ISSN 0035-9696

Cena 15,00 zł (w tym „O" VAT)

rudy
Nakład do 500 egz.

i metal
nieżelazne
R-49
2004

SIGMA
 WARUNKI PRENUMERATY CZASOPISM
kolportowanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o. w 2004 r.
Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego miesiąca po dokonaniu
wpłaty. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości — z posiadanych
zapasów magazynowych.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez
prenumeratora. Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.
*
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w Urzędach Pocztowych (przekazy
pieniężne) lub Bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na adres:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o.

00-950 Warszawa, ul. Ratuszowa 11
BPH PBK S.A. O/Warszawa PL Gen. Hallera 6
Nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

*
Uwaga Prenumeratorzy: od 1999 roku prenumeratę przyjmuje wyłącznie Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT.
*
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy,
okres prenumeraty oraz własny adres.
Na życzenie prenumeratora, zgłoszone np. telefonicznie, Zakład Kolportażu ul. Bartycka 20, 00-716 Warszawa,
(tel. (022) 840-30-86, tel./fax (022) 840-35-89, (022) 840-59-49) wysyła specjalne blankiety zamówień wraz z aktualną
listą tytułów i cennikiem czasopism. Przyjmujemy zamówienia również przez Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: k o l p o r t a z @ s i g m a - n o t . p l . Informacje e-mail: i n f o r m a c j a @ s i g m a - n o t . p l . Sekretariat e-mail:
s e k r e t a r i a t @ s i g m a - n o t . p l . Dział R e k l a m y i Marketingu e-mail: s i g m a - r e k l a m a @ p o c z t a . w p . p l .
*
Odbiorcy zagraniczni mogą otrzymywać czasopisma poprzez prenumeratę dewizową (wpłata dokonywana poza
granicami Polski w dewizach, wg cennika dewizowego z cenami podanymi w dolarach amerykańskich) lub poprzez
zamówioną w kraju prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicę (zamawiający podaje dokładny adres odbiorcy
za granicą, dokonując równocześnie wpłaty w wysokości dwukrotnie wyższej niż cena normalnej prenumeraty krajowej),
*
Ogłoszenia przyjmuje: Dział Reklamy i Marketingu, 00-950 Warszawa, ul. Mazowiecka 12, pok. 6, tel. (022)
827-43-65,(022) 828-27-31, fax (022) 826-80-16.
*
Egzemplarze archiwalne (sprzedaż przelewowa lub za zaliczeniem pocztowym) można zamawiać pisemnie, kierując
zamówienia na adres: Wydawnictwo SIGMA NOT, Spółka z o.o. Zakład Kolportażu, 00-716 Warszawa, ul. Bartycka 20
tel. (022) 840-30-86, natomiast za gotówkę można je nabyć w Klubie Prasy Technicznej w Warszawie ul. Mazowiecka 12,
tel. (022) 826-80-17.
*
W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą Wydawnictwo zastrzega sobie prawo do wystąpienia
o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.
*
Istnieje możliwość zaprenumerowania l egz. czasopisma po cenie ulgowej przez indywidualnych członków
stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT oraz przez uczniów szkół zawodowych i studentów szkół wyższych.
Blankiet wpłaty na prenumeratę ulgową musi być opatrzony na wszystkich odcinkach pieczęcią koła SNT lub szkoły.

CENA PRENUMERATY W 2004 ROKU

w przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą,
prenumeratorzy zobowiązani są do dopłaty różnicy cen

kwartalna półroczna roczna

normalna ulgowa normalna ulgowa normalna ulgowa

45,00 zł 22,50 zł 90,00 zł 45,00 zł 180,00 zł 90,00 zł

 rudy
SIGMA
i metale
R.49
nieżelazne
1
CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW l TECHNIKÓW
2004 PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M 1 E S I E C Z N 1 K
Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale
SPIS TREŚCI: Indeks 37495

Strona

Źmudzki A., Pidvysotskyy V., 2 Zastosowanie analizy odwrotnej do wyznaczania parametrów procesu tłoczenia
Piętrzy k M., WoźniakH., PlewińskiA.: dających najmniejsze sprężynowanie powrotne
Miszuris G., Miszuris W., Śliwa R.: 7 Asymptotyczne wzory obliczenia nacisków jednostkowych w ciągnieniu oraz wyci-
skaniu materiałów mono- i bimetalicznych z zastosowaniem matrycy stożkowej
Szczerba M., Tokarski T., Perek M.: 14 Wpływ transformacji bliźniaczej na własności mechaniczne umocnionych mono-
kryształów Cu-8%at Al
Ryzińska G., Nowotyńska I., Śliwa R.: 17 Niejednorodność plastycznego odkształcenia warstwowych materiałów złożonych
w próbie ściskania
Mucha J.: 23 Wpływ wybranych parametrów na wykrawalność blachy EP 530-50A
Stalony-Dobrzański F.: 27 Obrót informacją jako źródło zysku
METALURGIA PROSZKÓW
Jamrozek J., Konstanty J., 29 Azotowanie kobaltu i jego stopów
Przybylowicz K.:
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
WochM.: 32 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
Butra J.: 37 Światowy rynek metali nieżelaznych
NOWOŚCI PATENTOWE
Szczurek Z.: 42 Rozwiązania dotyczące przemysłu metali nieżelaznych zgłoszone do opatentowania
w Urzędzie Patentowym RP
NORMALIZACJA 45
PRACE DOKTORSKIE I HABILITACYJNE 46
KRONIKA

ISSN 0035-9696
Redakcja czasopisma: red. naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca red. naczelnego: doc. dr inż. Józef
Czernecki, red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nadz. Sekretarz Redakcji: mgr Bożena
Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. Tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77.
Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca
Przewodniczącego prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. dr hab. inż. Andrzej Jasiński,
prof. dr hab. inż. Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.

Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18, 818-98-32, fax: 619-21-87.
Internet: http://www.sigma-not.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl.
Dział Rekalmy i Marketingu e-mail: sigmanot@wp.pl. Sekretariat e-mail: sekretariat@sigma-not.pl.

Format A4. Objętość 6.5 ark. druk. Papier ilustracyjny kJ. III 61 x 88/80. Druk ukończono w styczniu 2004 r.
Rudy Metale: R 49, nr 1. s. 1-48. styczeń 2004 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o.. Katowice ul. Mikołowska lOOa
ANDRZEJ ŻMUDZKI Rudy Metale R 49 2004 nr l
UKD
YALERIY PIDYYSOTSKYY 621.983.001:669-136:669-126
MACIEJ PIETRZYK
HENRYK WOŹNIAK
ANDRZEJ PLEWIŃSKI
TADEUSZ DRENGER

ZASTOSOWANIE ANALIZY ODWROTNEJ DO WYZNACZANIA

PARAMETRÓW PROCESU TŁOCZENIA DAJĄCYCH NAJMNIEJSZE
SPRĘŻYNOWANIE POWROTNE
Efekt powrotnego odkształcenia sprężystego jest jednym z najważniejszych czynników decydujących o jakości wyrobów
wytwarzanych podczas operacji głębokiego ttoczenia blach. Minimalizacja błędów kształtu i wymiarów wyrobu, będących
skutkiem tego efektu, jest zadaniem skomplikowanym. Wymaga prawidłowego zaprojektowania narzędzi do operacji wytła-
czania oraz zastosowania odpowiednich modeli dla takich parametrów procesu, jak warunki tarcia, stan naprężenia i odkształ-
cenia w materiale, umocnienie itp. Wykazano wrażliwość sprężynowania powrotnego na zmiany wielkości sil powodujących
opór płynięcia blachy, a wiec wpływ parametrów siłowych opisujących proces tłoczenia. Siły te mogą być wywołane poprzez
zastosowanie, na przykład, progów ciągowych lub środków smarnych o różnych właściwościach. Ta obserwacja stanowiła
podstawę do przeprowadzenia analizy metodą inverse, na podstawie której wyznaczono wartości sił powodujących opór
płynięcia, dających najmniejsze wartości powrotnych odkształceń sprężystych.

APPLICATION OF AŃ INYERSE ANALYSIS FOR THE DETERMINATION OF SHEET

METAL FORMING PARAMETERS GIVING THE SMALLEST SPRING-BACK EFFECT

Ań effect of spring-back is one ofthe most important factors influencing ąuality ofthe products obtained by deep drawing
ofsheets. Minimization ofshape and dimensional errors oftheproduct resultingfrom this effect is a complicated task, reąuińng
appropriate designing ofthe tools used in drawing operation and application ofsuitable models of such process parameters
asfriction conditions, state ofstress and strain in a material, hardening, etc. Sensitivity of a spring-back effect on the change
offorces causing sheet resistance to flow, i.e. the influence of f orce parameters describing the drawing process, has been
demonstrated. Theseforces can appear, for instance, due to application of drawing thresholds or lubricating media ofdifferent
properties. Based on this observation, an inverse analysis has been performed aimed to determine auantity offorces causing
resistance to flow and giving the smallest spring-back effect.

Wstęp (promieni przejścia na narzędziach), modelu umocnienia oraz roz-

Wymogi dotyczące jakości elementów wytwarzanych za pomo-
cą operacji głębokiego tłoczenia blach są bardzo wysokie. Wynika
to przede wszystkim z automatyzacji montażu. Dotyczą one zarów-
no własności materiałowych, jak i końcowej geometrii produktu.
Podstawowymi czynnikami decydującymi o geometrii produktu są
powrotne odkształcenia sprężyste w wytłoczce. Eliminacja zjawiska
powrotnego sprężynowania blach jest praktycznie niemożliwa, dąży
się zatem do takiego zaprojektowania kształtu narzędzi oraz warun-
ków samego procesu, aby po odsprężynowaniu (które powinno być
jak najmniejsze), wytłoczka uzyskała wymagany kształt. Problem
ten efektywnie rozwiązywany jest za pomocą metod komputero-
wych (symulacji opartych na MES, procedur optymalizacji). Zasto-
sowanie MES do symulacji procesów tłoczenia w celu przewidywa-
nia powrotnych odkształceń sprężystych jest szeroko opisane w
literaturze. W pracach [1,2] autorzy przedstawili metodykę minima-
lizacji powrotnych odkształceń sprężystych poprzez korektę kształtu
narzędzi na podstawie uzyskanych z symulacji rozkładów naprężeń
w materiale. Metoda minimalizacji błędów sprężynowania blach
(MBS) zaproponowana przez Zimniaka [1] opiera się na badaniu
rozkładu sił obliczonego na podstawie symulacji MES w węzłach
elementów będących w kontakcie z narzędziami, które to siły wy-
wołując reakcje w materiale po zdjęciu obciążenia prowadzą do
powrotnych odkształceń sprężystych wytłoczki. Schmitt i współ-
autorzy w pracy [2] przedstawili wpływ kształtu narzędzi do tłoczenia
kładu naprężeń w materiale (Efekt Bauschingera) dla przewidywa-
nia powrotnych odkształceń sprężystych. We wszystkich tych pra-
cach szeroko stosowane były symulacje komputerowe, co pozwala
na rozszerzenie zagadnienia o optymalizację, która bez zastosowa-
nia metod numerycznych byłaby niemożliwa do przeprowadzenia
w praktyce. W pracy [3] Lenoir i współautorzy przedstawili meto-
dykę optymalizacji parametrów procesu tłoczenia w celu minimali-
zacji powrotnych odkształceń sprężystych. Został tam pokazany
wpływ parametrów tłoczenia, takich jak: kształt narzędzi (promienie
przejścia), warunków brzegowych (tarcia, sił na dociskaczu) oraz
zastosowanie progów ciągowych o różnej geometrii.
W oparciu o metody numeryczne, metoda analizy odwrotnej
(inverse) jest najlepszym narzędziem do dokładnego opisu warunków
procesów przeróbki plastycznej. Może ona być zastosowana do
rozwiązania jakichkolwiek problemów termicznych, mechanicznych
oraz związanych z warunkami brzegowymi w przeróbce plastycznej
metali. W pracach [4^-6] Autorzy przedstawili zastosowanie metody
odwrotnej do identyfikacji parametrów Teologicznych oraz tarcia
w procesach przeróbki plastycznej na gorąco. Do rozwiązania pro-
blemu bezpośredniego w analizie inverse, można posłużyć się symu-
lacją komputerową wykorzystującą Metodę Elementów Skończo-
nych. Istnieje wiele komercyjnych programów opartych na MES
(PAM-STAMP, STAMPACK, OPTRIS, MSC.MARC [l ], LS-DYNA
[8] i inne) do symulacji procesu tłoczenia. W niniejszej pracy wyko-
nano symulacje procesu tłoczenia za pomocą programu ABAQUS/

Mgr in:. Andrzej Żmudzki, mgr inż. Yaleriy Pidvyst>txkyy. prof. dr hab. inż. Maciej Pietrzyk — Akademia Górniczo-Hutnicza. Zakład KMPM. Kraków, dr inż. Henryk Woźniak.
dr inż. Andrzej Plewlński, mgr inż. Tadeusz Drenger— Instytut Obróbki Plastycznej. Poznań.
Artykuł opracowany na podstawie referatu wygłoszonego na V Konferencji ..Odkształcalność metali i stopów". Łańcut, 18-^-21 listopada 2003 r.
/Explicit [7]. pomiędzy wektorami zawierającymi zmierzone i obliczone dane.
Odpowiednie zaprojektowanie procesu tłoczenia w celu minimali-
zacji zjawiska powrotnego sprężynowania jest szczególnie istotne
i trudne dla wytłoczek o skomplikowanym kształcie. W produkcji (2)
przemysłowej dominują wytłoczki, które charakteryzują się brakiem
osiowej symetrii (przemysł samochodowy, lotniczy). Stan napręże- gdzie
nia i odkształcenia w materiale jest wówczas zróżnicowany w zależ- m
d = { df , d%,...,d% } — wektor danych zmierzonych,
ności od danej strefy i konkretnych warunków. Parametry tłoczenia
c f }
powinny być zatem niejednolite dla całego procesu i odpowiednio d = j dp d2,...,d„ [ — wektor danych obliczonych,
dobrane. Idea zastosowania dodatkowych sił oporowych działają- P, — współczynniki wagi (i= l...n),
cych na kołnierz wytłoczki pozwala na wydzielenie odpowiednich n — liczba punktów obliczeniowych.
stref i sterowanie wartościami tych sił w zależności od geometrii m
Dane zmierzone d otrzymane są z doświadczenia, a wartości
procesu i efektu, jaki powinien być uzyskany. Zróżnicowanie war- c
d obliczane są za pomocą numerycznego bądź analitycznego mo-
tości sił oporowych odbywa się za pomocą, na przykład, progów delu problemu bezpośredniego. Rysunek l przedstawia schemat
ciągowych, środków smarnych o różnych właściwościach, różnych blokowy działania metody odwrotnej. Funkcja celu (2) jest zwykle
wartości siły docisku w odpowiednich strefach kołnierza wytłoczki definiowana jako błąd średniokwadratowy.
lub przez dobranie odpowiedniego kształtu materiału wyjściowego.
Zastosowanie i wpływ tych warunków na końcowy kształt wytłoczki Modelowanie matematyczne
zostały obszernie opisane w pracy [9]. Wyznaczenie optymalnych
wartości sił oporowych dla wytłoczek o złożonym kształcie Problem bezpośredni w analizie odwrotnej był rozwiązywany za po-
w rzeczywistych procesach przemysłowych stanowi czasochłonny mocą programu AB AQUS/Explicit [8] w ACK CYFRONET w Kra-
i skomplikowany problem. Celem niniejszej pracy jest zatem wyko- kowie. W programie tym wykorzystywana jest bezpośrednia metoda
rzystanie możliwości i zalet zastosowania metod numerycznych, całkowania, dla której równanie ruchu ciała jest zapisane w następu-
optymalizacji i analizy inverse. jący sposób:

Metoda odwrotna [4]

Proces odkształcenia plastycznego zwykle opisany jest układem (3)

równań
d = F(x, p), F : Rk -> Rr 0) gdzie
u i u — prędkości i przyspieszenia w węzłach siatki,
gdzie
i — numer kroku czasowego,
d = {d},...,d,} — wektor zmierzonych parametrów wyjściowych,
x = {jfj,...,*/} — wektor parametrów modelu, indeksy \i — — \ i \ i + — — średnie wartości w kroku czasowym
p = {pi,...,pk} — wektor zmiennych procesu. l 2J l 2J
Wektor danych zmierzonych d najczęściej stanowią: siły mie- Nowe wartości prędkości są wyznaczone na podstawie obliczo-
?_ń
rzone podczas procesu, kształt próbki po odkształceniu, dokładność
nych w poprzednim kroku czasowym ul 2 J i u(l) Wektor przyspie-
odwzorowania narzędzi, temperatury zmierzone podczas procesu;
szemajest liczony według następującego równania
wektor parametrów modelu x — parametry zależności naprężenie-
-odkształcenie, współczynnik tarcia, przewodność cieplna; wektor (4)
zmiennych procesu p — odkształcenie, prędkość odkształcenia,
temperatura próbki, narzędzi oraz otoczenia. Problem odwrotny gdzie
(inverse) istnieje wówczas, gdy wektor x jest niewiadomy. M — diagonalna macierz mas dla elementów,
Celem analizy odwrotnej jest wyznaczenie optymalnych warto- F — wektor przyłożonych obciążeń,
ści składników wektora x, takich, które minimalizują odległości I — wektor wewnętrznych sił.

Dane eksperymentalne (zmierzone):

dm j=1.. ,k; i=1,..,n
obliczone za pomocą modelu MES
gdzie: dla wektora wejściowego x
p - wektor danych wejściowych procesu
x - wektor parametrów modelu gdzie:
k - wymiar wektora x k - wymiar wektora x
n - ilość punktów obliczeniowych n - ilość punktów obliczeniowych

V v
Funkcja celu
nowe parametry
modelu

Minimaitzacja funkcji
celu względem x

Rys. l. Schemat blokowy algorytmu analizy odwrotnej

 W metodzie bezpośredniej nie istnieje potrzeba iteracyjnego
podejścia do rozwiązania w jednym kroku czasowym oraz budowa-
nia macierzy sztywności. W każdym kroku rozwiązania bezpośred-
niego liczone są przyspieszenia, prędkości i przemieszczenia dla
każdego węzła w elemencie. Dalej obliczane są wielkości odkształ-
cenia, naprężeń oraz sił potrzebnych do obliczeń w następnym kroku
czasowym.
W takim rozwiązaniu uwagę należy zwrócić głównie na warunki
stabilności rozwiązania. Jednym z tych warunków w bezpośrednim
rozwiązaniu jest czas pojedynczego kroku czasowego. Nie powinien
być on większy od czasu przechodzenia fali przez element o mini-
malnych wymiarach. W przypadku rozwiązań wyłącznie mechani-
cznych czas ten obliczany jest ze wzoru
Ar = (5)
gdzie
Lmin —jest minimalnym wymiarem elementu w całej siatce,
Cd — prędkość dźwięku w materiale, wyznaczona jako
(6)
gdzie
E — moduł Younga,
v — współczynnik Poissona,
p — gęstość materiału.
Badania doświadczalne
Doświadczenie przeprowadzono w Instytucie Obróbki Plastycz-
nej w Poznaniu. Proces polegał na wykonaniu nieosiowosymetrycz-
nej wytłoczki z wsadu o zadanym kształcie. Schemat procesu ilu-
struje rysunek 2, na którym pokazano 1/4 układu matryca-stempel-
wytłoczka. Na rysunku 3 pokazano wytłoczki.
Materiałem wyjściowym była blacha wykonana ze stali głębo-
kotłocznej FEPO05MB (skład chemiczny materiału zestawiono
w tablicy 1) o grubości 0,75mm. Parametry procesu były następują-
ce: ciśnienie dociskacza — l ,5 MPa; prędkość stempla — 30 mm/s;
oraz współczynnik tarcia — 0,15. Tłoczenie prowadzone było do
głębokości 50 mm. Te same parametry procesu zastosowano podczas
symulacji komputerowej (w celu zredukowania czasu obliczeń głę-
bokość tłoczenia zmniejszono do 40 mm).
Wymiary wytłoczki o prostokątnym kształcie z charakterystycz-
nym dnem zostały dobrane tak, aby jak najlepiej uwidocznić powrot-
ne odkształcenia sprężyste.
Optymalizacja
Zastosowanie sił oporowych działających na kołnierz wytłoczki
podczas procesu ma istotny wpływ na rozkład naprężeń i odkształ-
ceń w materiale, a co za tym idzie, wpływa też na wartości powrot-
nych odkształceń sprężystych. Geometria wytłoczki wymaga wpro-
wadzenia podziału na odpowiednie strefy, w których warunki pro-
cesu (wartości sił oporowych) są odmienne. Stan naprężenia
i odkształcenia w materiale w danej strefie jest wówczas zależny od
sił oporowych działających na kołnierz wytłoczki w danej strefie
(rys. 4). Zróżnicowanie wartości sił oporowych w rzeczywistych
procesach odbywa się za pomocą na przykład progów ciągowych
lub środków smarnych o różnych właściwościach. Można również
stosować różne wartości siły docisku w odpowiednich strefach koł-
nierza wy tłoczki.
W analizie odwrotnej, wektor optymalizowanych parametrów
modelu x stanowiły wartości sił oporowych w danej strefie kołnierza
wytłoczki. Natomiast wektor zmiennych procesu p — prędkość
stempla, ciśnienie na dociskaczu, warunki tarcia oraz własności
reologiczne materiału. W symulacji komputerowej zastosowano siły
cząstkowe przyłożone do kolejnych węzłów siatki elementów skoń-
czonych wsadu. Krawędź wsadu podzielona została na trzy strefy.
Przyłożona do każdej ze stref siła oporowa posiadała zwrot
przeciwny do kierunku płynięcia materiału wsadowego i wartość
dobieraną na podstawie obserwacji stopnia odkształcenia kołnierza
po powrotnym odkształceniu sprężystym. Do optymalizacji wyko-
rzystano metodę Simplex. Schemat algorytmu optymalizacji przed-
stawiono na rysunku 5.
Funkcja celu O dla tego problemu została zdefiniowana jako błąd
średniokwadratowy pomiędzy wartościami współrzędnych krawę-
dzi kołnierza w kierunku osi z przed i po odsprężynowaniu zgodnie
ze wzorem

V
Rys. 2. Schemat analizowanego procesu tłoczenia
ń E z?-z
(7)

gdzie
Z j i Z f — średnia wartość współrzędnych krawędzi kołnierza w kie-
runku osi z obliczonych przed i po odwrotnym sprężynowaniu,
Z — początkowe współrzędne krawędzi kołnierza przed operacją
tłoczenia w kierunku osi z.
Wartość Z została wprowadzona dla większej czułości funkcji
celu na zmianę optymalizowanych parametrów.

Wyniki
Rys. 3. Wytłoczki uzyskane podczas eksperymentu
oraz kształt dna wytłoczki Symulacje komputerowe zostały wykonane za pomocą progra-
mu ABAQUS/Explicit w ACK CYFRONET w Krakowie. Własno-
Tablica l
ści sprężyste materiału zostały określone przez moduł Younga E =
Skład chemiczny stali FEPO05MB 198 GPa i współczynnik Poissona v = 0,3. Krzywą umocnienia
uzyskano z prób rozciągania blachy FEPO05MB przeprowadzo-
C Si Mn P s Al Ti N2 nych w Instytucie Obróbki Plastycznej w Poznaniu. Analiza nume-
ryczna składała się z dwóch etapów. W pierwszym etapie dokony-
0,02 0,006 0,097 0,010 0,010 0,029 0,057 0,0032 wane było odkształcenie plastyczne, natomiast w drugim, materiał
swobodnie odkształcał się sprężyście. Następnie mierzone były
współrzędne poszczególnych węzłów krawędzi kołnierza wytłoczki
względem kierunku osi z. W wyniku przeprowadzonej optymalizacji
otrzymano wartości dodatkowych sił oporowych, jakie powinny
działać na kołnierz wytłoczki podczas procesu, aby powrotne od-
kształcenia sprężyste były minimalne. Przyłożone siły mają istotny
wpływ na rozkłady naprężeń i odkształceń w materiale, co ilustrują
rysunki 6 i 7.
Widoczne różnice przekładają się na wartości powrotnych od-
kształceń sprężystych. Największe wartości odsprężynowania poja-
wiają się przy płaskich odcinkach ścianek bocznych wytłoczki,
w miejscu, gdzie naprężenia wewnątrz materiału są najmniejsze (ciemne

Rys. 7. Rozkłady odkształceń w wytłoczce a — bez zastosowania

dodatkowych sił i b — z ich zastosowaniem

Rys. 4. Schemat podziału kołnierza na strefy i zastosowanie

dodatkowych sił oporowych
S»y F1;F2:F3
Początkowe wartości Wysokość początków
sił oporowych na 0;0;0
krawędzi wsadu 50; 100; 10
73,33; 173,33, 33

Symulacja
MES

\ l l T
50 100 150 200
Początkowa długość krawędzi kołnierza, mm

Rys. 8. Zarys kształtu kołnierza po powrotnym odkształceniu

Tak
sprężystym bez i z zastosowaniem dodatkowych sił oporowych,
dla dwóch korzystnych wariantów

Rys. 5. Algorytm optymalizacji

50 100 150 200

Początkowa długość krawędzi kołnierza, mm

Rys. 9. Zarys kształtu kołnierza po powrotnym odkształceniu

Rys. 6. Rozkłady naprężeń w wytłoczce a — bez zastosowania sprężystym bez i z zastosowaniem dodatkowych
dodatkowych sił i b — z ich zastosowaniem sił oporowych, dla dwóch niekorzystnych wariantów
 ciwnie, jeśli chodzi o pocienienie, nie zanotowano tu znacznego
wpływu sił oporowych (w większości przypadków minimalna gru-
bość blachy była nie mniejsza niż 0,52 mm).

Podsumowanie

W przemysłowych procesach tłoczenia powrotne odkształcenia

sprężyste są istotną przeszkodą w osiągnięciu wyrobów o dużej
dokładności. Dla zmniejszenia tych odkształceń stosuje się zatem
takie zabiegi, jak na przykład dotłaczanie, wprowadzenie dodatko-
wych sił oporowych, poprzez zastosowanie na przykład progów
ciągowych, zwiększenie siły docisku lub zmianę kształtu wsadu.
Zastosowanie metody odwrotnej wspomaganej symulacjami kom-
puterowymi MES do wyznaczenia optymalnych wartości tych sił,
dało pozytywne rezultaty. Uwidoczniony został wpływ zastosowa-
nych sił oporowych działających na kołnierz wytłoczki, na rozkład
naprężeń w materiale, a co za tym idzie, na wartości powrotnych
odkształceń sprężystych. Istotnym wnioskiem jest również brak
większego wpływu zastosowanych sił oporowych na rozkład grubo-
ści w uzyskanej wytłoczce.
Zastosowanie opisanej metodyki pozwala na uzyskanie wytłoczek
Rys. 10. Porównanie wartości powrotnych odkształceń 0 wymaganej tolerancji wymiarowej, co ma szczególne znaczenie
sprężystych bez zastosowania dodatkowych dla przemysłu samochodowego, czy lotniczego. Pozwala również na
a — sił oporowych i b — z ich zastosowaniem, projektowanie geometrii narzędzi do tłoczenia bez uwzględniania
z naniesionymi rozkładami grubości blachy zmiany kształtu wytłoczki po powrotnym odkształceniu sprężystym.
Jednakże dla analizowanego procesu, a także dla innych, bardziej
Tablica 2 skomplikowanych procesów, należałoby rozszerzyć problem o bar-
dziej skomplikowany podział na strefy oraz dokonać głębszej analizy
Wartości sił oporowych i funkcji celu wrażliwości wartości odsprężynowania na działanie sił w poszcze-
gólnych strefach. Oczywiste jest, że zaproponowana analiza powin-
F, F2 F3 O na być każdorazowo przygotowana dla konkretnego procesu indy-
widualnie. Można jednak stwierdzić, że jest to metoda uniwersalna
50 100 10 0,09196 1 otwierająca nowe możliwości w projektowaniu procesów głębo-
75 60 0 0,09427 kiego tłoczenia blach.
73,33 173,33 33 0,09527
50 180 40 0,09824 Literatura
90 100 10 0,09881
50 13,333 21,333 0,09975 l.ZimniakZ.: Minimalizacja błędów sprężynowania powrotnego w pro-
60 40 40 0,10069 cesach tłoczenia blach, Mat. X Konferencji Informatyka w Technologii Me-
78,055 118,883 17 0,10402 tali KOMPLASTECH 2003, Wisła-Jawornik, Wydawnictwo Naukowe Aka-
pit, 2003, s. 147-153.
0 0 0 0,12050 2. Schmitt W., Krasowsky A., Riedel H., Benevolensky O.: Spring-back
200 52 0,12202 simulation based on characterization of sheet metals under reverse plastic
50 strains, XXII Yerformungskundliches Kolloąuium—Tagungsband, Leoben,
2003, s. 200+205.
obszary na rys. 6). Można również zauważyć, że w tych miejscach 3. Lenoir H., Boudeau N.: Ań optimization procedurę for spring-back
compensation, The 6th international Conference on Materiał Forming, Saler-
wartość odsprężynowania charakteryzuje się największą wrażliwo-
no, 2003, s. 143-146.
ścią na zmiany wartości sił oporowych, co uwidocznione jest na
4. Sz.eliga D., Pietrzyk M.: Identification of Rheological and Tribological
rysunkach 8 i 9. Przeciwnie — w miejscu, gdzie ścianki boczne Parameters, Metal Forming Science and Practice, A State-of-the-art Yolume
schodzą się i gdzie osiągane są największe wartości naprężeń i od- in Honour of Professor J. A. Schey's 80th Birthday, ed., Lenard J. G., Elsevier,
kształceń, wrażliwość na zmiany wartości sił oporowych jest nie- Amsterdam, 2002, s. 227-258.
wielka. Jak to zostało pokazane w tablicy 2, wartości siły w strefie 2 5. SzyndlerD., Pietrzyk M., Hodgson P. D.: Identification of Parameters
zmieniają się w dość szerokim zakresie, nie mając większego wpły- in the Interna! Yariable Constitutive Model and Friction Model for Hot
wu na wartość nawrotu sprężystego zarówno dla wariantów korzy- Forming of Steels, in Proceedings of NUMIFORM 2001, ed., Mori, K.
stnych, gdzie funkcja celu osiąga najmniejsze wartości, jak i nieko- Wydawn. A. Balkema, Toyohashi, 2001, s. 297-302.
rzystnych, gdzie wartości funkcji celu są największe. Należy jednak 6. Szyndler D., Pietrzyk M., Kuziak R.: Estimation of Rheological and
nadmienić, że strefa 2 (najdłuższa) podczas odkształcania materiału Friction Parameters in Hot Forming Processes as an Inverse Problem, in
Proceedings of 4th ESAFORM Conf. on Materials Forming, ed. Habraken,
zachodzi na obszar płaskich ścianek bocznych i wówczas wartości
A. M. Liege, 2001,s. 191-194.
nawrotu (na przykład w strefie l) są bardzo zróżnicowane w zależ-
7. AB AQUS/Explicit User's Manuał, Hibbit, Karlsson & Sorensen, Inc.,
ności od przyłożonej siły. W tablicy 2 zestawiono różne warianty 1998.
przyłożonych sił oporowych oraz wartości funkcji celu. 8. Chów C., Tai W., Chu E.: Computer simulation of sheet metal forming
Zastosowanie optymalnych sił oporowych spowodowało rów- based on damage mechanics approach, Mat. Proc. Technol. 139, 2003,
nież zmniejszenie lokalnego pogrubienia blachy (maksymalna gru- s. 553-558.
bość blachy wyniosła 0,93 mm). Przy braku dodatkowego obciąże- 9. Woźniak H.: Tłoczenie głębokiej stalowej puszki prostokątnej z koł-
nia pogrubienie materiału było znacznie większe (1,04 mm). Prze- nierzem. Obróbka plastyczna Metali, nr 5, 1999, s. 21-26.
GIENNADIJ MISZURIS Rudy Metale R 49 2004 nr l
UKD 669-126.001:621.777.001.621.778.001
WIKTORIA MISZURIS
ROMANA EWA ŚLIWA

ASYMPTOTYCZNE WZORY OBLICZENIA NACISKÓW JEDNOSTKOWYCH

W CIĄGNIENIU ORAZ WYCISKANIU MATERIAŁÓW MONO-
I BIMETALICZNYCH Z ZASTOSOWANIEM MATRYCY STOŻKOWEJ
Wyprowadzono proste wzory asymptotyczne, które można używać do oszacowania nacisków jednostkowych w procesach
wyciskania i ciągnienia monomateriatów oraz złożonych materiałów plastycznie kształtowanych z zastosowaniem matrycy
stożkowej o małym kącie rozwarcia. Przedstawione wyniki rozwiązań mogą być podstawą modyfikacji modeli procesów
wyciskania oraz ciągnienia materiałów złożonych.

ASYMPTOTIC FORMULAE FOR CALCULATING SPECIFIC PRESSURES

IN THE PROCESSES OF DRAWING AND EXTRUSION
OF MONO- AND B l M ETA L LI C MATERIALS USING A CONICAL DIE

Simple asymptotic formulae, suitable for use in estimating specific pressures in the processes of extruding and drawing
mono-materials and complex materials metal-worked by means of a conical die with smali cone angle, have been derived. The
results obtained can be used to modify models of the processes ofextruding and drawing complex materials.

Wprowadzenie = °' a =
V'
Zagadnienie wyciskania osiowosymetrycznego metali należy do
najczęściej używanych oraz najlepiej zbadanych procesów technolo-
gicznych zarówno w odniesieniu do metod doświadczalnych, jak
i anałityczno-numerycznych [6, 9, 12]. Rozwiązania przedstawione (3)
w tych pracach można uważać już za wyniki klasyczne, obejmujące
całe spektrum modeli i metod badawczych.
W przypadku materiałów złożonych liczba badań doświadczal-
nych jest niezadowalająca [13], natomiast rozwiązanie numeryczne
CT
=

takich problemów jest procedurą raczej skomplikowaną [l, 4, 14]. (4)

Prostych wzorów o możliwości praktycznego stosowania nadal bra- = kHM(A - C Inr) -
kuje. Co prawda w pracach [2, 8] były podjęte próby ich wyprowa-
dzenia, jednak otrzymane wyniki sąmało przejrzyste, a w niektórych
przypadkach ich zastosowanie jest nieuzasadnione [10]. Tu funkcja y — V|/((p) ma spełnić równanie różniczkowe zwyczajne
W niniejszej pracy podjęto nową próbę wyprowadzenia prostych
wzorów za pomocą metod asymptotycznych w przypadku małego C - 2cos2\|/ -f- + 2^3 cos2\i/ + sin2v|/ cotcp (5)
kąta rozwarcia stożka, w oparciu o wyniki teoretyczne otrzymane mp
w [5, 10] dotyczące rozwiązania modelowego płynięcia materiału
złożonego z dwóch materiałów plastycznych z zastosowaniem nie- a stałe B > O, C > O, A, cp0 pozwolą później na uwzględnienie
skończonej matrycy. warunków brzegowych.

Sformułowanie zagadnienia modelowego Warunek uplastycznienia Treski

dla materiałów monometalicznych połączony z hipotezą Haara-Karmana

W układzie współrzędnych sferycznych, rozważany jest stan W tym przypadku, jak pokazał Shield [12], warunek uplastycz-
odkształceń osiowosymetrycznych, a więc prędkości cząstek metali nienia ma postać
nie zależą od zmiennej 0

vr= v,.(r,(p), ve= O, vę = y^r, (p) (6)

(D
Warunek uplastycznienia Hubera-Misesa i będzie on zawsze spełniony przy zastosowaniu podstawienia nieco
W przypadku warunku uplastycznienia Hubera-Misesa, zakła- innego niż w (4)
dając, że rozważany materiał jest idealnie plastyczny (naprężenie
uplastyczniające przy ścinaniu kHM = k = const), oraz, że naprężenie + 2kT Cos2v f< a
ee =
ścinające a/tp nie zależy od zmiennej r, Shield w pracy [12] pokazał, (7)
że płynięcie jest promieniowe, a odpowiednie rozwiązanie ma postać = exp l -3J tan2\|/(4) dt,
%
Dr hab. Giennadij Miszuris, dr Wiktoria Miszuris. dr hab. in-. Romana Śliwa, prof. nadz. — Politechnika Rzeszowska, Rzeszów.
Artykuł opracowany na podstawie referatu wygłoszonego na V Konferencji ..Odksztalcalność metali i stopów", Łańcut. 18-5-21 listopada 2003 r.
 Odpowiednie rozwiązanie zagadnienia o płynięciu materiału
określa się wtedy z reprezentacji (4) lub (7) w przypadku różnych
a = kj{A - Clnr) - kT](3sm2t, + [l -
warunków uplastycznienia
(8)
a = kTsin2y _^ _a^ _ 6 , _
i - °cp<p - rr / -
gdzie 08)
kT = k = const jest to naprężenie uplastyczniające przy ścinaniu, vr(r, (p) = - -r, O < (p < a
a funkcja v|/ = \|/((p) spełnia nieco inne równanie różniczkowe zwy- r
czajne
z odpowiednimi wartościami parametru a z (l 1) w przypadku wa-
runku uplastycznienia Hubera-Misesa oraz Treski.
C = 2cos2\)/ - + 3cos2\|/ + l + sin2\|/ cotcp (9) Uwaga 3. Dwie nadal nieznane stałeś i B w tych zależnościach nie
mogą być określone z modelowego zagadnieniu płynięcia materiału
Wzory (2>K3) pozostają niezmienne, jedynie zamiast funkcji w stożku (15)-K16) i muszą uwzględniać warunki na wejściu i wyj-
wWM((p) trzeba w (3) podstawić w^cp) z (7). ściu z matrycy określone przez warunki procesu technologicznego.
Uwaga l . Równanie różniczkowe (5) jest podobne do równania
Rozwiązanie asymptotyczne zagadnienia (15)+(16)
(9), co pozwala przepisać obydwa równania w jednolitej postaci
W ogólnym przypadku obecności tarcia na powierzchni metal-
narzędzie (O < in < 1) rozwiązanie zagadnienia (15K(16) nie może
C-b= 2cos2\|/ sin2\|/ cotcp (10) być niestety określone w postaci zamkniętej, jak to było w przypad-
—^
ku zagadnienia płaskiego (porównaj [12]). Musi ono być rozwiązane
gdzie wyłącznie numerycznie. Można jednak znaleźć asymptotyczne za-
chowanie tego rozwiązania w dwóch szczególnie ważnych przypad-
a = 3, b = l , — warunek uplastycznienia Treski, /, j -,
kach: małego tarcia (O < m « l) oraz małego kąta rozwarcia stożka
a = 2VT, b - O — warunek uplastycznienia Hubera-Misesa
(O < a « l).Przedstawione tu zostaną jedynie wzory dla stożków
Uwaga 2. W obydwóch przypadkach stałą B we wzorze (3) z małym kątem rozwarcia (przypadek małego tarcia dla dowolnego
oblicza się później ze znanego strumienia Q materiału (który z kolei warunku tarcia można znaleźć w pracy [10]). Stosując metody
musi być określony z warunków wyciskania/ciągnienia) zgodnie asymptotyczne można pokazać, że w przypadku małego kąta roz-
ze wzorem warcia stożka prawdziwe są oszacowania dotyczące rozwiązania
zagadnienia (15)-K 16)
u

Q = -2nB j w(cp) sin (12)

a na osi symetrii musi być spełniony warunek \|/(0) = O, który w tym (19)
przypadku występuje jako warunek początkowy do równań różnicz-
kowych zwyczajnych (10). + 0(<x), oc -> O

Uwzględnienie warunków brzegowych

Teraz, gdy jest znana reprezentacja rozwiązania w każdym 2m 2a
C(a)(/n, a) = b + (l - m2 f2 - l V 0(00, a -> O (20)
z dwóch rozważanych warunków uplastycznienia, można znaleźć
samo rozwiązanie uwzględniając warunki brzegowe (warunek tarcia
W przypadku, kiedy dodatkowo czynnik tarcia również jest
na powierzchni stożka oraz warunek na osi symetrii stożka). Ponie-
mały, można otrzymać następujący wynik
waż rozważamy płynięcie monomateriału w całym stożku, więc
mamy przyjąć wartość parametru (p0 = 0. Natomiast warunki brze-
gowe mają postać 3
a), tx->0, m - » 0 (21)

<V'->°) = 0 ' G O<m< (13)

Wprowadzając nową funkcję C = «+& + — -~ a),

y((p)= sin2vj/(9), 0 < ( p < c c (14) Zastosowanie metody energetycznej w zagadnieniu

i korzystając z (3)3 oraz (7)j można warunki (13) przedstawić inaczej wyciskania/ciągnienia w przypadku małego kąta rozwarcia stożka
Rozważmy proces wyciskania (ciągnienia) monomateriału
y(0)=0, y(a)=m, 0 < m < l (15) metalicznego przez matrycę stożkową (połowa przekroju matrycy
została pokazana na rysunku l ).
Natomiast sama funkcja y(<p) musi spełniać równanie różniczkowe
Niech kąt matrycy a będzie dostatecznie mały. Wtedy, podobnie jak
zwyczajne Shield [12], można założyć, że granice pomiędzy strefami sztywny-
mi a strefą plastyczną mało się różnią od płaszczyzn prostopadłych
/ + ycotcp + aVl - y2 = C - b (16) do osi symetrii stożka. Odpowiednie granice rozdziału pomiędzy
strefami sztywnymi a strefą odkształceń plastycznych 50 oraz 5, są
gdzie parametry a, b określone są w (11). Wartość nieznanej do-
przekrojami kołowymi o promieniach RQ oraz /?] (RQ > /?]).
tychczas stałej C musi być określona podczas rozwiązywania zagad-
Zakładając, że tarcie na powierzchniach walcowych pomiędzy ma-
nienia (l 5H 1 6).
teriałem w strefach sztywnych a narzędziem (Sw oraz Sj-m) można
W przypadku płynięcia bez tarcia (m = 0) istnieje jedynie try-
standardowo zamodelować prawem Treski z, ogólnie mówiąc, róż-
wialne rozwiązanie tego zagadnienia nymi czynnikami tarcia m w oraz m.r-m odpowiednio

y(<p) = sin2\|/(q>) = O, O < (p < a, C =a +b (17) iw = mw k, tfln = mfin k (23)

 Strefa plastyczna = A + cos2\|/((p) ( l + cos2(p) +

F
- J J3sin2xj/(r) + [l - cos2\j/(/)cotr]JWr - sin2\|/(cp)sin2(p

oraz trzeba położyć k = kHM lub k = kj- odpowiednio w przypadku

warunku uplastycznienia Hubera-Misesa lub Treski. Pamiętając,
że dla każdego punktu leżącego na powierzchni 50 lub S] mamy
odpowiednio zależności: r = /?Q/sin(p lub r = 7?]/sin(p ostatecznie
wnioskujemy, że
Rys. 1. Uproszczony schemat wyciskania monometalu
w matrycy stożkowej (połowa przekroju) kC\nRQ + &L*(<p), a,., =-
*-
(32)
Strefy sztywne przesuwają się ze stałymi prędkościami (v0 oraz v^n = L((p) + C In sincp
odpowiednio), które są powiązane za pomocą równania
Obliczając całki w równaniach (27) i (28), otrzymujemy równania

v
=X (24)
~ ckn
ln/?
J (33)
o R
gdzie K jest stopniem odkształcenia w procesie wyciskania/ciągnie-
nia.
(34)
Można zastosować, jak zwykle w metodzie energetycznej, wzory 2Ri
całkowe dotyczące prawa zachowania mocy w dowolnej wybranej
części materiału z uwzględnieniem wszystkich działających sił [10]. Dodając je stronami oraz uwzględniając fakt, że ostatnie dwie
W tym celu rozważać należy dwie strefy sztywne, otrzymując całki z mnożnikami są sobie równe, otrzymujemy wartość nacisków
jednostkowych w procesie wyciskania
TJ, J lv - v0l dS + 2nR0l0\vQ\mwk = KR2\v0\Pw - J a^.y, dS (25)
/, /n
(35)

Jak łatwo zauważyć, wzór ten można stosować w równym sto-

gdzie w całkach po prawej stronie został wybrany wektor prostopa-
dły do powierzchni 50, S] ze zwrotem na zewnątrz strefy plastycznej,
a więc znak przed całką w równaniu (26) zmieni się po uwzględnie-
niu kierunku wektora zewnętrznego n Zauważmy, ze odpowiednie
równanie wewnątrz strefy plastycznej przekształca się w tożsamość,
ponieważ wybieramy nie kinematycznie pole płynięcia, a dokładne
rozwiązanie zagadnienia w tym obszarze Uwzględniając poczy-
nione założenie, co do granic stret sztywnych oraz zgodne z nim
(aczkolwiek me wynikające z mego bezpośrednio) założenie, ze skok
prędkości na granicy stref sztywnych jest dostatecznie mały, wzory (25)
i (26) można uproście w sposób następujący
pniu w przypadku procesu wyciskania (określenie nacisków jedno-
stkowych />H.), jak i w przypadku ciągnienia w celu wyznaczenia sił
ciągnienia Pfin.
Ponieważ poczyniona analiza miała sens wyłącznie przy małych
kątach rozwarcia matrycy stożkowej, logicznym jest skorzystanie
z oszacowania asymptotycznego co do wielkości stałej C w równa-
niu (21). Otrzymamy wtedy wynik ostateczny w przypadku warunku
uplastycznienia Hubera-Misesa oraz Treski

dS (27)

*= KR2vfinPfin (28)
(37)
Naprężenie ozr w kierunku prostopadłym do powierzchni stref
sztywnych można obliczyć niezależnie od warunku uplastycznienia
według wzoru [12] gdzie m jest czynnikiem tarcia określającym siły tarcia działające na
powierzchni stożka.
Porównamy otrzymany wynik ze znanymi z literatury. W przy-
padku warunku uplastycznienia Hubera-Misesa oraz założeń: nifm =
mw = O, Pftn = O w pracy [12] został otrzymany wzór
Uwzględniając zależności (3), (4) oraz (7), równanie (29) zapisać
można w jednolitej postaci
(38)
2k HM
o_.(r, (p) = - kc Inr + AZ((p) (30)
który pokrywa się z (36), gdy m —> 0.
gdzie w przypadku różnych warunków uplastycznienia Inny wzór otrzymał Avitzur metodą energetyczną, korzystając
z jednorodnego promieniowego kinematycznie dopuszczalnego po-
+ cos2<p) + la płynięcia z prędkością niezależną od kąta cp (porównaj [7])

l
m
- 3 J sin2x|/(f)d/ - sin2\(/(cp)sin2(p (3 1 )
o 2k HM 2tana
 ~mw ~ -cota (39) <ty(r, (p,-) = mfa, O < m- < l,
( ]) 2)
l v r l > l v[. l (45)
2k sin a
2

Jeśli zewnętrzny materiał płynie szybciej, to

Ten wzór w odróżnieniu od (36) może być stosowany w przy-
padku dowolnych kątów matrycy. Funkcja/(a) określona jest nastę-
pująco a r
np ( > 9,)
=
~ mA> O < m( < l, l v(r (2) (46)

Ostatni przypadek odpowiada płynięciu materiałów bez tarcia na

2
./(«)= ——^-j Vi + Hcos r sintdt (40) wspólnej granicy
4sin a 0
(47)
Zwróćmy tu uwagę, że struktura wzoru (39 jest podobna do (37),
a ostatnie dwa człony pojawiły się w rozwiązaniu Avitzura z pier- W tych zależnościach zostało wprowadzone oznaczenie
wszych dwóch całek we wzorach (25) i (26), gdy kąt rozwarcia jest
dowolny. Łatwo zauważyć, że przy małych kątach rozwarcia stożka
(48)
= z
+ 6>(cc), cota = O(a), a->0 (41) natomiast wartość kąta cp( określającego położenie granicy podziału
sin" a
pomiędzy materiałami nie jest znana i musi być określona z rozwią-
więc wzór (39) przekształca się wtedy do formuły zania zagadnienia.
Warunki transmisyjne (46)-(48) można przepisać w postaci jed-
RŹ /, nolitej
^ł2 +J"L
>
%+£>- (42)
2k HM 2a C
//M
r, (p,.) , - l < /«» < l , (\ vj.!) l - l v(2) l }> O (49)
Porównując go z otrzymanym wzorem (36), łatwo stwierdzić,
że (36) prowadzi do trochę mniejszej wartości nacisków jednostkowych Uwaga 4. Rozwiązanie zagadnienia o połączeniu idealnym pomię-
dzy warstwami (o ile jest to możliwe) może być otrzymane z rozwa-
przy dowolnej wartości czynnika tarcia m. Natomiast w przypadku
żania odpowiadającego poślizgowi (47)-K49).
małego tarcia m —> O obydwa wzory się całkowicie pokrywają.
Dalsze rozważania zależą w istotny sposób od typu warunku
Sformułowanie zagadnienia modelowego uplastycznienia.
dla materiałów bimetalicznych Sprowadzenie do zagadnienia brzegowego.
Warunek uplastycznienia Hubera-Misesa
Rozważmy teraz promieniowe płynięcie dwóch materiałów
idealnie plastycznych w matrycy stożkowej (rys. 2). Oznacza to, Jeśli spełniony jest warunek uplastycznienia Hubera-Misesa, to
że wewnątrz poszczególnego materiału spełnione są zależności (3), wewnątrz każdego z materiałów można używać reprezentacji roz-
(4) lub (3)-(7). Wzdłuż powierzchni stożka warunek tarcia Treski wiązania (3)-*-(4) z uwzględnieniem podstawienia (14)
w postaci

0<m0<l (43) (50)

OX'A = - C<° Inr) -
>T
oraz wspomniany już wyżej warunek na osi symetrii: (?;.„' (r, 0) = O,
jak w (13),.
Natomiast wzdłuż wspólnej granicy pomiędzy dwoma materia-
łami (rys. 2) naprężenia muszą być funkcjami ciągłymi
gdzie dolna granica całkowania w ostatniej całce zależy od tego,
0$(r, (p,) = oJ.; (44) w którym z materiałów rozważana jest reprezentacja (51)

niezależnie od tego, czy zachodzi tu efekt połączenia warstw lub efekt cp[, 2) =<p, (52)
poślizgu. We wszystkich wzorach górny wskaźnik pokazuje, w któ-
rym z dwóch materiałów poszczególna wielkość jest rozważana. gdzie dodatnie stałe Ó' powiązane są z odpowiednimi równaniami
Co się tyczy warunków kinematycznych, to prędkości w kierun- różniczkowymi, określającymi nieznane funkcje "/^ = "/^((p)
ku prostopadłym do granicy materiałów są równe zeru, ponieważ
założono, że płynięcie jest radialne. Dalej rozważany jest przypadek,
kiedy zachodzi poślizg pomiędzy materiałami. 2V3Vl-(y ( / ) ({p)) 2 +Y ( / ) ((p) cotffl - C (1) = O (53)
a(p
Możliwe są trzy przypadki. Mianowicie, gdy materiał wewnę-
trzny wzdłuż granicy warstw płynie szybciej niż materiał zewnętrz- Ostatecznie prędkości w każdym z materiałów określone są wzorem (3)
ny, wnioskujemy

(54)

a wartości strumieni każdego z materiałów Q{ ' oraz Q ' uważane

są za znane

2(1) = -2nB(l) j w(1)((p)sin(p dy,

o (55)
Rys. 2. Przekrój stożka z jednocześnie płynącymi a
(2} (2) (2)
materiałami plastycznymi Q = -2nB J w ((p)sin9 dy,

10
 Podstawiając reprezentację (50) do warunków brzegowych
.15
(45)-K49) otrzymujemy
a = 7i/12
(56)

a = n/6
0
(57)
= y, = minfn, l) a

W zale/nościach (56)-(57) wprowadziliśmy nową stałą bezjedno-

stkową .05
~, ;,0)/;X2) /"co\
T| = K /K (jo)
a = Tt/3

Stosując inną reprezentację rozwiązania (3) oraz (7) wewnątrz .2 1.0

każdego z materiałów — (50), otrzymujemy
Rys. 3. Względne położenie granicy kontaktu materiałów
przy maksymalnym czynniku tarcia na powierzchni kontaktu
(59) metal-narzędzie (m0 = 1). Ciągłą oraz przerywaną linią oznaczono
odpowiednio warunki uplastycznienia Treski oraz Hubera-Misesa.
Stosunek naprężeń uplastyczniających: r) = k^lk^ = 0,1912 < l

(60) kiedy materiałem wewnętrznym jest ołów, a zewnętrznym — alumi-

W tych zależnościach h^ = ky są parametrami z odpowiednich
warunków uplastycznienia Treski, podczas gdy dolna granica całko-
wania w ostatniej całce zależy od tego, w którym z materiałów roz-
ważana jest ta reprezentacja (52). Dodatnie stałe C^ powiązane są
z dwoma odpowiednimi równaniami różniczkowymi
-rY0(<P) + 3A/1 - + 1 = 0 (61)
acp
Stałe A( naturalnie są inne niż w przypadku warunku uplasty-
cznienia Hubera-Misesa, a zamiast warunku (57)2 musi być spełnio-
ny inny warunek
A = - r, (62)
Przez r\ nadal rozumiemy stosunek naprężeń uplastyczniających
(58), a warunki brzegowe niezbędne do określenia funkcji"/ •* pokry- istnieje jedno rozwiązanie zagadnienia. Wyniki przedstawiają waru-
wają się z warunkami (56) i (57) Natomiast funkcje w'"'^)' we
WPwzo-
u/yn. nek uplastycznienia Hubera-Misesa.
rze (54), wyznaczane są następująco
nium). Zakładany był maksymalny czynnik tarcia m0 = 1,0 na
zewnętrznej granicy stożka (<p = a). Przy takich założeniach zawsze
istnieje jedno rozwiązanie zagadnienia osiowosymetrycznego przy
dowolnych wartościach kąta rozwarcia matrycy stożkowej a oraz
czynnika tarcia wzdłuż granicy kontaktu różnych materiałów m(-.
Liniami ciągłymi oraz przerywanymi pokazane zostały wyniki do-
tyczące odpowiednio warunków uplastycznienia Treski oraz Hube-
ra-Misesa. Przy takim zestawieniu wartości wspomnianych parame-
trów zawsze istnieje jedyne rozwiązanie zagadnienia brzegowego
(56M57). Jednym z najważniejszych parametrów, który można otrzy-
mać ze znanego rozwiązania jest kąt cp;- określający nieznane poło-
żenie granicy rozdziału pomiędzy dwoma materiałami plastycznymi.
Łatwo zauważyć, że wykresy mają prawie liniowy charakter. Ozna-
cza to, że przynajmniej w rozważanym przypadku ma miejsce przy-
bliżona zależność: tyi/a = mif(k^/k(- \ m0). Dokładniej ten fakt został
przeanalizowany w pracy [4]. Na rysunku 4 natomiast został poka-
zany wpływ stosunku naprężeń uplastyczniających r\ = Jr 7/r na
położenie rozważanej granicy podziału materiałów. Zakładamy tu,
że znak sił tarcia na granicy rozdziału jest dodatni, a wartości czyn-
ników tarcia odpowiednio wynoszą: m{ - 0,6, mQ = 1,0. Wtedy
Jak widać z przedstawionych wyników, jeśli materiał rdzenia jest

= exp
(4 (63)

Rozwiązanie zagadnienia brzegowego

W odróżnieniu od zagadnienia płaskiego [3], w przypadku pły-
nięcia osiowosymetrycznego nie ma możliwości rozwiązania w po-
staci zamkniętej żadnego z powstałych równań różniczkowych. Od-
powiednie rozwiązania można znaleźć jedynie metodami numerycznymi.
Jednak, jak zostało pokazano w [5], struktura rozwiązań ma taki sam
charakter, jak w przypadku płynięcia płaskiego. A więc w zależno-
ści od stosunku naprężeń uplastyczniających metali r| = ArW ,
czynników tarcia m,-, /«0, oraz charakteru płynięcia metali w otocze-
niu granicy rozdziału może istnieć jedyne rozwiązanie, dwa różne
rozwiązania lub może nie istnieć żadne rozwiązanie [5].
Na rysunku 3 podane są wyniki obliczeń położenia granicy
rozdziału pomiędzy materiałami w przypadku dodatniej wartości Rys. 4. Względne położenie granicy kontaktu materiałów
siły tarcia wzdłuż tej granicy. Stosunek naprężeń uplastyczniających przy różnych kątach rozwarcia matrycy (warunek uplastycznienia
był wybrany r) = Jr W - 0,1912 < l. (Odpowiada to przypadkowi, Hubera-Misesa). Czynniki tarcia: /n, = 0,6, mQ = l ,0

11
 Strefa plastyczna
= KR2]VfmPfin - (67)

Naprężenie o^ w kierunku prostopadłym do powierzchni stref

sztywnych wewnątrz każdego z materiałów można obliczyć według
wzoru (30), gdzie
Strefy sztywne
lub r= (68)
Rys. 5. Schemat wyciskania materiału bimetalicznego
w przypadku małego kąta rozwarcia na odpowiednich powierzchniach. Uwzględniając te wzory, wewnątrz
każdego z materiałów prawdziwe są zależności:

istotnie słabszy niż materiał powłoki, odpowiedni kąt pochylenia

strefy martwej jest bardzo mały i odwrotnie, w miarę zwiększenia 2 2 (69)
stosunku naprężeń uplastyczniających rdzenia i powłoki kąt pochy-
lenia granicy rozdziału się zwiększa. Jednak funkcja 9,- = f(r\), =
ogólnie mówiąc, nie jest gładka. /; i, nU) V
y•-1l %
vW

Modelowanie asymptotyczne wyciskania/ciągnienia materiałów 2nRlllvfl„mfint(2)_

k=nR ^^2,
v Pc
l fiR
złożonych przez matrycę stożkową z małym kątem rozwarcia (70)
Rozważmy teraz problem wyciskania bimetali przez matrycę
stożkową. Podobnie jak w podrozdziale „Zastosowanie metody energe- /=! !«
tycznej w zagadnieniu wyciskania/ciągnienia w przypadku małego
kąta rozwarcia stożka", załóżmy, że kąt rozwarcia matrycy jest mały, lub, po prostych przekształceniach
a granice stref sztywnych są powierzchniami prostopadłymi do osi
symetrii stożka. Na rysunku 5 została pokazana połowa przekroju
odpowiedniej matrycy razem z powierzchniami nieciągłości prędkości
o(2)
Z[/ pomiędzy obszarem plastycznym a strefami sztywnymi. K
0
(71)
Na wejściu do matrycy obydwa materiały znajdują się w stanie
sztywnym i przesuwają się bez poślizgu wzdłuż granicy kontaktu y _
w kierunku strefy odkształcenia z prędkością v0 pod wpływem jed-
nostkowych nacisków zewnętrznych Pw. Wzdłuż granicy kontaktu
pomiędzy materiałem powłoki a matrycą działają siły tarcia określo-
ne warunkiem Treski (49). Natomiast na wyjściu ze strefy plastycz- *1)
--
P
'l ,(2) c
nej zakładamy, że obydwa materiały znajdują się w stanie sztyw-
nym, przesuwając się bez poślizgu wzdłuż granicy kontaktu z taką (72)
samą prędkością v^in. Jednostkowe siły działające na wyjściu z ma-
trycy są równe zeru: Pc - 0. (Zakładając Pc ^ O, można analizować
^2)^(2) 7- In^f)
proces wyciskania z przeciwdziałającymi siłami). Wewnątrz strefy
plastycznej zakładamy, że pole płynięcia jest zgodne z polem omó-
wionym w poprzednich podrozdziałach płynięcia bimetalu w matry- gdzie ostatnie dwie całki są sobie równe
cy stożkowej. Oznacza to, że wewnątrz obydwóch materiałów są
spełnione wszystkie równania, jak również spełnione warunki brze- 2
gowe wzdłuż granicy rozdziału materiałów, a także pomiędzy mate- /=
riałem powłoki a powierzchnią matrycy. Możemy więc zastosować
metodę energetyczną podobnie jak to było zrobione w podrozdziale
„Zastosowanie metody energetycznej w zagadnieniu wyciskania/ Dodając stronami ostatnie dwa równania otrzymujemy ostateczny
/ciągnienia w przypadku małego kąta rozwarcia stożka". Wtedy, wzór
pomijając całki zawierające skok prędkości wzdłuż granicy nie-
ciągłości, otrzymujemy Pu
(74)
T
(64)
Wzór ten jest również przydatny w przypadku procesu ciągnienia
w celu wyznaczenia sił ciągnienia Pc.
dla obszaru zawierającego strefę sztywną na wejściu do matrycy oraz W odróżnieniu od procesu wyciskania materiału monometalicz-
nego nie można otrzymać wzorów w postaci zamkniętej, jak (36)
oraz (37). Ponieważ poczyniona analiza miała sens wyłącznie przy
/ = i . 2 i :( małych kątach rozwarcia matrycy stożkowej, logiczne jest skorzy-
stanie z oszacowania asymptotycznego co do wielkości stałej O
dla obszaru zawierającego strefę sztywną na wyjściu z matrycy. W tych w równaniu (20). Możemy to zrobić, bazując na oszacowaniach (20),
wzorach wektory prostopadłe do powierzchni 1^' oraz Z;,L skie- wyłącznie w przypadku dodatniego znaku sił tarcia na granicy roz-
rowane są na zewnątrz strefy plastycznej, a więc mają przeciwny działu materiałów. W tym przypadku zamiast wartości m oraz a
zwrot. Wzory (64) i (65) można uprościć w sposób następujący trzeba podstawić wartości m(- oraz 9,-

o(2)
27t/?0/0v0mvvA = (66) "' l /.(!) iin
k
2 ~2

12
 Tarcie miało dodatni znak na granicy rozdziału materiałów. Przy
k
(2)
-• (75) takim założeniu zawsze istnieje jedno rozwiązanie, jak to wynika
z podrozdziału „Rozwiązanie zagadnienia brzegowego".
Na podstawie wzorów (77) może się wydawać, że wartość stałej
F* zależy również od stosunku promieni materiałów (na wejściu
, i wyjściu z matrycy są one takie same, co jest wynikiem założenia
o płynięciu promieniowym). Jednak to nie jest tak, co jest związane
z założeniem o małym kącie rozwarcia matrycy stożkowej. Miano-
(76)
wicie, jak wynika z rysunku 6, można zapisać ciąg równości Rfo '/Rą =
= tancc/tancp • = aAp(-, co prowadzi do zależności

gdzie pierwszy wzór odnosi się do warunku płynięcia Hubera-Mise-

sa, a drugi do warunku uplastyczniania Treski.
Jeśli wartość mf jest znana (co niestety nie zawsze jest prawdą),
to kąt cp, można obliczyć numerycznie, jak to było pokazano w pew-
nych przypadkach w podrozdziale „Rozwiązanie zagadnienia brze-
gowego". Ciekawe jest, że w przypadku dodatnich sił tarcia, przy
założeniu, że istnieje jednoznaczne rozwiązanie, stosunek (p/m(-pra-
wie nie zależy od wartości m-r
Wzory (75) i (76) przedstawiają wyniki w jednostkach nacisków
jednostkowych. Aby można było stosować je w przypadku różnych
materiałów, zapiszemy je w postaci bezwymiarowej w sposób ogól-
nie przyjęty w literaturze [13]. Mianowicie, niech
(81)
Wnioski
Został wyprowadzony prosty wzór asymptotyczny, który można
używać w obliczeniach inżynierskich do szybkiego oszacowania naci-
sków niezbędnych do przeprowadzenia procesu wyciskania lub ciąg-
nienia przez matrycę stożkową materiału złożonego z dwóch róż-
nych materiałów, dla których w pierwszym przybliżeniu można
stosować model materiału idealnie plastycznego. Mimo że wzory
otrzymane są przy założeniu o małym kącie rozwarcia stożka, to
mogą one być stosowane dla dowolnych przypadków, uwzględnia-

comp
- (77) jąc fakt, że w rzeczywistości maksymalny kąt nie może być duży (ze
V
L' 0 J
'
comp względu na tworzenie się strefy martwej). Przeprowadzona analiza
pozwala wywnioskować, w których przypadkach otrzymane wzory
wtedy równanie (62 11) zapiszemy w postaci będą prawdziwe, a kiedy ich zastosowanie nie jest dostatecznie
uzasadnione (przypadki, kiedy istnieją dwa rozwiązania w zagadnie-
P. niu płynięcia w stożku nieograniczonym). Do używania otrzyma-
+ 2F ln- (78)
2k comp R: nych wzorów niezbędna jest jednak wiedza o wielkości wszystkich
czynników tarcia, które nie zawsze można określić w praktyce. Stąd
W przypadku braku tarcia na wejściu i wyjściu z matrycy (mH = m^n = 0) potrzeba dalszych badań w kierunku możliwej oceny tych czynni-
mamy wzór ków w różnych warunkach kształtowania.

(79)
2k comp
gdzie X = [R^/R^] 2
— stopień odkształcenia (wydłużenie wzdłużne)
złożonego pręta Aby móc porównać różne warunki uplastycznienia,
wygodniej jest stosować inne unormowanie nacisków jednostkowych
(80)
comp
W przykładowych obliczeniach zakładano materiał rdzenia—ołów,
materiał powłoki — aluminium (czyli r) = £(in)/£(ex) = 0,1912 < 1)
Rys. 6. Wartość współczynnika F w zależności od kąta stożka a
w przypadku maksymalnego tarcia pomiędzy materiałami
(inj = l ,0). Linie ciągłe — warunek uplastycznienia Treski,
linie przerywane — warunek uplastycznienia Hubera-Misesa
Literatura
1. Alcaraz J. L. Gil-Sevillano J.: Ań analysis of the extrusion of bimetallic
tubes by numerical simulation. Int. J. Mech. Sci., 1996. t. 38, nr2, s. 157-*-173.
2. Alcaraz. J. L, Martinez-Esnaola J. M., Gil-Sevillano J.: Ań analytical
approach to the stress fields in the extrusion of bimetallic tubes. Int. J. Solids
Struct., 1996, t. 33, s. 2075-2093.
3. Alexandrov S., Mishuris G., Miszuris W.: Planar flow of a three-layer
plastic materiał through a converging wedge-shaped channel. Part 1. Analy-
tical solution. Eur. J. Mech. A/Solids, 2001, t. 19, nr 5, s. 811-825.
4. Alexandrov S., Mishuris G., Miszuris W., Śliwa R. E.: Ań approach to
the modelling of extrusion of bi-metallic rods. Proc. 8-th Int. Conf. Metal
Forming 2000, 3-7 September, Kraków, Poland, s. 649-656.
5. Alexandrov S. E, Mishuris G. S.: Osesimmetrićnoe plastićeskoe
lecenie dwuhslojnogo materiala ćerez konićeskij kanał. Doklady Akademii
Nauk, 2003, t. 389, nr 3, s. 1-4.
6. Avitzur B.: Metal forming: Ihe application of limit analysis. Dekker,
New York 1980.
7. Avitzur B.: Study of flow through conical converging dies. Metal
forming: Interrelation between theory and practice. Red. A.L. Hoffmaner.
Plenum Press, New-York 1971, s. 1-62.
8. Durban D.: Drawing and extrusion of composite sheets, wires and
tubes. Int. J. Solids Struct., 1984, t. 20, nr 7, s. 649-666.
9. Gabryszewski Z., GronostajskiJ.: Mechanika procesów obróbki pla-
stycznej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1991.
10. Miszuris W.: Matematyczna i eksperymentalna analiza zachowania się
metalicznych materiałów złożonych w warunkach dużych odkształceń plastycz-
nych. Wydział Metalurgu i Inżynierii Materiałowej AGH. 2003 (pr. doktorska).
\\.Morawiecki M., Sadok L. Wosiek EU.: Przeróbka plastyczna. Pod-
stawy teoretyczne. Wydaw. Śląsk, Katowice 1986.
12. Shield R. T.: Plastic flow in a converging conical channel. J. Mech.
Phys. Solids, 1955, t. 3, s. 246-258.
13. Śliwa R.: Odkształcenie plastyczne kompozytów metalowych pod-
czas wyciskania. Oficyna Wydawnicza PRz, Rzeszów 1992.
14. Tokuno H,, Ikeda K.: Analysis of deformation in extrusion of com-
posite rods. J. Mat. Proc. Techn., 1991, t. 26, s. 323-335.

13
 Rud Metale R 49
MAREK S SZCZERBA UKD
y 669 7I:669
2004 nr i
35 620 183:620 9:669 172:669 1
TOMASZ TOKARSKI - - - - - - - 77
MAŁGORZATA PEREK

WPŁYW TRANSFORMACJI BLIŹNIACZEJ

NA WŁASNOŚCI MECHANICZNE
UMOCNIONYCH MONOKRYSZTAŁÓW Cu-8% at. Al
Wzajemne przemieszczenie atomów podczas bliźniakowania prowadzi między innymi do reorientacji istniejących defektów
w materiale. W trakcie tego procesu możliwa jest zmiana charakteru dyslokacji poślizgowych na osiadłe lub odwrotnie. Udział
dyslokacji osiadłych w bliźniaku zależy od ilości odpowiadających im dyslokacji w osnowie. W związku z tym, poprzez wybór
określonej transformacji, można zmieniać gęstość dyslokacji osiadłych w bliźniaku, co powinno znaleźć odzwierciedlenie
we własnościach mechanicznych bliźniaka. W pracy zastosowano eksperyment z nieciągłą zmianą orientacji, uzyskując w ten
sposób możliwość inicjowania konkretnych transformacji bliźniaczych dla tej samej substruktury dyslokacyjnej. Badania
przeprowadzono na monokryształach Cu-8% at. Al, mierząc mikrotwardość w osnowie i w obszarach, w których zaszło
bliźniakowanie.

AŃ EFFECT OF TWINNING ON THE MECHANICAL PROPERTIES

OF THE HARDENED Cu-8% at. Al MONOCRYSTALS

Mutual displacement ofatoms during twinning leads, among others, to re-orientation ofexisting material defects. During
this process it is possible that the character of dislocations changesfrom a slip to sessile one, or inversely. Share ofsessile
dislocations in a twin depends on the number of corresponding thetn dislocations in a matm and therefore, it is possible to
change density ofsessile dislocations in a twin through the choice ofspecific transformation, which should be reflected in the
mechanical properties of the twin. Ań experiment was carried out under this work with discontinuous change oforientation
so that it was possible to initiate specific twin transformations for the same sub-structure of dislocations. Micro-hardness in
a matrix and in the areas, in which twinning took place, was measuredfor the Cu-8% at. Al monocrystals.

Wprowadzenie Liczba dyslokacji osiadłych po transformacji w bliźniaku, a tym

Podczas procesu bliźniakowania zachodzi nie tylko zmiana
orientacji kryształu, ale zachodzą również zmiany w istniejącej sub-
strukturze dyslokacyjnej [ l]. Wskutek s'cięcia bliźniaczego zarówno
płaszczyzny poślizgu, jak i wektory Burgersa dyslokacji mogą ulec
transformacji do nowych konfiguracji.
Aby poprawnie opisać to zjawisko należy skorzystać z macierzy
korespondencji będącej iloczynem macierzy deformacji i reindeksa-
cji [2]. Koniecznejest zastosowanie tych dwóch macierzy, ponieważ
oprócz ścięcia prostego, które opisuje macierz deformacji, istotne
jest przedstawienie nowych wektorów i płaszczyzn z punktu widzę-
nia orientacji krystalograficznej bliźniaka, za co odpowiada macierz
reindeksacji.
Jak wynika z tablicy l podczas dowolnej transformacji
bliźniaczej, z czterech płaszczyzn łatwego poślizgu w sieci A l, tylko
płaszczyzna habitu nie ulega zmianie, jedna z płaszczyzn zmienia
swoją orientację, a dwie pozostałe zmieniają zarówno swoją orien-
tację, jak i charakter z poślizgowego na osiadły {l l 1} — » { l 0 0 ) .
W przypadku, gdy płaszczyzna ulegnie transformacji
{l l l} —> {l O 0} dyslokacje znajdujące się na niej zmienią swój
charakter z ruchomego na osiadły. Możliwa jest również transforma-
cja dyslokacji osiadłej do poślizgowej lub też charakter dyslokacji
może pozostać bez zmian. Najbardziej interesujący jest przypadek
dyslokacji poślizgowych, gdyż ich ilość jest największa w odkształ-
conym materiale. Pełne zestawienie transformacji dyslokacji całko-
witych dla systemu bliźniaczego (l l 1)[1 l 2] podano w tablicy 2.
Eksperymentalne potwierdzenie modelu opisującego transformację
dyslokacji podczas bliźniakowania zostało przedstawione w pracy
[3], w której przy użyciu transmisyjnego mikroskopu elektronowego
zidentyfikowano dyslokacje o charakterze kubicznym a <001>.
samym i jego własności mechaniczne, będzie zależała od liczby
odpowiadających im dyslokacji ruchomych w osnowie przed trans-
formacją. Ponieważ charakter tylko dwóch płaszczyzn zmienia się
z poślizgowego na osiadły, istotną rolę będzie również odgrywać
różnica pomiędzy gęstością i rozkładem dyslokacji na poszczególnych
płaszczyznach poślizgu. W związku z tym powinny być obserwowane
rozbieżności we własnościach mechanicznych bliźniaków pocho-
dzących z różnych płaszczyzn dla tej samej substruktury dyslokacyjnej,
Aktywacja różnych systemów bliźniaczych jest możliwa przy
zastosowaniu eksperymentu z nieciągłą zmianą orientacji, którego
istotą jest wstępne odkształcenie pierwotnego monokryształu, a na-
stępnie nieciągłą zmiana drogi deformacji poprzez wycięcie próbek
wtórnych i ponowne ich odkształcenie.
Metodyka i wyniki badań
Badania przeprowadzono na monokryształach stopu Cu-8%at.Al
otrzymanych zmodyfikowaną metodą Bridgmana w tyglach grafito-
wych w próżni lepszej niż 10~~ hPa. Wyhodowano kryształy
o dwóch geometriach: 1 0 x 1 0 x 1 1 0 mm i 3 x 30 x 150 mm i orien-
tacji wyjściowej KR [J 4 5], KN (l T l ] i KP (3 2 l) (rys. l).
W pierwszym etapie eksperymentu zbadano mikrotwardość na
różnych płaszczyznach charakterystycznych bliźniaka w celu okre-
sienią ich przydatności do pomiaru jego własności mechanicznych,
Aby wyeliminować wpływ orientacji zdecydowano się na wybór
płaszczyzny {l l 2}, K^ {l l l} i 5 {l 00} (rys. Id). W tych trzech
przypadkach, ze względu na symetrię transformacji bliźniaczej,
wgłębnik ustawiony jest w taki sam sposób względem krystalografi-
cznych płaszczyzn w osnowie i w bliźniaku, przy czym w zależności
od zastosowanej płaszczyzny pomiaru różny jest sposób penetracji

Dr hub. inż. Marek S. S:.c-erha. mgr in:. Tomas- Tokarski, mgr inż. Malgor.ata Perek — Akademia Górniczo-Hutnicza. Katedra Struktury i Mechaniki Ciała Stałego. Kraków.
Artykuł opracowany na podstawie referatu wygłoszonego na V Konferencji ..Odkształcalność metali i stopów", Łańcut. 18-5-21 listopada 2003 r.

14
warstwowej struktury osnowa-bliźniak (rys. 2b).
Obszar materiału, w którym zaszła transformacja bliźniacza składa
się z naprzemiennie ułożonych pasm płytek bliźniaka i osnowy.
1
Podczas badania na płaszczyznach T)], A"] i -S przeprowadzono po-
,.K 2
miary osnowy i kompozytu bliźniak-osnowa oraz dodatkowo na
płaszczyźnie r], mikrotwardość pasm bliźniaczych i osnowy zawar-
tej pomiędzy nimi.
Kryształ o geometrii 10 x 10 x 110 mm rozciągano z prędkością
1
10 s" na maszynie typu Instron 5566 do momentu, w którym

Tablica l
Rys. 2. a — Geometria bliźniaka, b — ustawienie wgłębnika
Transformacje płaszczyzn typu {l l 1} do nowej konfiguracji względem płytek bliźniaka dla trzech badanych płaszczyzn
podczas działania wybranych systemów bliźniakowania
pasma bliźniacze pochodzące od systemu C3 zajęły połowę objętości
System próbki.
bliźniakowania
A(l 1 1) B(l 1 1) C(l 1 l) D(l 1 1)
W celu ustalenia kątów cięcia kryształu wzdłuż płaszczyzn A',, t),,
5 bliźniaka, określono orientację krystalograficzną przy użyciu dy-
A 6 ( T l 1 ) [ 2 1 1] (Tl 1) (T T T) (010) (00 T) fraktometru rentgenowskiego. Duże rozmiary kryształu umożliwiły
A 8 ( T l 1HT21] (Tl 1) (100) (l 1T) (00 1) wycięcie prostopadłościanów z obszarów osnowy i bliźniaka o ścia-
B2(l 1 1)[21 1] (ITT) (1 1 1) (001) (010) nach bocznych równoległych do AT,, r),, S. Uzyskane w ten sposób
B7(] 1 1)[TT2] (100) (1 1 1) (1 11) (010) próbki wypolerowano, wytrawiono w rozcieńczonym kwasie azoto-
wym w celu usunięcia warstwy wierzchniej, odkształconej w wyni-
C3(Tl D Ł 1 2 1 ] (ITD (00 T) (TTl) (T 00)
ku obróbki mechanicznej i ponownie sprawdzono ich orientację. Tak
C 4 ( T T l ) [ l 1 2] (100) (T T T) (Tl 1) (T 00)
przygotowane powierzchnie badano na mikrotwardościomierzu
Wolpert-Instron TESTOR 2100, metodą Yickersa pod obciążeniem
Tablica 2 0,15 kG i czasem przyłożenia obciążenia 10 s. Dla każdej z metod
Transformacja bliźniacza dyslokacji poślizgu przeprowadzono 50 pomiarów (tabl. 3).
a/2<l l 0>{1 l 1}, gdzie (l l 1) jest płaszczyzną W drugim etapie eksperymentu zmierzono mikrotwardość
bliźniakowania, a [l l 2] jest kierunkiem bliźniakowania bliźniaków pochodzących z różnych transformat bliźniaczych, wy-
bierając do badań płaszczyznę K\.
Monokryształy o geometrii 3 x 30 x 150 mm umożliwiły przepro-
Dyslokacja osnowy Dyslokacja bliźniaka Zmiana
wadzenie eksperymentu z nieciągłą zmianą orientacji. Próbki pier-
typu
wotne rozciągnięto do momentu rozpoczęcia bliźniakowania, rozpo-
wektor
płaszczyzna
wektor
płaszczyzna dyslo-
Burgesa Burgesa znawanego po charakterystycznym spadku siły na krzywej rozcią-
kacji
gania oraz wyraźnie słyszalnym efekcie akustycznym pochodzącym
od propagacji płytki bliźniaczej. W tym momencie oś rozciągania
a/2 [0 1 T] a/2 [Q 1 T] P-^P
a/2 [l TO] (1 1 D a/2 [l TO] (1 1 D P-^P Tablica 3
a/2 [10 T] a/2 [10 T] P->P
Wyniki pomiarów mikrotwardości bliźniaka
i osnowy transfotmaty C3 na płaszczyznach r\ v Kl i S
a/2 [l TO] a/2 [T 1 0] P-^P
a/2 [Q] 1] (1 1T) a/2 [101] (TTl) P-»P Osnowa Bliźniak
a/2 [ 1 0 1 ] a/2 [01 1] P->P Płaszczyzna
pomiaru średnia odchylenie średnia odchylenie
mikrotwardość standardowe mikrotwardość standardowe
a/2 [10 T] a/2 [T 01] P->O
a/2 [01 1] (Ml) a/2 [101] (010) 5 131 5,5 177 28,6
a/2[l 10] a[001] P-^O K 130 7,2 186 24,8
i
r|, 130 3,5 194 24
a/2 [0 1 T] a/2[QTl] P-+O T],* 128 2,2 188 9,25
a/2 [ 1 0 1 ] (Tl D a/2 [01 1] (100) P-^O
a/2 [1 l 0] a [0 0 1 ] P->O * oznaczono przypadek pomiaru mikrotwardości pasm bliźniaczych i osnowy
pomiędzy nimi

KR
Rys. l. Geometria i krystalografia
monokryształów pierwotnych

15
 Rys. 3. Krystalografia i sposób wycięcia próbek wtórnych

Tablica 4 Dyskusja wyników i wnioski

Zestawienie pomiarów mikrotwardości
bliźniaków oraz osnowy Różnica w testach przeprowadzonych na trzech badanych chara-
kterystycznych płaszczyznach nie przekracza wielkości błędu po-
miarowego, co oznacza, że wszystkie te płaszczyzny można równie
Bliźniak Osnowa
dobrze stosować do pomiaru mikrotwardości bliźniaka. Zawężenie
pomiaru do wnętrza pasm bliźniaczych spowodowało jedynie
System C3 C4 A6 A8 B2 B7 A B C zmniejszenie odchylenia standardowego do wartości 9,25. Spowo-
dowane jest to większą jednorodnością pasma bliźniaczego w po-
HV1 203 184 200 211 197 200 123 122 121 równaniu ze strukturą warstwową bliźniak-osnowa. Podobny efekt
można zaobserwować w przypadku osnowy — odchylenie stan-
Odchylenie dardowe jest dużo mniejsze (większa jednorodność struktury) niż
5,6 6,8 6,7 4,9 5,8 4,3 1,9 2,4 2,0
standardowe w przypadku bliźniaka.
Pomiary przeprowadzone dla różnych bliźniaków wskazują na brak
istotnych różnic pomiędzy własnościami mechanicznymi poszcze-
monokryształu znajdowała się w pozycji „overshootu", ok. 2° za gólnych transformat. Najprawdopodobniej jest to spowodowane tym,
linią symetrii [001] — [l l 1]. Z tak odkształconej próbki pierwot- że mimo istnienia różnic w wielkości przenoszonego odkształcenia
nej wycięto próbki wtórne o przekroju od 2 x 2 mm do 3 x 3 mm przez poszczególne systemy poślizgu (z największym udziałem sy-
i długości od 15 do 30 mm. Kąty cięcia dobrano tak, aby aktywować stemu pierwotnego wynoszącym ponad 90 % całego odkształcenia)
wszystkie dostępne dla tej orientacji kryształu pierwotnego systemy gęstość dyslokacji na poszczególnych płaszczyznach jest zbliżona.
bliźniakowania: A6, A8, B2, B7, C3, C4 (rys. 3). Powodem tego jest mała droga swobodna dyslokacji z płaszczyzn
Wycięte próbki „wtórne" odkształcono w próbie rozciągania do systemów akomodacyjnych, którym na przeszkodzie staje las dyslo-
momentu, aż propagujące pasma bliźniacze zajęły około połowę kacji leżących na pierwotnej płaszczyźnie poślizgu, w związku
objętości rozciąganego kryształu. Na podstawie zmierzonej krysta- z tym przeniesienie nawet niewielkiego odkształcenia wymaga dużej
lografii linii poślizgu i bliźniakowania wycięto próbki równolegle do liczby dyslokacji pochodzących od systemów wtórnych.
płaszczyzny K} zarówno w części odkształconej, jak i nieodkształ- W podsumowaniu można stwierdzić, że bliźniakowanie powo-
conej przez bliźniakowanie, po czym dyfraktometrycznie sprawdzo- duje znaczne umocnienie materiału, lecz brak jest istotnych różnic
no poprawność cięcia. Niedokładność ustawienia płaszczyzny w mikrotwardości pomiędzy różnymi transformatami tej samej sub-
( 1 1 1 ) nie przekraczała 2 stopni. Po przygotowaniu powierzchni struktury dyslokacyjnej.
próbek przeprowadzono badania mikrotwardości metodą Yickersa
pod obciążeniem l kG i czasem przyłożenia obciążenia 10 s. Próbki Literatura
ustawiono w ten sposób, aby przekątne odcisku penetratora były
ustawione wzdłuż kierunków z rodzin {l l 0} {l l 2}. Pomiary
1. Szczerba M S.: Transformacje dyslokacji podczas bliźniakowania
powtarzano trzykrotnie, zdejmując za każdym razem z powierzchni w kryształach regularnych, Wydawnictwa AGH, 1996, Kraków.
próbki warstwę materiału o grubości co najmniej 0,5 mm, co przy 2. Christian J. W.: The Theory of Transformations in Metals and Alloys,
głębokości penetracji wgłębnika nie przekraczającej 15 (im elimino- Oxford, Pergamon Press, 1965, s. 48.
wało wpływ odkształcenia spowodowanego poprzednią serią pomia- 3. Basinski Z. S., Szczerba M. S. i in.: The Transformation of Slip
rów. Dla każdej z możliwych transformacji przeprowadzono ponad Dislocations during Twinning of Copper-Aluminum Alloy Crystals. La Revue
50 pomiarów mikrotwardości (tabl. 4). de Metallurgie-CIT/Science et Genie des Materiaux, 1997, nr 9, s. 1037-1043.

16
GRAŻYNA RYZINSKA Rudy Metale R 49 2004 nr l
UKD 621.762.620.17:669.018.9:669-13
IRENA NOWOTYŃSKA
ROMANA ŚLIWA

NIEJEDNORODNOŚĆ PLASTYCZNEGO ODKSZTAŁCENIA

WARSTWOWYCH MATERIAŁÓW ZŁOŻONYCH W PRÓBIE ŚCISKANIA
Przedstawiono wyniki prób spęczania materiałów złożonych z wykorzystaniem wybranych materiałów metalicznych larwo
odkształcalnych pozwalające na ocenę niejednorodności plastycznego odkształcenia różnych materiałów jednocześnie od-
kształcanych w warunkach próby spęczania. W oparciu o program symulacyjny MSC/Marc zbudowano proste modele dla
materiałów złożonych (rdzeń z koncentryczną powłoką) o różnych konfiguracjach geometrycznych i właściwościach mecha-
nicznych składników pozwalających na określenie rozkładu odkształceń oraz charakteru linii podziału faz w kolejnych etapach
spęczania próbki materiału złożonego. Wykazano zależność kształtu względnej długości linii podziału faz od stosunku naprężeń
uplastyczniających materiału powłoki i rdzenia oraz od stosunku objętości powłoki do objętości rdzenia.

INHOMOGENEITY OF PLASTIC D E FOR M ATI O N

OF THE COMPOSITE LAMELLAR MATERIALS DURING COMPRESSION TEST

Results of upsetting tests for composite materials, performed on selected, easily deformable metallic materials have been
presented, enabling assessment of inhomogeneity of piastic deformation of various materials subjected simultaneously to
deformation. The MSC/Marc simulation program was used to build simple models of composite materials (a córę with
concentric coating) of various geometrical configurations and different mechanical properties of components, enabling
determination of deformation distribution and of a character of phase separation lines in subseauent phases of upsetting.
Dependence of a shape of relative length of a phase separation linę on the ratio ofyield stresses ofthe coating and the córę
material, and on the coating-to-core volume ratio, has beenfound.

Wprowadzenie faz. W pracach [1^-8] dotyczących procesu spęczania warstwowych

Ocena charakteru plastycznego odkształcenia materiałów złożo-
nych jest podstawą właściwego doboru parametrów tego odkształ-
cenia realizowanego w określonych warunkach, w danym procesie
przeróbki plastycznej. Proces technologiczny zastosowany do uzy-
skania materiałów złożonych może być właściwie prowadzony pod
warunkiem znajomości i uwzględnienia charakterystycznych cech
jednoczesnego plastycznego płynięcia różnych materiałów. Silna
niejednorodność odkształcenia tego typu materiałów utrudnia opa-
nowanie procesu. Zagadnienie niejednorodności odkształcenia, któ-
re może być manifestowane m.in. kształtem i ewolucją granicy roz-
działu faz, czy rozkładem odkształceń identyfikowanych w danym
przekroju ma szczególne znaczenie w przypadku jednoczesnego
odkształcania materiałów o bardzo zróżnicowanych własnościach,
głównie mechanicznych. Najważniejszym jest określenie warun-
ków, które zapewnią uzyskanie wyrobu bez defektów i o wymaga-
nych cechach. Jednak w rzeczywistych procesach przeróbki plasty-
cznej nie ma możliwości całkowitego zlikwidowania skutków nie-
jednorodności własności plastycznych i nie należy oczekiwać,
że składniki kompozytu mające różne właściwości oraz różne udzia-
ły objętościowe mogą odkształcać się jednakowo. Dlatego zasadnym
jest poszukiwanie takich rozwiązań, które przy określonych wyma-
ganiach technicznych i ograniczeniach technologicznych doprowa-
dzą do optymalnego żądanego wyrobu złożonego. Pomocnym do
tego narzędziem mogą być różne testy materiałowe, które progno-
zują zachowanie się materiałów w określonej próbie odpowiedniej
do warunków w danym procesie technologicznym. Wyniki tych
prób wspomagają właściwą ocenę parametrów jednoczesnego od-
kształcenia plastycznego warstwowych kompozytów metalowych.
Adekwatne określenie takiego zachowania materiałów metalicznych
można otrzymać, np.: w warunkach próby spęczania. W przypadku
materiałów złożonych istotne jest, zwłaszcza w odniesieniu do ich
aplikacji, właściwe spojenie materiałów wzdłuż granicy rozdziału
materiałów złożonych pokazano, że granica połączenia pomiędzy
materiałami nie zawsze pozostaje równoległa do położenia począt-
kowego, a płynięcie nie jest proporcjonalne w odniesieniu do warun-
ków rzeczywistych. Różne struktury i właściwości jednocześnie od-
kształcanych materiałów metalicznych uniemożliwiają całkowite
wyrównanie prędkości cząstek materiału, dlatego można jedynie
zbliżać się do wyrównania prędkości cząstek. Takie zjawiska niesta-
bilności pokazano w pracach [2, 7], przy czym w pracy [7] zapro-
ponowano sposób przewidywania kształtu nierównoległej powierz-
chni połączenia różnych materiałów, a w pracy [8] zastosowano
metodę elementów skończonych do opisu tych zjawisk. Położenie
granicy rozdziału, jak i charakter płynięcia materiałów wzdłuż gra-
nicy zmienia się w zależności od geometrycznych, jak i mechanicz-
nych parametrów procesu, np.: w warunkach wyciskania. Stąd ist-
nieje potrzeba dokładnej analizy rozkładu odkształceń oraz znajo-
mości konstytuowania się granicy rozdziału faz obserwowanej jako
linia rozdziału na przekroju podłużnym w zależności od cech skład-
ników (m.in. ich właściwości mechanicznych) oraz ich udziału obję-
tościowego w materiale złożonym. Przeprowadzenie takiej analizy
jest potrzebne dla poprawnego modelowania procesów przeróbki
plastycznej materiałów złożonych. Stosunkowo prostym sposobem
określenia mechanicznego zachowania materiału złożonego w wa-
runkach procesu przeróbki plastycznej jest test ściskania.
Poddanie dwóch różnych materiałów jednoczesnemu kształto-
waniu plastycznemu powoduje konstytuowanie się stref odkształce-
nia plastycznego zależnie od cech tych materiałów oraz od parame-
trów przeprowadzonego procesu. Powiązanie wyników uzyskanych
w badaniach eksperymentalnych w próbie ściskania [l CM2] czy
w próbie ściskania z wyciskaniem [5] z wynikami procesu wyciska-
nia z punktu widzenia możliwości przewidywania parametrów geo-
metrycznych składników kompozytu, efektów połączenia kompo-
nentów w strefie plastycznej czy też konstytuowania się i rozwoju
stref plastycznych przyczynia się do osiągnięcia lepszej jakości

Mgr in:.. Grażyna Ryzińska, mgr in:.. Irena Nowotyńska, dr hab. inż. Romana Śliwa, prof. nad:.. — Politechnika Rzeszowska. Rzeszów.
Artyku) opracowany na podstawie referatu wygłoszonego na V Konferencji ..Odkształcalność metali i stopów". Łańcut. 18^21 listopada 2003 r.

17

Granica rozdziału faz
Granica rozdziału faz
l W badanych próbkach różnicowano stosunek objętościowy składni-
Rys. 1. Efekt niejednorodność! odkształcenia
w materiałach złożonych
a — w procesie wyciskania w układzie rdzeń-powłoka,
b — w teście ściskania w układzie rdzeń-powłoka
wyrobu końcowego dzięki wstępnemu określeniu nierównomierno-
ści odkształcenia w warunkach testu materiałowego, np. ściskania.
Badania efektów tego zjawiska poprzez zastosowanie materiałów
wsadowych o różnej konstrukcji parametrów geometrycznych (różnych
warunkach rozdziału faz we wsadzie oraz stosunku właściwości
mechanicznych o u/o in) pozwala wnioskować o końcowych cechach
granicy rozdziału utworzonej w warunkach plastycznego odkształcenia.
Istnieje znaczna różnica w tworzeniu obszaru uplastycznienia
w układzie twardy rdzeń-miękka powłoka i miękki rdzeń-twarda
powłoka. Wpływ miękkiej powłoki z jednej strony ułatwia płynięcie
całego układu, z drugiej strony twardy rdzeń niweluje w pewnym
stopniu niekorzystny rozkład prędkości cząstek we wlewku. Twarda
powłoka pogarsza płynięcie, hamując płynięcie w warstwach zew-
nętrznych ze względu na wpływ tarcia kontaktowego. Przy czym
jednoczesne płynięcie jest najbardziej utrudnione przy małej grubo-
ści twardej powłoki, ze względu na wymuszanie przez nią łatwego
wypływania dużej objętości miękkiego rdzenia. Siły tarcia odgrywa-
ją istotną rolę w zachowaniu się materiałów złożonych poddanych
jednoczesnemu odkształceniu. Intensywność wzajemnego oddziały-
wania warstw jest tym większa, im większa jest grubość danej
warstwy i większe siły międzywarstwowego tarcia. Rzeczywisty
proces jednoczesnego płynięcia zachodzi w warunkach wspomnia-
nego międzywarstwowego tarcia i łączenia materiałów. Na podsta-
wie badań z wykorzystaniem próby kanalikowej (ściskanie z wyci-
skaniem) stwierdzono, że w przypadku dużego tarcia między powie-
rzchniami obserwuje się mniejszą falistość granicy rozdziału
w porównaniu z powierzchniami poddanymi smarowaniu [4]. Dla-
tego istotnymi są zjawiska zachodzące wzdłuż granicy kontaktu
materiałów podczas procesu odkształcenia, prowadzące zarówno do
połączenia idealnego, jak i poślizgu, a zależne m.in. od jakości i ro-
dzaju powierzchni materiałów kontaktujących (wartości czynnika
tarcia pomiędzy materiałami) oraz tarcia na powierzchniach zewnę-
trznych (kontakt z narzędziem). Kształt i wielkość powierzchni gra-
nicy rozdziału faz wynika z cech niejednorodności odkształcenia
plastycznego warstwowych koncentrycznych materiałów złożonych
(w przekroju wzdłużnym graniczna linia — krzywa rozdziału faz)
i może stanowić podstawę wnioskowania o efekcie odkształcenia
poprzez ocenę: lokalizacji odkształcenia, ewentualnej możliwości
lokalnego rozwarstwienia faz oraz warunków odkształcenia, prowa-
dzących do uzyskania wyrobu kompozytowego o wymaganych ce-
chach. Niejednorodność odkształcenia materiału złożonego o ukła-
dzie rdzeń-powłoka może być determinowana na poziomie makro
poprzez ewolucję granicy rozdziału faz (np. charakter krzywolinio-
wości, względna długość granicy rozdziału faz w przekroju wzdłuż-
nym). Wyniki badań eksperymentalnych wskazują na celowość po-
szukiwania relacji między strukturą kompozytu reprezentowaną m.in.
przez granicę rozdziału faz a jego cechami finalnymi uzyskanymi
w wyniku plastycznego kształtowania, np.: w technologii wyciska-
nia. Dlatego istnieje uzasadniony cel realizowania i analizowania
testu materiałowego z wykorzystaniem próby jednoosiowego ści-
skania stanowiący wskaźnik mechanicznego zachowania się mate-
riału złożonego w warunkach podobnych (panujących w strefie pla-
stycznej) w procesie wyciskania (rys. 1).
18
Badania eksperymentalne
Zrealizowany program badań obejmował: realizację testu ściskania
dla odpowiednich monomateriałów i materiałów złożonych, wyzna-
czenie charakterystyk siła-przemieszczenie, budowę modeli MES
dla testu ściskania monomateriałów i materiałów złożonych, pomiar
długości linii podziału faz. Dokonując pomiaru względnej długości
linii podziału faz oceniono niejednorodność odkształcenia wynika-
jącą z różnych cech składników materiału złożonego.
ków i ich aranżację geometryczną w układzie rdzeń-powłoka. Bada-
nia eksperymentalne przeprowadzono z zastosowaniem materiałów
metalicznych o różnej zdolności odkształcenia plastycznego (ołów,
aluminium, miedź), których cechy pozwoliły zróżnicować składniki
materiału złożonego i umożliwiły realizację badań w warunkach
laboratoryjnych. Wykorzystano próbki w kształcie walców o wy-
miarach d = 20 mm oraz h = 30 mm monometaliczne i o układzie
koncentrycznym rdzeń-powłoka o średnicy rdzenia: drd.enta =
11 mm (rys. 4). Próby realizowano na maszynie wytrzymałościowej
wyposażonej w układ umożliwiający rejestrację wartości działającej
siły w czasie spęczania oraz przemieszczenie stempla prasy.
Przeprowadzone testy spęczania monomateriałów wchodzących
w skład materiałów złożonych pozwoliły na wyznaczenie charakte-
rystyk składników, którymi następnie posłużono się do weryfikacji
poprawności przyjętego modelu numerycznego.
W serii badań dotyczących spęczania materiałów złożonych, do
wyznaczania cech składników tworzących taki materiał, przyjęto
układ typu: miękki rdzeń (Pb)-twarda powłoka (Al) oraz twardy
rdzeń (Al)-miękka powłoka (Pb). Próbki spęczano do jednakowej
wysokości (1/3 /?0). Dla dokonania analizy płynięcia i oceny nie-
jednorodności odkształcenia składników, próbki przecięto wzdłuż
osi i dokonano pomiaru długości linii podziału między składnikami
kompozytu (L ) widocznej na przekroju podłużnym i wyrażono jako
stosunek długości tej linii — L do końcowej wysokości próbki —
Hk (rys. 2). Położenie granicy rozdziału faz jest wynikiem oddziały-
Rys. 2. Próbka z materiału złożonego spęczona do wysokości
hk = 1/3 /?0 (powłoka — Al rdzeń — Cu).
Widoczna linia podziału L (granica rozdziału faz)
9 d/D=0,55-eksperyment
1,5
0,5
AI-Cu Pb-AI Al-Pb Cu-AI
(0,13) (0,35) (2,89) (7,61)
Rys. 3. Zależność względnej długości linii podziału faz (LJH^ od
stosunku naprężeń uplastyczniających odpowiednio materiału
powłoki do materiału rdzenia (o /a ) — dane eksperymentalne
 Tablica l
Parametry materiałów złożonych w układzie rdzeri-powłoka
wykorzystanych w modelowaniu

Średnica
2 6 8 11 16
rdzenia d. mm

Średnica
0,30 0,40 0,55 0,80
Rys. 4. Konfiguracje geometryczne analizowanych materiałów
złożonych w układzie rdzeń-powłoka
rdzenia/średnica
próbki d/D
0,10
V<V
(d — średnica rdzenia, D — średnica próbki) Objętość
a — monomateriał, b — materiał złożony, dlD = 0,10, powłoki/objętość 99,00 10,10 5,25 2,30 0,56
c — materiał złożony, d/D - 0,30. d — materiał złożony, d/D = 0,40, rdzenia V/Vr
e — materiał złożony, d/D - 0,55, / — materiał złożony, d/D = 0,80
Al/Cu Al/Cu Al/Cu Al/Cu Al/Cu 0,13
Cu/Al Cu/Al Cu/Al Cu/Al Cu/Al 7,61
wania parametrów: cech geometrycznych składników w kompozy-
Materiał Pb/Al Pb/Al Pb/Al Pb/Al Pb/Al 0,35
cie, aranżacji tych składników oraz stosunku ich naprężeń uplastycz-
powłoki/materiał Al/Pb Al/Pb Al/Pb Al/Pb Al/Pb 2,89
niających. rdzenia A1/A1 A1/A1 A1/A1 A1/A1 A1/A1 1,00
Uzyskane wartości względnej długości linii podziału (L IH^) uzależ-
Pb/Pb Pb/Pb Pb/Pb Pb/Pb Pb/Pb 1,00
niono od stosunku naprężeń uplastyczniających odpowiednio mate-
Cu/Cu Cu/Cu Cu/Cu Cu/Cu Cu/Cu 1,00
riału powłoki (a;,p i materiału rdzenia (a/;r) (rys. 3).
Wyniki badań eksperymentalnych wykorzystano do z weryfikowani a
wyników symulacji metodą elementów skończonych (MSC/Marc)
dla wybranych przypadków oraz szerszej analizy materiałów złożonych Al-eksperyment
o różnych parametrach geometrycznych i cechach materiałowych. Al-symulacja

Budowa modelu MES

W oparciu o program symulacyjny MSC/Marc [9] zbudowano

proste modele testu spęczania dla materiałów złożonych (rdzeń
z koncentryczną powłoką) w różnych konfiguracjach geometrycz-
nych (rys. 4). Uzyskane wyniki numeryczne obejmowały określenie
rozkładu odkształceń, charakterystykę linii podziału faz w kolejnych
etapach ściskania próbki z materiału złożonego. Poprawność modeli 5 10 15
kontrolowano poprzez porównanie zależności przebiegu charaktery- Przemieszczenie, mm
styki siły w funkcji przemieszczenia w odniesieniu do rezultatów
uzyskanych w badaniach eksperymentalnych. Rys. 5. Porównanie charakterystyk siła-przemieszczenie w próbie
Założenia modelu: — Model osiowosymetryczny; ściskania czystego Al (eksperyment i symulacja)
— Charakterystyka materiału (Al, Cu) według zależności
60000
• Pb-AI d/D=0,55-
50000
a — naprężenie uplastyczniające, eksperyment
E — intensywność odkształcenia, Z 40000
1
Pb-AI d/D=0,55-symulacjć
— Charakterystyka Pb według modelu ciała idealnie plastycznego, tj
— Warunki kontaktu składników według relacji [9] w 30000

in — czynnik tarcia,
v,. — wektor prędkości poślizgu.
5 10 15 20

Wyniki badań eksperymentalnych i numerycznych Przemieszczenie, mm

Rys. 6. Charakterystyka siła przemieszczenie w próbie ściskania

Na podstawie przeprowadzonych badań eksperymentalnych
oraz modelowania numerycznego dokonano m.in. pomiaru długości
linii podziału faz, przeanalizowano ewolucję jej kształtu w zależno-
ści od udziału objętościowego rdzenia oraz dokonano analizy roz-
kładu odkształceń w zależności od układu materiału kompozytowe-
go. Przeprowadzenie takiej analizy pozwoliło na zbadanie efektu
niejednorodności odkształcenia manifestowanej m.in. konfiguracją
granicy rozdziału faz. Opierając się na modelu MES wykonano
obliczenia dla testu spęczania monomateriałów (Al,Cu,Pb) i mate-
riałów kompozytowych dla przypadków zawartych w tablicy 1.
Porównanie wybranych modeli z eksperymentem przedstawiają
rysunki 5 i 6.
Dane uzyskane z modelowania opracowano w podobny sposób jak
w modelowaniu fizycznym, podając zależność względnej długości
linii podziału (LJH/J kompozytu w funkcji stosunku naprężeń upla-
materiału złożonego w układzie miękka powłoka-twardy rdzeń.
Eksperyment i symulacja
styczniających (o^/cy) (rys. 7).
Na rysunku 8 zestawiono wyniki eksperymentalne i numeryczne dla
zależności LJHk w funkcji CJ /a dla wybranego udziału objęto-
ściowego rdzenia celem weryfikacji wyników uzyskanych w symu-
lacji z wynikami eksperymentalnymi.
Uzależniono także względną długość linii podziału LJHk od
udziału objętościowego powłoki i rdzenia (VJVr) (rys. 9).
Analizując kształt linii rozdziału faz można zauważyć, że w
dużej mierze zależy on od udziału objętościowego rdzenia. Efekt ten
jest szczególnie widoczny dla materiału złożonego w układzie mięk-
ki rdzeń (Pb)-twarda powłoka (Al) przejawiając się bardzo „ostrym"

19
 =0,8
d/D=0,5J
Dd/D=0,4 1.500e+000
Dd/D=0,3 d/D=0,l
d/D=0.1
1.3506+000

1.200e+000

1.050e+000

AI-Cu(0,13) Pb-AI(0,35) Al-Pb (2,89) Cu-AI(7,61) 9.000e-001

7.500e-001
Rys. 7. Zależność względnej długości linii podziału faz LJHk od
stosunku naprężeń uplastyczniających materiału powłoki do d/D=0,4
materiału rdzenia <5ppl<3 — symulacja 6.000e-001

• d/D=0,55-eksperyment
4.500e-001
1,8 i • d/D=0,55-symulacja
1,6
3.000e-001
1,4
1,2
1 1.500e-001
0,8
0,6 O.OOOe+000
0,4
0,2
O
AI-Cu(0,13) Pb-AI (0,35) AI-Pb(2,89) Cu-AI(7,61)

an Rys. 10. Zmiana kształtu granicy rozdziału faz w zależności od

wartości dID dla układu miękki rdzeń (Pb)-twarda powłoka (Al)
Rys. 8. Porównanie zależności względnej długości linii podziału
faz (LJHk) od stosunku naprężeń uplastyczniających powłoki do 1.8
rdzenia (a /a ) w eksperymencie i symulacji •— dID = 0,55 1,7 + AI-Pbd/D=0.55 rdzeń
1.6 miękki/ powłoka twarda
1,5 • Pb-AI d/D=0.55 rdzeń
twardy/powłoka miękka

10 15 20 25

Przemieszczenie, mm

100 Rys. 11. Względna długość linii podziału faz L /H/, w kolejnych
etapach procesu spęczania
Vp/Vr

Rys. 9. Zależność względnej długości linii LJli^ w funkcji Rozwarstwienie Rozwarstwienie

udziału objętościowego powłoki do rdzenia VJVr (symulacja)

konturem dla dl D = 0,10 przechodząc w bardziej „łagodny" zarys

dla dl D = 0,55 (rys. 10). Takie kształtowanie się linii rozdziału faz
pociąga za sobą zmianę jej długości, powodując jej wydłużenie wraz
ze wzrostem udziału objętościowego miękkiego rdzenia. Przy czym
mniejsze jej wydłużenie obserwuje się w przypadku układu typu
twardy rdzeń-miękka powłoka, spowodowane mniejszą podatnością
do odkształcenia twardego rdzenia. Ponadto zmierzanie linii podzia-
łu LJHk w kierunku wyższych wartości można utożsamiać z wię- Rys. 12. Rozkład odkształceń w przekroju podłużnym próbki
kszą nierównomiernością płynięcia plastycznego (rys. 11). uzyskany w wyniku modelowania numerycznego
W przypadku spęczania materiału złożonego typu twardy rdzeń- w porównaniu z przekrojem podłużnym materiału
-miękka powłoka można zaobserwować niepożądane efekty wystę- złożonego rzeczywistego (Al-Cu)

20

Rys. 13. Rozkład odkształceń w przekroju podłużnym próbki
uzyskany w wyniku modelowania numerycznego oraz próbki
rzeczywistej materiału złożonego (Al-Pb)
• Al
powania lokalnego rozwarstwienia, uwidoczniającego się w obrębie
granicy rozdziału faz w obszarze maksymalnej średnicy, w postaci
niewielkiej szczeliny, w strefie maksymalnych naprężeń w kierunku
promieniowym (rys. 12). Podobnego zjawiska nie odnotowano na-
tomiast dla przypadku materiału złożonego typu miękki rdzeń-twar-
da powłoka (rys. 13). Niemniej jednak takie rozwarstwienia poja-
wiają się nie tylko dla materiału złożonego z dwóch różnych kom-
ponentów, ale także dla materiałów, w skład których wchodzą dwa
takie same składniki (powłoka i rdzeń są z takiego samego materia-
łu). Wynika z tego, że efekt miejscowego braku połączenia składni-
ków ma swe źródło nie tylko w różnicy we właściwościach poszcze-
gólnych komponentów kompozytu (a /o # 1) czy udziale objęto-
ściowym, ale także z samego faktu istnienia granicy rozdziału faz
(<3pplGpr = l), co przekłada się także na rozkład odkształceń w ob-
szarze stref odkształcenia (rys. 14 i 15). Wykazano, że przyleganiu
faz (ich dobrym dopasowaniu) a później w konsekwencji połączeniu

la

•A1-A1 d/D=0,30

1.2008+000

1 0502+000

>Al-Ald/D=0,55
aonoe-om

Rys. 14. Zmiany w rozkładzie odkształceń spowodowane

istnieniem granicy rozdziału faz dla różnych wartości dID — Al/Al S.OOite-001

UlOOe-001

Cu

Cu-Cu d/D=0,30 Pb-Pb d/D=0,30

2d

Cu-Cu d/D=0,55 Pb-Pb d/D=0,55

Rys. 15. Zmiany w rozkładzie odkształceń spowodowane Rys. 16. Etapy formowania się kształtu granicy rozdziału faz dla
istnieniem granicy rozdziału faz dla różnych wartości dwóch wariantów: miękki rdzeń/twarda powłoka (\a-d) twardy
d/D —a — Cu/Cu, b — Pb/Pb rdzeń/miękka powłoka (2a-d)

21

Rys. 17. Obszary nierównomiernych odkształceń dla
a — materiału złożonego w układzie rdzeń-powłoka, IA, IB — strefy
martwe odpowiednio materiału powłoki i rdzenia, IIA, IIB —obszary
intensywnego płynięcia plastycznego odpowiednio materiału powłoki
i rdzenia. IIIA, IIIB — obszary intensywnych naprężeń rozciągających
odpowiednio materiału powłoki i rdzenia,
b — monomateriału, I — strefy martwe, II — obszar intensywnego pły-
nięcia plastycznego, III — obszar intensywnych naprężeń rozciągających
trwałemu składników sprzyja mniejszy udział objętościowy rdzenia.
Z punktu widzenia możliwos'ci prognozowania charakteru nie-
jednorodności w procesie jednoczesnego kształtowania materiałów
o odmiennych cechach istotna jest analiza konstytuowania się stref
plastycznych mających wpływ na formowanie się ostatecznego
kształtu granicy rozdziału faz. Zaprezentowane na rysunku 16 wy-
brane wyniki symulacji wskazują na większą niejednorodność od-
kształcenia dla układu miękki rdzeń-twarda powłoka. Analizując
rozkład odkształceń w spęczanych materiałach złożonych w porów-
naniu z monomateriałami należy zwrócić uwagę na skomplikowaną
ich formę oraz efekt nałożenia się skutków odkształcenia składników
materiału złożonego, reprezentowanych przez strefy odkształcenia,
wynikające z wpływu tarcia kontaktowego (np. rys. 17). Spęczanie
próbki walcowej z monomateriału w warunkach tarcia charaktery-
zujące się trzema obszarami: dwoma stożkami przylegającymi do
obu powierzchni narzędzia, podlegającym odkształceniom spręży-
stym (strefa martwa — I), obszarem intensywnego płynięcia plasty-
cznego — II oraz obszarem zewnętrznym, w którym panują znaczne
obwodowe naprężenia rozciągające — III, przybiera bardziej złożo-
ną formę dla materiałów kompozytowych.
W przypadku spęczania materiałów złożonych strefy odkształ-
ceń formują się w zależności od przyjętego układu. Różnice zauwa-
żyć można już w początkowej fazie ściskania, gdzie dla obu układów
(miękki rdzeń-twarda powłoka oraz twardy rdzeń-miękka powłoka)
strefy największych odkształceń różnią się lokalizacją, kształtem
i wielkością obszaru (rys. 16-la, 16-2a). W późniejszych etapach
procesu dla systemu miękki rdzeń-twarda powłoka największe od-
kształcenia ujawniają się w obszarze materiału rdzenia, w strefie
kontaktu z materiałem powłoki oraz mniejszy obszar w osi próbki
(rys.16-Id). W układzie twardy rdzeń-miękka powłoka można wy-
odrębnić charakterystyczny kształt stref odkształceń przejawiający
się podwójnym obszarem ich występowania, przy czym w końco-
wym etapie procesu największe odkształcenia występują w środko-
wej części rdzenia, a w materiale powłoki zauważyć można niewiel-
kie obszary dużych odkształceń w narożach (rys. 16-2d) w odróżnie-
niu od układu z miękkim rdzeniem, gdzie w narożach w obrębie
powłoki nie ma równie dużych odkształceń.
W procesie spęczania materiałów istotna jest także wysokość
próbek. Przy spęczaniu wysokich próbek z monomateriału zanika
silne oddziaływanie sił tarcia w miarę oddalania się od powierzchni
styku materiał-narzędzie. Tłumaczy się to tym, że przy spęczaniu
próbek o dużym stosunku wysokości do średnicy w środku wysoko-
ści próbki dominuje schemat jednoosiowego stanu naprężenia. Przy
spęczaniu niskich próbek cała objętość metalu znajduje się pod
działaniem wszechstronnego ściskania. Przy czym im mniejsza jest
wysokość próbki w stosunku do jej średnicy, tym bardziej dominuje
schemat wszechstronnego ściskania. Poprzez uwzględnienie wpływu
cech składników tworzących materiał złożony, ich udziału objętościo-
wego oraz aranżacji komponentów na wynikowy efekt ich wspólne-
go odkształcenia możliwe staje się prognozowanie, a także sterowa-
nie rozkładem odkształceń będącym wyznacznikiem niejednorodno-
ści plastycznego odkształcenia badanych materiałów złożonych.
22
Wnioski
Jednocześnie kształtowane plastycznie warstwowe materiały kom-
pozytowe o składnikach różniących się własnościami mechanicznymi
wykazują znaczną niejednorodność plastycznego płynięcia, której
określenie jest podstawą w projektowaniu procesu wytwarzania ma-
teriałów złożonych. Przeprowadzone badania eksperymentalne oraz
wyniki modelowania numerycznego pozwalają na stwierdzenie, że:
1. Wyniki teoretycznych badań modelowania oraz badań ekspe-
rymentalnych próby ściskania wykazały zgodność w odniesieniu do
charakteru odkształcenia ocenianego na podstawie zmian parametrów
geometrycznych próbek (wymiary zewnętrzne oraz charakterystyka
granicy rozdziału faz) w kolejnych analizowanych etapach odkształcenia.
2. Analizowane różne układy materiałów w próbkach złożonych
typu koncentryczny rdzeń-powłoka poddane odkształceniu plasty-
cznemu w warunkach próby spęczania pozwalają na określenie
wpływu parametrów geometrycznych materiału wsadowego oraz
cech mechanicznych (a /a .) na finalny efekt odkształcenia.
3. Istnieje zależność między O /O a względną długością granicy
rozdziału faz w kompozycie. Im a /a większy, tym bardziej
niejednorodny rozkład odkształcenia. Dla O /a równego 7,61
(maksimum badanej grupy materiałów) (Cu-Al) występuje najwię-
ksza niejednorodność plastycznego płynięcia manifestowana naj-
większą wartością LJHk.
4. Dobór cech składników o określonych własnościach mecha-
nicznych oraz parametrach geometrycznych i aranżacji pozwala na
uzyskanie takiego charakteru rozkładu odkształceń, dzięki któremu
można prognozować korzystne mechaniczne zachowanie się danego
materiału złożonego w warunkach testu materiałowego oraz w tech-
nologii (np. wyciskania).
5. Istnieje wpływ parametrów geometrycznych kompozytu
(VJVt) na długość i kształt granicy podziału faz kompozytu deter-
minującej niejednorodność płynięcia. Im udział objętościowy rdze-
nia większy, tym względna długość linii podziału dłuższa. Dla takich
samych wariantów układów materiałów rdzenia i powłoki istnieje
zależność między względną średnicą rdzenia a kształtem linii po-
działu L . Im względna średnica mniejsza, tym kształt tej linii w jego
środkowej części bardziej ostry, co w warunkach krytycznych po-
woduje lokalne rozwarstwienie faz składników.
6. Wykazano zależność względnej długości linii podziału faz od
stosunku naprężeń uplastyczniających materiału powłoki i rdzenia
oraz od stosunku objętości powłoki do objętości rdzenia. Pokazano
jakościowo zależność kształtu linii podziału od stosunku objętości
materiału rdzenia i powłoki, ze wskazaniem na możliwość uwzględ-
nienia tej charakterystyki w modelowaniu danego procesu kształto-
wania plastycznego warstwowych materiałów złożonych.
Literatura
1. Goioh M., Yamashita M., Torii N.: Unexpected Phenomena in Multi-
layered Copper Subjected to Pianę Strain Compression. JSME , Series A,
1993, Vol.36, No. 2, p. 182-189.
2. Alcaraz J. L: Instabilities in bimetallic la\ers. I. Journal of Plasticity
1999, No. 15, p. 1341-1358.
3. Śliwa R.: Odkształcenie plastyczne kompozytów metalowych podczas
wyciskania, Mechanika 1992. z. 32, Rzeszów.
4. Miszuris W.: Praca doktorska. Kraków 2003,
5. Śliwa R.: A test determining the ability of different materials to
undergo simultaneous plastic deformation to produce metal composites,
Mater.Sci. and Engn., 1991. No. 135, p. 259-265.
6. Atkins A. G., Weinstein A. S.: The deformation of sandwich materials.
Int. J. Mech. Sci. 1970, No. 12, p. 641-657.
7. Lukaschkin N. D.. Borissow A. P.: Interface surface behaviour in the
upsetting of sandwich metal sheets. J. Mater. Proc. Tech., 1996, No. 61,
p. 292-297.
8. Gotoh M., Yamashita M., Torii N.: Numerical Simulations of Un-
expected Phenomena in Pianę Strain Compression of Multilayered Blocks
JSME, Series A. 1993. Vol. 36, No. 3. p. 182-189.
9. MSC Software: MSC Marc Element Library, Santa Ana 2000.
10. PN-57/H-04320.
11. Washmyk P.: Teoria procesów kucia i prasowania. WNT. Warszawa 1982.
12. Kata rży na ki S.. Kocańda S., Zakrzewski M.: Badania własności
mechanicznych metali. WNT, Warszawa 1968.
 Rudy Metale R 48 2003 nr l
JACEK MUCHA UKD 669-41:621.98.620.17/18:669.018

WPŁYW WYBRANYCH PARAMETRÓW

NA WYKRAWALNOŚĆ BLACHY EP 530-50A

Przedstawiono analizę wykrawalności blachy EP 530-50A opierając się na wybranych kryteriach oceny. Pokazano wpfyw
zmiany parametrów wykrawania na zmianę wykrawalności blachy. Porównano wykrawalnosć blachy otrzymaną z realizacji
wykrawania z różnymi wartościami wybranych parametrów procesu.

AN EFFECT OF SELECTED PARAMETERS ON SHEARABILITY

OF THE EP 530-50A SHEET

Analysis of shearability ofthe EP 530-50A sheet has been madę based on selected assessment criteria. An effect of a change
ofshearing parameters on the sheet shearability has been demonstrated. Comparison of sheet shearability at different values
ofthe process parameters has been presented.

Wstęp — kryterium całki Rice'a.

Określenie wykrawalności na podstawie ogólnych fizycznych
Zasadniczym problemem w przemyśle elektrotechnicznym jest własności materiału nie jest obecnie możliwe, ponieważ ich wpływ
wykrawalnosć blach, stosowanych przy produkcji transformatorów, na zużycie wykrojników nie jest jeszcze wystarczająco znany i zba-
silników, prądnic itp. Wykrawalnosć określa się jako obrabialność dany. Sam proces zużycia jest bardzo złożony, na jego przebieg
blach w procesie wykrawania lub też zdolność czy przydatność bla- wpływa bowiem szereg różnych czynników, zależnych od własności
chy do wykonania części za pomocą wykrawania. Nie można jej wykrawanego materiału, narzędzi, prasy oraz parametrów technolo-
wyłącznie traktować jako własność danego materiału, w oderwaniu gicznych procesu [1,7, 8].
od warunków, w jakich realizowany jest proces wykrawania [1].
Ważnejest, aby przy porównywaniu wykrawalności różnych gatunków Metodyka badań wykrawalności
blach zachować te same warunki i parametry procesu.
Na problem wykrawalności blach składają się dwa zagadnienia:
— ocena wykrawalności blach po ich wyprodukowaniu, W przeprowadzonych badaniach poszukiwano:
— wskazanie przyczyn zróżnicowania ich wykrawalności [2]. — związku pomiędzy wzrostem liczby cięć wykrójnika a wysoko-
Obecnie materiałem szeroko stosowanym na elementy tnące ścią zadzioru przy różnych warunkach wykrawania,
wykrojników w postaci stempli oraz segmentów matryc są węgliki — nowych lepszych materiałów na stemple tnące wykrojników,
spiekane, które charakteryzują się, poza wieloma pozytywnymi — wpływu różnych wielkości luzu wykrawania na powstawanie
z punktu widzenia ich przydatności w procesie wykrawania cecha- obszaru odkształceń plastycznych.
mi, jedną negatywną, a mianowicie kruchością [3]. Ta ostatnia cecha Proces wykrawania przeprowadzono na prasie SCHULER A2-
wpływa na niezawodność realizacji procesu wykrawania. Modyfi- 125. Próbki do badań pobierano:
kacja materiału narzędzi tnących oraz samego materiału wykrawanej — po wykonaniu pierwszego wykrawania,
blachy powinna powodować zwiększoną niezawodność procesu wy- — po 0,5; 1; 1,5; 2; 5 tysiącach wykrawań,
krawania. Dlatego też zaistniała potrzeba analizy przydatności ma- — po 10; 20; 30; 40; 60; 80; 100 tysiącach wykrawań,
teriałów stosowanych na narzędzia, za pomocą których wykonywa- — po każdych następnych 50 tysiącach wykrawari, aż do przerwa-
ne są wyroby z zastosowaniem procesów plastycznego rozdzielenia nia procesu ze względu nazbyt dużą wysokość zadzioru.
materiału. Wykrojki wykonywane były z blachy krzemowej o oznaczeniu prze-
mysłowym EP 530-50A, grubości g = 0,5 mm. Krzywą umocnienia
Kryteria oceny wykrawalności materiału przedstawia równanie (1)
18
Przy określaniu i porównywaniu wykrawalności blach stosuje
a=627-cp°- MPa (D
się różne kryteria oceny oraz ich kombinacje [1]:
— trwałości narzędzi tnących, Tablica l
— jakości powierzchni przecięcia wykrawanych przedmiotów,
— umocnienia materiału w pobliżu powierzchni przecięcia, C p s Si Mn Ni Cr Cu Al Fe
— odporności materiału na odkształcenia wycinanych przedmio-
0,01 0,01 0,007 1,43 0,365 <0,01 <0,01 0,05 0,335 reszta
tów po wykrojeniu,
— jakości geometrycznej materiału przeznaczonego do wykrawania,
— wytrzymałościowe blachy, Tablica 2
— odporności powłok na uszkodzenia podczas wykrawania.
Do bardziej zaawansowanych kryteriów służących do oceny
wykrawalności opartych na liniowej i nieliniowej mechanice pęka-
**
MPa
R

MPa
ti Rm
MPa
Z
%
A5
%
s„2
mm
HV5 E
MPa
nia zalicza się [4^6]:
— kryterium krytycznego współczynnika intensywności naprężeń Kc, 273 259 417 33 61 10 126 2,2e+005
— kryterium krytycznego rozwarcia dna karbu COD (oc),

Mgr inż. Jacek Mucha — Politechnika Rzeszowska. Rzeszów.

Artykuł opracowany na podstawie referatu wygłoszonego na V Konferencji ..Odkształcalność metali i stopów". Łańcut. 18-^21 listopada 2003 r.

23
przy współczynniku korelacji wynoszącym 0,968. 140000 -
Skład chemiczny (% wag.) badanej blachy prądnicowej przedstawia
tablica l. E 120000 - _— Materiał narzędzia SW7M+TIN
Własności mechaniczne (tabl. 2) wyznaczono na podstawie statycz-
nej próby rozciągania.
Badania zostały przeprowadzone dla narzędzi wykonanych z węgli-
ka G40 (950 HV) oraz stali: SW7M+TJN i ASP23+TiN. Mikrotwar-
dość powłoki TiN wynosi ok. 2100 HV [9]. Stal ASP23 ma strukturę
zbliżoną do węglików spiekanych, otrzymuje sieją metodą spiekania
proszku metali. Charakteryzuje się jednorodną strukturą w całej
swojej objętości, dużą twardością, dużą odpornością na ścieranie.
Stemple po wykonaniu z wymienionych materiałów zostały pokryte
warstwą azotku tytanu metodą PVD, zwiększając w ten sposób
odporność na ścieranie powierzchni roboczych stempli. O 1 0 0 2 0 0 3 0 0 4 0 0 5 0 0 6 0 0 7 0 0 8 0 0
Pomiaru wysokości zadzioru dokonano za pomocą profilografo- Liczba cięć, n, tyś.
metru Sutronic 3+, firmy Taylor-Hobson, a jego wartość odczytywa-
no bezpośrednio z ekranu monitora. Pomiary wykonywane były Rys. 3. Przebieg wskaźnika wykrawalności Wód wielkości luzu L
z dokładnością do ±0,5 |im, ciężar końcówki pomiarowej jest pomi- dla materiału stempli SW7M+TiN
jalnie mały wynoszący 0,1 G. Pomiaru dokonuje się w dowolnych
miejscach, prowadząc każdorazowo końcówkę po powierzchni bla-
chy, w kierunku prostopadłym do linii cięcia.
Wybór miejsc pomiarowych jest przypadkowy, mimo podziału kra-
wędzi badanej na 3 odcinki (rys. l), powstały w ten sposób 4 punkty
bazowe służące do pomiaru. Aby móc porównać poszczególne wy-
niki dla konkretnych materiałów stempli szeregi punktów zastąpiono
funkcjami aproksymującymi w postaci wielomianu stopnia trzeciego.
Powierzchnię przecięcia (rys. 2) obserwowano na stanowisku
składającym się z mikroskopu optycznego Optech XJL— 17 wypo-
sażonego w kamerę CCD Sat — 81UP firmy Satisec oraz komputera
z kartą wideo i oprogramowaniem do analizy obrazu.

Analiza wpływu wybranych parametrów na wykrawalność

100 300 400 600 600 700 800
Wskaźnik wykrawalności Liczba cięć, n, tyś.
Wykrawalność blachy można ocenić na podstawie przebiegu
Rys. 4. Przebieg wskaźnika wykrawalności Wód wielkości luzu L
krzywych zużycia. Najbardziej praktyczną i przydatną w warunkach
dla materiału stempli G40
140000

Szczegół A

O 1 0 0 2 0 0 3 0 0 4 0 0 5 0 0 6 0 0 7 0 0 8 0 0
Liczba cięć, n, tyś.

Rys. 5. Przebieg wskaźnika wykrawalności Wód wielkości luzu L

dla materiału stempli ASP23+TiN
Rys. l. Widok wykrojki oraz punktów pomiaru zadzioru
na krawędzi produkcyjnych liczbową miarą wykrawalności blach jest wskaźnik
wykrawalności W ( określony jako stosunek całkowitej liczby cięć
wykonanych przez wykrojnik / do średniej wysokości zadziorów /i,
zmierzonej na ostatnim wykroju [l].
i
(2)
h*

Jak wynika z równania (2), im większą ilość cięć wykona narzędzie

Rys. 2. Widok powierzchni przecięcia ze strefami
/;, — średnia wysokość zadzioru, c — pękanie,
b — cięcie, u — zaokrąglenie
przy jak najmniejszej wartości wysokości zadzioru, tym wartość
wskaźnika jest większa. Oznacza on pośrednio trwałość narzędzia,
a w konsekwencji efektywność procesu wykrawania. W produkcji
przemysłowej najważniejszymi parametrami, na które zwraca się
uwagę są luz oraz rodzaj materiału narzędzi tnących. Wówczas

24
 Tablica 3
90- _„i_.
Wskaźnik L fA f ,/K^
"•"% i •^ł^j.
^s£x
Rodzaj materiału stempli 80-
wykrawalności Luz
^-*^
W, 70- __^
urn %
\[/ N/
00 \"
"

gdzie: / tyś. SW7M ASP23

G40 60-
+TiN +TiN N^^^
50-
^1*0%
Materisjł na rżę Jzia ŚW 7M+TiN
0 3766 3592 3766 l&%
W
W
8() 4 6568 5041 7332
0 1 0 0 2 0 0 3 0 0 4 0 0 5 0 0 6 0 0 7 0 0 8 C
8 7306 7017 7305
Liczba cięć, n, tyś
0 11 090 17575 12371 Rys. 6. Zależność wielkości wskaźnika jakości powierzchni
W .300 4 28248 22624 25974 przecięcia \|/ od ilości wykrojonych elementów n dla materiału
8 34884 32154 33707 stempli SW7M+TiN

0 25236 47733 28070

W
^800 4 49170 55788 67911
8 83333 130933 82901

wskaźnik wykrawalności jest funkcją

W j=f(luz, twardość narzędzi) (3)

Wpływ rodzaju materiału stempli tnących na wskaźnik wykrawal-
ności badano przy luzie O, 4, 8 %, określanym jako stosunek luzu
jednostronnego L: do grubości wykrawanej blachy g (4). Materiał narzędzia ASP23+TIN

O 1 0 0 2 0 0 3 0 0 4 0 0 5 0 0 6 0 0 7 0 0 8 0 0
L— 100% (4)
Liczba cięć, n, tyś.

Przebieg zależności wskaźnika wykrawalności od liczby wykona-
nych elementów przy wykrawaniu z luzem 0% dla materiału stempli
SW7M+TJN oraz G40 (rys. 3 oraz 4) jest praktycznie przebiegiem
liniowo rosnącym. Wzrost ten nie jest tak znaczny, jak przy próbie
z luzem 8 %, gdzie krzywe aproksymujące posiadają podobny prze-
bieg. Nieco inny przebieg zależności wskaźnika wykrawalności (rys.
5) od liczby cięć otrzymano z prób wykrawania dla wartości luzu: O,
4 oraz 8 % i materiału stempli tnących ASP23+TiN. Największe
wartości wskaźnika wykrawalności (tablica 3) przy tej samej ilości
wykrojonych elementów oraz przy zastosowanym luzie otrzymany
został dla kombinacji materiału narzędzia i powłoki ASP23+TiN.
Wskaźnik wykrawalności można poprawić poprzez zastosowanie
kombinacji materiału stempli ASP23 z powłoką TiN. Daje ona lepsze
rezultaty, zwłaszcza dla luzów ~0 %, niż zastosowanie węglików
spiekanych, które są bardzo twarde i co za tym idzie wrażliwe na
obciążenie dynamiczne. Objawia się to w postaci wykruszeń cząste-
czek w pobliżu krawędzi tnącej. Takie zachowanie się materiału
powodowało, iż realizacja wykrawania była przerywana przy kilku-
nastu tysiącach cięć, a niekiedy po kilku pierwszych wykrojeniach.
Zwiększenie luzu objawia się w postaci większych wartości wskaźnika
wykrawalności — wykrawalność blachy jest większa.
Wskaźnik jakości powierzchni przecięcia
Przy wytwarzaniu wykrojek z blach elektrotechnicznych o jako-
ści wyrobu decyduje zadzior. Przy odpowiednio dobranych parame-
trach procesu wykrawania można uzyskać, w pewnym przedziale,
określony stan powierzchni przecięcia. Udział strefy gc (a + b) (rys. 2)
odniesiony do grubości wykrawanego materiału g nazywa się współ-
czynnikiem geometrycznej struktury powierzchni przecięcia \\i, któ-
ry można uznać jako wskaźnik jakości powierzchni cięcia.
vj/= — - 100% (5)
8
Na wielkość strefy odkształceń plastycznych gc składa się za-
okrąglenie oraz strefa cięcia. Wielkość zaokrąglenia, która zależy od
Rys. 7. Zależność wielkości wskaźnika jakości powierzchni
przecięcia vj/ od ilości wykrojonych elementów n dla
materiału stempli ASP23+TiN
wielkości początkowej luzu determinuje wartość wskaźnika jakości
powierzchni przecięcia.
Ocena wykrawalności blachy według kryterium wielkości
wskaźnika jakości powierzchni przecięcia może być niejednozna-
czna. Otrzymane wielkości tegoż wskaźnika dla materiału narzędzi
tnących ASP23+TiN (rys. 7), jak i dla SW7M+TiN (rys. 6) są
porównywalne. Przy wykrawaniu z luzem O oraz 8 % przebieg dla
tych obydwu materiałów jest zasadniczo podobny. Analizując szyb-
kość zużywania się narzędzi poprzez pomiar wysokości zadzioru
przy różnych luzach początkowych prowadzi do wniosku, iż ocena
wykrawalności poprzez pomiar wielkości strefy odkształceń plasty-
cznych może być niedokładna.
Umocnienie materiału w pobliżu powierzchni przecięcia
Procesowi wykrawania towarzyszą odkształcenia plastyczne
materiału w pobliżu powierzchni przecięcia, które pogarszają jakość
magnetyczną elementów wykrojonych z blach w stopniu tym wię-
kszym, im większy jest zasięg i wartość odkształceń [10]. Umocnie-
nie materiału w pobliżu powierzchni przecięcia ma w końcowym
efekcie wpływ na sprawność silnika elektrycznego. Jakość wyrobu
nie zależy tylko od jakości zastosowanych w tym przypadku blach,
czy samego sposobu wytwarzania, ale w szczególności od wielkości
parametrów stosowanego procesu. Wielkość luzu ma wpływ na
zasięg obszaru odkształceń plastycznych (rys. 8). Największy wzrost
twardości materiału widoczny jest w pobliżu linii cięcia, w strefie
pękania. Tam twardość wynosi 250 uHV. Wzrost twardości jest
spowodowany największymi odkształceniami w tej strefie, gdzie
umocnienie materiału jest tak duże, że kończy się faza plastycznego
cięcia, a powstające mikropęknięcia są początkiem fazy kruchego
pękania. Zużycie narzędzi w czasie wykrawania nie powoduje zwię-
kszenia twardości, lecz znacznie zwiększa zasięg obszaru odkształ-
ceń plastycznych, a tym samym pogarsza własności magnetyczne

25
 Ilość Mikro-
ści wyrobu na podstawie jednego parametru, jakim jest wysokość
Luz,%
cięć twardość zadziorów, lecz należy uwzględnić inne czynniki zarówno geome-
tyś.
tryczne, jak i odkształcenia w obszarze powierzchni przecięcia. Na-
IM ł O,'J 0,25 <U»
leży tak dobierać istotne parametry procesu, aby zminimalizować
negatywny ich wpływ na wielkość obszaru odkształceń plastycz-
nych, która decyduje o jakości magnetycznej wyrobu.
Z przedstawionych wyników oraz ich analizy można sformuło-
wać następujące wnioski:
1. Zastosowanie stali spiekanej na stemple pokryte azotkiem
tytanu daje właściwe efekty w postaci wyeliminowania zjawiska,
jakie może wystąpić dla węglików spiekanych — wykruszenia, które
determinuje trwałość i niezawodność procesu wykrawania.
2. Zmiana wysokości zadzioru w procesie wykrawania jest
związana nie tylko ze zużyciem narzędzi tnących, ale i z wielkością
zastosowanego luzu.
3. Wzrost wielkości obszaru odkształceń plastycznych spowo-
dowany jest nie tylko zwiększeniem wartości luzu wykrawania, ale
również zużywaniem się narzędzi.
4. Zużycie narzędzi w czasie wykrawania nie powoduje zwię-
45 6.13 0.25 O.tS kszenia twardości, lecz znacznie zwiększa zasięg obszaru odkształ-
ceń plastycznych, a tym samym pogarsza własności magnetyczne
wyrobów.

Literatura

1. GalinowskiJ.: Wykrawalność blach. Mechanik 1979, nr l, s. 17-^-20.

Rys. 8. Rozkład mikrotwardości w pobliżu powierzchni przecięcia
wyrobów [l 1].
Zasięg obszaru odkształceń plastycznych przy zastosowanym luzie
O % w początkowej fazie wykrawania jest nieznaczny i zwiększa się
bardzo wolno z liczbą kolejnych cięć (rys. 8 — luz O %). Natomiast
zastosowanie 8 % szczeliny powoduje już na początku powstanie
znacznego obszaru tychże odkształceń (rys. 8 — luz 8 %), a w miarę
wzrostu liczby cięć obszar ten się znacznie powiększa.
Można stwierdzić, że zwiększenie luzu do 8% powoduje nie tylko
powiększenie się zasięgu największej twardości w strefie pękania,
ale również zwiększenie obszaru plastycznych odkształceń sięgają-
cych znacznie dalej niż w przypadku wykrawania z luzem O %.
Wnioski
Z przeprowadzonych badań wynika, iż nie należy określać jako-
2. Matusz.ak A.: Metodyka określania wykrawalności blach. Poi. Wro-
cławska 1989.
3. PolańskiZ.: Wykrawanie, podstawy teoretyczne i metody rozwojowe.
WNT Warszawa 1978.
4. Butnicki S.: Spawalność i kruchość stali. WNT, Warszawa 1979.
5. Felbeck D. K., Atkins A. G.: Strength and fracture of engineering
solids. Prentice-Hall, Inc., Englewod Cliffs., N. Jersey 1984.
6. Golaski L., Pilcer S.: Metody laboratoryjnych badań wytrzymałościo-
wych. Poi. Wrocławska 1979.
7. Buchmatm K.: Uber den Yerschleiss und ihn begleitende Erscheinungen
beimSchneiden von Stahlfeinblechen. Werkstattstechn 1963, z. 3, S.-128-134.
8. Turno A.: Zużywanie się narzędzi przy wykrawaniu magnetycznych
blach ze stali krzemowych. Obróbka plastyczna 1963, z. 3, s. 183-^205.
9. Burakowski T., Wierz.choń T.: Inżynieria powierzchni metali — Pod-
stawy, urządzenia, technologia. WNT, Warszawa 1995.
10. Matuxz.cz.ak A.: Jakość magnetyczna a wykrawalność krzemowych
blach elektrotechnicznych. Obróbka plastyczna 1985, t. 24, z. 3.
11. Kut S., Mucha J., Stachowie?. F.: Clearance and tool wear influence
on quality of electric motor laminations. Scientific Bulletins of Rzeszów
University of Technology No 193. Mechanics 58, s. 213-^218.

SPROSTOWANIE
W czasopiśmie Rudy i Metale Nieżelazne nr 12/2003 w artykule mgr inż. Rolanda Stasiaka pt.: „Przemysł metali
nieżelaznych w latach 2000-^2003" zauważono błędy korektorskie:
— strona 635, tablica 2, pozycja II Wyroby z Al i stopów, w tym jest KGHM, powinno być Konin,
tablica 3, pozycja I Wielkości pomocnicze,
1. Notowania, w pozycji c — Miedź, USD/t—jest 1652, powinno być 1560, w pozycji d — Ołów jest 458, powinno
być 453,
pozycja II Podstawowe wielkości ekonomiczne, l. Przychody ze sprzedaży produktów, min zł, w tym jest KGHM
42428, powinno być KGHM 4242.

Za błędy Autora i Czytelników przepraszamy.

Redakcja

26
FELIKS STALONY-DOBRZANSKI
OBRÓT INFORMACJĄ JAKO ŹRÓDŁO ZYSKU
INFORMATION TRAFFICING AS A SOURCE OF PROFIT
Obieg informacji jest krwioobiegiem gospodarki.
Truizm to.
Obrót informacją — zawsze był źródłem zysku. I dla tego, który
ją pozyskiwał, dla tego, kto obrót informacją obsługiwał i dla tego,
który obrót ten wprawiał w ruch.
Wprost można powiedzieć, iż informacja była i jest towarem —
z punktu widzenia działalności gospodarczej — inwestycyjnym.
Nawet — przedinwestycyjnym. Bo i w żadnej, nie tylko technologi-
cznej, ale w ogóle materialnie realizowanej, i inwestycji, i technolo-
gii, nie da się nic poczynić — bez wcześniejszego pozyskania
informacji.
Dla wytwórcy informacji — była ona czasem tylko źródłem
dochodu. Wielu, jak wiemy z historii — twórców żyło i umierało
w biedzie, a jedynie kilku i to tylko wtedy, gdy trafili na dobre
okoliczności i gdy sami handlowali swą wiedzą , żyło z niej dostat-
nio. Okoliczności były jednak zawsze ważniejsze.
Informacja to towar. Zawsze tym towarem informacja była, jest
i będzie.
Jak towar — to i rynek.
Umowna gospodarka i moralność systemu socjalistycznego i ten
rynek zepsuła.
Też truizm.
Podobnie, jak w przypadku każdego towaru czy raczej produktu
— są dwa jego obiegi. Jeden wewnętrzny — u wytwórcy — i drugi
— zewnętrzny. Obydwa są ważne — choć właściwie policzalną
korzyść przynosi tylko ten drugi. Lecz bez pierwszego obyć się on
nie może.
Niby same truizmy. Lecz złóżmy je razem — i przymierzmy do
rzeczywistości.
Nie należy przecież wykluczyć, iż już samo jasne postawienie
problemu pozwoli go dla zdrowia ogólnego nie tylko zobaczyć, ale
i właściwie postawić. A przynajmniej nie próbować skakać na po-
chyłe drzewo, jako ta uparta koza.
Towar leży na półce, znane są jego cechy i kupno jest decyzją:
wykładam pieniądze — biorę towar. Handlowiec zarabia na obrocie
towarem.
Towar tylko leżący na półce nikomu nie jest potrzebny.
Czyż sam pomysł uzyskiwania towaru za darmo nie jest absur-
dem? Jest!
Z handlem informacją, z punktu widzenia tego schematu jest
pewien problem.
Informacja to nie tylko wiadomość. To także wiedza technolo-
giczna, przemyślenie problemu, wynik pracy intelektualnej i do-
świadczenia, w końcu propozycja rozwiązania. Postawienie kon-
cepcji. Te informacje dają przychód. Informacja jednak udzielona —
już jest sprzedana, a właściwie — dana — za darmo. Jeśli zaś
kupującemu jest udostępniona tylko zapowiedź informacji (że ona
może być udostępniona), to co kupować? Kota w worku? Nie ma
handlu. Jak tu w tych warunkach handlować? Na dodatek — zwła-
szcza w gospodarce socjalistycznej informacja — jak opieka zdro-
wotna — miała być ogólnodostępna, darmowa, niczyja — była
bezwartościowa. No to za co i po co płacić? Za normalną zaczęto
uważać sytuację pozyskiwania informacji za darmo. Za właściwe
etycznie uznaje się płacenie za informację — wg dobrej woli jej
odbiorcy. Nie udzieli jej? A to sobek!
Dr inż. Feliks Stalom-Dobrański — Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków.
Rudy Metale R 49 2004 nr l
UKD 669.003.658.155:65.012.45.007
Telefony się urywają o informację, poradę, diagnozę, środek
zaradczy — tak przy okazji, na telefon. Po znajomości.
Rudy i Metale Nieżelazne — też mi coś! Co oni tam piszą?
Produkują coś? My tu na hali prowadzimy bój o forsę — a tam? Cóż
Oni o tym wiedzą — powie niejeden usprawiedliwiający swą nie-
chęć do pozyskiwania informacji. Bo wiedzę to powinien już On
wynieść ze szkoły —jaka by ona nie była.
A Rudy i Metale Nieżelazne to jest towar wyłożony na stół —
albo przynajmniej witryna sklepu z informacją. Nikomu jakoś nie
przychodzi do głowy, wejść do sklepu i powiedzieć; da Pan te np.
buty, ja w nich pochodzę, a potem zapłacę, jak będę uważał za
stosowane i tyle, ile mi się będzie chciało (albo i wcale nie). Ba!
Nawet na towar nie spojrzę, choć nowe buty — to chciałbym mieć.
Czyż jest to racjonalne stawianie sprawy?
W zakresie handlu informacją takie postawienie sprawy —jest
uważane za normę.
Tak jest w kontaktach z przemysłem, z samorządami, a nawet
z uchodzącymi za poważne firmami.
Charakterystyczne. Te same nawet bardzo poważne firmy, któ-
rym na rynku zachodnim nie przychodzi do głowy pozyskiwanie
towaru i informacji za darmo (tam prawo jest w tym zakresie prze-
strzegane) — w Polsce zaczynają się zachowywać jak najbardziej
prymitywne firmy „garażowe". W sferze materialnej — znamy róż-
ne „oscylatory" „wydmuszki", wprost wykradanie surowca i pracy.
Nie inaczej jest w zakresie obrotu informacją. Dlaczego tak się
zachowują? Proste — bo mogą. Mają już swoich zatrudnionych,
którzy mając znajomych w różnych instytucjach naukowych — tu
coś podwędzą, porozmawiają „wstępnie", nawet zlecą drobne bada-
nia, coś podrzucą, tam „rozpoczną współpracę" i tak pozyskaną,
wstępną informację szefom podadzą jako informację rzeczową —
i tak jakoś się kręci. To i pojęcie o merytorycznej wartości polskiej
myśli technicznej jest odpowiednie. Sami podcinają gałąź, na której
siedzą. W lwiej części właściciele tych firm traktują Polskę jak kraj
podwykonawców. No bo który normalny gospodarz odda za darmo
lub za paciorki swe narzędzia produkcji? Tym narzędziem jest prze-
cież i maszyna (sprzedana jako złom), i fabryka (sprywatyzowana
dla zasilenia budżetu), i informacja (pozyskana za pół lub w ogóle
— darmo). Ich pozbywanie się, to dla normalnego człowieka oznaka
słabości, indolencji lub wręcz głupoty. Jest też na to przyzwolenie
nieskuteczności prawa i niezrozumienia społecznego tego problemu.
Wynik jest taki, iż producenci informacji — chodzą z gołymi nazwij-
my to — kieszeniami — a informacja — łaskawie podjęta — przy-
nosi zyski stosującemu, albo—jak śmieć—jest wyrzucana. Wtedy
ktoś inny ją podejmuje — i nasze rozwiązania są siane po świecie.
Bogaty kraj.
Jednym z pierwszych, który zrozumiał, iż uczciwość w zakresie
pozyskiwania i obrotu informacją jest warunkiem wstępnym rozwo-
ju — jest firma Telefonika. Tak, tak — ta właśnie Tele-Fonika
z Myślenic. Ta od kabli, od TS Wisła Kraków. Przebrzydły mono-
polista, jak przyjmują za proste wyjaśnienie „nieprzyzwoitego"
sukcesu, przeróżni—którym wszystko — tylko nie obrót informacją
i wykorzystywanie wiedzy — do głowy przychodzi jako jedno
ze źródeł sukcesu finansowego i gospodarczego.
Cena i warunki udostępnienia wiedzy to jest w istocie najpo-
ważniejszy problem obrotu informacją. Nie da się bezpośrednio
27
sprzedać informacji wynikającej z doświadczenia i wiedzy. Te wszak
— kupującemu —jako doświadczenie i wiedza — nie są dostępne
i nie wie więc On, za co ma płacić. Jeśli wystarczy mu wyobraźni —
iż w wyniku pozyskania odpowiedzi na konkretne pytania nastąpi
zmiana możliwości, powstanie nowa jakość — to wtedy chwała Mu
i jego zysk.
Dochodzimy do ważnego wniosku; obrót informacją nie jest
dostępny w ogóle ludziom bez wyobraźni i bez sprecyzowanych
potrzeb informacyjnych. To jest ważne stwierdzenie, które jako
pierwsze powinno dotrzeć do każdego „kapitana" przemysłu.
Na zrozumienie tych potrzeb i umiejętność ich precyzowania,
też trzeba pracą własną — zapracować. Potrzeby muszą być przez
kupującego — a nie sprzedającego — uzmysłowione. Przychodząc
do sklepu z butami muszę wiedzieć, iż potrzebuję butów, a nie
koszuli. Jakich butów potrzebuję muszę sobie też przynajmniej
wyobrazić.
Rudy i Metale Nieżelazne, jak już zostało powiedziane, to witry-
na takiego sklepu — z informacją.
Problem jest palący — a wydaje się jakoby był niedoceniany —
lub wręcz nie zauważany.
Trudno wymieniać pojedyncze Zakłady — bo trudno je akurat
w tym „wyróżniać", ale przecież powszechna i możliwa do licznego
ilustrowania przykładami, jest niechęć do rzetelnej rozmowy z wy-
twórcami informacji, i oczekiwanie, że oto przyjdzie dobry wujek
— najlepiej inwestor strategiczny i — da. Nową technologię, inną
jakość, uszczęśliwi. Przez ostatnie parę lat ludzie praktyki, na włas-
nej skórze doświadczyli dobrodziejstw oddawania funkcji gospodar-
skich i przyjmowania na wiarę, iż sami to już nic nie potrafimy. Lub,
że jeśli już będzie trzeba, to „zrobimy to sami", bez dopływu infor-
macji.
Każdy z wytwórców informacji ma pełną świadomość, jak dale-
ce wiara w utarte schematy myślowe i znane rozwiązania i interpre-
tacje blokuje ludzi w przemyśle. Wykonawców technologii. To jed-
nak po Ich stronie i w Ich też interesie, leży konieczność wykonania
pracy umiejętnego postawienia pytania, problemu. Z Ich inicjatywy
i na przez Nich stwarzanych warunkach, do tych wstępnych rozmów
czy raczej dyskusji mogą być zaproszeni ludzie widzący inaczej dany
problem. Sami się oni nie wproszą. Onegdaj — był umowny świat
obrotu towarem i informacją, ekonomii oraz skuteczności. Czas
uszczęśliwiania na siłę już minął. Teraz jest gra rynkowa. A w grze
rynkowej uczestniczą aktywnie właściciele i gospodarze — oraz
handlowcy. Wytwórcy towaru mogą go tylko oferować, bo jak już
sobie powiedzieliśmy, obrót informacją nie jest dostępny w ogóle
ludziom bez wyobraźni i bez sprecyzowanych potrzeb informacyj-
nych i uważających, iż informacja ma być towarem ogólnodostę-
pnym. To jest w ogóle inny sklep. Cechy i jakość „towaru" —
potrzeby informacyjne — tylko odbiorca informacji może sobie
uzmysłowić. Można Mu w tym pomagać — ale to też jest praca
intelektualna i fachowość.
Na tle tego, co zostało powiedziane, samobójczym i niezrozu-
miałym jest dla mnie kompletny upadek czytelnictwa pism facho-
wych. To jakby zanik obrotu informacją. Zanik krwioobiegu, życia.
Ba! Nawet Dyrekcje poważnych zakładów uważają, iż robią osz-
czędności, bo zamówią w prenumeracie jeden egzemplarz pisma
ściśle związanego z profilem zakładu. Autentyk. Tylko lub nawet —
w ogóle — jednego. Zapytam głośno i wyraźnie — ile oszczędzi
Zakład kupując zamiast 5, powiedzmy, l egzemplarz Rud i Metali
Nieżelaznych, czy innych czasopism — a ile traci na braku rozmowy
w środowisku o treściach tam zamieszczanych, na zaniku życia śro-
dowiskowego, zawodowego? Czy można się w dzisiejszych czasach
konkurencji zadowolić stwierdzeniem bezrozumnego Decydenta,
że technologia „łaski nie robi", ma hulać — i już — bo jak Mu się
wydaje — gdzie indziej przecież problemów nie ma.
Może by się zastanowić nad tym, że są czasopisma, które za
artykuły płacą, są sponsorzy spotkań konferencyjnych o charakterze
naukowym i praktycznym — na równo. Za co płacą? Chyba mają za
co, i Im się to opłaca. Pozyskują — faktycznie bardzo tanio INFOR-
MACJĘ.
Dochodzimy tu do drugiego progu. Funkcji właścicielskich.
Który prawdziwy właściciel zgodzi się na regres technologiczny,
bezruch umysłowy swych służb i Ich poganianie tylko do bieżącego
gaszenia pożarów?
To też jest problem wart zastanowienia.
Choćby nad tytułem tego artykułu.

Instytut Metalurgii i Inżynierii Materiałowej Polskiej Akademii Nauk w Krakowie pragnie wyrazić
gorące podziękowanie dla Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej za dofinansowanie kosztów naprawy
detektora energii promieniowania rentgenowskiego do spektrometru EDX LINK ISIS.
Spektrometr ten pracował nieprzerwanie i bezawaryjnie od 1992 roku.
W ostatnich miesiącach nastąpiły zmiany w strukturze wewnętrznej detektora, które uniemożliwiły jego
prawidłową pracę (brak rejestracji promieniowania rentgenowskiego dla pierwiastków lekkich) i w kon-
sekwencji utratę możliwości prowadzenia badań jakościowych oraz ilościowych tak ważnych tworzyw,
jakimi są biomateriały i ceramika specjalna. Badania takie realizowane były zarówno w ramach prac
Instytutu, jak i licznych zleceniodawców ze Środowiska Naukowego Polski Południowej.
IMIM PAN nie był w stanie samodzielnie sfinansować w całości naprawy detektora EDX LINK ISIS
ze względu na ograniczone możliwości budżetowe jednostki. Znaczące dofinansowanie kosztów naprawy
przez Fundację na Rzecz Nauki Polskiej stanowiło nieocenione wsparcie zaawansowanych badań mikro-
analitycznych w naszym Instytucie.

28
 7 1
^B ^ł» ^BBl^^ W ^Br ^Bi- ^BW^^ " " '^^łBI^'*

POWDER METALLURGY

R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : prof. zw. dr inż. S T A N I S Ł A W S T O L A R Z

JOANNA JAMROZEK Rudy Metale R 49 2004 nr l

JANUSZ KONSTANTY UKD 621.762.669.25.669.786:669.094
KAROL PRZYB YŁOWICZ

AZOTOWANIE KOBALTU l JEGO STOPÓW

Przedstawiono wyniki badań dyfuzyjnych warstw uzyskanych podczas azotowania kobaltu oraz wieloskładnikowego stopu
na osnowie kobaltu, w warunkach wy ładowania jarzeniowego. Obróbkę prowadzono przez 4 godziny, w temperaturze 520 °C,
w atmosferze N^-33 % obj. H2 pod ciśnieniem 3 hPa. Próbki do badań wykonano metodą metalurgii proszków, na drodze
prasowania na gorąco proszku Co Extrafine oraz mieszanki proszków Co Extrafine i stopu niklu HMSP 1660-02 (po 50 % mas.)
Określono wpływ rodzaju materiału poddanego obróbce na strukturę warstwy dyfuzyjnej, jej grubość i mikrotwardość.
W pracy wykorzystano stereoskopowy mikroskop Olympus SZ-STU2, z aparatem cyfrowym Camedia C-3030, mikrotwardo-
ściomierz Hanemanna oraz dyfraktometr rentgenowski TUR-M62.

NITRIDING OF COBALT AND ITS ALLOYS

Results ofthe examination ofdiffusive layers obtained by nitriding cobalt and multi-component cobalt-based alloy in the
conditions ofglow discharge have been presented. The treatment was conductedfor 4 hours at the temperaturę of 520 °C, in
the atmosphere ofN^-33% obj. //2 under the pressure of 3 hPa. Samplesfor the examination were madę by powder metallurgy
methods, by hot pressing ofthe Co Extrafine powder and of a mixture ofpowders of Co Extrafme and HMSP 1660-02 nickel
alloy (by 50 mass % each). Ań effect of a type ofmaterial subjected to such treatment on a structure ofthe diffusive layer has
been determined as well as its thickness and micro-hardness. In the examination, Olympus SZ-STU2 stereo microscope fitted
with Camedia C-3030 digital camera, Hanemann 's micro-hardnessmeter, and the TUR-M62 type X-ray diffractometer, were
used.

Wprowadzenie wymaga zastosowania drogich oraz skomplikowanych automatycz-

Postęp technologiczny w produkcji nowoczesnych, spiekanych
materiałów metaliczno-diamentowych przeznaczonych do cięcia ka-
mieni naturalnych, materiałów budowlanych, szkła itp., dokonuje się
poprzez jednoczesne zastosowanie coraz to doskonalszych gatun-
ków syntetycznego diamentu i materiałów metalicznej osnowy, jak
i poprzez doskonalenie metod projektowania i produkcji elementów
(segmentów), z których wykonana jest warstwa robocza narzędzia.
Własności użytkowe elementów roboczych kształtuje się zazwyczaj
poprzez wytwarzanie trój warstwowych segmentów typu sandwich,
które w przeciwieństwie do segmentów jednorodnych, charakte-
ryzują się wolniejszym zużyciem warstw skrajnych, co zapobiega
zbaczaniu piły z wyznaczonego kierunku cięcia, wskutek siodłowe-
go ukształtowania roboczej powierzchni narzędzia oraz przedłuża
jego trwałość eksploatacyjną [1]. Strukturę segmentów wielowar-
stwowych kształtuje się podczas operacji prasowania na zimno, co
nych pras hydraulicznych. Przy zastosowaniu urządzeń z podajni-
kiem objętościowym konieczne jest ponadto, aby mieszanka pro-
szków metalicznej osnowy oraz diamentu była poddana wstępnemu
procesowi granulacji, co dodatkowo komplikuje proces produkcji
oraz podnosi jego koszty.
Warto więc zadać pytanie, czy możliwa jest produkcja segmen-
tów typu sandwich innym sposobem, np. poprzez zwiększenie od-
porności na ścieranie warstwy przypowierzchniowej jednorodnych
segmentów, wykonanych na bazie kobaltu metodą niskotempe-
raturowego azotowania? Udzielenie jednoznacznej odpowiedzi na
tak postawione pytanie utrudnia fakt, że układ równowagi fazowej
Co-N nie został dotychczas szczegółowo zbadany [2].
Poza tym, istnieje wątpliwość, czy w kobalcie i jego stopach,
które znalazły powszechne zastosowanie jako materiał osnowy dla
cząstek diamentu [l ], proces azotowania będzie zachodził z dostate-
cznie dużą szybkością? Jeśli tak, to czy możliwe będzie wydłużanie

M nr in:.. Joanna Jamro-ek — Politechnika Świętokrzyska. Katedra Metaloznawstwa i Technologii Materiałowych, Kielce, dr hab. inż. Janusz Konstanty — Akademia Górniczo-
-Hutnicza. Zakład Metaloznawstwa i Metalurgii Proszków, Kraków, prof. dr hab. inż. Karol Przyb\lowicz — Politechnika Świętokrzyska, Katedra Metaloznawstwa i Technologii
Materiałowych, Kielce.

29
trwałości eksploatacyjnej segmentów przeznaczonych do cięcia bar-
dzo ściernych materiałów, poprzez utwardzenie osnowy na dużą
głębokość?
W chwili obecnej, segmenty narażone na bardzo intensywne
ścieranie wykonywane są z materiałów zawierających co najmniej
40 % mas. węglika wolframu. Zastosowanie proszków węglika wol-
framu w tak dużej ilości, gwałtownie podnosi temperaturę procesu
prasowania na gorąco, co prowadzi do znacznego zwiększenia zu-
życia grafitowych matryc i materiałów eksploatacyjnych prasopieca
oraz zmusza do stosowania odpornych na wysoką temperaturę, a tym
samym drogich gatunków diamentowego proszku. Stąd, z ekonomi-
cznego punktu widzenia, poszukiwanie materiało- i energooszczęd-
nych sposobów zwiększenia odporności na zużycie ścierne poprzez
utworzenie warstw dyfuzyjnych o znacznej grubości znajduje szcze-
gólne uzasadnienie.
Efektywną metodą umożliwiającą uzyskanie na obrabianych Rys. 2. Mikrostruktura warstwy azotowanej na „Co + Ni".
elementach warstw dyfuzyjnych o zróżnicowanej strukturze wyka- Powiększenie 70x
zujących dużą twardość, bardzo dobre własności zmęczeniowe, wy-
soką odporność na zużycie przez tarcie i korozję jest azotowanie oraz 870 °C w przypadku mieszanki proszków Co Extrafine i HMSP
w warunkach wyładowania jarzeniowego.[3] Metoda ta należy do 1660-02.
grupy nowoczesnych, energooszczędnych obróbek cieplnochemicz- Warstwy azotowane otrzymano w warunkach wyładowania jarze-
nych i znajduje szerokie zastosowanie w wielu gałęziach przemysłu niowego w temperaturze 520 °C przez 4 godz. Obróbkę przeprowa-
w celu zwiększenia trwałości użytkowej zarówno materiałów kon- dzono w atmosferze N?-33 % obj. H? pod ciśnieniem 3 hPa.
strukcyjnych, jak również narzędziowych.
Próbki przecięto za pomocą tarczy diamentowej, zainkludowano
w bakelicie i wykonano zgłady metalograficzne, które trawiono za
Metodyka badań pomocą odczynników złożonych z: 5 g FeCl^, 2 ml HC1, 98 ml
C2H5OH, a następnie 2 g K2Cr2O7, 100 ml H2O, 4 ml NaCl, 8 ml
Do badań zastosowano spieki, które wykonano metodą prasowa- H7SO4, stosując przemiennie oba odczynniki. Badania mikrostru-
nia na gorąco proszku Co Extrafine oraz mieszanki proszków Co ktury obejmowały obserwację warstwy wierzchniej oraz rdzenia pod
Extrafine i stopu nikłu HMSP 1660-02 (po 50 % mas). Własności mikroskopem stereoskopowym Olympus SZ-STU2, wyposażonym
proszków zestawiono w tablicy l. w aparat cyfrowy Camedia C-3030.
Proszki prasowano w matrycy grafitowej pod ciśnieniem 35 MPa Rozkłady mikrotwardości w warstwach określono metodą Vic-
przez 2 minuty w temperaturze 850 °C w przypadku Co Extrafine kersa na mikroskopie Neophot2 z przystawką Hanemanna, stosując
obciążenie 0,98 N. Dokonano obserwacji geometrii odcisków w na-
rożach, w celu oszacowania kruchości uzyskanych warstw.
Tablica l
Badania składu fazowego warstw dyfuzyjnych wykonano z za-
Własności proszków użytych do wyprodukowania spieków stosowaniem dyfraktometru rentgenowskiego TUR-M62, wyposa-
żonego w goniometr HZG4B, przy użyciu lampy CuKoc. Podczas
Wielkość analizy skorzystano z programu XRAYAN.
Nazwa handlowa Skład chemiczny
cząstek
(producenta) % mas.
^im Wyniki badań

Co Extrafine
1,5(1) min. 99,87 % Co Mikrostrukturę spieków po azotowaniu przedstawiono na rysun-
(Umicore)
kach l i 2. Próbki wykonane z czystego kobaltu oznaczono symbo-
lem „Co", zaś próbki wykonane z mieszanki proszku kobaltu ze sto-
HMSP 1660-02 0,75% C, 4,3% Si, 3,1% B,
20-53(2) powym proszkiem niklu oznaczono symbolem „Co + Ni". Utworzo-
(Hóganas) 3,7% Fe, 14,8% Cr, reszta Ni na warstwa widoczna jest jako ciemniej wytrawiona.
oznaczono przy użyciu aparatu Fishera, Ocenę grubości oraz własności warstwy wierzchniej przeprowadzo-
oznaczono na podstawie analizy sitowej no na podstawie pomiarów mikrotwardości, które przedstawiono na
rysunku 3. Najwyższy wynik pomiaru mikrotwardości w warstwie
azotowanej zanotowano dla spieku „Co + Ni" — 870 (iHV100, nato-
miast dla spieku „Co" — 490 u\HV ](X} .
Grubości warstw wahały się od 0,8 mm dla spieku „Co", do l ,7 mm
dla spieku „Co + Ni".

0,6 1,0 1,2 1,6 1,8

Odległość od powierzchni, mm
Rys. 1. Mikrostruktura warstwy azotowanej na „Cov
Powiększenie 70x Rys. 3. Rozkład mikrotwardości w warstwach azotowanych

30
 1MX Co btrrfin* 58XCoł5eX<Nł*8,75C,4,3Si,3,ll,3,5F«ł

VUU ^vyuvAAAJA TWW l

35.88 «.B8 45.88 58.88 55.88 68.88 65.88 78.88 75.88 88.88 29 38.88 35.88 48.88 45.88 58.88 55.88 65.88 78.88 75.88
FP ML/SL SCAL Pk*tł f CUnicłl Forłtulł CuK(8 FP HL/SL SCAL Phist ł ClUKiCłl FomiU CuJM
.88/3 .88 16- 116 Co Ń .8 8/ 5 .88 16- 116 Co N
.8 8/14 .88 6- 647 Co2 K .8 8/11 .88 6- 647 Co2 N
.88/7 .88 6- 691 Co3 N .8 8/ 6 .88 6- 691 Co3 N

Rys. 4. Wyniki rentgenowskiej analizy fazowej wykonanej Rys. 5. Wyniki rentgenowskiej analizy fazowej wykonanej
na powierzchni „Co" przed i po azotowaniu na powierzchni „Co + Ni" przed i po azotowaniu

W obu przypadkach materiał pod warstwą azotowaną posiadał twar-
dość ok. 270 nHV 100 . Nie zaobserwowano niekorzystnych zmian
w materiale rodzimym, spowodowanych oddziaływaniem zastoso-
wanej obróbki cieplnochemicznej.
Mikrotwardość warstwy wierzchniej zależy od jej składu chemicz-
nego oraz mikrostruktury, stąd dla lepszej oceny danych zamiesz-
czonych na rysunku 3, niezbędne było ich uzupełnienie o wyniki
rentgenowskiej analizy fazowej, które zamieszczono na rysunkach
4 i 5.
Na powierzchni badanych spieków „Co" i „Co + Ni" zidentyfikowa-
no azotki CoN, Co2N i Co3N.
Wnioski
1. Dla zastosowanych parametrów technologicznych obróbki
(czasu, temperatury i ciśnienia użytego gazu), grubość i rozkład
mikrotwardości w warstwie dyfuzyjnej zależy od składu materiału
poddanego obróbce. Grubość warstwy azotowanej jest równomierna
i wynosi 0,8 mm dla „Co" i 1,7 mm dla „Co + Ni".
2. Brak mikropęknięć w pobliżu naroży odcisków wykonanych
wgłębnikiem Yickersa, wskazuje na dobrą plastyczność uzyskanych
warstw.
3. Uzyskiwane mikrotwardości są typowe dla warstw azotko-
wych.
4. Na spieku „Co + Ni" otrzymano warstwę o znacznie wyższej
twardości niż na spieku „Co".
Literatura
1. Konstanty J,: Cobalt as a Matrix in Diamond Impregnated Tools for
Stone Sawing Applications. Rozprawy-Monografie 104, AGH Uczelniane
Wydaw. Nauk.- Techn., Kraków 2002.
2. Massalski T. B.: Binary alloy phase diagrams, American Society for
Metals, Ohio, 1986.
3. Wierzchoń T.: Obróbka cieplno-chemiczna w warunkach wyładowa-
nia jarzeniowego. Szkoła Letnia Inżynierii Powierzchni. Politechnika Św.
Wydaw. Uczelniane. Kielce 1994.

Instytut Metali Nieżelaznych w Gliwicach informuje, że w dniach 17-^19 października 2005 r. odbędzie się
w Kyoto w Japonii VII Międzynarodowe Sympozjum na temat technologii produkcji ołowiu i cynku.
Organizatorem jest The Minning and Materials Processing Institute of Japan (MMIJ) 9-6-41 Akasaka,
Minatoku, Tokiu 107-0052 Japan.
Zgłoszenia udziału w postaci streszczenia obejmującego 150 wyrazów należy przesłać do l października
2004 r., zaś pełny tekst do 15 marca 2005 r., pocztą elektroniczną na adres:

Mr. Norbert L. Piret

Piret & Stolberg Partners
ImLicht 12, D-47279
Duisberg, Germany
Phone: 49-203-72-2396, fax: 40-203-72-3947, e-mail: nlp.p-sp.dbg@T-Online.de

31

"^^ 11 "i
..:. J ,.:..,^^*
BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
Redaktor odpowiedzialny: dr MIECZYSŁAW WOCH
PRACE BADAWCZE l BADAWCZO-ROZWOJOWE
W DZIEDZINIE PRZERÓBKI RUD ZAKOŃCZONE 2003 ROKU.
CZ. l
SZCZERBA E.: BADANIA NAD WPŁYWEM ZMIANY OBIEGU WE-
WNĘTRZNEGO AERATORA TYPU WD NA PODSTAWOWE
WSKAŹNIKI FLOTACJI W MASZYNACH WIELKOKOMORO-
WYCH
GLIWICE 5980/2003 s. 35. SYGN. 15812/N/01, póz. 73552
W pracy przedstawiono badania w skali przemysłowej nad wpły-
wem parametrów konstrukcyjnych aeratorów na wskaźniki flotacji.
Badania prowadzono na flotacji czyszczenia koncentratu w ZWR
Lubin i na flotacji mułu węglowego w KWK Anna. Wyższe
wskaźniki wzbogacania uzyskuje się przy zastosowaniu aeratora
z wirnikiem typu S. W flotacji czyszczenia koncentratu miedzi wir-
nik S zapewnia wyższy stopień wzbogacania, a we flotacji mułów
węglowych wyższą selektywność i korzystne wskaźniki wzbogaca-
nia przy wysokim zagęszczaniu nadawy. Stwierdzono również zna-
czący wpływ usytuowania statora względem wirnika na wyniki
flotacji mułów węglowych. Analiza osiągniętych wyników prób
i modeli przepływu cieczy przez aerator dowodzi, że podstawowy
wpływ na przebieg procesu flotacji ma konstrukcja statora. Wobec
powyższego należy podjąć prace nad optymalizacjąjego konstrukcji.
STECZKOWSKI J.: OPRACOWANIE SPOSOBU I WARUNKÓW
POMIARU ISTOTNYCH PARAMETRÓW W PROCESACH FLOTA-
CJI W OBIEGU MIELENIA, FLOTACJI GŁÓWNEJ I CZYSZCZĄCYCH
ORAZ INNYCH WĘZŁACH PROCESÓW WZBOGACANIA W CELU
ZAPEWNIENIA WYMAGANYCH WŁASNOŚCI METROLOGICZ-
NYCH URZĄDZEŃ DO KONTROLI PROCESÓW WZBOGACANIA
GLIWICE 6062/03, s. 31. SYGN. 15858/N/01. póz. 74228
W ramach pracy przeprowadzono testy przemysłowe i dobrano
warunki pomiarów przepływów zawiesin flotacyjnych o gęstościach
powyżej l ,5 g/cm'. Przeprowadzono pomiary gęstości w maszynach
flotacyjnych pracujących w flotacji głównej i czyszczących oraz
przeprowadzono badania mierników ultradźwiękowych w warun-
kach symulujących różne warunki pracy przemysłowej. Na bazie
tych pomiarów opracowano zmodernizowane pływakowe czujniki
do pomiaru poziomu, przeznaczone do pracy w maszynach do róż-
nych flotacji. Za pomocą zestawionych gęstościomierzy hydrostaty-
cznych przeprowadzono próby pomiaru gęstości nadawy do flotacji
i określono sposoby i warunki realizacji pomiarów gęstości i prze-
pływów w różnych węzłach procesu flotacji. Oceniono pracę urzą-
32
r
^^^ 5 '^ W' "^^^
- X
: . : : . : . . ; . . •> ^^ E 'V.-^^B ^^ f^f '^f ff ; FW
TT1 c3 t-r
•»•"•«»• "^fc -"-""X ' *• "•"
Rudy Metale R 49 2004 nr l
UKD 061.6(082):669.2/.8(100)
dzeń dozujących i opracowano wariantowo programy dla dozowania
w zależności od sposobów realizacji pomiarów przepływów nadawy
do flotacji.
ŚMIESZEK Z.: BADANIA UKŁADU MIELĄCO-KLASYFIKUJĄCEGO
I, II, H! CIĄGU I OPTYMALIZACJA TEGO WĘZŁA PO MODERNIZACJI
I PRZESIEWALNI REJON POLKOWICE
GLIWICE 6009/03. s. 59. SYGN. 15862/N/01, póz. 74567
Wprowadzono zmiany technologiczne w układach mielenia
i klasyfikacji na jednej sekcji każdego ciągu technologicznego. Wy-
konano szereg prób przemysłowych dla dwu sekcji każdego ciągu
technologicznego. Wykonano analizy granulometryczne i chemicz-
ne produktów, określono wskaźniki rozdziału hydrocyklonów oraz
opracowano schematy ilościowe i wodno-mułowe dla dwóch sekcji
każdego ciągu.
SKORUPSKA B.: EKONOMICZNA OPTYMALIZACJA JAKOŚCI
KONCENTRATU W PROCESIE WZBOGACANIA POLSKICH RUD
MIEDZI
GLIWICE 6078/03, s. 45. SYGN. 15883/N/01. póz. 74753
W pracy dokonano określenia optymalnej technologicznie oraz
ekonomicznie jakości koncentratu w oparciu o przykładowe dane
w zakresie wzbogacalności rudy przerabianej w poszczególnych od-
działach ZWR-ów oraz szacunkowe koszty za 2002 r. Wyliczenia
pokazują metodykę określenia optymalnych koncentratów, nato-
miast nie mają charakteru ścisłych wyliczeń, które mogłyby posłużyć
do bieżącego ustalania zakresu jakości produkowanych koncentra-
tów w O/ZWR-ów. Stwierdzono, że poziom technologicznie opty-
malnej jakości koncentratu wpływa na wzbogacalność rudy (okre-
ślonej na podstawie frakcji strat jednostkowych Gu = a*z2 + b +
+ z* -t- c) oraz zawartość miedzi w nadawie. Z kolei o ekonomicznie
optymalnej jakości (określonej na podstawie równania zysku Z =
=/(Beta) decyduje prócz wzbogacalności rudy, również poziom cen
metali na LME oraz niektóre składowe kosztów ponoszonych w tra-
kcie procesu produkcyjnego. Wzrost cen giełdowych sprzyja obni-
żeniu jakości produkowanego koncentratu, natomiast wzrost cen
poszczególnych składowych kosztów powinien powodować pod-
wyższenie jakości produkowanego koncentratu. Zmiana ceny gieł-
dowej na LME z 1600 USD/1 Mg miedzi (początek 2003 r.) do 2100
USD/1 Mg miedzi (listopad 2003 r.) powoduje, przy stałym pozio-
mie kosztów oraz określonym charakterze wzbogacalności rudy,
w przypadku rudy przerabianej w O/ZWR Polkowice powinna skut-
kować obniżeniem jakości optymalnego ekonomicznie koncentratu
z poziomu 24,3 % do poziomu 21,6 %. W przypadku rudy przera-
bianej w O/ZWR Rudna weryfikacja powinna być jeszcze większa
i wynieść około 3,5 pkt % (z poziomu 31,1 % do poziomu 27,6 %).
KUB ACZ N.: WPŁYW CHEMICZNEJ MODYFIKACJI PÓŁPRO-
DUKTU NA ZACHOWANIE SIĘ SKŁADNIKÓW SKAŁOTWÓR-
CZYCH W CHEMICZNO-FLOTACYJNEJ TECHNOLOGII WZBO-
GACANIA RUD MIEDZI W O/ZWR REJON POLKOWICE
GLIWICE 6079/2003. s. 30. SYGN. 15884/N/01. póz. 74754
Półprodukt poddany chemicznej modyfikacji kwasem siarko-
wym stanowił trudnowzbogacalny odpad I flotacji czyszczącej I cią-
gu technologicznego ZWR rejon Polkowice z układu zamkniętego
i otwartego. Próby modyfikacji przeprowadzono przy 70 % stopniu
wyługowania węglanów. Zmodyfikowane odpady poddano nastę-
pnie procesom flotacji wg schematu obejmującego flotację odgipso-
wującą, flotację czyszczącą l i 2 koncentratu flotacji odgipsowującej
oraz flotację główną odpadu flotacji odgipsowującej. Zachowanie
się składników skałotwórczych w poszczególnych stadiach flotacji
określono na podstawie zawartości C0rg., CaO, MgO, AhO.i, SiC>2
w
i Sso4 poszczególnych produktach. W wyniku modyfikacji nastą-
pił wyraźny wzrost klasy poniżej 0,045 mm. W oparciu o wykonane
opróbowanie układu zamkniętego i otwartego l ciągu i badania
laboratoryjne oszacowano wychód i zawartość miedzi w odpadzie
l czyszczenia po wprowadzeniu nowej technologii chemiczno-flo-
tacyjnej wzbogacania rud miedzi, do której z układu modyfikacji
zawracać będzie do istniejącego układu koncentrat flotacji odgipsowu-
jącej 9 do l czyszczenia) oraz koncentrat flotacji głównej odpadów
flotacji odgipsowującej (do układu klasyfikacji w Hco przekroju (p 350).
Następnie określono orientacyjny skład chemiczny koncentratu końco-
wego po wprowadzeniu nowej technologii w stosunku do aktualnie
produkowanego. Koncentrat ten będzie się charakteryzował ze względu
na rozkład węglanów w procesie modyfikacji podniesionym współ-
czynnikiem kwasowości wynoszącym 2,59 w stosunku do obecnego,
tj. l ,66. Ostateczna weryfikacja wpływu procesu modyfikacji odpadu
l czyszczenia na skład chemiczny produkowanego koncentratu będzie
możliwa dopiero po uruchomieniu nowej technologii chemiczno-flota-
cyjnej wzbogacania rudy miedzi w ZWR rejon Polkowice.
RUDNICKA B.: DOBÓR NOWYCH ODCZYNNIKÓW FLOTACYJ-
NYCH DO FLOTACJI ZIAREN GRUBYCH DLA POPRAWIENIA
EFEKTYWNOŚCI WZBOGACANIA RUDY MIEDZI Z ZWR O/LU-
BIN
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
KOŁA FORTUNY CZYLI MOŻLIWOŚCI PRZERÓBKI ZUŻYTYCH
OPON SAMOCHODOWYCH
SHULMAN A.. WHEELS OF FORTUNE. WIRE IND. 2003, t. 70. nr 831,
s. 161, póz. 73181— TB
Każdego roku w Europie zużywa się ok. 150 min opon. Wię-
kszość z nich jest palona, część podlega składowaniu. W Ameryce
Północnej problem ten jest równie dotkliwy. Co roku na składowiska
kierowane jest 200 min opon, a na wymianę oczekuje dalsze 3000 min.
European Waste Landfill Directive planuje wprowadzenie ograni-
czeń w składowaniu całych lub rozdrobnionych opon. W związku
z powyższym naukowcy w trybie pilnym poszukują możliwości ich
przeróbki lub recyklingu.
Jedną z możliwych metod przeróbki opon jest proces pirolizy. Jak
mówi prof. Paul Williams z Uniwersytetu w Leeds, piroliza to roz-
kład gumy z zastosowaniem ciepła bez dostępu tlenu, co byłoby
rozwiązaniem idealnym, gdyby nie brak zainteresowania rynku
niskiej jakości produktami końcowymi pirolizy. W związku z po-
GLIWICE 6080/2003, s. 105, SYGN. 15885/N/01, póz. 74755
W laboratoryjnych testach flotacyjnych rud miedzi z ZG Lubin
przebadano 4 odczynniki pianotwórcze z grupy poliglikoli o symbolu
D16, YPF230219, YPF230220, YPF230221 i ich mieszanki z Cor-
flotem oraz 3 ksantogeniany wyższe zawierające od 6 do 8 węgli
w łańcuchu alifatycznym i ich mieszanki z obecnie stosowaną kom-
pozycją zbieraczy (MX+LET). Analiza składu ziarnowego odpadów
nie wykazała istotnego wpływu badanych odczynników na flotację
ziaren grubych. Korzystne wyniki flotacji (wyższa zawartość miedzi
w koncentracie i korzystny przebieg zależności B -f(e) otrzymano
stosując odczynnik YPF230220 dla frakcji piaskowcowej z ciągu
I — piaski i (Ł+W) oraz rudy z ciągu II, odczynnik YPF230220 dla
frakcji piaskowcowej z ciągu I i YPF230221 dla frakcji piaskowco-
wej i (Ł+W) z ciągu I. Wyniki z tych prób wykazały, że po 3 i 8
minutach flotacji otrzymano koncentraty wyższe od 0,8-K3 % Cu
w porównaniu do standardu. Odczynniki zbierające z grupy ksanto-
genianów wyższych stosowane jako samodzielne zbieracze okazały
się gorszymi zbieraczami niż obecnie stosowany zbieracz. Korzystne
wyniki flotacji otrzymano z kompozycjami badanych zbieraczy
z (MX+LET) osiągając wyższą jakość koncentratu przy porówny-
walnym uzysku — z ksantogenianem heksylowym i heptylowym
dla rudy z ciągu II oraz ksantogenianem oktylowym dla rudy z ciągu
I frakcji piaskowcowej.
SZCZERBA E.: OPRACOWANIE ZMIAN W SYSTEMIE AERACJI
WIELOKOMOROWYCH MASZYN FLOTACYJNYCH ZE SZCZE-
GÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM MODERNIZACJI STATORA
GLIWICE 6067/2003, s. 40. SYGN. 15888/N/01, póz. 74823
W pracy przedstawiono przebieg prac nad modyfikacją statora
aeratora typu WD. Pracę rozpoczęto od opracowania nowych wersji
konstrukcji statora i wykonania na nich prac modelowych na insta-
lacji doświadczalnej. Następnie wykonane w skali przemysłowej
wersje statora poddano próbom przemysłowym dla określenia wpły-
wu zmian w konstrukcji na wyniki procesu flotacji. Próby przemy-
słowe wykazały, że poprzez dobór odpowiednich rozwiązań kon-
strukcyjnych statora można optymalizować pracę maszyn flotacyj-
nych. Najbardziej efektywna z pośród testowanych wersji jest wersja
W4. Z pozostałych wersji, zaleca się stosowanie wersji W8 do
flotowników mułu węglowego oraz wersję W5 w maszynach pracu-
jących w węzłach flotacji rud, gdzie istnieje możliwość wytworzenia
wysokiej jakości koncentratu. Aeratory WD z różnymi wariantami
określonego procesu technologicznego flotacji i osiągania wysokiej
efektywności technologicznej i energetycznej.
wyższym jego zespół z Wydziału Paliw i Energii Uniwersytetu
w Leeds poszukuje sposobów produkcji wysokiej jakości węgla
aktywnego oraz innych cennych związków aromatycznych w miej-
sce produktów o niskiej jakości. W ciągu lat badań zebrano spore
doświadczenie nt. procesu pirolizy opon, który jednak nie został
rozpowszechniony częściowo ze względu na nikłe zainteresowanie
rynku produktami reakcji. Istnieją jednak możliwości otrzymywania
produktów o wyższej wartości, które umożliwią zrównoważenie
kosztów przeróbki opon i uczynią proces atrakcyjnym z ekonomicz-
nego punktu widzenia.
Wysiłki zespołu skupiły się katalizatorach, ułatwiających uwalnianie
małych molekuł z łańcuchów chemicznych gumy. Proces udoskona-
lono w celu produkcji mieszanin olejów i związków chemicznych
o realnej wartości rynkowej. Możliwa jest produkcja takich związ-
ków, jak: benzen, toluen i ksylen. Związki będące pochodnymi
benzenu mają zastosowanie w produkcji tworzyw sztucznych, żywic,
33
włókien, związków powierzchniowoczynnych, barwników i farma-
ceutyków. Pochodne ksylenu i toluenu stosowane są w przemyśle
tworzyw sztucznych, jak również w produkcji barwników pigmen-
tów, pestycydów, związków powierzchniowo- czynnych, rozpusz-
czalników i włókien poliestrowych. Uwalniane w procesie pirolizy
gazy to głównie: wodór, metan i inne węglowodory, które mogą być
zastosowane jako paliwa.
Piroliza pozwala zaoszczędzić energię. Zamiast zubażać światowe
zasoby paliw kopalnych, lepiej pozbywać się szpecących krajobraz
gór opon przerabiając je na olej opałowy z uzyskiem szacowanym
aż na 60 % wagi opon. Proces pirolizy przebiega w temperaturze
450 °C, która jest na tyle niska, że nie niszczy drutu stalowego
zawartego w oponach, tak że nawet w przypadku ich rozdrobnienia
m o ż l i w y jest r e c y k l i n g drutu i jego wykorzystanie w przemy-
śle stalowniczym. Możliwy jest również recykling kompozytów
z tworzyw sztucznych i materiałów włókienniczych zawartych
w oponach.
ZAKŁADY CIĄGŁEGO ODLEWANIA POZIOMEGO DO PRODUKCJI
WALCOWANYCH NA ZIMNO TAŚM ZE STOPÓW MIEDZI
SCHNEIDER P., HORIZONTAL CONTINUOUS CASTING PLANTS
FOR THE PRODUCTION OF COLD ROLLABLE STRIPS OF COPPER
ALLOYS. METALL 2003. t. 57, nr 4. s. 178-185, póz. 73185 — TB
Firma Demag Technica w Yeitshochheim koło Wurzburga, bę-
dąca filią firmy SMS Meer GmbH jest wiodącym wykonawcą linii
technologicznych poziomego i pionowego odlewania ciągłego dla
miedzi, stopów miedzi i metali szlachetnych.
Układ do poziomego odlewania ciągłego, obejmuje m.in.:
— ogrzewany indukcyjnie piec podgrzewający z zamontowaną na
czołowej ścianie pieca chłodnicą zabezpieczającą powstanie
warunków do krzepnięcia ciekłego metalu,
— stanowisko rozdziału wody chłodzącej, zapewniające dokładną
regulację jej przepływu i temperatury,
— drugie stanowisko chłodzenia zabudowane za piecem, zabez-
pieczające ochronę urządzeń przed gorącą taśmą,
— urządzenie wyciągowe, inicjujące ruch taśmy, wyposażone
w serwonapęd i sterownik programowalny,
— walcarki wyposażone w układy do usuwania wiórów i obudo-
wy izolujące od hałasu,
— nożyce hydrauliczne do cięcia taśmy,
— urządzenie do zwijania.
Zdolność produkcyjna. Roczna zdolność produkcyjna zależy od
wydajności procesu odlewania i czasu pracy, który przy założeniu
pracy w systemie 3-zmianowym obowiązującym w większości od-
lewni, wynosi ok. 6 tyś. godzin rocznie. Przy obliczaniu rzeczywi-
stego czasu pracy należy uwzględnić czas trwania przerw wymaga-
nych ze względu na prowadzone prace konserwacyjne i postoje
związane z wymianą krystalizatorów grafitowych. Przy produkcji
brązów i mosiądzów okres trwałości krystalizatora wynosi w przy-
bliżeniu tydzień. Dużo gorsze warunki występują podczas odlewania
miedzi, a najtrudniejsze dla stopu CuNi25. Trwałość krystalizatora PRESSURE LEACHING AND NON-CYANIDE PRECIOUS METALS
grafitowego przy odlewaniu tego stopu wynosi od 20 do 30 h, a czas RECOYERY. J. MINER. MET. MATER. SOC. 2003. t. 55. nr 4. s. 32-36.
wymiany chłodnicy z krystalizatorem grafitowym wynosi od 3 do
4 h. W z w i ą z k u z powyższym, w przypadku produkcji stopu
CuNi25, rzeczywisty czas pracy jest o 17 % krótszy. Dodatkowy
czas przestojów zakładu związany z konserwacją zmniejsza rzeczy-
wisty czas pracy o dalsze 5-10 %. Wobec powyższego rzeczywisty
czas pracy jest krótszy o 5 % w idealnych warunkach produkcji, aż
do 25 % przy produkcji stopu CuNi25. Rzeczywisty czas produkcji
netto waha się od 4500 do 5700 h rocznie w zależności od produko-
wanego stopu. Obecnie dostępne są maszyny do odlewania taśm
o szerokości od 200^-1050 mm i grubości od 10-20 mm.
Stacjonarna chłodnica. Zwiększanie prędkości odlewania lub skró-
cenie czasu przestoju to dwie potencjalne możliwości pozwalające
na zwiększenie wydajności procesu. Prace prowadzone nad nowym
układem chłodnicy doprowadziły w efekcie końcowym do zaprojekto-
wania chłodnicy stacjonarnej. Jej zaletą jest możliwość wykonania
szybkiej wymiany krystalizatora. Wyeliminowano również termicz-
ne i mechaniczne odkształcenia czołowej płyty pieca, dzięki czemu
chłodnica ma optymalne osiągi i wydłużono trwałość krystalizatora. wprowadzono jedynie technologię ługowania ciśnieniowego kwa-
34
Automatyczny rozdział wody chłodzącej. W procesie ciągłego
odlewania poziomego ciekły metal krzepnie wewnątrz chłodnicy
w kontrolowanych warunkach. Niezbędne odprowadzanie ciepła
dokonuje się poprzez schładzanie wody w obiegu chłodzącym. Wa-
runki termiczne podczas schładzania nigdy nie są stałe w związku
ze zmiennym stopniem przegrzania ciekłego metalu wewnątrz pieca
lub niestałej prędkości odlewania. W procesie odlewania taśm nale-
ży również uwzględnić nierównomierny rozkład temperatury we-
wnątrz pieca, a występujące miejscowe fluktuacje przepływu ciepła
mogą mieć wpływ na powierzchnię taśmy. Chłodnica powinna mieć
niezależne strefy chłodzenia. Nowoczesny układ rozdziału wody
chłodzącej zaopatruje jej niezależne obiegi i umożliwia automatycz-
ną regulację każdego obiegu wody wewnątrz chłodnicy, co zabez-
piecza stałe warunki odlewania i zapewnia stałą jakość produktu.
Wielokomorowy piec podgrzewający. Ciśnieniowe piece podgrze-
wające stosowane są od 10 lat w urządzeniach do poziomego odle-
wania wlewków. Ostatnio firma Demag Technica zastosowała z po-
wodzeniem tego rodzaju piec w urządzeniu do poziomego odlewa-
nia tulei rurowych. Piec składa się z trzech połączonych komór:
napełniającej, ciśnieniowej i odlewniczej. Ustawiony pionowo indu-
ktor zainstalowano pomiędzy komorą ciśnieniową i odlewniczą.
Piec jest napełniany ciekłym metalem na początku cyklu odlewni-
czego. Zwiększenie ciśnienia w komorze ciśnieniowej zabezpiecza
stały poziom metalu w komorze odlewniczej. Stałe ciśnienie
w chłodnicy zapewnia stabilne warunki odlewania, a to daje jedno-
litą jakość produktu. Dodatkową zaletą jest możliwość szybkiej
wymiany krystalizatorów grafitowych. Stosowanie pieców ciśnie-
niowych do odlewania taśm nie jest w każdym przypadku rozwiąza-
niem ekonomicznym ze względu na wyższe koszty inwestycyjne
w porównaniu do pieców konwencjonalnych.
FLOTACJA TLENKÓW METALI PODSTAWOWYCH PRZY ZASTO-
SOWANIU KSANTOGENIANÓW O DŁUGICH ŁAŃCUCHACH
RAO S. R.. FINNCH J. A.. BASE METAL OXIDE FLOTATION USING
LONG CHAIN XANTHATES. INT. J. MINER. PROCES. 2003, t. 69,
nr ln-4. s. 251-258, póz. 73163 — TB
Badano flotację tlenków Ni, Cu(II), Zn i Fe(II) z zastosowaniem
ksantogenianów o długich łańcuchach, aż do ksantogenianu decylo-
wego. Flotacja jest zależna od pH, mechanizm procesu jest elektro-
statyczny, uzysk w procesie związany jest z punktem izoelektrycz-
nym tlenku i zwiększa się wraz z długością łańcucha ksantogenianiu.
Stała prędkości flotacji rośnie liniowo wraz z ilością atomów węgla
w łańcuchu. Przy pH 10,5 CuO i NiO były selektywnie flotowane
z ZnO i FeiO.i.
PRZERÓBKA RUD I KONCENTRATÓW MIEDZI W PRZEMY-
SŁOWYM PROCESIE ŁUGOWANIA CIŚNIENIOWEGO KATALI-
ZOWANYM ZWIĄZKAMI AZOTU Z ODZYSKIEM METALI SZLA-
CHETNYCH BEZ UŻYCIA CYJANKÓW
ANDERSON C. G., TREATMENT OF COPPER ORES AND CONCEN-
TRATES WITH INDUSTRIAL NITROGEN SPECIES CATALYZED
póz. 73179 —TB
Rośnie zainteresowanie nowymi alternatywnymi procesami pro-
dukcji miedzi wymuszone trudniejszymi warunkach ekonomiczny-
mi i rosnącym naciskiem na ochronę środowiska. Przy przeróbce rud
i koncentratów miedzi dużą efektywnością charakteryzują się, wdro-
żone na skalę przemysłową, procesy hydrometalurgiczne, np. proces
amoniakalny czy z zastosowaniem kwasu azotowego i siarkowego.
Duże nadzieje związane są z takimi procesami, jak Intec, CESL,
Dynatec, Nena. Activox, które oczekują na wdrożenie w skali prze-
mysłowej.
Obecnie jedynie projekt miedziowy Mt. Gordon wykorzystuje na
skalę przemysłową proces kwaśnego utleniania ciśnieniowego w po-
łączeniu z procesami ekstrakcji rozpuszczalnikowej i osadzania ele-
ktrolitycznego (SX/EW) stosowany do przeróbki siarczkowej rudy
miedzi. Zastosowanie kwasu azotowego do utleniania siarczków
miedzi nie jest nowością. Przebadano i zrealizowano w skali pilota-
żowej szereg pochodnych tej technologii. Na skalę przemysłową
sem siarkowym katalizowanym związkami azotu. Po przeprowadze-
niu dokładnych badań stwierdzono, że technologia może być z po-
wodzeniem stosowana również do przeróbki innych surowców i ma
wiele zalet, w tym m.in.:
— jest to jedyny sprawdzony na skalę przemysłową proces ciśnie-
niowego ługowania siarczków miedzi,
— charakteryzuje go wysoka prędkość reakcji,
— nie wymaga wysokiej temperatury i ciśnienia,
— istnieje możliwość nastawienia i kontroli potencjału redoksy,
tak aby przy niskim ciśnieniu tlenu można było utlenić prawie
każdy siarczek,
— do budowy urządzeń i wyposażenia można stosować stal nie-
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
PROGNOZY NA 2003 ROK
GARINO R. J.: 2003 MARKET FORECAST. SCRAP. 2003, t. 60, nr l,
s. 34-39, póz. 74781 — BŁ
W listopadzie 2002 r. National Bureau of Economics Research's
Bussiness Cycle Dating Committee obwieściło, że „zachowanie ryn-
ku w ciągu ostatnich 8 miesięcy 2002 roku wskazuje na to, że okres
pogorszenia koniunktury i zastoju prawdopodobnie dobiega końca".
Dodano również, że na uzyskanie potwierdzenia tej tezy potrzeba
dodatkowego czasu i nowych danych. Wydaje się jednak, że powyż-
sze optymistyczne prognozy stają się wątpliwe chociażby ze wzglę-
du na fakt wzrostu wskaźnika bezrobocia, np. w USA do poziomu
6 %. Jednak o jednoznaczne podsumowania jest trudno, chociażby
ze względu na to, że wiele wcześniejszych prognoz rozminęło się
z rzeczywistością. Pozytywnym przykładem na potwierdzenie mo-
żliwości poprawy sytuacji gospodarczej są firmy współpracujące
z firmami chińskimi i inwestujące w Chinach, które według Macąu-
aire Research z Londynu, odnotowały bardzo dobre wyniki ekono-
miczne.
National Bussiness Economics (NABE) z Waszyngtonu w swoich
prognozach na 2003 r. uwzględniła pewne optymistyczne trendy
i przewiduje wzrost PKB i wskaźników produkcji przemysłowej
w USA. Z kolei firma Consensus Econconomics Inc. (Londyn) ob-
niżyła wcześniej prognozowane współczynniki dotyczące kondycji
branż produkcyjnych w USA, a według prognoz Anderson School
amerykańska gospodarka pozostanie „niemrawa" przynajmniej do
połowy 2003 r. Trochę bardziej optymistyczne spojrzenie ma firma
America Capital Management według której wzrost gospodarczy
w USA zwiększy się z 2 do 3 % na początku 2003 r., a w drugiej
połowie roku może nawet do 3.5 % lub więcej.
ALUMINIUM
Konsumpcja aluminium w świecie zachodnim w 2002 r. wzros-
ła w porównaniu z fatalnym 2001 r. W 2003 r. nie należy jednak
spodziewać się żadnych szczególnych zmian, choć spodziewany
wzrost konsumpcji powinien utrzymać się na poziomie 3,1 %. We-
dług raportu AME (Sydney) jeszcze w 2003 r. należy oczekiwać
załamania cen. Sytuacja na rynku aluminium wydaje się być analo-
giczna jak w latach 1990-1993, gdy po gwałtownym spadku cen
główni producenci wystosowali „Memorandum of Understanding",
które doprowadziło do ograniczenia produkcji i wzrostu cen u wielu
niezależnych dostawców. W 2003 r. firma Macąuaire Research pro-
gnozuje średnią cenę na poziomi 58 centów/funt, Merrill Lynch&Co
Inc. (Nowy Jork) — 68 centów/funt, Scotia Capital oczekuje ceny
67 centów/funt, a Barclays Capital — 61,5 centa/funt.
MIEDŹ
Z kolei na rynku miedzi występuje zupełnie inna sytuacja niż na
rynku aluminium. Nie ma przesytu, a wręcz obserwuje się potencjal-
ny deficyt, który najprawdopodobniej spowoduje wzrost cen. Wyni-
ki badań prowadzonych przez World Bureau of Metal Statistics
rdzewną, co obniża koszty kapitałowe i koszty remontów,
— nie ma potrzeby stosowania specjalnych mieszalników,
— związki azotu uczestniczą w przenoszeniu tlenu,
— w procesie można zastosować pompę o prostej konstrukcji,
— możliwy jest wysoki i bezpośredni odzysk metali szlachetnych,
— nie występują problemy związane z niekorzystnym działaniem
chlorków i zagadnienia odporności na korozję,
— produktem ubocznym jest siarka pierwiastkowa stosowana do
odzysku złota i do produkcji siarczanu sodu,
— stosunkowo niskie koszty i niska szkodliwość na środowisko ze wzglę-
du na wykorzystanie w procesie małej ilości związków azotu.
(Hertfordshire, W. Brytania) sygnalizują spadek zapotrzebowania na
miedź wszędzie za wyjątkiem Azji i zostały one potwierdzone przez
International Copper Study Group (Lizbona, Portugalia).
Ceny ustabilizowały się na takim poziomie, że nie byli usatysfakcjo-
nowani ani sprzedawcy, ani nabywcy i jak określono to w firmie
Refco Grou Ltd. (Nowy Jork): „Fakt ten uświadamia, że słaba kon-
dycja gospodarki światowej ma bardzo negatywny wpływ na ceny
miedzi". Chiny to jedyny kraj, który wyjątkowo nie potwierdza
powyższej wypowiedzi. Przewiduje się, że w 2003 r. średnie ceny
utrzymają się na poziomie 70-80 centów/funt (Salomon Stnith Ba-
mey and Scotia Capital), 75 centów/funt według UBS Wartburg i 78
centów/funt w opinii Macąuaire Research.
CYNK
Uzyskane wyniki analiz pokazują, że produkcja cynku nie spada,
ale duży wpływ na rynek będzie miała malejąca konsumpcja. We-
dług International Lead and Zinc Study Group (ILZSG, Londyn)
tempo spadku konsumpcji jest niewielkie, szczególnie ze względu
na Chiny, które bardzo zawyżają statystyki. W Europie wzrost kon-
sumpcji utrzymuje się na średnim poziomie l ,4 %, w USA zaobserwo-
wano spadek do poziomu 4,4 %. Eksperci zapowiadają niskie ceny
cynku i oczekują ich ustalenia się na poziomie ok. 30 centów/funt, co
nie różni się drastycznie w porównaniu z cenami w 2002 r.
OŁÓW
ILZSG prognozuje ograniczenie wzrostu konsumpcji na rynku
ołowiu rafinowanego. Na przykład w USA prognozowany jest spa-
dek konsumpcji ołowiu z 6,8 do 2,5 % przede wszystkim w związku
z malejącym popytem na akumulatory w branży elektronicznej
i telekomunikacyjnej. Dla porównania światowy poziom konsump-
cji ocenia się na 2,5 %.
Macąuaire Research przewiduje średnia cenę na poziomie 23 cen-
tów/funt, a Barclays Capital 21,7 centów/funt, w porównaniu do
ceny z 2002 r. na poziomie 20,6 centów/funt.
YOTORANTIM BĘDZIE PRODUKOWAĆ TLENEK CYNKU NA
EKSPORT
YOTORANTIM TO PRODUCE ZINC OXIDE FOR EXPORT. MET.
BULL. 2003, nr 8804, s. 5, póz. 73648 — TB
Firma Yotorantim Metais, jedyny w Brazylii producent cynku,
zacznie od listopada 2003 r. produkcję tlenku cynku na eksport, co
związane jest ze wzrostem produkcji do 45 tyś. t. Firma utrzyma
sprzedaż na rynek krajowy, na którym występuje silny popyt ze strony
producentów opon i ceramiki.
KOMBINAT NORYLSK ZWIĘKSZY UDZIAŁY W FIRMIE STILL-
WATER
NORILSK TO BOOST STILLWATER STAKE. MET. BULL. 2003, nr 8804,
s. 5, póz. 73649 — TB
We wrześniu 2003 r. Kombinat Norylsk zwiększył do 56 %
35
swoje udziały w firmie Stillwater, która jest znanym w świecie pro-
ducentem platyny i palladu z USA.
UMOCNIENIE POZYCJI FIRM RUSAL I SUAL
CONFIDENCE BUILDERS. MIN. J. 2003, t. 340, nr 8739, s. 378, póz.
73650 — TB
Firmy Rusal i Sual umacniają swoją pozycję na rynku krajowym
i przygotowują się do wejścia na rynki kapitałowe Zachodu.
MIEDZIOWY GIGANT
THE COPPER GIANT. MIN. MAG. 2003, t. 188, nr 4, s. 15OM54, póz.
73656 — TB
Największy w świecie producent miedzi firma Codelco rozwija
się na rynku krajowym w Chile, ale jej plany ekspansji obejmują
także inne kraje Ameryki Południowej.
ALCAN PRZEWIDUJE WZROST ZASTOSOWAŃ ALUMINIUM
W MOTORYZACJI
ALCAN SEES BIG GAINS FOR KEY AUTOMOTIVE SEGMENT. MET.
BULL. 2003. nr 8780. s. 5. póz. 73661 — TB
Według specjalistów firmy Alcan w ciągu najbliższej dekady
zastosowanie aluminium w motoryzacji do produkcji elementów
konstrukcyjnych i nadwozia samochodów będzie rosło coraz szyb-
ciej. Przewiduje się, że do 2010 r. przeciętny ich udział w lekkim
samochodzie pasażerskim osiągnie poziom 14,1 funta w porównaniu
do 4,9 funta w 2000 r.
CZELABIŃSK ATRAKCYJNY DLA INWESTORÓW
CHELYABINSK INYESTMENT MAGNET. MET. BULL. 2003. nr 8788,
s. 9, póz. 73665 — TB
Czelabiriski Zakład Cynkowy zajmuje czołową pozycję i prakty-
cznie przy braku konkurencji kontroluje 90 % rosyjskiego rynku
cynku. Przewidywany silny wzrost na rosyjskim rynku stali nie-
WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe
związane z metalami nieżelaznymi
Rok 2004
29 marca-2 kwietnia 2004, Diisseldorf, RFN
Tubę 2004
Źródło: Light Metal Agę. 2003, t. 61, nr 5-6, s. 73
www.mdna.com
21-24 kwietnia 2004, Brescia, Włochy
Metef International Aluminium Exhibition
Źródło: Light Metal Agę 2003, t. 61, nr 5-6, s. 73
www.metef.com
27-30 października 2004, Las Vegas, USA
MINExpo International 2004
Źródło: Min. Eng. 2002,1.15, nr 9, s. 704
15-19 czerwca 2004, Dusseldorf, RFN
METAY 2004
Źródło: Metal Powder Report 2003, t. 58, nr 6, s. 59
www.metav.de
22-24 września 2004, Essen, RFN
Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Teresa Biegaj — TB
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
Alicja Wójcik —• AW
36
rdzewnej umacnia jego pozycję. Czelabińsk zaliczany jest do firm
o standardzie światowym ze względu na jakość produktu znanego
na rynkach międzynarodowych. Jego właściciel londyńska firma
Euromin wystawiła go na sprzedaż, a chęć zakupu wyraził m.in.
Czelabiński Zakład Walcowania Rur.
POSTĘP W DZIAŁALNOŚCI CUĆ
CUCCONFIDENTBUTNOT YETCOPPER-BOTTOMED. MET. BULL.
2003, nr 8782, s. 12, póz. 73673 — TB
China United Copper Co (CUĆ), joint venture pomiędzy firmą
Minmetals będącą własnością rządu a pięcioma wiodącymi chiński-
mi hutami miedzi, nadal ma kłopoty z realizacją swego podstawo-
wego zadania, jakim jest zapewnienie przemysłowi chińskiemu
wsparcia w transakcjach zakupu koncentratów miedzi.
SPODZIEWANY JEST PONOWNY WZROST NA RYNKU TELE-
KOMUNIKACYJNYM
TELECOMSMARKETEXPECTEDTORESUMEGROWTH.WIREIND.
2003, t. 70, nr 832. s. 180. póz. 73676 — TB
W 2003 r., według danych z corocznej publikacji Telecommu-
nications Industry Association, na rynku telekomunikacyjnym, poza
obszarem USA, przewidywany jest wzrost rzędu 10,1 % a tym sa-
mym nastąpi odwrócenie tendencji spadkowych z lat 2001/2002.
PECHINEY EUROFOIL KONTYNUUJE EKSPANSJĘ
BARRET R.: PECHINEY EUROFOIL CONTINUES EXPANSION. MET.
BULL. MON. 2003, nr 391, s. 31-34. póz. 73693 — TB
Spodziewana jest dalsza ekspansja firmy Pechiney Eurofoil,
mającej znaczącą pozycję w europejskim przemyśle folii aluminio-
wym, będącej właścicielem walcowni folii we Francji oraz w Lu-
ksemburgu i w Belgii.
Aluminium 2004
Źródło: Erzmetall 2003, t. 56, nr 5, s. 311
www.aluminium-messe.com
26-29 września 2004, Madryt, Hiszpania
REWAS 2004: Global Symposium on Recycling. Waste Treatment
and Clean Technology
Źródło: Erzmetall 2003, t. 56, nr 5, s. 311
www.inasmet.es/rewas04
17-21 października 2004, Wiedeń, Austria
PM 2004 Powder Metallurgy
Źródło: Metal Powder Report 2003, t. 58. nr 6, s. 59
www.epma.com
17-19 grudnia 2004, Yaranasi, Indie
International Conference on Recent Advances in Composites Materials
Źródło: Z. Metallkd. 2002, t. 93, nr 9, s. 942

GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET
R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. JAN B U T R A
WYDARZENIA GOSPODARCZE
AUSTRALIJSKIE PRZEDSIĘBIORSTWO WYTAPIA MIEDZ
WDRC
AUSTRALIAN COMPANY TO SMELT COPPER IN DRC. Mining Jour-
nal, 5 September 2003, No. 8752, p. 169
New World Alloys Ltd (Australia Zachodnia) podpisała porozu-
mienie z TSM Enterprise Sprl, zarejestrowanym w Demokratycznej
Republice Konga (DRC), dotyczące utworzenia joint venture o na-
zwie Nova Mining Sprl (Kongo). Partnerzy planują rozbudowę
dwóch projektów miedzi w Katanga Province (DRC), pasie miedzi
zlokalizowanym w Afryce Środkowej. Uruchomienie produkcji na-
stąpi w ciągu 12 miesięcy. Zgodnie z warunkami porozumienia New
World Alloys dostarczy dwa piece żeliwne, każdy zdolny do produ-
kcji 10 tyś. t miedzi konwertorowej na rok. Wkład TSM to huta
w Lubumbashi, dwa dzierżawione obszary miedzi Tombola i Tondo
(każdy o powierzchni 25 km ) położone na północny-wschód od
Kolwezi oraz licencja na wywóz minerałów i metali.
BUDOWA LINII ELEKTROENERGETYCZNEJ NA KANSANSHI
KANSANSHI POWER AGREEMENT. Mining Journal, 5 September 2003,
No. 8752, p. 176
First Quantum Minerals Ltd podpisał porozumienie z dostawcą
energii Zesco odnośnie do budowy linii elektroenergetycznej o dłu-
gości 170 km i mocy 330 kV. Budowa rozpocznie się w październiku br.
na projekcie miedzi Kansanshi, w którym FQM ma 80 % udziałów.
Zesco zainwestuje w przedsięwzięcie 23 min USD w zamian za
gwarancję zakupu energii przez First Cjuantum. Tymczasem przed-
siębiorstwo potrzebuje na budowę kopalni 250 min USD. Urucho-
mienie produkcji nastąpi w 2005 r. Kopalnia będzie produkowała
rocznie 81 tyś. t miedzi, w kolejnym roku produkcja wzrośnie do 85 tyś. t
(60 tyś. t miedzi katodowej i 25 tyś. t koncentratów), a w 2011 r.
osiągnie poziom 130 tyś. t. W skład projektu wchodzi także zakład
o wartości 8 min USD, który będzie produkował 100 tyś. t kwasu
siarkowego.
ZAMBIJSKA KOPALNIA PRZEDŁUŻA DZIAŁALNOŚĆ
...AND EXTENDS ZAMBIAN MINĘ LIYES. Mining Journal, 12 Septem-
ber 2003, No. 8753, p. 199
Dwie największe kopalnie miedzi w Zambii Nkana i Mufulira
dzięki wdrożeniu nowej technologii przedłużą działalność o kolejne
15 i 25 lat. Produkcja z obu kopalń zwiększy się o 30 tyś. t do 140
tyś. t w 2003 r., co przyczyni się do osiągnięcia produkcji krajowej
na poziomie 390 tyś. t w 2004 r. Do 2007 r. całkowita roczna produ-
kcja wzrośnie dwukrotnie do 750 tyś. t/r.
Światowy rynek metali
nieżelaznych
Rudy Metale R 49 2004 nr l
UKD669.2/.8(100):338.5(100).339.4(100)
JIANGXI COPPER PODWAJA ZDOLNOŚCI PRODUKCYJNE
JIANGXI COPPER DOUBLES CAPICITY. Mining Journal, 19 September
2003, No. 8754. p. 221
Dzięki udoskonaleniom technologicznym chiński Jiangxi Cop-
per Group podwoił zdolności produkcyjne do 400 tyś. t/r. i stał się
dziesiątym największym producentem miedzi na świecie.
PRZYMIERZE CHIŃSKICH HUT MIEDZI
CHINESECOPPER SMELTER ALLIANCE. Mining Journal, 26 September
2003, No. 8755, p. 244
Niskie opłaty za przeróbkę i rafinację koncentratów miedzi
(TC/RCS) skłoniły sześć głównych przedsiębiorstw hutniczych mie-
dzi w Chinach do utworzenia przymierza zaopatrzeniowego dla
koncentratów miedzi. Jianxgi Copper, Yunan Copper, Tongłing
Non-ferrous Metals, Daye Non-ferrous Metals, Jinchuan Non-Fer-
rous i Zhongtiaoshan Non-ferrous Metals zamierzają produkować
około 70 % (1,7 min t) miedzi w Chinach. Według Bloomsbury
Minerał Economics (BME) opłaty TC/RC na przetargach górniczych
wynoszą ok. 12+15 USD/dmt dla hut i 1,2+1,5 c/lb dla rafinerii,
podczas gdy huty chińskie i indyjskie mają opłaty TC/RC w wyso-
kości 20+24 USD/dmt dla hut i 2,0+2,4 c/lb dla rafinerii.
PROTEST W INDIACH ODNOŚNIE DO IMPORTU MIEDZI ZE SRI
LANKI
INDIA PROTEST OVER COPPER IMPORTS FROM SRI LANKA. Metal
Bulletm, 4 September, 2003, No. 8803, p. 8
Indyjscy producenci miedzi protestują przeciw ciągłej eskalacji
importu miedzi ze Sri Lanki. W 2001 r. poziom importowanej mie-
dzi wyniósł 17761, natomiast w 2002 r. wzrósł do 47 4301. Według
indyjskiego rządu przyczyną zaistniałej sytuacji jest spadek krajowej
sprzedaży miedzi rafinowanej z 252 336 t w latach 2000+2001 do
poziomu 193 155 t w latach 2002+2003.
WZROST PRODUKCJI ESCONDIDY
ESCONDIDA OUTPUT RISES IN FIRST^EIGHT MONTHS OF 2003.
Metal Bulletin, 15 September, 2003, No. 8806, p. 8
W pierwszych ośmiu miesiącach tego roku produkcja miedzi rafi-
nowanej w firmie Escondida (Chile) wzrosła o 37,9 % do 672 673 t,
podczas gdy w 2002 r. poziom produkcji wyniósł 487 698 t. Gwał-
towny wzrost produkcji jest następstwem październikowych zamó-
wień, złożonych w drugim zakładzie wzbogacania rud, którego wy-
dajność produkcyjna wynosi 110 tyś. t/dzień. Dla porównania, ostat-
nie tak duże zamówienie miało miejsce w 1995 r., w pierwotnym
37
zakładzie wzbogacania rud, którego zdolności produkcyjne wynosi-
ły 127 tyś. t/dzień.
OUTOKUMPU SPRZEDAJE AKTYWA ZŁOTA
OUTOKUMPU SELLS GOLD ASSETS TO DRAGON. Mining Journal. 5
September2003. No. 8752, p. 165
Outokumpu Oyj (Finlandia) podpisał porozumienie z Dragon
Mining NL dotyczące sprzedaży aktywów górniczych metali szla-
chetnych o wartości 11 min euro. Aktywa obejmują kopalnię złota
Orivesi, zakład flotacyjny Yammala oraz obszary eksploracyjne
położone w Finlandii. Warunki umowy zawierają wstępną wpłatę
5,5 min euro w gotówce oraz 30 min nowych akcji Dragon. Kopalnia
Orwesi funkcjonuje od 1994 r. produkując 375 tyś. uncji złota z l ,5
min t rudy. Zakład Yammala o zdolnościach produkcyjnych na po-
ziomie 600 tyś. t/r. znajduje się 80 km na południowy-zachód od
Orivesi. W skład obszarów eksploracyjnych wchodzą: projekt Pam-
palo (Archaean Karelian na tarczy Fennoskandii) o bogactwach
wskazanych i wnioskowanych na poziomie 0,9 min t i średniej za-
wartości 6,8 g/t Au; projekt złota Jokisivu znajdujący się na południu
Finlandii, około 40 km od zakładu Yammala (bogactwa o wielkości
1,4 min t z 4,1 g/t Au); projekt metali podstawowych Kylylathi
położony około 24 km od miasta Outokumpu we wschodniej Finlan-
dii; dwa projekty złota Kuhmo-Suomussalmi (pas zieleńców w Fin-
landii) i Central Lapland (w pobliżu projektu Suurikuusikko) oraz
projekt złota Lugo w północnej Hiszpanii (joint venture z Rio Narcea
Gold Mines Ltd).
WZROST PRODUKCJI ZŁOTA W AUSTRALII
AUSTRALIAN GOLD PRODUCTION RISES. Mining Journal, 5 Septem-
ber 2003. No. 8752, p. 177
W pierwszej połowie br. produkcja złota w Australii wyniosła
285 t, co stanowi 5 % wzrost w stosunku do poprzednich 12 miesię-
cy. Przyczyną jest większa produkcja w działających kopalniach
oraz uruchomienie nowych zakładów produkcyjnych.
MUPANE OTRZYMAŁA LICENCJĘ GÓRNICZĄ
MUPANE GETS MINING LICENCE. Mining Journal. 12 September 2003.
No. 8753, p. 198
Republika Botswany przyznała Mupane Gold Mining (Pty) Ltd
(przedsiębiorstwo zależne od Gallery Gold Ltd) licencję górniczą dla
projektu złota w północno-wschodniej Botswanie. 10-letnie pozwo-
lenie obejmuje złoża Tau, Kwena i Tolo oraz zakład przeróbczy
i składowisko odpadowy. Produkcja złota prognozowana jest na
ponad 100 tyś. uncji/r, przy koszcie eksploatacyjnym 199 USD/un-
cja. Według bankowego feasibility study całkowity koszt inwesty-
cyjny wyniesie 32 min USD, a produkcja złota przez cały okres
działalności osiągnie poziom 532 tyś. oz.
ETRUSCAN NABYWA YOUGA
ETRUSCAN ACCjUIRES YOUGA. Mining Journal. 19 September 2003,
No. 8754, p. 220
Etruscan Resources Inc. podpisał umowę z Ashanti Goldfields
Co. Ltd i Echo Bay Mines Ltd odnośnie do zakupu obszaru złota
Youga w Burkina Faso. Obszar Youga obejmuje pięć oddzielnych
złóż, które według oszacowań zawierają zasoby prawdopodobne
o wielkości 7,14 min t ze średnią zawartością 2,90 g/t Au, zasoby
zmierzone i wskazane wynoszące 7,3 min t o średniej zawartości
3,17 g/t Au orax bogactwa wnioskowane na poziomie 7,7 min t
ze średnią zawartością 2.05 g/t Au. Etruscan zapłaci Ashanti i Echo
Bay 6,5 min USD za 100 % udziałów w Cayman Burkina Mines Ltd,
który jest właścicielem 90 % udziałów w Youga. Pozostałe 10 %
udziałów posiada rząd Burkina Faso.
BOGACTWA BRAZYLII
BRAZILIAN TREASURE. Mining Magazine, September 2003, p. 108
Oprócz złóż żelaza do bogactw naturalnych Brazylii zalicza się
złoto, miedź, nikiel, cynk, cyna, aluminium, węgiel, platyna, uran,
mangan, fosforan i boksyt. Największym przedsiębiorstwem w kra-
ju jest CYRD produkujący złoto, miedź i żelazo. Obecnie przedsię-
biorstwo rozbudowuje sześć projektów w południowym Para (Sos-
sego, Alvo 118, Cristalino. Igarape Bahia Fasę I Y, Alemao i Salobo).
38
Projekt Sossego, którego uruchomienie zaplanowano na 2004 r.,
będzie produkował rocznie 140 tyś. t miedzi i 3,0 t złota. Natomiast
projekt Salobo dysponuje zasobami o wielkości 784 min t i średniej
zawartości 0,96 % Cu oraz 0,6 g/t Au. Największymi producentami
złota są, poza CYRD, AngloGold i Rio Paracatu Mineracao (Rio
Tinto 51 % i Autram 49 %). Produkcją niklu zajmują się Cia Niąuel
Tocantis i Mineracao Serra da Fortaleza. W 2008 r. CYRD planuje
uruchomić projekt Yermelho, którego produkcja prognozowana jest
na 45 tyś. t niklu. Największymi producentami cynku w kraju są Cia
Mineira de Metais i Cia Paraibuna de Metais.
Produkcja w Brazylii
Metal 2000 r. 2001 r. 2002 r.
Miedź, tyś. t 31786 30111 30642
Złoto, tyś. kg 52 53200 38 058
Nikiel, tyś. t 31 991 32624 29950
Cynk, tyś. t 100254 11 432 133322
ZŁOTO TURCJI
GOLDEN TURKEY. Mining Magazin, September 2003. p. 128
W latach trzydziestych odkryto w Turcji pierwsze złoża złota,
które ze względu na problemy techniczne nie zostały zagospodaro-
wane. Jednak w ostatnich latach rozpoznano znacznie większe złoża,
a przedsiębiorstwa krajowe i zagraniczne kontynuują poszukiwania
w różnych regionach kraju. Ocenia się, że Turcja posiada 6 tyś. 5001
złota oraz 509 t zasobów przygotowanych do inwestycji, co wystar-
czy na 65 lat eksploatacji przy rocznej produkcji na poziomie 1001.
Obecnie złoto wydobywa się z dziewięciu złóż: Eskisehir Kaymaz
(7 t), Balikesir Kucukdere (9 t), Manisa Sart (10 t), Gumushane
Mastra (12 t), Ovacik (24 t), Izmir Efemcukuru (34 t), Artvin Cerat-
tepe (37 t), Erzincan Cukurdere (131 t) i Usak Kisladag (245 t).
ROZBUDOWA HUTY CYNKU
...Z1NC SMELTER DEYELOPMENT. Mining Journal. 5 September 2003,
No. 8752. p. 176
Yuguang Gold and Lead Co. Ltd (chińska prowincja Henan)
rozpoczął budowę huty cynku o zdolnościach produkcyjnych na
poziomie 100 tyś. t/r. Budowa oszacowana na 860 min Yu (l USD
= 8,28 Yu) potrwa 14 miesięcy. Zakład będzie importował koncen-
traty. W 2002 r. Yuguang wyprodukował 150 tyś. t ołowiu i zwię-
kszył wydajność do 200 tyś. t/r.
OTWARCIE KOPALNI SCORPION
SCORPION OPENS. Mining Journal. 19 September 2003, No. 8754. p. 209
12 września b.r. Anglo American plc dokonał oficjalnego otwar-
cia kopalni cynku Scorpion w Namibii. Rozbudowa kopalni koszto-
wała 454 min USD. Według prognoz produkcja wysokojakościo-
wego metalu wyniesie 150 tyś. t/r.
GLENCORE ZAMYKA PORTO YESME
GLENCORE TO CLOSE PORTO YESME. Mining Journal. 26 September
2003, No. 8755, p. 244
Glencore International AG podjął decyzję o zamknięciu komple-
ksu hutniczo-rafineryjnego Porto Yesme na Sardynii. Kompleks
obejmuje hutę cynku Imperiał Smelter Process o wydajności 80 tyś.
t/r., zakład elektrolityczny cynku o wydajności 110 tyś. t/r. oraz hutę
ołowiu Kivcet o wydajności 90 tyś. t/r. i rafinerię ołowiu o zdolno-
ściach produkcyjnych na poziomie 120 tyś. t/r.
PLANY INDYJSKICH PRODUCENTÓW CYNKU
INDIAN DEMAND TO BE MET BY EXPANSION. Metal Bulletin Mont-
hly, September 2003, p. 18
Dwóch indyjskich producentów cynku Hindustan Zinc (HZL)
i Binani Zinc opracowało program ekspansji cynku, który zwiększy
ogólne zdolności produkcyjne z 200 do 270 tyś. t/r. Dzięki temu
przedsiębiorstwa zapełnią lukę w krajowych zapasach cynku. Jak
podaje India Lead Zinc Development Assn w 2002-^2003 krajowy
popyt na cynk wyniósł około 325 tyś. t, podczas gdy wyprodukowa-
no 225 tyś. t. Różnica między popytem, a zapasami została wyrów- Co. Dzięki temu kopalnia będzie mogła produkować rocznie 50 tyś. t
nana poprzez import i galwanizację odpadów. W tym roku popyt niklu i 4 tyś. t kobaltu przez 20 lat.
może wzrosnąć do poziomu 345 tyś. t, a import wyniesie 50+60 tyś. t.
OMG I HALLMARK ROZPOCZĘŁY PRODUKCJĘ NIKLU
Indyjskie huty cynku W CAWSE
OMG AND HALLMARK START NICKEL MINING AT CAWSE. Metal
Zdolności Bulletin, 8 September, 2003, No. 8804, p. 5
Huta Produkt produkcyjne Kanadyjska firma OMG i australijski Hallmark rozpoczęły wy-
t/r. dobycie rud niklu z wyrobiska Unikom w zachodniej Australii.
OMG dzierżawi 80 % Cawse Extended, a Hallmark pozostałe 20 %.
Debari Cynk HG 59000 Hallmark szacuje, że w przeciągu 18 miesięcy, czyli do 2005 r.
Rajasthan Kadm 250 z wyrobiska Unikorn wyprodukuje się 735 tyś. t rudy. Połączenie
Kwas siarkowy 87000 z dwoma „zrzeszonymi" złożami: Jedbob i Yowie zwiększy produ-
Yizag Cynk HG 40000 kcje rudy nawet do 3 min t. Rudy niklu i kobaltu pochodzące z wy-
Yisakhapatnam Kadm 115 robiska Unikorn przewożone będą do Cawse, gdzie poddane zostaną
Andhra Pradesh Kwas siarkowy 60000 obróbce. Całą operacją koordynować będzie OMG, natomiast Hal-
Tundoo Ołów 8000 lmark jako partner joint venture będzie otrzymywał w zależności od
Jharkhand Srebro 12 kursu walutowego od 50 do 90 centów australijskich za tonę mate-
Chanderiya Cynk SHG 35000 riału nieobrobionego. Hallmark przognozuje zysk z opłat nadania
Rajasthan Cynk PW 35000 górniczego w wysokości 514 tyś. USD.
Ołów 35000
Kadm 375 PREZES INCO BIJE NA ALARM ODNOŚNIE DO NIKLU
Srebro 74 INCO PRESIDENT SOUNDS THE ALARM OVER NICKEL. Metal Bul-
Miedź katodowa 2100 letin, 18 September. 2003, No. 8807, p. 16
Kwas siarkowy 176000 Według prezesa INCO Ltd. światowa produkcja niklu powinna
wzrosnąć o 55 tyś. t/r. Tymczasem na rynku niklu brakuje ok. 51
tyś. t metalu. Jedynym wyjściem z sytuacji jest pożyczka zabezpie-
IRAŃSCY INWESTORZY PRZYSPIESZAJĄ REALIZACJĘ PROJEKTU
WYDOBYCIA CYNKU W CELU ZASPOKOJENIA ROSNĄCEGO czeniowa 60 tyś. t niklu od rosyjskiego producenta MMC Norlisk
POPYTU Nickel. Na podstawie statystyk World Bureau of Metal Statistics
IRANFAN ZINC INYESTORS ACCELERATE PROJECT TO MEET DE- światowa produkcja niklu w 2001 r. wyniosła ok. 1,2 min t, podczas
MAND. Metal Bulletin. 22 September, 2003, No. 8808, p. 8 gdy w 2002 r. INCO wyprodukowało ok. 231 tyś. t niklu i przewi-
Właściciele złoża cynku, srebra i ołowiu Mehidabad w środko- duje wzrost produkcji do 325 tyś. t w 2007 r., kiedy to mają wejść
wym Iranie (o wielkości 273 min t) zamierzają produkować średnio w życie nowe projekty w Góro (Nowa Kaledonia) i Voisey's Bay
30 tyś. t cynku, w celu zaspokojenia gwałtownie rosnącego popytu. (NowaFunlandia, Kanada).
Docelowo planuje się produkcję cynku na poziomie 50 tyś. t/r.
TITAN NABYWA PROJEKT WMC DOTYCZĄCY NIKLU
Według wstępnych obliczeń inwestorów, pokłady złóż cynku w ko-
TITAN ACCjUIRES WMC NICKEL PROSPECTS. Metal Bulletin. 15 Sep-
palni odkrywkowej o wymiarach 2 km długości, 1,3 km szerokości
tember, 2003, No. 8806. p. 8
i 400 m głębokości, mają wystarczyć na 26 lat. Planowana produkcja
cynku to 10,9 min t i koncentratu ołowiu na poziomie 2, 3 min t. Australijska firma Titan Resources za 2 min USD nabyła od
WMC Resources prawa do wydobycia niklu na czterech najbogat-
WZROST CEŁ NA TLENKI CYNKU szych obszarach w paśmie Kambalda. Przedstawiciel Titan Resour-
EU WIDENS ZINC OXIDE DUTIES. Metal Bulletin, 22 September, 2003, ces stwierdził, że firma mogła pozwolić sobie na taką transakcję
No. 8808, p. 8 dzięki rezerwom kapitału w wysokości 21 min USD. Dla drugiej
Unia Europejska podnosi cła antydumpingowe nałożone na strony transakcja była opłacalna ze względu na generowanie prze-
chiński eksport tlenku cynku, po tym, jak wyszedł na jaw proceder pływu środków pieniężnych niezbędnych do rozwoju technologii
omijania barier celnych poprzez nielegalne wysyłanie tlenku cynku Bio Heap, nad którą pracuje WMC.
przez Wietnam.
IPO PRZEZNACZA ŚRODKI PIENIĘŻNE NA ROZWÓJ JILIAN
LATERYTOWY PROJEKT NIKLU NA MADAGASKARZE NICKEL
MADAGASKAR: THE NEXT NICKELLATERITE DESTINATION. Me- IPO TO FUND JILIAN NICKEL'S EXPANSION. Metal Bulletin, 4 Sep-
tal Bulletin Monthly. September 2003. p. 56 tember, 2003, No. 8803, p. 5
Na początku września Dynatec Corp. zawarł porozumienie joint Chińska Jilian Nickel Co. planuje zmianę dotychczasowej dzia-
venture z Phelps Dodge dotyczące rozbudowy laterytowego proje- łalności odnośnie do ofert publicznych (IPO) i zamierza zapełnić
ktu niklu Ambatovy położonego 130 km na północny-wschód od nisze na rynku metali. 22 sierpnia br. firma weszła na szanghajską
stolicy Antananrivo na Madagaskarze. Zgodnie z warunkami umo- giełdę i przewiduje wzrost kapitału do 33,8 min USD. W ubiegłym
wy Dynatec jako operator projektu otrzyma prawo do nabycia 53 % roku produkcja siarczków niklu wyniosła 5826 t, produkcja żużla
udziałów za 20 min USD. Według oszacowania złoże zawiera zaso- niklowego 16 6001, a niklu elektrolitycznego 13671. Poza tym firma
by o wielkości 210 min Ib i średniej zawartości 1,1 % Ni oraz 0,1 % zarządza dwoma kopalniami niklu.

INFORMACJE GIEłDOWE
MARKET NEWS. Mining Journal. 5 September 2003. No. 8752, p. 182
Australijskie przedsiębiorstwo produkcyjne i eksploracyjne
złota Kingsgate Consolidated Ltd sprzedało 10,8 min akcji po
3,55 AUD/akcja i uzyskało dochód brutto w wysokości 38 min
AUD. Dochód przeznaczony zostanie na sfinansowanie rozbudowy
kopalni złota Chatree w Tajlandii.
MARKET NEWS. Mining Journal. 5 September 2003. No. 8752. p. 182
Griffin Mining Ltd sprzedał 12 min nowych akcji po 0,14 AUD/akcja
i uzyskał dochód brutto w wysokości l ,7 min AUD. Przedsiębior-
stwo wykorzysta pieniądze na dalszą rozbudowę projektu cynku
i złota Caijiaying w chińskiej prowincji Hebei.
MARKET NEWS. Mining Journal, 5 September 2003. No. 8752, p. 182
Rosyjski producent metali MMC Norilsk Nickel zakupił 4,35
min akcji w Stillwater Mining Co. po 7,50 USD/akcja. Dzięki temu
przedsiębiorstwo zwiększyło swoje udziały w SM do 56 %.

39
MARKET NEWS. Mining Journal, 12 September 2003, No. 8753, p. 205
Gabriel Resources Ltd zebrał 45,7 min C AD poprzez sprzedaż
15 min swoich akcji po 3,05 CAD/akcja. Dochód przeznaczony jest
na dalsze prace na projekcie złota Rosia Montana w Rumunii, w któ-
rym ma 80 % udziałów.
KENOR ZBIERA FUNDUSZE
KENOR FUND RAISING. Mining Journal, 12 September 2003, No. 8753,
p. 203
Największy niezależny producent złota z Norwegii Kenor ASA
ogłosił plany zebrania 147,25 min NK (l USD = 7,50 NK) poprzez
emisję wraz North American 20 min akcji. Przedsiębiorstwo zamie-
rza przeznaczyć 8 min USD z dochodu netto na sfinansowanie
feasibility study zakładu CIP znajdującego się w kopalni Lero
w Gwinei (85 % udziałów), około 5 min USD na poszukiwania
i pozostałe 5 min USD na inne cele. Tymczasem Kenor w dwóch
pierwszych kwartałach tego roku poniósł stratę w wysokości 1,8 min
USD w porównaniu do zysku 1,2 min USD w pierwszej połowie
2002 r. Produkcja złota w Lero wyniosła 46 884 uncji, z czego sprze-
dano 43 791 uncji.
WYNIKI FINANSOWE
WYNIKI ZA PIERWSZE PÓŁROCZE
...FIRST-HALF PROFITS. Mining Journal. 5 September 2003, No. 8752.
p. 180
Antofagasta plc w ciągu pierwszych sześciu miesięcy tego roku
osiągnęła zysk netto w wysokości 67,2 min USD, tj. o 28 % wyższy
w stosunku do pierwszej połowy roku ubiegłego. Do wzrostu przy-
czyniła się większa o 7 % produkcja w chilijskich kopalniach Los
Pelambres i El Tesoro, obniżenie o 4 % średnich kosztów eksploata-
cyjnych i wyższe zrealizowane ceny miedzi.
XSTRATA SPOKOJNA PO ZAKUPIE MIM HOLDINGS
XSTRATA PATIENT AFTER ACQUISITION. Mining Journal, 19 Septem-
ber 2003, No. 8754. p. 225; XSTRATA PROFITS DROP BY A THIRD.
Metal Bulletin, 22 September 2003, No. 8808, p. 7
Xstrata plc zanotowała 33 % spadek zysku netto za okres od
stycznia do czerwca tego roku z powodu niekorzystnego kursu walut
i niskich cen towaru. Przedsiębiorstwo osiągnęło zysk netto za ten
okres w wysokości 75,2 min USD w porównaniu do 112,9 min USD
w pierwszej połowie ubiegłego roku, pomimo 21 % wzrostu obrotu
do 1,16 mld USD. Xstrata zakończyła pomyślnie nabywanie MIM
CENY METALI
WZROST CEN NIKLU
NICKEL BREACHES US$ 10,000/t. Mining Journal, 19 September 2003,
No. 8754, p. 224
Z uwagi na niekorzystne warunki handlowe trzymiesięczna cena
niklu na LME osiągnęła poziom 10 030 USD/t. Jest to najwyższa od
połowy 2002 r. cena, która przełamała istotny poziom l O tyś. USD/t.
ZŁOTO PRZEKROCZYŁO POZIOM 390 USD/UNCJĘ
GOLD BREAKS US$ 390.oz. Mining Journal, 26 September 2003,
No. 8755, p. 244
Cena złota osiągnęła najwyższy od maja 1996 r. poziom 392
USD/uncję. Natomiast ceny srebra przekroczyły najwyższy od lute-
go 2000 r. poziom 5,31 USD/uncję.
WYSOKI POZIOM ZAPASU MIEDZI W SZANGHAJU TŁUMI
WARTOŚĆ PREMII
40
MARKET NEWS. Mining Journal, 12 September 2003, No. 8753, p. 205
Crystallex International Corp. zakończył emisję 12,8 min specjal-
nych gwarancji po 2,20 USD/gwarancja w celu zebrania 28,2 min
USD, które przeznaczy na dalsze prace na projekcie złota w Wene-
zueli. Przedsiębiorstwo przedstawiło feasibility study dla projektu
złota Las Cristinas wenezuelskim władzom. Według niego złoże
posiada zasoby pewne i prawdopodobne o wielkości 10,2 min uncji.
MARKET NEWS. Mining Journal. 19 September 2003, No. 8754, p. 228
Indonezyjski producent złota i niklu PT Antam Tbk zebrał 200 min
USD z emisji siedmioletnich obligacji. Dochód zostanie wykorzy-
stany na sfinansowanie rozwoju huty ferroniklu Antam w południo-
wo-wschodniej Sulawesi. Przedsiębiorstwo zamierza zwiększyć
produkcję ferroniklu z 11 do 26 tyś. t/r.
MARKET NEWS. Mining Journal, 19 September 2003, No. 8754, p. 229
Far West Mining Ltd planuje emisję 6,2 min jednostek po 1,30
CAD w celu uzyskania dochodu w wysokości 8 min CAD. Dochód
netto przeznaczony zostanie na dalsze poszukiwania i rozbudowę
projektu miedzi Candelaria w północnym Chile.
Holdings Ltd za 2,1 mld USD i od 24 czerwca jest oficjalnie odpo-
wiedzialna za nowe aktywa.
RESULTS.
Mining Journal. 19 September 2003, No. 8754, p. 229
Anaconda Nickel Ltd zaksięgował zysk netto w wysokości 500
min AUD za pierwsze półrocze tego roku w porównaniu do straty
920 min AUD w 2002 r.
ZYSKI PETER HAMBRO PO ROZSZERZENIU
PETER HAMBRO PROFITS AFTER EXPANSION. Mining Journal, 26
September 2003, No. 8755. p. 248
Producent złota Peter Hambro Mining plc (PHM) osiągnął
w pierwszym półroczu tego roku zysk netto w wysokości 2,7 min
USD w porównaniu do 1,1 min USD w odpowiadającym okresie
roku ubiegłego. Wzrost związany jest z rozwojem kopalni złota
Pokrovskiy, w której ma 97,7 % udziałów. Wartość sprzedaży
wzrosła do 16,7 min USD dzięki produkcji kopalni w rosyjskim
regionie Amur, która wyniosła 47 700 uncji złota (23 tyś. uncji rok
wcześniej).
HIGHER STOCKS DAMPEN SHANGHAI Cu PREMIUMS. Metal Bulle-
tin, 4 September, 2003, No. 8803, p. 8
W Chinach zanotowano spadek poziomu premii za miedź, czego
powodem są spore nadwyżki zapasów miedzi na rynku w Szanghaju.
Pomimo spadku poziomu premii, chińscy handlowcy nie odczuli
dyskomfortu z tego powodu. Według LME premie za większość
importowanej miedzi w Chinach plasują się na poziomie 68-^70
USD/t, natomiast premie za miedź chilijską są o 10 USD wyższe
i według notowań LME wynoszą 80 USD/t.
NIEZMIENNA POZYCJA EUROPEJSKIEJ MIEDZI KATODOWEJ
EUROPEAN COPPER CATHODE PREMIUMS HOŁD STEADY. Metal
Bulletin. 11 September, 2003, No. 8805, p. 4
Od października pozycja cenowa europejskiej miedzi katodowej
(jakość A) pozostaje niezmienna w przedziale od 40 do 45 USD/t.
 Średnie miesięczne ceny metali (wrzesień 2003) Według handlowców ceny producentów powinny wzrosnąć z 38 do
July Averages, Metal Bulletin, 6 October 2003, No.8810, p.40 40 USD/t. Oferta przetargowa rozciąga się obecnie w przedziale
40-45 USD/t.
Styczeń- Wrzesień Wrzesień
2003 2003 ZRÓŻNICOWANE OPINIE DOTYCZĄCE WYSOKOŚCI PREMII
Metal ZA OŁÓW
cena cena cena BREADTH OFLEAD PREMIUMS REFLECTS TRADERS' SPLITOPINIONS
najniższa najwyższa średnia ON PROSPECTS. Metal Bulletin, 15 September, 2003, No. 8806, p. 7
Na LME widoczna jest olbrzymia rozbieżność pomiędzy wysoko-
Miedź Grade A (S/Mg)
ścią europejskich premii za ołów, które wynoszą od 95 do 125 USD/t.
transakcje natychmiastowe 1544,25 1824,25 1789.09
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1562,25 1828,75 1804,85 Według wyników przedstawionych przez International Lead & Zink
Study Group europejska produkcja ołowiu w pierwszych sześciu
Ołów ($/Mg) miesiącach tego roku wyniosła 693 tyś. t, natomiast produkcja za ten
transakcje natychmiastowe 427,50 542,25 520.90 sam okres w 2002 r. wyniosła 771 tyś. t. Porównując dalej, kon-
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 438,75 542,50 522,32
sumpcja ołowiu w pierwszej połowie 2003 r. wyniosła 870 tyś. t,
Cynk (S/Mg) natomiast rok wcześniej było to 869 tyś. t.
transakcje natychmiastowe 740,50 862,50 817,81
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 760,50 877,25 833,44 EMISJA OBLIGACJI PT ANTAM W CELU DOFINANSOWANIA
ROZWOJU FeNi
Nikiel (S/Mg) PT ANTAM ISSUES BONDS TO FUND FeNi EXPANSION. Metal Bulle-
transakcje natychmiastowe 7205,00 10322,50 9965,34 tin, 22 September, 2003, No. 8809, p. 18
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 7185,00 10275,00 9913,41 Analitycy rynku kobaltu przewidują zmiany cen kobaltu pod
cena miesięczna cena miesięczna koniec tego roku. Jednak wysokość kursu kasowego pozostaje nie-
Kobalt (S/lb) najni/sza najwyższa
wr/esicń2()03 wrzesień 2(X)3
zmienna od zeszłego tygodnia. Rosyjski kobalt sprzedawany jest
min. 99,8 % ciągle w przedziale 8,75-^8,00 USD za Ib, podczas gdy 50 t metalu
9,875 11,250
min. 99,3 % 8,650 10,875 o zawartości 99,3 % sprzedawano po 8,5-^-8,6 USD. Natomiast cena
kobaltu o zawartości metalu 99,8 % i gruboziarnistego pudru utrzy-
Złoto ($/oz) muje się na rynku azjatyckim na bardzo wysokim poziomie 1 1,50
poranna 378,85909
popołudniowa 378,94545 USD. Indonezyjski producent żelazoniklu PT Aneka Tambang (An-
tam) zamierza wyemitować obligacje o wartości 200 min USD,
Srebro (doz) w celu pozyskania kapitału na otworzenie nowej kopalni FeNi III.
spot 517.05682 Nowa kopalnia ma podwoić dotychczasową zdolność produkcyjną
firmy z 1 1 na 26 tyś. t/r.

ZAPASY MIEDZI ZAPASY OŁOWIU

65105S- 167411,

626541 ^ 163362

ł
*£ 602025 g 159313
f t:
* 577509 ^ 155263

552993
151214
03/07/15 03/08/13 03/09/11 03/10/13
03/07/15 03/08/13 03/D9/11 03/10/13
Data sesji
Data sesji

ZAPASY CYNKU ZAPASY NIKLU

700534 37099
x

696361 J NVX 31714

£,
v/AA X -^
'o
5
692188

688014

683841
Vv x '§

*
8
26328

20942

15557
03/137/15 03/08/13 03/D9/11 03/10/13 03/D7/15 03/08/13 03/09/11 03/10/13

Data sesji Data sesji

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Analiz Strategicznych CBPM Cuprum Sp. z o.o. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy
we Wrocławiu w składzie:
dr inż. Jan Kudełko
mgr Aneta Barańska
mgr Aleksandra Mońka
mgr Wojciech Korzekwa

41

ZOFIA SZCZUREK
ROZWIĄZANIA DOTYCZĄCE PRZEMYSŁU METALI NIEŻELAZNYCH
ZGŁOSZONE DO OPATENTOWANIA W URZĘDZIE PATENTOWYM RP
w trybie krajowym
(na podstawie Biuletynu Urzędu Patentowego,
pełne opisy tych rozwiązań można zamawiać bezpośrednio w Urzędzie Patentowym RP)
SELECTED SOLUTIONS RELATED TO NON-FERROUS METALS INDUSTRY SUBMITTED
FOR PATENTING TO THE POLISH PATENT OFFICE
Ochrona środowiska
P-348398 Sposób odsiarczania spalin w kotłach energetycznych
z cyrkulacyjnym złożem fluidalnym
Innowacyjne Przedsiębiorstwo Wielobranżowe POLIN
Sp. z o.o., Katowice.
Sposób polega na tym, że sorbent drobny, korzystnie ultradrobny,
wprowadza się do układu recyrkulacji materiału sypkiego, cyrkulu-
jącego w konturze cyrkulacyjnym kotła, najkorzystniej pomiędzy
systemem zaworów półprzepuszczalnych a komorą paleniskową al-
bo do zewnętrznego wymiennika ciepła.
BUP nr 27/02, s. 8.
P-349082 Sposób i urządzenie do utylizacji odpadów będących
poreakcyjnym produktem z instalacji półsuchego od-
siarczania spalin, zwłaszcza w kotłach energetycznych
ENERGOMAR-NORD Spółka z o.o., Warszawa.
Zgodnie z wynalazkiem poreakcyjny produkt odsiarczania spalin
metodą półsuchą, pochodzący z elektrofiltru i/lub filtrów tkanino-
wych miesza się z węglanem wapniowym korzystnie w proporcji
l : l, a otrzymaną mieszaninę poddaje się mechanicznej dezaglome-
racji i aktywacji.
BUP nr 3/03, s. 12.
P-352274 Sposób i urządzenie do odsiarczania gazów spalino-
wych
F.L.SMIDT H & CO A/S, Yalby Copenhagen, DK.
Odsiarczanie spalin przy wytwarzaniu cementu odbywa się za po-
mocą wiązania gazowego dwutlenku siarki w surową mączkę ce-
mentową zawierającą wapń, którą odprowadza się z etapu kalcyno-
wania. Odprowadzoną surową mączkę gasi się i rozdrabnia, nastę-
pnie jako reagent pochłaniający siarkę, kontaktuje sieją z gazami
spalinowymi.
BUP nr 16/03, s. 13.
Powłoki na metalach
P-346519 Topnik do nakładania powłok SnPb na płytki druko-
wane metodą HASL
Instytut Tele- i Radiotechniczny, Warszawa.
Topnik oprócz aktywatora w postaci chlorowodorku aminy i mie-
Mgr inż. Zofia Szczurek — Instytut Metali Nieżelaznych. Gliwice.
42
NEW PATENTS
Rudy Metale R 49 2004 nr l
UKD 669.2/.9(088.8):608.3
szaniny rozpuszczalników, zawiera od 0,1 do 2 % wagowych anty-
utleniacza, którym jest mieszanina oktylobutylodifenyloaminy
i oktylofenylooc-naftyloaminy, 1+5 % wag. chlorowodorku dwuety-
loaminy będącej aktywatorem, 93+99 % wag. mieszaniny rozpusz-
czalników na bazie wody oraz glikolu polietylenowego o masie
cząsteczkowej 400+600, stanowiącej nośnik topnika.
BUP nr 20/02, s. 28.
P-351626 Sposób chromowania galwanicznego wewnętrznych
powierzchni luf broni strzeleckiej
Instytut Mechaniki Precyzyjnej, Warszawa.
Sposób charakteryzuje się tym, że lufy umieszcza się w wannie
lub na zawieszce w pozycji pionowej, zawieszkę podłącza się do
prądu jako katodę, w otworze każdej lufy umieszcza się współosio-
wo elektrody, które podłącza się ponad poziomem elektrolitu jako
anody, a ruch elektrolitu w wannie i w otworach lufowych wymusza
się za pomocą pompy ssąco-tłoczącej.
BUP nr 14/03, s. 25.
P-351627 Sposób chromowania wewnętrznych powierzchni
otworów lufowych broni artyleryjskiej
Instytut Mechaniki Precyzyjnej, Warszawa.
Sposób charakteryzuje się tym, że zarówno do odtłuszczania, od-
rdzewiania i osadzania chromu stosuje się prąd pulsujący o częstot-
liwości 1+600 Hz, przy którym czas impulsu prądowego jest równy
albo większy od czasu przerwy między impulsami prądowymi i z tak
programowaną biegunowością pulsacji, że przy odtłuszczaniu i od-
rdzewianiu po każdych 100 impulsach katodowych następuje 50
impulsów anodowych, natomiast przy osadzaniu chromu po każdych
80 impulsach katodowych następuje 2+4 impulsów anodowych.
BUP nr 14/03, s. 26.
P-351625 Sposób elektrochemicznego przygotowania powierz-
chni pod osadzanie na niej warstw metalowych meto-
dą galwaniczną lub fizyczną
Instytut Mechaniki Precyzyjnej, Warszawa.
Sposób charakteryzuje się tym, że elektrody zasila się prądem pul-
sującym o częstotliwości 50+900 Hz i z tak zaprogramowaną zmien-
ną biegunowością pulsacji, że po n impulsach katodowych następuje
n impulsów anodowych, przy czym czas trwania każdych n impul-
sów ustala się w granicach 1+20 s i równocześnie elektrolit wzbudza
się ultradźwiękami.
BUPnr 14/03,s.26.
P-351835 Sposób wytwarzania kompozytowych warstw powie-
rzchniowych na tytanie i jego stopach
Politechnika Warszawska, Warszawa.
Zgodnie z proponowanym sposobem przedmiot pokrywa się, meto-
dą autokatalityczną bezprądową, powłoką niklu zawierającą do 16 %
fosforu, a następnie poddaje się procesowi azotowania jarzeniowe-
go, względnie wygrzewa się w plazmie argonowej.
BUP nr 15/03, s. 30.
P-352068 Części konstrukcyjne pokryte stopem glinowo-krze-
mowym
SOŁY A Y FLUOR UND DERIYATE GMBH, Hanno-
ver, DE.
Na częściach z aluminium lub stopów aluminium osadza się powło-
kę ze stopu glinowo-krzemowego, przez naniesienie heksafluoro-
krzemianu metalu alkalicznego i ogrzewanie, otrzymując ochronną
warstwę fluoroglinianu potasu.
BUP nr 15/03,s.30.
Metalurgia
P-346447 Sposób produkcji bieli cynkowej
Instytut Metali Nieżelaznych, Gliwice; Huta OŁAWA S.A.
Oława; Bednarek P. Bytom; Przybyła W., Oława; Ostoj-
ski K., Wrocław; Grabowski E., Oława; Śmieszek Z., Gli-
wice; Czernecki J., Gliwice.
Sposób charakteryzuje się tym, że do komory reakcyjnej wprowadza
się gorące pary cynku, mające postać strumienia, którego stosunek
przekroju do powierzchni odparowania cynku w komorze odparo-
wania jest mniejszy od 0,01, a przepływ strumieni par cynku tak się
zaburza, aby po wymieszaniu ich i reakcji temperatura mieszanki
powietrzno-pyłowej nie przekraczała 250 °C.
BUP nr 20/02, s. 20.
P-347792 Stop wstępny cynku i sposób wytwarzania stopu wstę-
pnego cynku
Zakłady Metalurgiczne SILESIA Spółka Akcyjna Grupa
Impexmetal S.A., Katowice; Malinowski C., Kraków;
Małecki S., Zabierzów; Kucz B., Katowice; Lejkowski
J., Katowice; Napiorą T., Katowice; Spyra M., Katowi-
ce; Pawlicha S., Katowice; Koprowski W., Kraków.
Stop zawiera wagowo: do 5 % Ti oraz do 5 % Cu, a pozostałość
stanowi czysty Zn, korzystnie Zn rektyfikowany, przy czym stosu-
nek wagowy Ti/Cu w gotowym stopie wynosi od 0,7 do 1,0. Stop
wytwarza się w piecu indukcyjnym wsadując najpierw do 70 % wag.
czystego cynku, po jego stopieniu do kąpieli wprowadza się metali-
czny Ti w postaci gąbki, następnie dozuje się Cu, korzystnie kato-
dową. Na powierzchnię kąpieli kładzie się pozostałą ilość Zn, rozta-
pia i odlewa stop wstępny do wlewnic.
BUP nr 25/02, s. 24.
P-347810 Sposób otrzymywania stopu wstępnego cynku z tytanem
Zakłady Metalurgiczne S1LESIA Spółka Akcyjna Grupa
Impexmetal S.A., Katowice; Malinowski C., Kraków;
Małecki S., Zabierzów; Lejkowski J., Katowice; Napiorą
T., Katowice; Spyra M., Katowice; Pawlicha S., Kato-
wice; Koprowski W., Kraków.
Zgodnie z wynalazkiem, po stopieniu w piecu indukcyjnym do 70 %
czystego Zn, pod powierzchnię kąpieli metalowej o temperaturze ok.
800 °C wprowadza się metaliczny Ti w postaci gąbki, następnie na
powierzchnię kładzie się pozostałą ilość Zn i topi go, a po obniżeniu
temperatury kąpieli do 700 °C odlewa się stop wstępny do wlewnic.
BUP nr 25/02, s. 24.
P-348010 Sposób formowania rud metalonośnych i ich koncen-
tratów
Politechnika Wrocławska, Wrocław.
Sposób polega na mieszaniu rudy lub jej koncentratów w ilości
70^-95 % wagowych z 5^-30 % wag. lepiszcza w postaci granulowa-
nych lub rozdrobnionych tworzyw sztucznych.
BUP nr 26/02, s. 32.
P-348798 Sposób wytwarzania granulowanego tlenku cynku
oraz układ urządzeń do wytwarzania granulowanego
tlenku cynku
Bolesław Recycling Sp. z o.o., Bukowno; Galicki J.,
Bukowno; Mili B., Siemianowice Śl.; Wolff S., Katowi-
ce; Orlicz J., Tarnowskie Góry; Stasik T., Tarnowskie Gó-
ry; Utracki R., Tarnowskie Góry; Indyka M., Olkusz;
Jasiński J., Katowice; Ochab B., Bukowno; Czekaj J.,
Olkusz; Kosiń Z., Bukowno; Jakubowski J., Sławków.
Tlenek cynku zgodnie z wynalazkiem otrzymuje się w piecu obro-
towym z odwodnionych szlamów po ługowaniu utlenionych kon-
centratów cynkowych i/lub płynu cynkonośnego z procesu wytopu
stali ze złomu stalowego z dodatkami cynkonośnymi w postaci szla-
mu z oczyszczalni wód przemysłowych, szlamów magnezowych
i szlamów gipsowych, po czym granuluje się go.
BUP nr 2/03, s. 22.
P-351875 Sposób wytwarzania złożonego elementu chłodzącego
dla strefy topnienia reaktora hutniczego oraz złożony
element chłodzący wytworzony przy pomocy wspo-
mnianego sposobu
OUTOKUMPU OYJ, Espoo, FI.
Zgodnie z wynalazkiem, element wytwarza się poprzez połączenie
ze sobą części okładzin ceramicznych za pomocą odlewu miedzia-
nego. W tym samym czasie formuje się płytkę miedzianą, umiesz-
czoną z tyłu okładziny, wyposażoną w kanały dla wody chłodzącej.
Opisaną metodą można wytwarzać także złożone elementy chłodzące.
BUP nr 13/03, s. 27.
P-351209 Sposób odmiedziowania stopu Cu-Fe-Pb
Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.
W przedstawionym sposobie, ze stopu Cu-Fe-Pb, pochodzącego
z redukcji żużla zawiesinowego w procesie otrzymywania miedzi,
odlewa się płaskie anody, które wraz z miedzianymi katodami umie-
szcza się w wannie elektrolitycznej, po czym anodowo rozpuszcza
się stop w odpadowym elektrolicie z elektrochemicznej rafinacji
miedzi, w warunkach intensywnego mieszania.
BUP nr 13/03,s.28.
P-352017 Sposób redukowania zawartości metalu nieżelaznego
w żużlu w procesie produkcji metali nieżelaznych wy-
stępującym w zawiesinowym piecu do wytapiania
OUTOKUMPU OYJ, Espoo, FI.
Zawartość metalu nieżelaznego w żużlu, wytwarzanym w procesie
produkcji metali nieżelaznych, występującym w zawiesinowym pie-
cu do wytapiania takiego metalu jak miedź lub nikiel, redukuje się
dodatkiem koksu metalurgicznego o granulacji od l mm do 25 mm.
BUP nr 14/03, s. 25.
P-351863 Sposób wytwarzania zaprawy CuFe
Instytut Metali Nieżelaznych, Gliwice.
Przedstawiony sposób polega na tym, że po załadowaniu do pieca
wsadu, którym jest rozdrobniona miedź, żelazo i ew. topnik, topi się
wsad stopniowo, następnie ciekły metal wytrzymuje się w tempera-
turze 1450-^1500 °C, ewentualnie dodaje się topnik, i uzupełnia
żelazo. Zaprawę odlewa się do wlewnic metalowych lub granuluje
przez odlewanie do wody.
BUP nr 15/03, s. 30.
43
P-352089 Sposób i urządzenie do eksploatacji łukowych i/lub
oporowych pieców do topienia
SMS DEMAG AG, Dusseldorf, DE.
Rozwiązanie według wynalazku polega na tym, że dolną część pieca,
właściwy zbiornik do wytapiania, otacza się na kształt powłoki
umieszczonym w odstępie płaszczem, tworząc z powstałej w ten
sposób przestrzeni pośredniej urządzenie chłodzące zasilane czynni-
kiem chłodzącym.
BUPnrl5/03, s. 45.
P-352369 Pręt z zawartością proszkowego dodatku stopowego
wprowadzany do płynnego metalu
AFFIYAL (S.A.), Solesmes, FR.
Pręt wyposażony jest w metalową osłonę, w której jest umieszczony
dodatek stopowy. Metalowa osłona otoczona jest papierową powłoką
nie wprowadzającą do kąpieli niepożądanych pozostałości, a także
opóźniającą przenikanie ciepła do wnętrza pręta.
BUP nr 17/03, s. 44.
P-352472 Sposób odzyskiwania metalicznego chromu z żużla za-
wierającego tlenek chromu
SMS DEMAG AG, Dusseldorf, DE.
Według przedstawionego rozwiązania, żużel w stanie niezreduko-
wanym załadowuje się do pieca elektrycznego, ponadto ładuje się
zwykły wsad, składający się ze złomu i ewentualnie pyłów resztko-
wych, po czym wprowadza się węgiel i ew. krzem, a podczas stapia-
nia, tlenek chromu znajdujący się w dodawanym żużlu, redukuje się
bezpośrednio za pomocą węgla i krzemu do postaci metalicznego
chromu.
BUPnr 17/03,s.44.
Hydro- i elektrometalurgia
P-349850 Sposób uzyskiwania metali z rudy siarczku miedzi
i rudy siarczku miedzi i żelaza
Beckmann Alexander, Wesel, DE
Sposób dotyczy uzyskiwania metali, z etapami ługowania mikro-
biologicznego i chemicznego, do roztworu metali w którym przed
etapem ługowania, w etapie przemiany, rudy z dodaniem siarki i do-
datków poddaje się przemianie kowelinu, pirytu i siarczków towa-
rzyszących i uzyskuje się miedź oraz inne zawarte metale, metale
szlachetne i ziemie rzadkie.
BUP nr 20/02, s. 28.
P-347041 Sposób wytwarzania cynku czystego na drodze
hydroelektrometalurgicznej oraz układ urządzeń do
wytwarzania cynku elektrolitycznego
Zakłady Górniczo-Hutnicze BOLESŁAW, Bukowno;
fatyga M., Olkusz; Ochab B., Bukowno; Indyka M.,
Olkusz; Szary A., Olkusz; Jasiński J., Katowice: Sten-
cel L., Bolesław; Włoch J., Olkusz; Szotek K., Olkusz;
Trepka A., Olkusz: Mrówka D., Olkusz; Pietraszewski
W., Olkusz; Nowak J., Bukowno
Według przedstawionego rozwiązania, utleniony koncentrat cynko-
wy miesza się z roztworem kwasu siarkowego, po czym wytworzona
pulpę ługuje się, ciągle mieszając gęstwę, do ustalenia pH 2,5-^3,5,
w obecności utleniaczy i siarczanu żelazawego. Następnie za pomo-
cą utlenionego koncentratu cynkowego i roztworu kwasu siarkowe-
go, koryguje się pH pulpy do 3,5-^-4,5, poczym neutralizuje się ją do
pH 4,5^-5,0. Pulpę neutralną o pH do 5,0 wprowadza się do hydro-
cyklonu, gdzie oddziela się piaski a przelew kieruje do odstojnika.
Piaski okresowo poddaje się ługowaniu kwaśnemu, a przereagowa-
ną gęstwę wraz z innymi szlamami ługuje się, otrzymaną pulpę
poddaje się hydroseparacji po której wydzielone piaski zawraca się
do ługowania piasków a szlamy zagęszcza się, zawracając do ługo-
wania podstawowego przelew z zagęszczacza. Wylew natomiast
44
odwadnia się i przerabia pirometalurgicznie a z kolei przelew z od-
stojnika klarującego o pH do 4,5 oczyszcza się w sposób ciągły
pyłem cynkowym i oddziela zawiesinę. Otrzymany roztwór pod-
grzewa się i oczyszcza pyłem cynkowym z dodatkiem siarczanu
miedziowego i zawiesiny Sb?O3 , odfiltrowuje, a z roztworu elektro-
litycznie wydziela się osad cynku. Odcynkowany roztwór częściowo
zawraca się do wanien elektrolitycznych lub kieruje do ługowania
utlenionych koncentratów cynkowych.
BUP nr 22/02, s. 15.
P-350236 Grafitowa katoda do elektrolizy glinu
CARBONESAYOIE, Venissieux, FR
Katoda według wynalazku ma postać pojedynczego bloku o rezysty-
wności nierównomiernej wzdłuż jej osi podłużnej, z tym że w obsza-
rach końcowych katody rezystywnośćjest wyższa niż w jej obszarze
środkowym.
BUP nr 24/02, s.26.
P-350237 Impregnowana katoda grafitowa do elektrolizy glinu
CERBONE SAYOIE, Venissieux, FR
W porach struktury katody według wynalazku znajduje się spieczo-
ny produkt węglowy w temperaturze co najmniej 1600 °C, popra-
wiający odporność na erozję poprzez ochronę zgrafitowanego środ-
ka wiążącego.
BUP nr 26/02, s. 27.
P-349103 Sposób przetwarzania odpadów z metalizowanych fo-
lii poliolefinowych
Grupa ECO-O1L Dolny Śląsk Sp. z o.o., Świebodzice
Proponowany sposób pozwala przerabiać folie pokryte warstwą
metalu, zwłaszcza takiego jak cynk, miedź, aluminium, srebro i zło-
to. Najpierw folie poddaje się działaniu rozpuszczalnika a uzyskany
ekstrakt poddaje się separacji, najlepiej sedymentacji i wirowaniu.
Otrzymany metal ma postać koncentratu.
BUP nr 3/03. s. 13
P-34950 Sposób usuwania palladu z roztworu roboczego w pro-
cesie otrzymywania nadtlenku wodoru metodą antra-
chinonową
Instytut Chemii Przemysłowej, Warszawa; Zakłady
Azotowe PUŁAWY S.A., Puławy
Sposób polega na tym, że utleniony roztwór roboczy przepuszcza się
przez złoże żywicy jonowymiennej o charakterze słabo zasadowego
anionitu w formie wolnej zasady lub słabo kwaśnego kationitu za-
wierającego grupy chelatujące.
BUP nr 5/03, s. 14.
P-351210 Sposób otrzymywania drobnokrystalicznych metali
przejściowych, zwłaszcza żelaza, kobaltu, miedzi, oło-
wiu i niklu oraz ich stopów
Politechnika Szczecińska. Szczecin
Zgodnie z przedstawionym rozwiązaniem, mieszaninę lub stop za-
wierający związki metalu przejściowego oraz związek pierwiastków
strukturotwórczych, takich jak litowiec i/lub berylowiec i/lub boro-
wiec, rozdrabnia się i redukuje, następnie pasywuje i płucze w roz-
tworach ekstrahujących. Mieszaninę związków metalu przejściowe-
go ze związkiem pierwiastków strukturotwórczych otrzymuje się
przez dodanie do związku metalu przejściowego związku pierwia-
stka litowca i/lub berylowca i/lub borowca. Otrzymany materiał
sieka się lub stapia i chłodzi do temp. pokojowej. Inny sposób polega
na rozpuszczeniu soli metalu przejściowego i soli pierwiastka litow-
ca i/lub berylowca i/lub borowca, a z otrzymanego roztworu strąca
się osad, który poddaje się suszeniu i/lub kalcynacji.
BUPnr 13/03, s. 28.
 STANDARDIZATION

Infonnacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieżelaznych.
Nowe Polskie Normy:
— PN-EN 2072:2003 Lotnictwo i kosmonautyka — Aluminium
AL-P1050A-H14 — Blachy i taśmy 0,4 mm < a < 6 mm
zastępuje: PN-EN 2072:2002 (U)
— PN-EN 2093:2003 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop aluminium
AL-P7009-T74 — Odkuwki swobodnie kute 20 mm < a < 150 mm
zastępuje: PN-EN 2093:2002 (U)
— PN-EN 2326:2003 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop aluminium
AL-P6082-T6 — Pręty i kształtowniki wyciskane a lub D < 200 mm
zastępuje: PN-EN 2326:2002 (U)
— PN-EN 2381:2003 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop aluminium
AL-P7009-T7452 — Odkuwki swobodnie kute 40 mm < a < 150 mm
zastępuje: PN-EN 2381:2002 (U)
— PN-EN 2385:2003 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alumi-
nium AL-P7009-T74511 — Pręty i kształtowniki wyciskane
a lub D < 125 mm
zastępuje: PN-EN 2385:2002 (U)
— PN-EN 2072:2630 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alumi-
nium AL-P7009-T74511 — Pręty i kształtowniki wyciskane
a lub D < 125 mm z kontrolowaną obwódką grubokrystaliczną
zastępuje: PN-EN 2630:2002 (U)
— PN-EN 2636:2003 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alumi-
n i u m AL-P6082-T6 — Pręty i kształtowniki wyciskane
a lub D < 200 mm z kontrolowaną obwódką grubokrystaliczną
zastępuje: PN-EN 2636:2002 (U)
— PN-EN 2693:2003 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alumi-
nium AL-P5086-H111 — Blachy i taśmy 0,3 mm < a < 6 mm
zastępuje: PN-EN 2693:2002 (U)
— PN-EN 2695:2003 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alumi-
nium AL-P6081-T6 — Blachy i taśmy 0,3 mm < a < 6 mm
zastępuje: PN-EN 2695:2002 (U)
— PN-EN 3848:2003 Lotnictwo i kosmonautyka — Półwyroby
metalowe — Metody pomiaru odchyłek kształtu
zastępuje: PN-EN 3848:2002 (U)
— PN-EN 4000:2003 Lotnictwo i kosmonautyka — Materiały me-
talowe — Zasady redagowania i prezentacji norm wymiarów
dotyczących półwyrobów metalowych
zastępuje: PN-EN 4000:2002 (U)
Normy europejskie przewidziane do uznania za Polskie Normy:
— EN 576:2003 Aluminium and aluminium alloys — Unalloyed
aluminium ingots for remelting — Specifications Aluminium
i stopy aluminium — Gąski z aluminium niestopowego do prze-
topienia — Specyfikacje
PN sprzeczna: PN-EN 576:1998
Uwagi dotyczące poprawności tłumaczenia tytułów norm euro-
pejskich oraz proponowanego wycofania PN sprzecznych można
nadsyłać do:
Polski Komitet Normalizacyjny, Zespół Hutnictwa i Górnictwa
ul. Dąbrowskiego 22, 40-032 Katowice,
tel/fax: (032) 256 33 73, e_mail: zhgsekr@pkn.pl

ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH

Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia

i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieże-
laznych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.

Podajemy nasz adres:

Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne, 40-019 Katowice,
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77

45
 i••f

DOCTORS' AND ASSISTANT PROFESSORS' THESES

Dr inż. AGNIESZKA FORNALCZYK

Politechnika Śląska, Wydział Inżynierii Materiałowej i Metalurgii, Katedra Metalurgii

Tytuł rozprawy doktorskiej

Analiza możliwości usuwania bizmutu z ciekłych stopów Cu-Bi

na drodze rafinacji próżniowej

Promotor: Dr hab. inż. Leszek Blacha, prof. nadzw. w Poi. Śl., Politechnika Śląska
Recenzenci: Prof. dr hab. inż. Jan Botor, Politechnika Śląska
Ddr hab. inż. Jan Mróz, prof. nadzw. w Poi. Cz., Politechnika Częstochowska

Dnia 30 września 2003 r. Rada Wydziału Inżynierii Materiało-
wej i Metalurgii Politechniki Śląskiej podjęła uchwałę o nadaniu
stopnia doktora nauk technicznych w zakresie metalurgii mgr inż.
Agnieszce Fornalczyk.
Polskie koncentraty miedzi charakteryzuje stosunkowo wysoka
zawartość domieszek metalicznych, stanowiących nie tylko cenne
dodatki, ale także niepożądane domieszki metaliczne będące zanie-
czyszczeniami. Do tych pierwszych zaliczyć możemy srebro, złoto,
nikiel i ren, a do tych drugich arsen, antymon czy też bizmut. Szkod-
liwość tych ostatnich objawia się poprzez znaczne obniżenie prze-
wodnictwa elektrycznego i cieplnego miedzi. Wymienione powyżej
zanieczyszczenia są bardzo trudne do usunięcia w procesie elektro-
rafinacji miedzi, co wynika z faktu, iż ich potencjał elektrochemicz-
ny zbliżony jest do miedzi i w omawianym procesie rafinacji tylko
w niewielkim stopniu przechodzą do szlamu, gromadząc się w roz-
tworze.
Brak możliwości usunięcia arsenu, antymonu i bizmutu z miedzi
na drodze rafinacji elektrolitycznej spowodował konieczność poszu-
kiwania alternatywnej metody rafinacji tego metalu. Jak wykazały
liczne badania prowadzone w latach siedemdziesiątych i osiemdzie-
siątych XX w., otrzymywanie miedzi o wysokiej czystości stało się
możliwe, dzięki zastosowaniu technologii rafinacji próżniowej.
Technologie rafinacji próżniowej oparte są więc najczęściej na zja-
wiskach odparowania składników kąpieli metalicznej o dużej lotno-
ści, jak i wydzieleniu się z kąpieli gazów w niej rozpuszczonych.
Sam proces odparowania jest złożony ze względu na swój hete-
rogeniczny charakter. O jego szybkości decydować mogą tak zjawi-
ska transportu masy w fazie ciekłej i gazowej, jak i sam akt parowa-
nia, przebiegający na powierzchni kąpieli metalicznej. Stwierdzenie,
które z tych zjawisk wpływa najistotniej na całkowitą szybkość
procesu określenia etapu kontrolującego proces, a także określenia
wpływu tych czynników na zmianę jego kontroli.
Ze względu na brak w literaturze pełnej analizy zjawisk zacho-
dzących w procesie odparowania bizmutu z ciekłej miedzi w warun-
kach obniżonego ciśnienia, jako cel pracy przyjęto zbadanie kinetyki
usuwania tego metalu z ciekłych stopów Cu-Bi z określeniem wpły-
wu tlenu zawartego w ciekłej miedzi na ten proces.
W ramach pracy przeprowadzono badania rafinacji próżniowej stopów
miedzi w zakresie ciśnień 2,66*1333 Pa i temperatur 1373*1523 K.
Analizowane stopy zawierały do 2 % mas. bizmutu i do 0,5 % mas.
tlenu. Badania prowadzono przy użyciu agregatu próżniowego
IS5/III firmy Leybold Heraeus. Uzyskane wyniki posłużyły do wy-
znaczenia podstawowego parametru kinetycznego charakteryzują-
cego badany proces, tj. doświadczalnego współczynnika przenikania
masy k. Ponadto wyznaczono wartości współczynników wnikania
masy w fazie ciekłej (3C i stałą szybkości parowania ke. Pozwoliło to
na oszacowanie oporów poszczególnych etapów cząstkowych bada-
nego procesu. Dokonano także analizy termodynamicznej roztwo-
rów trójskładnikowych Cu-Bi-O ze szczególnym uwzględnieniem
składu równowagowego fazy gazowej nad tymi roztworami.
Przeprowadzone badania wykazały, że proces usuwania bizmu-
tu ze stopów Cu-Bi w analizowanym zakresie ciśnień i temperatur
w warunkach obniżonego ciśnienia odbywa się poprzez jego odpa-
rowanie i determinowany jest transportem masy w fazie gazowej.
W całym zakresie temperatur i ciśnień suma oporu wnikania masy
w fazie ciekłej i oporu związanego z samym aktem parowania nie
przekraczała 50 % całkowitego oporu procesu.
Analiza równowagowego składu fazy gazowej nad ciekłymi
stopami Cu-Bi-O wykazała, iż wzrost zawartości tlenu w ciekłym
stopie nie obniża w sposób znaczący prężności cząstkowej bizmutu
oraz nie powoduje wyraźnego zwiększenia prężności cząstkowej
tlenków bizmutu. Oznacza to, że proces usunięcia bizmutu z ciekłej
miedzi może być realizowany jedynie przez odparowanie domieszki
metalicznej a nie na drodze odparowania lotnych tlenków tego me-
talu. Tlen zawarty w miedzi nie powoduje zahamowania procesu
eliminacji bizmutu, czy to przez obniżenie napięcia powierzchnio-
wego ciekłego metalu, czy też przez utworzenie blokującej warste-
wki tlenków bizmutu.

46
Mgr inż. AGNIESZKA KRZYŻAK
Akademia Gorniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych

Tytuł pracy doktorskiej

Wpływ ciśnienia i temperatury na rozkład domieszek Bi i Sb między srebro i żużel

Promotor: Prof. dr hab. inż. Krzysztof Fitzner — Akademia Gorniczo-Hutnicza

Recenzenci: Prof. dr hab. inż. Jan Botor — Politechnika Śląska
Dr hab. inż. Marian Kucharski, prof. AGH — Akademia Gorniczo-Hutnicza

Otrzymane w procesie ełekrorafinacji miedzi szlamy anodowe,
poddawane są w procesie przemysłowym redukcji w piecu Kaldo,
w wyniku której otrzymuje się metal Dorea stanowiący materiał
wyjściowy do produkcji srebra. Po pierwszym etapie redukcji otrzy-
muje się metal (srebro), którego głównymi domieszkami są Bi, Sb,
Pb i Se oraz żużel, którego głównym składnikiem jest SiO2.
Chcąc zbadać reakcje zachodzące między fazą metaliczną a żu-
żlem lub też żużlem a fazą gazową, (które odpowiadają za transfer
składników z jednej fazy do drugiej) należy opisać je możliwie
najprostszym modelem równowagi metal-żużel najbardziej zbliżo-
nym do procesu Kaldo.
Wymaga to zbadania i opisania własności termodynamicznych
układów symulujących taką równowagę (Sb, Bi, Pb)-(Sb2O3, Bi2O3,
PbO). Taki układ jest podstawą prześledzenia reakcji domieszek
w realnym procesie.
Układ składający się sześciu układów podwójnych metalicznych
i sześciu podwójnych tlenkowych można skomplikować tak, iż zbliży
się on do realnego stanu równowagi procesu Kaldo. Aby odzwierciedlić
ten stan równowagi metal-żużel wystarczy rozcieńczyć domieszki:
Sb, Bi, Pb w Ag, a do układu (PbO, Bi2O3, Sb2O3) dodać SiO2.
W pracy wyznaczono:
— aktywność bizmutu w T= 1073 K w układzie podwójnym Ag-Bi
i tym samym sprawdzono zastosowaną metodę elektrochemiczną,
— aktywność antymonu w stopie Ag-Sb, dla składów ;csb = (0,15-K),8)
i w przedziale T= (973-1073)K,
— zbadano i opisano w zakresie xBi o = 0,0-K),5 diagram fazowy
układu podwójnego Bi2O3-Sb2O3,
— w oparciu o otrzymany diagram fazowy układu tlenków wyznaczo-
no aktywność tlenku Bi2O3 w układzie podwójnym Sb2O3-Bi2O3
stosując metodę pomiaru SEM ogniwa ze stałym elektrolitem.
Wyniki powyższych etapów pracy wraz z zastosowanym mode-
lem roztworu regularnego pozwoliły na określenie aktywności do-
mieszek metalicznych (Sb, Bi, Pb) w srebrze i w ciekłym żużlu przy
zadanych warunkach T i p.
L.K.

Mgr inż. DARIUSZ LEŚNIAK

Akademia Gorniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych

Tytuł pracy doktorskiej

Analiza procesu wyciskania metali przez matryce z przedkomorą

Promotor: Dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. AGH — Akademia Gorniczo-Hutnicza

Recenzenci: Prof. dr hab. inż. Wiesław Weroński — Politechnika Lubelska
Dr hab. inż. Jan Richert, prof. AGH — Akademia Gorniczo-Hutnicza

W pracy przeprowadzono analizę procesu wyciskania profili
o zróżnicowanej grubości ścianek przez matryce z przedkomorą.
Podjęto w niej próbę określenia wpływu geometrii przedkomory na
sposób płynięcia metalu, stabilność geometryczną wyrobu oraz wiel-
kość siły w procesie. Przedstawiono wyniki obliczeń numerycznych
opartych na metodzie elementów skończonych oraz badań doświad-
czalnych, które obejmowały próby wyciskania materiałów modelo-
wych i stopu AlMgSi. Ponadto, zaproponowano własny program
komputerowy, wykorzystujący zweryfikowane doświadczalnie kry-
terium optymalizacyjne, który umożliwia dobór geometrii przedko-
mory dla profili o zróżnicowanej grubości ścianek.
Przeprowadzone badania wykazały, że zastosowanie odpowie-
dnio zaprojektowanych przedkomór umożliwia skuteczne kontrolo-
wanie prędkości wypływu metalu z otworu matrycy i w konsekwen-

47
cji uzyskanie wyrobu o wysokiej stabilności wymiarów. Podczas
wyciskania przez matryce z przedkomorą zachodzi zmiana sposobu
płynięcia metalu w porównaniu do wyciskania przez matryce trady-
cyjne. W zależności od wymiarów przedkomory zmienia się kształt
i zasięg zasadniczej strefy martwej wewnątrz pojemnika, co wpływa
na zmiany prędkości metalu dopływającego do przedkomory z po-
jemnika. Stwierdzono zwiększenie równomierności płynięcia meta-
lu w strefie odkształcenia głównego. Zmienia się także wielkość siły
w procesie.
J.L.

Mgr inż. SONIA BOCZKAL

Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych

Tytuł pracy doktorskiej

Mechanizmy zmian struktury w zakresie dużych odkształceń plastycznych,

warunkujące nanokrystaliczne cechy metali i stopów

Promotor: Dr hab. inż. Maria Richert, prof. AGH — Akademia Górniczo-Hutnicza

Recenzenci: Prof. dr hab. inż. Krzysztof J. Kurzydłowski — Politechnika Warszawska
Dr hab. inż. Marek Szczerba, prof. AGH — Akademia Górniczo-Hutnicza

W pracy przedstawiono wyniki badań Al, Cu, AlMg5 i AlCu4Zr,
odkształconych w zakresie odkształceń rzeczywistych (p = 0,4-^59,
metodą Cyklicznego Wyciskania Ściskającego (CWS). Stwierdzo-
no, że wywieranie dużych odkształceń plastycznych, znacznie prze-
kraczających zakres konwencjonalny, prowadzi do rozdrobnienia
struktury, a nawet do utworzenia nanostruktur. Powstawanie struktur
nanometrycznych stwierdzono w Cu i stopach AlMgS oraz AlCu4Zr.
W Cu po odkształceniu do (p = 14 średnia wielkość nanoziarn
wynosiła około 200 nm, w stopie AlMgS — 150 nm, a w stopie
AlCu4Zr około 120 nm. W aluminium stwierdzono największą wiel-
kość ziarn wynoszącą około 600 nm, co uniemożliwia zaliczenie tej
struktury do struktur nanometrycznych. Przeprowadzone obserwa-
cje sugerują, że mechanizm prowadzący do powstawania nanoziarn
jest związany z rozwojem mikropasm o nanometrycznej szerokości
i ich wzajemnym przecinaniem. Poziom własności uzyskany
w nanometrycznej miedzi oraz badanych stopach był porównywalny
z poziomem osiągalnym w metalicznych materiałach nanometrycz-
nych, uzyskanych innymi metodami. Przeprowadzono badania roz-
kładu i udziału kątów dezorientacji w odkształcanych metodą CWS
materiałach. Stwierdzono, że po odkształceniu rzeczywistym około
(p = 14, prawie 50% ziarn posiada duże kąty dezorientacji. Wskazuje
to na znaczny udział nanostruktury w objętości odkształcanego sto-
pu. Uzyskane wyniki sugerują możliwość wytwarzania nanostruktur
metodą CWS, poprzez wywieranie dużych odkształceń plastycz-
nych.
L.K.

48
 CHRONICLE
Dzieje przemysłu dąbrowskiego
Z okazji I Kongresu Zagłębia Dąbrowskiego w dniach 17-f-18.10. br
w Muzeum Miejskim „Sztygarka" w Dąbrowie Górniczej otwarto
w dniu 17.10.2003 roku wystawę pt.: „Dzieje Przemysłu Dąbro-
wskiego". W uroczystości otwarcia wystawy uczestniczył prezydent
miasta Dąbrowy Górniczej — mgr Jerzy Talkowski. Licznie przy-
byłych gości reprezentujących różne Stowarzyszenia i Muzea regio-
nu Zagłębia oraz młodzież szkolną powitała dyrektor Muzeum Miej-
skiego „Sztygarka" — mgr Gabriela Yozsnak-Kowalska.
Po krótkim wystąpieniu prezydenta miasta oraz Dyrektor Muzeum
„Sztygarka", program uroczystości i zwiedzania ekspozycji muzeal-
nej przygotowanej na tę okoliczność przedstawił kustosz muzeum
— mgr Arkadiusz Rybak.
Po zwiedzeniu okolicznościowych wystaw, zaprezentowano go-
ściom trzy wykłady:
l. Przeszłość Zagłębia w świetle źródeł archeologicznych — wygło-
sił mgr J. Pierzak — wojewódzki konserwator ds. archeologicznych
z Katowic.
Dzień Seniora 2003 r.
Komisja Seniorów przy Zarządzie Głównym Stowarzyszenia
Inżynierów i Techników Przemysłu Hutniczego w Katowicach, zor-
ganizowała w dniu 10 grudnia 2003 r. z okazji „Dnia Seniora" spot-
kanie seniorów hutnictwa połączone z zebraniem sprawozdawczym
komisji za 2003 r.
Uczestników spotkania w imieniu ZG SITPH oraz Komisji Seniorów
SITPH powitał przewodniczący komisji inż. K. Kucharski. Spra-
wozdanie z działalności Komisji Seniorów za 2003 r. złożyła sekre-
tarz komisji inż. S. Szczeszek, przedstawiając m.in. stan członków
komisji wynoszący aktualnie 86 osób, realizację spotkań, wycieczek,
odczytów, które miały miejsce w 2003 r. W imieniu naczelnych
władz Stowarzyszenia okolicznościowe życzenia seniorom hutnic-
twa—jubilatom, złożył inż. K. Kucharski. Sześciu Jubilatów Senio-
rów hutnictwa uhonorowanych zostało „Listami Gratulacyjnymi"—
prezesa ZG SITPH oraz wyróżnionych upominkami, nagrodami
książkowymi i serdecznymi gratulacjami. Minutą ciszy uczczono
pamięć zmarłych w tym roku seniorów hutnictwa. Uczestniczący
w spotkaniu dyrektor naczelny Oddziału Huta Florian — mgr inż.
2. Wczesnośredniowieczne Zagłębie Metalurgii srebra i ołowiu —
wygłosił dr D. Rozmus — kustosz Muzeum „Sztygarka" w Dąbro-
wie Górniczej.
3. Uprzemysłowienie Dąbrowy Górniczej w XIX w. — wygłosił mgr
A. Rybak — kustosz Muzeum „Sztygarka" z Dąbrowy Górniczej.
Zaprezentowano ponadto najnowszą publikację, dotyczącą dzie-
jów wydobycia kruszców (rud srebra, ołowiu i cynku) na terenie
Dąbrowy Górniczej.
„Państwowe Górnictwo Galmanu na terenie Dąbrowy Górniczej
w XIX w." autorstwa mgr. A. Rybaka w sposób szczególny uwzględnia
strzemieszycki Ośrodek Górnictwa Galmanu i jego działalność w la-
tach 1820+1893 r.
Według informacji prezydenta miasta Dąbrowy Górniczej są
zamierzenia przyszłościowe utworzenia na terenie dawnej kopalni
PARYŻ (zał. 1878 r.) Skansenu Górniczo-Hutniczego.
J.W.
J. Kmiotek, przekazał w imieniu władz huty, serdeczne życzenia
seniorom hutnictwa, po czym przedstawił aktualne działania huty
w nowej strukturze organizacyjnej obowiązującej od dnia l stycznia
2003 r. w składzie koncernu Polskie Huty Stali S.A.
W spotkaniu seniorów hutnictwa uczestniczyła delegacja Zarzą-
du Komisji Historii i Ochrony Zabytków Hutnictwa przy ZG SITPH
z przewodniczącym komisji — mgr inż. B. Widuchem, która prze-
kazała seniorom hutnictwa i jubilatom serdeczne życzenia z okazji
ich święta.
W spotkaniu seniorów hutnictwa uczestniczył również prezes
Zarządu Koła SITPH p.Hucie Florian inż. M. Skałbania.
Uroczyste spotkanie seniorów hutnictwa zakończyło się trady-
cyjnym opłatkiem.
Na zakończenie spotkania seniorów hutnictwa, przewodniczący
inż. K. Kucharski serdecznie podziękował Dyrekcji Huty Florian za
życzliwość i gościnność umożliwiając polskim hutnikom, seniorom,
świętowanie „Dnia Seniora".
J.W.
 I
t) O

Redakcja

Warunki prenumeraty na 2004 r,

znajdują się na II stronie okład!