You are on page 1of 68

ISSN 0035-9696

Cena 16,00 zł (w tym „O" VAT)

rudy
Nakład do 500 egz.

i m tal
n
R-51
2006

SIGMA-NOT Sp. z o, o.
WARUNKI PRENUMERATY NA 2006 ROK

Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym terminie.
Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.

Zamawiający — po dokonaniu wpłaty — może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego miesiąca.
Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości z posiadanych zapasów magazynowych.

Prenumerata roczna czasopism Wydawnictwa jest możliwa w dwóch wariantach:


prenumerata wersji papierowej,
prenumerata w pakiecie (pakiet zawiera całorocznąprenumeratę wersji papierowej + rocznik czasopisma na jednej płycie CD,
wysyłany po zakończeniu roku wydawniczego).

Prenumeratorzy, podpisujący z Wydawnictwem umów? prenumeraty ciągłej (odnawianej automatycznie co roku), otrzymują 10 %
bonifikaty od cen katalogowych czasopism.

Członkowie stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT-NOT oraz uczniowie szkół technicznych każdego szczebla
mają prawo do zaprenumerowania l egz. wybranego czasopisma po cenie ulgowej — pod warunkiem przesłania do Wydawnictwa
formularza zamówienia lub kserokopii blankietu wpłaty, ostemplowanych pieczęcią koła SNT lub szkoły.

Prenumeratę można zamówić:


faksem: (22) 8 9 1 1 3 74, 840 35 89, 840 59 49
maiłem: kolportaz@sigma-not.pl
poprzez Internet: www.sigma-not.pl
listownie: Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOTSp. z o.o.. ul. Ku Wiśle 7, 00-707 Warszawa
telefonicznie: (22) 840 30 86 lub 840 35 89

Na życzenie klienta wysyłamy blankiety zamówień wraz z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism.

Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez prenumeratora.
Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.

Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w urzędach pocztowych (przekazy pieniężne) lub
bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na konto:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Sp. z o.o.;


ul. Ratuszowa 11,00-950 Warszawa, skr. pocz. 1004
nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy, okres, wersję i cenę
prenumeraty oraz adres zamawiającego.

Dla prenumeratorów pakietu na rok 2006 Wydawnictwo oferuje dodatkowo roczniki archiwalne prenumerowanych czasopism z lat
2004-2005 na płytach CD w cenie 20 pln netto (+ 22 % V AT) za każdy rocznik.

Pojedyncze zeszyty archiwalne dostępne są w wersji papierowej i — od 2004 roku — elektronicznej (cena l egz. netto wg aktualnego
cennika). Na życzenie klienta wystawiamy faktury VAT.

Sprzedaż zeszytów archiwalnych prowadzi:


• Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. (adres j w.)
• Klub Prasy Technicznej Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. Warszawa, ul. Mazowiecka 12, tel.: (22) 827 43 65

W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą lub zmian stawki VAT, Wydawnictwo zastrzega sobie prawo
do wystąpienia o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.

Cena l egzemplarza (netto/brutto) 16 zł / 16 zł


Cena prenumeraty rocznej w wersji papierowej (netto/brutto) 192 zł / 192 zł
Cena prenumeraty rocznej w pakiecie (netto/brutto) 212 zł / 216,40 zł
Prenumerata ulgowa — rabat 50 % od ceny podstawowej
rudy
i metale
SIGMA-NOTsp.zo.0.

nieżelazne
R»51
1
CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW l TECHNIKÓW
2006 PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M l E S I E C Z N l K
SPIS TREŚCI: Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale

Strona
ŁuszczkiewiczA., Chmielewski T.: 2 Technologia chemicznej modyfikacji produktów pośrednich w układach flotacji
siarczkowych rud miedzi
Stalony-DobrzańskiF., Bochniak W.: 11 Wpływ pasm ścinania na teksturę i własności mechaniczne walcowanej miedzi
Palimąka P., PietrzykS.: 26 Badania przewodnictwa elektrycznego elektrolitów fluorkowych. (Przegląd lite-
raturowy)
PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
Pielą K., Pląta P.: 31 Wpływ koncentracji chromu na strukturę i własności mechaniczne płaskowni-
ków ze stopu REN AW-6061
METALURGIA PROSZKÓW
Romański A., Frydrych H.: 35 Analiza procesu spiekania materiałów Co-Fe. Część I. Spiekanie w atmosferze
redukującej
METALE SZLACHETNE
JarominekJ., Bylicki T.: 42 Sto lat produkcji złotych monet w mennicy warszawskiej (1765-^-1868)
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
WochM.: 50 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
Butra J.: 57 Światowy rynek metali nieżelaznych
POLEMIKI
Misiolek W. Z: 63 O zmianach w kształceniu inżynierów
NORMALIZACJA 64

ISSN 0035-9696
Redakcja czasopisma: redaktor naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca redaktora naczelnego: doc. dr inż. Józef
Czernecki, red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Paulo.
Sekretarz Redakcji: mgr Bożena Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221.
Tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77. Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca
Przewodniczącego: prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. zw. dr hab. inż. Andrzej
Jasiński, prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.
Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa, skr.
poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18, 818-98-32, fax: 619-21-87, internet: http://www.signia-not.pl, sekretariat@sigma-not.pl.
Internet: http://www.sigma-not.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl.
Dział Reklamy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12, 00-950 Warszawa, skr. 1004, tel./fax: (0-prefix-22) 827-43-66, 826-80-16, e-mail:
reklama@sigma-not.pl.
Format A4. Objętość 8,5 ark. druk. Druk ukończono w styczniu 2006 r.
Rudy Metale: R51, nr l, s. 1+64, styczeń 2006 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o., Katowice ul. Mikolowska lOOa
ANDRZEJ ŁUSZCZKIEWICZ Rudy Metale R51 2006 nr l
UKD
TOMASZ CHMIELEWSKI 622.765:622'16:622.234.2:622.343(438):553.43(438)

TECHNOLOGIA CHEMICZNEJ MODYFIKACJI


PRODUKTÓW POŚREDNICH
W UKŁADACH FLOTACJI SIARCZKOWYCH RUD MIEDZI

Przedstawiono nowy sposób podwyższania skuteczności flotacji węglanowych rud miedzi ze zlóż LGOM. Sposób ten polega
na selektywnym rozkładzie kwasem siarkowym węglanowych minerałów płonnych w obiegu flotacji siarczkowych rud mie-
dzi. Ten specyficzny proces ługowania wewnątrz układu flotacyjnego, został opracowany dla trudno wzbogacalnych rud
węglanowo-łupkowych. Selektywne ługowanie takich rud za pomocą kwasu siarkowego zapewnia rozkład węglanowej skały
płonnej i prowadzi do osiągania wysokiego stopnia uwolnienia minerałów siarczkowych, które w badanym procesie ługo-
wania nie ulegają reakcjom chemicznym. Wykazano, że po częściowym wyługowaniu węglanów obecnych w nadawie,
a następnie flotacji ługowanego materiału, następuje zarówno wzrost zawartości metali (Cu i Ag) w koncentracie jak
i podwyższenie ich uzysku w stosunku do flotacji standardowej — bez ługowania. Badania mineralogiczne w pełni po-
twierdziły, że w procesie ługowania ma miejsce doskonałe i selektywne uwalnianie minerałów siarczkowych z hydrofilnych
zrostów z płonnymi węglanami. Produktami ługowania kwasem siarkowym jest wytrącający się dwuwodny siarczan wapnia
(gips), rozpuszczalny siarczan magnezu i gazowy ditłenek węgła (CCy. Obecność ditlenku węgla tworzy korzystną atmosfe-
rę nieutleniającą, uniemożliwiającą chemiczny rozkład minerałów siarczkowych w obecności kwasu. Korzystne efekty pro-
cesu chemicznej modyfikacji nadawy potwierdzono w próbach w skali półtechnicznej. Jego zastosowanie, obok wyraźnie
korzystnych efektów technologicznych, stanowić może ponadto rozwiązanie problemu wykorzystania kwasu siarkowego,
który jest coraz trudniej zbywalnym produktem hutnictwa miedziowego.
Słowa kluczowe: flotacja rud miedzi, ługowanie półproduktów flotacji

CHEMICAL MODIFICATION OF BY-PRODUCTS


IN THE FLOTATION CIRCUIT OF COPPER SULFIDE CARBONATE ORES

The efficiency of the flotation process of metal ores depends on the degree ofliberation ofvaluable minerals from gangue
which is accomplished by mechanical comminution during crushing, grinding and milling. In the case ofsome ores ofnon-
ferrous metals with sulfidefines disseminated in the carbonate host gangue minerals, expensive operations of mechanical
grinding can be successfully replaced by chemical leachingprocesses. The leachingprocess with sulphuric acid guarantees
a selective decomposition of carbonate gangue minerals and consequently improves liberation of sulfide particles for fur-
ther flotation. In the paper presented is a beneficial effect of leaching ofsome products ofcopper sulfide ore flotation with
sulfuric acid prior to the final cleaning flotation. This specific leaching-flotation process was developed for difficułt-to-
treat carbonate copper ores. It was shown in the paper that after the digestion of about 50^70 % of total carbonates
contained in the ore, a significant improvement of the finał flotation results, both grade and recovery, was observed. The
beneficial effect ofthe chemical liberation of copper sulfide particles in the course of leaching process was confirmed by
mineralogical examinations. Moreover, leaching process effectively utilizes sulfuric acid, a very cheap and troublesome
product in the metallurgical plants. The resulting leaching products arę hydrated calcium sulfate (gypsum), soluble magne-
sium sulfate and gaseous carbon dioxide. The beneficial effect of leaching was subsequently confirmed during a pilot plant
operation.
Keywords: flotation ofcopper ore, leaching and flotation of by-products

Wstęp kruszcowych, a następnie procesowi wzbogacania flotacyjnego.


Stopień uwolnienia tych minerałów decyduje o skuteczności
W praktyce wzbogacania siarczkowych rud miedzi, dla procesu wzbogacania. Efekt rozdrabniania ma więc bezpośredni
otrzymania koncentratu miedziowego spełniającego wymagania wpływ na wzbogacalność rudy, a zatem i na uzysk metalu przy
hutnictwa, wydobyty materiał poddaje się najpierw operacji roz- żądanym poziomie jego zawartości w koncentracie. Wszystkie
drabniania w celu uwolnienia zawartych w rudzie minerałów zabiegi zmierzające do poprawienia skuteczności procesu flotacji,

Dr hab. inż. Andrzej Łuszczkiewicz — Politechnika Wrocławska. Wydział Geoinżynierii, Górnictwa i Geologii, Zakład Przeróbki Kopalin i Odpadów, Wrocław.
dr inż. Tomasz Chmielewski — Politechnika Wrocławska, Wydział Chemiczny, Zakład Metalurgii Chemicznej, Wrocław.
mają na celu głównie podwyższenie uzysku metalu w koncentra- flotacji odgipsowującej.
cie. Zabiegi te mająjednak swoje granice wynikające z ekonomiki Podstawy procesu chemicznego oczyszczania koncentratów
i fizycznych możliwości stosowanych metod mielenia i flotacji sfalerytowych w krajowym przemyśle cynkowo-ołowiowym
oraz właściwości (wzbogacalności) rud. W związku z bardzo opisali Borkowski i inni [3] oraz Małysa i Sanak-Rydlewska [18],
wysokimi kosztami podziemnego wydobycia rud w LGOM, straty a wdrożoną technologię w ZG TRZEBIONKA Szolomicki [20,
metali w odpadach flotacyjnych sąjednym z istotnych czynników 21]. Technologia w tym zakładzie została w pełni opanowana
decydujących o kosztach produkcji metali z wydobytej rudy. Wraz i okazała się bardzo skuteczna [19]. Jak wykazały wieloletnie
z postępem wykorzystania zasobów złoża należy się liczyć z po- obserwacje składowiska odpadów flotacyjnych w TRZEBIONCE
garszaniem wzbogacalności wydobywanych rud. Wiąże się to zastosowanie ługowania kwasem siarkowym nie wywołuje żad-
głównie z coraz drobniejszą mineralizacją i wynikającą z tego nych ujemnych skutków ekologicznych. Fakt ten wyjaśniają ob-
niemożnością osiągnięcia wymaganego uwolnienia ziarn minera- serwacje Girczysa i Sobik-Szołtysek [6] dotyczące innych skła-
łów siarczkowych przy istniejących układach mielenia rud. dowisk odpadów flotacyjnych z rud Zn-Pb.
Jedną z głównych przyczyn strat miedzi w odpadach ze wzbo- Skałę płonną w rudach miedzi z LGOM w dużej części stano-
gacania rud ze złóż LGOM jest złożona struktura mineralogiczna wi także dolomit, stąd opisane dalej oryginalne rozwiązania, choć
znacznej części wydobywanych rud miedzi wynikająca z osado- mają zupełnie inne cele i dotyczą ługowania produktów pośred-
wego charakteru złoża. Bardzo drobne uziarnienie części siarcz- nich w układach flotacji rud miedzi oraz odznaczają się innym,
kowych minerałów miedzi jest źródłem trudności z ich uwolnie- bardziej złożonym rozwiązaniem procesowym [4, 14], to wykazu-
niem, a zatem i gorszej wzbogacalności fragmentów rudy, w któ- ją pewne podobieństwa do procesu odmagnezowania koncentra-
rych ziarna kruszców występują w formie drobnych, rozproszo- tów sfalerytowych zastosowanych w Trzebionce i Tara Minę.
nych wpryśnięć lub przerostów w nieflotujących (hydrofilnych)
minerałach płonnych. Minerałami tymi są węglany wapnia i ma- Proces modyfikacji chemicznej węglanowych rud miedzi
gnezu oraz krzemiany. Do obniżenia skuteczności procesu flotacji
przyczyniają się także bardzo drobne ziarna płonnych minerałów Proponowana metoda chemicznej modyfikacji polega na po-
ilasto-węglanowych adsorbujące się na powierzchni minerałów dawaniu kwasu siarkowego do zawiesiny nadawy flotacyjnej na
siarczkowych tworząc hydrofilizujące ich powierzchnię pokrycia określonym etapie procesu wzbogacania, w wyniku czego nastę-
mułowe. puje częściowy, chemiczny rozkład płonnych minerałów węgla-
Tym niekorzystnym zjawiskom nie są w stanie zapobiec do- nowych i dokładne uwolnienie zamkniętych w nich minerałów
tychczas prowadzone, różne działania modernizacyjne. Jedynej siarczkowych. Zastosowanie tego procesu w warunkach technologii
drogi zmniejszenia strat metali w odpadach flotacyjnych należy, wzbogacania rud z LGOM nie wymaga istotnych zmian w istnieją-
zdaniem autorów, szukać w zasadniczej zmianie „filozofii" flotacji cych układach flotacyjnych poza tzw. zbocznikowaniem wybrane-
rud miedzi z LGOM, opartej na opracowaniu nowych układów go strumienia zawiesiny flotacyjnej poddawanej modyfikacji.
technologicznych wzbogacania oraz na doprowadzeniu do zmian Materiał wyprowadzany z obiegu flotacji poddawany jest trawie-
właściwości flotacyjnych nadawy na drodze jej chemicznej mody- niu kwasem, po czym jako zmodyfikowany i lepiej wzbogacalny,
fikacji. zawracany jest do tego samego obiegu flotacji. Główne koszty
Celem tego artykułu jest prezentacja nowego sposobu pod- inwestycyjne związane z proponowanym rozwiązaniem wiążą się
wyższania skuteczności flotacji węglanowych rud miedzi polega- z zaprojektowaniem i budową odpowiedniej instalacji do ługowa-
jącego na wprowadzeniu operacji selektywnego ługowania kwa- nia oraz dystrybucji kwasu siarkowego.
sem siarkowym węglanowych minerałów skały płonnej w obie- Proces chemicznej modyfikacji — ługowania półproduktów
gach flotacji rudy. Ten specyficzny proces ługowania wewnątrz przed operacją flotacji — oparty jest na intensywnej reakcji kwasu
układu flotacyjnego, został opracowany dla trudno wzbogacalnych siarkowego (H2SO4) z minerałami węglanowymi wapnia i magne-
węglanowo-łupkowych rud z LGOM. Do chemicznej obróbki zu (CaCO3, MgCO3), które obok detrytycznego kwarcu i minera-
kieruje się półprodukty standardowej przeróbki po czym poddaje łów ilastych, są głównymi składnikami płonnymi tworzącymi
się je ponownej flotacji. Selektywny chemiczny rozkład kwasem trudno wzbogacalne lub nieflotujące zrosty z minerałami kruszco-
siarkowym płonnych minerałów węglanowych gwarantuje sku- wymi albo mogą tworzyć na nich tzw. pokrycia mułowe. Reakcje
teczne i precyzyjne uwalnianie ziarn kruszcowych, stwarzając tym z kwasem powodują wyługowanie składników węglanowych ze
warunki do skuteczniejszego ich wzbogacania. zrostów oraz z pokryć mułowych na kruszcach i opisane są rów-
Operacje hydrometalurgiczne w układach technologicznych naniami
flotacji są stosowane w świecie bardzo rzadko, choć znane były
już w latach 30. ubiegłego wieku, a opisali je Gaudin [5], Glem- CaCO3 + H2SO4 + H2O -» CaSO4 2H2O4 + CO2t
bockii i inni [7] oraz Iwasaki [9]. Technologie te dotyczyły prze-
róbki częściowo utlenionych rud miedzi. Z nadawy po ługowaniu
kwasem siarkowym flotowano uwolnione chemicznie siarczki MgCO3 + H2SO4 -» MgSO4 + CO2t + H2O (2)
z użyciem zbieraczy ksantogenianowych, a roztwór po ługowaniu
kierowano do elektrolizy lub do zawiesiny flotacyjnej dodawano Produktami rozkładu węglanów kwasem siarkowym są: wy-
sproszkowane żelazo w celu cementacji miedzi metalicznej. Wy- trącający się gips krystaliczny (CaSO4-2H2O), rozpuszczalny
trąconą miedź metaliczną wraz z uwolnionymi w ługowaniu w wodzie siarczan magnezu i gazowy ditlenek węgla, początkowo
siarczkami flotowano następnie przy użyciu ksantogenianów nasycający zawiesinę po czym emitowany do atmosfery.
(proces LPF — leaching-precipitation-flotation). Gorman i inni Proces ługowania węglanów kwasem siarkowym zachodzi
[8] opisali technologię ługowania kwasem siarkowym flotacyjne- w temperaturze otoczenia i może być prowadzony w reaktorach
go koncentratu sfalerytowego w celu obniżenia zawartości w nim 0 prostej konstrukcji. Wymagane jest jedynie intensywne miesza-
szkodliwych domieszek magnezu, którego nośnikiem były resztki nie zawiesiny, zapewniające łatwą kontrolę procesu. Korzystnym
dolomitu. Bardziej zawansowane rozwiązania doczyszczania dla ługowania jest drobne uziarnienie fazy stałej podawanej do
koncentratów sfalerytowych zastosowano w dwóch zakładach procesu w formie zawiesiny. Dzięki dużej szybkości reakcji roz-
wzbogacania: TARA MINĘ w rejonie Navan-Meath w Irlandii kładu węglanów, stężenie wolnego kwasu w mieszaninie reakcyj-
oraz w Polsce w Zakładach Górniczych TRZEBIONKA S.A. nej szybko się obniża aż do jego całkowitego zaniku. Ditlenek
w Trzebini. W obu tych zakładach zastosowano ługowanie kon- węgla wydzielający się w reakcjach opisanych równaniami (1)
centratów sfalerytowych kwasem siarkowym w celu rozłożenia 1 (2) wypiera z roztworu tlen i tworzy w zawiesinie beztlenową
resztek dolomitu, który w obu rudach stanowi skałę płonną, a jego atmosferę nieutleniąjącą. Gwarantuje to selektywność procesu
domieszki są nośnikiem szkodliwego w koncentratach cynkowych ługowania w odniesieniu tylko do węglanów. W ługowanej zawie-
magnezu. Po ługowaniu koncentrat sfalerytowy poddawany jest sinie, wolnej od tlenu, nie dochodzi do utlenienia i roztwarzania
O CP oo Cb O
°0 °o 0% °°
o°°°o o
O 00 O O

CaS04- 2H2O CaSO4- 2H2O

Rys. l . Schemat ługowania ziarn stanowiących nieflotujące zrosty siarczkowych minerałów kruszcowych
z płonnymi minerałami węglanowymi wapnia i magnezu
Fig. 1. Schematic diagram of leaching process of carbonate (dolomitic) gangue minerals and liberation of copper sulfldes

siarczków miedzi, a więc i do strat tego metalu w wyniku prze- się w reakcji rozkładu węglanów wapnia i magnezu za pomocą
chodzenia do roztworu. Potwierdzały to analizy roztworów po kwasu siarkowego prowadzi do podwyższenia temperatury zawie-
ługowaniu w skali laboratoryjnej oraz wód poflotacyjnych siny w reaktorach z 10+15 °C do ok. 30 °C. Podwyższenie tempe-
w próbach półtechnicznych dla badanych półproduktów ZWR ratury sprzyja szybkości procesu ługowania oraz ułatwia usuwanie
LUBIN, w których nie stwierdzono wzrostu stężenia jonów Cu2+, nadmiaru gazowego CO2 z mieszaniny reakcyjnej przed jej skie-
Zn2+, Ni2+, Pb2+ ani Co2+. Zatem w wyniku operacji ługowania nie rowaniem do procesu flotacji, w którym wymagane jest napowie-
powinno dochodzić do strat tych metali w wodach obiegowych. trzenie zawiesiny. Efekt energetyczny reakcji rozkładu węglanów
Na rysunku l przedstawiono schematycznie przebieg rozkładu może być bardzo korzystny w przypadku prowadzenia procesu
ziarna, nadawy będącego zrostem siarczkowych minerałów miedzi w skali technicznej w warunkach zimowych.
z węglanowymi minerałami płonnymi. Rysunek ten pokazuje jak Ługowanie zawiesiny flotacyjnej, (np. półproduktów lub
wraz z postępem reakcji ługowania następuje zmiana składu fazy wstępnego, „surowego" koncentratu) kwasem siarkowym prowa-
stałej; uwolnieniu ulegają minerały użyteczne, a więc w efekcie dzi, podobnie jak mechaniczne rozdrabianie, do pomniejszania
poprawiają się właściwości flotacyjne modyfikowanej chemicznie ziarn, ale polegającego na chemicznym, selektywnym rozkładzie
nadawy. minerałów węglanowych bez naruszenia samych minerałów
Selektywność ługowania węglanów z półproduktów flotacji siarczkowych. W procesie chemicznej modyfikacji ma więc miej-
w proponowanej metodzie jest cechą szczególnie korzystnie wy- sce precyzyjne uwalnianie ziarn minerałów siarczkowych. Docho-
różniającą ten proces. Nie dochodzi w nim do ługowania minera- dzi w nim do „chemicznego rozbijania" zrostów minerałów mie-
łów siarczkowych, gdyż kwas siarkowy wprowadzany do obra- dzi z płonnymi minerałami węglanowymi. Efektywność „che-
bianej zawiesiny w ilości stechiometrycznego niedomiaru zostaje micznego rozbijania" drobnoziarnistych zrostów minerałów mie-
całkowicie zużyty w reakcjach (1) i (2). pH zawiesiny po ługowa- dzi z minerałami płonnymi jest nieporównywalnie wyższa niż
niu staje się w krótkim czasie wystarczająco wysokie, by zawiesi- wszelkich procesów mielenia mechanicznego. Procesy mechanicz-
nę tę bez obawy o korozję urządzeń skierować bezpośrednio do ne, dotychczas powszechnie stosowane w obiegach wzbogacania,
maszyn flotacyjnych. Opisywane efekty stwierdzono zarówno dla są ze swej natury wysoko energochłonne i nieselektywne. Energo-
procesu realizowanego w testach laboratoryjnych jak i w skali chłonność procesu chemicznego w porównaniu z mieleniem jest
półtechnicznej dla szeregu produktów z układu technologicznego natomiast co najwyżej znikoma, a selektywność jest nieporówny-
Zakładów Wzbogacania Rud (ZWR) LUBIN i POLKOWICE. walnie wysoka wobec rozdrabniania mechanicznego. Można
Obserwowany efekt cieplny reakcji chemicznego rozkładu oczekiwać, że w wyniku zastosowania proponowanego procesu
węglanów za pomocą kwasu siarkowego jest ujemny (A//r < 0), chemicznej modyfikacji w praktyce przemysłowej prawdopodob-
zatem w procesie wydziela się ciepło reakcji, co jest dodatkową, nie zmniejszy się obciążenie młynów, co może także doprowadzić
korzystną cechą badanego procesu chemicznej modyfikacji. Na do obniżenia kosztów przerobu rudy.
podstawie obliczeń bilansu cieplnego sporządzonego za pomocą Jak wcześniej wspomniano, proces ługowania prowadzony
programu HSC Chemistry Ver.2 (Outokumpu) wynika, że podczas jest w warunkach kontrolowanego, stechiometrycznego niedomia-
reakcji węglanu wapnia z kwasem siarkowym (reakcja 1) wydzie- ru kwasu siarkowego w stosunku do jego maksymalnego zapo-
la się 944,2 kJ (0,262 kWh) ciepła na każdy l kg wprowadzonego trzebowania na całkowity rozkład węglanów (Z^H^SO, ), określa-
do procesu kwasu siarkowego, natomiast podczas reakcji węglanu nego na drodze analitycznej. Zatem, kwas siarkowy wprowadzony
magnezu z kwasem siarkowym (reakcja 2) wydziela się 555,3 kJ do ługowania zawiesiny flotacyjnej zostaje podany w takiej ilości,
(0,150 kWh) ciepła na każdy l kg reagującego kwasu siarkowego. by został całkowicie zużyty w trakcie reakcji z minerałami węgla-
Jak stwierdzono eksperymentalnie (w badaniach laboratoryjnych nowymi i w zawiesinie zawracanej do operacji flotacji nie istnieją
i pilotowych próbach półtechnicznych) ilość ciepła wydzielająca nawet ślady jego obecności. Założono, że ługowanie będzie tak
prowadzone, by rozkładowi uległo nie więcej niż ok. 70-^-80 % nadawy nieługowanej. Do flotacji zawiesin ługowanych i niełu-
węglanów zawartych w modyfikowanym produkcie. Kwas siar- gowanych dozowano niewielkie ilości standardowych, aktualnie
kowy wprowadzony do reaktora, w którym zachodzi proces ługo- stosowanych w ZWR odczynników flotacyjnych. Doświadczenia
wania, zostaje zatem całkowicie zużyty w procesie chemicznym, flotacyjne laboratoryjne prowadzono w maszynce flotacyjnej typu
apH mieszaniny reakcyjnej szybko rośnie wraz z postępem reak- „Mechanobr" produkcji IMN w Gliwicach, wyposażonej w wy-
cji. W prowadzonych dotąd badaniach półtechnicznych wykazano, mienne wirniki i celki. Gęstości zawiesin stosowane w doświad-
że pH zawiesiny po ługowaniu, kierowanej dalej do flotacji czysz- czeniach w większości przypadków korygowano w stosunku do
czącej, przekraczało 4,5-^-5,0 i poziom ten jest wynikiem nasycenia naturalnych w pobranych próbkach kierując się danymi schema-
dwutlenkiem węgla. Intensywne napowietrzenie zawiesiny w ma- tów wodno-mułowych. Zawiesiny badanych produktów bezpo-
szynach flotacyjnych powoduje usunięcie z niej CO2 i dalszy średnio po pobraniu poddawano obróbce według procedury poka-
wzrost pH powyżej 6. Taki poziom pH w maszynach flotacyjnych zanej na rysunku 3. W pierwszej kolejności oznaczano zagęszcze-
potwierdzono w licznych pomiarach ruchowych w próbach pilo- nie części stałych dla każdego produktu oraz pobierano małe
towych dla nadaw pobieranych z ZWR LUBIN i POLKOWICE. próbki uśrednionej zawiesiny do oznaczenia zawartości węgla-
Nie istnieje zatem żadne zagrożenie wzrostem korozyjności za- nów. Oznaczenie to polegało na określeniu metodą miareczkową
wiesin flotacyjnych w stosunku do maszyn flotacyjnych, rurocią- ilości kwasu siarkowego potrzebnej do całkowitego rozkładu
gów i innych elementów wyposażenia infrastruktury technicznej węglanów dla każdej próbki badanych produktów. Wielkość mak-
gospodarki odpadami w wyniku zastosowania procesu modyfikacji. 1
symalnego zużycia kwasu siarkowego (z™" H ! so 4 ) podawana
w gramach czystego H2SO4 na kg suchej masy ługowanego pro-
Wyniki badań duktu, jest parametrem określającym zawartość węglanów w fazie
W latach 1994-^-2002 wykonano szczegółowe badania labora- stałej. Zawartość ta jest różna dla różnych produktów wzbogaca-
toryjne ługowania i flotacji szeregu produktów pośrednich pobie- nia, a także może zmieniać się w określonych granicach dla tego
ranych z układu technologicznego ZWR LUBIN i ZWR POL- samego produktu z powodu zmienności składu wydobywanej
BX
KOWICE. Dla ZWR LUBIN badaniom takim poddano próbki rudy. Analityczne wyznaczenie z° H ! so4 dla każdego ługowane-
koncentratu końcowego, nadawy do operacji I oraz III czyszczenia go, a następnie wzbogacanego produktu jest konieczne dla precy-
koncentratu, a dla ZWR POLKOWICE badano koncentrat koń- zyjnego określenia dawki kwasu siarkowego potrzebnej do proce-
cowy, koncentrat flotacji głównej, odpad operacji I czyszczenia, su ługowania.
nadawę do II czyszczenia oraz odpad II czyszczenia (rys. 2 [11, W badaniach jako czynnik ługujący stosowano stężony, 96 %
16,17]). kwas siarkowy. Do oznaczania ilości kwasu potrzebnego do cał-
Wszystkie laboratoryjne eksperymenty flotacyjne wykonywa- kowitego rozkładu węglanów (pośrednie oznaczanie zawartości
no w dwóch seriach: dla nadawy ługowanej i porównawczo dla węglanów), używano roztworu NaOH oraz wersenianu dwuso-

Materiał z/i do ZWR LUBIN ZWR POLKOWICE


układu mielenia
Nadawa z układu mielenia
J 90%-45um

Koncentrat
końcowy

1
Koncentrat
końcowy

Rys. 2. Uproszczone schematy technologiczne I ciągów ZWR LUBIN i POLKOWICE z zaznaczonymi miejscami
pobierania produktów do badań ługowania i flotacji
w — punkty pobierania próbek, K — koncentrat, Pp — produkt pośredni, MC — młyn cylpebsowy, HC — hydrocyklon
Fig. 2. Simplified flowsheets of LUBIN and POLKOWICE plant flotation circuits with sampling points indicated
>T — sampling points , K — concentrate, Pp — intermediate product, MC — cylpebs mili, HC — hydrocyclone
P = 24 % Cu) uzysk obu metali po ługowaniu wzrasta o ok. 40 %.
Pobieranie próbki z układu Porównując zawartości w koncentracie przy stałym uzysku tych
technologicznego do badań metali wynoszącym 95 % wzrost zawartości Cu w koncentracie
wynosi ok. 5 % (rys. 5). Doświadczenie zbilansowane w tablicy l
ł wykonano jako porównawcze bez ługowania nadawy, natomiast
Uśrednianie zawiesiny eksperyment flotacji, którego wyniki zestawiono w tablicy 2, był
wykonany w identycznych warunkach i dla takiej samej nadawy
ale poddanej ługowaniu kwasem siarkowym [11, 13].
Określanie maksymalnego Na rysunku 6 pokazano podobne wyniki flotacji koncentratu
zużycia H 2 SO 4 końcowego z ZWR POLKOWICE [12]. Wyniki przeprowadzonej
na rozkład węglanów flotacji odgipsowującej ługowanego koncentratu końcowego
z ZWR POLKOWICE, wskazują wyraźnie, że przy wyługowaniu
węglanów w 70 % i przy niewielkim spadku uzysku możliwe jest
Ługowanie w H 2 SO 4 z zastosowaniem
odpowiedniego stopnia wyługowania

5,5 -
Flotacja odgipsowująca

Flotacja czyszcząca

Kl K2 ]K3
K : Pp Odpad

O 20%
Rys. 3. Schemat procedury badawczej ługowania i flotacji • 30%
próbek wybranych produktów A 40%
Fig. 3. Flowsheet of experimental procedurę used O 50%
for commercial flotation products leached with H2SO4
O 70%
A 90%
dowego i CaCl2 do maskowania jonów metali.
Na rysunku 4 pokazano przykładowe wyniki badania kinetyki
procesu ługowania jednego z analizowanych produktów przy
20 40 60 80 100
zastosowaniu różnych stopni rozkładu zawartych w nim minera-
łów węglanowych (Rw = 2(H90 %). Przebieg procesu rozkładu Czas ługowania, min.
węglanów dla wszystkich badanych próbek miał podobny charakter
i po ok. 60 min dozowany kwas ulegał całkowitemu zużyciu.
Utrzymywanie się lekko kwaśnego odczynu po zużyciu kwasu jest
wynikiem obecności CO2 rozpuszczonego w zawiesinie. Rys. 4. Kinetyka ługowania próbki nadawy do operacji flotacji I
W tablicach l i 2 i na rysunku 5 zestawiono wyniki flotacji czyszczącej ZWR LUBINza pomocą H2SO4
próbki koncentratu końcowego z ZWR LUBIN trawionego kwa- dla różnych stopni rozkładu minerałów węglanowych (Rw)
sem siarkowym i nie trawionego. Jak można zauważyć, dzięki Fig. 4.pH— time relationships for leaching of finał commercial
modyfikacji kwasem siarkowym nadawy, przy porównywalnych copper sulfide concentrate with sulfuric acid. Each curve
zawartościach miedzi i srebra w koncentratach (K1+K2, represents a specific degree of carbonates decomposition (R„)

Tablica l
Wyniki flotacji laboratoryjnej standardowego koncentratu końcowego z I ciągu ZWR LUBIN [11]
Table l
Results of laboratory flotation test of unleached finał commercial concentrate from Lubin plant [11]

Wychód Cu Ag Pb Fe
% K,% E,% K, % E, % \,% £,% X, ppm E, %

K-l 19,31 24,69 25,96 1410 27,41 4,25 34,54 10,91 34,35
K-2 18,15 23,27 23,00 1280 23,39 3,88 29,64 9,11 26,96
K-3 13,64 19,07 14,16 933 12,81 2,15 12,34 4,24 9,43
Pp 28,79 15,23 23,88 832 24,12 1,31 15,87 4,06 19,06
Odpady 20,11 11,87 13,00 606 12,27 0,90 7,62 3,11 10,20
Nadawa z bilansu 1 00,00 18,37 100,00 993 100,00 2,38 100,00 6,13 100,00
Nadawa oznaczona 18,35 982 2,62 6,01

A. — metal content, B — metal recovery, K — zawartość metalu, c — uzysk metalu


Tablica 2
Wyniki flotacji laboratoryjnej próbki koncentratu końcowego z I ciągu ZWR LUBIN
jak w tablicy 3, ale po ługowaniu za pomocą H2SO4 [11]
Table 2
Results of laboratory flotation test of finał commercial concentrate as in table 3 leached with H2SO4 [11]

Wychód Cu Ag Pb Fe
% X,% £,% X, % E, % K, % E,% K, ppm E, %

K-l 37,83 25,58 49,05 1422 48,44 3,94 50,90 9,07 50,33
K-2 25,86 23,37 30,64 1398 32,55 3,55 31,35 8,14 30,88
K-3 15,18 19,83 15,26 1048 14,32 2,34 12,13 5,63 12,54
Pp 6,73 9,82 3,35 673 4,08 1,44 3,31 4,93 4,87
Odpady 14,40 2,33 1,70 47 0,61 0,47 2,31 0,66 1,39
Nadawa z bilansu 100,00 19,73 100,00 1111 100,00 2,93 100,00 6,82 100,00
Nadawa oznaczona 19,66 1081 3,02 7,02

—O— Bez ługowania


30- —•—Ługowanie Rw=70%
—O—Ługowanie Rw=90%

16
20 40 60 80 100 20
Uzysk Cu kumulowany w koncentracie Dg,
20 40 60 80 100
Uzysk kumulowany w koncentracie, Is, %
Rys. 5. Krzywe wzbogacania koncentratu ZWR LUBIN
ługowanego (Rw = 70 %) i nie ługowanego (tablice l i 2)
Fig. 5. Grade-recovery curves for copper in flotation tests Rys. 6. Krzywe flotowalności koncentratu końcowego
with unleached and leached finał concentrate from Lubin plant. z ZWR POLKOWICE trawionego
Carbonates decomposition grade, Rw = 70 % i nie trawionego kwasem siarkowym [12]
Fig. 6. Grade-recovery curves for copper in flotation tests with
tym sposobem podniesienie zawartości miedzi w koncentracie unleached and leached finał concentrate from Polkowice plant.
o ok. 7-8 %. Carbonates decomposition grade, Rw = 70 and 90 %
Wyraźnie korzystny wpływ modyfikacji kwasem nadawy do
operacji flotacji potwierdzono analizami mineralogicznymi. Przy-
kład wyników takiej analizy pokazano w tablicy 3. Po ługowaniu
jednej z próbek (koncentratu flotacji głównej z ZWR POLKOWI- Tablica 3
CE), przy zastosowaniu 20, 40, 60 i 80 % wyługowania oraz dla Wyniki analizy mineralogicznej klasy +0,044-0,075 mm
materiału nieługowanego oznaczano objętościową zawartość próbki nielugowanej (R„ = O %) i ługowanej z różnym
uwolnionych ziarn kruszcowych w stosunku do zawartości stopniem rozkładu węglanów (R„ = 20-80 %)
wszystkich ziarn kruszców w preparacie. W klasie ziarnowej
+0,044-0,075 mm stwierdzono następującą zależność zawartości Table 3
wolnych ziarn kruszców od stopnia wyługowania, zaprezentowaną
Results of mineralogicał analysis of+0.044-0.075 mm
w tablicy 3.
fraction of unleached (R„ = O %) and leached at various
Jak widać z tego zestawienia, istotne działanie uwalniające
carbonates decomposition grade (/?„, = 20-80 %)
minerały kruszcowe w wyniku ługowania węglanów kwasem
siarkowym pojawia się dla stopni wyługowania (R„) w zakresie Stopień wyługowania
powyżej 40 %. Podobne tendencje obserwowano w przypadku 0 20 40 60 80
węglanów (Rw), %
innych badanych produktów.
Na rysunkach 7 i 8 pokazano wyniki wzbogacania próbek Zawartość wolnych ziarn
20 25 51 62 75
dwóch z zaznaczonych na schematach na rysunkach l i 2 bada- kruszcowych, %
tracie. W przypadku ługowania nadawy do I czyszczenia ZWR
LUBIN (rys. 7), przy stałej zawartości miedzi w koncentracie (np.
P = 7 %), obserwowany wzrost uzysku miedzi w koncentracie
w stosunku do nadawy nieługowanej wynosi 40 % dla 50 %
wyługowania węglanów lub ok. 60 % dla 70 % wyługowania.
Wpływ stopnia wyługowania węglanów jest znacznie wyraźniej-
szy w przypadku flotacji próbki odpadu z I czyszczenia ZWR
POLKOWICE (rys. 8), gdzie przy stałej zawartości miedzi w kon-
centracie (np. 8 %) uzysk w stosunku do wzbogacania materiału
nieługowanego przyrasta o ok. 40 % przy 50 % wyługowaniu
węglanów lub o ok. 60 % przy 70 % wyługowaniu. Choć wyni-
ków tych, otrzymanych w skali laboratoryjnej w układzie otwar-
tym, nie można bezpośrednio odnieść do warunków przemysło-
wych z obiegami zamkniętymi, wydaje się oczywistym, że po
zastosowaniu opisywanego procesu w skali technologicznej moż-
na liczyć na znaczące podwyższenie skuteczności wzbogacania.
Na podstawie analiz schematów, a także badań ługowania i flotacji
próbek różnych produktów, których punkty pobrania zaznaczono
na schematach na rysunkach l i 2, oba dyskutowane produkty
pośrednie tzn. odpad I czyszczenia w ZWR POLKOWICE oraz
nadawa do I czyszczenia w ZWR LUBIN uznano za najbardziej
odpowiednie do badań technologicznych w ruchu ciągłym
i w perspektywie we wdrożeniu procesu modyfikacji chemicznej
20 40 60 80 100 w technologiach wzbogacania rud w obu zakładach.
Kumulowany uzysk Cu w koncentracie, %
Dla potwierdzenia powyższych wyników wykonano kilka serii
wielozmianowych eksperymentów w skali półprzemysłowej
(pilotowej) w ruchu ciągłym z pełną symulacją układu technolo-
Rys. 7. Wpływ stopnia wyługowania węglanów (R„) na wskaźniki
gicznego I ciągu ZWR LUBIN. Do wykonania tych testów wyko-
wzbogacania (flotacja nadawy do I czyszczenia ZWR LUBIN)
rzystano istniejącą w Zakładzie Doświadczalnym KGHM (obec-
Fig. 7. The effect of carbonates decomposition grade (Rw) nie CIT INOVA, Lubin) instalację pilotową, wyposażoną w pełny
on grade-recovery curves for copper. Flotation tests for unleached zestaw maszyn i urządzeń przeróbczych o wydajności do 1500
and leached feed (feed to l s t cleaning, LUBIN plant) kg/godz. oraz zaprojektowaną i wybudowaną specjalną instalację
do ługowania [15, 16]. Wykonano także szereg eksperymentów

Bez ługowania
w = 50%
Rw = 70%

E 15-
A Bez ługowania
B ługowanie produktu pośredniego
* Wynik średni prób z ługowaniem
• Wynik średni prób bez ługowania
10 -4-
80 85 90 95
20 40 60 80 100
Kumulowany uzysk miedzi w koncentracie, % uzysk miedzi wkoncentracie końcowym ZE, %

Rys. 9. Wyniki eksperymentów pilotowych: A — wyniki prób


Rys. 8. Wpływ stopnia wyługowania węglanów nadawy porównawczych bez ługowania, — próby z ługowaniem
na wskaźniki wzbogacania (flotacja odpadu I czyszczenia nadawy do I flotacji czyszczącej, linia ciągła dolna (1) — krzy-
ZWR POLKOWICE [10] wa regresji dla danych z prób bez ługowania, linia ciągła górna
Fig. 8. The effect of carbonates decomposition grade (Rw) on (2) — krzywa regresji prób z ługowaniem, linia przerywana —
grade — recovery curves for copper. Flotation tests for unleached fragment krzywej wzbogacalności rudy lubińskiej według [22]
and leached feed (tailing of l s t cleaning, POLKOWICE plant) Fig. 9. Results of pilot plant experiments in the form of grade-
recovery diagram: A — comparatiye experiments (without
nych produktów, pobieranych z układu technologicznego ZWR leaching), • —mean value of comparative experiments,
LUBIN i POLKOWICE, związanych z operacjami flotacji I czysz- s* — grade-recovery points for finał concentrates with degree
czących. Wpływ ługowania na wyniki flotacji jest najbardziej of carbonate decomposition, •* — mean value of experiments
widoczny przy porównywaniu pokazanych na tych rysunkach with leaching, dash linę — part of floatability curve of LUBIN
krzywych wzbogacania przy stałej zawartości metalu w koncen- copper ore [22]
w skali przemysłowej w wydzielonej nitce maszyn flotacyjnych 25 T
w ZWR POLKOWICE wykorzystując do ługowania istniejące
tam reaktory do utylizacji kwasu siarkowego [1].
Na rysunku 9 pokazano wyniki jednej z serii eksperymentów
pilotowych wykonanych w skali półprzemysłowej, w której ługo-
waniu poddawano nadawę do I flotacji czyszczącej w układzie
symulującym schemat I ciągu ZWR LUBIN. Na wykres w układzie
współrzędnych uzysk-zawartość miedzi w koncentracie końco- 15-
wym naniesiono wszystkie średnie-zmianowe wyniki z ekspery- u
mentów z ługowaniem (kwadraty) oraz wyniki zmianowe z ekspe-
rymentów porównawczych bez ługowania (trójkąty). Widoczny na 10-
wykresie rozrzut wyników przypisywano przede wszystkim natu- ca
c
ralnej zmienności właściwości rudy kierowanej do układu oraz 5
l
C3

zakłóceniom procesu, wynikającym z konieczności ręcznego -&- próby porównawcze


sterowania procesami zarówno ługowania jak i wzbogacania. Stąd -*- próby z modyfikacją
dla oceny i porównań tych wyników konieczna jest ich analiza 5
statystyczna. Kwas do reaktorów kierowano z założeniem 70 %
stopnia wyługowania węglanów, jednak rzeczywisty stopień wy-
ługowania (zaznaczony przy każdym z punktów na wykresie) 20 40 60 80 100
stwierdzano dopiero po zakończeniu każdej 8-godzinnej zmiany Kumulowany uzysk Cu w koncentracie Le, %
produkcyjnej na podstawie analiz średnich zmianowych próbek
produktów.
Analiza statystyczna punktów doświadczalnych z uwzględnie- Rys. 10. Wyniki eksperymentów przemysłowych flotacji
niem średnich zawartości miedzi w nadawach (dla 8=100%) odpadu z I czyszczenia ZWR POLKOWICE z laboratoryjnym
oraz w czystym minerale (P, = 52 % Cu, e = O %) wykazała, że doflotowaniem produktów [1]
najlepiej przybliżają istniejące zależności zawartości miedzi (y) st
Fig. 10. Results of industrial flotation tests for tailing of l
i uzysku (x) w koncentracie końcowym równania regresji typu cleaning at POLKOWICE concentrator.
Additional laboratory flotation of products was applied [1]

Na rysunku 10 pokazano wyniki eksperymentów przemysło-


Obliczone regresje odznaczają się wysokimi współczynnikami wych flotacji odpadu z I czyszczenia ZWR POLKOWICE,
korelacji i wąskimi 95 % przedziałami ufności, zatem dobrze w których otrzymane produkty z poddawano „doflotowaniu" w skali
odzwierciedlają ilościowo wzrost skuteczności wzbogacania laboratoryjnej dla określenia ich rzeczywistej wzbogacalności [1].
w wyniku ługowania badanego produktu. Parametry statystyczne Wyniki flotacji materiału ługowanego okazują się znacznie ko-
wyznaczonych regresji są następujące: rzystniejsze niż analogiczne pokazane na rysunku 8, gdzie wyko-
nywano badania w skali laboratoryjnej. O ile przy uzysku 40 %
Próby z ługowaniem nadawy (na tyle szacowany jest uzysk w tej operacji w procesie przemy-
Próby bez ługowania
do I czyszczenia słowym) na rysunku 8 przyrost zawartości Cu w wyniku ługowa-
R = 0,943 R = 0,976 nia nadawy wynosił ok. 4 %, to w procesie przemysłowym przy-
a = 8,276 a = 5,980 rost ten wyniósł 8 %. Na podstawie badań symulacyjnych osza-
cowano, że ługowanie odpadu z I czyszczenia w ZWR POLKO-
6 = 0,398 b = 0,470
WICE spowoduje wzrost zawartości Cu w koncentracie końco-
xa= 100,012 XQ= 100,044 wym o 2 % oraz przyrost uzysku również o 2 %. Dane te, obok
innych parametrów procesowych zebranych podczas eksperymen-
Jak można zauważyć, wyniki prób porównawczych grupują tów jako podstawa do założeń techniczno ekonomicznych budowy
się wokół fragmentu krzywej wzbogacalności dla rudy lubińskiej instalacji przemysłowej wskazywały na bardzo korzystne rokowa-
według pracy [22] (linia przerywana). Ponieważ cytowani autorzy nia zastosowania opisywanej technologii w praktyce przemysło-
nie przedstawili analizy statystycznej swej krzywej, pozwalającej wej.
na ocenę jej istotności, nie można jej porównać z przedstawiony-
mi liniami regresji. Wydaje się, że prezentowane na rysunku 9 Podsumowanie
aproksymacje funkcją regresji y = a\x - x0\b należy uznać za do-
brze przybliżające rzeczywiste krzywe wzbogacania badanej rudy W prezentowanych badaniach wykazano, że wprowadzenie
w opisanych eksperymentach. Wyniki prób z ługowanym produk- procesu ługowania za pomocą kwasu siarkowego, nazwanego
tem pośrednim (nadawa do I czyszczenia) grupują się powyżej modyfikacją chemiczną, określonych półproduktów w obiegach
fragmentu krzywej wzbogacalności (linia przerywana) i wokół flotacji w układzie technologicznym zakładów wzbogacania rudy,
wyznaczonej na ich podstawie linii regresji (linia wyższa). Linia jest efektywnym sposobem wyraźnego podniesienia wskaźników
ta przesunięta jest w stosunku do linii opisującej próby bez ługo- wzbogacania miedzi i srebra w końcowych koncentratach flota-
wania — w uzysku o ok. 2 %, a w zawartości miedzi o ok. 4 %, cyjnych. Stwierdzono, że w wyniku ługowania badanych pośred-
przy założeniu odpowiednio zawartości miedzi w koncentracie nich produktów flotacji i koncentratów ich wzbogacalność polep-
równej 20 % i uzysku wynoszącym 90 %. sza się do tego stopnia, że uzyski metali w otrzymywanych kon-
Bilanse srebra w przypadku ługowania półproduktów ZWR centratach wzrastają o 2 do 3 % przy ustalonych zawartościach,
LUBIN w skali pilotowej w stosunku do eksperymentów porów- w porównaniu z materiałem nie ługowanym.
nawczych bez ługowania wykazały również znaczący wzrost Ze względów bezpieczeństwa związanych z koniecznością
uzysku tego metalu w końcowym koncentracie miedziowym o ok. niedopuszczenia do ługowania minerałów siarczkowych oraz
3 %, przy wzroście jego zawartości o ok. 200 g/Mg. Inne dane zagrożenia korozją urządzeń, zalecany jest jako optymalny stopień
procesowe zebrane w trakcie eksperymentów półtechnicznych wyługowania węglanów wynoszący ok. 70 %. Stwierdzono, że
oraz analizy opłacalności wdrożenia procesu modyfikacji che- niewielkie wyługowanie węglanów, np. w stopniu poniżej 30 %,
micznej stały się podstawą projektu budowy instalacji przemysło- nie ma znaczącego wpływu na proces flotacji. Wykazano, że
wej [2]. łączny czas retencji zawiesiny w procesie ługowania (po wprowa-
dzeniu kwasu do zawiesiny) wynosi około 60 minut. Zawiesina po 1976, t. 177, nr 8, pp. 65*69.
ługowaniu powinna być poddana specjalnej operacji zwanej flota- 9. Iwasaki L: Minerał dressing and chemical metallurgy combine to
cją odgipsowującą, z której koncentrat może być zawrócony do process difficult-to-treat ores. Engineering and Mining Journal 1976, vol.
głównego układu flotacji (np. do flotacji I czyszczącej), a odpady 177, No. 5, pp. 108-123.
skierowane do nadawy do flotacji głównej. Możliwe jest także 10. Łuszczkiewicz A.: Chemiczna modyfikacja produktów pośrednich
wyprowadzenie z obiegu odpadu z flotacji odgipsowującej, jako w układach technologicznych flotacji rud miedzi. Mat. Sympozjum „Moż-
odpadu końcowego. liwości poprawy jakości koncentratu miedziowego w procesie przeróbki
rud miedzi w KGHM Polska Miedź S.A.", Fundacja Nauka i Tradycje
Eksperymenty półtechniczne dla rudy lubińskiej i układu
Górnicze, AGH, KGHM Polska Miedź S.A., Kraków 2002, s. 29-42.
technologicznego symulującego schemat ZWR LUBIN wykazały,
11. Łuszczkiewicz A., Chmielewski T.: Wstępne próby ługowania kwa-
że w wyniku modyfikacji wytypowanego półproduktu z układu
sem siarkowym i flotacji koncentratu miedziowego z ZWR/ZG LUBIN.
flotacji, prawdopodobnie będzie możliwe podwyższenie zawarto- Archiwum Zakładu Przeróbki Kopalin i Odpadów Instytutu Górnictwa
ści Cu w końcowym koncentracie miedziowym o 3-4 % przy Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, listopad 1994.
równoczesnym podniesieniu uzysku miedzi w tym koncentracie 12. Łuszczkiewicz A., Chmielewski T.: Wstępne wyniki ługowania i flotacji
o ok. 2 %. Otrzymane rezultaty eksperymentów wskazują, że koncentratu końcowego ZWR O/ZG POLKOWICE-S1EROSZOWICE.
w koncentratach końcowych, uzyskanych po ługowaniu produk- Archiwum Zakładu Przeróbki Kopalin i Odpadów Instytutu Górnictwa
tów pośrednich, wzrośnie także zawartość srebra o ok. 200 g/Mg Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, marzec 1998.
przy wzroście jego uzysku w tym koncentracie o ok. 3 %. Liczby 13. Łuszczkiewicz A., Chmielewski T.: Acid treatment of copper sul-
te wskazują, że zastosowanie opisywanej metody chemicznej fide concentrate in fhe flotation circuit. Materiały V Międzynarod. Konf.
modyfikacji w warunkach całego ZWR LUBIN może doprowa- Przeróbki Rud Metali Nieżelaznych ICNOP '99, Szklarska Poręba,
25-27.10.1999, KGHM Polska Miedź S.A., Wyd. CBPM Cuprum, IMN,
dzić do zmniejszenia strat miedzi i srebra w odpadach o ok.
s. 59-66.
20-30 % w stosunku do obecnych strat metali w odpadach flota-
14. Łuszczkiewicz A., Chmielewski T., Adamski Z: Opracowanie me-
cyjnych z tego zakładu. Wybór nadawy do I czyszczenia w ZWR
tody otrzymywania koncentratu miedziowego o obniżonej zawartości
LUBIN jako przedmiotu chemicznej modyfikacji podyktowany
ołowiu i podwyższonej zawartości miedzi. Sprawozdanie z badań: Praca
był faktem bardzo złej wzbogacalności przy dużych wychodach, nr 2, 1995 Z.P.P. Aurum, Wrocław 1995.
powodującej znaczne obciążenia obiegów flotacyjnych.
15. Łuszczkiewicz A., Chmielewski T., Adamski Z., Stec R., Kowalska
Eksperymenty półtechniczne wykonane w skali przemysłowej M., Marszałkowska E.: Badania laboratoryjne i kompleksowe testy pół-
w ZWR POLKOWICE wykazały, że ługowanie odpadu I czysz- techniczne wzbogacania rudy przerabianej na I-II ciągu technologicznym
czenia, uważanego podobnie jak w ZWR LUBIN za jeden z naj- ZWR O/ZG LUBIN z zastosowaniem ługowania kwasem siarkowym
trudniej wzbogacalnych półproduktów krążących w układzie, wybranych produktów w węźle oczyszczania koncentratów. Sprawozdanie
powoduje bardzo wyraźną poprawę jego wzbogacalności. Na nr 5/DW/98, Zakład Doświadczalny Sp. z o.o., Lubin 1998.
podstawie analiz symulacyjnych oszacowano, że w wyniku mody- 16. Łuszczkiewicz A., Chmielewski T., Stec R., Kowalska M., Marszał-
fikacji chemicznej tego produktu spodziewany jest przyrost uzy- kowska E., Ostropolski L.: Badania półtechniczne procesu hydrometalur-
sku miedzi w koncentratach końcowych zakładu rzędu 2 %. giczno-flotacyjnej modyfikacji koncentratów miedziowych z ZWR O/ZG
LUBIN i opracowanie wstępnych założeń do projektu instalacji przemy-
Parametry procesowe zebrane podczas opisanych eksperymen-
słowej. Sprawozdanie nr 9/DW/96, Zakład Doświadczalny Sp. z o.o.
tów wykorzystane do analiz techniczno-ekonomicznych budowy Lubin 1996.
instalacji przemysłowej wskazywały na bardzo korzystne rokowa-
17. Łuszczkiewicz A., Chmielewski T., Stec R., Marszałkowska E.,
nia zastosowania opisywanej technologii w praktyce przemysłowej. Henc T., Kowalska M., Gąbka A., Strózik L.: Badania laboratoryjne che-
miczno-flotacyjnej modyfikacji wybranych produktów wzbogacania
Literatura w ZWR POLKOWICE. Raport nr 1-1 l/S-88/2000, Instytut Górnictwa,
Politechnika Wrocławska, październik 2000.
1. Bas W., Chmielewski T., Konieczny A., Kowalska M., Łuszczkiewicz 18. Mafysa E., Sanak-Rydlewska S.: Możliwość obniżenia zawartości
A., Ziomek M.: Półtechniczne próby ługowania produktów pośrednich magnezu w koncentratach blendy cynkowej. Materiały XXV Krakowskiej
w układzie technologicznym flotacji węglanowych rud miedzi. Referat Konferencji Nauk.-Techn. Przeróbki Kopalin, Szczawnica, 8-10.09.1993,
wygłoszony na Między. Konf. Przeróbki Rud Metali Nieżelaznych ICNOP Sympozja i Konferencje 1993, nr 8, Wydaw. Centrum Podst. Probl. Gosp.
'04, Ustronie Śląskie 2004. Sur. Miner, i Energią, s. 143-149.
2. BIPROMET S.A., Studium opłacalności budowy instalacji przemy- 19. RajczykM.: Chemiczna modyfikacja koncentratów metali nieżela-
słowej modyfikacji procesu flotacji koncentratu miedzi w ZWR LUBIN. znych jako metoda wzrostu efektywności ich wykorzystania. Rudy Metale
Projekt Nr 26-48-02B, BIPROMET S. A., grudzień 1999. 2000,1.45, nr 2, s. 89-91.
3. Borkowski J., Mafysa E., Pasik J., Pilch W., Sanak-Rydlewska S.: 20. Szotomicki Z.: Obróbka chemiczna koncentratu cynku. Materiały I
Badania nad oczyszczaniem koncentratów blendy cynkowej z ZGH BOLE- Międzynarodowej Konferencji Przeróbki Kopalin, Zakopane 14-17 listo-
SŁAW. Gospodarka Surowcami Mineralnymi 1992, t. 8, z. 2, s. 253-257. pada 1995, Sympozja i Konferencje nr 19, s. 265-280, Wydaw. Centrum
4. Chmielewski T. i in.: Sposób podwyższania jakości siarczkowego Podst. Probl. Gosp. Sur. Miner, i Energią,.
koncentratu miedziowego. Patent RP nr P 307 829, 1995. 21. Szolomicki Z.: Wybrane aspekty technologii odmagnezowania
5. Gaudin A. M.: Flotation. Second Edition, McGraw-Hill Book Com- koncentratów cynkowych kwasem siarkowym dla koncentratu pochodzą-
pany, Inc. N.York, Toronto, London 1957. Tłumaczenie polskie: Flotacja. cego z ZG TRZEBIONKA. Materiały III Międzynarodowej Konferencji
Wydaw. Śląsk, Katowice 1963. Przeróbki Rud Metali Nieżelaznych ICNOP '96, Zakopane, 3-5.06.1996,
6. Girczys J. K., Sobik-Szoltysek J.: Problemy wykorzystania osadni- KGHM Polska Miedź S.A., Wydaw. CBPM Cuprum, IMN, 1996, s. 127-134.
ków poflotacyjnych rud Zn-Pb rejonu bytomskiego. Rudy Metale 1997, 22. Wieniewski A., Sobierajski S.: Stan aktualny oraz dalsze zamierze-
t. 42, nr 7, s. 297-302. nia w zakresie flotacji rudy miedzi w zakładach wzbogacania KGHM
7. Glembockii W. A., Klassen W. l, Plaksin I. N.: Flotation. (I. N. Polska Miedź S.A. W: Nowoczesne techniki i technologie w zakładach
Plaksin, Ed.), Gosgortekhizdat, Moskva 1961, pp. 487-491. In Russian wzbogacania KGHM Polska Miedź S.A. Mat. Konf, Lubiatów, 25.10.1996,
(nieM6ouKHH B.A., KjiacceH B.H., UnaKCHH H.H., OjiOTauiiH. Locrop- s. 51-68.
rexH3.aaT, MocKea 1961).
8. Gorman J. E., Pagel R. F., Nenniger E. H.: Preleaching zinc con- Autorzy dziękują Panu Husinowi Ahmed za opracowanie sta-
centrates at AMAX's Sauget refinery. Engineering and Mining Journal tystyczne wyników eksperymentów pilotowych.

10
FELIKS STALONY-DOBRZANSKI Rudy Metale R51 2006 nr l
UKD 620.18:620.176:669.36:669-122:539.37
WŁODZIMIERZ BOCHNIAK

WPŁYW PASM ŚCINANIA NA TEKSTURĘ


l WŁASNOŚCI MECHANICZNE WALCOWANEJ MIEDZI

Wykazano związek pomiędzy zjawiskami strukturalnymi a teksturą i własnościami mechanicznymi miedzi poddanej jedno-
kierunkowemu i krzyżowemu walcowaniu oraz próbie rozciągania. W szczególności, ujawniono dominującą rolę mechani-
zmu zlokalizowanego plastycznego płynięcia w pasmach ścinania po zmianie drogi odkształcenia wywołanej rozciąganiem
próbek w kierunku prostopadłym do kierunku walcowania. Znalazło ono również odzwierciedlenie w obrazach tekstury
odkształcanej miedzi oraz dwukrotnie wyższej wartości współczynnika Lankforda w porównaniu z wartością określoną z
próbek poddanych rozciąganiu w kierunku zgodnym z kierunkiem walcowania.
Słowa kluczowe: miedź, pasma ścinania, mechanizm odkształcenia, własności mechaniczne, współczynnik Lankforda

AŃ EFFECT OF THE SHEAR BANDS ON THE TEXTURE


AND MECHANICAL PROPERTIES OF THE ROLLED COPPER

Rełationship between structural phenomena, texture and mechanical properties of copper subjected to non-reversing roll-
ing, alternate longitudinal and cross rolling and to a tensile test, has been proved. In particular, the dominant role of a
mechanism of localized plastic flow in the shear bands after the change of a strain path caused by tension applied perpen-
dicularly to the rolling direction has been revealed. This phenomenon has also been reflected in the images ofa texture of
copper under deformation and in twice higher value of a Lankfords coefficient compared to that determined for the sam-
ples subjected to the tensile test in the direction consistent with the rolling direction.
Keywords: copper, shear bands, deformation mechanism, texture, mechanical properties, Lankfords coefficient

Wprowadzenie zowanego plastycznego płynięcia w pasmach ścinania. Z natury


rzeczy, podczas próby rozciągania następuje wzrost własności
Współczynnik Lankforda, bazujący na mechanicznych para- mechanicznych metalu, przy czym jest on silnie pogłębiony zmia-
metrach metalu, powszechnie uznawany jest za istotny wskaźnik ną drogi odkształcenia jeżeli uprzednio metal odkształcano innym
jego predyspozycji do głębokiego tłoczenia. Ze strukturalnego sposobem (np. walcowaniem) bądź w innym kierunku. Należy
punktu widzenia, korzystny, wysoki współczynnik Lankforda, podkreślić, że taki bezpośredni związek pomiędzy ewolucją struk-
tury a własnościami mechanicznymi metalu, w tym współczynni-
wynika z dominacji mechanizmu jednorodnego plastycznego
kiem Lankforda, zazwyczaj nie jest analizowany a wartość oma-
płynięcia metalu w próbie rozciągania służącej do jego określenia.
wianych parametrów kojarzona jest z teksturą istniejącą w metalu
Niski współczynnik Lankforda należy wiązać ze znaczącym przed próbą rozciągania. W szczególności podaje się [l, 2], że
udziałem zlokalizowanego plastycznego odkształcenia metalu obecność składowych tekstury sześciennej {100} <001> obniża
w transziarnowych pasmach ścinania specyficznie usytuowanych współczynnik Lankforda, podczas gdy udział tekstury opisywanej
w rozciąganej próbce. jako {l11}// ND podwyższa jego wartość, przy czym składowe
Z kolei, pozycja pasm ścinania jest wyłączną pochodną sposo- tekstury {l 11}// ND uczestniczą w tzw. teksturze ścinania, po-
bu odkształcania i dla procesu walcowania przyjmuje w płasz- wstającej podczas odkształcenia metalu w warunkach czystego
czyźnie bocznej położenie odchylone o ok. 35° od kierunku wal- ścinania [3].
cowania, o blisko 45° od kierunku rozciągania, czy 60-^70° od Niestety, zarówno prezentowane dane doświadczalne dotyczą-
kierunku wyciskania. ce rozwoju tekstury w metalu [1], jak i teoretyczna analiza możli-
Metal w stanie wyżarzonym (zrekrystalizowanym), zazwyczaj wości wygenerowania zjawiska czystego [2] (prostego [4]) ścina-
posiada dobre własności plastyczne a zjawisko zlokalizowanego nia nie są przekonywające. W szczególności, ta ostatnia forma
plastycznego płynięcia poprzedzające tworzenie „szyjki", ma odkształcenia metalu o jednorodnym charakterze jest możliwa
miejsce dopiero na zaawansowanym etapie rozciągania. Odmien- wyłącznie w przypadku pełnego zbliźniaczenia bądź w sytuacji
na sytuacja dotyczy wstępnie odkształconego metalu o wyraźnie zajścia pełnej przemiany martenzytycznej. Także tekstura ścinania
ukształtowanej substrukturze (konfiguracji dyslokacji). Odkształ- <111> // ND, nie zawsze jest silnie zamanifestowana w metalu
cenie takiego metalu, szczególnie w warunkach zmienionego o wysokiej wartości współczynnika Lankforda. Przeciwnie, często
schematu obciążenia (zmiany drogi odkształcenia), prowadzi do dominują wówczas typowe składowe tekstury walcowniczej
gwałtownej destabilizacji substruktury i w konsekwencji zlokali- <110> i <311> oraz tekstury sześciennej {100} <001>[1],

Dr inż. Feliks Stalony-Dobrzański. dr hab. inż. Włodzimierz Bochniak, prof. nzw. — Akademia Górniczo-Hutnicza, Katedra Struktury i Mechaniki Ciała Stałego. Kraków.

11
Oczywiście zjawisko prostego ścinania ma miejsce podczas średnio przed rozpoczęciem każdego z etapów. Badania rentge-
plastycznego odkształcania metali chociaż nie na sposób jedno- nowskie wykonywano w płaszczyźnie walcowania na odkrytej
rodny (szeroki zbiór indywidualnych, kolejnych aktów prostego drogą szlifowania, środkowej warstwie próbek. Używano filtro-
ścinania) lecz o niejednorodnym charakterze przebiegu (w pa- wanego promieniowania K& Co.
smach ścinania). Z kolei, badania doświadczalne przeprowadzone Standardową jakościową i ilościową analizę tekstury (po po-
na miedzi [5] i jej stopach [6] obejmujące krzyżowe walcowanie miarze w sieci 5° x 5°, symetryzacji wyników pomiarowych,
(zmianę drogi odkształcenia) oraz obserwacje strukturalne i pre- obliczeniu FRO) przeprowadzono z wykorzystaniem firmowego
cyzyjne pomiary tekstury, pozwalają na stwierdzenie, że to pasma programu Labotex 2 [7]. Figury biegunowe {111} wyznaczone
ścinania „wycinają" bloki materiału ulegające wzajemnym prze- z wyników precyzyjnych, niesymetryzowanych wyników badań
mieszczeniom a tym samym decydują o typie tworzonej tekstury. rentgenowskich z wykorzystaniem sieci pomiarowej 1° x 1° [8, 9]
Należy również zastrzec, że ogólnie rzecz biorąc już samo sformu- oraz odpowiadające poszczególnym etapom walcowania obrazy
łowanie „typ tekstury" odnosi się do pojęcia względnego, ponie- mikroskopowe, zaprezentowano w odniesieniu do pierwotnego
waż obraz tekstury o danym typie zazwyczaj powstaje jako wynik układu próbek określonych kierunkami KW/KP/KN (KN -
standardowej, matematycznej obróbki i symetryzowania, w rze- kierunek normalny). Oznaczenia zastosowane w prezentacji wyni-
czywistości niesymetrycznego i w każdym przypadku indywi- ków składają się z dwóch cyfr, z których pierwsza wskazuje na
dualnego obrazu strukturalnego. sposób walcowania (/ -- walcowanie jednokierunkowe, 2 -
Zasadniczym celem niniejszej pracy jest określenie wpływu walcowanie ze zmianą drogi odkształcenia-krzyżowe) a druga
pasm ścinania na teksturę i własności mechaniczne miedzi, w tym wyznacza kierunek rozciągania (l — kierunek zgodny z KW, 2 —
wartość współczynnika Lankforda, po zmianie drogi odkształcenia kierunek zgodny z KP). Informacja o etapie walcowania zawarta
wskutek krzyżowego walcowania. W poszukiwaniu możliwego jest w oznaczeniu literowym (O — stan wyjściowy, A — zgniot
powiązania współczynnika Lankforda ze zmianami strukturalny- 0,8, B — zgniot 1,0 i C — zgniot 1,5). W przypadku prezentacji
mi, jakie zachodzą w metalu w trakcie próby rozciągania stano- obrazów strukturalnych dodatkowo wskazano płaszczyznę obserwacji
wiącej podstawę jego określenia, przeprowadzono również analizę (płaszczyzna walcowania —p, boczna — b oraz czołowa —c).
tego problemu. Próby rozciągania walcowanych próbek płaskich o wymiarach
1.8 x 12 mm z główkami, wyciętych równolegle i prostopadle do
Metodyka badań 3 1
kierunków walcowania, przeprowadzono z prędkością 2,7 x l O" s"
aż do ich rozerwania. Posłużyły one do wyznaczenia parametrów
Miedź w postaci kształtowników poddano odkształceniu mechanicznych, a przede wszystkim do rejestracji zmiany geome-
w temperaturze otoczenia dwoma sposobami: jednokierunkowemu trii próbek w zakresie równomiernego rozciągania i określenia
walcowaniu oraz walcowaniu z ortogonalnymi zmianami kierunku współczynnika Lankforda. Także i te próbki objęto badaniami
odkształcania po nadaniu zgniotów równych 0,8 w pierwszym teksturowymi, i to zarówno z zakresu równomiernego rozciągania
etapie, 1,0 w drugim oraz 1,5 w trzecim, czyli ostatnim etapie jak i z szyjki.
walcowania. Początkowa grubość płaskowników została dobrana
w ten sposób, aby po każdym zakończonym etapie walcowania,
część próbek uzyskiwała grubość l ,70 mm. Wyniki i ich analiza
Obserwacje strukturalne (topologiczne), wykonano na prób-
kach po każdym etapie walcowania (rys.l), w szczególności na Miedź walcowana jednokierunkowo, podobnie jak i walcowa-
ich powierzchniach czołowych (prostopadłych do kierunku KW) na krzyżowo (ze zmianą drogi odkształcenia), zmienia swoje
i bocznych (prostopadłych do KP), szlifując je i polerując bezpo- własności mechaniczne w funkcji zgniotu. Granica plastyczności
ROI oraz wytrzymałość na rozciąganie Rm i to określone zarówno
prostopadle jak i równolegle do kierunku walcowania, wzrastają
KN (rys. 2a). Równocześnie, pomimo rozrzutu, można przyjąć, że
dość niskie własności plastyczne walcowanej miedzi reprezento-
wane przez wydłużenie równomierne Ar oraz wydłużenie całkowi-
te Ac (rys. 2b) utrzymują się na zbliżonym poziomie. Niewielkie
wydłużenie równomierne w porównaniu z wydłużeniem całkowi-
tym, świadczy o szybkim zapoczątkowaniu w rozciąganej próbce
makrolokalizacji i rozwoju szyjki zakończonego zerwaniem. Takie
KW
zachowanie uwarunkowane jest strukturą ukształtowaną w miedzi,
a zdominowaną przez pasma ścinania (rys. 3).
Interesujący wynik przynoszą pomiary geometrii rozciąganych
próbek, a przede wszystkim wartości wyznaczonego na ich pod-
stawie współczynnika Lankforda. Na rysunku 2c, zaprezentowano
Rys. l. Układ próbki w kolejnych gniotach KW — kierunek
walcowania, KP -— kierunek poprzeczny, KN — kierunek nor- zbiorczą relację przebiegu współczynnika Lankforda w zależności
malny od zgniotu nadanego miedzi drogą jednokierunkowego oraz krzy-
żowego walcowania. Wynika z niej bardzo istotny fakt, że wartość
s = 0,8 KW = KWl = KP 2 = KW 3 współczynnika Lankforda niezwykle silnie zależy od kierunku
e =1,0 KP= K P 1 = K W 2 = KP3 testowania (próby rozciągania) w relacji do kierunku walcowania
E=l,2 KW = K W 1 = K P 2 = KW3
miedzi. Współczynnik Lankforda określony z próby rozciągania
próbek pobranych z tego samego arkusza przewal cowanej blachy
l, 2, 3 kolejne gnioty, KN = KN1 = KN2 = KN 3
jest blisko dwukrotnie wyższy w przypadku prostopadłego usytu-
owania kierunku rozciągania w stosunku do kierunku walcowania
Fig. 1. Position of a ample in the successive drafts; KW— rolling niż w sytuacji zgodności tych dwóch kierunków. W porównaniu
direction, KP — transverse direction, KN — normal direction z tą sytuacją, wpływ sposobu walcowania na wartość współczyn-
e = 0.8 KW = KWl = KP 2 = KW 3 nika Lankforda jest praktycznie rzecz biorąc nieistotny, chociaż
można zaobserwować wyraźny wzrost współczynnika Lankforda
E=1.0 KP= K P 1 = K W 2 = KP3
wynikły z kolejnych etapów walcowania. Pozostaje pytanie o po-
E =1.2 KW = KW1 = K P 2 = KW3 wód „kierunkowej" czułości współczynnika Lankforda, jej zwią-
l, 2, 3 successive drafts, KN = KN1 = KN2 = KN3 zek ze strukturą ukształtowaną w wyniku walcowania, a także

12
Rn
R 02

385
0.6 0.7 0.8 0.9 1.0 1.1 1.2 1.3

Ac Ar

T walcowanie monofoniczne T walcowanie krzyżowe

0.8
x -»-21
0.7
11 A ': 21 min
0.6 n 11min
o 11max
x :£-—~ ~ — ' ~ o 21 max
0.5 A ~~~~ x -Ł- 22
-ń-12 X X 22mln
0.4 12min 0.4 -i O
x 12max J O !j~~ • ^ \-2-i.
0.3 0.3
* "
0.2 0.2

0.1
0.7 0.8 0.9 1.0 1.1 1.2 1.3
0.7 0.8 0.9 1.0 1.1 1.3
£ walc 6 walc

Rys. 2. Wyniki badań własności mechanicznych


« — *tj.2, Km, b — AS, A„ c — r (współczynnik Lankforda)

Fig. 2. Results of the examination of mechanical properties


a — Ąi,2, Km, b — A«, Ar, c — r (Lankford's coefficient)

i z teksturą odkształconej miedzi. ujawniane w rutynowej procedurze badawczej (pomiar w sieci


Na rysunku 3, zamieszczono obrazy struktury i tekstury mie- 5° x 5°), a symetryzacja obrazu tekstury wprost je niweluje (tabl. 1).
dzi w stanie początkowym, natomiast na rysunku 4 (pomiar Generalnie można stwierdzić, że jednokierunkowe walcowa-
1° x 1°), oraz rysunkach 4a i 4b (pomiar 5° x 5°) pokazano tekstu- nie prowadzi do kształtowania tekstury typu metalu. Po walcowa-
rę walcowanej miedzi. Rysunki 5 i 6 informują o stanie tekstury niu ze zmianą kierunku walcowania, po pierwszym zgniocie
miedzi poddanej dodatkowo rozciąganiu po walcowaniu jednokie- następuje odejście od tekstury typu metalu przy ujawniających się
runkowym oraz krzyżowym. W szczególności, odpowiednio elementach tekstury typu stopu, co w obrazie figur biegunowych
rysunek 5 — po jednokierunkowym — pomiar 1° x 1°, rysunek 5a {111} uwidocznione jest poprzez podział maksimum leżącego na
— pomiar 5° x 5° dla e = 1,0 i rysunek 5b — pomiar 5° x 5° dla linii KN-KW na dwa bieguny. Następuje to jednak z zachowa-
e= 1,2) a rysunek 6 — po krzyżowym walcowaniu — pomiar niem pewnej ciągłości pomiędzy pikami. Po następnym etapie
1° x 1°, rysunek 6b — pomiar 5°x 5° dla e = 1,0 i rysunek 6b — walcowania (ze zmianą kierunku walcowania), sytuacja nie ulega
pomiar 5° x 5° dla e = 1,2. Zaprezentowane dane nie tylko wska- szczególnej zmianie, chociaż można wnosić o zbliżeniu tych
zują na charakter zmian ale także na fakt, że nie są one wyraźnie biegunów. Powyższa sytuacja nie jest możliwa do poprawnego

13
fig bieg {111} pomiar l°xr

powierzchnia

r v
f"»«S|jfc-
Ł ;„--™ ~ .,-
•k •fi>? ™'-.^ "•"•'"•
5
^S. ,- • p
js&^gasg1

* N *|gj' .•—*•,,__ - " T *pU-*^.^*j~-- - *-^«r:
^•^^~-~__*. 1 , , . ™ " ' • ^*^

O . litim
czoło

8=0.8

rozciąganie KP
£=1.0

0.1 mm
bok

rozciąganie KP

Rys. 3. Poglądowe zestawienie wyników badań tekstury i struktury po walcowaniu krzyżowym i po rozciąganiu
— rozciąganie próbek w opisanym kierunku fig. bieg {111}
Fig. 3. Demonstrative presentation of the examination results of the texture and structure after longitudinal/transverse rolling
and extending - samples extended in the described direction, pole figures {111}

14
Walcowanie monotoniczne Walcowanie krzyżowe

0.8

1.0

2°x2°
1.2

2°x2

Rys. 4. Zestawienie wyników pomiaru tekstury w sieci pomiarowej l ° x 1° — walcowanie


monotoniczne i krzyżowe, fig. bieg {111}

Fig. 4. Results of texture measurements in a measuring grid 1° x 1° — non-reversing rolling


and longitudinal/transverse rolling, pole figures {111}

15
Figury pomiarowe - korygowane Pełne figury biegunowe

0.8 RD RD
111 111
CPF RPF

TD iTD g

A11B l A11B l
1.0 RD RD
111 111
CPF RPF
X

ITD !TD

Bil l
Bil l
RD RD
111 111
CPF RPF

ITD

Cli l
Cli l

Rys. 4a. Wyniki pomiaru tekstury w sieci pomiarowej 5° x 5° -— walcowanie monotoniczne,


fig. bieg {l 11}

Fig. 4a. Results of texture measurements in a measuring grid 5° x 5° — non-reversing rolling,


pole figures {111}

16
Figury pomiarowe - korygowane Pełne figury biegunowe

0.8 RD RD
111
111
RPF
X\

pTD
•'_><•••/
•' ; j

\ '•: V
/

AllB l A11B l
1.0 RD RD
111 111
\CPF

"

B21 l
B21 l
1.2 RD>
111
RD
111
.CPF X V

\ "> -•

H
|TD |TD jjt

C21 5 C21 5

Rys. 4b. Wyniki pomiaru tekstury w sieci pomiarowej 5° x 5° — walcowanie krzyżowe,


fig. bieg {111}

Fig. 4b, Results of texture measurements in a measuring grid 5° x 5° — longitudinal/cross rolling,


pole figures {111}

17
1.0 1.2
Walc

\
M
c
o
a
e
es
6J3

l
C^

•,, ."^T-łAA.--
4KsV^":;i' ••'• , -.
-wa^»
S
3
i*
OJ
: ?-.

es
OD
l

N
O
PS

Rys. 5. Zestawienie wyników badania tekstury po rozciąganiu — po walcowaniu jednokierunkowym.


Pomiar figur biegunowych w siatce 1° x 1°, fig. bieg {111}

Fig. 5. Results of texture measurements after tensile test preceded by non-reversing rolling. l ° x ] ° grid,
pole figures {111}

18
1.0
korygowana wyliczona - symetryzowana
Walc RD RD
- " ""- 111 / """ ~'~- 111
CPF ^ , ^ — - -_- — ' RPF
' —- "
1
v
\
<' i )
(
- J

l...-'^-^ ~ > ~\ \l

—" _— ^ \

~~ ~ , 1 .l™ 1 l , i ; ^jl
* - - / M
1
" - _ - - " „ / J »
\ " x /
•-Jdtl
\ \x / ,' 1 2£v?i
> •> / > »M*ił '• - " • ;7
'' •— ' "*"*"
~* r~ / 1" * l 1 '
V ^~

B1 O B 1 Cl
RD RD
111 s 1 1 pF
1
CPF ^^:n^~- R
5*: v. - -- ', ''"' "" i j '
M \v
'- ' S - " _ -, p
%

j3 - \

xX =--.-'->!
"l.

o
g
11

ife *
ł —
- " - -^ J
v
1
/
/ rOOK
>-*-
x
\ ^--/ E4«
\ ^ — / "MK»
*

^ "-
- -

-,
' ' ' WMW»

• »M \ » . _ , * • —, ) \ / ,

(3 *•
', ' /
es , _ i
BO ^ ^—

--" ' '


"*•

f
£ RBTCl RBTCl
RD RD
111
CPF
„••-'"'"' i~-~r~~ "••-.. ni
X™X. ^':"r~--r>NRPF
/ ••'"' ""> \
OH '- > t^~~ ~* /( \
v / A

*
/ ' ^ ~N ' ' " -(

•*.
// -' \v.
TD
'( "j CJx_jjf")J !l
J l \

fl
j ;_ -, _ i j™ I

\ /
Ś
x
£ \ \ _ ,— -_--^ ^' f 1 ~^J£

'i
0<l \ \ i \ \ - - '' /

X\ / \ V
, —C " l /

wo \ ^ "--,^ _,•"' /
w t -. -••• '
'•,,,-- ™~- -^^
--—•
-
__ ., , ^_./
• • ,.-''- —^---,--"

1
v
"' : -~„ - '.^." "• ' . ,>-'"'
--•-,. _,- ^

1 RB12_1 RBli^l

Rys. 5a. Wyniki pomiaru tekstury po rozciąganiu — po walcowaniu jednokierunkowym


e = 1,0 — pomiar figur biegunowych w siatce 5° x 5°, fig. bieg {111}

Fig. 5a. Results of texture measurements after tensile test preceded by non-reversing rolling
at e = 1.0 , grid 5° x 5°, pole figures {111}

19
1.2
korygowana Wyliczona - symetryzowana
walc RD RD
111
CPF

Cli l
RD RD
111 111
CPF RPF
., \
3
d
g 115

u
'3 \ \ /
es
DC
e*-
V - y
o
& RC 1 l
RD RD
,X CPF
111 ,•<:' 111
RPF
su
^

a
i
'i
RC121 RC121

Rys. 5fe. Wyniki pomiaru tekstury po rozciąganiu — po walcowaniu jednokierunkowym s = l ,2 — pomiar


figur biegunowych w siatce 5° x 5°, fig. bieg {111}

Fig. 5b. Results of texture measurements after tensile test preceded by non-reversing rolling at e = l .2 ,
grid 5° x 5°, pole flgures {111}

20
1.0 1.2
Walc

2x2 2x2

-2
e
s

£
<u
*s
6JD

e
3
<u

.8
'2«
ac
N
O

Rys. 6. Wyniki pomiaru tekstury— po walcowaniu krzyżowym — pomiar figur biegunowych


wsiatce l ° x 1°, fig. bieg {111}

Fig. 6. Results of texture measurements after longitudinal/transverse rolling,


pole figures measured in a l ° x l ° grid, pole figures {111}

21
1.0
korygowana Wyliczona — symetryzowana
Walc RD RD
111 lii
CPF

TD :
JTD

B21
RD RD
111 > . ll l
Ł^KRPF

IT«
*
i i

2
g ;
?
Hl s
f
«
*B
«
M
«f

RB211
RD RD
111 11 1
CPF

C
Sw TD IM

.2
SD
'i
RB221

Rys. 6a. Wyniki pomiaru tekstury po walcowaniu krzyżowym i po następnym rozciąganiu


e = 1,0 — pomiar figur biegunowych w siatce 5° x 5°, fig. bieg {111}

Fig. 6a. Results of texture measurements after longitudinal/transverse rolling and subsequent extending
at e = 1.0 — pole figures measured in a grid 5° x 5°, pole figures {111}

22
1.2
iorygowana Wyliczona - symetryzowana
walc RD RD
111

C21 5 C21 5
RD RD
111 111
-\
•^ \ i \
; / JTD i
B
|TD

Q>
• p*
a
53
Ml \
W

RC21 l RC21 l
RD RD
111 111
\CPF RPF

c
|TD TD

.2
/ / <j-~x
"8«
DC
W
"3

i RC22 l RC22 l

Rys. 66. Wyniki pomiaru tekstury po walcowaniu krzyżowym i po następnym rozciąganiu


E= l ,2 — pomiar figur biegunowych w siatce 5° * 5°, fig. bieg {111}

Fig. 66. Results of texture measurements after Iongitudinal/transverse rolling and subseąuent extending
at s = l .2 — pole flgures measured in a grid 5° x 5°, pole flgures {111}

23
opisu poprzez wykorzystanie „składowych orientacji", jako, że nego płynięcia związany jest z obrotami całych bloków metalu
uzyskiwane wówczas oceny ilościowe i jakościowe mogą być „wyciętych" przez pasma ścinania, przy czym, bieguny tych obro-
zupełnie przypadkowe. Taka opinia znajduje silne uzasadnienie tów leżą w pobliżu pików teksturowych {111}.
we wcześniejszych pracach [5-^8], w których wykazano, że jedynie Interesujące informacje wynikają z danych zaprezentowanych
precyzyjne obserwacje morfologii figury biegunowej umożliwiają na rysunkach 3 oraz 4, ponieważ w prezentowanych obrazach
„widzenie" struktury badanego metalu/stopu poprzez pryzmat tekstury zawarte są warunki określenia współczynnika Lankforda.
pojęć krystalograficznych. Jej zestawienie ze strukturą „metalo- Na ostatnim rysunku 7 przedstawiono obrazy tekstury miedzi
graficzną" wykorzystywane w technice analizy śladów, a użyte walcowanej jednokierunkowo ze zgniotem 1,2 czyli na wysokim
również w niniejszej pracy dowodzi, że w przypadku niejedno- poziomie umocnienia dla dwóch miejsc tej samej próbki po jej
rodnego sposobu odkształcenia, dominujący mechanizm plastycz- rozerwaniu. Niewielkie, równomierne odkształcenie próbek pod-

O
O,

<n
O
J2
es
B
•x 3
11
^ o. B

3
Sf
£
RD RD
111 111
CPF CPF

fi |
•e* t
JS g
TD
TD
wa w1
O V

"E* '*

a>
.ta .§ RC12A 4 RC12 3

Rys. 7. Obraz tekstury w próbce rozciąganej w kierunku KP, e = 1,2 po walcowaniu jednokierunkowym (próbka RCI 2),
pomiar we wskazanych miejscach próbki, fig. bieg {111}
Fig. 7. Texture image of the sample extended in a transverse direction (KP), e = l .2, after non-reversing rolling (sample RC12),
measurements madę at indicated points of the sample, pole figures {111}

24
Tablica l
Wyniki oceny ilościowej stanu steksturowania opracowane na podstawie FRO z pomiaru w sieci 5° * 5°
Table l
Results of quantitative evolution of the texturization state, calculated on the basie of ODF from measurement in 5° x 5° network

Wariant 3-0 3-1 3-2 3-3


(Yanant)
Orientacja yolume rest yolume rest yolume rest yolume rest
(Onentation)
{.] 04}<4-5 1> 4,45 17,88
{214}<-7-106>
{0 1 1}<2-1 1> 21,59
{01 l}<7-55> 22,97
{1 1 0}<1-1 2>
7,71 9,00 10,79
(typ stopu/alloy type)

6,66 6,98
(typ miedzi/copper type)
{323}<l-3 1> 4,03
1,23
56,96 3,62 33,27 1,32
{1 12}<2-2 1> 4,38
{1 32}<6-43>Sl 4,22 15,05 6,26 14,56
{23 1}<3-46>S2 4,22 15,05 6,26 14,56
{2 1 3}<-3-64>S3 4,22 15,05 6,26 14,56
{23 !}<-34-6>S4 4,22 15,05 6,26 14,56
{1 23}<41-2> 3,76
{0 1 3}<1 00> 3,7
{1 10}<>1-1 1> 8,39
{00 1}<1 00>
1,31 1,03
typ sześć /cubic type

czas rozciągania (0,5-K),7 %), symetryzuje obraz tekstury zyjnych, niesymetryzowanych wyników pomiarów rentgenow-
w stosunku do KP, a tak właśnie usytuowane są pasma ścinania skich (sieć pomiarowa l ° x 1°), dokumentują historię tego od-
stanowiące „płaszczyzny" przemieszczeń, w tym i obrotów „wy- kształcenia. W szczególności, obrazują one intensywność wystą-
ciętych" bloków metalu. Jednak nawet niewielka zmiana położe- pienia zjawiska zlokalizowanego plastycznego płynięcia w pa-
nia bloków jest wystarczająca do wywołania opisanych zmian smach ścinania, które „wycinają" bloki metalu ulegające wzajem-
morfologicznych w obszarze figury biegunowej. Należy sądzić, że nym przemieszczeniom.
możliwości kontynuacji tego sposobu przenoszenia odkształcenia
nie sąjeszcze wyczerpane, ponieważ w trzecim etapie walcowania Literatura
następuje tylko zbliżenie się maksimów pików teksturowych.
W walcowanej miedzi po jej rozciąganiu, w obszarze szyjki 1. Saito Y., Utsunomiya H., Suzuki H., Salai T.: Scripta mater. 2000,
(obszar A rys. 7), ujawnia się niesymetryczność figury biegunowej t. 42, s. 1139.
względem KP. Ponadto wzmocnienia, które morfologicznie two- 2. Truszkowski W., Król J., Major B.: Metali. Trans. 11A, 1980, s. 794.
rzą obraz figury biegunowej {111} właściwy dla tekstury typu 3. Segal V. M., Reznikov V. /., Drobyshevskiy A. E., Kopylov V. L:
metalu, są nieco poszerzone w odniesieniu do tych widocznych na Metally 1981, t. l,s. 115.
obrazie odpowiadającemu próbce pobranej w obszaru równomier- 4. Segal V. M.: Mater. Sci. Eng. A197, 1995, s. 157.
nego wydłużenia. 5. Stalony-Dobrzański F., Bochniak W.: Inżynieria Materiałowa [zło-
żone do opublikowania].
Wnioski 6. Stalony-Dobrzański F., Bochniak W.: Archives of Metallurgy and
Materials [w druku].
Na podstawie badań doświadczalnych przeprowadzonych na
7. Stalony-Dobrzański F.: Zeszyty Naukowe Politechniki Świętokrzy-
walcowanej miedzi, ujawniono bezpośredni związek pomiędzy skiej — Mechanika 2000, t. 72, s. 203.
dominującym mechanizmem odkształcenia w formie zlokalizowa- 8. Stalony-Dobrzański F., Bochniak W.: Ser. Mater. 1995, t. 35, s. 2067.
nego plastycznego płynięcia w pasmach ścinania a teksturą i wła-
9. Labotex-2 The Texture Analysis Software (www.labosoft.com.pl).
snościami mechanicznymi. Stwierdzono, że występująca niezależ-
10. Elektronika Jądrowa (Musiał W.), www.w-musial.home.pl.
nie od sposobu walcowania, blisko dwukrotna różnica w uzyski-
wanych wartościach współczynnika Lankforda dla miedzi umoc- 11. Stalony-Dobrzański F., Czapnik P.: Sposób wyznaczania figury
biegunowej wdyfraktometrycznymbadaniu tekstury, Patent PLnr: 182318.
nionej tym samym zgniotem, wynika z odmienności warunków
zmiany drogi odkształcenia panujących podczas rozciągania pró-
bek w kierunku równoległym i prostopadłym do kierunku walco- Autorzy dziękują Komitetowi Badań Naukowych za sfinanso-
wania. Uznano, że tekstura jest pochodną tych zmian a figury wanie prezentowanych badań ujętych w projekcie badawczym
biegunowe odkształconej miedzi wyznaczone na podstawie precy- nr5T07A03122.

25
PIOTR PALIMĄKA Rudy Metale R51 2006 nr l
STANISŁAW PIETRZYK UKD 621.35:541.135:669.713.723.4:669.713.724.4

BADANIA PRZEWODNICTWA ELEKTRYCZNEGO


ELEKTROLITÓW FLUORKOWYCH
(PRZEGLĄD LITERATUROWY)

Podczas procesu elektrolitycznego otrzymywania aluminium część prądu może przepływać z anody przez garnisaż (wykry-
stalizowaną warstwę elektrolitu) do węglowego wyłożenia katodowego, prowadząc do strat prądowych i obniżenia wydaj-
ności prądowej. Z tego też względu interesujące może być poznanie zachowania się przewodnictwa elektrycznego elektrolitów
w stanie stałym oraz podczas przejścia fazowego ciecz-ciało stałe. Niniejsza praca jest próbą przeglądu literaturowego
dotychczasowych badań dotyczących tego zagadnienia.

Słowa kluczowe: przewodnictwo elektryczne, proces elektrolityczny, elektrolity fluorkowe, przejścia fazowe

INVESTIGATIONS OF THE ELECTRICAL CONDUCTMTY


OF FLUORIDE ELECTROLYTES
(LITERATURĘ REVIEW)

During the electrolysis of aluminium thepart oftotal current may flowfrom the anodę through the side ledge (crystallized
layer ofthe electrolyte) to the carbon lining ofthe cathode. It may cause the current losses and this way contribute to de-
crease of current efficiency. Interesting from this point ofview is the recognition ofchanges ofelectrical conductivity ofthe
sodium cryolite melts during the liąuid—solid and solid-solid phase transition. This work is an attempt ofthe literaturę
review ofthe existing research referring ofthis issue.

Keywords: electric conductivity, electrolytic process, fluoride electrolytes, phase transitions

Wprowadzenie ucieczek prądowych z anody poprzez skorupę wytworzoną na


powierzchni elektrolitu.
W elektrolizerach do produkcji aluminium boczne ściany wy- Próbki kriolitu o różnej zawartości tlenku glinowego były
łożenia katodowego pokryte są warstwą zakrzepłego elektrolitu — mieszane z roztworem kleju i prasowane w kształcie cylindrycz-
garnisażu. Warstwa ta ma istotne znaczenie dla zapewnienia rów- nych dysków o średnicy 60 mm. Następnie wygrzewano je w tem-
nowagi cieplnej elektrolizera. Granicę międzyfazową garni- peraturze 100 °C, spiekano w 1000 °C przez 8 godz. i wycinano
saż/ciekły elektrolit wyznacza izoterma, która w przybliżeniu w formie prostopadłościanów o wymiarach 2 x 2 x 1 cm. W celu
pokrywa się z temperaturą likwidusu elektrolitu. Wzrost grubości uzyskania dobrego kontaktu elektrycznego, natryskiwano na
garnisażu zachodzi podczas obniżania temperatury elektrolitu, próbki cienką, dobrze przylegającą do powierzchni warstewkę miedzi
natomiast jego wytapianie następuje w przypadku wzrostu tempe- a następnie mocowano do niej elektrody doprowadzające prąd
ratury. Tak więc garnisaż poprzez zmianę swojej grubości w wy- (rys. l). Pomiary dokonywano przy pomocy mostka Kohlrauscha.
niku zamarzania lub topienia, oddziałuje stabilizująco na tempera- Na rysunku 2 przedstawiono uzyskane przez Yajnę zależności
turę pracy elektrolizera. Oprócz tego pełni on rolę ochronną dla oporu elektrycznego w funkcji temperatury dla kriolitu z różną
wyłożenia węglowego przed korozyjnym działaniem elektrolitu. zawartością tlenku glinowego. Opór próbek malał liniowo do
Skład chemiczny garnisażu zależy bezpośrednio od składu temperatury ok. 830 °C. Yajna stwierdził, iż w tym zakresie tem-
elektrolitu. Garnisaż podczas krystalizacji z elektrolitów przemy-
peratur przewodnictwo ma charakter elektronowy. W wyższych
słowych, składa się z kriolitu z niewielką zawartością A1F3 i CaF2,
temperaturach krzywe mają charakter paraboliczny, co według
które tworzą z nim roztwory stałe [1,2].
Kriolit oraz jego roztwory w stanie stałym są przewodnikami autora wskazuje na jonowy charakter przewodnictwa. Gwałtowny
elektrycznymi [3,4]. W rezultacie tego podczas procesu elektroli- spadek oporu badanych próbek w temperaturze 930 °C jest spo-
zy, przepływ prądu może częściowo odbywać się od anody, przez wodowany pojawieniem się fazy ciekłej (jakkolwiek punkt eutek-
warstwę garnisażu do wyłożenia katodowego z pominięciem tyczny dla roztworu Na3AlF6-Al2O3 występuje w temperaturze
ciekłego elektrolitu. Takie zjawisko może prowadzić do strat 962 °C). Ostatecznie Yajna stwierdził, iż przekrój poprzeczny
prądowych i w ten sposób obniżać wydajność prądową procesu. skorupy jest zbyt mały w porównaniu do przekroju czynnego
elektrolitu i jej przewodnictwo elektryczne ma pomijalnie mały
Przegląd literaturowy wpływ na wydajność prądową procesu.
Kolejne badania dotyczące tego zagadnienia przedstawili
Przewodnictwo elektryczne kriolitu oraz jego roztworów Landon i Ubbelohde w 1956 r. [4]. Naczynie do pomiarów prze-
z tlenkiem glinowym w stanie stałym po raz pierwszy badał Vajna wodnictwa elektrolitów wykonano w formie tygla z folii platyno-
w 1941 roku [3]. Pomiary miały na celu sprawdzenie możliwości wej o grubości 0,2 mm z umocowanym wewnątrz cylindrem

Mgr ini. Piotr Palimąka. dr ini. Stanislaw Pietrzyk —Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.

26
obserwowano prawie trzykrotny wzrost przewodnictwa elektrycz-
nego podczas przemiany a-(5, kiedy to nagle o 5 % wzrasta odle-
doprowadzenia głość między atomami sodu i fluoru leżącymi w pobliżu diagonal-
prądowe z Cu nych w podstawowej sieci kriolitu [4]. Autorzy sugerowali, że
przewodnictwo w tym zakresie odbywa się poprzez mechanizm
defektów Frenkla.
Zaobserwowanemu w temperaturze ok. 881 °C drugiemu
warstewka punktowi przemiany fazowej w kriolicie ((3 —» y), również towa-
miedzi
rzyszył wzrost przewodnictwa (rys. 4). Powyżej tej przemiany
następuje dalszy wzrost przewodnictwa aż do temperatury likwi-
dusu, co jest spowodowane dużą przypadkowością w rozmiesz-
czeniu pozycji niektórych jonów w stałym kriolicie, analogicznie
jak po stopieniu. Zaobserwowano, że kriolit zachowuje się w tym
próbka zakresie temperatur jak plastyczne ciało stałe, wykazując bardzo
ekstensywne tworzenie defektów, jednak autorzy nie zidentyfiko-
wali, jakiego są one rodzaju.
Rys. l. Próbka elektrolitu wraz z elektrodami
doprowadzającymi prąd -Yajna [3]
termoelement
Fig. 1. The sample of electrolyte with current leads -Yajna [3]

10000.

1000-
rura ałun d owa
^••J,
100 - blok cementu

.
alundowego
-~v - kriolit
-*-kriolit-20%M2O3 j
10,
- « - kriolit-60%AI2O3 j"
• knolit-90%«2Os j
zewnętrzny tygiel R

60) 650 700 750 800 850 900 950 wewnętrzny cylinder R
Temperatura, °C zakrzepły elektrolit

Rys.2. Opór właściwy kriolitu w stanie stałym oraz jego


roztworów z tlenkiem glinowym — Yajna [3]
Fig. 2. Resistivity of cryolite in solid state and its solutions Rys. 3. Układ i naczynie do pomiarów przewodnictwa
with alumina — Yajna [3] elektrycznego kriolitu — Landon & Ubbelohde [4]
Fig. 3. Celi assembly for conductivity of cryolite measurements -
Landon & Ubbelohde [4]
(rys. 3). Jedną elektrodę tworzyła ścianka tygla, natomiast drugą
2
stanowił wewnętrzny cylinder o powierzchni 2 cm . Obie elektro-
dy pokryte były czernią platynową. Kalibrację naczynia pomiaro-
wego dla różnych głębokości wypełnienia elektrolitu, wykonano 1- :
kiiol-[aTdTi&'Ufctelohde[4] '
za pomocą standardowego roztworu KC1. Powstająca w trakcie
krzepnięcia ciekłego kriolitu jama usadowa mieściła się w grani-
cach wewnętrznej elektrody. Poniżej powierzchni elektrolitu,
ściany naczynia pomiarowego ściśle przylegały do powierzchni
elektrolitu, a przestrzeń pomiędzy elektrodą zewnętrzną i we-
wnętrzną była jednolicie- wypełniona. Gradient temperatury
w strefie pomiaru nie przekraczał 0,5 °C/cm. Przez układ prze-
puszczano czysty azot lub argon w celu uniknięcia oddziaływania
wilgoci i tlenu na badany elektrolit, co mogłoby mieć wpływ na
wyniki pomiarów. Z powodu szerokiego zakresu zmian oporu
próbek od ok. l MO. w 400 °C do ok. 0,2 n dla stanu ciekłego, do
pomiarów stosowano kilka układów mostkowych. W celu po-
twierdzenia braku efektów relaksacyjnych w zakresie częstotliwo- 400 SOD an 7co aoo soo 1000 1100
ści l -5-2 kHz, pomiary wykonywano zarówno metodą stało- jak
Temperatura, °C
i zmiennoprądową.
Na krzywych zależności przewodnictwa elektrycznego od Rys. 4. Przewodnictwo elektryczne kriolitu
temperatury (rys. 4), zaobserwowano dwie przemiany. Pierwsza - Landon & Ubbelohde [4]
z nich, zachodząca w temperaturze 565 °C jest przemianą jedno- Fig. 4. Electrical conductivity of cryolite
skośnej siatki a-Na3A!F6 w strukturę sześcienną (3-Na3AlF6. Za- — Landon & Ubbelohde [4]

27
Kolejną pracę przedstawił Dewing w 1969 r. [5], Dotyczyła
ona badań przewodnictwa elektrycznego w stanie stałym poli-
kryształów czystego kriolitu oraz roztworów kriolitu zawierają-
cych 10 % wag. CaF2 i 7,2 % wag. A1F3. Próbkę w formie proszku
umieszczano wewnątrz alundowej rury o średnicy 5 mm a następ-
nie ręcznie prasowano za pomocą dwóch stempli do postaci cylin-
drycznej, o długości 5-=-? mm. W celu uzyskania lepszego kontaktu
elektrycznego, na końcach próbek zaprasowywano warstewkę
proszku aluminium lub srebra. Próbkę montowano między dwoma
doprowadzeniami ze stali nierdzewnej w rurze kwarcowej lub
alundowej, przepłukiwanej argonem (rys. 5). Po zakończeniu
eksperymentu w celu wyciągnięcia sprasowanej próbki, rurkę
alundową łamano i mierzono długość i średnicę próbki. Następnie
wyliczano stałą oporową naczynia a zmierzony opór był przeli-
czany na oporność właściwą próbki. Na rysunku 6 przedstawiono

stalowe doprowadzenia
prądu

argon

osłony alundowe

10 -

próbka
0.85 O.9O 0.95 IOO 105 l.iO
termo element
I03/T(KH)

miedziana osłona
Rys.7. Przewodnictwo elektryczne kriolitu
z różną zawartością A1F3 — Dewing [6]
Fig. 7. Electrical conductivity of cryolite
with different contents A1F3 — Dewing [6]

likwidus
1000 -
Rys. 5. Naczynie do pomiarów przewodnictwa
elektrycznego kriolitu — Dewing [5]
Fig. 5. Measuring system for the determination
of conductivity of cryolite - Dewing [5]
900 -

r. kridit
* kriolit
A kridit
T kridit - 10%CaF2 - 7,2% AIF3
800

0,1-
przemiana perytektyczna (chiolit)

0,01 70O

1E-3
600
przemiana kriolitu (a- P)
400 500 600 700 800 900
Temperatura, "C 75 73
mol % No F

Rys.6. Przewodnictwo elektryczne kriolitu i jego roztworów


z A1F3 i CaF2 - Dewing [5]
Fig. 6. Electrical conductivity of cryolite and its solutions Rys.8. Fragment diagramu fazowego NaF-AlF3 [6]
with A1F3 and CaF2 - Dewing [5] Fig. 8. Part of the phase diagram NaF-AlF3 [6]

28
wyniki badań, które pokazują, iż elektrolit zawierający CaF2
i A1F3 wykazał 50 razy wyższe przewodnictwo elektryczne aniżeli
czysty kriolit. Przemianę fazową kriolitu a -> p zaobserwowano
w temperaturze ok. 520 °C podczas chłodzenia próbki oraz w 530 °C
podczas grzania. Nie zauważono nagiego wzrostu przewodnictwa
elektrycznego w temperaturze 880 °C, zaobserwowanego przez
Landona i Ubbelohde.
Następna publikacja na ten temat ukazała się po dziewięciu la-
tach i była napisana również przez Dewinga [6]. Pomiary były
wykonywane w identycznie skonstruowanym naczyniu pomiaro-
wym jak przedstawione na rysunku 5. Rezultaty badań przedsta-
wiono na wykresie k =j{\/T) na rysunku 7. Zaobserwować można
dwa graniczne obszary przewodnictwa: jeden dla roztworów Rys. 10. Układ do pomiaru przewodnictwa elektrycznego kriolitu
bogatych w NaF i drugi dla roztworów bogatych w A1F3. Autor w stanie stałym [8]
stwierdził, że jeżeli przewodnictwo jest niezależne od składu
1,2 — doprowadzenia prądu (pręty Mo), J — sprężyna dociskająca,
i zmienia się gwałtownie z temperaturą, to próbka leży w obszarze 4 — termoelement, 5 — próbka
dwufazowym. Natomiast roztwory, których przewodnictwo jest
bardzo czułe na zmiany składu chemicznego i wykazuje mniejszą Fig. 10. Measuring system for the determination conductivity of
zależność od temperatury, leżą w obszarze jednofazowym. Prze- cryolite in solid state [8]
wodnictwo próbek bogatych w A1F3 (liczba kriolitowa 2,953, /, 2 —current leads (Mo wires), J — pressure spring, 4 —thermocouple,
2,917, 2,854 i 2,804) odpowiada stanowi dwufazowemu w niskich 5 — specimen

temperaturach, przemieszcza się w obszar jednofazowy w wyż-


szych temperaturach i przy dalszym wzroście temperatury może
ponownie przejść w obszar dwufazowy. Na rysunku 8 przedsta- i l X
wiono fragment diagramu fazowego NaF-AlF3, na który naniesio-
P- Na/ą PtetrzyMsTl „ v'
no uzyskane dane eksperymentalne. J .... _ .' _
0,01- r
Autor przypuszczał, iż nagły wzrost przewodnictwa elektrycz-
nego tuż przed osiągnięciem temperatury likwidusu, może wyni- «Q

kać z niestechiometrii lub przedwczesnego pojawienia się fazy X

ciekłej z powodu obecności zanieczyszczeń. f


/

Dewing zaproponował mechanizm tworzenia wakancji (p)


w stałym kriolicie, odpowiedzialnych za transport ładunku elek- 1E-3-
y
,*_* '

trycznego, według następującego modelu


X '
a
s
+
Na 2n + A1F4~ 2NaF (1)
sieć krystaliczna kation luka anion 1F-4-
kriolitu 400 aOO 600 700 800 900

Temperatura, "C

Autor stwierdził również, że przemiana fazowa w temperaturze


880 °C zaobserwowana przez Ubbelohde w pracy [4] jest tylko Rys. 1 1 . Przewodnictwo elektryczne kriolitu w stanie stałym [8]
eutektyką w układzie NaF-Na3AlF6. Fig. 1 1 . Electrical conductivity of cryolite in solid state [8]
W latach osiemdziesiątych Haupin prezentował na kilku mię-
dzynarodowych kursach, dotyczących procesów metalurgii alumi-
nium, rezultaty pomiarów przewodnictwa elektrycznego kriolitu
uzyskane w amerykańskim ośrodku badawczym koncernu pręt Mo
ALCOA [7]. Wyniki te przedstawiono bez podania warunków,
w jakich prowadzono eksperymenty (rys, 9). osłony alundowe

elektroda Pt

* kriolit-ALCCft-Hauptn[7] kapilara BN

0,01-
elektrolit
l
1E-3-
tygiel grafitowy

1E-4
400 600 700 800 900

Temperatura, °C Rys. 12. Naczynie do pomiarów


przewodnictwa elektrycznego elektrolitów [9]
Rys.9. Przewodnictwo elektryczne kriolitu —ALCOA [7]
Fig. 12. Measuring system for the determination
Fig. 9. Electrical conductivity of cryolite - ALCOA [7] electrical conductivity of electrolytes [9]

29
0.1

,0
W
Rys.13. Przewodnictwo elektryczne
kriolitu oraz jego roztworów z A1F3
i CaF2 — wyniki uzyskane przez
cytowanych autorów [3-H5]
Fig. 13. Electrical conductivity
g. Ali-, 1'ietr/yk [9] of cryolite and its solutions with A1F3
and CaF2 — results obtained
400 500 700 1000
by different authors [3-9]
Temperatura, °C
W roku 1992 ukazała się kolejna praca [8] dotycząca omawia- ści grzania i studzenia próbek. Najczęściej prędkości te są dobie-
nego tematu. Pomiarów przewodnictwa elektrycznego kriolitu rane doświadczalnie w celu zminimalizowania zjawisk przegrza-
w stanie stałym dokonywano w układzie przedstawionym na nia lub przestudzenia, występujących w okolicach przemian fazo-
rysunku 10. Do badań używano kriolitu naturalnego z Grenlandii. wych, jakie zachodzą w badanym materiale.
Próbkę prasowano pod ciśnieniem 45 MPa do postaci cylindrycz- Ważnym wnioskiem uzyskanym z powyższych prac jest fakt,
nej (wysokość 10-15mm, średnica 10 mm). Pomiaru dokonywano iż dodatki A1F3 i CaF2 do kriolitu w stanie stałym powodują
metodą zmiennoprądową dwuelektrodową. Wyniki eksperymentu wzrost jego przewodnictwa elektrycznego, co stanowi inwersję
przedstawiono w układzie k =J(T) na rysunku 11. ich zachowania w porównaniu do stanu ciekłego. Można przy-
Ostatnio uzyskane wyniki pochodzą z 2001 r. [9]. Materiałem puszczać, że przyczyną takiego zachowania się przewodnictwa
wyjściowym do badań był grenlandzki kriolit naturalny. Fluorek elektrolitów kriolitowych w stanie stałym jest wytworzenie
glinowy produkcji Merck, był dodatkowo oczyszczany przez w strukturze krystalicznej stałego kriolitu nowych jednostek struk-
sublimację pod obniżonym ciśnieniem w temperaturze 1100°C. turalnych (defektów), ułatwiających transport ładunku elektrycz-
Elektrolity do badań sporządzano przez zmieszanie ich składni- nego. Poznanie mechanizmów powstawania tych defektów wy-
ków w odpowiednich proporcjach i stopienie w tyglu platyno- maga dalszych, bardziej zaawansowanych eksperymentów.
wym. Po wystudzeniu próbkę mielono do postaci drobnoziarnistej W Zakładzie Metalurgii Metali Nieżelaznych AGH prowadzone są
a następnie wypełniano nią kapilarę BN. Pomiaru przewodnictwa w tym zakresie badania przy użyciu technik zarówno zmienno-jak
elektrycznego podczas przejścia fazowego ciecz-ciało stałe oraz i stałoprądowych. Ich celem jest określenie wpływu temperatury
w stanie stałym dokonywano metodą zmiennoprądową dwuelek- i składu elektrolitu na przewodnictwo całkowite i jego składową
trodową. Na rysunku 12 przedstawiono naczynie do pomiarów elektronową, poznanie zachowania się przewodnictwa podczas
przewodnictwa elektrycznego. Podczas grzania i chłodzenia prób- przemian fazowych oraz określenie wielkości strat prądowych
ki w regularnych odstępach czasu dokonywano rejestracji prądu występujących w procesie elektrolitycznego otrzymywania alumi-
oraz spadku napięcia na próbce. Temperatura w piecu była stero- nium. Wyniki tych prac zostaną wkrótce opublikowane.
wana automatycznie z dokładnością 0,1 °C przy użyciu platyno-
wego termoelementu typu Pt-PtRhlO. Prąd doprowadzany był do Literatura
próbki za pomocą elektrody molibdenowej i platynowej. Stałą
oporową kapilary wyznaczono za pomocą In KC1. W trakcie 1. Thonstad J., Rolseth S.: Equlibrium Between Bath and Side Ledge,
eksperymentu retorta pomiarowa była wypełniona czystym argo- TMS-AIME Light Metals, 1983, s.415-424.
nem. Dla porównania, na rysunku 13 przedstawiono wyniki uzy- 2. Solheim A., Sloen L.: On the Composition of Solid Deposits Frozen
skane przez różnych autorów. out From Cryolitic Melts, TMS-AIME Light Metals, 1997, s.325-332.
3. Yajna A.: Misure delia Resistivita Elettrica di Miscele Allumina-
Podsumowanie cryolite all Stato Solidi in Funzione delia Temperatura, Alluminio, 1941,
nr 19, s. 147-5-149.
Przedstawione przez cytowanych autorów wyniki badań 4. Landon G. S., Ubbelohde A. R.: Melting and Crystal Structure of
przewodnictwa elektrycznego elektrolitów fluorkowych w stanie Cryolite, Proc. Roy. Soc., 1957, nr 240, 8.160-172.
ciekłym oraz w stanie stałym wykazują znaczne rozbieżności, 5. Dewing E. W.: Solid Solubility of CaF2 in Cryolite, Trans. Metali.
zarówno co do bezwzględnej jego wartości, jak i skokowych zmian Soc. AIME, 1969, nr 245, s. 1829-1830.
przewodnictwa spowodowanych przemianami fazowymi. Różnice 6. Dewing E. W.: Thermodynamics of the System NaF-AlF 3 . Part V.
pomiędzy uzyskanymi przez różnych autorów wartościami prze- Solid Solution in Cryolite, Met. Trans. B, 9B, 1978, s.687-690.
7. Haupin W.: The 3th International Course of Process Metallurgy
wodnictwa czystego kriolitu wynikać mogą nie tylko z metody,
of Aluminium, Trondheim, Norway 1984.
jaką przygotowano badane próbki, ale również z techniki użytej
8. Obląkowski R., Pietrzyk S., Rekas M.: Electric Conductiyity of
do pomiaru tej wielkości. Metody stałoprądowe są silnie zakłóco-
Na3AlF6-Al203~Al Solid Solutions, Chemical Papers Vol. 46 Nr l, 1992,
ne występującymi w układzie pomiarowym zjawiskami polaryza- s. 10-15
cyjnymi, które powodują najczęściej, iż mierzone oporności są 9. Pietrzyk S., Obląkowski R.: Electrical Conductivity of Cryolite
zawyżone [10]. Zastosowanie metod zmiennoprądowych pozwala Electrolytes During the Liquid-Solid Phase Transition, Conference Paper,
wyeliminować zjawisko blokowania jonów na granicach ziaren, l Ith Internationa! Slovak-Norwegian Symposium on Aluminium Elec-
zjawiska pojemności przyelektrodowych oraz pojemności mię- trowinning, Trondheim-Bergen-Trondheim, Norway 19-22 September
dzyziarnowych. Jeżeli pomiary wykonywane są w sposób ciągły 2001,5.249-258
ze zmianą temperatury, należy zwrócić również uwagę na szybko- 10. Bogusz W., KrokF.: Elektrolity Stałe, Warszawa 1995, s. 55.

30
t:

ALUMINIUM PROCESSING

Redaktor odpowiedzialny: dr hab. inż. WOJCIECH LIBURA, prof. nzw.

KRZYSZTOF PIĘŁA Rudy Metale R51 2006 nr l


UKD669.716:620.17:669.26:669.715'721'35'782:669-42
PAWEŁ PŁATA

WPŁYW KONCENTRACJI CHROMU NA STRUKTURĘ


l WŁASNOŚCI MECHANICZNE PŁASKOWNIKÓW ZE STOPU EN AW-6061

W artykule przedstawiono wpływ dodatku Cr (0,05 % i 0,35 %) oraz warunków chłodzenia po wyciskaniu na strukturę
i własności mechaniczne płaskowników ze stopu Al-Mg2Sil,24 %-SiO,20 % (typu EN AW-6061). Stwierdzono, że: l — wy-
stąpienie presefektu jest zdeterminowane przez wysoką koncentrację Cr i intensywne chłodzenie po wyciskaniu (nadmuchem
powietrza), podczas gdy gruboziarnista, zrekrystałizowana struktura jest typową zarówno dla materiału studzonego samo-
istnie (na powietrzu) jak i ubogiego w dodatek Cr; 2 — oba typy struktur są stabilne podczas późniejszego zabiegu przesy-
cania; 3 — siedmiokrotny wzrost koncentracji Cr powoduje ~30-krotne zmniejszenie wielkości ziarna, czego konsekwencją
jest znaczny wzrost parametrów wytrzymałościowych stopu: RÓJ, Rm i HB w stanie przesyconym i T4 (o ponad, odpowied-
nio, 20 %, 10 % i 5 %). Dla stanu T6 wpływ wielkości ziarna na RO,I i Rm nie przekracza 5 %, a dla HBjest znikomy.
Słowa kluczowe: stop AlMgSiCu, dodatek Cr, wyciskanie, struktura, utwardzanie wydzieleniowe

THE INFLUENCE OF CHROMIUM ADDITION ON THE STRUCTURE


AND MECHANICAL PROPERTIES OF FLAT BARS FROM THE EN AW-6061 ALLOY

The influence ofCr addition (0.05 % and 0.35 %) and the modę ofcooling after extrusion on the structure and mechanical
properties oftheflat barsfrom the alloy Al-Mg2Sil.24 %-Si0.20 % (EN AW-6061 type) was investigated. It has been shown
that: l — the occurrence of the pressefect is determined by high Cr concentration and intensive cooling after extrusion (in
air stream), while the coarse-grained, recrystallized structure is typical bothfor that self-cooled (on air) as well as for that
lean in Cr; 2 — the structure arę stable during subseauent solution treatment; 3 — the 7-fold increase in Cr addition
causes ~30-fold decrease in grain size and U leads to increase in strengthening parameters of materiał: R0?, Rm and HB in
solid sołution state and T4 state (over 20%, 10% and 5 %, respectively). For T6 state, the effect of grain size not exceeds
5 % (for Ro.2 and R^ and is neglectedfor the HB number.
Keywords: AlMgSiCu alloy, Cr addition, extrusion, structure, precipitation hardening

Wstęp tecznie wysoka temperatura i dostatecznie mała prędkość od-


kształcenia, to na formowanie takiej struktury w stopach Al mają
Od dawna wiadomo, że połączenie umocnienia wydzielenio- wpływ takie czynniki, jak rodzaj stopu i jego skład chemiczny,
wego z umocnieniem strukturalnym (presefektem) determinuje obecność dodatków metali przejściowych oraz warunki: homoge-
możliwość osiągnięcia wysokich własności wytrzymałościowych nizacji wlewków (prędkość nagrzewania, temperatura i czas wy-
stopów aluminium z serii 2xxx, 6xxx i 7xxx. Podczas gdy warun- grzewania oraz prędkość chłodzenia), odkształcenia (temperatura,
kiem występowania presefektu — stabilnej, poligonalnej struktury prędkość i wielkość) oraz finalnej obróbki cieplnej [1].
w wyniku odkształcenia na gorąco — w czystym Al jest dosta- Spośród szeregu metali przejściowych dodawanych do stopów

Dr hab. ini. Krzysztof Pielą, mgr inż. Paweł Pląta (absolwent) — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.

31
aluminium (ew. obecnych jako domieszka) — tzn. Cr, Mn, Zr, Ti, Tablica l
V i Fe — jedynie trzy pierwsze są wykorzystywane do formowa- Skład chemiczny stopów EN AW-6061 (w %wag.)
nia struktury poligonalnej, a mechanizm ich działania jest deter-
minowany nierównowagową krystalizacją wlewków. Przy dosta- Table l
tecznie dużej prędkości krystalizacji, dodatki te tworzą przesycone Chemical composition of the EN AW-6061 alloys (in wt. %)
roztwory stałe w aluminium, które — z uwagi na małą dyfuzyj-
ność tych atomów — ulegają rozpadowi w wysokich temperatu- Stop Mg Si Cu Cr Fe Mn Zn Ti Al
rach (podczas homogenizacji lub odkształcenia na gorąco) [2, 3].
Kontrolowany - przez prędkość nagrzewania oraz temperaturę I 0,794 0,659 0,239 0,053 0,196 0,047 0,024 0,018 reszta
i czas wyżarzania - rozpad przesyconych roztworów stałych
prowadzi do formowania wydzieleń faz międzymetalicznych, II 0,781 0,657 0,206 0,350 0,165 0,042 0,015 0,018 reszta
a ich obecność w strukturze w postaci drobnych cząstek o wielko-
ści ~0,05-0,2um, w dużej dyspersji i o dużym udziale objęto-
ściowym, utrudnia ruch wysokokątowych granic ziaren podczas
odkształcenia plastycznego na gorąco (a także późniejszego na- 2 °C s '. W jednym przypadku zastosowano samoistne studzenie
grzewania do przesycania). W konsekwencji następuje wzrost wyrobu (na powietrzu). Płaskowniki nagrzewano następnie w pie-
temperatury rekrystalizacji stopu, co promuje procesy dynamicz- cu solnym (w 525 °C przez 20 min), przesycano w zimnej wodzie
nego zdrowienia (formowanie struktury poligonalnej). (średnia prędkość chłodzenia -20 °C s"1), a następnie starzono
W przeciwieństwie do Zr i Mn, rola dodatku Cr w odkształca- naturalnie (stan T4) bądź starzono sztucznie w suszarce laborato-
nych na gorąco stopach 6xxx jest oceniana niejednoznacznie. ryjnej w temperaturze 175 CC (stan T6). Czas starzenia wynosił,
Chadwick i wsp. [4] informują o dużym wzroście własności wy- odpowiednio, do 336 h oraz do 16 h.
trzymałościowych stopów Al-Mg 2 Sil,l %-SiO,30 % w stanie T4 Badania strukturalne wykonano na przekroju prostopadłym do
i T6, jaki ma miejsce przy małych koncentracjach Cr (do -0,2 %) kierunku wyciskania (rys.l). Anodowanie szlifów odczynnikiem
i przy równoczesnej obecności domieszki Fe (0,2 %). Z kolei bada- Barkera umożliwiało obserwacje w świetle spolaryzowanym,
nia szeregu stopów typu 6061, zarówno o zrównoważonym skła- które prowadzono za pomocą mikroskopu optycznego Neophot 2
dzie chemicznym (stopy pseudopodwójne Al-Mg2Sil ,23-M,75 %), jak i przedstawiono na rysunku l . Testy rozciągania wykonano na
i z nadmiarem Si lub Mg (do, odpowiednio, 0,51 % i 0,33 %) maszynie wytrzymałościowej Instron 4484, a do prób twardości
wykazały, że — przy stałej zawartości Fe i Cu (po ok. 0,3 %) — wykorzystano twardościomierz Testor 930; rezultaty tych testów
wzrost stężenia Cr z 0,06 % do 0,22 % jedynie w niewielkim pokazano na rysunku 2.
stopniu podwyższa ich własności wytrzymałościowe, zaś główny
efekt umocnieniowy pochodzi od nadmiaru atomów Si [5]. Nato- Wyniki badań
miast eksperymenty wykonane przez Matsudę i wsp. [6] prowadzą
do wniosku, że dodatek Cr (przy stałej zawartości Fe~0,2 % i braku Obserwacje strukturalne
Mn), mimo ewidentnego rozdrobnienia ziarna, skutkującego
znacznym wzrostem plastyczności, jest odpowiedzialny za spadek Przeprowadzone badania przekonują, że charakter finalnej
twardości, granicy plastyczności i wytrzymałości na rozciąganie struktury płaskowników jest determinowany zarówno przez stęże-
stopów AlMgSi oraz za obniżenie dwu pierwszych parametrów nie Cr jak i warunki chłodzenia wyrobu na wybiegu prasy, nie ma
mechanicznych stopów AlMgSiCu. Efekty te autorzy pracy wiążą na niego natomiast wpływu temperatura pojemnika jak i później-
ze zubożeniem matrycy w atomy Si, formującego z atomami szy zabieg przesycania. Pozwala to struktury pokazane na rysun-
metali przejściowych fazy międzymetaliczne, np. AICrSi ku l, uznać za reprezentatywne zarówno dla wyrobu wyciskanego
i Al(CrFe)Si [7], jak i tego po zabiegu przesycenia.
Prezentowana praca dokumentuje wpływ dodatku chromu na Rysunek la i b dokumentuje strukturę płaskowników inten-
strukturę i własności mechaniczne wyciskanego płaskownika ze sywnie chłodzonych strumieniem powietrza na wybiegu prasy.
stopu EN AW-6061. W stopach tych, pozbawionych dodatku Zr, Płaskownik ubogi w dodatek Cr (0,05 %) cechuje gruboziarnistość
stężenie Mn jest relatywnie niewielkie (nie przekracza -0,15 %), — średnia wielkość ziaren w warstwach przypowierzchniowych
zawartość Fe sięga nawet do 0,7 %, a nominalna koncentracja Cr przekracza 300 um, zaś w warstwach wewnętrznych struktura ma
waha się w szerokim zakresie od 0,04 % do 0,35 %. Obserwacje charakter „mieszany" — duże ziarna sąsiadują z ziarnami kilka-
strukturalne prowadzono: l — po wyciskaniu i natychmiastowym krotnie mniejszymi, co świadczy o zaawansowanym procesie
chłodzeniu na wybiegu prasy nadmuchem powietrza, 2 — po rekrystalizacji (anormalnego rozrostu ziaren) (rys. la). W materia-
wyciskaniu i samoistnym studzeniu płaskownika na powietrzu le o dużej zawartości Cr (0,35 %), gruboziarnistą strukturę obser-
oraz 3 — po krótkotrwałym nagrzaniu w piecu solnym. Testy wuje się jedynie w warstwach przypowierzchniowych, poddanych
mechaniczne dotyczyły dwu stanów obróbki cieplnej: T4 i T6. intensywnemu ścinaniu podczas wyciskania, a grubość tej obwód-
ki grubokrystalicznej wynosi ok. 100 um (rys. \b). W pozostałej
Eksperyment części płaskownika formowana jest - typowa dla presefektu -
struktura poligonalna, w której wymiar ziaren w kierunku prosto-
Skład chemiczny badanych materiałów podano w tablicy 1. padłym do powierzchni płaskownika nie przekracza l O urn
W obu stopach zawartość Mg2Si wynosi -1,24 %, nadmiar Si nie (rys. l b).
przekracza 0,20 %, zaś stężenie Cr — odpowiednio, 0,05 % (stop I) Na procesy rekrystalizacji i rozrostu ziaren wyjątkowo podat-
i 0,35 % (stop II). ne są materiały chłodzone z małą prędkością; rysunek l c pokazu-
Do badań użyto płaskowniki o wymiarach 35 x 2,85mm, wy- je, że w przypadku samoistnego chłodzenia wyrobu na wybiegu
ciśnięte na gorąco (z homogenizowanych wlewków) ze stopniem prasy — mimo wysokiej zawartości Cr — na całym przekroju
przerobu A, = 82. Wlewki homogenizowano w temperaturze płaskownika występuje gruboziarnista struktura o średniej wielko-
535 °C przez 6 h (+2 h stabilizacji temperatury). Prędkość na- ści ziaren ok. 250 um; przypomina ona strukturę przedstawi ona na
grzewania do temperatury homogenizacji wynosiła ok. 80 °C h"1, rysunku la.
zaś chłodzenie prowadzono, kolejno, w strumieniu wodnym a na-
stępnie przez nadmuch zimnego powietrza. Temperatura nagrze- Testy mechaniczne
wania wlewków do wyciskania każdorazowo wynosiła 510°C,
a temperatura pojemnika — 460 °C lub 495 °C. Nadmuch zimne- Koncentracja Cr silnie różnicuje własności wytrzymałościowe
go powietrza na wybiegu prasy zapewniał prędkość chłodzenia ok. płaskownika w stanie po przesyceniu, nie ma natomiast istotnego

32
wpływu na jego cechy plastyczne (rys. 2). W porównaniu do stopu odpowiednio, 20, 10 i 5 %.
I — ubogiego w dodatek Cr, stop II — o dużej koncentracji Cr Starzenie naturalne niemal nie wpływa na wskaźnik plastycz-
wykazuje znacząco większą umowną granicę plastyczności (#0,2) ności — A$0 wynosi ~20 %, przy czym dla stopu o wysokiej kon-
i wytrzymałość na rozciąganie (/?„) oraz wyższą liczbę twardości centracji Cr jest on zawsze nieco mniejszy (rys. 2).
HB; różnice te sięgają, odpowiednio, 30 MPa, 45 MPa i nie więcej
niż 5 kGmrrf2. Wskaźnik plastyczności (A50) dla obu stopów Starzenie sztuczne
wynosi co najmniej 20 % i jest nieco większy dla materiału II.
Stopy starzone w 175 °C wykazują szybki wzrost własności
Starzenie naturalne wytrzymałościowych; własności bliskie maksymalnym osiągają
już po pierwszych 3 h, zaś maksymalne — po czasie nie dłuższym
Zależność własności mechanicznych badanych materiałów od niż 6 h (rys. 2). Po długich czasach starzenia (ponad 12 h), obser-
czasu starzenia naturalnego (leżakowania) przedstawiono na wuje się tendencję do przestarzenia materiału -- nieznacznie
rysunku 2 (oznaczenie T4). Mają one podobny przebieg dla obu maleje #0,2 (stop I i II) a także Rm (stop II).
stopów, typowy dla wielokrotnie już dokumentowanego w litera- W przypadku stopów starzonych sztucznie wpływ koncentra-
turze. Istotny wzrost R0<2, Rm i HB ma miejsce w ciągu pierwszych cji Cr na maksymalne własności wytrzymałościowe jest niewielki;
72 h po przesyceniu, zaś zmiany tych własności po dłuższych (niż dla ^0,2 i Rm wynosi on 15 MPa, zaś dla HB — 3 kGmrrf2. W kon-
168 h) czasach leżakowania są nieznaczne. Starzenie naturalne sekwencji efekt dużej koncentracji dodatku Cr nie przekracza 5 %
zachowuje identyczne — jak po przesyceniu — różnice w wielko- (Ro,2 i Rm) ' 2 % (HB). Starzeniu sztucznemu towarzyszy spadek
ści 7?0,2 i HB obu stopów, zmniejszeniu natomiast ulega różnica Rm wskaźnika plastyczności (A50) badanych materiałów, przy czym
(do 30 MPa). Zwraca uwagę, że w przypadku stopu I — ubogiego jest on wyraźnie większy dla stopu II (rys. 2).
w dodatek Cr — /?0i2 wynosi 130 MPa i jest jedynie o 20 MPa
większe od tego wymaganego normą dla stanu T4. Oznacza to, że Dyskusja
w przypadku niepełnego przesycenia, np. w wyniku studzenia
wyrobu strumieniem powietrza na wybiegu prasy i samorzutnego Badania strukturalne wykazały ewidentny związek między
starzenia (stan T l ) — spełnienie przez taki materiał żądanych koncentracją Cr i prędkością chłodzenia po wyciskaniu a wielko-
finalnych własności może być zagrożone. Warto podkreślić fakt, ścią ziarna płaskowników ze stopu EN AW-6061. Wysoka koncen-
że wymienione wyżej różnice parametrów wytrzymałościowych tracja Cr (0,35 %) i intensywne chłodzenie wyrobu w procesie
badanych stopów, odpowiadają — z racji ich niskich wielkości wyciskania są warunkami koniecznymi dla uzyskania (w niemal
bezwzględnych — znaczącym różnicom względnym. Zastosowa- całym przekroju poprzecznym) drobnoziarnistej struktury (pres-
nie dużego dodatku Cr skutkuje wzrostem /?02 i Rm i HB o ponad, efektu). Zarówno drastyczne (7-krotne) zmniejszenie ilości Cr (do

'.iii °'2mm l

• -SNKii/
.

l <•-•".'

Rys. l . Mikrostruktura płaskowników ze stopu EN AW-6061


dodatek Cr: a — 0,05 % i b, c — 0,35 %. Chłodzenie: a, b — strumieniem powietrza oraz c — na powietrzu. KW, KN, KP — kierunki: wyciskania, normalny i poprzeczny

Fig. l. Microstructure of flat bars from EN AW-6061 alloys


Cu addition: a — 0.05 % and b, c — 0.35 %. Cooling: a, b — in air stream and c — on air. KW, KN, KP — extnision direction, normal direction and transverse direction

33
o tym, że wielkość ziarna ma decydujący wpływ na własności
wytrzymałościowe zarówno stopów o strukturze roztworu stałego
jak i tych „niedostarzonych", w których dominuj ą strefy GP, łatwo
ścinane przez dyslokacje. Natomiast w przypadku stopów starzo-
nych sztucznie, których maksymalne własności wytrzymałościo-
we są zdeterminowane przez obecność półkoherentnych wydzie-
leń pośrednich, granice ziaren nie wnoszą znaczącego umocnienia
[9] i w konsekwencji, wpływ dodatku Cr na te własności w stanie
10 100 1000 T6 jest znikomy.

Wnioski
400
1. Struktura wyciskanych płaskowników ze stopu EN AW-6061
zależy od koncentracji Cr oraz od warunków chłodzenia po
wyciskaniu i wykazuje stabilność podczas krótkotrwałego na-
grzewania w piecu solnym.
2. Presefekt występuje w stopach o wysokiej koncentracji Cr
(0,35 %), chłodzonych nadmuchem zimnego powietrza,
10 100 1000 a wielkość poligonalnego ziarna nie przekracza 10 urn. Za-
równo w stopie ubogim w dodatek Cr (0,05 %) jak i w stopie
0 wysokiej koncentracji Cr (0,35 %), poddanych samoistnemu
studzeniu zachodzi rekrystalizacja i rozrost ziaren, a średni
wymiar ziaren wynosi co najmniej 250 ^m.
3. Zróżnicowanie wielkości ziarna jest odpowiedzialne — zgod-
nie z relacją Halla-Petcha — za znaczne różnice własności
wytrzymałościowych badanych płaskowników, zarówno po
przesyceniu, jak i starzonych naturalnie (stan T4). Siedmio-
krotny wzrost stężenia Cr prowadzi do wzrostu umownej gra-
10 100 1000
nicy plastyczności, wytrzymałości na rozciąganie i liczby
twardości o ponad, odpowiednio, 20, l O i 5 %.
4. W stanie T6, koncentracja Cr (wielkość ziarna) ma jedynie
nieznaczny (< 5 %) wpływ na umowną granicę plastyczności
1 wytrzymałość na rozciąganie, zaś zaniedbywalny — na licz-
bę twardości.
5. Wskaźnik plastyczności (^50) badanych stopów — bez wzglę-
du na stan stopu —jest niemal nieczuły na stężenie Cr.

1 10 100 1000 Literatura

Czas starzenia, h
1. Mc Queen H. J., Celliers O. C.: Application of hot workability
studies to extrusion processing: Part II. Microstructural development and
extrusion of Al, Al-Mg and Al-Mg-Mn alloys. Canad. Met. Quart, 1996,
t. 35, nr 4, s. 305-319.
Rys.2. Krzywe starzenia naturalnego i sztucznego płaskowników 2. Hulley S. I., Lorimer G. W.: The effect of dispersoids on the recrys-
zestopuENAW-6061 tallisation behaviour of a series of aluminium-magnesium-silicon alloys.
-c—CrQ,Q5% —»-CrO,35% -o~CrQ,Q5% -m— Cr 0,35% Proc. 3°' Int. Conf. Aluminium Alloys. Trondheim (Norwegia) 1992,
s. 361-366.
3. Ranganathan K., Last H. R., Sanders T. H.: Precipitation of metast-
Fig.2. Natural and artificial ageing curves for flat bars able Al 3 Zr ((3') in aluminium alloys. Proc. 3"1 Int. Conf. Aluminium Al-
fromENAW-6061 alloys loys. Trondheim (Norwegia) 1992, t. 2, s. 15-20.
-o—CrO,05% « CrO.35% -o_CrO,05% -m— CrO.35% 4. Chadwick R., Muir N. B., Grainger H. B.: The effect of iron, man-
ganese and chromium on the properties in sheet form of aluminium alloys
containing 0.7 % magnesium and 1.0 % silicon. J. Inst. Met. 1953-1954,
0,05 %) jak i samoistne chłodzenie płaskownika bogatego w doda- t. 82, nr 2, s. 75-80.
tek Cr preferują formowanie gruboziarnistej struktury w wyniku 5. Matsuda K., Taniguchi S., Kido K., fkeno S.: Effect of addition of
rekrystalizacji i rozrostu ziaren. Oba typy struktur wykazują sta- copper and chromium on the precipitation in Al-Mg-Si alloys. Mat. Sci.
bilność podczas późniejszego nagrzewania materiału do przesyca- Forum 2002, t. 396-402, s. 941-946.
nia. 6. Lodgaard L., Ryum N.: Precipitation of dispersoids containing Mn
Relacja między wielkością ziarna a np. granicą plastyczności and/or Cr in Al-Mg-Si alloys. Mat. Sci. Eng. A283, 2000, s. 144-152.
opisywana jest zazwyczaj zależnością Halla-Petcha i w przypadku 7. Embury J. D.: Strengthening mechanisms in an Al alloys — an
Al i jego stopów - w porównaniu do szeregu innych materiałów overview of natural limits and engineering possibilities. Mat. Sci. Forum
— określana jest zazwyczaj jako „słaba" [7]. Dla typowej — dla 1996, t. 217-222,s. 57-70.
stopów Al — wielkości współczynnika k w tej zależności równego 8. Carter R. D., Lee E. W., Starkę Jr. E. A.. Beevers C. J.: The effect
0,1 MParrf "2, szacowana różnica R0j materiałów o średniej wiel- of microstructure and environment on fatigue crack closure of 7475 alumi-
kości ziaren 10 i 300 nm przekracza 25 MPa, co jest wielkością num alloy. Met. Trans. 15A, 1984, t. 3, s. 555-563.
bliską tej, jaką zarejestrowano (30 MPa) dla stanu przesyconego 9. Totten G. E., Mac Kenzie D. S.: Handbook of aluminum. Marcel
oraz T4 (rys. 2). Potwierdza to informacje zawarte w pracy [8] Decker Inc., New York-Basel, 2003, t. l, s. 101.

34
METALURGIA
PROSZKÓW POWDER METALLURGY

Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : prof. zw. dr inż. S T A N I S Ł A W S T O L A R Z


Rud
ANDRZEJ ROMAŃSKI UKD
y Metale R51 2006n r '
HANNA FRYDRYCH 621.762.5:622.785:669.018.9

ANALIZA PROCESU SPIEKANIA MATERIAŁÓW Co-Fe


CZĘŚĆ I. SPIEKANIE W ATMOSFERZE REDUKUJĄCEJ

W artykule przedstawiono wyniki badań poświęconych analizie procesu spiekania materiałów kobalt-żelazo. Pierwsza część
pracy dotyczy badań dylatometrycznych próbek zawierających od 3 do 25 % żelaza, wykonanych z mieszanek elementar-
nych proszków kobaltu gatunku extrafine i karbonylkowego żelaza. Próbki otrzymano w wyniku prasowania w sztywnej
matrycy pod ciśnieniem 400 MPa. Zrealizowano program obejmujący spiekanie w temperaturze 900, 950, 1000 i 1150 °C
w atmosferze redukującej — przepływającego wodoru. Na podstawie zarejestrowanych krzywych dylatometrycznych określono
temperaturę początku spiekania, kinetykę spiekania i wielkość skurczu liniowego próbek.
Słowa kluczowe: badania dylatometryczne, spiekanie, kobalt, żelazo, osnowa, narzędzia metaliczno-diamentowe

SINTERING PROCESS ANALYSIS OF Co-Fe MATERIALS


PART I. SINTERING UNDER REDUCING PROTECTIVE ATMOSPHERE

This paper presents the sintering process analysis of Co-Fe materials. The whore research program was divided in to two
parts depending on protective atmosphere used during sintering. First one is dedicatedfor sintering under reducing protec-
tive atmosphere — flowing hydrogen. Sintering process was investigated by the dilatometry on the samples Co-(3^25
wt. %)Fe, which were madę of mixtures obtained from elemental extrafine cobalt and carbonyl iron powders. Compacts
were densified under pressure 400 MPa than subjectedfor sintering at 900, 950, J 000 and 1150 °C. Heating and cooling
rates were set at 10 K/min, while time ofisothermal sintering was l hour. On the basis ofthe recorded data, values describing
sintering process were measured, e.g. the kinetics of sintering, samples length changes during each sintering step (heating,
hold at the temperaturę and cooling) and overall shrinkage.
Keywords: dilatometry, sintering, cobalt, iron, metal matrix, diamond impregnated tools

Wprowadzenie kosztów wytwarzania narzędzi, zapewnia poprawę wiązania czą-


stek diamentu z osnową [l-=-4] oraz możliwość kształtowania
W produkcji narzędzi metaliczno-diamentowych, podstawo- struktury i własności materiału osnowy Co-Fe poprzez odpowied-
wym metalem stanowiącym osnowę jest kobalt. Jednak z uwagi nio dobraną obróbkę cieplną[5, 6].
na jego wysoką i niestabilną cenę na rynku, coraz więcej badań Na rysunku l przedstawiono wykres równowagi fazowej
poświęconych jest próbie zastąpienia kobaltu, innym, tańszym układu Co-Fe [7, 8]. Z wykresu wynika, iż przy zmianie zawarto-
pierwiastkiem. Jednym z nich jest żelazo, które oprócz obniżenia ści żelaza w zakresie od ok. 3 do 35 % możliwa jest zmiana

Dr ini. Andrzej Romański, dr hab. inż. Hanna Frydrych, prof. m\v. — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej, Kraków.

35
1700

1300-

h 1100 -

770'C :

500- / /' \\
4'10'C
> ? inn. -fff^j^^.y ^-a*-'"*" l'--"
cCo \
*<y> - ••" r""
O 10 20 .W 40 50 60 70 80 <-X> lOf.
Co f,, mas. Fe

Rys. l . Wykres równowagi układu Co-Fe


opracowany na podstawie [1,2]
Fig. l . Co-Fe alloy diagram [1,2]

udziałów w strukturze kruchej fazy heksagonalnej oraz plastycz-


nej fazy o strukturze regularnej. Zmieniając zatem zawartość
żelaza można uzyskać odpowiednie własności stopu. Dodatkowo,
odpowiednia obróbka cieplna pozwala modyfikować strukturę
tych materiałów, w której może wystąpić faza uporządkowana.
Rozważania te dotyczą jednak wyżarzanych stopów kobaltu Rys. 2. Morfologia proszku
z żelazem. W przypadku materiałów spiekanych, czas spiekania a — kobaltu extratme; b — żelaza karbonylkowego
nie gwarantuje uzyskania struktur zbliżonych do równowago-
Fig. 1. Morphology of cobalt extrafme and carbonyl iron powders
wych. Niższe temperatury procesu spiekania w porównaniu z me-
talurgią ogniową umożliwiają tylko dyfuzję składników w stanie
stałym, której szybkość jest dużo mniejsza od dyfuzji w fazie
ciekłej. Dodatkowo stosunkowo krótki czas spiekania w znacz-
nym stopniu ogranicza jej zakres. Z tych powodów struktura Tablica l
i własności materiałów spiekanych zazwyczaj różnią się od struk- Podstawowe własności proszków
tury i własności materiałów otrzymanych klasyczną metalurgią
Table l
ogniową. Jedną z metod badawczych umożliwiającą ocenę postę-
pu i analizę zjawisk zachodzących w trakcie spiekania jest badanie Basic properties of used powders
dylatometryczne, które w połączeniu z badaniami strukturalnymi
Średnica Gęstość
pozwala na pełną ocenę zmian strukturalnych spiekanych materia- Fishera, nasypowa,
Proszek Producent
łów.
mm g/cm'
Extrafine Co 1,3 1,01 Umicore
Materiał i metodyka badań
Carbonyl Fe 5,8 2,60 Foxmet S. A.
Próbki do badań dylatometrycznych wykonano z komercyj-
nych, elementarnych proszków kobaltu i żelaza. Własności prosz-
ków oraz kształt ich cząstek przedstawiono w tablicy l oraz na Tablica 2
rysunku 2.
Skład chemiczny mieszanek oraz ich oznaczenie
W celu uzyskania mieszanek, których skład chemiczny zamiesz-
czono w tablicy 2, proszki, bez dodatku środka poślizgowego, Table 2
mieszano w mieszalniku TurbulaT2F przez okres 30 minut. Chemical composition of the mixtures and their designation
Z przygotowanych mieszanek otrzymano wypraski o wymiarach
5 x 5 x 15 mm techniką jednostronnego prasowania w sztywnej Skład chemiczny, % mas.
Oznaczenie
matrycy pod ciśnieniem 400 MPa. Następnie zrealizowano pro- Co Fe
gram badawczy obejmujący spiekanie w różnicowym dylatometrze Co 100 —
402E firmy Netzesch w temperaturze 900, 950, 1000 i 1150°C.
Co3Fe 97 3
Próbki nagrzewano i chłodzono z prędkością 10 K/min a czas
izotermicznego wygrzewania wynosił 60 minut. Na podstawie CoóFe 94 6
zarejestrowanych danych określono temperaturę początku spiekania, ColOFe 90 10
kinetykę spiekania i wielkość skurczu liniowego próbek w każdym
ColSFe 85 15
stadium spiekania. Dodatkowo spieki poddano badaniom gęstości,
porowatości i twardości metodąRockwella w skali B. Co25Fe 75 25

36
Wyniki badań Analiza wyników

W tablicy 3 zestawiono wyniki pomiarów gęstości, porowato- Gęstość względna otrzymanych wyprasek niezależnie od skła-
ści wyprasek i spieków oraz ich twardości. Na rysunku 3 zilustro- du chemicznego mieści się w zakresie 58-H52 %. Zastosowane do
wano wpływ temperatury i zawartości żelaza na gęstość względną, badań proszki o bardzo małym wymiarze cząstek charakteryzują
porowatość oraz twardość spieków. się złą zgęszczalnością ze względu na duże straty ciśnienia na
Zarejestrowane krzywe dylatometryczne poddano analizie (rys. 4), pokonanie sił tarcia w procesie prasownia. Należy również pod-
w wyniku której określono wartości odpowiadające: kreślić, że proces prasowania prowadzony był bez dodatku środ-
1. maksymalnemu wydłużeniu względnemu próbki w trakcie ków poślizgowych, których obecność niewątpliwie przyczyniłaby
nagrzewania (A), się do uzyskania wyższych gęstości wyprasek. Zwiększenie za-
2. względnemu skurczowi próbki w czasie dogrzewania do wartości żelaza powoduje obniżenie gęstości względnej uzyska-
temperatury izotermicznego spiekania (B), nych spieków niezależnie od temperatury spiekania (rys. 2a).
3. względnemu skurczowi próbki w trakcie izotermicznego W przypadku spiekania materiałów wieloskładnikowych, na kine-
wygrzewania (Q, tykę procesu znaczący wpływ mają wartości współczynników
4. względnemu skurczowi próbki podczas chłodzenia (D), dyfuzji poszczególnych składników oraz wielkość ziarna. Wpro-
5. całkowitemu względnemu skurczowi próbki w temperaturze wadzenie do proszku kobaltu proszku żelaza o kilkakrotnie więk-
100°C(£). szym wymiarze cząstek mogło przyczynić się do zmniejszenia
Na rysunku 5 przedstawiono wybrane krzywe dylatometrycz- szybkości procesu zaniku porów. W tym samym kierunku mogą
ne zarejestrowane w trakcie spiekania materiałów Co3Fe, ColOFe również działać procesy wzajemnej dyfuzji żelaza i kobaltu do-
i Co25Fe. Wyniki opracowania wszystkich krzywych dylatome- prowadzające do ujednorodnienia spiekanego materiału. Podwyż-
trycznych zestawiono w tablicy 4, natomiast na rysunku 6 zilu- szenie temperatury spiekania w zakresie 900 do 1150 °C powodu-
strowano wpływ zawartości żelaza i temperatury spiekania na je wzrost gęstości względnej i obniżenie porowatości badanych
zmiany wymiarowe próbek w poszczególnych etapach spiekania. spieków bez względu na zawartość żelaza (rys. 2a i 2b. Porównu-

Tablica 3
Gęstość, porowatość i twardość badanych materiałów Co-Fe
Table 3
Density, porosity and hardness of Co-Fe materials

Wypraski Spieki
Temperatura
Materiał spiekania gęstość gęstość porowatość gęstość gęstość porowatość twardość
°C względna względna
g/cm3 % % g/cm3 % % HRB
900 5,22 59,0 41,0 8,11 91,7 8,3 92
950 5,37 60,7 39,3 8,16 92,2 7,8 91
Co
1000 5,37 60,6 39,4 8,18 92,4 7,6 91
1150 5,10 57,6 42,4 8,20 92,6 7,4 87
900 5,35 60,7 39,3 7,93 89,9 10,1 87
950 5,29 60,0 40,0 7,93 89,9 10,1 88
Co3Fe
1000 5,30 60,1 39,9 7,99 90,6 9,4 86
1150 5,25 59,6 40,4 8,14 92,2 7,8 81
900 5,26 59,9 40,1 7,81 88,8 11,2 75
950 5,32 60,5 39,5 7,88 89,6 10,4 72
CoóFe
1000 5,32 60,5 39,5 7,88 89,7 10,3 73
1150 5,24 59,7 40,3 8,14 92,6 7,4 68
900 5,32 60,8 39,2 7,68 87,8 12,2 57
950 5,35 61,1 38,9 7,77 88,8 11,2 57
ColOFe
1000 5,33 60,9 39,1 7,81 89,3 10,7 51
1150 5,30 60,5 39,5 8,06 92,1 7,9 45
900 5,37 61,7 38,3 7,56 86,9 13,1 59
950 5,39 62,0 38,0 7,60 87,3 12,7 56
ColSFe
1000 5,35 61,5 38,5 7,75 89,0 11,0 61
1150 5,05 58,1 41,9 7,90 90,9 9,1 41
900 5,38 62,6 37,4 7,55 87,8 12,2 81
950 5,34 62,1 37,9 7,54 87,7 12,3 84
Co25Fe
1000 5,32 61,8 38,2 7,51 87,4 12,6 90
1150 5,35 62,2 37,8 7,86 91,4 8,6 89

37
S5
10 15 20 25
Zawartość Fe,

Rys. 3. Zależność a — gęstości względnej, b — porowatości


i c — twardości od zawartości żelaza i temperatury
spiekania materiałów Co-Fe
20
Fig. 3. Effect of iron content and sintering temperaturę
on a — relative density, b — porosity and c — Rockwell
hardness of sintered Co-Fe materials

jąć gęstości względne uzyskane po spiekaniu w temperaturach 900 nagrzewarue


i 1150 °C stwierdzono, że największy wzrost gęstości (o ok. 4 %) 10 £-
związany z podwyższeniem temperatury spiekania ma miejsce
w przypadku materiałów zawierających od 6 do 25 % Fe. Nato-
miast podwyższenie temperatury spiekania w znacznie mniejszym
stopniu przyczynia się do wzrostu gęstości próbek wykonanych
z czystego kobaltu oraz zawierających 3 % żelaza. Dla tych mate-
riałów wzrost gęstości, związany z podwyższeniem temperatury
spiekania, wynosi odpowiednio 0,9 i 2,3 %. Tak więc kształtki
z czystego kobaltu można spiekać w niższych temperaturach
uzyskując dużą gęstość względną spieków. Natomiast otrzymanie
materiałów o małej porowatości z mieszanek zawierających żela-
zo wiąże się z koniecznością podwyższenia temperatury spiekania.
Należy też podkreślić, że spieki zawierające dodatek żelaza
w ilości od 3^-25 % uzyskały gęstości zbliżone do gęstości spie-
C 7,1 S
ków z czystego kobaltu dopiero po spiekaniu w temperaturze
1150°C.
Na podstawie analizy wyników pomiarów twardości stwier-
Rys. 4. Schemat podziału krzywej dylatometrycznej
dzono, że twardość badanych materiałów w znacznym stopniu
na poszczególne etapy spiekania
zależy od zawartości żelaza (rys. 2ć). Zwiększenie zawartości
żelaza do 10-M5 % powoduje obniżenie twardości spieków kobalt- Fig.4. Scheme of dilatometric curve divided into sintering steps

Rys. 5. Krzywe dylatometryczne spiekania materiałów Co3Fe, ColOFe i Co25Fe w temperaturze 900 i 1150 °C
Fig. 5. Dilatometric curyes recorded during sintering Co3Fe, ColOFe, Co25Fe at 900 (a) and 1150 °C (b)

38
-żelazo niezależnie od temperatury spiekania. Na przykład próbki twardość badanych materiałów obok gęstości i związanej z nią
wykonane z samego kobaltu spiekane w temperaturze 1150 °C porowatości znaczny wpływ ma struktura osnowy metalicznej.
mają twardość 87 HRB, podczas gdy twardość próbek zawierają- Struktura próbek wykonanych z mieszanki zawierającej 3 % żelaza
cych 15% żelaza spiekanych w tej samej temperaturze wynosi powinna składać się głównie z ziarn roztworu stałego żelaza
tylko 41 HRB. Z uwagi na ograniczoną liczbę pomiarów nie jest w odmianie alotropowej kobaltu krystalizującej w układzie heksa-
możliwa jednoznaczna ocena wpływu temperatury spiekania na gonalnym. W miarę wzrostu zawartości żelaza w strukturze spie-
twardość badanych spieków. Niemniej jednak można przyjąć, że ków kobalt-żelazo zwiększa się udział plastycznej fazy, jaką jest
w miarę wzrostu temperatury spiekania, twardość uzyskanych roztwór stały żelaza w odmianie alotropowej kobaltu krystalizują-
materiałów maleje. Wyjątek stanowią próbki zawierające 25 % cej w układzie regularnym ściennie centrowanym. Również pod-
C
żelaza spiekane w temperaturze 1150 C, których twardość jest wyższenie temperatury spiekania przyspiesza procesy wzajemnej
wyższa o ok. 8 jednostek HRB w porównaniu z twardością uzy- dyfuzji, które przyczyniają się do zwiększenia udziału w struktu-
skaną po spiekaniu w temperaturze 900 °C. W przypadku pozosta- rze tej fazy. Następuje także rozrost ziarn i dlatego, pomimo wzro-
łych spieków twardość maleje o ok. 8 HRB (czysty kobalt) do 18 stu gęstości, podwyższenie temperatury spiekania sprzyja nie-
HRB (15 % Fe) w miarę wzrostu temperatury spiekania. Po spie- znacznemu obniżeniu twardości. Zwiększenie zawartości żelaza
kaniu w zakresie temperatur 900 x 1150°C najniższą twardością do 25 % wiąże się prawdopodobnie z pojawieniem się w struktu-
spośród wszystkich badanych materiałów charakteryzują się spie- rze drugiego składnika strukturalnego — roztworu stałego żelaza
ki wykonane z mieszanki oznaczonej ColOFe. Jedynie w przy- w kobalcie a a także z obecnością pewnej ilości fazy uporządko-
padku materiałów spiekanych w temperaturze 1150 °C najniższą wanej, co w konsekwencji prowadzi do zwiększenia twardości
twardość uzyskano dla próbek z 15 % dodatkiem żelaza. Jednak tych spieków.
różnice pomiędzy twardościami spieków zawierających 10 i 15 % Badania procesu spiekania za pomocą dylatometru wykazały,
żelaza są stosunkowo niewielkie — rzędu kilku jednostek. Na że podczas nagrzewania próbki ulegają wydłużeniu o ok. 0,3 %.

Tablica 4
Zestawienie wyników analizy krzywych dylatometrycznych
Table 4
Analysis of dilatometric curves

Temperatura Temperatura
A B C D E
Materiał spiekania początku spiekania
% % % % %
°C °C
900 0,3 437 -16,2 -3,6 -0,8 -20,3
950 0,3 440 -17,0 -1,7 -1,1 -19,5
Co
1000 0,3 438 -18,3 -1,0 -1,4 -20,5
1150 0,3 432 -19,2 -0,4 -1,6 -20,8
900 0,3 457 -14,0 -3,8 -1,2 -18,6
950 0,3 450 -16,4 -2,2 -1,1 -19,4
Co3Fe
1000 0,3 455 -17,2 -1,2 -1,3 -19,4
1150 0,3 451 -17,9 -0,5 -1,5 -19,6
900 0,3 455 -13,8 -3,8 -1,0 -18,4
950 0,4 472 -15,2 -2,3 -1,0 -18,2
Co6Fe
1000 0,3 463 -15,8 -1,5 -1,2 -18,2
1150 0,3 460 -17,3 -1,2 -1,4 -19,6
900 0,3 457 -12,7 -3,8 -1,0 -17,2
950 0,3 452 -14,6 -2,5 -1,1 -17,9
ColOFe
1000 0,3 468 -15,6 -1,8 -1,2 -18,2
1150 0,3 463 -17,1 -1,0 -1,3 -19,0
900 0,3 437 -12,5 -3,2 -1,0 -16,5
950 0,3 462 -13,4 -2,2 -1,0 -16,3
ColSFe
1000 0,3 483 -14,6 -1,9 -1,1 -17,3
1150 0,3 452 -18,6 -0,7 -1,4 -20,4
900 0,3 442 -12,8 -2,3 -0,8 -15,5
950 0,3 458 -13,5 -1,6 -0,7 -15,6
Co25Fe
1000 0,3 426 -14,3 -1,5 -1,0 -16,5
1150 0,3 430 -14,8 -1,4 -1,1 -17,0
A — maksymalne względne wydlużenie próbki, B — względny skurcz w czasie dogrzewania do temperatury spiekania, C — względny skurcz w czasie izotermicznego
wygrzewania, D — względny skurcz w czasie chłodzenia, E — względny skurcz całkowity
A — maximum relative expansion of the sample, B — relative shrinkage during heating up to sintering temperaturę. C— relative shrinkage during hołd at the temperaturę,
D — relative shrinkage during cooling down, E — oyerall relative shrinkage

39
-10
10 20
-12

-14

-16

-18

B - skiucz w czasie dogizjwam?


-20
Zawartość Fe, y/o
Zawartość Fe, %

5 10 15 20 f

Zawartość Fe, Zawartość Fe, %

Rys. 6. Wpływ zawartości żelaza i temperatury spiekania na zmiany wymiarowe próbek


Fig.6. EfFect of iron content and sintering temperaturę on the samples' length changes

Wzrost wymiarów spiekanych próbek ma miejsce do momentu Tablica 5


osiągnięcia temperatury początku spiekania, od której rejestrowa- Skurcz liniowy w czasie dogrzewania do temperatury spiekania
ny jest stopniowy skurcz. W przypadku wyprasek wykonanych
z proszku kobaltu temperatura ta wynosi ok. 437 °C (obliczona Table 5
jako średnia z temperatur początku spiekania zarejestrowanych Shrinkage kinetics during heating up to sintering temperaturę
podczas nagrzewania do różnych temperatur spiekania). Dodatek
żelaza do proszku kobaltu sprawia, iż temperatura początku spie- Kinetyka skurczu, %/10 °C
kania podwyższa się osiągając najwyższą wartość 463 °C dla Materiał Temperatura spiekania, °C
materiału zawierającego 6 % żelaza. Dalszemu zwiększaniu za-
wartości żelaza towarzyszy stopniowe obniżenie temperatury 900 950 1000 1150
początku spiekania i dla materiału Co25Fe wynosi ona ok. 439 °C. Co -0,35 -0,33 -0,33 -0,27
W przypadku wszystkich badanych materiałów, bez względu na
temperaturę spiekania, obserwuje się znaczny skurcz w czasie Co3Fe -0,32 -0,33 -0,32 -0,26
dogrzewania do temperatury izotermicznego wygrzewania. Anali- CoóFe -0,31 -0,32 -0,30 -0,25
zując uzyskane krzywe dylatometryczne można zauważyć, że ColOFe -0,29 -0,29 -0,29 -0,25
właśnie zmiany wymiarowe kształtek podczas nagrzewania są
największe. Skurcz występujący w czasie nagrzewania waha się ColSFe -0,27 -0,28 -0,28 -0,27
w granicach 12,5^19,2 % a podczas izotermicznego wygrzewania Co25Fe -0,28 -0,28 -0,25 -0,21
w określonej temperaturze nie przekracza 4 %. Wielkość skurczu
w czasie dogrzewania uzależniona jest od zawartości żelaza i tem-
peratury izotermicznego spiekania (rys. 5a). W miarę wzrostu
zawartości żelaza proces spiekania przebiega coraz wolniej i ob- wszystkich badanych materiałów izotermiczny skurcz jest naj-
serwowane zmiany wymiarowe podczas nagrzewania są coraz większy podczas spiekania w temperaturze 900 °C i jego wartość
mniejsze. Kinetykę skurczu można ocenić określając zmiany maleje wraz ze wzrostem temperatury spiekania. Największy
długości próbki przypadające na każde 10 °C w czasie nagrzewa- wpływ temperatury spiekania na wielkość skurczu zaobserwowa-
nia (tabl. 5). no dla próbek wykonanych z czystego kobaltu. Po wygrzewaniu
Intensywność skurczu podczas nagrzewania maleje wraz ze wzro- przez l godzinę w temperaturze 900 °C skurcz próbki wynosił
stem temperatury izotermicznego spiekania, przy czym spieki -3,6 % podczas gdy po tym samym czasie spiekanie w temperatu-
oznaczone jako Co, Co3Fe i CoóFe zachowują się podobnie. rze 1I50°C tylko -0,4%. Zwiększenie zawartości żelaza
Z kolei wartości skurczu materiałów ColOFe, ColSFe i Co25Fe w spiekach powoduje stopniowe zmniejszenie wartości izoter-
przypadającego na każde 10 °C są do siebie bardzo zbliżone. micznego skurczu i dla próbek zawierających 25 % Fe wynosi on
Z chwilą osiągnięcia temperatury izotermicznego wygrzewania, odpowiednio -2,3 % i -1,4 %.
próbki ulegają dalszemu spiekaniu, któremu towarzyszy znacznie W trakcie ochładzania próbek, ich skurcz jest nieznaczny i zależny
wolniejszy skurcz. Jest on ściśle związany zarówno z temperaturą przede wszystkim od temperatury spiekania. Dla wyższych tempe-
spiekania jak i zawartością żelaza w spiekach. W przypadku ratur izotermicznego wygrzewania zarejestrowano większą war-

40
tość skurczu w trakcie chłodzenia próbek. W tym etapie spiekania własności spieków, ma skurcz zachodzący podczas nagrzewa-
wielkość skurczu próbki wykonanej z kobaltu spiekanej w 1150 °C nia materiałów do temperatury spiekania. W związku z tym
nie przekracza -1,6% i jest on największy spośród wszystkich możliwe jest skrócenie czasu izotermicznego wygrzewania,
badanych materiałów. W miarę zwiększania zawartości żelaza temperatura spiekania ma największy wpływ na porowatość
ulega on nieznacznemu zmniejszeniu i w przypadku próbek spieków. Po spiekaniu w temperaturze 1150 °C możliwe jest
Co25Fe spiekanych w 1150 °C wynosi -1,1 %. uzyskanie materiałów zawierających do 25 % Fe o porowato-
Po ochłodzeniu całkowity skurcz liniowy próbek jest sumą opisa- ści nie przekraczającej 9 %. Spiekanie w niższej temperaturze
nych wyżej zmian wymiarowych. Największy skurcz całkowity materiałów o większej zawartości żelaza przyczynia się do
zarejestrowano w przypadku próbek wykonanych z proszku ko- zwiększonej porowatości spieków.
baltu. W miarę zwiększania zawartości żelaza skurcz całkowity
zmniejsza się. Zaobserwowano również zależność całkowitego
skurczu liniowego od temperatury spiekania: im wyższa tempera- Literatura
tura spiekanie tym większy skurcz. Rozpatrując różnice w wielko-
ści skurczu materiałów spiekanych w temperaturze 1150 i 900 °C 1. Konstanty J., Romański A., Frydiych H.: Effect of mechanical
można zauważyć, iż w przypadku próbek kobaltowych wynosi on properties of the matrix on its diamond retention capacity and wear charac-
teristics during sawing hard stone by means of diamond impregnated tools,
tylko 0,5 %. Natomiast różnica w wielkości skurczu całkowitego
Proceedings of PM 2000 Powder Metallurgy World Congress & Exhibi-
próbek wykonanych z mieszanki ColSFe i spiekanych 1150 tion, Kyoto, Japan, November 12-16, 2000, Part 2, s. 1629.
i 900 °C wynosi już 3,9 %. Dalsze zwiększanie zawartości żelaza
2. Romański A.: Engineering of metal-bonded diamond composites,
powoduje, że różnica skurczu zmniejsza się do wartości 2,5 %. Proceedings of European Congress and Exhibition on Powder Metallurgy
— Euro PM2001 Congress, Nice, France, 22-24.10.2001, t. 1., s. 445.
Wnioski 3. Romański A., Frydrych H., Konstanty J.: Spieki narzędziowe meta-
liczno-diamentowe — własności użytkowe a własności materiału osnowy.
Wyniki badań dylatometrycznych procesu spiekania materia- Rudy Metale 2002, r. 47, nr 10-11, s. 564.
łów Co-Fe zawierających do 25 % Fe w atmosferze redukującej 4. Frydrych H., Romański A.. Konstanty J.: The Influence of Iron
przedstawione w niniejszej pracy wskazują na istotny wpływ Content and Powder Metallurgy Processing Route on Microstructure and
temperatury spiekania i zawartości żelaza na gęstość, porowatość, Mechanical Properties of Cobalt-Iron Materials, Archive of Metallurgy,
twardość i wielkość skurczu badanych spieków. Podsumowując, zeszyt 4, vol. 49, 2004, s. 957.
można stwierdzić, że: 5. Konstanty J., Ratuszek W., Jamrozek J., Olszewska I.: Properties
1. skurcz próbek w trakcie dogrzewania do temperatury izoter- of hot pressed near-stoichiometric FeCo alloys, International Joumal
micznego wygrzewania, chłodzenia oraz skurcz całkowity of Powder Metallurgy, vol. 40, issue l, 2004, s.41.
próbek zwiększa się ze wzrostem tej temperatury i maleje 6. Konstanty J., Ratuszek W., Jamrozek J.: Microstructures and prop-
w miarę zwiększania zawartości żelaza, erties of near-stoichiometric iron-cobalt alloys, Proceedings of World
2. skurcz liniowy próbek zachodzący w trakcie izotermicznego Congress and Exhibition on Powder Metallurgy — World PM 2004 Con-
ference, Yienna, Austria, 17-21.10.2004, vol. 3., s.669.
spiekania do zawartości 10 % żelaza nieznacznie rośnie, po-
7. Massalski T. B.: Binary alloy diagrams, American Society for Metals,
wyżej 10 % Fe obserwuje się zmniejszenie skurczu. W przy-
Ohio, 1986.
padku spiekania w 1150 °C można stwierdzić, że skurcz pró-
bek w trakcie izotermicznego wygrzewania nieznacznie 8. Ohnuma /., Enoki H., Ikeda O., Kainuma R., Ohtani H., Sundman
B., Ishida K.: Phase equilibria in the Fe-Co binary system, Acta Matenalia,
zwiększa się ze wzrostem zawartości żelaza. Zwiększenia
2002, nr 50, s. 379.
temperatury spiekania sprzyja większym wartością tego skur-
czu,
3. największy wpływ na zmiany wymiarowe próbek wykona- Praca finansowana przez KBN z umowy nr J8.18.J10.482
nych z mieszanek proszków kobaltu i żelaza, a tym samym na (4 T08D 003 24).

Redakcja

41
NOBLE METALS

R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : doc. dr hab. inż. ZBIGNIEW RDZAWSKI

JAN JAROMINEK Rudy Metale R51 2006 nr l


UKD 669.217:737.1(438):671.4(438)
TOMASZ BYLICKI

STO LAT PRODUKCJI ZŁOTYCH MONET


W MENNICY WARSZAWSKIEJ (1765-M868)
Artykuł zawiera opis produkcji monet złotych w Mennicy Warszawskiej od 1765 do 1868 roku jako centralnej mennicy
w kraju. W XVIII i XIX wieku bito dukaty, w czasach Królestwa Kongresowego złote dwudziestopięcio- i pięćdziesięciozło-
tówki, a następnie rosyjsko-polskie monety o nominale 3 ruble = 20 złotych. Podczas Powstania Listopadowego bito dukaty
według wzoru holenderskiego (1831). Ostatnimi monetami złotymi bitymi przez Mennicę Warszawską były rosyjskie półim-
periały czyli monety 5-rublowe. Na całą produkcję monet złotych w omawianym okresie mennica zużyła około 3429 kg
czystego złota, pochodzącego głównie z przetopu obcych monet złotych kursujących w Polsce (głównie holenderskich) oraz
zakupu złota w sztabach za granicą.
Słowa kluczowe: Mennica Warszawska, moneta złota, dukat

ONE HUNDRED YEARS OF GOLD COINS MANUFACTURING


AT WARSAW MINT (1765-^1868)

The study contains methods of manufacturing ofgold coins at Warsaw Mintfrom 1765 to 1868, as a central mint ofPoland,
where during I8th and 19th century ducats were minted. At the times ofCongress Kingdom were minted gold 25 zloty and
50 zloty pieces, and next Russian-Polish gold ofnominal of 3 roubles = 20 zloty. The last gold coins produced by Warsaw
Mint were Russian halfimperials (5 rouble piece). At that time the mint used circa 3429 kg ofpure gold comingfrom proc-
essing offoreign gold coins circulating in Poland (mainly Dutch) and purchasing of gold bars from abroad. During No-
vember Uprising ducats were minted as imitation of Dutch ducat (1831).

Key words: Warsaw Mint, gold coin, ducat

Wprowadzenie blicznego wybijania fałszywych pieniędzy pod stemplem innego


państwa. Taką politykę wobec Polski i Saksonii prowadził Fry-
Po zamknięciu mennic koronnych za panowania Jana III So- deryk II Wielki, bijąc w swoich mennicach (Królewiec, Szczecin
bieskiego w Bydgoszczy (1686 r.) i Krakowie (1687 r.) działal- i Wrocław) monety polskie, pod stemplem mennicy lipskiej, ale
ność monetarna w Polsce ustała. Za Augusta II i Augusta III mo- z kruszcu znacznie niższej próby. Zamiast 14 talarów z grzywny
nety polskie i dla Polski bito w mennicach saskich: w Dreźnie, czystego srebra, wybijano ich nawet 40. Złote augustdory, za-
Lipsku, Gubinie i Griinthal. Tylko raz wybito monetę w 1706 miast z 23/2 karatowego, bito tylko z 7 karatowego złota. Polskę
i 1707 r. w Grodnie, gdzie w czasie wojny bito szóstaki dla opła- ogarnął w końcu XVII w. i w pierwszej połowie XVIII chaos
cania żołdu wojskowego. Miasta pruskie, Gdańsk, Toruń i Elbląg monetarny, brak było dobrej krajowej monety, mennice były
biły bardzo niewielkie i nieregularne emisje. W Polsce brakowało zamknięte, a stosunki pieniężne prawnie nieuregulowane. Naród
dobrej, krajowej monety. W obiegu pozostawał dawny pieniądz domagał się otwarcia mennic krajowych i bicia w nich dobrego,
polski, głównie drobny, zniszczony obiegiem. Były też różne polskiego pieniądza. Po śmierci Augusta III był to najistotniej-
monety obce, głównie ogromne ilości fałszywej monety. Na czasy szy postulat jaki wysuwano wobec pretendenta do korony pol-
Augusta III przypada bowiem niesłychany w dziejach fakt pu- skiej.

Dr inż. Jan Jarominek — Akademia Gómiczo-Hutnicza. Wydział Metali Nieżelaznych. Kraków, mgr Tomasz Bylicki — były kustosz Muzeum Numizmatycznego Mennicy
Państwowej, Warszawa.

42
Założenie Mennicy w Warszawie

Reformę pieniądza i mennictwa przyrzekł narodowi Stanisław


August Poniatowski, a sejm elekcyjny wybierając go we wrześniu
1764 r. jednogłośnie na króla, obarczył go jednocześnie obowiąz-
kiem reformy monetarnej i uruchomieniem krajowej mennicy.
Zgodnie z ustawą sejmową prawo mennicze oddano królowi,
a mennica została własnością królewską. Król powołał w 1765 r.
Komisję Menniczą i nabył posesję w Warszawie z przeznaczeniem
na nową mennicę [1]. Po raz pierwszy w dziejach Polski otwarta
została jedna centralna mennica bijąca pieniądz dla całego kraju
(jako jej filia działała w 1765 i 1766 r. mennica w Krakowie).
Warszawa nie miała wówczas żadnych tradycji menniczych,
i zarówno wyższy personel menniczy, specjalistów, medaliera, jak '•
i maszyny mennicze sprowadzono z Niemiec, z Saksonii i Ham-
burga. ;
l O lutego 1766 r. sejm zatwierdził reformę mennictwa i nowy
system monetarny. Miano bić złote dukaty ściśle wedłg stopy
dukatów holenderskich, przyjętej przez niemiecki układ konwen-
cyjny z 1753 r. Z grzywny kolońskiej czystego złota należało
wybijać netto 68 52/283 sztuk dukatów, czyli 67 sztuk monet
złotych, o masie brutto 3,4897g (netto 3,4291 g, próby 0,9826).
Dukat polski oparty o stopę holenderską mógł kursować — wobec
identycznej wagi i próby — na terenie całej Europy, na równi Rys. 2. Dukaty Stanisława Augusta z 1774 r. i 1791 r.
z dukatami holenderskimi i niemieckimi, bez obawy odpływu Fig. 2. Ducats of King Stanisław August coined in 1774 and 1791
pieniądza (czyli złota) z kraju. Polska znajdowała się od wieków
w strefie obiegu złotych monet węgierskich i wymiana polskiego
dukata na dukat węgierski była dla Polski korzystna; dukat wę-
gierski zawierał nieco więcej złota niż polski (próba 0,986).
Inaczej było z monetą srebrną, która była przyczyną klęski tej
reformy. Ustawa sejmowa określała błędnie (za nisko) stosunek
złota do srebra (1:14,275, a nie 1:14,4389), nie uwzględniając
realiów ekonomicznych Królestwa Prus. Pomyłka ta spowodowa-
ła, iż mennica nie tylko nie dawała prawie żadnych dochodów
i cierpiała ciągle na brak srebra, ale przede wszystkim była powo-
dem wywozu srebrnej monety z Polski i nielegalnego wwozu do
kraju obcej monety pruskiej o gorszej próbie srebra. Ta pomyłka
kosztowała kraj i króla gigantyczne pieniądze. Uniwersał Komisji
Skarbu Koronnego stwierdzał, iż z 43 min złotych wybitych

\%
w srebrze według tej ordynacji, aż 40 min zostało wywiezionych
za granicę. Dopiero w 1787 r., a więc po 20 latach, zmieniono
stopę menniczą i stosunek złota do srebra (uchwała sejmowa l ^^ AJ fiff - "X. _ -•

rT §•
J I3f /
>/ -j*-
^•J&l&et
»• *ł#*:*"** »~iSf*ł
) '^•
^• %Ey <
*«*
1
^»-*5* *^fi' .
*

Rys. 3. Półtoradukatówka i trzydukatówka z 1794 r.


Fig. 3. One-and-a-half- and three ducat coins from year 1794

2 października 1786 r., uniwersał Komisji Skarbu Koronnego z 15


marca 1787 r.) choć nie ostatecznie. Dopiero podczas powstania
kościuszkowskiego uniwersał Rady Najwyższej Narodowej z 14
czerwca 1794 r. zmienił stopę menniczą tak, iż była ona identycz-
na ze stopą pruską, a nowy 6-złotowy talar polski miał nawet
nieco mniej srebra niż talar pruski (netto 16,6 g /16,7 g). Stopa ta
ostatecznie zahamowała wywóz polskiego srebra do Prus. Obie
wymienione powyżej ordynacje mennicze zachowały parametry
monety złotej — dukata, ustalone w 1766 r. podnosząc tylko jego
wartość wyrażoną w monecie srebrnej z 16% złotego do 18 zł.
Dukaty bito konsekwentnie od (1765) 1766 do 1795 r., a licz-
ba bitych rocznie egzemplarzy wynosiła przeciętnie kilka tysięcy
sztuk. Najwięcej dukatów wybito w latach 1773 (25594 szt.)
i 1774 (17 607 szt.) oraz 1791 (32 606 szt.) i 1792 (28 705 szt.).
Łącznie wybito 211 695 sztuk tych monet, zużywając na nie pra-
Rys. l. Dukaty Stanisława Augusta bite w 1766 r.
wie 726 kg czystego złota.
Fig. 1. Ducats of King Stanisław August coined in 1766 Uniwersał Rady Najwyższej Narodowej w 1794 r. wprowadził

43
ponadto dwie nowe monety złote: dukat półtoraczny, zwany pół- jednak długo, bo jeszcze w 1813 r. decyzją Rady Najwyższej
stanislasdorem oraz dukat potrójny (trzydukatówkę) zwaną stanis- Tymczasowej produkcja została wznowiona z poleceniem bicia
lasdorem o nietypowej masie (brutto: półstanislasdor 6,1724 g; monet nadal pod stemplem Księstwa Warszawskiego, tj. pod
stanislasdor 12,3449) i próbie (0,833). Historia powstania tych stemplem nie istniejącego już państwa. Mennica biła monety
monet związana jest z ofiarnością duchowieństwa, które oddało w 1813, 1814 oraz w 1815 r. ze wsteczną datą 1814 r. nie istnieją-
podczas powstania kościuszkowskiego srebro i złoto ze skarbców cego już Księstwa Warszawskiego. Księgi mennicze i bilanse
kościelnych na potrzeby kraju, przysyłając je do mennicy w celu z rachunkami Księstwa Warszawskiego zostały zamknięte z dniem
przebicia na monetę krajową. Napłynęły wówczas do mennicy 31 grudnia 1815 r., a działalność mennicy zorganizowana od nowa
różne przedmioty liturgiczne, artystyczne i historyczne, srebrne z dniem l stycznia 1816 r. W mennicy rozpoczęła się epoka Kró-
i złote o różnej próbie. Z Katedry Krakowskiej przywieziono 12 lestwa Polskiego, gdyż już w 1815 r. Kongres Wiedeński ustalił
szczerozłotych figur apostołów oraz złoty krzyż. Wszystkie nowy podział ziem polskich przez zaborców, tworząc Królestwo
przedmioty ważyły razem 317,5 grzywny kolońskiej (ok. 74 kg) Polskie związane unią personalną z Rosją.
i po przetopieniu w mennicy dały próbę 0,833 — a więc niższą od
dukatowej. Z tego stopu, wybito półtora- i trzydukatowe monety, Mennica Warszawska w czasach Królestwa Polskiego
odpowiednio cięższe, tak by zawartość czystego złota była zgodna (od 1815 do 1830/1832)
z ustawą. Monet trzydukatowych wybito 5 256 szt., półtoraduka-
towych 8 114 szt., zużywając na tę emisję prawie 96 kg czystego Rodzaj i parametry nowych monet polskich ustalił dekret car-
złota (95,735 kg). Łącznie na bicie monet złotych mennica stani- ski o systemie monetarnym dla Królestwa Polskiego, ogłoszony
sławowska od 1766 do 1795 zużyła ponad 821 kg czystego złota. 19 listopada (l grudnia) 1815 r. Na okupowanych przez Rosję
3 maja 1794 r. Kościuszko cofnął królowi przywilej bicia mo- ziemiach polskich pojawiły się dwie nowe monet złote: „pojedyn-
nety, a mennicę przejęła Komisja Skarbowa. Rzeczpospolita jed- czy" i „podwójny złoty królewski" [3]. Pierwsza z tych monet
nak, pomimo reform politycznych i gospodarczych, upadła. Wraz miała wartość 25 zł, druga — 50 zł. Bito je również z grzywny
z nią, w wyniku rozbiorów, zamknięta została w dniu 9 stycznia kolońskiej — odpowiednio 52 i 26 sztuk netto o masie brutto
1796 r. Mennica Warszawska. 4,9051 g (netto 4,4964 g) oraz 9,8102 (netto 8,9927) w próbie
22-karatowej, tj. 916 %, odpowiadającej próbie monet pięcioru-
blowych, wprowadzonych nieco później do obiegu (od 1817 r.)
Mennica Warszawska za Księstwa Warszawskiego w Cesarstwie Rosyjskim. Dekret ustalał ściśle nie tylko masę i próbę
(1810-1815) monet, ale także ich wizerunki, rysunek herbu Królestwa — mały

Opieczętowane budynki mennicze w Warszawie stały przez 15


lat nieczynne, dopiero 9 czerwca 1810 r. mennica otrzymała nowy
statut i wznowiła działalność na potrzeby Księstwa Warszawskie-
go. W tym samym dniu uchwalone zostały zasady nowego syste-
mu monetarnego (Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, 1810,
s. 229). W zakresie monet złotych, występował nadal pojedynczy
dukat polski, pod względem masy, jak i próby, nie odbiegający od
dukatów stanisławowskich (masa brutto 3,4897, próba 0,9826).
Rynkowa cena dukata w monecie srebrnej wynosiła nadal 18 zł,
choć gdy wpłacano go do kas rządowych, liczony był tylko po 16
zł i 15 gr. Różnica była ukrytym podatkiem ściąganym od obywa-
teli, którzy musieli wnosić do skarbu państwa opłaty w złocie (np.
cło, Dz. Praw, t II, s. 449). Bicie monet złotych oraz grubych
monet srebrnych było dla mennicy deficytowe [2], Dochód dawa-
ło natomiast bicie monet bilonowych (5 i 10 gr.) oraz monet mie-
dzianych (l i 3 gr). Złote dukaty wybito wyłącznie w 1812 r.
(8546 szt.) i 1813 r. (3001 szt.), zużywając na nie łącznie 39,6 kg
czystego złota. Była to produkcja znikoma wobec ponad 64 min
sztuk innych monet wybitych w latach 1810-^1815, na które zuży-
to 69 t srebra i ok. 222 t miedzi.
W dniu 5 lutego 1813 r. przerwano produkcję, zamknięto
księgi mennicze i protokolarnie rozliczono całą emisję monet
Księstwa Warszawskiego. Przerwa w pracy mennicy nie trwała

Rys. 4. Dukat Księstwa Warszawskiego z 1812 r. Rys. 5. Monety 25-złotowe z 1818 r., 1824 r. i 1829 r.
Fig. 4. Ducat from Warsaw Principality from 1812 Fig. 5.25zlotycoinsfromyears 1818, 1824and 1829

44
tamtych czasów. Na początku lat dwudziestych XIX w. zaniecha-
no produkcji w starym budynku menniczym z czasów Stanisława
Augusta Poniatowskiego [2].

Powstanie Listopadowe (1830-^1831)

W czasie Powstania Listopadowego władze polskie powróciły


do tradycyjnej monety złotej, jaką były dukaty. Bito je w 1831 r.
nie tylko wg stopy holenderskiej (tj. masa brutto 3,4897; próba
0,9826), ale również z wizerunkiem na wzór holenderski. Było to
wierne naśladownictwo tradycyjnego dukata holenderskiego, na
awersie z rycerzem trzymającym w rękach miecz i strzały, na
rewersie z tablicą z napisem: MO(neta) AUR(ea) REG(ni) BEL-
GII AD LEGEM IMPERII. Podobne naśladownictwa biła już
mennica petersburska z przeznaczeniem do handlu międzynaro-
dowego. Naśladownictwo warszawskie w miejsce petersburskiego
kaduceusza otrzymało jako znak menniczy małego Orła polskiego
na początku legendy awersu. Dukatów tych wybito 163 205 szt.,
zużywając na nie prawie 560 kg czystego złota (tj. 2400 grzywien
złota otrzymanych z zagranicy). Dukat holenderski był od wieków
szeroko rozpowszechniony w obiegu i powszechnie znany w Eu-
ropie jako moneta międzynarodowa. Jego emisja przeznaczona
była przez Bank Polski do płatności zagranicznych, najprawdopo-
dobniej za broń, którą próbowano sprowadzić do kraju. Broń
produkowano także w Mennicy Warszawskiej, odlewając tu lufy
armatnie i szlifując lufy karabinowe.

Rys. 6. Monety 50-złotowe z 1818 r., 1821 r. i 1829 r.


Fig. 6. 50 zloty coins fromyears 1818, 1821 and 1829
Rys. 7. Naśladownictwo dukata holenderskiego bite
w czasie Powstania Listopadowego w 1831 r.
Orzeł polski na piersi dwugłowego Orła rosyjskiego, rodzaj ran- Fig. 7. Copying of Dutch ducat during
tów (obrzeży) itp. Monety złote i srebrne otrzymały portret cara, the November Uprising in 1831
jako króla Polski. Portret na awersie był kontynuacją tradycji
polskiej, zaś zupełną nowością w mennictwie Cesarstwa Rosyj-
skiego, gdzie od dawna bito już monety wyłącznie napisowe. Mennica Warszawska w latach 1832-1868
Portret cara umieszczono na monetach celowo.
Monety złote 25- i 50-złotowe biła Mennica Warszawska w la- Po upadku Powstania Listopadowego narzucono Polsce nowy
tach 1817-M832, a liczba bitych egzemplarzy wahała się od kilku- system monetarny (Dekret Carski z dnia 15 października 1832 r.),
set do prawie stu tysięcy sztuk. Łącznie wybito monet 50 zł — wprowadzając do obiegu nominały rosyjsko-polskie, takie jak l Vi
100 559 szt. oraz monet 25 zł — 242 273 szt., zużywając do ich rubla = 10 zł, 3/4 rubla = 5 zł, 30 kopiejek = 2 złote itd. W zakresie
wykonania prawie dwie tony czystego złota (1995,105 kg). W tym monety złotej bitej w Mennicy Warszawskiej były to 3 ruble =
samym czasie wybito monety srebrne, bilonowe i miedziane 20 zł, o masie całkowitej 4,0719 g. (netto 3,5993 g.) i próbie
w ogólnej liczbie ok. 88 min egzemplarzy, zużywając na ich pro- 88 zołotników, tj. 916 %. Monety złote 3 ruble = 20 złotych bito
dukcję prawie 148 t czystego srebra oraz ponad 176 t miedzi. w Mennicy Warszawskiej w bardzo ograniczonej ilości, począt-
Za Stanisława Augusta i Księstwa Warszawskiego mennica, kowo po kilkaset, później tylko po kilkadziesiąt sztuk rocznie.
jako zakład produkcyjny nie ulegała żadnym przeobrażeniom. Cała ich emisja w latach 1834-^1839 wynosiła tylko 1446 sztuk,
Pracowała w dawnych budynkach, na starych maszynach i przy na co zużyto w mennicy 5,2 kg czystego złota. Obficie za to ten
niezmienionych metodach produkcyjnych. Zwiększenie produkcji nominał rosyjsko-polski produkowała równolegle mennica peters-
monetarnej, zmiany w organizacji, technice i technologii produk- burska, wykorzystując sprytnie dekret carski obowiązujący na
cji były możliwe dopiero dzięki nowej inwestycji, jaką w latach terenie całego Cesarstwa Rosyjskiego. Łączny nakład tych monet
1817-H820 była budowa nowego gmachu mennicy. Gmach ten w mennicy petersburskiej w latach 1834-M 840 był prawie sto razy
rozbudowano jeszcze w 1824 r., dobudowując do niego dwa bocz- wyższy od łącznego nakładu tych monet w Mennicy Warszaw-
ne pawilony. Nowy gmach wyposażono w maszyny i urządzenia skiej. Cyfry te wyraźnie obrazują jak ograniczano działalność
wzorowane na najnowszych maszynach angielskich, na których Mennicy Warszawskiej, zmuszonej służyć narodowi pod obcą
pracowała już mennica w Petersburgu. Warsztaty mennicy peters- władzą.
burskiej wykonały też nowe maszyny dla Mennicy Warszawskiej. Po roku 1842 (Dekret Carski z 3 września 1841 r.) Mennica
Wszystkie urządzenia w nowym gmachu napędzała maszyna Warszawska mogła bić już tylko monetę rosyjską, którą począt-
parowa, pierwsza w Warszawie, szczyt osiągnięć technicznych kowo znaczyła jeszcze swym dawnym znakiem MW. Znak ten,

45
Tablica l
Zestawienie złota zużytego do produkcji monet
w Mennicy Warszawskiej (1765-1868)
Table l
Consumption of gold used for coining
in Warsaw Mint (1765-1868)

Stanisław August (l 764-1795) 821,0 kg


Księstwo Warszawskie (1807-1815) 39,6 kg
Królestwo Polskie (1815-1832) 1995,1 kg
Powstanie Listopadowe (1830-1831) 560,0 kg
Królestwo Polskie (po 1832 r., monety
13,3 kg
rosyjsko-polskie i rosyjskie)
Razem 3429,0 kg

sach Królestwa Kongresowego wydobywano w niewielkich ilo-


ściach. Istniała więc stała konieczność importowania przez menni-
cę tych kosztownych kruszców szlachetnych oraz pokrywania
kosztów ich transportu i ochrony. Obok importu mennica prowa-
dziła stały skup kruszców szlachetnych.
Rys. 8, Monety rosyjsko-polskie 3 ruble = 20 złotych
W XVIII wieku czyste srebro w sztabach sprowadzane było
z 1834 r. i 1838 r.
głównie z Holandii. Jako materiału monetarnego używano także
Fig. 8. Russian - Polish coins 3 rouble = 20 zloty monet srebrnych wycofanych z obiegu, które przetapiano i do-
fromyears 1834 and 1838 prowadzano do odpowiedniej próby. Za Stanisława Augusta sku-
pem monet srebrnych, a także złotych, trudniła się cała rzesza
Żydów zaopatrzonych w urzędowe paszporty uprawniające do
skupu i transportu kruszców.
Za Stanisława Augusta Mennica Warszawska zużywała bardzo
mało złota i przyjęło się twierdzić, iż polskie dukaty bito z kursu-
jących w Polsce złotych monet obcych, głównie holenderskich.
W czasie Insurekcji Kościuszkowskiej przetapiano w mennicy
nawet zabytkowe i artystyczne sprzęty liturgiczne. Król kazał
wówczas przetopić swoje srebra stołowe i pewną ilość złotych
medali. Złoto kupowano za granicą w sztabach, tak jak srebro,
chociaż nie poświadczają tego znane nam dotychczas dokumenty.
Jedyną informację o sztabach złota otrzymanych z zagranicy
posiadamy dopiero z czasów Powstania Listopadowego. Było to
2400 grzywien złota, wagi ok. 561 kg, z których wybito dukaty
wzorowane na holenderskich.
Rys. 9. Rosyjski półimperiał (5 rubli) z 1849 r.,
bity w Mennicy Warszawskiej
Mennica Warszawska w XVIII i XIX w.
Fig. 9. "Half-imperial" Russian coin from Warsaw Mint (1849)
jako zakład produkcyjny

Mennica Warszawska działała w Warszawie od 1765 do l sty-


jako ostatni symbol polskości i odrębności menniczej Królestwa cznia 1868 r. Radykalną modernizację przeszłą ona na początku
Kongresowego, zmuszona była mennica zamienić w 1850 r. na ery Królestwa Kongresowego, ok. 1820 r., kiedy to wybudowano
cyrylickie BM. W zakresie monet złotych Mennica Warszawska nowy gmach i zaopatrzono mennicę w nowy park maszynowy.
biła od 1842 roku w bardzo ograniczonej liczbie rosyjskie półim- Dwie epoki w historii mennicy, których cezura przypada dokład-
periały, a więc złote monety o nominale 5 rubli, masie brutto nie na lata 1819-1821 różni przede wszystkim sposób pozyskiwa-
6,5353 g. (netto 5,9988 g.) i rosyjskiej próbie 88 zołotników, tj. nia energii niezbędnej do wielkoprzemysłowej produkcji. O ile
916 %. Cała produkcja tych monet w latach 1842, 1846, 1848 w pierwszym okresie, za Stanisława Augusta i Księstwa Warszaw-
i 1849 zamknęła się liczbą 1355 egzemplarzy, o łącznej masie skiego, była to siła mięśni ludzi i zwierząt — niektóre maszyny
czystego złota 8,128 kg. Były to ostatnie monety złote wybite poruszane były wielokonnym kieratem, a mennica posiadała
w Mennicy Warszawskiej w XIX w. stajnię na 30 koni — to za Królestwa Polskiego od 1820 r.
Władze carskie konsekwentnie ograniczały możliwości pro- wszystkie automaty mennicze poruszała maszyna parowa; zrezy-
dukcyjne Mennicy Warszawskiej, aż ostatecznie zamknęły menni- gnowano z utrzymania koni i zwolniono ok. 20-30 osób, których
cę z dniem l stycznia 1868 r., a maszyny, archiwum i zbiory wy- pracę mennica „działaniem machiny parowej uskutecznia".
wiozły do Petersburga.
Od chwili założenia mennicy, aż do jej zamknięcia przez za-
borcę, nie uległy natomiast istotnym zmianom poszczególne
Kruszec monetarny działy mennicy, ani proces produkcyjny, przy czym w każdym
zakresie wprowadzano sukcesywnie nowe osiągnięcia techniczne
O rodzaju i pochodzeniu kupowanych do mennicy kruszców, modyfikujące w szczegółach produkcję. Mennica posiadała nastę-
zwłaszcza złota, wiemy bardzo niewiele. W omawianym okresie pujące działy produkcyjne i administracyjne: odlewnię, walcow-
Polska nie miała własnych kopalń złota, a srebro dopiero w cza- nię, gdzie wykonywano również krążki, .justiernię", medaliernię,

46
Po doprowadzeniu do odpowiedniego ciężaru krążki złote i srebrne
polerowano na 12 skórach cielęcych.
Krążki do monet złotych potrafiono wykonać z bardzo dużą
dokładnością ciężaru sięgającą ± l Vt %o. Taką dokładność masy
wykonywanych krążków monetarnych nakazywało zarządzenie
Komisji Rządowej z marca 1816 r., według którego faktyczna
masa 800 monet złotych równać się musiała ich teoretycznej
masie ± jedna moneta;
moneta 25 zlotych „pojedynczy zloty królewski": masa ustawowa
brutto 4,9051 g
masa brutto 800 krążków: 4,9051 g x 800 = 3924,08 g x 0,125% =
4,9051 g
moneta 50 zlotych ,,podwójny zloty królewski": masa ustawowa
brutto 9,8102 g
masa brutto 800 krążków: 9,8102 g x 800 = 7848,16 g x 0,125% =
9,8102 g
Tolerancja ± l % %o, tj. ± jedna moneta złota na 800 sztuk mo-
net złotych była zapewne pochodną masy jednostkowej sztaby
złota, którą przerabiano w mennicy jako jeden „poczet" Szczegó-
łowe wyliczenia mennicy dotyczące przerabianego złota a także
Rys. 10. Mennica warszawska w XIX w. wg sztychu F. Dietricha obliczenia strat złota na przerobie nie są nam dzisiaj znane. Zwy-
Fig. 10. Warsaw Mint in XIX century, print by F. Dietrich czajowo na straty ogniowe i warsztatowe mennica miała prawo
potrącać 0,5 % wagi przerabianych kruszców. Mennica potrafiła
jednak te straty zmniejszyć, a uzyskane oszczędności tworzyły
„preg-izbę", czyli tłocznię, probiernię, pełniącą częściowo rów- fundusz nagrodowy dla załogi.
W ,justierni" była także maszyna do obrączkowania monet, tj.
nież rolę kontroli produkcji, kontrolę (od czasów Księstwa War-
toczenia karbów lub napisów na rancie. W 1831 r. skonstruowano
szawskiego), kasę ze skarbcem, izbę ekspedycyjną i kantor.
w mennicy specjalną maszynę zwaną „Zich-bank", służącą do
Odlewnia. W czasach Stanisława Augusta zwana z niemiecka doprowadzania zbyt ciężkich krążków do wagi ustawowej. Krążki
„szmelcarnią" lub „szmelcownią", funkcjonowała w oddzielnej złote po sprawdzeniu ich masy jednostkowej, justowaniu, polero-
szopie. Tu znajdowały się trzy piece do topienia srebra zwane: waniu oraz opatrzeniu rantem, przekazywano od razu, także cięża-
„treyhaffen", „szyrhaffen", „zegerhaffen". Roztopiony w piecach rowe jako jeden „poczet", na tłocznię.
kruszec wlewano do skrzyń z piaskiem formierskim, odlewając
Medaliernia. W „medalierni" wykonywano stemple do mo-
sztaby, zwane canami. W tej samej odlewni topiono też złoto. Na
net. Ich rysunki lub inne projekty graficzne otrzymywał medalier
wyposażeniu odlewni był zarówno „Eingier" (mieszadło) do
mennicy, lub monety były bezpośrednio przez niego projektowa-
srebra, jak i „Eingier" do złota. Z innych istotnych narzędzi w od-
lewni wymienić musimy łyżki do lania i łyżki do pobierania próby ne, a następnie akceptowane przez władzę. Czasami do akceptacji
kruszcu oraz 9 żelaznych numerów do cechowania sztab odlanego przedkładano gotowe już monety (jako wzory), które gdy nie
metalu. zostały zaakceptowane pozostawały w nielicznych egzemplarzach
jako tzw. „próby" mennicze. Modele wykonywano najczęściej
Walcownia. Odlane sztaby przekazywano do walcowni, gdzie
w wosku, w powiększeniu, po czym przenoszono ich wizerunki na
walcarki zamieniały sztaby metalu na długie taśmy. Taśmy te,
stemple rżnąc je od ręki wgłębnie w negatywie bezpośrednio
przed dalszym walcowaniem, wyżarzano w piecach, czyli gliowa-
w stali, lub wybijając w stemplu za pomocą wcześniej wykona-
no, w celu'nadania im miękkości. Taśmy rozwalcowane do odpo-
nych pozytywowych „puncyn". Monety złote: małe, o niewielkich
wiedniej grubości dostarczano na wycinarki zwane „Durchschnitt",
średnicach — 19 mm (3 rb = 20 zł); 18,5/19 mm (25 zł); 22 mm
na których wycinano z nich krążki o odpowiednich średnicach.
(dukaty); 22,3 mm (półtora dukata); 23 mm (5 rb);24 mm (50 zł)
Całość produkcji we wszystkich jej etapach, aż do rozliczenia
— a zarazem najcenniejsze, najbardziej reprezentacyjne i przezna-
produkcji gotowych monet, zawsze rozliczana była wagowo. Tak
więc, krążki i odpady (ażury) przed przekazaniem ich dalej do
produkcji i do powtórnego przetopienia ważono, sprawdzając
zgodność łącznej ich masy z masą przekazanej do walcowania
sztaby.
Justiernia. Krążki z metali szlachetnych, złota i srebra, prze-
kazywano do ,justierni", ,justir-izby", tj. warsztatu, gdzie je
dokładnie ważono i nadawano im wagę zgodną z ordynacją men-
niczą. Krążki zbyt ciężkie opiłowywano, krążki za lekkie wyco-
fywano z produkcji i oddawano do przetopienia wraz z ażurami
i opiłkami. Prawdopodobnie walcownia blach srebrnych i złotych
była tak ustawiona, że dostarczała od razu krążki o właściwej
wadze ustawowej lub nieco cięższe, do justowania. Przy krążkach
za lekkich bowiem, mennica ponosiła stratę na ponownym topie-
niu i walcowaniu kruszcu. Justować musiano wiele krążków, gdyż
do dziś dość często spotykamy monety bite w Mennicy Warszaw-
skiej, tak srebrne, jak i złote ze śladami głębokiego pilnikowania.
Justiernia posiadała kilka lub kilkanaście stanowisk pracy, przy
których ręcznie dopiłowywano krążki. Każdy z ,justierników"
posiadał własny stół z szufladą zamykaną zamkiem, zbliżony
w konstrukcji do używanego do dziś stołu jubilerskiego. Na wy- Rys. 11. XVIII-wieczna rycina ukazująca
posażeniu ,justierni" były dwie duże wagi o udźwigu do l grzyw- bicie monet na prasie śrubowej
ny, sześć mniejszych wag i zestaw 86 różnych odważników o ma- Fig. 11. Coining by use of screw press,
sie od l dukata do 4 groszy, a także 20 różnych ,justir-pilników". drawing from XVIII century

47
czone dla specjalnych transakcji handlowych wykonywano tą
drugą metodą. Portret króla, herb państwa, a także poszczególne
litery były zaprojektowane i wykonane w postaci małych pozyty-
wowych „punc", którymi wybijano wizerunki na stemplach. Inne
elementy, jak ozdobniki i wieńce na dukatach Stanisława Augusta
grawerowano od razu wgłębnie w stali. Produkcja stempli za
pomocą „punc" pozwalała zachować jednorodność wizerunków
monet, stąd tak mała ilość odmian monet złotych (dukatów) Stani-
sława Augusta. Grawerowano lub „puncowano" wizerunki w stali
miękkiej, poddanej specjalnej obróbce cieplnej. Następnie stemple
hartowano, szlifowano i polerowano. Stal na stemple sprowadzano
z zagranicy, nawet z Anglii, chociaż już wówczas potrafiono
wykonać w Polsce stal odpowiedniej jakości do stempli menni-
czych. Gotowe stemple mennicze przekazywano z medalierni do
„preg-izby".
W latach dwudziestych XIX w. wprowadzono zasadę, iż
wszystkie stemple mennicze: matryce i patryce powinny być po
zakończeniu pracy zabezpieczone w szafie zamkniętej na trzy
klucze; jeden miał medałier, drugi grawer; a trzeci klucz kontroler
mennicy. Rano wydawano stemple za pokwitowaniem, które
zwracano po oddaniu stempli.
Preg-izba, czyli tłocznia otrzymywała krążki złote z Justier-
ni" oraz stemple mennicze z medalierni Monety wybijano na
dużych prasach śrubowych obsługiwanych przez kilku robotni-
ków. Mennica stanisławowska w 1781 r. posiadała 9 takich pras.
Rys. 12. Medal na otwarcie Głównej Probierni
Przy każdej pracował „podkładacz", który posiadał specjalne
przy Dyrekcji Mennicy Warszawskiej w 1851 r.
stanowisko przy prasie menniczej, podkładając krążki specjalnymi
nożycami pod stemple. Dwóch lub czterech robotników, za pomo- Fig. 12. Medal released for the opening day
cą pasów rzemiennych przywiązanych do kuł na końcu ramion of Main Testing Room in Warsaw Mint (1851)
prasy, obracało pionową śrubę, która z dużym przyśpieszeniem
opadała w dół, zgniatając krążek pomiędzy stemplami, nanoszą-
cymi na niego wizerunek monety, po czym odskakiwała do góry. Kantor, izba ekspedycyjna i kasa ze skarbcem były działami
W tym momencie „podkładacz" wkładał pod stemple następny administracyjnymi Mennicy. Działy te były przygotowane do
krążek. Im wyżej podnoszono śrubę, tym silniejsze było uderze- dużego ruchu kruszców szlachetnych oraz pieniądza kruszcowego.
nie. Siłę uderzenia regulowała też średnica monety i wysokość jej Znajdowały się tam specjalne regały do składowania sztab metali,
reliefu. Monety złote posiadały zwykle najmniejszą średnicę różne wagi i odważniki. Kantor posiadał pięć wag szalkowych,
i stosunkowo płaski relief. Wybicie jednej monety trwało ok. 5 s, w tym jedną na 500 grzywien, tj. ok. 115 kg. W kantorze przecho-
wywano też specjalny wzorcowy odważnik — „Ein Gewicht" —
tj. bito ok. 12 sztuk na minutę, co pozwalało w czasie 10 godz.
o masie jednej grzywny, oprawny w skórę i zapieczętowany przez
dnia pracy wybić nawet 7000 monet na jednej prasie. W wiek
Komisję Skarbu. Masa kruszców szlachetnych przychodzących do
później, a więc w czasie, gdy Rosjanie zamykali mennicę w War-
Mennicy, jak i wydawanych z niej w postaci monet, badana była
szawie, prasy mennicze, poruszane maszyną parową mogły bić już bardzo dokładnie.
ok. 50-5-60 sztuk monet na minutę, a więc bicie monet odbywało
się 4-^-5 razy szybciej.
Odważniki do monet złotych
Probiernia. Początkowo w mennicy funkcjonowała izba zwa-
na „Affinerie", tj. rafineria kruszców szlachetnych. Używano tu Zarówno w XVIII jak i w XIX w. Mennica Warszawska wy-
prostej metody tzw. kupelacyjnej do oddzielania ze złota i srebra konywała odważniki monetarne w celu dokładnego sprawdzania
domieszek innych metali. O dużym przerobie (rafinacji) metali masy monet złotych, nie tylko w swoich działach wewnętrznych,
szlachetnych świadczy liczba 12 stanowisk pracy, jak i ogromna ale przede wszystkim w kantorach na terenie całej Rzeczypospoli-
liczba 368 235 tygielków kupelacyjnych. Małe tygielki kupelacyj- tej. Za Stanisława Augusta były to odważniki do dukatów, wyko-
ne, w których jednorazowo można było rafinować grzywnę złota nane w latach 1767 (zniszczone w Mennicy z powodu błędnego
lub srebra (około 234 g), mennica sprowadzała z zagranicy. Od ciężaru), 1768, 1791. Na własne potrzeby Mennica wykonała też
wówczas odważniki o masach będących multiplikacjami poje-
1765 r., tj. od samego początku mennica posiadała probierza,
który urzędował w izbie „Affinerie". W 1787 r. probiernię zorga-
nizowano jako oddzielny dział mennicy, odpowiadającej za jakość
przerabianych kruszców szlachetnych. Od tego czasu w mennicy
warszawskiej było zawsze dwóch probierzy, a po 1851 r., tj. po
przekształceniu działu w Główną Probiernię, istniał nawet etat
asystenta probierza. Probiernia nadzorowała cały czas przerób
kruszców szlachetnych. Do obowiązków probierzy należało bada-
nie próby kruszców kupowanych przez Mennicę, badanie próby
sztab kruszcu odlewanych w Mennicy, wreszcie badanie próby
gotowych monet. Prowadzono zarówno próby ogniowe, jak
i próby z narysu na kamieniu probierczym. Po zamknięciu Menni-
cy przez władze rosyjskie z dniem l stycznia 1868 r. „Probiernia
Główna przy Dyrekcyi Mennicy Warszawskiej" otrzymała status
Głównego Urzędu Probierczego kraju i jako taki urząd przetrwała Rys. 13. Odważnik monetarny z 1791 r.
w Warszawie. Fig. 13. Monetary unit weight from 1791

48
dynczego dukata, do stu dukatów włącznie. Za czasów Królestwa także badanie monet po wybiciu, tj. nie tylko ważenie całego
Polskiego wykonano w 1817 r. odważniki do monet złotych „poczetu" w celu wykrycia ewentualnej defraudacji kruszcu
25-złotowych „ciężar złotego królewskiego pojedynczego" oraz w mennicy, ale także sprawdzanie masy i próby jednostkowych
50-złotowych „ciężar złotego podwójnego królewskiego". Pod- monet w celu stwierdzenia ich zgodności z normą ustawową.
czas Powstania Listopadowego wykonano odważnik o masie Monety za lekkie i za ciężkie, wykryte podczas badania, należało
dukata „ciężar dukata". przetopić. W razie stwierdzenia przez probierzy niedokładności na
Później wykonano także odważniki do monet rosyjskich: im- próbie należało próbę metalu powtórzyć raz jeszcze w obecności
periała i półimperiała. Dzieje tych wszystkich odważników, zwią- inspektora i intendenta. W przypadku wyników negatywnych całą
zane są nierozerwalnie z produkcją i szerokim obiegiem monet partię monet należało przetopić, zaś kosztami pracy i stratą
złotych w Polsce w XVIII i XIX wieku. ogniową na metalu obciążyć osobiście intendenta mennicy (daw-
niejszy mincmajster). Ostatecznie tak rozliczone i sprawdzone
monety trafiały do kasjera, który po ich przeliczeniu zamykał je
Organizacja produkcji i instrukcja w skarbcu mennicy.
o manipulacji kruszcami szlachetnymi i monetami Przed wydaniem i transportem monety pakowano w worki za-
w Mennicy Warszawskiej w XVIII i XIX wieku opatrzone w etykiety, na których podawano dane związane z ich
produkcją w mennicy. „Worki Kasy Menniczej mają etykiety
Jak już wspomniano wyżej, całość produkcji mennicy na z podanym ciężarem brutto i netto, to jest wagi pieniędzy z wor-
wszystkich jej etapach, aż do rozliczenia gotowych monet zawsze kiem i bez 'worka. Na tychże etykietach jest oznaczany numer
rozliczana była wagowo. W odlewni można było sporządzić jed-
topienia srebra (złota) w mennicy, z którego topienia (pocztu) te
nocześnie 9 sztab szlachetnego metalu, z których pobierano próbę
pieniądze są wyrabiane, jako też w czyje ręce worek wprost
kruszcu, ważono je oraz cechowano (w odlewni było 9 żelaznych
z Mennicy dostaje się. Wszystko to jest również u kasjera zapisane".
numerów do cechowania). Z każdej sztaby dwóch probierzy wy-
konywało osobne próby kruszcu, równocześnie, lecz niezależnie Taka dokładność była wskazana, co potwierdzić mogą finan-
od siebie, „z zachowaniem wierności, jak i sekretu". Każda próba sowe pitawale XVIII i XIX w. Monety wydane z mennicy w wor-
musiała być zanotowana w protokole podpisanym przez probierza kach rozpoczynały swój nowy żywot jako środek płatniczy
i ostemplowana jego pieczęcią. Od tego momentu każda sztaba w obiegu pieniężnym.
metalu rozliczana była oddzielnie, a wykonane z niej krążki two-
rzyły tzw. „poczet". Gotowe krążki pobierał z ,justierni" minc- Literatura
mąjster (kierownik techniczny mennicy), który przekazywał je
według wagi „podkładaczom" tj. rzemieślnikom wkładającym
1. Plagę K.: Okres Stanisława Augusta w numizmatyce polskiej. Pol-
krążki pod stemple w „pregierni", czyli tłoczni. W XVIII i XIX w. skie Towarzystwo Numizmatyczne, Warszawa, 1970.
Mennica Warszawska posiadała w „pregierni" 9 pras śrubowych,
2. Terlecki W.: Mennica Warszawska, Ossolineum, 1970.
stąd też mogła tłoczyć, a następnie rozliczać monety z 9 sztab
3. Plagę K.: Monety bite dla Królestwa Polskiego w latach 1815-1864.
kruszcu, tj. 9 „poczetów". „Podkładacze" po wybiciu monet rozli- Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, Warszawa, 1972.
czali również wagowo cały „poczet" przed kontrolerem lub kasje-
rem. Ci ostatni zobowiązani byli zamknąć gotowe monety w kasie
mennicy na dwa klucze. Wszystkie powyższe czynności sformali-
zowano w końcu 1815 r. specjalną, szczegółową instrukcją Praca zostala wykonana w ramach umowy statutowej AGH
o manipulacji metalem i monetami. Instrukcja ta przewidywała nr 11.11.180.196.

Szanowni Czytelnicy
ZAPRASZAMY DO ZAPRENUMEROWANIA NASZEGO CZASOPISMA,
w którym znajdziecie Państwo informację o aktualnych nowościach z dziedziny
przemysłu metali nieżelaznych.
Warunki prenumeraty na 2006 r. znajdują się na III stronie okładki.

Redakcja

49
01111 o o/n
P-^ mm ,,,mt ail a|l —^

.r** .-i T.'"*" i T


^'•m -y,^-,'--^

,-»—•%-—«k
L L I L L l i i J

l .Ch-. , -- S- J ^J„-<!5S- t l ^/ '.V*-.......1

BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS


Redaktor odpowiedzialny: dr MIECZYSŁAW WOCH

Rudy Metale R51, 2006, nr l


UKD 061.6(051):669.2/.8:061.75(438)

WIADOMOŚCI GOSPODARCZE

ROSNĄCY POPYT NA PRODUKTY TYTANOWE z RPA jest w trakcie przejęcia pakietu kontrolnego w firmie Ticor,
HEAP A.: BOOM1NG DEMAND FOR TITANIUM PRODUCTS. MIN. J. a firma BHP Billiton zabezpieczyła swoje prawa do projektu
2005,30 SEP. s. 8^21—BŁ Corridor Sands w Mozambiku poprzez przejęcie WMC Resources
Gwałtownie rosnący, szybciej niż kiedykolwiek w przeszłości, Ltd.
popyt na tytan w 2004 r., stworzył na rynku deficyt zapasów. Tytan metaliczny. W 2003 r. odnotowano najniższy od l O lat
Na rynku minerałów ponad 90 % konsumpcji tytanu stanowią poziom produkcji. Jednak już w 2004 r. zaobserwowano jej 14 %
pigmenty na bazie dwutlenku tytanu. Ti02 znajduje zastosowanie wzrost, a prognozy wskazują, że trend ten utrzyma się również
w wielu dziedzinach, takich jak produkcja farb, papieru i plastiku. roku bieżącym.
Największymi konsumentami są kraje Ameryki Północnej i Euro- Największy wzrost zapotrzebowania zaobserwowano w przemyśle
py, w których zapotrzebowanie stanowi ponad połowę całego lotniczym, budowy maszyn, wojskowym, produkcji ropy naftowej
światowego popytu. Należy jednak pamiętać o Chinach, w któ- na Bliskim Wschodzie oraz w zakładach petrochemicznych w Chi-
rych konsumpcja dwutlenku tytanu gwałtownie rośnie. nach.
W 2004 r., według konsultantów z TZ Minerale International Pty Ceny gąbki tytanowej wzrosły bardzo gwałtownie z niskiego
Ltd (TZMI), globalna konsumpcja przyśpieszyła gwałtownie, poziomu 5,60 S/funt, na początku 2004 r. do 21 S/funt w połowie
wzrastając powyżej 7 %, najwięcej w ciągu ostatnich 10 lat. Dla 2005 r. W związku z powyższym zaobserwowano na rynku za-
porównania w 2003 r. poziom konsumpcji był stały. W Stanach uważalny wzrost produkcji.
Zjednoczonych zużycie TiO2 wzrosło o ok. 8 %, jednak najwięk- Rosyjskie przedsiębiorstwo VSMPO-Avisma (Sverdlovsk na
szy wzrost odnotowano w Chinach, gdzie osiągnął poziom 13 %. Uralu), największy producent gąbki tytanowej, zwiększył produk-
Nąjgwałtowniejszy wzrost produkcji pigmentów na bazie TiO2 cję z 15,9 tyś. t w 2003 r. do 20,1 tyś. t w 2004 r.
odnotowano w Chinach, gdzie bardzo duży udział mają małe Firma Sumitomo Titanium Corp. w Japonii powróciła do pełnego
zakłady gwałtownie powstające w całym kraju. Na uwagę zasłu- poziomu produkcji na poziomie 18 tyś. t/r. po cięciach jakie na-
guje też informacja, że firma DuPont de Nemours & Co rozważa stąpiły w 2002 r.
budowę nowych zakładów w pobliżu Dongying, w prowincji Titanium Metal Corp. (Timet) ogłosiła plany zwiększenia o 4 tyś. t
Shandongo. do 2007 r. swojej rocznej produkcji gąbki tytanowej w zakładach
Poza Chinami odnotowano niewielki i bardzo ograniczony wzrost Henderson (Newada.USA). Obecnie nominalna wydajność wynosi
produkcji pigmentów. Na przykład firma Kerr-McGee Corp. 9,5 tyś. t/r., jednak wydajność rzeczywista to 8,6 tyś. t/r.
zamknęła swoje zakłady w Savannah (Georgia. USA). Ukraińskie zakłady Zaporozhye Titanium-Magnesium Plant
W Tiwest, w Australii podpisano joint-venture pomiędzy firmami (ZTMK) w 2004 r. odnotowały 8 % wzrost produkcji do poziomu
Kerr-McGee Corp. oraz Ticor Ltd, dzięki któremu możliwe będzie 7,5 tyś. t. W 2005 r. planowane jest osiągnięcie produkcji na po-
zwiększenie wydajności o ok. 10 tyś. t do poziomu 120 tyś. t/r. ziomie 20 tyś. t/r.
Na Ukrainie w 2005 r., joint-venture firmy Crimea Titan zwiększy Zapasy. Biorąc pod uwagę ogrom zapotrzebowania w 2004 r.
produkcję o ok. 2 tyś. t do poziomu 80 tyś. t/r., a w 2007 r. do wzrost dostaw był stosunkowo nieduży, według TZMI, na pozio-
poziomu 120tys./r. Planowana jest dalsza rozbudowa zakładów. mie ok. 2,6 % i w konsekwencji rynek jest w deficycie.
W 2004 r. ceny pigmentów na bazie TiO2 rosły systematycznie W firmie QIT-Fer et Titane Inc. (Quebec, Kanada) zwiększono
do ok. 400 $/t. Odnotowano 20 % wzrost ceny w USA i niewiele produkcję do poziomu 95 tyś. t. W USA, firma Huka Resources
niższy w Europie. W pierwszej połowie 2005 r. obserwowano Ltd otworzyła nową kopalnię w Lulaton, w Georgii, a produko-
również wzrost cen, nawet pomimo dużo niższego wzrostu popytu wane koncentraty transportowano z Lulaton do należących do
na pigmenty. firmy zakładów w Greek Cove Spring na Florydzie. Doniesienia
Fuzje i przejęcia. Po wielu spektakularnych fuzjach i przejęciach o zwiększeniu produkcji napływają z firmy BeMaX Resources NL
w 2004 r., ostatnie 12 miesięcy wydaje się być relatywnie spokoj- w Zachodniej Australii. Znaczące zapasy pochodzą z Indii i Wiet-
ne. Firma Lyondell Chemical Co. zakończyła, rozpoczętą w marcu namu. W Indiach, firma W Minerals podwoiła produkcję do ok.
2004 r., operację przejęcia firmy Millenium Chemicals Inc. Swoje 100 tyś. t/r. Bardzo gwałtownie, głównie do Chin, wzrósł eksport
plany dotyczące przyspieszenia sprzedaży udziałów ogłosiła z Wietnamu. Należy jednak spodziewać się, że począwszy od
również firma Kerr-McGee. Z kolei firma Kumba Resources Ltd 2008 r. rząd wietnamski nałoży embargo na eksport w związku

50
z planami zwiększonych inwestycji w rodzimym przemyśle pig- niż w Chinach (5 kg), ale mniej niż w USA (20 kg) czy Niem-
mentów. czech (22 kg).
W 2005 r. zaobserwowano również wzrost produkcji w firmie Nippon Light Metal Co. to jedyna huta w Japonii. W zeszłym roku
Tiwest JV w Australii, która planuje zwiększenie produkcji synte- wyprodukowała tylko 6000 t. To ostry kontrast w stosunku do
tycznego rutylu z 220 tyś. t/r. do poziomu 240 tyś. t/r. w ciągu 1977 r., kiedy Japonia produkowała 120 min t pierwotnego alumi-
następnych dwóch lat. Firma w Namakwa Sands (RPA), będąca w nium, a dobrze prosperujący przemysł hutniczy aluminium został
100% własnością Anglo American Plc, odbudowuje się po tym wyparty po liberalizacji handlu i zniesieniu opłat celnych.
jak w 2003 r. spalił się całkowicie zakład przetwórczy. W roku podatkowym 2004 (kwiecień 2004-nnarzec 2005) naj-
Generalnie, w 2004 r. i pierwszej połowie 2005 r. ilość zapasów większym dostawcą z ogólnej puli importowej wynoszącej 2497
rosła, co umożliwiało pokrywanie zwiększającego się popytu min t była Australia, z importem na poziomie 579 tyś. t, co stano-
i malejących dostaw na rynek. Cena naturalnego rutylu wzrosła wi ok. 23 % oraz Rosja, która dostarczyła 429 tyś. surowca, czyli
0 l O S/t, czyli o ok. 2,5 %. Z kolei ceny syntetycznego rutylu ok. 17%.
gwałtownie wzrosły o ok. 12 %, a ceny ilmenitu — o ok. 8 %. Cena na japońskim rynku to cena z giełdy LME plus premia, co
Znaczne zwiększenie dostaw zaplanowano na drugą połowę 2005 kwartał negocjowana przez największe japońskie korporacje
1 2006 r. Firma Huka Resources Ltd rozpocznie produkcję w Za- handlowe.
chodniej Australii z dwóch złóż — Wagerup i Gingin. Zwiększy to W okresie od lipca do września 2005 r. premia ta wynosiła 70^-72
dodatkowo produkcję do ponad 400 tyś. t/r. TiO2, siarczanów $/t wraz z ubezpieczeniem oraz opłatą przewozową i była o ok.
ilmenitu do bezpośredniej sprzedaży zakładom produkującym 20 % niższa niż w okresie od października do grudnia 2004 r.
pigmenty, jak i chlorków ilmenitu do produkcji syntetycznego W tym czasie premia osiągnęła najwyższy poziom w ciągu ostat-
rutylu, który skupować będzie firma DuPont. nich 9 lat.
Głównego źródła dodatkowych dostaw surowca należy spodzie- Kontrakty długoterminowe. W celu zabezpieczenia stabilności
wać się ze strony firmy Sierra Rutile Ltd. w Sierra Leone. dostaw aluminium, japońskie korporacje importują aluminium na
W Sierra Leone w związku z wojną domową zamknięto kopalnie. podstawie kontraktów długoterminowych, których wielkość w ro-
W 2006 roku jedna z kopalni będzie powtórnie otwarta i jej pro- ku fiskalnym 2004 wyniosła 1,30 min t. Największym udziałow-
dukcja szacowana jest na 100 tyś. t/r. rutylu oraz 15 tyś. t/r. ilme- cem była kanadyjska firma Alcan, a kolejnym australijska firma
nitu. Następny etap rozwoju przewiduje się na połowę 2007 r. Po Comalco, z udziałami odpowiednio — 256 tyś. t i 240 tyś. t.
osiągnięciu pełnych możliwości produkcyjnych można spodzie- Celem zabezpieczenia dostaw surowców w przyszłości, japońskie
wać się produkcji na poziomie ok. 200 tyś. t/r. rutylu i 50 tyś. t/r. korporacje poczyniły szereg inwestycji w projekty produkcyjne na
ilmenitu. całym świecie. W ten sposób Japonia zabezpieczyła dostawy na
Kontynuowane są prace rozwojowe w australijskiej firmie Murray poziomie 1,074 min t aluminium rocznie. Według tego schematu
Basin, chociaż nastąpiły pewne opóźnienia ze względu na kłopoty na przykład Japonia importuje systematycznie 215 tyś. t pierwot-
z wyposażeniem i kwalifikowaną siłą roboczą, obecnie głównym nego aluminium rocznie z Albras w Brazylii, 217 tyś. t/r. z Boyne
problemem Australii, w której gwałtownie rozwija się górnictwo. w Australii oraz 135 tyś. t/r. z Asahan w Indonezji.
Osiągnięcie pełnych możliwości produkcyjnych w firmie Douglas Niektóre duże firmy handlowe mają udziały w hutach, z których
(Huka) zaplanowano na wrzesień 2005 r. Docelowy poziom pro- produkcja nie jest sprzedawana w Japonii tylko na całym świecie.
dukcji w pierwszej fazie wyniesie ok. 98 tyś. t/r. rutylu. Faza I tak na przykład firma Mitsubishi Corporation ma udziały
druga, której rozpoczęcie planowano na początek 2007 r. zabez- w hucie Mozal, w Mozambiku, dzięki którym kontroluje sprzedaż
pieczy produkcję na poziomie 135 tyś. t/r. w Europie 128 tyś. t aluminium rocznie i korzysta z ulgi celnej dla
Firma Pooncarie (BeMaX) rozpocznie produkcję pod koniec krajów rozwijających się.
2005 r. o planowanym poziomie produkcji 65 tyś. t/r. rutylu i 120 Firma Mitsui & Co. kontroluje sprzedaż ok. 91 tyś. t/r., pochodzą-
tyś t/r. leukoksenu. cych z Intalco oraz Eastalo (Alcoa) w USA, a firma Marubeni
W północnym Mozambiku, firma Kenmare Resources Plc, udzia- Corporation — ok. 37 tyś. t/r. pochodzących z kanadyjskiego
łowiec projektu Moma, rozpocznie produkcję pod koniec 2006 r. Alouette. Firmy te importują do Japonii surowiec, pokrywający
Do tej pory zwiększono produkcję ilmenitu z 615 tyś. t/r. do po- potrzeby japońskiego rynku np. z Rosji w ilości 454 tyś. t oraz z
ziomu 700 tyś. t/r. Produkcja rutylu pozostała na niezmiennym Chin w ilości 162 tyś. t.(dane na rok fiskalny 2004).
poziomie 15 tyś. t/r. Przedsiębiorstwa zajmujące się handlem surowcami, zwane w Ja-
Na następne lata planowane jest otwarcie kilku mniej znaczących ponii Sogo Shosha, angażują kapitał nie tylko w import i eksport
projektów, np. w Goondicum (Monto Minerals Ltd. Queensland, surowców. Inwestują one również w inne projekty, nie tylko doty-
Australia) w czerwcu 2006 r. Planowana produkcja ilmenitu wy- czące metali, ale prawie wszystkich dóbr, takich jak np.: ropa
niesie 100 tyś. t/r. Produkcja z Tolara Sands na Madagaskarze naftowa, żywność, tekstylia, chemikalia, samochody, elektronika
(Ticor), będzie źródłem surowca dla firmy Empahngeni w RPA. czy nanotechnologie.
Najprawdopodobniej firma Rio Tinto zatwierdzi projekt na Mada- Wyniki pięciu największych przedsiębiorstw typu Sogo Shosha to:
gaskarze. Przy wydobyciu na poziomie 750 tyś. t/r., część urobku Mitsubishi Corp. — 17 trylionów jenów (155 mld $, przy kursie
będzie dostarczana do Kanady. 110 jenów/S), Mitsui & Co. — 14 trylionów jenów (89 mld $),
Sumitomo Corp. — 9 trylionów jenów (90 min S), Itochu Corp.
9,9 trylionów jenów (89 mld S) i Marubeni — 8 trylionów jenów
JAPONIA O ZASIĘGU GLOBALNYM
(74 mld $). Sogo Shosha kontrolują produkcję bardzo dużych
ASANUMA K.: JAPAN'S GLOBAL RESEARCH. MET. BULL. SUPPL. ilości aluminium, np. Mitsubishi Corp. — 219 tyś. t/r., Marubeni
ALUMINIUM 2005, nr 9, s. 13-17 —BŁ
- 156 tyś. t/r., a Mitsui — 146 tyś. t/r.
Japonia jest jednym z największym konsumentów pierwotne- Byłe huty aluminium uzyskały również udziały w kontroli rynku
go aluminium. Dla potrzeb swojego przemysłu importuje 99 % aluminium i tak np. Sumitomo Chemical — 137 tyś. t/r., Mitsui
aluminium pierwotnego. Dostawy zabezpieczane są poprzez Aluminium — 53 tyś. t/r., Nippon Light Metal — 51 tyś. t/r.,
kontrakty długoterminowe. Showa Denko — 48 tyś. t/r. i Mitsubishi Chemical — 20 tyś. t/r.
W 2004 r. zapotrzebowanie Japonii na aluminium pierwotne wy- W podobny sposób zdobywają aluminium również inne zakłady
niosło 2019 min t, co stanowiło ok. 7% światowej konsumpcji produkcyjne, np. firma YKK, drugi co do wielkości japoński
tego surowca, szacowanej na 29 654 min t. Według Word Bureau wykonawca konstrukcji budowlanych — 79 tyś. t/r., Sumitomo
of Metal Statistics z W. Brytanii — Japonia to trzeci konsument Light Metal, trzeci co wielkości producent wyrobów walcowa-
w świecie za Chinami (6191 min t) oraz USA (5800 min t). nych — 50 tyś. t/r., Kobe Steel, drugi co do wielkości producent
Jeśli jednak liczyć konsumpcję aluminium na jednego mieszkańca, blach — 23 tyś. t/r. i Mitsubishi Materials, największy japoński
to w 2004 r. wyniosła ona ok. 16 kg, czyli ponad trzy razy więcej producent puszek aluminiowych — 12 tyś. t/r.

51
Eiji Wakai, prezydent Mitsubishi Shoji Light Metal Sales Corp. Obecnie konsumenci mają bardzo silną pozycję na rynku, bowiem
będącej handlowym ramieniem Mitsubishi Corp., potwierdził im bardziej cena kobaltu spada, tym większą presję mogą oni
zaangażowanie firmy w kontrakty opiewające na handel alumi- wywrzeć na producentów przy podpisywaniu kontraktów na
nium o wielkości 1,70 min t/r., z czego 700 tyś. t/r. sprzedawane przyszły rok.
jest w Londynie, 600 tyś. t/r. w Tokio, a 400 tyś. t/r. w Nowym Ceny kobaltu niskogatunkowego spadły w połowie października
Jorku. Wakai nie spodziewa się, w przewidywalnej przyszłości, 2005 r. z 12,70-^13,50 $/funt do najniższego od czerwca br. po-
żadnych dramatycznych zmian na rynku japońskim, oceniając ziomu 12,15-^12,75 $/funt. Spadła również cena kobaltu wysoko-
sytuację jako dobrą, gatunkowego z 14-M4,8 $/funt do najniższego od 4 miesięcy
Nieprzewidywalne Chiny. Eiji Wakai potwierdził, że najtrudniej- poziomu 13-13,50 S/funt.
szym do przewidzenia i najważniejszym czynnikiem, który mógł-
by zaszkodzić rynkowi w Japonii jest sytuacja w Chinach, szcze- WZROST PRODUKCJI MIEDZI POMIMO MOŻLIWOŚCI
gólnie ze względu na niepewność, czy i z jaką efektywnością rząd SPADKU CEN
centralny będzie regulował eksport i ingerował w produkcję.
CLARKE JO, BRESNICK J.: COPPER PRODUCERS CONTINUE EX-
Firma Mitsubishi Shoji Light Metal Sales Corp. przewiduje, że PANSIONS DESPITE BEL1EF PRICES MAY HAYE PEAKED. MET.
japoński popyt na aluminium wyniesie ok. 2,54 min t w 2005 r., BULL. 2005, nr 8914, s. 12 —BŁ
w 2006 r. — 2,58 min t.
W roku fiskalnym 2004 w Japonii przerobiono na wyroby walco- Niektórzy producenci informują o podjęciu decyzji o rozwoju
wane (płyty, blachy i taśmy) ok. 1,403 min t pierwotnego alumi- istniejących lub rozpoczęciu nowych projektów miedziowych.
nium, a na wyroby wyciskane (pręty, kształtowniki, druty i rury) Decyzje te ocierają się o hazard, ze względu na spadające ceny
- l,056 min t. miedzi, ale mimo wszystko projekty te wydają się mieć wystar-
Największym producentem wyrobów walcowanych w Japonii jest czająco silne podstawy finansowe, by przetrwać ewentualny okres
firma Furukawa-Sky Aluminium, utworzona w 2003 r, w wyniku spadku i zastoju. O rozpoczęciu nowych projektów lub rozszerze-
niu dotychczasowych poinformowały m.in. firmy Sumitomo,
fuzji firm Furukawa Electric i Sky Aluminium. Zajmuje ona na
światowym rynku szóstą pozycję z produkcją blach na poziomie Phelps Dodge, Universal Resources oraz Anvil Mining.
397 tyś. t/r. i przy 3,1 % udziale w rynku globalnym. — Japońska firma Sumitomo zakończyła pomyślnie negocjacje
Dużymi producentami wyrobów walcowanych są również firmy: z firmą Phelps Dodge dotyczące rozpoczęcia inwestycji w ko-
Kobe Steel, Sumitomo Light Metal, Mitsubishi Aluminium oraz palni Morenci, w Arizonie. Nowe zakłady rozpoczną produk-
Nippon Light Metal. Z kolei główni producenci wyciskanych cję w 2007 r. i będą produkować ok. 70 tyś. t miedzi rocznie.
elementów konstrukcyjnych to firmy: Tostem, YKK oraz Sankyo W zeszłym roku kopalnię Morenci wyprodukowała metodą
Aluminium, puszek aluminiowych — Toyo Seikan i Daiwa Can SX-EWok. 381 tyś. katod.
oraz folii aluminiowych — Toyo Aluminium, Showa Denko i Mit- — Firma Phelps Dodge poinformowała o poniesionych w ze-
subishi Aluminium. szłym roku nakładach w wysokości 850 min $ związanych z
Japoński import i eksport półproduktów aluminiowych, w tym finansowaniem rozwoju kopalni Cerro Verde w Peru.
stopów aluminium, jest nieznaczny. W roku fiskalnym 2004 - Firma Universal Resources ogłosiła plany produkcji w kopalni
import aluminiowych produktów walcowanych wyniósł ok. 91 tyś. t, Roseby (rejon Mount Isa, Cjueensland), w której 51 % udzia-
a eksport 302 tyś. t, folii — odpowiednio ok.10 tyś. t (import) i 72 łów przejęła firma Xstrata. Kopalnia Roseby zaprojektowano
tyś. t (eksport), a wyrobów wyciskanych — tylko 14 tyś. t (im- na produkcję rzędu 50-^70 tyś. t/r. koncentratu miedziowego.
port) i 30 tyś. t (eksport). Zarówno w eksporcie jak i imporcie - Firma Anvil Mining zamierza w listopadzie 2005 r. uruchomić
znaczącą pozycję zajmowały Chiny i USA. do pełnych możliwości produkcyjnych projekt Kulu w Kol-
Większość kontraktów dotyczących aluminium zawierano na wezi, w Republice Kongo. W związku z prowadzonymi inwe-
giełdzie tokijskiej (Tocom) oraz w Osaka (Ome). W 2004 r. cał- stycjami w kopalni Dikulushi, także należącej do Anvil
kowity obrót na giełdach Tocom i Ome wyniósł odpowiednio Mining, planowany poziom produkcji na 2005 r. wyniesie
ponad 610 mldjenówi 1,051 mld jenów, czyli 5,648 mld $ i 9,477 20 tyś. t.
mld S. Podane wyżej wiadomości wpłynęły na rynek miedzi. Jednak wielu
analityków optymistycznie ocenia sytuację przewidując mały deficyt,
OPTYMISTYCZNIEJSZE SPOJRZENIE KONSUMENTÓW który spowoduje dużą atrakcyjność rynku miedzi w 2006 r.
KOBALTU NA 2006 ROK I tak John Meyer z Numis Securities z Londynu poinformował:
EYANS CH.: COBALT CONSUMERS LOOK TO BETTER 2006. MET.
„Uważam, że ceny osiągną wysoki poziom. Nasza prognoza dłu-
BULL. 2005, nr 8916, s. 12 —BŁ goterminowa to l dolar za funt. Nawet jeśli w 2006 r. na rynku
pojawi się nadwyżka, nie będzie ona wystarczająco duża. Przed-
Ostatnie spadki na rynku odbiją się na negocjacjach cen kon-
siębiorstwa mogą podjąć nową produkcję, ale największe korpo-
traktów na 2006 r. Producentów kobaltu czeka ostre wejście w ne-
racje już planują, które kopalnie należałoby zamknąć, gdy ceny
gocjacje kontraktów na 2006 r. Tej jesieni ceny spadły ze względu
spadną. Wiele kopalni, w których koszty produkcji są wysokie,
na brak jakichkolwiek większych transakcji.
otworzono tylko ze względu na wysoką cenę miedzi na rynku."
Analitycy uważają, że rynek kobaltu jest rynkiem kupujących,
Yictor Lazarovici, analityk pracujący dla Nesbitt Burns w Nowym
a nie sprzedających i w związku z tym tegoroczne negocjacje
Jorku, powiedział: „Uważam, że nawet przy dużych kosztach
kontraktów będą trudniejsze i bardziej agresywne niż przed ro- opłaca się produkować miedź, gdy jej cena wynosi dolar za funt.
kiem. Osłabienie cen kobaltu w listopadzie 2005 r. mocno wpłynę- Jestem bardzo usatysfakcjonowany faktem, iż popyt wciąż rośnie,
ło na warunki zaawansowanych już negocjacji. Producenci będą osiągając poziom od 2 do 4 %, a na początku 2006 r. spodziewam
musieli obniżyć ceny i dać lepsze warunki kupującym niż w ze- się deficytu na poziomie 30 tyś. t, pomimo że uruchamiane są
szłym roku. nowe projekty. W 2005 r. dostawy wzrosły o 7,5 %, ale większość
W przyszłorocznych negocjacjach znaczącą rolę na rynku będzie tego wzrostu została zaabsorbowana przez deficyt z roku poprzed-
odgrywała firma Norilsk Nickel, którą wielu producentów wini za niego. Popyt na miedź rośnie i tylko częściowo pokrywają go
zalanie rynku materiałem o cenach dumpingowych. Norilsk prze- rosnące dostawy. W 2005 r. popyt osiągnął poziom 12,4 min t, tj. o
gapił wiele kontraktów długoterminowych w 2005 r. i dlatego 2,5 % więcej niż w roku poprzednim. W 2006 r. popyt wzrośnie o
analitycy spodziewają się jego dużej agresywności w 2006 r. dalsze 1,5%."
Zaobserwowany w sierpniu 2005 r. wzrost cen był spowodowany Z kolei Nick Moore, analityk z firmy ABN Amro w Londynie
głównie niepokojem konsumentów wynikającym z „niemrawej" uważa, że produkcja jest zbyt wysoka. Spodziewa się on w 2006 r.
sytuacji na rynku, sprawiającej wrażenie, że może się ona drama- nadwyżki na poziomie 400 tyś. t i spadku cen, uważając, że jest to
tycznie zmienić. koniec gry dla miedzi.

52
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE

FIRMA REXAM ZMIENIA PROFIL PRODUKCJI. W PRZY- 60 % temperatury topnienia, występowała wystarczająca stabil-
SZŁOŚCI WIĘCEJ PUSZEK ALUMINIOWYCH W NIEM- ność w stosunku do wzrostu ziarna. Wówczas w zależności od
CZECH rodzaju stopu możliwe jest osiągnięcie odkształcenia nawet do
REXAM CONYERTS. MORĘ CANS IN GERMANY MADĘ OF ALU- 1000%. Niestety, właściwość ta związana jest z bardzo niską
3 5
MINIUM IN FUTURE. ALUMINIUM 2005, t. 81, nr 11, s. 968-^69 — AG prędkością odkształcenia wynoszącą od l O" do 10~ l/s.
Firma Rexam jest jednym z pięciu największych producentów Dla celów technicznych, wykorzystuje się opisane własności
opakowań na świecie i międzynarodowym liderem wśród produ- odkształcając blachy izotermicznie, tzn. w podgrzewanej matrycy
i w sposób bardzo wolny. Urządzenia do kształtowania wyposażo-
centów puszek do napojów. Jej zakłady produkują różnego rodza-
ju puszki na napoje, m.in. z metali, szkła, plastiku oraz plastikowe ne są w liczne przyrządy sterujące, umożliwiające precyzyjną
nastawę parametrów procesu. W zależności od geometrii kształ-
opakowania dla przemysłu kosmetycznego, farmaceutycznego
i spożywczego. W swoich zakładach, w 20 różnych krajach, firma towanych części, cykl roboczy wynosi 20 minut, lub więcej, co
związane jest z niską prędkością odkształcenia. Metoda ta charak-
zatrudnia ponad 22 000 pracowników. Jej obroty osiągnęły po-
ziom ponad 3,1 mld funtów brytyjskich. teryzuje się niskimi wydatkami na narzędzia. Stosowane narzędzia
nie mają wysokich wymagań mechanicznych. Celowym jest ich
Zarząd firmy Rexam, poinformował o wprowadzonych zmianach
wykonanie również z aluminium, ze względu na jednakowe
w fabryce puszek w Berlinie i jej przejściu na produkcję opako-
współczynniki rozszerzalności cieplnej narzędzia i materiału
wań aluminiowych. Powyższa decyzja związana jest ze znaczącą
obrabianego. Dzięki doskonałej obrabialności aluminium, produk-
zmianą strategii firmy w Niemczech i jest reakcją na planowane
cja narzędzi jest stosunkowo niedroga.
wprowadzenie w maju przyszłego roku jednolitego systemu odzy-
sku opakowań jednorazowych. W zastosowaniach praktycznych techniczne znaczenie, poza
tytanem (stop TiA16V4), ma jedynie kilka stopów aluminium.
Zarząd firmy Rexam jest przekonany, że wysoka wartość złomu
Stopy dostarczane sąjako blachy walcowane o wymaganej grubo-
aluminiowego spowoduje, że właśnie aluminium będzie najbar-
ści. Do ich obróbki powierzchniowej możliwe jest stosowanie
dziej opłacalnym rozwiązaniem dla opakowań w nowym systemie
wszystkich znanych metod obróbki aluminium.
odzysku. Wysoka wartość złomu aluminiowego, możliwość jego
100 % odzysku, to zalety które umacniają pozycję aluminium jako Koszty procesu to w uproszczeniu suma kosztów: produkcyjnych,
materiałowych i narzędziowych. Dla procesu odkształcenia nad-
najlepszego materiału na opakowania i gwarantują ich przeróbkę
oraz odzysk na warunkach wymaganych od maja 2006 r. plastycznego podano pewne podstawowe zależności, i tak:
Aluminium może stać się głównym materiałem stosowanym na — jednostkowe koszty produkcji i materiałowe są wyższe w pro-
puszki na rynku opakowań w Niemczech. Spodziewana jest pozy- cesie odkształcenia nadplastycznego w porównaniu z proce-
tywna reakcja rynku na powyższą zmianę. Oszczędności związane sami konwencjonalnymi przede wszystkim ze względu długi
z przejściem na opakowania aluminiowe są unikalne. Stosowanie czas formowania i wysokie koszty materiałów,
aluminium na opakowania zabezpiecza, poza wysoką wartością — koszty narzędzi przy odkształcaniu nadplastycznym stanowią
materiału, również niższe koszty produkcji oraz dużą sprawność ułamek kosztów odkształcania konwencjonalnego,
magazynowania. Jeśli do tego dodać szczególne właściwości — proces jest korzystny dla małej produkcji, do pewnej ograni-
środowiskowe podczas przeróbki i odzysku, a także wysoką atrak- czonej liczby produkowanej części i jak pokazuje praktyka
cyjność dla klientów, to wydaje się, że przejście na produkcję koszty wynoszą wówczas od 25 do 50 % kosztów poniesio-
puszek aluminiowych w 2006 r. jest nieuniknione. nych w procesie konwencjonalnym.
Przestawienie produkcji w fabryce, w Berlinie rozpocznie się na Przy małej produkcji metoda odkształcenia nadplastycznego jest
początku 2006 r., a zakończy się w drugim kwartale. Po wprowa- konkurencyjna w porównaniu z innymi bardziej pracochłonnymi
dzeniu powyższych zmian nastąpi rozszerzenie produkcji z dwóch procesami. Proces odkształcenia nadplastycznego jest szczególnie
do trzech linii technologicznych, co spowoduje uruchomienie korzystny, gdy wymagane są zmiany lub różnice kształtu, lub przy
40 nowych miejsc pracy. Koszt projektu szacowany jest na około wykonywaniu rodziny (grupy) części. Narzędzia zaprojektowano
24 min euro. tak, aby możliwa była wymiana w prosty sposób poszczególnych
podzespołów matrycy.
CZĘŚCI ALUMINIOWE DLA PRZEMYSŁU SAMOCHO-
DOWEGO Z FIRMY SUPERFORM ALUMINIUM. MINI- SPECJALNY MATERIAŁ KOMPOZYTOWY NA RURY
MALNE KOSZTY NARZĘDZIOWE DO WODY PITNEJ
SUPERFORM ALUMINIUM COMPONENTS FOR THE AUTOMOBILE SPECIAL COMPOSITE TUBES FOR WATER PIPES. ALUMINIUM 2005,
INDUSTRY. MINIMAL TOOL COSTS. ALUMINIUM 2005, t. 81, nr 11, t. 81, nr 11, s. 991-992 — AG
s. 102(H1023 — AG Północnoamerykański producent rur do wody pitnej, firma
Firma Superform Aluminium z Worcester, w Wielkiej Brytanii lpex fnc., dostarczyła w 2004 r. na rynek nową generację rur
może dostarczyć wykonane prototypowe podzespoły już w ty- o handlowej nazwie Q-line. Rury Q-line łączą najlepsze właści-
dzień po dostarczeniu oprzyrządowania. Żadna inna firma nie wości aluminium i polietylenu i są odporne na agresywne działa-
oferuje takiej elastyczności. nie wody i gruntu.
Odkąd ponad 30 lat temu rozpoczęto stosowanie podzespołów Rury Q-line wykonano z aluminium, które pokryto zarówno we-
kształtowanych nadplastycznie z blach aluminiowych wciąż zaj- wnątrz jak i na zewnątrz polietylenem Dowlex 2344E, specjalnie
mują one pozycję niszową. Małe zainteresowanie tą metodą jest opracowanym do przesyłania wody pitnej w szczególnie agresyw-
jednak niezrozumiałe, ze względu na jej zalety. Możliwe, że ro- nych środowiskach.
snące zainteresowanie produkcją lekkich samochodów wyposażo- Nowe kompozytowe rury aluminium-polietylen, w porównaniu
nych w podzespoły aluminiowe, otworzy nowe możliwości roz- z rurami z miedzi lub z czystego plastiku, są znacznie odporniej-
woju i stosowania procesu. sze na rdzewienie, a szczególnie na penetracje niepożądanych
Podstawą procesu kształtowania nadplastycznego jest zdolność substancji z zewnątrz.
niektórych materiałów do praktycznie nieograniczonego odkształ- Polietylen, wytwarzany przez firmę Dow Chemicals, pokrywający
cenia w pewnych warunkach. Warunkiem kształtowania nadpla- rury aluminiowe z zewnątrz i wewnątrz, jest szczególnie polecany
stycznego jest drobnoziarnista struktura (średnica ziarna < 10 ^im) ze względu na swoje właściwości, w tym m.in. odporność na
i to, aby w temperaturze kształtowania, na poziomie od 50 % do ciśnienie wody, wytrzymałość mechaniczną, przewodność i gięt-

53
kość. Wytrzymuje on również niekorzystne działanie prawie praktycznie strat metalu związanych z utlenianiem. W proce-
wszystkich kwasów, roztworów soli i alkalicznych, które mogą sie topienia tworzą się bardzo małe ilości zgarów na dnie pie-
wystąpić w agresywnym otoczeniu. Łatwo odkształcalny rdzeń ca i stosunkowo małe ilości zgarów pływających.
aluminiowy zapewnia niezbędną stabilność rury, odporność na Instalacja do topienia wiórów może być wyposażona w dodatko-
ciśnienie wody i utrzymanie kształtu rury, a poza tym tworzy we urządzenia, np. oddzielne zbiorniki na wióry różnych stopów,
naturalną barierę przed penetracją niepożądanych substancji. co zapobiega ich mieszaniu podczas topienia i jeśli jest to ko-
Dzięki specjalnym własnościom rury Q-line mogą być bezpośred- nieczne również w separatory magnetyczne cząstek żelaznych
nio umieszczane w gruncie, lub nawet w betonie, bez konieczno- i przesiewacze. Została ona zaprojektowana zarówno do bezpo-
ści stosowania oddzielnej otuliny ochronnej. średniego topienia wiórów na miejscu ich powstawania, jak i do
Jako rdzeń aluminiowy stosowane są walcowane taśmy ze stopu topienia w specjalistycznych zakładach przetapiania surowców
aluminium 3003 o grubościach od 0,20 do 0,24 mm o różnych wtórnych.
szerokościach, dostarczane przez firmę Corus Aluminium Rolled
Products w Cap-de-la-Madeleine, z których firma Ipex produkuje NOWE PROPOZYCJE USZCZELNIANIA POWŁOK ANO-
rury poprzez walcowanie taśm i następnie ich wzdłużne zgrzewa- DOWYCH. PODŁOŻE ALUMINIOWE MOŻE BYĆ USZCZEL-
nie. Produkcja rur Q-line rozpoczęła się kilka miesięcy temu w NIONE METODĄ ZOL-ŻEL PO UTLENIANIU ANODO-
zakładzie w Edmonton, w Kanadzie. WYM W KWASIE SIARKOWYM
Rury Q-line zaprojektowano do wody zimnej, ale nadają się rów-
ZEMANOYA M., CHOVANCOVA M.: NEW APPROACHES FOR SEAL-
nie dobrze do wody gorącej. Firma Ipex podkreśla, że cena rur ING ANODIC COATINGS. ALUMINUM SUBSTRATE CAN BE SEALED
Q-line jest konkurencyjna w porównaniu z konwencjonalnymi WITH SOL-GEL METHOD AFTER ANODIC OXIDATION IN SULFURIC
rurami miedzianymi i informuje, że uzyskały one konieczne certy- ACID. METAL FINISHING 2005, t. 103, nr 10, s. 33-34 — AG
fikaty zarówno w USA, jak i w Kanadzie. Tak, że na drodze do
Metoda zol-żel tworzenia warstwy ochronnej jest jedną z obie-
osiągnięcia pełnego sukcesu na rynku północnoamerykańskim nie
cujących propozycji uszczelniania powłok anodowych. Tego typu
ma już żadnych przeszkód.
warstwa szklista jest szczególnie skuteczną ochroną antykorozyj-
ną dla utlenianego anodowe aluminium. Uszczelnianie następuje
OSZCZĘDNE TOPIENIE WIÓRÓW Z OBRÓBKI ME- niezwłocznie po procesie anodowego utleniania aluminium.
CHANICZNEJ ALUMINIUM Zasadą procesu zol-żel jest po pierwsze przygotowanie zolu, tj.
NIEDERMAIR F., MAYRJNGER H, HERTW1CH G.: ECONOMICAL układu koloidowego z ciekłym ośrodkiem dyspersyjnym poprzez
MELTING OF ALUMINIUM MACHINING CHIPS. ALUMINIUM 2005, hydrolizę związków metaloorganicznych (tlenku butylowo glino-
t. 81,nr 9, s. 782-785 —AG wego) i następnie żelu powlekającego w celu utworzenia twardej
Rosnące zastosowanie części aluminiowych, szczególnie od- powłoki. Końcowym etapem wytwarzania twardej, szczelnej
lewanych i kutych, wiąże się z odpowiednim wzrostem ilości powłoki jest proces spiekania.
wiórów z obróbki mechanicznej odlewów i odkuwek. Tylko Proces obejmuje kolejne etapy takie jak: odtłuszczanie, przemy-
w Europie ich ilość szacowana jest na ok. 400 tyś. t/r. Najlep- wanie wodą, trawienie alkaliczne, przemywanie wodą, trawienie
szym, z ekonomicznego i ekologicznego punktu widzenia, sposo- słabym kwasem, przemywanie wodą, utlenianie anodowe, prze-
bem przeróbki tak dużej ilości odpadów jest ich zawrócenie do mywanie wodą, drugie przemywanie wodą i uszczelnianie.
cyklu materiałowego. Obecnie w Europie jest to jedno z najważ- Do przemywania stosuje się wodę wodociągową i wodę uzdatnio-
niejszych zagadnień. ną, a do drugiego przemywania — wodę destylowaną lub dejoni-
Firma Hertwich Engineering (Niemcy) opracowała nowy, opty- zowaną.
malny proces topienia wiórów aluminiowych, który jest dużo Trawienie alkaliczne prowadzi się w 100 g/1 NaOH w temperatu-
lepszy niż do tej pory stosowane. Według opinii specjalistów rze od 70 do 80 °C w ciągu l do 5 minut w celu usunięcia natural-
proces ten zdominuje i zrewolucjonizuje topienie wiórów z ob- nej warstwy tlenkowej na aluminium. Do trawienia kwasowego
róbki mechanicznej. Charakteryzuje się m.in.: prowadzonego w temperaturze 70 °C przez 3 do 5 minut używa
- wysoką wydajnością (97,5 do 99 % masy suchego wsadu), się 50 % kwasu azotowego. Neutralizuje on pozostałość zasady
- niskim zużyciem energii (600 kWh/t, w tym na suszenie i oczyszcza powierzchnię aluminium.
i odgazowanie wiórów), Anodowanie odbywa się w roztworze kwasu siarkowego o stęże-
- niskimi kosztami robocizny (l osoba/' zmianę dla urządzenia niu 180 do 220 g/1 H2SO4 na katodzie aluminiowej w temperatu-
o wydajności od 15 000 do 20 000 t/r.), rze 18 do 20 °C przy gęstości prądowej 1,5 A/dm2 (14-16Y) przez
- zwartą strukturą, 20 minut.
- dotrzymaniem surowych wymagań dotyczących spalin, Uszczelnianie prowadzi się w temperaturze 270 °C przez 15 mi-
- minimalizacją stałych pozostałości (jedynie 2,5 % zgarów nut, przy kontrolowanym nagrzewaniu i chłodzeniu 10 °C/min. Po
o wysokiej — ponad 80 % zawartości metalu). procesie uszczelniania próbki są zanurzane w zolu A12O3.
Chronione patentami innowacyjne rozwiązania umożliwiły stwo- Czas utleniania anodowego jest parametrem mającym wpływ na
rzenie ekonomicznego i ekologicznego systemu, którego najważ- grubość warstwy anodowej. Utlenianie anodowe prowadzi się
niejsze cechy to: przy stałej gęstości prądu 1,5 A/dm 2 i przy czasie zmieniającym
— połączenie procesów suszenia i odgazowania wiórów z ich się od l O do 40 minut.
topieniem w zwartym urządzeniu, w ciągłym i spójnym ciągu Grubość powłok zol-żel zależy od lepkości zolu i prędkości wy-
procesowym; ciągania próbki, która podczas prowadzonych badań była stała
- wymagana energia do suszenia i odgazowania pochodzi z go- i wynosiła 11,7 cm/min, przy zmiennym stosunku molowym.
rących gazów pochodzących z pieca do topienia; Podano wzory na obliczanie grubości powłok zol-żel. Grubość
- gazy odlotowe z suszarki, które zawierają węglowodory, są powłok zol-żel ma wpływ na powstawanie pęknięć i odporność na
zawracane do pieca do topienia, gdzie sąutylizowane termicznie; korozję materiału. Odporność na korozję atmosferyczną powłok
— załadowywane do pieca wióry, są wstępnie nagrzane do anodowych na aluminium uszczelnianych metodą zol-żel jest
400 °C i całkowicie wolne od wilgoci i zanieczyszczeń orga- porównywalna z konwencjonalnym uszczelnianiem metodą hy-
nicznych; drotermalną, a nawet wyższa. Wadą procesu jest jego wysoka cena
- wstępnie nagrzane wióry ładowane są do strugi stopionego oraz niższa odporność na ścieranie oraz twardość.
materiału skierowanej w dół, wytwarzanej przez induktor
elektromagnetyczny, usytuowany na bocznej ścianie pieca. NANO-PRZEŁOM W TECHNOLOGII OBRÓBKI PO-
Wióry natychmiast wciągane są pod powierzchnię kąpieli. Na- WIERZCHNIOWEJ
stępuje ich gwałtowne i dokładne stopienie. Nie obserwuje się NANO-BREAKTHROUGH IN SURFACE TECHNOLOGY. ALUMINIUM

54
2005, t. 81, nr 9, s. 779-780 — AG wano pod ciśnieniem 110 MPa, a następnie spiekano w piecu.
Firma Henkel jest pierwszą firmą na rynku światowym, która Podczas obróbki w piecu nastąpiło również usunięcie wosku,
opracowała metodę powlekania nanoceramicznego, dzięki które- redukcja tlenków, odwęglanie i zagęszczanie. Przeprowadzono
mu otrzymuje się dobry jakościowo produkt w sposób ekono- obróbkę, podczas której na kolejnych etapach próbki nagrzewano
miczny i ekologiczny. Proces nanoceramiczny został wprowadzo- i wygrzewano:
ny w USA w 2003 r. i jest z powodzeniem stosowany przez ponad — z prędkością3 K/min do temperatury 350 °C, przez 60 min,
20 firm, a latem 2004 r. uruchomiono w Europie instalację pilota- - z prędkością 3 K/min do temperatury 500 °C, przez 60 min,
żową. - z prędkością 10 K/min do temperatury 1000°C, przez 60 min,
Bonderite NT to proces obróbki wstępnej powierzchni przed oraz
nanoszeniem powłok proszkowych lub mokrych lakierowych. - z prędkością 10 K/min do temperatury 1500 °C, przez 240 min
Może być stosowany zarówno poprzez zanurzanie jak i natryski- Wszystkie próbki chłodzono w piecu. Wygrzewanie izotermiczne
wanie i tworzy cienką warstwę nieorganiczną o wysokiej gęstości, prowadzono w atmosferze wodoru, a ostatnie 10 min wygrzewa-
zawierającą osadzone nanocząstki. Pomiary wykazały, że dzięki nia prowadzono w atmosferze argonu.
powlekaniu nanoceramicznemu uzyskuje się bardzo dobrą ochro- Próbki badano metodami mikroskopii elektronowej i skaningowej,
nę przed korozją oraz przyczepność powłok malarskich. dyfrakcji rentgenowskiej, termicznej analizy różnicowej, mikro-
Nowy proces posiada wiele zalet. Jest ekonomiczny i tak np. sondy elektronowej, w celu określenia wpływu molibdenu (Mo)
powlekanie w procesie Bonderite NT nie wymaga podgrzewania na ewolucję mikrostruktury stopów W-Mo-Ni-Fe, skład fazowy
kąpieli, może być prowadzone w temperaturze pokojowej, co i mechanizm wydzielania związku międzymetalicznego.
pozwala na znaczne oszczędności energii. Obróbka jest też szybka Uzyskane wyniki wskazują na to, że wzrost zawartości Mo
— trwa około 20 sekund. Proces Bonderite NT nie wymaga pasy- w matrycy, jako wynik wzrostu Mo w stopie, nie tylko redukuje
wacji, więc zrezygnowano z tego etapu, co również znacznie temperaturę krzepnięcia matrycy z 1415 °C na 1336°C, lecz
redukuje koszty produkcji. również prowadzi do utworzenia związku międzymetalicznego
Nowa metoda z ekologicznego punktu widzenia posiada wiele (W,.aMoa)o,5-x(Ni,.bFeb)o.5+x, (x = 0-0,04), typu MoNi. Stosunek
molowy Mo w tym związku międzymetalicznym wzrasta ze wzro-
zalet. Są to m.in.: niskie zużycie energii, nieobecność w ściekach
związków organicznych, fosforanów, metali ciężkich, a także stem zawartości Mo w stopie, a temperatura wydzielania związku
tworzące się mniejsze ilości szlamów. Ten pozytywny bilans międzymetalicznego wynosi od 1349 do 1355 °C. W skutek zmie-
ekologiczny ma również ekonomiczne konsekwencje m.in.: krót- niającej się temperatury krzepnięcia fazy matrycy ze zmianą
szy czas, niższe nakłady i koszty obróbki ścieków, składowania składu stopu, mechanizm przemiany fazowej związku międzyme-
odpadów, jak również czyszczenia urządzeń i ich konserwacji. talicznego zdeterminowany jest poprzez stosunek molowy Mo do
W i Mo w stopie wyjściowym. Jest to reakcja monoeutektyczna,
gdy stosunek jest wyższy niż 0,66, lub eutektyczna, gdy wynosi
MECHANIZM WYDZIELANIA ZWIĄZKÓW MIĘDZY- — od 0,5 do 0,66. Z kolei, gdy stosunek molowy jest niższy niż
METALICZNYCH W STOPACH W-Ni-Mo-Fe 0,5, wydzielenie związku międzymetalicznego ma miejsce po-
CHEN-SIANG HSU, KUAN-HONG LIN, SHUN-TIAN LIN: PRECIPITA- przez reakcję eutektoidalną lub perytektoidalną, gdy zaś jest niż-
TION MECHANISMS OF INTERMETALLIC COMPOUNDS IN W-Mo- szy od 0,2 — związek międzymetaliczny nie występuje, co spo-
Ni-Fe ALLOYS. INTER. J. REFRACT. MET.HARD MATER. 2005, t. 23, wodowane jest niskimi prędkościami dyfuzji atomów towarzyszą-
nr 3, s. 175-182 —AG cymi wysokiej różnicy pomiędzy temperaturą krzepnięcia matrycy
Wolframowe spieki ciężkie są coraz szerzej stosowane w róż- i temperatura wydzielania związku międzymetalicznego.
nych gałęziach przemysłu. Dodatki takie, jak molibden (Mo),
tantal (Ta), niob (Nb) zaproponowano w celu zmiany charaktery- BADANIE WŁASNOŚCI SPRĘŻYSTYCH I PLASTYCZ-
styk przeróbki, a w konsekwencji własności stopów. NYCH NANODRUTÓW ZE ZŁOTA
Badania dotyczące wpływu dodatku Mo do stopów W-Ni-Fe były HYDE B., ESPINOZA H. D, FARKAS D.: AŃ ATOMISTIC INYESTIGA-
już prowadzone i zostały szeroko opisane w literaturze. Doświad- TION OF ELASTIC AND PLASTIC PROPERTIES OF Au NANOWIRES.
czenia prowadzone przez autorów miały na celu wyjaśnienie JOM SEPTEMBER 2005, s. 62-66 — AG
podatności do formowania fazy z wysoką koncentracją Mo. W ubiegłych latach intensywnie badano i opracowywano
Wydzielaną fazę zidentyfikowano jako związek międzymetaliczny układy mikroelektromechaniczne. Obecnie prace ukierunkowane
(W)M)o.5_x(Ni,Fe)o,5+x, gdzie x = 0-0,04, o strukturze krystalicznej są na systemy nanoelektromechaniczne tzw. NEMS. Wyjaśnienie
takiej samej jak MoNi (ortorombowa). Jej wydzielanie rozpoczy- roli ograniczeń wymiarów geometrycznych w strukturach NEMS,
na się w temperaturze około 1360 °C. Jednak mechanizm wydzie- jak również badania własności mechanicznych, wymagane jest
lania związku międzymetalicznego może zmieniać się wraz ze w procesie ich projektowania i dalszego rozwoju, w szczególności
zmianą koncentracji dodatku Mo w stopach, ponieważ jak wska- takich nanostruktur jak np. nanodruty i nanostyki.
zują wcześniejsze wyniki badań temperatura krzepnięcia fazy W artykule opisano wyniki badań własności mechanicznych na-
ciekłej podczas chłodzenia stale maleje wraz z dodatkiem Mo do nodrutów ze złota o przekroju okrągłym, o średnicy od 5 nm do
stopu W-Ni-Fe. Prowadzone doświadczenia miały na celu dokład- 17,5 nm z wykorzystaniem symulacji komputerowej. Podano
ne wyjaśnienie następstw wydzielania związku metalicznego typu założenia do modelu i zasady symulacji, uwzględniając m.in.
MoNi, poprzez zmianę względnego stosunku molowego W do Mo wpływ klusterów, wakansji, granice ziarn lub rdzeni dyslokacji.
w stopach. Omówiono również wyniki prowadzonych próby rozciągania,
Badano pięć stopów W-Mo-Ni-Fe o różnych stosunkach molo- mające na celu wyjaśnienie wpływu jakości powierzchni oraz
wych W do Mo (4: l ; 2: l; 1:1; l :2 i l :4), o zawartości Mo: 15, 25, różnego rodzaju defektów, np. stopni powierzchni i granic bliźnia-
37, 49 i 59 %. Wszystkie stopy zawierały 18 % at. Ni i 8 % at.Fe. ków na własności mechaniczne nanodrutów. Na podstawie uzy-
Dla tak zaprojektowanego składu stopów możliwa była identyfi- skanych wyników wykazano znaczący wpływ jakości powierzchni
kacja wpływu Mo na skład fazowy i mechanizm wydzielania na własności mechaniczne badanych nanodrutów ze złota. Wystę-
związku międzymetalicznego. pujące defekty i każde zakłócenie w morfologii powierzchni
W celu sporządzenia mieszanki o zaprojektowanym składzie znacznie obniżają ich własności sprężyste i plastyczne.
proszki mieszano i rozdrabniano w specjalnym plastikowym
naczyniu przez 16 h w obecności heptanu i wosku parafinowego PRASOWANIE CIŚNIENIOWE ZŁOŻONYCH CZĘŚCI
(1,5% wag.) oraz kuł ze stali. Zawiesinę proszku suszono w Z PROSZKU TYTANU
temperaturze 80 °C, proszki przesiewano przez sito 70 mesh. BEHRENS B. A., GASTAN E.: DIE PRESSING OF COMPLEX COMPO-
Próbki cylindryczne, o średnicy 15 mm i wysokości 3 mm, praso- NENTS FROM TITANIUM POWDER. WIRE 2005, nr 5, s. 16-18 — AG

55
Tytan jest obiecującą alternatywą dla aluminium i stali nie- hydraulicznej CNC o maksymalnym nacisku 2000 kN. Doświad-
rdzewnej ze względu na niską gęstość, wysoką wytrzymałość czenia wykorzystano do wytworzenia koła zębatego z Ti99.
i wysoką odporność na korozję. Rozwój zastosowań tytanu jako Przygotowano proszek tytanu poprzez zmielenie czystej gąbki
materiału konstrukcyjnego był ograniczony przede wszystkim ze tytanowej. Średnia wielkość ziarn proszku wynosiła 100 firn,
3
względu na wysokie koszty materiałowe i trudności z jego prze- a gęstość nasypowa l ,63 g/cm . Do proszku dodawano wosk
twórstwem w procesach odlewania i kucia. Procesy metalurgii Deurex MA 7050 w ilości 2 % mas. Otrzymana po prasowaniu
proszków wykorzystywane przy produkcji części tytanowych wypraska charakteryzowała się gładką powierzchnią i dużą do-
0 kształtach bliskich końcowemu oferują możliwość redukcji kładnością wymiarów. Uzyskano ponad 85 % gęstość średnią
2
kosztów zarówno dzięki efektywnej utylizacji materiału, jak części prasowanych przy maksymalnym ciśnieniu 700 N/mm .
1 skróceniu czasu procesu. Najbardziej reklamowanym procesem Następnie wypraskę spiekano przez około 2 godziny w temperatu-
metalurgii proszków — polecanym przy produkcji tytanowych rze 1100 °C. Wosk wypalano w temperaturze 400 °C przez około
części proszkowych jest proces prasowania ciśnieniowego, w któ- 15 minut. Spiekane części chłodzono w piecu do temperatury
rym utylizacja materiału wynosi od 60 do 80 %, a dla porównania 900 °C i szybko chłodzono wodą. Wykonano badania mikrostruk-
dla części odlewanych — tylko od 20 do 25 %. tury i wytrzymałości części prasowanych i spiekanych. Podjęto
W hanowerskim instytucie IFUM (Institute of Metal Fotming and próby optymalizacji procesu i wykazano, że prasowanie ciśnie-
Metal Forming Machines Tools) przeprowadzono eksperymental- niowe jest bardzo dobrym i oszczędnym procesem produkcji
ne badania procesu prasowania proszku metalicznego na prasie części proszkowych z tytanu i jego stopów.

WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe
związane z metalami nieżelaznymi
w 2006

7-8 luty 2006, Orlando, USA Hydrocyclones 06


Tungsten, Refractory and Hardmetals IV Źródło: Minerals Engineering. 2005, t. 18, nr 11, s. 1133
Źródło: Metal Powder Report. 2005, nr 9, s. 43 www.min-eng.com/confernces/
e-mail: info@mpif.org
www.mpif.org 18-22 czerwca 2006, San Diego, USA
Tungsten, Refractory and Hardmetals IV
12-16 marca 2006, San Antonio, USA
Powder Met2006
TMS Meeting&Exhibition
Źródło: Metal Powder Report. 2005, nr 9, s. 43
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
e-mail: info@mpif.org
e-mail: mgtserv@tms.org
www.mpif.org
12 marca 2006, Perth, Australia
20-22 września 2006, Essen, RFN
Magnetic&Electrical Separation 06
Źródło: Minerals Engineering. 2005, t. 18, nr 11, s. 1133 Aluminium 2006
www.min-eng.com/confernces/ Źródło: Metal Powder Report. 2005, nr 9, s. 43
Tel.+49211 90 191221
13-14 marca 2006, Perth, Australia Fax:+49211 90191 138
Gravity Concentration 06 e-mail: criess@reedexpo.de
Źródło: Minerals Engineering. 2005, v. 18 nr 11, s. 1133
www.min-eng.com/confernces/ 24-28 września 2006, Busan, Korea
2006 Powder Metallurgy
15-17 marca 2006, Perth, Australia
World Congress and Exhibition
Comminution 06
Źródło: Metal Powder Report. 2005, nr 9, s. 43
Źródło: Minerals Engineering. 2005, t. 8, nr 11, s. 1133 e-mail: pm2006@kpmi.or.kr
www.min-eng.com/confernces/
www.pm2006.org
12-13 czerwca 2006, Falmouth, Cornwall, UK 22-25 października 2006, Ghent, Belgia
Ultrafme Grinding 06
Euro PM2006
Źródło: Minerals Engineering. 2005, t. 18, nr 11, s. 1133
www.min-eng.com/confernces/ World Congress and Exhibition
Źródło: Metal Powder Report. 2005, nr 9, s. 43
14-16 czerwca 2006, Falmouth, Cornwall, UK www.epma.com/pm2006

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik — AW

56
Światowy rynek metali
nieżelaznych

GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET


R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. JAN B U T R A
Rudy Metale R51, 2006, nr l
UKD669.3:661.6(051)(438)

WYDARZENIA GOSPODARCZE

ZAGOSPODAROWANIE ZŁOŻA KONKOLA DEEP symalna wydajność zakładu wyniesie 24 500 Mg/r. i zostanie
Konkola Deep approved. Mining Journal, 5 August 2005, p. l planowo osiągnięta w lutym 2006 r.
Yedanta Resources plc formalnie ogłosiło podjęcie decyzji
o zagospodarowaniu złoża miedzi Konkola Deep przez swoją ZAMKNIĘCIE KOPALNI MANTOS BLANCOS
zambijską spółkę zależną Konkola Copper Mines plc (KCM). Mantos Blancos datę. Mining Journal, 12 August 2005, p. 3; Metal Bulletin, 15
Zasoby geologiczne złoża wynoszą 215 min Mg o średniej zawar- August 2005, p. 10
tości 3,8 % Cu. W wyniku inwestycji produkcja górnicza KCM Chilijska spółka zależna grupy Anglo American plc planuje na
wzrośnie z 2 do 6 min Mg rudy rocznie, a całkowita produkcja 2009 r. zamknięcie swojej odkrywkowej kopalni miedzi Mantos
miedzi od 2009 r. wyniesie 350 tyś. Mg/r. w porównaniu z 170 Blancos, które pochłonie 20 min S. Spółka planuje również zwięk-
tyś. Mg/r. obecnie. Yedanta ogłosiła również decyzję o budowie szenie wydajności huty Chagres, rozwój swojej dywizji El Solda-
drugiej huty cynku w Chanderiya o wydajności 170 tyś. Mg Zn do oraz kontynuację studium koncepcyjnego dla rozwoju zakładu
Los Broncos.

USTALENIE OPŁAT TC/RC SYTUACJA NA RYNKU MIEDZI


TC/RC settlement. Mining Journal, 5 August 2005, p. l Fundamenta! outlook for copper, Mining Journal, 12 August 2005, p. 4
Bloomsbury Minerals Economics opublikowało dane dotyczą- W czerwcu 2005 r. na ożywienie na rynku miedzi wpłynęły in-
ce wielkości opłat za przeróbkę i rafinację miedzi ustalonych na formacje o strajkach w zakładzie Asarco, należącym do Grupo
okres roku począwszy od l lipca 2005 r. Opłaty za przeróbkę Mexico oraz kopalni Zaldivar, należącej do Placer Dome, jak też
miedzi wyniosą w tym okresie w Europie 105-110 S/Mg, w Japonii problemy z wydajnością kopalni Cerro Colorado i niepokoje
112,5-115 S/Mg, a w Chinach 111-112 $/Mg. Z kolei opłaty za polityczne w Zambii. 5 sierpnia 2005 r. trzymiesięczna cena mie-
rafinację miedzi w hutach europejskich wyniosą 10,5-11,0 USc/Ib, w dzi na LME odnotowała rekordową wielkość 3600 S/Mg. Na
japońskich 11,25-11,5 USc/Ib, a w chińskich 11,1-11,2 USc/Ib. koniec czerwca 2005 r. całkowite giełdowe zapasy tego metalu
(LME+Comex+SHFE) wyniosły 75 884 Mg, o 48 405 Mg mniej
CODELCO ZAMYKA KOPALNIE niż w styczniu 2005 r.
Codelco to shut mines. Mining Journal, 5 August 2005, p. 4; Metal Bulletin, 8
August 2005, p. 11 ROZWÓJ JIANGXI
Największy światowy producent miedzi, Corporación Nacio- Jiangxi expands. Mining Journal, 12 August 2005, p. 7
nal del Cobre (Codelco), planuje zamknąć do 2011 r. kopalnie
Największy chiński producent miedzi, Jiangxi Copper Co.
swojej dywizji Salvador z powodu wysokich kosztów i uszczuple-
Ltd, planuje do 2009 r. uzyskać 75 % wzrost wydajności do po-
niu zasobów. Salvador prowadzący działalność w północnym
ziomu 700 tyś. Mg/r. Realizacja planu ekspansji będzie wymagać
Chile, jest operatorem podziemnej kopalni miedzi Inca oraz od-
krywkowych kopalń Campamento i Damiana Norte. Dywizja wydatków inwestycyjnych rzędu 370 min S.
w 2004 r. wyprodukowała 74 874 Mg miedzi rafinowanej, co
stanowiło 4,1 % całkowitej produkcji Codelco. WZROST PRODUKCJI METALI NIEŻELAZNYCH W CHI-
NACH
KOPALNIA LISBON YALLEY BLISKO UKOŃCZENIA China output surge. Mining Journal, 19 August 2005, p. 5
Lisbon Yalley copper minę nears completion. Mining Journal, 5 August 2005, Jak podaje Mainland Marketing Research Co., w przeciągu
p. 8 pierwszych siedmiu miesięcy 2005 r. w Chinach nastąpił znaczący
Constellation Copper Corp. jest na etapie ukończenia budowy wzrost produkcji metali nieżelaznych. Produkcja ołowiu wzrosła
kopalni miedzi Lisbon Yalley w Utah w USA. Produkcja miedzi prawie o 22% i wyniosła 1241 tyś. Mg, miedzi o ponad 18 %
katodowej w kopalni rozpocznie się w listopadzie 2005 r., a mak- (1381 tyś. Mg), a niklu o ponad 12 % (54 tyś. Mg) w porównaniu

57
z analogicznym okresem 2004 r. i kobaltu, firma otrzymała oficjalną zgodę na jego realizację.
Zawartość metali w 112,8 min Mg odpadów wynosi l ,49 % Cu
RUSZA PRODUKCJA ERDENET i 0,32 % Co.
Erdenet moly start. Mining Journal, 19 August 2005, p. 7
STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA PROMINENT HILL
Erdenet Mining Corp. do końca sierpnia 2005 r. rozpocznie
Oxiana moves Prominent Hill to fuli feasibility. Mining Journal, 26 August
produkcję molibdenu na bazie swojego projektu miedziowego
2005, p. 9; Metal Bulletin, 29 August 2005, p. 10
w Mongolii. Ponadto spółka wstrzymała, przynajmniej do 2008 r.,
realizację przedsięwzięcia jv z koreańskim Samsung Corp. doty- Po otrzymaniu pozytywnych wyników ze wstępnego studium
czącego budowy zakładu przeróbki miedzi o wydajności 30 tyś. wykonalności dla projektu miedzi i złota Prominent Hill w Połu-
Mg/r. dniowej Australii, Oxiana Ltd przystępuje do opracowania pełne-
go studium wykonalności dla projektu. Szacowane koszty inwe-
stycyjne wyniosą 530 min AS, przy wydajności kopalni odkryw-
PODWODNA EKSPLOATACJA NAUTILUS
kowej 8 min Mg/r. Planowana produkcja zakładu wyniesie
Nautilus plans ocean-bed mining. Mining Journal, 19 August 2005, p. 9 90-HOO tyś. Mg Cu i 110-M30 tyś. oz Au/r., przy dziewięcioletniej
Jednym z najbardziej innowacyjnych tematów poruszonych na działalności kopalni. Koszty operacyjne dla produkcji miedzi
konferencji Diggers and Dealers, która odbyła się w Kalgorlie, był wyniosą 0,50-^0,60 S/lb. Zasoby Prominent Hill szacuje się na 101
biznesplan wykonany przez kanadyjską firmę Nautilus Minerals min Mg o średniej zawartości l ,5 % Cu i 0,6 g/Mg Au. Ukończe-
Inc., dotyczący eksploatacji złóż rud miedzi, cynku i złota z dna nie bankowego studium wykonalności planowane jest w połowie
morskiego. Na dzień dzisiejszy Nautilus zidentyfikował 13 du- 2006 r., a jego koszt wyniesie 15 min AS.
2
żych systemów mineralnych na łącznym obszarze 15 tyś. km na
terenie morskim należącym do Papui Nowej Gwinei. Wiercenia PRODUKCJA I KONSUMPCJA MIEDZI NA ŚWIECIE
rozpoznawcze stwierdziły średnią zawartość metali na poziomie Metal Bulletin, l August 2005, p. 10
13 g/Mg Au, 5 % Cu i 20 % Zn w górnych częściach 5-metrowych
podmorskich odwiertów. Bazując na opinii konsultantów Jak podaje Cochilco, prognozowana konsumpcja miedzi na
z WorleyParsons, przedsięwzięcie wydobywania rud tnetali z dna świecie w 2005 r. wzrosła o 3,3 % do wielkości 17 267 min Mg,
a produkcja tego metalu wyniesie ok. 17308 min Mg, o 8,6%'
morskiego wymaga nakładów o połowę niższych w porównaniu
więcej niż szacowano wcześniej. Średnia cena miedzi w 2005 r.
z pracami górniczymi prowadzonymi na powierzchni ziemi.
ma wynieść 144-H48 c/Ib.

ROSNĄ INWESTYCJE CHILIJSKIEGO RZĄDU


UMOWA MIĘDZY MCM I OUTOKUMPU
Chile investment rise. Mining Journal, 26 August 2005, p. 5; Metal Bulletin, 29
MCM awards Outokumpu contract for new roaster in Zambia. Metal Bulletin,
August 2005, p. 10
l August 2005, p. 10
Rząd Chile przewiduje w latach 2005^2008 przeznaczyć na
Mopani Copper Mines (MCM) zawarło z Outokumpu umowę
inwestycje 10,6 mld S w krajowe projekty miedzi i złota. Cochilco dotyczącą budowy nowego zakładu przeróbki miedzi i kobaltu
informuje, że 4 mld $ będzie pochodziło od Codelco, chilijskiego niedaleko projektu Mufulira w Kitwe w Zambii. Zdolność przerobo-
producenta miedzi. Inwestorzy prywatni zainwestują w projekty wa projektowanego zakładu wyniesie 500 Mg koncentratu mie-
miedzi kwotę 3,8 mld S, a w projekty złota 2,8 mld S. dzi/dobę, podczas gdy wydajność starego zakładu to 420 Mg/dobę.

PLANY HUTY NIPPON JINCHUAN PODWAJA PRODUKCJĘ


Nippon smelter plan. Mining Journal, 26 August 2005, p. 6; Metal Bulletin, 29 Jinchuan aims to double output by 2007 with extra 200,000 tpy copper capac-
August 2005, p. 10 ity. Metal Bulletin, 22 August 2005, p. 11
Największa japońska huta miedzi Nippon Mining & Metals Jinchuan Group planuje do 2007 r. podwoić produkcję poprzez
Co. Ltd planuje zainwestować 113 min S w program rozwoju, uruchomienie w prowincji Gansu zakładu Jinchang o wydajności
którego celem jest m.in. podniesienie standardów huty i rafinerii 200 tyś. Mg/r. Zakład będzie produkował 405 tyś. Mg miedzi/r.
miedzi Saganoseki w Oita. Dzięki realizacji przedsięwzięcia Obecnie Jinchuan wytwarza 205 tyś. Mg Cu rocznie.
wydajność huty wyniesie 470 000 Mg/r. nawet przy 30 % zawar-
tości miedzi w koncentracie. WZROST PRODUKCJI SREBRA W MEKSYKU
Mexican silver rise. Mining Journal, 5 August 2005, p. 3
MALEJE DEFICYT MIEDZI Produkcja srebra w Meksyku, który jest największym produ-
Copper deficit eases, stock remain Iow. Mining Journal, 26 August 2005, p. 6; centem tego metalu na świecie, wyniosła w maju 2005 r. 276,3 Mg,
Metal Bulletin, 29 August 2005, p. 10 o 13 % więcej w porównaniu z majem 2004 r. Produkcja złota
w tym okresie wzrosła o 34 % i wyniosła 2,78 Mg, a produkcja
W przeciągu pierwszych 5 miesięcy 2005 r. światowa kon-
miedzi o 27 %, osiągając wielkość 34 763 Mg.
sumpcja miedzi rafinowanej przewyższyła jej produkcję o 165 tyś.
Mg w porównaniu z deficytem o wielkości 677 tyś. Mg w odpo-
wiadającym okresie 2004 r. Światowa produkcja górnicza miedzi URUCHOMIENIE PRODUKCJI ZE ZŁOŻA LOULO
wzrosła o 5,8 % do ponad 6 min Mg, włączając w to wzrost pro- Loulo Deeps go-ahead as open-pit production poised. Mining Joumal, 5 August
dukcji miedzi rafinowanej o 4,8 %, w porównaniu z okresem 2005, p. 10
styczeń^-maj 2004 r. International Copper Study Group (ICSG) Randgold Resources Ltd kontynuuje rozwój podziemnych ko-
szacuje, że całkowite zapasy miedzi rafinowanej spadły z 933 tyś. palni złota na złożach Yalea i Loulo O w Mali, gdzie rozpoczęto
Mg w styczniu 2005 r. do 895 tyś. Mg w maju 2005 r. ostatnio również eksploatację odkrywkową. Projektowane kopal-
nie podziemne wyprodukują łącznie 1,8 min oz złota w 10-letnim
REALIZACJA PROJEKTU KOLWEZI okresie swojego funkcjonowania. Do końca 2005 r. produkcja
uzyskana z eksploatacji odkrywkowej Yalea i Loulo ma wynieść
DRC approves Kolwezi. Mining Journal, 26 August 2005, p. 8; Metal Bulletin,
100 tyś. ozAu.
29 August 2005, p. 14
Niecałe trzy miesiące po tym, jak Adastra Minerals Inc. ukoń-
czyła Ocenę Oddziaływania na Środowisko dla projektu Kolwezi WZROST PRODUKCJI ZŁOTA W CHINACH
w Demokratycznej Republice Kongo dotyczącego odzysku miedzi China gold rise. Mining Joumal, 12 August 2005, p. 3

58
China Gold Association ogłosiło, że produkcja złota w Chi- WZROST PRODUKCJI OŁOWIU I CYNKU
nach w I połowie 2005 r. wzrosła o 6,2 % do wielkości 99,71 Mg Lead-zinc rise. Mining Journal, 19 August 2005, p. 5
w porównaniu z I połową 2004 r. W 2004 r. produkcja złota w tym
Według International Lead and Zinc Study Group (ILZSG)
kraju wyniosła 212,35 Mg.
konsumpcja ołowiu rafinowanego i cynku w I półroczu 2005 r.
wzrosła do wielkości odpowiednio 3,69 min Mg i 5,28 min Mg
KONIEC STRAJKU W POŁUDNIOWO-AFRYKAŃSKICH w porównaniu z 3,55 min Mg i 5,21 Mg w I połowie 2004 r. Z ko-
KOPALNIACH ZŁOTA lei produkcja ołowiu rafinowanego w I połowie 2005 r. wyniosła
South Afncan gold strike ends. Mining Journal, 12 August 2005, p. 7; Metal 3,64 min Mg, a cynku 5,22 min Mg (w porównaniu z 3,37 min Mg
Bulletin, 15 August 2005, p. 12 i 5,01 min Mg w I półroczu 2004 r.).
Związek pracowników przemysłu górniczego w Południowej
Afryce (NUM), reprezentujący spółki AngloGołd Ashanti Ltd,
SUDAMIN WSTRZYMUJE PRODUKCJĘ
Gold Fields Ltd, Harmony Gold Mining Co. Ltd oraz Placer Dome
Inc., ogłosił 11 sierpnia 2005 r. koniec strajku w krajowych kopal- Sudamin stops output. Mining Journal, 19 August 2005, p. 7; Metal Bulletin, 8
niach tego metalu. W strajku wzięło udział ok. 110 tyś. pracowni- August 2005, p. 8
ków, domagających się wzrostu zarobków. NUM wynegocjowało Niemiecka huta cynku i ołowiu Sudamin MHD Ltd wstrzyma-
średnio 6,0^6,5 % wzrost plac pracowników sektora. ła produkcję po ogłoszeniu utraty płynności finansowej w maju
2005 r. Produkcja zakładu wynosiła 95 tyś. Mg cynku i 40 tyś. Mg
WZROST PRODUKCJI GLAMIS GOLD ołowiu rocznie. Problemy finansowe firmy wynikają z nagłego
Glamis Gold record. Mining Journal, 12 August 2005, p. 7
wzrostu cen koncentratu cynku i wysokich kosztów energii. Pro-
dukcja została wstrzymana, jednakże piece są na podtrzymaniu do
Glamis Gold Ltd w I połowie 2005 r. zanotował 127 % wzrost momentu znalezienia inwestora. Po zamknięciu MHD jedyną hutą
produkcji złota. Spółka wyprodukowała w tym okresie 109 377 oz cynku i ołowiu, korzystającą z technologii pieca Imperiał Smel-
Au w porównaniu z 48 109 oz Au w I połowie 2004 r. Przyczyną ting Furnace (ISF) w Europie, stanie się polska huta cynku Mia-
tak dobrych wyników produkcyjnych było uruchomienie kopalni steczko Śląskie (HCM).
El Sauzal w Meksyku oraz rozwój kopalni Marigold w Newadzie,
w której Glamis posiada 66,7 % udziałów.
MALEJĄCE ZAPASY OŁOWIU
JOGMEC INWESTUJE W MEKSYKU Lead supplies to remain tight. Mining Journal, 26 August 2005, p. 15-M 6
Jogmec in Mexico. Mining Journal, 19 August 2005, p. 9 Światowa konsumpcja ołowiu w 2004 r. wyniosła 7,08 min
Państwowa agencja zasobów mineralnych Japan Oil, Gaś and Mg i była wyższa o 4,1 % niż w 2003 r. Całkowita produkcja tego
Metals National Corp. (Jogmec), uzyskała opcję na nabycie od metalu wzrosła zaledwie o 1,1 % do wielkości 6,82 min Mg,
Almaden Minerals Ltd 60 % udziałów w projekcie srebra, ołowiu a wydobycie spadło o 1,3 % i wyniosło 3,06 min Mg. Największy
i cynku Santa Isabela, obejmującym obszar 14 tyś. ha w meksy- spadek produkcji ołowiu zanotowano w Wielkiej Brytanii (z 320
kańskim stanie Coahuila. Zgodnie z porozumieniem Jogmec do tyś. Mg do 243 tyś. Mg). W Afryce odnotowano spadek produkcji
końca marca 2007 r. musi zasilić regionalny program eksploracji o 26,8 % do poziomu 101 tyś. Mg, co w dużej mierze było spo-
metali podstawowych sumą 700 tyś. S. wodowane obniżeniem produkcji w Marokańskiej hucie Zellidja.
W Stanach Zjednoczonych spadek produkcji wyniósł 8,8 %,
a główną tego przyczyną było zamknięcie zakładu przeróbczego
JV IBERIAN I GLOBAL GOLD
Glover należącego do Doe Run Co. Z kolei azjatycka produkcja
Iberia-Global Gold jv. Mining Journal, 19 August 2005, p. 9
ołowiu wzrosła o 9,5 %, osiągając poziom 2,8 min Mg. Rekordo-
Iberian Resources Ltd utworzyło jv z Global Gold Corp. doty- wą produkcję odnotowano w Tajlandii (23,4 %) i Kazachstanie
czące nabycia, sfinansowania i zagospodarowania projektu złota (5,7 %). Produkcja ołowiu w Indiach spadła o 28,2 %, co spowo-
Lichkvaz w Armenii. Projekt ten ma szansę na szybką realizację dowane było wydłużającym się przestojem Hindustan Zinc Ltd.
ze względu na dużą zawartość Au, Ag i Cu. Bazując na katego- Produkcja australijska spadła o 11,1 % osiągając poziom 273 tyś.
riach złóż Cl i C2, firma szacuje ilość rudy na 3,6-^4,0 min Mg Mg, do czego przyczyniło się zamknięcie huty Zinifex Ltd w dru-
o średniej zawartości 5,5^6,0 g/Mg Au. giej połowie 2003 r. Średnioroczna cena ołowiu na LME w 2004 r.
wyniosła 888 $/Mg w porównaniu z 516 S/Mg w 2003 r.
FILIPINY ZATWIERDZAJĄ PROJEKT DIDIPIO
Philippines approves Didipio venture, Mining Journal, 26 August 2005, p. 8; SYTUACJA NA RYNKU CYNKU
Metal Bulletin, 29 August 2005, p. 10
Zinc turns the corner. Mining Journal, 26 August 2005, p. 16-17; Metal Bulle-
Rząd Filipiński wyraził oficjalną zgodę na realizację projektu tin, 22 August 2005, p. 12
złota i miedzi Didipio, który będzie w całości finansowany przez Po trzech latach przewagi podaży nad popytem rynek cynku
inwestorów zagranicznych. Australasian Philippines Mining Inc., w 2004 r. powrócił do poziomu deficytu. Światowa produkcja
spółka zależna Climax Mining Ltd, rozpocznie realizację projektu cynku w 2004 r. wyniosła 10 167 tyś. Mg, a światowa konsumpcja
na wyspie Luzon w I kwartale 2006 r., a uruchomienie produkcji
10 465 tyś. Mg w porównaniu z odpowiednio 9870 tyś. Mg i 9828
planowane jest na I połowę 2007 r. Zasoby Didipio szacowane są tyś. Mg w 2003 r. W I połowie 2005 r. konsumpcja cynku rafinowa-
na 23,8 min Mg o średniej zawartości 0,61 % Cu i 1,6 g/Mg Au. nego wzrosła do 5281 tyś. Mg w porównaniu z 5221 tyś. Mg w I
Roczna produkcja złota ma sięgać 94 tyś. oz, natomiast miedzi połowie 2004 r.
w koncentracie 10 tyś. Mg. Szacując wydajność roczną na 2 min
Mg, okres funkcjonowania kopalni ocenia się na 15 lat.
SUMITOMO PRZYSTĘPUJE DO PROJEKTU AMBATOYY
Sumitomo joins Ambatoyy nickel. Mining Journal, 12 August 2005, p. l; Metal
POROZUMIENIE POLYUS IALROSA Bulletin, 15 August 2005, p. 14
Polyus in Alrosa deal. Mining Journal, 26 August 2005, p. l O
Sumitomo Corp. postanowiło nabyć 25 % udziałów w latery-
Rosyjska gazeta „Noyosti" poinformowała, że ZAO Polyus wy- towym projekcie niklu Ambatoyy na Madagaskarze, w wyniku
negocjowało warunki nabycia od rosyjskiego producenta diamen- czego udziały Impala Platinum Holdings Ltd i Dynatec Corp.
tów, Alrosa Co. Ltd, projektów złota w Republice Sakha w Jakucji w przedsięwzięciu zredukują się do 37,5 %. Porozumienie przewi-
za łączną kwotę 285 min $. Polyus dokonało już płatności w kwocie duje, że Sumitomo pokryje 25 % kosztów inwestycyjnych projektu i
115 min S, a finalizacja transakcji odbędzie się we wrześniu 2005 r. udzieli Dynatec preferencyjnej pożyczki na sfinansowanie części

59
tych kosztów. Według studium wykonalności dla Ambatoyy, cja niklu na świecie w tym okresie przekroczyła o 10 tyś. Mg
wykonanego przez Dynatec, od 2008 r. produkcja projektowanej zapotrzebowanie na ten metal.
kopalni ma wynieść 60 tyś. Mg niklu i 5600 Mg kobaltu rocznie.
Koszty inwestycyjne są szacowane na 2,25 mld S. OM ZWIĘKSZA PRODUKCJĘ KOBALTU
OM cobalt forecast, Mining Journal, 26 August 2005, p. 6; Metal Bulletin, 29
STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA PROJEKTU ONCA- August 2005, p. 14
PUMA
Największy światowy producent kobaltu, OM Group Inc
Canico's On9a-Puma feasible. Mining Journal, 12 August 2005, p. 8; Metal (OMGI), do końca 2006 r. planuje uzyskać w hucie Big Hill w
Bulletin, 15 August 2005, p. 14
Demokratycznej Republice Konga produkcję kobaltu na poziomie
Canico Resources Corp. otrzymało wyniki studium wykonal- 4500 Mg/r. Stanowi to około 10 % całkowitej światowej produkcji
ności dla rozwoju laterytowego projektu niklu Onca-Puma tego metalu. W 2004 r. wyprodukowano 3000 Mg Co, a w 2005 r.
w Brazylii. Zasoby pewne i prawdopodobne projektu szacowane spółka wytworzy ok. 2500 Mg Co.
są na 77,7 min Mg o średniej zawartości l ,8 % Ni, przy zawarto-
ści brzeżnej 1,1 % Ni. Studium przewiduje dwuetapową eksplo-
atację odkrywkową (przeróbka l ,28 min Mg i 2,56 min Mg rudy LIONORE ZAGOSPODAROWUJE AUSTRALIJSKIE
rocznie) oraz budowę zakładu przeróbki żelazoniklu. Canico ZŁOŻA NIKLU
Resources zainwestuje w projekt kwotę 1,1 mld $. Metal Bulletin, 15 August 2005, p. 14

LionOre planuje do 2008 r. osiągnąć produkcję rzędu 80 tyś.


SPADA ZAPOTRZEBOWANIE NA NIKIEL Mg niklu rocznie dzięki wykorzystaniu hydrometalurgicznej
Nickel use flat. Mining Journal, 26 August 2005, p. 5; Metal Bulletin, 22 technologii Activox do zagospodarowania wcześniej nieekono-
August 2005, p. 14 micznych złóż niklu w Zachodniej Australii. Spółka planuje
Pomimo rosnącego zapotrzebowania ze strony Chin, światowa w 2005 r. wyprodukować 30 tyś. Mg niklu w porównaniu
konsumpcja niklu wzrosła jedynie o l % w przeciągu I półrocza z 20 tyś. Mg w 2004 r., a w 2006 r. zwiększyć produkcję do
2005 r. Według International Nickel Study Group (INSG) produk- 45 tyś. Mg Ni.

INFORMACJE GIEŁDOWE

CML INWESTUJE W MIEDŹ Xstrata plc nabyło od Brascan Corp. 19,9 % udziałów w kana-
CML makes copper investment. Mining Journal, 5 August 2005, p. 13 dyjskim potentacie Falconbridge Ltd, tyle, ile maksymalnie mogło
uzyskać poza uczestnictwem w przetargu ze wszystkimi udzia-
Consolidated Minerals Ltd (CML) poprzez nabycie od Tanami
łowcami. W wyniku transakcji udziały Brascan w Falconbridge
Gold NL 24,3 min akcji Jabiru Metals Ltd (wcześniej Pilbara
spadły do poziomu poniżej l %. Xstrata za 73,12 min akcji spółki
Mines Ltd) za kwotę 6,1 min AS zwiększyło swoje udziały w
zapłaci łącznie 2,05 mld C$ (1,7 mld S), z czego 375 min $ w
spółce do 19,9 %. Jabiru Metals planuje uruchomić w sierpniu
obligacjach wymiennych. Spółka jest zainteresowana dalszymi
2005 r. budowę kopalni na złożu miedzi i cynku Jaguar w Za-
udziałami w Falconbridge.
chodniej Australii. W 5-letnim okresie funkcjonowania zakładu
planuje się uzyskać produkcję na poziomie 8+10 tyś. Mg miedzi,
20+25 tyś. Mg cynku i 800 tyś. oz srebra rocznie (produkcja meta- UMOWA ANTAM I HSBC
li w koncentratach). Antam hires HSBC. Mining Journal, 26 August 2005, p. 10; Metal Bulletin, 29
August 2005, p. 10

EMISJA AKCJI ROMARCO Antam Tbk of Indonesia powierzył bankowi inwestycyjnemu


Romarco placing. Mining Journal, 12 August 2005, p. 12 HSBC doradztwo w zakresie zakupu większościowych udziałów
w PT Freeport Indonesia (PFTI), które jest właścicielem i operato-
Romarco Minerals Inc. planuje zebrać l O min CS w wyniku
rem kopalni miedzi i złota Grasberg w Indonesian Province of
prywatnej emisji 25 min jednostek i 25 min pakietów subskrypcji
Papua. Celem Antam jest zakup 9,36 % udziałów w PFTI, będą-
po cenie jednostkowej 0,20 CS. Każda jednostka obejmuje jedną cych w posiadaniu rządu indonezyjskiego.
akcję zwykłą spółki i jedną gwarancję na zakup dodatkowych
akcji po cenie 0,25 C$/akcję w okresie 2 lat. Na każdy pakiet
FUZJA AFLEASE Z SUB NIGEL
składa się z kolei jedna akcja zwykła Romarco i pół gwarancji za
Aflease proposes gold merger with Sub Nigel, Mining Journal, 26 August
zakup dalszych udziałów w spółce. Dochody netto z emisji zosta-
2005, p. 11
ną przeznaczone na pokrycie kosztów fuzji z Western Goldfields
Inc. i rozwój projektów złota w Newadzie. Aflease Gold and Uranium Resources Ltd planuje połączenie
swoich aktywów złota East Rand z aktywami złota i uranu Sub
Nigel Gold Mining Co. Ltd celem realizacji wspólnego projektu.
XSTRATA NABYWA UDZIAŁY FALCONBRIDGE W celu otrzymania 80 % udziałów Sub Nigiel, Aflease proponuje
Xstrata takes key Falconbridge stake. Mining Journal, 19 August 2005, p. 1; sprzedaż swojej spółki zależnej New Kleinfontein Mining, która
Metal Bulletin, 22 August 2005, p. 9 jest właścicielem projektu złota Modder East.

WYNIKI FINANSOWE

REKORDOWE WYNIKI RIO TINTO kordowe wyniki finansowe dzięki wysokim cenom metali i wzro-
Rio Tinto breaks record on higher prices and volumes, Mining Journal, 5 stowi wolumenu sprzedaży wszystkich grup produktów spółki.
August 2005, p. 11 Dochody netto Rio Tinto wyniosły w tym okresie 2,17 mld S
Górniczy potentat Rio Tinto uzyskał w I połowie 2005 r. re- w porównaniu z 1,61 mld $ w I połowie 2004 r., a zysk netto

60
spółki osiągnął poziom 2,09 mld S. Mimo wysokich kosztów energii i transportu Xstrata uzyskała
w tym okresie oszczędności na poziomie 5 min $ w gotówce.
NEW FALCONBRIDGE ZYSKUJE NA WYSOKICH CE-
NACH METALI WZROST ZYSKÓW RANDGOLD
New Falconbridge soars on higher prices. Mining Journal, 5 August 2005,
p. 13; Metal Bulletin, 8 August 2005, p. 11 Randgold looks to Loulo as Morila recovers, Mining Journal, 12 August 2005,
p. 11
Po połączeniu ze swoją firmą macierzystą Noranda Inc., spółka
Falconbridge Ltd po raz pierwszy opublikowała swoje wyniki Randgold Resources plc uzyskało w l połowie 2005 r. 6-krotny
finansowe. W II kwartale 2005 r. dochody netto spółki wyniosły wzrost zysku w wyniku odzyskania maksymalnej wydajności
202 min S, prawie dwukrotnie więcej niż w II kwartale 2004 r. przez kopalnię Morila w Mali, w której spółka posiada 40 %
Noranda, odpowiadająca obecnemu Falconbridge, zanotowała udziałów. Zysk netto Randgold wyniósł w tym okresie 19,2 min $
wtedy wynik na poziomie 108 min $. Rekordowe wyniki finanso- w porównaniu z 6,5 min $ w I połowie 2004 r. W 2006 r. Morila
we, uzyskane dzięki wysokim cenom metali i wzrostowi wolume- planuje wyprodukować 600 tyś. oz Au. Spółka planuje zająć się
nu sprzedaży, pozwolą Falconbridge na spłatę 1 mld $ długu teraz rozwojem podziemnego kompleksu górniczego w obrębie
i odkup od akcjonariuszy l O % swoich akcji.
projektu Loulo, również w Mali.

XSTRATA ZYSKUJE NA WYSOKICH CENACH METALI


SZEŚCIOKROTNY WZROST ZYSKÓW CUMERIO
Xstrata profit soars on higher prices, Mining Journal, 12 August 2005, p. 1;
Metal Bulletin, 15 August 2005, p. 10 Metal Bulletin, 29 August 2005, p. 10
Xstrata plc w I półroczu 2005 r. uzyskało rekordowy, 73 %
wzrost zysku netto, który wyniósł 797 min $ w porównaniu z 461 Europejski producent miedzi, Cumerio, w I półroczu 2005 r.
min S w I połowie 2004 r. Przyczyną tak dobrych wyników były zanotował zysk w wielkości 23,2 min €, czyli sześciokrotnie
wysokie ceny wszystkich produktów sprzedawanych przez spółkę, wyższy niż w I połowie 2004 r. (3 min €). Obrót spółki wyniósł
które zrekompensowały niesprzyjające wahania kursów walut. w tym okresie 888,1 min € w porównaniu z 755,6 min €.

CENY METALI

WZROST ZAPASÓW MIEDZI timore i niskiego popytu na ołów, w sierpniu 2005 r. premie za ten
Copper rides on stock position, Mining Journal, 19 August 2005, p. l metal kształtowały się na poziomie 7^-7,75 c/Ib.
16 sierpnia 2005 r. trzymiesięczna cena miedzi na LME osią- Średnie miesięczne ceny metali
gnęła rekordową wielkość 3670 S/Mg, po czym 18 sierpnia spadła
do 3564 S/Mg na skutek zwiększenia zapasów tego metalu do Styczeń^-Sierpień Sierpień
magazynów London Metal Exchange (LME). 18 sierpnia 2005 r. 2005 2005
Metal
zapasy miedzi na LME wyniosły 60 725 Mg w porównaniu cena cena cena
z 25 525 Mg z dn. 22 czerwca 2005 r. najniższa najwyższa najniższa
Miedź Grade A (S/Mg)
SPADEK CEN ZŁOTA
transakcje natychmiastowe 3071,00 3914,00 3797,02
Gold slids from peak, Mining Journal, 19 August 2005, p. 4
transakcje trzymiesieczne-sprzedaż 2945,00 3654,00 3583,41
Cena złota na giełdzie londyńskiej 18 sierpnia 2005 r. spadła
do wielkości 439,65 $/oz w porównaniu z 449,30 $/oz dn. 12 Otów($/Mg)
sierpnia. Krótkoterminowe zmiany cen złota nadal będą uzależ- transakcje natychmiastowe 823,50 1033,25 886,53
nione od kursu wymiany pomiędzy dolarem amerykańskim transakcje trzymiesieczne-sprzedaż 822,00 990,00 861,66
a Euro.
Cynk ($/Mg)

SPRZEDAŻ ZAPASÓW PRZEZ INWESTORÓW transakcje natychmiastowe 1164,75 1429,75 1298,05


Investors sell mining stoeks as profit peak, Metal Bulletin, 29 August 2005, p. 8 transakcje trzymiesieczne-sprzedaż 1187,00 1447,00 1321,68
Rekordowe zyski spółek górniczych na świecie wpływają na Nikiel (S/Mg)
ciągły wzrost cen ich akcji, jednak inwestorzy wykazują obawę, transakcje natychmiastowe 14032,50 17747,50 14886,93
że ceny metali niedługo osiągną swój szczyt. Na przykład według transakcje trzymiesieczne-sprzedaż 13905,00 16625,00 14690,23
HSBC średnia cena miedzi na LME w 2006 r. wyniesie 2687 Cena miesięcz- Cena miesięcz-
$/Mg w porównaniu z 3344 S/Mg w 2005 r., a Natexis prognozuje Kobalt ($/lb) na najniższa na najwyższa
sierpień 2005 sierpień 2005
30 % spadek ceny niklu na przełomie 2005/2006 r. do wielkości
9500 S/Mg. min. 99,8 % 15,472 16,472
min. 99,3 % 13,339 14,428
SPODZIEWANY WZROST PREMII ZA OŁÓW Złoto ($/oz)
US lead premiums rise expected as strike starts to bite, Metal Bulletin, cena poranna 437,77273
29 August 2005, p. 14 cena popołudniowa 437,92955
Szacuje się, że we wrześniu 2005 r. nastąpi wzrost amerykań- Srebro (c/oz)
skich premii za ołów na skutek kontynuacji strajku w zakładach
spot 704,19318
Teck Cominco i powakacyjnego ożywienia europejskich konsu-
mentów. Na skutek wzrostu zapasów w magazynach LME w Bal- August Averages, Metal Bulletin, 5 September 2005, No. 8909, p. 22

61
ZAPASY MIEDZI ZAPASY CYNKU

30 Day LME Coppar Warahousa Stocks L«v«l 30 Day LME Zinc Warehouse Stocks Level
tomu Augl5 2005 lo Sęp 15. 2005 / 80275 A, +-27725 Aug 15. 2005 to Sęp 15. 2005 / 552325 *r-16250
84000
(Change całcutation is from the starł of this chart)
570000

soooo 566000

76000 566000

564000
72000

562000
66000

560000
64000

SOOOO

554000

52000' ™
! ! ! ! & £ & & & 552000

ZAPASY OŁOWIU ZAPASY NIKLU

30 Day LME Lead Warehouse Stocks Level 30 Day LME Nickel Warehouca Stocks Level
Aug'S. 2005 to Sęp 15.2005 / 47050 <T .13625 Aug 15.2005to Sęp 15.2005 / 10704 A. +2534
(Change calcuial on is from the siar! of tfrs chart)

S80CO

56000

54000

52000

50000

46000

46000

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Projektów Inwestycyjnych KGHM CUPRUM sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe
we Wrocławiu w składzie: Jan Kudełko, Malwina Kobylańska, Stefan Karst, Wojciech Korzekwa.

•^Mk Wydawnictwo

JbSfGMMOT Nowość
w prenumeracie tego czasopisma!

PRENUMERATA W PAKIECIE*

Pakiet zawiera roczną prenumeratę w wersji


papierowej + cały rocznik na płycie CD,
wysyłany po zakończeniu roku wydawniczego.
Szczegóły - patrz warunki prenumeraty wewnątrz zeszytu

62
POLEMIKI
DISPUTES

Rudy Metale R51, 2006, nr l


WOJCIECH Z. MISIOŁEK UKD62(045):378.662:376(76):331.86(73)

O ZMIANACH W KSZTAŁCENIU INŻYNIERÓW

Odpowiedź na uwagi i komentarz Dr. inż. Feliksa Stalonego-Dobrzańskiego dotyczące artykułu „ O zmianach w kształceniu
inżynierów XXI wieku na przykładzie Stanów Zjednoczonych, czego się możemy nauczyć na tym przykładzie? ", który został
opublikowany w Rudach i Metalach Nieżelaznych, 2005, r, 50, nr 3, s. 120^125.

COMMENTS ON THE CHANGES IN EDUCATING ENGINEERS

Authors repły to the remarks and comments submitted by dr inż. Feliks Stalony-Dobrzański after publication of a paper
"Changes in educating engineers ofthe 2lst century: the US example. What can we learnfrom this example? " (Rudy i Metale
Nieżelazne, 2005, R. 50. No 3, pp. 120-^ 125).

Uwagi dr. inż. Feliksa Stalonego-Dobrzańskiego są trafne centralnego sterowania, który z wiadomych względów był bardzo
i stanowią naturalną reakcję na istniejącą rzeczywistość. Autorzy bliski poprzedniej ekipie rządowej. Niezależność uczelni powinna
nie polemizują z zamieszczonymi uwagami, gdyż są one jak naj- doprowadzić do oryginalnych kierunków studiów, które będą po
bardziej uzasadnione. Zachodzi jednak pytanie szerszej natury, prostu odpowiedzią na potrzeby gospodarki krajowej oraz euro-
czy panujący stan rzeczy jest normalny? Czy powinniśmy akcep- pejskiej i światowej, takie nowe kierunki nie tylko będą popular-
tować coś, co niej jest normalne, czy też starać się to zmienić i to ne, ale też ich absolwenci będą znajdować ciekawe i dobrze płatne
jak najszybciej. Na wadliwym fundamencie nie można budować zatrudnienie z możliwościami dalszego rozwoju zawodowego.
solidnych konstrukcji. Każdy stan rzeczy należy ulepszać i po- Oczywiście krytykując system centralnego sterowania nauką
prawiać, ale sytuacja panująca w polskiej nauce i w szkolnictwie równocześnie zakładamy, że ośrodki akademickie reprezentowane
wyższym w szczególności wymaga troski i rozsądnych działań przez swoje władze dziekańskie i rektorskie przedstawią interesu-
dlugoplanowych. Chodzi bowiem o młode pokolenie, czyli mówiąc jące i zarazem atrakcyjne i marketingowe rozeznane propozycje
patriotycznie o przyszłość narodu, a bardziej koniunkturalnie o to rozwiązań istniejących problemów w formie projektów, które będą
kto będzie naszemu pokoleniu wypracowywał emerytury. Czasu do zaakceptowania przez parlament i rząd.
zostało bardzo niewiele na przeprowadzenie odpowiednich zmian. Przykładem takich rozwiązań niech będą np. nowe kierunki
Jednym z głównych powodów zaistniałej bardzo problema- kształcenia na Lehigh University w Bethlehem, PA, USA. Takimi
tycznej sytuacji w nauce i szkolnictwie wyższym jest centralizacja kierunkami są: Integrated Business and Engineering (IBE)
decyzji merytorycznych oraz finansów. Ten głęboko zakorzeniony (Zintegrowana Ekonomia i Inżynieria) oraz Computer Science
nawyk do kierowania narodem „z centrali" ma bogatą historię and Business (CSB) (Informatyka i Ekonomia) wprowadzone
w ostatnim półwieczu i generalnie bardzo skromne dowody na z dużym sukcesem do programów studiów w ostatnich latach. Oba
jakikolwiek sukces. W opinii autorów powinno zniknąć stosowane kierunki są unikalnymi w USA i znajdują duże zainteresowanie
zarówno wśród studentów jak i pracodawców. W celu zapewnie-
dotychczas nadmierne sterowanie nauką i techniką przez decyden-
nia sukcesu obu programom są one oferowane tylko dla najlep-
tów z centrali i należałoby je zastąpić kreowaniem nowych relacji
szych studentów w formie tzw. „Honors Programs", gdzie nabór
naukowo-ekonomicznych oddolnie. W tej sytuacji kształcenie studentów jest ograniczony tylko do najlepszych i gdzie studenci
akademickie nie będzie już odpowiedzią na decyzje urzędników muszą wykazać się wysoką średnią ocen przez całe studia. Ciągła
w określonym ministerstwie, ale będzie polegało na prowadzeniu konkurencja pomiędzy wydziałami o najlepszych studentów IBE
badań naukowych i kreowaniu programów nauczania, przekazy- pozwala studentom na zdobycie wiedzy w zakresie ekonomii
waniu wiedzy, która może i powinna prowadzić do powstania i poszerzenia jej o jeden z wybranych kierunków inżynierskich
nowych technologii, wyrobów, projektów, a co za tym idzie do- w ramach własnych zainteresowań. Na Lehigh University wyboru
brze wykształconych absolwentów, zainteresowanych atrakcyj- można dokonać spośród następujących wydziałów:
nymi miejscami pracy tak w kraju, jak i poza jego granicami. — Wydział budownictwa i inżynierii środowiska,
Nasza odpowiedź jest pisana już po jesiennych wyborach do — Wydział elektryczny,
Sejmu i Senatu RP oraz po wyborach prezydenckich. Nowy rząd — Wydział informatyki,
i nowy prezydent, miejmy nadzieję odejdą od starego modelu — Wydział inżynierii chemicznej,

Prof. dr inż. Wojciech Z. Misiolek, FASM — Leliigh University Bethlehem, PA. USA.

63
- Wydział inżynierii produkcji, Popieranie firm opartych na transferze technologii wydaje się być
- Wydział materiałoznawstwa, konieczne i pozwala na wykorzystanie wiedzy naukowej zbudo-
- Wydział mechaniczny. wanej w bardziej tradycyjnych pracach badawczych, na które już
Najczęściej studenci decydują się na pozostanie w uczelni na wydano środki finansowe i wyszkolono personel. Przykłady tótóS
dodatkowy piąty rok, aby uzupełnić brakujące przedmioty do znane są. w Polsce, ale w większości przypadków ludzie poświęci-
pełnego wymiaru wymogów na studiach inżynierskich w przy- li stanowczo za dużo pracy, aby pokonać istniejące Pr=.P=^^y
padku kierunku IBE, po zdobyciu pierwszego dyplomu dążą do natury administracyjnej, organizacyjnej, łącznie z występującym
uzyskania drugiego dyplomu inżynierskiego (Bachelor of Scien- często potencjalnym konfliktem pomiędzy działalnością naukową
ce). Tak przygotowani absolwenci dużo szybciej znajdują pracę i gospodarczą.
i to pracę w ciekawszych firmach i z większymi możliwościami Sprawy te wymagają jak najszybszego uporządkowania i po-
rozwoju i awansu. zwolą wielu twórczym i odważnym pracownikom nauki na szczę-
Bardzo ważne jest danie studentom i pracownikom naukowym śliwy start w nowej dla nich dziedzinie gospodarki. Przykłady ze
Stanów Zjednoczonych uczą, że stopień uszanowania dla udanych
możliwości udowodnienia praktyczności ich rozwiązań nauko-
rozwiązań gospodarczych i dla kolegów, którzy temu poświęcili
wych i technicznych. Przy większości uczelni amerykańskich
swoje kariery zawodowe znacznie wzrośnie po wielu nieudanych
istnieją znane już z literatury w Polsce, tzw. Inkubatory, stwarza-
próbach dołączenia do grona milionerów. Najważniejsze jest
jące odpowiednie warunki dla rozwoju nowej techniki. Najwięk- jednak, aby powstały warunki, które pozwolą wszystkim pracow-
szym problemem jest właściwe przestawienie toku myślenia nikom nauki na spróbowanie sił w kapitalizmie, nawet bez swoje-
z naukowego na ekonomiczny. W związku z tym ośrodki te muszą go kapitału. Wystarczy pomyśleć, ile nowych miejsc pracy zosta-
być prowadzone przez ludzi, którzy nie tylko gwarantują korzyst- nie stworzonych przez samych świeżo upieczonych absolwentów
ne warunki wynajmu pomieszczeń biurowych i laboratoriów, ale w skali kraju, aby byli przykładem dla młodszych kolegów, a ci
zapewniają porady prawne, bankowe oraz dostęp do kapitału. nabrali ochoty i wiary w możliwości tworzenia czegoś nowego.

NORMALIZACJA
STANDARDIZATION

Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieżelaznych. PN-EN 2632:2006 (U) Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alumi-
Nowe Polskie Normy: nium A1-P7075 — T73511 — Pręty i kształtowniki wyciskane
— PN-EN 14057:2005 Ołów i stopy ołowiu — Złom — Terminy a lub D < 150 mm z kontrolowaną obwódką grubokrystaliczną
i definicje Zastępuje: PN-EN 2632:2001
Zastępuje: PN-EN 14057:2004 (U) PN-EN 3447:2006 (U) Lotnictwo i kosmonautyka — Stop
Polskie Normy wprowadzające normy europejskie metodą aluminium AI-P2024 — T8511 — Pręty i kształtowniki wyci-
uznania: skane a lub D < 150 mm z kontrolowaną obwódką grubokry-
— PN-EN 2072:2006 (U) Lotnictwo i kosmonautyka — Alumi- staliczną
nium AL-P1050A-H14 — Blachy i taśmy 0,4 mm < a < 6 mm PN-EN 4615:2006 (U) Lotnictwo i kosmonautyka — Stop
Zastępuje: PN-EN 2072:2003 magnezu MG-C18002 — T4 — Odlewy wykonane w formach
— PN-EN 2087:2006 (U) Lotnictwo i kosmonautyka — Stop piaskowych
aluminium A1-P2014A — T6 lub T62 — Blachy i taśmy plate- PN-EN 4616:2006 (U) Lotnictwo i kosmonautyka — Stop
rowane — 0,4 mm < a < 6 mm magnezu MG-C18002 — T4 — Odlewy kokilowe.

64
WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW
współpracujących z czasopismem
RUDY i METALE NIEŻELAZNE
Czasopismo naukowo-techniczne Rudy i Metale Nieże- wyraźne i kontrastowe,
lazne publikują artykuły z dziedziny geologii złóż oraz górni- — podpisy pod rysunkami języku polskim i an-
ctwa metali nieżelaznych, wzbogacania mechanicznego i ognio- gielskim.
wego, hutnictwa i przetwórstwa metali nieżelaznych, organizacji,
ekonomii, chemii analitycznej, ochrony środowiska i przemysłu 3. Należy przestrzegać następującej konstrukcji opra-
metali nieżelaznych, które dzielą się na: cowania:
a. na początku z lewej strony u góry maszynopisu podać
artykuły oryginalne kompletne, artykuły oryginalne nie-
pełny tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko
kompletne (komunikaty i doniesienia tymczasowe lub wstę-
autora (autorów) artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca
pne), artykuły przeglądowe (omówienia informacji już
pracy;
opublikowanych, relacje o osiągnięciach, opisy aktualnego
b. tytuł artykułu, który powinien być jak najzwięźlejszy
stanu nauki, techniki i organizacji, sprawozdania ze zjaz-
podany w języku polskim i języku angielskim;
dów, kongresów), artykuły dyskusyjne (krytyka, polemika,
c. pod tytułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu
sprostowania, odpowiedzi wyjaśniające).
w języku polskim, w którym należy podać najważniejsze
Prosimy Autorów nadsyłanych prac o dołączenie tezy i wnioski. Streszczenie artykułu w języku angielskim
oświadczenia, że artykuł jest oryginalny, a treści w nim powinno być obszerniejsze do l strony maszynopisu.
zawarte są zgodne z prawem autorskim o własności Należy podać słowa kluczowe w języku polskim i angiel-
intelektualnej i przemysłowej, a także, że nie był skim (max. 6 wyrazów).
wcześniej publikowany w innych czasopismach kra- d. na początku artykułu pożądane jest krótkie wprowa-
jowych i zagranicznych oraz w materiałach konfe- dzenie, a na końcu wnioski;
rencyjnych posiadających sygnaturę ISBN. e. należy przestrzegać honorowania opublikowanych prac
1. Treść artykułów powinna odpowiadać następującym na dany temat i przepisów o własności autorskiej (po-
wymaganiom: woływanie się w bibliografii);
a. używać jednoznacznego slownictwanaukowo-technicznego, f. spis literatury podaje się przy końcu artykułu i powi-
a wprowadzając nowe określenia podać dla nich ścisłe nien być ograniczony tylko do pozycji najmezbędniej-
definicje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania; szych. W tekście powołanie na pozycję literatury zazna-
b. wzory matematyczne pisać w oddzielnych wierszach cza się w nawiasach kwadratowych np.: [10].
tekstu. Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy chodzi Sposób podania pozy ej i literatury: dlaczasopisma—Nowak E.:
o cyfrę czy literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale
marginesie z podaniem brzmienia fonetycznego np. a = alfa; 1991, t. 36, nr 3, s. 97-99, dla pozycji książkowej — Nowak M.:
c. należy stosować obowiązujące jednostki miar w układzie Geologia kopalniana. Warszawa 1990, Wydaw. Geolog, s. 504.
międzynarodowym SI.
4. Redakcja zastrzega sobie możność poprawek termi-
2. Materiały do czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne nologicznych, stylistycznych oraz formalnego skracania
prosimy nadsyłać w postaci wydruku i pliku sporządzonego artykułów. Natomiast ewentualne zmiany merytoryczne
w edytorze Word (*.doc lub *.rtf). Dyskietkę lub dysk będą uzgadniane z autorem.
CD zawierające pełny tekst artykułu, tablice i rysunki
umieszczone w odpowiednim miejscu należy opisać 5. Na odrębnej kartce należy podać tytuł artykułu,
nazwą pliku i nazwiskiem autora. Nośnik powinien ilość stron maszynopisu, tablic, rysunków w tym foto-
zawierać: grafii oraz imię i nazwisko autora (autorów), dokładny
tekst artykułu ze streszczeniem w języku polskim adres zamieszkania i pracy z podaniem kodów pocztowych
i angielskim, i nr telefonów, fax i e-mail.
słowa kluczowe w języku polskim i angielskim, 6. Za publikację artykułów redakcja nie płaci hono-
— tablice z tytułami w j ę z y k u polskim i angielskim rariów
należy zestawić na osobnych stronach wpisując
numery (cyfry arabskie) tablic, 7. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adres
— rysunki, każdy w osobnym pliku (w formatach *.gif, redakcji: Wydawnictwo NOT-SIGMA, 40-019 Katowice,
*.jpg, *.tif, *.bmp, itp.). ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel. (0-prefix-32) 256-1777.
Ilustracje, wykresy i fotografie noszą umownie na- Nadsyłanych materiałów redakcja nie zwraca. We wszystkich
zwę rysunków. R y s u n k i powinny się mieścić na jednej innych sprawach nie objętych niniejszymi wskazówkami
szpalcie (8,5 cm) lub kolumnie (17,5 cm), powinny być prosimy się bezpośrednio porozumieć z redakcją czasopisma.

Redakcja
Zaprenumeruj wiedzą fachową
w wydawnictwie Zakład Kolportażu
ul. Ku Wiśle 7, 00-707 Warszawa
tel. (0-22) 840 30 86
tel./fax (0-22) 840 59 4ci
tel./fax (0-22) 840 35 8b
fax (0-22) 891 13

Ceny w nawiasac
NASZE CZASOPISMA WEDŁUG BRANŻ dotyczą prenumeraty w pakiecie

1 J
ELEKTRONIKA,
HUTNICTWO, 1 PRZEMYSŁ
PRZEMYSŁ LEKKI 1 BUDOWNICTWO ' ENERGETYKA,
GÓRNICTWO 1 POZOSTAŁY
iSSSTSS.- rocznie brutto zł
rocznie brutto zł j rocznie brutto zł ELEKTROTECHNIKA
ocznie brutto z!
Chłodnictwo Hutnik Odzież Ciepłownictwo, Elektronika - Kon- Gospodarka
+ Wiadomości - Technologia, Moda Ogrzewnictwo, strukcje,Technologie, Wodna
Hutnicze Wentylacja Zastosowania
180,00 (204,40*) 192,00 (216,40*) 90,00 (114,40*) 180,00 (204,40*) 192,00 (216,40*) 228,00 (252,40*)
Gazeta Inżynieria Przegląd Włókienniczy Gaz, Woda Przegląd
Cukrownicza Materiałowa - Włókno,Odzież,Skóra i Technika Sanitarna Elektrotechniczny Papierniczy
228,00 (252,40*) 192,00 (216,40*) 228,00 (252,40*) 180,00 (204,40*) 192,00 (216,40*) 168,00 (192,'40*)
Gospodarka Rudy Materiały Przegląd Telekomuni- Przemysł
CZASOPISMA
Mięsna i Metale Nieżelazne Budowlane kacyjny + Wiadomości Chemiczny
WIELOBRANŻOWE
Telekomunikacyjne
rocznie brutto zł
199,02 (223,42*) 192,00 (216,40*) 180,00 (204,40*) 192,00 (216,40*) 264,00 (288,40*)
Przegląd CZASOPISMA Aura Przegląd
Gastronomiczny OGÓLNOTECHNICZNE - Ochrona Środowiska Geodezyjny
132,00 (156,40*) rocznie brutto zł 120,00 (144,40*) 192,00 (216,40*)
Przegląd Piekarski Atest Dozór Szkło
i Cukierniczy - Ochrona Pracy Techniczny i Ceramika
119,41(143,81*) 180,00 (204,40*) 108,00 (132,40*) 90,00 .(114,40*)
Przegląd Maszyny, Technologie, Ochrona Wokół Płytek
Zbożowo-Młynarski Materiały Przed Korozją Ceramicznych
192,00 (216,40*) 54,00 (78,40*) 324,00 (348,40*) 50,00 (74,40*)
Przemysł Fermentacyjny Problemy Opakowanie
i Owocowo-Warzywny Jakości
186,00 (210,40*) 216,00 (240,40*) 160,50 (184,90*)

Przemysł Spożywczy Przegląd Techniczny


180,00 (204,40*) 195,00 (219,40*)

ZamÓW prenumeratę lub bezpłatny egzemplarz! Pakiet zawiera roczną prenumerat


w wersji papierowej + cały rocznik na płycie Ct
Węcęj infbrmagi na WWW.sigma-not.pl wysyłany po zakończeniu roku wydawniczegt

You might also like

  • 10 11 (X) C
    10 11 (X) C
    Document124 pages
    10 11 (X) C
    zeb3905
    100% (2)
  • 12 (XII) C
    12 (XII) C
    Document78 pages
    12 (XII) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 12 (XII) C
    12 (XII) C
    Document72 pages
    12 (XII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 12
    12
    Document94 pages
    12
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9
    9
    Document64 pages
    9
    zeb3905
    100% (2)
  • 8 (VIII) C
    8 (VIII) C
    Document52 pages
    8 (VIII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 11
    11
    Document234 pages
    11
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9
    9
    Document66 pages
    9
    zeb3905
    No ratings yet
  • 11
    11
    Document92 pages
    11
    zeb3905
    No ratings yet
  • 10
    10
    Document60 pages
    10
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9 (IX) C
    9 (IX) C
    Document64 pages
    9 (IX) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 10
    10
    Document54 pages
    10
    zeb3905
    No ratings yet
  • 10 11 (X XI) C
    10 11 (X XI) C
    Document126 pages
    10 11 (X XI) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9 (IX) C
    9 (IX) C
    Document54 pages
    9 (IX) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 6
    6
    Document88 pages
    6
    zeb3905
    100% (1)
  • 8
    8
    Document66 pages
    8
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7
    7
    Document74 pages
    7
    zeb3905
    100% (2)
  • 8 (VIII) C
    8 (VIII) C
    Document58 pages
    8 (VIII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 8
    8
    Document78 pages
    8
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7 (VII) C
    7 (VII) C
    Document64 pages
    7 (VII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7 (VII) C
    7 (VII) C
    Document56 pages
    7 (VII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6
    6
    Document70 pages
    6
    zeb3905
    100% (1)
  • 5
    5
    Document72 pages
    5
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6 (VI) C
    6 (VI) C
    Document58 pages
    6 (VI) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7
    7
    Document72 pages
    7
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6 (VI) C
    6 (VI) C
    Document78 pages
    6 (VI) C
    zeb3905
    100% (2)
  • 9
    9
    Document66 pages
    9
    zeb3905
    No ratings yet
  • 4
    4
    Document70 pages
    4
    zeb3905
    100% (1)
  • 5
    5
    Document74 pages
    5
    zeb3905
    100% (1)
  • 5 (V) C
    5 (V) C
    Document86 pages
    5 (V) C
    zeb3905
    No ratings yet