakcji
OCZYSZCZANIA ELEKTROLITÓW Z ELEKTROLITYCZNEGO pomiędzy metaliczną miedzią a siarczanem miedziawym w małej
OTRZYMYWANIA MIEDZI objętości ubogiego elektrolitu. Zachodzą następujące reakcje chemi-
SHAW D. R., DREISINGER D. B., LANCASTER T., RICHMOND G. D., czne:
TOMLINSON M.,: THE COMMERCIALIZATION OF THE FENIXIRON
— ładowanie żelaza na żywicę
CONTROL SYSTEM FOR PURIFYING COPPER ELECTROWINNING
ELECTROLYTES. J. MINER. MET. MATER. SOC. 2004, t. 56, nr 7, Fe2(SO4)3 + óHŻywica -» 2Fe(Żywicą)3 + 3H2SO4;
s. 38-41, póz. 76335 — AG — tworzenie siarczanu miedziawego:
System kontroli żelaza FENIX stosuje nowy opatentowany pro- CuSO4 + Cu Cu2SO4
ces wymiany jonowej do selektywnego usuwania żelaza z roztwo- — elucja żelaza przez roztwór siarczanu miedziawego:
rów do elektrolitycznego otrzymywania miedzi. Żelazo jest ładowa- 2Fe(Żywica)3 + 3H2SO4 + Cu2SO4 -> 2FeSO4 + 2CuSO4 +
ne z roztworów elektrolitycznych na żywicę sulfonowaną kwasem + óHŻywica
monofosfoniowym, a następnie odpędzane z zastosowaniem elucji Jedynym odczynnikiem użytym w systemie kontroli żelaza jest
siarczanem miedziawym. miedź metaliczna wykorzystywana do otrzymywaniu siarczanu mie-
Proces zastosowano w instalacji Mt. Gordon w Australii. Chalkozy- dziawego. W instalacji Mt. Gordon źródłem miedzi jest pocięty drut
nowa ruda miedzi jest utleniana ciśnieniowe i katody o wysokiej miedziany. Większość miedzi metalicznej jest odzyskiwana z po-
jakości otrzymuje się na drodze ługowania a następnie ekstrakcji wrotem w procesie SX/EW tak, że koszt miedzi w procesie jest niski.
rozpuszczalnikowej i elektrolizy. Umiarkowane są również inne koszty, np. wytwarzania pary (do
W systemie kontroli żelaza FENDC żywica służy do selektywnego ogrzewania roztworu eluantu) i energii elektrycznej dla zasilania
usuwania żelaza z ubogiego elektrolitu. W ubogim elektrolicie wzra- pomp. System kontroli żelaza FENDC redukuje objętość przesączy
sta stężenie żelaza i powstaje kontrolowany przesącz żelaza (typowo z roztworów elektrolizy, co przynosi szereg korzyści np. zreduko-

45
wanie ilości dodatku kwasu i dodatku siarczanu kobaltu (EW); narzędzi dla procesu odlewania ciśnieniowego aluminium (Ti-6Al-4V
obniżenie kosztów reekstrahowanej miedzi; zmniejszenie przesącza umocniony 10 %TiC). Różnego rodzaju kompozyty z matrycą tyta-
rafinatu do przesącza SX oraz redukcję ilości wapna do neutralizacji nową można z powodzeniem wykorzystywać na podzespoły pojaz-
przesącza rafinatu SX. dów wojskowych. Stopy tytanu i kompozyty na ich bazie, ze wzglę-
Zastosowany system FENIX pozwala na znaczne oszczędności odczyn- du na wysoką wytrzymałość i niską gęstość, cieszą się coraz wię-
ników. I tak, zużycie kwasu obniżyło się o 4174 t/r., kobaltu o 6 t/r., kszym zainteresowaniem przemysłu motoryzacyjnego, szczególnie
wody do EW o 22 215 t/r., a przesącza miedzi z EW o 640 t/r. Dzięki do produkcji podzespołów silników samochodowych. Kompozyty
redukcji zawartości żelaza w elektrolicie poprawiła się również wy- wytwarzane metodami metalurgii proszków oferują też coraz niższe
dajność prądowa. koszty produkcji.

POLEROWANIE ELEKTROLITYCZNE METALI SZLACHET-


CERMETi—NIECIĄGLE UMOCNIONE KOMPOZYTY O MATRY-
NYCH
CY TYTANOWEJ: WYTWARZANIE, WŁASNOŚCI I ZASTOSO-
WANIA JONES T.: ELECTROPOLISHING OF PRECIOUS METALS. MET. FI-
NISH. 2004, t. 102, nr 7+8, s. 45+57, póz. 76338 —AG
ABKOWITZ S., ABKOWITZ S. M., FISHER H., SCHWARTZ P. J.:
CERMETi — DISCONTINOUSLY REINFORCED Ti-MATRIX COMPO- Polerowanie elektrolityczne jest bardzo efektywną techniką do
SITES: MANUFACTURING, PROPERTIES AND APPLICATIONS. J. produkcji błyszczących, delikatnych, często lustrzanych powierzch-
MINER. MET. MATER. SOC. 2004, t. 56, nr 5, s. 37*41, póz. 76337 — AG ni wielu metali, szeroko stosowaną do obróbki końcowej metali, np.
Zaawansowana technologia metalurgii proszków prowadzi do stali nierdzewnej do zastosowań w przemyśle spożywczym, farma-
rozwoju kompozytów z matrycą metalową CermeTi. Kompozyty ceutycznym i elektronicznym oraz przy produkcji sprzętów gospo-
z matrycą metalową umocnione cząstkami węglika lub borku tytanu darstwa domowego.
posiadają wspaniałe własności w temperaturze pokojowej i podwyższo- Proces rozpuszczania anodowego nierówności powierzchni podze-
nej oraz dużą odporność na zużycie. Wytwarzane przemysłowo, społów poddawanych obróbce prowadzony jest w obecności odpo-
wysokiej jakości podzespoły z kompozytu CermeTi stosowane są wiednich elektrolitów. Polerowane elektrolitycznie powierzchnie
m.in. w pojazdach wojskowych, silnikach samochodowych, sprzę- stalowe charakteryzują się niższym jej zanieczyszczeniem bakte-
cie sportowym, narzędziach przemysłowych i medycynie. riologicznym, a także mniejszą prędkością korozji. Metale szlachet-
Firma Dynamet Technology już od wielu lat specjalizuje się w pro- ne, charakteryzujące się dużą odpornością na korozję, nie wymagają
dukcji, metodami metalurgii proszków, podzespołów z tytanu lub je- dalszego jej zwiększania poprzez polerowanie elektrolityczne. Jed-
go stopów z wykorzystaniem metody prasowania izostatycznego na nak ze względu na ich częste wykorzystywanie do wyrobu biżuterii
zimno i gorąco (CHIP). Proces ten w odróżnieniu od metod kon- i ozdób pożądanym jest uzyskanie delikatnej i czystej powierzchni.
wencjonalnych umożliwia wytwarzanie dużych części ważących Wtedy jednak do obróbki najczęściej wykorzystywany jest proces
ponad 18 kg, a wykorzystywane oprzyrządowanie jest dużo tańsze polerowania mechanicznego, stwarzający niestety ryzyko uszkodze-
niż w matryce stalowe wymagane w procesach konwencjonalnych. nia powierzchni. Polerowanie elektrolityczne pozwala na usunięcie
Proces CHIP nie wymaga drogich, wstępnie stopowanych proszków drobnych konkrecji z powierzchni obrabianych materiałów, należy
tytanu, ani kontenera o specjalnym kształcie koniecznego w procesie go jednak prowadzić kontrolując prędkość usuwania materiału, w ta-
HIP. Proces CHIP jest alternatywą dla kucia i skrawania, oferując ki sposób, aby nie uszkodzić ani powłoki ani powierzchni wyrobu.
znaczące oszczędności kosztów w procesie produkcji podzespołów Polerowanie elektrolityczne jest procesem stosunkowo rzadko
tytanowych. Jego praktyczne wykorzystanie do produkcji kompozy- wykorzystywanym do obróbki powierzchni metali szlachetnych.
tów o matrycy tytanowej z umocnieniem nieciągłym, o doskonałych Przyczyną są przede wszystkim trudności występujące przy jego
własnościach w podwyższonych temperaturach i zdecydowanie wyż- prowadzeniu i umiarkowane zapotrzebowanie. Dużą trudność stwarza
szej odporności na zużycie niż konwencjonalne stopy tytanu, jest fakt dużej odporności metali szlachetnych na obróbkę chemiczną, co
ekonomicznie uzasadnione. wymusza konieczność stosowania szczególnie agresywnych ł nie-
Ceramiczne cząstki TiC i TiB wybrano na umocnienie kompozytów bezpiecznych elektrolitów. Umiarkowane wykorzystane procesu zwią-
z matrycą CermeTi m.in. ze względu na ich szczególne właściwości, zane jest również z faktem przechodzenia, w niektórych przypad-
tj.: brak szkodliwych reakcji podczas procesu spiekania i izostatycz- kach, metalu szlachetnego w mniej wartościowe związki. Istnieje
nego prasowania na gorąco, czy też stabilność węglika tytanu pod- wprawdzie możliwość odzysku metali szlachetnych w procesie rafi-
czas dyfuzji przy granicy faz cząstka-tytan prowadzącą do tworzenia nacji, lecz to z kolei podwyższa koszty. Bardzo często roztwory
mocnego wiązania. z procesu elektrolitycznego polerowania, zawierające pozostałości
Kucie podzespołów z kompozytów z matrycą tytanową z przedku- metali szlachetnych, poddawane są procesom regeneracji, w których
wek CHIP jest ekonomiczną metodą produkcji części kutych o wy- następuje odzysk metali szlachetnych, dając dobre efekty ekonomi-
miarach gotowych do obróbki maszynowej Zastosowanie kucia po czne.
procesie spiekania często redukuje koszty procesu, eliminując z pro- Szeroko prowadzone są prace teoretyczne na temat mechanizmu
cesu technologicznego proces HIP. Poprawę wyników ekonomicz- procesów: elektrolitycznego polerowania, elektrolitycznego wybły-
nych produkcji wlewków z matrycą tytanową lub prostych części szczania i polerowania chemicznego, ze szczególnym uwzględnie-
uzyskuje się również w procesie wyciskania wyrobów poddanych niem analizy różnic pomiędzy ww. procesami. Szczególnie dużym
procesowi CHIP lub wlewków prasowanych i spiekanych. Firma zainteresowaniem cieszą się badania procesu elektrolitycznego po-
Dynamet ma także możliwości techniczne do prowadzenia procesu lerowania złota i jego stopów oraz platynowców ze względu na
współwyciskaniakompozytowych bimetali umocnionych cząstkami możliwości wykorzystania ww. materiałów do zastosowań specjal-
TiC lub TiB, poddanych procesowi CHIP łączonych ze stopem Ti- nych i w mikroelektronice związane z perspektywą szybkiego roz-
6A1-4Y. Bimetale wykorzystywane są do produkcji wykładzin i stru- woju nanotechnologii.
ktur warstwowych. Kompozyty z matrycą tytanową nie mogą być
produkowane konwencjonalną techniką odlewniczą. Proces CHIP EKONOMIKA A PLAZMY
pozwala na uzyskanie jednorodnego wlewka z kompozytu tytano- ROGELJ I.: THE ECONOMICS OF PLASMA. WIRE IND. 2004, t. 71,
wego z umocnieniem cząstkami węglika, który może stanowić na- nr 844, s. 356+358, póz. 76340 — AG
dawę przy produkcji odlewanych kompozytów z matrycą tytanową. Urządzenie PlasmaAnnealer, zaprojektowane przez firmę Pas-
Kompozyty z matrycą tytanową o nieciągłym umocnieniu ze wzglę- mait, może być z powodzeniem szeroko stosowane dla wielu mate-
du na swoje własności są wykorzystywane do produkcji podzespo- riałów. Umożliwia ono zredukowanie kosztów czyszczenia i wyża-
łów dla różnych gałęzi przemysłu. I tak ze względu na sztywność, rzania drutu w związku z możliwością obróbki in-line i pozwala na
wytrzymałość i odporność na zużycie wykorzystuje sieje do produ- zastąpienie wielu etapów procesu jednym pojedynczym cyklem.
kcji sprzętu sportowego, np. kijów golfowych (Ti-6Al-4V umocnio- I tak, na przykład, dla drutu miedzianego o średnicy l mm, urządze-
ny 5 %TiC), kijów do hokeja (Ti-6Al-4V umocniony 10 %TiC); nie PlasmaAnnealer umożliwia wstępne nagrzewanie i wyżarzanie

46
w jednym cyklu przy prędkości do 20 m/s. Wydajność urządzenia mowania półstałego wytwarzane są urządzenia elektroniczne, np.
PlasmaAnnealer dla drutu miedzianego o średnicy do l mm jest laptopy i telefony komórkowe. Niektórzy producenci produkują bla-
porównywalna do wydajności osiąganych w tradycyjnych urządze- chy ze stopów magnezu w procesie tłoczenia na gorąco i kształtowa-
niach do wyżarzania. nia przez prasowanie/kucie.
Urządzenie wyposażone jest w systemy kontrolne parametrów pro- Rozwój badań nad rozszerzeniem zastosowań magnezu ukierunkowany
cesu, co zapewnia uzyskanie wysokiej jakości produkowanego drutu. jest na lepsze zrozumienie procesu odkształcenia i obejmuje m.in.
Zabezpieczono możliwość zmian temperatury wyżarzania w czasie badania tekstury krystalograficznej, anizotropii i mechanizmów od-
krótszym niż l sekunda, a to pozwala na pracę on-line. PlasmaAn- kształcenia. Opracowanie nowych technologii umożliwi dalszy roz-
nealer zabezpiecza znaczne oszczędności energii oraz oferuje niskie wój procesów przeróbki plastycznej stopów magnezu o wyjątko-
koszty obróbki i konserwacji. W przypadku wysokiego stopnia wych własnościach.
zanieczyszczenia powierzchni drutu wymagane jest jego wstępne
oczyszczenie. Obróbka plazmowa zabezpiecza dobre własności me-
ROLA MAGNEZU W ZWIĄZKACH MIĘDZYMETALICZNYCH
chaniczne i jednorodną wielkość ziarn.
I KOMPOZYTACH
Jakość powierzchni produktu końcowego otrzymanego z zastosowa-
niem technologii plazmowej jest znacznie wyższa niż w tradycyj- POTTGEN R., HOFFMAN R. D.: THE ROLE OF MAGNESIUM IN
INTERMETALLICS AND RELATED COMPOUNDS. METALL 2004,
nych oporowych urządzeniach do wyżarzania i jest konsekwencją
t. 58, nr 9, s. 557+561, póz. 76339 — AG
efektu czyszczenia i polerowania podczas obróbki plazmowej.
W związku z powyższym technologia plazmowa jest szczególnie Nowoczesne stopy magnezu zyskują ważne znaczenie w trans-
zalecana do zastosowań wymagających bezkompromisowej jakości porcie (lotnictwo i pojazdy mechaniczne), w metalurgii i przemyśle
powierzchni. Osiągane w technologii plazmowej prędkości obróbki elektronicznym (notebooki i telefony komórkowe) ze względu na
mogą być nawet kilka razy większe niż prędkości w tradycyjnych wiele zalet, w tym m.in. wytrzymałość na rozciąganie, moduł sprę-
urządzeniach do wyżarzania. Zastąpienie tradycyjnych urządzeń do żystości, dobrą zgrzewalność i specjalnie niską gęstość.
wyżarzania urządzeniami plazmowymi pozwala na radykalną redu- Stopy, najczęściej jako układy wieloskładnikowe, zawierają poza
kcję ilości linii do obróbki. Technologia plazmowa jest wiarygodną magnezem, głównie mangan, aluminium, cynk, cyrkon, a nawet
alternatywą dla tradycyjnych procesów wyżarzania i daje duże per- pierwiastki ziem rzadkich, charakteryzują się ulepszonymi własno-
spektywy rozwoju dla nowoczesnych procesów wyciskania, emalio- ściami fizycznymi i chemicznymi w wyższych temperaturach oraz
wania, zgrzewania drutów emaliowanych i platerowanych, drutów wysoką odpornością na korozję. Typowe wtrącenia, występujące
ze stopów specjalnych i materiałów do zastosowań w wysokich tem- w procesie krzepnięcia stopów magnezu lub ich zgrzewania to:
peraturach. Mg2Si, Mg 17 Al 12 , CeMg3 lub CeMg12- Występować mogą również
różne związki w układach potrójnym lub wieloskładnikowym. Duże
MAGNEZ DO PRZERÓBKI PLASTYCZNEJ: PERSPEKTYWY NA znaczenie ma wiedza nt. struktur krystalicznych, własności fizycz-
21. WIEK nych i chemicznych ww. wtrąceń i stanowi ważny element chemii
AGNEW S. R.: WROUGHT MAGNESIUM: A 21ST CENTURY OUT- ciała stałego i materiałoznawstwa. Pomimo prowadzenia wielu ba-
LOOK. J. MINER. MET. MATER. SOC. 2004, t. 56, nr 5, s. 20+21, póz. dań wielu podwójnych układów dla magnezu, jeszcze nie wszystkie
76336 —AG układy podwójne zostały zidentyfikowane. Pewne dwuskładnikowe
Obserwuje się wzrost zainteresowania stosowaniem magnezu związki międzymetaliczne magnezu charakteryzują się bardzo pro-
i jego stopów w przemyśle motoryzacyjnym, ze względu na takie stą strukturą krystaliczną jak, np. sześcienny RhMg czy też IrMg,
jego własności, jak: niska gęstość, wysoka wytrzymałość, dobra MgCu2 (kubiczną), MgZn2 i MgNi2 (heksagonalną). W układzie podo-
ciągliwość i co najważniejsze — niskie koszty przeróbki, a w prze- bnym jak MgCu2 krystalizuje ponad 1600 związków międzymetalicz-
myśle elektronicznym ze względu na przewodnictwo cieplne, włas- nych, ale tylko 30 to związki magnezu. Dodatek pierwiastków ziem
ności elektromagnetyczne czy konstrukcyjne, np. sztywność. rzadkich jako dodatków stopowych, powoduje możliwość wystę-
W przemyśle elektronicznym magnez najczęściej wykorzystywany powania jako wtrącenia międzymetaliczne różnych związków
jest w postaci odlewów ciśnieniowych i pewnych półstałych kom- magnezu z pierwiastkami ziem rzadkich w układzie podwójnym i
ponentów. Jedynie ok. l % całkowitego zużycia magnezu stanowią potrójnym. Bogate w magnez są np. związki CeMg3 i CeMg12.
wyroby poddane przeróbce plastycznej i odlewane grawitacyjnie. W stopach lekkich jako wtrącenia często występuje Mg2Si. Z ukła-
Najważniejszym produktem płaskim z magnezu są blachy chemigra- dów potrójnych opisano systemy Mg-T-Sn i Mg-T-In, gdzie T = Pd,
ficzne, wykonywane ze stopu AZ31. Wyciskane wyroby z magnezu Pt, Ir, Au. Wśród związków z cyną znane są: MgNi2Sn, MgCuSn,
to np.: anody protektorowe, stosowane do ochrony stalowych wy- MgCu4Sn, MgPtSn, AgAuSn, LiMgTSn i MgRuSn4. W związkach
mienników ciepła, rurociągów gazowych, kadłubów okrętowych. tych magnez zachowuje się jak typowy metal ziem alkalicznych.
Blachy, wyroby wyciskane i odkuwki z magnezu i jego stopów znaj- W tych układach potrójnych fazy podwójne TxSn i Txln są roztwo-
dują zastosowanie w przemyśle lotniczym.(elementy konstrukcyjne rami stałymi o wysokich stopniach zmieszania Sn/Mg i Ir/Mg.
samolotów i helikopterów). Magnez znajduje również zastosowanie W potrójnych związkach typu Mgx[T Xz] magnez zachowuje się jak
w sportowych motocyklach, a szczególnie do produkcji bardzo lek- metal ziem alkalicznych i tworzy strukturę, w której metal przejścio-
kich kół. W procesie odlewania do formy piaskowej i przeróbki wy T i pierwiastek główny X budują dwu- lub trójwymiarową sieć,
plastycznej wytwarzane są skrzynie biegów i tłoki w samochodach w której atomy magnezu wypełniają większe pustki lub kanały. Przy-
wyścigowych. Pewną przeszkodą w rozwoju rynku wyrobów z prze- kładami są struktury MgRuSn4, MgNi2P, MgCuP i Mg4Rh7P6. Ko-
rabianego plastycznie magnezu jest konieczność rozwiązania jesz- lejną rodziną związków magnezu badaną w ostatnich latach są dwu-
cze wielu kwestii technicznych. Jedną z nich jest np. problem niskich lub trójwymiarowe sieci typu [TxMg ]. Są to np.: struktury EuAuMg,
prędkości produkcji, wynikający z konieczności wyciskania typo- CeRhMg, La2Ni2Mg i LaNiMg2. w wielu związkach międzymetali-
wego stopu magnezu od 5 do 10 razy wolniej niż typowego stopu cznych magnez nie może być uważany za typowy pierwiastek ziem
aluminium. alkalicznych. Wynika to szczególnie z porównania takich związków,
W wyniku wyciskania hydrostatycznego powstaje bardziej jednolita jak: Mg2Si i LaNiMg2. W związkach potrójnych metal przejściowy
struktura i udoskonalone własności mechaniczne. Proces przeróbki i atomy magnezu często tworzą dwu- lub trójwymiarowe sieci, które
musi przebiegać pod wpływem temperatury, a nagrzewanie radia- mają silne wiązanie kowalencyjne T-Mg. Występują też znaczne
cyjne wykorzystywane jest m.in. do optymalizacji przebiegu produ- wiązania Mg-Mg. W wielu związkach zawierających metal przej-
kcji blach z magnezu i jego stopów. Opracowano niskokosztową ściowy i metal ziem rzadkich, konsekwencją silnego wiązania może
technologię odlewania cienkich taśm z magnezu i jego stopów, która być kruchość sieci, co może powodować pękanie przy zgrzewaniu.
pozwala zredukować liczbę stopni walcowania do absolutnego mi- Prognozuje się, że kierunkiem przyszłych badań będzie identyfika-
nimum. Do produkcji rur ze stopów magnezu wykorzystywany jest cja wielu związków wydzielanych w stopach magnezu, co pozwoli
również proces kształtowania hydrodynamicznego. W procesie for- na korelację specyficznych własności ze strukturą stopów.

47
WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2004-2006
17-19 grudnia 2004, Yaranasi, Indie 7+9 czerwca 2005, Nicea, Francja
International Conference on Recent Adyances in Composites ECCC 2005,5* European Continuous Casting Conference
Materials Źródło: Materials Science and Technology 2004, t. 20, nr 4, s. 552
Źródło: Z.Metallkd. 2002, v.93 nr 9, s.942 fax .+33 j 41255858
13-17 luty, 2005, San Francisco, USA
TMSMeeting@Exhibition 4*8 września 2005, Lizbona, Portugalia
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 887 Eurocor 2005
e-mail: mtgserv@tms.org Źródło: Materials Science and Technology 2004, t. 20, nr 4, s. 552
e mail:
14*15 marca, 2005, Cape Town, RPA - mgferreira@cv.ua.pt
Pyrometallurgy 05 17+19 października 2005, Kyoto, Japonia
Źródło: Minerals Engineering. 2004, t. 17, nr 3, s. 487 International Lead-Zinc Processing Symposium
e-mail: bwills@min-eng.com źród}o: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
www.min-eng.com .. , . ,. _, , .
e-mail: akiofuwa@waseda.jp
16-18 marca, 2005, Cape Town, RPA
12 16marca 2006 San
Bio-& Hydrometallurgy 05 ^ ' ' Antonio, USA
Źródło: Minerals Engłneering. 2004, t. 17, nr 3, s. 487 TMSMeeting & Exhibition
e-mail: bwills@min-eng.com Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
www.min-eng.com e-mail: mgtserv@tms.org

Dział Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w Gliwicach


tworzy jedyną w kraju polskojęzyczną Zintegrowaną Bazę Danych Metale Nieżelazne
dostępną w sieci INTERNET pod adresem:
www.imn.gliwice.pl.

Zintegrowana Baza Danych Metale Nieżelazne obejmuje trzy bazy danych:

• Baza Metale Nieżelazne (BMN)


Baza danych Metale Nieżelazne jest informacyjną bazą bibliograficzną. Podstawowa tematyka to: wzbogacanie, otrzymywanie,
przetwórstwo, metaloznawstwo i zastosowania metali nieżelaznych, jak też dziedziny interdyscyplinarne, takie jak: ochrona środowiska,
automatyzacja, zagadnienia gospodarcze, metody badań własności, chemia analityczna. Rekordy w bazie zawierają: dane biblio-
graficzne, opis deskryptorowy dokumentu oraz analizę dokumentacyjną. Baza danych Metale Nieżelazne jest jedyną w kraju bazą danych
obejmującą całość zagadnień metali nieżelaznych. Obecnie baza danych Metale Nieżelazne liczy ok. 75 000 rekordów.

• Biblioteczna (BZB)
Zakres tematyczny bazy danych BZB jest identyczny jak bazy Metale Nieżelazne. Do bazy wprowadzane są informacje o wszystkich
typach dokumentów wpływających do Biblioteki Naukowo-Technicznej Instytutu Metali Nieżelaznych. Rekordy zawierają opis
bibliograficzny dokumentu i opis deskryptorowy. Obecnie baza danych BZB liczy ponad 10 400 rekordów

• Opracowania Wtasne (ÓW)


Zadaniem bazy danych ÓW jest informowanie o dorobku naukowym Instytutu Metali Nieżelaznych, o różnorodnych opracowaniach
pracowników IMN, takich jak: książki, artykuły, broszury, sprawozdania z prac badawczych, rozprawy doktorskie i habilitacyjne,
patenty, referaty na sympozjach, zjazdach i konferencjach. Baza ta liczy obecnie ponad 5500 rekordów.

Możliwość przeszukiwania baz danych uzyskacie Państwo po wypełnieniu Formularza Rejestracyjnego, który znajduje się na stronie
domowej Działu Informacji i Marketingu. Oferujemy również usługi przeszukiwania baz danych na miejscu za pośrednictwem sieci LAN.

Zamówienia na nasze usługi przyjmujemy na bieżąco.

Nasz adres:
Instytut Metali Nieżelaznych, Dział Informacji i Marketingu
44-101 Gliwice, ul. Sowińskiego 5.
Kierownik Dziani Informacji i Marketingu
mgr Alicja Skotnicka
tel.(0-32) 2380-263, fax (0-32) 2316933; 2380350, e-mail: AlicjaS@imn.gIiwice.pl

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik — AW

48
Światowy rynek metali
nieżelaznych

GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET


R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. JAN B U T R A

Rudy Metale R 50 2005 nr l


UKD669.2/.8(100):338.5(100).339,4(100)

WYDARZENIA GOSPODARCZE

ROSNĄ OPŁATY ZA PRZERÓBKĘ I RAFINACJĘ MIEDZI Projekt Panorama zawiera zasoby o wielkości 8,7 min t i średniej
COPPER TREATMENT AND REFINING CHARGES SOARING. Mining zawartości l ,6 % Cu i 6,6 % Zn.
Journal, 6 August 2004, p. 3
Noranda Inc z Kanady poinformowała o pożarze w suszarni FIRST OJJANTUM ROZPOCZYNA DZIAŁALNOŚĆ W MAURETANII
koncentratów miedzi huty Altonorte w Chile. Huta będzie kontynuo- MAURITANIAN GO AHEAD FOR FIRST QUANTUM. Mining Magazine,
wała działalność przy zmniejszonej wydajności. Prace naprawcze August 2004, p. 4
potrwają 30-M-O dni. W konsekwencji odbiorcy produktów hut mie- Rząd Mauretanii podpisał porozumienie potwierdzające udział
dzi zawierają nowe kontrakty, aby zabezpieczyć się przed wyższymi First Quantum Minerals w udostępnianiu złoża miedzi i złota Guełb
opłatami za przeróbkę i rafinację. W tym tygodniu Mitsubishi Ma- Moghrein położonego w pobliżu Akjoujt w Mauretanii. W nowym
teriał Corp. uzgodnił z Ok Tedi Mining Ltd półroczne kontrakty na przedsiębiorstwie, które zostanie utworzone pod nazwą Mines d'Ajoujt
opłaty w wysokości 63 $/dmt i 6,3 c/lb, które są o 45 % wyższe S.A. 80 % udziałów będzie należało do First Quantum Minerals,
w stosunku do kontraktów na 2004 r. podpisanych na początku tego a 20 % do Guelb Moghrein. First Quantum zobowiązał się do udostę-
roku. Błoomsbury Minerał Economics (BME) prognozuje, że opłaty pnienia złoża Guelb Moghrein i uruchomienia produkcji w czwar-
TC/RCs osiągną w grudniu 2004 r. poziom 100 $/dmt i 10 c/lb, tym kwartale 2005 r. Roczna produkcja prognozowana jest na 30
a w kontraktach na 2005 r. opłaty wyniosą 95 $/dmt i 9,5 c/lb. tyś. t koncentratów miedzi i 50 tyś. oz złota, które będą transporto-
wane do portu Nouakchott, a następnie eksportowane do hut w Eu-
DEFICYT MIEDZI NADAL ROŚNIE ropie i Azji.
COPPER DEFICIT CONTINUES TO WIDEN. Mining Journal, 6 August
2004, p. 5 KAGARA ZAMIERZA W 2005 ROKU ROZPOCZĄĆ PRODUKCJĘ
Według danych International Copper Study Group (ICSG) do KONCENTRATÓW MIEDZIOWYCH
końca maja 2004 r. deficyt miedzi wzrósł do 610 tyś. t, tj. ponad KAGARA AIMS TO PRODUCE CU CONCS IN 2005. Metal Bulletin, 30
dwukrotnie w porównaniu do poziomu z maja 2003 r. i prawie 100 tyś. t August 2004, No. 8857, p. 11
więcej w stosunku do danych z kwietnia 2004 r. Z kolei silny $ Australijska firma Kagara Zinc zamierza z pomocą pośrednika
względem innych walut korzystnie wpłynął na ceny miedzi w ostat- Transamine zająć się sprzedażą koncentratów miedziowych do Chin.
nim okresie. Zapasy miedzi nadal maleją i ilość miedzi na LME Miejscem produkcji będzie kopalnia cynku, ołowiu i miedzi Mount
spadła poniżej 85 tyś. t, co stanowi najniższy poziom od 14 lat. Od Kagara położona na północy Queensland. Roczna produkcja kon-
początku 2004 r. zapasy miedzi na LME, Comex, i Shanghai Metal centratów o zawartości miedzi 28-^-30 % prognozowana jest na 30
Exchange spadły o ponad 600 tyś. t. Analityk metali Stephen Briggs tyś. t. Do nowego przedsięwzięcia przedsiębiorstwo wy korzy sta kru-
z Societe Generale przewiduje spadek zapasów (o 150 tyś. t) będą- szarki do koncentratów ołowiu i cynku, będące własnością kopalni.
cych w posiadaniu Codelco (Chile) i State Reserves Bureau (Chiny). Cała produkcja ruszy w drugiej połowie 2005 r., a jej instalacja
kosztować będzie 7,3 min $.
OPŁATY TCS PRZEŁAMAŁY POZIOM 100 $/T
TCS BREAK US$ 100/T. Mining Journal, 27 August 2004, p. 4 AYOCET POSZERZA POSZUKIWANIA
Największa europejska huta i rafineria miedzi Norddeutsche AVOCET'S EXPLORATION ADYANCES PROJECTS. Mining Journal, 6
Affinerie AG ustaliła opłatę za przeróbkę i rafinację na poziomie August 2004, p. 8
odpowiednio 105 $/dmt i 10,5 c/lb. Kontrakt obejmuje 10 tyś. t Avocet Mining plc prowadzi poszukiwania obejmujące kopalnię
koncentratów, które dostarczy kopalnia Grasberg z Indonezji na Penjom w Malezji, kopalnię Zeravshan w Tadżykistanie oraz obszar
początku 2005 r. NorthLanut w Indonezji. Przedsiębiorstwo planuje na 2004 r. wyko-
nanie w Penjom wierceń o długości 38 tyś. m, mając na celu powię-
SIPA KUPUJE PROJEKT kszenie zasobów w Kalampong i Manik. Budżet na poszukiwania
SIPA ACQUISITION. Mining Journal, 27 August 2004, p. 9 w Malezji wyniesie 39 % z 5 min $ przewidzianych na eksplorację
Sipa Resources Ltd zawarła porozumienie z Outokumpu Oyj, w roku finansowym 2004/2005. Zawartość złota w poszczególnych
dzięki któremu stanie się 100 % właścicielem projektu miedzi i cyn- interwałach obszaru Kalampong wynosi od 8,27 do 20,60 g/t. Z kolei
ku Panorama w regionie Pilbara (Zachodnia Australia). Projekt obej- w Zeravshan poszukiwania skoncentrowano na istniejących zaso-
muje złoże Sulphur Springs, które posiada zasoby prawdopodobne bach złota, które wzrosły o 106 % do poziomu 2 min oz w złożu
na poziomie 4,4 min t i średniej zawartości 1,8 % Cu i 5,6 % Zn. Khorskhona. Przedsiębiorstwo zamierza w roku 2004/2005 wyko-

49
nać na tym obszarze wiercenia o długości 24 tyś. m. Budżet na SPADEK OBROTÓW NA RYNKU ZŁOTA
poszukiwania w Tadżykistanie stanowi 29 % całkowitego budżetu BULLION BANKS FADE AWAY. Mining Journal, 13 August 2004, p. 7
przeznaczonego na eksplorację. Zawartość kruszcu w poszczegól- Ogólnie transakcje hedgingowe największych światowych pro-
nych interwalach waha się od 1,82 do 6,92 g/t Au. W North Corp ducentów złota spadły o 4,6 min oz do poziomu 63,9 min oz w dru-
w Indonezji geolodzy zbadali 37 obszarów rozpoznanych wcześniej gim kwartale 2004 r. Według wydanej ostatnio The Hedge Book to
przez Newmont Mining Corp. Zawartość złota w poszczególnych największy spadek od drugiego kwartału 2002 r. Największy spadek
interwałach wynosi od 2,10 do 6,02 g/t Au. Na poszukiwania w Indo- zanotowali AngloGold Ashanti (1,4 min oz) i Baniek Gold Corp.
nezji przedsiębiorstwo przeznaczy 31 % budżetu. Według nowego (2 min oz). Tymczasem cena złota w drugim kwartale 2004 r. spadła
oszacowania zasoby zmierzone i wskazane zawierają 4,89 min oz z 427 $/oz do poziomu 393 $/oz.
złota w porównaniu do 3,83 min oz w 2003 r. (stan na 31 marca). Zasoby
wnioskowane zawierają 1,32 min oz złota w stosunku do 1,39 min KOPALNIA ZŁOTA MINAHASA BLISKA ZAMKNIĘCIA
oz w 2003 r. Przedsiębiorstwo planuje także uruchomienie produkcji MINAHAS A GOLD OPERATION NEARS CLOSURE. Mining Journal, 20
z nowych złóż Kurnia w obszarze Penjom i Riska w North Lanut. August 2004, p. 5
Kopalnia złota Minahasa na Wyspie Sulawesi w Indonezji zakoń-
SINO GOLD URUCHAMIA PROJEKT JINFENG czy przeróbkę rudy pod koniec sierpnia 2004 r. z powodu wyczerpania
SINO GOLD PROCEEDS WITH JINFENG DEYELOPMENT. Mining zapasów rudy. Kopalnia przerwała eksploatację w październiku 2001 r.
Journal, 6 August 2004, p. 9 W przeciągu dziewięciu lat działalności Minahasa wyprodukowała
Zarząd Sino Gold Ltd zdecydował się na uruchomienie projektu około 1,9 min oz złota. 80 % udziałów w kopalni posiada Newmont
złota Jinfeng w prowincji Guizhou w Chinach. Wyniki wykonanego Mining Corp., a 20 % PT Tanjung Serapung.
ostatnio oszacowania zasobów przedstawia poniższa tablica:
POZWOLENIE ŚRODOWISKOWE DLA PROJEKTU DIDIPIO
Wielkość Zawartość DIDIPIO WINS ENYIRONMENTAL APPROYAL. Mining Journal, 20
Lokalizacja Kategoria August 2004, p. 10
tyś. t g/t
Climax Mining Ltd otrzymał certyfikat pozwolenia środowisko-
Kopalnia odkrywkowa Zasoby pewne 3295 5,5 wego dla rozbudowy kopalni złota i miedzi Dinkidi na projekcie
Zawartość brzeżna — Zasoby prawdopodobne 2463 4,9 Didipio w Luzon (Filipiny). Przewiduje się eksploatację metodą
1,9 g/t Au Suma 5758 5,2 odkrywkową ze stopniowym przechodzeniem do eksploatacji pod-
ziemnej systemem podpoziomowym. Kopalnia będzie funkcjonowała
Kopalnia podziemna Zasoby pewne 1456 6,3 15 lat przerabiając 2 min t rudy rocznie i produkując 150 tyś. oz złota
Zawartość brzeżna — Zasoby prawdopodobne 4418 5,7 rocznie. Koszt inwestycyjny oszacowano na 6 min $. Zasoby pewne
3 g/t Au Suma 5874 5,9 i prawdopodobne kopalni wynoszą 20,34 min t i zawierają średnio 1,7 g/t
Ogółem 11 632 5,5
Au i 0,65 % Cu w oparciu o cenę złota 325 $/oz i cenę miedzi 0,75 $/lb.

Roczny poziom produkcji prognozowany jest na około 180 tyś. oz. WMC W MEKSYKU
Kopalnia ma funkcjonować przez 12 lat, w tym przez 6 lat będzie WMC INTO MEXICO. Mining Journal, 27 August 2004, p. 8
działała kopalnia odkrywkowa. Kopalnia podziemna nie będzie udo- WMC Resources Ltd podpisał umowę opcyjną z Linear Gold
stępniana z kopalni odkrywkowej, stąd dwie kopalnie będą mogły Corp. z Nowej Szkocji odnośnie do obszarów eksploracyjnych złota
być rozbudowywane jednocześnie, a potencjalne wydobycie złota i metali podstawowych Huixtla, Tenochitlan, Cerro Brujo i La Re-
może osiągnąć poziom 300 tyś. oz/r. Koszt inwestycyjny oszacowa- forma zlokalizowanych w stanie Chiapas w Meksyku. WMC może
no na 70 min $. nabyć 60 % udziałów w każdym lub wszystkich obszarach w za-
mian za wpłacenie 225 ty s. $ i wydanie l ,7 min $ na ich rozpoznanie
ZMIANA W TURECKIM PODATKU VAT do końca czerwca 2007 r.
TURKEY'S VAT REYERSAL. Mining Journal, 6 August 2004, p. 10
LEPANTO PRZEDŁUŻA DZIAŁALNOŚĆ SWOJEJ KOPALNI
Anatolia Minerals Development Ltd poinformowała o zmia- LEPANTO LIFE EJCTENSION. Mining Journal, 27 August 2004, p. 10
nach, jakie wprowadził rząd Turcji względem podatku VAT od
Lepanto Consolidated Mining Co. z Filipin poinformował, że od-
exportu złota dore i importu wyposażenia górniczego. Na początku
krycie nowego złoża przedłuży działalność kopalni Yictoria, zlokali-
2004 r. rząd przyjął nowe regulacje znoszące zwolnienie z podatku
zowanej w pobliżu Mankayan w prowincji Benguet, o minimum 15
VAT dla importu złota dore i wyposażenia górniczego, teraz jednak
lat. Złoże Teresa zawiera według oszacowania około 110 t złota.
postanowił przywrócić zwolnienie z podatku. Anatolia posiada 100 %
Aktualnie Lepanto produkuje 150 tyś. oz kruszcu rocznie z podzie-
udziałów w projekcie złota C, opler.
mnej kopalni Yictoria.
GOLD FIELDS ZDOBYWA IAMGOLD PONOWNE URUCHOMIENIE KOMPLEKSU PORTO YESME
GOLD FIELDS WINS IAMGOLD. Mining Journal, 13 August 2004, p. l PORTO YESME RESTART. Mining Journal, 13 August 2004, p. 7
lamgold Ltd zgodził się na połączenie z aktywami Gold Fields Ponownie uruchomiony, dzięki Glencore International AG,
Ltd. Przedsiębiorstwo wyemituje dla Gold Fields około 352 min kompleks hutniczo-rafmeryjny ołowiu i miedzi Porto Yesme na
akcji zwykłych o wartości około 2,1 mld $. lamgold zmieni nazwę Sardynii osiągnie pełną wydajność do końca 2004 r. Rocznie kom-
na Gold Fields International Ltd (GFI), przy czym 70 % udziałów pleks może produkować 180 tyś. t cynku i 125 tyś. t ołowiu. Dzia-
będzie należało do Gold Fields, a 30 % do dotychczasowych udzia- łalność została wstrzymana w 2003 r. z powodu rosnących kosztów
łowców lamgold. Nowe przedsiębiorstwo będzie posiadało udziały energetycznych i niskich cen cynku.
w kopalniach Tarkwa-Damang w Ghanie, udziały w kopalniach St
Ives i Agnew w Australii Zachodniej (własność Gold Fields) oraz PLAN PRODUKCJI CYNKU W MONGOLII
kopalniach Sadiola (w 38 % własność lamgold) i Yatela w Mali (w MONGOLIAN ZINC PLAN. Mining Journal, 20 August 2004, p. 8
40 % własność lamgold). Ponadto GFI otrzyma projekt eksploracyj- Chiński przemysł metali nieżelaznych planuje rozpoczęcie eks-
ny Arctic Platinum PGM w Finlandii, projekt złota i miedzi Cerro ploatacji na projekcie cynku Tumurtin Ovoo w prowincji Sukhbataar
Corona w Peru oraz udziały w koncesjach i projektach eksploracyjnych w Mongolii. Przedsiębiorstwo prognozuje produkcję na poziomie 70 tyś. t
w Ameryce Łacińskiej, Australii, Chinach i Afryce. Powiększone koncentratów rocznie, które zamierza dostarczać na rynek chiński.
przedsiębiorstwo będzie czwartym co do wielkości producentem
złota w Ameryce Północnej i siódmym największym producentem CHINY DOMINUJĄ W PRODUKCJI OŁOWIU
na świecie. Produkcja roczna wyniesie 2 min oz złota. Zasoby CHINA DOMINATES LEAD. Mining Journal, 27 August 2004, p. 3
przedsiębiorstwa to 14,6 min oz, a bogactwa stanowią 25,9 min oz. W 2003 r. Chiny stały się jednym z większych producentów

50
ołowiu rafinowanego na świecie (wyprodukowały 1,58 min t) i we- zgodzili się nabyć kopalnię Lanfranchi i posiadłości Tramways od
dług AME Minerał Economics zachowają tę pozycję do 2010 r. WMC Resources Ltd za 26 min $A. Według nowej oceny zasoby
Produkcja akumulatorów kwasowo-olowiowych rośnie, a obecnie wskazane wynoszą 2,43 min t o średniej zawartości 2,25 % Ni
pochłania 77 % ogólnego zapotrzebowania na ołów. Producenci (wcześniej 1,16 min t i średnia zawartość 2,61 % Ni), a zasoby wnio-
przenoszą produkcję poza znane ośrodki w Stanach Zjednoczonych, skowane oszacowano na 1,22 min t o średniej zawartości 1,57 % Ni.
Japonii i Europie Zachodniej do Chin, Meksyku, Europy Wschod- Partnerzy jv planują ponowne uruchomienie kopalni w czwartym
niej i Azji Południowo-Wschodniej. W latach 1998-^2003 produkcja kwartale 2004 r. Poziom produkcji prognozowany jest na ponad 25
samochodów w Chinach, Korei Pd., Indiach i Malezji wzrosła bar- tyś. t niklu przez pierwsze cztery lata, a cała produkcja trafi do WMC
dzo szybko, podczas gdy w Europie Zachodniej wzrost był mniejszy zgodnie z zawartą długoterminową umową. Tymczasem Sally Ma-
niż l %. W 2003 r. zapotrzebowanie na ołów w Chinach wynosiło lay zakończyła wiercenia na złożu niklu i miedzi Copernicus poło-
17 % całkowitego popytu, a w Azji 43 % w porównaniu do odpo- żonym we wschodniej części regionu Kimberley w Zachodniej Au-
wiednio 8 % i 30 % w 1996 r. Według AME do 2010 r. popyt na stralii, w którym ma 60 % udziałów. Zawartość pierwiastków w po-
ołów w Chinach wzrośnie do 21 %, a w Azji osiągnie poziom 43 %. szczególnych interwałach wynosi od 0,96 do 1,45 % Ni, od 0,62 do
Natomiast popyt w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych 1,16 % Cu i od 0,04 do 0,05 % Co.
spadnie z 56 % w 1996 r. do poziomu 42 % w 2010 r. Przewiduje się,
że średnia cena ołowiu na LME osiągnie poziom 850 $/t w 2004 r. MINCOR ZWIĘKSZA PRODUKCJĘ NIKLU
Aktualna cena to 903 $/t. Wysoki poziom ceny jest odzwierciedle- MINCOR BOOST. Mining Journal, 27 August 2004, p. 4
niem deficytu na rynku, który w 2004 r. prognozowany jest na 130 Australijski producent niklu Mincor Resources NL spodziewa
tyś. t. Na 2005 r. AME przewiduje niski deficyt i średnią cenę ołowiu się zwiększenia produkcji o 30 % do końca czerwca 2005 r. Przed-
na poziomie 750 $/t. Natomiast na 2006 r. prognozowana jest duża siębiorstwo planuje osiągnięcie produkcji na poziomie 11 tyś. t
nadwyżka na rynku ołowiu i cena metalu na poziomie 580 $/t. koncentratów niklu w roku finansowym 2004/2005 poprzez urucho-
mienie kopalni Redcross w sierpniu 2004 r. i kopalni Mariner w sty-
PRZEŁOM W SPRAWIE KOPALNI MYRA FALLS
czniu 2005 r. W pierwszej połowie 2004 r. kopalnie Miitel i Wanna-
BREAKTHROUGH ON MYRA FALLS. Mining Magazine, August 2004,
way w regionie Kambalda w Zachodniej Australii wydobyły 330
p. 4
tyś. t rudy (8679 t niklu w koncentracie) przy koszcie operacyjnym
Breakwater Resources zawarł porozumienie z Boliden odnośnie na poziomie 3,99 $A/lb. Mincor zamierza wyprodukować 15 tyś. t
do nabyciapolimetalicznej kopalni Myra Falls w Kolumbii Brytyjskiej. koncentratów niklu w roku finansowym 2005/2006.
Przedsiębiorstwo oczekuje, że zakup kopalni przyczyni się do 85 %
wzrostu dochodu netto w ciągu sześciu następnych lat. Kopalnia WCZEŚNIEJSZE URUCHOMIENIE PROJEKTU VOISEY'S BAY
posiada zasoby pewne i prawdopodobne o wielkości 7,75 min t VOISEY'S BAY PROJECT AHEAD OF SCHEDULE. Mining Journal, 27
i średniej zawartości 6,3 % Zn, 1,2 % Cu, 1,2 g/t Au, 40 g/t Ag oraz August 2004, p. 8
zasoby zmierzone i wskazane na poziomie 10,39 min t i średniej
Inco Ltd ujawnił szczegóły planu zagospodarowania projektu
zawartości 7,8 % Zn, 1,4 % Cu, 1,7 g/t Au i 56 g/t Ag. Breakwater
niklu, kobaltu i miedzi Voisey's Bay w Nowej Fundlandii i Labra-
szacuje, że kopalnia będzie funkcjonowała kolejne siedem lat, a z dużym
dorze. Pierwsza produkcja koncentratów niklu ruszy pod koniec
prawdopodobieństwem 12 lat.
2005 r. Pierwsza faza zagospodarowania o wartości 888 min $ obej-
PREMIE ZA OŁÓW NA GIEŁDZIE W SINGAPURZE BLISKIE 3<K35 $<T mie budowę kopalni i koncentratora, prace badawcze i rozwojowe
...AND NEAR $30-35 IN SINGAPORE. Metal Bulletin, 23 August 2004, oraz budowę zakładu hydrometalurgicznego. Uruchomienie kopalni
No. 8856, p. 14 i koncentratora nastąpi pod koniec sierpnia 2005 r., czyli sześć
Na giełdzie w Singapurze premie za ołów plasują się w dość miesięcy wcześniej w stosunku do pierwotnego terminu. Ruda z ko-
szerokim przedziale od 15 do 35 $/t, dzięki czemu pozostałe premie palni odkrywkowej będzie przerabiana w koncentratorze o wydajno-
za metale plasują się w dość wąskim obszarze 30-^35 $/t. Kilka ści 6 tyś. t/dobę. Kopalnia będzie produkowała koncentraty o wyso-
tygodni temu notowania premii za ołów plasowały się jedynie na kiej zawartości niklu (ponad 25 % Ni), koncentraty niklu i miedzi
poziomie 4-M5 $/t. Za takim poziomem notowań na giełdzie w Sin- (16 % Ni) oraz koncentraty miedzi i ma funkcjonować 14 lat. Roczna
gapurze kryją się zawarte niedawno intratne transakcje. produkcja koncentratów prognozowana jest na 50 tyś. t niklu, 22701
kobaltu i 68001 miedzi. Budowa zakładu hydrometalurgicznego ma
JACKSON ZAINTERESOWANY NIKLEM być zakończona w listopadzie 2005 r. Zakład będzie produkował
JACKSON INTO NICKEL. Mining Journal, 13 August 2004, p. 9 rocznie 50 tyś. t niklu elektrolitycznego, 2500 t kobaltu elektrolity-
Jackson Gold Ltd osiągnął porozumienie z Placer Dome Inc cznego i 5 tyś. t miedzi.
w sprawie poszukiwań złota i niklu na obszarach w Zachodniej Au-
stralii. Zgodnie z warunkami umowy Placer Donie może prowadzić UMICORE PLANUJE PRODUKCJĘ BATERII O TRZYKROTNIE
eksplorację złota na obszarach o powierzchni 285 km będących MNIEJSZEJ ZAWARTOŚCI KOBALTU
własnością Jackson (10 km od Kaigoorłie). Z kolei Jackson może UMICORE TO MĄKĘ BATTERIES WITH THREE TIMES LESS CO-
prowadzić poszukiwania niklu na obszarach o powierzchni 500 km BALT. Metal Bulletin, 30 August 2004, No. 8857, p. 14; UMICORE CUTS
COBALT CONSUMPTION. Mining Journal, 27 August 2004, p. 7
należących do Placer Dome. Placer Dome, może nabyć do 70 %
udziałów w każdym odkrytym złożu złota, które będzie zawierało Umicore ogłosiło plan rozpoczęcia produkcji komponentów do
zasoby zmierzone i wskazane na poziomie 100 tyś. oz. baterii, które zawierać będą trzykrotnie mniej kobaltu niż poprzednie
modele. Belgijska firma wynalazła materiał nowej generacji, który
SALLY MALAY ROZWIJA AUSTRALIJSKI PROJEKT stanowi połączenie niklu, kobaltu i magnezu. Produkcja ma ruszyć
SALLY MALAY PROGRESSES AUSTRALIAN PROJECTS. Mining w drugiej połowie 2004 r. w zakładzie Cheonan w Korei Południo-
Journal. 13 August 2004, p. 10 wej, natomiast optymalny poziom produkcji osiągnięty ma być
Firma Sally Malay Mining Ltd podała, że oszacowanie zasobów dopiero w 2005 r. Nowa technologia umożliwi Umicore obniżenie
kopalni niklu Lanfranchi w regionie Kambalda w Australii Zachod- kosztów produkcji związanych głównie z cenami kobaltu, które
niej wykazało ich wzrost. Sally Malay i Donegal Resources Ltd w 2003 r. wzrosły czterokrotnie.

INFORMACJE GIEŁDOWE
YICTORIA — EMISJA JEDNOSTEK ze swoim większościowym udziałowcem Bema Gold Corp. Przed-
YICTORIA PLACING. Mining Journal, 6 August 2004, p. 12 siębiorstwo wyemituje dla Bemy 2,4 min jednostek po 1,65 $C/jed-
Yictoria Resource Corp. uzgodniła prywatną emisję jednostek nostkę w celu zebrania dochodu brutto w wysokości 4 min $C. Każda

51
jednostka obejmuje jedną akcję zwykłą w Yictoria i pół gwarancji mną kopalnię Konkola, podziemną i odkrywkową kopalnię Nchanga
na zakup akcji. Ponadto każda gwarancja upoważnia Bemę do naby- oraz hutę i rafinerię Nkana. Ponadto przedsiębiorstwo posiada za-
cia dodatkowej akcji w Yictoria po cenie 2,25 $C/akcję w ciągu kład ługowania miedzi z odpadów o wydajności 100 tyś. t/r. Poniż-
dwóch lat. W ten sposób Bema zwiększy swoje udziały w Yictoria sza tablica przedstawia zasoby i bogactwa KCM:
z 30 do 33 %. Z kolei Yictoria przeznaczy uzyskany dochód na
zagospodarowanie obszaru złota i srebra Mili Canyon w Newadzie. Aktywa Zasoby przemysłowe Zasoby geologiczne

PAN AUSTRALIAN FINANSUJE ZAGOSPODAROWANIE PROJE- Kopalnia podziemna


21 min t z 3,4% Cu 250 min t z 3,8% Cu
KTÓW W LAOSIE Konkola
PAN AUSTRALIAN FUNDS LAOS DEYELOPMENT. Mining Journal, 20
August 2004, p. 15 Kopalnia podziemna
1 8 min t z 2.7% Cu 30 min t z 2,6% Cu
Pan Australian Resources NL planuje zebranie 30 min $A po- Nchanga
przez sprzedaż nowych akcji, co umożliwi sfinansowanie zago-
Kopalnia odkrywkowa
spodarowania projektów złota i miedzi w Laosie. Przedsiębiorstwo 28 min t zł, 7% Cu 154 min t z 1,1% Cu
Nchanga
wyemituje 214,3 min akcji po 0,14 $A/akcję. Część dochodu netto
z emisji akcji zostanie przeznaczona na sfinansowanie projektu złota Staw osadowy 84 min t z 0,7% Cu —
Phu Bia w Laosie, którego koszt inwestycyjny oszacowano na 15,3
min $. Produkcja rozpocznie się w marcu 2005 r. na poziomie 50 tyś. Refraktor Chingola — 151 min t z 0,9% Cu
oz/r i potrwa 4,5 roku. Taka sama kwota z dochodu netto zostanie
przeznaczona na sfinansowanie feasibility study dla projektu miedzi
i złota Phu Kham w Laosie, który ma być ukończony w sierpniu HIGH RIYER ZWIĘKSZA UDZIAŁY W ROSYJSKIM PRZEDSIĘ-
2005 r. Według wstępnego opracowania potencjalna roczna produ- BIORSTWIE BURYATZOLOTO
kcja koncentratów wyniosłaby 57 tyś. oz miedzi i 52 tyś. oz złota. HIGH RIYER BOOSTS INTEREST IN RUSSIA'S BURYATZOLOTO.
Mining Journal, 27 August 2004, p. 13
YEDANTA ZGODZIŁA SIĘ NA ZAKUP UDZIAŁÓW W KONKOLA High River Gold Mines Ltd (HRG) zwiększy swoje udziały
YEDANTA AGREES KONKOLA BUY-IN. Mining Journal, 27 August w rosyjskim przedsiębiorstwie produkcyjnym złota OJSC Buryatzo-
2004, p. l loto do 63,1 %. Przedsiębiorstwo zgodziło się na zakup udziałów
Yedanta Resources plc ogłosiła formalne zakończenie umowy w Buryatzoloto od European Bank for Reconstruction and Develop-
kupna udziału kontrolnego w największym zambijskim przedsię- ment (EBRD) w zamian za swoje akcje. HRG wyemituje 11,76 min
biorstwie produkcyjnym miedzi Konkola Copper Mines plc (KCM). akcji zwykłych dla EBRD, a otrzyma l min akcji w Buryatzoloto.
Yedanta zapłaci w sumie 48,2 min $ za 51 % udziałów. W 2003 r. Przedsiębiorstwo Buryatzoloto jest właścicielem dwóch podziem-
KCM wyprodukował 188 tyś. t miedzi katodowej przy koszcie ope- nych kopalń złota i małej kopalni na Syberii, które w 2003 r. wypro-
racyjnym na poziomie 0,79 $/lb. Główne aktywa obejmują: podzie- dukowały w sumie 153 tyś. 754 oz złota.

WYNIKI FINANSOWE
SILNY RAND NADAL UDERZA W HARMONY jedenastokrotny wzrost zysków WMC Resources Ltd w pierwszym
STRONO RAND CONTINUES TO BITE HARMONY. Mining półroczu 2004 r. Dochód netto wzrósł do 515 min $A w porównaniu do
Journal, 6 August 2004, p. 13 47 min $A w odpowiadającym okresie 2003 r. Dochód wzrósł o 31 %
Trzeci największy producent złota na świecie Harmony Gold do 1,83 mld $A na skutek wyższych cen metali. Przedsiębiorstwo
Mining Co. zanotował stratę netto za drugi kwartał 2004 r. z powodu uzyskało 36 % wzrost średniej ceny niklu do poziomu 8,36 $A/lb,
silnego randa obniżającego nadwyżki operacyjne przedsiębiorstwa. podczas gdy cena miedzi wzrosła o 39 % do l ,69 $A/lb. Sprzedaż niklu
Strata wzrosła z 41 min R w pierwszym kwartale 2004 r. do 384 min wzrosła o 4% do 53 tyś. t, natomiast sprzedaż miedzi o 18 % do 91 tyś. t.
R. Pomimo 7 % wzrostu produkcji do 847 908 oz i spadku ceny złota
GWAŁTOWNY WZROST ZYSKÓW BHP BILLITON
o 6 % do 384 $/oz, dochód ze sprzedaży złota pozostał na poziomie
BHP BILLITON PROFIT SOARS ON PRICES. Mining Journal, 20 August
2,15 mld R. Koszty operacyjne wzrosły z 82 852 R/kg w pierwszym
2004, p. l
kwartale 2004 r. do 83 173 R/kg.
BHP Billiton plc prawie dwukrotnie zwiększył swoje zyski
GWAŁTOWNY WZROST ZYSKÓW BOLIDEN w pierwszym półroczu 2004 r. wskutek wzrostu cen towarów wyni-
BOLIDEN PROFITS SOAR, Mining Journal, 6 August 2004, p. 13 kającego z dużego popytu na surowce. Zysk osiągnął rekordowy
Boliden AB zanotował siedmiokrotny wzrost zysku za drugi poziom 3,5 mld $, co stanowi 83 % wzrost w stosunku do roku
kwartał 2004 r. w wyniku wyższych cen metali i wzrostu produkcji budżetowego 2002/2003. Z kolei rekordowa produkcja w wielu kopal-
po zakupieniu przez przedsiębiorstwo aktywów cynku i miedzi od niach grupy BHP Billiton oraz wyższe ceny spowodowały 43 % skok
Outokumpu Oyj. Dochód netto wzrósł do 280 min SK z 39 min SK obrotów handlowych do 24,9 mld $. Całkowite wydatki inwestycyjne
w odpowiadającym okresie 2003 r. grupy wyniosły 2,6 mld $, z czego około 1,7 mld $ wydano na rozwój
projektów i utrzymanie istniejących kopalń, a 454 min $ na eksplorację.
XSTRATA — PIĘCIOKROTNY WZROST ZYSKÓW
XSTRATA PROFIT UP FIYEFOLD ON PRICES. Mining Journal, 13 CHIŃSKI PRODUCENT MIEDZI POTROIŁ ZYSKI
August 2004, p. 13 CHINESE COPPER PRODUCER TRIPLES PROFIT. Mining Journal, 20
Xstrata plc zanotowała pięciokrotny wzrost zysków w pier- August 2004, p. 12
wszym półroczu 2004 r. w stosunku do odpowiadającego okresu Największy chiński producent miedzi Jiangxi Copper Co. Ltd
w 2003 r. Przedsiębiorstwo w wyniku wyższych cen i lepszych wy- potroił zyski netto w pierwszym półroczu 2004 r. Dochód netto
ników zakupionej niedawno kopalni metali podstawowych w Au- wzrósł do 629 min Yu w porównaniu do 204 min Yu w odpowiada-
stralii zanotowało zysk w wysokości 405,5 min $ w porównaniu do jącym okresie 2003 r. Wynik obejmuje 183 min Yu zysku z transakcji
79 min $ w 2003 r. Obroty z miedzi wzrosły o 44 % do 722,4 min $. hedgingowych. Obroty wzrosły z 2,4 do 4,8 mld Yu w wyniku 62 %
wzrostu średniej trzymiesięcznej ceny miedzi na LME do poziomu
WZROST ZYSKÓW WMC 2669 $/t. Jiangxi otrzymał średnią cenę za miedź katodową w wyso-
WMC PROFIT SOARS ON METALS PRICES. Mining Journal, 13 August kości 25474 Yu/t, co stanowi 50 % wzrost w stosunku do pierwszej
2004, p. 15 połowy 2003 r. Przedsiębiorstwo planuje zwiększenie produkcji miedzi
Silny popyt na nikiel i miedź, szczególnie w Chinach, spowodował katodowej o około 12,5 % do poziomu 450 tyś. t do końca 2006 r.

52
CENY METALI
ZŁOTO POZOSTAJE SILNE NA SKUTEK WZROSTU POPYTU Średnie miesięczne ceny metali
GOLD STAYS STRONG AS DEMAND RISES. Mining Journal, 20 August
2004, p. 3 Styczeń-Sierpień Sierpień
2004 r. 2004 r.
Metal
Cena złota przełamała w drugim tygodniu sierpnia 2004 r. po-
cena cena cena
ziom 400 $/oz, ponieważ dane makroekonomiczne udostępnione
najniższa najwyższa średnia
w Stanach Zjednoczonych spowodowały spadek dolara. Tymcza-
sem World Gold Council (WGC) opublikował dane na temat popytu Miedź Grade A (S/Mg)
na złoto w drugim kwartale 2004 r., które pokazały, że wyższe ceny transakcje natychmiastowe 2336,75 3165,00 2845,38
$ niekoniecznie tłumią popyt. Ogólnoświatowy konsument kupił transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 2326,00 3029,00 2776,10
w drugim kwartale 2004 r. 743 t złota, tj. o 11 % więcej ilościowo
i o 25 % więcej cenowo w stosunku do odpowiadającego okresu Ołów ($/Mg)
transakcje natychmiastowe 696,00 1038,50 920,77
2003 r. Całkowity popyt, obejmujący przemysł, wzrósł o 9,7 % do transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 698,50 933,00 863,40
poziomu 847 t. Z kolei całkowite zapasy, obejmujące eksploatację
i wtórne surowce, spadły o 9,8 % do poziomu 8201. Cynk (S/Mg)
transakcje natychmiastowe 947,25 1155,00 975,39
transakcje trzymiesięczne—sprzedaż 969,00 1168,50 993,55
NISKI POPYT DOPROWADZA DO WYŻSZYCH CEN INDU
FLAT-PANEL DEMAND DRIYES INDIUM PRICES HIGHER. Mining Nikiel (S/Mg)
Journal, 27 August 2004, p. 4 transakcje natychmiastowe 10527,50 17 760,00 13 679,52
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 10495,00 17660,00 13 398,10
cena cena
Ceny kobaltu na początku sierpnia 2004 r. utrzymały swoją Kobalt (S/Mg) miesięczna miesięczna
pozycję, jednak na koniec miesiąca zaczęły spadać, kiedy WMC najniższa najwyższa
sierpień 2004 sierpień 2004
Resources Ltd na swoich stronach internetowych obniżył cenę dla
produktów o wyższej zawartości metalu do poziomu 24,00 $/lb. min. 99,8 % 23925 24406
Defense Logistics Agency (DLA) w Stanach Zjednoczonych ogło- min. 99,3% 22963 23525
siła, że w lipcu 2004 r. sprzedała 14 tyś. Ib po cenie 22,43 $/lb, Złoto ($/oz)
a w sierpniu 2004 oferta obejmowała około 35 tyś. Ib kobaltu kato- poranna 400,13333
dowego i 19 tyś. Ib kobaltu granulowanego. Ceny za kobalt o niższej popołudniowa 400,50952
zawartości metalu plasowały się poniżej 23,00 $/lb. Pomimo spadku
Srebro (c/oz)
ceny popyt pozostał na dobrym poziomie w szczególności w Chi-
Spot 665,92857
nach, gdzie tlenek kobaltu wykorzystywany jest do produkcji kobal-
tu chemicznego. August Averages, Metal Bulletin, 6 September 2004, No. 8858, p. 33

ZAPASY MIEDZI ZAPASY OŁOWIU


112989 54880

111776 _ 49353

100563 '§ 43825

» 38298

78136 32770
0*06/11 04/07/09 04/D8/D9 04/09/08 04/06/11 04*7/09 04^8/09 0*1)9/08

Data sesji Data sesji

ZAPASY NIKLU
742171 13508

732154 12013
E!
'§ 722138 10518

* 712121 9023

702104 7528
04/06/11 04JD7/09 04TO/D9 04/D6/10 04/D7/D8 04/D8/09 04/09/08

Data sesji Data sesji

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Analiz Strategicznych CBPM CUPRUM Sp. z o.o. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy
we Wrocławiu w składzie: dr inż. Jan Kudełko, mgr Aneta Barańska-Buslik, mgr Aleksandra Mońka, mgr Wojciech Korzekwa.

53
STANDARDIZATION

Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieżelaznych. zastępuje: PN-EN 13920-10:2003 (U)
Nowe Polskie Normy: — prPN-EN 13920-11 Aluminium i stopy aluminium — Złom —
— PN-EN 2049:2004 Lotnictwo i kosmonautyka — Ceowniki wy- Część 11: Złom radiatorów aluminiowo-miedzianych
ciskane ze stopów aluminium — Wymiary zastępuje: PN-EN 13920-11:2003 (U)
zastępuje: PN-EN 2049:2002 (U) — prPN-EN 13920-12 Aluminium i stopy aluminium — Złom —
— PN-EN 2338:2004 Lotnictwo i kosmonautyka—Blachy walco- Część 12: Wióry jednego gatunku stopu
wane na gorąco z tytanu i stopów tytanu — Grubość 0,8 mm < zastępuje: PN-EN 13920-12:2003 (U)
a < 6 mm — Wymiary — prPN-EN 13920-13 Aluminium i stopy aluminium — Złom —
zastępuje: PN-EN 2338:2002 (U) Część 13: Pomieszane wióry dwóch lub więcej gatunków sto-
— PN-EN 2339:2004 Lotnictwo i kosmonautyka — Blachy walco- pów
wane na zimno z tytanu i stopów tytanu — Grubość 0,2 mm < zastępuje: PN-EN 13920-13:2003 (U)
a < 6 mm — Wymiary — prPN-EN 13920-14 Aluminium i stopy aluminium — Złom —
zastępuje: PN-EN 2339:2002 (U) Część 14: Złom poużytkowych opakowań aluminiowych
— PN-EN 13148:2004 Miedź i stopy miedzi — Taśma cynowana zastępuje: PN-EN 13920-14:2003 (U)
na gorąco — prPN-EN 13920-15 Aluminium i stopy aluminium — Złom —
zastępuje: PN-EN 13148:2002 (U) Część 15: Złom poużytkowych opakowań aluminiowych z usu-
— PN-EN 13599:2004 Miedź i stopy miedzi — Płyty, blachy i ta- niętą powłoką
śmy miedziane do celów elektrycznych zastępuje: PN-EN 13920-15:2003 (U)
zastępuje: PN-EN 13599:2002 (U) — prPN-EN 13920-16 Aluminium i stopy aluminium — Złom —
— PN-EN 13603:2004 Miedź i stopy miedzi — Metody badań do Część 16: Złom w postaci zgarów, skrzepów i odsiewu metali-
oceny cynowych powłok ochronnych na drutach miedzianych cznego
okrągłych ciągnionych do celów elektrycznych zastępuje: PN-EN 13920-16:2003 (U)
zastępuje: PN-EN 13603:2002 (U) Informacja o projektach zmian do norm europejskich
Ankieta powszechna projektów Polskich Norm: — prPN-EN 12735-2:2004/prAl Copper and copper alloys — Seam-
— prPN-EN12681 Odlewnictwo — Badania radiograficzne less, round copper tubes for air conditioning and refrigeration —
zastępuje: PN-EN 12681:2003 (U)
Part 2: Tubes for eąuipment — Miedź i stopy miedzi — Rury
— prPN-EN 13920-1 Aluminium i stopy aluminium — Złom —
miedziane okrągłe bez szwu stosowane w instalacjach klimaty-
Część 1: Wymagania ogólne, pobieranie próbek i badania
zacyjnych i chłodniczych — Część 2: Rury do oprzyrządowania
zastępuje: PN-EN 13920-1:2003 (U)
Z uwagi na obowiązek implementacji do PN wszystkich norm euro-
— prPN-EN 13920-2 Aluminium i stopy aluminium — Złom —
Część 2: Złom aluminium niestopowego pejskich, ankietę projektu EN należy traktować jednocześnie jako
zastępuje: PN-EN 13920-2:2003 (U) ankietę projektu przyszłej PN-EN.
— prPN-EN 13920-3 Aluminium i stopy aluminium — Złom — PKN informuje, że po zatwierdzeniu norm europejskich będą one
Część 3: Złom drutów i kabli wprowadzane do zbioru PN metodą uznania. Uznanie normy euro-
zastępuje: PN-EN 13920-3:2003 (U) pejskiej będzie skutkowało wycofaniem krajowych norm sprzecz-
— prPN-EN 13920-4 Aluminium i stopy aluminium — Złom — nych.
Część 4: Złom jednego gatunku stopu przerobionego plastycznie Uwagi dotyczące treści merytorycznej projektu EN należy zgłaszać
zastępuje: PN-EN 13920-4:2003 (U) w języku angielskim na formularzu CEN commenting form.
— prPN-EN 13920-5 Aluminium i stopy aluminium — Złom — Pozostałe uwagi, dotyczące tłumaczenia tytułu projektu normy eu-
Część 5: Złom dwóch lub więcej gatunków stopów przerobio- ropejskiej, wykazu PN sprzecznych, zgodności z przepisami pra-
nych plastycznie tej samej serii wnymi, a także deklarację finansowania i uczestnictwa we wprowa-
zastępuje: PN-EN 13920-5:2003 (U) dzaniu norm europejskich metodą tłumaczenia, należy zgłaszać w ję-
— prPN-EN 13920-6 Aluminium i stopy aluminium — Złom — zyku polskim na formularzu Uwagi do części polskiej. Formularze
Część 6: Złom dwóch lub więcej gatunków stopów przerobio- oraz Karty Krajowe zawierające: tytuł angielski, tytuł polski, abs-
nych plastycznie trakt w języku polskim oraz wykaz norm sprzecznych są dostępne
zastępuje: PN-EN 13920-6:2003 (U) na stronie internetowej PKN www.pkn.pl, podstrona Działalność,
— prPN-EN 13920-7 Aluminium i stopy aluminium — Złom — zakładka Ankieta powszechna prPNprEN). Na stronie tej, w zakład-
Część 7: Złom odlewów ce Przegląd ankiety powszechnej prPN-prEN znajdują się aktualne
zastępuje: PN-EN 13920-7:2003 (U)
informacje dotyczące ankietowania projektów norm europejskich.
— prPN-EN 13920-8 Aluminium i stopy aluminium — Złom —
Projektami z zakresu metali nieżelaznych zajmują się: KT nr 219 ds.
Część 8: Złom materiałów nieżelaznych z procesu strzępienia
w procesie separacji aluminium Ciężkich Metali Nieżelaznych i KT nr 225 ds. Lekkich Metali Nie-
zastępuje: PN-EN 13920-8:2003 (U) żelaznych.
— prPN-EN 13920-9 Aluminium i stopy aluminium — Złom — Tekst projektu normy europejskiej można uzyskać zgłaszając zapotrzebo-
Część 9: Złom z procesów separacji aluminium ze strzępionych wanie pod adresem: ewelina.reterska@pkn.pl lub woisekr@pkn.pl.
materiałów nieżelaznych Projekt zostanie przesłany na wskazany adres elektroniczny.
zastępuje: PN-EN 13920-9:2003 (U) Opinie prosimy przesłać na adres naszego Zespołu. Polski Komitet
— prPN-EN 13920-10 Aluminium i stopy aluminium — Złom — Normalizacyjny, Zespół Hutnictwa i Górnictwa, ul. Dąbrowskiego 22,
Część 10: Złom zużytych puszek aluminiowych po napojach 40-032 Katowice, tel/fax: (032) 256 33 73, e-mail: zhgsekr@pkn.pl.

54
i
DOCTORS' AND ASSISTANT PROFESSORS' THESES
Mgr inż. ANTONI WOŹNICKI
Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków

Tytuł rozprawy doktorskiej:

Najkorzystniejsze warunki wyciskania stopów AlMgSi z przesycaniem na wybiegu prasy

Promotor: dr hab.inż. Jan Richert, prof. nzw. — AGH WMN, Kraków


Recenzenci: dr hab. inż. Romana Śliwa, prof. nzw. — Politechnika Rzeszowska, Rzeszów
prof. dr hab. inż. Józef Zasadziński — AGH WMN Kraków

W dniu 14 grudnia 2004 r. na Wydziale Metali Nieżelaznych szybkość chłodzenia z temperatury homogenizacji (580 °C), wyno-
Akademii Gómiczo-Hutniczej mgr inż. Antoni Woźnicki — dokto- szącą co najmniej 560 °C/h. Dopiero taka szybkość chłodzenia za-
rant Wydziału — obronił pracę doktorską pod tytułem „Najkorzyst- pewnia optymalne rozdrobnienie cząstek fazy Mg2Si. Uzyskany
niejsze warunki wyciskania stopów AlMgSi z przesycaniem na wy- wynik należy uznać za oryginalny i bardzo ważny dla potrzeb prze-
biegu prasy". mysłu. W ramach drugiej serii badań laboratoryjnych, próbki otrzy-
W pracy badano wpływ sposobu przygotowania wlewków mane po homogenizacji ze zmienną szybkością chłodzenia nagrze-
ze stopów AlMgSi na możliwość osiągnięcia najkorzystniejszych wano do dwóch różnych temperatur wyciskania (430 i 465 °C),
warunków wyciskania tych stopów z przesycaniem na wybiegu pra- a następnie chłodzono w wodzie w celu zamrożenia istniejącej stru-
sy. Temat pracy wiąże się ściśle z obecnym głównym trendem badań ktury. Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono,
światowych w dziedzinie wyciskania stopów aluminium. że przed wyciskaniem należy nagrzewać wlewki do możliwie niskiej
W ramach pracy przeprowadzono zarówno badania w warun- temperatury, a proces nagrzewania prowadzić tak, aby maksymalnie
kach przemysłowych jak i laboratoryjnych. W pierwszym etapie
skrócić czas przebywania wlewków w górnym przedziale tempera-
wykonano oryginalne badania przemysłowych warunków wyciska-
tur, celem ograniczenia zjawisk prowadzących do nadmiernego
nia wlewków ze stopu 6063 z wykorzystaniem zamrożenia struktu-
wzrostu cząstek fazy Mg2Si. W ramach trzeciej serii wykonano
ry, zwłaszcza po nagrzewaniu wlewków do wyciskania. Określono
oryginalne badania laboratoryjne modelujące warunki procesu roz-
wielkość cząstek fazy Mg2Si we wlewkach oraz w otrzymanych
puszczania cząstek fazy Mg2Si w kotlinie odkształcenia. W tym celu
wyrobach wyciskanych. Na podstawie badań stwierdzono, że w
zastosowano dwustopniowe nagrzewanie próbek laboratoryjnych,
przemyśle występują nieprawidłowe warunki przesycania wyrobów
najpierw do temperatur 430 oraz 465 °C (nagrzewania wlewków do
wyciskanych na wybiegu prasy, które wynikają z niewłaściwego
przygotowania wlewków do wyciskania. Zauważono, że zarówno wyciskania), a następnie do temperatury 525 °C (wypływu metalu
po homogenizacji jak i nagrzewaniu wlewki zawierają cząstki fazy z matrycy), która powinna być wyższa od temperatury sołvusu stopu
Mg2Si o zbyt dużej wielkości. AlMgSi. Stwierdzono, że przy zastosowaniu niskiej temperatury
Zatem, w drugim etapie przeprowadzono badania laboratoryjne, nagrzewania wlewków, zawierających małe cząstki fazy Mg2Si,
złożone z trzech serii, mające na celu określenie najkorzystniejszych należy prowadzić proces wyciskania z dużą prędkością, by dzięki
warunków przygotowania wlewków do wyciskania. W ramach pier- generowaniu znacznej ilości ciepła w kotlinie odkształcenia zapew-
wszej serii wykonano badania wpływu szybkości chłodzenia z tem- nić wysoką temperaturę wypływu stopu z matrycy, znacznie prze-
peratury homogenizacji wlewków ze stopów 6063 i 6005 na liczbę wyższającą temperaturę solvusu, co w rezultacie pozwoli osiągnąć
i wielkość cząstek fazy Mg2Si. Ustalono, że w celu osiągnięcia bardzo szybkie i pełne rozpuszczenie cząstek fazy Mg2Si w czasie
najkorzystniejszej struktury wlewków przeznaczonych do wyciska- procesu wyciskania. Dzięki temu wyroby wyciskane w stanie T5
nia z przesycaniem na wybiegu prasy, należy zastosować znaczną mogą uzyskać optymalne własności mechaniczne.

The most advantageous for extruding AlMgSi ailoys


with solution heat treatment at the press output

In the thesis an effect of manner of preparing AlMgSi extrusion were performed. The freezing of billets structure, especially after
billets on possibility of achieving most advantageous extrusion reheating to extrusion temperaturę, was applied. The size of Mg2Si
conditions with solution heat treatment at the press output was particles in the billets as well as in the extruded products was
investigated. This subject is closely connected with the main world- determined. On the basis of the investigations it was found, that
wide trend of researches in aluminum extrusion field. incorrect conditions of solution treatment of extruded products result
In the framework of this work industrial as well as laboratory- from improper manner of preparing billets to extrusion. It was
scale investigations were carried out. In the first stage, the original obseryed, that billets after homogenization as welł as after reheating
inyestigations of industrial conditions of 6063 alloy billets extrusion, prior to extrusion, include too large Mg2Si-phase particles.

55
Therefore, in the second stage, laboratory-scale inyestigations Process of reheating billets to extrusion temperaturę, should be
composed of three series, were performed. Their goal was determining performed in such a way, to mąkę the time of staying billets in high
of most fayourable conditions of preparing billets to extrusion. Within temperatures rangę possibly short, to restrict phenomena leading to
the confmes of the first series, an effect of cooling ratę from homoge- excessive growth of Mg2Si-phase particles. Within the confines of
nization temperaturę of 6063 and 6005 alloys billets was investigated. the third series, the original laboratory inyestigations, simulating the
It was found, that in order to obtain most favourable struć turę of billets conditions of Mg2Si-phase particles dissolying process in the defor-
designed for extrusion with solution heat treatment at the press output, mation żonę, were performed. The two-step heating of the laboratory
applying of high cooling ratę from homogenization temperaturę (580 °C), samples were applied: firstly to temperatures 430 and 465 °C (tem-
not less than 560 °C/h, is necessary. Only so high cooling ratę ensures peratures of heating billets prior to extrusion) and next to temperaturę
the optimum size reduction of Mg2Si-phase partides. Obtained result 525 °C (temperaturę of metal exit from the die), which was supposed
seems to be original and very important for needs of industry. to be higher, than solvus temperaturę of AlMgSi alloy. It was found,
Within the confines of the second series of the laboratory inyes- that by applying of Iow heating temperaturę of billets including smali
tigations, samples obtained after homogenization with variable co- Mg2Si-phase particles, it's necessary to perform the extrusion process
oling ratę, were reheated to two extrusion temperatures (430 and with high speed, to generale sufficient amount of heat in deformation
465 °C) and immediately cooled in the water to freeze existing żonę and ensure high temperaturę of alloy exit from the die, signifi-
structure. On the basis of the investigations it was found, that billets cantly higher than solyus temperaturę. Thanks to it extruded products
should be heated to possibly lowest temperaturę before extrusion. in the T5 temper can have the optimum mechanical properties.

Mgr inż. WOJCIECH GIERLOTKA


Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków

Tytuł rozprawy doktorskiej:

Termodynamiczna analiza roztworu tal-rtęć, tal-rtęć-tellur


Promotor: prof. dr hab. inż. Krzysztof Fitzner
Recenzenci: prof. dr hab. inż. Jan Botor — Politechnika Śląska, Gliwice
dr hab. inż. Jan Wypartowicz, prof. nzw. — AGH WMilM, Kraków

W dniu 14 grudnia 2004 r. na Wydziale Metali Nieżelaznych rtęć. Dodatkowo wykonano pomiary lepkości fazy ciekłej rtęć-tal
Akademii Górniczo-Hutniczej mgr inż. Wojciech Gierlotka — do- w celu określenia wpływu fazy y na właściwości termodynamiczne
ktorant Wydziału—obronił pracę doktorską pod tytułem „Termody- cieczy. Otrzymane wyniki pomiarów prężności par dla układów: rtęć-
namiczna analiza roztworu tal-rtęć, tal-rtęć-telłur". tal, rtęć-tellur oraz rtęć-tal-tellur zostały dołączone do skompletowanego
Tematem pracy jest termodynamiczna analiza stopów metali nisko- w trakcie pisania pracy zbioru informacji literaturowych, który to zbiór
topliwych: rtęci, telluru i talu. Zainteresowanie wymienionymi układa- został następnie poddany krytycznej analizie. Po dokonaniu analizy,
mi zostało spowodowane istnieniem w nich związków, które wykazują zebrane informacje zostały zapisane do bazy danych i zastosowane do
właściwości półprzewodnikowe. Ze względu na wysokie prężności par optymalizacji układów fazowych przy pomocy programów WinPhad
rtęci, zdecydowano się na zbadanie właściwości termodynamicznych i ThermoCalc. W wyniku tej operacji otrzymano równania dla energii
fazy ciekłej poprzez określenie aktywności składników w oparciu o po- swobodnej Gibbsa w funkcji temperatury i składu dla poszczególnych
miary prężności par. Część eksperymentalna została wykonana przy faz występujących w stopach, a w konsekwencji na otrzymanie opisu
pomocy metody statycznej pomiaru prężności par nad ciekłym roztworem. termodynamicznego badanych układów dwu- i trójskładnikowego.
Wybrany sposób pomiaru stosowany był z powodzeniem we wcześ- W efekcie końcowym powyższy tryb postępowania pozwolił na odtwo-
niejszych pracach z zakresu termodynamiki roztworów zawierających rzenie potrójnego diagramu fazowego Hg-Te-Tl

Thermo dynamie analysis of liquid soiutions


mercury-thallium,mercury-thal!ium-tellurium
The aim of this work consisted in thermodynamic analysis of phase. Information obtained from conducted measurements of the
metallic alloys of mercury with thallium and tellurium. These systems yapour pressure were added to a existing literaturę information, and next
were taken into account because they exnibit semiconducting interme- a critical analysis of all information was performed. Yerified and gathe-
tallic compounds in the solid state. Because one component is mercury, red information was written into the database and optimization of phase
the static method of measurements of the yapour pressure was chosen. diagrams using WinPhad and ThermoCalc software was completed.
Experimental partwas conducted using silicayessel and silica membranę. After optimization, Gibbs free energy eąuations for phases existing in
Additionally yiscosity measurements of the Hg-Tl liquid solution were alloy systems and thermodynamic description of respectiye phase dia-
carried out in order to explain the interaction between y phase and liąuid grams including ternary Hg-Te-Tl system was obtained.

W 2004 roku na Wydziale Metali Nieżelaznych Akademii Gór- Prof. dr hab. inż. Ludwik Błaż — z dniem 16 listopada 2004 r.
niczo-Hutniczej tytuł naukowy profesora zusykali następujący pra-
cownicy: Dyrektor Administracyjny AGH WMN
Prof. dr hab. Lidia Burzyńska — z dniem 16 marca 2004 r. Mgr inż. Leszek Kustowski

56
Szanowni Autorzy
od l stycznia 2005 roku wprowadzamy zmodyfikowane wskazówki
przygotowania artykułów do druku w naszym czasopiśmie

Wskazówki dla Autorów


współpracujących z czasopismem
RUDY i METALE NIEŻELAZNE

Czasopismo naukowo-techniczne Rudy i Metale Nieże- należy podać również w języku angielskim.
lazne publikują artykuły z dziedziny geologii złóż oraz górni-
5. Należy przestrzegać następującej konstrukcji opra-
ctwa metali nieżelaznych, wzbogacania mechanicznego i ognio-
cowania:
wego, hutnictwa i przetwórstwa metali nieżelaznych, organizacji,
a. na początku z lewej strony u góry maszynopisu podać
ekonomii, chemii analitycznej, ochrony środowiska i przemysłu
pełny tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko
metali nieżelaznych, które dzielą się na:
autora (autorów) artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca
artykuły oryginalne kompletne, artykuły oryginalne nie-
kompletne (komunikaty i doniesienia tymczasowe lub wstę- pracy;
b. tytuł artykułu, który powinien być jak najzwięźlejszy
pne), artykuły przeglądowe (omówienia informacji już
podany w języku polskim i języku angielskim;
opublikowanych, relacje o osiągnięciach, opisy aktualnego
stanu nauki, techniki i organizacji, sprawozdania ze zjaz- c. pod tytułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu
dów, kongresów), artykuły dyskusyjne (krytyka, polemika, w języku polskim, w którym należy podać najważniejsze
sprostowania, odpowiedzi wyjaśniające). tezy i wnioski. Streszczenie artykułu w języku angielskim
powinno być obszerniejsze do l strony maszynopisu.
Prosimy Autorów nadsyłanych prac o dołączenie oświad- Należy podać słowa kluczowe w języku polskim i angiel-
czenia, że artykuł jest oryginalny, a treści w nim zawarte skim (max. 6 wyrazów).
są zgodne z prawem autorskim o własności intelektualnej d. na początku artykułu pożądane jest krótkie wprowa-
i przemysłowej, a także, że nie był wcześniej publikowany dzenie a na końcu wnioski;
w innych czasopismach krajowych i zagranicznych oraz e. należy przestrzegać honorowania opublikowanych prac
w materiałach konferencyjnych posiadających sygnaturę na dany temat i przepisów o własności autorskiej (po-
ISBN. woływanie się w bibliografii);
1. Treść artykułów powinna odpowiadać następującym f. spis literatury podaje się przy końcu artykułu i powi-
wymaganiom: nien być ograniczony tylko do pozycji najniezbędniej-
a. używać jednoznacznego słownictwa nauko wo-technicznego, szych. W tekście powołanie na pozycję literatury zazna-
a wprowadzając nowe określenia podać dla nich ścisłe cza się w nawiasach kwadratowych np.: [10].
definicje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania; Sposób podania pozycji literatury: dla czasopisma — Nowak E.:
b. wzory matematyczne pisać w oddzielnych wierszach Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale
tekstu. Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy chodzi 1991, t. 36, nr 3, s. 97-^99, dla pozycji książkowej — Nowak M.:
o cyfrę czy literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na Geologia kopalniana. Warszawa 1990, Wydaw. Geolog, s. 504.
marginesie z podaniem brzmienia fonetycznego np. a = alfa;
6. Redakcja zastrzega sobie możność poprawek termi-
c. należy stosować obowiązujące jednostki miar w układzie nologicznych, stylistycznych oraz formalnego skracania
międzynarodowym SI.
artykułów. Natomiast ewentualne zmiany merytoryczne
2. Materiały do czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne będą uzgadniane z autorem.
prosimy nadsyłać w postaci maszynopisu (wydruku) i
pliku sporządzonego w jednym z edytorów: Word 6.0, 97, 7. Na odrębnej kartce należy podać tytuł artykułu,
2000 lub XP. Dyskietkę lub dysk CD trzeba zaopatrzyć ilość stron maszynopisu, tablic, rysunków w tym foto-
w etykietę z nazwą pliku i nazwiskiem autora. grafii oraz imię i nazwisko autora (autorów), dokładny
adres zamieszkania i pracy z podaniem kodów pocztowych
3. Z maszynopisu należy wyodrębnić wykresy i foto- i nr telefonów, fax i e-mail.
grafie i tylko zaznaczyć ołówkiem na marginesie ich
miejsca w treści. Wszelkie ilustracje, wykresy i fotografie 8. Za publikację artykułów redakcja nie płaci hono-
noszą umownie nazwę rysunków. Rysunki (czarno-białe) rariów
powinny się mieścić na jednej szpalcie (8,5 cm) lub kolumnie
9. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adres
(17,5 cm), powinny być wyraźne i kontrastowe. Podpisy redakcji: Wydawnictwo NOT-SIGMA, 40-019 Katowice,
pod rysunkami należy zamieścić na osobnej stronie ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel. (0-prefix-32) 256-1777.
w języku polskim i angielskim. Nadsyłanych materiałów redakcja nie zwraca. We wszystkich
4. Tablice należy zestawić na osobnych stronach innych sprawach nie objętych niniejszymi wskazówkami
wpisując numery (cyfry arabskie) tablic. Tytuł tablicy prosimy się bezpośrednio porozumieć z redakcją czasopisma.
Redakcja
Zakład Kolportażu
ul. Bartycka 20
00-950 Warszawa
skr. poczt. 1004
tel. (0-22) 840 30 86
tel./fax (0-22) 840 59 4S
tel./fax (0-22) 840 35 8S

elektronika, l
elektrotechnika, hutnictwo, przemysł czasopisma tematyk
telekomunikacja górnictwo spożywczy budownictwo wielobranżowe ogólnotechniczn

przemysł lekki

Prenumeratą
tfprenumeracie ciągłej
wygodniej i taniej o 10% l

You might also like

  • 4 (IV) C
    4 (IV) C
    Document56 pages
    4 (IV) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6 (VI) C
    6 (VI) C
    Document58 pages
    6 (VI) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 3 (III) C
    3 (III) C
    Document56 pages
    3 (III) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 2 (II) C
    2 (II) C
    Document56 pages
    2 (II) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9 (IX) C
    9 (IX) C
    Document64 pages
    9 (IX) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 12 (XII) C
    12 (XII) C
    Document78 pages
    12 (XII) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 2 (II) C
    2 (II) C
    Document56 pages
    2 (II) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 1 (I) C
    1 (I) C
    Document52 pages
    1 (I) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9 (IX) C
    9 (IX) C
    Document54 pages
    9 (IX) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 12 (XII) C
    12 (XII) C
    Document72 pages
    12 (XII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6
    6
    Document70 pages
    6
    zeb3905
    100% (1)
  • 1
    1
    Document60 pages
    1
    zeb3905
    100% (1)
  • 4
    4
    Document68 pages
    4
    zeb3905
    No ratings yet
  • 3
    3
    Document58 pages
    3
    zeb3905
    100% (1)
  • 9
    9
    Document64 pages
    9
    zeb3905
    100% (2)
  • 3
    3
    Document54 pages
    3
    zeb3905
    No ratings yet
  • 2
    2
    Document68 pages
    2
    zeb3905
    No ratings yet
  • 10
    10
    Document54 pages
    10
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9
    9
    Document66 pages
    9
    zeb3905
    No ratings yet
  • 10 11 (X) C
    10 11 (X) C
    Document124 pages
    10 11 (X) C
    zeb3905
    100% (2)
  • 8
    8
    Document66 pages
    8
    zeb3905
    No ratings yet
  • 8 (VIII) C
    8 (VIII) C
    Document58 pages
    8 (VIII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 8
    8
    Document78 pages
    8
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7
    7
    Document74 pages
    7
    zeb3905
    100% (2)
  • 2
    2
    Document66 pages
    2
    zeb3905
    No ratings yet
  • 10
    10
    Document60 pages
    10
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6 (VI) C
    6 (VI) C
    Document78 pages
    6 (VI) C
    zeb3905
    100% (2)
  • 11
    11
    Document92 pages
    11
    zeb3905
    No ratings yet
  • DAW MAR Zawiesia
    DAW MAR Zawiesia
    Document39 pages
    DAW MAR Zawiesia
    Andrzej Rogala
    No ratings yet
  • Deklaracja
    Deklaracja
    Document2 pages
    Deklaracja
    Eustachy
    No ratings yet
  • 5 (V) C
    5 (V) C
    Document86 pages
    5 (V) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 12
    12
    Document94 pages
    12
    zeb3905
    No ratings yet
  • Oprawy Lozysk Tocznych LBC
    Oprawy Lozysk Tocznych LBC
    Document41 pages
    Oprawy Lozysk Tocznych LBC
    Grześ Pawlak
    No ratings yet
  • 4
    4
    Document70 pages
    4
    zeb3905
    100% (1)
  • Metody Spawania
    Metody Spawania
    Document2 pages
    Metody Spawania
    jar_2
    No ratings yet
  • 07.katalog Linii Napowietrznych SN W Ukladzie Pionowym Na Zerdziach Wirowanych 08.2012 Zab
    07.katalog Linii Napowietrznych SN W Ukladzie Pionowym Na Zerdziach Wirowanych 08.2012 Zab
    Document227 pages
    07.katalog Linii Napowietrznych SN W Ukladzie Pionowym Na Zerdziach Wirowanych 08.2012 Zab
    Michal Godlewski
    No ratings yet
  • Metalowy
    Metalowy
    Document17 pages
    Metalowy
    AK BUD
    No ratings yet
  • Album Lsns 70 50 II CZ 2
    Album Lsns 70 50 II CZ 2
    Document180 pages
    Album Lsns 70 50 II CZ 2
    Michal Godlewski
    No ratings yet
  • Album Lsns 35 50 II
    Album Lsns 35 50 II
    Document168 pages
    Album Lsns 35 50 II
    Michal Godlewski
    No ratings yet
  • BN 72 2532 05
    BN 72 2532 05
    Document6 pages
    BN 72 2532 05
    Wojtek sp
    No ratings yet
  • Zasady Doboru Drutów I Gazów W Metodach MIG - MAG I TIG
    Zasady Doboru Drutów I Gazów W Metodach MIG - MAG I TIG
    Document23 pages
    Zasady Doboru Drutów I Gazów W Metodach MIG - MAG I TIG
    Grzegorz Cios
    No ratings yet
  • Odzysk Metali Towarzyszących
    Odzysk Metali Towarzyszących
    Document20 pages
    Odzysk Metali Towarzyszących
    AndrzejR
    No ratings yet
  • ZALCO
    ZALCO
    Document21 pages
    ZALCO
    Pawel Mielnik
    No ratings yet
  • BAT Met Niez r1
    BAT Met Niez r1
    Document57 pages
    BAT Met Niez r1
    szapok
    No ratings yet
  • Zeszyt Kotłowy - Przegląd Techniczny, 1934 PDF
    Zeszyt Kotłowy - Przegląd Techniczny, 1934 PDF
    Document62 pages
    Zeszyt Kotłowy - Przegląd Techniczny, 1934 PDF
    Dawid Reutowicz
    No ratings yet
  • Zdonek
    Zdonek
    Document7 pages
    Zdonek
    Jozef Kowalski
    No ratings yet
  • LSN 2og
    LSN 2og
    Document214 pages
    LSN 2og
    Michal Godlewski
    No ratings yet
  • S T Bis 2006
    S T Bis 2006
    Document3 pages
    S T Bis 2006
    Kasia Mazur
    No ratings yet
  • 25 Badania Typu CK Gres Szkliwiony Rozne Formaty
    25 Badania Typu CK Gres Szkliwiony Rozne Formaty
    Document30 pages
    25 Badania Typu CK Gres Szkliwiony Rozne Formaty
    KubaLis
    No ratings yet
  • ĆW - 5
    ĆW - 5
    Document23 pages
    ĆW - 5
    Dawid Pop
    No ratings yet
  • 6
    6
    Document88 pages
    6
    zeb3905
    100% (1)
  • S T Bis 2004
    S T Bis 2004
    Document3 pages
    S T Bis 2004
    Kasia Mazur
    No ratings yet
  • 5
    5
    Document72 pages
    5
    zeb3905
    No ratings yet
  • Żłobek CRR Konstr Proj Wykon
    Żłobek CRR Konstr Proj Wykon
    Document65 pages
    Żłobek CRR Konstr Proj Wykon
    Lena K
    No ratings yet
  • Spawanie Nierdzewek I Kwasowek
    Spawanie Nierdzewek I Kwasowek
    Document40 pages
    Spawanie Nierdzewek I Kwasowek
    Krystian
    100% (1)
  • 10 11 (X) C
    10 11 (X) C
    Document124 pages
    10 11 (X) C
    zeb3905
    100% (2)
  • 12 (XII) C
    12 (XII) C
    Document78 pages
    12 (XII) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 12 (XII) C
    12 (XII) C
    Document72 pages
    12 (XII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 12
    12
    Document94 pages
    12
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9
    9
    Document64 pages
    9
    zeb3905
    100% (2)
  • 8 (VIII) C
    8 (VIII) C
    Document52 pages
    8 (VIII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 11
    11
    Document234 pages
    11
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9
    9
    Document66 pages
    9
    zeb3905
    No ratings yet
  • 11
    11
    Document92 pages
    11
    zeb3905
    No ratings yet
  • 10
    10
    Document60 pages
    10
    zeb3905
    No ratings yet
  • 10
    10
    Document54 pages
    10
    zeb3905
    No ratings yet
  • 10 11 (X XI) C
    10 11 (X XI) C
    Document126 pages
    10 11 (X XI) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9 (IX) C
    9 (IX) C
    Document54 pages
    9 (IX) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 6
    6
    Document88 pages
    6
    zeb3905
    100% (1)
  • 8
    8
    Document66 pages
    8
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7
    7
    Document74 pages
    7
    zeb3905
    100% (2)
  • 8 (VIII) C
    8 (VIII) C
    Document58 pages
    8 (VIII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 8
    8
    Document78 pages
    8
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7 (VII) C
    7 (VII) C
    Document64 pages
    7 (VII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7 (VII) C
    7 (VII) C
    Document56 pages
    7 (VII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6
    6
    Document70 pages
    6
    zeb3905
    100% (1)
  • 5
    5
    Document72 pages
    5
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7
    7
    Document72 pages
    7
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6 (VI) C
    6 (VI) C
    Document78 pages
    6 (VI) C
    zeb3905
    100% (2)
  • 9
    9
    Document66 pages
    9
    zeb3905
    No ratings yet
  • 4
    4
    Document70 pages
    4
    zeb3905
    100% (1)
  • 5
    5
    Document74 pages
    5
    zeb3905
    100% (1)
  • 5 (V) C
    5 (V) C
    Document86 pages
    5 (V) C
    zeb3905
    No ratings yet