You are on page 1of 56

ISSN 0035-9696

Cena 15,00 zł (w tym „O" VAT)

rudy
Nakład do 500 egz.

i metale
n l
l
R-49
2004
WARUNKI PRENUMERATY CZASOPISM
kolportowanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o. w 2004 r.
Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego miesiąca po dokonaniu
wpłaty. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości — z posiadanych
zapasów magazynowych.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez
prenumeratora. Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.
*
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w Urzędach Pocztowych (przekazy
pieniężne) lub Bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na adres:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o.


00-950 Warszawa, ul. Ratuszowa 11
BPH PBK S.A. O/Warszawa Pl. Gen. Hallera 6
Nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

*
Uwaga Prenumeratorzy: od 1999 roku prenumeratę przyjmuje wyłącznie Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT.
*
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy,
okres prenumeraty oraz własny adres.
Na życzenie prenumeratora, zgłoszone np. telefonicznie, Zakład Kolportażu ul. Bartycka 20, 00-716 Warszawa,
(tel. (022) 840-30-86, tel./fax (022) 840-35-89, (022) 840-59-49) wysyła specjalne blankiety zamówień wraz z aktualną
listą tytułów i cennikiem czasopism. Przyjmujemy zamówienia również przez Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: i n f o r m a c j a @ s i g m a - n o t . p l . Sekretariat e-mail:
sekretariat@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu e-mail: sigma-reklama@poczta.wp.pl.

Odbiorcy zagraniczni mogą otrzymywać czasopisma poprzez prenumeratę dewizową (wpłata dokonywana poza
granicami Polski w dewizach, wg cennika dewizowego z cenami podanymi w dolarach amerykańskich) lub poprzez
zamówioną w kraju prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicę (zamawiający podaje dokładny adres odbiorcy
za granicą, dokonując równocześnie wpłaty w wysokości dwukrotnie wyższej niż cena normalnej prenumeraty krajowej).
*
Ogłoszenia przyjmuje: Dział Reklamy i Marketingu, 00-950 Warszawa, ul. Mazowiecka 12, pok. 6, tel. (022)
827-43-65, (022) 828-27-31, fax (022) 826-80-16.
*
Egzemplarze archiwalne (sprzedaż przelewowa lub za zaliczeniem pocztowym) można zamawiać pisemnie, kierując
zamówienia na adres: Wydawnictwo SIGMA NOT, Spółka z o.o. Zakład Kolportażu, 00-716 Warszawa, ul. Bartycka 20
tel. (022) 840-30-86, natomiast za gotówkę można je nabyć w Klubie Prasy Technicznej w Warszawie ul. Mazowiecka 12,
tel. (022) 826-80-17.
*
W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą Wydawnictwo zastrzega sobie prawo do wystąpienia
o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.
*
Istnieje możliwość zaprenumerowania l egz. czasopisma po cenie ulgowej przez indywidualnych członków
stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT oraz przez uczniów szkół zawodowych i studentów szkół wyższych.
Blankiet wpłaty na prenumeratę ulgową musi być opatrzony na wszystkich odcinkach pieczęcią koła SNT lub szkoły.

CENA PRENUMERATY W 2004 ROKU


w przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą,
prenumeratorzy zobowiązani są do dopłaty różnicy cen

kwartalna półroczna roczna

normalna ulgowa normalna ulgowa normalna ulgowa

45,00 zł 22,50 zł 90,00 zł 45,00 zł 180,00 zł 90,00 zł


rudy
SIGMA
i metal
R.49
2
CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE

2004
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW l TECHNIKÓW
PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
MIĘ S l Ę C Z N l K
SPIS TREŚCI: Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale

Strona
NowyszM,: 50 Ocena warunków klimatycznych na podstawie znowelizowanych przepisów doty-
czących bezpieczeństwa i higieny pracy w podziemnych zakładach górniczych
Onopiak K., Botor J.: 53 Napięcia powierzchniowe i międzyfazowe w układzie Al^—AJjO^—&rM
Malinowska K.: 56 Eliminacja jonów chlorkowych z roztworu siarczanu cynku
Sitek M., StachowiczF.: 60 Wpływ geometrii stempla na stopień wywinięcia obrzeża otworu
BatorA., MajtaJ., Stefańska-KądzielaM.: 65 Wpływ obróbki cieplno-plastycznej na własności mechaniczne stali TRIP
Burzyńska L., Gumowska W., Rudnik E., 69 Odzysk miedzi ze stopu Cu-Co-Fe. Cz. II. Odzysk miedzi z roztworu po ługowaniu
Ziomek E.: amoniakalnym
PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
RichertJ., Libura W., Zasadziński J.: 74 Kontrolowanie warunków cieplnych w procesie wyciskania kształtowników ze
stopów AlMgSi

METALURGIA PROSZKÓW
Szczepanik S., Wiśniewski B.: 78 Wpływ dogniatania na zimno na własności spieku żelaza
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
WochM.: 82 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
Butra J.: 92 Światowy rynek metali nieżelaznych
NOWOŚCI PATENTOWE
Szczurek Z: 97 Rozwiązania dotyczące przemysłu metali nieżelaznych zgłoszone do opatentowania
w Urzędzie Patentowym RP
NORMALIZACJA 99
KRONIKA 99

ISSN 0035-9696
Redakcja czasopisma: red. naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca red. naczelnego: doc. dr inż. Józef
Czernecki, red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nadz. Sekretarz Redakcji: mgr Bożena
Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. Tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77.
Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca
Przewodniczącego prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymariski. Członkowie: prof. dr hab. inż. Andrzej Jasiński,
prof. dr hab. inż. Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.
Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18, 818-98-32, fax: 619-21-87.
Internet: http://www.sigma-not.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl.
Dział Rekalmy i Marketingu e-mail: sigmanot@wp.pl. Sekretariat e-mail: sekretariat@sigma-not.pl.

Format A4. Objętość 7,0 ark. druk. Papier ilustracyjny kl. III 61x 88/80. Druk ukończono w lutym 2004 r.
Rudy Metale: R 49. nr 2. s. 49^100, luty 2004 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o.. Katowice ul. Mikolowska l OOa
MACIEJ NOWYSZ Rudy Metale R 49 2004 nr 2
UKD662.012.22:622.413(438):622.87:613.6:331.82:349.23/.24

OCENA WARUNKÓW KLIMATYCZNYCH NA PODSTAWIE


ZNOWELIZOWANYCH PRZEPISÓW DOTYCZĄCYCH BEZPIECZEŃSTWA
l HIGIENY PRACY W PODZIEMNYCH ZAKŁADACH GÓRNICZYCH

Zawarte w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2002 r., nowe przepisy górnicze umożliwiają dokony-
wanie oceny warunków klimatycznych w kopalniach stosujących maszyny samojezdne na dwa sposoby, w tym na podstawie
temperatury zastępczej klimatu. Celem artykulu jest wskazanie na różnice wynikające z przyjętego sposobu oceny oraz
zwrócenie uwagi na niekonsekwencje, będące następstwem odwalania się w przepisach do wymogów Polskiej Normy
PN-G-03100:1997. Analiza porównawcza wyników oceny klimatycznych warunków pracy, uzyskanych dopuszczonymi
przez przepisy sposobami, została przeprowadzona na podstawie wykresów przedstawiających, w układzie współrzędnych:
temperatura sucha—temperatura wilgotna, obszary warunków klimatycznych, w których dozwolona jest praca w pełnym,
8-godzinnym wymiarze czasowym.

ASSESSMENT OF THE CLIMATIC CONDITIONS ACCORDING TO REVISED


REGULATIONS ON OCCUPATIONAL HEALTH
AND SAFETY IN UNDERGROUND MINES

New legal solutions related to the mining industry, contained in the Regulation ofthe Minister of Economy of 28 June 2002,
permit performing assessment of the climatic conditions in mines using self-propelled machines by two methods, including
that based on equivalent temperaturę of a climate. The aim ofthis paper is to indicate differences between both methods and
to point out some inconsistencies resulting from the fact that the new regulations are related to the Polish Standard
PN-G-03100:1997. Comparative analysis ofthe results of climatic working conditions assessment, obtainedby the methods
allowed by the new regulation, was madę based on diagrams prepared in a coordinates system: dry temperature-wet
temperaturę, showing regions of climatic conditions in which full-time 8-hour work is perntitted.

Temperatura zastępcza klimatu jako określone doświadczalnie poprzez przyjęcie maksymalnej dopusz-
nowy wskaźnik oceny warunków klimatycznych czalnej temperatury wewnętrznej człowieka, wyznaczonej jako tem-
w świetle nowelizacji przepisów górniczych peratura rektalna, na poziomie 38 °C.
Zakładając, że odzież używana przez pracownika jest stan-
Wprowadzone Rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 28 dardową odzieżą roboczą, przepuszczającą powietrze i parę wodną,
czerwca 2002 r. zmiany w przepisach, dotyczących bezpieczeństwa o wskaźniku izolacji termicznej Icl = 0,6 Clo (typowa odzież robocza,
i higieny pracy w podziemnych zakładach górniczych (Dziennik n a którą składa się, np.: bielizna lekka, skarpety wełniane, spodnie,
Ustaw nr 139, § 239 ustęp 4), dopuszczają określenie warunków ; bawełniana koszula) wartości odniesienia temperatury zastępczej
klimatycznych, w kopalniach stosujących maszyny samojezdne, po- klimatu tzk można przyjąć zgodnie z tablicą l.
przez wyznaczenie temperatury zastępczej klimatu. Przy czym tem- w przypadku innego zestawu odzieży należy do wartości poda-
peraturę zastępczą klimatu należy wyznaczać w sposób określony n ych w tablicy l wprowadzić odpowiednie poprawki (np.: +2 °C dla
w Polskiej Normie PN-G-03100:1997. Zgodnie z przedmiotową 7C/ = 0,1 Clo — tylko szorty; -2 °C dla Id - 1,0 Clo — standardowy
normą w przypadku, gdy wartości parametrów powietrza zawierają zestaw odzieży + marynarka lub kurtka nieprzepuszczalna dla pary
się w przedziałach: wodnej).
— temperatura „sucha"/fl = 25-^35 °C (1) Uwzględnienie przyrostu ciepła metabolizmu (stopnia ciężkości
— temperatura „wilgotna" tw = 20^-34 °C (2) pracy) oraz rodzaju odzieży w kombinacji z trzema zasadniczymi,
— prędkość w = 0,15-^4 m/s (3) z uwagi na wymianę ciepła, parametrami powietrza: temperaturą,
obliczenie temperatury zastępczej klimatu t^ należy przeprowadzić wilgotnością i prędkością przepływu, znacznie przybliża przyjęty
według wzoru: model do rzeczywistego stanu obciążenia termicznego odczuwanego
f -06 / +04 f- (4) Przez organizm człowieka.
zk -• - w ••• a •• 2 zapisów ujętych w § 239 Rozporządzenia Ministra Gospodar-
W powyższej formule, dla zachowania spójności jednostek, średnią ki jednoznacznie wynika, że w kopalniach stosujących maszyny
wartość prędkości przepływu powietrza w wyrobisku w należy po- samojezdne, ocenę klimatycznych warunków pracy można przepro-
mnożyć przez współczynnik przeliczeniowy równy l °C • s/m. wadząc na dwa sposoby:
Następnie tak obliczone wartości temperatury zastępczej klimatu — pierwszy, stosowany dotychczas, tzn. przed nowelizacją z 28
porównuje się z wartościami odniesienia t,/,, odpowiadającymi war- czerwca 2002 r., dokonywany na podstawie wyników pomiarów
tościom wskaźnika WBGT, dla danej kategorii pracy, według temperatury „suchej" powietrza i intensywności chłodzenia (zgod-
PN-85/N-08011. Wartości odniesienia wskaźnika WBGT zostały nie z ustępami l-s-3 § 239),

Mgr inż. Maciej Nowysz — Centrum Badawczo-Projektowe Miedzi CUPRUM Sp. z o.o. OBR. Wrocław.

50
T a b l ica l
Wartości odniesienia wskaźnika temperatury Praca iekka. w=0.15 m/s
zastępczej klimatu t^ w zależności od rodzaju pracy
i stopnia aklimatyzacji pracownika

Wartość odniesienia tzk


Przyrost meta
bolizmu
osoba osoba
odniesiony
Rodzaj zaaklimaty- niezaaklima-
do jednostki
pracy zowana tyzowana
powierzchni
w środowisku w środowisku
ciała M
2 gorącym gorącym 28 30 32 34
W/m Temperatura sucha ta, °C
c
V° ';*-°C

1 2 3 4 Praca lekka. w=4.0 m/s

Odpoczynek M<65 33 32

Praca lekka 65<M<130 30 29

Praca
130<M<200 28 26
umiarkowana

Praca ciężka 200 < M < 260 nieod- odczu- nieod- odczu- 28 30 32 34
czuwal- walny czuwal- walny Temperatura sucha ta °C 0
ny ruch ruch ny ruch ruch
powie- powie- powie- powie- Rys. l. Porównanie obszarów warunków klimatycznych
trza trza trza trza umożliwiających 8-godzinną. lekką pracę na podstawie § 239
Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 28.06.2003 r.
25 26 22 23 l — obszar warunków klimatycznych umożliwiających wykonanie pracy
w pełnym wymiarze czasowym, zgodnie z § 239 ust. 1-5-3, 2 — dodatkowy
Praca bradzo obszar warunków klimatycznych umożliwiających wykonywanie pracy
M>260 23 25 18 20 w pełnym wymiarze czasowym, zgodnie z § 239 ust. 4
ciężka

— drugi, wynikający z analizy wartości temperatury zastępczej kli- Praca umiarkowana. w=0.15 m/s
matu tzk (zgodnie z ustępem 4 § 239).
W związku z powyższym, zależnie od przyjętego sposobu, ocena
takich samych warunków klimatycznych może być różna. Niniejszy
artykuł ma na celu wskazanie i omówienie tych różnic, ze szcze-
gólnym zwróceniem uwagi na granice tolerowanego dyskomfortu
cieplnego, co wiąże się z możliwością lub zakazem wykonywania
pracy, w danych warunkach mikroklimatycznych, w pełnym 8-go-
dzinnym wymiarze czasowym.

Analiza zmian dotyczących oceny warunków


wentylacyjno-klimatycznych, wynikających
z przyjęcia wskaźnika temperatury zastępczej klimatu
Praca umiarkowana. w=4.0 m/s
W artykule poddano analizie różnice w ocenie warunków
wentylacyjno-klimatycznych, na przykładzie najczęściej spotykanej
w praktyce kopalnianej sytuacji, gdy praca wykonywana jest przez
zdrowych i zaaklimatyzowanych pracowników, ubranych w stan-
dardową odzież roboczą (Icl = 0,6 Cło), wobec czego wartości odniesie-
nia temperatury zastępczej klimatu t^ przyjęto zgodnie z kolumną 3
tablicy 1. Kryteria zatrudniania osób niezaaklimatyzowanych są
ostrzejsze, co wyrażone jest niższymi wartościami odniesienia tem-
peratury zastępczej klimatu (kolumna 4 tablicy 1). Z kolei uwzględ-
nienie innych zestawów odzieży (w trudnych warunkach mikro-
klimatycznych zasadne jest jedynie rozpatrywanie odzieży o oporze
cieplnym mniejszym niż Icl = 0.6 C/o) wymagałoby dłuższego
artykułu, jednocześnie niewiele wnosząc pod względem merytory- Rys. 2. Porównanie obszarów warunków klimatycznych
cznym w aspekcie prowadzonej analizy porównawczej. umożliwiających 8-godzinną, umiarkowaną pracę na podstawie
Dla zobrazowania zakresu zmian sporządzono wykresy przed- § 239 Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 28.06.2003 r.
stawiające obszary dozwolonych warunków klimatycznych odpo- J — obszar warunków klimatycznych umożliwiających wykonanie pracy
wiednio dla pracy lekkiej (rys. 1), umiarkowanej (rys. 2), ciężkiej w pełnym wymiarze czasowym, zgodnie z § 239 ust. 1+3. 2 — dodatkowy
(rys. 3) i bardzo ciężkiej (rys. 4). Na rysunkach tych można przeana- obszar warunków klimatycznych umożliwiających wykonywanie pracy
lizować wielkości „obszarów mikroklimatu", w których 8-godzinna w pełnym wymiarze czasowym, zgodnie z § 239 ust. 4

51
Praca ciężka. w=0.15 m/s praca jest dozwolona w wyniku przyjęcia pierwszego bądź drugiego
sposobu oceny warunków klimatycznych. Wykresy wykonano dla
skrajnych wartości prędkości powietrza określonych warunkiem (3),
tj. dla w = 0,15 m/s (najmniejszy zakres zmian) oraz w = 4,0 m/s
(największy zakres zmian). W przypadku pośrednich prędkości po-
wietrza izolinie wartości granicznych temperatury zastępczej klima-
tu tzk przebiegają pomiędzy izoliniami t^ wyznaczonymi odpo-
wiednio dla w = 0,15 m/s oraz w = 4,0 m/s.
Na rysunkach l-M- „obszary mikroklimatu", w których zgodnie
z § 239 Rozporządzenia Ministra Gospodarki, dozwolona jest 8-go-
22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 dzinna praca, przedstawiono w formie wielokątów, oznaczonych
cyframi l i 2, w układzie współrzędnych temperatura sucha ta—tem-
peratura wilgotna tw. Wielokąty oznaczone cyfrą l reprezentują te
„obszary mikroklimatu", w których zezwala się na pracę na pod-
stawie pierwszego sposobu oceny warunków klimatycznych. Od-
Praca ciężka. w=4.0 m/s
powiednio wielokąty oznaczone cyfrą 2 związane są z drugim
sposobem oceny, wynikającym z analizy wartości temperatury
zastępczej klimatu.
Spełnienie warunku czytelności przedmiotowych rysunków wy-
magało ograniczenia przedstawianych zakresów temperatur fa i f^do
zakresów istotnych dla niniejszej analizy porównawczej. Z tego
samego powodu, pola wielokątów pracy dozwolonej temperaturą
zastępczą klimatu obrazują dodatkowe, w stosunku do wymogów
ust. 1-5-3 § 239, obszary warunków klimatycznych, w których może
odbywać się 8-godzinna praca. Pola te ograniczone są następującymi
22 24 26 28 30 32 34 36 38 40
prostymi:
— izotermami temperatury suchej ta = 25 °C oraz ta = 35 °C —
Rys. 3. Porównanie obszarów warunków klimatycznych spełnienie warunku (1),
umożliwiających 8-godzinną, ciężką pracę na podstawie § 239 — izotermami temperatury wilgotnej tw = 20 °C oraz tw = 34 °C —
Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 28.06.2003 r. spełnienie warunku (2),
l — obszar warunków klimatycznych umożliwiających wykonanie pracy — izolinią wilgotności względnej 9 =100 %,
w pełnym wymiarze czasowym, zgodnie z § 239 ust. 1*3,2 — dodatkowy — izolinią tzkgr (wartości odniesienia temperatury zastępczej kli-
obszar warunków klimatycznych umożliwiających wykonywanie pracy matu dla danego rodzaju pracy)
w pełnym wymiarze czasowym, zgodnie z § 239 ust. 4 oraz wielokątem 8-godzinnej pracy dozwolonej zgodnie z ust. l-s-3
§ 239. Wielokąt ten (1) ograniczony jest izotermą ta = 28 °C oraz
Praca bardzo ciężka. w=0.15 m/s izolinią wilgotności względnej (p = 100 % lub izolinią intensywności
chłodzenia Kw = 11 katastopni wilgotnych.
Z przedstawionych rysunków wynika, że zastosowanie drugiego
sposobu oceny warunków klimatycznych, opartego na wartościach
temperatury zastępczej klimatu, umożliwia wykonywanie pracy przy
wyższych temperaturach (nawet do 35 °C).
Wielkości obu obszarów (l i 2) zależą pośrednio od prędkości
przepływu powietrza. Im większa jej wartość, tym większa inten-
sywność chłodzenia Kw, wobec czego izolinią Kw = 11 katastopni
przebiega dla wyższych temperatur wilgotnych, więc granica obsza-
22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 ru (1) przesuwa się do góry.
Dla prędkości w = l ,28 m/s izolinią intensywności chłodzenia
Kw=ll katastopni wilgotnych przechodzi przez punkt o współrzęd-
nych ta - tw = 28 °C (zakres dozwolonej 8-godzinnej pracy z uwagi
na wartość temperatury). Dalszy wzrost prędkości powoduje prze-
Praca bardzo ciężka. w=4,0 m/s sunięcie izolinii Kw=l\ poza obszarem ta < 28 °C, nie wpływa więc
na powiększenie obszaru (1). Inaczej mówiąc, warunek temperatu-
rowy ta ś, 28 °C jest w tym przypadku warunkiem decydującym
o możliwości wykonywania pracy w pełnym wymiarze czasowym.
Wzrost prędkości powoduje również równoległe przesunięcie
„w górę" izolinii t!kgr, [z zachowaniem współczynnika kierunkowe-
go (-0,67) prostej: tw = -(0,4/0,6) • ta + (tzkgr + w)/0,6], a więc
powiększenie obszaru (2).
Wielkość obszaru (2), w przeciwieństwie do obszaru (1), zależy
także od kategorii ciężkości wykonywanej pracy. Wartości odniesie-
nia tlkgr dla prac lżejszych są większe, tym samym izolinie tzkgr
ulegają przesunięciu do góry, rozszerzając zakres dozwolonych kli-
Rys. 4. Porównanie obszarów warunków klimatycznych matycznych warunków pracy.
umożliwiających 8-godzinną, bardzo ciężką pracę, na podstawie Warto też zwrócić uwagę na wielokąty oznaczone cyfrą „3".
§ 239 Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 28.06.2003r. Reprezentują one, w porównaniu do wielokątów z cyfrą „2", obszary
l — obszar warunków klimatycznych umożliwiających wykonanie pracy 0 korzystniejszych warunkach klimatycznych, jak chociażby środo-
w pełnym wymiarze czasowym, zgodnie z § 239 ust. l-s-3, 2 — dodatkowy wiska o mniejszej wilgotności powietrza (poniżej izotermy tempe-
obszar warunków klimatycznych umożliwiających wykonywanie pracy ratury wilgotnej tw = 20 °C). Pomimo tego, w świetle zapisów § 239
w pełnym wymiarze czasowym, zgodnie z § 239 ust. 4 1 normy PN-G-03100:1997 praca 8-godzinna w tych „obszarach mi-

52
kroklimatu" jest zabroniona. Powyższa niekonsekwencja wynika klimatycznych, w kopalniach stosujących maszyny samojezdne, na
z określenia w normie warunków (1), (2) i (3) na stosowanie tempe- podstawie temperatury zastępczej klimatu. Dzięki uwzględnieniu
ratury zastępczej klimatu. W zamyśle, norma PN-G-03100:1997 ma najważniejszych, ze względu na obciążenie termiczne organizmu
dotyczyć trudnych pod względem klimatycznym środowisk pracy, i wymianę ciepła, czynników (jak: przyrost ciepła metabolizmu,
nie mniej jednak, aktualne zapisy § 239 dopuszczają stosowanie stopień aklimatyzacji, izolacyjność termiczna ubioru pracownika
temperatury zastępczej klimatu z ograniczeniami (1), (2) i (3), nie oraz temperatura, wilgotność i prędkość przepływu powietrza), me-
uwzględniając korzystniejszych warunków klimatycznych, repre- toda oceny oparta na wartościach temperatury zastępczej klimatu
zentowanych przez obszary oznaczone cyfrą „3". Tymczasem w prakty- odzwierciedla stan zagrożenia klimatycznego w stopniu możliwie
ce kopalnianej możemy mieć do czynienia ze środowiskiem o para- najbardziej zbliżonym do stanu rzeczywistego.
metrach zaliczanych do rozpatrywanych „obszarów mikroklimatu". Porównując dwa dopuszczone przepisami górniczymi sposoby
Dla przykładu mikroklimat o zbliżonych właściwościach powietrza oceny warunków klimatycznych można stwierdzić, że wyniki oceny
charakteryzuje środowisko wyrobisk wykonywanych w złożu soli dokonanej na podstawie wartości temperatury zastępczej klimatu,
kamiennej w O/ZG Polkowice-Sieroszowice. W wyniku pomiarów umożliwiają pracę w trudniejszych warunkach termicznych w po-
przeprowadzonych w chodnikach solnych Ps-CM-Ps-3 stwierdzono, równaniu do wymogów określonych kryteriami: temperaturowym
że temperatura powietrza w rejonie oraz w przodkach tych wyrobisk
i intensywności chłodzenia. W artykule określono granice dozwolo-
kształtowała się w zakresie od ok. 32 °C do ok. 37 °C, natomiast
nej pracy i przeprowadzono analizę różnic wynikających z przyjęte-
wilgotność względna od ok. 20 % do ok. 50 %. W wyrobiskach tych
go sposobu oceny.
stosowane są w procesie technologicznym maszyny samojezdne,
Interpretując postanowienia § 239 Rozporządzenia Ministra Go-
więc uzasadnione jest dokonywanie oceny klimatycznych warun-
spodarki oraz wymogi Polskiej Normy PN-G-03100:1997, do której
ków pracy na podstawie temperatury zastępczej klimatu. Biorąc pod
odwołują się zapisy § 239, można wskazać na brak konsekwencji
uwagę kryterium temperatury zastępczej klimatu, w środowisku ta-
w ocenie warunków klimatycznych. Niekonsekwencja ta jest na-
kim praca 8-godzinna powinna być zabroniona, gdy tymczasem jest
ona dopuszczona w tej samej temperaturze, ale w warunkach wię- stępstwem określenia w normie warunków ograniczających zakres
kszej wilgotności powietrza. stosowania temperatury zastępczej klimatu. Dla pełnego i odpowie-
dzialnego stosowania w praktyce kopalnianej rozpatrywanych prze-
Podsumowanie pisów górniczych należy dokonać nowelizacji postanowień normy
PN-G-03100:1997, tak aby uniknąć trudności wynikających z opi-
Obowiązujące aktualnie przepisy pozwalają na ocenę warunków sanej w artykule niekonsekwencji.

KRZYSZTOF ONOPIAK Rudy Metale R 49 2004 nr 2


UKD 669.537.2:669.715:669.017.3:661.862
JAN BOTOR

NAPIĘCIA POWIERZCHNIOWE l MIĘDZYFAZOWE


W UKŁADZIE Al(c)—Al2O3(s)—Ar(g)
Przedstawiono dotychczasowe wyniki badań napięć powierzchniowych aluminium w atmosferach gazów obojętnych
argonu, helu i azotu, w próżni oraz w atmosferze utleniającej. Dokonano krytycznej analizy zamieszczonych danych. Podano
wyselekcjonowane równania określające średnie napięcia powierzchniowe aluminium w wymienionych atmosferach. Wyzna-
czono zależności opisujące napięcia: powierzchniowe tlenku glinu oraz międzyfazowe w układzie tlenek glinu—aluminium.

SURFACE AND INTERFACIAL TENSIONS IN THE Al(c)—AI2O3(s)—Ar(g) SYSTEM

Results of a study on surface tension of aluminium in the atmosphere of inert gases (argon, helium and nitrogen), in
a vacuum and in oxidising atmosphere, which have been obtained so far, are presented. Critical analysis ofthepresenteddata
has been madę. Selected eąuations determining average surface tension of aluminium in these atmospheres are given.
Dependencie^ describing surface tension of aluminium oxide and interfacial tension in the aluminium oxide-aluminium system
have been determined.

Wstęp wpływu napięcia powierzchniowego na kształt i wielkość pola po-


wierzchni międzyfazowej, a tym samym na efektywność procesu
Istotnym czynnikiem wpływającym na przebieg procesów meta- metalurgicznego jest sposób tworzenia się pęcherzyków gazowych
lurgicznych jest napięcie powierzchniowe. Dobrym przykładem w ciekłej fazie metalicznej. Ma to znaczenie, np. w opisie procesu

Mgr inż. Knysuof Onapiak — Instytut Metali Nieżelaznych. Gliwice, prof. dr hab. inż. Jan Botor — Politechnika Śląska. Katowice. Instytut Metali Nieżelaznych. Gliwice.

53
usuwania wtrąceń tlenkowych typu A12O3 z ciekłego aluminium, minium w próżni, w funkcji temperatury, zgodnie z danymi zawar-
metodą barbotażu argonem. tymi w tablicy l, przedstawiono na rysunku 2 [5, 9, 11, 13-5-16].
Dla scharakteryzowania układu Al-Al2O3-Ar ważna jest znajo- Równanie opisujące wartości średnie (tabl. 1) napięcia powierzch-
mość napięć powierzchniowych i międzyfazowych pomiędzy jego niowego aluminium w próżni, przedstawia się następująco
poszczególnymi składnikami, a mianowicie napięć powierzchnio- 83
wych aluminium i tlenku glinu w atmosferze gazu obojętnego oraz °Ai-Próż = 8 -0,179(7-933) (2)
napięcia międzyfazowego tlenek glinu-aluminium. Wartość odchylenia standardowego S(oA1_próż) wynosi 41 mJ nT .
2

Wyznaczone wartości napięcia powierzchniowego aluminium


Napięcie powierzchniowe aluminium w próżni (rys. 2) nie odbiegają znacząco od wartości napięcia powie-
Wtablicy l zestawiono daneopisującenapięciepowierzchniowe
aluminium w atmosferach gazów obojętnych (N2, Ar, Hę) i w próż- 950 r
ni. Zależności opisujące zmianę napięcia powierzchniowego alumi-
nium w atmosferach gazów obojętnych Ar, N2, Hę, w funkcji tem-
peratury [4, fJK-8, 10, 12], przedstawiono na rysunku 1. 900
Wyznaczając zależność średnią opisującą zmianę napięcia powie-
rzchniowego Al-Ar uwzględniono wartości podane przez Daviesa 850
[6], Korbera [10], Langa [12], Pelzela [4], Ajuschinę [7] i Watolina
[8]. Wartości uzyskane przez Zhivova [3] znacznie odbiegają od
pozostałych, czego przyczyną może być zanieczyszczenie kąpieli 800
metalu. Autor ten nie podał stopnia czystości stosowanego w pomia-
rach aluminium. Wartość napięcia powierzchniowego aluminium <
D
wysokiej czystości uzyskana przez Pamiesa [18], wskazuje na wię- 750
ksze utlenienie metalu w eksperymentach przeprowadzonych przez
pozostałych autorów [4,6-8,10,12]. Przedstawione poniżej równa-
nie opisujące średnią z rysunku l, uwzględnia jedynie dane wymie- 700
nionych powyżej sześciu autorów [4, 6-8, 10, 12]:
900 1000 1100 1200 1300 1400
oA1.Ar = 875-0,219(7-933) (D
T, K
Odchylenie standardowe S(aA]_Ar) ma wartość 35 mJ m-2
Równanie (1) zastosować można w obliczeniach napięcia po- Rys. l. Zależności napięcia powierzchniowego aluminium
wierzchniowego aluminium w np. argonie. Porównując zależności w atmosferach gazów obojętnych
na rysunku l, można zauważyć, że wartości napięć powierzchnio- w funkcji temperatury [4, 6-8, 10, 12]
wych aluminium w atmosferach gazów obojętnych: argonu, azotu / — Davies [6], 2 ~ Korber i Lohberg [10], 3 — Lang [12],
oraz helu różnią się nieznacznie. 4 — Pelzel [4], 5 — Ajuschina i in. [7],
Zależności opisujące wartości napięcia powierzchniowego alu- 6— Watolin i in. [8], 7— średnia

Tablica l

Wartości napięcia powierzchniowego ciekłego aluminium

Czystość Zakres
Al Atmo- °o doc./dr tempe- Litera-
Autor Rok Metoda
sfera ratur tura
%mas mJ • m"2 mJ-m^-KT 1 K

Smith 1914 kapilarna — — 520 —


— [1]
Portevin 1936 maksymalne ciśnienie w pęcherzyku — Ar 300 — — [2]
Zhivov 1937 maksymalne ciśnienie w pęcherzyku — Ar 500 -0,135 979-1208 [3]
Pelzel 1948 maksymalne ciśnienie w pęcherzyku 99,5 N2 914 -0,35 953-1143 [4]
Naidich i in. 1961 wielkiej kropli 99,99 próżnia 865 -0,14 973-1473 [5]
Davies i West 1963 maksymalne ciśnienie w pęcherzyku 99,99 Ar 825 -0,05 933-1123 [6]
Ajuschina i in. 1968 kropli leżącej 99,99 Hę 866 -0,15 — [7]
Watolinb i in. 1969 kropli leżącej 99,999 Hę 873 -0,15 — [8]
Rhee 1970 kropli leżącej 99,99 próżnia 760 - 0,202 98&H-1090 [9]
Korber i Lohberg 1971 kropli leżącej 99,998 Ar 915 -0,51 975-1057 [10]
Yatsenko i in. 1972 kropli leżącej 99,999 próżnia 865 -0,16 — [11]
Lang 1973 maksymalne ciśnienie w pęcherzyku 99,999 Ar 855 -0,104 973-1183 [12]
Eusthatopoulos 1974 kropli leżącej 99,99 próżnia 860 -0,19 933-1293 [13]
Dawihl i Federmann 1974 kropli leżącej 99,997 próżnia 788 -0,286 — [14]
Laty i in. 1977 kropli leżącej 99,996 próżnia 865 -0,15 967-1177 [15]
Goumiri i in. 1979 kropli leżącej 99,999 próżnia 865 -0,12 — [16]
Goumiri i Joud 1982 kropli leżącej 99,999 próżnia 1050* — — [17]
Goumiri i Joud 1982 kropli leżącej 99,999 utleniająca 865* — — [17]
Pamies i in. 1984 maksymalne ciśnienie w pęcherzyku 99,999 Ar 1091* — — [18]
Pamies i in. 1984 maksymalne ciśnienie w pęcherzyku 99,999 utleniająca 873 -0,12 943-1073 [18]
Chacon i in. 1984 teoretyczne czyste — 1184 — — [19]

' — w temperaturze 973 K; a0 — napięcie powierzchniowe aluminium w temperaturze 933 K

54
900 r- gdzie wartości kąta 6 wynoszą 103^-86°, w zakresie temperatur
933-1273 K.
Dla określenia napięcia powierzchniowego tlenku glinu OAI o
zastosowano równanie, wyznaczone na podstawie danych zamiesz-
850 czonych w pracy Impeya, Stephensonai Nichollsa [21]

0 = 2040 - 0,508 T (4)

800 Opierając się na równaniach (1), (3) i (4) oraz zależności


l a
Ai2o, ~
cos6cf
Ai = °Ai,o3-Ai
5
()

750 otrzymano wartości napięcia międzyfazowego aluminium-tlenek


glinu, na których podstawie wyprowadzono równanie

700
Równanie (6) może być wykorzystane w obliczeniach napięcia mię-
900 1000 1100 1200 1300 1400 1500 dzyfazowego aluminium-tlenek glinu.

T, K Wnioski
Rys. 2. Zależności napięcia powierzchniowego aluminium
w próżni w funkcji temperatury [5, 9, 11, 13^-16]. Wyselekcjonowano następujące zależności opisujące średnie
napięcia powierzchniowe aluminium:
l — Naidich i in. [5], 2 — Rhee [9], 3 — Yatsenko i in. [l 1], w atmosferze argonu
4 — Eusthatopoulos [13], 5 — Dawihl i Federmann [14],
6 — Laty i in. [15], 7 — Goumiri i in. [16], 8 — średnia
Cf A1 . Ar = 875-0,219(7"-933)
880 ,
gdzie S(GA]_Ar) wynosi 35 mJ m"-2
r

oraz w próżni

a A1 . próz = 838-0,179(7--933)
^ 870
£ gdzie S(oA1.prói) wynosi 41 mJ m-2
Na podstawie danych literaturowych [21] wyznaczono równanie
opisujące zmianę napięcia powierzchniowego tlenku glinu w funkcji
temperatury
l 860
D AI
= 2040 - 0,508 T

Opierając się na powyższych równaniach oraz zależności (3),


napięcie międzyfazowe w układzie kryształ tlenku glinu-aluminium
850 opisano za pomocą równania
900 950 1000 1050 1100 °Ai2o3-Ai=2930-l,25ir
T, K Wartości mierzone napięcia powierzchniowego aluminium są
Rys. 3. Zależność napięcia powierzchniowego aluminium niższe o ponad 300 mJ/m od teoretycznej wartości tego napięcia
w atmosferze utleniającej w funkcji temperatury według Pamiesa, [19]. Przyczyną powyższej rozbieżności jest wpływ obecności tlenu
Garcia-Cordovilli i Louisa [18] na powierzchni ciekłego aluminium w czasie pomiarów. Z tego
samego względu wartości napięcia powierzchniowego aluminium
rzchniowego aluminium w atmosferach gazów obojętnych (rys. 1). w próżni są mniejsze zaledwie o ok. 40 mJ/m od wartości tego
Na rysunku 3 przedstawiono zależności zmiany napięcia powie- napięcia w atmosferze utleniającej. Na podstawie równania (4) moż-
rzchniowego aluminium w atmosferze utleniającej od temperatury [18]. na określić napięcie powierzchniowe tlenku glinu w temperaturze
Porównując dane przedstawione na rysunkach l i 2, z danymi na 933 K na 1,566 J/m2, a wielkość napięcia międzyfazowego alumi-
rysunku 3, można zauważyć jedynie niewielkie różnice wartości. nium-tlenek glinu w tej samej temperaturze z równania (6) na pozio-
Świadczyć to może o obecności tlenu w badaniach napięcia powie- mie l ,763 J/m2.
rzchniowego aluminium zarówno w próżni, jak i w atmosferach
gazów obojętnych (tabl. l), co wywiera wpływ na obniżenie warto- Literatura
ści mierzonych tego napięcia.
Potwierdzeniem powyższego może być wysoka wartość napięcia 1. Smith S. W.: J. Inst. Metals, 1914, nr 12, s. 168 cyt. z [13].
powierzchniowego czystego aluminium, uzyskana na drodze obli- 2. Portevin A., Bastien P.: Comp. Rend. Acad. Sci. Paris., 1936, nr 202,
czeń teoretycznych przez Chacona [19] (tabl. 1). s. 1072 cyt. z [13].
3. Zhivov V. G.: Surface Phenomena in Metals and Alloys, Pergamon
Press, Oxford, 1961.
Napięcie powierzchniowe tlenku glinu
4. Pelzel E. : Berg.- u. Hiittenmann. Monatsch montan Hochschule, 1 948,
i napięcie międzyfazowe tlenek glinu-aluminium nr 93, s. 247, 1948, nr 94, s. 10 cyt. z [13].
5. Naidich Y. V. i in.: Phys. Met. Metallography 1961, t. 1 1. nr 6, s. 62
Zmiana wartości kąta zwilżania w układzie kryształ tlenku gli- cyt. z [13].
nu-aluminium opisana została równaniem [20] 6. Davies V. L, West J. M.: J. Inst. Metals 1963-5-1964, nr 92 cyt. z [13],
7. Ajuschina G. D., Lewin E, S., GeldP. W.: Zh. Fiz. Chim., 1968, nr 42,
6(°)= 103-0,05(r-7p (3) s. 2799 cyt. z [15].

55
8. Watolin N. A. i in.: Trudy Inst. Met., Świerdlowsk, 1969, nr 18, s. 73 \5.LatyP. i in.: Z. Metailk. 1977,nr67,s. 113.
cyt. z [18]. 16. Goumiri L, Joud J. C., Desre P.: Surf. Sci., 1979, nr 83, s. 471.
9. Rhee S. K.: J. Amer. Ceram. Soc., 1970, t. 53, nr 7, s. 386. 17. Goumiri L., Joud J. C.: Acta Metali., 1982, nr 30, s. 1397.
10. KorberK., Lohberg K.: GrieBereiforschung 1971, nr 23, s 173 cyt l&.PamiesA., Garcia-Cordovilla C., LouisE.: ScriptaMetali., 1984,nr
z [13]. 18, s. 869.
11. Yatsenko I. P., Kononenko W. /., Schukman A. L.: Tępi. Yysok. 19. Chacón E., Flores F., Navascues G.: J. Phys. F: Met. Phys., 1984, nr
Temp., 1972, nr 10, s. 66 cyt. z [18]. 14, s. 1587.
12. Lang G.: Aluminium 1973, nr 12, s. 231. 20. Laurent V. i in.: Acta Metali., 1988, nr 36, s. 1797.
13. Eusthatopoulos N. i in.: J. Mater. Sci. 1974, nr 9. s. 1233. 21. ImpeyS. A., StephensonD. J., Nicholls J. R.: Mat. Sci. Tech., 1988,
14. Dawihl W., Federmann J.: Aluminium 1974, nr 50, s. 574. t. 4, nr 12, s. 1126.

KAZIMIERA MALINOWSKA Rudy Metale R 49 2004 nr 2


UKD 669.537.2:669.537.4:669-136:621.979.07

ELIMINACJA JONÓW CHLORKOWYCH


Z ROZTWORU SIARCZANU CYNKU

Roztwór siarczanu cynku stosowany do elektrolitycznego otrzymywania cynku zawiera między innymi, jako zanieczyszcze-
nia, jony chlorkowe. Szkodliwe ich działanie ujawnia się w procesie elektrolizy i przejawia się zwiększoną korozją anod, katod
i chłodnic aluminiowych. Eliminacja jonów chlorkowych z roztworu elektrolitu może być zrealizowana poprzez związanie ich
w postaci trudnorozpuszczalnego chlorku miedzi(I). Wyniki badań wskazują, że przeprowadzenie skutecznego odchlorowania
roztworu siarczanu cynku jest możliwe przy zachowaniu odpowiedniego stosunku stężeń jonów Cu +/Cr, Zn /Cu + w roztwo-
rze, a także utrzymaniu temperatury w przedziale 323+333 K.

ELIMINATION OF CHLORIDE IONS FROM ZINC SULPHATE SOLUTION

Zinc sulphate solution used in electro-winning of zinc contains chloride ions as one of contaminants. Their harmful effect
reveals during electrolysis process through increased corrosion ofanodes, cathodes and aluminium coolers. The chloride ions
can be eliminatedfrom electrolytic solution by binding them into sparingly soluble cuprous chloride(I). The tests have shown
that an effective dechlorination of a zinc sulphate solution is possible when suitable ratio ofthe concentrations of Cu /Cr
+
and Zn /Cu ions in a solution is maintained and the temperaturę is kept within a rangę of 323+333 K.

Wprowadzenie cementacyjne wytrącanie zanieczyszczeń za pomocą pyłu cynkowe-


go. Tą metodą usuwane są z roztworu elektrolitu domieszki grupy
W procesie elektrolitycznego otrzymywania cynku decydujący II. Na przebieg reakcji cementacji istotny wpływ może wywierać
wpływ na jakość osadu katodowego wywiera czystość elektrolitu. skład chemiczny i struktura reduktora oraz obecność zanieczyszczeń
Występujące w roztworach siarczanu cynku domieszki można na jego powierzchni. Cementacja jest skuteczna w zakresach pH,
umownie podzielić, w zależności od sposobu ich eliminacji, na w których nie wytrącają się tlenki, wodorotlenki i zasadowe sole
następujące grupy: cementowanego metalu oraz jeżeli są spełnione elektrochemiczne
I — Fe, Al, As, Sb, Ge, In, Ga, Si; warunki redukcji. Nadmierny wzrost pH jest niekorzystny, gdyż
II — Cu, Cd, Co, Ni, Tl; może następować wytrącanie związków, które wykazują własności
III —Cl, F; pasywujące metal, co hamuje proces cementacji lub też zanieczysz-
IV — Ca, Mg, Na, Mn. cza produkt. Z kolei cementacja z roztworów o niskim/?//powoduje
Domieszki grupy I usuwa się z roztworu metodą hydrołityczną pod- nieproduktywne rozpuszczanie się metalu-reduktora z wydziele-
czas neutralnego ługowania prażonki. Dla osiągnięcia zadowalają- niem wodoru. Dodatni wpływ na szybkość i stopień wytrącania
cych rezultatów konieczny jest odpowiedni dobór parametrów tej metali wywiera podwyższenie temperatury. Masa użytego w proce-
operacji technologicznej. sie cementacji pyłu cynkowego powinna być możliwie najbardziej
Podstawowym sposobem oczyszczania elektrolitu cynkowego jest zbliżona do stechiometrycznej. Niekorzystne jest stosowanie ponad-

Dr inż. Kazimiera Malinowska — Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Metali Nieżelaznych. Kraków.

56
stechiometrycznego nadmiaru reduktora, który może pozostawać elektrolizy cynku oczyszczanie roztworu z kobaltu i niklu jest
w osadzie pocementacyjnym [1]. poprzedzane cementacyjnym wytrącaniem miedzi, a w innych do
Doniesienia literaturowe [2] podają, że w niektórych zakładach oczyszczanego roztworu wprowadza się siarczan miedzi w charakte-

Tablica l

Zanieczyszczenia w elektrolitach do produkcji cynku [5]


1
Wpływ Największe
Działanie Normalen
Zanieczy- na dopuszczalne Środek
Działanie na osad stężenie
szczenia wydajność stężenie zaradczy
katodowy mg/1
prądową mg/1

Antymon )ardzo szkodliwy obniża osad gąbczasty i ciemny 1 poniżej 0,5 lepsze oczyszczanie, niższa
temperatura, krótszy czas
elektrolizy

Arsen — — osad pofałdowany — poniżej 1 oczyszczanie


i o małym połysku

Kobalt >ardzo szkodliwy, trudny obniża rozpuszczania osadu — 1 kobalt obniża zawartość ołowiu
do usunięcia przy stężeniu 10 mg/1 w osadzie

German szkodliwy, gdy wystęuje — — 0,01 0,001 jeśli jest obecny, wymaga
razem z kobaltem specjalnych metod usuwania

Nikiel bardzo szkodliwy, trudny obniża rozpuszczanie osadu 0,01 0,01 —


do usunięcia przy stężeniu 5 mg/1

Miedź — nie ma — 10 poniżej 10 —

Kadm nie ma zanieczyszcza osad 500 50 aby cynk nie był


zanieczyszczony kadmem,
stężenie kadmu musi być
mniejsze niż 50 mg/1

Ołów osadza się wraz nie ma — rozpuszczal- — —


z cynkiem ność PbSO4
w elektrolicie

Żelazo — obniża — 20 do 40 poniżej 20 —

Mangan nieszkodliwy nie ma wydziela się w postaci 3000 350 duże ilości prowadzą do
MnOi na anodzie powstawania dziur w
osadzie cynkowym; lepsze
oczyszczanie na drodze
utleniania

Chlor zwiększa korozję anod nie ma nadmiar jonów Cl powo- 100 poniżej 50 zmniejszenie stężenia na
ołowianych duje silne przebieranie drodze strącania
cynku do podkładek
katodowych

Fluor zwiększa korozję anod nie ma powoduje przywieranie — — usuwanie w procesie


ołowianych osadu i korozję blachy prażenia; nie ma
katodowej przemysłowej metody
usuwania z roztworu

(No3r zwiększa korozję anod — powoduje wzrost — — —


ołowianych stężenia ołowiu w osadzie

Sód, potas nieszkodliwe nie ma nie ma — — —

Wapń nieszkodliwy nie ma nie ma ograniczone


rozpuszczal-
nością CaSO4
w elektrolicie

Glin nieszkodliwy nie ma nie ma — — —

Magnez nieszkodliwy nie ma nie ma — roztwór okresowe odrzucanie części


złożonych elektrolitu
siarczanów
magnezu

57
rze dodatku aktywującego proces cementacji zanieczyszczeń. Z ba- W prezentowanej pracy podjęto badania nad eliminacją jonów
dań Krupkowej [3] wynika, że porównując wyniki osiągnięte przy chlorkowych zawartych w roztworze siarczanu cynku. Istota opisy-
cementacji zanieczyszczeń z przemysłowego ZnSO4 z wynikami wanej metody [4] zasadza się na częściowej cementacji miedzi(II)
osiągniętymi przy oczyszczaniu roztworu sporządzonego z odczyn- obecnej w roztworze ZnSO4 za pomocą pyłu cynkowego, zgodnie
ników cz.d.a. stwierdza się wyższe wydajności cementacji Co i Ni z reakcją
przy użyciu roztworu przemysłowego. Wiąże się to prawdopodobnie
z obecnością w przemysłowym roztworze zanieczyszczeń, takich (3)
jak: Cu, As, Sb, i innych, będących aktywatorami pyłu cynkowego.
oraz na reakcji dysproporcjonowania, w wyniku której uzyskuje się
Domieszki grupy III wprowadzane są do elektrolitu głównie +
jony Cu , które z jonami Cl~ tworzą trudnorozpuszczalny chlorek
w procesie ługowania pyłów i prażonki oraz hutniczego tlenku cyn-
miedzi(I).
ku otrzymywanego w procesie przewałowym. W prażonce otrzyma-
Badania zmierzały do określenia wzajemnych relacji pomiędzy Zn°
nej w wyniku utleniania siarczkowych koncentratów w stanie flui- 2+ + 2+
i Cu , Cu° i Cu , Cu i CF, a także wpływu czasu i temperatury
dalnym zawartość jonów chlorkowych kształtuje się na poziomie
na zawartość jonów chlorkowych w analizowanych roztworach po
0,01 %, a stężenie tych jonów w elektrolicie nie przekracza wówczas
procesie odchlorowania.
dopuszczalnej granicy 0,15 g/dnr. W ostatnim okresie rośnie jed-
nakże zainteresowanie pozyskiwaniem tanich materiałów cynkonoś-
Część doświadczalna
nych. Jednym z nich są pyły stalownicze, które zawierają 2^-4 %
chloru. Pyły te przerabia się w piecach przewałowych w celu otrzy-
mania tzw. surowego tlenku cynku, który stanowi jeden ze składni- Metodyka badań
ków wsadu do otrzymywania cynku. Zawartość chlorków w tym Badania obejmowały określenie wpływu poszczególnych para-
surowym tlenku cynku może dochodzić nawet do kilku procent, co metrów na stopień odchlorowania roztworu ZnSO4 zawierającego
spowoduje znaczny wzrost stężenia jonów chlorkowych w roztworze +
jony Cu" i CF przy zastosowaniu proszku miedzi wytworzonego
ZnSO4. Jony chlorkowe powodują zwiększoną korozję anod oło- w procesie cementacji za pomocą pyłu cynkowego.
wianych na skutek tworzenia się na nich chloranów i nadchloranów. Badania prowadzono na dwóch roztworach siarczanu cynku
Chlor oddziałuje również negatywnie na katody oraz chłodnice 3 2+
zawierających 100 g/dm Zn oraz zróżnicowane zawartości jonów
aluminiowe, a także powoduje silne przywieranie cynku do podkła- chlorkowych wprowadzonych w postaci kwasu solnego o odpo-
dek katodowych. wiednim stężeniu.
Domieszki grupy IV nie wpływają negatywnie na proces elektro- Roztwór l: 0,34 g/dm3 Cl",
litycznego otrzymywania cynku i nie dają się usunąć znanymi me- Roztwór 2: 0,87 g/dm3 CF.
todami. Do roztworów tych wprowadzano dodatkowo jony Cu~+ w po-
W tablicy l [5] przedstawiono wpływ domieszek zawartych staci siarczanu miedzi w takiej ilości, aby ich stężenie wynosiło
w elektrolitach ZnSO4 do produkcji cynku na wydajność prądową odpowiednio: 2,6 i 10 g/dm3.
i jakość osadu katodowego. Reakcję odchlorowania prowadzono w zlewce umieszczonej
Proponowane w literaturze [6] metody eliminacji jonów chlor- w termostacie. Objętość roztworu wynosiła l drrr . Po ustaleniu wa-
kowych z roztworu siarczanu cynku z różnych względów nie roz- runków eksperymentu wprowadzano porcjami do roztworu określo-
wiązują w pełni tak istotnego dla praktyki przemysłowej problemu. ną naważkę pyłu cynkowego o następującej charakterystyce:
Najczęściej proponowanym sposobem usunięcia jonów chlorko- Zn ogólny — 99,65 %,
wych z roztworu jest strącanie ich w postaci AgCl za pomocą Ag2SO4. Zn metaliczny — 95,10 %.
Metoda ta umożliwia obniżenie zawartości chloru w elektrolicie do Powierzchnia właściwa tego pyłu oznaczona metodą BET wynosiła
poziomu 0,002 g/dnr . Ze względu jednak na straty srebra w procesie 0,091 nT/g, natomiast oznaczona metodą Fishera — 0,119 m /g.
jego regeneracji metoda ta nie znalazła szerszego zastosowania. Roztwór mieszano stosując 200 obrotów/min i po określonym
Dane literaturowe [5,6] wspominają o możliwości eliminacji jonów czasie oznaczano w przesączu zawartość jonów chlorkowych meto-
chlorkowych w postaci trudnorozpuszczalnego chlorku miedzi(I). dą potencjometryczną [8, 9].
W zakładach chilijskich (Chile Copper Company) roztwór Stosując pył cynkowy w procesie odchlorowania należy do-
z ługowania przed procesem elektrolizy miedzi kieruje się do dawać go w ilości mniejszej od stechiometrycznej wynikającej
oddziału odchlorowania [5]. Roztwór taki zawiera 0,59 g/dnr CF, z reakcji (3), aby nie nastąpiło całkowite wycementowanie miedzi
35,39 g/dm3 Cu2+ i 47,85 g/dm3 H2SO4, natomiast po procesie dwuwartościowej z roztworu. Jej obecność jest niezbędna do prze-
odchlorowania wyżej wymienione stężenia wynoszą odpowiednio: biegu reakcji (1) umożliwiającej odchlorowanie roztworu poprzez
0,13 g/dm3 CP, 36,19 g/dm3 Cu2+ i 46,09 g/dm3 H2SO4. Proces tworzenie trudnorozpuszczalnego CuCl zgodnie z reakcją (2).
odchlorowania polegający na wytrąceniu trudnorozpuszczalnego osadu
chlorku miedzi(I) prowadzony jest przy użyciu miedzi cementacyj- Uzyskane wyniki
nej zgodnie z reakcjami

Cu2+ + Cu° = 2 Cu+ (D Pierwsza seria badań zmierzała do określenia wpływu czasu na
proces eliminacji jonów chlorkowych z modelowych roztworów
2 Cu+ + 2 CF = 2 CuCl (2) Marczanu cynku. Przed przystąpieniem do właściwych badań prze-
prowadzono szereg pomiarów wstępnych, na podstawie których
W pracy [7] badano czynniki wpływające na przebieg reakcji (l) i (2) ustalono warunki prowadzenia procesu. Przyjęto stały stosunek
w roztworach chlorkowych. Określono wpływ stosunku Cu°/Cu2+, Zn /Cu2+ = 2/3 oraz temperaturę wynoszącą 323 K i w tych warun-
czasu, pH i temperatury, a także stężenia roztworów na stopień kach prowadzono badania zmiany zawartości jonów chlorkowych
przebiegu reakcji. w roztworach ZnSO4 w zależności od czasu reakcji. W tablicy 2
W zakładzie elektrolizy cynku KOKKOLA w Finlandii cemen- przedstawiono wyniki analizy chemicznej na zawartość jonów chlor-
tacyjne oczyszczanie roztworu siarczanu cynku prowadzone jest kowych w dwóch roztworach, różniących się stężeniem jonów CF.
trzystopniowo [4]. Pierwszy stopień oczyszczania za pomocą pyłu W wyniku procesu odchlorowania nastąpiło znaczne zmniejszenie
cynkowego, w temperaturze 338-^348 K prowadzony jest głównie stężenia jonów chlorkowych w analizowanych roztworach. Nie ob-
w celu wycementowania miedzi. Podczas tej operacji technologicz- serwuje się natomiast istotnego wpływu czasu procesu na stopień
nej ma miejsce również usuwanie z roztworu chloru przez wytrąca- przebiegu reakcji, obliczanego według wzoru
nie trudnorozpuszczalnego chlorku miedzi(I) zgodnie z reakcjami
( l ) , (2) i (3). Osad pocementacyjny—szlam miedziowy zawierający
ok. 70 % Cu kierowany jest do przerobu w hucie miedzi. 100%

58
gdzie T a b l ica 4
Z; — stopień przebiegu reakcji w odniesieniu do /jonów, %, Zawartość jonów chlorkowych w roztworze l
x'Q — stężenie początkowe /jonów, g/d nr, po procesie odchlorowania prowadzonym przez 30 minut
x'k — stężenie /jonów po reakcji, g/dnr. w temperaturze 323 K
Korzystając z tego wzoru obliczono na podstawie danych zawartych
w tablicy 2 stopień przebiegu reakcji w zależności od czasu. Dla Zawartość jonów chlorkowych w roztworze 1
j
roztworu 2 wynosi on przeciętnie 80 % i jest dwukrotnie wyższy Zawartość g/dm
w porównaniu z roztworem 1. Analizując powyższe dane można Cu
2+
2+
zauważyć, że stopień przebiegu reakcji jest ściśle związany z wyj- g/dm
3 stosunek Zn°/Cu
ściowym z zawartością jonów chlorkowych w roztworach wyjścio-
wych. Wniosek odnośnie do wpływu czasu procesu odchlorowania 1/3 1/2 2/3
na stopień przebiegu reakcji wynikający z zaprezentowanych badań
jest zgodny z rezultatami osiągniętymi przy badaniu tej zależności 2 0,201 1 0,1914 0,1832
+
dla reakcji proszku miedzi z jonami Qr w roztworach chlorko- 6 0,1311 0,1316 0,1124
wych [7]. 10 0,0931 0,1011 0,0927
Na podstawie uzyskanych wyników ustalono, że w dalszych bada-
Roztwór wyściowy l zawierał 0,34 g/dnr Cl
niach proces odchlorowania będzie prowadzony przez 30 minut.
2+
Przy założonym stałym czasie reakcji oraz stosunku Zn°/Cu = 2/3
Tablica 5
zbadano wpływ temperatury w zakresie 293^333 K na efekt procesu
odchlorowania roztworów ZnSO4. Oznaczone potencjometrycznie Zawartość jonów chlorkowych w roztworze 2
stężenia jonów chlorkowych w roztworach po procesie zestawiono po procesie odchlorowania prowadzonym przez 30 minut
w tablicy 3. Obserwuje się korzystny wpływ wzrostu temperatury na w temperaturze 323 K
przebieg reakcji eliminacji jonów chlorkowych w obydwu roztwo-
rach siarczanu cynku. Obliczony stopień przebiegu reakcji dla roz- Zawartość jonów chlorkowych w roztworze 2
tworu l zmienia się w badanym zakresie temperatur od 36 do 49 %, g/dm
3
Zawartość
natomiast dla roztworu 2 jest znacznie wyższy i przyjmuje wartości
Cu2+
od 77 do 84 %. Biorąc pod uwagę sugestie zawarte w pracy [6], stosunek Zn°/Cu2+
g/dm3
względy technologiczne, a także uzyskane wyniki, dalsze badania
prowadzono w temperaturze 323 K. 1/3 1/2 2/3
Przyjmując stały czas reakcji wynoszący 30 minut oraz stałą tempe-
raturę 323 K zbadano kolejno wpływ stosunku Zn°/Cu~+ na zmianę 2 0,1732 0,1850 0,1806
6 0,1415 0,1256 0,1496
Tablica 2
10 0,1245 0.1158 0,1020
Zawartość jonów chlorkowych w roztworach ZnSO4
po procesie odchlorowania prowadzonym Roztwór wyściowy 2 zawierał 0,87 g/dm Cl
w temperaturze 323 K przy stosunku Zn"/Cu2+ = 2/3
stężenia jonów chlorkowych w analizowanych roztworach siarczanu
Zawartość jonów chlorkowych, g/dm3 cynku. Wyniki obejmujące wpływ zawartości jonów Cu w roztwo-
Czas
rach wyjściowych na efekt procesu odchlorowania przy zróżnicowa-
mm
roztwór 1 roztwór 2 nych stosunkach Zn°/Cu2+ zamieszczono w tablicach 4 i 5. Analizując
uzyskane rezultaty można wyciągnąć wniosek, że efekt procesu
15 0.2014 0,1590 odchlorowania roztworu ZnSO4 w zdecydowanym stopniu zależy
30 0,1832 0,1496 od zawartości jonów Cu w roztworze wyjściowym. Dla stosunku
45 0,203 1 0.1596 Zn /Qr+ zmieniającego się w zakresie 1/3 do 2/3 każdorazowo
60 0,2110 0,1498 uzyskiwano znaczący spadek stężenia jonów chlorkowych wraz
z rosnącą zawartością jonów Cu . Obliczone na podstawie wyni-
Roztwór wyjściowy l zawierał 2,0 g/dm" Cu + i 0.34 g/dm" Cl
Roztwór wyjściowy 2 zawierał 6.0 g/dm Cu"+ i 0.87 g/dm" Cl~ ków zamieszczonych w tablicach 4 i 5, stopnie przebiegu reakcji
odchlorowania roztworów siarczanu cynku przyjmujązróżnicowane
wartości w zależności od zawartości jonów chlorkowych w roztwo-
Tablica 3 rach wyjściowych, stężenia wprowadzonych jonów Cu , a także
ilości użytego w procesie cementacji pyłu cynkowego. Dla roztworu l
Zawartość jonów chlorkowych w roztworach ZnSO4
zawierającego 0,34 g/dm" Cl" wartości stopni przebiegu reakcji
po procesie odchlorowania prowadzonym
przez 30 minut przy stosunku Zn"/Cu2+ = 2/3 rosną wyraźnie wraz ze zwiększającym się stężeniem jonów Cu2+
w roztworze. Przy stężeniu Cu"+ wynoszącym 2 g/dm3 poziom
odchlorowania wynosi ok. 45 % niezależnie od ilości zastosowanego
Zawartość jonów chlorkowych, g/dm3 do cementacji pyłu cynkowego. Stopnie przebiegu reakcji wzrastają
Temperatura
K 0 ok. 20 % przy koncentracji jonów Cu~+ 6g/dnr i do poziomu 72 %
roztwór 1 roztwór 2 przy 10 g/dm"1 Cu +. Podobną zależność można ustalić dla roztworu 2,
w którym zawartość jonów chlorkowych, wynosząca 0,87 g/dm3
293 0,2189 0,2044 ulega zdecydowanemu obniżeniu w trakcie procesu odchlorowania.
303 0,2034 0.1852 Przy zmieniającej się od 2 do 10 g/dm3 koncentracji jonów Cu2+
313 0,1798 0,1410
stopień przebiegu reakcji wzrasta od 80 do 87 %. Niezależnie jednak
323 0,1832 0,1496
od zawartości jonów Cl~ w roztworach wyjściowych (0,34 g/dm3 CF
333 0,1748 0.1607
1 0,87 g/dm"1 Cl~) przy określonej ilości jonów Cu2+ oraz stosunku
Roztwór wyjściowy l zawierał 2.0 g/dm"' Cu2+ i 0.34 g/dm3 Zn /Cu~+ stężenie jonów chlorkowych po procesie było na zbliżo-
Roztwór wyjściowy 2 zawierał 6,0 g/dm' Cu + i 0.87 g/dm" nym poziomie (od 0,09 do 0.12 g/dm3).

59
Podsumowanie lurgii. Hutnik 1954. nr 21. s. 321.
2. Krupka D.: Cementacyjne oczyszczanie przemysłowych roztworów
Przeprowadzono badania nad doborem optymalnych warunków siarczanu cynku. Rudy Metale 1979. t. 24, nr 2, s. 65-75.
skutecznego odchlorowania roztworów siarczanu cynku. Najkorzy- 3. Krupka D.: Osiągnięcia i prognoza rozwoju hydrometalurgii cynku.
stniejsze rezultaty tego procesu uzyskano przy zachowaniu odpo- Rudy Metale 1992, t. 37. nr 11, s. 314*324.
wiedniego stosunku stężeń jonów Cu /Cl~ wynoszącego powyżej 4. Krupka D., Sitko J., Fatyga M.. Miernik J.: Osiągnięcia nowoczesnych
2+
6, oraz Zn°/Cu = 2/3. Ustalono, że wzrost temperatury korzystnie zakładów elektrolizy cynku w zakresie oczyszczania elektrolitów. Rudy
wpływa na proces odchlorowania. Ze względów technologicznych Metale 2002. t. 47, nr 8. s. 386-392.
zaleca się zakres temperatur 323-^333 K. Eliminację jonów chlorko- 5. Mantell C. L: Elektrochemia przemysłowa. Warszawa 1960, WNT,
s. 217, 234.
wych można przeprowadzić bezpośrednio przed cementacyjnym
+ 6. Ztijcew B., Margulis E. W.: Metallurgija svinca i cinka. Moskwa
oczyszczaniem elektrolitu. Obecność jonów Cu~ pozostałych po 1985,MetaIlurgija.
procesie odchlorowania wpływa korzystnie na późniejszą cementa- +
7. Mulinowsku K.: Czynniki wpływające na przebieg reakcji Cu + Cu"
cję kadmu zawartego w elektrolicie. +
= 2 Cu w roztworach chlorkowych. Rudy Metale 2003. t. 48. nr 12. s. 585.
8. Stczepanik W.: Metody instrumentalne w analizie chemicznej. War-
Literatura szawa 1997. PWN.
9. Minczewski J., Marczenko Z.: Chemia analityczna. Warszawa 1987,
1. Kamecki J.. Sędzimir J •' Wytrącanie metali metalami w hydrometa- PWN.

MAŁGORZATA SITEK Rudy Metale R 49 2004 nr 2


UKD 621.979.07:621.77
FELIKS STACHOWICZ

WPŁYW GEOMETRII STEMPLA


NA STOPNIEŃ WYWINIĘCIA OBRZEŻA OTWORU
Przeprowadzone zostały badania procesu kształtowania kołnierzy wokół otworów wykonanych w blachach ze stopu
aluminium gatunku AW5457, blachach mosiężnych oraz stalowej blachy karoseryjnej kategorii SB. Określono zależność
maksymalnego stopnia wywinięcia obrzeża zarówno od geometrii końcówki stempla kształtującego, jak i sposobu wykonania
otworu. Zastosowano trzy różne geometrycznie końcówki stempla — cylindryczna (płaska), stożkowa oraz pólkulista. Otwory
wykonano poprzez wiercenie, wykrawanie oraz wycinanie laserem.

AŃ EFFECT OF PUNCH GEOMETRY ON A SIZE OF A HOLE CONTOUR BURR

Itwestigation into the process offormingflanges around holes madę in sheetsfrom A W5457 aluminium, brass and SB steel
has been carried out. Dependence of a maximum burr size on the geometry ofaforming punch tip and on a inethod ofmaking
a hole has been deterinined. Three punch tips ofdifferent geometry were used: cylindrical (flat), conical and semicircular. The
holes were madę by drilling, shearing and laser cutting.

Wprowadzenie zanika, a stan naprężenia w tym miejscu odpowiadajednoosiowemu


rozciąganiu w kierunku obwodowym. Pod wpływem działających
Wykonywanie kołnierzy wokół otworów wyciętych w płaskich naprężeń zachodzi wydłużanie obwodowe, powodujące przemiesz-
wyrobach z blachy lub w różnego typu wytioczkach zazwyczaj ma czanie wszystkich punktów materialnych w kierunku zgodnym
na celu uzyskanie różnego typu połączeń z innymi częściami kon-
z kierunkiem ruchu stempla. Największe odkształcenie obwodowe
strukcji. W trakcie procesu wywijania pod wpływem nacisku stem-
wystąpi więc w punkcie C leżącym na samej krawędzi otworu.
pla następuje stopniowe rozpychanie otworu wykonanego uprzednio
W celu uzyskania wymaganej wysokości wywiniętego kołnierza
w blasze, a jednocześnie odginanie obrzeża w kierunku zgodnym
z kierunkiem ruchu stempla. Kołnierz o określonej wysokości po- o średnicy końcowej d należy dobrać odpowiednią średnicę począt-
wstaje w wyniku zmniejszania się grubości blachy. Odkształcenie kową da otworu w blasze. Początkowa średnica otworu nie może być
plastyczne materiału zachodzi po wpływem dwuosiowego rozciąga- mniejsza od określonej wartości z uwagi na niebezpieczeństwo po-
nia — rozciągającym naprężeniom obwodowym Oj towarzyszą rów- wstania pęknięć materiału na krawędzi kołnierza.
nież rozciągające naprężenia O9 skierowane wzdłuż tworzącej. Na Wartość współczynnika odkształcenia (3 w procesie wywijania
swobodnej krawędzi kołnierza (pkt. C na rys. 1) naprężenie d] kołnierzy jest definiowana jako stosunek średnicy końcowej do

Mgr inż. Mał^t>i~ata Sitek, di' hab. Feliks Stachowie-, proj. nad-. — Politechnika Rzeszowska. Rzeszów.
Artykuł opracowany na podstawie referatu wygłoszonego na V Konferencji ..Odkształcalność metali i stopów". Łańcut. 18^-21 listopada 2003 r.

60
Oba wymienione zjawiska oddziałują stabilizująco na przebieg rozcią-
gania skrajnego włókna i opóźniają zjawisko lokalizacji odkształceń.
Wartość dopuszczalnych odkształceń, jakie może przyjmować
materiał podczas procesu wywijania kołnierzy, jest określana głów-
nie na podstawie wyników próby rozciągania otworu. Ten rodzaj
testu został zaproponowany w ubiegłym wieku [6] — w próbkę
z otworem zaciśniętą pomiędzy matrycą i dociskaczem wciskany
jest stempel. Proces wtłaczania stempla prowadzi się do momentu
pojawienia się wyraźnych pęknięć na obrzeżu otworu.
Według różnych danych literaturowych są stosowane stemple
matryca z końcówką płaską, stożkową lub półkulistą. Otwory w próbkach
wykonywane są poprzez wykrawanie bądź wiercenie, a ostatnio
również przez wycinanie laserem. Uniemożliwia to niejednokrotnie
porównywanie wyników badań prowadzonych w różnych ośrod-
kach. Wynikła zatem propozycja [3], by możliwie w maksymalnym
Rys. 1. Schemat kształtowania walcowego kołnierza wokół otworu stopniu ujednolicić warunki realizacji tego testu.

___ otwór wiercony lub Materiał i sposób prowadzenia badań


3 Ć//L wykrawany z wygładzaniem
otwór wykrawany Materiałem zastosowanym do realizacji pomiarów doświadczal-
nych były blachy ze stopu aluminium gatunku AW5457 o różnym

Tablica l

Wyniki próby jednoosiowego rozciągania badanych blach

Materiał
Orien- Re
m
R ^50 r
C
n
tacja MPa MPa MPa

0 112 332 0,64 0,99 594 0,371


M63_05„r 45 110 321 0,60 0,94 556 0,355
90 110 328 0,59 0,67 593 0,370

0 474 516 0,07 0,91 628 0,04


M63_05_z6 45 472 494 0,07 0.92 595 0,04
90 474 507 0,08 1,46 615 0,05

0 313 397 0,36 0,90 589 0,15


O 10 20 30 40 50 60 70 80 90 M63_07_z4 45 310 372 0.41 0,77 550 0,14
Względna średnica otworu <i0/ga 90 324 384 0,35 0,70 572 0,14

Rys 2 Przykładowe wartości granicznego współczynnika 0 544 578 0,05 1,13 717 0,05
odkształcenia w zależności od względnej średnicy otworu M70_04_z6 45 528 580 0,05 1,71 726 0,05
wykonanego różnymi sposobami 90 546 574 0,04 1,36 723 0,06

a — dla stali głębokotłocznej, b — dla aluminium


0 235 298 0,05 0,59 379 0,09
AA5754_06_H14 45 210 292 0,06 1,01 389 0,10
średnicy początkowej otworu
90 217 302 0.05 0,97 394 0,09

(1) 0 181 285 0,08 0,69 388 0,15


AA5754_06_H24 45 178 282 0,16 1,02 368 0,14
Graniczna wartość współczynnika odkształcenia (rys. 2) zależy od 90 182 272 0,09 0,76 364 0,13
szeregu czynników [1-^5] o różnej istotności oddziaływania na prze-
bieg procesu: 0 89 209 0,22 0,65 413 0,28
— właściwości mechanicznych odkształcanego materiału, AA5754_06_r 45 88 206 0,22 0,98 444 0,32
— sposobu wykonania otworu, 90 93 208 0,24 0,82 447 0,30
— geometrii roboczej końcówki stempla,
— względnej średnicy otworu do/go,
0 220 288 0,05 0,79 376 0,12
AA5754_08_H14 45 210 270 0,06 0,96 357 0,09
— warunków tarcia.
90 207 275 0,04 0,97 369 0,10
Graniczne wydłużenie materiału na krawędzi otworu w chwili
pojawiania się tam pierwszych pęknięć jest znacznie większe niż 0 173 280 0,08 0,71 385 0,16
odkształcenie graniczne próbki poddanej jednoosiowemu rozciąga- AA5754_08_H24 45 165 258 0,11 1,12 354 0,14
niu — przyczyny występowania tego zjawiska są następujące [1]: 90 160 265 0,10 0,94 369 0,15
— włókna oddalone od krawędzi otworu oddziałują opóźniające na
przebieg odkształcenia włókna skrajnego — wskutek spójności 0 109 232 0,10 0,77 402 0,22
materiału obrzeże nadal odkształcane jest równomiernie, AA5754_08_r 45 114 231 0,10 1,22 404 0,24
— zmniejszenie nacisków występujących pomiędzy stemplem i bla- 90 106 243 0,12 0,85 412 0,24
chą na uplastycznianie osłabianych miej sc obrzeża — spadek ten
0 162 310 0,42 1,55 554 0.21
powoduje zmniejszenie wartości naprężeń ściskających działają-
SB_10 45 163 320 0.38 1,27 542 0,20
cych prostopadle do powierzchni blachy, a w rezultacie zwiększe- 90 163 312 0,41 1,67 530 0,21
nie oporu plastycznego w tworzącym się przewężeniu.

61
stopniu umocnienia, blachy mosiężne M70 oraz M63 również o różnym przez wykrawanie bądź wycinanie laserem przeprowadzono jedynie
stopniu umocnienia oraz stalowa blacha karoseryjna kategorii SB. próby porównawcze dla kilku wybranych blach.
Wartość parametrów mechanicznych blach wyznaczono w próbie Przebieg procesu śledzono na ekranie komputera za pomocą
rozciągania pasków wyciętych z arkusza blachy pod kątem 0,45 oraz kamery CCD. Na różnych etapach procesu, aż do momentu pojawie-
90° do kierunku walcowania (tabl. 1). nia się przewężeń na krawędzi otworu, zapisywano obrazy odkształ-
Do opisu zależności odkształcenie-naprężenie zastosowano równa- conych próbek. Tak uzyskane pliki z danymi opracowywano za
nie w postaci pomocą programu do analizy obrazu — mierzono wartości średnicy
otworu w dwóch kierunkach; wzdłuż kierunku walcowania blachy (k. w.)
a = Ce" (2) oraz w kierunku prostopadłym do kierunku walcowania (p.w.).

n — wykładnik krzywej umocnienia odkształceniowego, Wyniki badań i ich analiza


C — współczynnik umocnienia.
Próby wywijania kołnierza przeprowadzono za pomocą przyrzą- Wyniki pomiarów maksymalnych średnic rozciągniętego otworu,
du własnej konstrukcji, stosując się w znacznym zakresie do propo- w kierunku zgodnym z kierunkiem walcowania blachy oraz w kie-
zycji standaryzacji warunków prowadzenia testu [3], zarówno od- runku prostopadłym do kierunku walcowania (do momentu pojawie-
nośnie do geometrii narzędzi kształtujących, jak i wielkości otworu nia się pierwszych oznak lokalizacji odkształcenia w formie przewęże-
początkowego. Promień zaokrąglenia krawędzi matrycy wynosił 2 mm. nia), przeprowadzone dla wszystkich badanych materiałów (tabl. 2)
Zastosowano trzy rodzaje stempli o średnicy 30 mm z końcówką: pozwalają na sformułowanie następujących spostrzeżeń:
— płaską z promieniem zaokrąglenia 4 mm, — Jedynie w przypadku blachy stalowej, dla otworów początko-
— stożkową o kącie rozwarcia 60°, wych wykonanych poprzez wiercenie, możliwe było całkowite
— półkuli sta. wywinięcie kołnierza za pomocą wszystkich zastosowanych
Otwory o średnicy początkowej d0 = 10 mm wykonano w próbkach końcówek stempli kształtujących. W przypadków otworów wy-
poprzez wykrawanie, wiercenie oraz wycinanie laserem. Próbki konanych poprzez wykrawanie z bardzo małym luzem (rzędu
z otworami wykrawanymi umieszczano w przyrządzie, tak by strefa 0,05 mm) całkowite wywinięcie kołnierza możliwe było tylko
pękania skierowana była raz w stronę matrycy oraz w drugim wa- w przypadku zastosowania stożkowej końcówki stempla oraz,
riancie w stronę stempla. Próby wywijania kołnierza wokół otworów co bardzo ważne, dla takiego ułożenia blach w przyrządzie, by
wykonanych poprzez wiercenie przeprowadzono dla wszystkich strefa pękania, powstała w procesie wykrawania, zwrócona była
badanych materiałów, natomiast dla otworów wykonywanych po- w czasie wywijania obrzeża w kierunku stempla.

Tablica 2

Wyniki pomiarów maksymalnej średnicy rozciągniętego otworu dla blachy stalowej w kategorii SB

Wyniki pomiarów — wzdłuż kierunku walcowania

Wiercone Wykrawane Laser

kula stożek cylinder kula stożek cylinder kula stożek cylinder

M63_05 r 19,60 20,59 14,56 18,22 16,73


M63 05 z6 15,14 17,82 10,39
M63 07 z4 18,29 18,71 16,31 13,56 15,54
M70 04 z6 11,71 12,77 10,39
AA5754 06 H 14 12,97 13,96 10,99 12,16 12,89 10,88 11,65 12,48 11,58
AA5754 06 H24 13,37 15,74 11,84 13,17 11,99
AA5754 06 r 15,26 16,74 14,84 14,12 14,87 13,86 12,39 13,37 10,89
AA5754 08 H14 12,97 14,65 11,04 11,67 12,98 10,30
AA5754 08 H24 13,54 14,75 12,72 13,66
AA5754 08 r 15,20 16,25 14,72 14,34 14,66 12,28 13,07 13,53 13,17
SB_10 31,07 31,09 31,07 26,76 27,72 22,67 19,99 20,91 19,41

Wyniki pomiarów — poprzecznie do kierunku walcowania

Wiercone Wykrawane Laser

kula stożek cylinder kula stożek cylinder kula stożek cylinder

M63_05_r 19,05 20,63 14,46 18,20 15,66


M63 05 z6 15,32 17,75 10,54
M63 07 z4 18,09 18,38 16,34 13,69 15,31
M70 04 z6 11,67 12,70 10,09
AA5754 06 H14 12,98 14,06 11,36 10,16 11,08 10,08 11,44 12,43 10,97
AA5754 06 H24 13,35 15,68 11,79 12,97 11,69
AA5754 06 r 15,37 16,48 14,92 12,92 14,45 13,51 12,15 13,15 10,98
AA5754_08_H14 12,35 14,32 11,43 11,86 12,07 10,36
AA5754 08 H24 13,62 14,68 12,59 13,42
AA5754_08 r 15,00 16,04 14,66 14,03 14,54 12,25 13,29 13,53 12,12
SBJO 31,09 31,09 31,07 26,58 27,93 22,25 16,64 19,10 18,85

62
17 -i
—s
22 -, j
AW5754 - k w Mosiądz
,'U~"~ —o
X
1^—-

J®^ Ł _A
-~'
ET
-&-• -^ /^^
.-Jr" xX X^« --••"

™£J
xr" X -c^kula
_ „ " -o- kula , 14 - -^ - stożek
|
f -a -stożek
-ń- cylinder
f s
s
-&- cylinder] Rys. 3. Zależność stopnia wywinięcia
K''
A
f otworu od wartości wykładnika krzywej
1 ! -
umocnienia blach a — ze stopu
t

0,08 0,14 0,2 0,26 0,32 0,2 0,4 0,6


aluminium oraz b — blach mosiężnych

Rys. 4. Zależność stopnia wywinięcia


otworu a — od wartości granicy plasty-
200 250 czności oraz b — granicy wytrzymałości
R„MPa
blach ze stopu aluminium AW5754

Rys. 5. Zależność stopnia wywinięcia


otworu a — od wartości granicy
100 200 300 400 500 600 plastyczności oraz b — wartości
R,, MPa 0,02 0,38
wydłużenia całkowitego blach mosiężnych

— W przypadku blach ze stopu aluminium oraz blach mosiężnych


a 161 możliwe było jedynie częściowe wywinięcie obrzeża otworu dla
wszystkich zastosowanych opcji geometrii końcówki stempli
kształtujących oraz technologii wykonania otworu.
14 — Najniższy stopień odkształcenia możliwy był do uzyskania przy
zastosowaniu płaskiej końcówki stempla, natomiast największe
wywinięcie obrzeża możliwe było przy zastosowaniu końcówki
stożkowej — dotyczy to praktycznie wszystkich wariantów
technologii wykonania otworów.
— Graniczny współczynnik odkształcenia dla otworów wykona-
nych poprzez wykrawanie był wyższy aniżeli podają dane lite-
raturowe [l, 2], co wynikać mogło z faktu zastosowania bardzo
0,08 0,14 0,2 0,26 0,32
małego luzu (0,05 mm) podczas wykrawania.
— Zaskakująco niskie wartości współczynnika odkształcenia udało
Rys. 6. Różnica średnic rozciągniętego otworu mierzona się uzyskać w przypadku otworów wykonanych poprzez wyci-
wzdłuż oraz prostopadle do kierunku walcowania blach nanie laserem. Obserwacje powierzchni przecięcia wykazały
ze stopu AW5754 o różnym stopniu umocnienia występowanie bruzd (nadtopień materiału) prostopadłych do
powierzchni blach, które były przyczyną utraty stateczności
plastycznego płynięcia.
W celu lepszego zobrazowania wpływu różnych parametrów na
graniczny stopień wywinięcia obrzeża opracowano graficznie szereg
zależności (rys. S-s-7). Zarówno dla blach ze stopu aluminium, jak
i blach mosiężnych stwierdzono, iż stopień wywinięcia obrzeża wzrasta
wraz ze wzrostem wartości wykładnika krzywej umocnienia materiału
(rys. 3), przy czym najbardziej korzystne jest zastosowanie stożko-
—*— otwór wiercony wej końcówki stempla. Na przykładzie stopu aluminium AW5754
- e - otwór wykrawany
zaobserwowano, iż zarówno wzrost wartości granicy plastyczności,
jak i wartości granicy wytrzymałości skutkuje zmniejszeniem sto-
11
pnia wywinięcia obrzeża otworu (rys. 4). Również w przypadku
200 -240 280 320 blach mosiężnych stopień wywinięcia obrzeża zmniejsza się wraz
Rm, MPa
ze wzrostem granicy wytrzymałości materiału (rys. 5a). Natomiast
Rys. 7. Wpływ sposobu wykonania otworu o średnicy 10 mm wyższym wartościom wskaźnika wydłużenia całkowitego odpowia-
na stopień wywinięcia obrzeża da wyższy stopień wywinięcia obrzeża (rys. 5b). Należy w tym

63
Tablica 3 gwintu), to, spośród analizowanych geometrii końcówek stempli,
Wyniki pomiarów wysokości ukształtowanego kołnierza należałoby zastosować stempel o stożkowej części roboczej.
dla blachy stalowej w kategorii SB
Wnioski
Sposób Rodzaj końcówki stempla Przeprowadzone badania doświadczalne procesu kształtowania
wykonania kołnierza poprzez wywijanie krawędzi otworu w blachach o różnej
otworu płaska stożkowa kulista
podatności do tłoczenia potwierdziły bardzo istotny wpływ geometrii
narzędzi kształtujących oraz sposobu technologii wykonania otworu:
Wiercenie 11,8 11,6 12,0 — dla blach wyższej kategorii tłoczności (blacha stalowa kategorii
tłoczności SB) możliwe jest całkowite wywinięcie obrzeża na-
1 1 ,6 góra wet dla bardzo wysokich wartości współczynnika odkształcenia
Wykrawanie 10,4 11,2
11,0 dół P = 3, przy zastosowaniu końcówki stempla o dowolnej geome-
trii, jeżeli otwór wyjściowy wykonany został przez wiercenie,
— zastosowanie stożkowej końcówki stempla w przypadku wszy-
miejscu podkreślić, iż zróżnicowanie omawianych właściwości me- stkich badanych materiałów oraz zastosowanych technologii
chanicznych badanych materiałów wynika z różnego stopnia umoc- wykonania otworów dawało możliwość uzyskania najwyższego
nienia po procesie walcowania oraz zastosowanej obróbki cieplnej. stopnia wywinięcia obrzeża.
Podczas wywijania obrzeża za pomocą stempla cylindrycznego Poza czynnikami geometrycznymi dopuszczalny stopień wywinięcia
zaobserwować można kierunkowość płynięcia plastycznego mate- obrzeża otworu bardzo wyraźnie uzależniony jest od właściwości
riału, jako wynik anizotropii płaskiej (rys. 6), szczególnie dla mate- mechanicznych materiału. Wyższe wartości wykładnika krzywej
riałów umocnionych. Jednakże jednoznacznej zależności pomiędzy umocnienia oraz wydłużenia całkowitego korzystnie wpływają na
stopniem wywinięcia obrzeża a wartością współczynnika anizotro- przebieg procesu. Wzrost wartości granicy plastyczności oraz granicy
pii plastycznej nie stwierdzono. wytrzymałości skutkuje zmniejszeniem stopnia wywinięcia obrzeża.
Rysunek 7 dokumentuje różnice stopnia wywinięcia obrzeża
w zależności od sposobu wykonania otworu — widać, że wykonanie Literatura
otworu poprzez obróbkę skrawaniem (wiercenie) daje możliwość
uzyskiwania wyższych wartości granicznego współczynnika od- 1. Erbel S., Kuczyński K., Marciniak Z.: Obróbka plastyczna. WNT,
kształcenia, aniżeli wykonanie otworu poprzez wykrawanie. Warszawa 1981.
Kolejnych informacji o sposobie plastycznego płynięcia mate- 2. Lange K.: Handbook of Metal Forming. McGraw-Hill Co., New York
riału podczas kształtowania obrzeża otworu przy zastosowaniu koń- 1985.
cówek stempla o różnej geometrii dostarczyły pomiary wysokości 3. Hayashi H.. Urabe T., Hisamatsu S.. Nagai Y.: Investigation for
standardizing hole-expanding test for evaluating stretch flangeability. IDDRG
wywiniętych kołnierzy. Z pomiarów tych (tabl. 3) wynika, iż kształ-
WB96, Eger. pp. WG3 1-6.
towanie za pomocą stożkowej końcówki stempla daje w rezultacie
4. Huang Y-M.. Chien K-H.: The formability limitation of the hole-flan-
najmniejsze wysokości kołnierza, co jest równoznaczne z mniej- ging process. J. Mat. Proc. Technol., 2001, nr 117, s. 45-5-51.
szym stopniem pocienienia ścianki kołnierza. Tłumaczyć to można 5. Hyun D. I., Oak S. M., Kang S. S.. Moon Y. M.: Estimation of hole
tym, że dla takiej geometrii narzędzia większy jest udział odkształ- flangeability for high strength steel plates. J. Mat. Proc. Technol.. 2002,
ceń wynikających z gięcia blachy aniżeli z odkształceń charaktery- nr 130-131,8.9-5-13.
stycznych dla procesu wytłaczania. Jeżeli zatem chcemy uzyskać 6. Sibel E.. Pomp W.: Ein neues Priifverfahren fur Feinbleche. Mitt. K.
kołnierz o większej grubości ścianki (np. w przypadku nacinania W. Inst. Eisenfschg. Bd. 11, Dusseldorf 1929.

UWAGA CZYTELNICY!

Zakład Kolportażu w Warszawie, ul. Bartycka 20, tel. (022) 840-30-86,


sprzedaje za gotówkę egzemplarze archiwalne wszystkich wydawanych
przez nasze Wydawnictwo czasopism.
Zachęcamy naszych Czytelników, którzy pragną uzupełnić brakujące
egzemplarze do skorzystania z tej możliwości.

64
ADAM BATOR Rudy Metale R 49 2004 nr 2
UKD 669-13:669-97:669-15:620.17:669.14.018.298
JANUSZ MAJTA
MONIKA STEFAŃSKA-KĄDZIELA

WPŁYW OBRÓBKI CIEPLNO-PLASTYCZNEJ


NA WŁASNOŚCI MECHANICZNE STALI TRIP

Celem artykułu była analiza wpfywu wielkości, prędkości i temperatury odksztalcenia na rozwój struktury oraz ilość
austenitu szczotkowego w stali TRIP. Szczególną uwagę poświęcono efektom odksztalcania w zakresie dwufazowym austenit-
-ferryt w odniesieniu do mechanizmów umocnienia. Wykazano, że odkształcenie w zakresie dwufazowym ma znaczący wpfyw
na morfologię oraz skład mikrostruktury w temperaturze pokojowej. Do analizy wykorzystano próby osiowosymetrycznego
spęczania dla różnych temperatur i prędkości odksztalcenia. Umocnienie odkształceniowe na zimno określono na podstawie
pomiarów twardości. Przeprowadzone badania wykazały, że zastosowanie końcowego odksztalcania w zakresie dwufazowym
powoduje rozszerzenie zakresu zmian własności mechanicznych wyrobów ze stali TRIP.

AN EFFECT OF HEAT TREATMENT AND METALWORKING


ON THE MECHANICAL PROPERTIES OF A TRIP STEEL

Analysis of an effect of size, ratę and temperaturę of deformation on microstructure development and on an amount of
retained austenite in a TRIP steel has been carried out. Particular attention was drawn to deformation effects in a two-phase
austenite-ferrite rangę in reference to the hardening mechanisms. It was proved that deformation in a two-phase rangę has
significant effect on morphology and microstructure composition at room temperaturę. The analysis was madę using axially
symmetrical upsetting tests conducted at various temperatures and deformation rates. Cold deformation hardening was
determinedfrom hardness measurements. It wasfound thatfinal deformation in a two-phase rangę results in a broader rangę
ofchanges of the mechanical properties of products from the TRIP steel.

Wprowadzenie stali poddawanych obróbce cieplno-plastycznej zależy również od


parametrów procesu odkształcania: wielkości odkształcenia, pręd-
Podstawowy sposób poprawy własności mechanicznych stali kości odkształcenia, temperatury. Szczególnie atrakcyjne korzyści
mikrostopowych polega na kontrolowaniu procesu wydzielenio- mogą być osiągnięte, gdy w procesie produkcji stali TRIP zasto-
wego i rekrystalizacji oraz składu końcowej mikrostruktury. Zmiana sowana jest obróbka cieplno-plastyczna obejmująca odkształcanie
udziału objętościowego poszczególnych faz w mikrostrukturze wy- w zakresie dwufazowym [1]. Zakończenie procesu odkształcania
robu gotowego może być uzyskana poprzez zmianę składu chemi- w trakcie przemiany fazowej austenit-ferryt poprawia stabilność
cznego stali i/lub modyfikację obróbki cieplno-plastycznej. Spośród austenitu szczątkowego. Dodatkowa poprawa własności mechanicz-
stali o podwyższonej wytrzymałości wyjątkowymi cechami chara- nych stali TRIP może być więc osiągnięta po odkształceniu w zakre-
kteryzują się stale TRIP (Transformation Induced Plasticity). Głów- sie dwufazowym. Gdy przemiana austenitu jest rozpoczęta, umoc-
ną zaletą tych stali jest ich wysoka wytrzymałość uzyskiwana bez nienie odkształceniowe koncentruje się w ferrycie, ponieważ w tych
utraty plastyczności. Doskonała kombinacja własności plastycznych temperaturach ferryt jest fazą bardziej miękką niż austenit. Prowadzi
oraz wytrzymałości jest wynikiem specjalnego składu fazowego. to do wzrostu gęstości dyslokacji oraz do tworzenia podstruktury
Typowa mikrostruktura stali TRIP składa się z ferrytu równoosio- w wyrobie gotowym. Stale poddawane odkształceniu w zakresie
wego, bainitu i znacznego udziału austenitu szczątkowego. Przemia- przemiany austenit-ferryt posiadają mikrostrukturę składającą się
na fazy y metastabilnego austenitu szczątkowego w martenzyt pod- z mieszaniny ferrytu nie odkształconego, ferrytu odkształconego
czas odkształcania w temperaturze otoczenia wiąże się ze zmianą oraz pozostałych składników struktury. Własności każdego składni-
objętości stali i jest odpowiedzialna za wysoki poziom plastyczno- ka zależą od stopnia odkształcenia, temperatury odkształcenia i skła-
ści. Jednocześnie powstająca w wyniku przemiany twarda faza mar- du chemicznego stali. Obecność podziarn w strukturze również po-
tenzyty czna istotnie podnosi wytrzymałość uformowanego na zimno woduje podwyższenie granicy plastyczności [2]. W związku z po-
wyrobu gotowego. Z tego powodu udział objętościowy, morfologia, wyższym należy oczekiwać, że zakończenie procesu przeróbki
rozkład oraz stabilność austenitu szczątkowego są ważnymi parame- plastycznej stali TRIP w zakresie dwufazowym może prowadzić do
trami decydującymi o własnościach mechanicznych stali TRIP. osiągnięcia szczególnie interesujących efektów.
Konwencjonalne procesy obróbki cieplno-plastycznej zaproje-
ktowane do produkcji stali TRIP skoncentrowane są na warunkach Doświadczenie
chłodzenia po odkształceniu. Jak wiadomo, dla danego składu che-
micznego, zgodnie z wykresami CTP, prędkość chłodzenia oraz czas W artykule przeprowadzono analizę wpływu stopnia odkształ-
wytrzymania w odpowiedniej temperaturze są czynnikami kontro- cenia, prędkości odkształcenia oraz temperatury ostatniego odkształ-
lującymi poszczególne przemiany fazowe. Niemniej jednak prze- cenia na rozwój mikrostruktury i własności mechaniczne stali TRIP.
miany fazowe, a w konsekwencji końcowa mikrostruktura, zależą Próby dwustopniowego spęczania wykonano na symulatorze termo-
od całej historii termomechanicznej obróbki. Tak więc, skład fazowy mechanicznym Gleeble 3800.

Dr /ni Adam Bator. dr hab. inż. Janus- Majta. prof. AGH. mgr inż, Mimika Stefanska-Kądziela — Akademia Gómiczo-Hutnicza. Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej. Kraków.
Artykuł opracowany na podstawie referatu wygłoszonego na V Konferencji „Odkształcalność metali i stopów". Łańcut. 18-^-21 listopada 2003 r.

65
końcowego odkształcenia zamieszczono na rysunku 3. Otrzymane
w czasie prób spęczania wyniki przedstawiają wzajemne oddziały-
TR , 300 S wanie pomiędzy umocnieniem odkształceniowym i zdrowieniem
materiału, ale jak oczekiwano na różnym poziomie w zależności od
warunków odkształcenia. Jak widać na rysunku 3, wzrost prędkości
Hn odkształcenia podnosi wartości naprężenia uplastyczniającego.
f H r = 10°C/s Również obniżenie temperatury odkształcenia, podobnie jak wzrost
TAC = 650°C
Cr1 =10°C/s;Cr2 = 5°C/s prędkości, powoduje podwyższenie naprężenia uplastyczniającego.
Cr3 = 20°C/s; Cr4 = 1°C/s Niemniej jednak wzrost naprężenia uplastyczniającego, który wyni-
TR= 1200°C;TD1 = 1060°C Cr3 T3, 300 s ka z obniżenia temperatury odkształcenia z zakresu austenitycznego
TD2 = 730°C;T3=450°C 0)
(rys. 3b) do obszaru dwufazowego (rys. 3a) jest względnie mały.
odkształcenie: 'c
E! = 0.5; E2 = 0.25; 0.5
(C
Cr4 Jakjuż wspomniano, najważniejszymi parametrami decydujący-
prędkość odkształcenia:
1
E1 =0.1s- ;e2 = 0.01;50s'
1
l
to
v
mi o własnościach mechanicznych stali TRIP są: udział objętościo-

Czas, s

Rys. l. Schemat obróbki cieplno-plastycznej


V T D 1 = 1060-0^ = 0.5
Do badań wykorzystano stal o specjalnie zaprojektowanym składzie
chemicznym: 0,18C/l,41Mn/l,47Si/0,009Al/0,006P/0,015S/0,006N2/ 800-
T D2 =730"Cf 2 = 0.25; 0.5
/0,038Nb (w % wagowych). Stal po odlaniu poddano wstępnej
przeróbce plastycznej w celu rozdrobnienia i ujednorodnienia stru-
ktury. W każdym z testów próbki o wymiarach 0 10 x h = 12 mm
nagrzewano do temperatury (TR) 1200 °C i wytrzymywano w niej
przez 300 s. Następnie próbki chłodzono (Ol) do temperatury pier-
wszego odkształcenia (7*D]) równej 1060 °C. W pierwszym stopniu Schemat chłodzenia: Wariant l
spęczania odkształcenie (£]) wynosiło 0,5, a prędkość odkształcenia
0,1 s . Po odkształceniu próbki wytrzymywano przez 10 s w tempera- O 200 400 600 800 1000 1200 1400
turze odkształcenia w celu otrzymania jednorodnego, wyjściowego Czas, s
ziarna austenitu. Następnie próbki chłodzono (O2) do odpowiedniej
temperatury drugiego stopnia spęczania i ponownie odkształcano.
Kolejne odkształcenie zadawano w określonej temperaturze (TD2), 1200-
z odpowiednią prędkością (e2) i wielkością odkształcenia (e2). Po TD1=1060°Cp, = 0.5
końcowym odkształcaniu próbki chłodzono (O3) do temperatury 1000-
(Tj) i wytrzymywano w niej przez 300 s. Następnie próbki chłodzo- = 850°Cg=50ś 1 ,E 2 =
800-
no do temperatury otoczenia (20 °C) zgodnie z odpowiednim sche-
matem chłodzenia. Parametry zastosowane w doświadczeniu przed-
600-
stawiono na rysunku l i opisano poniżej:
A — TR= 1200 °C/300 s; Ol = 10 °C/s -^ Tm = 1060 °C; ^ = 0,5; 400-
prędkość odkształcenia) = 0,1 s"1; czas wytrzymania = 10 s; O2 =
Schematy chłodzenia:
5 °C/s -» 7V,2 = 730 °C; £2 = 0,25 i 0,5; prędkość odkształcenia2 = 200- Wariant l
0,01 i 50 s"'; O4 = l °C/s -> TAC = 650 °C; O3 = 20 °C/s -^ 7*3 = Wariant II
450° czas wytrzymania = 300 s; O4 = l °C/s i hartowanie 0
B — TR = 1200 °C/300 s; Ol = l O °C/s -> TDl = 1060 °C; e, = 0,5; O 200 400 600 800 1000 1200 1400
prędkość odkształcenia) = 0,1 s" ; czas wytrzymania = 10 s; O2 = Czas, s
5 °C/s -> 7*02 = 850; £2 = 0,25 i 0,5; prędkość odkształcenia2 =
1
50 s" ; O4 = l °C/s -» TAC = 650 °C; O3 = 20 °C/s -> 7*3 = 450 °C Rys. 2. Wyniki pomiaru temperatury zarejestrowane
czas wytrzymania = 300 s —> O4 = l °C/s w trakcie testów dwustopniowego spęczania
C — TR = 1200 °C/300 s; Ol = 10 °C/s TDl = 1060 °C; e, = 0,5;
Tablica l
prędkość odkształcenia] = 0,1 s" ; czas wytrzymania = 10 s; O2 =
5 °C/s -> TD2 = 850; e2 = 0,5; prędkość odkształcenia2 = 50 s'1; O3 Schematy chłodzenia próbek po ostatnim odkształcaniu
= 20 °C/s ->TX = 730° czas wytrzymania = 200 s -» Cr4 = l °C/s
-> TAC = 650 °C; O3 = 20 °C/s; T3 = 450 °C/300 s -» O4 = l °C/s
Przedział Prędkość Wytrzymanie
Przykładowe zmiany temperatury zarejestrowane w trakcie pro-
Etap temperatur chłodzenia po chłodzeniu
cesów spęczania przedstawiono na rysunku 2. Parametry chłodzenia
°C °C/s s
zastosowane w I i II wariancie chłodzenia zamieszczono w tablicy l .
Po wykonaniu prób spęczania, próbki polerowano, a następnie trawi ono
Wariant I
w celu ujawnienia końcowej mikrostruktury. Udział objętościo-
wy austenitu szczątkowego oszacowano z wykorzystaniem metody
opartej na dyfrakcji promieni rentgenowskich. Własności mechani- 1 TD2-450 20 300
czne po obróbce termomechanicznej zostały określone na podstawie 2 450-20 1
pomiarów twardości na przekrojach poprzecznych w płaszczyźnie
osiowej próbek. Wariant II

1 TD2 = 850-730 20 200


Analiza wyników 2 730^450 20 300
3 450-20 1 —
Krzywe płynięcia dla różnych temperatur, wielkości i prędkości

66
400-, 400-,
T D 2 =730°C Tn, = 850°Ce, = 50 ś
1

300-

•f 200-

100-

00 02 04 06 08 10 12 0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2


Odkształcenie Odkształcenie

Rys 3 Krzywe płynięcia zarejestrowane podczas testów dwustopniowego spęczania z rożnymi parametrami odkształcania

Tablica 2 wy, morfologia i stabilność austenitu szczątkowego. Otrzymane wy-


niki badań wskazują, że udział objętościowy austenitu szczątkowego
Wpływ parametrów odkształcania i chłodzenia może być kontrolowany w szerokim zakresie poprzez zmianę para-
na udział objętościowy austenitu szczątkowego metrów odkształcenia zastosowanych podczas obróbki cieplno-pla-
1 stycznej na gorąco i ciepło. Wpływ warunków odkształcenia
Parametry końcowego na udział objętościowy austenitu szczątkowego zamieszczono
Udział w tablicy 2.
odkształcenia i chłodzenia
objętościowy
Zwiększenie zarówno końcowego odkształcenia, jak i prędkości
austenitu odkształcenia powoduje wzrost ułamka objętościowego austenitu
e2 Wariant szczątkowego
£
2
\ szczątkowego. Taką samą tendencję można zaobserwować dla od-
s"1 chłodzenia %
°C kształcenia w zakresie austenitycznym (TD2 = 850 °C) oraz dwu-
tabl. 1
fazowym (Tm = 730 °C). Analiza mikrostruktur za pomocą mikro-
730 0,01 0,25 I 2.7 skopu optycznego i wyniki dyfrakcji promieniowania X sugerują,
730 50 0,25 I 9,5 że prędkość odkształcenia jest czynnikiem kontrolującym zarówno
730 0,01 0,5 I 12,8 rozdrobnienie struktury, jak i skład fazowy. Zaobserwowano,
730 50 0,5 I 12,6 że wzrost prędkości odkształcenia mocno wpływa nie tylko na zwię-
850 50 0.25 I 12,7 kszenie ułamka austenitu szczątkowego, ale również powoduje roz-
850 50 0,5 1 16,0 drobnienie mikrostruktury. Wpływ wielkości i prędkości ostatniego
850 50 0,5 II 18,2 odkształcenia w zakresie dwufazowym austenit-ferryt (TD2 = 730 °C)
na końcowe mikrostruktury przedstawiono na rysunku 4.

-B 'f-:

100 nm

Rys. 4. Mikrostruktury próbek po odkształceniu w Tm = 730 °C; wielkość odkształcenia/prędkość odkształcenia


a ~ 0,25/0,01 s"1, b — 0,25/50 s"1, c — 0,5/0,01 s'1. d — 0.5/50 s"1. Schemat chłodzenia wg wariantu I

67
Jeżeli materiał poddawany odkształcaniu podczas obróbki ciepl- ilość, jak i stabilność austenitu szczątkowego.
no-plastycznej posiada złożony skład strukturalny, należy oczeki- Rozkłady twardości w próbkach po różnej historii odkształcenia
wać, że efekty takiego odkształcania będą różne w różnych składni- (rys. l) zamieszczono na rysunku 5. Przedstawione przykłady wska-
kach struktury [3]. Konsekwencją tego jest bardzo złożony proces zują na dużą przydatność obróbki cieplno-plastycznej do kontrolo-
rozwoju mikrostruktury w takim materiale. W związku z tym należy wania końcowych własności mechanicznych nawet w tak złożonych
się spodziewać, że odkształcenie w zakresie dwufazowym będzie materiałach, jakimi są stale TRIP. Wyraźnie widoczna na rozkładach
wywierać znaczący wpływ na mikrostrukturę i plastyczność stali twardości niejednorodność ma bezpośredni związek z warunkami
TRIP. Wykazano między innymi, że ułamek austenitu szczątkowego odkształcania. Przedstawione wyniki dotyczą zarówno odkształca-
w otoczeniu ferrytu równoosiowego zależy od stopnia rozdrobnienia nia w zakresie austenitycznym, jak i dwufazowym. Jak wiadomo,
struktury [4]. Z drugiej strony, wzrastający ułamek bainitu i jego zwiększenie odkształcenia przed przemianą fazową powoduje roz-
rozdrobnienie mogą poprawić stabilność austenitu szczątkowego [5, drobnienie ziarna ferrytu. Podobny efekt uzyskuje się również w wy-
6]. W związku z tym, głównym celem obróbki cieplno-plastycznej niku wzrostu odkształcenia w zakresie przemiany fazowej [9, 10].
stali TRIP jest otrzymanie optymalnego stosunku pomiędzy baini- Prowadzi to bezpośrednio do wzrostu własności wytrzymałościo-
tem, równoosiowym ferrytem oraz austenitem w końcowej struktu- wych. Przedstawione na rysunku 5 pomiary twardości wskazują
rze. Odkształcenie w obszarze dwufazowym austenit-ferryt wydaje jednak, że wzrost twardości wynikający ze zwiększenia odkształce-
się być bardzo atrakcyjne w takiej sytuacji. nia w zakresie austenitycznym lub dwufazowym jest ściśle związa-
Jak wiadomo, odkształcenie w zakresie dwufazowym podnosi ny z prędkością odkształcenia. Zwiększenie odkształcenia przy zbyt
udział objętościowy ferrytu równoosiowego [7]. Wynika to głównie małej prędkości odkształcenia powoduje obniżenie twardości. Wy-
ze zwiększenia prędkości zarodkowania i wzrostu ziaren ferrytu. nika to z wydłużenia czasu trwania odkształcenia, co w zależności
Niemniej jednak pamiętać należy, że obecność ferrytu iglastego ma od temperatury sprzyja zdrowieniu lub postępowi przemiany.
korzystny wpływ na jakość i stabilność austenitu szczątkowego [8]. Przeprowadzone dla stali TRIP badania wskazują, że zastosowa-
W przypadku austenitu zrekrystalizowanego lub nie odkształcone- nie dużej prędkości odkształcenia ogranicza procesy odbudowy
go, przemiana austenit-ferryt zachodzi tylko poprzez zarodkowanie umocnionej struktury, a ponadto sprzyja rozdrobnieniu ferrytu (rys.
na granicach ziaren austenitu. Odkształcanie austenitu w zakresie 4). Prowadzi to bezpośrednio do wzrostu własności wytrzymałościo-
temperatur, w których rekrystalizacja nie zachodzi lub jest znacznie wych stali (rys. 5). Niemniej jednak należy pamiętać, że wzrasta
utrudniona, powoduje wzrost powierzchni granic ziaren, zwiększe- niejednorodność struktury. Efekty te są podobne do wyników obser-
nie powierzchni międzyfazowej y/a oraz liczby defektów struktury wowanych w stalach niskowęglowych i mikrostopowych [11].
wewnątrz ziaren. Odkształcenie austenitu tuż przed przemianą oraz Przeprowadzona analiza potwierdza możliwość wykorzystania
w czasie przemiany znacznie podnosi prędkość zarodkowania nowej obróbki cieplno-plastycznej do kontrolowania rozwoju mikrostru-
fazy zarówno na granicach, jak i wewnątrz ziaren. W odkształconym ktury, a tym samym własności mechanicznych stali TRIP. Obniżenie
austenicie pasma poślizgu spełniają podczas przemiany taką samą temperatury ostatniego odkształcania do zakresu dwufazowego jest
rolę j ak granice ziaren, zwiększając ty m samym liczbę potencj alnych skuteczne w sterowaniu ilością austenitu szczątkowego, a tym sa-
miejsc zarodkowania dla ziaren ferrytu. Odkształcanie w zakresie mym własnościami mechanicznymi wyrobu gotowego. Poziom wy-
dwufazowym prowadzi do dalszego umocnienia austenitu, a w kon- trzymałości stali TRIP może być regulowany parametrami odkształ-
sekwencji do dynamicznej przemiany y-a. cania w zakresie dwufazowym.
Przyspieszony podczas rozpadu austenitu proces dyfuzji podnosi
zawartość węgla w austenicie szczątkowym. Prowadzi to do lepszej Wnioski
stabilizacji austenitu w temperaturze pokojowej. Zwiększona gę-
stość dyslokacji i dyfuzja atomów międzywęzłowych do dyslokacji Przeprowadzone badania pozwalają na sformułowanie następu-
dodatkowo stabilizują austenit szczątkowy. W konsekwencji od- jących wniosków końcowych:
kształcenie w obszarze dwufazowym prowadzi do stabilizacji auste- — Możliwa jest kontrola udziału objętościowego składników stru-
nitu szczątkowego opóźniając przemianę indukowaną odkształce- ktury i stabilności austenitu szczątkowego w stalach wielofazo-
niem. Można więc wnioskować, że wzrost wielkości odkształcenia wych typu TRIP poprzez zakończenie procesu odkształcania
i prędkości odkształcenia w zakresie dwufazowym podnosi zarówno w zakresie dwufazowym (y+a).
— Wzrost wielkości i prędkości odkształcenia w obszarze dwufa-
T„2=730-C. £2= O 25, £2=001s', CR, wariant zowym powoduje zwiększenie zarówno udziału objętościowego
austenitu szczątkowego, jak i jego stabilności.
— Analiza pomiarów twardości wskazuje, że parametry obróbki
cieplno-plastycznej stali TRIP znacząco wpływają na własności
mechaniczne. Stwierdzono jednakże stosunkowo słaby wpływ
stopnia umocnienia odkształceniowego na twardość dla obu
J TD!=730'C, £2= O 5, £2= 50 S'1, CR: wariant l
temperatur końcowego odkształcania, tj. w obszarze austenity-
T D2 =730°C, £ 2 = 025,E 2 = 5 0 s'1, C R : wariant l ~'~ cznym i dwufazowym.
HV5
265

255 Literatura
245
1. Basuki A., Aernoudt E.: Influence of rolling of TRIP steel in the
235 intercritical region on the stability of retained austenite. J. Mater. Process.
3225 Technol., 1999, No. 89-90, p. 37-43.
215
2. Majta ]., Lenard }. G., Pietrzyk M.: A Study of the Effect of Ther-
momechanical History on the Mechanical Properties of a High Niobium
Steel. Mater. Sci. Eng., 1996, No. 208, p. 249-259.
3. Majta J., Żurek A. K.: Microstructure and Deformation of Microalloyed
Steels in the Two-Phase Region. EPD Congress 2003, Ed. M.E. Schlesinger,
TMS, San Diego, 2003, p. 63-81.
4. Kawano O., Wakita J., Esaka K., Abe H.: Formation of Retained
Austenite and Effect of Retained Austenite on Elongation in Low Carbon
Hot-rolled High Strength Steels. ISIJ Int., 1996, No. 82, p. 232-244.
Rys. 5. Rozkłady twardości otrzymane 5. Fujiwara K., OkaguchiS.: Morphology and Mechanical Properties of
dla różnych parametrów odkształcenia Bainitic Steels Deformed in Unrecrystallised Austenite Region. Mater. Sci.

68
Forum, 1998, No. 284-286, p. 271-278. A. A. Balkema, Kraków, 2000, p. 461-468.
6. Sakuma Y., Matsumura O.. Takechi H.: Mechanical Properties and 10. Majta J., Żurek A. K.: Modelling of Ferrite Structure after Deforma-
Retained Austenite in Intercritically Heat-Treated Bainite-Transformed Steel tion in the Two-Phase Region. International Journal of Plasticity, 2003,
and Their Yariation with Si and Mn Additions. Metali. Trans., 22A, 1991,
No. 19, p. 707-730.
p. 489-498.
11. Majta J., Bator A.: Modelling of thermomechanical processing
7. Majta J., Bator A.: Effect of Deformation Parameters in the yfct
Region on the Ferrite Morphologies in Low-Carbon and Microalloyed Steels. during phase transformation of Nb-microalloyed steels. The lsl International
44* MWSP, ISS, Orlando, XL, 2002, p. 915+924. Conference on Advanced Materials Processing, Eds. D. L. Zhang, K. L.
8. Bai D. Q., DiChiro A., Yue S.: Stability of Retained Austenite in Nb Pickering, X. Y. Xiong, The Institute of Materials Engineering Australasia
Microalloyed Mn-Si TRIP Steel. Mater. Sci. Forum, 1998, No. 284-286, Ltd, Rotorua, New Zealand, 2000, p. 275-282.
p. 253-260.
9. Majta J., Bator A.: Modelling of ferrite microstructure refinement as
a result of warm working processes. The 8th International Conference on Praca wykonana z pomocą finansową Komitetu Badań Nauko-
Metal Forming. Eds. M. Pietrzyk, J. Kusiak, J. Majta, P. Hartley, I. Pillinger, wych (grant nr 7 T08B 055 21).

Rudy Metale R 49 2004 nr 2


LIDIA BURZYNSKA UKD 669.054.1:669.35'15*24:669.334.73
WANDA GUMOWSKA
EWA RUDNIK
EWA ZIOMEK

ODZYSK MIEDZI ZE STOPU Cu-Co-Fe


Cz. II.
ODZYSK MIEDZI Z ROZTWORU PO ŁUGOWANIU AMONIAKALNYM
Głównymi parametrami, wpływającymi na przebieg procesu katodowego wydzielania miedzi z roztworów amoniakalnych
są: gęstość prądu, stężenie kompleksów Cu(II) i szybkość przepływu elektrolitu. W zależności od doboru gęstości prądu
i stężenia kompleksów miedzi(II) proces katodowy biegnie w obszarze mieszanym lub dyfuzyjnym. Przy niskich gęstościach
prądu obsenvowane są bardzo małe katodowe wydajności prądowe. Jest to następstwem reakcji wtórnej, tzn. samorzutnego
roztwarzania miedzi w obecności związków kompleksowych miedzi(II). Katodowa wydajność prądowa w istotny sposób zależy
od stężenia miedzi w elektrolicie. Ze wzrostem gęstości prądu zmienia się jakość osadu katodowego, obserwuje się przejście
od osadów litych do proszkowych.

RECOVERY OF COPPER FROM THE Cu-Co-Fe ALLOY.


PART II. COPPER RECOVERY FROM A SOLUTION AFTER AMMONIA LEACHING
The main parameters influencing the cathodic process ofcopper separation from animonia solutions are current density,
concentration ofthe Cu(II) complexes and an electrolyte flow ratę. In dependence on a chosen current density and concentration of
copper(H) complexes, the process proceeds within a mixed or diffusion region. At Iow current density very smali cathodic
current efficiency is observed, which is due to a secondary reaction of spontaneous copperdigestion, proceeding in thepresence
ofcomplex compounds ofcopper(II). The cathodic current efficiency depends to an essential degree on copper concentration
in an electrolyte. With the current density increase the ąuality of cathodic deposit changes, and transition from a dense to
powder deposits is observed.

Wstęp tworów prowadzi się z zastosowaniem szeregu technologii. Można


do nich zaliczyć: metody ekstrakcyjne z zastosowaniem ciekłych
Elektrolity uzyskane w procesach hydrometalurgicznych (np. wymieniaczy jonowych, metody strąceniowe, elektrolizę i inne.
roztwory po ługowaniu, roztwory potrawienne, elektrolity wycofy- Końcowym etapem otrzymywania czystych metali jest najczęściej
wane po elektrorafinacji srebra i miedzi itp.) stanowią źródło wielu ich katodowe wydzielanie z oczyszczonych roztworów. W przypad-
cennych metali. Odzysk poszczególnych pierwiastków z tych roz- ku miedzi, elektrolizę prowadzi się zazwyczaj w roztworach siarcza-

Dr hab. Lidia Burzyńska. dr hab. Wanda Gumawska. dr Ewa Rudnik, mgr inż. Ewa Ziomek — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych. Kraków.
Cześć pierwsza artykułu została opublikowana w Rudach Metalach 2003. nr 4.
nowych [1]. Elektrolizę można prowadzić także z roztworów amo-
niakalnych [2-^-7]. Metodę tę stosuje się do odzysku miedzi po
procesie amoniakalnego ługowania materiałów odpadowych lub
ubogich rud. Proces elektrolizy prowadzi się wówczas przy zastoso-
waniu anod nieroztwarzalnych, najczęściej ołowianych.
W I części pracy [8] przedstawiono wyniki uzyskane podczas
amoniakalnego ługowania wysoko miedziowego stopu Cu90Co5Fe5.
Celem tego etapu badań jest odzysk miedzi z otrzymanego roztworu,
na drodze wieloetapowej elektrolizy.

Materiały i metodyka pomiarowa

Do badań wykorzystano roztwór po amoniakalnym ługowaniu


stopu Cu90Co5Fe5. Elektrolit zawierał znaczne ilości miedzi oraz
niewielkie ilości kobaltu; nie stwierdzono obecności żelaza. Skład 0.02 0.04 0.06 0.08 0.1
tego roztworu podano w tablicy l.
,2
Odmiedziowanie elektrolitu po ługowaniu i odzysk miedzi pro- Gęstość prądu A/cm'
wadzono na drodze elektrolizy. W celu odpowiedniego doboru na-
tężenia prądu zarejestrowano krzywe polaryzacyjne w układzie: ka-
toda miedziana lub pomiedziowana elektroda tytanowa-elektrolit.
Przed pomiarem katodę miedziową zanurzano kolejno w: HNO3
(1:1), wodzie destylowanej, H2SO4 (20 %), wodzie destylowanej,
alkoholu i suszono w strumieniu zimnego powietrza. Jedną stronę
podkładki tytanowej pokryto elektrolitycznie warstewką miedzi".
Katodowe krzywe polaryzacyjne zarejestrowano przy wzrastających
i malejących gęstościach prądu aż do uzyskania odtwarzalnych wy-
ników. W trakcie pomiarów katodę umieszczano bezpośrednio przy
ściance elektrolizera (elektrodę tytanową skierowano powierzchnią
pomiedziowana w stronę elektrolitu). Potencjał katody mierzono
względem nasyconej elektrody kalomelowej.
Wieloetapową elektrolizę prowadzono stosując natężenia prądu
w zakresie od 0,4 A do 0,1 A oraz odpowiednio wydłużając czas 0.001 0.01
trwania poszczególnych etapów (z 120 do 240 min). Proces prowa- Gęstość prądu A/cm'
dzono w prostopadiościennym naczyniu, w którym anodę i katodę
zawieszano pionowo, równolegle względem siebie. Jako katody Rys. l. Zależność potencjału katody od gęstości prądu
zastosowano prostokątne płytki tytanowe o wymiarach 5 cm x 8 cm x a — katodowe krzywe polaryzacyjne,
x O, l cm. Przed każdym pomiarem podkładki odtłuszczano, płukano b — układ współrzędnych tafelowskich
w wodzie destylowanej i alkoholu, po czym suszono i ważono. Po
pomiarze katodę ważono, a następnie usuwano z niej osad katodo-
Wszystkie pomiary prowadzono w temperaturze 20 ±1 °C/2,
wy. Anodę stanowiła ołowiana prostokątna płytka o wymiarach
w warunkach galwanostatycznych. W celu dokładnego określenia
5 cm x 8 cm x 0,2 cm. Zarówno anodę, jak i katodę umieszczano
ilości ładunków przepływających przez układ, w obwód włączano
bezpośrednio przy ściance elektrolizera. Odległość między elektro-
szeregowo kulometr miedziowy. Opierając się na danych kulome-
dami wynosiła 15 cm.
trycznych wyznaczano katodową wydajność prądową elektrolizy.
Pierwszą elektrolizę prowadzono w roztworze o objętości l dm .
Na początku i końcu każdej elektrolizy pobierano próbki ele-
Kolejne pomiary kontynuowano w tym samym roztworze. Objętość
ktrolitu w celu analitycznego oznaczenia w nim stężenia jonów Cu
elektrolitu systematycznie malała (pobieranie próbek do analizy,
i Co . Osady katodowe roztwarzano w kwasie azotowym (l: l) i w
montaż i demontaż układu pomiarowego), w związku z czym głę-
uzyskanych roztworach oznaczano stężenie kobaltu i miedzi. Stęże-
bokość zanurzenia elektrod w poszczególnych etapach ulegała
nie miedzi oznaczano j odometrycznie, natomiast stężenie kobaltu —
zmianie. Przed i po zakończeniu elektrolizy mierzono objętość ele-
metodą atomowej spektrometrii absorpcyjnej (Perkin Elmer Atomie
ktrolitu.
Absorption Spectrometer 3110).
Przepływ roztworu zapewniała pompa perystaltyczna, szybkość
Połysk osadów katodowych mierzono przy użyciu połyskościo-
cyrkulacji wynosiła 18 dm3/godz. Elektrolit zasysany z dna elektro-
mierza Corning-EEL (wzorzec o 100 % połysku stanowił pryzmat).
lizera przy anodzie doprowadzano do górnej warstwy roztworu przy
katodzie.
Wyniki pomiarów i dyskusja
Tablica l
Katodowe krzywe polaryzacyjne
Skład roztworu po amonikalnym ługowaniu stopu Cu90Co5Fe5 Na rysunku la przedstawiono katodowe krzywe polaryzacyjne

Stężenie Stosowano roztwór Oetla, gęstość prądu 0,01 A/cm , czas trwania procesu
Składnik
2 godz.
roztworu
mol/dm3 g/dm3 Zakres temperatur, w których można prowadzić elektrolizę miedzi z roz-
tworów amoniakalnych jest dość ograniczony. W temperaturach powyżej
Cu 2+ 2,75- 10'1 17,50 50 °C następuje wytrącanie związków miedzi, spowodowane rozkładem
Co22+ 8,48- 10-* 0,05 kompleksów amoniakalnych i reakcją hydrolizy. W temperaturach poniżej
so ~ 5,00- 10"' 48,00 15 °C następuje krystalizacja soli miedzi. Optymalny zakres temperatur
NH3 + NH4+ 2,50 43,30 wynosi od 20 do 40 °C. Jednak ze wzrostem temperatury w tym zakresie,
maleje katodowa wydajność prądowa [2].

70
zarejestrowane na podkładkach: miedziowej i tytanowej pomiedzio-
wanej, w roztworze o składzie podanym w tablicy 1. Punkty do-
świadczalne są wartościami średnimi z kilku pomiarów.
W zależności od stosowanej podkładki, zaobserwowano od-
mienny przebieg katodowych krzywych polaryzacyjnych. Proceso-
wi katodowemu biegnącemu na pomiedziowanej elektrodzie tytano-

• -l
wej towarzyszy większa polaryzacja niż w przypadku elektrody
miedziowej. Oznacza to, że przy danym potencjale szybkość procesu
określona gęstością prądu jest mniejsza dla elektrody „tytanowej"
niż dla miedziowej.
Katodowymi reakcjami potencjałotwórczymi zachodzącymi
pod wpływem przepływu prądu z zewnątrz są kolejno: redukcja
2+ + +
Cu do Cu oraz Cu do Cu° [7]. Równocześnie przebiega samo- . '
l cm
rzutna reakcja

Cu° + Cu2 2 Cu+ (1) Rys. 2. Wygląd powierzchni katody po elektrolizie wstępnej
2
(ik = 0,0075 A/cm );
którą można rozpisać na dwie reakcje składowe
białą linią zaznaczono zarys osadu katodowego
2+ +
Cu + e -» Cu (la)
Warunkiem odmiedziowania elektrolitu jest taki dobór gęstości
Cu Cu + e+ prądu, przy której uzyskuje się zwarty, dobrze przylegający do
podkładki osad. Jak wynika z przeprowadzonej wcześniej dyskusji,
Reakcja (la) może przebiegać samorzutnie, gdyż elektron potrzebny elektrolizę należy prowadzić przy niskich gęstościach prądu —
w procesie redukcji jest dostarczany przez reakcję (Ib). poniżej 0,02 A/cm . Jest to zgodne z danymi literaturowymi doty-
Mniejsze szybkości procesu katodowego na pomiedziowanej czącymi doboru gęstości prądu w przypadku stosowania roztworów
elektrodzie tytanowej wydają się świadczyć o tym, że udziały samo- amoniakalnych o porównywalnym stężeniu jonów miedzi. Sędzimir
rzutnych reakcji (la i b) odgrywają w tym przypadku znacznie i Kustowska [2] w badaniach prowadzonych z zastosowaniem ele-
większą rolę niż na elektrodzie miedziowej. Znany jest fakt, że kon- ktrolitów o stężeniu miedzi ok. 16 g/dnr zaproponowali gęstości
takt tytanu z miedzią przyspiesza proces korozji miedzi [9], co prądu w zakresie od 0,01 do 0,02 A/cm .
potwierdzają wyniki przedstawione na rysunku la. Wiadomo, że im niższe jest stężenie amoniakalnych komple-
Krzywe polaryzacyjne pozwalają określić etap powolny procesu ksów Cu(II), tym mniejszy jest prąd graniczny i tym węższy jest
elektrodowego. Uzyskane wyniki przedstawiono na rysunku \b, zakres kinetyki mieszanej. W kolejnych elektrolizach prowadzo-
w układzie współrzędnych Tafela (potencjał elektrody w zależności nych w celu odmiedziowania elektrolitu po ługowaniu amoniakal-
od logarytmu gęstości prądu). Nie uzyskano zależności prostolinio- nym, zawartość miedzi w elektrolicie maleje, a zatem należy zmniej-
wych, wobec tego etapem powolnym nie jest reakcja przejścia. Przy szać katodową gęstość prądu.
niskich gęstościach prądu (do 0,02 A/cm ) proces biegnie w obsza-
rze mieszanym, w którym szybkość transportu jonów jest porówny- Katodowe wydzielanie miedzi
walna z szybkością ich rozładowania. Przy wyższych gęstościach Wstępne elektrolizy prowadzono z zastosowaniem elektrod ty-
prądu proces biegnie w obszarze dyfuzyjnym. Na rysunku \b obser- tanowych w roztworze o składzie podanym w tablicy l, przy kato-
wuje się graniczny prąd katodowej redukcji związków komplekso- dowej gęstości prądu 0,0075 A/cm2 (0,2 A; przez 4 godz.). W tych
wych Cu(II). W zakresie gęstości prądu granicznego osad katodowy warunkach osad katodowy powstał wyłącznie na niewielkiej powie-
wydziela się w postaci proszku. rzchni przy krawędziach elektrody (rys. 2). Można zatem sformuło-

Tablica 2

Wyniki uzyskane podczas kolejnych etapów odmiedziowania roztworu

t / 5 h Y (f V c* m m
kul %
Lp. Osad katodowy
godz A cm2 A/cm2 cm1 g/dm3 cm3 g/dm3 a
c g %

1 2 0,4 25,2 0,016 1000 17,49 985 17,13 0,3728 0,976 38,2 lity
2 2 0,4 24,7 0,016 985 17,13 970 16,58 0,4071 0,964 42,2 lity
3 2 0,4 24,8 0,018 910 16,58 895 16,09 0,5110 0,9372 54.5 lity
4 2 0,4 21,5 0,019 895 16,09 880 15,49 0,5546 0,9491 58,43 lity
5 4 0,4 21,6 0,019 820 15,49 805 14,90 0,4975 1 ,9342 25,7 lity
6 4 0,4 22,8 0,018 805 14,90 790 14,30 0,52385 1,958 26,7 lity
7 4 0,4 22,6 0,018 750 14,30 735 13,05 0,9187 1,9216 47,8 zwarty proszek
8 4 0,4 23,6 0,017 735 13,05 720 11,52 1,1700 1,9093 61,3 zwarty proszek
9 4 0,4 22,5 0,018* 680 11,52 665 9,45 1,39515 1,8884 73,9 lity
10 4 0,3 24,8 0,012* 665 9,45 650 7,32 1,3005 1,4563 89,3 lity
11 4 0,2 22,7 0,009 600 7,32 585 6,95 0,4118 0,9993 41,2 lity
12 4 0,2 21,1 0,009 585 6,95 570 5,97 0,3755 0,9746 38,5 lity
13 4 0,2 28,8 0,007* 550 5,97 535 4,51 0,8115 0,9694 83,7 zwarty proszek •
14 4 0,15 21,4 0,007* 535 4,51 520 3,53 0,5664 0,7667 73,9 zwarty proszek
15 4 0,1 24,0 0,004* 490 3,54 475 2,68 0,4197 0,5238 80,1 zwarty proszek
16 4 0,1 27,5 0,004* 475 2,68 460 2,07 0,3516 0,5228 67,2 zwarty proszek
17 4 0,1 27,2 0,004* 435 2,07 430 1,95 0,2126 0,5103 41.7 luźny proszek
18 4 0,1 25,0 0,004* 430 1,95 425 1,10 0,1373 0,5317 25,8 luźny proszek
:
Podczas elektrolizy osadzanie miedzi zachodziło na obu stronach katody, stąd wartości gęstości prądu należy uznać za przybliżone.

71
wać wniosek, że w tych warunkach szybkość katodowego wydzie- wydajności prądowej.
lania miedzi jest niewiele większa od szybkości korozji (reakcja 1). Z danych literaturowych wiadomo, że dla danego stężeniajonów
Równocześnie, uzyskane wyniki wskazują, że znaczne obniżenie miedzi, ze wzrostem katodowej gęstości prądu wzrasta wydajność
2
katodowej gęstości prądu, poniżej wartości 0,02 A/cm , wynikającej prądowa. Sędzimir i Kustowska [2] zaobserwowali, że w miarę
z przebiegu krzywych polaryzacyjnych (rys. \b), nie zapewnia zmniejszania stężenia miedzi w elektrolicie, maksymalne wartości
otrzymania osadu katodowego na całej powierzchni elektrody. Po- wydajności prądowej przesuwają się w kierunku coraz niższych
wyższe rozważania potwierdzają celowość rejestrowania katodo- gęstości prądu. Za każdym razem jednak pomiary te prowadzono
wych krzywych polaryzacyjnych przy użyciu katod tytanowych w warunkach stałego stężeniajonów miedzi(II) w elektrolicie, zmie-
jednostronnie pomiedziowanych, co zapewnia w przybliżeniu stałej niając jedynie gęstość prądu. Powyższa zależność nie musi być
powierzchni reakcji. spełniana, jeśli stężenie jonów miedzi w kolejnych elektrolizach jest
W celu odmiedziowania roztworu po ługowaniu amoniakalnym coraz mniejsze.
przeprowadzono 18 kolejnych elektroliz. Pierwszą elektrolizę pro- Wydaje się, że na znaczny rozrzut doświadczalnie wyznaczo-
wadzono przy natężeniu prądu 0,4 A, co odpowiada gęstości prądu nych katodowych wydajności prądowych składa się kilka przyczyn.
0,016 A/cm . W kolejnych pomiarach zmniejszano natężenie prądu Najważniejszą z nich jest zwiększony udział składowej korozyjnej
wówczas, gdy uzyskiwano osad w postaci zwartego proszku. Kon- stwierdzony dla układu Ti/Cu. Ponadto, udział składowej korozyjnej
tynuacja elektrolizy przy tym samym natężeniu prądu prowadziłaby wzrasta w miarę obniżania się katodowej gęstości prądu. Drugim
bowiem do powstania luźnego proszku, opadającego na dno elektro- 2+
czynnikiem jest fakt, że część jonów Cu redukuje się wyłącznie do
+
lizera (tabl. 2). Cu , a nie do postaci metalicznej.
Podane w tablicy 2 gęstości prądu obliczano jako stosunek na- Istotną rolę w badanym procesie odgrywają warunki hydrodyna-
tężenia prądu płynącego przez układ do czynnej powierzchni elektro- miczne. Sędzimir i Bujańska [3] prowadzili pomiary przy użyciu
dy (powierzchnia pokryta osadem katodowym). wirującej elektrody dyskowej. Odpowiada to jednoznacznie sprecy-
W trakcie poszczególnych elektroliz oznaczano stężenie jonów zowanym warunkom hydrodynamicznym procesu, gdyż grubość
miedzi (początkowe <? i końcowe c ) oraz objętość roztworu przed warstwy dyfuzyjnej na całej powierzchni dysku jest taka sama. W
i po elektrolizie (odpowiednio: V i V*). Kolejne elektrolizy prowa- przypadku katod zawieszonych pionowo grubość warstwy dyfuzyj-
dzono w roztworach o coraz niższym stężeniu jonów Cu(II). Wyj- nej zależy między innymi od szorstkości powierzchni elektrody. Fakt
p
ściowe stężenie tych jonów wynosiło 17,49 g/dnr (wartość c — ten ma decydujące znaczenie dla odtwarzalności wyników doświad-
elektroliza 1), stężenie końcowe było równe 1,10 g/dnr (wartość c czalnych, ponieważ proces katodowy biegnie w obszarze miesza-
—elektroliza 18). Istnieje możliwość dalszego odmiedziowania tego nym lub czysto dyfuzyjnym [2*7].
elektrolitu przez zastosowanie elektrolizera o znacznie mniejszych Nakładające się na proces katodowy reakcje samorzutnego roz-
wymiarach. Objętość końcowa roztworu była zbyt mała, aby można twarzania osadzonej już miedzi biegną w zakresie kontroli dyfuzyjnej.
było katodowo wydzielać miedź na odpowiedniej powierzchni ele- W związku z tym szybkość przepływu elektrolitu ma decydujący
ktrody. wpływ na przebieg procesu. Ze wzrostem szybkości mieszania ma-
Na rysunku 3 przedstawiono zmiany stężenia miedzi w kąpieli leje katodowa wydajność prądowa, gdyż w sposób istotny wzrasta
w zależności od ilości ładunków, które przepłynęły przez układ składowa korozyjna. Dane literaturowe [3] wskazują, że najwyższe
(obliczenia wykonano opierając się na danych zamieszczonych wartości katodowej wydajności prądowej uzyskuje się w przypadku
w tablicy 2). braku cyrkulacji elektrolitu. W celu zmniejszenia polaryzacji stęże-
niowej zazwyczaj elektrolizę prowadzi się z zastosowaniem miesza-
Katodowa wydajność prądowa
nia roztworu. Stosowana w pomiarach szybkość przepływu elektro-
W tablicy 2 podano również masy miedzi wydzielonej katodowo litu, zdaniem autorek niniejszej pracy, jest jednak zbyt wysoka.
w elektrolizerze i w kulometrze oraz katodowe wydajności prądowe
Struktura osadów katodowych
(ri^). Te ostatnie wynoszą od ok. 26 do ok. 89 %. W pobliżu prądu
granicznego katodowej redukcji jonów Cu następuje wzrost szyb- Elektrolizy prowadzono w warunkach zapewniających powsta-
kości procesu katodowego, podczas gdy szybkość reakcji korozyjnej wanie osadów litych lub zwartych proszkowych, dobrze przylegają-
jest praktycznie stała. W tym przypadku obserwuje się wzrost kato- cych do podłoża. Należy nadmienić, że nie ma możliwości odmie-
dowej wydajności prądowej, a uzyskane osady posiadają strukturę dziowania roztworu amoniakalnego, jeśli osad wydziela się w posta-
zwartego proszku, dobrze przylegającego do podłoża. W warunkach ci luźnego proszku. Osad taki opada wówczas na dno elektrolizera
prądu granicznego uzyskuje się osady proszkowe, luźno związane i ulega samorzutnemu roztworzeniu w wyniku reakcji wtórnej po-
z podłożem, łatwo osypujące się na dno elektrolizera. Towarzyszy między miedzią metaliczną a amoniakalnymi kompleksami miedzi.
temu obniżenie wydajności prądowej.
Widoczny jest duży rozrzut wyników: bardzo zbliżonym warto- Pofysk
ściom gęstości prądu odpowiadają znacznie różniące się wartości Lite osady katodowe (tabl. 2) charakteryzowały się najlepszym
połyskiem — ilość odbitego światła dochodziła do 80 %. Osady
"E 20 T
proszkowe były matowe.
l 18:.
Czystość miedzi katodowej
Na podstawie analiz chemicznych stwierdzono, że osady kato-
dowe uzyskane w elektrolizach l-s-16 nie zawierały kobaltu. Osad
katodowy uzyskany w elektrolizie 17 zawierał 0,05 % Co, natomiast
po elektrolizie 18—0,12 % Co. Równocześnie stwierdzono, że stężenie
kobaltu w elektrolicie nie ulega zmianie i wynosi 56 ±2 mg/dnr
(zarówno w roztworze wyjściowym, jak i po zakończeniu serii ele-
ktroliz). Tę pozorną sprzeczność można wyjaśnić na przykładzie
elektrolizy 17. Przed elektrolizą roztwór zawierał 2,2 • 10 g kobal-
tu (w objętości 435 ml; tabl. 2). Osad katodowy uzyskany w tym
500 1000 1500 2000 2500 3000 pomiarze zawierał 7,8 • l O g kobaltu. Jest to wartość o trzy rzędy
wielkości mniejsza od wyjściowej zawartości kobaltu w elektrolicie.
Ładunek, C/cm2 Stąd w analizach roztworu nie stwierdza się zmiany stężeniajonów
Rys. 3. Zależność stężenia miedzi w elektrolicie kobaltu. Podobnie jest w elektrolizie 18.
od ilości ładunków, które przepłynęły przez układ Należy podkreślić, że oba te osady miały postać proszku. Na

72
podstawie uzyskanych wyników trudno wnioskować, czy odpowie- miedzią metaliczną a amoniakalnymi kompleksami Cu(II) ulega roz-
dzialna za współwydzielanie kobaltu z miedzią jest postać osadu tworzeniu.
katodowego, czy też wzrost stosunku stężenia kobaltu do miedzi 6. Powiązanie parametrów elektrolizy (katodowa gęstość prądu,
w elektrolicie w wyniku ciągłego zubożania roztworu w miedź. stężenie jonów miedzi w elektrolicie) z jakością osadów katodo-
wych pozwala na zaprojektowanie procesu odmiedziowania na dro-
Wnioski końcowe dze elektrolizy ciągłej.

Na podstawie przeprowadzonych badań można sformułować


Literatura
następujące wnioski:
1. Proces elektrolizy z amoniakalnych roztworów po ługowaniu
1. Piestrzyński A. (red.): Monografia KGHM Polska Miedź S.A. Lubin
stopu Cu90Co5Fe5 zachodzi w zakresie kinetyki mieszanej przy 1996, CBPM Cuprum Sp. z o.o.
gęstościach prądu poniżej 0,02 A/cm . Przy wyższych gęstościach 2. Sędzimir J., Kustawska B.: Hydrometallurgy 1980, t. 6, nr 1-2,
prądu proces biegnie w obszarze dyfuzyjnym. s. 171-183.
2+
2. Im niższe jest stężenie jonów Cu w elektrolicie, tym niższy jest 3. SędzJmirJ., Bujańska M.: Hydrometallurgy 1978, t. 3, s. 233-248.
prąd graniczny, a tym samym zakres kinetyki mieszanej jest węższy. 4. SędzimirJ., Bujańska M.: Corrosion Science 1980, t. 20, s. 1029.
Stąd w celu uzyskania zwartego osadu w kolejnych elektrolizach, 5. SędzimirJ., Jasińska B.: Archiwum Hutnictwa 1981, t. 26, nr 2. s. 173.
podczas których następuje zubożenie roztworu w jony miedzi, nale- 6. SędzimirJ., Gumowska W., HarańczykI.: Hydrometallurgy 1982, t. 8.,
ży zmniejszyć katodową gęstość prądu. s. 173*183.
3. Katodowe wydajności prądowe nie są wysokie. Wynoszą one od 7. Ramo-; A., Miranda-HernandezM.: J. Electrochem. Soc. 2001, t. 148,
ok. 26 do ok. 89 %. nr 4, s. C315-C321.
4. Przyczynami niskich wydajności prądowych są: 8. BurzyńskaL, Gumowska W., RudnikE.: Rudy Metale 2003, t. 48, nr 4,
— redukcja części jonów Cu + tylko do jonów Cu+, s. 166-169.
— wtórna reakcja korozyjna. 9. ShreirL. L. (red.): Korozja, Warszawa 1966, WNT.
5. Nie ma możliwości odmiedziowania roztworu amoniakalnego,
jeśli osad wydziela się w postaci luźnego proszku. Osad ten wówczas Praca finansowana przez Komitet Badań Naukowych w ra-
opada na dno elektrolizera i w wyniku reakcji wtórnej pomiędzy mach gruntu nr 7 T08B 019 19.

ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH
Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia
i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieże-
laznych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.

Podajemy nasz adres:


Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne, 40-019 Katowice,
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77

73
i

m i
ALUMINIUM PROCESSING

Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. W O J C I E C H L I B U R A , prof. nadz.

JAN RICHERT Rudy Metale R 49 2004 nr 2


WOJCIECH LIBURA UKD669-97:669-42:669.716:669.715'721'782:621.77:669-126
JÓZEF ZASADZIŃSKI

KONTROLOWANIE WARUNKÓW CIEPLNYCH


W PROCESIE WYCISKANIA KSZTAŁTOWNIKÓW ZE STOPÓW AlMgSi
Omówiono uwarunkowania cieplne wyciskania izotermicznego stopów AlMgSi. Zaprezentowano wyniki badań uzyskanych
w próbach przemysłowych wyciskania izotermicznego ksztaltowników ze stopów AlMgSi o składzie od 0,42 do 0,52 % Mg.
Wyciskaniem objęto kształtowniki o grubości ścianek od 1,2+1,5 mm, a proces wyciskania izotermicznego był realizowany
i metodą strefowego nagrzewania wlewka. Na podstawie prób obejmujących wyciskanie izotermiczne ponad 120 wlewków
stwierdzono, że w zależności od składu stopu (zawartości Mg) oraz współczynnika wydłużenia w procesie wyciskania, prędkość
wypływu metalu z otworu matrycy wynosiła od 17+35 m/min, a własności mechaniczne wyciskanych kształtowników wyrażone
przez wytrzymałość na rozciąganie Rm zawarte były w zakresie od 220+260 MPa.

CONTROL OF THERMAL CONDITIONS


IN THE PROCESS OF EXTRUDING PROFILES FROM THE AlMgSi ALLOYS

Ań effect of temperaturę in theprocesses ofisothermal extruding ofthe AlMgSi alloys was investigated. Results ofindustrial
tests with isothermal extrusion of profiles from the AlMgSi alloys containing from 0.42 to 0.52% Mg have been presented.
Walls of the profiles were 1.2+1.5 mm thick, and the process ofisothermal extrusion was conducted by heating subseąuent
zones of a bilłet. Based on the tests with isothermal extrusion of over 120 billets it was found that, depending on an alloy
composition (Mg content) and elongation factor during extrusion, ratę of a metal flow from extrusion die was 17+35 m/min,
and the mechanical properties of extruded profiles, expressed in terms of a tensile strength Rm, were within a rangę of 220+260 MPa.

Wstęp izotermicznego.
Im trudniej odkształcalny jest stop aluminium przeznaczony do
Kształtowniki wyciskane ze stopów AlMgSi stanowią najlicz- wyciskania, tym trudniej jest także opanować warunki cieplne wy-
niejszą grupę kształtowników produkowanych w światowym prze- ciskania izotermicznego stopu. Generalnie stopy AlMgSi należą do
myśle aluminiowym. Tak wysoki stopień rozpowszechnienia kształ- grupy stopów aluminium łatwoodkształcalnych, co w pierwszym
towników wyciskanych ze stopu AlMgSi wiąże się głównie z za- przybliżeniu sugeruje, że opanowanie warunków cieplnych podczas
letami tego materiału, a także stosunkowo prostą technologią ich wyciskania tych stopów nie powinno sprawiać większych kłopotów
wytwarzania. technologicznych.
Podstawowym procesem wytwarzania kształtowników ze sto-
W praktyce sytuacja wygląda nieco, inaczej zwłaszcza obecnie,
pów AlMgSi jest proces wyciskania na gorąco.
kiedy kształtownikom wyciskanym ze stopu AlMgSi stawia się coraz
Analizując zaawansowane technologie wyciskania na gorąco
większe wymagani a odnośnie do własności mechanicznych (w tym
stopów aluminium [1,2] można stwierdzić, że w grupie podstawo-
wych czynników, które istotnie rzutują na jakość wyrobu oraz na ich równomierności na przekroju i długości), a także oczekuje się,
wydajność procesu wyciskania są warunki cieplne towarzyszące aby procesy wyciskania charakteryzowały się dużą wydajnością.
procesowi wyciskania. Celem pracy jest rozpoznanie warunków cieplnych w procesach
Współczesne technologie wyciskania kształtowników ze sto- wyciskania kształtowników ze stopów AlMgSi z możliwością kontro-
pów aluminium oparte są głównie na tzw. procesie wyciskania lowania tych warunków w przemysłowych procesach wyciskania.

Prof. dr hab. ini Jan Richert, dr hab. ini Wojciech Libura, prof. mdz., prof. ;w. dr ]wb. inż.. Józef Zusadiiński — Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.

74
600
Uwarunkowania cieplne wyciskania izotermicznego
stopów aluminium Tw = 460 °C
X = 90
Wyciskanie izotermiczne to taki proces wyciskania, w którym O
temperatura metalu opuszczającego otwór matrycy jest jednakowa V 550
(ustalona) w czasie całego cyklu wyciskania Dotychczas stopy
AlMgSi, jako łatwoodkształcalne, były wyciskane w cyklu, który me
U
0)
Q-
dawał efektu wyciskania izotermicznego Zakładało się, ze dość
duże prędkości wypływu metalu z otworu matrycy możliwe do l
osiągnięcia dla tych stopów nie wymagają stosowania izotermiczne- 500
go wyciskania, a także rozrzut własności mechanicznych na wypro-
o-obliczone
dukowanych kształtownikach nie dyskwalifikował ich zastosowa-
nia Obecnie, kiedy wymagania dotyczące jednorodności struktury • -eksperyment
i własności mechanicznych są bardzo wysokie oraz kiedy różnicuje- 450 j l ,
my skład chemiczny tych stopów (wyższe wartości Mg i Si), wyci- 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9
skanie tych stopów musi być realizowane w cyklu izotermicznym •U w , cm/S
Jednym z podstawowych wariantów wyciskania izotermicznego
jest sposób oparty na strefowym nagrzewaniu wlewków Technika Rys. 2. Zależność temperatury kształtownika opuszczającego
ta ma tę zaletę, ze wyciskanie może być prowadzone na prostej prasie otwór matrycy od prędkości wyciskania w cyklu izotermicznym
współbieżnej przy stałej prędkości wyciskania (ruchu stempla)
Główny problem technologiczny w tej wersji wyciskania izoter- Założono że pozostałe strumienie ciepła są znikomo małe i z
micznego sprowadza się do opanowania bilansu cieplnego wyciska- tego powodu nie uwzględniono ich w rozważaniach bilansu cieplne-
nia, na podstawie którego można określić rozkład temperatury na go wyciskania.
długości nagrzewanego wlewka przeznaczonego do wyciskania W przypadku realizacji wyciskania izotermicznego metodą stre-
Podstawowe informacje na temat bilansu cieplnego wyciskania sto- fowego nagrzewania wlewka strumień ciepła Q] jest strumieniem
pów aluminium zaprezentowano w pracy [3], z których wynika, sumarycznym ujmującym strumienie cząstkowe dotyczące poszcze-
ze istnieje analityczna możliwość określenia temperatury metalu gólnych stref nagrzewanego wlewka.
opuszczającego otwór matrycy w zależności od warunków prowa- Kontrolowanie na stałym poziomie temperatury kształtownika
dzenia procesu wyciskania (zmiany parametrów realizacji procesu opuszczającego otwór matrycy (7*4) odbywa się na drodze bilanso-
wyciskania) wania poszczególnych strumieni ciepła wg relacji
Na rysunku l schematycznie pokazano strumienie ciepła towa-
Q! + Q2 + Q3 = Q4 + Q5 + Q6
rzyszące procesowi wyciskania
I tak a stąd
Qj — oznacza strumień ciepła od nagrzanego wlewka,
Q2 — ciepło wydzielające się na powierzchni styku materiału Q4 = Q, + Q2 + Os - (Os + Q6)
z narzędziem na skutek tarcia pomiędzy mmi,
Również w pracach [4 i 5] zawarto dane omawiające uwarunko-
Q^ — ciepło powstałe na skutek odkształcenia plastycznego
wania procesu wyciskania izotermicznego stopów aluminium na
wlewka w głównej strefie odkształcenia,
przykładzie stopu 6063 [4] i stopu 6061 [5].
Q4 — ciepło zgromadzone w kształtowniku wypływającym
W pracy [4] Autorzy wykorzystując opracowany model określa-
z otworu matrycy,
ją metodami numerycznymi pole temperatury wewnątrz wlewka
Qs — ciepło oddane do pojemnika,
wyciskanego dla założonych warunków strefowego nagrzewania
Q6 — ciepło oddane do matrycy
wsadu oraz stosowanych parametrów wyciskania. Uzyskane wyniki
pozwalają na określenie temperatury metalu opuszczającego otwór
matrycy dla różnych współczynników wydłużenia X, a także różnych
prędkości wyciskania (prędkości stempla). Finalnym efektem tej
pracy jest porównanie temperatury kształtownika ze stopu 6063
opuszczającego otwór matrycy wyliczonej analitycznie z modelu
z temperaturą kształtownika pomierzoną w eksperymencie, w któ-
rym wyciskanie prowadzono przy różnych prędkościach wyciskania
(rys. 2).

Przemysłowe próby wyciskania izotermicznego


stopów AlMgSi

Głównym celem prób przemysłowych wyciskania kształtowni-


ków ze stopów AlMgSi było uzyskanie informacji na temat prakty-
cznych możliwości realizacji procesu wyciskania izotermicznego
wg wariantu kontrolowania cieplnego nagrzewania wsadu dla róż-
nych stopów z grupy AlMgSi.
Badaniami objęto stopy AlMgSi, w których udział Mg i Si za-
warty był w przedziale od 0,42 do 0,52 %.
Zebrany materiał doświadczalny stanowił podstawę do optyma-
lizacji procesu wyciskania izotermicznego kształtowników z tych
stopów, wskazując na możliwe do osiągnięcia prędkości wypływu
metalu z otworu matrycy oraz oczekiwane własności mechaniczne
wyciskanych kształtowników.
Rys. 1. Strumienie ciepła oraz rozkład temperatury Program badań przemysłowych obejmował wyciskanie izoter-
we wlewku podczas wyciskania miczne kształtowników o średniej grubości ścianek w zakresie od

75
1,2*1,5 mm z temperaturą nagrzewania czoła wlewka z zakresu 280
450*480 °C. Parametrem zmiennym był także współczynnik wydłu- X«90
żenia w procesie wyciskania X, którego wartość zawarta była w za-
kresie od 40*100.
Badanie wyciskania izotermicznego przeprowadzono na ponad 260
os
120 wlewkach o średnicy 185 mm i długości 700*800 mm. CL Rr
Zróżnicowanie temperatury na długości wlewka gwarantujące
wyciskanie izotermiczne średnio wynosiło 50 °C.
Zainstalowany na prasie program sterowania parametrami pro- 240
cesu wyciskania zapewnił prowadzenie procesu w cyklu izotermicz- R0,2śr
nym.
Na rysunku 3 przedstawiono wpływ zawartości Mg w stopie
AlMgSi na prędkość wypływu metalu z otworu matrycy dla współ- 220 O
czynnika wydłużenia w procesie wyciskania K ~ 90 przy równoczes- ^ o
nym założeniu, że ilość Si w stopie jest porównywalna z ilością Mg
czyli innymi słowy stosunek Mg do Si wynosi ok. 1.
Kolejny rysunek 4 informuje, jak zmienia się prędkość wypływu 200 _L _L
metalu z otworu matrycy wraz ze wzrostem współczynnika wydłu- 0,4 0,45 0,5 0,55
żenia w procesie wyciskania izotermicznego. Podana na rysunku 4 Zawartość Mg , %
relacja dotyczy stopu AlMgSi, w którym ilość Mg i Si wynosiła
odpowiednio 0,45 i 0,46 %. Rys. 5. Zależność Rm i RQ 2 od zawartości Mg w stopie
W celu sprawdzenia poprawności przebiegu procesu izotermicz- podczas wyciskania w cyklu izotermicznym

50 280
X«90 Mg _ 0,45
40 Si ~ 0,46
260
c CD
CL
E 30
E
24
20 of °

10 220

0,4 0,45 0,5 0,55


Zawartość Mg, % 200
40 50 60 70 80 90
Rys. 3. Zależność prędkości wypływu metalu Współczynnik wydłużenia w procesie
z otworu matrycy od zawartości Mg wyciskania X
w stopie podczas wyciskania w cyklu izotermicznym
Rys. 6. Zależność Rm i /?02 od współczynnika wydłużenia
w procesie wyciskania w cyklu izotermicznym
50
Mg _ 0,45 nego wyciskania badanych stopów mierzono temperaturę metalu
Si " 0,46 opuszczającego otwór matrycy.
40-
Dokonane pomiary potwierdziły stałość temperatury metalu
opuszczającego otwór matrycy, która dla poszczególnych cykli mie-
30 ściła się w zakresie 530*540 °C.
W poszczególnych cyklach wyciskania zróżnicowanie-tempera-
tury izotermicznego wyciskania wahało się w zakresie ±1*2,5 °C.
20 Wyciśnięte izotermicznie kształtowniki ze stopów AlMgSi oraz
przesycone na wybiegu prasy i starzone sztucznie poddano bada-
niom własności mechanicznych określając granicę plastyczności
10
RQ 2 oraz wytrzymałości na rozciąganie Rm. Na rysunku 5 przedsta-
wiono zależność granicy plastyczności R0 2 oraz wytrzymałość na
rozciąganie Rm kształtowników wyciskanych izotermicznie w zależ-
40 50 60 70 80 90 ności od ilości Mg w stopie.
Współczynnik wydłużenia w procesie Jak już wcześniej informowano, badane stopy AlMgSi chara-
wyciskania X kteryzowały się tym, że występująca w nich ilość Si była porówny-
walna z zawartością Mg, co sprawiało że stosunek Mg do Si był
Rys. 4. Zależność prędkości wypływu metalu bliski 1. Interesujący jest wpływ wielkości współczynnika wydłuże-
z otworu matrycy od współczynnika wydłużenia nia w procesie wyciskania X, na własności mechaniczne kształtowni-
w procesie wyciskania w cyklu izotermicznym ków wyciskanych izotermicznie dla przypadku stopu, w którym

76
ilość Mg i Si wynosiła odpowiednio 0,45 i 0,46 %. Dane takie za- stopu o zawartości 0,45 % Mg i 0,46 % Si zmiana współczynnika
prezentowano na rysunku 6. wydłużenia podczas wyciskania k w zakresie 48-75 prowadzi do
Podane na rysunkach 5 oraz 6 własności mechaniczne kształtow- zróżnicowania maksymalnej prędkości wypływu metalu z otworu
ników R0 2 i Rm są wartościami średnimi i zostały określone na matrycy w zakresie od ok. 17 do 27 m/min.
podstawie pomiaru tych własności na początku, środku i końcu Bardzo ważnym rezultatem przeprowadzonych badań jest stwier-
kształtownika. dzenie, że poprzez skład chemiczny stopów AlMgSi oraz wielkość
Bliższa analiza własności mechanicznych kształtowników wy- stosowanego współczynnika wydłużenia podczas wyciskania można
ciskanych izotermicznie na gorąco prowadzi do wniosku, że zróżni- regulować własności mechaniczne wyciskanych kształtowników.
cowanie granicy plastyczności /?02 oraz wytrzymałości na rozciąga- W ramach przeprowadzonych badań przemysłowych uzyskano
nie Rm na długości kształtownika jest niewielkie, rzędu ±2-5-5 MPa informacje, że dla stopów AlMgSi o składzie od 0,42 do 0,52 % Mg
z tendencją do wzrostu tych własności od początku do końca wyci- i Si można podczas wyciskania izotermicznego uzyskać stabilne
skanego kształtownika. własności mechaniczne na długości kształtowników zawarte w za-
kresie od ok. 220 do 260 MPa w przypadku wytrzymałości na
Podsumowanie rozciąganie Rm oraz ok. 210 do 240 MPa w przypadku granicy
plastyczności R0 2.
Przeprowadzone badania przemysłowe wyciskania izotermicz- Zaprezentowane wyniki mogą być wykorzystane do optymali-
nego kształtowników ze stopów AlMgSi potwierdziły, że stosowa- zacji procesów wyciskania izotermicznego stopów AlMgSi.
nie metody izotermicznego wyciskania opartej o strefowe nagrzewa-
nie wlewków jest godnym polecenia sposobem wytwarzania kształ-
Literatura
towników z tych stopów.
Zróżnicowanie składu chemicznego stopów AlMgSi, w których 1. Zosadzjński J., Libura W., Richert J.: Zaawansowane techniki wyci-
zmieniono zawartość Mg i Si w zakresie od 0,42 do 0,52 % prowa- skania na gorąco stopów aluminium. Część I. Rudy Metale r. 47,2002, nr 12,
dziło do zmiany podatności do wyciskania tych stopów, co objawiało s. 523-626.
się różną prędkością wypływu metalu z otworu matrycy. 2. Zusadziński J., Libura W., Richert J.: Zaawansowane techniki wyci-
W badanym zakresie zmiany składu stopu zanotowano różnicę skania na gorąco stopów aluminium. Część II. Rudy Metale r. 48, 2003, nr l,
prędkości wypływu metalu z otworu matrycy, która wyniosła ok. s. 36-40.
l O m/min. I tak, dla stopów o małej zawartości Mg (0,42 %) prędkość 3. Pacanowski J., Zasadziński J.: Wyznaczanie zmian temperatury pra-
wypływu metalu z otworu matrycy wyniosła około 35 m/min, pod- sówki w procesie wyciskania rur z Al i jego stopów. Rudy Metale r. 29, 1984,
nr 10, s. 431-435.
czas gdy stopy, w których składzie było 0,52 % Mg można było
4. Saha P. K.: Influence of Plastic Strain and Strain Ratę on Temperaturę
wyciskać z prędkością wypływu nie przekraczającą około 25 m/min.
Rise in Aluminium Extrusion. Proc. 6th International Aluminum Extrusion
Przytoczone dane dotyczą wyciskania kształtowników o średniej Technology Seminar. Chicago maj 1996, t. l, s. 355-360.
grubości ścianki około 1,2-5-1,5 mm przy wartości współczynnika 5. Kazanowski P., Libura W., Misiolek W., Senderski J.: Modelowanie
wydłużenia podczas wyciskania na poziomie ok. 90. numeryczne procesu wyciskania izotermicznego. Rudy Metale r. 48, 2003,
Wyciskanie stopów AlMgSi przy niższych współczynnikach nr 4, s. 176-179.
wydłużenia "k (k poniżej 90) prowadzi do obniżenia maksymalnej
prędkości wypływu metalu z otworu matrycy nawet wówczas, kiedy
zawartość Mg w stopie jest mniejsza od 0,5 %. Praca finansowania z badań statutowych umowa nr
Dane te potwierdza zależność (rys. 4), z której wynika że dla 11.11.180.37

77
POWDER METALLURGY
Redaktor odpowiedzialny: prof. z w . d r inż. S T A N I S Ł A W S T O L A R Z

STEFAN SZCZEPANIK Rudy Metale R 49 2004 nr 2


UKD 621.762.5:621.77:669:018.9:669-138:669.11
BARTOSZ WIŚNIEWSKI

WPŁYW DOGNIATANIA NA ZIMNO NA WŁASNOŚCI SPIEKU ŻELAZA

Przedstawiono wyniki dogniatania powierzchniowego elementów kształtowych z materiałów spiekanych na osnowie


proszku żelaza. Dogniatanie przeprowadzono na wybranych powierzchniach przy użyciu kowadeł płaskich oraz w matrycy
zamkniętej, której stempel górny posiadał wykrój umożliwiający formowanie zębów. Materiał po dogniataniu poddano
badaniom obejmującym określenie zmiany gęstości w zależności od zastosowanego kształtu wsadu, analizie rozkładu twardości
oraz własności wytrzymałościowych określonych w próbie jednoosiowego rozciągania i trójpunktowego zginania. Modelowa-
nie fizyczne odkształcania spiekanej stali uzupełniono symulacją komputerową, wykorzystującą metodę elementów skończo-
nych, opisującą w sposób ilościowy zmiany w odkształcanym materiale.

AŃ EFFECT OF COLD BURNISHING ON THE PROPERTIES OF AŃ IRON SINTER

Results oftests with surface burnishing ofthe profilesfrom iron powder based sintered materials have been presented. The
burnishing was conducted on selected surface s usingflat dies and a closed die, whose upperpunch had an impression enabling
toothforming. After burnishing, the tnaterial was examined in order to determine the change ofdensity in dependence on shape
of an input material and to determine hardness distribution, and its strength was examined by an uniaxial tensile test and
a three-point transverse bend test. Physical modelling of a sintered steel defonnation was complemented by a computer
simulation using thefinite elements method to quantitatively describe the changes taking place in a material under deformation.

Wprowadzenie cznych w wyniku zgniotu. W procesie tym stosuje się znacznie


większe odkształcenia aniżeli podczas kalibrowania. W praktyce
stosuje się tzw. dogniatanie powierzchniowe oraz objętościowe.
W procesie wytwarzania wyrobów spiekanych, jako zabieg wy- Powierzchni poddanych temu zabiegowi nie poddaje się obróbce
kańczający stosuje się kalibrowanie, które ma na celu nadanie
skrawaniem, a wyrobów obróbce cieplnej, aby nie spowodować
końcowych wymiarów i uzyskanie dużych dokładności wymiaro-
usunięcia skutków zgniotu. Realizacja tego zabiegu na odkuwkach
wych oraz odpowiedniej gładkości powierzchni wytwarzanych ele-
jest w praktyce ograniczona ze względu na to, że są one kute
mentów konstrukcyjnych [1]. Dla uzyskania dużego zagęszczenia
materiału stosuje się kucie na gorąco spieków [2^-5]. W wyniku tego w większości przypadków w matrycach otwartych, a przez to wystę-
procesu otrzymuje się z porowatych spieków wyroby o dużej gęsto- pują trudności w utrzymaniu odpowiedniej tolerancji ich masy.
ści w całej ich objętości. Wyroby spiekane, mają znacznie mniejsze wahania rnasy, a jej róż-
Innym zabiegiem stosowanym do uszlachetniania elementów nice nie przekraczają±0,2 % wartości nominalnej. Mając na uwadze
konstrukcyjnych jest dogniatanie [2], które znalazło zastosowanie dobrą plastyczność wyprasek po spiekaniu można w wyniku dognia-
do zwiększenia dokładności wymiarowych odkuwek otrzymanych tania takiego materiału spowodować jego lokalne lub objętościowe
z półwyrobów walcowanych oraz poprawy ich własności mechani- dogęszczania oraz umocnienie.

Prof. dr hab. inż. Stefan Szczepanik, mgr inż. Bartosz Wiśniewski — Akademia Gómiczo-Hutnicza, Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej Kraków.

78
W artykule podjęto analizę dogniatania spiekanej stali konstruk- obniżenie porowatości materiału jest małe, ok. l %. Zmniejszanie
cyjnej w aspekcie zmian jej własności oraz próbę zastosowania tego się porowatości materiału o 4,5 % występuje przy zastosowaniu do
zabiegu do poprawy powierzchni zębów dla elementach konstru- jego dogęszczenia nacisków jednostkowych powyżej 350 MPa.
kcyjnych. Natomiast zastosowanie nacisków jednostkowych powyżej 500 MPa
nie powoduje dalszego obniżenia porowatości. Ostatecznie w wyni-
Badania własne ku odkształcania próbki z naciskiem jednostkowym 520 MPa poro-
watość zmniejszyła się z 18,7 % wstanie wyjściowym do 12,9 % po
Cel i zakres badań dogniataniu.
Własności mechaniczne. Badania własności mechanicznych mate-
Celem dogęszczania spieków jest uzyskanie dużych dokładności
riałów otrzymanych w wyniku dogniatania obejmowały wyznacze-
wymiarowych wyrobów oraz poprawa własności mechanicznych
nie wytrzymałości na rozciąganie, wytrzymałości na zginanie w pró-
w wyniku umocnienia. Powierzchniowe odkształcenie może popra-
bie trój punktowego zginania oraz badanie twardości na powierzchni
wić również własności użytkowe wyrobów, np. odporność na ście-
próbki. W tablicy l zestawiono wyniki tych badań. Na rysunkach
ranie.
2+4 przedstawiono graficznie zależności zmiany twardości na po-
Prezentowane wyniki dotyczą badań dogęszczania spieków
wierzchni oraz wytrzymałości na zginanie i rozciąganie od nacisku
w oparciu o fizyczne modelowanie procesu dogniatania spiekanej
jednostkowego dogniatania spiekanych próbek.
stali otrzymanej na osnowie proszku żelaza z dodatkiem 0,25 %
Wraz ze zmniejszaniem się porowatości w wyniku dogęszczania
C ^ 0,3 % Mo i 0,9 % Ni. Skład chemiczny tej stali odpowiada
próbek następuje wzrost własności wytrzymałościowych spiekanej
składowi chemicznemu konstrukcyjnej stali niskostopowej do
stali. Wskutek umocnienia się materiału i zmniejszenia porowatości
ulepszania cieplnego, stosowanej do wytwarzania elementów kon-
w wyniku odkształcenia wzrasta twardość spieku. W materiale od-
strukcyjnych. W oparciu o badania procesu dogniatania analizowa-
kształcanym małymi naciskami jednostkowymi wzrost twardości
no zagadnienia związane ze zmianami:
jest niewielki, następnie silnie rośnie w zakresie nacisków jednostko-
— porowatości i twardości oraz wytrzymałości na zginanie i roz-
wych 250-5-500 MPa, po przekroczeniu których twardość ustala się
ciąganie po dogniataniu spieków żelaza,
— własności w kotlinie odkształcenia dogniatanego elementu o kształ- Tablica ł
cie zębów prostych.
Własności spiekanej stali po dogniataniu
Opis przebiegu badań
Modelowanie fizyczne dogniatania realizowano przez odkształ- Nacisk Wytrzymałość Wytrzymałość Twardość
cenie spiekanych próbek w kowadłach płaskich. Stosowano próbki jednostkowy na na na
w kształcie walca o średnicy 45,5 mm i wysokości 10 mm z różnymi dogniatania rozciąganie zginanie powierzchni
naciskami jednostkowymi: 180, 240, 360, 460 i 520 MPa. Proces MPa MPa MPa HB
dogniatania przeprowadzono także matrycy zamkniętej, której stem-
pel górny posiadał wykrój umożliwiający formowanie zębów o wy- 0 151 355 61
sokości 8 mm. W matrycy tej dogniatano kształtowniki ze wstępnie 180 157 406 66
uformowanymi zębami o wysokościach 7, 8 i 9 mm. Opierając się 240 193 370 69
na próbach spęczania opracowano krzywe płynięcia dla spiekanej 360 207 443 86
stali, które wykorzystano w symulacji procesu odkształcania metodą 460 236 522 97
elementów skończonych. Spęczano walce przy jednakowej prędkości 520 234 600 100
odkształcenia wynoszącej 0,1 s"1 w temperaturze 20 i 500 °C.

Wyniki badań
& 100
Dogniatanie powierzchniowe spiekanej stali. Dogniatanie po-
-o" 90 4
wierzchniowe przeprowadzono na próbkach o porowatości począt- -B ^
kowej od 18,5 do 21 %. Zmiany porowatości w zależności od zasto- % 80
sowanych nacisków jednostkowych dogniatania przedstawiono na \
g 70
|
|

rysunku l. Podczas dogniatania gęstość materiału ulega zwiększeniu


wraz ze zwiększeniem nacisku jednostkowego do 400 MPa. Dalsze
H
m •i '"H •••;
;

jego zwiększanie nie powodowało dużego zmniejszenia porowato- 180 240 360 460 520
ści. Po odkształceniu z naciskiem jednostkowym poniżej 250 MPa Nacisk jednostkowy dogniatania, MPa

Rys. 2. Zmiana twardości spiekanej stali w zależności


od nacisku jednostkowego dogniatania

5
QJ -s
o^ "
. . 03 03
Ą
§ o - ~l oon -
N •«
tf> S. o 'O ^ ^ZU


O - zu9nn .
, ';|1
J
'oT ro u H
15 .|

ii m ^
E
0?
E °
2
~ c 03 180 -
C? B

i*!
N ° ^ 03^
TT 1 fif)

n -
>
>
8
C 140 - S

^
180 240 360 460 520 180 240 360 460 520
Nacisk jednostkowy dogniatania, MPa
Nacisk jednostkowy dogniatania, MPa

Rys. 1. Zmniejszenie porowatości spiekanej stali w zależności Rys. 3. Zmiana wytrzymałości na rozciąganie spiekanej stali
od nacisku jednostkowego dogniatania w zależności od nacisku jednostkowego dogniatania

79
6^0 9 mm, dogęszczenie realizowane było przede wszystkim w miejscu
CD
c styku narzędzia z próbką, w głowie zęba, a w dalszej kolejności, po
-o af? 600
--- - wypełnieniu wykroju matrycy, wystąpiło na pobocznicy zęba (rys.
5
'S 550 ,
: . ,... 5b). Podczas odkształcania kształtownika z zębem o wysokości
"ro <"" 500
8 mm próbka od początku procesu ściśle wypełniała wykrój, a do-
"": •:,

|j
>, w 450 - gęszczenie materiału następowało na całym jego przekroju, tj. za-
N c
•fc ra 400- | równo w głowie, jak i we wrębie zęba (rys. 5c).
-C N
mm : W kształtownikach z wstępnie uformowanymi zębami widoczne są
.

§ 350 -
180 240 360 460 520 po dogniataniu wyraźne strefy na powierzchniach bocznych próbek,
w których nastąpiło odkształcenie materiału. W zależności od reali-
Nacisk jednostkowy dogniatania, MPa zacji dogniatania uzyskano efekt umocnienia w różnych częściach
spieku. W przypadku dogniatania spieku z ukształtowanym zębem
Rys. 4. Zmiana wytrzymałości na zginanie spiekanej stali o wysokości 7 mm występuje odkształcenie materiału we wrębie
w zależności od nacisku jednostkowego dogniatania zęba (rys. 5a). Dla próbki z zębami o początkowej wysokości 9 mm,
odkształcenie następowało w górnej jego części, tj. w strefach styku
na poziomie 100 HB (rys. 2). Własności wytrzymałościowe spieka- stempla z materiałem (rys. 5b). W wyprasce z zębami o wysokości
nej stali zwiększają się wraz ze zwiększeniem odkształcenia. Wy- 8 mm nie stwierdzono po dogniataniu wyraźnych miejsc, w których
trzymałość na rozciąganie zwiększa się ze 157 MPa do ok. 235 MPa zlokalizowane jest odkształcenie (rys. 5c). Konsekwencją lokalizacji
(tabl. l, rys. 3). odkształcenia jest zmiana twardości na przekroju próbek, co przed-
Dla próbek dogniatanych z największymi naciskami jednostko- stawiono na rysunku 6 w dwóch miejscach pomiarowych, tj. na
wymi wynoszącymi 460 i 520 MPa nie wystąpiła znacząca różnica przekroju zęba i w jego wrębie. Pomiar twardości przeprowadzono
wytrzymałości na rozciąganie. Analogicznie do zwiększenia wytrzy- sposobem Yickersa przy obciążeniu 50 N, zachowując odległość
małości na rozciąganie wzrasta wytrzymałość na zginanie materiału. pomiędzy punktami pomiarowymi l mm. Twardość nieodkształco-
Po dogniataniu kształtowników największymi naciskami jednostko- nego materiału wyjściowego wynosi 60 HV5.
wymi wytrzymałość na zginanie osiąga wartość 600 MPa, prawie W dogniatanym elemencie z zębem o wysokości 7 mm twardość
dwukrotnie wyższą od początkowej (tabl. l, rys. 4). materiału wynosiła w głowie zęba na całej długości pomiarowej od
Dogniatanie kształtowników ze spiekanej stali w matrycy za- 63 do 68 HV5 (rys. 6a). Są to wartości równe lub niewiele wyższe
mkniętej. Dogniatanie objętościowe spiekanej stali, prowadzone od twardości materiału wyjściowego. We wrębie zęba twardość
w matrycy zamkniętej, ma na celu lokalne dogęszczenie materiału wynosi od 84 do 89 HV5. W przypadku próbki z zębem 8 mm,
oraz uzyskanie określonych dokładności wymiarowych wyrobów. w obrębie jego głowy twardość wynosi 85 HV5 i w miarę oddalania
Matryca posiadała kształtowy stempel górny umożliwiający formo- się od powierzchni zmniejszyła się do wartości 75 HV5. Poniżej
wanie zębów o wysokości 8 mm. Do analizy odkształcania przygo- wrębu zęba twardość wynosiła od 82 do 84 HV5 (rys. 6c). Kształ-
towano kształtowniki z zębami. Ich kształt umożliwia analizę zja- townik z zębem o wysokości 9 mm miał najwyższą twardość, która
wisk we wrębie i w głowie zęba. Wykonano kształtki z zębami w obrębie głowy zęba wynosiła od 99-^103 HV5 i obniżyła się do
o wysokości 7, 8 lub 9 mm. 85 HV5 wraz z wzrostem odległości od powierzchni głowy zęba. Poniżej
Podczas dogniatania kształtownika z zębem o wysokości 7 mm
stempel stykał się początkowo z materiałem we wrębie zęba. Po
wypełnieniu wykroju przez materiał dalsze jego odkształcanie po- x iB3,o X 85,2
X&4,9 x 102,0 XS5fl
wodowało lokalizację odkształcenia w obrębie wrębu zęba (rys. 5a). X5*5 X 102,0
KÓ4.2 x97£
W przypadku odkształcania kształtownika z zębem o wysokości X616 X 00,0
xS7f
X 7S3
XÓ7.7 XS9,7
x«B y.S6,7 l X78,6 l
XS34, X94£
X680 X78^1 j
XS83 l X95,0
x«3 X91P X7S3 j
XÓ5,2 X 862 XSO,ó ]
XSO,1 l
XS5B
H XSO,1
XSO,2
X 79.6
j
'
l
<S4,1
<8M l

Rys. 6. Rozkład twardości HV5 na przekroju kształtownika


w głowie i we wrębie zęba po dogniataniu w matrycy
zamkniętej kształtowników z zębami
a — 7 mm, b — 9 mm, c — 8 mm

550

0,00 0,04 0,08 0,12 0,16 0,20 0,24 0,28


Odkształcenie względne
Rys. 5. Przekrój kształtowników z widocznymi strefami
lokalizacji odkształcenia oraz schemat złożenia stempla Rys. 7. Zależność naprężenia płynięcia materiału
i kształtownika z zębem o wysokości od wielkości odkształcenia i temperatury odkształcenia
a — 7 mm, b — 9 mm, c — 8 mm przy prędkości odkształcenia O, l s"1

80
0,5 mm/s. Przykładowe wyniki symulacji dogniatania kształtownika
z zębem o wysokości 7 i 9 mm przedstawiono na rysunku 8.
z, mm Wyniki symulacji MES procesu kucia dla modelu mechaniczne-
1 5.00 - go pozwalają na analizę stanów odkształcenia i naprężenia w od-
0.48 kształcanym materiale. Na rysunku 8a przedstawiono rozkład inten-
sywności odkształcenia w odkuwce, który otrzymano w końcowym
10.00 -
etapie procesu symulacji dogniatania zęba o wysokości 7 mm.
Największe wartości intensywności odkształcenia podczas kształ-
towania zęba występują we wrębie zęba oraz na jego pobocznicy.
Przebieg rozkładu intensywności naprężeń w kształtce podczas sy-
5.00 - mulacji przedstawiony jest na rysunkach 86 i d. We wrębie wystę-
pują największe naprężenia w odkształcanym materiale. Podczas
dogniatania zęba o wysokości 9 mm odkształcenie umiejscowione
0.00 jest w początkowej fazie procesu w głowie zęba, a następnie lokali-
0,00 r, mm 10,00 zuje się także w jego wrębie (rys. 8c).

Podsumowanie i wnioski końcowe

Przeprowadzone badania modelowania fizycznego procesu do-


gniatania elementów z zębami wykonanych ze spiekanej stali wyka-
zały, że dogniatanie prowadzi do zmniejszenia porowatości zależnie
od zastosowanego nacisku jednostkowego, np. przy nacisku jedno-
stkowym 520 MPa uzyskano zmniejszenie porowatości o 5,7 %.
Zwiększenie zagęszczenia spieku w wyniku odkształcania powodu-
je znaczące zwiększenie jego wytrzymałości na rozciąganie i na
zginanie oraz jego twardość. Najlepsze własności wytrzymałościo-
5.00 we spiekanej stali osiągnięto przy dogniataniu z naciskiem jedno-
stkowym 460 MPa. Dalsze zwiększenie nacisku jednostkowego nie
powoduje znacznego przyrostu tych własności.
0.00 0.00 Kształt narzędzia i sposób jego oddziaływania ma wpływ na
0.00 r, mm 10,00 0.00 10.00 proces dogęszczenia kształtowników ze spiekanej stali. Odkształce-
nie i umocnienie materiału występuje w przypowierzchniowych
Rys. 8. Rozkład intensywności odkształcenia a, c i intensywności strefach zębów. Analiza z zastosowaniem programu CAPS — Finel
naprężenia b, d w dogniatanym kształtowniku: a, b z zębem pokazała występowanie korzystnego stanu naprężenia i odkształce-
o wysokości 7 mm; c, d z zębem o wysokości 9 mm. nia w kotlinie odkształcenia, sprzyjającego dogęszczeniu tworzywa.
Etap końcowy obliczeń Potwierdzają to jakościowo uzyskane wyniki modelowania fizycz-
nego. Najkorzystniejszym wariantem dogęszczenia, ze względu na
wrębu zęba, mimo braku bezpośredniego oddziaływania narzędzia, wytrzymałość zębów, jest dogniatanie wrębu zęba, a ze względu na
wzrosła ona do wartości w przedziale od 78 do 80 HV5 (rys. 6b). własności eksploatacyjne również jego powierzchni roboczych.
Symulacja płynięcia materiału podczas dogęszczania. Do
symulacji odkształcania wyznaczono w próbie spęczania krzywe Literatura
płynięcia spiekanej stali w próbie spęczania w temperaturze 20 oraz
500 °C. Próbki walcowe o średnicy 15 mm i wysokości 15 mm 1. Rutkowski W.: Projektowanie właściwości wyrobów spiekanych z pro-
spęczane były z prędkością odkształcenia 0,1 s~ . W wyniku prze- szków i włókien. PWN, Warszawa 1977.
prowadzonych badań uzyskano zależności siły nacisku w funkcji 2. SzczepanikS.: Kucie spiekanych stali. Hutnik 1990, nr 7, s. 151*156.
odkształcenia bezwzględnego, które przeliczono na zależność naprę- 3. Szczepanik S., Szyndler R.: Własności kutej stali z krajowego rozpy-
żenie-odkształcenie (rys. 7). lanego żelaza. Mater. Konf. VII Konferencja Metalurgii Proszków w Polsce,
Kraków 5*7 października 1988, t. l, s. 233*240.
Ilościowe informacje o zmianach w dogniatanej stali spiekanej
4. Randall G. M.: Powder Metallurgy of Iron and Steel. John Wiley &
uzyskano w wyniku przeprowadzonych symulacji procesu kucia za Sons, New York 1998.
pomocą MES dla warunków mechanicznych z zastosowaniem pro- 5. James B. W.. Mc.DermottM. J.. Powell R. A.: Metals Handbook, 9*
gramu komputerowego CAPS —Finel. Symulacje przeprowadzono Edition, Volume 14. Forming and Forging, ed. Semiatin S. L. i in. ASM
z wykorzystaniem krzywych przedstawionych na rysunku 7 dla na- International, Ohio 1988, s. 188*211.
stępujących warunków: temperatura narzędzia 20 °C, temperatura 6. Wasiunyk P.: Kucie matrycowe. Wydawnictwa Naukowo-Technicz-
materiału 20 °C, współczynnik tarcia — 0,3, prędkość narzędzia — ne, Warszawa 1975.

81
ii &--""3 -;vv.- p-^ R , l t,.^g' :; yf
IIP; t:--'-- :.«;--_;,:: l? łJ '••- :.%;•-. IŁ
:™;:;P*

^ g J| JH
;
f. •'-"'"-' ' : .,:^-" -'::'"^.i"' ;' •'•--'--' M "'--^ - 't'''- '--*' ' ";' " ";- "-•'""•
: '-'-' '-""' "'
'$.-• •. - ';."i -. ".—. ,.'"' ":;1 ._ ' - —- M&: -"/ i?:j"
;
.."'' /i:;1 " = %'• - ,--- '•• : i:.1;.:;.;
""-
1 : 1
•* 3$ - - "'l "-"''"-' "•:,:.;::•" " " ' " 'jli ' ^'. - "" f- -- *' \." V ... ""' ' ' • : = Jj: :.

BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS

Redaktor odpowiedzialny: dr MIECZYSŁAW WOCH

Rudy Metale R 49 2004 nr 2


UKD 061.6(082):669.2/.8(100)

PRACE BADAWCZO-ROZWOJOWE IMN W DZIEDZINIE HUTNICTWA


ZAKOŃCZONE W 2003 ROKU

BEDNAREK P.: OPRACOWANIE KONCEPCJI PRODUKCJI BIELI Wyniki tych badań mogą być wykorzystane przy sposobie utylizacji
CYNKOWEJ W INSTALACJACH IMN O/LEGNICA odpadów. Przedstawiono schemat ideowy technologii przerobu zło-
GLIWICE 6037/2003 s. 43 SYGN. 15848/N/01, póz. 73745 mu zespolonego.
Przedstawiono koncepcję modernizacji ciągu technologicznego
pieca obrotowego KPO l. Określono warunki przepływowe i podsta- GIZICKI S.: OPRACOWANIE SYSTEMU STEROWANIA PROCESEM
wowe parametry pracy zmodernizowanej układu przeznaczonego do TECHNOLOGICZNYM W PIECU ANODOWYM Z UWZGLĘDNIE-
wytwarzania ZnO. Przeprowadzono próbę wytwarzania bieli cynko- NIEM TLENU DO PALNIKÓW
wej z cynku odzyskanego z materiałów odpadowych, jakim są po- GLIWICE 6033/2003 s. 90 SYGN. 15867/N/01, póz. 74593
pioły pochodzące z ocynkowni. Określono jakość uzyskanego cyn- Wykonano w HM LEGNICA dwa etapy prób przemysłowych
ku i bieli cynkowej. rafinacji ogniowej miedzi w stacjonarnym piecu anodowym z zasto-
sowaniem dmuchu powietrznego i następnie dmuchu wzbogacone-
CZERNECKI J.: WIELKOLABORATORYJNE BADANIA ODMIE- go w tlen do doświadczalnego palnika. Tlen podawano głównie
DZIOWANIA ŻUŻLA ZAWIESINOWEGO W PIECU ELEKTRYCZ- w fazie napełniania pieca w ilości od 150 do 300 Nnr/h i w fazie
NYM Z DODATKIEM ŻUŻLA POOŁOWIOWEGO odlewu 50 do 170 Nm" /h uzyskując wzbogacenie dmuchu w zakre-
GLIWICE 6088/2003 s. 50 SYGN. 15886/N/01, póz. 74756 sie 26+42 % obj. Udział stałej miedzi zawrotowej w całym wsadzie
Przeprowadzono badania odmiedziowania mieszaniny żużla za- zmieniany był w zakresie 7 do 45 %. W okresie stosowania tlenu
wiesinowego i konwektorowego bez i z dodatkiem żużla poołowio- w piecu stacjonarnym uzyskano zmniejszenie zużycia gazu ziemne-
wego (2 i 4 % masy ciekłych żużli). Testom poddano zarówno go przez palniki pieca (bez grzania układu odlewniczego) z poziomu
proces jednoetapowego odmiedziowania żużli do ok. 0,5 % Cu, jak średnio 79,6 do 61,2 Nnr/Mg, tj. o ok. 18 Nnr/Mg. Czas wytopu
i proces częściowej redukcji do zawartości 3+6 % mas. Cu. Stwier- nie uległ istotnej zmianie. Pomiary temperatury wymurówki wyka-
dzono, że dodatek żużla poołowiowego nie wpływa na podstawowe zały, że stosowanie tlenu do 300 Nm3/h nie spowoduje ujemnego
parametry procesu odmiedziowania (czas procesu, zużycie energii oddziaływania na żywotność wymurówki. Przed wdrożeniem tlenu
elektrycznej i dodatków technologicznych, zawartość miedzi w żużlu w piecu stacjonarnym wymagane będzie wykonanie zmian konstruk-
po procesie). Natomiast wzrastają stężenia głównych zanieczysz- cyjnych zapewniających mniejsze spadki ciśnienia tlenu i większą
czeń w stopie CuPbFe: siarki do ok. 1,5 % mas., arsenu o 0,3+0,4 % niezawodność pracy palnika oraz wykonanie układu sterowania.
mas. i ołowiu o 1+2 % mas.: cynk koncentrując się głównie w pyłach
powoduje, że stężenie Zn w tym produkcie osiąga 20 % mas. Wyka- GIZICKI S.: TESTY PORÓWNAWCZE WPŁYWU NISKOTEMPE-
zano, że częściowa redukcja do 3+5 % mas. Cu pozwala uzyskać RATUROWEGO PRAŻENIA RUDY KOBALTOWO-MIEDZIOWEJ
NA SPRAWNOŚĆ PROCESU JEJ GRAWITACYJNEGO WZBOGA-
stop CuPb zawierający mniej niż 5 % mas. Pb.
CANIA W WARUNKACH LABORATORYJNYCH
CZYŻYK H.: WDROŻENIE TECHNOLOGII EKOLOGICZNEGO GLIWICE 6083/2003 s. 26 SYGN. 15891/N/01, póz. 74826
PRZEROBU WYCOFANYCH Z EKSPLOATACJI URZĄDZEŃ ME- Przeprowadzono badania właściwości fizyko-chemicznych rudy
CHANICZNIE ZESPOLONYCH, ZAWIERAJĄCYCH STAL, METALE ze złoża Kimpe. Wykonano testy wzbogacania grawitacyjnego na
NIEŻELAZNE ORAZ NIEMETALE NA URZĄDZENIACH STRZĘ- stole koncentracyjnym rudy surowej i wyprażonej w temperaturze
PIĄCO-SEPARUJACYCH. PROJEKT CELOWY 250 i 450 °C. Rudę surową poddano także próbom wzbogacania
GLIWICE 5995/III/2003 s. 14 SYGN. 15865/N/01, póz. 74570 flotacyjnego. Uzyskane wyniki testów w warunkach laboratoryj-
Przebadano odpady z mechanicznego przerobu różnego rodzaju nych wykazały, że nie ma prostej i skutecznej metody wzbogacania
złomu zespolonego pod względem toksyczności i szkodliwości dla rudy Cu i Co ze złoża Kimpe, co związane jest z jej niekorzystną
środowiska z zastosowaniem metody wymywalności i analizy spe- postacią fizyczną i budową mineralogiczną. Uzyskane uzyski kon-
ktralnej. Wykonano badania własności fizycznych: gęstość objęto- centratów i stopnie wzbogacenia w cenne metale są zbyt niskie, aby
ściową, temperaturę zapłonu, pozostałość po spalaniu, nasiąkli wość. metody te mogły być stosowane w praktyce przemysłowej.

82
GIZICKI S.: OKREŚLENIE WPŁYWU ZMIANY STRUMIENIA KON- STRZEPIĄCO-SEPARUJĄCYCH. PROJEKT CELOWY. PKT. 3.
CENTRATÓW KIEROWANYCH DO PRZEROBU W ODDZIAŁACH PRÓBY PÓŁTECHNICZNE ROZDZIAŁU KONCENTRATÓW
HUTNICZYCH KGHM NA PARAMETRY TECHNICZNO-EKONO- POLIMETALICZNYCH NA POSZCZEGÓLNE GRUPY METALI
MICZNE HMGIHML ALUMINIUM I STOPY, MIEDŹ I STOPY I INNE
GLIWICE 6004/2003 s. 218 SYGN. 15842/N/01, póz. 73692 GLIWICE 5995/11/2003 s. 13 SYGN. 15837/N/01, póz. 73655
Wykonano kwartalne próby przemysłowe zmiany dystrybucji Wykonano próby przerobu mechanicznego trzech grup złomu
koncentratów, tzn. przetopu w HM LEGNICA tylko koncentratu zespolonego: elektronicznego pomieszanego, RTV i płytek obwo-
Lubin, a w HM GŁOGÓW przetopu mieszanek koncentratów Pol- dów drukowanych. Przeprowadzono próby rozdziału otrzymanego
kowice i Rudna. Próby wykazały możliwość technologiczną przero- granulatu na separatorze elektrodynamicznym i separatorach sito-
bu samego koncentratu Lubin, czemu towarzyszy jednak znaczny wych. Próby prowadzono do momentu otrzymania granulatu nada-
wzrost kosztów zmiennych i względnie stałych. Z powodu wyższej jącego się do przerobu hydrometalurgicznego dla odzysku metali
zawartości zanieczyszczeń w tym koncentracie występuje wzrost szlachetnych. Poszczególne procesy rozdziału pozwoliły na otrzy-
obciążenia układów oczyszczania gazów, technologicznych, manie granulatu Fe i metali nieżelaznych.
a w konsekwencji wzrost poziomu emisji oraz NDS. Warunkiem dla
zastosowania takiej technologii jest wcześniejsza modernizacja KOZŁOWSKI J.: WYTYPOWANIE ZŁOMU W TYM WYSELEKCJO-
zwłaszcza układu konwertorów oraz układów odpylania i odsiarcza- NOWANYCH PODZESPOŁÓW I ELEMENTÓW ORAZ OPRACO-
nia gazów, a także wprowadzenie bardziej skutecznych rozwiązań WANIE WYTYCZNYCH TECHNOLOGICZNYCH DO JEGO PRZE-
BHP. W HM GŁOGÓW I stwierdzono znaczny wzrost wydajności ROBU NA PODSTAWIE CHARAKTERYSTYKI. ETAP I ZADANIE
3.1.1 PROJEKT CELOWY ZAMAWIANY PCZ 013-26 PT. KRAJO-
procesu szybowego i występowanie dodatniego efektu ekonomicz- WY SYSTEM ZBIÓRKI I UTYLIZACJI WYCOFYWANYCH Z EKS-
nego, wynikającego głównie ze wzrostu stężenia miedzi w brykie- PLOATACJI URZĄDZEŃ ELEKTRYCZNYCH I ELEKTRONICZ-
cie. Wykazano możliwość pełnego wykorzystania zdolności produ- NYCH
kcyjnych ciągu hutniczego, co po zwiększeniu wydajności Wydziału GLIWICE 6005/1/2003 s. 33 SYGN. 15838/N/01, póz. 73688
Elektrorafinacji da wzrost produkcji miedzi w Hucie o ok. 15 %.
Wytypowano złom elektryczny i elektrotechniczny do procesu
W HM GŁOGÓW nie wystąpiły istotne zmiany w zakresie techno-
demontażu z czterech kategorii (zgodnie z założeniem projektu):
logii, jak i kosztów produkcji. Analiza ekonomiczna w skali KGHM
drobny sprzęt gospodarstwa domowego, sprzęt komputerowy, sprzęt
PM S.A. wykazała dodatni efekt ekonomiczny dla obecnego pozio-
radiowo-telewizyjny, narzędzia elektryczne i elektroniczne. Wyko-
mu produkcji miedzi na poziomie ok. 8,3 min zł/r.
nano analizy jakościowe i ilościowe wybranych urządzeń złomu
KOZŁOWSKI J.: WDROŻENIE TECHNOLOGII PRODUKCJI WYSO- elektronicznego i elektrycznego, takich jak: odkurzacz, młynki do
KOJAKOŚCIOWEJ BIELI CYNKOWEJ Z SUROWCÓW WTÓRNYCH. kawy, ekspres do kawy, żelazko elektryczne, czujnik elektryczny,
PKT. 11. OPRACOWANIE PRZEMYSŁOWEJ TECHNOLOGII suszarka do włosów, radio-adapter-magnetofon, radio, telewizor,
PRODUKCJI BIELI Z CYNKU UZYSKANEGO Z CYNKU TWAR- płytki obwodów drukowanych z komputera, maszyna elektryczna
DEGO ORAZ ODPADÓW CYNKONOŚNYCH HUTY OŁAWA. PKT. do pisania, wiertarka elektryczna. Na podstawie charakterystyki
12. OKREŚLENIE WŁASNOŚCI JAKOŚCIOWYCH OTRZYMANEJ zdemontowanych urządzeń elektrycznych i elektronicznych przed-
BIELI CYNKOWEJ Z INSTALACJI PROTOTYPOWEJ W HUCIE stawiono koncepcję technologiczną ich przerobu w postaci dwóch
OŁAWA TAKICH JAK BIAŁOŚĆ, PRZESIEW I INNYCH schematów.
GLIWICE 5897/VII/2003 s. 21 SYGN. 15835/N/01, póz. 73653
Przeprowadzono przemysłową technologię produkcji bieli cyn- KOZŁOWSKI J.: OPRACOWANIE TECHNOLOGII ORAZ URZĄ-
kowej z cynku otrzymanego z cynku twardego oraz odpadów cyn- DZEŃ INSTALACJI DO ODZYSKU METALI, W TYM METALI
konośnych Huty OŁAWA S.A. Przedstawiono charakterystykę cyn- ZIEM RZADKICH Z WYSELEKCJONOWANYCH PODZESPOŁÓW
ku wtórnego Z5 przeznaczonego do produkcji bieli. Wykonano I ELEMENTÓW, UZYSKANYCH PO PROCESACH DEMONTAŻU
WYCOFYWANYCH URZĄDZEŃ ELEKTRYCZNYCH I ELEKTRO-
próby rafinacji cynku wybieranego ze studzienki pieca jednoretorto-
NICZNYCH POWSZECHNEGO UŻYTKU. PROJEKT CELOWY
wego Huty OŁAWA S.A. Przedstawiono charakterystykę jakościo- ZAMAWIANY PCZ-013-26.PT. KRAJOWY SYSTEM ZBIÓRKI
wą otrzymanej bieli cynkowej z prototypowej instalacji Huty OŁA- I UTYLIZACJI WYCOFYWANYCH Z EKSPLOATACJI URZĄ-
WA S.A. Przedstawiono fotografie otrzymanej bieli cynkowej. DZEŃ ELEKTRYCZNYCH I ELEKTRONICZNYCH. ZADANIE
3.1.2 PRÓBY ROZDRABNIANIA WYTYPOWANYCH PODZESPO-
KOZŁOWSKI J.: WDROŻENIE TECHNOLOGII PRODUKCJI WY- ŁÓW I ELEMENTÓW I-CZ. PRÓBY ROZDRABNIANIA PODZE-
SOKOJAKOŚCIOWEJ BIELI CYNKOWEJ Z SUROWCÓW WTÓR- SPOŁÓW ZE ZŁOMU RTV. ZADANIE 3.2.11 CZ. OPRACOWANIE
NYCH. PROJEKT CELOWY. PKT. 14. SYMULACJA PRZEMYSŁO- TECHNOLOGII ROZDZIAŁU KONCENTRATÓW Z ZASTOSO-
WEJ TECHNOLOGII PRZETOPU, RAFINACJI I PRODUKCJI BIELI WANIEM RÓŻNYCH SPOSOBÓW SEPARACJI ZE ZŁOMU RTV
CYNKOWEJ Z CYNKU TWARDEGO I ODPADÓW CYNKONOŚNYCH GLIWICE 6005/11/2003 s. 31 SYGN. 15853/N/OI. póz. 74093
GLIWICE 5897/VIII/2003 s. 29 SYGN. 15859/N/01, póz. 74229 W pracy przedstawiono wyniki prób strzępienia, rozdrabniania
W pracy przedstawiono wyniki badań w zakresie przetopu i ra- i separacji złomu radiowo-telewizyjnego na urządzeniach przemy-
finacji cynkowych surowców wtórnych oraz wyniki produkcji ga- słowych z otrzymaniem produktów handlowych. Próby przeprowa-
tunkowej bieli cynkowej w instalacji pieca obrotowego. Przedsta- dzono na strzępiarkach typu Shredder, granulatorach nożowych,
wiono badania rafinacji segregacyjnej od ołowiu, cynku zawierają- separatorach powietrznych, sitowych, separatorze elektrodynamicz-
cego podwyższone zawartości ołowiu powstającego w studzience nym, magnetycznym i w cieczach ciężkich. W wyniku prób otrzy-
pieca. Przedstawiono badania struktury narostów tworzących się mano metaliczny produkt handlowy w ilości 69,97-=-76,18 % oraz
w piecu topielnym pieca stacjonarnego utrudniających przetop cyn- 23,82-^33,11 % frakcji odpadowej niemetalicznej w stosunku do
kowych surowców wtórnych. Przedstawiono parametry technologi- wsadu (bez kineskopów). Przedstawiono schematy technologiczne
czne procesu wytwarzania bieli cynkowej na bazie surowców wtór- procesów przerobu oraz bilanse materiałowe prób. W pracy przed-
nych w instalacji pieca obrotowego. Przedstawiono bilans materia- stawiono również charakterystykę otrzymanych frakcji wraz z ich
łowy procesu wytwarzania bieli cynkowej z surowców wtórnych fotografiami. Przedstawiono także fotografie urządzeń, na których
oraz własności fizyczne otrzymanej bieli. Przedstawiono wyniki przeprowadzone zostały próby.
pomiarów parametrów spalania w piecu obrotowym przedstawiając
zależności gaz-powietrze w palniku pieca. KOZŁOWSKI J.: WDROŻENIE TECHNOLOGII ODZYSKU METALI
SZLACHETNYCH, GŁÓWNIE SREBRA Z CIEKŁYCH I STAŁYCH
KOZŁOWSKI J.: WDROŻENIE TECHNOLOGII EKOLOGICZNEGO ODPADÓW METODAMI MECHANICZNYMI, HYDROMETA-
PRZEROBU WRAZ Z ANALIZĄ UCIĄŻLIWOŚCI DLA ŚRODOWISKA LURGICZNYMI. PROJEKT CELOWY. PKT. l.OKREŚLENIE WY-
NATURALNEGO WYCOFANYCH Z EKSPLOATACJI URZĄDZEŃ MAGAŃ ODNOŚNIE SKŁADU CHEMICZNEGO ZŁOMU I ODPA-
MECHANICZNIE ZESPOLONYCH, ZAWIERAJĄCYCH STAL, DÓW CIEKŁYCH I STAŁYCH PRZEZNACZONYCH DO ODZY-
METALE NIEŻELAZNE ORAZ NIEMETALE NA URZĄDZENIACH SKU METALI, W TYM SZLACHETNYCH

83
GLIWICE 6007/1/2003 s. 15 SYGN. 15846/N/OI, póz. 73743 MICZKOWSKI Z.: ANALIZA TERMODYNAMICZNA NOWEJ
Określono wymagania składu chemicznego złomu i odpadów KONSTRUKCJI KOMORY DOPALANIA GAZÓW Z PIECÓW
ciekłych pochodzących z przemysłu fotograficznego. Przeanalizo- OBROTOWO-WAHADŁOWYCH
wano następujące grupy odpadów stałych zawierające metale szla- GLIWICE 6036/2003 s. 24 SYGN. 15879/N/01, póz. 74669
chetne: złom komputerowy, złom płytek obwodów drukowanych, Opracowano model matematyczny przepływu gazów oraz wy-
złom katalizatorów chemicznych i samochodowych, elementy cen- miany ciepła dla dwóch wariantów konstrukcyjnych komory dopa-
tral telefonicznych — styki. Przedstawiono analizy spektralne od- lania i chłodzenia gazów z pieców obrotowo-wahadłowych. Okre-
czynników po ługowaniu odpadów stałych zawierające metale szla- ślono parametry opalania zapewniające odbiór gromadzonych w ko-
chetne. Przedstawiono skład i własności odczynników ciekłych morze produktów w stanie ciekłym oraz odpowiednią temperaturę
(fotograficznych), pochodzących od czołowych producentów mate- gazów opuszczających komorę. Wykazano negatywne strony niesy-
riałów obecnych na rynku krajowym. metrycznego usytuowania wlotu gazów do komory.

KOZŁOWSKI J.: WDROŻENIE TECHNOLOGII ODZYSKU METALI ONOPIAK K.: RAFINACJA CIEKŁYCH STOPÓW METALI OD
SZLACHETNYCH, GŁÓWNIE SREBRA Z CIEKŁYCH I STAŁYCH STAŁYCH WTRĄCEŃ NIEMETALICZNYCH. ETAP I. OKREŚLENIE
ODPADÓW METODAMI MECHANICZNYMI, HYDROMETA- MECHANIZMU USUWANIA WTRĄCEŃ W CIEKŁYM METALU
LURGICZNYMI. PROJEKT CELOWY. PKT. 2. OPRACOWANIE I ANALIZA ETAPÓW PROCESU
PARAMETRÓW TECHNOLOGICZNYCH KONCENTRACJI ME- GLIWICE 6022/2003 s. 58 SYGN. 15844/N/01, póz. 73741
TALI PRZY PRZEROBIE ZŁOMU I ODPADÓW ELEKTRONICZ- W pierwszej części określono podstawy fizykochemiczne pro-
NYCH ORAZ FOTOGRAFICZNYCH STAŁYCH I CIEKŁYCH cesu rafinacji oraz dobrano dane do przeprowadzenia obliczeń opra-
GLIWICE 6007/11/2003 s. 12 SYGN. 15845/N/01, póz. 73742 cowywanego fizykochemicznego modelu procesu usuwania stałych
Przedstawiono parametry koncentracji złomu zespolonego za- wtrąceń tlenkowych z ciekłego metalu metodą barbotażu. Dokonano
wierającego metale szlachetne i nie zawierającego metali szlachet- także przeglądu metod rafinacji oraz sposobów analizy ciekłego
nych. Przedstawiono schemat technologiczny koncentracji metali metalu na obecność wtrąceń.
w złomie zespolonym. Przedstawiono schemat technologiczny kon-
centracji złomu komputerowego i złomu pomieszanego elektronicz- PRAJSNAR R.: MODERNIZACJA TECHNOLOGII PRZETOPU MA-
nego, przy zastosowaniu przerobu mechanicznego z zastosowaniem TERIAŁÓW OŁOWIONOŚNYCH Z HUTNICTWA MIEDZI W CE-
LU ICH KOMPLEKSOWEGO ZAGOSPODAROWANIA. PROJEKT
różnego rodzaju separacji. Przedstawiono fotografie złomu przed
CELOWY. ZADANIE NR 8 OPTYMALIZACJA PRACY PRZEMY-
i po procesie przerobu. Przedstawiono parametry technologiczne SŁOWEGO PIECA ELEKTRYCZNEGO DO KONDYCJONOWA-
koncentracji srebra w ciekłych odpadach zawierających srebro sto- NIA ŻUŻLA POOŁOWIOWEGO POD KĄTEM SKUTECZNOŚCI
sując metody elektrolizy i metody utleniania. ROZDZIAŁU PRODUKTÓW, JAKOŚCI ŻUŻLA ODPADOWEGO
I EKONOMII PROCESU. ZADANIE NR 9. EKOLOGICZNA OCENA
KRAWIEC G.: ANALIZA TECHNICZNO-TECHNOLOGICZNA TECHNOLOGII PRZETOPU MATERIAŁÓW OŁOWIONOŚNYCH
I EKONOMICZNA NOWEGO SPOSOBU SUSZENIA KONCEN- I KONDYCJONOWANIA ŻUŻLA POOŁOWIOWEGO WRAZ
TRATÓW MIEDZI W HM GŁOGÓW Z OCENĄ JAKOŚCI POWSTAJĄCYCH PRODUKTÓW I SPOSO-
GLIWICE 6035/2003 s. 34 SYGN. 15860/N/01. póz. 74239 BEM ICH ZAGOSPODAROWANIA
W pracy określono wskaźniki i parametry suszarń pracujących GLIWICE 5790/VI/2003 s. 137 SYGN. 15833/N/01, póz. 73651
w HM GŁOGÓW I i II. Zaproponowano dwa warianty pracy su- Opracowano technologię kondycjonowania żużla poołowiowe-
szarń parowych Kumera w HM GŁOGÓW: Po dwie suszarnie w obu go obejmującą: modyfikację jego składu chemicznego pyłami IOS
hutach o postaci konstrukcyjnej, takiej jak pracujące suszarnie paro- w procesie przetopu materiałów ołowionośnych, kruszenie żużla,
we w Niemczech i Bułgarii (średnica 3,75, długość 9 m) oraz po wydzielanie szpejzy metodą separacji magnetycznej oraz kontrolo-
jednej dużej suszami o średnicy 4,35 m i długości 11,1 m. Określona wany przetop w piecach szybowych. Przeprowadzono próby prze-
w pracy sprawność energetyczna suszarni Kumera wynosi ok. 60 % mysłowe hydrometalurgicznej obróbki pyłów zwrotnych i pyłów
i jest wyższa od sprawności suszarni konwencjonalnych ok. 54 %. z pieca elektrycznego zmierzające do obniżenia zawartości cynku
Określono koszty odparowania koncentratu dla cen rynkowych. i chloru. Wytworzony produkt ołowionośny, zawiera znacząco zre-
Są one w przypadku suszarń parowych wyższe od 12,5 % (GŁO- dukowany poziom zawartości zanieczyszczeń, który mierzony tzw.
GÓW I) do 25 % (GŁOGÓW II) w stosunku do kosztów w suszar- stopniem eliminacji pierwiastka wynosi: dla cynku 80-^90 %, dla
niach konwencjonalnych. Po uwzględnieniu dodatkowo oszczędno- sodu 80^-90 %, dla kadmu 65-85 %, dla chloru — 90 %, a dla potasu
ści energii elektrycznej różnica kosztów maleje do 2 (GŁOGÓW I) — 50 %. Przeprowadzono próby przetopu ługowanej i typowej mie-
i do 14 % (GŁOGÓW II). Koszty odparowania koncentratu w su- szanki ołowionośnej w piecu obrotowo-wahadłowym wraz z opty-
szarniach parowych mogą być niższe, gdy dysponuje się parą z kotła malizacją sposobu opalania pieca. Ługowanie pyłów ma pozytywny
odzyskowego. Oceniono, że jakość koncentratu suszonego w su- wpływ na względne zmniejszenie ilości półproduktów zwrotnych —
szarniach parowych nie będzie odbiegała od uzyskiwanego obecnie pyłów z filtra o 22,7 %, topu z komory dopalania o 45,4 % i spieków
w suszarniach konwencjonalnych. Praca suszarń parowych chara- z komory chłodzenia o 58,9 %. W wyniku optymalizacji opalania
kteryzuje się małą ilością gazów do utylizacji, 2,5 do 2,9 razy i skrócenia całkowitego czasu wytopu osiągnięto wzrost dobowej
mniejszą aniżeli w suszarniach konwencjonalnych o wysokiej tem- produkcji ołowiu do ok. 22,4 Mg dla wsadu ługowanego i 27,4 Mg
peraturze punktu rosy ok. 80 °C. Istnieje możliwość łatwego ich dla wsadu typowego. Produkcja ołowiu surowego, w piecach obro-
odpylenia filtrem workowym tuż za suszarnią. towo-wahadłowych z surowców wtórnych powstających podczas
produkcji miedzi nie wpływa ujemnie na stan środowiska rozpatry-
MICZKOWSKI Z.: ANALIZA TECHNICZNO-EKONOMICZNA wanego rejonu, ma charakter proekologiczny i spełnia wymogi BAT
STOSOWANIA POWIETRZA PROCESOWEGO WZBOGACONE- w odniesieniu do stosowanego procesu, gospodarki wodno-ścieko-
GO W TLEN W PROCESIE KONWERTORÓW ANIA KAMIENIA wej, gospodarki odpadami i emisji zanieczyszczeń pyłowo-gazo-
MIEDZIOWEGO W HM GŁOGÓW wych.
GLIWICE 6041/2003 s. 32 SYGN. 15852/N/01, póz. 74092
W pracy wykonano bilanse masowe HM GŁOGÓW I dla sytuacji PRAJSNAR R.: WDROŻENIE BEZODPADOWEJ TECHNOLOGII
obecnej i przy pełnym zawrocie odpadów z Hali Wanien i miedzi ODZYSKU METALI Z WYBRAKOWANYCH I ZUŻYTYCH BATE-
kaskadowej do przetopu w konwertorach. Wykonano wariantowe RII WĘGLOWO-CYNKOWYCH. PROJEKT CELOWY. ZADANIE
NR 2. OPRACOWANIE DOŚWIADCZALNEJ TECHNOLOGII ROZ-
bilanse cieplne cyklu konwertora w ani a kamienia miedziowego. Okre- DZIAŁU MECHANICZNEGO BATERII WĘGLOWO-CYNKO-
ślono wskaźnik zużycia tlenu w konwertorach na poziomie 109 Nnv /Mg WYCH NA SKŁADNIKI UŻYTECZNE W SKALI TECHNICZNEJ.
wsadu stałego. Pełny zawrót odpadów z Hali Wanien i miedzi ZADANIE NR 4. OKREŚLENIE PARAMETRÓW PRAŻENIA BATE-
kaskadowej do konwertorów HM GŁOGÓW I pozwoli zaoszczędzić RII WĘGLOWO-CYNKOWYCH W DOŚWIADCZALNYM PIECU
325 000 zł rocznie. OBROTOWYM W CELU ODPĘDZENIA CYNKU DO PYŁÓW

84
GLIWICE 6000/11/2003 s. 39 SYGN. 15840/N/01, póz. 73690 wiu tlenem prowadzonym w temperaturze ok. 600 °C przy natężeniu
Opracowano technologię mechanicznego rozdziału baterii na dmuchu tlenu 10 Nnr/h następuje całkowite usunięcie cyny, obni-
frakcje użyteczne, obejmującą operacje: rozdrabnianie baterii poni- żenie zawartości As do ok. 0,1 %, a następnie obniżenie zawartości
żej 10 mm w rozdrabniaczu bijakowym, separację powietrzną na Sb stosownie do czasu utlenienia. Wytworzono na instalacji do-
separatorze zakolowym metalicznej frakcji ciężkiej i pylistej frakcji świadczalnej partię informacyjną ok. 195 Mg ołowiu rafinowanego
lekkiej, separację magnetyczną frakcji ciężkiej na stal i metaliczny w 24 cyklach rafinacji. Opracowano technologię otrzymywania
cynk, przesiewanie frakcji lekkiej na sicie 1,0 mm w celu wydzie- z półproduktów rafinacji ołowiu stopów Pb-Sn i Pb-Sb oraz kamie-
lenia tworzyw sztucznych. Próby prażenia baterii w piecu obrotowo- nia miedziowego w procesie pirometalurgicznym. Przedstawiono
-wahadlowym i przewałowym wykazały, że w jednoetapowym pro- propozycję technologiczną hydrometalurgicznego przerobu szli-
cesie pirometalurgicznym można skoncentrować najbardziej warto- krów miedziowych zapewniającą ok. 90 % uzysk ługowania miedzi
ściowy składnik baterii — cynk w pyłach o zawartości 55+58 % Zn, wraz z wydzielaniem miedzi oraz regenerację roztworu ługującego.
a pozostałe składniki jak mangan i żelazo w prażonce. Opracowano założenia technologiczno-techniczne do budowy insta-
lacji przemysłowej do rafinacji ołowiu surowego w IMN O/Legnica.
PRAJSNAR R.: WDROŻENIE BEZODPADOWEJ TECHNOLOGII
ODZYSKU METALI Z WYBRAKOWANYCH I ZUŻYTYCH BATE- PRAJSNAR R.: UDOSKONALENIE PROCESU WYTAPIANIA OŁO-
RII WĘGLOWO-CYNKOWYCH. PROJEKT CELOWY. ZADANIE WIU W PIECACH OBROTOWO-WAHADŁOWYCH IMN O/LEG, -
NR 3. OPRACOWANIE DOŚWIADCZALNEJ TECHNOLOGII OD- MCA
ZYSKU WARTOŚCIOWYCH METALI Z FRAKCJI UZYSKANYCH GLIWICE 6038/2003 s. 45 SYGN. 15880/N/01, póz. 74670
W PROCESIE PRZEROBU MECHANICZNEGO BATERII WĘGLO-
WO-CYNKOWYCH. ZADANIE NR 6. OPRACOWANIE W ramach pracy wykonane zostały następujące badania: l —
DOŚWIADCZALNEJ TECHNOLOGII ODZYSKU MANGANU, STA- Określenie optymalnej kompozycji wsadu do przetopu mieszanki
LI NIERDZEWNEJ I FRAKCJI WĘGLOWEJ Z POZOSTAŁOŚCI materiałów ołowionośnych z KGHM Polska Miedź S.A. i pasty
PO PRAŻENIU BATERII akumulatorowej Baterpol. 2 — Próby intensyfikacji opalania pieca
GLIWICE 6000/1V/2003 s. 28 SYGN. 15863/N/01. póz. 74568 KPO 4 na drodze zwiększenia stopnia wzbogacenia powietrza do
Opracowano technologię odzysku manganu cynku i żelaza. palnika w tlen w warunkach zastosowania bogatego w metan gazu
z prażenia i mechanicznego przerobu baterii Zn-C obejmującą: od- ziemnego GZ-41,5 w miejsce GZ-35. 3 — Próby przemysłowe
zysk cynku litego o czystości 99,5 % Zn, z frakcji cynkowej z me- przetopu materiałów ołowionośnych w piecach obrotowo-wahadło-
chanicznego przerobu baterii, otrzymywanie bieli cynkowej o wy- wych IMN O/Legnica uwzględniające: intensyfikację przetopu me-
sokich parametrach jakościowych z uzyskanego cynku, redukcyjny todą zwiększenia naboju wsadu materiałów ołowionośnych na wy-
przetop prażonki baterii w piecu elektrycznym z otrzymaniem żela- top i opalanie pieca, zastosowanie złomu żelaza o wysokiej jakości
zomanganu, zawierającego 47 % Mn i pyłów cynkowych zawiera- w miejsce frakcji magnetycznej żużla stalowniczego w celu popra-
jących 25 % Zn, proces hydrometalurgiczny odzysku Mn, Zn i Fe wy jakości ołowiu surowego. 4 — Pomiary fazy gazowo-pyłowej
w związkach znajdujących zastosowanie w procesie elektrolizy cyn- obejmujące dopalanie gazów w procesowych i emisję zanieczysz-
ku lub jako komponenty nawozów sztucznych. czeń do atmosfery. W wyniku badań osiągnięto: intensyfikację pro-
dukcji ołowiu surowego w IMN O/Legnica z poziomu 6500 Mg/r.
PRAJSNAR R: URUCHOMIENIE RAFINACJI OŁOWIU SUROWEGO, do 9430 Mg/r., tj. o 45 % w wyniku optymalizacji składu mieszanki
POCHODZĄCEGO Z ODPADOWYCH MATERIAŁÓW CELEM wsadowej, zwiększenia naboju wsadowego materiałów ołowionoś-
PODWYŻSZENIA JEGO JAKOŚCI. ZADANIE NR 2. OPRACOWA- nych na wytop o 5 Mg i optymalizacji opalania pieca, poprawę
NIE INSTALACJI DOŚWIADCZALNEJ DO RAFINACJI OŁOWIU jakości ołowiu przez obniżenie zawartości As z poziomu l-M- % do
SUROWEGO
poziomu O, l +0,4 %, wdrożono technologię przetopu pasty akumula-
GLIWICE 5999/11/2003 s. 14 SYGN. 15841/N/01, póz. 73691
torowej Baterpol.
Wybudowano w 1MN O/Legnica instalację doświadczalną do
rafinacji ołowiu surowego zawierającą takie główne elementy jak: SZUBA S.: BADANIA NAD MOŻLIWOŚCIĄ ZMNIEJSZENIA
kocioł rafinacyjny o pojemności 10 t ołowiu, mieszadło, termoparę JEDNOSTKOWEGO WSKAŹNIKA ZUŻYCIA ŁUGU POSULFITO-
Ni-NiCr ze wskaźnikiem, zanurzoną do ołowiu, lancę do wprowa- WEGO
dzania tlenu do ołowiu w postaci grubościennej rurki ze stali żaro- GLIWICE 6020/2003 s. 62 SYGN. 15843/N/01, póz. 73740
odpornej o długości ok. 2 m i średnicy 3/4 cala, reduktor ciśnienia Dokonano analizy oraz zinterpretowano wyniki z przemysło-
tlenu do poziomu 2,5 atm i miernik przepływu tlenu. Przeprowadzo- wych prób brykietowania koncentratów miedzi z zastosowaniem
no próby rozruchowe rafinacji ołowiu na instalacji doświadczalnej, ługu posulfitowego i mieszanin ługu posulfitowego z lepiszczem
które potwierdziły możliwość usuwania Sn, As i Sb z ołowiu przy skrobiowym. Stwierdzono, że dodatek produktu IOS do mieszanki
pomocy gazowego tlenu. Osiągnięto następujące wskaźniki rafinacji brykietowej przesuwa wilgotność brykietów w górny obszar zakresu
ołowiu tlenem w dwóch próbach: masa ołowiu w kotle — 9,8; 8,5 t; optymalnego, który wynosi 3,5+4,5 %. W próbach półtechnicznych
dmuch tlenu — ł O, 12 NnrYh; czas utleniania — 540, 605 min, na instalacji doświadczalnej IMN zbadano skuteczność i przydat-
ubytek zanieczyszczeń Sn+Sb+As — 0,23,0,23 %/h; wykorzystanie ność mieszalnika Eiricha, do przygotowania mieszanek koncentra-
OT dmuchu — 91,62%; uzysk Pb w ołowiu rafinowanym — 95,5, tów miedzi z różnymi lepiszczami. Uzyskano pozytywne wyniki
94,1 %. z badań wytrzymałościowych brykietów z zastosowaniem mieszal-
nika Eiricha, zarówno w przypadku mieszania koncentratów mo-
PRAJSNAR R.: URUCHOMIENIE RAFINACJI OŁOWIU SUROWEGO, krych (7,5 % wody) jak i suchych (0,7 % wody) z różnymi rodzajami
POCHODZĄCEGO Z ODPADOWYCH MATERIAŁÓW CELEM
lepiszczy. Sezonowanie brykietów pozytywnie wpływa na ich włas-
PODWYŻSZENIA JEGO JAKOŚCI. PROJEKT CELOWY. ZADANIE
NR 3. OPRACOWANIE PARAMETRÓW TECHNOLOGICZNYCH ności mechaniczne. Brykiety sporządzone z koncentratu wysuszo-
USUWANIA MIEDZI, CYNY, ARSENU I ANTYMONU Z OŁOWIU nego charakteryzują się większym wzrostem wytrzymałości w miarę
SUROWEGO. ZADANIE NR 4. WYTWORZENIE PARTII DOŚWIAD- czasu sezonowania niż brykiety wykonane wg dotychczasowej tech-
CZALNEJ OŁOWIU RAFINOWANEGO. ZADANIE NR 5. OPRACO- nologii. Wyniki z prób półtechnicznych wskazują, że możliwa jest
WANIE TECHNOLOGII ODZYSKU WARTOŚCIOW YCH METALI modyfikacja technologii, polegająca na suszeniu koncentratu do ok.
Z PÓŁPRODUKTÓW RAFINACJI. ZADANIE NR 6. OPRACOWANIE 0,3 % mas. wody, mieszaniu wysuszonego koncentratu z lepiszczem
ZAŁOŻEŃ TECHNOLOGICZNO-TECHNICZNYCH DO BUDOWY w mieszalniku Eiricha i brykietowaniu tak przygotowanej mieszaniny.
INSTALACJI PRZEMYSŁOWEJ DO RAFINACJI OŁOWIU
GLIWICE 5999/111/2003 s. 36 SYGN. 15864/N/01. póz. 74569 SZUBA S.: BADANIA BRYKIETOWANIA KONCENTRATÓW RUD
Przeprowadzono próby rafinacji ołowiu surowego metodą szli- MIEDZI PRZY UŻYCIU NOWYCH LEPISZCZY
krowania i rafinacji tlenem na instalacji doświadczalnej. W procesie GLIWICE 6043/2003 s. 18 SYGN. 15861/N/01. póz. 74240
szlikrowania ołowiu w temperaturze 470+500 °C następuje obniże- Przeprowadzono próby brykietowania koncentratów rud miedzi
nie zawartości mied/i do poziomu 0,1 %. W procesie rafinacji oło- z zastosowaniem różnych lepiszczy. Wyprodukowane brykiety pod-
dano badaniom wytrzymałości na zrzut oraz ściskanie w zakresie niejszym oszacowaniu stałej równowagi reakcji utleniania ciekłej
temperatur 20*1000 °C. Stwierdzono, że najwyższą wytrzymałość miedzi do ciekłego tlenku miedziowego. Stwierdzono istnienie
mechaniczną posiadają brykiety wyprodukowane z zastosowaniem wpływu obecności w żużlu tlenku sodu, nawet w ilościach znacznie
soku gęstego z cukrowni, melasy oraz mieszanek lepiszcza skrobio- niższych od l % masowego, na termodynamiczną charakterystykę
wego z ługiem posulfitowym i ługu posulfitowego z sokiem gęstym procesów rozpuszczania miedzi, antymonu i ołowiu w badanych
z cukrowni. żużlach układu CaO-Na2O-CaF2-SiO2.
ZAJĄCZKOWSKI A.: TERMODYNAMIKA TLENKÓW MIEDZI, ZAJĄCZKOWSKI A.: KINETYKA PROCESU ODMIEDZIOWANIA
ANTYMONU I OŁOWIU W ŻUŻLACH UKŁADU CaO-Na2O-CaF2- ŻUŻLA Z PROCESU ZAWIESINOWEGO TOPIENIA KONCEN-
SiO2. PROJEKT BADAWCZY NR 7 T08B 023 18 TRATÓW MIEDZI
GLIWICE 6003/2003 s. 43 SYGN. 15839/N/01, póz. 73689 GLIWICE 6040/2003 s. 44 SYGN. 1585l/N/Ol, póz. 74091
Zrealizowana, w ramach działań poszukujących rafinatorów po- Zrealizowana praca pozwoliła przedstawić opis przebiegu pro-
zwalających usuwać różnego rodzaju zanieczyszczenia z miedzi, cesu odmiedziowania żużla zawiesinowego w zależności od czasu
praca dostarczyła danych odnoszących się do termodynamiki proce- odmiedziowania. Po przeprowadzeniu czterech serii badań procesu
sów rozpuszczania miedzi, antymonu i ołowiu w żużlach układu odmiedziowania, wykonanych dla układów: a — Cu-syntetyczny
CaO-NaiO-CaFz-SiCb. W części eksperymentalnej, wykorzystując żużel fąjalitowy; b — Cu-żużel zawiesinowy; c — (Sn-Cu)-żużel zawie-
metodę ustalania równowagi chemicznej w układzie stop metalicz- sinowy w warunkach potencjału tlenowego równego (8,4 ±1,21) 10
ny-żużel-faza gazowa o określonej wartości potencjału tlenowego, atm i temperatury 1553 K oraz d — Cu-żużel zawiesinowy w warunkach
wykonano badania współczynników rozdziału miedzi, ołowiu potencjału tlenowego równego (2,7 ±0,68) 10~ atm i temperatury
i antymonu pomiędzy dwa rodzaje żużli, tj.: żużel o początkowym 1553 K, obliczono parametry równań opisujących zmiany zawarto-
składzie odpowiadającym stanowi podwójnego nasycenia CaO ści miedzi w żużlach oraz zmiany masy badanych próbek w funkcji
i 3CaO-SiO2 w układzie CaO-Na2O-CaF2-SiO? w temperaturze czasu odmiedziowania żużli. Uzyskane wyniki poddano dyskusji,
1533 K, żużel o początkowym składzie odpowiadającym położeniu w której uwzględniono rezultaty wcześniejszych prac dotyczących
eutektyki z temperatury 1379 K [15], a bogate w miedź ciekłe stopy termodynamiki procesów rozdziału miedzi i ołowiu pomiędzy żużel
Cu-Pb i Cu-Sb. Zrealizowano je w temperaturach 1533 oraz 1403 K zawiesinowy i stop metaliczny. Analiza uzyskanych wyników wskazuje,
i w zakresach wartości potencjału tlenowego w układzie równych iż odmiedziowanie żużla zawiesinowego przebiega przez trzy obsza-
5,97 E-13*l,l1 E-8 atm oraz 9,62 E-13*l,03 E-10 atm, odpowie- ry kinetyczne o szybkości których decydują odpowiednio szybkości
dnio dla pierwszego i drugiego rodzaju żużla. Konieczność wykona- redukcji miedzi, szybkość sedymentacji wydzielonej miedzi oraz
nia tych badań z użyciem tygli wykonanych z tlenku glinu — tygle stan ustalonej równowagi w rozdziale miedzi pomiędzy żużel i stop
z CaO uległy w warunkach prowadzeniu eksperymentu głębokiej metaliczny. Również dla zmian masy mamy do czynienia z wystę-
korozji nie pozwalającej na ich wykorzystanie — doprowadziła do powaniem różnych obszarów kinetycznych tego procesu. Wyniki
tego, iż ostatecznie badane żużle miały skład odpowiadaj ący stanowi pracy dały podstawy do stwierdzenia, iż podstawowym czynnikiem
ich nasycenia tlenkiem glinu. W części obliczeniowej przeprowa- czyniącym proces odmiedziowania żużla zawiesinowego bardzo
dzono analizę uzyskanych danych eksperymentalnych stwierdzając trudnym są właściwości termodynamiczne układu (Cu-żużel zawie-
w żużlach obecność, w ilościach istotnych z punktu widzenia zreali- sinowy), a proces odmiedziowania żużla zawiesinowego przestaje
zowanej pracy, trzech postaci miedzi (Cu ,Cu + orazCu +) oraz dwu biec w momencie osiągnięcia stanów równowagi, ze względu na
postaci ołowiu (Pb° i Pb2+) i antymonu (Sb°, Sb3+). W dalszej kolej- przechodzenie miedzi pomiędzy żużlem i stopem, położonych dla
ności obliczono wartości współczynników aktywności wszystkich stosunkowo dużych, trudnych do zaakceptowania jako wynik pro-
ww. postaci miedzi, antymonu i ołowiu w badanych żużlach. Brak cesu odmiedziowania, zawartości miedzi w żużlu. Opierając się na
danych termodynamicznych odnośnie do fazy ciekłej CuO zmusił uzyskanych wynikach badań scharakteryzowano warunki skutecz-
do przeprowadzenia postępowania pozwalającego tylko oszacować nego prowadzenia procesu odmiedziowania żużla zawiesinowego
wartości współczynnika aktywności tego składnika żużla, po wcześ- w sposób pirometalurgiczny.

NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE

NOWE INFORMACJE NT. MECHANIZMU BIOŁUGOWANIA ruda towarzysząca, stwierdzono również małe ilości krzemionki
CHALKOPIRYTU W NISKICH I WYSOKICH TEMPERATURACH i dolomitu. Podano, że ponad 65 % rudy ma wymiar ziarna od 44 do
NEW INFORMATION ON THE CHALKOPIRYTE BIOLEACHING ME- 149 mikrom.
CHANISM AT LOW AND HIGH TEMPERATURĘ. HYDROMETAL-
LURGY 2003, t. 71, nr 1*2, s. 47-56. BŁ
NOWE INFORMACJE NT. MECHANIZMU BIOŁUGOWANIA SFA-
Badano mechanizm powodujący rozpuszczanie chalkopirytu. LERYTU W NISKICH I WYSOKICH TEMPERATURACH
W tym celu koncentrat chalkopirytu bioługowano w dwóch różnych
NEW INFORMATION ON THE SPHALERITE BIOLEACHING ME-
temperaturach: 35 i 68 °C, w obecności Fe '. Badano kinetykę roz- CHANISM AT LOW AND HIGH TEMPERATURĘ. HYDROMETAL-
puszczania Cu i Fe, oddziaływanie mikrobiologiczne z powierzch- LURGY 2003, t. 71, nr 1*2, s. 57*66, BŁ
nią minerałów i ich własności elektrochemiczne. Przeprowadzono Badano mechanizm rozpuszczania sfalerytu poprzez bioługowanie.
również dodatkowe badania prędkości rozpuszczania miedzi pod- Czyste koncentraty cynkowe bioługowano w dwóch różnych tem-
czas bioługowania i wpływ na przebieg procesu ewentualnych barier peraturach: 35 °C w obecności drobnoustrojów mezofilnych i 68 °C
dyfuzyjnych formowanych na powierzchni minerałów oraz możli- w obecności drobnoustrojów ciepłolubnych. Badano wpływ takich
wości ich usunięcia, a także przebieg drugiego etapu procesu biołu- parametrów jak: stężenie rozpuszczonych jonów ferrytowych, pręd-
gowania. kości rozpuszczania cynku i żelaza oraz oddziaływania mikrobiolo-
Badania prowadzono z wykorzystaniem koncentratu flotacyjnego gicznego z powierzchnią sfalerytu oraz wpływ ewentualnych barier
dostarczonego przez Rio Tinto Metal (Hauelva, Hiszpania). Na dyfuzyjnych formowanych na powierzchni minerałów i możliwości
podstawie przeprowadzonej analizy chemicznej określono skład próbki, ich usunięcia oraz przebieg drugiego etapu procesu bioługowania.
zawierającej: 18,9 % Cu: 34,6 % Fe; 0,01 % Zn i 36.8 % S. Wyniki Badania prowadzono z wykorzystaniem siarczkowego koncentratu
rentgenowskiej analizy dyfrakcyjnej rudy pokazały, że głównym flotacyjnego dostarczonego przez Aturiana del Zinc (Asturias, Hisz-
składnikiem jest chalkopiryt (54,6 %); piryt (33,1 %) występuje jako pania). Na podstawie przeprowadzonej analizy chemicznej określo-
no skład koncentratu na: 62,8 % Zn: 1.51% Fe; 0,09 % Cu i 30.8 % nr 10. s. 25-29, BŁ
S. Wyniki rentgenowskiej analizy dyfrakcyjnej pokazały, że głów- Od dawna znany jest dodatni wpływ dodatku renu na własności
nym składnikiem jest sfaleryt ZnS (88,3 %). Stwierdzono również mechaniczne metali trudnotopliwych grupy VI-A, a w szczególno-
małe ilos'ci pirytu Fe2S (3,2 %). Podano, że ponad 65 % rady ma ści na poprawę wytrzymałości i odporności na pełzanie w wysokiej
wymiar ziarna od 44 do 149 mikrom. temperaturze oraz plastyczności w niskiej temperaturze.
Omówiono własności mechaniczne w niskich temperaturach stopów
PRZERÓBKA METODAMI METALURGII PROSZKÓW METALI Mo-Re ze szczególnym uwzględnieniem roli procesu mechaniczne-
TRUDNOTOPLIWYCH I ICH STOPÓW
go bliźniakowania. Wyniki porównano z uzyskanymi dla czystego
MORALES R., AUNE E. A.. GRINDER O., SEETHARAMAN S.: THE
molibdenu.
POWDER METALLURGY PROCESSING OF REFRACTORY METALS
Przygotowano próbki stopów Mo-Re zawierające w % wag.4I; 44,5;
AND ALLOYS. JOM 2003. t. 55, nr 10, s. 20*23. BŁ
47,5 i 51 Re. Do badań szczegółowych wybrano otrzymany metodą
Metale trudnotopliwe, takie jak: W, Re, Ta, Os, Mo, Ru, Nb, Hf i Te
metalurgii proszków stop Mo-47,5 % wag. Re. Wcześniejsze bada-
charakteryzują się wysoką temperaturą topienia powyżej 2273 K:
nia potwierdziły, że skłonność do bliźniakowania mechanicznego
Jednakże tylko kilka z nich, tzn.: Mo, W, Ta i Nb są szeroko stoso-
(wskutek przeróbki plastycznej) rośnie wraz ze wzrostem zawartości
wane, pozostałe występują rzadziej i w związku z tym ich wykorzy-
renu. Plastyczność walcowanego na zimno materiału jest wyższa
stanie jest ograniczone.
w temperaturze ciekłego azotu niż w temperaturze pokojowej. Suge-
Metalurgia proszków odgrywa ważną rolę w procesach przeróbki
ruje to możliwość stosowania stopu Mo-Re w temperaturach krioge-
metali trudnotopliwych, a szczególnie przy wytwarzaniu stopów
nicznych, wtedy gdy wymagane są wysoka wytrzymałość i plasty-
trudnotopliwych, których składniki mają znacznie różniące się tem-
czność. Potwierdzono, że bliźniakowanie mechaniczne ma bardzo
peratury topienia, ograniczoną wzajemną rozpuszczalność i różne
duży udział w zachowaniu plastyczności w niskich temperaturach
gęstości. Metody metalurgii proszkowej wykorzystuje się, gdy wy-
dla stopów Mo-Re o wysokiej zawartości Re. Wyniki badań tekstury
twarzanie stopów metodami metalurgii konwencjonalnej jest trudne
i anizotropii mogą mieć duże znaczenie w przyszłych badaniach
lub niemożliwe. Proces otrzymywania materiałów na bazie metali
zdolności do odkształceń plastycznych stopów Mo-Re.
trudnotopliwych obejmuje kilka etapów, w tym m.in.: produkcję
i obróbkę proszków metali; zagęszczanie na zimno; spiekanie w wo- OPROGRAMOWANIE FEA RF ROZWIĄZANIEM DLA PROCESU
dorze lub w próżni oraz formowanie (obróbkę metali lub skrawanie). DYNAMICZNEGO WALCOWANIA
Materiały trudnotopliwe zwykle dzielą się na trzy kategorie: roztwo- PENNINGTON J. N.: FEA RF REPLICATES ROLL FORMING DYNA-
ry stałe stopów, materiały umocnione dyspersyjnie na bazie tlenków MICS. MODERN METALS 2003, t. 59, nr 8, s. 30*31, BŁ
lub węglików oraz materiały domieszkowane. Metody metalurgii
Niemiecka firma MSoftware+Engineering GmbH (Valley/Ober-
proszków mogą być zastosowane do produkcji wszystkich materia-
laindern, Bawaria) jest twórcą oprogramowania o nazwie COPRA
łów na bazie wolframu i większości na bazie molibdenu. Proces
(Computer Oriented Profiling Assistant). Opracowano nowy moduł
rozpylania ze względu na wysoką temperaturę topienia molibdenu
oprogramowania, bazującego na analizie metodą elementów skoń-
i wolframu nie może być wykorzystany do produkcji proszków ww.
czonych, do projektowania położenia w procesie walcowania i prze-
metali. W praktyce wykorzystuje się tylko procesy chemicznej redu-
widywania aktualnego kształtu taśmy na każdym stanowisku. Nowy
kcji i elektrolizy. Proszki otrzymywane elektrolitycznie charakte-
moduł FEA RF jest wirtualnym narzędziem pozwalającym na symu-
ryzują się wysoką czystością i aktywnością podczas spiekania. Mają
lację w procesie walcowania, które poddano gruntownym próbom
one jednak kilka wad:
w walcarce. W 2002 r. oprogramowanie zaprezentowano na mię-
— Proces oczyszczania wymaga usunięcia zanieczyszczeń szczątkowych
dzynarodowej wystawie FABTECH (Cleveland, USA) i już styczniu
z elektrolitu, a szczególnie po elektrolizie w roztopionych solach.
2003 r. oficjalnie potwierdzono sprzedaż licencji w Europie i Azji.
— Proces charakteryzuje się wysokimi kosztami związanymi z du-
FEA RF symuluje nieliniowo parametry sprężysto-plastyczne narzę-
żym zużyciem energii oraz niską wydajnością prądową.
dzia i pozwala na dynamiczne modelowanie procesu formowania.
— Proces ogranicza się do produkcji proszków czystych metali i nie
Trójwymiarowe i kolorowe obrazy odtwarzają zmiany w zachowa-
może być zastosowany do produkcji proszków stopów metali.
niu materiału i wyświetlają kształt profilu na każdym etapie procesu
Prowadzony w wysokiej temperaturze proces redukcji związków
i stanowisku.
metali w obecności stałych lub gazowych środków redukcyjnych
Obecnie sprzedawana wersja programu FEA RF nie uwzględnia
jest bardzo ważną metodą produkcji proszków metali trudnotopli-
jeszcze wszystkich parametrów mających istotny wpływ na przebieg
wych. Najczęściej stosowane środki redukcyjne to węgiel i wodór
procesu walcowania. Nie ma na przykład algorytmów do symulacji
lub takie związki i mieszaniny, jak np. węglowodory, amoniak i tle-
wpływu smarów ani do modelowania prędkości taśmy. Prowadzone
nek węgla. Procesy metalurgii proszkowej to czasem jedyna droga
będą dalsze pracę nad udoskonaleniem modułu FEA RF i całego
produkcji proszków metali trudnotopliwych, będąca dobrą alterna-
oprogramowania COPRA, które będzie rozwijane w miarę potrzeb
tywą dla metalurgii konwencjonalnej.
zgłaszanych od jego użytkowników.
Rozwój technologii wytwarzania metali trudnotopliwych ukierun-
kowany jest na ciągłą poprawę osiągów, redukcję kosztów i poprawę
NOWE OSIĄGTSTĘCIA W TECHNOLOGII CONFORM
warunków ochrony środowi ska. Duże zainteresowanie związane jest
HAWKES D.J.: REGENT DEYELOPMENTS IN CONFORM TECHNOLO-
z uzyskaniem np. wyższej czystości i ziarnistości struktury materia-
GY. WIRE IND. 2003, t. 70, nr 833, s. 260*262. BŁ
łu, lepszej stabilności termicznej w wyższych temperaturach itp.
Podejmuje się próby dalszego wyjaśnienia i zrozumienia procesów Proces Conform opracowano w 1972 r. w AEA (Atomie Energy
metalurgii proszków oraz mechanizmów rozwoju mikrostruktury, Authority, W.Brytania). W 1976 r. oryginalną licencję na rozwój,
w tym np.: redukcji soli wolframu w piecu obrotowym, topienia produkcję i dostawę urządzeń dla przemysłu kupiła firma BWE Ltd,
materiału w piecu łukowym lub piecu elektronowym i gwałtownego która przez wszystkie lata swojej działalności prowadziła prace
chłodzenia kropli w gazie obojętnym. rozwojowe nad technologią oraz unowocześnieniem i modernizacją
Proces redukcji w obecności wodoru jest nowoczesną! przyjazną dla konstrukcji produkowanych urządzeń. Ważne etapy rozwoju to:
środowiska metodą produkcji stopów metali trudnotopliwych jak — 1976 — I generacja urządzeń; wersja podstawowa o prostej kon-
również kompozytów z matrycą metalową oraz oferuje dodatkowo strukcji i ograniczonych zastosowaniach,
unikalne możliwości produkcji nań o-stopów i związków międzyme- — 1978 — Produkcja drutów aluminiowych o prostych kształtach,
talicznych. — 1979 — Produkcja miedzianych drutów na magnesy,
— 1980 — Produkcja rur aluminiowych,
WŁASNOŚCI MECHANICZNE W NISKICH TEMPERATURACH — 1982 — Wprowadzenie oprzyrządowania do regulacji luzu (system
STOPU MOUBDEN-REN optyczny),
AGNEW S. R.. LEONHARDT T.: THE LOW TEMPERATURĘ MECHA- — 1984— II generacja uniwersalnych urządzeń,
NICAL BEHAYIOUR OF MOLYBDENUM-RHENIUM. JOM 2003. t. 55, — 1985 — Produkcja drutów aluminiowych powlekanych stalą.

87
— 1986 — Produkcja kabli typu OPGW/CATY z warstwą ochronną, — oprzyrządowanie systemu Reflex do regulacji luzu (system opty-
— 1990 — Produkcja mikrorur, czny),
— 1994 — Produkcja kształtowników miedzianych, — oprzyrządowanie systemu Reflex do regulacji i kalibrowania walców,
— 1998 — Produkcja prętów i kształtowników o dużych wymiarach, — oprzyrządowanie do indukcyjnego nagrzewania,
— 2000 — Produkcja rur miedzianych, — automatyczny system chłodzenia
— 2001 — Modernizacja systemu do produkcji drutów aluminio- oraz
wych powlekanych stalą, — system mocowania oprzyrządowania.
— 2002 — Produkcja miedzianych szyn zbiorczych, Urządzenia III generacji zabezpieczają wyższe poziomy wydajności
— 2003 — III generacja urządzeń. produkcji, niezawodności i efektywności kosztowej niż modele urzą-
Trzecia generacja urządzeń Conform firmy BWE Ltd obejmuje: dzeń wcześniej produkowanych w firmie BWE Ltd.

WIADOMOŚCI GOSPODARCZE

CHINY INWESTUJĄ W AUSTRALIJSKI PROJEKT ALDOGA — Gansu Metallurgy Lanao Import and Export Co.,
CHINA 1NYESTS IN AUSTRALIA'S ALDOGA PROJECT. METAL BUL- — Wanxiang Group,
LETIN2003, nr 8814, s. 14*15. BŁ
— Shanghai Wanxiang Investments Co.,
Chiński państwowy koncern Non-ferrous Metal Industry's Foreign — Shanxi Guanlu Aluminum Holdings,
Engineering&Construction Co.(NFC) podpisał wspólnie z Aldoga
— Tongchuan Xingguang Aluminium Industry Co.,
Aluminium SmelterLtd (Queensland, Australia) kontrakt na budo we
— Guang Cai Industry Investment Group.
huty aluminium o wydajności 420 tyś.t/r. Podpisane przez Aldoga
NFC zachowa największy wpływ na całość przedsięwzięcia i posu-
i NFC w październiku 2003 r. porozumienie pociągnie za sobą efe- nięć konsorcjum poprzez pakiet kontrolny, a pozostałe udziały zo-
ktywne zastąpienie zaangażowanych w sprawę Rosjan przy pomocy staną proporcjonalnie podzielone pomiędzy dziewięciu pozostałych
chińskiej technologii i wyposażenia. „Nie obowiązują już nasze członków.
porozumienia z Rosjanami" — powiedział rzecznik prasowy Aldoga. Następnym krokiem NFC i Aldoga będą rozmowy z rządem Que-
Z pominięciem Rosjan zostało podpisane porozumienie o wartości ensland w sprawie udostępnienia złoża boksytów Aurunkun. Firma
około l mld dolarów australijskich, finansowane przez chiński bank Aldoga oficjalnie potwierdziła zainteresowanie tym złożem.
China Exim Bank w wysokości 770 min dolarów australijskich.
Porozumienie obejmuje również kontrakt o wartości 155 min dola- EUROPEJSKI PRZEMYSŁ PRZERÓBKI ZŁOMU OCZEKUJE
rów australijskich z firmą Austin Engineering na dostawę na potrze- OGRANICZENIA RYNKU
by huty konstrukcji stalowych oraz urządzeń do oczyszczania ga- EUROPEAN SCRAP INDUSTRY APPROACHES MELTDOWN. MAR-
zów. NETTE W.: METAL BULLETIN 2003, nr 8813. s. 18*19, BŁ
Rzecznik Aldoga Aluminium Smelter Ltd poinformował, że prowa- Na europejskim rynku metali wtórnych panuje bardzo napięta
dzone już od pewnego czasu w okolicy Gladstone (Queensland) sytuacja od momentu, gdy hutnicy podjęli wyzwanie swoich chiń-
prace ziemne pod budowę huty powinny zostać zakończone na skich rywali. Przyczyną tak trudnej sytuacji i kryzysu są m.in. zwol-
przełomie lutego i marca 2004 r. Rozpoczęcie prac konstrukcyjnych nienia podatkowe w Chinach na importowane metale. Zwolnienie
planowane jest na drugi kwartał 2004 r., a rozpoczęcie produkcji na z VAT pozwoliło Chińczykom płacić o wiele lepsze ceny za złom
2006 r. Pierwsza faza budowy huty zajmie co najmniej 6 miesięcy. metali, a to postawiło europejskie firmy w trudnej sytuacji i w tyle
Koszty pierwszej fazy szacowane są na około 2 mld dolarów austra- za konkurencją z Chin.
lijskich, co powinno pozwolić na uruchomienie huty o wydajności Wielu obserwatorów uważa, że gwałtownie wzrastająca ilość eksporto-
420 tyś. I/T. Planowana druga faza zakłada uruchomienie dodatkowej wanego złomu miedziowego z Europy do Wschodniej Azji jest
trzeciej linii technologicznej i wzrost wydajności do 630 tyś. t/r. sygnałem alarmowym dla całego przemysłu, który już wcześniej
Nowe powiązania Aldoga z Chinami i innymi krajami o gwałtownie przeżywał duże trudności. W związku z powyższym rośnie obawa,
rosnącym zapotrzebowaniu na aluminium nie doprowadziły do po- że również przemysł wtórnego aluminium znajdzie się w podobnej
rozumień w sprawie sprzedaży całej produkcji firmy do Chin. I jak sytuacji tzw. „spirali spadku" związanej z rosnącym apetytem Chin.
W ciągu ostatnich 10 lat nastąpił gwałtowny wzrost eksportu złomu
poinformował rzecznik firmy Aldoga: „Nie ma konieczności wysy-
metali nieżelaznych z Unii Europejskiej do Chin, a to doskonale
łania całej naszej produkcji do Chin. Rozważamy także inne możli-
odzwierciedla tempo rozwoju chińskiej gospodarki.
wości dystrybucji".
Według danych Eurostat Comext eksport złomu miedzi z krajów EU
Podpisany kontrakt pomiędzy NFC a Aldoga to największa umowa
do Chin wzrósł ze 137 t w 1990 r. do 224 746 t w 2002 r. Podobny
pomiędzy chińskim i australijskim przedsiębiorstwem i stanowi ona
„boom" zaobserwowano dla eksportu aluminium i odnotowano wzrost
znaczący krok w umacnianiu się więzi handlowych i finansowych
z poziomu 168 t w 1990 r. do 149 147 t w 2002 r.
między Chinami i Australią.
Jim Morisson, prezes Organisation of European Aluminium Re-
Podpisano również drugie porozumienie pomiędzy Aldoga i NFC
finers & Remelters(OEA) mówi: „To główne zmartwienie. W ze-
dotyczące współpracy w celu rozwoju kopalń boksytów oraz produ-
szłym roku po raz pierwszy Europa stała się eksporterem netto złomu
kcji tlenku glinu w Australii na poziomie 4 min t/r. NFC, które
aluminiowego. Ma to olbrzymi wpływ na europejski rynek. Cały
reprezentuje konsorcjum dziewięciu chińskich czołowych producen- proces zaczął przybierać gwałtownie na sile w 2003 r. Przy tak
tów pierwotnego aluminium, oficjalnie potwierdziło, że podpisało wysokich stawkach VAT nie można konkurować z Chińczykami,
porozumienie z Aldoga w celu wspólnego przejęcia inwestycji w kopal- którzy ze względu na różnice w stawkach podatkowych oferują
nie boksytów i produkcję aluminium w Australii. Chińczycy po- o wiele lepsze ceny."
twierdzili swoje bardzo dobre doświadczenia we współpracy z Al- Odnotowano, że niektóre rodzaje złomu aluminiowego są już prawie
doga. Konsorcjum zarejestrowano w Beijing i nadano mu nazwę w ogóle niedostępne na rynku europejskim, a ich cena osiągnęła
China International Alumina Investment Co. (Cl AIC). W jego skład w 2003 r. bardzo wysoki poziom. Zwrócono uwagę, że obserwowany
wchodzą: wzrost cen złomu na rynku europejskim jest bardzo ściśle powiązany
— Lanzhou Aluminum Industry Holdings Co., ze wzrostem, w tym samym czasie, eksportu i popytu w Chinach.
— East Hope Group, W porównaniu do firm w Europie pozycja chińskich rafinerii jest
— Yunnan Metallurgy Group, dużo lepsza, po pierwsze ze względu na rabaty podatku VAT, a także

88
zdecydowanie niższe koszty pracy i mniejsze wymagania ekologi- CODELCO AND PHELPS DODGE TO FOLLOW BHP BILLITON?. METAL
czne. Raporty mówią również coraz częściej o chińskich przedsię- BULLETIN 2003, nr 8813, s. 18. JK
biorstwach płacących gotówką, w celu zapewnienia sobie płynności Analitycy rynku uprzedzali w październiku 2003 r., że firmy
dostaw. Codelco i Phelps Dodge mogą pójść w ślady BHP Billiton i powia-
Zwrócono również uwagę na stosunkowo niskie koszty transportu. domić o zamiarze zwiększenia produkcji.
Liczba kontenerów z różnego rodzaju dobrami przypływających W związku ze słabymi cenami miedzi na rynku firma Codelco
z Chin i wyładowywanych w Europie jest ogromna i nietrudno wy- wstrzymała sprzedaż 200 tyś. t katod w 2003 r. Jednakże wraz
obrazić sobie, że na ich miejsce w drodze powrotnej można wysłać ze wzrostem ceny miedzi na Giełdzie Londyńskiej do ok. 2000 $/t
po minimalnych kosztach kontenery pełne złomu. oczekuje się, że decyzja ta zostanie cofnięta. Na rynku spekuluje się,
Wojna cenowa o surowiec dodatkowo została podsycona przez de- że część tych zapasów przeznaczona jest dla Chin.
cyzje rządu rosyjskiego o obłożeniu złomu 50 % podatkiem ekspor- „Biorąc pod uwagę zakres chłonności rynku chińskiego dla miedzi
towym. decyzja ta nie byłaby niespodzianką" — powiedział A. Macmillan
Obserwuje się coraz większe trudności w europejskim przemyśle — strateg w Prudential-Bache International (USA).
metali nieżelaznych, l tak np. pod koniec 2002 r. niemiecki koncern Firma Phelps Dodge posiada obecnie powyżej 200 tyś. t nie wyko-
Mansfelder Kupfer&Messing (MKM) został zmuszony do zamknię- rzystanej zdolności produkcyjnej w swoich kopalniach Sierrita, Bag-
cia swojego zakładu w Hettsedt. Grupa handlowa MKM jako przy- dad i Chino i analitycy przewidują, że w przyszłości zdolności te
czynę tej decyzji podała występujący na rynku europejskim bardzo zostaną wykorzystane.
wysoki eksport do Chin. Z kolei w maju 2003 r. Werne Marnette. „Rynek koncentratów miedzi jest nadal bardzo słaby, pomimo wielu
prezes Norddeutsche Affinerie, przedstawił problemy grupy mie- zapowiedzi z różnych źródeł do powrotu produkcji" — powiedziała
dziowej Huttenwerke Kayser. Grupa ta była zmuszona do zwolnienia I. Sternby, analityk w Barclays Capital. Sądzi ona: „że w najbliższych
160 pracowników ze względu na „nieuczciwą konkurencję" rynków sześciu miesiącach rynek koncentratów nadal pozostanie słaby".
Azji Wschodniej.
Sytuacja ta doprowadziła OEA i Eurometaux do uruchomienia in- ESCONDIDA WRACA DO PEŁNEJ WYDAJNOŚCI W 2004 ROKU
tensywnej kampanii lobbingowej w Komisji Europejskiej i wśród ESCONDIDA TO RETURN TO FULL CAPACITY IN 2004. METAL
członków Parlamentu Europejskiego na rzecz rozpatrzenia ich spra- BULLETIN 2003. nr 8813, s. 18, JK
wy. Eurometaux wezwał Unię Europejską do uruchomienia naci- Firma BHP Billiton oznajmiła, że największa na świecie kopal-
sków na Chiny w celu zlikwidowania różnicy podatkowej (przez nia miedzi — Escondida — powraca od 2004 r. do swojej pełnej
podniesienie podatku w Chinach). Rozmowy w tej sprawie odbędą wydajności, podnosząc produkcję miedzi do 200 tyś. t.
się pod koniec października 2003 r. na łamach Word Trade Organi- M. Lidiard, z BHP Billiton, uzasadnił podjęte decyzje zwiększonym
zation (WTO). zapotrzebowaniem na miedź a nie wzrostem jej cen. W wyniku
Jak powiedział rzecznik prasowy Eurometaux: „Chcielibyśmy, by działalności funduszy i zakupów przez Chiny w dniu 22.10.2003 r.
śledztwo WTO stało się istotnym elementem tej sprawy. Jej rozpa- osiągnięto najwyższą od trzech lat cenę miedzi na poziomie 2018 $/t.
trzenie jest niezmiernie ważne, ponieważ jest to problem między- Oczekuje się, że całkowita produkcja miedzi w kopalni Escondida
narodowy dotykający także rynki w Ameryce, Kanadzie i Japonii, w 2003 r. osiągnie wielkość l ,05 min t miedzi w metalu i koncentra-
które też na tym tracą". Kompleksowe spojrzenie na rynek koncen- cie. Escondida może osiągnąć normalny profil produkcji miedzi
tratów miedzi, wskazuje na jego niestabilność i panujące na nim zbliżony do wielkości: 1,25 min t wydajności na rok. M. Lidiard
zamieszanie. Obawy przed tą sytuacją rosną, ponieważ istnieje realne zaznaczył, że dojście do pełnej wydajności wymaga czasu, jednakże
niebezpieczeństwo wystąpienia tzw. efektu domina, którego konse- nie powinno to wpłynąć na produkcję roku 2004.
kwencje mogą ponieść wszyscy począwszy od producentów metali, Obserwatorzy rynku miedzi spekulują nt. wpływu decyzji kopalni
poprzez producentów półwyrobów czy też produktów końcowych. Escondida na przyszły rynek miedzi. Przewidują m.in. to, że zapowiedź
Organizacje prowadzące kampanię lobbującą na rzecz europejskich zwiększenia produkcji przez BHP Billiton może oznaczać ponowne
producentów podkreślają, że: „Rządy muszą się obudzić i przejrzeć rozpoczęcie wydobycia rud siarczkowych w kopalni miedzi Tintaya
na oczy, zanim sytuacja będzie zbyt trudna do opanowania". w Peru w sierpniu 2004 r. Produkcję kopalni Tintaya ograniczono
do 34 tyś. t/r. katod miedziowych z procesu SX-EW. Ma ona jednak
CODELCO KUPUJE YENTANAS możliwość produkcji 90 tyś. t/r. koncentratów miedzi. BHP Billiton
CODELCO TO BUY YENTANAS. MINING JOURNAL 2003, t. 341, kontroluje 57,5 % udziałów w Escondida, Rio Tinto posiada 30 %,
nr 8856, s. 254*255. JK a JECO —japońskie konsorcjum — 10 %.
Największy producent miedzi firma Codelco zgodziła się na
kupno rafinerii i huty miedzi Yentanas od Enami (Empresa Nacional METSO MINERALS — ŚWIATOWY DOSTAWCA
de Mineria). METSO MINERALS —A GLOBAL SUPPLIER. MANING MAGAZINE
Transakcja została już zatwierdzona przez odpowiednie Rady Dyre- 2003, t. 189, nr 2, MWT, s. 4-5, JK
ktorów i zgodnie z zapowiedziami chilijskiego ministerstwa górnic- Od czasu połączenia sił Nordberga i Svedali, Metso Minerals
twa negocjacje zostały zakończone. Obecnie należy sformułować oferuje rozwiązania dla takich gałęzi przemysłu jak: przeróbka su-
ostateczne warunki przeprowadzenia transakcji. rowców mineralnych, urabianie skał, konstrukcje, inżynieria lądowa
Codelco zapłaci ok. 370-5-375 min $, które zostaną wykorzystane i wodna, recykling i gospodarka odpadami.
przez Enami (Empresa Nacional de Mineria) do częściowej redukcji Górnictwo światowe. Metso Minerals jest światowym liderem
zadłużenia wynoszącego 480 min $. w zakresie usług i wyposażenia dla górnictwa i przemysłów prze-
W 2002 r. huta Yentanas przerobiła 398 tyś. t koncentratów miedzio- róbki surowców mineralnych. Urządzenia Metso Minerals do wier-
wych i wyprodukowała 208 tyś. t anod miedziowych oraz 108 tyś. t cenia, kruszenia, klasyfikacji, wzbogacania, podawania materiałów,
miedzi blister. Rafineria wyprodukowała 323 tyś. t miedzi katodowej. podawania szlamów i suszenia stosowane są w większości świato-
Główną rolą Enami (Empresa Nacional de Mineria) jest pomoc wych kopalń.
małym i średnim kopalniom sektora miedziowego w Chile. Firma Specjaliści Metso mogą również wykonywać ekspertyzy, obejmują-
m.in. pomaga finansować projekty, centralizuje przeróbkę rud mie- ce optymalizację istniejących zakładów i ich automatyzację, popra-
dzi razem z wytapianiem, rafinacją i sprzedaje urządzenia. Od pew- wę jakości oraz prowadzić prace remontowe i modernizacyjne urzą-
nego czasu miała jednak kłopoty finansowe. Wcześniejsza propozy- dzeń.
cja dla Codelco dotycząca stworzenia spółki z Yentanas upadła. Zamówienia z górnictwa. Metso Minerals, łącząc produkcję firm"
Firma Codelco kupiła Yentanas w całości. Svedali i Nordbergu rozszerzyło profil produkcji urządzeń i usług,
uzyskując tym samym wzrost liczby zamówień z całego świata,
CZY CODELCO I PHELPS DODGE PÓJDĄ W ŚLADY BHP BILLI- z sektora górnictwa, szczególnie z Afryki i z Ameryki Południowej.
TON? — Brazylia. W Alunorte, (Barcarena, Brazylia), dodatkowa trze-

89
cia linia produkcyjna zwiększy wydajność rafinerii tlenku glinu pniu powinno poprawić jakość obsługi klientów w Europie. Do
z 1,6 min t/r. do 2,4 min t/r. Rafineria Alunorte jest jedną obsługi rynków w USA i w Azji tworzone są obecnie oddzielne
z największych w Ameryce Południowej. Zastosowano nowe firmy. Powstające sieci sprzedaży i dystrybucji, według wyjaśnień
urządzenia z Metso Minerals, m.in. takie jak: zwałowarka, ma- Wiktora Sprogisa, będą przygotowane do handlu wszystkimi produ-
szyna do pobierania ze zwałów, dwa młyny kruszące, układ ktami firmy, w tym również miedzią, kobaltem, złotem i palladem,
przenośników, co pozwoliło zwiększyć wydajność o ok. 50 %. których firmajest znaczącym producentem. Obecnie Norilsk sprze-
— Chile. Metso Minerals wygrało przetarg na dostawę dla chilij- daje kobalt poprzez firmę Norgem, będącą joint yenture z Sogem —
skiego producenta Codelco systemu osuszania zawiesin w ra- firmą handlową belgijskiej Grupy Metali Umicore.
mach ogromnej inwestycji w największej na świecie podzie- W. Sprogis wyjaśnił również, że dopiero po pewnym okresie dzia-
mnej kopalni El Teniente. Nowy system osuszania zwiększy łalności ustalone zostanie, czy wszystkie produkty Norilska będą
wydajność suszenia koncentratów miedzi w kopalni. Kontrakt sprzedawane poprzez nową sieć. Jednocześnie Norimet stanie się
w wysokości ok.10 min $ obejmuje: projektowanie, instalację holdingiem i spółką zarządzającą dla Stillwater Mining i innych
i komisyjne uruchomienie, z zastrzeżeniem dostawy najno- przyszłych wartości majątkowych nabywanych przez Norilsk Nickel.
wszych urządzeń w momencie rozruchu, który jest przewidy-
wany na 2004 r. Dostawa do kopalni El Teniente jest kolejnym NORYLSK SPRZEDAJE 300 000 TON NIKLU W 2003 ROKU
zamówieniem po wcześniejszej zrealizowanej dostawie susza- NORILSK TO SELL 300 000 TONNES OF NICKEL IN 2003. METAL
rek zawiesin do Oddziału Salvador. W obu ww. przypadkach BULLETIN 2003, nr 8812, s. 18. JK
zastosowane systemy suszarek zmniej szyły wilgotność koncen- Norilsk Nikiel sprzeda 300 tyś. ton niklu w 2003 roku, stanowią-
tratów miedzi z 10 do 0,2 %. cych 240 tyś. t produkcji tegorocznej i 60 tyś. t nie sprzedanej pro-
— RPA. Kopalnia platyny Klipfontein w RPA, będąca częścią dukcji z lat poprzednich.
Anglo Platinum's Rustenburg Section. zainstalowała ostatnio, „Zwiększenie sprzedaży niklu spowodowane było chęcią uzdrowie-
produkowany przez Metso Minerals, nowy kompletny system nia rynku poprzez zbilansowanie podaży i popytu" — powiedział
flotacji. Zgodnie z prognozami Metso Minerals nowy system dyrektor naczelny firmy Wiktor Sprogis. Jego zdaniem po dłuższym
flotacyjny zwiększył wydajność kopalni pomimo mniejszej ilo- czasie średnie ceny niklu osiągną poziom: 6000-8000 $.
ści komór niż we wcześniejszej instalacji. Nowy system wyma- Norilsk przebudowuje swoją sieć sprzedaży. Nowa spółka Norilsk
ga mniejszej ilości pomp do szlamów, charakteryzuje się niż- Nikiel Europę Ltd przejmie cały handel metalami w Europie; ponad-
szym zużyciem energii i niższymi nakładami na konserwację to tworzone są nowe, oddzielne firmy do obsługi rynków w USA
i remonty. i Azji. Nowa sieć dystrybucji przybliży Norilsk do rynku i pomoże
lepiej zrozumieć jego potrzeby. Z założenia sieci te będą prowadzić
NOWA SIEĆ SPRZEDAŻY DLA NORYLSKA handel wszystkimi metalami produkowanymi przez Norilsk, tzn.
NEW SALES NETWORK FOR NORILSK. METAL BULLETIN 2003, oprócz niklu także miedzią, kobaltem, złotem i palladem. Obecnie
nr 8811, s. 57, JK Norilsk prowadzi sprzedaż kobaltu za pośrednictwem Norgem, joint
Spółka Norilsk Nikiel Europę Ltd, zarejestrowana w Wielkiej venture z Sogem — oddziałem handlowym Grupy Metali Umicore.
Brytanii, staje się główną europejską firmą zajmującą się sprzedażą Wiktor Sprogis oświadczył ponadto, że Norilsk negocjuje z władza-
i dystrybucją metali wytwarzanych w Norilsk Nikiel. mi politycznymi Rosji możliwości publikowania danych na temat
Norilsk Nikiel Europę Ltd, będąca częścią grupy Norilsk Nikiel PGMs — (Platinum Group Metals-Metale Grupy Platyny) i wyraził
poczynając od stycznia 2004 r., będzie stopniowo przejmować cały nadzieję, że będzie to możliwe już w 2004 r.
handel produktami Norilska dla klientów w Europie. W planach spółki jest także: „zmniejszenie zależności od pewnych
Obecnie sprzedaż niklu z Norilska prowadzi londyńska firma Norimet. rynków'" i zwiększenie wpływów na rynku złota. Norilsk planuje
Nowa spółka będzie miała siedzibę w biurach Norimetu i Norilsk za- zwiększenie produkcji złota do 100 t w latach 2004-2005.
mierza zatrzymać jej kierownictwo do zarządzania nową firmą. Norilsk, największy światowy producent niklu i palladu, w 2002 r.
Wiktor Sprogis, dyrektor naczelny firmy, wyjaśnił, że spółka zamie- osiągnął zysk netto w wysokości 584 min $, przy dochodach
rza specjalizować się w usługach handlowych, co w znacznym sto- ze sprzedaży rzędu 3,09 mld $.

WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe
związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2004-2006

22-23 marca, 2004, Perth, Australia Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
Gravity Concentration' 04 e-mail: bwills@min-eng.com
Źródło: Minerals Engineering, 2003, t. 16, nr 9, s. 892 27-30 października 2004, Las Vegas, USA
e-mail: bwills@min-eng.com MINExpo International 2004
29 marca-2 kwietnia 2004, Diisseldorf, RFN Źródło: Min. Eng. 2002, t. 15, nr 9, s. 704
Tubę 2004
15+19 czerwca 2004, Diisseldorf, RFN
Źródło: Light Metal Agę. 2003, t. 61, nr 5-6, s. 73
www.mdna.com METAY 2004
Źródło: Metal PowderReport 2003, t. 58, nr 6, s. 59
21-24 kwietnia 2004, Brescia, Włochy
Metef International Aluminium Exhibition www.metav.de
Źródło: Light Metal Agę 2003, t. 61, nr 5-6, s. 73 22-24 września 2004, Essen, RFN
www.metef.com Aluminium 2004
16-18 cz.erwca, 2004, Falmouth, W. Brytania Źródło: Erzmetall 2003. t. 56, nr 5, s. 311
Reagents in Minerals Engineering www.aluminium-messe.com

90
26-29 września 2004, Madryt, Hiszpania 13-17 luty, 2005, San Francisco, USA
REWAS 2004: Global Symposium on Recycling, TMS Meeting@Exhibition
Waste Treatment and Clean Technology Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 887
Źródło: Erzmetall 2003, t. 56, nr 5, s. 311 e-mail: mtgserv@tms.org
www.inasmet.es/rewas04
14-15 marca, 2005, Cape Town, RPA
17+21 października 2004, Wiedeń, Austria Pyrometallurgy 05
PM 2004 Powder Metallurgy Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
Źródło: Metal Powder Report 2003, t. 58, nr 6, s. 59 e-mail: bwills@min-eng.com
www.epma.com
16-18 marca, 2005, Cape Town, RPA
8-9 listopada, 2004, Cape Town, RPA
Bio-& Hydrometallurgy 05
Solid-Liquid Separation 04
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
e-mail: bwills@min-eng.com
e-mail: bwills@min-eng.com
10-12 listopada, 2004, Cape Town, RPA 17-19 października 2005, Kyoto, Japonia
Precious Metals 04 International Lead-Zinc Processing Symposium
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892 Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
e-mail: bwills@min-eng.com e-mail: akiofuwa@waseda.jp
17-19 grudnia 2004, Yaranasi, Indie 12-16 marca, 2006, San Antonio, USA
International Conference on Recent Adyances TMS Meeting & Exhibition
in Composites Materials Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
Źródło: Z. Metallkd. 2002, t. 93, nr 9, s. 942 e-mail: mgtserv@tms.org

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
Alicja Wójcik — AW

Instytut Metali Nieżelaznych w Gliwicach informuje, że w dniach 17-5-19 października 2005 r. odbędzie się
w Kyoto w Japonii VII Międzynarodowe Sympozjum na temat technologii produkcji ołowiu i cynku.
Organizatorem jest The Minning and Materials Processing Institute of Japan (MMIJ) 9-6-41 Akasaka,
Minatoku, Tokiu 107-0052 Japan.
Zgłoszenia udziału w postaci streszczenia obejmującego 150 wyrazów należy przesłać do l października
2004 r., zaś pełny tekst do 15 marca 2005 r., pocztą elektroniczną na adres:

Mr. Norbert L. Piret


Piret & Stolberg Partners
ImLicht 12. D-47279
Duisberg, Germany
Phone: 49-203-72-2396, fax: 40-203-72-3947. e-mail: nlp.p-sp.dbg@T-Online.de

91
Światowy rynek metali
nieżelaznych

: : M :,;•:••• --,.U.2H.
S i: j
GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET

Redaktor odpowiedzialny: dr hab. inż. JAN BUTRA

Rudy Metale R 49 2004 nr 2


UKD669.2/.8(100):338.5(100).339.4(100)

WYDARZENIA GOSPODARCZE

STUDIUM PRZEDWSTĘPNE PROJEKTU AFTON tości 21,8 g/t Au.


DRCs AFTON PREFEASIBIL1TY. Mining Journal, 17 October 2003,
No. 8758, p. 306 DEFINITYWNE ZAMKNIĘCIE KOMPLEKSU SAN MANUEL
DRC Resources Corp. otrzymał od konsultanta Behre Dolbear SAN MANUEL CLOSURE MADĘ PERMANENT. Mining Journal, 31
& Co. Ltd prefeasibility study dla projektu miedzi i złota Afton October 2003, No. 8760, p. 346
w Kolumbii Brytyjskiej. Opracowanie przewiduje zmianę eksploa- Kompleks hutniczy i rafineryjny San Manuel w Arizonie (włas-
tacji odkrywkowej na podziemną i średnią roczną produkcję na ność BHP Billiton group), gdzie dotychczas prowadzono prace
poziomie 34 050 t miedzi i 80 tyś. uncji złota. Kopalnia będzie konserwatorskie, został definitywnie zamknięty. Rozbiórka i rekul-
funkcjonowała 17 lat, a wstępny kapitał wyniesie 149,7 min CAD. tywacja terenu potrwa kolejne pięć do siedmiu lat.

REKORDOWA PRODUKCJA NORTHGATE PONOWNE OTWARCIE KOPALNI MIEDZI I MOLIBDENU CON-


NORTHGATE PRODUCES RECORD. Mining Journal, 17 October 2003, TINENTAL PIT
No. 8758, p. 307 CONTINENTAL PIT COPPER-MOLYBDENUM MINĘ TO RESTART.
W trzecim kwartale tego roku Northgate Exploration Ltd osiąg- Metal Bulletin Monthly, October 2003. No. 8760, p. 61
nął rekordową produkcję złota w kopalni Kemess w Kolumbii Bry- Montana Resources z Butte w Montanie zamierza otworzyć ko-
tyjskiej, tj. 84 tyś. uncji. Przedsiębiorstwo wyprodukowało także palnię miedzi i molibdenu Continental Pit, którą zamknęła w lipcu
7700 t miedzi. 2000 r. z powodu wysokich opłat za energię. Przedsiębiorstwo pod-
pisało nowe, trzyletnie porozumienie na dostawy energii i planuje do
ESCONDIDA POWRACA DO PEŁNEJ PRODUKCJI połowy listopada osiągnąć pełną produkcję 80 min Ib (36 300 t)
ESCOND1DA TO RESUME FULL OUTPUT. Mining Journal, 24 October miedzi, 7-10 min Ib (3175-4536 t) molibdenu.
2003, No. 8759, p. 318, Escondida to return to fuli capacity in 2004, Metali
Bulletin, 27 October 2003, No. 8813, p. 18 JIANGXI COPPER OTWIERA NOWY ZAKŁAD PRODUKCJI PRĘ-
Według BHP Billiton group kopalnia miedzi Escondida w Chile, TÓW MIEDZIOWYCH
której jest właścicielem i operatorem (57,5 % udziałów), od stycznia JIANGXI COPPER STARTS UP NEW ROD MILL. Metali Bulletin, 6
2004 r. powróci do „normalnego planu i profilu produkcji". Przed- October 2003, No. 8810, p. 15
siębiorstwo podjęło taką decyzję ze względu na poprawę popytu na Chińska firma Jiangxi Copper Co zakończyła budowę nowego
rynku miedzi. Pod koniec 2001 r. Escondida zmniejszyła produkcję zakładu produkcyjnego prętów miedziowych, którego poziom pro-
0 ok. 200 tyś. t/r. w stosunku do planu z powodu niskich cen miedzi dukcji prognozowany jest na 150 tyś. t/r. Cała produkcja trafi na
1 słabego popytu. Podobnie zrobił BHP Billiton w kopalni Tintaya rynek krajowy. Przedsiębiorstwo planuje także budowę zakładu
w Peru, gdzie produkcja została obniżona o 90 tyś. t/r. Od produkcyjnego folii miedziowych. Inwestycja ma być zakończona
października 2002 r., tj. od momentu zakończenia IV fazy rozwoju do połowy przyszłego roku, a planowany poziom produkcji to 6 tyś.
kopalnia Escondida produkowała rocznie l ,2 min Mg metalu. Plan t/r. Na przyszły rok Jiangxi zakłada wzrost produkcji miedzi katodo-
na ten rok to l ,05 min Mg miedzi. Łączna produkcja za trzy kwartały wej do ponad 400 tyś. t.
br. wynosi 737 200 t miedzi we wszystkich formach.
SPADEK WYDOBYCIA MIEDZI W KCM O 20 TYŚ. MG
WARUNKOWA ZGODA DLA KAINANTU KCM's COPPER OUTPUT WILL FALL BY 20.000 TONNES. Metali
KA1NANTU GETS CONDITIONAK APPROYAL. Mining Journal, 3 Oc- Bulletin, 13 October 2003. No. 8811. p. 22
tober 2003, No. 8756, p. 262 Konkola Copper Mines (KCM) przewiduje spadek produkcji
Highlands Pacific Ltd otrzymał warunkową zgodę na rozbudowę w br. o 20 tyś. t do poziomu 200 tyś. t/r., co spowodowane jest
kopalni złota Kainantu w Eastern Highland (Papua Nowa Gwinea). deficytem paliwa i kwasów. Kopalnia planuje stabilizację produkcji
Budowa potrwa ok. 15 miesięcy i pozwoli uzyskać około 11 500 w 2004 r. na poziomie 250 tyś. t/r. Rząd Zambii jest w trakcie
uncji złota rocznie przez 4,5 roku. Pierwsza produkcja rozpocznie negocjacji dotyczącej sprzedaży 51 % kopalni indyjskiej firmie Ster-
się na początku 2005 r. Według oszacowania kopalnia posiada lite Industries. Podpisanie umowy między stronami nastąpi w pier-
zasoby prawdopodobne na poziomie 714 841 t o średniej zawar- wszym kwartale 2004 r.

92
BARRICK KUPUJE UDZIAŁY W ROSJI 20,4 min t o średniej zawartości 1,7 g/t złota i 0,65 % miedzi.
BARRICK MOYES INTO RUSSIA. Mining Journal. 17 October 2003, Według planów budowa rozpocznie się pod koniec 2004 r., a pro-
No. 8758, p. 297 dukcja zostanie uruchomiona w pierwszym kwartale 2006 r.
Południowoafrykański Harmony Gold Mining Co. Ltd sprzedał
31,7 % udziałów w rosyjskim przedsiębiorstwie złota Highland WSTĘPNA BUDOWA NA PROJEKCIE JEROOY ROZPOCZĘTA
Gold Mining Ltd poprzez emisję akcji (po 2,35 L/akcja) kanadyj- JEROOY INITIAL CONSTRUCTION BEGINS. Mining Journal, 24 Octo-
skiemu Barrick Gold Corp. i międzynarodowej grupie inwestorów. ber 2003, No. 8759, p. 326
Głównym aktywem Highland jest kopalnia złota Mnogovershinnoye Oxus Gold plc rozpoczął wstępne prace budowlane na projekcie
w południowo-wschodniej Rosji, która w 2002 r. wyprodukowała złota Jerroy w Kirgistanie (66,7 % udziałów). Kopalnia będzie pro-
178 tyś. uncji. Ponadto przedsiębiorstwo jest właścicielem rozbudo- dukowała 180 tyś. oz złota rocznie od 2005 r. Złoże zawiera 3,45
wywanych projektów złota Darasun i Novoshirokinskoye, zlokali- min uncji złota.
zowanych w południowo-wschodniej Rosji.
NOWA KOPALNIA SREBRA
DRD KUPUJE UDZIAŁY W KOPALNI PORGERA NEW SILYER MINĘ FOR POLYMETALL. Mining Journal, 31 October
DRD BUYS PORGERA STAKE. Mining Journal, 17 October 2003, 2003, No. 8760, p. 346
No. 8758, p. 299 Największe rosyjskie przedsiębiorstwo srebra Polymetall rozpo-
Południowoafrykański producent złota Durban Roodepoort częło produkcję na nowym złożu w rejonie Far East. Kompleks
Deep Ltd (DRD) zawarł porozumienie z Oil Search Ltd z Australii górniczy Khakandzhe w rejonie Khabarovsk będzie produkował
dotyczące zakupu 20 % udziałów w kopalni złota Porgera w Papua rocznie 2,7 min uncji srebra i 129 tyś. uncji złota. Według przedsię-
Nowej Gwinei (PNG) za 73,8 min USD. Przedsiębiorstwo zapłaci biorstwa zasoby kopalni Khakandzhe wynoszą 60 t złota i 2688 t
52,7 min USD w gotówce i własnymi akcjami o wartości 21,1 min srebra. Polymetall planuje zwiększyć całkowitą produkcję srebra
USD. Kopalnią zarządza Placer Dome Inc. z Kanady, który posiada w przyszłym roku do 25 min uncji (21 min uncji w tym roku).
75 % udziałów. W 2002 r. Porgera wyprodukowała 641 810 uncji Inwestycja będzie kosztowała w sumie 100 min USD.
złota przy koszcie eksploatacyjnym 216 USD/uncję i całkowitym
koszcie 269 USD/uncję. Na lata 2003-^2005 produkcja z kopalni WHEATON RIYER PRZENOSI SIĘ DO MEKSYKU
odkrywkowej i materiału zgromadzonego w magazynach planowa- WHEATON RIYER GOES DOWN TO MEXICO. Metal Bulletin Monthly,
na jest na poziomie 685 tyś. uncji/r. Produkcja podziemna progno- October 2003, p. 61
zowana jest na 125 tyś. uncji/r, w tym samym okresie. Całkowite Wheaton River Minerals (Vancouver w Kolumbii Brytyjskiej)
pewne i prawdopodobne zasoby oszacowano na 6,2 min uncji. nabył udziały w trzech meksykańskich projektach złota, dzięki któ-
rym zwiększy produkcję i zasoby przedsiębiorstwa. W skład no-
PLANY ROZWOJU KOPALNI JERRITT CANYON wych aktywów wchodzi złoże złota Los Filos w stanie Guerrero
JERRITT CANYON EXTENSION PLANS. Mining Journal, 17 October (100 % udziałów), złoże złota El Limon (21,2 % udziałów) oraz
2003, No. 8758, p. 301 kopalnia Nukay położona w tym samym stanie. Wartość umowy
Queenstake Resources Ltd nabył od AngloGold Ltd i Meridian z Teck Cominco i Miranda Mining Corp. oszacowano na 87 min
Gold Ltd kopalnię złota Jerritt Canyon. Kopalnię przewidziano do USD. Przedsiębiorstwo przewiduje, że do 2006 r. jego roczna pro-
zamknięcia pod koniec 2004 r., lecz zarząd Queenstake rozważa dukcja złota zwiększy się do ponad 700 tyś. uncji przy koszcie
przedłużenie działalności Jerritt. Według Queenstake cztery pod- mniejszym niż 140 USD/uncja. Obecnie Wheaton produkuje ponad
ziemne kopalnie mogą wyprodukować 300 tyś. uncji do końca tego 500 tyś. uncji/r, przy koszcie około 100 USD/uncja.
roku, a w 2004 ok. 250 tyś. oz. Zasoby pewne i prawdopodobne
kopalń oszacowano na 581 tyś. uncji złota, bogactwa zmierzone i ONTZINC ZAMIERZA OTWORZYĆ KOPALNIĘ BALMAT
wskazane na l ,22 min uncji. Przedsiębiorstwo zamierza zainwesto- ONTZINC PLANS BALMAT OPENING. Mining Journal, l O October 2003,
wać l min USD w poszukiwania, a 500 tyś. USD w podziemne No. 8757, p. 287
wiercenia. Ontzinc Corp. rozpoczął prace przygotowawcze mające na celu
otwarcie kopami cynku Balmat w stanie Nowy York. Przedsiębiorstwo
KRYZYS W POŁUDNIOWOAFRYKAŃSKIM GÓRNICTWIE nabyło większość udziałów w kopalni i prawo do zakupu 100 %
S.A. MINING FACES JOB CRISIS..., Mining Journal, 24 October 2003, udziałów. Według prognoz kopalnia będzie przerabiała rocznie 360
No. 8759. p. 320 tyś. t rudy i produkowała 41 tyś. t cynku. Do 2007 r. produkcja
Według Chamber of Mines z Afryki Południowej siedem z dwu- zostanie zwiększona do 51 tyś. t cynku.
nastu przedsiębiorstw górniczych złota w Afryce Południowej przy-
nosi obecnie straty równe 37 % całkowitej produkcji złota w kraju. TECK COMINCO KUPUJE AKTYWA LENNARD SHELF
Durban Roodepoort Deep Ltd zwolnił 2700 pracowników z komple- TECK COMINCO BUYS LENNARD SHELF ASSETS. Mining Journal. 17
ksu górniczego w North West Province. Podobnie Harmony Gold October 2003, No. 8758, p. 298
Mining Co. rozważa redukcję personelu. Roger Baxter, ekonomista Teck Cominco Ltd z Kanady zgodził się na zakup aktywów
z Chamber oszacował, że większość niedawno ogłoszonych proje- górniczych cynku Lennard Shelf z Western Metals Ltd w regionie
któw górniczych w Afryce Południowej, o wartości 100 mld R, Kimberley w zachodniej Australii za 26 min AUD. Umowa zakupu
może być zagrożona przez miejscową walutę. Spodziewana strata obejmuje projekty mineralne, zakład i wyposażenie kopalni Lennard
wyniesie około 20 mld R w obcej walucie, a ubiegłoroczny podatek Shelf. Aktywa produkcyjne obejmują dwie kopalnie Pillara i Kapok,
od przychodu z sektora górniczego oszacowany na ok. 12 mld R które do końca drugiego kwartału br. wydobyły w sumie 2,85 min t
może być mniejszy o połowę w roku finansowym do 30 czerwca rudy o średniej zawartości 6,4 % Zn i 2,7 % Pb oraz koncentrator
2004 r., jeśli Rand pozostanie na poziomie 7,50 R/1 USD. o wydajności 3,1 min t/r., który wyprodukował 176 263 ton cynku i
69 610 t ołowiu w ciągu roku.
CELE PROJEKTU DINKIDI
DINKIDI MEETS, KEY TARGETS. Mining Journal, 24 October 2003, BALKHASH —NOWA HUTA CYNKU
No. 8759. p. 326 BALKHASH ZINC SMELTER OPENS. Mining Journal, 31 October 2003.
Projekt złota i miedzi Dinkidi na obszarze Didipio w północnej No. 8760, p. 346
części wyspy Luzon na Filipinach (własność Climax Mining Ltd) Kazakhmys uruchomił nową hutę cynku w Balkhash na połu-
realizuje obecnie liczne cele, do których należy 50% spadek wstę- dniowymwschodzie Kazachstanu o zdolnościach produkcyjnych na
pnych kosztów kapitałowych do 66 min USD, skrócenie o połowę poziomie 100 tyś. t/r. Zakład o wartości 150 min USD wykorzystuje
czasu rozbudowy, przedłużenie działalności kopalni do 14 lat, roczna do produkcji metodę hydrometalurgiczną. W tym roku przedsiębior-
produkcja metalu na poziomie około 150 tyś. uncji złota (kopalnia stwo zamierza wyprodukować 440 tyś. t miedzi, 120 tyś. t cynku,
odkrywkowa i podziemna). Zasoby Dinkidi wynoszą aktualnie 19,3 min uncji srebra i 80 tyś. uncji złota.

93
FALCONBRIDGE WZNAWIA PRODUKCJĘ W RAFINERII CYN- NORLISK ZWIĘKSZA PRODUKCJĘ NIKLU O 20 TYŚ. MG
KU KIDD CREEK NORLISK TO INCREASE NICKEL OUTPUT BY 20,000 TONNES. Me-
FALCONBRIDGE RESTARTS KIDD CREEK ZINK RAFINERY. Metali tali Bulletin. 6 October 2003, No. 8810, p. 18
Bulletin, 13 October 2003, No. 8813, p. 20 Norlisk Nickel przewiduje na ten rok produkcję niklu na pozio-
Po ponad dwunastotygodniowym postoju, rafineria cynku Kidd mie 240 tyś. t, czyli o 20 tyś. t więcej niż w 2002 r. Mimo wzrostu
Greek, będąca własnością Falconbridge, wznowiła produkcję. Pod produkcji Norilsk twierdzi, że produkcja niklu będzie ogólnie mniej-
koniec czerwca zakład wzbogacania rud w Timmins, (Ontario) zo- sza o 10 % w stosunku do lat wcześniejszych, a to za sprawą wyczer-
stał zamknięty w celu przeprowadzenia corocznych prac konserwa- pania zapasów awaryjnych w 2002 r.
cyjnych. Wstrzymanie prac produkcyjnych przedłużyło się do dwu-
nastu tygodni z powodu spadku rynkowych cen cynku. Firma prze- DEFICYT PRODUKCJI NIKLU SIĘGA 30 TYŚ. MG
widuje w 2003 r. produkcję cynku na poziomie 110 tyś. t, czyli o 35 NICKEL DEFICIT TO HIT 30,00 TONNES — INSG, Metali Bulletin. 13
tyś. t mniejszą w stosunku do roku ubiegłego. Natomiast produkcja October 2003, No. 8811, p. 20
miedzi na rynku metalurgicznym prognozowana jest na 140 tyś. t Według International Nickel Study Group (INSG) deficyt zapa-
w roku bieżącym, czyli mniej niż w roku ubiegłym, kiedy to wypro- sów na światowym rynku niklu osiągnie w roku 2003 i 2004 poziom
dukowano 147 tyś. t miedzi. 30 tyś. t. INSG prognozuje wzrost konsumpcji niklu o 6,9 % do
poziomu 1,25 min t w 2003 r., podczas gdy produkcja wzrośnie
METALEUROP OGŁASZA BANKRUCTWO jedynie o 2,8 % do l ,22 min t. Skutkiem tego jest właśnie niedobór
METALEUROP FILES FOR BANKRUPTCY. Metali Bulletin. 27 October w produkcji niklu o wielkości 30 tyś. t. Prognozy na 2004 r. przewi-
2003, No. 8813, p. 16 dują produkcję na poziomie 1,31 min t, natomiast popyt na 1,28
Metaleurop — producent ołowiu i cynku ogłosił swoją upadłość, min t., czego wynikiem będzie znów 30 tyś. t deficytu.
po tym jak wyszły na jaw nieścisłości związane ze stanem funduszy
ANACONDA URUCHAMIA PIERWSZY Z CZTERECH ZMODERNI-
zabezpieczeniowych. Firma jest zadłużona względem francuskich ZOWANYCH ZAKŁADÓW WZBOGACANIA RUD
banków (BNP Paribas, Societe Generale, Credit Lyonnais) na prze- ANACONDA COMPLETES FIRST OF FOUR MAJOR UPGRADES. Me-
szło 41 min euro. Glencore International, główny udziałowiec Me- tali Bulletin. 20 October 2003, No. 8812, p. 16
taleurop, zapewnił pożyczkę w wysokości 10 min euro do 2005 r. Australijska Anaconda Nickel przekazała do eksploatacji nową
Metaleurop zwrócił się do francuskiego sądu z wnioskiem o przy- sortownię w zakładzie wzbogacania rud Murrin Murrin. Całkowity
znanie „planu kontynuacyjnego", podobnego do 11 Rozdziału Ame- koszt inwestycji oszacowano na 69 min USD. Planowana produkcja
rykańskiej Protekcji Bankructwa. Bankructwo firmy nie stanowiło niklu wyniesie 40 tyś. t/r. Pod koniec miesiąca przedsiębiorstwo
zaskoczenia dla pozostałych firm z branży, gdyż już wcześniej na- przekaże także koncentrator pulpy. Produkcja niklu w Murrin Mur-
suwały się wątpliwości, co do sposobu zarządzania firmą i przyszło- rin wyniosła we wrześniu 7740 t, pomimo dwudziestojednodnio-
ścią środków trwałych (łącznie z hutą ołowiu Nordenham, produku- wego wstrzymania produkcji i spadku o 5258 t. Produkcja kobaltu
jącą 130 tyś. t ołowiu na rok). natomiast osiągnie poziom 615 t, podczas gdy w czerwcu 2002 r.
wyniosła 510 t.
BUDOWA HUTY ROZPOCZĘTA
FENi III FINALLY UNDER CONSTRUCTION. Mining Journal, 10 Octo- W 2003 ROKU NORLISK SPRZEDA 300 TYŚ. MG NIKLU
ber 2003, No. 8757, p. 285 NORLISK TO SELL 300,000 TONNES OF NICKEL IN 2003. Metali
PT Aneka Tambang TBK (Ańtam) rozpoczął trzecią fazę budo- Bulletin. 20 October 2003, No. 8812, p. 18
wy huty ferroniklu (FENI III). Projekt opóźniał się z powodów Norlisk Nickel przewiduje sprzedaż niklu na poziomie 300 tyś. t,
finansowych, lecz ostatnio przedsiębiorstwo ogłosiło emisję sie- z czego 240 tyś. t to bieżąca produkcja, a pozostałe 60 tyś. t pochodzi
dmioletnich obligacji o wartości 200 min USD. Huta zwiększy wy- z niesprzedanych w roku ubiegłym zapasów niklu. Norlisk jako
dajność produkcyjną Antam z 11 do 26 tyś. t/r. Budowa potrwa 28 największy na świecie producent niklu i palladynu osiągnął w 2002 r.
miesięcy, a produkcja komercyjna rozpocznie się w drugim kwartale dochód netto w wysokości 584 min USD, a dochód ze sprzedaży na
2006 r., tj. trzy miesiące po uruchomieniu. poziomie 3,09 mld USD.

INFORMACJE GIEŁDOWE

MARKET NEWS. Mining Journal, 3 October 2003, No. 8756, p. 267 58,8 min nowych akcji po 0,085 £/akcja w celu uzyskania dochodu
Campbell Resource Inc. zakończył emisję 9,1 min akcji zwy- brutto w wysokości 5 milionów £. Dochód netto zostanie przezna-
kłych po 0,55 CAD/akcja. Przedsiębiorstwo zamierza zebrać dochód czony na sfinansowanie rozwoju polimetalicznego projektu Lome-
brutto w wysokości 5 min CAD, który przeznaczy na poszukiwania ro-Poyatos w południowej Hiszpanii oraz na dalsze poszukiwania na
i rozbudowę projektu złota w Quebecu. obszarach w pobliżu San Telmo.

MARKET NEWS. Mining Journal, 3 October 2003, No. 8756. p. 268


MARKET NEWS. Mining Journal. 17 October 2003, No. 8758, p. 313
Canyon Resources Corp. zebrał w przybliżeniu 4,15 min USD
w wyniku emisji 2,31 min jednostek po 1,80 USD/jednostka. Przed- Placer Dome Inc. zebrał 530 min USD w wyniku emisji obliga-
siębiorstwo wykorzysta środki na rozbudowę złoża złota McDonald cji. 300 min USD uzyskał ze sprzedaży 32-letnich niezabezpieczo-
w Montanie i zakup innych złóż złota. nych obligacji, a 230 min USD z 20-letnich obligacji zamiennych.

MARKET NEWS. Mining Journal. 10 October 2003, No. 8757, p. 293


MARKET NEWS. Mining Journal, 31 October 2003. No. 8760, p. 358
Codelco największy światowy producent miedzi wyemitował
dziesięcioletnie noty o wartości 500 min USD. Przedsiębiorstwo Tritton Resources Ltd zamierza zebrać 15 min AUD w wyniku
planuje zainwestować około l mld USD w zwiększenie produkcji wstępnej oferty publicznej 37,5 min akcji po 0,40 AUD/akcja. Do-
miedzi do poziomu l ,80 min t w 2004 r. chód wykorzystany zostanie na rozbudowę złoża miedzi Tritton
w rejonie Girilambone we wschodniej Australii. Budowa kopalni
MARKET NEWS. Mining Journal, 10 October 2003, No. 8757. p. 293 podziemnej i zakładu przeróbczego rozpocznie się w pierwszym
Cambridge Minerał Resources plc (CMR) przeprowadza emisję kwartale 2004 r.

94
WYNIKI FINANSOWE

ZYSKI FALCONBRIDGE Ltd zanotował stratę netto w wysokości 70 min R (w porównaniu do


FALCONBRIDGE PROFITS FROM NICKEL PRICE. Mining Journal, 24 13 min R zysku netto w drugim kwartale) i wzrost kosztów eksplo-
October2003, No. 8759, p. 330 atacyjnych do 378 USD/uncja (wcześniej 352 USD/uncja).
Kanadyjski Falconbridge Ltd, trzeci co do wielkości producent
niklu na świecie, osiągnął w trzecim kwartale tego roku zysk netto CENY ZŁOTA PRZYNOSZĄ ZYSKI W AMERYCE PL
w wysokości 21 min USD w porównaniu do straty netto 15 min USD
...NORTH AMERICANS PROSPER ON GOLD PRICE. Mining Journal, 31
w odpowiadającym okresie 2002 r. Cały dochód wzrósł o 40 % do October 2003, No. 8760, p. 356
484 min USD z powodu wyższej ceny niklu i miedzi. Całkowita
produkcja niklu rafinowanego wyniosła 23 205 t w porównaniu do Newmont Mining Corp., największy producent złota na świecie,
18811 t w trzecim kwartale ubiegłego roku. Produkcja miedzi spad- zanotował pięciokrotny wzrost zysków kwartalnych z powodu wyż-
ła w tym samym okresie o 6 % do 75 035 t jako wynik zmniejszenia szych cen złota. Dochód netto za trzeci kwartał wzrósł do 114 min
produkcji o 16 % do 56 234 t. USD w porównaniu do 21 min USD w odpowiadającym okresie
roku ubiegłego. Większy o 25 % dochód, tj. 897 min USD przedsię-
POŁUDNIOWOAFRYKAŃSCY PRODUCENCI ZŁOTA ZNÓW biorstwo uzyskało na skutek średniej zrealizowanej ceny złota w wy-
WALCZĄ sokości 336 USD/uncja w porównaniu do 315 USD/uncja w 2002 r.
S.A. GOLD PRODUCERS BATTLE AGAINST RAND..., Mining Journal, Przedsiębiorstwo sprzedało w sumie 2,06 min uncji złota przy kosz-
31 October2003, No. 8760, p. 356 cie eksploatacyjnym 194 USD/uncja (w 2002 r. 2,09 min uncji i 183
Pomimo wzrostu cen złota w ostatnich miesiącach kwartalne USD/uncja). Natomiast Barrick Gold Corp., trzeci największy pro-
wyniki południowoafrykańskich producentów złota wskazują na ducent złota na świecie, ogłosił wzrost dochodów do 35 min USD
negatywny wpływ mocnej miejscowej waluty na koszty eksploata- za trzeci kwartał tego roku w porównaniu do 34 min USD w 2002 r.
cyjne. Harmony Gold Mining Co. Ltd, trzeci co do wielkości produ- Przedsiębiorstwo wyprodukowało w tym czasie 1,48 min uncji me-
cent złota w Afryce, zanotował w trzecim kwartale tego roku stratę talu przy koszcie eksploatacyjnym 168 USD/uncja (dla porównania
netto w wysokości 61 min R w porównaniu do straty 331 min R 1,38 min uncji i 173 USD/uncja w 2002 r.). Dochód ze sprzedaży
w drugim kwartale. Zysk operacyjny wyniósł 333 min R ze sprzeda- złota wzrósł o 17 % do 549 min USD. Z kolei Goldcorp. Inc., kana-
ży złota o wartości 2,6 mld R. Produkcja złota wzrosła o l % do dyjski producent złota, osiągnął zysk netto w wysokości 25 min USD
969 178 uncji. Koszty eksploatacyjne wzrosły do 316 USD/uncja w trzecim kwartale tego roku w porównaniu do 18 min USD
w porównaniu do 296 USD/uncja w drugim kwartale br. Z kolei w 2002 r. Przedsiębiorstwo wyprodukowało w kopalni Red Lakę
Avgold podaje stratę netto w wysokości 82 min R za trzeci kwartał 161 459 uncji złota przy koszcie eksploatacyjnym 116 USD/uncja
tego roku w porównaniu do straty 92 min R w drugim kwartale. (dla porównania 162 982 uncji i 86 USD/uncja w 2002 r.). Dochód
Produkcja złota w kopalni Target wzrosła o 18 % do 99 626 uncji, Goldcorp. wzrósł o 10 % do 56 min USD ze względu na średnią
a koszty eksploatacyjne spadły z 225 USD/uncja w drugim kwartale zrealizowaną cenę złota w wysokości 364 USD/uncja (315 USD/un-
do obecnych 171 USD/uncja. Natomiast Durban Roodepoort Deep cja w roku ubiegłym).

CENY METALI

ZWYŻKA POWRACA NA LME SPOJRZENIE NA CENY METALI PODSTAWOWYCH


BULLS RETURN FOR LME WEEK. Mining Journal, 17 October 2003, MBRBASE MET ALSPRICEOUTLOOK. Metal BulletinMonthly(Supple-
No. 8758. p. 308 ment), October 2003, p. 20
Według Martina Fewingsa, analityka metali podstawowych w Mitsui Miedź — według obserwacji International Copper Study Group
Bussan Commodities, nikiel ma najsilniejszą pozycję ze wszystkich na światowym rynku miedzi w bieżącym roku mamy do czynienia
metali na LME. Uważa on, że połączenie dużego popytu, ograniczo- z głębokim deficytem oraz popytem przekraczającym podaż o 271
nej podaży i niskich rezerw podniosło ceny o około 40 % od począt- tyś. t (tylko w pierwszej połowie roku). Taka sytuacja jest konse-
ku tego roku. Fewings przewiduje na przyszły rok 6 % wzrost popytu kwencją zmniejszenia produkcji i nienasyconego popytu na rynku
na nikiel, deficyt o wielkości 55 tyś. Mg oraz średnią cenę niklu na chińskim. Prognozy dotyczące rynku miedzi rafinowanej nie są
poziomie 10 500 USD/t. Tymczasem ceny ołowiu i cynku wzrosły optymistyczne, gdyż w 2004 r. przewidywany jest dalszy rozwój
gwałtownie w tym tygodniu po pojawieniu się pogłoski, że Teck deficytu i ceny plasujące się na poziomie l 830 USD/t.
Cominco Ltd zamierza kupić Western Metals Ltd i przeprowadzi Ołów — podsumowując bieżący rok można stwierdzić, że głów-
prace zabezpieczające w swoich kopalniach. Ceny cynku wzrosły
nymi problemami, z jakimi borykał się rynek ołowiu są liczne za-
z 906 do 935 USD/t i ponownie spadły. Z kolei trzymiesięczna cena
mknięcia hut, niskie ceny i ciągłe zmiany opłat. Szacuje się, że blisko
ołowiu wzrosła z 563 do 605 USD/t, a następnie spadła do 578 USD/t.
250 tyś. t ołowiu rafinowanego zostało zablokowanych w Europie.
Według Andrew Keen, analityka z CRU International, może powró-
Najbardziej chłonnym rynkiem w przypadku ołowiu okazał się rynek
cić sytuacja z lat dziewięćdziesiątych, kiedy w 1999 i 2000 r. produ-
chiński. Po przeszło dwuletnim przestoju (2001 r. -3,4 %; 2002 r.
kcja w kopalniach przewyższała wzrost popytu na cynk. Wówczas
huty zwiększyły rezerwy koncentratów poprzez rozwój swoich po- -1,4 %) w 2003 r. popyt na ołów na rynkach zachodnich znów
siadłości. Obecnie jednak produkcja spada, a huty są zamykane. Pan nabiera tempa. Według prognoz MBR tegoroczny wzrost o 0,2 %
Keen uważa, że pomimo spadku popytu na ołów duże zapotrzebowanie spowoduje wzrost popytu w kolejnych latach, a co za tym idzie
w Chinach doprowadzi do 2 % wzrost popytu w 2004 r. Przewiduje obniżenie deficytu z 92 do 20 tyś. t. Przeciętne ceny ołowiu w 2003 r.
także, że deficyt w przyszłym roku osiągnie poziom 40 tyś. t, a średnia cena osiągnęły poziom 484 USD/t, natomiast w 2004 r. przewidywany
wyniesie 540 USD/t. Cena miedzi wzrosła do poziomu 1930 USD/tonę. jest wzrost cen do poziomu 528 USD/t.
Według Ingrid Sternby z Barclays Capital deficyt w tym i kolejnym roku Nikiel — bieżący rok był imponujący dla światowego rynku
osiągnie poziom 150 tyś. t, a cena będzie oscylowała w przedziale od niklu. Aktualne ceny za nikiel wzrosły ze stałego poziomu 6500
1950 do 2000 USD/t w pierwszej połowie 2005 r. USD/t (październik 2002 r.) do l O tyś. USD/t. Utrzymujący się popyt

95
na nikiel był podstawowym czynnikiem wpływającym na poziom Ołów ($/Mg)
światowych cen. W nadchodzących tygodniach MBR oczekuje na transakcje natychmiastowe 427,50 630,50 586,82
giełdzie LME cen na poziomie 10 tyś. USD/t. Prognoza na 2004 r. transakcjetrzymiesięczne-sprzedaż 439,00 625,00 583,83
to 9925 USD/t.
Cynk—na rynku cynku zaobserwować można powolną stabilizację Cynk (S/Mg)
sytuacji. W przyszłym roku przewidywany poziom cen to 255 USD/t, transakcje natychmiastowe 740,50 937,50 897,54
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 761,00 954,00 911,11
a w 2005 r. nawet 950 USD/t. Istnieją trzy czynniki, które wywołały
zmiany na rynku cynku. Pierwszy z nich to długotrwałe osłabienie
Nikiel ($/Mg)
spowodowane licznymi zamknięciami hut (skutki tego będą odczu-
transakcje natychmiastowe 7205,00 1 1 875,00 11 047,17
walne nawet w 2004 r.). Drugim czynnikiem jest wysoki popyt na transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1 i 800,00 7190,00 10993,04
stal galwanizowaną w Azji, a trzeci to gwałtownie rosnący popyt na
światowym rynku cynku, spowodowany również wysokim popytem Kobalt ($/Mg)
cena
miesięczna
cena
miesięczna
najniższa najwyższa
w Chinach, a co za tym idzie redukcją chińskiego eksportu cynku. październik październik
2(X)3 2«)3
Średnie miesięczne ceny metali (październik 2003 r.)
min 99,8 % 10,310 11,550
min 99,3% 8,990 10,800
Styczeń-październik Październik
2003 2003
Metal Złoto ($/oz)
poranna 379,09348
cena cena cena
popołudniowa 378,91957
najniższa najwyższa średnia

Srebro (c/oz)
Miedź Grade A ($/Mg)
Spot 500,21739
transakcje natychmiastowe 1544,25 2056,75 1920,20
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1562,50 2062,00 1932,24
July Averages, Metal Bulletin, 10 November 2003, No. 8815, p. 37

ZAPASY MIEDZI ZAPASY NIKLU


37099-'

31714-

'g 26328

* 20942

4909584 15557
03/08/18 03/D9/16 03/10/15 03/11/14 03rt)8/18 03/D9/16 03/10/15 03/11/14

Data sesji Data sesji

ZAPASY OŁOWIU ZAPASY CYNKU


163168
721435

_ 159084}
712493
N
S
155DOO
'§ 703500 r-^
?^~.-~v^-, f-—--/ ^
l150916* ^ "^-^, -
S 694508

146833 685515
_^---/
03M/18 03ffl9/16 03/10/15 03/11/14 03/08/15 03/09/15 03/10/14 03/11/13
Data sesji Data sesji

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Analiz Strategicznych CBPM Cuprum Sp. z o.o. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy
we Wrocławiu w składzie:
dr inż. Jan Kudełko,
mgr Aneta Barańska,
mgr Aleksandra Mońka,
mgr Wojciech Korzekwa.

96
nowośoiipatentawe
Rudy Metale R 49 2004 nr 2
ZOFIA SZCZUREK UKD 669.2/.9(088.8):608.3

ROZWIĄZANIA DOTYCZĄCE PRZEMYSŁU METALI NIEŻELAZNYCH


ZGŁOSZONE DO OPATENTOWANIA W URZĘDZIE PATENTOWYM RP
w trybie krajowym
(na podstawie Biuletynu Urzędu Patentowego,
pełne opisy tych rozwiązań można zamawiać bezpośrednio w Urzędzie Patentowym RP)

SELECTED SOLUTIONS RELATED TO NON-FERROUS METALS INDUSTRY SUBMITTED


FOR PATENTING TO THE POLISH PATENT OFFICE

P-352310 Sposób katodowego elektroosadzania metali i płyta Przedstawiony katalizator na bazie siarczku rodu, przeznaczony jest
katodowa do redukcji tlenu w elektrolizerach przemysłowych, zwłaszcza pod-
COPPER REFINERIES PTY LTD, Townsville, AU czas elektrolizy kwasu chlorowodorowego.
BUPnr 15/03, s. 30
Sposób dotyczy elektroosadzania łamliwej otoczki metalicznej na
płycie katodowej. W otoczce powstaje płaszczyzna obniżonej wy- P-352337 Sekcja katodowa wyłożenia dna elektrolizera
trzymałości, dzięki czemu następuje łatwe rozdzielenie arkuszy osa-
Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków
dzonego metalu.
BUPnr 16/03, s. 36 Sekcja składa się z bloku węglowego w którego kształtowym rowku
mocowany jest stalowy sforzeń i co najmniej jeden segment, wyko-
P-352309 Osłona krawędziowa katody nany z materiału o większym przewodnictwie cieplnym i elektrycz-
COPPER REFINERIES PTY LTD, Townsville, AU nym niż tworzywo bloku węglowego.
BUPnr 17/03, s. 45
Osłona według wynalazku posiada rowek wzdłuż swojej długości,
w który wchodzi płyta katodowa. Posiada także przynajmniej jeden P-352619 Sposób selektywnego wyodrębniania złota i srebra
wspornik podtrzymujący płytę katodową wewnątrz osłony krawę- z rozcieńczonych roztworów wodnych
dziowej. Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Warszawa
BUPnr 16/03, s. 36
Sposób polega na tym, że sorbent SiO2-EA miesza się z wodnym
P-352216 Urządzenie do usuwania osadu utworzonego w procesie roztworem MnCla, otrzymując nowy sorbent, który miesza się z wod-
elektrolitycznego oczyszczania lub elektrolitycznego nym roztworem zawierającym sól złota lub srebra, także w obecno-
otrzymywania metalu ści innych metali. Potem sorbent z osadzonym na jego powierzchni
OUTOKUMPU OYJ, Espoo, FI metalicznym złotem lub srebrem ogrzewa się z niewielką ilością
wody królewskiej lub stężonego kwasu azotowego, aż do rozpusz-
Opisane urządzenie pozwala-przynajmniej częściowo usuwać osad czenia tych metali, następnie wyodrębnia się złoto i srebro z roztwo-
z powierzchni płyty-wzorca używanej jako elektroda w procesie rów znanymi sposobami.
oczyszczania lub elektrolitycznego otrzymywania metalu. BUPnr 18/03, s. 23
BUPnr 16/03,5.36
Nowe stopy
P-352313 Elektroda denna dla metalurgicznych zbiorników do
wytapiania P-350041 Stop aluminiowy zawierający magnez i krzem
SMS DEMAG AKTIENGESELLSCHAFT, Diisseldorf, DE NORSK HYDRO ASA, Oslo, NO
Według wynalazku, poniżej płyty nośnej elektrody, na której znaj- Stop według wynalazku zawiera wagowo: 0,5^2,5 % Mg i Si, przy
dują się styki, usytuowana jest płyta chłodząca, tworząc komorę czym stosunek molowy Mg/Si wynosi od 0,70 do l ,25, a dodatkowa
chłodzenia, przez którą przepływa czynnik chłodzący, a którego ilość Si równajest w przybliżeniu 1/3 ilości Fe, Mn i Crznajdujących
działanie chłodzące wzmacniają żebra chłodzące, znajdujące się się w stopie, resztę stanowi Al i nieuniknione zanieczyszczenia. Stop
w komorze chłodzenia oraz zespawane z płytą nośną i korzystnie po schłodzeniu poddaje się homogenizacji, następnie wstępnemu
z płytą chłodzącą. grzaniu, wyciskaniu wypływowemu i starzeniu.
BUPnr 16/03, s. 56 BUP nr 22/02, s. 25

P-352129 Elektrokatalizator rodowy i sposób jego wytwarzania P-350048 Stop aluminiowy zawierający krzem
DE NORA ELETTRODIS.P.A., Milan, IT NORSK HYDRO ASA, Oslo, NO

Mgr inż. Zofia Szczurek — Instytut Metali Nieżelaznych, Gliwice.

97
Według wynalazku, obrabialny cieplnie stop Al-Mg-Si, po ukształ- zowym miesza się go z wytworzeniem wysokiej ścinającej prędkości
towaniu poddaje się w czasie 3*24 godz. dwuetapowemu starzeniu, udarowej cząsteczek proszku, natomiast w zakresie wielofazowym
najpierw w temperaturze 100*170 °C potem 160*220 °C. miesza się przez cyrkulację materiału.
BUP nr 22/02, s. 25 BUP nr 21/02, s. 11

P-354210 Stop ołowiu na płyty akumulatora ołowiowo-kwasowe- Odlewnictwo


go i akumulator ołowiowo-kwasowy
ENERTEC COMERCIAL S.DE R.L.DE CV., Monter- P-349837 Forma odlewnicza do wytwarzania elementu chłodzą-
rey, MX cego oraz element chłodzący wytworzony w formie
odlewniczej
Przedstawiony nowy stop zawiera wagowo: 0,05*0,07 % wapnia,
0,09*1,3 % cyny, 0,006*0,010 % srebra, 0,05*0,07 % baru i 0,015*0,025 % OUTOKUMPU OYJ , Espoo, FI
aluminium, resztę stanowi ołów. Płyty dodatnie w ogniwach akumu- Forma według wynalazku przeznaczona jest dla pieca metalurgii
latora wykonane są ze stopu według wynalazku. ogniowej (reaktora pirometalurgicznego). Wewnątrz formy wyłożo-
BUP nr 8/01, s. 20 nej materiałem odpornym na wysokie temperatury usytuowane są
rury studzące. Element chłodzący wytworzony w formie według
P-348438 Wieloskładnikowy mosiądz wynalazku posiada rury chłodzące z miedzioniklu, umieszczone
Instytut Metali Nieżelaznych, Gliwice w elemencie w trakcie wytwarzania tego elementu.
W opisie przedstawiono ekologiczny mosiądz o kolorze srebrnym, BUP nr 20/02, s. 12
o dobrych własnościach wytrzymałościowych i plastycznych oraz
bardzo dobrej odporności na korozję, który zawiera, oprócz miedzi, P-352768 Układ do odlewania stopionego materiału odlewnicze-
cynku, manganu i cyny, aluminium i arsen. Sumaryczna zawartość go, składającego się ze stopu miedzi
cynku i manganu nie przekracza 35 %, zawartość miedzi nie prze- KM Europa Metal Aktiengesellschaft, Osnabruck, DE
kracza 75 %, a suma zawartości cyny, aluminium i arsenu nie prze- Układ do odlewania stopu miedzi zawiera obrotowy piec do topienia,
kracza 7 %. z którego przez rurę wylewową, w atmosferze ochronnej, poprzez
BUP nr 1/03, s. 18 rynnę spustową, stopiony metal doprowadzany jest do kokili.
BUP nr 20/02, s. 13
P-349401 Sposób wytwarzania stopu typu 7475 w stanie nadpla-
stycznym, w postaci kęsa
P-348212 Sposób wytwarzania kompozytowego materiału cier-
Polska Akademia Nauk Instytut Metalurgii i Inżynierii nego na osnowie aluminiowej
Materiałowej, Kraków
Politechnika Śląska, Gliwice
Zgodnie z wynalazkiem, stop aluminium typu 7475 poddaje się homo-
Sposób dotyczy wytwarzania odlewów aluminiowych o dużej odpor-
genizacji zakończonej przesycaniem, starzeniu zakończonym przesyca-
ności na ścieranie i małym współczynniku tarcia. Do ciekłego alu-
niem, ściskaniu z podgrzewaniem międzyoperacyjnym, równolegle do
minium lub stopu aluminium wprowadza się 2*40 % wag. proszku
osi xyz, oraz rekrystalizacji odkształconej próbki w piecu solnym.
węgla szklistego a po wymieszaniu, zalewa się formę odlewniczą.
BUP nr 5/03, s. 18
Materiał kompozytowy zawierający węgiel szklisty może być zasto-
P-351823 Element konstrukcyjny ze spienionego stopu metali na sowany w przemyśle samochodowym do wytwarzania tłoków, cy-
bazie cynku lindrów silników spalinowych.
BUP nr 27/02, s. 8
GRILLO-WERKE AG, Duisburg, DE
Opisany w zgłoszeniu patentowym spieniony stop metali, poza cynkiem P-356118 Zawór odpowietrzający dla form odlewniczych
oraz znanymi zanieczyszczeniami, zawiera 2*20 % wag. aluminium. Fondarex SA, St.-Legier, CH
BUP nr 12/03, s. 11
Zawór według wynalazku, w swojej obudowie posiada kanał odpo-
P-358681 Utwardzalny stop miedzi wietrzający oraz element zamykający kanał odpowietrzający. Obu-
KM Europa Aktiengesellschaft, Osnabriick, DE dowa także zaopatrzona jest w komorę zasilaną czynnikiem hydrau-
licznym lub pneumatycznym, która ma ściankę unieruchamiającą
Stop miedzi, który przeznaczony jest do wytwarzania bloków for- element zamykający z zamknięciem ciernym.
mierskich na boczne obrzeża urządzeń do ciągłego odlewania, składa BUP nr 6/03, s. 12
się wagowo z 1,2*2,7 % kobaltu, 0,3*0,7 % berylu, 0,01*0,5 %
cyrkonu, 0,005*0,2 % magnezu i/lub żelaza i ew. maksymalnie do P-350172 Wyrób do jednoczesnej modyfikacji i filtracji ciekłych
0,15 % co najmniej jednego pierwiastka z grupy obejmującej niob, stopów metali
tantal, wanad, hafn, chrom, mangan, tytan i cer, resztę stanowi miedź
Instytut Odlewnictwa, Kraków; Asłanowicz M., Łódź;
i zanieczyszczenia.
Ościsłowski A., Łódź; Fulko T., Łódź
BUP nr 17/03, s. 44
Wyrób zgodnie z wynalazkiem jest zbudowany z ceramicznego filtra
Metalurgia proszków piankowego i trwale do niego przymocowanej kształtki modyfikato-
ra. Ceramiczny filtr wykonany jest z masy składającej się z węglika
P-349919 Sposób wytwarzania mieszanin stopu twardego
krzemu, tlenku glinu, gliny ogniotrwałej, szkła borokrzemowego,
H.C. STARĆ GMBH & CO.KG,Goslar, DE soli sodowej karboksymetacelulozy oraz spoiwa w postaci krze-
Stop twardy składa się z proszku bardzo twardego materiału i meta- mionki koloidalnej.
licznego proszku spoiwa. Składniki miesza się, w zakresie jednofa- BUP nr 8/03, s. 11

98
STANDARDIZATION

Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieżelaznych. nych zastosowań — Część 2: Specyfikacje materiału wyjścio-
Nowe Polskie Normy: wego do dalszego walcowania, walcowanego na zimno
— PN-EN 2032-1:2003 Lotnictwo i kosmonautyka — Materiały zastępuje: PN-EN 12482-2:2002(U)
metalowe — Część l :Umowne oznaczenia PN-EN 12588:2003 Ołów i stopy ołowiu — Blacha ołowiana
zastępuje: PN-EN 2032-1:2002(U) walcowana dla budownictwa
— PN-EN 12482-1:2003 Aluminium i stopy aluminium — Mate- zastępuje: PN-EN 12588:2002(11)
riał wyjściowy do dalszego walcowania przeznaczony do ogól- PN-EN 12735-1:2003 Miedź i stopy miedzi — Rury miedziane
nych zastosowań — Część 1: Specyfikacje materiału wyjścio- okrągłe bez szwu stosowane w instalacjach klimatyzacyjnych
wego do dalszego walcowania, walcowanego na gorąco i chłodniczych — Część l: Rury do instalacji rurowych
zastępuje: PN-EN 12482-1:2002(U) zastępuje: PN-EN 12735-1:2002(11)
— PN-EN 12482-2:2003 Aluminium i stopy aluminium — Mate- PN-EN 13086:2630 Ołów i stopy ołowiu — Tlenki ołowiu
riał wyjściowy do dalszego walcowania przeznaczony do ogól- zastępuje: PN-EN 13086:2002

CHRONICLE

Z prac Zarządu Głównego SITPH

W dniu 18 grudnia 2003 r. odbyło się posiedzenie prezydium z nich, że niektóre koła niechętnie przystępują do realizacji uchwały,
ZG, na którym omówiono stan finansów SITPH po 11 miesiącach, twierdząc, że podwyższenie składki (po 3-letnim jej zamrożeniu)
przewidywania na 2004 r., wysokość przewidywanych wpływów do o 2,50 zł/m-c jest niemożliwe do przeprowadzenia, gdyż obawiają
ZG z tytułu realizacji uchwały nr 3 podjętej przez nadzwyczajny się dużego odpływu członków.
zjazd delegatów w dniu 16 czerwca 2003 r., która zobowiązuje od- Prezydium podjęło uchwałę o przyznaniu trzech odznak hono-
działy i koła do uwzględnienia Zarządu Głównego w partycypacji rowych SITPH dla członków kolegium redakcyjnego czasopisma
w zysku z imprez dochodowych (przewidywane wpływy zdecydo- „Praca-Zdrowie-Bezpieczeństwo" (poprzednio Ochrona Zdrowia
wanie odbiegają in minus od zakładanych). Pracownika) w związku z 45-leciem tego kwartalnika.
Przedyskutowano też informacje, jakie docierajądo biura ZG po Bezpośrednio po obradach prezydium odbyło się zebranie Za-
rozesłaniu do kół uchwały ZG nt. podwyższenia z dniem l. l .2004 r. rządu Głównego z udziałem prezesów oddziałów. Podczas posiedze-
podstawowej części indywidualnej składki członkowskiej. Wynika nia omówiono zagadnienia wymienione w relacji z prezydium.

99
Z informacji głównego księgowego wynika, że za 11 miesięcy osiąg- minu funduszu pomocy koleżeńskiej oraz dokonania stosownego
nięto wynik dodatni i takie też są przewidywania na koniec 2003 r. odpisu na FPK.
W działalności gospodarczej osiągnięto zysk głównie dzięki wyda- Na wniosek głównego księgowego ZG podjął uchwałę w sprawie
nej monografii „Hutnictwo w Polsce na początku XXI wieku". spisania w koszty operacyjne wyszczególnionych należności oraz
Niepokojem napawa 2004 r., dlatego konieczne staje się zorganizo- przyjął do wiadomości informację, że Politechnika Częstochowska
wanie kilku dochodowych konferencji. W dyskusji wiele czasu po- i koło SITPH wznowiły prace nad utrzymaniem obiektu zabytkowego
święcono wyszukaniu tematyki konferencji. w Sielpi Wielkiej.
Wobec informacji o reakcji niektórych kół na uchwałę nr 12 podnoszącą Na zakończenie prezes podziękował obecnym za aktywny udział
podstawową część indywidualnej składki członkowskiej do 6 zł miesię- w posiedzeniu.
cznie, ZG postanowił podtrzymać uchwałę.
W toku obrad omówiono też dalsze sprawy i zatwierdzenie regula- E.R.

Noworoczne Spotkanie Seniorów-Emerytów firmy SANDYIK BAILDONIT S.A.

W dniu 8 stycznia 2004 r. Zarząd Spółki Sandvik Baildonit S.A. W 1998 r. powstało Centrum Szkoleniowe Sandvik Baildonit
zorganizował dla emerytów i rencistów Spółki Noworoczne Spotka- S.A. w Katowicach. Obiekt przygotowany specjalnie do prowadze-
nie w siedzibie firmy w Katowicach. Przybyłych na spotkanie by- nia działalności szkoleniowo-badawczych, wyposażony w obrabiar-
łych pracowników powitał osobiście prezes Zarządu Spółki mgr inż. ki konwencjonalne oraz nowoczesny sprzęt badawczo-pomiarowy
Adam Ratuszny, podając jednocześnie do wiadomości zebranym i zaplecze do badań metalograficznych, nowoczesny sprzęt audio-
program spotkania. wizualny pozwalający na profesjonalne i fachowe przekazywanie
Historię Spółki Akcyjnej Sandvik Baildonit przedstawił prezes teoretycznych oraz praktycznych informacji z dziedziny obróbki
Zarządu — mgr inż. A. Ratuszny. Spółka utworzona została w 1994 r. skrawaniem.
na bazie Wydziału Płytek Wieloostrzowych Huty Baildon w Kato- Firma Sandvik Baildonit jest zakładem działającym na bazie
wicach, jako przedsięwzięcie joint venture, którego akcjonariuszami udziału kapitału szwedzkiego.
byli Huta Baildon i koncern Sandvik AB z Sandviken w Szwecji. Od Uhonorowaniem firmy Sandvik Baildonit było przyznanie
1998 r., szwedzki końcem Sandvik AB jest jej wyłącznym właści- w 2000 r. nagrody „Czarny Diament" wręczonej przez Prezydenta
cielem. Spółka jest kontynuatorką tradycji wytwarzania węglików Rzeczypospolitej Polskiej — Aleksandra Kwaśniewskiego.
spiekanych w Polsce sięgającą roku 1936. Od 1975 r. produkuje się Po wysłuchaniu rysu historycznego firmy przedstawionego
nowoczesne znormalizowane płytki wieloostrzowe, ostrza wymien- przez prezesa Zarządu Sandvik Baildonit, zaproszeni goście —
emeryci i renciści firmy zwiedzili zmodernizowany zakład produk-
ne z węglików spiekanych do toczenia, frezowania, wiercenia, prze-
cyjny Sandvik Baildonit pod nadzorem kierownictwa firmy. Po
cinania i gwintowania.
zakładzie oprowadzali i informacji udzielali: mgr inż. J. Czyrski,
Sandvik Baildonit S.A. jest na terenie Polski największym producen-
mgr inż. G. Loch, mgr J. Wydra, inż. A. Sliż.
tem płytek wieloostrzowych z węglików spiekanych.
Spotkanie dyskusyjne przebiegało w miłej i serdecznej atmosfe-
Systematyczne unowocześnianie technologii produkcji, wysokiej rze, dzielono się aktualnymi wrażeniami z pobytu w zakładzie, jak
klasy urządzenia i doświadczenia załogi zapewniają wyrobom firmy i wspominano dawne lata. Na pamiątkę spotkania, z okazji 10-lecia
uznanie klienta krajowego i zagranicznego. Wdrożony w 1996 r. działalności firmy Sandvik Baildonit, wykonane zostało wspólne
system zapewnienia jakości ISO i nadany przez TUV Hannover zdjęcie Zarządu, Kierownictwa firmy z uczestnikami spotkania
Certyfikat Jakości ISO 9001 stanowi nie tylko udokumentowanie Słowa podziękowania i uznania dla Zarządu Spółki Sandvik
właściwego nadzoru nad jakością w firmie, ale daje użytkownikowi Baildonit za zorganizowanie spotkania z byłymi pracownikami za-
pewność otrzymania wyrobu wysokiej klasy. W trosce o środowisko kładu z okazji 10-lecia firmy, złożył w imieniu zaproszonych były
naturalne, firma Sandvik Baildonit S.A. opracowała i wdrożyła inte- długoletni pracownik firmy Józef Wróblewski.
growany System proekologiczny, który zaowocował w 1999 r. uzy-
skaniem Certyfikatu ISO 14001. J.W.

100
Rudy Metale R 49 2004 nr 2

WSKAZÓWKI

DLA AUTORÓW

1. Rudy i Metale Nieżelazne zamieszczają artykuły a. na początku z lewej strony u góry maszynopisu podać
naukowo-techniczne z dziedziny geologii złóż oraz gór- pełny tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko
nictwa metali nieżelaznych, wzbogacania mechanicznego autora (autorów) artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca
i ogniowego, hutnictwa i przetwórstwa metali nieżelaz- pracy;
nych, organizacji, ekonomii, chemii analitycznej, ochro- b. tytuł artykułu, który powinien być jak najzwięźlejszy
ny środowiska i przemysłu metali nieżelaznych, które podany w języku polskim i języku angielskim;
dzielą się na: c. pod tytułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu,
w którym należy podać najważniejsze tezy i wnioski
artykuły oryginalne kompletne,artykuły oryginalne nie-
kompletne (komunikaty i doniesienia tymczasowe artykułu. Streszczenie jest tłumaczone na język angielski,
lub wstępne), artykuły przeglądowe (omówienia infor- prosimy autorów w miarę możliwości o tłumaczenie
streszczenia na język angielski lub przynajmniej o tłu-
macji już opublikowanych, relacje o osiągnięciach, opisy
aktualnego stanu nauki, techniki i organizacji, sprawoz- maczenia użytych terminów naukowo-technicznych;
dania ze zjazdów, kongresów), artykuły dyskusyjne (kry- d. na początku artykułu pożądane jest krótkie wprowa-
tyka, polemika, sprostowania, odpowiedzi wyjaśniające). dzenie a na końcu wnioski;
e. należy przestrzegać honorowania opublikowanych prac
2. Treść artykułów powinna odpowiadać następującym na dany temat i przepisów o własności autorskiej (po-
wymaganiom: woływanie się w bibliografii);
a. używać jednoznacznego słownictwa naukowo-technicznego, f. spis literatury podaje się przy końcu artykułu i powi-
a wprowadzając nowe określenia podać dla nich ścisłe nien być ograniczony tylko do pozycji najniezbędniej-
definicje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania; szych. W tekście powołanie na pozycję literatury zazna-
b. wzory matematyczne pisać w oddzielnych wierszach cza się w nawiasach kwadratowych np.: [10].
tekstu. Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy chodzi
o cyfrę czy literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na Sposób podania pozycji literatury: dla czasopisma — Nowak E.:
marginesie z podaniem brzmienia fonetycznego np. a = alfa; Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale
c. należy stosować obowiązujące jednostki miar w układzie 1991, t. 36, nr 3, s. 97-5-99, dla pozycji książkowej — Nowak M.:
Geologia kopalniana. Warszawa 1990, Wyd. Geolog, s. 504.
międzynarodowym SI.
3. Materiały do czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne 7. Redakcja zastrzega sobie możność poprawek termi-
nologicznych, stylistycznych oraz formalnego skracania
prosimy nadsyłać w postaci maszynopisu (wydruku) i
pliku sporządzonego w jednym z edytorów: Word 6.0, 97, artykułów. Natomiast ewentualne zmiany merytoryczne
będą uzgadniane z autorem.
2000 lub XP. Dyskietkę lub dysk CD trzeba zaopatrzyć
w etykietę z nazwą pliku, nazwiskiem autora. 8. Na odrębnej kartce należy podać tytuł artykułu,
ilość stron maszynopisu, tablic, rysunków w tym foto-
4. Z maszynopisu należy wyodrębnić wykresy i foto-
grafii oraz imię i nazwisko autora (autorów), dokładny
grafie i tylko zaznaczyć ołówkiem na marginesie ich
adres zamieszkania i pracy z podaniem kodów pocztowych
miejsca w treści. Wszelkie ilustracje, wykresy i fotografie
i nr telefonów, fax i e-mail.
noszą umownie nazwę rysunków. Rysunki (czarno-białe)
powinny się mieścić na jednej szpalcie (8,5 cm) lub kolumnie 9. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adres
(17,5 cm), powinny być wyraźne i kontrastowe. Podpisy redakcji: Wydawnictwo NOT-SIGMA, 40-019 Katowice,
pod rysunkami należy zamieścić na osobnej stronie. ul. Krasińskiego 13,skr.poczt. 221,tel. (0-prefix-32)256-1777.
Nadsyłanych materiałów redakcja nie zwraca. We wszystkich
5. Tablice należy zestawić na osobnych stronach
wpisując numery (cyfry arabskie) tablic. innych sprawach nie objętych niniejszymi wskazówkami
prosimy się bezpośrednio porozumieć z redakcją czasopisma.
6. Należy przestrzegać następującej konstrukcji opra-
cowania:
Redakcja
I
«
I
i i

Redakcja

Warunki prenumeraty na 2004 r.


znajdują się na II stronie okładki

You might also like

  • 2 (II) C
    2 (II) C
    Document56 pages
    2 (II) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 4 (IV) C
    4 (IV) C
    Document56 pages
    4 (IV) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 1 (I) C
    1 (I) C
    Document52 pages
    1 (I) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 3
    3
    Document58 pages
    3
    zeb3905
    100% (1)
  • 6 (VI) C
    6 (VI) C
    Document58 pages
    6 (VI) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 3 (III) C
    3 (III) C
    Document56 pages
    3 (III) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 1 (I) C
    1 (I) C
    Document60 pages
    1 (I) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9 (IX) C
    9 (IX) C
    Document54 pages
    9 (IX) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 9 (IX) C
    9 (IX) C
    Document64 pages
    9 (IX) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 12 (XII) C
    12 (XII) C
    Document72 pages
    12 (XII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6
    6
    Document70 pages
    6
    zeb3905
    100% (1)
  • 8
    8
    Document66 pages
    8
    zeb3905
    No ratings yet
  • 1
    1
    Document60 pages
    1
    zeb3905
    100% (1)
  • 4
    4
    Document68 pages
    4
    zeb3905
    No ratings yet
  • 2
    2
    Document68 pages
    2
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9
    9
    Document64 pages
    9
    zeb3905
    100% (2)
  • 10
    10
    Document54 pages
    10
    zeb3905
    No ratings yet
  • 12 (XII) C
    12 (XII) C
    Document78 pages
    12 (XII) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 3
    3
    Document54 pages
    3
    zeb3905
    No ratings yet
  • 2
    2
    Document66 pages
    2
    zeb3905
    No ratings yet
  • 10 11 (X) C
    10 11 (X) C
    Document124 pages
    10 11 (X) C
    zeb3905
    100% (2)
  • 9
    9
    Document66 pages
    9
    zeb3905
    No ratings yet
  • 8
    8
    Document78 pages
    8
    zeb3905
    No ratings yet
  • Deklaracja
    Deklaracja
    Document2 pages
    Deklaracja
    Eustachy
    No ratings yet
  • 7
    7
    Document74 pages
    7
    zeb3905
    100% (2)
  • DAW MAR Zawiesia
    DAW MAR Zawiesia
    Document39 pages
    DAW MAR Zawiesia
    Andrzej Rogala
    No ratings yet
  • Afriso 2020
    Afriso 2020
    Document118 pages
    Afriso 2020
    Mariusz Piasecki
    No ratings yet
  • 12
    12
    Document94 pages
    12
    zeb3905
    No ratings yet
  • 8 (VIII) C
    8 (VIII) C
    Document58 pages
    8 (VIII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • Schwer PDF
    Schwer PDF
    Document460 pages
    Schwer PDF
    Daniel
    No ratings yet
  • Oprawy Lozysk Tocznych LBC
    Oprawy Lozysk Tocznych LBC
    Document41 pages
    Oprawy Lozysk Tocznych LBC
    Grześ Pawlak
    No ratings yet
  • 5
    5
    Document72 pages
    5
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6 (VI) C
    6 (VI) C
    Document78 pages
    6 (VI) C
    zeb3905
    100% (2)
  • 11
    11
    Document92 pages
    11
    zeb3905
    No ratings yet
  • Test
    Test
    Document11 pages
    Test
    aaa
    No ratings yet
  • Tom 02 Budowlanych Opis
    Tom 02 Budowlanych Opis
    Document10 pages
    Tom 02 Budowlanych Opis
    PIOTR WISZNIEWSKI
    No ratings yet
  • Żłobek CRR Konstr Proj Wykon
    Żłobek CRR Konstr Proj Wykon
    Document65 pages
    Żłobek CRR Konstr Proj Wykon
    Lena K
    No ratings yet
  • BN 72 2532 05
    BN 72 2532 05
    Document6 pages
    BN 72 2532 05
    Wojtek sp
    No ratings yet
  • Bomet
    Bomet
    Document37 pages
    Bomet
    С/Х Запчасти
    No ratings yet
  • BUMAR Katalog-Cylindrow
    BUMAR Katalog-Cylindrow
    Document23 pages
    BUMAR Katalog-Cylindrow
    Szymon Kocinski
    No ratings yet
  • S T Bis 2006
    S T Bis 2006
    Document3 pages
    S T Bis 2006
    Kasia Mazur
    No ratings yet
  • Katalog Wyrobow Bin
    Katalog Wyrobow Bin
    Document54 pages
    Katalog Wyrobow Bin
    Krzysztof S
    No ratings yet
  • Album Lsns 70 50 II CZ 2
    Album Lsns 70 50 II CZ 2
    Document180 pages
    Album Lsns 70 50 II CZ 2
    Michal Godlewski
    No ratings yet
  • OFERTA HANDLOWA NR: 2022/OFRK/MG02/5309: Klimat Sp. Z O.O
    OFERTA HANDLOWA NR: 2022/OFRK/MG02/5309: Klimat Sp. Z O.O
    Document1 page
    OFERTA HANDLOWA NR: 2022/OFRK/MG02/5309: Klimat Sp. Z O.O
    Jj Jocker
    No ratings yet
  • Nowe CV Lenart 21.11.2018
    Nowe CV Lenart 21.11.2018
    Document2 pages
    Nowe CV Lenart 21.11.2018
    Jan Lenart
    No ratings yet
  • mg2 2016
    mg2 2016
    Document97 pages
    mg2 2016
    Lukasz Wilk
    No ratings yet
  • Certyfikat Okablowania DC
    Certyfikat Okablowania DC
    Document2 pages
    Certyfikat Okablowania DC
    adasko19991
    No ratings yet
  • 10
    10
    Document60 pages
    10
    zeb3905
    No ratings yet
  • 07.katalog Linii Napowietrznych SN W Ukladzie Pionowym Na Zerdziach Wirowanych 08.2012 Zab
    07.katalog Linii Napowietrznych SN W Ukladzie Pionowym Na Zerdziach Wirowanych 08.2012 Zab
    Document227 pages
    07.katalog Linii Napowietrznych SN W Ukladzie Pionowym Na Zerdziach Wirowanych 08.2012 Zab
    Michal Godlewski
    No ratings yet
  • Wentylacja I Klimatyzacja - Ogrzewnictwo
    Wentylacja I Klimatyzacja - Ogrzewnictwo
    Document34 pages
    Wentylacja I Klimatyzacja - Ogrzewnictwo
    Marcin Trojnacki
    No ratings yet
  • LSN 2og
    LSN 2og
    Document214 pages
    LSN 2og
    Michal Godlewski
    No ratings yet
  • BT32926.04 LUBOGOSZCZ - M2 - v3
    BT32926.04 LUBOGOSZCZ - M2 - v3
    Document51 pages
    BT32926.04 LUBOGOSZCZ - M2 - v3
    Patryk Kaźmierczak
    No ratings yet
  • ARMATURA
    ARMATURA
    Document60 pages
    ARMATURA
    theo250286
    No ratings yet
  • Projekt Instalacji Fotowoltaicznej - 3944 KWP Zoom Bez Nazw
    Projekt Instalacji Fotowoltaicznej - 3944 KWP Zoom Bez Nazw
    Document32 pages
    Projekt Instalacji Fotowoltaicznej - 3944 KWP Zoom Bez Nazw
    Patrycja Nieczaj
    No ratings yet
  • CATDO3
    CATDO3
    Document13 pages
    CATDO3
    Adrian Karchut
    No ratings yet
  • Mechanik 03 13
    Mechanik 03 13
    Document96 pages
    Mechanik 03 13
    irinuca12
    No ratings yet
  • O-Czy Na Dworcu Busów Na Jana Pawła Zapanuje Porządek
    O-Czy Na Dworcu Busów Na Jana Pawła Zapanuje Porządek
    Document1 page
    O-Czy Na Dworcu Busów Na Jana Pawła Zapanuje Porządek
    RWP
    No ratings yet
  • 10 11 (X) C
    10 11 (X) C
    Document124 pages
    10 11 (X) C
    zeb3905
    100% (2)
  • 12 (XII) C
    12 (XII) C
    Document78 pages
    12 (XII) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 12 (XII) C
    12 (XII) C
    Document72 pages
    12 (XII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 12
    12
    Document94 pages
    12
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9
    9
    Document64 pages
    9
    zeb3905
    100% (2)
  • 8 (VIII) C
    8 (VIII) C
    Document52 pages
    8 (VIII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 11
    11
    Document234 pages
    11
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9
    9
    Document66 pages
    9
    zeb3905
    No ratings yet
  • 11
    11
    Document92 pages
    11
    zeb3905
    No ratings yet
  • 10
    10
    Document60 pages
    10
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9 (IX) C
    9 (IX) C
    Document64 pages
    9 (IX) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 10
    10
    Document54 pages
    10
    zeb3905
    No ratings yet
  • 10 11 (X XI) C
    10 11 (X XI) C
    Document126 pages
    10 11 (X XI) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9 (IX) C
    9 (IX) C
    Document54 pages
    9 (IX) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 6
    6
    Document88 pages
    6
    zeb3905
    100% (1)
  • 8
    8
    Document66 pages
    8
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7
    7
    Document74 pages
    7
    zeb3905
    100% (2)
  • 8 (VIII) C
    8 (VIII) C
    Document58 pages
    8 (VIII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 8
    8
    Document78 pages
    8
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7 (VII) C
    7 (VII) C
    Document64 pages
    7 (VII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7 (VII) C
    7 (VII) C
    Document56 pages
    7 (VII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6
    6
    Document70 pages
    6
    zeb3905
    100% (1)
  • 5
    5
    Document72 pages
    5
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7
    7
    Document72 pages
    7
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6 (VI) C
    6 (VI) C
    Document78 pages
    6 (VI) C
    zeb3905
    100% (2)
  • 9
    9
    Document66 pages
    9
    zeb3905
    No ratings yet
  • 4
    4
    Document70 pages
    4
    zeb3905
    100% (1)
  • 5
    5
    Document74 pages
    5
    zeb3905
    100% (1)
  • 5 (V) C
    5 (V) C
    Document86 pages
    5 (V) C
    zeb3905
    No ratings yet