WARUNKI PRENUMERATY NA 2006 ROK

Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym terminie.
Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.

Zamawiający — po dokonaniu wpłaty — może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego
miesiąca. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości z posiadanych zapasów
magazynowych.

Prenumerata roczna czasopism Wydawnictwa jest możliwa w dwóch wariantach:

⎯ prenumerata wersji papierowej,
⎯ prenumerata w pakiecie (pakiet zawiera całoroczną prenumeratę wersji papierowej + rocznik czasopisma na jednej płycie CD,
wysyłany po zakończeniu roku wydawniczego).

Prenumeratorzy, podpisujący z Wydawnictwem umowę prenumeraty ciągłej (odnawianej automatycznie co roku), otrzymują
10 % bonifikaty od cen katalogowych czasopism.

Członkowie stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT-NOT oraz uczniowie szkół technicznych każdego
szczebla mają prawo do zaprenumerowania l egz. wybranego czasopisma po cenie ulgowej — pod warunkiem przesłania do
Wydawnictwa formularza zamówienia lub kserokopii blankietu wpłaty, ostemplowanych pieczęcią koła SNT lub szkoły.

Prenumeratę można zamówić:

faksem: (22) 891 13 74, 840 35 89, 840 59 49
mailem: kolportaz@sigma-not.pl
poprzez Internet: www.sigma-not.pl
listownie: Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ku Wiśle 7, 00-707 Warszawa
telefonicznie: (22) 840 30 86 lub 840 35 89

Na życzenie klienta wysyłamy blankiety zamówień wraz z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism.

Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez prenumeratora.
Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.

Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w urzędach pocztowych (przekazy pieniężne) lub
bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na konto:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Sp. z o.o.;

ul. Ratuszowa 11,00-950 Warszawa, skr. pocz. 1004
nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy, okres, wersję
i cenę prenumeraty oraz adres zamawiającego.

Dla prenumeratorów pakietu na rok 2006 Wydawnictwo oferuje dodatkowo roczniki archiwalne prenumerowanych czasopism
z lat 2004–2005 na płytach CD w cenie 20 pln netto (+ 22 % V AT) za każdy rocznik.

Pojedyncze zeszyty archiwalne dostępne są w wersji papierowej i — od 2004 roku — elektronicznej (cena l egz. netto
wg aktualnego cennika). Na życzenie klienta wystawiamy faktury VAT.

Sprzedaż zeszytów archiwalnych prowadzi:

• Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. (adres jw.)
• Klub Prasy Technicznej Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. Warszawa, ul. Mazowiecka 12, tel.: (22) 827 43 65

W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą lub zmian stawki VAT, Wydawnictwo zastrzega sobie prawo
do wystąpienia o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.

Cena 1 egzemplarza (netto/brutto) 16 zł / 16 zł

Cena prenumeraty rocznej w wersji papierowej (netto/brutto) 192 zł / 192 zł
Cena prenumeraty rocznej w pakiecie (netto/brutto) 212 zł / 216,40 zł
Prenumerata ulgowa — rabat 50 % od ceny podstawowej
 SIGMA-NOT Sp. z o.o.

R • 51 CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW I TECHNIKÓW
2006 PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M I E S I Ę C Z N I K
SPIS TREŚCI: Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale

Strona
Gronostajski Z., Hawryluk M., 66 Wpływ metod badań plastometrycznych na strukturę i naprężenie uplastycznia-
Jaśkiewicz K., Kuziak R.: jące wybranych stopów miedzi
Żaba K., Nowak S., Kąc S., 71 Analiza zużycia narzędzi w procesie perforacji taśm stalowych z powłoką Al-Si,
Starzykowski S.: przeznaczonych na elementy układów wydechowych
Czumaczenko E. N., Kukuryk B.: 78 Modelowanie kształtowania nadplastycznego cienkościennych powłok tytanowych
Stasiak R.: 83 Przemysł metali nieżelaznych przed wyzwaniami 2006 roku
Misiołek Z.: 86 Wywiad z Prezesem Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Metali Nieżelaznych
dr. inż. Józefem Z. Szymańskim
PRACE DOKTORSKIE 96
I HABILITACYJNE

PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
Kula A., Bronicki M., Sobota J.: 97 Wpływ dodatków skandu oraz cyrkonu na strukturę i własności aluminium
METALURGIA PROSZKÓW
Frydrych H., Sułowski M., Karcz D.: 106 Własności i struktura spieków żelazo–cyna–miedź
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
Woch M.: 116 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
Butra J.: 121 Światowy rynek metali nieżelaznych
KRONIKA 126

ISSN 0035-9696
Redakcja czasopisma: redaktor naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca redaktora naczelnego: doc. dr inż. Józef
Czernecki, red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Paulo.
Sekretarz Redakcji: mgr Bożena Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221.
Tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77. Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca
Przewodniczącego: prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. zw. dr hab. inż. Andrzej
Jasiński, prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.
Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa, skr.
poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18, 818-98-32, fax: 619-21-87, internet: http://www.sigma-not.pl, sekretariat@sigma-not.pl.
Internet: http://www.sigma-not.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl.
Dział Reklamy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12, 00-950 Warszawa, skr. 1004, tel./fax: (0-prefix-22) 827-43-66, 826-80-16, e-mail:
reklama@sigma-not.pl.
Format A4. Objętość 8,25 ark. druk. Druk ukończono w lutym 2006 r.
Rudy Metale: R51, nr 2, s. 65÷126, luty 2006 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o., Katowice ul. Mikołowska 100a
ZBIGNIEW GRONOSTAJSKI Rudy Metale R51 2006 nr 2
UKD 669-13:669.38’73:669.35’782:620.17:539.37:539.4
MAREK HAWRYLUK
KAROL JAŚKIEWICZ
ROMAN KUZIAK

WPŁYW METOD BADAŃ PLASTOMETRYCZNYCH NA STRUKTURĘ

I NAPRĘŻENIE UPLASTYCZNIAJĄCE WYBRANYCH STOPÓW MIEDZI

W artykule przedstawiono struktury i przebiegi naprężenia uplastyczniającego uzyskane w próbie ściskania, rozciągania
i skręcania brązu aluminiowego CuAl8 i brązu krzemowego CuSi3,5. W warunkach obróbki plastycznej na zimno dla próby
ściskania i skręcania uzyskano podobne poziomy naprężenia uplastyczniającego. Natomiast w próbie rozciągania uzyskano
wyższe naprężenie uplastyczniające niż w pozostałych próbach, zwłaszcza dla brązu aluminiowego CuAl8. W warunkach
obróbki plastycznej na gorąco różnice w poziomie naprężenia uplastyczniającego uzyskane w poszczególnych próbach
plastometrycznych są znacznie większe niż w temperaturze otoczenia. Również zaobserwowano istotny wpływ metody ba-
dań plastometrycznych na strukturę badanych stopów miedzi.
Słowa kluczowe: testy plastometryczne, stopy miedzi, naprężenie uplastyczniające, odkształcenie

THE INFLUENCE OF PLASTOMETER TEST ON STRUCTURE AND FLOW STRESS

OF CHOSEN COPPER ALLOYS

In the paper the structure and flow stress obtained in tensile, compression and torsion test for aluminum bronze CuAl8
and silicon bronze CuSi3.5 were presented. In cold deformation condition the flow stress determined in torsion test is
almost the same as in compression test, whereas in tensile test the flow stress is much bigger. In hot deformation condition
the differences between flow stresses obtained in particular plastometer method is lager than in cold deformation condition.
The large influence of plastometer test on structure was observed.
Keywords: plastometer test, copper alloys, flow stress, strain

Wstęp Celem artykułu było określenie wpływu metod badań plasto-

metrycznych na uzyskane przebiegi naprężenia uplastyczniającego
Zachowanie się materiału w trakcie odkształcania plastyczne- oraz strukturę odkształconego materiału.
go odzwierciedlają uogólnione krzywe umocnienia wyrażające
zmianę naprężenia uplastyczniającego σp w funkcji odkształcenia Metodyka badań
plastycznego εp [1, 7]. Znajomość krzywych umocnienia ma duże
znaczenie praktyczne. Pozwala na ustalenie parametrów obróbki Badania przeprowadzone zostały przy użyciu plastometru
plastycznej oraz właściwości kształtowanych elementów i jest w Zakładzie Inżynierii Procesów Kształtowania Plastycznego
niezbędnym elementem coraz popularniejszego modelowania Politechniki Wrocławskiej, gdzie realizowane były próby skręca-
matematycznego. Powstanie nowych, doskonalszych konstrukcji nia i rozciągania [2] oraz symulatora Gleeble 3800 w Instytucie
urządzeń, takich jak plastometry skręcające i ściskające, rozszerza Metalurgii Żelaza w Gliwicach, gdzie realizowano próbę ściska-
znacznie możliwości uzyskiwania krzywych umocnienia w coraz nia.
bardziej złożonych warunkach odkształcania [3]. Pomimo bezdy- Do badań wybrano dwa stopy miedzi: brąz krzemowy CuSi3,5
skusyjnej przydatności różnych metod plastometrycznych, należy i brąz aluminiowy CuAl8 (tabl. 1).
pamiętać zarówno o ich potencjalnych możliwościach, jak też Na rysunku 1 przedstawiono kształt i wymiary próbki stoso-
o ograniczeniach. Wynikają one z faktu, że obecnie stosowane są wanej w próbie rozciągania i skręcania w badaniach na Politech-
różne konstrukcje plastometrów, różne metody przeprowadzania nice Wrocławskiej. Natomiast w próbie ściskania stosowano
doświadczeń i opracowywania wyników, prowadzi to czasem do próbki walcowe o wymiarach φ10 × 15.
dużych rozbieżności, a nawet przeciwstawnych wyników [4]. Do wyznaczenia naprężenia uplastyczniającego i odkształce-
Okazuje się, że wyznaczone w różnych próbach plastometrycz- nia plastycznego w próbie rozciągania zastosowano powszechnie
nych zależności naprężenia od odkształcenia dla tego samego przyjęte zależności
materiału różnią się, wynika to nie tylko z oddziaływania stanu
naprężenia na krzywe umocnienia, ale także z uproszczeń stoso- P
wanych podczas opracowywania wyników badań. Najczęściej do σp = (1)
wyznaczenia zależności naprężenie-odkształcenie stosowane są Arz
próby rozciągania, ściskania i skręcania. Próby te posiadają za-
równo wady, jak i zalety, dlatego bardzo istotny jest wybór wła- gdzie
ściwej metody, która najlepiej opisuje zachowanie się materiału P — siła rozciągająca,
w danych warunkach odkształcania. Arz — przekrój rzeczywisty próbki,

Prof. dr hab. inż. Zbigniew Gronostajski, mgr inż. Marek Hawryluk, dr inż. Karol Jaśkiewicz — Politechnika Wrocławska, Instytut Technologii Maszyn i Automatyzacji, Zakład
Inżynierii Procesów Kształtowania Plastycznego, Wrocław, doc. dr hab. Roman Kuziak — Instytut Metalurgii Żelaza, Gliwice.

66
 Tablica 1 l — długość części pomiarowej próbki,
Skład chemiczny materiałów zastosowanych do badań ω — plastyczny kąt skręcenia próbki.

Table 1 Plastyczne odkształcenie postaciowe γp przeliczano na od-

Chemical composition of investigated material kształcenie liniowe wg wzoru

Mate-
riał
Cu Al Si Zn Fe Mn Pb Sn Sb P Inne γp
ε ps = (6)
CuAl8 91,57 8,23 0,001 0,016 0,03 0,007 0,005 0,01 0,001 0,001 0,129 3
CuSi3,5 96,37 0,001 3,39 0,02 0,01 0,008 0,005 0,01 0,001 0,005 0,180
W przypadku skręcania próbek w temperaturze obróbki pla-
stycznej na gorąco, w zakresie dużych odkształceń plastycznych
A-A w warstwach zewnętrznych próbki, w których odkształcenie jest
największe, występuje osłabienie, a w warstwach bliższych osi
próbki, w których odkształcenia są mniejsze, materiał nadal się
jeszcze umacnia (rys. 2). Wówczas o wartości momentu skręcają-
cego w istotnym stopniu decydują naprężenia pochodzące od
warstw wewnętrznych. Aby równanie (3), z którego wyznaczano
naprężenie uplastyczniające w próbie skręcania uwzględniało tę
sytuację, współczynniki m i n powinny mieć różne wartości dla
każdego odkształcenia. Ponieważ praktycznie jest to niemożliwe,
przyjmuje się stałe wartości współczynników umocnienia n i czu-
Rys. 1. Schemat próbki stosowanej do badań w Zakładzie
łości na prędkość odkształcania m, co powoduje, że wyznaczone
Inżynierii Procesów Kształtowania Plastycznego
wartości naprężenia uplastyczniającego z równania (3) obarczone
Politechniki Wrocławskiej
są błędem.
Fig. 1. Scheme of sample using in research at Forming Processes W Instytucie Metalurgii Żelaza w Gliwicach naprężenie upla-
Engineering Division of Wroclaw University of Technology styczniające w próbie osiowosymetrycznego ściskania obliczone
zostało za pomocą wzoru [8]

oraz
⎛ m d ⎞⎟
P = σ p ⎜1 + (7)
l ⎜ 3 3h ⎟
ε p = ln (2) ⎝ ⎠
l0
gdzie
gdzie σp — naprężenie uplastyczniające,
l0 — początkowa długość części pomiarowej próbki, F
l — końcowa długość części pomiarowej próbki. P — ciśnienie działające na powierzchnię podstawy próbki, P =
A
Podstawowym ograniczeniem próby skręcania jest niejedno- m — czynnik tarcia,
rodny rozkład odkształcenia i prędkości odkształcania w po- d — chwilowa średnica,
przecznym przekroju próbki, co utrudnia poprawne wyznaczenie h — chwilowa wysokość próbki.
krzywych umocnienia. Mając świadomość tych ograniczeń przyję- A — średnia powierzchni próbki liczona jako stosunek objętości
to następującą zależność do przeliczenia momentu skręcającego do chwilowej wysokości próbki.
Ms na naprężenie uplastyczniające [5] Odkształcenie plastyczne w próbie ściskania zostało wyzna-
czone ze wzoru
3 (3 + n + m) M s
σp = (3) ⎛ H ⎞
2πRrz
3
ε os = ln⎜⎜ ⎟
⎟ (8)
⎝ H0 ⎠
gdzie
Ms — moment skręcający, gdzie
n — współczynnik umocnienia, H0 — początkowa wysokość,
m — współczynnik czułości na prędkość odkształcania, H — końcowa wysokość próbki.
Rrz — promień próbki. Podczas realizacji doświadczenia rejestrowano zmiany tempe-

Ponieważ odkształcenie wywołane momentem skręcającym

zmienia się od zera w osi próbki do wartości maksymalnej w war-
stwie zewnętrznej, przyjęto średnią wartość odkształcenia posta- σ
rz
ciowego na przekroju próbki [6]

R
1 rω 2 Rω
γp =
πR 2 ∫ l
2πrdr =
3 l
(4)
0

2 R2πN
γp = (5) Rys. 2. Rozkład naprężenia wzdłuż promienia dla próbki,
3l
w której występuje osłabienie w warstwach zewnętrznych
gdzie Fig. 2. Distribution of stress along radius in the sample,
N — liczba obrotów próbki, in which softening processes occur at external layers

67
ratury próbki (sygnał pochodzi z termopary zgrzanej do po-
wierzchni bocznej próbki), wartość siły działającej na próbkę oraz
przemieszczenie narzędzia. Wartość siły i przemieszczania narzę-
dzia dają podstawę do obliczenia chwilowego naprężenia upla-
styczniającego i odkształcenia.
Wszystkie badania, prowadzone w jednakowych warunkach,
powtarzano tyle razy, aby uzyskać dwa podobne przebiegi.
próbki w wyniku zamiany pracy odkształcenia plastycznego na
ciepło.
W zastosowanych warunkach odkształcania, brąz aluminiowy
CuAl8, podobnie jak brąz krzemowy CuSi3,5 charakteryzuje się
wyraźnym umocnieniem. Wartości naprężenia uplastyczniającego
odpowiadające granicy plastyczności w próbie monotonicznego
rozciągania, ściskania i skręcania dla badanego materiału są bar-

Wyniki badań

Na rysunku 3 przedstawiono krzywe umocnienia uzyskane

w temperaturze pokojowej dla brązu krzemowego CuSi3,5, a na
rysunku 5 dla brązu aluminiowego CuAl8.
Przebiegi naprężenia uplastyczniającego uzyskane dla brązu
krzemowego CuSi3,5 w próbie ściskania, rozciągania i skręcania
w zakresie odkształceń mniejszych od 0,25 są bardzo do siebie
zbliżone, natomiast dla odkształceń większych naprężenie upla-
styczniające w próbie rozciągania znacznie szybciej się zwiększa
wraz z odkształceniem, niż w pozostałych próbach. Ponadto od-
kształcenie graniczne w próbie skręcania i ściskania jest ok. 2,5
razy większe niż w próbie rozciągania. W temperaturze otoczenia
brąz krzemowy CuSi3,5 charakteryzuje się wyraźnym umocnie-
niem, nie osiąga on stanu nasycenia, gdyż wcześniej ulega znisz- Rys. 4. Przebiegi naprężenia uplastyczniającego uzyskane
czeniu w wyniku osiągnięcia odkształceń granicznych. w próbach monotonicznego skręcania, ściskania i rozciągania
We wszystkich próbach w temperaturze otoczenia w zakresie dla różnych prędkości odkształcania w temperaturze otoczenia
prędkości odkształcania od 0,01 do 1 s–1 nie zaobserwowano dla brązu aluminiowego CuAl8
wyraźnego wpływu prędkości odkształcania na naprężenie upla- Fig. 4. The flow stress — plastic strain relationships achieved
styczniające. Niewielki spadek naprężenia uplastyczniającego dla in torsion, compression and tensile test of aluminium bronze
próby ściskania przy zmianie prędkości odkształcania z 0,01 s–1 na CuAl8 at ambient temperature and different strain rates
1 s–1 jest najprawdopodobniej spowodowany wzrostem temperatury

0,1 mm

Rys. 3. Przebiegi naprężenia zastępczego uzyskane

w próbach monotonicznego skręcania, ściskania i rozciągania
dla różnych prędkości odkształcania w temperaturze otoczenia
dla brązu krzemowego CuSi3,5
Fig. 3. The flow stress — plastic strain relationships achieved
in torsion, compression and tensile test of silicon bronze CuSi3.5
at ambient temperature and different strain rates
Rys. 5. Struktura brązu krzemowego CuSi3,5
w temperaturze otoczenia po rozciąganiu
dla prędkością odkształcania 0,01 s–1 do εp = 0,45
Fig. 5. Structures of silicon bronze CuSi3.5 after tensile test
at ambient temperature to εp = 0.45 with strain rate of 0.01 s–1

Rys. 6. Struktura brązu krzemowego CuSi3,5

odkształconego w temperaturze otoczenia
dla prędkości odkształcania 0,01 s–1:
b a, b — w próbie skręcania do εp = 1
i c, d — w próbie rozciągania do εp = 0,45
Fig. 6. Structures of silicon bronze CuSi3.5
deformed at ambient temperature with strain
a
rate of 0.01 s-1: a, b — torsion test to εp = 1
c d and c, d — tensile test to εp = 0.45

68
 Rys. 7. Struktura brązu aluminiowego CuAl8
odkształconego w temperaturze otoczenia
dla prędkości odkształcania 0,01s–1:
b a, b — w próbie skręcania do εp = 1,1
i c, d — w próbie rozciągania do εp = 0,48
Fig. 7. Structures of aluminium bronze CuAl8
deformed at ambient temperature with strain
rate of 0.01 s–1: a, b — torsion test to εp = 1.1
a
c d and c, d — tensile test to εp = 0.48

dzo zbliżone. Natomiast wraz ze wzrostem odkształcenia, naprę-

żenie uplastyczniające w próbie rozciągania znacznie szybciej się
zwiększa niż w pozostałych próbach. Wzrost ten jest znacznie
większy niż dla brązu krzemowego CuSi3,5. Dla odkształcenia 0,3
różnica między naprężeniem uplastyczniającym wyznaczonym
w próbie rozciągania w stosunku do obu pozostałych prób wynosi,
już ok. 100 MPa i zwiększa się wraz z dalszym wzrostem od-
kształcenia (rys. 4).
Podstawowym mechanizmem odkształcenia dla badanych ma-
teriałów w warunkach obróbki plastycznej na zimno jest bliźnia-
kowanie. Na rysunku 5 przedstawiona jest struktura brązu CuSi3,5
po rozciąganiu z prędkością odkształcania 0,01 s–1 do εp = 0,45
z wyraźnie widocznymi płaszczyznami bliźniakowania, ułożony-
mi niemal w jednym kierunku, zbliżonym do kierunku najwięk-
szych naprężeń stycznych.
Dla brązu aluminiowego CuAl8 oraz brązu krzemowego
CuSi3,5 zarówno w procesie skręcania (rys. 6a, b i 7a, b), jak Rys. 8. Wpływ prędkości odkształcania na maksymalne
i rozciągania (rys. 6c, d i 7c, d), uzyskano wyraźnie zdeformowa- naprężenie uplastyczniające wyznaczone w próbach
ną strukturę. W przypadku próby skręcania można zaobserwować monotonicznego skręcania, ściskania i rozciągania
duże różnice w stopniu deformacji próbki między warstwami w temperaturze 600 °C dla brązu krzemowego CuSi3,5
zewnętrznymi i wewnętrznymi, świadczące o dużym gradiencie
Fig. 8. The influence of strain rate on maximum flow stress
odkształcenia na promieniu próbki. W próbce brązu krzemowego
determined in torsion, compression and tensile test
CuSi3,5 po rozciąganiu również widać różnice w stopniu defor-
at temperature of 600 °C for silicon bronze CuSi3.5
macji, jednak niejednorodność ta nie jest tak duża, jak w próbie
skręcania i jest spowodowana utratą stateczności w ostatnim
etapie odkształcania (rys. 6c, d). W próbkach, których rozciąganie
zostało przerwane przed utratą stateczności, nie zaobserwowano
niejednorodności odkształcenia (rys. 7c, d).
Interpretacja wyników uzyskanych dla warunków obróbki pla-
stycznej na gorąco jest utrudniona, gdyż badane materiały w tych
warunkach wykazują dużą czułość na prędkość odkształcania, co
utrudnia przeliczanie momentu skręcającego próbki na naprężenie
styczne pochodzące od tego momentu. Na rysunku 8 przedstawio-
no wpływ prędkości odkształcania na naprężenie uplastyczniające
dla prób ściskania, skręcania i rozciągania przeprowadzonych
w temperaturze 600 °C. Zarówno w próbie ściskania, skręcania jak
i rozciągania, w zakresie zastosowanych prędkości odkształcania
od 0,01 s–1 do 1 s–1, w przeciwieństwie do prób przeprowadzo-
nych przy temperaturze otoczenia, zaobserwowano wyraźny
wpływ prędkości odkształcania na maksymalne naprężenia upla- Rys. 9. Przebiegi naprężenia uplastyczniającego uzyskane
styczniające. w próbach skręcania, ściskania i rozciągania przy różnych
W warunkach obróbki plastycznej na gorąco również nie prędkości odkształcania dla brązu krzemowego CuSi3,5
można, tak jak w temperaturze otoczenia, stabilizować temperatury w temperaturze 600 °C
odkształcanej próbki za pomocą czynnika chłodzącego o stałej Fig. 9. The flow stress — plastic strain relationships achieved
odpowiedniej temperaturze. Przy dużych prędkościach odkształ- in torsion, compression and tensile test of silicon bronze CuSi3.5
cania może więc występować wzrost temperatury próbki, spowo- at temperature of 600 °C and different strain rates
dowany zamianą pracy odkształcenia plastycznego na ciepło,
zakłócający badania. nie materiału spowodowane procesem rekrystalizacji dynamicznej.
Przebiegi naprężenia uplastyczniającego uzyskane w próbie Strukturę brązu krzemowego CuSi3,5 uzyskaną podczas skrę-
skręcania, ściskania i rozciągania w temperaturze 600 °C znacznie cania w temperaturze 600 °C, w zakresie odkształceń leżących
się różnią, za wyjątkiem krzywych naprężenia uplastyczniającego pomiędzy odkształceniem krytycznym a odkształceniem początku
uzyskanych dla prób ściskania i skręcania przeprowadzonych ustalonego płynięcia plastycznego, przedstawiono na rysunku
z prędkością odkształcania 0,01 s–1 (rys. 9). 10a, b. Jak wynika z tego rysunku, rekrystalizacja dynamiczna
W temperaturze obróbki plastycznej na gorąco, we wszystkich zaszła głównie w bardziej odkształconych obszarach materiału,
próbach po początkowym wzroście naprężenia, następuje osłabie- tzn. w warstwach zewnętrznych próbki. Na rysunku 10c, d

69

b odkształconego w próbie skręcania w tempera-
b turze 600 °C z prędkością odkształcania 0,01s–1:
a d
c a, b — to εp = 1.2 and c, d — to εp = 3
Rys. 11. Struktura brązu krzemowego CuSi3,5 odkształconego
w próbie rozciągania przy temperaturze 600 °C z prędkością
odkształcania 0,01s–1: a — do εp = 0,3 i b — do εp = 0,45
Fig. 11. Structures of silicon bronze CuSi3.5 after tensile test
at temperature of 600 °C with strain rate of 0.01 s–1:
a — to εp = 0.3 and b — to εp = 0.45
przedstawiona jest natomiast struktura po odkształceniu leżącym
w obszarze ustalonego płynięcia plastycznego. W tym przypadku
rekrystalizacja dynamiczna obejmuje wszystkie obszary próbki.
Podczas rozciągania natomiast, procesy rekrystalizacji dyna-
micznej nie zachodzą tak intensywnie, jak w próbach skręcania,
gdyż w wyniku pojawienia się lokalizacji odkształcenia, dochodzi
do szybkiego zniszczenia badanego materiału, przez co uzyskuje
się odkształcenie graniczne niewiele większe od odkształceń odpo-
wiadających odkształceniu krytycznemu, koniecznemu do zapo-
czątkowania rekrystalizacji dynamicznej. Na rysunku 11 widoczna
jest struktura brązu CuSi3,5 uzyskana podczas rozciągania mono-
tonicznego w temperaturze 600 °C. W zakresie odkształceń kry-
tycznych widoczne są nieliczne obszary, w których pojawiają się
zarodki rekrystalizacji dynamicznej na granicach ziaren (rys. 11a),
natomiast dla odkształceń większych, liczba obszarów zrekrystali-
zowanych dynamicznie zwiększa się (rys. 11b).
70
Rys. 10. Struktury brązu krzemowego CuSi3,5,
a, b — do εp = 1,2 i c, d — do εp = 3
Fig. 10. Structures of silicon bronze CuSi3.5
after torsion test at temperature of 600 °C
with strain rate of 0.01 s–1:
Podsumowanie
W warunkach obróbki plastycznej na zimno dla próby skręca-
nia i ściskania uzyskano podobne poziomy naprężenia uplastycz-
niającego. Natomiast w próbie rozciągania uzyskano wyższe
naprężenie, niż w pozostałych próbach, zwłaszcza dla brązu alu-
miniowego CuAl8. Trudno przypuszczać, aby występujące różni-
ce w naprężeniach były wynikiem błędnej metodyki wyznaczania
naprężenia uplastyczniającego. W próbie rozciągania i ściskania
w zakresie odkształceń równomiernych, naprężenie uplastycznia-
jące można poprawnie wyznaczyć ze wzorów (1) i (7) niezależnie
od warunków odkształcania. W próbie skręcania natomiast wystę-
puje duża niejednorodność odkształceń i prędkości odkształcania
na promieniu próbki, która może utrudnić poprawne wyznaczenie
naprężenia uplastyczniającego. Jednakże w temperaturze otocze-
nia można przyjąć, że równania (3) i (4) poprawnie wyznaczają
naprężenie w próbie skręcania, gdyż w tych warunkach współ-
czynnik umocnienia n — jest w przybliżeniu stały dla całego
zakresu odkształceń oraz materiał wykazuje bardzo niewielką
czułość na prędkość odkształcania. Sytuacja zmienia się w warun-
kach obróbki plastycznej na gorąco, kiedy współczynniki m i n
zmieniają się wraz z odkształceniem i stosowanie równań (3) i (4)
jest obarczone pewnym błędem.
Różnice w poziomie naprężeń dla poszczególnych prób
w temperaturze otoczenia należy tłumaczyć prawdopodobnie,
wpływem schematu odkształcania na stopień umocnienia materia-
łu. Ponieważ rozciąganie prowadzi do aktywacji większej liczby
systemów poślizgu, można przypuszczać, że podczas tego procesu
szybciej dochodzi do umocnienia materiału. Schemat odkształce-
nia ma również wpływ na odkształcenia graniczne. W próbie
skręcania i ściskania uzyskano o wiele większe odkształcenia niż
w próbie rozciągania.
W warunkach obróbki plastycznej na gorąco, w próbie rozcią-
gania uzyskano znacznie większe maksymalne naprężenie upla-
styczniające niż w próbie skręcania i ściskania. Różnice te wyni-
kają najprawdopodobniej z niedoskonałości zastosowanych metod
wyznaczania naprężeń i odkształceń oraz wpływu sposobu od-
kształcenia na lokalizację odkształcenia w temperaturach obróbki
plastycznej na gorąco.
W próbie rozciągania szybciej dochodzi do lokalizacji od-
kształcenia niż w próbie skręcania i ściskania. Powoduje to, że
w materiale rozciąganym nie gromadzi się wystarczająca ilość
energii, aby rekrystalizacja zaszła w całej objętości materiału.
Natomiast w próbie skręcania i ściskania, w której odkształcenia
są większe, w materiale akumuluje się wystarczająca ilość energii,
do wywołania rekrystalizacji dynamicznej w całej jego objętości.
W wyniku intensywnej rekrystalizacji dynamicznej w próbach
tych uzyskujemy mniejsze naprężenie uplastyczniające i większe
odkształcenie graniczne niż w próbie rozciągania.
Literatura
1. Gronostajski Z.: Badania stosowane w zaawansowanych procesach
kształtowania plastycznego. Wydaw. Politechniki Wrocławskiej, Wrocław
2003, s. 22÷36.
 2. Gronostajski J., Gronostajski Z., Jaśkiewicz K., Misiołek N.,
Weiler W.: Plastometr realizujący złożone drogi odkształcania. Obróbka
Plast. Met., 2001, t. 12, nr 4, s. 5÷10.
3. Grosman F., Hadasik E., Sobański A.: Rozwój metodyki i zastosowań
plastometrycznej próby skręcania. Inżynieria Materiałowa, 1985, nr 1, s. 20.
4. Gronostajski Z., Hadasik E., Schindler I.: Analiza próby skręcania
na gorąco metodą elementów skończonych. Materiały 9 Konf. Kom-
PlasTech 2002, Szczawnica, 2002, Szczawnica, s. 103÷108.
5. Luton M. J.: Hot torsion testing. w Workability Testing Techniques,
1993, s. 95.
6. Kliber J., Schindler I., Kubiński W., Kumiński Z.: Bestimmung des
Grenzumformgrades mit dem Torsionversuch. Steel Research, 1989, nr 60,
s. 503.
7. Pełczyński T.: O krzywych umocnienia. Obróbka Plast. Met., 1975,
t. 14.
8. Lenard J.G., Pietrzyk M., Cser L,: Mathematical and Physical
Simulation of the Properties of Hot Rolled Products. Elsvier, Amsterdam –
Lausanne – New York – Oxford-Shannon – Tokyo, 1997.

KRZYSZTOF ŻABA Rudy Metale R51 2006 nr 2

UKD 669.718.6’782:669.14:669-4/8:621.793:621.753.5.004.6:621.7.043
STANISŁAW NOWAK
SŁAWOMIR KĄC
SŁAWOMIR STARZYKOWSKI

ANALIZA ZUŻYCIA NARZĘDZI W PROCESIE PERFORACJI

TAŚM STALOWYCH Z POWŁOKĄ Al-Si, PRZEZNACZONYCH
NA ELEMENTY UKŁADÓW WYDECHOWYCH

Przeprowadzono analizę geometrii stempli nowych oraz analizę składu chemicznego i geometrii stempli zużytych. Przed-
stawiono wyniki badań mikrogeometrii powierzchni bocznej i czołowej stempli. Zamieszczono analizę geometrii i składu
chemicznego powierzchni otworów i krążków po wykrawaniu.
Słowa kluczowe: taśma, perforacja, zużycie

ANALYSIS OF TOOLS WEARING IN OF Al-Si COATED STEEL STRIPS

PERFORATING PROCESS TO BE USED AS ELEMENTS OF EXHAUST SYSTEMS

The more tools are worn out, the bigger dimensional deviations and surface roughness are. Also, defects such as scratches
and pulls appear. Local material losses on working tool surfaces appear and cutting edges become rounder which leads to
changes in tool contour and angles. Rounding increases the real size of the space between tools and cutting force, conse-
quently increasing the danger of a break-down.
This makes re-tooling of machines, tool grinding and disassembly and reassembly of punching tools necessary, thus in-
creasing production costs.
Also, the properties of punching tools’ surface have a crucial influence on their life. Hence, the ways of improving their
surface layers in order to increase their wear resistance and life are being sought. The wear of tools in punching processes can
be measured with the changes in the cutting edge shape, force and the quality of the product received.
The aim of the paper is to analyse the tool wear, evaluation of perforation quality and identification of the coating behaviour
during punching steel strips with Al-Si coating which are designed to manufacture pipes for exhaust system parts.
Punches, punching plates and strips after perforation process have been tested. New punches contours as well as chemical
composition and contours of worn punches have been analysed. The results of side and front surface micro-contour tests
have been presented. The analysis of contour and chemical composition of holes and rollers after punching has been included.
Rough estimates of tools’ life are the base for planning their number necessary to manufacture a specific amount of products.
Keywords: strip, perforating, wearing

Dr inż. Krzysztof Żaba, dr inż. Stanisław Nowak — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków, dr inż. Sławomir Kąc — Akademia Górniczo-Hutnicza,
Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej, Kraków, mgr inż. Sławomir Starzykowski — Huta Buczek Sp z o.o.

71
 Wprowadzenie

Na rysunku 1 przedstawiono przykładowe rury perforowane,

z powłoką Al-Si, zgrzewane, przeznaczone na elementy układów
wydechowych.
Wsadem jest taśma stalowa, niskowęglowa z obustronną powłoką
siluminową o zawartości ok. 9 % krzemu, nakładaną ogniowo,
o grubości ok. 20 μm.
Zgrzewanie odbywa się metodą indukcyjną, prądami wielkiej Rys. 4. Stemple do wykrawania otworów
częstotliwości, po uformowaniu rury szczelinowej (rys. 2). Fig. 4. Stamps to holes performing
Ze względu na okresowość perforacji, parametry procesu zgrze-
wania muszą zapewnić wymaganą jakość zgrzewu na długości
rury, zarówno w strefie gładkiej, jak i perforowanej.
Ze względu na dużą liczbę typów układów wydechowych (różne
marki samochodów, typy, pojemności), proces wykrawania (perfo-
racji) prowadzony jest na specjalnych komputerowo sterowanych
prasach.
Na rysunku 3 przedstawiono istotę procesu.
Celem publikacji jest analiza zużycia narzędzi, ocena jakości
perforacji oraz identyfikacja zachowania się powłoki podczas
wykrawania.
Ten ostatni problem ma o tyle istotne znaczenie, że obecność Rys. 5. Płyta tnąca
zaciąganej powłoki między tnącymi narzędziami bez wątpienia Fig. 5. A die
wpływa na ich tarciowe oddziaływania, w tym na zużycie.
Wraz z postępującym zużyciem narzędzi zwiększają się od-
chyłki wymiarowe i chropowatość powierzchni, pojawiają się
wady w postaci rys i naderwań [1]. Powstają miejscowe ubytki
materiału na roboczych powierzchniach narzędzi, a krawędzie
tnące zaokrąglają się, co w konsekwencji prowadzi do zmiany
geometrii ostrza. Zaokrąglenie zwiększa rzeczywistą wielkość
szczeliny między narzędziami oraz siły wykrawania, a więc
zwiększa niebezpieczeństwo awarii.
Wymusza to przezbrajanie maszyn, szlifowanie narzędzi, demon-
taż i ponowny montaż wykrojników, a to z kolei zwiększa koszt
wytwarzania.

Rys. 6. Płyta tnąca ze stemplami

Fig. 6. A die with stamps

Rys. 1. Fot. stalowych rur zgrzewanych z powłoką Al-Si

Fig. 1. Photo of Al-Si coated welded tubes

Rys. 7. Fragment nowego stempla i krawędzi cięcia

Fig. 7. A part of new stamp and cutting edge

Rys. 2. Procesy formowania rury szczelinowej i zgrzewania

Fig. 2. Slit tube forming and welding

Rys. 8. Obserwacja mikroskopowa fragmentu zużytego stempla

z zaznaczonymi punktami pomiarowymi
Rys. 3. Perforowanie taśmy Fig. 8. Microscopic observation of part of wearing stamp
Fig. 3. Perforating a wide strip with measuring points

72
a
Rys. 10. Fragmenty zużytych stempli
Fig 10. A part of wearing stamps
Rys. 11. Fragment powierzchni czołowej i bocznej zużytych stempli, w pobliżu krawędzi tnącej
Fig. 11. A part of face and flank of wearing stamps near cutting edge
Rys. 9. Analiza EDS składu chemicznego zużytego
stempla: a — w punkcie 1, b — w punkcie 2,
c — w punkcie 3, d — w punkcie 4
Fig. 9. EDS analysis of chemical composition
of wearing stamp: a — in point 1, b — in point 2,
c — in point 3, d — in point 4
Istotny wpływ na trwałość narzędzi tnących mają również wła-
ściwości ich powierzchni. Stąd też prowadzone są poszukiwania
sposobów polepszenia właściwości warstwy wierzchniej narzędzi
celem zwiększenia ich odporności na zużycie, a przez to zwięk-
szenie ich trwałości.
Zużycie narzędzi w procesie wykrawania można mierzyć zmia-
ną kształtu ostrza, zmianą siły, zmianą jakości otrzymanego wyrobu.
Zużycie ostrza na powierzchni przyłożenia jest wynikiem proce-
sów ścierania mechanicznego lub procesów adhezji. Zmienia się
gładkość i niedokładność wymiarowa wyrobów oraz powstają
zadziory.
Orientacyjne oceny trwałości narzędzi stanowią podstawę do
planowania ich liczby, niezbędnej do wykonania określonej ilości
wyrobów.
73
 Rys. 12. Fragment powierzchni bocznej stempla Rys. 16. Fragmenty zużytej płyty tnącej
(dalej od linii cięcia) z wyraźnymi rysami i ubytkami materiału Fig. 16. A part of wearing die
Fig. 12. A part of flank of wearing stamp with scratches
and defects of material

Rys. 17. Otwór po wykrawaniu: a — pow. boczna (pow. 30×),

b — pow. zewnętrzna rury z zawalcowanymi zadziorami
Fig. 17. A hole after perforating: a — a flank, b — external
tube surface with rolled grates
Rys. 13. Chropowatość wzdłużna powierzchni bocznej stempli
w odległości 1 mm od krawędzi tnącej
Fig. 13. Along micro-geometry of flank of stamp
in 1 millimeter from cutting edge

Rys. 18. Fragmenty otworu po wykrawaniu

Fig. 18. Parts of hole after perforating

Rys. 14. Chropowatość wzdłużna powierzchni bocznej stempli

w odległości 5÷15 mm od krawędzi tnącej
Fig. 14. Along micro-geometry of flank of stamp
in 5÷15 millimeter from cutting edge

Rys. 19. Obserwacja mikroskopowa fragmentu otworu

z zaznaczonymi punktami pomiarowymi
Fig. 19. Microscopic observation of part of hole
with measuring points

Charakterystyka narzędzi oraz urządzeń pomiarowych

zastosowanych w badaniach procesu perforacji
Rys. 15. Fragmenty nowej płyty tnącej W celu przeprowadzenia badań doświadczalnych wykorzysta-
Fig. 15. A part of new die no następujące narzędzia i aparaturę pomiarową.

74
 Narzędzia: Na rysunku 10 pokazano fragment powierzchni czołowej
Stemple (rys. 4). i bocznej zużytych stempli. Na rysunku 11 przedstawiono frag-
Średnica 3,5 i 8 mm. Materiał stal narzędziowa HSS M2 (wg AISI) ment powierzchni czołowej i powierzchni bocznej blisko krawędzi
[2] o zawartości: tnącej. Krawędź cięcia jest zaokrąglona z wyraźnymi wzdłużnymi
C 0,86÷0,94 %, rysami tworzącymi tzw. „efekt waterfall”. Na rysunku 12 przed-
Si ≤ 0,45 %, stawiono fragment powierzchni bocznej z wyraźnymi ubytkami
Mn ≤0,40 %, i wykruszeniami materiału oraz wzdłużnymi rysami.
P ≤ 0,030 %,
Stemple zużyte poddane są następnie regeneracji — szlifowa-
S ≤ 0,030 %,
niu powierzchni czołowej i bocznej. Obróbka ta powinna wyeli-
Cr 3,80÷4,50 %,
minować zaokrąglenie krawędzi tnącej oraz wykruszenia materia-
Mo 4,70÷5,20 %,
V 1,70÷2,00 %, łu i porysowania stempla.
W 6,00÷6,70 %.
Płyty tnące (rys. 5). Mikrogeometria stempli
Przykład zestawienia płyty tnącej wraz z ułożonymi w niej,
zgodnie z odpowiednim typem perforacji stemplami, pokazano na
rysunku 6. Do badań mikrogeometrii wykorzystano przyrząd Form Talysurf.
Aparatura pomiarowa: Przeprowadzono pomiary wskaźnika Ra. Wyniki pomiarów przed-
⎯ skaningowy mikroskop elektronowy (SEM) S3500N firmy stawiono na wykresach (rys. 13, 14).
Hitachi, Wyniki pomiarów świadczą o wyraźnym wzroście wielkości
⎯ analizator EDS (Energy Dispersive Spectroscopy) firmy NO- chropowatości Ra dla stempli zużytych, szczególnie w pobliżu
RAN, krawędzi tnącej.

c
Rys. 20. Analiza EDS składu chemicznego
na części powierzchni otworu:
a — w punkcie 1, b — w punkcie 2,
c — w punkcie 3
Fig. 20. EDS analysis of chemical
composition of part of hole surface:
a — in point 1, b — in point 2,
c — in point 3

⎯ urządzenie do pomiaru mikrogeometrii firmy Form Talysurf.

Wyniki badań

Analiza stanu powierzchni stempli

Fragment krawędzi nowego stempla pokazano na rysunku 7.

Szczegółowej analizie poddano stemple po kilkuset tysiącach
uderzeń. W celu sprawdzenia, czy na powierzchni nie ma śladów
obecności zaciągniętej powłoki Al-Si, przeprowadzono analizę
składu chemicznego w różnych punktach zużytego stempla przy
krawędzi tnącej. Na rysunku 8 pokazano fotografię fragmentu Rys. 21. Obserwacja mikroskopowa fragmentu otworu
zużytego stempla przy jego krawędzi tnącej, z zaznaczonymi z zaznaczonymi punktami pomiarowymi
punktami pomiarowymi, natomiast na rysunku 9 przedstawiono Fig. 21. Microscopic observation of part of hole
analizę składu chemicznego w tych punktach. with measuring points

75
 Geometria płyty tnącej
Na rysunkach 15 i 16 przedstawiono fragmenty nowej i zużytej
płyty tnącej.
Płyta tnąca przed regeneracją wykazuje ślady zużycia w postaci
zmiany kształtu otworów (z okrągłego na zbliżony do sześciokąt-
nego).
Analiza geometrii i składu chemicznego
powierzchni otworów w taśmie
W celu oceny wpływu stopnia zużycia stempli na jakość
otrzymanych wyrobów, analizie poddano powierzchnie otworów
po wykrawaniu. Dodatkowo przeprowadzono analizę składu che-
d
Rys. 23. Fragmenty krążka po wykrawaniu
Fig. 23. A part of ring after perforating
76
micznego na powierzchni otworów w celu ujawnienia zaciągniętej
w trakcie procesu wykrawania powłoki Al-Si. Przykładowe foto-
grafie powierzchni otworu przedstawiono na rysunkach 17, 18.
Na rysunku 19 pokazano fotografię fragmentu otworu (strefa
zagięcia i plastycznego płynięcia), z zaznaczonymi punktami
pomiarowymi, natomiast na rysunku 20 przedstawiono analizę
składu chemicznego w tych punktach. Na rysunku 21 pokazano
fotografię fragmentu otworu (strefa plastycznego płynięcia i pękania),
z zaznaczonymi punktami pomiarowymi, natomiast na rysunku 22
przedstawiono analizę składu chemicznego w tych punktach.
Wyniki przeprowadzonych badań świadczą o zaciąganiu po-
włoki Al-Si w trakcie wykrawania w głąb otworu. Powłoka ta
występuje w strefie zagięcia i na części strefy plastycznego pły-
nięcia.
Rys. 22. Analiza EDS składu chemicznego
na części powierzchni otworu:
a — w punkcie 1, b — w punkcie 2,
c — w punkcie 3, d — w punkcie 4
Fig. 22. EDS analysis of chemical
composition of part of hole surface:
a — in point 1, b — in point 2,
c — in point 3, d — in point 4

Rys. 24. Obserwacja mikroskopowa fragmentu krążka
z zaznaczonymi punktami pomiarowymi
Fig. 24. Microscopic observation of part of ring
with measuring points
e na powierzchni bocznej krążka:
Analiza geometrii i składu chemicznego
powierzchni krążków po wykrawaniu
Powierzchnia boczna krążków jest odzwierciedleniem po-
wierzchni bocznej płyty tnącej. Dodatkowo przeprowadzono
analizę składu chemicznego powierzchni w celu ujawnienia zacią-
gniętej powłoki Al-Si w trakcie procesu wykrawania.
Przykładowe fotografie powierzchni krążka w strefie zagięcia,
plastycznego płynięcia, pękania oraz zadzioru przedstawiono na
rysunku 23. Na rysunku 24 pokazano fotografię fragmentu krążka,
z zaznaczonymi punktami pomiarowymi, natomiast na rysunku 25
przedstawiono analizę składu chemicznego w tych punktach.
Wyniki przeprowadzonych badań świadczą o zaciąganiu po-
włoki Al-Si w na powierzchnię boczną krążka. Powłoka ta wystę-
puje w strefie zagięcia i na niewielkim fragmencie strefy plastycz-
nego płynięcia.
Rys. 25. Analiza EDS składu chemicznego
a — w punkcie 1, b — w punkcie 2,
c — w punkcie 3, d — w punkcie 4,
e — w punkcie 5,
Fig. 25. EDS analysis of chemical
composition of part of ring flank:
a — in point 1, b — in point 2,
c — in point 3, d — in point 4,
e — in point 5
77
 Podsumowanie
⎯ Wraz ze wzrostem liczby uderzeń stemple wykazują większe
zużycie objawiające się charakterystycznymi wzdłużnymi ry-
sami, ubytkami i wykruszeniami materiału oraz zmianą mi-
krogeometrii na powierzchni bocznej, a także rosnącymi pro-
mieniami zaokrąglenia krawędzi cięcia — tzw. „efekt water-
fall”; stosowanie zużytych narzędzi wpływa na zmianę wy-
miarów wykrawanych otworów w taśmie przeznaczonej na rury
do układów wydechowych, co w konsekwencji może prowa-
dzić do obniżenia mocy silnika, stosowanie zużytych narzędzi
powoduje powstanie zadziorów, które po kalibrowaniu rury
zostają zawalcowane, obniżając odporność korozyjną wokół
otworów.
⎯ Na części powierzchni bocznej wykrawanych otworów wystę-
puje zaciągnięta powłoka Al-Si, co może wpływać na podnie-
sienie odporności korozyjnej w tym miejscu, ale jednocześnie
na tarciowe oddziaływania między tnącymi narzędziami, co
bez wątpienia wpływa na ich zużycie; w celu zwiększenia
trwałości stempli zaleca się zmianę materiału stempli lub wy-
tworzenie na ich powierzchni powłok o znacznie większej od-
porności na zużycie, a także zmianę zastosowanego do wy-
krawania środka chłodząco-smarującego.
Literatura
1. Polański Z.: Wykrawanie. Podstawy teoretyczne i metody rozwo-
jowe. Warszawa, WNT 1978.
2. Technologie Buczek S.A. Instrukcja czynnościowa: Obsługa i eks-
ploatacja prasy nr I SMV do perforowania taśm stalowych.

EWGIENIJ N. CZUMACZENKO Rudy Metale R51 2006 nr 2

BOGUSŁAW KUKURYK UKD 518.12:539.89:539.214:669.295.86-13.681.3

MODELOWANIE KSZTAŁTOWANIA NADPLASTYCZNEGO

CIENKOŚCIENNYCH POWŁOK TYTANOWYCH

Przedstawiono numeryczną analizę kształtowania nadplastycznego cienkościennych powłok tytanowych za pomocą ciśnienia
gazu. Zaprezentowano rozwiązanie quasi-stacjonarne opierające się na metodzie elementów skończonych. Poszukiwano
optymalnych parametrów termomechanicznych umożliwiających uzyskanie wytłoczek tytanowych o wysokiej jakości.
W obliczeniach wykorzystano opracowany przez Autorów komputerowy program „SPLEN-O”. Przedstawiono przykładowe
wyniki obliczeń teoretycznych kształtowania wytłoczek tytanowych w zakresie temperatur 825÷875 °C. Wyniki teoretyczne
poddano weryfikacji eksperymentalnej.
Słowa kluczowe: kształtowanie nadplastyczne, symulacja komputerowa, metoda elementów skończonych 3D, stopy tytanu

MODELLING OF SUPERPLASTIC FORMING

OF THE THIN-WALLED TITANIUM COATINGS

Numerical analysis of superplastic forming of the thin-walled titanium coatings with gas pressure has been presented.
Quasi-stationary solution based on the FEM has been shown. Optimal thermo-mechanical parameters resulting in titanium
drawpieces of high quality have been searched. A “SPLEN-O” computer program developed by the authors was used in
the calculations. Exemplary results of theoretical calculations illustrating of superplastic forming processes of the titanium
stamping at temperature range 825÷875 °C. The theoretical results were subjected to experimental verification.
Keywords: superplastic forming, computer simulation, three-dimensional finite element method (FEM), titanium alloys

Prof. dr hab. inż. Ewgienij N. Czumaczenko — Moskiewski Instytut Elektroniki i Matematyki, Moskwa, dr hab. inż. Bogusław Kukuryk, prof. nzw. — Politechnika
Częstochowska, Częstochowa.

78
 Wstęp

W ostatnich latach nastąpił znaczny wzrost zainteresowania

deformacją nadplastyczną w przemyśle lotniczym, motoryzacyj-
nym i energetycznym [1]. Podstawowymi cechami charakteryzu-
jącymi stan nadplastyczności materiału jest podwyższona czułość
naprężenia uplastyczniającego na prędkość odkształcenia. Zjawisko
nadplastyczności charakteryzuje się bardzo dużym wydłużeniem,
które może osiągnąć wartość kilkuset procent i równomiernym
odkształceniem w procesie liniowego rozciągania, przy równocze-
snym znacznym zmniejszeniu oporu odkształcenia w stosunku do
rozciągania w zwykłych warunkach odkształcenia. Nadplastycz-
ność jest to niezwykle duża dla danego materiału plastyczność,
charakterystyczna dla określonej struktury materiału, temperatury
i prędkości odkształcenia.
Przy odkształceniu w warunkach nadplastycznych struktura me-
talu nie ulega zmianie. Kształt ziaren nawet po wydłużeniu ponad
1000 %, pozostaje w przybliżeniu równoosiowy, ziarna zachowują
swoją identyczność. Świadczy to o tym, że mechanizm odkształ-
cenia plastycznego w warunkach nadplastyczności różni się za-
sadniczo od zwykłego odkształcenia plastycznego.
Podstawowymi warunkami, które muszą być spełnione w celu
uzyskania dużych odkształceń, charakteryzujących stan nadpla-
styczny, są: odpowiednia temperatura, prędkość odkształcenia
i wielkość ziarna. W celu uzyskania stanu nadplastycznego wy-
magane jest, aby ziarna były równoosiowe i drobne (1÷2 μm).
Temperatura, w której najbardziej wyraziście przejawia się stan
nadplastyczny, zwykle znajduje się blisko temperatury przemian
Rys. 1. Zależność a — naprężenia płynięcia plastycznego σ
fazowych. Duży wpływ na efekt nadplastyczności ma również
i parametru m od prędkości odkształcenia ε& oraz b — zależność
prędkość odkształcenia.
W niniejszym artykule prezentowane są wyniki prób kształto- naprężenia logσ = f (log ε& ) dla materiału lepko-plastycznego
wania nadplastycznego wytłoczek tytanowych (WT-6) za pomocą w szerokim zakresie prędkości odkształcenia
ciśnienia gazu (argonu) w wysokich temperaturach odkształcenia Fig. 1. Dependence of: a — stress of plastic flow σ
plastycznego. Opierając się na symulacjach komputerowych and parameter m on the deformation rate ε&
z wykorzystaniem metody elementów skończonych i badaniach and b — the logσ = f (log ε& ) dependence for viscous-elastic
eksperymentalnych przeprowadzono analizę parametrów termo- material over a wide range of deformation rates
mechanicznych dla uzyskania odpowiedniego kształtu i wymia-
rów wytłoczki tytanowej w jednej operacji.

Opis modelu i warunki symulacji gdzie

Do symulacji płynięcia metalu w procesie kształtowania nad-
plastycznego wytłoczek tytanowych za pomocą gazu wykorzystano
metodę elementów skończonych z założeniem lepkoplastycznego
modelu odkształcanego ciała. Szczegółowy opis modelu matema-
tycznego podany jest w pracach [3, 6, 9].
Na wartość rzeczywistego naprężenia płynięcia plastycznego
σ danego materiału wpływa wiele zmiennych, takich jak: od-
kształcenie ε, prędkość odkształcenia ε& , temperatura T i ciśnienie
p, czyli można zapisać
σ = σ (ε, ε& , T , p) (1)
Zakładając, że odkształcenie odbywa się w temperaturze wyższej
niż temperatura rekrystalizacji, to przy małych prędkościach
odkształcenia proces jest izotermiczny. W tym przypadku zależ-
ność między naprężeniem, odkształceniem i prędkością odkształ-
cenia można przedstawić w postaci
σ = K ⋅ ε n ⋅ ε& m (2)
Przy założeniu stabilnej i drobnoziarnistej mikrostruktury (nadpla-
styczność strukturalna) w czasie obróbki plastycznej na gorąco
parametr n określający podatność do umocnienia przez odkształ-
cenie wynosi zero (n = 0). Równanie (2) przyjmuje postać
d log σ
σ = K 1 ⋅ ε& m i m = (3)
d log ε&
m — parametr określający czułość naprężenia płynięcia plastycz-
nego na prędkość odkształcenia.
Współczynnik m określa się jako tangens kąta nachylenia stycznej
do krzywej log σ = f (log ε& ) . Równanie (3) jest równaniem stanu
materiału o cechach lepkoplastycznych, w którym naprężenie płynię-
cia plastycznego jest czułe na prędkość odkształcenia.
Na rysunku 1 przedstawiono schematycznie zależność naprę-
żenia oraz czułości naprężenia od prędkości odkształcenia dla
stopu o drobnoziarnistej mikrostrukturze nadplastycznej. Wyróż-
nia się na tym wykresie trzy stadia odpowiadające różnym zakre-
som prędkości odkształcenia.
W stadium pełzania 1, odpowiadającym bardzo małym pręd-
kościom odkształcenia ( ε& < 10–4 s–1), parametr m przyjmuje
wartości m < 0,30, a naprężenie σ jest niewielkie i mało zależne
od prędkości odkształcenia. W stadium tym dominują procesy
zdrowienia, sprzyjające powstawaniu rekrystalizacji wtórnej,
powodującej zwiększenie rozrostu ziaren.
Stadium 2, odpowiadające prędkościom odkształcenia ε& =
(10–4÷10–1) s–1, charakteryzuje się dużą czułością naprężenia na
prędkość odkształcenia, przy czym parametr m osiąga wartości
ok. 0,80. W stadium tym obserwuje się duże odkształcenia cha-
rakteryzujące stan nadplastyczny.
Stadium 3 pojawia się przy dużych prędkościach odkształce-
nia ε& >10–1 s–1, przy czym parametr m < 0,30 i maleje ze wzro-
stem prędkości odkształcenia w wyniku umocnienia metalu. Z wy-
kresu na rysunku 1 wynika, że dla materiałów nadplastycznych
wykładnik m jest zawarty w granicach 0,30 < m < 0,90, co zapew-
nia im dużą plastyczność i tym samym zdolność do wielkich
odkształceń. Równocześnie z dużą plastycznością opór odkształ-

79
 cenia w stanie nadplastycznym gwałtownie zmniejsza się wielo-
krotnie, w porównaniu ze zwykłymi warunkami odkształcenia
i nie zależy od stopnia odkształcenia.
Zależność (3) jest najbardziej rozpowszechniona w praktyce
laboratoryjnej do określania parametru m, którego wartości trak-
towane są jako wskaźniki charakteryzujące nadplastyczność mate-
riału. Wartości parametru m zależą od temperatury i prędkości
odkształcenia, składu i mikrostruktury odkształcanego materiału.
Ustalenie ścisłej zależności między naprężeniem i odkształceniem
oraz prędkością odkształcenia w procesach tłoczenia materiałów
nadplastycznych jest celem wielu autorów. Uzyskane zależności
mają przeważnie znaczenie teoretyczne i dotyczą szeregu frag-
mentarycznych rozwiązań, natomiast brak jest pełnych i jedno-
znacznych modeli reologicznych opisujących zależność napręże-
nia płynięcia plastycznego w szerokim zakresie prędkości od-
kształceń. Stąd aktualne jest poszukiwanie oraz stosowanie no-
wych modeli matematycznych do opisu płynięcia materiałów
nadplastycznych.
Model matematyczny Smirnova O. M. [2] dotyczy opisu pły-
nięcia materiałów lepkoplastycznych, do których zalicza się rów-
nież materiały nadplastyczne. Każdy element tego modelu posiada
określony sens fizyczny. Zależność naprężenia płynięcia plastycz-
nego przedstawiono w postaci

Rys. 2. Zależność naprężenia płynięcia plastycznego σ

od prędkości odkształcenia ε& oraz jego modyfikacja dla σ 0 + K ⋅ ε& m
σ= σp (4)
σ p + K ⋅ ε& m
σ + K ⋅ ε& m
realizacji obliczeń (1 – σ = K1 ⋅ ε& m , 2 – σ = σ p 0 )
σ p + K ⋅ ε& m
gdzie
Fig. 2. Dependence of a stress of plastic flow σ σ0 — naprężenie progowe,
on the deformation rate ε& and its modification for the needs σp — naprężenie uplastyczniające,
σ + K ⋅ ε& m K i m — parametry empiryczne charakteryzujące odkształcany
of calculations (1 — σ = K1 ⋅ ε& m , 2 — σ = σ p 0 ) materiał.
σ p + K ⋅ ε& m Następnie dokonano modyfikacji zależności (4) do postaci

Rys.3. Przykładowy wykres opisujący właściwości materiału w stanie nadplastyczności

Fig. 3. Exemplary diagram describing properties of a material in superplastic state

80
 σ p σ 0 + K ε& m
σ= ⋅ ⋅ ε& dla 0 ≤ ε& ≤ ε& 0
ε& 0 σ p + K ε& m
σ 0 + K ε& m
i σ = σp ⋅ dla ε& ≥ ε& 0
σ p + K ε& m
gdzie
ε& 0 — stała procesu, której wartości są znacznie mniejsze od
wartości prędkości odkształcenia odpowiadającej maksymalnym
właściwościom nadplastycznym materiału.
Na rysunku 2 przedstawiono zależność naprężenia płynięcia
plastycznego od prędkości odkształcenia dla zależności (3) i (4).
Wielu autorów [4, 5] do opisu naprężenia płynięcia plastycz-
nego używa zależności wielomianowych zapisanych w postaci
log σ 0 = A0 + A1 log ε& + A2 (log ε& ) 2 + A3 (log ε& ) 3 + A4 (log ε& ) 4
σ = σ0 + H ε 4
gdzie
A0, A1÷A4 — współczynniki empiryczne zależne od temperatury
odkształcenia,
H — współczynnik umocnienia odkształceniowego.
Niektórzy autorzy [5, 6] poszerzają zależność σ = f (ε& ) o rów-
nanie opisujące kinetykę zmiany wielkości ziarna
p
⎛T ⎞
d = d0 ⎜ ⎟
⎝ 10 ⎠
gdzie
p — parametr empiryczny.
W pracy niniejszej wykorzystano wyniki badań eksperymen-
talnych dotyczących właściwości nadplastycznego stopu tytanu
WT-6 w postaci σi = f (ε& , ε, T , d ) , niezbędnych do analizy róż-
nych wariantów technologicznych kształtowania nadplastycznego
wytłoczki typu powłoka [3, 6, 9]. Dla realizacji tego celu opraco-
wano kompleksowy program komputerowy „SPLEN-O”, który
umożliwił aproksymację danych eksperymentalnych obejmują-
cych właściwości odkształcanego materiału (rys. 3). Dzięki opra-
cowanym zależnościom podczas modelowania wytłoczek możliwe
Rys. 4. Kształt matrycy do eksperymentalnego kształtowania
nadplastycznego wytłoczki tytanowej o kształcie powłoki
Fig. 4. The shape of a die for experimental superplastic forming
of a shell-shaped drawpiece from titanium
a
(5)
b
(6)
Rys. 5. Zależność ciśnienia kształtowania nadplastycznego
(7)
wytłoczki tytanowej od czasu t (t × 102) dla dwóch temperatur:
a — 825 °C, b — 875 °C
Fig. 5. Dependence of a pressure applied during superplastic
forming of a titanium drawpiece on time t (t × 102)
for two temperatures: a — 825 °C, b — 875 °C
było prognozowanie procesu utraty stateczności plastycznego
odkształcenia i przeprowadzenie analizy różnych wariantów od-
kształcenia.
Proces kształtowania nadplastycznego stopu tytanu WT-6 za
pomocą ciśnienia gazu przeprowadzono w różnych temperaturach
w przedziale 800÷925 °C, to jest nieco niższym w stosunku do
konwencjonalnego odkształcenia (900÷950 °C). Eksperymentalne
badania obejmujące odkształcenie nadplastyczne przeprowadzono
za pomocą ciśnienia gazu w specjalnie zaprojektowanym urządze-
niu. Próbkę umieszczono pomiędzy matrycą górną i dolną. Do
górnej matrycy doprowadzony jest gaz (argon), który odkształca
próbkę i przyjmuje ona kształt matrycy dolnej, którą przedsta-
wiono na rysunku 4.
Matryca umieszczona jest w piecu o kontrolowanej temperatu-
rze. Dla analizowanego stopu tytanu WT-6 weryfikacyjne badania
eksperymentalne przeprowadzono dla dwóch temperatur odkształ-
cenia 825 i 875 °C, dobranych na podstawie przeprowadzonych
badań wytrzymałościowych. Badania stopu WT-6 na rozciąganie
potwierdziły nieliniową zależność intensywności naprężeń od inten-
sywności odkształcenia, przy zastosowaniu dużych wartości od-
kształcenia dla temperatury w zakresie 800÷875 °C. Po osiągnię-
ciu sumarycznego odkształcenia rzędu 0,80÷1,0 zależność inten-
sywności naprężeń od intensywności odkształceń przyjmuje cha-
rakter funkcji malejącej, początkowo łagodnie, a następnie bardzo
intensywnie podążającej w kierunku osi odciętych wykresu roz-
ciągania. Po włożeniu próbki pomiędzy matryce podnosi się tem-
peraturę pieca do żądanej wielkości (825 i 875 °C), po czym
siłownikiem hydraulicznym ściska się matrycę, co uszczelnia układ
i umożliwia doprowadzenie gazu o wymaganym ciśnieniu.
Zależność ciśnienia gazu od czasu dla kształtowania nadpla-
stycznego w dwóch temperaturach przedstawiono na rysunku 5.
Wykres ciśnienia podczas kształtowania plastycznego wytłoczek
81
kontrolowany był przez system zainstalowanych manometrów. Po
odpowiednim czasie (uzależnionym od temperatury procesu)
próbka wypełnia matrycę i przyjmuje kształt powłoki. Wówczas
proces przerywa się, studzi matryce i wyjmuje próbkę.
Na rysunku 6 przedstawiono kolejne etapy kształtowania nad-
plastycznego wytłoczki tytanowej w dwóch badanych temperatu-
rach: 825 °C (6a) i 875 °C (6b). Czas kształtowania w temperatu-
rze 875 °C wynosił 465 sekund, a w temperaturze 825 °C ten czas
zwiększył się do 2355 sekund. Dokładność pomiaru temperatury
podczas kształtowania wynosiła ±5 °C. Końcowe stadium od-
kształcenia i uzyskane wytłoczki za pomocą ciśnienia gazu w wy-
sokich temperaturach odkształcenia nadplastycznego przedstawiono
na rysunku 7.
Próbkę po wyjęciu z matrycy rozcięto zgodnie z rysunkiem 7
i dokonano pomiaru grubości wytłoczki w poszczególnych punk-
tach. Wyniki pomiarów grubości wytłoczki w poszczególnych
punktach strefy odkształcenia plastycznego, kształtowanej w dwóch
temperaturach (875 i 825 °C) przedstawiono na rysunku 8. Za-
dowalająca zgodność wyników pochodzących z komputerowej
symulacji procesu kształtowania nadplastycznego wytłoczki tyta-
nowej z danymi doświadczalnymi wskazuje na poprawność opra-
cowanych właściwości odkształcanego materiału i przyjętych
założeń podczas realizacji obliczeń teoretycznych.
Dokładna analiza wyników pomiarów wskazuje na niejedna-
kową grubość wytłoczki w poszczególnych strefach odkształcenia,
jak również zróżnicowane wartości błędu między danymi oblicze-

Rys. 8. Porównanie wyników teoretycznych i eksperymentalnych

grubości wytłoczki w poszczególnych punktach strefy
odkształcenia po kształtowaniu w dwóch temperaturach:
a — 875 °C, b — 825 °C (wartości dolne odpowiadają oblicze-
niom teoretycznym, wartości górne pochodzą z eksperymentu)
Fig. 8. Comparison of theoretical and experimental results
in reference to the thickness of a drawpiece in particular points
of a deformation zone, after forming at two temperatures:
a — 875 ºC, b — 825 °C (the values from theoretical calculations
are given at the bottom, experimental results — at the top)

Rys. 6. Proces kształtowania nadplastycznego wytłoczki tytano-
wej (WT-6) w dwóch temperaturach: a — 825 °C, b — 875 °C
Fig. 6. The process of superplastic forming of a titanium
drawpiece (WT-6) at two temperatures: a — 825 °C, b — 875 °C
Rys. 7. Wytłoczki ze stopu tytanu WT-6 uzyskane
przez wydmuchanie gazem w dwóch temperaturach:
a — 825 °C, b — 875 °C
Fig. 7. Drawpieces from the titanium alloy WT-6 obtained
by gas blowing at two temperatures: a — 825 °C, b — 875 °C
niowymi i eksperymentalnymi. Z przedstawionych danych wyni-
ka, że im dłuższy jest proces kształtowania wytłoczki, tym ten
błąd jest większy. Podczas kształtowania w temperaturze 825 °C
błąd ten był największy i wynosił 17,6 %. W temperaturze 875 °C
wartość obliczonej i uzyskanej grubości w skrajnych przypadkach
różniła się o 7,2 %. Należy podkreślić, że te maksymalne wartości
błędów obserwowano w miejscach utwierdzenia wytłoczki dla
zapewnienia szczelności procesu. Należy przypuszczać, że na
powierzchniach kontaktowych cienkiej wytłoczki tytanowej ze
stosunkowo masywnym oprzyrządowaniem technologicznym
zostają naruszone warunki izotermiczności procesu. Podczas
badań eksperymentalnych temperaturę kontrolowano tylko na
powierzchni wykroju matrycy, gdzie ściśle zapewniono warunki
stałości temperatury odkształcenia. Stąd na powierzchni tworzącej
wytłoczki różnice w grubości obliczonej i uzyskanej eksperymen-
talnie były niewielkie i wynosiły 1,3÷2,6 % (dla temperatury
kształtowania 875 °C) i 9,8÷12,7 % (dla temperatury 825 °C).
Zadowalająca zgodność wyników pochodzących z kompute-
rowej symulacji procesu kształtowania wytłoczek tytanowych
z danymi doświadczalnymi umożliwia dalsze poszukiwania opty-
malizacyjne w celu otrzymania wyrobów o jak najmniejszej róż-
nościenności i wysokiej jakości.
Podsumowanie
Przeprowadzone badania teoretyczne i eksperymentalne po-

82
zwoliły na kompleksowe podejście do opracowania procesu tech-
nologicznego kształtowania nadplastycznego wytłoczek tytano-
wych za pomocą ciśnienia gazu w szerokim zakresie wysokich
temperatur odkształcenia. Omówiono wpływ poszczególnych czyn-
ników decydujących o osiąganych dokładnościach w obliczeniach
teoretycznych i cechach charakteryzujących proces eksperymen-
talnego kształtowania nadplastycznego wytłoczek tytanowych
o kształcie powłoki. Na podstawie przeprowadzonych badań
stwierdzono, że na odchyłki wymiarów i różnościenność wytłocz-
ki o kształcie powłoki główny wpływ ma temperatura kształtowa-
nia nadplastycznego i ściśle związany z nią czas trwania procesu
odkształcenia.
Opierając się na uzyskanych obrazach kinematyki płynięcia
metalu w warunkach nadplastyczności zaproponowano optymalne
rozwiązanie technologii kształtowania cienkościennej wytłoczki
o kształcie powłoki ze stopu tytanu WT-6. Praktyka przemysłowa
potwierdziła adekwatność opracowanego modelu matematyczne-
go i przyjętych założeń w komputerowej symulacji procesu. Prze-
prowadzone symulacje komputerowe i eksperymentalna ich wery-
fikacja pozwoliły na wybór optymalnej wersji procesu technolo-
gicznego o obniżonej temperaturze. Próby przemysłowe potwier-
dziły celowość takiego podejścia i wykazały istotne korzyści
ekonomiczne z tytułu obniżenia nakładów energetycznych i wzro-
stu żywotności oprzyrządowania technologicznego. W niższej
temperaturze stwierdzono ponadto wzrost równomierności pły-
nięcia metalu, w związku z czym uzyskano podwyższony efekt
kształtowania nadplastycznego wytłoczek ze stopu tytanu WT-6.
Badania strukturalne uzyskanych wytłoczek w warunkach prze-
ROLAND STASIAK
PRZEMYSŁ METALI NIEŻELAZNYCH PRZED WYZWANIAMI 2006 ROKU
NON-FERROUS METALS INDUSTRY FACING CHALLENGES OF THE YEAR 2006
Rok 2005 okazał się trudniejszy dla przedsiębiorstw funkcjo-
nujących dzisiaj w globalnych warunkach rynkowych świata,
a tym samym również naszego kraju.
Utrzymujące się na wysokim poziomie ceny podstawowych metali
nieżelaznych nie przekładały się, w sposób bezpośredni, na wyni-
ki całego przemysłu.
Mgr Roland Stasiak — Prezes Zarządu Izby Gospodarczej Metali Nieżelaznych, Katowice.
mysłowych potwierdziły wysoką jakość uzyskanych wytłoczek
tytanowych przy zastosowaniu optymalnych warunków kształto-
wania nadplastycznego.
Literatura
1. Nieh T. G., Wadsworth J., Sherby O. D.: Superplasticity in Metals
and Ceramics. Cambridge University Press. Cambridge, 1997, s. 58÷68.
2. Smirnov O. M.: Obrabotka metallov davleniem v sostojanii
sverchplasticnosti. Masinostroenie. Moskva, 1979, s. 184.
3. Cumacenko E. N.: Matematiceskoje modelirovanie plasticeskogo
formoizmienienia materialov pri obrabotkie metallov davleniem. Mos-
kiewski Instytut Elektroniki i Matematyki. Moskva, 1998, s.157.
4. Kajbysev O. A.: Sverchplasticnost promyslennych splavov. Metal-
lurgija, 1984, s. 263.
5. Paton N. E., Hamilton C. H.: Superplastic forming of structural
alloys. The Metallurgical Society of AIME, 1982, s. 312.
6. Cumacenko E. N.: Matematiceskoje modelirovanie formoizmienienia
obolocek v uslovijach sverchplasticnosti. Moskiewski Instytut Elektroniki
i Matematyki, Moskva, 1999, s. 158.
7. Cumacenko E. N., Kukuryk B.: Modelowanie płynięcia metalu
w procesie kucia matrycowego na prasach korbowych. Rudy Metale 2001,
nr 11, s. 517÷520.
8. Cumacenko E. N., Kukuryk B.: Modelowanie procesu kucia matryco-
wego pierścieni łożyskowych na prasach. Rudy Metale 2004, nr 5, s. 233÷237.
9. Cumacenko E. N.: Matematiceskoje modelirovanie rezimov davle-
nia, obespiecivajuscich formoizmienienie nieliniejno-vjaskich obolocek
v uslovijach lokalnoj realizacii sverchplasticeskogo tecenia. Izviestija
RAN, Mechanika Tverdogo Tela, 2000, nr 6, s. 134÷142.
Rudy Metale R51 2006 nr 2
UKD 669.21.7(438)(061.5):656:338.981”312”(438)
Rosnące ceny koncentratów oraz czystych metali i złomów pogar-
szały sytuację ekonomiczną firm i jednostek przetwórczych pro-
mując wytwórców mających fazy surowcowo-półfabrykatowe
(wydobycie i wzbogacanie rud).
Wzrost krajowych cen energii i paliw, a także podatków pośred-
nich, przy wyczerpaniu się koszyka rezerw prostych ograniczały
83
możliwości znaczących obniżek w kosztach przetwarzania (tzw.
kosztach przerobu).
Trzecim z istotnych czynników pozostaje polityka pieniężna
państwa w zakresie utrzymywania wysokiej wartości polskiego
pieniądza oraz jego relacji do EURO i USD.
Wszystkie te czynniki bieżąco oddziaływały w 2005 r. na
funkcjonowanie naszych spółek — przedsiębiorstw — w dużej
części negatywnie — poprzez obiektywne wpływanie na wzrost
kosztów lub obniżanie nominalnych dochodów ze sprzedaży —
zwłaszcza w eksporcie.
Odzwierciedlenie skutków działania powyższych czynników
znajdujemy w poszczególnych pozycjach i wielkościach ekono-
micznych prezentowanych w tablicach 1 i 2.
Globalna sprzedaż o wartości 9571 mln jest wprawdzie wyż-
sza o 3,4 % od ubiegłorocznej, z tego samego okresu, ale po wyłą-
czeniu wyników KGHM POLSKA MIEDŹ S.A. wskaźnik ten, dla
pozostałej grupy przedsiębiorstw, przyjmuje wartość ujemną
(obniżenie ) — średnio o 11,7 %.
W grupie produktowej cynku spadek sprzedaży wynosi — 12,9 %,
w grupie przetwórstwa miedzi — 13,4 %, a w grupie wyrobów
z aluminium — 3,8 %.
Dynamiczny wzrost produkcji i sprzedaży, w grupie przetwór-
czej, odnotowują w bieżącym roku producenci ołowiu ze złomów
— szczególnie ORZEŁ BIAŁY S.A. W sprzedaży wynosi on prawie
24 % i świadczy o wykorzystywaniu przez producentów ołowiu
korzystnej koniunktury ekonomicznej, stymulowanej wysokimi
cenami tego metalu na giełdach światowych — szczególnie w I poło-
wie 2005 r. III kwartał był bowiem dla producentów ołowiu znacz-
nie mniej korzystny.
Zdecydowanie korzystne wyniki gospodarcze realizuje w 2005 r.
KGHM POLSKA MIEDŹ S.A.
Dynamikę sprzedaży 9 miesięcy charakteryzuje wskaźnik wzrostu
118 % oraz zysku netto 130 %.
W samym trzecim kwartale 2005 r. osiągnęły one odpowiednio
wielkości: w sprzedaży 142 % oraz zysku netto 191 %. Wyniki III
kwartału to efekt dynamicznego wzrostu ceny miedzi i przejścio-
wego osłabienia polskiej złotówki w relacji do USD, a także rzeczo-
wego wzrostu produkcji miedzi (wskaźnik dynamiki 103,5 %).
Trzeci kwartał 2005 r., w całościowej ocenie wyników gospodar-
czych przemysłu metali nieżelaznych, był relatywnie korzystniej-
szy od I półrocza (tabl. 1).
Wyższe ceny miedzi i cynku, osłabienie złotego w relacji do USD
oraz wyższe rzeczowo rozmiary produkcji i sprzedaży są tego
potwierdzeniem.
W okresie 9 miesięcy 2005 r., zgrupowane w Izbie jednostki
organizacyjne wypracowały zysk netto wielkości 1831 mln, tj.
22,5 % więcej od osiągniętego w analogicznym okresie 2004 r.
Z powyższej kwoty 1710 mln i wzrost o 30 % przypada na KGHM
POLSKA MIEDŹ S.A.
Zysk pozostałych jednostek organizacyjnych to kwota 121 mln zł
— średnio niższa o 34 % od wielkości uzyskanej w 9 miesiącach
ubiegłego roku.
Skala zmian jest różna w poszczególnych spółkach i grupach
produktowych i zależna od indywidualnych warunków gospoda-
rowania.
Na wartość globalnej sprzedaży oraz końcowe wyniki finan-
sowe przemysłu metali nieżelaznych bardzo mocno oddziałuje nie
tylko poziom światowych cen metali, ale także relacja polskiej
złotówki do walut obcych — szczególnie do USD oraz EURO.
Umocnienie w trzech kwartałach 2005 r. polskiego pieniądza
(PLN) do:
⎯ USD — o 12 % do średniej całego 2004 r.,
⎯ EURO — o 10 % do średniej całego 2004 r.
znacznie obniżyło potencjalne zyski z dalszego wzrostu cen
metali na giełdach światowych.
Niska zyskowność w jednostkach przetwórstwa metali świadczy
o ponoszeniu przez nie skutków ekonomicznych wzrostu cen
podstawowych surowców, którymi są dla nich koncentraty, czyste
metale i złomy metaliczne. W grupie przetwórców dużą dynamikę
wzrostu zysku osiągnęła Spółka ORZEŁ BIAŁY S.A.

Tablica 1

Podstawowe wielkości ekonomiczne przemysłu

Table 1

The basic economic figures for non-ferrous industry

Wskaźnik zmian w % 9 miesięcy
Okresy 2005 r.
do analogicznego okresu 2004 r. 2005 r.
Lp. Wyszczególnienie
I III 9 I półrocze III kwartał 9 miesięcy do całego
półrocze kwartał miesięcy 2004 r. 2004 r. 2004 r. 2004 r.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
I Wielkości pomocnicze
Notowania giełdowe cen
a — aluminium, USD/t 1845 1829 1840 110,3 107,1 109,6 106,3
b — cynk, USD/t 1281 1297 1286 122,2 132,3 125,3 122,7
c — miedź, USD/t 3328 3756 3470 120,6 131,8 124,4 121,7
d — ołów, USD/t 983 892 952 119,0 95,6 110,3 106,5
Kurs walutowy, zł/USD 3,176 3,296 3,216 82,4 90,8 85,1 88,1
zł/EURO 4,080 4,023 4,061 85,7 90,9 87,4 89,8
II Podstawowe wielkości ekonomiczne:
1. Przychody ze sprzedaży produktów, mln zł 6115 3456 9571 97,1 117,0 103,4 79,2
w tym:
— eksport, mln zł 3377 1670 5047 104,4 120,9 109,3 81,7
— udział eksportu, mln zł 55,2 48,3 52,7 107,4 103,2 105,6 103,1
2. Wynik na działalności operacyjnej, mln zł 1098 777 1875 93,8 209,4 121,6 115,1
3. Wynik netto, mln zł 1095 736 1831 101,3 177,8 122,5 115,3
4. Zatrudnienie, osoby 28 766 28 652 28 728 98,5 102,9 99,9 99,9

84
 Tablica 2
Produkcja podstawowych metali i wyrobów, t
Table 2
Production volume of the main metals and products (in tons)

Wskaźnik zmian w % 9 miesięcy

Okresy 2005 r.
do analogicznego okresu 2004 r. 2005 r.
Lp. Podstawowe produkty
III I półrocze III kwartał 9 miesięcy do całego
I półrocze 9 miesięcy 2004 r.
kwartał 2005 r. 2005 r. 2005 r.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1. Miedź 264 314 147 145 411 459 98,5 103,5 100,2 74,8
2. Cynk 70 491 31 135 101 626 90,4 82,5 87,8 65,4
3. Ołów rafinowany 40 063 18 155 58 218 115,7 94,3 108,1 79,0
4. Aluminium 27 071 13 738 40 809 99,9 100,8 100,2 75,0
5. Srebro 601 331 932 90,2 106,8 95,5 69,3
6. Wyroby z Cu i stopów Cu 163 631 89 685 253 316 98,3 98,3 98,3 78,3
7. Wyroby z Al. i stopów Al 60 817 34 221 95 038 95,3 107,9 99,5 69,3
8. Wyroby z Zn i stopów Zn 4403 2877 7280 96,4 97,9 97,0 74,1
9. Wyroby z ołowiu 635 338 973 101,6 93,1 98,5 71,9
10. Stopy odlewnicze Cu i Ms 11 811 7274 19 085 74,2 99,1 82,0 64,5
11. Stopy odlewnicze z Zn 1726 257 1983 72,5 24,6 57,9 29,7
12. Tlenek cynku 8105 4058 12 163 106,6 103,3 105,5 78,4
13. Tlenek ołowiu 3511 1716 5227 73,8 67,0 71,4 59,1

Niewielkie zmiany w poziomie zatrudnienia świadczą o koń-
czącym się procesie wyzwalania prostych rezerw osobowych
i możliwościach dalszej obniżki kosztów pracy.
Bezinwestycyjne obniżanie zatrudnienia, w dalszej perspektywie,
będzie trudne w realizacji.
Pozytywnym sygnałem jest zatem wzrost nakładów na inwestycje,
wyrażający się, w stosunku do ubiegłego roku, wskaźnikiem 141,4 %
oraz fakt, iż przekroczyły one wielkość amortyzacji o 90 %.
Wyniki 9 miesięcy będą zapewne znacznie skorygowane, in
plus, efektami gospodarczymi IV kwartału 2005 r. Dalszy dyna-
miczny wzrost cen wszystkich podstawowych metali (miedzi,
cynku, aluminium i ołowiu) znajdzie swoje odzwierciedlenie
w wyższej dynamice wzrostu wartości sprzedaży oraz poprawie
końcowych wyników finansowych i wskaźników ekonomicznych.
Jednostki gospodarcze przetwarzające własne surowce i półfabry-
katy skorzystają na tej koniunkturze najbardziej.
W makroekonomicznych warunkach wolnego rynku przemysł
metali nieżelaznych staje w 2006 r. przed dalszymi — bardziej
złożonymi wyzwaniami. Dotyczy to szczególnie przetwórstwa
metali, którego wyroby poddawane są rosnącym wymaganiom
konkurencji ogólnoeuropejskiej i światowej.
Wysoki poziom cen światowych na podstawowe metale pozwala
przewidywać większą ich stabilizację w 2006 r. Sytuacja taka
sprzyjać powinna jednostkom gospodarczym przetwórstwa. Nie-
zależnie od powyższego niezbędne będzie dalsze poszukiwanie
lepszych form organizacji handlu i marketingu, a także wchodze-
nie w nowe układy organizacyjne i kapitałowe.
Podstawowe zadania Izby określa statut i te zadania będą sta-
nowiły trzon jej prac w 2006 r.
Bieżąca obserwacja i analiza zjawisk gospodarczych będą zapew-
ne stwarzały potrzebę podejmowania dodatkowych działań zwią-
zanych z koniecznością sygnalizowania rządowi oraz poszczegól-
nym ministerstwom skutków polityki gospodarczej, regulowanej
przyjętym budżetem państwa oraz ustawami i rozporządzeniami
normującymi podstawy funkcjonowania gospodarki.
W układzie nowego parlamentu, rządu oraz zmian w agendach
pozarządowych sprawy te wydają się mieć znaczenie istotne.
Nadal pozostają także aktualne zadania związane z opiniowaniem
prawa gospodarczego dostosowywanego, w szczegółowych zapi-
sach, do rozwiązań ogólnounijnych.
Sygnalizowanie odstępstw, szczególnie tych, które pogarszają
warunki funkcjonowania przedsiębiorstw i przemysłu, to ważne
zadania Izby w 2006 r.
W tej działalności wyrażamy nadzieję na dobrą merytoryczną
współpracę z mediami, w tym również z Redakcją Rud i Metali
Nieżelaznych.

85
 Rudy Metale R51 2006 nr 2
UKD 669.2/.8(438):061.2(047.53)(438)

Wywiad
z Prezesem Stowarzyszenia Inżynierów i Techników
Metali Nieżelaznych — SITMN

INTERVIEW
WITH DR INŻ. JÓZEF Z. SZYMAŃSKI,
PRESIDENT OF THE ASSOCIATION OF ENGINEERS AND TECHNICIANS
OF THE NON-FERROUS METALS INDUSTRY

Dr. inż. JÓZEFEM Z. SZYMAŃSKIM

JÓZEF ZBIGNIEW SZYMAŃSKI urodził się w 1931 roku. W latach 1951÷1955 studiował na Wydziale Metalurgicznym Akademii
Górniczo-Hutniczej w Krakowie uzyskując tytuł inżyniera metalurga. W 1978 roku otrzymał tytuł doktora nauk technicznych Akademii
Górniczo-Hutniczej. W latach 1955÷981 pracował w HUTMEN Wrocław jako mistrz, kierownik zmiany, technolog, kierownik Wydziału
Metalurgicznego, główny technolog, zastępca dyrektora ds. rozwoju. W latach 1981÷1998 pracował jako dyrektor naczelny Huty OŁA-
WA, a w latach 1998÷1999 pracował jako prezes Zarządu HUTMEN we Wrocławiu, od 1999 roku jest na emeryturze. Był inicjatorem
zmodernizowania Huty OŁAWA i wprowadzenia na giełdę przedsiębiorstwa w dobrej kondycji.
Był inicjatorem utworzenia Klubu Menedżera Przemysłu Metali Nieżelaznych i Izby Gospodarczej Metali Nieżelaznych (62 przedmioty
gospodarcze).
Jest autorem i współautorem około 30 patentów (w większości wdrożonych) i jest autorem około 15 publikacji w czasopiśmie Rudy
i Metale Nieżelazne.
Od 1955 roku był członkiem SITPH. W latach 1967÷l978 był prezesem koła w HUTMEN we Wrocławiu, a od 1983 roku prezesem
Zarządu Oddziału Metali Nieżelaznych, w latach 1990÷2002 wiceprezesem Zarządu Głównego.
Inicjator powołania samodzielnego Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Metali Nieżelaznych w miejsce SITPH. Po zarejestrowaniu
z dniem 30.11.2004 roku ww. Stowarzyszenia dr J. Z. Szymański w dniu 25.04.2005 roku zostaje wybrany na stanowisko Prezesa Zarzą-
du SITMN do 2009 roku.
Za osiągnięcia w pracy zawodowej i działalność społeczną został odznaczony Krzyżem Oficerskim OOP, wyróżnieniem Zasłużony
Hutnik PRL, Nagrodą Honorową SITPH im. S. Staszica , Złotą Odznaką Honorową NOT, Członek Honorowy SITPH oraz Center Club.
Zainteresowania to praca społeczna, podróże, wędkarstwo i praca w ogrodzie.

Proszę o przedstawienie historii powołania do życia OMN/SITPH
jego dokonań w ostatnim półwieczu oraz motywów usamodziel-
nienia się.
Dla PT Czytelników czasopisma ciekawy jest aktualny skład
osobowy Zarządu SITMN — proszę o jego przedstawienie z po-
daniem osobowego zakresu działania.
Przekształcenie się OMN-SITPH w samodzielne Stowarzyszenie
Inżynierów i Techników Metali Nieżelaznych — stanowi spełnie-
nie postulatów i oczekiwań Koleżanek i Kolegów należących do
naszego Stowarzyszenia. Jest też wynikiem ewolucyjnych prze-
mian w historii naszego Stowarzyszenia. Przypomnę, że Stowa-
rzyszenie powołano do życia w 1892 roku. Założycielami byli
absolwenci i studenci Akademii Górniczej w Leoben w Austrii.

86
Organizacja zrzeszała wszystkich polskich inżynierów i techników
górniczych oraz absolwentów hutniczych szkół. Zaledwie cztery
lata później, bo już 19 czerwca 1896 r. powołano samodzielną
Sekcję VII Górniczo-Hutniczą w Dąbrowie Górniczej. W połowie
1928 r. zarysowuje się oddolna tendencja wyodrębnienia w ramach
Stowarzyszenia Sekcji Hutniczej. 7 grudnia 1930 r. zatwierdzono
Statut i zarejestrowano samodzielne Stowarzyszenie Hutników
Polskich z siedzibą w Katowicach. Po drugiej wojnie światowej
26 października 1945 r. odbyło się w Katowicach zebranie organiza-
cyjne Związku Inżynierów Przemysłu Hutniczego (ZIPH nazwa
tymczasowa). Natomiast 10 maja 1946 r. obraduje I Zjazd Delega-
tów — Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Przemysłu Hutni-
czego (SITPH). W ramach wymienionego Stowarzyszenia, w Bran-
ży Metali Nieżelaznych dużą aktywność wykazuje 14 oddziałów
(odpowiednik Kół Zakładowych. Statut przewidywał dwustopniową
strukturę organizacyjną: Stowarzyszenie i Oddziały w przedsiębior-
stwach). Uważam, że jest to stosowna okazja do przypomnienia
tych Oddziałów, co przedstawia poniższa tablica:
stowarzyszeniowa oczekiwała tematów i działań z zakresu prze-
mian gospodarczych, szczególnie z dziedziny procesów prywaty-
zacji i restrukturyzacji oraz ochrony środowiska naturalnego.
Spragniona była spotkań integracyjnych środowiska kadry metali
nieżelaznych. Troski o materialne i zawodowe interesy zrzeszo-
nych w OMN-SITPH. Mając wsparcie wybitnych działaczy go-
spodarczych, naukowych i społecznych wchodzących w skład
Zarządu OMN udało się stworzyć taki program działania, który
spełniał oczekiwania i ambicje zrzeszonych Koleżanek i Kolegów.
Wyjątkowa aktywność działania w ramach posiadanej samodziel-
ności statutowej, pozwoliła na uzyskanie dla OMN-SITPH
z dniem 12.12.1997 r. osobowości prawnej. Równocześnie już
w 1992 r. na kwartalnej konferencji kol. prof. Borys Mikułowski,
zgłosił formalny wniosek przekształcenia OMN-SITPH w samo-
dzielne Stowarzyszenie. Wniosek ten, w wyniku mocnego wspar-
cia zrzeszonych, doczekał się finału dopiero 30 listopada 2004 r.
Powstało samodzielne Stowarzyszenie Inżynierów i Techni-
ków Metali Nieżelaznych. Natomiast I Zjazd Delegatów SITMN

Termin Początkowa
Lp. Oddziały SITPH przy liczba Przewodniczący Sekretarz
powołania członków
1 ZC Szopienice IV 1946 r. 30 Z. Bachleda J. Perliński
2 CZPMN I 1950 r. 27 Z. Syryczyński K. Zawitniewicz
3 ZC Trzebinia 1951 r. 45 Wł. Tabor J. Senderski
4 BP Bipromet I 1952 r. 30 F. Konwiński G. Sobkiewicz
5 ZMPMN Zamet V 1952 r. 15 F. Lisoń J. Krzemiński
6 WM Łabędy III 1953 r. 30 T. Małecki T. Małecki
7 ZC Wełnowiec III 1953 r. 20 E. Siemirski J. Orlewicz
8 Huta Będzin IV 1953 r. 26 Z. Ferdynacki A. Kosma
9 ZC Silesia-Lipiny 1953 r. 26 P. Szeliga St. Grzomba
10 PiRM Wrocław IX 1953 r. 21 K. Boroń R. Detko
11 WM Dziedzice X 1953 r. 67 S. Woszczyzna K. Słowińska
12 WM Warszawa III 1953 r. 14 J. Nyc S. Podniesiński
13 HA Skawina III 1954 r. 28 J. Głowacki C. Zywaz
14 IMN III 1954 r. 53 W. Żółkowski M. Rażniewska

20 marca 1954 roku odbyło się zebranie delegatów wymienionych w dniu 26 kwietnia br. dokonał wyboru władz na okres 4 lat w na-
14 „Oddziałów”. Na zebraniu tym uchwalono powołanie Oddziału stępującym składzie:
Hutnictwa Metali Nieżelaznych SITPH. Wybrano Zarząd Oddzia- Józef Zbigniew Szymański — Prezes Zarządu
łu w składzie: Wacław Muzykiewicz — Wiceprezes
Zygmunt Sojecki — Przewodniczący Zbigniew Śmieszek — Wiceprezes
Jan Zawitniewicz — Zastępca Przewodniczącego Maria Suślik-Idczak — Sekretarz
Teodor Chwila — Sekretarz Grażyna Kniat — Skarbnik
Edward Przeradzki —Skarbnik. Tadeusz Baj — II Wiceprezes
20 marca 1954 r. to data założenia Oddziału Metali Nieżelaznych Mirosława Chwistek — Członek Zarządu
— SITPH. Funkcje Prezesów Oddziału pełnili: Zbigniew Gostyński — Członek Zarządu
1954÷1964 Zygmunt Sojecki Andrzej Płonka — Członek Zarządu
1964÷1968 Marian Prażmowski Jerzy Dobrzański — Członek Zarządu
1968÷1971 Franciszek Franik Jan Ziaja — Członek Zarządu
1971÷1976 Lechosław Wylon Alicja Bazan — Członek Zarządu
1976÷1983 Adam Leśniak Jolanta Łasicka — Członek Zarządu
1983 do nadal Józef Zbigniew Szymański. Marek Kacprowicz — Członek Zarządu
Jak wynika z przedstawionych informacji, z woli delegatów OMN- Andrzej Kłyszewski — Członek Zarządu
-SITPH, zaszczytną funkcję Prezesa Zarządu Oddziału Metali oraz Komisję Rewizyjną w składzie:
Nieżelaznych pełniłem od X Zjazdu Delegatów, tj. od 18.10.1983 r. Beata Cwolek — Przewodnicząca
Przejąłem ją, po wybitnym, a może najwybitniejszym z inżynie- Jan Wolny — Członek
rów, menedżerów i działaczy stowarzyszeniowych w Metalach Urszula Wróbel — Członek
Nieżelaznych, tj. ŚP. Adamie Leśniaku. Przejąłem ją po trudnym Danuta Góra — Członek.
okresie „stanu wojennego”. Topniały szeregi Stowarzyszenia. Pragnę zaznaczyć, że powołanie samodzielnego stowarzyszenia,
Niezbędny był proces odnowy, wychodzenie naprzeciw oczeki- to zasługa niemal wszystkich Koleżanek i Kolegów zrzeszonych
waniom kadry zrzeszonej w naszym OMN-SITPH. Społeczność w OMN-SITPH. Szczególna rola należała do Zarządu Oddziału

87
Metali Nieżelaznych, którego skład z 1999 r. prezentuję poniżej:
Prezentowane na zdjęciu osoby są tak znane, że nie muszę wymieniać
ich nazwisk. Natomiast pragnę gorąco podziękować wszystkim,
którzy przyczynili się do powstania samodzielnego SITMN. Waż-
ne zadanie wypełniło też biuro Stowarzyszenia w składzie: Renata
Wróbel i Maria Grzesik, które uporały się z niezmiernie zawiłymi
wymogami rejestracji Stowarzyszenia. SITMN jest w pełnym
zakresie kontynuatorem tradycji i form działalności OMN-SITPH.
Dotychczasowi członkowie OMN, którzy wstąpili do SITMN,
zachowują wszystkie uzyskane uprawnienia dotyczące stażu oraz
honorowych wyróżnień i odznaczeń.
Sądzę, że byłoby interesującym przedstawienie dotychczasowego
harmonijnego współdziałania SITPH i OMN oraz jego ocena.
Osobiście harmonijne współdziałania OMN z SITPH odnoszę do
społecznych Zarządów i Prezesów Stowarzyszenia. W zarządach
tych zasiadało wiele wybitnych działaczy gospodarczych i spo-
łecznych. Stwarzano korzystną atmosferę koleżeńskich więzi
i współpracy. Niestety ten duch i atmosfera nie zawsze były prze-
noszone przez etatowe biuro na forum Oddziałów. Główna więź
w tym zakresie ograniczała się wyłącznie do dzielenia się wpły-
wami ze składek członkowskich i innych dochodów Oddziału.
Fakt ten w dużym stopniu przyśpieszył decyzję powołania nowe-
go Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Metali Nieżelaznych.
Znane są i chyba godne odnotowania dla historii ruchu stowa-
rzyszeniowego w ramach Federacji NOT istotne i ważne dla p.m.n.
osiągnięcia dotychczasowego OMN/SITPH. Proszę o naświetle-
nie kilku przykładów (np. inicjatywa, jedyna w SITPH, organi-
zacji konferencji kwartalnych, powołanie Izby Gospodarczej
Metali Nieżelaznych oraz Klubu Menedżera, nagrody dla wyróż-
niających się absolwentów Wydziału Metali Nieżelaznych AGH)
z działalności i dokonań oraz jubileuszy podmiotów gospodar-
czych przemysłu metali nieżelaznych.
Proszę o kilka słów na temat dotychczasowej, konstruktywnej
współpracy Oddziału MN z resortem hutnictwa oraz gospodarki,
np. w zakresie opracowań legislacyjnych na temat planów roz-
woju i modernizacji oraz ochrony środowiska w p.m.n.
W postanowieniach statutowych OMN-SITPH, przeniesionych też
na nowe Stowarzyszenie ustalono, że nadrzędnym celem jest
działanie na rzecz tworzenia i rozwoju przedsiębiorstw, a tym
samym Branży Metali Nieżelaznych. Zrzeszamy w naszych szere-
gach „Kwiat Polskiej Metalurgii”, wybitnych specjalistów, inży-
nierów, techników, ekonomistów oraz naukowców z różnych dziedzin
nauki i techniki. Mamy więc obowiązek inicjować i przedstawiać
Zarządom Przedsiębiorstw rozwiązania, które pozwolą na nowo-
czesne i konkurencyjne przodownictwo wytwarzanych wyrobów
88
na światowych rynkach. Działania te uważamy za nasz obowiązek
oraz służebną misję w odniesieniu do poszczególnych przedsię-
biorstw i zarządów kierujących tymi firmami. Szczególnie po
1990 r., istniała potrzeba ścisłego współdziałania Zarządu Stowa-
rzyszenia i Zarządów Kół Zakładowych z Kierownictwem po-
szczególnych przedsiębiorstw. Rozpoczął się bowiem intensywny
proces przemian gospodarczych. Dostosowywano działalność
przedsiębiorstw do wymogów gospodarki rynkowej. Równocze-
śnie zapoczątkowano procesy restrukturyzacji i prywatyzacji
przedsiębiorstw. OMN-SITPH od początku istnienia wychodzi
z wieloma inicjatywami, korzystnymi dla Stowarzyszenia i Prze-
mysłu Metali Nieżelaznych. Jedną z ważniejszych w 50-letniej
historii OMN — była inicjatywa organizowania Kwartalnych
Konferencji Naukowo-Technicznych. Inicjatorem i organizatorem
pierwszych kwartalnych konferencji był pierwszy Prezes Zarządu
OHMN (taka była pierwotna nazwa oddziału) inż. Zygmunt So-
jecki. Od samego początku konferencje te stały się „Sejmikami”
środowiska technicznego metali nieżelaznych. W okresie 50-lecia
OMN — zorganizowano 154 Kwartalnych Konferencji Naukowo-
-Technicznych. Gospodarzami konferencji są Zarządy Przed-
siębiorstw oraz Kół Zakładowych SITPH (obecnie SITMN).
Uczestnicy mają okazję poznawać rodzimy przemysł, śledzić
i wpływać na jego rozwój. Programy konferencji obejmują w za-
leżności od aktualnej potrzeby, szeroką gamę zagadnień gospodar-
czych, ekonomicznych i społecznych, zarówno dotyczących Pol-
ski, jak też gospodarki światowej. Organizowane są też dla
uczczenia Jubileuszy związanych z historią istnienia poszczegól-
nych przedsiębiorstw oraz Osób zasłużonych dla przemysłu i sto-
warzyszenia. Stanowią swoiste forum informacyjne, szkoleniowe
dla wyrażania twórczych inicjatyw gospodarczych i nawiązywania
koleżeńskich więzi kadry zrzeszonej w naszym Stowarzyszeniu.
Stanowią dobrą szkołę dla tych, którzy stawiają pierwsze kroki na
drodze zawodowej kariery i przejmują po nas pałeczkę działalno-
ści gospodarczej i społecznej. Kwartalne konferencje w okresie
50 lat istnienia OMN, dzięki niepowtarzalnej atmosferze więzi
koleżeńskich, pomogły naszej kadrze przetrwać trudne chwile
różnych „kryzysów gospodarczych”, które zawsze swoim ostrzem
najmocniej raniły nasze środowisko. Zintegrowana na konferen-
cjach Kadra, wykorzystując zdobytą wiedzę, umiejętności i zapał
do pracy, przyczyniła się owocnie do rozwoju Przedsiębiorstw
Metali Nieżelaznych oraz całej Branży, która w wielu dziedzinach
zajmuje czołowe miejsce w świecie i daje nam, autorom tych
dokonań, zadowolenie i satysfakcję. Nieodłączną częścią progra-
mów kwartalnych konferencji są wyjątkowo uroczyste spotkania
towarzyskie, podkreślające elitarność i rodzinny, przyjacielski
charakter naszego Stowarzyszenia. Szczególnie wiele cennych
inicjatyw OMN o charakterze gospodarczym i społecznym miało
miejsce po 1990 r. Ich omówienie wymagałoby wydania książko-
wego. Z konieczności, informacje o tych inicjatywach sprowadzę
do skondensowanych streszczeń. Jedną z ważnych było powołanie
w 1991 r. z mojej inicjatywy Klubu Menedżera Przemysłu Metali
Nieżelaznych w Polsce. Zgodnie z przyjętym Statutem, Klub
zrzesza na zasadzie pełnej dobrowolności prezesów zarządów,
dyrektorów, zarządców, kierowników przedsiębiorstw przemysło-
wych, instytutów naukowo-badawczych, wyższych uczelni
i central handlowych, a także innych jednostek organizacyjnych,
zaliczanych do przemysłu metali nieżelaznych lub działających na
rzecz tego przemysłu. Celem Klubu jest działanie na rzecz rozwo-
ju reprezentowanych jednostek organizacyjnych. Równorzędnym
celem jest integracja członków Klubu i Jego sympatyków. Do
podstawowych celów Klubu w szczególności należy:
⎯ tworzenie polityki ochrony branży metali nieżelaznych przed
zagrożeniami konkurencji na rynku krajowym i zagranicznym
wraz z elementami lobbingu,
⎯ ochrona interesów zawodowych i osobistych członków Klubu,
⎯ nawiązywanie partnerskich więzi współpracy,
⎯ wspieranie działalności Zarządu Stowarzyszenia oraz działają-
cych w przedsiębiorstwach (spółkach, instytucjach) kół SITMN
(wcześniej OMN-STPH),
⎯ reprezentowanie interesów członków Klubu wobec władz
regionalnych i państwowych, jak też różnych stowarzyszeń,
klubów i organizacji związkowych,
⎯ działanie na rzecz kształcenia kadr i prac badawczo-rozwo-
jowych dla przemysłu metali nieżelaznych — utrzymywanie
w tym zakresie efektywnej współpracy z Wydziałem Metali
Nieżelaznych AGH w Krakowie, IMN w Gliwicach oraz Poli-
techniką Śląską,
⎯ wspieranie rozwoju branżowego piśmiennictwa technicznego
(Rudy i Metale Nieżelazne).
Powołanie Klubu, już podczas pierwszego spotkania, zaowocowa-
ło lawiną pilnych działań, szczególnie w obszarach: prywatyzacji,
restrukturyzacji, ochrony środowiska, w tym gospodarki surow-
cami wtórnymi. Bardzo nośnym, a zarazem wiodącym tematem
była idea (wniosek) konsolidacji poszczególnych przedsiębiorstw
Katowice, 15 lipca 1993 r.
metali nieżelaznych w ramach holdingu czy też koncernu. Na
zlecenie Klubu, Bipromet opracował 700-stronicowe „studium”
restrukturyzacji i prywatyzacji branży oraz jej przekształcenia
w organizm holdingowy lub koncern. Już 15 lipca 1993 r. wystą-
piono z odpowiednim wnioskiem do Prezesa Rady Ministrów —
Pani Hanny Suchockiej. Do wniosku dołączono listę sygnatariu-
szy w sprawie wspólnej koncepcji restrukturyzacji poprzez utwo-
rzenie przedsiębiorstwa holdingowego, co przedstawia załącznik 1.
W okresie trzech lat odbyło się w tej sprawie kilka spotkań
z przedstawicielami zmieniających się ekip rządowych. Najbar-
dziej konstruktywne było spotkanie przedstawicieli Klubu oraz
OMN-SITPH w dniu 26.01.2004 r. z wicepremierem, a zarazem
przewodniczącym Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów —
Markiem Borowskim. Po kilkugodzinnej prezentacji i dyskusji,
spotkanie zaowocowało decyzją (załącznik 2), oraz decyzją wyłą-
Załącznik 1
89
 Załącznik 2

90
Załącznik 3

91
czenia z programu Narodowych Funduszy Inwestycyjnych (NFI)
takich przedsiębiorstw, jak: ZML Kęty, ZHPMN Hutmen Wrocław,
ZM Trzebinia i HA Konin. Następne ekipy Rządów nie podjęły
kontynuacji przedsięwzięcia. Ponadto w gronie Menedżerów
zabrakło determinacji i konsekwencji w dążeniu do wyznaczonego
celu. Uwidoczniło się to na roboczej konferencji Klubu w 1994 r.
w Konstancinie z udziałem 7 ministrów oraz Marka Pola jako
wicepremiera. Niewątpliwą korzyścią prowadzonej działalności,
była zdobyta wiedza z zakresu procesów prywatyzacyjnych, re-
strukturyzacyjnych i funkcjonowania w uwarunkowaniach gospo-
darki rynkowej. Zdobyta wiedza pomogła Menedżerom PMN
w przeprowadzeniu poprawnych procesów prywatyzacyjnych
i restrukturyzacyjnych. Przemysł nasz prawie w całości został
sprywatyzowany lub skomercjalizowany, a większość przedsię-
biorstw (spółek) jest notowana na parkiecie Warszawskiej Giełdy
Papierów Wartościowych. Natomiast idea konsolidacji Przedsię-
92
biorstw Metali Nieżelaznych (poza KGHM Polska Miedź) urze-
czywistnia się w działaniach Boryszewa S.A. — po wykupieniu
akcji Impexmetalu S.A. wraz z Hutmenem, HA Konin, WM Dzie-
dzice, HMN Szopienice, ZM Silesia, Baterpol i Huta Oława.
Drugim wiodącym celem Klubu były problemy ochrony środowi-
ska naturalnego i racjonalnej gospodarki surowcami wtórnymi.
W 1993 r. ukazały się dwa akty prawne, które godziły w istotę
ekonomiczną przedsiębiorstw hutniczych, ale również w podstawy
polskiej gospodarki. Były to tzw. „buble prawne” prawdopodobnie
sporządzone na „zamówienie”. Jednym z nich był wydany zakaz
importu surowców wtórnych metali nieżelaznych, w tym odpadów
metali szlachetnych (srebra i złota). Decyzję uzasadniono ko-
niecznością przestrzegania postanowień Konwencji z Bazylei
i tym, że Polska nie może być „śmietnikiem Europy”. Równocze-
śnie stworzono prawne nieograniczone możliwości eksportu tych
surowców z Polski. Tymczasem państwa EWG, które również
ratyfikowały postanowienia Konwencji Bazylejskiej, wiedząc, że
surowce wtórne metali nieżelaznych, pod względem ekologicz-
nym są tanim i pożądanym wsadem dla procesów hutniczych,
wydały w swoich krajach przepisy prawne, które pozwalały w trybie
natychmiastowym kupować (importować) te surowce. Polskie
przedsiębiorstwa takiego prawa nie miały i poniosły bilionowe
straty, stając się niekonkurencyjne na rynkach zagranicznych.
Drugim bulwersującym aktem prawnym było Rozporządzenie
R.M. z 26.01.1993 r. Dz.U. Nr 9 poz. 44 w sprawie opłat i kar za
korzystanie ze środowiska naturalnego. W rozporządzeniu tym cynk
został zakwalifikowany do tej samej grupy szkodliwości co ołów,
rtęć i kadm. Ustalono stawkę opłat za 1 kg emisji 500 000 tys. zł,
z tym że stawka dla przedsiębiorstw Górnego Śląska liczyła się
podwójnie. Przy ówczesnej emisji ZM Silesia, HC Miasteczko
Śląskie, HMN Szopienice, Huta Oława nie mogłyby ponieść
takich obciążeń i musiałyby ogłosić upadłość. W ramach Klubu,
pod egidą OMN-SITPH, zorganizowano kilka konferencji i spo-
tkań z przedstawicielami Ministerstwa Ochrony Środowiska,
w tym osobiście ministra Bernarda Błaszczyka. Przedstawiono
zlecone opracowania na temat szkodliwości cynku (prof. Piątek —
Akademia Ekonomiczna w Katowicach). Osobiście opracowałem
kilka artykułów na temat szkodliwości cynku dla organizmów.
Przełomowym materiałem okazał się mój referat, wygłoszony na
kwartalnej konferencji w Świeradowie pt. „Cynk — mikroelement
seksu”. Wykazałem w nim, że cynk jest niezbędnym mikroele-
mentem dla funkcji życiowych człowieka, w tym bardzo korzyst-
nie wpływa na wzrost męskiej potencji. W wyniku licznych dys-
kusji i pism, stawkę opłat za cynk obniżono do 100 000 tys. zł za
kg, następnie do 38 000 tys. zł za 1 kg. Odnośnie do złomów
złagodzono zasady importu, ale strata dla polskiego hutnictwa
(zarówno metali nieżelaznych, jak też żelaza i stali) oraz polskiej
gospodarki jest niepowetowana. Zresztą i na dzień dzisiejszy
istnieją trudności z importem np. złomu akumulatorowego.
Z uwagi na fakt, że Klub Menedżera nie posiadał osobowości
prawnej, coraz trudniej był postrzegany jako partner do rozmów
z przedstawicielami ekip rządowych, wystąpiono z inicjatywą
powołania Izby Gospodarczej Metali Nieżelaznych. Po pokonaniu
wielu barier legislacyjnych, w 1995 r. w sali IMN Gliwice, miałem
przyjemność prowadzenia z ramienia OMN-SITPH i Klubu Me-
nedżera, pierwszego zebrania organizacyjnego Izby Gospodarczej
Metali Nieżelaznych. Izba działa w interesie zrzeszonych przed-
siębiorstw. Klub Menedżera, OMN-SITPH, IMN Gliwice, wspól-
nie z Izbą Gospodarczą zorganizowały: I, II i III Forum Gospo-
darcze. Na każdym z nich omawiano strategiczne kierunki działa-
nia przedsiębiorstw metali nieżelaznych, zwłaszcza przed i po
integracji z Unią Europejską. Dla uhonorowania faktu, że OMN-
-SITPH był inicjatorem i organizatorem powołania Izby Gospo-
darczej Metali Nieżelaznych, w statucie Izby paragraf 17 pkt. 2.1
zapisano: „W skład Rady Izby wchodzą wybrani imiennie w gło-
sowaniu jawnym przedstawiciele: KGHM Polska Miedź S.A.,
Impexmetal S.A. oraz Oddział Metali Nieżelaznych SITPH”.
Z innych ważnych inicjatyw OMN-SITPH oraz Klubu Menedżera
należy wymienić:
⎯ Zorganizowanie 28 maja 2003 r. w Krakowie, wspólnie z Radą
Wydziału Metali Nieżelaznych AGH, Jubileuszowego spotka-
nia Klubu Menedżera Przemysłu Metali Nieżelaznych z wio-
dącym tematem — „kształcenie kadr”. Spotkanie zorgani-
zowano pod honorowym patronatem Jego Magnificencji Rek-
tora Akademii Górniczo-Hutniczej Profesora zw. dr. hab. inż.
Ryszarda Tadeusiewicza. Efektem spotkania jest przyjęte
memorandum w sprawie szkolenia kadr (załącznik nr 3).
⎯ Organizowane od 11 lat wspólnie z Dziekanem Wydziału
Metali Nieżelaznych AGH w Krakowie, konkursy na trzech
najwybitniejszych studentów z okresu 5 lat studiów. Nagrody
pieniężne w Imieniu Branży Metali Nieżelaznych, wręczane
są podczas obrad kwartalnej konferencji przez Prezesa Izby
Gospodarczej. Jest to wyraz promocji najlepiej wykształco-
nych kadr dla Przemysłu Metali Nieżelaznych.
Znane są okresowe spotkania kadry inżynieryjno-technicznej
OMN z niemieckim Stowarzyszeniem GDMB. Proszę o krótkie
omówienie tej działalności oraz jej ocenę dla obu stron.
Spotkania kadry inżynieryjno-technicznej OMN z niemieckim stowa-
rzyszeniem GDMB ograniczały się do uczestnictwa w konferen-
cjach, sympozjach i zjazdach. Organizatorem tych spotkań, był
głównie Zarząd SITPH. Powołanie Stowarzyszenia Inżynierów
i Techników Metali Nieżelaznych, jako odpowiednika GDMB,
zaowocuje poszerzeniem zakresu współpracy. Planuje się promo-
cje praktyk studenckich w niemieckich przedsiębiorstwach oraz
różne staże specjalistów.
Jakie są najważniejsze kierunki programowego działania SITMN
(np. bliższa niż dotychczasowa współpraca z Zarządem KGHM
„Polska Miedź” S.A., w tym również z jego pionem górniczym
oraz z innymi Oddziałami SITPH np. p.m.o. Z.M. Ropczyce).
Najważniejszym kierunkiem, a zarazem celem działania Stowa-
rzyszenia, jest umożliwienie uczestnictwa w życiu stowarzysze-
niowym jak największej ilości zrzeszonych. Pragniemy, aby efek-
ty działania przełożyły się na rangę i znaczenie Stowarzyszenia
w Branży i dawały zrzeszonym satysfakcję z przynależności. Umoż-
liwia to dwustopniowa struktura organizacyjna, wraz z powoła-
niem specjalistycznych komitetów i zespołów przewidzianych
w schemacie organizacyjnym (załącznik 4). Struktura przewiduje,
że do naszego Stowarzyszenia możemy przyjmować „…na zasa-
dzie dobrowolności inżynierów i techników wszystkich specjalno-
ści oraz zawodów pokrewnych, których działalność jest związana
z przemysłem metali nieżelaznych, a także współpracujących z tą
branżą uczelni, instytutów naukowo-badawczych, biur projekto-
wych, jednostek handlowych i usługowych oraz innych jednostek
organizacyjnych zaliczanych do tego przemysłu lub działających
na jego rzecz…” Z powyższego zapisu wynika, że w SITMN jest
miejsce dla kadry górnictwa miedzi i cynku, jak też materiałów
ogniotrwałych, które wyraziłyby zainteresowanie przynależnością
do naszego Stowarzyszenia.
Byłoby również interesujące przedstawienie planów dalszej współ-
pracy SITMN z zapleczem p.m.n., a to: Wydział Metali Nieżela-
znych AGH, Politechnika Śl. — Wydział Metalurgii i Inżynierii
Materiałowej, IMN, PPH, Impexmetal, Bipromet S.A.
Instytucje te odgrywają w naszym Stowarzyszeniu kluczową rolę.
Są kołem napędowym naszej działalności. Przynależność kadry
tych jednostek do naszego Stowarzyszenia owocuje licznymi
inicjatywami programów konferencji naukowo-technicznych, jak
też kierunków działalności Stowarzyszenia. Utrzymywanie i po-
szerzanie dotychczasowych form współpracy i więzi z tymi jed-
nostkami będzie jednym z głównych zadań dla Zarządu Stowarzy-
szenia.
Proszę o podanie wraz z uzasadnieniem stanowiska SITMN
w sprawie przejęcia z SITPH branżowego czasopisma Rudy
i Metale Nieżelazne oraz rozszerzenie współpracy.
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne jest od początku istnienia
związane z Branżą Metali Nieżelaznych. Po likwidacji w 1990 r.
Kombinatu Metali Nieżelaznych, zostało przyjęte lub „przywłasz-
czone” przez SITPH. Organizacja SITPH nie wnosi nic do wzro-
stu atrakcyjności i prenumeraty tego czasopisma. Nasze Stowarzy-
szenie, zgodnie z wolą Społeczności Metali Nieżelaznych, odwo-
łując się do początkowych praw, wnosi przejęcie patronatu nad
edycją tego czasopisma. Fakt ten zapisano w uchwale I Zjazdu
Delegatów SITMN z dnia 26.04.2005 r. Zmiana ta zaowocuje
wzrostem zainteresowania tym czasopismem wśród kadry inży-
nierskiej i menedżerskiej naszego przemysłu. Pragniemy, aby
czasopismo to w Jubileusz swego 50-lecia w 2005 r. zostało nale-
życie uhonorowane, stosownie do jego rangi i znaczenia dla
93
 Załącznik 4

94
 Załącznik 5

Z koleżeńskim pozdrowieniem
Prezes SITMN
dr inż. Józef Zbigniew Szymański

95
przemysłu i stowarzyszenia. Daję temu wyraz w liście otwartym
do Prezesów Zarządów Przedsiębiorstw oraz Kół SITMN (załącz-
nik 5).
Na zakończenie proszę o nakreślenie ramowego perspektywicz-
nego programu rozwoju działalności naukowo-technicznej SITMN
dla dobra gospodarki liczącego się w kraju oraz ze względu na
znaczny eksport również za granicą polskiego przemysłu metali
nieżelaznych.
W znaczącej części na pytanie odpowiedziałem wcześniej. Przy-
pomnę tylko, że nadrzędnym celem Stowarzyszenia jest działanie
na rzecz rozwoju poszczególnych przedsiębiorstw, a tym samym
całej branży. Inicjujemy rozwiązania, które pozwolą na konkuren-
cyjne przodownictwo wytwarzanych wyrobów na światowych
rynkach. Działania te prowadzone będą w ścisłej współpracy
z Klubem Menedżera oraz Izbą Gospodarczą Metali Nieżelaznych.
Pragniemy dobrze służyć gospodarce i społeczności Stowarzysze-
nia Metali Nieżelaznych. Nawiązując do podniosłych słów St.
Staszica, pragniemy tak działać, aby: „być Narodowi użytecz-
nym”.
Dziękuję Panu Prezesowi za obszerny wywiad i na Jego ręce
przekazuję szczere gratulacje za aktywność i owocną działalność
Oddziału Metali Nieżelaznych SITPH.
Załączam również życzenia dla Koleżanek i Kolegów z nowo
powstałego Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Metali Nie-
żelaznych — SITMN, znaczących i satysfakcjonujących doko-
nań w pracy dla polskiego przemysłu metali nieżelaznych.
Redaktor Naczelny
ZBIGNIEW MISIOŁEK

DOKTORS’ AND ASSISTANT PROFESSORS’ THESES

Mgr inż. WOJCIECH SZYMAŃSKI

Instytut Metali Nieżelaznych Oddział Metali Lekkich

Tytuł pracy doktorskiej

Zbrojenie kompozytów o osnowie stopów Al cząstkami Al3Ti, wytwarzanymi metodą in situ

Promotor: Dr hab. inż. Maria Richert, prof. AGH

Recenzenci: Doc. dr hab. inż. Henryk Dybiec, prof. nzw. — AGH WMN, Kraków
Prof. dr hab. inż. Jan Sieniawski — Polit. Rzeszowska, Rzeszów

W dniu 29 listopada 2005 r. obronił pracę doktorską na Wy-
dziale Metali Nieżelaznych mgr inż. Wojciech Szymański —
pracownik Instytutu Metali Nieżelaznych Oddział Metali Lekkich
w Skawinie.
W pracy przeprowadzono badania nad wytworzeniem kompo-
zytów na bazie aluminium i jego stopów, zbrojonych cząstkami
Al3Ti, wytworzonymi metodą in situ. Cząstki Al3Ti zostały wy-
tworzone poprzez rozpuszczenie taśmy tytanowej w ciekłym
aluminium i jego stopach. Poprawę spójności pomiędzy cząstkami
a osnową kompozytów uzyskano wyciskając próbki w stanie
półciekło-stałym. Uzyskano wysokie własności wytrzymałościo-
we, przewyższające własności konwencjonalnych stopów alumi-
nium, utwardzanych procesami obróbki cieplnej. W próbie ściska-
nia określono wartość granicy plastyczności wytworzonych kom-
pozytów. W pracy przedstawiono liczne obserwacje struktury,
przeprowadzone za pomocą technik mikroskopii optycznej, ska-
ningowej mikroskopii elektronowej oraz prześwietleniowej mi-
kroskopii elektronowej. Umożliwiły one oszacowanie wpływu
udziału wytworzonych cząstek Al3Ti na poziom twardości kompo-
zytów oraz udział porów i nieciągłości w kompozytach.
L.K.

96
 ALUMINIUM PROCESSING

R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r h a b . i n ż . W O J C I E C H L I B U R A , p r o f . n z w.

ANNA KULA Rudy Metale R51 2006 nr 2

UKD 620.18:669.017:669.715’793’296.001:669.715’793.001
MARIAN BRONICKI
JAKUB SOBOTA

WPŁYW DODATKÓW SKANDU ORAZ CYRKONU

NA STRUKTURĘ I WŁASNOŚCI ALUMINIUM

W artykule badano wpływ dodatku 0,27 % wag. Sc na umocnienie wydzieleniowe w stopie Al-Sc. Określono współdziałanie
Sc i Zr na efekt umocnienia. Analizowano udział umocnienia zgniotem i umocnienia wydzieleniowego pochodzącego od
dodatków Sc oraz Sc i Zr. Porównano uzyskane wyniki z doniesieniami literaturowymi.
Słowa kluczowe: stopy Al-Sc i Al-Sc-Zr, skand, umocnienie wydzieleniowe

INFLUENCE OF ADDITIONS OF SCANDIUM AND ZIRCONIUM

ON STRUCTURE AND PROPERTIES OF ALUMINIUM

In the paper influence of addition of 0,27 wt.% Sc on precipitation hardening in Al-Sc alloy was investigated. Contribution
of Sc and Zr to hardening effect was determined. Participation of strain hardening and precipitation hardening, caused by
additions of Sc and Sc with Zr, was analysed. Obtained results were compared with literature data.
Key words: Al-Sc and Al-Sc-Zr alloys, scandium, precipitation hardening

Tradycyjnymi pierwiastkami, które prowadzą do modyfikacji
struktury w stopach aluminium są: Mn, Cr, Ti, B, Zr [1].W ostat-
nich latach szczególne zainteresowanie wywołują dodatki z grupy
lantanowców oraz metali przejściowych. Jednym z takich dodat-
ków jest skand (Sc), pierwiastek, który coraz częściej jako doda-
tek stopowy wzbudza wśród badaczy szczególne zainteresowanie.
Dane literaturowe przedstawiają wiele informacji o korzystnym
wpływie skandu na aluminium, są to czasami informacje niespój-
ne lub wręcz przeczące.
W artykule za zasadne uznano określenie wpływu skandu na
strukturę i własności czystego aluminium. Jako temat drugopla-
nowy postawiono sobie za cel pokazanie współdziałania skandu
z cyrkonem na efektywne zmiany struktury i własności aluminium.
Podwójne stopy Al-Sc są przedmiotem badań od około 15 lat.
Obszerny zestaw literatury światowej na ten temat przytaczają
m.in.: J. Royset i N. Ryum, którzy badają wpływ dodatku skandu
ma czyste aluminium i jego stopy. Cytowane przez nich wyniki
udowadniają, że nawet niewielkie ilości dodatku skandu w znacz-
nym stopniu wpływają m.in. na: polepszenie własności stopów Al,
temperaturę rekrystalizacji oraz mikrostrukturę stopów.
Uzyskanie tak wyjątkowych własności stopu sprawia, że jest
on bardzo interesującym materiałem konstrukcyjnym.
Wykres równowagi układu aluminium-skand przechodził dłu-
gą ewolucję, począwszy od najprostszej postaci zaproponowanej
przez rosyjskich naukowców w 1964 r. na konferencji w USA, aż
do postaci współczesnej.
W wyniku reakcji eutektycznej, z cieczy powstają dwie nowe
fazy: α(Al) i Al3Sc.
Punkt eutektyczny występuje w temperaturze 655 °C przy za-
wartości ~ 0,55 % wag., rozpuszczalność skandu w aluminium
w temperaturze eutektycznej wynosi ~ 0,35 % wag.
W miarę obniżania temperatury rozpuszczalność skandu male-
je i w temperaturze 500 °C wynosi już tylko 0,1 %. Daje to moż-
liwość przeprowadzenia obróbki cieplnej jaką jest umocnienie
wydzieleniowe.
Wzrost własności wytrzymałościowych w wyniku rozpadu
przesyconego stopu może być większy, jeżeli po umocnieniu
wydzieleniowym stop zachowa strukturę niezrekrystalizowaną.

Mgr inż. Anna Kula, dr inż. Marian Bronicki, mgr inż. Jakub Sobota — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.

97

Rys. 1. Fragment układu równowagi Al-Sc [2]
Fig. 1. Part of Al-Sc equilibrium phase diagram [2]
Efekt taki obserwuje się w stopach aluminium z dodatkiem Sc,
gdzie drobne i koherentne wydzielenia fazy Al3Sc przeciwdziałają
procesowi rekrystalizacji, zapewniając tym samym oprócz umoc-
nienia także i stabilizację struktury.
Faza Al3Sc
Faza Al3Sc jest fazą równowagową [3÷9] krystalizującą w sieci
regularnej typu L12 [3, 5÷9] z parametrem sieci a = 0,4104 nm [3÷5].
Faza Al3Sc charakteryzuje się:
⎯ dyspersyjnymi wydzieleniami o regularnym kształcie,
⎯ małą gęstością 3,03 g/cm³ [3],
⎯ małym stopniem niedopasowania z osnową (Al) równym
~ 1,5 % [5], wynikającym z bardzo małych różnic w parame-
trach sieci (dla skandu a = 0,4104 nm, dla aluminium a =
0,404 nm),
⎯ dużą stabilnością termiczną w wysokich temperaturach [4, 7, 8].
Istnieją cztery możliwe drogi wydzielania się fazy Al3Sc w
podwójnych stopach Al-Sc.
1. Pierwotne Al3Sc
Według układu równowagi, pierwotne wydzielenia Al3Sc two-
rzą się jako pierwsze podczas krzepnięcia stopu pod warunkiem,
że zawartość skandu w stopie jest większa od 0,55 % wag. (po-
ziom dodatku skandu przewyższa punkt eutektyczny) [3, 7, 9÷15].
Faza ta wydziela się w postaci drobnych, regularnych wydzieleń.
Z powodu bliskiego podobieństwa struktur fazy Al3Sc (L12)
i osnowy Al (RSC) oraz bardzo małego niedopasowania sieci obu
tych faz (~ 1,5 %), wydzielenia Al3Sc działają jako doskonałe
miejsca dla heterogenicznego zarodkowania ziarn α-Al, dając
w rezultacie bardzo wysoki poziom rozdrobnienia ziarna.
2. Eutektyczne Al3Sc
Wydzielenia tworzą się w wyniku reakcji eutektycznej zacho-
98
dzącej w temperaturze 655 °C, przy zawartości 0,55 % wag. skandu
i maksymalnej rozpuszczalności skandu w aluminium 0,35 % wag.
Morfologia wydzieleń zależy w dużej mierze od:
⎯ szybkości chłodzenia,
⎯ początkowej temperatury przechłodzenia eutektyki.
3. Nieciągłe wydzielenia Al3Sc
Nieciągłe wydzielenia fazy Al3Sc z przesyconego roztworu
stałego są często obserwowane w podwójnych stopach Al-Sc.
Mechanizm wydzielania opisany jest jako rozpad przesyconego
roztworu stałego na α-Al i Al3Sc przy przemieszczającej się grani-
cy ziarna. Nieciągły rozpad powoduje powstanie wydzieleń Al3Sc
w kształcie pręcików [3]. Wydzielenia Al3Sc, rosnąc od granic
ziarn, zapełniają ich wnętrze.
Siła pędna do wydzielania nieciągłego wzrasta wraz ze wzro-
stem przesycenia skandu w aluminium, czyli wydzielanie niecią-
głe zachodzi głównie w stopach Al-Sc, gdy zawartość skandu jest
większa lub równa 0,4 % wag. [3]
Wydzielanie nieciągłe jest zjawiskiem raczej niepożądanym ze
względu na płytkowy kształt wydzieleń, które powodują kruchość
stopu.
4. Ciągłe wydzielenia Al3Sc
Ciągłe wydzielenia są wynikiem rozpadu przesyconego roz-
tworu Sc w Al, który może być charakteryzowany przez etap:
zarodkowania, wzrostu i rozrostu tych cząstek. Reakcja ciągłego
wydzielania występuje w dużym stopniu poprzez homogeniczne
zarodkowanie i dyfuzyjnie kontrolowany wzrost.
Dane literaturowe podają, iż wydzielanie ciągłe nie jest po-
przedzone wydzielaniem się faz przejściowych, stąd wnioskujemy,
że zarodkowanie równowagowej fazy Al3Sc następuje bezpośred-
nio z przesyconego roztworu stałego.
Zarodkowanie faz Al3Sc jest często opisywane jako homoge-
niczne, ale w technicznej literaturze odnajdujemy również przy-
kłady zarodkowania heterogenicznego na dyslokacjach i granicach
ziarn [3].
Aby wyjaśnić sposób zarodkowania fazy Al3Sc przeprowa-
dzono wiele badań, z których wynika, iż homogeniczne zarodko-
wanie dominuje przy dużych zawartościach skandu i przy niskiej
temperaturze przemiany, podczas gdy heterogeniczne zarodkowa-
nie preferowane jest przy niskich zawartościach skandu i wyso-
kich temperaturach przemiany.
Kształt ciągłych wydzieleń Al3Sc często jest sferyczny, jednak
literatura podaje, iż wydzielenia mogą przybierać szeroki zakres
kształtów od sferycznych poprzez prostopadłościenne, aż do kształtów
w postaci gwiazd. Nieregularne kształty wydzieleń związane są
z warunkami przeprowadzonej obróbki (czas, temperatura, a także
zawartość skandu w stopie) [3].
Skand w stopach aluminium często współdziała z innym
dodatkami, które mogą oddziaływać na wydzielenia fazy Al3Sc
w sposób pozytywny lub negatywny.
Stwierdzono, że dodatki Mg, Cu, Cr, Ti mają tendencję do tłu-
mienia nieciągłego wydzielania się faz Al3Sc, podczas gdy Si, Mn,
i Zn temu rodzajowi wydzielania sprzyjają [3].
Na szczególną uwagę zasługuje współdziałanie z cyrkonem.
Obecność cyrkonu w stopie Al-Sc powoduje, że znaczne ilości Zr
rozpuszczają się w fazie Al3Sc, z tego też względu poprawnym
oznaczeniem dla wydzielającej się fazy jest Al3(Sc1-xZrx).
Większość efektów związanych z dodatkiem skandu do stopu
aluminium uzyskuje się dzięki tworzeniu się fazy Al3Sc. Faza ta
może się kształtować w różnych procesach obróbki cieplnej,
w różnych warunkach i w każdym z nich wpływa na mikrostruk-
turę i własności w specyficzny sposób.
Faza ta może się kształtować podczas:
⎯ Krzepnięcia, bezpośrednio po odlewaniu lub spawaniu, cząstki
Al3Sc mogą się tworzyć w rozpuszczonym materiale i działać
jako miejsca zarodkowania dla α-Al. W efekcie uzyskuje się
rozdrobnione ziarna.
⎯ Wysokotemperaturowych procesów (400÷600 °C), takich jak:
homogenizacja, gorące walcowanie czy też wyciskanie. Pod-
czas tych procesów uzyskuje się gęsty rozkład wydzieleń
 Tablica 1
Wpływ dodatku stopowego na temperaturę rekrystalizacji Al
Table 1
Influence of alloying element on recrystalization temperature
of Al
Pierwiastek Temperatura rekrystalizacji, °C
Mn 325
Cr 325
Zr 400
Sc 600
Al3Sc o typowych rozmiarach 20÷100 nm [3]. Tak ukształto-
wane, gęsto rozłożone cząstki Al3Sc opóźniają lub wręcz ha-
mują proces rekrystalizacji [3÷5, 9, 11, 12] i wzmagają nad-
plastyczność [3, 14].
⎯ Obróbki cieplnej prowadzonej w zakresie temperatur
250÷350 °C, prowadzącej do znacznego umocnienia wydzie-
leniowego. Rozmiar umacniających cząstek Al3Sc szacuje się
w zakresie 2÷6 nm. [3].
Efekt stabilizacji struktury wynika z tworzenia się koherent-
nych faz dyspersyjnych Al3Sc. Ich wyjątkowa trwałość w pod-
wyższonych temperaturach sprzyja opóźnianiu procesu rekrystali-
zacji, co wiąże się z zachowaniem odkształconej struktury w połą-
czeniu z wynikającymi z umocnienia odkształceniowego własno-
ściami materiału.
Skand jako antyrekrystalizator jest praktycznie najskuteczniej-
szym dodatkiem, co udowadnia tablica 1 [11].
Spośród kilku dodatków mających przeciwdziałać rekrystali-
zacji skand podnosi temperaturę rekrystalizacji aż do 600 °C [11]
(inne źródła podają, że temperatura ta wynosi 500 °C [3, 12],
a jeszcze inne pokazują, że wartość tej temperatury przekracza
600 °C [4]).
Ze względu na to, że skand jest drogim metalem, jego ilość
w stopie ogranicza się do jak najmniejszych zawartości. Jest to
jeden z głównych powodów, który wpływa na to, że oprócz dodat-
ku skandu do stopów dodaje się również substytucyjny cyrkon,
który w połączeniu ze skandem daje równie wysokie własności
mechaniczne. Dzieje się tak dzięki tworzeniu się dwóch koherent-
nych, regularnych faz: równowagowej Al3Sc i metastabilnej Al3Zr.
Fazy te wydzielają się w zakresie temperatur 300÷400 °C [4],
wpływając na własności stopów.
Oprócz korzystnego wpływu dodatku skandu na:
⎯ rozdrobnienie ziarna [3÷5, 7÷9, 11],
⎯ poprawę własności [3÷10, 13, 14],
⎯ nadplastyczność [3, 4, 14],
⎯ temperaturę rekrystalizacji [3, 4, 8, 11, 12],
⎯ stabilizację struktury w wysokiej temperaturze [3, 7, 11],
skand wpływa także i na poprawę:
⎯ odporności na korozję [3, 4, 7, 14],
⎯ odporności na gorące pękanie (zwłaszcza przy spawaniu) [7, 11],
⎯ odporności na zmęczenie [8],
⎯ zużycia [15],
⎯ odporność na pełzanie [13, 15],
⎯ własności spawalniczych [7, 14].
Dobra spawalność jest bardzo ważna cechą stopów i często
decyduje o ich zastosowaniu do budowy elementów urządzeń lub
instalacji. Wymagania stawiane stopom spawalniczym są bardzo
wysokie. Większość stopów aluminium nie potrafi sprostać tym
warunkom, dlatego często klasyfikuje się je jako „niespawalni-
cze”.
Podstawowe problemy, które ograniczają ich spawalność to:
⎯ skłonność do gorącego pękania,
⎯ występowanie korozji,
⎯ likwacyjne pękanie na granicy strefy stapiania, a strefy wpły-
wu ciepła,
⎯ ograniczona wytrzymałość i plastyczność spoiny.
Rozwiązaniem tych problemów jest dodatek skandu, który re-
dukuje te ograniczenia i wzmaga zdolność do spawania [7].
Wynikiem dodatku skandu do aluminium, z którego wytwarza
się spoiwa (elektrody do spawania) jest rozdrobnienie struktury
ziarna stapianego obszaru. Poprzez modyfikację krzepnącej struk-
tury uzyskuje się dobre własności spawanego obszaru bez skłon-
ności do gorącego pękania i korozji.
Zebrane dane literaturowe dają wszechstronny obraz możli-
wości wpływu dodatku skandu w stopach aluminium, jednak
najczęściej w obecności innych dodatków stopowych. Wiele
uzyskanych wyników cytowanych w literaturze dotyczy dość
szczególnych technik otrzymywania stopów, polegających między
innymi na szybkiej krystalizacji w miedzianej kokili chłodzonej
wodą. Dla praktycznego wykorzystania bardziej przydatne będą
wyniki uzyskane w warunkach zbliżonych do przemysłowych.
Dla takich warunków równie interesujące jest określenie możli-
wości umocnienia wydzieleniowego.
Cel pracy
Celem niniejszego artykułu było określenie wpływu dodatku
skandu na efekt umocnienia wydzieleniowego i efekt rekrystaliza-
cji w podwójnym stopie Al-Sc.
Drugim celem było określenie wpływu dodatku skandu i cyr-
konu na powyżej badane efekty.
Badania własne
W pracy wykorzystano następujące stopy:
1. Al-0,27% Sc
2. Al-0,09% Sc 0,11%Zr
Podwójny stop Al-Sc sporządzono z czystego aluminium
(99,999 %) i zaprawy skandowej Al 3,9 % Sc. Potrójny stop
Al-Sc-Zr wykonano w wyniku przetopienia uprzednio sporządzo-
nych podwójnych stopów Al-Sc, Al-Zr.
Topienie wyżej wymienionych składników przeprowadzono
pod osłoną topników typu „Coveral” i „2MC” w piecu oporowym
z dostępem powietrza.
Stopy zostały odlane do stalowych kokili.
Tak wykonane stopy poddano kilku operacjom z konkretnym
przeznaczeniem.
Kolejność wykonywanych operacji:
1. Uzyskano odlewy następujących stopów:
⎯ Al-0,27%Sc
⎯ Al-0,09%Sc-0,11%Zr
⎯ oraz czystego Al;
2. Próbki bezpośrednio po odlaniu przeznaczono do:
a — badań składu chemicznego,
b — badań strukturalnych
3. Następnie odlewy poddano wyżarzaniu ujednorodniającemu
w temperaturze 572 °C przez 24 h. Po procesie wyżarzania ujed-
norodniającego dokonano podziału próbek, część ich przeznacza-
jąc do obróbki cieplnej (umocnienie wydzieleniowe), a pozostałą
część poddano umocnieniu zgniotem.
a — próbki przeznaczone do obróbki cieplnej wygrzewano
przez 24 h w temperaturze 635 °C, a następnie przesyca-
no w wodzie. Próbki poddano wyżarzaniu w temperatu-
rze: 300 i 500 °C przez: 5, 10, 20, 40, 80, 160, 320, 640,
1280 min;
b — próbkom przeznaczonym do badań efektu rekrystalizacji
nadano zgniot 60 %, następnie poddano je procesowi
wyżarzania przez 1 h w temperaturach: 250, 300, 350,
400, 450, 500, 550, 600 °C. Próbki te poddano obserwa-
cjom strukturalnym oraz próbom twardości.
4. Uprzednio ujednorodnione i przewalcowane próbki poddano
procesowi wyżarzania w temperaturze 635 °C przez 24 godz,
przesycając je do zimnej wody. Następnie próbki poddano proce-
99
sowi wyżarzania przez 1 h w temperaturach: 250, 300, 350, 400,
450, 500, 550, 600 °C i dokonano pomiaru twardości.
Do badań kalorymetrycznych wykorzystano skaningowy kalo-
rymetr różnicowy (DSC) typu przepływu ciepła. Badane próbki
nagrzewano ze stałą szybkością 30 °C/min. Badania kaloryme-
tryczne przeprowadzono w celu ustalenia początkowej temperatu-
ry topnienia stopów Al-Sc oraz Al-Sc-Zr. Z uzyskanych wyników
wynika, że początkowa temperatura topnienia dla stopu Al-Sc
wynosi 655,86 °C, natomiast temperatura topnienia dla stopu
Al-Sc-Zr jest równa 651,55 °C.
Efekt rekrystalizacji
W celu określenia roli Sc oraz Sc przy współdziałaniu z Zr jako
antyrekrystalizatorów, próbki ze stopów Al-Sc oraz Al-Sc-Zr
poddano:
⎯ homogenizacji przez 24 h w temperaturze 572 °C,
⎯ walcowaniu, nadając stopom zgniot 60 %,
⎯ wyżarzaniu przez 1 h w temperaturach: 250, 300, 350, 400,
450, 500, 550, 600 °C
Na podstawie otrzymanych wyników podjęto próbę ustalenia
wpływu Sc oraz Sc i Zr na opóźnianie procesu rekrystalizacji
poprzez hamowanie rozrostu ziarn.
Otrzymane wyniki wskazują, iż mamy do czynienia z nałoże-
niem się dwóch konkurencyjnych procesów: wydzielania i rekry-
stalizacji.
Wyniki tego doświadczenia wskazują jednoznacznie, że stop
Al-Sc odznacza się najwyższa twardością spośród wszystkich
badanych materiałów. W temperaturze 300 °C obserwuje się
maksimum twardości. Z danych literaturowych wynika, że wła-
śnie w tej temperaturze wydzielają się równowagowe fazy Al3Sc,
które są główną fazą umacniającą podwójne stopy Al-Sc. Dalsze
wyżarzanie w wyższych temperaturach powoduje spadek twardo-
ści, który może być związany z rozpoczynającym się procesem
wzrostu cząstek Al3Sc, a także i rozpoczynającym się procesem
rekrystalizacji.
Na podstawie tych wyników, trudne jest dokładne określenie
temperatury początku rekrystalizacji.
Analizując wyniki uzyskane dla potrójnego stopu Al-Sc-Zr,
w dwóch różnych temperaturach obserwuje się znaczne przyrosty
twardości. Jedno maksimum twardości osiąga się w temperaturze
300 °C, a drugie w temperaturze 500 °C. Weryfikując te wyniki
z danymi literaturowymi [3] wywnioskowano, że za efekt umoc-
nienia w temperaturze 300 °C odpowiedzialne są równowagowe
wydzielenia fazy Al3Sc, natomiast w temperaturze 500 °C za
wzrost twardości odpowiedzialny jest dodatek Zr do stopu, który
bierze udział w tworzeniu się fazy Al3(Sc1-xZrx). Literatura po-
twierdza taki przebieg zdarzeń wskazując na odpowiedni tok
rozumowania.
Rys. 2. Zależność twardości od temperatury wyżarzania
w czasie 1 godz
Fig. 2. Dependence of hardness on annealing temperature
(annealing time: 1 hour)
100
Pomiędzy jednym, a drugim maksimum obserwuje się spadek
twardości, prawdopodobnie spowodowany zainicjowanym proce-
sem rekrystalizacji.
W wyższych temperaturach obserwuje się miękniecie materia-
łu, przy czym w temperaturze 450 °C osiągnięto twardość porów-
nywalną z twardością uzyskaną w wyniku procesu homogenizacji
(HV = 13).
Obserwacje struktury pozwoliły na jednoznaczne określenie
temperatury początku rekrystalizacji, dodatkowo pozwoliły dojść
do wniosku czy faktycznie Sc oraz Sc razem z Zr są skutecznymi
antyrekrystalizatorami w stopach Al.
Obserwacje strukturalne dla stopu Al-Sc
Skand jest doskonałym antyrekrystalizatorem, o czym świad-
czą uzyskane wyniki badań strukturalnych, które jednoznacznie
stwierdzają, że dopiero po wyżarzaniu w temperaturze 600 °C
widoczne są pierwsze efekty związane z procesem rekrystalizacji
(rys. 2). W tej temperaturze struktura walcownicza, która była
obecna aż do tego momentu (wydłużone ziarna), ustępuje miejsca
nowym nieodkształconym ziarnom.
Rola Sc jako antyrekrystalizatora jest wynikiem tworzenia się
koherentnych faz dyspersyjnych Al3Sc, które są stabilne w pod-
wyższonych temperaturach. Ich wyjątkowa trwałość w podwyż-
szonych temperaturach sprzyja skutecznemu opóźnianiu procesu
rekrystalizacji. Potwierdzeniem takiego działania Sc są dane
literaturowe [3, 4, 8, 11, 12], które wskazują na Sc jako doskonały
antyrekrystalizator w stopach Al.
Dane te sugerują, że dodatek Sc do stopów Al wpływa na
temperaturę początku rekrystalizacji powodując jej wzrost o ok.
300 °C [3, 4, 12]. Własne doświadczenia są całkowicie zgodne
z danymi literaturowymi i jednoznacznie potwierdzają, że Sc
podnosi temperaturę początku rekrystalizacji z 300 do 600 °C.
Obserwacje strukturalne
dla potrójnego stopu Al-Sc-Zr
Podobnie jak w przypadku wyżej omawianego materiału, stop
Al-Sc-Zr po odkształceniu plastycznym ma strukturę o wyraźnie
wydłużonych ziarnach. Godzinne wyżarzanie w temperaturze: 250
(rys. 3b), 300 (rys. 3c), 350 (rys. 3d), 400 °C (rys. 3e) nie wpływa
na zmianę struktury, nadal obserwuje się wydłużone ziarna wska-
zujące kierunek walcowania. Dopiero wyżarzanie w temperaturze
450 °C (rys. 3f) powoduje, iż struktura ziarna ulega zmianie —
widoczne są zarówno równoosiowe, jak i wydłużone ziarna.
Wnioskujemy, że w tej temperaturze obserwuje się początkowe
procesy związane z rekrystalizacją. W czasie wyżarzania w 500 °C
(rys. 3g) dalej obserwuje się zainicjowany proces rekrystalizacji,
a po wyżarzaniu w 600 °C (rys. 3i) już obserwuje się równoosio-
we ziarna.
Zastanawiający jest fakt, że literatura podaje, iż równoczesne
współdziałanie Sc i Zr może doprowadzić nawet do zahamowania
procesu rekrystalizacji. Informacje te nie mają odzwierciedlenia
w przeprowadzonych własnych doświadczeniach. Zgodnym jest
fakt, że opóźniają migrację frontu rekrystalizacji, ale tylko do
temperatury 450 °C, powyżej tej temperatury proces rekrystaliza-
cji zachodzi bez żadnych przeszkód, czego najlepszym dowodem
są drobne, równoosiowe ziarna uzyskane po 1 h wyżarzania
w 600 °C.
Uzyskanie takiego wyniku może wiązać się z bardzo małymi
ilościami dodatków Sc oraz Zr (odpowiednio 0,09 i 0,11 %), które
przez to mogą mieć ograniczone zdolności do przeciwdziałania
procesowi rekrystalizacji. Być może wyższe zawartości dodatków
Sc oraz Zr dają lepsze efekty.
Na podstawie otrzymanych wyników można wnioskować, że:
⎯ najefektywniejszym antyrekrystalizatorem jest Sc, bo podnosi
temperaturę rekrystalizacji, aż do 600 °C;
Taki wynik ma szczególne znaczenie, gdy materiał ma praco-
wać w podwyższonej temperaturze, w takim przypadku rekry-
 stalizacja jest zjawiskiem szkodliwym. Dodatek Sc do stopu
wpływa na ten proces skutecznie go utrudniając, a tym samym
zapewniając niewielką zmianę własności materiałów w czasie
pracy.
⎯ dodatek Sc jest bardziej skutecznym antyrekrystalizatorem niż
w przypadku, gdy współistnieje z Zr.
Efekt umocnienia wydzieleniowego
Skand jako dodatek do aluminium wykazuje zdolność do
umacniania materiału roztworowo, umacniania wydzieleniowego
oraz umacniania obróbką plastyczną na zimno skutkiem zgniotu,
przy czym najefektywniejszym sposobem dającym najwyższe
własności jest umocnienie wydzieleniowe.
Rys. 3. Struktura stopu Al-Sc po a — walcowaniu i późniejszym
wyżarzaniu przez 1 h w temperaturze: b — 250 °C, c — 300 °C,
d — 350 °C, e — 400 °C, f — 450 °C, g — 500 °C,
h — 550 °C, i — 600 °C
Fig. 3. Structure of Al-Sc alloy after: a — rolling and subse-
quent 1 hour annealing in temperature: b — 250 °C,
c — 300 °C, d — 350 °C, e — 400 °C, f — 450 °C,
g — 500 °C, h — 550 °C, i — 600 °C
101
 Umocnienie roztworowe nie wymaga specjalnych zabiegów,
ponieważ jest rezultatem składu stopu i szybkości przesycania.
Efektywność tego sposobu umacniania pokazana jest na rysunku 5.
Porównując twardość Al bez dodatku Sc oraz z dodatkiem Sc
oraz Sc i Zr określono wpływ tych dodatków znajdujących się
w roztworze na efekt umocnienia roztworowego.
Czyste Al poddane procesowi homogenizacji wykazuje twar-
102
dość na poziomie HV = 13. Wprowadzenie niewielkiej ilości
dodatku stopowego powoduje wzrost twardości.
Skutecznym sposobem umacniania stopu Al z dodatkiem Sc
(lub Sc + Zr) okazała się obróbka plastyczna na zimno. Nadany
materiałom 60 % zgniot powoduje znaczny przyrost twardości
(rys. 6).
Aby dowieść skuteczności umocnienia wydzieleniowego w sto-
Rys. 4. Struktura stopu Al-Sc-Zr po a — walcowaniu
i późniejszym wyżarzaniu przez 1 h w temperaturze:
b — 250 °C, c — 300 °C, d — 350 °C e — 400 °C,
f — 450 °C, g — 500 °C, h — 550 °C, i — 600 °C
Fig. 4. Structure of Al-Sc-Zr alloy after: a — rolling
and subsequent 1 hour annealing in temperature:
b — 250 °C, c — 300 °C, d — 350 °C e — 400 °C,
f — 450 °C, g — 500 °C, h — 550 °C, i — 600 °C

Rys. 5. Twardość stopów Al-Sc oraz Al-Sc-Zr po przesyceniu
w porównaniu z twardością czystego Al
Fig. 5. Hardness of Al-Sc and Al-Sc-Zr alloys after solution
heat treatment compared with hardness of Al
Rys. 6. Twardość stopów Al-Sc, Al-Sc-Zr oraz czystego Al
po przeróbce plastycznej na zimno
Fig. 6. Hardness of Al-Sc and Al-Sc-Zr and Al
after cold deformation
pach Al-Sc oraz Al-Sc-Zr przeprowadzono następujące operacje:
⎯ wyżarzanie w temperaturze 635 °C przez 24 h, a następnie
szybkie chłodzenie w zimnej wodzie,
⎯ starzenie w temperaturze 300 i 500 °C przez 5, 10, 20, 40, 80,
160, 320, 640, 1280 min.
Uzyskane wyniki pozwoliły na określenie wpływu temperatu-
ry i czasu starzenia na twardość stopów Al-Sc oraz Al-Sc-Zr (rys.
7 i 8).
Dane pomiarowe uzyskane w wyniku starzenia dla obydwu
stopów jednoznacznie wskazują na skuteczny wpływ umocnienia
wydzieleniowego na własności. W zależności od temperatury
starzenia uzyskane własności są wyższe lub niższe i osiąga się je
po różnych czasach starzenia.
Początkowy okres to utrzymujące się do 10 min umocnienie
roztworowe. Po tak zainicjowanym procesie obserwuje się znacz-
ny wzrost twardości obserwowany jeszcze po 80 min starzenia, aż
do momentu osiągnięcia maksimum twardości w wysokości HV =
75. Mając na uwadze wcześniejsze doświadczenia oraz opierając
się na danych literaturowych [3÷11, 13, 15] można wnioskować,
iż przyrost twardości jest spowodowany obecnością Sc w Al,
który umożliwia powstanie w strukturze stopu fazy Al3Sc.
Przeprowadzone doświadczenia potwierdzają łatwość wydzie-
lania się tych faz z roztworu stałego w badanych temperaturach.
Dalsze starzenie prowadzi do spadku twardości stopu na sku-
tek koagulacji wydzieleń.
Interesujący jest fakt uzyskania prawie identycznych wyników
pomiarów twardości po 640 i 1280 minutach starzenia. Twardość
utrzymuje się na stałym, dość wysokim poziomie (HV = 52). Utrzy-
manie stabilnych i dodatkowo wysokich własności w podwyższo-
nych temperaturach jest bardzo korzystne z punktu widzenia
możliwości przeznaczenia tego materiału do pracy w podwyższo-
nych temperaturach. Być może dłuższe czasy starzenia zweryfiku-
ją te informacje i pozwolą przekonać się o słuszności tych wnio-
sków.
Wysokie własności uzyskuje się także podczas starzenia stopu
Al-Sc-Zr, ale są one znacznie niższe od efektu uzyskanego dla
stopu Al-Sc.
Po bardzo krótkim czasie starzenia zaobserwowano znaczny
wzrost twardości. Sugerując się danymi literaturowymi, stwier-
dzono, iż za taki przebieg krzywej starzenia odpowiedzialny jest
Sc, który tworzy fazę Al3Sc mającą największy wpływ na efekt
wzrostu twardości. Dodatek Zr do stopu nie wpływa w znaczny
sposób na efekt umocnienia, ale odgrywa pozytywną rolę przy
spowalnianiu procesu przestarzenia.
W wyniku starzenia stopu Al-Sc w wyższej temperaturze
(500 °C) efekt najwyższych własności uzyskuje się już po 10 min
starzenia, a więc w czasie znacznie krótszym niż w przypadku
niższej temperatury starzenia, jednak efekt ten jest znacznie niższy
od efektu uzyskanego w 300 °C.
Otrzymane wyniki starzenia stopu Al-Sc-Zr w 500 °C pozwa-
lają wnioskować o umocnieniu stopu pochodzącym od Zr. Two-
rząca się w około 500 °C faza Al3Zr jest fazą dominującą podczas
tego starzenia i to ona wpływa na efekt wzrostu twardości.
Podsumowując wszystkie uzyskane wyniki, stwierdzono, że:
⎯ w temperaturze 500 °C uzyskano efekt starzenia wcześniej ale
jest on niższy od efektu uzyskanego w 300 °C,
⎯ wyższa temperatura starzenia, skraca czas konieczny do wy-
Rys. 7. Twardość stopów Al-Sc oraz Al-Sc-Zr starzonych
w 300 °C po różnych czasach
Fig. 7. Hardness of Al-Sc and Al-Sc-Zr alloys after ageing
in 300 °C within various times
Rys. 8. Twardość stopów Al-Sc oraz Al-Sc-Zr starzonych
w 500 °C po różnych czasach
Fig. 8. Hardness of Al-Sc and Al-Sc-Zr alloys after ageing
in 500 °C within various times
103
dzielenia nadmiaru składnika stopowego z roztworu, ale jednocze-
śnie wzrasta wielkość wydzielanych cząstek i maleje ich ilość,
przez co umocnienie stopu zmniejsza się — wcześniej osiąga się
efekt przestarzenia,
⎯ efekt wzrostu twardości w niższej temperaturze związany jest
z dominującą rolą Sc w stopie. Utworzona faza Al3Sc łatwiej
wydziela się w niższej temperaturze i daje znacznie wyższy
efekt umocnienia niż faza Al3Zr,
⎯ w wyższej temperaturze dominującą role odgrywa Zr, główną
fazą umacniającą stają się wydzielenia Al3Zr,
⎯ dodatek Zr do stopu Al-Sc powoduje opóźnienie procesu
przestarzenia, co w efekcie umożliwia utrzymanie wysokich
własności po długich czasach wyżarzania.
W celu określenia możliwego efektu umocnienia wydziele-
niowego oraz eliminacji procesu rekrystalizacji poprzedni materiał
badań poddano przesycaniu z temperatury 635 °C i wyżarzaniu
przez 1 h w temperaturach: 250, 300, 350, 400, 450, 500, 550,
600 °C.
Taki cykl badań pozwala poprzez porównanie wyników na
określenie roli zgniotu i rekrystalizacji z jednej strony, a możliwe-
go efektu umocnienia wydzieleniowego z drugiej strony w bada-
nych stopach.
Przyrost własności badanych materiałów wnioskowano na
podstawie pomiarów twardości.
Na podstawie uzyskanych wyników sporządzono rysunek 9
przedstawiający zależność twardości w funkcji temperatury wyża-
rzania.
Poprzedni cykl badań obejmował podobny przebieg zdarzeń
za wyjątkiem temperatury nagrzewania, która we wcześniejszych
doświadczeniach wynosiła 572 °C.
Istotne znaczenie ma tutaj zastosowanie wyższej temperatury
nagrzewania (635 °C), która pozwala na eliminację efektów zwią-
zanych z odkształceniem, a tym samym i z rekrystalizacją oraz
wywołuje pewniejszy efekt przesycenia.
Twardość badanych materiałów po przesycaniu jest wynikiem
umocnienia roztworowego i kształtuje się na poziomie HV = 18,
zarówno dla stopu Al-Sc, jak i Al-Sc-Zr.
Wprowadzenie dodatkowego umocnienia związanego z od-
kształceniem powoduje, iż twardość tych materiałów wzrasta
prawie trzykrotnie. Oznacza to, że sumaryczne oddziaływanie
zarówno umocnienia roztworowego, jak i odkształceniowego
wywołanego zgniotem wpływa na efektywny przyrost twardości.
Wysoki poziom twardości związany z tym efektem utrzymuje
się podczas wyżarzania w 250 °C i to on odgrywa najważniejszą
rolę w umocnieniu.
Dla stopu Al-Sc fundamentalne znaczenie ma wyżarzanie
w temperaturze 300 °C, bo to właśnie w tej temperaturze wydzie-
lają się równowagowe fazy Al3Sc, które są odpowiedzialne za
maksymalny przyrost twardości. Uzyskany wynik twardości
Rys. 9. Zależność twardości od temperatury wyżarzania przez 1 h
Fig. 9. Dependence of hardness on annealing temperature
(annealing time: 1 hour)
104
HV = 66 świadczy o dominującej roli efektu umocnienia wydzie-
leniowego. Dalsze wyżarzanie wywołuje spadek twardości, co
prawdopodobnie należy tłumaczyć zmiękczeniem materiału.
Wyższe temperatury wyżarzania (począwszy od 450 °C) po-
wodują spadek twardości na skutek rozrostu i koagulacji cząstek
Al3Sc. Główny mechanizm umacniający związany z wydziele-
niami przestaje być dominujący. Twardość stopu Al-Sc po wyża-
rzaniu w 600 °C spada do HV = 20, przy czym twardość tego
stopu przy niższej temperaturze nagrzewania (572 °C) po takim
samym wyżarzaniu osiąga wartość HV = 23. Można wnioskować,
że wyższy poziom twardości związany jest z częściowo zachowa-
ną niezrekrystalizowaną strukturą, pomimo zainicjowanego proce-
su rekrystalizacji.
Podobny przebieg zdarzeń można przypisać dla potrójnego
stopu Al-Sc-Zr. Wyraźną dominację efektu umocnienia wydziele-
niowego nad rekrystalizacją obserwuje się w dwóch różnych
temperaturach. W niższych temperaturach wyżarzania (300 °C)
wysoki poziom twardości związany jest z tworzącą się fazą Al3Sc,
która znacząco wpływa na uzyskane wyniki. W wyższych tempe-
raturach wyżarzania za efekt umocnienia odpowiedzialna jest faza
Al3Zr, która ma skłonność do wydzielania się w wyższych tempe-
raturach.
Uzyskane wyniki jednoznacznie wskazują na dominującą rolę
umocnienia wydzieleniowego nad efektem rekrystalizacji.
Analiza
Wyniki własnych badań wskazują, że dodatek niewielkiej ilo-
ści skandu, bo tylko 0,27 % wag. prowadzi do rozdrobnienia
ziarna. Pomimo, iż dane literaturowe sugerują, że najefektywniej-
sze wyniki rozdrobnienia ziarna uzyskuje się dopiero przy zawar-
tości 0,55 % skandu [3, 9], otrzymane i udokumentowane wyniki
badań jednoznacznie wskazują na efektywne działanie tak nie-
wielkiej ilości dodatku skandu na strukturę.
Skand jako dodatek do aluminium wpływa również na proces
rekrystalizacji. Tworzące się w strukturze stopu drobnodyspersyj-
ne cząstki fazy Al3Sc skutecznie opóźniają proces rekrystalizacji
poprzez unieruchomienie granic podziarn. Z przeprowadzonych
doświadczeń wynika, że dodatek skandu podnosi temperaturę
początku rekrystalizacji z 300 °C dla czystego aluminium do
600 °C. Jest to doskonały wynik wskazujący na skand jako naj-
skuteczniejszy antyrekrystalizator. Dane literaturowe [3, 4]
podają, że najskuteczniejsze działanie hamujące proces migracji
frontów rekrystalizacji uzyskuje się przy równoczesnym współ-
działaniu skandu oraz cyrkonu. Informacje te nie mają odzwier-
ciedlenia w uzyskanych wynikach badań, gdyż widoczne efekty
zachodzącego procesu rekrystalizacji zauważalne są już w tempe-
raturze 450 °C.
Skand ma znaczący wpływ na efekt wzrostu własności w pro-
cesie umocnienia wydzieleniowego. Dane doświadczalne świad-
czą o najskuteczniejszym działaniu skandu jako dodatku do alu-
minium, który umożliwia powstanie w strukturze stopu fazy
Al3Sc, będącą główną fazą umacniającą. W wyniku obecności
w strukturze tej fazy uzyskuje się najwyższe własności. Dane
literaturowe potwierdzają umacniającą rolę skandu zarówno
w czystym aluminium, jak i jego stopach, z tego też powodu są
one bardzo interesującymi materiałami konstrukcyjnymi. Dodatek
cyrkonu do stopu Al-Sc bierze udział w tworzeniu dyspersyjnych
cząstek Al3(Sc1-xZrx), dzięki którym uzyskuje się znaczny wzrost
własności wytrzymałościowych aluminium i jego stopów. Efekt
wzrostu własności jest jednak niższy od efektu uzyskanego przy
działaniu samego dodatku skandu, jest to wynik badań doświad-
czalnych.
Dodatek Zr do Al ma wówczas sens, gdy jest jednocześnie do-
dawany z Sc, gdyż, jeśli działa w pojedynkę, nie wywołuje zna-
czącego wzrostu własności pochodzących od tego dodatku. Aby
wywołać efekt umocnienia, za który odpowiedzialny jest Zr,
wymagany jest znaczny wzrost temperatury starzenia, aż do 500 °C.
Dane literaturowe [3, 7, 11, 13] w powiązaniu z określonymi
wynikami własnych badań pozwalają stwierdzić, że stopy Al z doda-
tkiem Sc oraz Zr mogą pracować w podwyższonych temperatu-
rach bez utraty wysokiej wytrzymałości. Własność tą uzyskuje się
dzięki dużej stabilności termicznej fazy Al3(Sc1-xZrx) zapewniają-
cej zachowanie wysokich własności.
Dodatek jednego pierwiastka — skandu — do aluminium i jego
stopów wywołuje wiele korzystnych własności, których osią-
gnięcie za pomocą konwencjonalnych sposobów jest wręcz nie-
możliwe.
Dane literaturowe donoszą o bardzo pozytywnej ingerencji Sc na:
⎯ własności spawalnicze [7, 14],
⎯ odporność na korozje [3, 4, 7, 14],
⎯ odporność na pełzanie [13, 15],
⎯ odporność na zmęczenie [8],
⎯ zużycie [15],
a które nie stanowiły przedmiotu własnych doświadczeń.
Nie ulega więc najmniejszej wątpliwości, że stopy Al z dodat-
kiem Sc mogą mieć szerokie zastosowanie w przemyśle w nieda-
lekiej przyszłości.
1. Dodatek 0,27 % wag. skandu do czystego aluminium prowa-
dzi do rozdrobnienia ziarna oraz wpływa na temperaturę re-
krystalizacji podnosząc ją o 300 °C.
2. Skand w ilości 0,27 % wag. powoduje wzrost twardości w wy-
niku umocnienia wydzieleniowego, przy czym najwyższe wła-
sności uzyskuje się w niższych temperaturach starzenia (300 °C)
ze względu na dominującą rolę skandu w tych temperaturach.
3. Równoczesny dodatek 0,09 % wag. skandu oraz 0,11 % wag.
cyrkonu do czystego aluminium korzystnie wpływa na opóźnie-
nie procesu rekrystalizacji, powodując wzrost temperatury po-
czątku rekrystalizacji o 200 °C. Jednoczesny dodatek obu tych
pierwiastków wpływa również na efekt wzrostu twardości stopu.
4. Przeprowadzone doświadczenia świadczą o najskuteczniej-
szym wpływie dodatku skandu na strukturę i własności czy-
stego aluminium. Uzyskane wyniki nie potwierdzają niektó-
rych danych literaturowych, szczególnie o sumarycznym dzia-
łaniu skandu i cyrkonu na badane własności.
Literatura
1. Łatkowski A., Jarominek J.: Metaloznawstwo metali nieżelaznych.
Wydaw. AGH Kraków 1994.
2. Fujikawa S.I., Sugaya Less-Common M.: Met. 1979, No. 63, p. 87
3. Royset J., Ryum N.: Scandium in aluminium alloys. International
Material Review, 2005, Vol. 50, p. 19÷44.
4. Totten G. E., Mackenzie D. S.: Handbook of aluminium. Vol. 1.
"Physical Metallurgy and processes" 2003 by M. Dekker.
5. Singh V., Satya Prasad K., Gokhale Amol A.: Effect of minor Sc
additions on structure, age hardening and tensil properties of aluminium
alloy AA 8090 plate. Scripta Materialia 2004, Vol. 50, p. 904÷908.
6. Iwamura S., Miura Y.: Loss in coherency and coarsening behaviour
of Al3Sc precipitates.Acta Materialia 2004, Vol. 52, p. 591÷600.
7. Norman A. F., Hyde K., Costello F., Thompson S.: Examination of
the effect of Sc on 2000 and 7000 series aluminium alloy castings: for
improvements in welding. Materials Science and Engineering A 354,
2003, p. 188÷198.
8. Fuller Ch. B., Krause A. R., Dunand D. C.: Microstructure and me-
chanical properties of a 5754 aluminium alloy modified by Sc and Zr
additions. Materials Science and Engineering A 338, 2002, p. 8÷16.
9. Ying Z., Pan Q., Zhang Y., Jiang F.: Effect of minor Sc and Zr on
the microstructure and mechanical properties of Al-Mg based alloys.
Materials Science and Engineering A 280, 2004, p. 904÷908.
10. Kun Yu, Li W., Li S., Zhao J.: Mechanical properties and micro-
structure of aluminium alloy 2618 with Al3(Sc,Zr) phases. Materials
Science and Engineering A 363, 2004, p. 88÷93.
11. www. Scandium.org/Sc-Al.html.
12. Jones M. J., Humphreys F. J.: Interaction of recrystalization and
precipitation: The effect of Al3Sc on the recrystalization behaviour of deformed
aluminium. Acta Materialia 2003, Vol. 51, p. 2149÷2159.
13. Seidman D. N., Marguis E. A., Dunand D. C.: Precipitation
strenghtening at ambient and elevated temperatures of heat-treatable
Al(Sc) alloys. Acta Materialia 2002, Vol. 50, p. 4021÷4035.
14. Musin F., Kaibysher R., Motohaski Y., Itoh G.: Superplastic
behaviour and microstructure evolution in commercial ultra-fine
grained Al-Mg-Sc alloy. Material Science forum 2004, Vol. 449÷452,
p. 417÷422.
15. Venkateswarlu K., Pathak L. C., Ray A. K.: Microstructure
tensil strenght and wear and behaviour of Al-Sc alloy. Materials
Science and Engineering" A 383, 2004, p. 376÷380.
Praca wykonana w ramach badań własnych nr umowy
10.10.180.253.
105
 POWDER METALLURGY

R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : p r o f . z w . d r i n ż . S TA N I S Ł A W S T O L A R Z

HANNA FRYDRYCH Rudy Metale R51 2006 nr 2

MACIEJ SUŁOWSKI UKD 621.762;669.018.9(Fe-Sn-Cu):620.18.620.17
DARIUSZ KARCZ

WŁASNOŚCI I STRUKTURA SPIEKÓW ŻELAZO-CYNA-MIEDŹ

W artykule przestawione zostały wyniki badań wpływu składu chemicznego oraz warunków wytwarzania na własności
mechaniczne oraz strukturę spiekanych materiałów żelazo-cyna-miedź, prowadzonych na spiekach zawierających 1% Sn
i 1,5%Cu oraz 2%Sn i 3% Cu. W celu porównania uzyskanych wyników, wykonano również próbki o następujących skła-
dach chemicznych: Fe+5% Bromix, Fe+5% Bromix+0,6%C (grafit) oraz Fe+0,6%C (grafit).
Słowa kluczowe: badania strukturalne spieków, spieki żelazo-cyna-miedź, skład chemiczny Fe-Sn-Cu

PROPERTIES AND STRUCTURE OF THE IRON-TIN-COPPER SINTERS

In this paper the effect of chemical composition of powders mixture’s as well as processing parameters on the structure and
mechanical properties of Fe-1%Sn-1.5%Cu and Fe-2%Sn-3%Cu sintered materials was investigated. To compare the obta-
ined results, Fe+5% Bromix, Fe+5% Bromix+0.6%C (graphite) and Fe+0.6%C (graphite) samples were also prepared.
Keywords: structural examination of sinters, iron-tin-copper sinters, chemical composition Fe-Sn-Cu

Wstęp Ponadto dodatek cyny do stali miedziowych zmniejsza ich pęcz-

Spiekane stale stanowią ważną grupę materiałów konstrukcyj-
nych. Technologia metalurgii proszków umożliwia wytwarzanie
części maszyn o stosunkowo dobrych własnościach wytrzymało-
ściowych przy znikomym zanieczyszczeniu środowiska natural-
nego oraz niskich kosztach ich produkcji. W odróżnieniu od stali
konwencjonalnych węgiel nie jest jednak zawsze stosowanym
dodatkiem, gdyż użycie tego pierwiastka przysparza wielu trudno-
ści technologicznych i często zastępuje się go innymi dodatkami
stopowymi. Są to najczęściej metale, których tlenki łatwo reduku-
ją się podczas spiekania. Jednym z nich jest powszechnie stoso-
wana miedź. Innym pierwiastkiem bardzo rzadko stosowanym jest
cyna. Cyna dodana do żelaza podobnie jak miedź, podczas spie-
kania tworzy zanikającą fazę ciekłą intensyfikującą ten proces.
Możliwe jest też obniżenie temperatury spiekania w przypadku
materiału Fe-Sn do ok. 1000 °C i ok. 950 °C dla spieków Fe-Cu-Sn.
nienie w czasie spiekania [1÷3].
Własności spieków uzależnione są od bardzo wielu czynników,
takich jak własności stosowanych proszków i parametry procesu
technologicznego. Czynniki te decydują o strukturze osnowy
metalicznej spiekanego materiału oraz kształcie, wielkości i roz-
mieszczeniu porów, a tym samym o własnościach mechanicznych
spieków [4÷7]. Miedź i cynę można wprowadzać do spieków
w postaci proszków elementarnych lub w postaci proszku brązu
cynowego. Wyniki eksperymentów poświęconych badaniom
procesu spiekania oraz struktury i własności spieków Fe-B10
zostały opublikowane w pracach [3÷5]. Natomiast w pracy [6]
przedstawiono własności spieków żelaza, do których wprowadzo-
no cynę i miedź zarówno w postaci proszków elementarnych jak
i w postaci brązu B10. Przedstawione niżej wyniki stanowią kon-
tynuację tych badań.

Dr hab. inż. Hanna Frydrych, prof. nzw., dr inż. Maciej Sułowski, mgr inż. Dariusz Karcz — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej,
Zakład Metaloznawstwa i Metalurgii Proszków, Kraków.

106
 Przebieg i wyniki badań

Do badań zastosowano następujące proszki:

⎯ proszek żelaza NC 100.24,
⎯ rozpylany proszek cyny,
⎯ elektrolityczny proszek miedzi,
⎯ proszek brązu cynowego Bromix (10%Sn, 0,4%Cgr),
⎯ proszek grafitu.
Z wyżej wymienionych proszków przygotowano mieszanki
o składzie:
⎯ Fe + 1%Sn + 1,5%Cu,
⎯ Fe + 2%Sn + 3,0%Cu,
⎯ Fe + 5%Bromix,
⎯ Fe + 5%Bromix + 0,6%Cgr,
⎯ Fe + 0,6%Cgr. Rys. 3. Wpływ składu chemicznego i temperatury spiekania
Do mieszanek wprowadzono jako środek poślizgowy 0,6 % na wytrzymałość na rozciąganie spieków
stearynianu cynku. Mieszanie przeprowadzono w mieszalniku Fig. 3. The effect of chemical composition and sintering
typu Turbula. temperature on the tensile strength of sintered materials
Próbki do badań prasowano pod ciśnieniem 660 MPa. Przed
spiekaniem wszystkie próbki wyżarzano w temperaturze 600 °C
przez 30 min w atmosferze azotu w celu usunięcia środka pośli-
zgowego. Spiekanie prowadzono w temperaturach: 1000, 1050,
1100 i 1150 °C w atmosferze azotu z 10 % dodatkiem wodoru.
Czas spiekania wynosił 60 min.
W toku badań wykonano pomiary gęstości wyprasek i spieków
metodą ważenia w wodzie i w powietrzu (PN-ISO 3369/Ap1 oraz
PN-EN ISO 2738), twardości (w oparciu o PN-EN ISO 6506),
wytrzymałości na rozciąganie Rm (PN-86/H-04937 oraz zgodnie
z PN-EN 10002-1) i wytrzymałości na zginanie Rg.
Badania wytrzymałości na rozciąganie przeprowadzono na
maszynie wytrzymałościowej MTS 810 rozciągającej próbki,

Rys. 4. Wpływ składu chemicznego i temperatury spiekania

na wytrzymałość na zginanie spieków
Fig. 4. The effect of chemical composition and sintering
temperature on the transverse rupture strength of sintered materials

wykonane zgodnie z normą PN-EN ISO 2740, z szybkością ok. 5

Rys. 1. Wpływ składu chemicznego i temperatury spiekania
na gęstość spieków
Fig. 1. The effect of chemical composition and sintering
temperature on the as-sintered density
Rys. 2. Wpływ składu chemicznego i temperatury spiekania
na twardość spieków
Fig . 2. The effect of chemical composition and sintering
temperature on the hardness of sintered materials
mm/min. Badania wytrzymałości na zginanie wykonano na pod-
stawie normy PN-EN ISO 3325.
Uzyskane wyniki pomiarów przedstawiono na rysunkach
1÷4. Wykonano również szczegółowe badania struktury uzyska-
nych materiałów. Charakterystyczne struktury pokazano na
rysunkach 5÷7.
Omówienie wyników badań
Analizując wyniki pomiarów gęstości stwierdzono, że wszyst-
kie wypraski wykonane z proszku żelaza NC 100.24 z dodatkiem
cyny i miedzi lub brązu cynowego i grafitu mają zbliżoną gęstość
mieszczącą się w granicach od 6,90 do 6,95 g/cm3 (porowatość
12÷11 %). Natomiast kształtki sprasowane z proszków żelaza
NC 100.24 z dodatkiem tylko samego grafitu charakteryzują się
nieco niższą gęstością — 6,73 g/cm3 (porowatość ~13 %).
Wprowadzenie do mieszanek stosunkowo niedużej ilości
proszków miedzi i cyny, pomimo tego, że charakteryzują się one
mniejszą twardością w porównaniu z żelazem, zasadniczo nie ma
wpływu na przebieg procesu prasowania i porowatość uzyskanych
kształtek.
Przeprowadzone badania wykazały, że podwyższenie tempera-
tury spiekania z 1000 do 1150 °C w niewielkim stopniu wpływa
na gęstość spieków. Gęstość próbek zawierających 1 % Sn i 1,5 %
Cu spiekanych w temperaturze 1000 °C wzrasta w porównaniu
z gęstością wyprasek (6,89 g/cm3) do 7,02 g/cm3. Podwyższenie
temperatury spiekania do 1050 i 1100 °C powoduje nieznaczne
obniżenie ich gęstości (6,97 g/cm3), co spowodowane jest dyfuzją
miedzi do cząstek żelaza. Dalszy wzrost temperatury spiekania do

107

Rys. 5. Struktura spieku Fe+ 1%Sn + 1,5%Cu;
temperatura spiekania 1000 °C, pow. 500×
Fig. 5. The structure of Fe+1%Sn+1,5%Cu specimen;
sintering temperature 1000 °C, mag. 500×
Rys. 6. Struktura spieku Fe+2%Sn+3%Cu;
temperatura spiekania 1150 °C, pow. 500×
Fig. 6. The structure of Fe+2%Sn+3%Cu specimen;
sintering temperature 1150 °C, mag. 500×
Rys. 7. Struktura spieku Fe+5%Bromix+0,6%Cgr;
temperatura spiekania 1000 °C, pow. 500×
Fig. 7. The structure of Fe+5%Bromix+0,6%Cgr specimen;
sintering temperature 1000 °C, mag. 500×
108
1150 °C przyczynia się do ponownego niewielkiego wzrostu
gęstości tych spieków (7,01 g/cm3). Wszystkie spieki wykonane
z tej mieszanki charakteryzują się nieco większą gęstością od
gęstości wyprasek.
Gęstość próbek zawierających 2 % cyny i 3 % miedzi podczas
spiekania wzrasta w bardzo niewielkim stopniu w odniesieniu do
ich gęstości po prasowaniu. Również w tym przypadku nie obser-
wuje się wyraźnego wpływu temperatury spiekania na uzyskaną
gęstość. Natomiast zwiększenie zawartości cyny z 1 do 2 % i mie-
dzi z 1,5 do 3 % przyczyniło się do nieznacznego obniżenia gęsto-
ści uzyskanych spieków.
Gęstość spieków żelaza zawierających 5 % brązu także nie-
wiele różni się od gęstości wyprasek (rys. 1). Podwyższenie tem-
peratury spiekania z 1000 do 1150 °C powoduje nieznaczne obni-
żenie gęstości spieków z 6,96 do 6,90 g/cm3. Te materiały wykazują
niewielką skłonność do pęcznienia podczas spiekania, a wprowa-
dzenie dodatkowo 0,6 % grafitu przyczynia się do nieznacznego
obniżenia ich gęstości. Różnice są jednak znikome i mieszczą się
w granicach setnych g/cm3. Celem określenia wpływu dodatków
miedzi i cyny na gęstość i własności spieków żelaza wykonano
spiekanie w temperaturze 1150 °C próbek przygotowanych z mie-
szanki proszku NC 100.24 z dodatkiem 0,6 % grafitu. Próbki te
podczas spiekania kurczyły się; ich gęstość wyraźnie wzrasta
z 6,73 g/cm3 (po prasowaniu) do 6,95 g/cm3. Jest to gęstość zbli-
żona do gęstości spieków zawierających 2 % cyny i 3 % miedzi.
Należy też zaznaczyć, że najwyższą gęstość uzyskano w przypad-
ku spieków zawierających 1 % cyny i 1,5 % miedzi spiekanych
w temperaturze 1000 °C.
Własności wytrzymałościowe materiałów spiekanych zależą
od ich gęstości, kształtu i wielkości porów oraz od struktury
osnowy metalicznej. Należy oczekiwać, że im większa gęstość,
a mniejsza porowatość, tym te własności będą wyższe. W przypad-
ku badanych materiałów podczas spiekania cyna, miedź i węgiel
rozpuszczają się w żelazie. Powstają roztwory stałe, które charak-
teryzują się wyższą twardością i wytrzymałością w porównaniu
z czystym żelazem. Ponadto w strukturze spieków zawierających
węgiel występuje perlit, który zwiększa twardość i wytrzymałość
spiekanych stali. W miarę podwyższania temperatury spiekania od
1000 do 1150 °C rośnie twardość wszystkich badanych spieków.
Na przykład twardość spieków zawierających 1 % cyny i 1,5 %
miedzi zwiększa się z ok. 129 HB (po spiekaniu w temperaturze
1000 °C) do ok. 147 HB (po spiekaniu w temperaturze 1150 °C)
pomimo tego, że próbki te mają zbliżoną gęstość (rys. 1). Zwięk-
szenie zawartości cyny do 2 % i miedzi do 3 % zasadniczo nie
wpływa na twardość wszystkich spieków. Twardość spieków
zawierających 5 % Bromixu jest znacznie niższa od twardości
spieków, do których cynę i miedź wprowadzano w postaci prosz-
ków elementarnych. Natomiast spieki, do których poza proszkiem
brązu wprowadzono również 0,6 % grafitu, charakteryzują się
twardością zbliżoną do twardości spieków zawierających 2 % cyny
i 3 % miedzi pomimo tego, że te ostatnie mają wyższą gęstość.
Bardzo małą twardość posiadają spieki żelaza z grafitem spie-
kane w temperaturze 1150 °C. Należy podkreślić, że jest to twar-
dość niższa od najmniejszej twardości spieków zawierających
cynę i miedź spiekanych w temperaturze 1000 °C. Podobnie jak
w przypadku twardości, podwyższenie temperatury spiekania
przyczynia się do wzrostu wytrzymałości na rozciąganie i wy-
trzymałości na zginanie badanych spieków. Wyjątek stanowią
spieki Fe+5%Bromix+0,6%Cgr, które po spiekaniu w temperatu-
rze 1150 °C mają niższą wytrzymałość na rozciąganie od próbek
spiekanych w temperaturze 1100 °C. Zasadniczo najwyższe wła-
sności wytrzymałościowe uzyskano w przypadku próbek wykona-
nych z mieszanki proszków żelaza z 5 % dodatkiem Bromixu
i 0,6 % grafitu, spiekanych w temperaturze 1100 °C. Wynoszą one
odpowiednio ok. 478 i 932 MPa. Podobnie jak w przypadku twar-
dości, własności wytrzymałościowe spieków Fe+0,6%Cgr są
znacznie niższe od własności spieków zawierających cynę i miedź,
spiekanych w temperaturze 1000 °C.
Badania mikroskopowe wykazały, że w strukturze spieków
Fe+1%Sn+1,5%Cu występują wyraźne jasne ziarna ferrytu oraz
wydzielenia bogate w cynę i miedź. Widoczne są też ciemne pory
(rys. 5). Nie zaobserwowano wyraźnego wpływu temperatury
spiekania na rozrost ziarna. Również struktury spieków o składzie
Fe+2%Sn+3%Cu składają się głównie z ferrytu, jednakże udział
w strukturze fazy bogatej w cynę i miedź jest znacznie większy
w porównaniu ze strukturą spieków o mniejszej zawartości tych
pierwiastków (rys. 6).
W trakcie spiekania cyna i miedź topią się i przechodzą do
roztworu, natomiast podczas chłodzenia wydzielają się w postaci
drobnych kulistych wydzieleń fazy o większej zawartości tych
pierwiastków w porównaniu z ferrytem. Spieki o większej zawar-
tości miedzi i cyny charakteryzują się strukturą bardziej drobno-
ziarnistą w stosunku do struktury spieków o mniejszej zawartości
tych dodatków stopowych. W strukturze spieków o składzie
Fe+5%Bromix stwierdzono obecność bardzo małej ilości ziarn
brązu obok głównego składnika — ferrytu. Natomiast w struktu-
rze spieków z dodatkiem 0,6 % C obok ferrytu pojawia się drugi
składnik — perlit (rys. 7). Podobnie, strukturą ferrytyczno-
perlityczną charakteryzują się materiały Fe+0,6%Cgr. Jednak zbyt
mała ilość perlitu w strukturze tych spieków świadczy o tym, że
podczas spiekania nastąpiło ich odwęglenie.
Podsumowanie
Podsumowując wyniki przeprowadzonych badań można
stwierdzić, że wprowadzenie do spieków żelaza proszków miedzi
i cyny lub brązu B10 korzystnie wpływa na własności wytrzyma-
łościowe oraz twardość otrzymanych spieków. Podwyższenie
ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH
Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia
i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieże-
laznych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.
Podajemy nasz adres:
Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
40-019 Katowice
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221
tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77
temperatury spiekania w zakresie od 1000 do 1150 °C przyczynia
się do poprawy własności tych spieków. Szczególnie należy pod-
kreślić, że uzyskane w wyniku spiekania w temperaturze 1000 °C
własności tych materiałów są wyższe od własności próbek wyko-
nanych z proszku Fe z dodatkiem 0,6 % grafitu, spiekanych
w temperaturze 1150 °C. Najwyższymi własnościami wytrzyma-
łościowymi charakteryzują się spieki żelaza z dodatkiem 5 %
Bromixu i 0,6 % grafitu, spiekane w temperaturze 1100°C.
Literatura
1. Missol W.: Spiekane części maszyn. Katowice, 1970.
2. Šalak A., Wiskovic V., Dudrova E., Rudnayova E.: Powder Metal-
lurgy International, 1974, t. 6, nr 3.
3. Frydrych H., Frydrych J., Gacek S., Radoń A.: Metalurgia Prosz-
ków, 1995, nr 3/4.
4. Frydrych H., Sowa M., Olszewska I., Goleń R.: Rudy Metale 1998,
t. 43, nr 9, s. 444÷449.
5. Frydrych H., Konstanty J., Sowa M., Olszewska I., Goleń R.: Rudy
Metale 1999, t. 44, nr 7, s. 355÷360.
6. Frydrych H., Sowa M., Capiga J.: Rudy Metale 2001, t. 46, nr 9,
s. 433÷436.
7. Sułowski M.: Struktura i własności mechaniczne konstrukcyjnych
spieków żelazo-mangan-węgiel. AGH, Kraków, 2003 [pr. doktorska].
Praca finansowana była przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji
w ramach działalności statutowej — umowa nr 11.11.110.491
109
 BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r M I E C Z Y S Ł AW W O C H
PRACE BADAWCZO-ROZWOJOWE IMN W DZIEDZINIE HUTNICTWA
ZAKOŃCZONE W 2005 ROKU
CZĘŚĆ I
ADAMKIEWICZ L.: OPRACOWANIE PIROMETALUR-
GICZNEJ METODY ODZYSKU STOPU AgSnBi Z MATE-
RIAŁU KOMPOZYTOWEGO
GLIWICE SPR. IMN 6206/05, SYGN. 16085/N/01, s. 12, poz. 77813 — AW
Opracowano technologię redukcyjnego przetopu odpadów me-
talicznych stopu AgSnBi na stop przydatny do produkcji proszku
stopu AgSnBi z uzyskiem Ag powyżej 99 %. Technologia ta
umożliwia także odzysk części innych składników stopowych.
ADAMKIEWICZ L.: INTENSYFIKACJA PRODUKCJI CYN-
KU I KADMU W PROCESIE IMPERIAL SMELTING.
PROJEKT CELOWY. ZADANIE NR 18. PRÓBY PRZEMY-
SŁOWE INTENSYFIKACJI PRODUKCJI KADMU RAFI-
NOWANEGO
GLIWICE SPR. IMN 6092/V/05, SYGN. 16108/N/01, s. 19, poz. 78362 — AW
Zwiększając dodatek stopu kadmu wyprodukowanego z pyłów
spiekalniczych do wsadu kolumny Baby intensyfikuje się produk-
cję rafinowanego. Dodatek tego stopu wzrasta ze spadkiem ilości
kadmu wyprowadzonego z kolumn rektyfikacyjnych, a w okresie
postoju pieca szybowego, możliwy jest nawet przerób całej ilości
stopu wyprodukowanego w tym okresie. Mimo wprowadzenia ze
stopem kadmu z PSK zanieczyszczeń takich jak Pb, Cu, Tl, do
wsadu kolumny Baby uzyskano kadm rafinowany najwyższej
czystości, podobnie jak w trakcie przerobu wsadu bez udziału tego
stopu.
ADAMKIEWICZ L.: OPRACOWANIE TECHNOLOGII
PRZEROBU PYŁÓW STALOWNICZYCH NA SUROWY
TLENEK CYNKU I KONCENTRAT METALICZNEGO
ŻELAZA W PIECU OBROTOWO-WAHADŁOWYM.
GLIWICE SPR. IMN 6220/05, SYGN. 16116/N/01, s. 32, poz. 78462 - AW
Z redukcji pyłów stalowniczych zawierających 31 % Zn i 20,3 %
Fe w piecu obrotowo-wahadłowym w stanie stałym w temperatu-
rze 1250÷1300 °C, przy dodatku 35 % koksiku, uzyskano surowy
tlenek cynku zawierający 53,6÷56,7 % Zn oraz koncentrat żelaza
zawierający 25,65÷44,35 % Fe, w którym Fe met / Fe zmienił się
w zakresie 57,62÷75,47 %. Stosowanie wysokotopliwych dodat-
110
Rudy Metale R51, 2006, nr 1
UKD 061.6(051):669.2/.8:061.75(438)
ków kamienia wapiennego lub dolomitu w ilości do 21 % nie
wyeliminowało zbrylania i przylepiania materiału do ścian pieca.
Dla wyeliminowania tego zjawiska proces redukcji pyłów stalow-
niczych należy prowadzić w temperaturze 1200÷1250 °C, przy
czym stopień redukcji żelaza będzie wynosił około 60 %.
BEDNAREK P.: OPRACOWANIE TECHNOLOGII PRO-
DUKCJI STOPÓW OŁOWIU ZAWIERAJĄCYCH DODA-
TEK STOPOWY W POSTACI SIARKI W GRANICACH
0,003÷0,01 %.
GLIWICE SPR. IMN 6185/05, SYGN. 16062/N/01, s. 17, poz. 77626 — AW
W ramach pracy opracowano recepturę wytwarzania stopu Pb-Sb
z domieszką siarki wykorzystując do tego celu siarkę elementarną,
galenę oraz piryt. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzo-
no, że: w przekroju wlewka nie występuje zjawisko segregacji S
i Sb, niezależnie od stadium odlewu przekrój wlewka cechuje się
jednorodną zawartością S i Sb.
BEDNAREK P.: TECHNOLOGIA PRODUKCJI SPIEKU
Zn-Pb Z MATERIAŁÓW TLENKOWYCH I INNYCH OD-
PADÓW ZAWIERAJĄCYCH CYNK I OŁÓW.
GLIWICE SPR. IMN 6207/05, SYGN. 16075/N/01, s. 21, poz. 77707 — AW
W pracy przedstawiono: technologię produkcji spieku Zn-Pb
z własnych materiałów tlenkowych oraz materiałów pochodzą-
cych z zakupów, metody odsiarczania gazów technologicznych
cechujących się niskim stężeniem SO2, które ze względów ochro-
ny środowiska muszą być poddane tej operacji.
BEDNAREK P.: URUCHOMIENIE PRODUKCJI BIELI
CYNKOWEJ Z CYNKU WTÓRNEGO WRAZ Z PEŁNYM
ZAGOSPODAROWANIEM POWSTAŁYCH MATERIA-
ŁÓW ODPADOWYCH. PROJEKT CELOWY. ZADANIE 7.
WYTWORZENIE W INSTALACJI DOŚWIADCZALNEJ
Z ZASTOSOWANIEM MODELOWEGO PALNIKA Z CYN-
KU WTÓRNEGO PARTII BIELI CYNKOWEJ WRAZ
Z BADANIEM JEJ WŁASNOŚCI FIZYKO-CHEMICZNYCH.
ZADANIE 8. OPTYMALIZACJA BUDOWY I SPOSOBU
DZIAŁANIA MODELOWEGO PALNIKA DO SPALANIA
PAR Zn.
GLIWICE SPR. IMN 6107/VI/05, SYGN. 16071/N/01, s. 20, poz. 77688 —
AW
W ramach zadań zmodernizowano palnik oraz przeprowadzo-
no próby wytwarzania w instalacji doświadczalnej bieli cynkowej
z wykorzystaniem palnika do spalania par Zn. Na podstawie prze-
prowadzonych prób stwierdzono, że: uzyskanie niskiej temperatu-
ry panującej tuż nad strefą reakcji wraz z wysoką powierzchnią
właściwą świadczy o prawidłowym działaniu palnika. W czasie
trwania prób temperatura mieszaniny powietrzno-tlenkowej mie-
rzona w okapie nie przekraczała 200 °C. W wyniku zastosowania
palnika uzyskano (po raz pierwszy) biel cynkową cechującą się
tak wysoką powierzchnią właściwą od 7,93 do 15,74 m2/g.
BEDNAREK P.: URUCHOMIENIE PRODUKCJI BIELI
CYNKOWEJ Z CYNKU WTÓRNEGO WRAZ Z PEŁNYM
ZAGOSPODAROWANIEM POWSTAŁYCH MATERIA-
ŁÓW ODPADOWYCH. PROJEKT CELOWY. ZADANIE
NR 9. OPRACOWANIE DOŚWIADCZALNEJ TECHNO-
LOGII UTYLIZACJI PÓŁPRODUKTÓW I ODPADÓW
CYNKONOŚNYCH.
GLIWICE SPR. IMN 6107/VII/05, SYGN. 16101/N/01, s. 10, poz. 78105 —
AW
W pracy wskazano miejsca powstawania odpadów cynkono-
śnych w docelowej instalacji stacjonarnego pieca jednoretorowego
o powierzchni parowania 16 m2 wyposażonego w pionowy odbiór
par Zn oraz palnik do ich spalania oraz przedstawiono sposób
utylizacji powstałych odpadów cynkonośnych.
BEDNAREK P.: INTENSYFIKACJA PRODUKCJI CYNKU
I KADMU W PROCESIE IMPERIAL SMELTING. PRO-
JEKT CELOWY. ZADANIE NR 11. PRÓBY PRZEMY-
SŁOWE INTENSYFIKACJI PRODUKCJI CYNKU W PIE-
CU SZYBOWYM METODĄ WZBOGACANIA DMUCHU
POWIETRZA DO DYSZ W TLEN ORAZ ZASTOSOWA-
NIE DROBNOZIARNISTEGO KOKSIKU I PYŁÓW CYN-
KONOŚNYCH W PROCESIE SPIEKANIA MATERIAŁÓW
TLENKOWYCH.
GLIWICE SPR. IMN 6092/VI/05, SYGN. 16104/N/01, s. 51, poz. 78358 —
AW
W ramach zadania przeprowadzono: — próby spiekania kon-
centratów siarczkowych z dodatkiem materiałów tlenkowych
w ilości 40 % oraz siarki elementarnej, pirytu i koksiku, — próby
spiekania materiałów tlenkowych z dodatkiem koksiku i pyłów
cynkonośnych na taśmie DL, — próby przerobu wytworzonego
spieku w piecu szybowym. Przedstawiono metody odsiarczania
gazów technologicznych powstałych w procesie prażenia spieka-
jącego materiałów tlenkowych na taśmie DL.
BRATEK S.: WPŁYW SPOSOBU PRZYGOTOWANIA ŻUŻ-
LA ZAWIESINOWEGO PO CZĘŚCIOWEJ REDUKCJI NA
WYNIKI PROCESU FLOTACJI.
GLIWICE SPR. IMN 6216/05, SYGN. 16110/N/01, s. 38, poz. 78416 — AW
Przeprowadzone przemysłowe badania szybkości chłodzenia
żużli wstępnie odmiedziowanych w piecu elektrycznym HM
Głogów II wykazały, że żużle przeznaczone do procesu flotacji
powinny być chłodzone z prędkością poniżej 50 °C/h. Wykonano
badania podatności ww. żużli na mielenie i kruszenie. Uzyskane
wyniki zasadniczo nie odbiegają od wskaźników uzyskanych dla
polskich rud miedzi. Badania flotacji wykazały, że najlepsze
wyniki uzyskano dla żużli zawierających 3÷4 % mas. Cu. W wy-
niku wzbogacenia flotacyjnego tych żużli uzyskano koncentrat
miedzi zawierający 20÷27 % Cu i odpady poflotacyjne o zawarto-
ści 0,2÷0,4 % mas. miedzi.
CZERNECKI J.: KONCEPCJA PROGRAMOWO-PRZE-
STRZENNA ZADANIA INWESTYCYJNEGO PT. MO-
DERNIZACJA PIROMETALURGII KGHM PM S.A.
PZMG1. PRACE SKŁADOWE DLA REALIZACJI PRAC
PROJEKTOWYCH.
GLIWICE SPR. IMN 6203/05, SYGN. 16073/N/01, s. 57, poz. 77690 — AW
Wykonano bilanse masowe KGHM dla produkcji łącznej
553 000 Mg miedzi elektrolitycznej w nowej sytuacji technolo-
gicznej, to jest po likwidacji pieców szybowych i zastąpieniu ich
piecem zawiesinowym, odmiedziowania żużla w piecu elektrycz-
nym oraz konwertorowania stopu CuPb. Wyznaczono parametry
procesów, określono zużycie mediów energetycznych i materia-
łów, wyznaczono główne wymiary agregatów oraz dane dotyczące
produktów skondensowanych i gazowych.
CZERNECKI J.: ANALIZA I DOBÓR OPTYMALNYCH
ROZWIĄZAŃ NOWEGO PROCESU ZAWIESINOWEGO
PRZETOPU KONCENTRATÓW MIEDZI DLA ZADANIA
PT. MODERNIZACJA PIROMETALURGII KGHM POL-
SKA MIEDŹ S.A. — PZMG1.
GLIWICE SPR. IMN 6296/05, SYGN. 16175/N/01, s. 98, poz. 79023 — AW
Wykonano bilanse masowe KGHM dla produkcji łącznej
553 000 Mg miedzi elektrolitycznej w nowej sytuacji technolo-
gicznej, to jest po likwidacji pieców szybowych i zastąpieniu ich
piecem zawiesinowym i elektrycznym w HM Głogów I oraz
piecem topielnym w HM Legnica. Opracowano bilanse cieplne
procesów suszenia koncentratów, stapiania w piecu zawiesino-
wym, odmiedziowania żużla w piecu elektrycznym oraz konwer-
torowania stopu CuPb. Wyznaczono parametry procesów, okre-
ślono zużycie mediów energetycznych i materiałów, wyznaczono
główne wymiary agregatów oraz dane dotyczące produktów skon-
densowanych i gazowych.
CZERNECKI J.: WERYFIKACJA DOBORU OPTYMAL-
NYCH WARUNKÓW CHŁODZENIA CZĘŚCIOWO OD-
MIEDZIOWANEGO ŻUŻLA ZAWIESINOWEGO ORAZ
PARAMETRÓW FLOTACJI W ASPEKCIE KOŃCOWEGO
STĘŻENIA MIEDZI W ODPADOWYM ŻUŻLU POFLO-
TACYJNYM.
GLIWICE SPR. IMN 6291/05, SYGN. 16161/N/01, s. 88, poz. 78724 — AW
Przeprowadzono częściową redukcję żużla zawiesinowego
w piecu elektrycznym HM Głogów II wytwarzając żużle zawiera-
jące od 3 do 6 % mas. Cu. Żużle po częściowej redukcji poddano
chłodzeniu w kadziach i dołach żużlowych a następnie przepro-
wadzono w CIT INOVA flotację tak przygotowanego materiału.
Wykazano, że z żużli po częściowej redukcji, zawierających
3÷4 % mas. Cu i chłodzonych w dołach żużlowych z szybkością
około 60 °C/godz. w zakresie temperatur 1250÷800 °C, można
uzyskać odpady zawierające 0,3÷0,4 % mas. Cu i koncentraty,
w których stężenie miedzi wynosi od 15 do 25 % mas. Cu.
CZERNECKI J.: BADANIE WPŁYWU ZMIAN MINERA-
LOGICZNYCH POLSKICH KONCENTRATÓW I PARA-
METRÓW TECHNOLOGICZNYCH PROCESU NA JA-
KOŚĆ PRODUKTÓW STAPIANIA KONCENTRATÓW
W TYM ZAWARTOŚĆ As, Pb I S W MIEDZI BLISTER.
GLIWICE SPR. IMN 6277/05, SYGN. 16154/N/01, s. 73, poz. 78707 — AW
Wykonano analizy chemiczne i rentgenograficzne różnych
frakcji ziarnowych koncentratów przerabianych w piecu zawiesi-
nowym HM Głogów II. Dokonano analizy wpływu składu ziar-
nowego koncentratu i składu chemicznego żużla na podstawowe
parametry procesu, tj. pienienie żużla, zużycie oleju, tlenku tech-
nicznego, a także na jakość miedzi, tj. zawartość w niej Pb, As, i S.
Stwierdzono, że ograniczenie niekorzystnych zjawisk występują-
cych w procesie zawiesinowym można uzyskać przez zmniejsze-
nie ilości nadziarna w mieszaninie koncentratu, przez zmianę
charakteru żużla na bardziej zasadowy oraz stosowanie możliwie
wysokiego stopnia wzbogacenia w tlen powietrza procesowego.
111
GĘBCZYK W.: OPRACOWANIE JEDNOETAPOWEJ
TECHNOLOGII REDUKCJI ŻUŻLA KONWERTORO-
WEGO PO ŚWIEŻENIU STOPU CuPbFe W REAKTORZE
PIONOWYM.
GLIWICE SPR. IMN 6217/05, SYGN. 16109/N/01, s. 28, poz. 78415 — AW
Przygotowano instalację doświadczalną oraz przeprowadzono
próby jednoetapowej redukcji żużla konwertorowego z II okresu
świeżenia stopu CuPbFe w reaktorze pionowym lancą olejowo-
-powietrzną. Przeprowadzone badania wykazały, że reaktor pio-
nowy lancą olejowo-powietrzną jest agregatem, w którym można
realizować proces jednoetapowej redukcji żużla konwertorowego.
Na podstawie uzyskanych wyników przedstawiono jednostopnio-
wą koncepcję redukcji żużla konwertorowego w reaktorze z pio-
nową lancą olejowo-powietrzną.
GIZICKI S.: PRZETOPY KONTROLNE ZANIECZYSZ-
CZONYCH ZŁOMÓW Cu W PIECU DOŚWIADCZALNYM
WRAZ Z OCENĄ WYNIKÓW.
GLIWICE SPR. IMN 6193/05, SYGN. 16051/N/01, s. 23, poz. 77248 — AW
Selektywne przetopy dwóch rodzajów złomów wykazały
obecność w nich miedzi w zakresie 60,1 do 70,2 % mas. (chłodni-
ce ) i ok. 91,7 % mas. (nagrzewnice ). W złomie chłodnic wystę-
puje znaczny udział mosiądzu, co utrudnia przetop i powoduje
powstawanie dużych ilości pyłów. Uzysk miedzi przy przetopie w
warunkach laboratoryjnych wyniósł dla chłodnic od 98,23 do
98,92 %, a dla nagrzewnic ok. 99,6 %. W warunkach procesu
konwertorowania każdy rodzaj złomu należy stapiać w I okresie
procesu, przy czym złom chłodnic zaleca się stosować w ograni-
czonych ilościach z uwagi na możliwość występowania narostów.
GIZICKI S.: OPRACOWANIE SYSTEMU STEROWANIA
PROCESEM TECHNOLOGICZNYM W PIECU ANODO-
WYM Z UWZGLĘDNIENIEM TLENU DO PALNIKÓW.
ETAP II.
GLIWICE SPR. IMN 6173/II/05, SYGN. 16068/N/01, s. 66, poz. 77647 —
AW
Wykonano w HM LEGNICA próby przemysłowe rafinacji
ogniowej miedzi w obrotowym piecu anodowym z zastosowaniem
dmuchu powietrznego i tlenu do palnika odlotowego. Tlen poda-
wano głównie w fazie napełniania pieca w ilości od 150 do 320
Nm3/h i w fazie odlewu 50 do 240 Nm3/h uzyskując wzbogacenie
dmuchu w zakresie 26÷42 % obj. W okresie stosowania tlenu
w piecu obrotowym uzyskano zmniejszenie ogólnego zużycia
gazu ziemnego (łącznie z grzaniem układu odlewniczego) z po-
ziomu średnio 39,5 do 31,3 Nm3/Mg, tj. o ok. 8 Nm3/Mg (spadek
o 20,7 %). Opracowano nową procedurę opalania pieca z zasto-
sowaniem dodatku tlenu do palnika. Badania termowizyjne pance-
rza pieca i pomiary temperatury wymurówki nie wykazały nega-
tywnego wpływu zmiany sposobu opalania na warunki cieplne
pracy ścian pieca obrotowego. Zastosowanie tej metody opalania
w anodowych piecach obrotowych powinno dać efekt ekonomicz-
ny rzędu 150 tys. zł/r.
GIZICKI S.: ANALIZA ENERGETYCZNA I TECHNOLO-
GICZNA PRZETOPU BRYKIETÓW ZE ZMNIEJSZONĄ
ZAWARTOŚCIĄ ŁUGU POSULFITOWEGO W PIECU
SZYBOWYM.
GLIWICE SPR. IMN 6198/05, SYGN. 16069/N/01, s. 35, poz. 77648 — AW
Przeprowadzono analizę energetyczną procesu szybowego dla
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
PUSZKI ALUMINIOWE — WSKAŹNIK ODZYSKU W EURO-
PIE OSIĄGNĄŁ POZIOM 50 %
112
klasycznego lepiszcza z dodatkiem polikrzemianu R-137 i zmniej-
szonym dodatkiem ługu posulfitowego. Modyfikacja lepiszcza
powoduje zmniejszenie kaloryczności brykietów, co można zrów-
noważyć dodatkiem koksu. Wykonano dwie próby przetopu
w piecu szybowym zmodyfikowanych brykietów najpierw z do-
datkiem R-137, a potem z dodatkiem wapna. W pierwszej próbie
wystąpił spadek wydajności pieca szybowego i wzrost praco-
chłonności jego obsługi. W drugiej próbie średnia wydajność była
na podobnym poziomie jak w okresie odniesienia. Nie stwierdzo-
no zwiększenia strat miedzi z żużlem szybowym, ani spadku
zawartości CO w gazie gardzielowym.
GIZICKI S.: OPRACOWANIE SYSTEMU STEROWANIA
PROCESEM TECHNOLOGICZNYM W PIECU ANODO-
WYM Z UWZGLĘDNIENIEM TLENU DO PALNIKÓW.
ETAP III.
GLIWICE SPR. IMN 6173/III/05, SYGN. 16074/N/01, s. 25, poz. 77704 —
AW
Wykonano w HM LEGNICA miesięcznie próby wdrożeniowe
rafinacji ogniowej miedzi w obrotowym piecu anodowym nr 1
z zastosowaniem dodatku tlenu do palnika. Tlen podawano we
wszystkich fazach procesu w ilości od 20 do 300 Nm3/h uzyskując
wzbogacenie dmuchu w zakresie 25÷36% obj. W okresie tych
prób uzyskano zmniejszenie ogólnego zużycia gazu ziemnego
w PAO1 (łącznie z grzaniem układu odlewniczego obu pieców)
z poziomu średnio 36,5 do 28,4 Nm3/Mg tj. o ok. 8 Nm3/Mg
(spadek o 22,4 %). Udoskonalono i wdrożono procedurę opalania
pieca z zastosowaniem dodatku tlenu do palnika dla przerobu
samego wsadu ciekłego. Opracowano instrukcje opalania pieca
anodowego z udziałem tlenu. Zastosowanie tej metody opalania
w anodowych piecach obrotowych powinno dać efekt ekonomicz-
ny rzędu 100÷150 tys. zł/rok/piec.
GIZICKI S.: BADANIE PRZYCZYN ZMNIEJSZENIA
STOPNIA SEDYMENTACJI SZLAMÓW MOKREGO OD-
PYLANIA GAZÓW GARDZIELOWYCH NA PODSTAWIE
FIZYKOCHEMICZNYCH ANALIZ GAZÓW PYŁÓW
SZLAMÓW I CIECZY. OKREŚLENIE WPŁYWU ZMIAN
WŁASNOŚCI KONCENTRATÓW ORAZ PALIW NA PRO-
CES SEDYMENTACJI SZLAMÓW W OSADNIKU DORRA.
WSKAZANIE SPOSOBÓW PRZYWRÓCENIA WŁAŚCI-
WEGO ROZDZIAŁU CIECZY I SZLAMÓW W OSADNI-
KACH DORRA.
GLIWICE SPR. IMN 6275/05, SYGN. 16170/N/01, s. 90, poz. 78804 — AW
W pracy wykazano, na podstawie analizy procesu szybowego
i wykonywanych bilansów masowych, że głównymi przyczynami
obniżenia się jakości szlamu szybowego jest spadek zawartości Pb
w koncentratach miedzi. Określono środki zaradcze w postaci
zawrotu części szlamu do procesu szybowego i podwyższenia
udziału w mieszance wsadowej koncentratu Lubin. Wykonano trzy
serie prób przemysłowych: bazową i z zawrotem szlamu szybowego,
połączone z pomiarami parametrów fazy gazowo-pyłowej i wod-
nej. Stwierdzono niską sprawność baterii cyklonów. Przeprowa-
dzono analizę procesu sedymentacji szlamów w osadnikach.
Potwierdzono korzystny wpływ zawrotu szlamów szybowych do
procesu szybowego dla poprawy struktury ołowionośnych produk-
tów ubocznych ciągu miedziowego. Nastąpiła poprawa sedymen-
tacji i wydajności w osadnikach Dorra poprzez wzrost zawartości
Pb w szlamie szybowym z ok. 28 do ok. 38 % mas i udoskonale-
nie procedur obsługi
ALUMINIUM CAN — RECYCLING RATE IN EUROPE REACHES 50 %.
ALUMINIUM 2005, V.81 NR 11 S.969, —BŁ
 Wskaźnik odzysku aluminium z puszek po napojach w Za- PROKOPOV I.: THE RUSSIAN ALUMINIUM INDUSTRY: TRENDS
chodniej Europie osiągnął poziom 48 %. Jeśli jednak uwzględni AND REFLECTIONS OF THE GLOBAL MARKET. JOM 2005, FEBR.
się dane również ze źródeł nieoficjalnych można bezpiecznie s. 32÷34 — BŁ
założyć, że wskaźnik ten w 2004 roku przekroczył poziom 50 %. Przemysł aluminiowy w Rosji jest gwałtownie rozwijającą się
W 2004 roku ilość puszek zużytych jako opakowania do napojów gałęzią gospodarki o silnym nastawieniu na eksport. Prywatyzacja
wzrosła do 24 mln sztuk, co spowodowało, że ich udział w całko- tego sektora została zakończona i w jej wyniku wyłoniły się dwie
witej konsumpcji aluminium wyniósł 65 % i w porównaniu do dominujące organizacje, obydwie działające z dużymi sukcesami:
2003 r. wzrósł o 3 %. Russian Aluminium (Rusal) oraz Siberian-Ural Company (Sual
Udział puszek aluminiowych w rynku, w Europie Zachodniej, Holding).
wzrósł o 4 % do poziomu 56 %. Znaczny wzrost odnotowano W ciągu ostatnich lat przemysł przeszedł płynnie reorganizację, przy-
w Wielkiej Brytanii i Turcji, a także w Danii, Irlandii, Portugalii stosował się do warunków gospodarki rynkowej i odnotował zde-
i krajach Beneluksu. Udział aluminium w rynku puszek na napoje cydowany wzrost. Opisano stan bieżący i prognozy dla rosyjskiego
wydaje się być na stałym lub wzrastającym poziomie. Wskaźniki przemysłu aluminiowego na tle sytuacji światowej z uwzględnieniem
odzysku utrzymują się na wysokim poziomie (65÷90 %) w kra- różnych aspektów ekonomicznych i społecznych.
jach, w których sprawnie zorganizowano systemy skupu opako- Trendy produkcyjno-konsumpcyjne. Dane nt. produkcji i kon-
wań zwrotnych. sumpcji aluminium z lat 1990÷2003 pokazują stabilny wzrost,
Trudno wykazać, że całe aluminium pochodzące z odzysku to z wyjątkiem lat 1991÷1993, kiedy roczny eksport pierwotnego
tylko puszki, a nie również inne opakowania zawierające alumi- aluminium z Rosji wzrósł gwałtownie z 700 kt do 2200 kt.
nium, jednak odzysk puszek jest czynnikiem napędzającym prze- Odnotowano średni roczny wzrost produkcji pierwotnego alumi-
mysł przeróbki odpadów. Odnosi się to w szczególności do budu- nium o 3,41 %, a konsumpcji o 3,36 %. Rozważając dynamikę
jących politykę odzysku krajów z Europy Centralnej i Wschodniej produkcji i konsumpcji oraz zapasów i cen w ciągu ostatnich 13
oraz Turcji. lat, stwierdzono że w 1992 r. różnica pomiędzy poziomem pro-
Należy również zwrócić uwagę na fakt istnienia pewnej ilości dukcji i konsumpcji wynosiła tylko 239 kt, ale już w 2003 r. osią-
zgromadzonych do odzysku materiałów nie uwzględnionych gnęła poziom 4094 kt. Średnia roczna cena aluminium w ciągu
w obliczeniach statystycznych. Odnosi się to właściwie do ostatnich 18 lat, po uwzględnieniu inflacji dolara, spadła o ok.
wszystkich krajów za wyjątkiem Francji i Hiszpanii, w których na 300 $. Przez ostatnie 13 lat produkcja aluminium była średnio
zlecenie przemysłu przeprowadzono szczegółowe badania. o 5430 kt wyższa niż konsumpcja. Dodatkowo od 1992 r. szacuje
Jednak pomimo wszystkich wątpliwości można spokojnie założyć, się, że roczne zgromadzone zapasy przewyższają zapasy zareje-
że obecnie średni europejski wskaźnik odzysku puszek aluminio- strowane. Różnica ta w 2003 r. osiągnęła poziom 4094 kt. Zapasy
wych wynosi 50 %. zgromadzono w magazynach funduszy inwestycyjnych oraz
w mniejszej ilości w magazynach handlowców. Wraz ze wzro-
Zużycie puszek aluminiowych i ich recykling w 2004 r.
stem ilości magazynowanego surowca zarysowują się dwa wyraź-
(źródło: EAA)
ne trendy: spadek cen w kontraktach długoterminowych oraz
spadek fluktuacji cen średnich.
Ogólna Puszki Udział Wskaźnik Decydującym czynnikiem wpływającym na ceny aluminium
ilość aluminiowe aluminium odzysku
Kraj puszek
okazał się jednak stan globalnej sytuacji gospodarczej. W ciągu
ostatniej dekady obserwowano wzrost ilości nie rejestrowanych
mln szt. mln szt. % % zapasów aluminium oraz ich użycie jako narzędzia inwestycyjne-
Austria 560 530 95 50 go, co było najważniejszym czynnikiem stabilizującym cenę na
bieżącym rynku aluminium.
Beneluks 2350 635 27 80
W 2003 r. produkcja pierwotnego i wtórnego aluminium, w po-
Dania 185 185 100 80 równaniu do 1982 r., wzrosła o 94 % i była wyraźnie wyższa niż
Finlandia 155 155 100 90 innych metali. Przez ostatnie 21 lat produkcja miedzi wzrosła
Francja 3100 870 28 34 o 60 %, cynku o 34 % i stali o 46 %. Aluminium skutecznie wy-
parło stal i inne metale z wielu dziedzin. Jego pozycji zagrażają
Niemcy 1000 630 63 72
jedynie masy plastyczne z powodzeniem stosowane na opakowa-
Grecja 1000 1000 100 36 nia, w przemyśle motoryzacyjnym, a nawet w lotnictwie.
Irlandia 445 380 85 30 W związku z ogromną konkurencją firmy aluminiowe opracowały
Włochy 2030 1940 96 45
listę niezbędnych kroków, koniecznych do utrzymania stabilnej
pozycji na rynku:
Norwegia 250 250 100 92 ⎯ Globalizacja rynku aluminium. Konieczność przesunięć geo-
Portugalia 580 200 34 33 graficznych, celem zminimalizowania kosztów energii, su-
Hiszpania 6700 1150 17 51 rowców, przeróbki i transportu.
Szwecja 915 915 100 85
⎯ Zwiększenie produkcji aluminium, opracowanie niezależnych
źródeł energii.
Szwajcaria 290 290 100 88
⎯ Modernizacja zakładów, pozwalająca na zmniejszenie kosz-
Turcja 1450 1070 74 70 tów produkcji.
Wielka Brytania 7990 6150 77 34 ⎯ Zwiększenie współczynnika wartości dodanej.
Zachodnia Europa 29 000 16 350 56 48 ⎯ Maksymalne wykorzystanie wtórnego aluminium w półpro-
duktach oraz produktach gotowych.
Polska 2200 2200 100 46
⎯ Rozwijanie kontraktów długoterminowych i aliansów techno-
Inne kraje Centralnej brak logicznych z największymi konsumentami.
5800 5400 93
i Wschodniej Europy danych ⎯ Zwiększenie odpowiedzialności społecznej biznesu i przemysłu.
brak
Europa ogółem 37 000 23 950 65 Strategie przemysłowe. Podczas transformacji do gospodarki
danych
rynkowej udziałowcy i menedżerowie rosyjskich przedsiębiorstw
aluminiowych skutecznie przeprowadzili proces prywatyzacji
i utrzymali odpowiedni poziom organizacji pracy. W wyniku
ROSYJSKI PRZEMYSŁ ALUMINIOWY: TRENDY I WPŁYW pierestrojki przedsiębiorstwa były w stanie zwiększyć swoją
NA RYNEK ŚWIATOWY produkcję w porównaniu do wyników uzyskiwanych w czasach

113
centralnego planowania. Zaobserwowano wyraźne zwiększenie
jakości produkowanych metali i półwyrobów.
Rozpoczęty w latach 1995÷1997 program optymalizacji produk-
cji, zarówno pod względem wydajności, jak i jakości, połączony
z pionową integracją, przyniósł zamierzone efekty. Rosyjskie
firmy aluminiowe prezentują pewien wspólny front działań.
Strategia Rusalu jest bardzo ambitna — firma wyraźnie zmierza
do celu, którym jest zajęcie pozycji największego światowego
producenta aluminium oraz osiągnięcie stabilizacji w dostawach
surowca na rynek. Strategię firmy oparto na modernizacji i rozwo-
ju produkcji aluminium i wsparto możliwościami dostarczenia
taniej energii pochodzącej z ogromnych elektrowni wodnych na
Syberii. Rusal jest właścicielem takich rafinerii aluminium, jak:
Nikolaev (Ukraina), Cemtrade (Rumunia), a także kopalni boksytu
i tlenku glinu w Ghanie, jak również zakładu produkującego folię
w Armenii. Rusal aktywnie uczestniczy w rywalizacji o jak naj-
lepszą pozycję na rynku w przejmowaniu udziałów i budowie
nowych zakładów. Obserwuje się wyraźną intencję kontynuacji tej
strategii również w przyszłości.
Obecna strategia firmy Sual opiera się na modernizacji istnieją-
cych zakładów produkcyjnych oraz budowie nowego kompleksu
produkcji aluminium w oparciu o złoża boksytów w Timan i złoża
gazu w północno-zachodniej części kraju. Położenie kompleksu
zostało tak dobrane, aby zminimalizować koszty transportu. Sual
rozpoczął także przenoszenie części produkcji za granicę i obecnie
jest w trakcie nabywania huty na Ukrainie.
Dostawy energii — optymalizacja zasobów. Zabezpieczenie
dostaw energii po odpowiednio niskich kosztach jest obecnie
kluczowym zagadnieniem rosyjskich producentów aluminium.
Niezależnie od reform prowadzonych w rosyjskim przemyśle
energetycznym, elektrownie dalej utrzymają swój monopol. Ener-
gia elektryczna jest specyficznym dobrem; właściwie niemożli-
wym do magazynowania. Działania mające na celu redukcję
kosztów materiałowych i energii podejmowane są nie tylko w
Rosji, ale w każdym regionie świata.
Obecnie około 50 % pierwotnego aluminium produkowane jest
z wykorzystaniem energii pochodzącej z elektrowni wodnych,
która jest tania i przyjazna dla środowiska ze względu brak emisji
dwutlenku węgla. Do około 30 % światowej produkcji aluminium
wykorzystuje się energię ze źródeł odnawialnych.
W Rosji około 82 % aluminium produkowane jest z wykorzysta-
niem energii z elektrowni wodnych. Większość hut aluminium
zlokalizowana jest w ich pobliżu, więc koszty przesyłu są bardzo
niskie.
Zwiększanie konkurencyjności poprzez modernizację i koope-
rację. Rosyjskie firmy aluminiowe muszą dogonić konkurencję
pod względem technologicznym (nowe procesy i wyposażenie),
jakości i konkurencyjności. Jednak w najbliższej przyszłości nie
należy spodziewać się żadnych rewolucyjnych zmian w technolo-
gii. Znaczące zmiany następują jednak w wyposażeniu i są ukie-
runkowane na zwiększenie stopnia zautomatyzowania procesów.
Zarówno Rusal, jak i Sual, w swoich planach modernizacji
uwzględniły wprowadzenie usprawnień, które powinny zwiększyć
możliwości produkcyjne i zredukować koszty produkcji. Będą one
realizować rozwój na trzech płaszczyznach:
⎯ zwiększenie wielkości produkcji półfabrykatów i gotowych
produktów,
⎯ zwiększenie wartości dodanej. W trakcie integracji większość
zakładów przejętych przez korporacje miała poważne kłopoty.
Prowadzono działania mające na celu zwiększenie opłacalno-
ści produkcji, które dały pozytywne efekty m.in. 2,3-krotny
wzrost produkcji aluminium, 2,7-krotny wzrost eksportu pół-
wyrobów, 1,8-krotny wzrost rodzimej konsumpcji. Zaobser-
wowano spadek zużycia aluminium na jednego mieszkańca.
Utrzymano koszty produkcji w Rosji na poziomie 1,5÷2 razy
niższym niż na Zachodzie. Nawiązano współpracę z firmą
Alcoa korzystnie dla Rosji rozwiązującą problemy zbytu,
⎯ zwiększenie udziału aluminium wtórnego w produktach.
W ostatnich latach Rosja wygenerowała około 650 kt rocznie
114
złomu, a wyeksportowała około 500 kt. Rozwój rynku rodzi-
mego oraz ekspansja półproduktów i gotowych produktów
stworzyły nowe perspektywy rozwoju dla rynku wtórnego
aluminium i pozytywnie wpłynęły na dalszy rozwój przemy-
słu aluminiowego. Rosyjskie korporacje odnotowują zyski ze
zwiększonej kooperacji z największymi konsumentami alumi-
nium. Podpisano porozumienie pomiędzy firmami Alcoa i Alcan
oraz odbiorcami z przemysłu lotniczego i samochodowego.
Dobrym przykładem takiego działania jest np. długotermino-
wy kontrakt pomiędzy Kamensk-Ural w Rosji oraz Uralva-
gonzavod czy też firmy Rusal na dostawy specjalnych stopów
aluminium.
Odpowiedzialność społeczna — wzrastające obawy. Troska
o los pracowników, bezpieczeństwo pracy oraz sprawy socjalne
stają się kluczowym zagadnieniem, zarówno dla producentów
aluminium jak i ekip rządzących. Rosyjskie korporacje produku-
jące aluminium wdrażają odpowiednie programy, by móc podołać
tym wymaganiom. Prowadzone w szerokim zakresie badania mają
na celu rozpoznanie potrzeb, opracowanie specjalnych planów
poprawy efektywności pracy i kreatywności pracowników. Obej-
mują one m.in. ochronę zdrowia i bezpieczeństwo produkcji,
a także bezpieczeństwo ekologiczne. Rozwój przedsiębiorstw,
oznaczający w praktyce zwiększenie zatrudnienia, zmierzał
w kierunku zapewnienia stabilności ekonomicznej i socjalnej
pracowników oraz ogólnego rozwoju całych regionów.
Na przykład na początku 2001 roku grupa Sual podpisała porozu-
mienie z lokalnymi władzami, które ma na celu stworzenie nowe-
go modelu współpracy pomiędzy lokalnym rządem, a administra-
cją zakładów. Jest to wydarzenie wyjątkowe, gdyż zarząd zakła-
dów i przedsiębiorstwa oraz zarząd miasta i regionalna admini-
stracja, a także przedstawiciele różnych organizacji miejskich
i publicznych stają się partnerami współpracującymi na równych
prawach, rozwiązując m.in. takie problemy, jak optymalizacja
lokalnego budżetu, rozwój służby zdrowia oraz zwiększanie jako-
ści edukacji.
Również firma Rusal przeprowadza wiele programów aktywizacji
społecznej, wpływających na zrównoważony rozwój firmy i re-
gionu. Szczególną aktywność firma wykazuje w dziedzinie ochro-
ny środowiska, prowadząc długoletnie programy mające na celu
znaczące zmniejszenie emisji substancji szkodliwych.
Przegląd rosyjskiego przemysłu aluminium. Rosyjskie korpora-
cje aluminiowe niewątpliwie dokonały postępu, zarówno w kraju
jak i zagranicą.
Rusal przewiduje zakończenie drugiej fazy rozbudowy, pozwala-
jącej na zwiększenie produkcji o kolejne 200÷250 kt rocznie
w hucie w Sayansku, planuje modernizację w zakładach w Kra-
snojarsku, Bratsku i Novokuznetsku oraz inwestuje w nowe huty.
Dostawy energii nastąpią z elektrowni wodnych w Ust-Ilim
i Boguchan, które już mają lub będą mieć w przyszłości, nadwyż-
ki produkcji. W życie wprowadzane są programy rozbudowy
rafinerii aluminium w Achinsku, Nikolaevie i Gwinei, tak by
sprostać popytowi ze strony hut.
Sual przeprowadził program rozwoju i zaimplementował go w za-
kładach Komi Aluminium. Wybudowano m.in. linię kolejową oraz
zakończono pierwszą fazę rozwoju w kopalni boksytów Timan
Bauxites, co spowoduje zwiększenie wydobycia do 6,5 mln t/r.
Planuje się wybudowanie rafinerii o wydajności 1,4 Mt, huty
o wydajności 300÷500 kt rocznie oraz drugiej mniejszej huty
w Kandalaksha o wydajności 200÷250 kt rocznie.
Sual zaplanował również modernizację swoich hut aluminium,
obejmującą m.in. drugi etap rozbudowy w hucie na Uralu oraz
rozbudowę zakładów w Irkutsku i unowocześnienie technologii
w hucie Nadvoitsky. Rozważa się również rozpoczęcie prac
w zakładach Bogoslovsk.
Podsumowanie. W związku z zachodzącymi zmianami w świecie,
rosnącą konkurencją i naturalną selekcją, rosyjski przemysł alu-
miniowy został zmuszony do wprowadzenia udoskonaleń techno-
logicznych i organizacyjnych. Doprowadziło to do wprowadzenia
zmian i adaptacji do nowych warunków rynkowych oraz opraco-
wania strategii, zwiększających wydajność zarządzania i produkcji.
Przemysł aluminiowy odnotowuje dynamiczny wzrost, a perspek-
tywy rynkowe dla stosowania aluminium wydają się być optymi-
styczne. Wydaje się pewnym, że zarówno aluminium jako mate-
riał, jak i rosyjski przemysł aluminiowy mają przed sobą świetną
przyszłość. Nieuniknionym dla obydwu firm jest osiągnięcie
wyższych standardów i wspieranie rozwiązań, wpływających na
oszczędność energii i materiałów oraz bezpieczeństwo ekologiczne.
CYNK I ALUMINIUM WYSTARTUJĄ W 2006 ROKU
ZINC AND ALUMINIUM SET TO FLY IN 2006. MIN. J. 2005, 4 NOV.
s. 4÷5 — BŁ
W listopadzie 2005 r. na LME nie nastąpiła spodziewana wy-
przedaż metali, którą obserwowano w zeszłym roku. Cena alumi-
nium, za ostatnie trzy miesiące, była najwyższa od 10 lat i osią-
gnęła poziom 2019 $/t, a miedzi, po wcześniejszych spadkach,
ustaliła się na poziomie 3968 $/t. W przyszłym roku spodziewany
jest wzrost cen aluminium i cynku ze względu na ich deficyt, a na
rynku miedzi przewiduje się stabilizację.
Według Adama Rowley z Macquire Bank w listopadzie 2005 r.
zapasy aluminium w magazynach LME osiągnęły poziom 6,5-tygo-
dniowej konsumpcji i każde ich zmniejszenie spowoduje wzrost
ceny, której średni poziom wynosił od 1800÷1900 $/t.
Rowley nazywając aluminium „ubogim kuzynem rynku metali
podstawowych”, przewiduje deficyt aluminium w przyszłym roku
i uważa, że przyczyną będzie wzrost produkcji o ok. 4,5 %, przy
popycie rosnącym w tempie 5 % rocznie. Szczególną uwagę zwrócił
na Chiny, uważając, że chiński przemysł hutniczy jest bardzo
podatny na wzrost cen aluminium, a chińscy hutnicy, by odnoto-
wywać zyski muszą utrzymać cenę aluminium na poziomie 1917
$/t. Według niego chińska produkcja będzie rosnąć. Zmaleje jed-
nak współczynnik wzrostu. Rowley nie przewiduje, aby w dalszej
perspektywie Chiny mogły być naturalnym dostawcą aluminium
dla reszty świata.
Rosnące koszty produkcji wymuszają zamknięcie wielu hut
w Europie. Ryzyko wzrostu cen w przyszłym roku jest bardzo
duże. Przewiduje się średnią cenę na poziomie 1984 $/t.
Z kolei według Petera Kettle, analityka z CRU, w przyszłym roku
należy także spodziewać się deficytu na rynku cynku. Cynk miał
najlepsze notowania ze wszystkich metali podstawowych w ciągu
ostatnich 12 miesięcy i jest całkiem prawdopodobne, że zdoła
utrzymać tę pozycję także w przyszłym roku. Luka pomiędzy
planowaną konsumpcją, a planowanymi dostawami może istnieć
jeszcze przez lata. Będzie tylko częściowo wypełniana przez
Chiny i nowo wchodzące na rynek firmy, tak więc w perspektywie
krótko- i średnioterminowej wpłynie to pozytywnie na ceny cyn-
ku. Według Kettle upłynie jeszcze sporo czasu zanim nowe pro-
jekty osiągną poziom produkcyjny. Zwrócił też uwagę, że ich ilość
jest niewielka, głównie na wskutek trudności, wynikających z bra-
ku kadr i urządzeń. Kettle prognozuje cenę cynku w przyszłym
roku na poziomie 1600 $/t oraz spadek cen ołowiu i niklu. Trud-
ności na rynku niklu tłumaczy niskim popytem na wyroby ze stali
nierdzewnej, który spowodował np. spadek popytu na nikiel o 35
tys. t (900 tys. t stali nierdzewnej) w III kwartale 2005 r.
Kettle spodziewa się, że w przyszłym roku średnia cena niklu
będzie na poziomie 9000 $/t — dla porównania w 2005 r. wynosiła
ona 14 000 $/t. Według niego w przyszłym roku na rynku ołowiu
najprawdopodobniej wystąpi nadwyżka, szacowana na 80 000 t —
dla porównania w roku bieżącym wynosząca ok. 50 000 t.
Nie przewiduje on w przyszłym roku zmiany cen cyny, które
powinny pozostać na poziomie 7500 $/t, nawet przy zmniejszają-
cym się wydobyciu.
Alan Williamson, analityk z HSBC przewiduje, że na rynku mie-
dzi konsumenci będą cieszyć się ze znacznie lepszych warunków.
Zgodził się z tezą, że wzrost ceny miedzi do poziomu 4018 $/t
wynikał z obiektywnych czynników rynkowych. Duży udział
w tym miał bardzo niski poziom zapasów w magazynach LME
oraz znacznie mniejsze, niż oczekiwano, tempo wzrostu wydoby-
cia, a także dodatkowo takie czynniki jak — przestoje w wydoby-
ciu, wypadki, kryzys paliwowy i czynniki makroekonomiczne.
Zaznaczył także, że na rynku miedzi odnotowano mniejsze tempo
spadku popytu niż przewidywały prognozy, bo tylko o 0,8 %.
Wiliamson poruszył także kwestię ukrytych zapasów miedzi oraz
zgromadzonych zapasów bezpieczeństwa: — „Nie twierdzę, że
takowe nie istnieją, ale nie ma żadnych dowodów na to, że zna-
czące ilości surowca zostały zmagazynowane.”
Williamson przewiduje w przyszłym roku decydujący wpływ
dostaw i popytu, powodujący spadek cen miedzi i stabilizację
rynku. W sprawie przyszłorocznych kontraktów szacuje on, że
zapasy na LME będą musiały być na poziomie 200 000 t.
Prognozy Wiliamsona potwierdził Juan Villarzu, prezes firmy
Codelco, który powiedział, że nadwyżka miedzi w przyszłym roku
będzie na poziomie 300 000 t, a ceny miedzi w ciągu najbliższych
dwóch lat powinny spaść do poziomu 2200÷2400 $/t.
„Wszystko wskazuje na to, że w przyszłym roku nowa produkcja
dotrze na rynek¸ ale wyrównanie różnicy pomiędzy popytem
i podażą zajmie około trzech lat.” — powiedział Villarzu. Jego
prognozy opierają się na założeniu, że konsumpcja miedzi będzie
wzrastała o ok. 3 % rocznie.
Średnie ceny w III kwartale 2005 r. osiągnęły dla miedzi poziom
— 3941 $/t, cynku — 1550 $/t, niklu — 11 550 $/t, ołowiu — 968
$/t, cyny — 6350 $/t i aluminium — 2014 $/t.
CYNA W RÓWNOWADZE
BUCHANAN S.: TIN IN THE BALANCE. MBM 2005, nr 418, s. 28÷31 — BŁ
Jak pisze Sandra Buchanan — „Nieoficjalny sektor cyny
w bogatej w minerały Indonezji jest światową centralą bogactwa
dla rynku, ale zmienia się w sposób nieprzewidywalny”
W 2005 r., w porównaniu z innymi metalami sprzedawanymi na
LME, indeksy cenowe cyny miały słabe wyniki. W lutym 2005 r.
indeks wynosił 8500 $/t i w ciągu następnego kwartału ustalił się
we wrześniu na poziomie ok. 7000 $/t.
World Bureau of Metal Statistics (WBMS) z Wielkiej Brytanii
donosi, że w 2004 r. wydobycie wyniosło 344 800 t, a konsumpcja
— 339 400 t, co spowodowało na rynku niewielką nadwyżkę 5400 t.
Z kolei według CRU International of the UK na 2005 rok przewi-
dywana jest nadwyżka, ale tylko na poziomie 700 t.
Na początku 2005 r. zapasy na LME zaczęły się gwałtownie kur-
czyć i w październiku osiągnęły poziom 7000 t. Cena cyny na
LME na poziomie 7000 $/t może spowodować, że wielu mniejszych
producentów zamknie swoje kopalnie. Metal Bulletin Research
(MBR) szacuje koszty małych producentów na 8000 $/t i sugeru-
je, że w związku z powyższym wielu przedsiębiorców już zamyka
swoje zakłady.
Peter Kettle, analityk z CRU International, uważa, że sytuacja
w Indonezji jest krytyczna na tyle, że stała się głównym czynni-
kiem osłabiającym rynek w tym roku.
Według danych US Geological Survey z maja 2005 r. wielkość
produkcji koncentratów cyny pochodzącej z małych kopalni osią-
gnęła poziom 84 000 t/r., z czego połowa kierowana jest do dwóch
największych indonezyjskich hut — PT Timag i PT Koba Tin —
a reszta do małych niezależnych hut. Szacuje się, że w obszarze
działania tych dwóch przedsiębiorstw działa 6000 małych kopalni
cyny. Produkcja PT Timah i PT Koba praktycznie całkowicie
pokrywa zapotrzebowanie krajowe. Małe kopalnie w Indonezji to
konsekwencja spadku cen w latach 2003÷2004. Po wprowadzeniu
przez rząd Indonezji zakazu eksportu koncentratu, w 2004 r. huty
otworzyły wiele małych kopalni, mających za zadanie pokrycie
luki w eksporcie.
Peter Kettle uważa, że nieoficjalna indonezyjska produkcja ma
jakość bliską tej sprzedawanej na LME, jednak jeszcze duże ilości
materiału wymagają ponownej rafinacji. Dwie kolejne największe
huty w regionie — Malaysia Smelting Corp. (MSC) oraz Thaisar-
co na Tajlandii specjalizują się w ponownej rafinacji. Według
WBMS w MSC nastąpił wzrost produkcji cyny rafinowanej
z 18 250 t w 2003 r. do poziomu do ok. 30 000 t w 2004 r.
Ten trend potwierdza dyrektor Malaysia Smelting Corp. (MSC).
Wyższe poziomy produkcji w 2004 i 2005 r. związane były ze
115
zwiększeniem ilości indonezyjskiej cyny poddanej powtórnej
rafinacji i zmianie gatunku. Produkcja pierwotna w MSC pozosta-
ła na tym samym poziome co w latach poprzednich.
Dane z rynku cyny są trudne do zebrania, ale są dość przejrzyste.
Andrew Cole, analityk w MBR, zastanawia się czy indonezyjska
produkcja małych hut nie jest uwzględniana w statystykach dwa
razy — raz jako produkcja indonezyjska, drugi jako — malezyj-
ska.
Ilość rafinowanego metalu pochodzącego z Thaisarco także wzro-
sła — z poziomu 15 223 t w 2003 r. do poziomu 20 650 w 2004 r.
Odnotowano rozbieżności w danych — WBSM w 2004 r. odno-
towało 25 % wzrost produkcji, natomiast CRU szacuje go tylko na
10 %. Prognozy są zgodne tylko w jednym, że w latach 2004
i 2005 wzrost ten nastąpił głównie za sprawą małych firm,
w większości indonezyjskich.
Z tą sytuacją związane są m.in. dwie różne przyczyny — po
pierwsze niska cena, a po drugie cena oleju napędowego. Jak
wyjaśnił Peter Kettle: „To bardzo ważny czynnik kosztu przetopu.
Olej napędowy do tej pory był subsydiowany przez indonezyjski
rząd. Jednak w związku ze wzrostem światowych cen ropy rząd
wycofał się dofinansowywania i w ciągu jednej nocy jego cena
wzrosła dwukrotnie.”
W związku z dużym zniszczeniem środowiska coraz częściej
mówi o naciskach rządu indonezyjskiego na zamknięcie małych
zakładów.
Wielcy gracze. Chiny są jednym z największych producentów
cyny w świecie. W 2004 r. poziom produkcji rafinowanej cyny
wyniósł 117 000 t, czyli o 19 000 t więcej niż rok wcześniej.
Największym chińskim producentem jest firma Yunnan Tin, której
poziom produkcji w 2005 r. szacowany jest 36 000 t rafinowanej
cyny.
Pierwsza połowa 2005 r. była przełomowa dla chińskiego przemy-
słu cynowego — o 14 % wzrosła produkcja, eksport spadł nie-
znacznie, a import wzrósł z poziomu 4000 t do 11 400 t.
W 2004 r. Chiny miały problemy ze zdobyciem surowca. Import
koncentratu wzrósł do 9000 t. Według Warrena Hallama, dyrekto-
ra Bluestone Tin w Australii, Chiny stały się agresywnym nabyw-
cą i jak powiedział: „co drugi dzień jesteśmy nagabywani o kon-
centrat.”
Chiny nie mogą otrzymywać koncentratu z Indonezji ze względu
na bariery eksportowe. Nie są też w stanie więcej importować
z Australii. Firma Bluestone jest obecnie największą kopalnią
cyny w Australii, ale cały urobek idzie do Malaysia Smelting
Corp. (MSC), która kupuje także produkty innych kopalni austra-
lijskich.
Australia ma swoje własne problemy — według źródeł WBMS —
wydobycie w kopalniach spadło poniżej 1000 t w 2004 r. z po-
ziomu prawie 10 000 t/r. w 2001 r., gdy trzy największe korpora-
cje górnicze dostawały wsparcie od administracji. Należące do
Bluestone tasmańskie złoża oraz kopalnię Mount Bischoff podda-
no szeregowi działań reorganizacyjnych. Opóźnienia w nowej
kopalni Rension Bell wstrzymały dostawy, ale urobek z kopalni
Mount Bishoff i Rentails przeznaczono do wypełnienia luki wiel-
kości 75 000 t/r.
„Pozwoli to nam zyskać na czasie” — powiedział Warren Hallam
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
HYDROMETALURGICZNA TECHNOLOGIA PRZERÓB-
KI SZLAMÓW ELEKTROLITYCZNYCH Z OTRZYMA-
NIEM WYSOKOSELEKTYWNYCH KONCENTRATÓW
PLATYNOWCÓW
TER-OGANESJANC A. K., ANISIMOVA N. N., SESTAKOVA R. D., DYRKO
G. N., LUCICKIJ S. L.: GIDROMETALLURGICESKAJA TECHNOLOGIJA
PERERABOTKI ELEKTROLITNYCH SLAMOV S POLUCENIEM VY-
SOKOSELEKTIVNYCH KONCENTRATOV PLATINOVYCH METAL-
116
— „Musimy rozwijać kopalnię Renison Bell do pełnych możliwości
wydobywczych — obecnie produkowane jest tam tylko 40 000 t
miesięcznie, a potrzebujemy około 60 000 t miesięcznie.”
Stany Zjednoczone eksportują cynę głównie z Ameryki Południo-
wej, a szczególnie z Brazylii, która w 2004 r. wyprodukowała ok.
11 500 t/r. cyny rafinowanej. Największy brazylijski producent —
Paranapanema — twierdzi, że w 2005 r. wyprodukuje 7880 t,
a w przyszłym roku zwiększy produkcję do 10 500 t. Na początku
2005 r. kopalnie i huty należące do drugiego największego brazy-
lijskiego producenta — firmy Cesbra — zostały sprzedane produ-
centowi stali — firmie CSN, która w ten sposób zapewni sobie
pewne źródło dostaw cyny.
Firma Minsur jest jedynym producentem w Peru. Posiada kopalnię
w Andach oraz hutę na wybrzeżu. W Boliwii jest jedna huta,
Vinto, eksportująca swoją produkcję — ok. 13 900 t w 2004 r. —
głównie do USA. Rosyjscy producenci rozwijają się po cichu
i dość wolno, głównie dzięki największemu producentowi cyny —
firmie Novosibirsk Tin, która wykorzystuje tylko 20÷25 % swoich
możliwości (15 000÷20 000 t/r.) głównie na wskutek braku inwe-
stycji w kopalnie i związanymi z tym przestojami dostaw surowca.
Jak wynika z danych dostarczonych przez WBMS, rosyjska pro-
dukcja cyny wyniosła 7500 t w 2004 r., a w pierwszej połowie
bieżącego roku — 4000 t.
Konsumpcja. Według źródeł WBMS poziom światowej konsump-
cji spadł w pierwszej połowie roku o 1,3 %. Odnotowano spadek
konsumpcji: w USA o 18 % do poziomu 22 800 t, w Niemczech
o 10,3 % do 9200 t, w Japonii o 13,7 % do 16 500 t, a na Tajwanie
o 6,7 % do 6200 t.
Duży wzrost konsumpcji cyny odnotowały Chiny — w pierwszym
półroczu o 25 % do poziomu 50 800 t oraz Korea Południowa
o 6,6 % do 8200 t. Rosja skonsumowała większość swojej pro-
dukcji.
Odnotowano spadki konsumpcji w Europie (za wyjątkiem Rosji)
i w USA, co według analityków nie jest niespodzianką, biorąc pod
uwagę duże zapasy nagromadzone w pierwszej połowie 2004 r.
oraz dodatkowo spadek wzrostu gospodarczego.
Japońscy importerzy zwiększają import z roku na rok. Import
w 2002 r. z 25 000 t wzrósł do poziomu 32 000 t w 2004 r. W 2004 r.
cynę importowano głównie z Chin (12 000 t) i Indonezji oraz
także z Tajlandii i Malezji.
Ceny. Ostanie załamanie się indeksów cenowych na LME jest
nietypowe dla cyny. Uważa się, że związane jest to ze spekula-
cjami ze strony handlowców i funduszy. Przewidywany, w drugiej
połowie roku, poziom cen dla cyny powinien osiągnąć poziom
8000 $/t.
Dobrą informacją dla konsumentów jest to, że produkcja z no-
wych kopalni dotrze na rynek w ciągu roku lub dwóch oraz, że
Indonezja utrzyma poziom produkcji. Odnotowano zwiększenie
produkcji w Afryce, np. w 2005 r. Kongo wyprodukuje prawdo-
podobnie około 6000÷8000 t. Pomimo tego, że rynek cyny opiera
się na małych zakładach — producenci cyny stają przed takimi
samymi problemami jak więksi gracze rynkowi i muszą stale
odpowiadać na pytanie, czy popyt utrzyma się, gdy na rynek
dotrze nowa produkcja. Jednak w przypadku cyny obiecującymi
wydają się jej nowe możliwości zastosowań.
LOV. „GORNYJ ŻURNAL”. SPEC. VYP. CVET. MET. 2005, nr 10,
s. 69÷72 — AG
Istniejąca od lat dziewięćdziesiątych technologia przeróbki
elektrolitycznych szlamów miedziowych i niklowych w kombina-
cie Norylsk Nikiel obejmowała następujące operacje:
⎯ niskotemperaturowe ługowanie w autoklawie;
⎯ topienie placków filtracyjnych w piecu Kaldo z otrzymaniem
stopu siarczkowego;
⎯ wysokotemperaturowe ługowanie stopu siarczkowego w auto-
klawie.
W wyniku tych operacji otrzymywano: koncentrat platynowo-palla-
dowy, zawierający > 90 % Σ(Pt + Pd) i niewielką ilość domieszek
oraz koncentrat zawierający > 30 % Σ (Rh + Ru + Ir). Całe srebro
zawarte w szlamach miedziowych i niklowych było rafinowane.
Jakkolwiek technologia ta była efektywna, posiadała jednak sze-
reg wad, w tym m.in.: znaczne nakłady kapitałowe; dość długi
liczący 7÷8 dób, cykl produkcyjny; niezadowalający stopień odzysku
platynowców.
Opracowano więc nową technologię hydrometalurgicznej prze-
róbki szlamów elektrolitycznych z otrzymaniem wysokoselektyw-
nych koncentratów platynowców.
Nowa hydrometalurgiczna technologia przeróbki szlamów mie-
dziowych i niklowych obejmuje dwa bloki: ługowania szlamów
w autoklawie oraz otrzymanie selektywnych koncentratów.
Zgodnie ze schematem technologicznym bloku 1 szlam z elektro-
lizy miedzi poddawany jest niskotemperaturowemu ługowaniu
(ros. NTV) w roztworze kwasu siarkowego pod ciśnieniem tlenu.
Z roztworu NTV poprzez cementację wydziela się koncentrat
tellurowy, który przerabia się otrzymując tellur techniczny. Osad
po niskotemperaturowym ługowaniu kieruje się do wysokotempe-
raturowego ługowania zasadowego w autoklawie (ros. ASCV) pod
ciśnieniem tlenu. Z roztworu ASCV otrzymuje się selen technicz-
ny, a osad łączy się z elektrolitycznym szlamem niklowym i ługu-
je w roztworze kwasu siarkowego. Proces ługowania przebiega
dwuetapowo: na pierwszym — ługowanie utleniające pod ciśnie-
niem tlenu, a na drugim — ługowanie redukujące.
W wyniku przeprowadzanych operacji otrzymuje się koncentrat
pierwotny metali szlachetnych i roztwór, zawierający metale
nieżelazne i żelazo.
Z kolei zgodnie ze schematem technologicznym bloku 2 osad po
ługowaniu w autoklawie poddawany jest ługowaniu elektrolitycz-
nemu w roztworze chlorkowym. Placek filtracyjny z tej operacji,
stanowiący mieszaninę chlorku srebra i skały płonnej, kierowany
jest do przeróbki w celu rafinacji srebra. Z roztworu zawierające-
go platynę osadza się koncentrat złota (95 % Au), po czym otrzy-
muje się placek filtracyjny, z którego wydziela się koncentrat (6 %
Rh + Ru). Następnie z roztworu poprzez cementację proszkiem
metalicznym osadza się koncentrat platynowo-palladowy (> 90 %
Pt + Pd) i w procesie wysokotemperaturowego osadzania w auto-
klawie wydziela się koncentrat (43 % Rh + Ru + Ir).
Koncentraty platynowe otrzymane w wyniku zastosowania nowej
technologii charakteryzują się znacznie wyższą jakością i wyższą
zawartością Σ (Pt+Pd) i Σ (Rh+Ru+Ir). Nowa technologia posiada
wiele zalet i zapewnia m.in.: dodatkowy uzysk metali, niższe
nakłady na rafinację platynowców i złota, niższe nakłady energe-
tyczne, lepsze warunki ekologiczne, wzrost wydajności i poprawę
warunków pracy.
ROZWÓJ PROCESU ODZYSKU METALU Z ODPADÓW
JONOWYCH BATERII LITOWYCH
SHUN MYUNG SHIN, NAK HYOUNG KIM, JEONG SOO SOHN, DONG
HYO YANG, YOUNG HAN KIM: DEVELOPMENT OF A METAL RE-
COVERY PROCESS FROM Li-ION BATTERY WASTES. HYDROME-
TALLURGY 2005, t.79, nr 3-4, s.172÷181 — AG
Litowe baterie jonowe zawierają metale ciężkie, związki or-
ganiczne i plastik w następujących proporcjach: 5÷20 % Co,
5÷10 % Ni, 5÷7 % Li, 15 % związków organicznych i 7 % plasti-
ku. Skład baterii może się nieznacznie różnić w zależności od
producenta. Recykling zużytych baterii litowych jest bardzo pożą-
dany nie tylko ze względu na odzysk takich metali, jak: kobalt
i lit, ale też ze względu na ochronę środowiska.
Zaproponowano nowoczesny proces odzysku metali ze zużytych
jonowych baterii litowych możliwy do stosowania na skalę prze-
mysłową. Proces obejmuje separację mechaniczną cząstek tlenku
litowo-kobaltowego i obróbkę hydrometalurgiczną w celu odzy-
sku litu i kobaltu.
W artykule opisano metodę odzysku ww. metali ze zużytych
jonowych baterii litowych w procesie ługowania w kwasie siar-
kowym. Osiągi procesu oszacowano poprzez ocenę wydajności
ługowania. Badano wpływ m.in. stężenia środka ługującego,
wymiaru cząstek i spopielania na przebieg procesu ługowania
kwasem. Pozwoliło to na wyznaczenie optymalnych warunków
dla odzysku metali.
Procedura obejmuje proces dokładnej separacji mechanicznej
cząstek tlenku litowo- kobaltowego, który może być zastosowany
w przemysłowym recyklingu zużytych jonowych baterii litowych.
Pomimo tego, że metoda hydrometalurgicznego recyklingu baterii
jest już stosunkowo dobrze opracowana i przebadana, to jednak ze
względu na to, że wstępny proces separacji mechanicznej nie jest
tak głęboko przebadany, nie jest jeszcze możliwe przejście ze skali
laboratoryjnej do przemysłowej. Doprowadzenie do przemysło-
wego zastosowania procesu przeróbki mechanicznej dla ww.
odpadów będzie wymagać przeprowadzenia jeszcze wielu badań.
Wykonano serię testów procesu przeróbki mechanicznej odpadów
w celu wzbogacenia cząstek tlenku litowo-kobaltowego. Procedu-
ra obejmuje: kruszenie; przesiewanie; separację magnetyczną;
kruszenie drobne i klasyfikację. Podczas pierwszego przesiewania
usuwane są cząstki żelaza pochodzące z obudów stalowych,
cząstki aluminium i miedzi z elektrod oraz plastik — z opakowań.
Z kolei podczas drugiego przesiewania usuwane są cząstki alumi-
nium, pochodzące z drobnych kawałeczków folii.
Ponieważ większość cennych metali takich jak kobalt i lit zawie-
rają cząstki tlenku litowo-kobaltowego, badanie skupiło się na
całkowitej separacji mechanicznej ww. cząstek. Dodatkowo, ze
względu na propozycję komercjalizacji procesu, wskazano na
konieczność zautomatyzowania procesu separacji mechanicznej.
Mimo że kruszenie drobne cząstek nie jest etapem wymaganym
w procesie ługowania z wysoką koncentracją środka ługującego,
to jednak pomaga w całkowitym usunięciu drobnych kawałecz-
ków folii aluminiowej z cząstek tlenku litowo-kobaltowego. Uzy-
skane wymiary cząstek skruszonych elektrod aluminiowych
i miedzianych oraz stalowych obudów baterii pozwoliły na ich
łatwą klasyfikację. Procesy przesiewania wibracyjnego i separacji
magnetycznej wykonano celem oddzielenia cząstek skruszonych
elektrod aluminiowych i miedzianych oraz stalowych obudów
i plastiku z opakowań. Drugie przesiewanie wibracyjne zapewniło
całkowitą separację kawałeczków folii aluminiowej. Separacja
mechaniczna przeprowadzona przed procesem ługowania popra-
wia sprawność odzysku i eliminuje z procesu etap oczyszczania
roztworu po ługowaniu.
W procesie ługowania badano wpływ stężenia i dodatku nadtlenku
wodoru na ługowanie litu i kobaltu. W badaniach uwzględniono
m.in. takie czynniki jak: rodzaj i stężenie czynnika ługującego,
temperatura ługowania i gęstość pulpy. Wykazano, że wyższe
stężenie nadtlenku wodoru zwiększa wydajność procesu ługowa-
nia.
Proces ługowania kwasem siarkowym w obecności nadtlenku
wodoru o stężeniu 15 % obj. pozwolił na całkowity odzysk metali
w czasie 10 min. Ługowanie przeprowadzono przy stężeniu kwasu
siarkowego 2 mol/l, gęstości pulpy 50 g/l, w temperaturze ługo-
wania 75 °C z agitacją 300 rpm.
Cząstki z procesu kruszenia i separacji mechanicznej zawiera-
ją węgiel i lepiszcze organiczne, które są przyczyną problemów
podczas filtracji roztworu po ługowaniu kwasem. Cząstki spopie-
lano w piecu, w temperaturze 900 °C, przez godzinę, co pozwoliło
na ich całkowite usunięcie. Wykazano jednak, że spopielenie
cząstek w celu usunięcia węgla i lepiszcza organicznego prowa-
dzone przed procesem ługowania chemicznego znacznie obniża
wydajność ługowania kobaltu i dlatego nie powinno być włączane
do procesu odzysku metali.
HERTWICH G., KRAUS G.: NEUE ENTWICKLUNGEN
KONTINUIERLICHEN HOMOGENISIERUNGSANLAGEN
FÜR STRANGPRESSBARREN
NOWE OSIĄGNIĘCIA W URZĄDZENIACH DO CIĄGŁEGO UJEDNO-
RODNIANIA WLEWKÓW DO WYCISKANIA. ALUMINIUM 2005, t. 81,
nr 10, s. 858÷866 — AG
117
 Firma Hertwich Engineering GmbH (HE) specjalizuje się
w projektowaniu, budowie i dostawach pieców do obróbki ujedno-
rodniającej. Około 60 % wlewków do wyciskania, produkowa-
nych w skali światowej, uzyskuje pożądane własności w piecach
firmy HE. Ciągły rozwój produkowanych urządzeń możliwy jest
dzięki wysokim kwalifikacjom zespołu ds. rozwoju.
Prowadzone prace rozwojowe generalnie skupiają się na następu-
jących zagadnieniach: uzyskanie maksymalnej niezawodności
eksploatacyjnej, poprawa warunków obsługi i BHP, ochrona
powierzchni wlewków przed uszkodzeniem, pomiar i monitoro-
wanie temperatury, udoskonalanie procesów wymiany ciepła m.in.
poprzez poprawę warunków cyrkulacji gorących gazów.
Firma Hertwich Engineering GmbH (HE) projektuje i dostarcza
również kompletne linie do wyciskania wlewków wraz z wyposa-
żeniem, w tym: systemy przenośników, układy zasilania, urządze-
nia do badań ultradźwiękowych, w pełni zautomatyzowane urzą-
dzenia do cięcia i pakowania oraz prasy do brykietowania wiórów.
Projektowane w firmie HE specjalistyczne urządzenia do nagrze-
wania i chłodzenia zawsze uwzględniają indywidualne wymaga-
nia klientów, a jeśli zachodzi taka konieczność firma oferuje
rozwiązania specjalne.
Układy chłodzenia firmy HE zapewniają dużą elastyczność wybo-
ru trybu pracy. Możliwy jest wybór spośród opcji — od bardzo
gwałtownego chłodzenia z prędkością na poziomie kilku tysięcy
stopni na godzinę, poprzez chłodzenie powietrzem z prędkością
od 600 do 800 °C/godzinę, aż do ekstremalnie wolnego chłodze-
nia z prędkością od 50 do 100 °C/godzinę.
Firma Hertwich Engineering GmbH (HE) zapewnia kompleksową
obsługę swoich klientów, proponując usługi projektowe, przygo-
towanie i kompletację dostaw oraz wdrożenie technologii i urzą-
dzeń w budowanych lub modernizowanych zakładach.
Uzyskanie odpowiednich własności wyrobów wymaga kontroli
i optymalizacji wszystkich etapów produkcji, w tym m.in. parame-
trów procesu odlewania, temperatury podczas ujednorodniania,
chłodzenia i nagrzewania wlewków, parametrów wyciskania, jak
również optymalnego doboru urządzeń. Urządzenia dostarczane
przez firmę HE wyposażone są w odpowiednie systemy, zapew-
niające wymianę danych z bazą klienta (system EDP) i umożli-
wiające dostęp do wszystkich informacji, wymaganych w procesie
produkcyjnym. Są to m.in.: dane dotyczące wielkości produkcji,
parametrów procesów homogenizacji, wyciskania, cięcia, pako-
wania i magazynowania i sprzedaży wyrobów gotowych.
Zautomatyzowane systemy firmy HE zapewniają optymalne
warunki organizacji produkcji, wysoką jakość produktów, kontrolę
procesu produkcji i sprzedaży. Realizowane projekty bazują na
najnowszych osiągnięciach technicznych, zabezpieczając indywi-
dualne coraz bardziej złożone wymagania klientów.
Hertwich Engineering GmbH (HE), wykonując swoje instalacje,
dostarcza wymagane wyposażenie, oprogramowanie i systemy
przetwarzania danych. Tak więc klient otrzymuje wszystko z tzw.
„jednego źródła”.
Firma Hertwich Engineering GmbH (HE) jest niekwestionowa-
nym liderem w branży, a jej urządzenia zapewniają najwyższą
technologię i jakość.
W artykule opisano przykładowe projekty instalacji, zrealizowane
przez HE, np. w firmach: Dubai Aluminium, Raufoss Automotive
i Northern European Extrusion Comp.
RIETH B.: LEVELFLEX OPTIMIERT PLANHEIT UND
OBERFLACHE VON ALUMINIUMBANDERN
SYSTEM LEVELFLEX PRZYCZYNIA SIĘ DO OPTYMALIZACJI PŁA-
SKOŚCI I POWIERZCHNI TAŚM ALUMINIOWYCH. ALUMINIUM
2005, t. 81, nr 10, s. 872÷879 — AG
Płaskość walcowanych taśm aluminiowych oraz brak defek-
tów i czysta powierzchnia są jednym z najważniejszych kryteriów
jakości wizualnej. W związku z powyższym nowoczesne walcarki
wyposażone są w specjalne urządzenia do regulacji płaskości.
Uzyskanie płaskiej taśmy wymaga zastosowania specjalnej pro-
stownicy rozciągającej. Firma Bergwerk und Walzwerk Maschi-
118
nenbau GmbH (BGW) z Niemiec specjalizuje się w produkcji
prostownic rozciągających.
Występowanie różnic odkształcenia podczas walcowania jest
przyczyną powstawania falistości taśmy. Jest to spowodowane
m.in. niejednorodnością taśm walcowanych na gorąco, odchyle-
niami od geometrii walcowania lub fluktuacjami temperatury,
powodującymi niejednorodne płynięcie materiału podczas od-
kształcenia. Proces prostowania wymaga wystarczająco dużego
obciążenia rozciągającego. Ponieważ w trakcie procesu powstają
naprężenia szczątkowe, może to prowadzić do falistości po pro-
stowaniu, szczególnie w przypadku cienkich i twardych taśm.
Wyeliminowanie naprężeń wewnętrznych pozwoli na uzyskanie
płaskości.
Podczas walcowania taśm występują także takie niepożądane
zjawiska, jak wyginanie i krzywizna. Jeżeli szczelina walcownicza
nie jest ściśle równoległa, walcowana taśma staje się dłuższa
z jednej strony. Krzywizna taśmy, zarówno podłużna jak i po-
przeczna, występuje podczas jej zginania lub zwijania we zwoje.
W prostownicach rozciągających firmy BGW (system Levelflex)
taśma jest wyginana pomiędzy 3 lub 5 walcami rozciągającymi
umieszczonymi na ramie rozciągającej i rozciągana plastycznie.
W celu eliminacji naprężenia w taśmie, różnicuje się intensyw-
ność zginania od jednego walca rozciągającego do drugiego. Do
dokładnej kontroli napięcia taśmy stosowany jest dodatkowy
walec pomiarowy.
Do obliczeń optymalnych wielkości naprężenia i odkształcenia
podczas prostowania w procesie rozciągania-zginania dla dowol-
nej aplikacji wykorzystywano metody modelowania matematycz-
nego. W celu eliminacji krzywizny wymagana jest precyzyjna
i niezależna regulacja 3 końcowych zgięć. Do uzyskania optymal-
nej płaskości cienkich i twardych taśm niezbędnym jest zapew-
nienie precyzyjnej regulacji pozycjonowania podczas końcowego
rozciągania prostującego. Z kolei zaopatrzenie walców rozciąga-
jących w walce pomocnicze eliminuje poślizg pomiędzy taśmą
i walcami rozciągającymi oraz wibracje urządzenia. Każdą parę
walców umieszczono oddzielnie w wymienialnej kasecie. Ela-
styczne rozciąganie pomiędzy walcami napinającymi, których
średnice mogą być różne, pozwala na uzyskanie pożądanego
napięcia taśmy.
W prostownicach firmy BGW (system Levelflex) zastosowano
przekładnie planetarne, przy czym jeden walec pracuje jako głów-
ny, ale pozostałe jako podrzędne. Bezpośredni system napędowy
stosowany jest głównie w urządzeniach o niższej mocy elektrycz-
nej, przy relatywnie stałych prędkościach. Do prostowania taśm
wysokogatunkowych stosowany jest system Pure-Stretch-Levelflex,
w którym taśma jest prostowana wyłącznie poprzez napięcie
w obszarze plastycznym. Naprężenia rozciągające osiągają granice
sprężystości materiału. Po prostowaniu taśma jest wolna od naprę-
żeń szczątkowych. Taśmy o błyszczącej powierzchni są praktycz-
nie wolne od naprężeń szczątkowych i posiadają wysoką jakość.
PLASCENCIA G., UTIGARD T. A., JARAMILLO D.: EX-
TENDING THE LIFE OF WATER-COOLED COPPER
COOLING FINGERS FOR FURNACE REFRACTORIES
PRZEDŁUŻENIE OKRESU PRACY CHŁODZONYCH WODĄ MIE-
DZIANYCH ELEMENTÓW CHŁODZĄCYCH DO WYŁOŻENIA PIECA.
JOM 2005, t. 57, nr 10, s. 44÷48 — AG
W celu przedłużenia okresu pracy wyłożeń pieców wysoko-
temperaturowych wbudowuje się do wyłożenia miedziane elemen-
ty chłodzące odprowadzające ciepło z rdzenia pieca. Jednak
w miarę upływu czasu systemy chłodzące mogą tracić swą spraw-
ność, poza tym w czasie pracy mogą wynikać takie problemy
operacyjne jak:
⎯ przeciekanie wody przez wyłożenie ogniotrwałe, co może
prowadzić do eksplozji lub reagowania z gazem procesowym,
szczególnie SO2, co powoduje korozję urządzeń chłodzących;
⎯ nierównomierna wymiana ciepła przez ściany, co powoduje
zużycie materiału ogniotrwałego lub straty ciepła;
⎯ szczeliny powietrzne, tworzone w wyniku cykli termicznych
 w piecu lub spowodowane problemami z urządzeniami chło-
dzącymi, prowadzące do obniżenia sprawności chłodzenia.
Innym problemem dotyczącym wbudowanych systemów chłodzą-
cych jest utrata przez nie zdolności odprowadzania ciepła z pieca
z powodu redukcji ich przekroju poprzecznego przy gorącej koń-
cówce nawet do 40 %, co spowodowane jest wysokotemperaturo-
wym utlenianiem miedzi.
Przedstawiono alternatywne metody ochrony miedzi w urządze-
niach chłodzących. Porównano wyniki doświadczeń przeprowa-
dzonych z elementami chłodzącymi wykonanymi z różnych mate-
riałów, w tym m.in. ze stopu Cu-4 %mas. Al, o doskonałej odpor-
ności na wysokotemperaturowe utlenianie, z czystej miedzi, z kom-
pozytu Cu/Cu-4 %mas. Al oraz z miedzi platerowanej warstwą
niklu o grubości 80 mikrom.
Testy prowadzono w warunkach ekstremalnych. Elementy chło-
dzące były zanurzane bezpośrednio do stopionego kamienia i sto-
pionego żużla bez zabezpieczenia materiałem ogniotrwałym.
Przedmiotem badań była ocena i porównanie różnych elementów
chłodzących oraz ocena właściwości i zachowania się materiałów
wykorzystanych do ich budowy pod wpływem ciepła i czynników
utleniających.
Elementy chłodzące, wykonane z różnych materiałów, badano
w temperaturze 1150 °C, przez 1,5 godziny, w kamieniu miedzio-
wym (68 %mas. Cu) wytworzonym w Noranda Technology Cen-
tre. Niektóre z nich były wstępnie utleniane w powietrzu w 400 °C
przez 72 h, celem oszacowania wpływu warstwy tlenkowej na
wydajność chłodzenia.
Obliczono strumienie cieplne dla badanych elementów chłodzą-
cych. Podano, że dla elementów wykonanych ze stopu Cu-Al
strumień cieplny jest około 60 % niższy niż dla miedzianych, a dla
wykonanych z miedzi powlekanej niklem jest porównywalny ze
strumieniem dla elementów miedzianych.
Przeprowadzono również testy dla elementów chłodzących wyko-
nanych z kompozytu Cu/Cu-4 % mas. Al. Próby prowadzono
w stopionym żużlu fajalitowym, w temperaturze 1250 °C, przez
2,5 godziny. Dla elementów wykonanych z ww. kompozytu uzy-
skano znakomite rezultaty.
FOURNIER P.: NEW DEVELOPMENTS OF ALUMINIUM
ALLOYS ON AIRBUS AIRCRAFT
NOWE OSIĄGNIĘCIA W PRODUKCJI STOPÓW ALUMINIUM DO
ZASTOSOWAŃ W SAMOLOCIE AIRBUS. ALUMINIUM INTERNA-
TIONAL TODAY 2005, t. 17, nr 6, NOV/DEC, s. 16÷18 — AG
Stopy aluminium dominują w strukturze samolotu Airbus, np.
w Airbus A380 około 61 % podzespołów wykonano ze stopów
aluminiowych, 22 % — z kompozytów, 10 % z tytanu i stali oraz
3 % — z kompozytu Glare.
Obserwuje się ciągły wzrost zainteresowania stosowaniem mate-
riałów kompozytowych. Udział podzespołów wykonanych z kom-
pozytów w samolocie Airbus A380 osiągnął poziom 22 %, w po-
równaniu do 12 % udziału w samolocie Airbus 340.
W przyszłości, w przemyśle lotniczym, przewiduje się ciągłe
współzawodnictwo pomiędzy materiałami metalowymi i kompo-
zytowymi, ukierunkowane na projektowanie nowych materiałów.
WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe
związane z metalami nieżelaznymi
w 2006
12÷16 marca 2006, San Antonio, USA
TMSMeeting&Exhibition
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
e-mail: mgtserv@tms.org
Celem jest uzyskanie niższego o 20÷30 % ciężaru oraz niższych
o 20÷40 % kosztów.
Cały czas prowadzone są intensywne badania, mające na celu
opracowanie nowych materiałów i technologii do zastosowań
w lotnictwie, będące jednym z warunków umożliwiających do-
skonalenie konstrukcji samolotów. Obecnie opracowano dwie
wersje samolotu Aibus 380. Są to — Airbus 380 Freighter i wpro-
wadzony od kwietnia 2005 r. — Airbus 380 Pax.
Ważnym krokiem w rozwoju jest np. wprowadzenie stopów
o udoskonalonych własnościach, np. stopów Al-Li czy też nowego
kompozytu Glare (laminat aluminiowy wzmocniony włóknami
szklanymi tzw. FML).
Technologia FML oferuje bardzo dobre własności wytrzymało-
ściowe i pozwala na znaczne obniżenie ciężaru kadłuba samolotu.
Laminaty Glare oferują unikalną kombinację m.in. takich własno-
ści, jak: znakomita wytrzymałość zmęczeniowa, doskonała udar-
ność, dobre własności korozyjne, niska palność itd.
Po kilku latach badań gotowa jest już trzecia generacja stopów
Al-Li III o udoskonalonym składzie chemicznym i zoptymalizo-
wanych warunkach obróbki cieplno-mechanicznej, opracowana
specjalnie do stosowania na podzespoły w samolotach. Stop Al-Li
III posiada atrakcyjniejsze własności mechaniczne niż stopy stan-
dardowe np. stop typu 2524 T351 na blachy lub stop typu 7175
T73511 do wyciskania. Gęstość stopu Al-Li jest o 5÷6 % niższa
niż stopów konwencjonalnych, tak więc po jego zastosowaniu
uzyskuje się o 350 kg niższy ciężar w samolocie A380-F i o 200
kg niższy — w wersji pasażerskiej A380-P. Ze stopu Al-Li wyko-
nuje się również wyciskane elementy nośne podłogi samolotu A380.
Z kolei na skrzydła samolotu A380 wybrano udoskonalone stopy
Al-Cu (2xxx), charakteryzujące się m.in. wysoką wytrzymałością
i niską wagą oraz stopy Al-Zn (7xxx) o wysokiej wytrzymałości
i odporności na korozję.
Wyzwaniem dla nowego samolotu Airbus jest nie tylko redukcja
ciężaru, lecz też możliwość uzyskania podzespołów o szczególnie
dużych wymiarach. W samolocie A380 uzyskano na przykład
największą na świecie rozpiętość skrzydeł, wykorzystując stop
7085 do produkcji elementów kutych.
Biorąc pod uwagę stan bieżącej wiedzy podjęto decyzję o zasto-
sowaniu kompozytów na elementy skrzydeł i stopów metali na
podzespoły kadłuba samolotu wytwarzane np. ze stopu Al-Li
z wykorzystaniem technologii zgrzewania wiązką laserową (LBW
— Laser Beam Welding) i zgrzewania poprzez tarcie (FSW —
Friction Stir Welding). Zastosowanie stopów Al-Li na elementy
kadłuba, w porównaniu do stopów konwencjonalnych, pozwoliło
na obniżenie ciężaru o 600 kg.
Prognozuje się, że rozwój stopów aluminium będzie obejmował
zaawansowane stopy, w tym m.in. nowe stopy Al-Cu (2xxx),
Al-Zn (7xxx), Al-Mg-Sc, Al-Li itd. o udoskonalonych własno-
ściach, zawsze w poszukiwaniu wyższej wytrzymałości i toleran-
cji na zniszczenie, lepszych własnościach korozyjnych, niższej
gęstości itd.
Towarzyszące technologie (zgrzewania, odlewania, wyciskania itd.)
powinny łączyć możliwości poprawy osiągów stopów z op-
tymalizacją kosztów i obniżeniem ciężaru podzespołów stosowa-
nych w samolotach.
12 marca 2006, Perth, Australia
Magnetic&Electrical Separation 06
Źródło: Minerals Engineering. 2005, t. 18, nr 11, s. 1133
www.min-eng.com/confernces/
119
12 marca 2006, Perth, Australia 18÷22 czerwca 2006, San Diego, USA
Magnetic&Electrical Separation 06 Tungsten, Refractory and Hardmetals IV
Źródło: Minerals Engineering. 2005, t. 18, nr 11, s. 1133 Powder Met2006
www.min-eng.com/confernces/ Źródło: Metal Powder Report. 2005, nr 9, s. 43
e-mail: info@mpif.org, www.mpif.org
13÷14 marca 2006, Perth, Australia
Gravity Concentration 06 20÷22 września 2006, Essen, RFN
Źródło: Minerals Engineering. 2005, t. 18, nr 11, s. 1133 Aluminium 2006
www.min-eng.com/confernces/ Źródło: Metal Powder Report. 2005, nr 9, s. 43
Tel. +49 211 90 191 221
15÷17 marca 2006, Perth, Australia Fax: +49 211 90 191 138
Comminution 06 e-mail: criess@reedexpo.de
Źródło: Minerals Engineering. 2005, t. 18, nr 11, s. 1133 24÷28 września 2006, Busan, Korea
www.min-eng.com/confernces/
2006 Powder Metallurgy
12÷13 czerwca 2006, Falmouth, Cornwall, UK World Congress and Exhibition
Ultrafine Grinding 06 Źródło: Metal Powder Report. 2005, nr 9, s. 43
Źródło: Minerals Engineering. 2005, t. 18, nr 11, s. 1133 e-mail: pm2006@kpmi.or.kr
www.min-eng.com/confernces/ www.pm2006.org

14÷16 czerwca 2006, Falmouth, Cornwall, UK 22÷25 października 2006, Ghent, Belgia
Hydrocyclones 06 Euro PM2006
World Congress and Exhibition
Źródło: Minerals Engineering. 2005, v. 18, nr 11, s. 1133
Źródło: Mettal Powder Report. 2005, nr 9, s. 43
www.min-eng.com/confernces/
www.epma.com/pm2006

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik — AW

120
 Światowy rynek metali
GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET
Redaktor odpowiedzialny: dr hab. inż. JAN BUTRA
WYDARZENIA GOSPODARCZE
ZIJIN INWESTUJE W MIEDŹ
Zijin into copper, Mining Journal, 2 September 2005, p. 1
Zijin Mining Group Co. Ltd planuje przejęcie 31 % udziałów
w projekcie dotyczącym rozwoju jednego z największych złóż
miedzi w Chinach — złoża Duobaoshan, położonego w północno–
-wschodniej części prowincji Heilongjiang. Partnerami spółki w jv
będą Heilongjiang Mining Group (40 %) i Western Mining Co.
(29 %). Zasoby miedzi w złożu szacowane są na 2,97 mln Mg.
FUZJA SKM I MINMETAL
SKM and Minmetal to merge, Mining Journal, 9 September 2005, p. 5
Australijska korporacja Sinclair Knight Merz (SKM) połączy-
ła się z chilijskim przedsiębiorstwem Minmetal w celu wzmocnie-
nia pozycji obydwu firm na rynku południowo-amerykańskim.
Korzystając z doświadczenia Minmetal w zakresie realizacji
projektów górniczych, SKM chce doskonalić swoje usługi świad-
czone dla przemysłu metali podstawowych, głównie miedzi.
Obecnie Minmetal i SKM zatrudniają odpowiednio 400 i 4500
pracowników.
CRC INWESTUJE W DEMOKRATYCZNEJ REPUBLICE
KONGA
DRC acquisition for CRC, Mining Journal, 9 September 2005, p. 7; Metal
Bulletin, 12 September 2005, p. 14
Copper Resources Corp. (CRC) podpisało porozumienie doty-
czące nabycia 75 % udziałów w Minière Musoshi Kinsenda.
Spółka ta jest właścicielem trzech złóż miedzi w prowincji
Katanga w Demokratycznej Republice Konga, których łączne
zasoby szacuje się na 2,4 mln Mg rudy. Do marca 2007 r. CRC
zamierza zainwestować 5 mln $ w program odwodnienia kopalni
Kinsenda, której produkcja na bazie tych złóż ma wynieść 40 tys.
Mg miedzi w koncentracie rocznie.
SOHO POWIĘKSZA ZASOBY RIO BLANCO
Soho adds to Rio Blanco potential, Mining Journal, 9 September 2005, p. 9
Wyniki kolejnego etapu programu wierceń na prospekcie Soho,
w obrębie projektu miedzi i molibdenu Rio Blanco w Peru,
potwierdzają obecność rozległej strefy mineralizacji tych metali.
Zasoby projektu zlokalizowane w obrębie prospektu Henry’s Hill
wynoszą 1300 mln Mg. Interpretacja geologiczna najnowszych
wyników z eksploracji Rio Blanco wskazuje, że prospekt Soho
nieżelaznych
Rudy Metale R51, 2006, nr 1
UKD 669.3:661.6(051)(438)
jest prawdopodobnie przedłużeniem ciała rudnego rejonu Henry’s
Hill, a nie osobnym złożem. Zawartość metali w obrębie Soho
wynosi od 0,46 % do 0,86 % Cu i od 0,004 % do 0,047 % Mo.
NAGŁY WZROST PRODUKCJI ZAMBIJSKIEJ MIEDZI
Zambia’s copper surge, Mining Journal, 9 September 2005, p. 24-27
Według analityków dochody Zambii pochodzące z przemysłu
górniczego zwiększą w 2006 r. produkt krajowy brutto o 8÷10 %.
Produkcja miedzi w Zambii systematycznie rośnie — w 2006 r.
wyniesie 700 tys. Mg w porównaniu z 397 tys. Mg w 2004 r.
Największy krajowy producent tego metalu, kopalnia Kansanshi,
należąca do First Quantum, w 2005 r. wyprodukuje 91 tys. Mg Cu,
w 2006 r. 147,5 tys. Mg Cu, a w latach 2007÷2009 ok. 145 tys.
Mg Cu/r. Artykuł prezentuje wyniki (2004 r.) i prognozy dotyczą-
ce produkcji miedzi w Konkola Copper Mines, Mopani Copper
Mines, First Quantum Minerals, Chibuluma Mines oraz NFC
Africa Mining.
ROSNĄ WYDATKI NA EKSPLORACJĘ
Exploration soars, Mining Journal, 23 September 2005, p. 1
Wstępne dane z rocznego zestawienia wydatków eksploracyj-
nych firm górniczych na świecie, opracowywanego przez Metals
Economics Group (MEG) of Nova Scotia, wskazują, że wydatki te
w 2005 r. osiągną rekordową wielkość 4,9 mld $. Przeankietowa-
no 1400 firm, lecz wraz z kalkulacją dla nieuwzględnionych
w ankietach małych firm światowy budżet eksploracyjny szacuje
się na 5,1 mld $.
URUCHOMIENIE PRODUKCJI MOLIBDENU W CERRO
VERDE
Cerro Verde moly move, Mining Journal, 23 September 2005, p. 3
Phelps Dodge Corp., większościowy udziałowiec kopalni mie-
dzi Cerro Verde w Peru, poinformował, że zakład od 2006 r.
uruchomi produkcję molibdenu na poziomie 3600 Mg rocznie. Od
listopada 2006 r. Cerro Verde będzie produkować ok. 10 Mg koncen-
tratu molibdenu na dobę o średniej zawartości 55 % Mo. Przed-
sięwzięcie jest elementem programu wzrostu produkcji miedzi
przez spółkę do 200 tys. Mg Cu rocznie, począwszy od 2007 r.
PLAN ROZWOJU KOPALNI HIGHLAND VALLEY
Highland Valley plan, Mining Journal, 30 September 2005, p. 3
121
 Teck Cominco Ltd planuje do września 2013 r. zainwestowa-
nie 40 mln C$ w rozwój kopalni miedzi Highland Valley w po-
bliżu Kamloops w Kanadzie. Wynikiem przedsięwzięcia będzie
produkcja kopalni na poziomie 400 tys. Mg miedzi w koncentra-
cie rocznie.
OUTOKUMPU BUDUJE HUTĘ
Outokumpu contract, Mining Journal, 30 September 2005, p. 7
Yanggu Xiangguang Copper Co. podpisało z Outokumpu Oyj
porozumienie dotyczące budowy nowej huty miedzi w chińskiej
prowincji Shangdong. Wartość inwestycji szacuje się na min. 50
mln €, a wydajność zakładu ma wynieść 200 tys. Mg miedzi
katodowej rocznie (docelowo 400 tys. Mg/r.).
URUCHOMIENIE PRODUKCJI Z PROJEKTU DIQING
YCG to mine first ore at Diqing project this year, Metal Bulletin, 5 September
2005, p. 8
Yunnan Copper Group (YCG) planuje, że przeróbka pierwszej
partii rudy miedzi z projektu Diqing w chińskiej prowincji Yunnan
nastąpi do końca 2005 r. Budowane w tym celu dwie kopalnie
będą produkować łącznie 150÷200 tys. Mg miedzi rocznie. Zasoby
pewne Diqing szacowane są na 3 mln Mg i należą do najwięk-
szych w Chinach.
KOSZTOWNA INWESTYCJA CODELCO
Codelco Norte plans $7.5BN of investment by 2015, Metal Bulletin, 12
September 2005, p. 14
Największy producent miedzi na świecie, Codelco, zainwestu-
je do 2015 r. 7,5 mld $ w rozwój swojej dywizji Codelco Norte.
Zakład w latach 2006÷2014 planuje uruchomienie produkcji
w kopalniach Mansa Mina, Mina Sur, Chuquicamata i Radomiro
Tomic. Produkcja Codelco Norte w 2005 r. ma wynieść 984 tys.
Mg miedzi, a grupy Codelco 1,74 mln Mg Cu.
PROGNOZOWANY WZROST OPŁAT TC/RC
Chinese spot copper TCs could hit $200 again in 2005, Metal Bulletin, 19
September 2005, p. 10
Według China Copper Smelter Purchase Team (CSPT) opłaty
za przeróbkę i rafinację (TC/RC) importowanej miedzi katodowej
w Chinach mogą do końca 2005 r. przekroczyć poziom 200 $/Mg.
MONTERRICO PROWADZI ROZMOWY W SPRAWIE RIO
BLANCO
Monterrico in talks with potential partners at Rio Blanco, Metal Bulletin, 19
September 2005, p. 10
Monterrico Metals plc, przygotowując się do zagospodarowania
złoża miedzi i molibdenu Rio Blanco w Peru, rozważa sprzedaż
udziałów w przedsięwzięciu. Spółka podpisała poufne porozumie-
nia z 19 przedsiębiorstwami górniczymi, hutniczymi i handlowymi.
Produkcja z Rio Blanco ma wynieść 220 tys. Mg miedzi w kon-
centracie i 2,5÷3 tys. Mg molibdenu w koncentracie rocznie.
Monterrico planuje ukończenie bankowego studium wykonalności
dla projektu na przełomie 2005/2006 r., a na skutek wzrostu
zakresu przedsięwzięcia wydłużyło okres pozyskania niezbędnych
pozwoleń środowiskowych.
WZROST WYDAJNOŚCI HUTY MIEDZI ILO
Southern Peru may expand Ilo copper smelter refinery by 50 %, Metal Bulletin,
19 September 2005, p. 11
W wyniku ukończenia modernizacji ciągu technologicznego
swojej huty miedzi Ilo w południowym Peru, Southern Peru
Copper planuje zwiększyć jej wydajność o 50 %. Zdolność
przerobowa zakładu wyniesie w 2006 r. ok. 1,8 mln Mg, a pro-
dukcja miedzi katodowej 360 tys. Mg rocznie. Koszty przedsię-
wzięcia szacowane są na 150÷170 mln $.
122
ODBUDOWA KOPALNI KAMOTO
George Forrest’s group to redevelop DRC’s Kamoto copper-cobalt project,
Metal Bulletin, 26 September 2005, p. 12
Kopalnia miedzi i kobaltu Kamoto w Demokratycznej Repu-
blice Kongo, zniszczona i zatopiona w 1990 r., zostanie odbudo-
wana przez grupę przedsiębiorstw prowadzonych przez firmę
George Forrest. Kinross Forrest Ltd i Gécamines utworzyły jv
(75:25) celem produkcji miedzi i kobaltu z różnych złóż w Kolwe-
zi. Największymi z nich jest projekt Kamoto i Tenke Fungurume.
Zasoby Kamoto szacuje się na 57 mln Mg o średniej zawartości
4,5 % Cu i 0,6 % Co.
ZASTOSOWANIE TECHNIK FLOTACYJNYCH DO PRZE-
RÓBKI POLSKICH RUD MIEDZI
Usage of chemical–flotation concentrating technology of copper ores at “Polish
Copper” works, Cwietnyje Metałły, 8.2005, p. 14÷16
Szereg przeprowadzonych analiz i testów laboratoryjnych po-
twierdziło, że zastosowanie nowych technik flotacyjnych do
przeróbki węglanowych złóż miedzi może w znaczącym stopniu
podnieść efektywność procesu oraz pozwala zredukować ilości
miedzi i srebra odprowadzane do zbiorników flotacyjnych.
Opisana w artykule technologia wykorzystuje trudno zbywalny
kwas siarkowy, powstający w trakcie procesów metalurgicznych.
WIERCENIA NA PROJEKCIE ANGOSTURA
Greystar cranks up Angostura drilling, Mining Journal, 2 September 2005, p. 9;
Mining Magazine, September 2005, p. 7
Greystar Resources Ltd podczas wierceń na projekcie złota
Angostura w północno-wschodniej Kolumbii natrafiło na wysoko-
jakościowe strefy mineralizacji tego kruszcu. Najlepsze wyniki
uzyskano podczas prac eksploracyjnych w obszarze strefy La Alta
(zawartość złota od 2,69 do 392 g/Mg), Veta de Barro (zawartość
złota od 2,57 do 5,83 g/Mg), Silencio (zawartość złota 54,07
g/Mg) i Diamante (zawartość złota 2,56 g/Mg). Zasoby wniosko-
wane projektu szacowane są na 5,83 mln Au i 24,6 mln oz Ag,
a zasoby wskazane na 4,47 mln oz Au i 21,5 mln oz Ag.
WYNIKI Z MEKSYKAŃSKIEGO PROJEKTU LA PRE-
CIOSA
Orko’s Mexican assays, Mining Journal, 2 September 2005, p. 9
Orko Gold Corp. podczas wierceń na projekcie La Preciosa
w Meksyku natrafiło na bogate strefy mineralizacji złota i srebra.
Zawartość srebra wynosi od 326,8 do 1633 g/Mg, a złota od 0,25
do 1,22 g/Mg.
REKORDOWY WZROST POPYTU NA ZŁOTO JUBILER-
SKIE
Gold jewellery demand reaches record high, 9 September 2005, p. 4
Według World Gold Council (WGC) konsumpcja złota jubiler-
skiego w I połowie 2005 r. wzrosła o 16 % w porównaniu z I połową
2004 r., osiągając wielkość 1411 Mg. Obecnie największym świato-
wym konsumentem złota na cele zdobnicze są Indie, których
popyt na ten produkt w I połowie 2005 r. wzrósł o 42 % do
poziomu 227 Mg w porównaniu z analogicznym okresem 2004 r.
AUSTINDO NABYWA ZAKŁAD PRZERÓBCZY
Austindo buys plant, Mining Journal, 9 September 2005, p. 8
Austindo Resources Corp. NL nabyło od Sipa Exploration NL
zakład Mount Olympus produkujący złoto, zlokalizowany w rejo-
nie Paraburdoo w Zachodniej Australii. W przyszłości instalacja
ma być przeniesiona do Indonezji na potrzeby przeróbcze projektu
Cibaliung.
CRYSTALLEX AKTUALIZUJE ZASOBY LAS CRISTINAS
Crystallex revises Las Cristinas, Mining Journal, 9 September 2005, p. 8
 Mine Development Associates (MDA) ukończyło prace nad
aktualizacją bazy zasobowej dla projektu złota Las Cristinas
w Wenezueli, będącego własnością Crystallex International Corp.
Zasoby zmierzone i wskazane projektu wynoszą 17,7 mln oz,
jednak z powodu wzrostu kosztów operacyjnych do wartości 154
$/oz Au, zasoby pewne i prawdopodobne Las Cristinas oceniono
na 12,5 mln oz. Całkowite koszty inwestycyjne dla przedsięwzię-
cia szacuje się na 293 mln $.
INWESTYCJA ORMONDE
Spanish acquisition, Mining Journal, 9 September 2005, p. 10
Ormonde Mining plc podpisało z Polar Mining Oy (spółka
zależna Dragon Mining NL) porozumienie dotyczące nabycia
50 % udziałów w projekcie srebra i złota Valina w północnej
Hiszpanii. Średnia zawartość srebra w projekcie wynosi 451
g/Mg, a złota 1,7 g/Mg.
WESTERN AREAS DOPEŁNIA WARUNKÓW UMOWY
Western Areas satisfies South Deep obligations, Mining Journal, 9 September
2005, p. 12; Metal Bulletin, 5 September, p. 10
Placer Dome Inc. poinformowało, iż Western Areas Ltd, partner
jv spółki (50:50) w kopalni złota South Deep w RPA, uregulował
swoje zobowiązania gotówkowe wobec projektu w kwocie 13 mln $.
Zmiana planów górniczych wobec kopalni w sierpniu 2005 r.
zmniejszyła zasoby projektu o 18 % do wielkości 45 mln oz Au.
ZIELONE ŚWIATŁO DLA PROJEKTU CORTEZ HILLS
Cortez Hills go-ahead, Mining Journal, 16 September 2005, p. 1
Placer Dome Inc. (60 %) i Rio Tinto (40 %) rozpoczęły reali-
zację projektu jv złota Cortez Hills. Szacuje się, że projektowana
kopalnia odkrywkowa będzie prowadzić eksploatację do 2016 r.,
a koszty przedsięwzięcia wyniosą 455 mln $. Na projekt Cortez
Hills składa się złoże o tej samej nazwie i złoże Pediment. Całko-
wite zasoby pewne projektu wynoszą 37,5 mln Mg o średniej
zawartości złota 3,3 g/Mg, a zasoby prawdopodobne 27,2 mln Mg
o średniej zawartości złota 1,8 g/Mg. W 2004 r. Cortez JV wypro-
dukowało 1,05 mln oz Au.
RESTRUKTURYZACJA JINSHAN GOLD MINES
Jinshan Gold Mines restructuring, Mining Journal, 16 September 2005, p. 10
Jinshan Gold Mines Inc. zgodziło się na nabycie przez Ivan-
hoe Mines Ltd 50 % udziałów spółki w projekcie złota Chang
Shan Hao (217) w Chinach. W wyniku restrukturyzacji Ivanhoe
zwiększyło swoje udziały w przedsięwzięciu z 38,5 % do 69,3 %.
Zasoby zmierzone i wskazane projektu szacuje się na 83 mln Mg
o średniej zawartości 0,82 g/Mg Au, a zasoby wnioskowane na
37 mln Mg o średniej zawartości 0,89 g/Mg Au.
WYNIKI Z PROJEKTU CAMPO MORADO
Campo Morado results, Mining Journal, 16 September 2005, p. 10; Mining
Journal, 23 September 2005, p. 6
Farallon Resources Ltd otrzymało wyniki kolejnego etapu pro-
gramu wierceń na polimetalicznym projekcie Campo Morado
w Guerrero State w Meksyku. Zawartość metali w interwałach
wynosi od 1,48 do 6,56 g/Mg Au, od 73 do 545 g/Mg Ag, od
0,42 % do 1,51 % Cu, od 0,52 % do 3,85 % Pb i od 2,22 % do
12,16 % Zn. Na podstawie nowych danych dokonano weryfikacji
zasobów projektu. Zasoby wskazane Campo Morado szacuje się
na 11,2 mln Mg o średniej zawartości 2,67 g/Mg Au, 165,92 g/Mg
Ag, 0,67 % Cu, 4,66 % Zn i 1,44 % Pb, natomiast zasoby wnio-
skowane na 1,5 mln Mg o średniej zawartości 1,98 g/Mg Au,
119,06 g/Mg Ag, 0,88 % Cu, 3,65 % Zn i 0,79 % Pb.
COEUR INWESTUJE W BROKEN HILL
Perilya securitises Broken Hill silver, Mining Journal, 16 September 2005,
p. 12
Coeur d’Alene Mines Corp. planuje nabycie zasobów srebra
i aktywów produkcyjnych kopalni cynku, ołowiu i srebra Broken
Hill w New South Wales. Właścicielem kopalni jest Perilya Ltd,
a kwota transakcji wyniesie 36 mln $ w gotówce. Dzięki inwesty-
cji Coeur powiększy swoją zdolność produkcyjną wynoszącą 13,5
mln oz Ag (2005 r.) o 2,3 mln oz Ag rocznie. Zwiększy także
swoje zasoby pewne i prawdopodobne tego kruszcu o 15 mln oz.
SYTUACJA PRZEMYSŁU GÓRNICZEGO W ARGENTYNIE
Argentina: on the up, Mining Journal, 16 September 2005, p. 17-19
Artykuł prezentuje przedsięwzięcia górnicze realizowane
w różnych prowincjach Argentyny, ze szczególnym uwzględnie-
niem projektów dotyczących złóż złota. Szacuje się, że Argentyna
wyprodukuje w 2005 r. łącznie 25 377 kg Au, 185 720 Mg Cu,
148 119 kg Ag, 26 563 Mg Zn i 9663 Mg Pb.
POLYUS NABYWA AKTYWA ZŁOTA W ROSJI
Polyus confirms IG Alrosa assets deal, Mining Journal, 23 September 2005, p.
10; Metal Buletin, 26 September 2005, p. 14
ZAO Polyus, należące do MMC Norilsk Nickel, potwierdziło,
że nabywa od IG Alrosa aktywa złota w Yakutii w Rosji. Kwota
transakcji wynosi 285 mln $ w gotówce, a jej przedmiotem są
koncesje na eksploatację złóż Kyuchus i Kuranakh oraz 50 %
udziałów w Nezhdaninskoye, jednego z największych rozpozna-
nych złóż złota w Rosji.
URUCHOMIENIE KOPALNI MARLIN
Marlin start-up, Mining Journal, 30 September 2005, p. 9
Po 18 miesiącach budowy i zainwestowaniu ok. 150 mln $,
Glamis Gold Ltd uruchomiło kopalnię Marlin w Gwatemali. Od
listopada 2005 r. zakład będzie produkował 250 tys. oz złota
i ponad 3,5 mln oz srebra rocznie.
POROZUMIENIE W SPRAWIE KOPALNI BLAIKEN
Blaiken off-take, Mining Journal, 9 September 2005, p. 4
ScanMining Oy podpisało 5-letnie porozumienie z Boliden
AB dotyczące sprzedaży koncentratów cynku i ołowiu pochodzą-
cych z odkrywkowej kopalni Blaiken. ScanMining w przeciągu
5 lat dostarczy Boliden ok. 120 tys. Mg cynku w koncentracie
i 24,5 tys. Mg ołowiu w koncentracie. Kopalnia Blaiken rozpocz-
nie produkcję w 2006 r.
URUCHOMIENIE KOPALNI TUMURTIIN OVOO
Mongolian Zn start-up, Mining Journal, 16 September 2005, p. 1
Kopalnia cynku Tumurtiin Ovoo w Mongolii została oddana
do eksploatacji. Kopalnia jest przedsięwzięciem jv Foreign
Engineering and Construction Co. Ltd (51 %) i Metallimpex LLC
of Mongolia (49 %), a jego koszty wyniosły 45 mln $. Zasoby
Tumurtiin Ovoo szacuje się na 71 mln Mg o średniej zawartości
13,7 % Zn. Kopalnia będzie produkować 66 tys. Mg koncentratu
cynku rocznie przez okres 25 lat.
URUCHOMIENIE KOPALNI STRATONI
Revamped Stratoni receives permits, Mining Journal, 16 September 2005,
p. 10; 30 September 2005, p. 11
Spółka Hellas Gold SA, w której 65 % udziałów posiada
European Goldfields Ltd, po uzyskaniu wszystkich niezbędnych
pozwoleń górniczych i środowiskowych, dokonało ponownego
uruchomienia kopalni ołowiu, cynku i srebra Stratoni. Według
nowego oszacowania zasoby pewne kopalni wynoszą 1 mln Mg
o średniej zawartości 8 % Pb, 10 % Zn i 191 g/Mg Ag, a zasoby
prawdopodobne 862 tys. Mg o średniej zawartości 8,1 % Pb,
11,7 % Zn i 189 g/Mg Ag.
ANTAM WZNAWIA PRODUKCJĘ
Antam nickel restart, Mining Journal, 2 September 2005, p. 4; Metal Bulletin,
123
26 September 2005, p. 24
Produkcja na pełną skalę w hucie PT Antam Tbk FeNi II, zlo-
kalizowanej na wyspie Sulawezi (Indonezja), zostanie wznowiona
przed końcem września 2005 r. i wyniesie 5500 Mg ferroni-
klu/rok. Firma odstąpiła od uruchomienia produkcji zakładu
w marcu 2005 r. z powodu problemów, jakie wystąpiły przy
testach rozruchowych. Przed końcem października 2005 r. Antam
ma zamiar oddać do eksploatacji nową hutę niklu FeNi III.
WZROST PRODUKCJI UFALEYNICKEL
More from Ufaley, Mining Journal, 9 September 2005, p. 4
W II kwartale 2005 r. produkcja niklu w rosyjskim zakładzie
Ufaleynickel wzrosła o 420 %. Produkcja tego metalu wyniosła
2450 Mg w porównaniu z 470 Mg w II kwartale 2004 r. Produkcja
kobaltu przez Ufaleynickel wzrosła w tym okresie o 6,5 % do
wielkości 591,7 Mg.
OFERTA CVRD DLA CANICO RESOURCE CORP.
CVRD to bid for Canico Resource Corp., Mining Journal, 16 September 2005,
p. 1, 23 September 2005, p. 11; Metal Bulletin, 26 September 2005, p. 24
Cia Vale do Rio Doce (CVRD) of Brazil, największy świato-
wy producent rudy żelaza, ogłosił swój plan przejęcia producenta
niklu Canico Resource Corp. za kwotę 725 mln C$. Głównym
aktywem Canico jest laterytowy projekt niklu Onça-Puma w pół-
nocno-wschodniej Brazylii, który CVRD planuje połączyć ze
INFORMACJE GIEŁDOWE
ZAGROŻONE MAGAZYNY LME
LME hurricane concern, Mining Journal, 2 September 2005, p. 4
Po przejściu huraganu nad Nowym Orleanem nieznane są losy
wielu magazynów London Metal Exchange (LME). Informacje
mówią o kilku nietkniętych magazynach, jednak brak jakichkol-
wiek informacji na temat wielu mniejszych placówek. Według
danych LME 24 magazyny mogły ulec naruszeniu, a w obszarze
oddziaływania kataklizmu składowanych było 1100 Mg Cu, 1200
Mg Al i 248 825 Mg Zn, co stanowi prawie połowę światowych
zapasów tego metalu.
EMISJA AKCJI EUREKA
Eureka placing, Mining Journal, 2 September 2005, p. 11
Eureka Mining plc planuje emisję 7,2 mln nowych akcji po cenie
1,25 £/akcję w celu uzyskania dochodu brutto w kwocie 9,0 mln £.
Dochód netto z emisji w wysokości ok. 8,3 mln £ zostanie przezna-
czony na sfinansowanie nabycia projektu miedziowego Chelyabinsk
w południowej Rosji, wykonanie studium wykonalności dla projek-
tu oraz rozwój projektu molibdenu Shorskoye w Kazachstanie.
POZAGIEŁDOWA TRANSAKCJA XSTRATA
Xstrata creeps up, Mining Journal, 2 September 2005, p. 13, 30 September
2005, p. 15; Metal Bulletin, 5 September 2005, p. 10
Xstrata zwiększyła swoje udziały w Falconbridge z 19,9 % do
20,01 % poprzez nabycie 370 tys. akcji spółki w transakcji
pozagiełdowej. Spółka nie była zobligowana do przedstawienia
oferty innym udziałowcom, gdyż przekroczenie progu 20 % było
niewielkie, a transakcja odbywała się poza giełdową procedurą.
Xstrata posiada obecnie 73,4 mln akcji Falconbridge. Jednocze-
WYNIKI FINANSOWE
WZROST ZYSKÓW ANTOFAGASTA
Antofagasta profit soars on molybdenum, Mining Journal, 16 September 2005,
124
swoim nikowym projektem Velmelho na tym obszarze. Canico
oznajmiło, że nie odpowie na propozycję CVRD, dopóki nie
otrzyma od spółki kompletnej dokumentacji ofertowej.
WZROST ZASOBÓW PROJEKTU ÇALDAĞ
Çaldağ reserve grows, Mining Journal, 23 September 2005, p. 9; Metal
Bulletin, 26 September 2005, p. 24
European Nickel plc otrzymało od niezależnych konsultantów
Wardell Armstrong nowe oszacowanie zasobów laterytowego
projektu niklu Çaldağ w Turcji. Zasoby projektu wynoszą 36 mln
Mg o średniej zawartości 1,3 % Ni, co stanowi 30 % wzrost
zawartości metalu i 28 % wzrost wielkości w porównaniu z ostat-
nim oszacowaniem European Nickel. Spółka planuje produkcję
21 tys. Mg Ni rocznie w 15-letnim okresie funkcjonowania
kopalni (wzrost o 40 %).
TRZYKROTNY WZROST PRODUKCJI NKOMATI
ARM i LionOre plan to triple nickel output to 16,500 tpy at Nkomati, Metal
Bulletin, 19 September 2005, p. 14
African Rainbow Minerals (ARM) i LionOre Mining pla-
nują ponad trzykrotnie zwiększyć produkcję niklu w swojej
kopalni Nkomati. Od 2007 r. ma ona wynieść 16 500 Mg niklu
rocznie. W I połowie 2005 r. zakład wyprodukował 59 140 Mg
niklu w koncentracie w porównaniu z 56 800 Mg w I połowie
2004 r.
śnie Falconbridge przygotował plan obrony przed potencjalnym
przejęciem przez Xstrata.
FINANSOWANIE PROJEKTU KUPOL
Bema progresses Kupol project financing, Mining Journal, 9 September 2005,
p. 15
Bema Gold Corp. uzyskało 400 mln $ pożyczki na realizację
prac górniczych w kopalni złota Kupol na Czukotce w północno-
wschodniej Rosji. Dodatkowo spółka wynegocjowała z konsor-
cjum ubezpieczeniowym prowadzonym przez Genuity Capital
Markets emisję 41,72 mln akcji Bema po cenie 2,85 C$/akcję.
Dochód netto z emisji również zostanie przeznaczony na rozwój
projektu Kupol.
EMISJA AKCJI WEDA BAY
Weda Bay placing, Mining Journal, 9 September 2005, p. 15
Weda Bay Minerals Inc. planuje emisję 16 mln nowych jedno-
stek po cenie 0,75 C$/każdą w celu uzyskania dochodu brutto
w kwocie 12 mln C$. Na każdą jednostkę składa się jedna akcja
zwykła Weda Bay i pół gwarancji na zakup dodatkowych akcji
spółki po cenie 1,25 C$ w okresie dwóch lat. Dochód netto
z emisji zostanie przeznaczony na rozwój laterytowego projektu
niklu i kobaltu Halmahera w Indonezji oraz spłatę 2,5 mln $
pożyczki OM Group Inc.
CODELCO EMITUJE OBLIGACJE
Codelco bonds, Mining Journal, 23 September 2005, p. 10
Codelco of Chile, największy światowy producent miedzi, do-
konał emisji obligacji o łącznej wartości 500 mln $ celem uzyskania
funduszy na spłatę pożyczki i prace eksploracyjne. Oprocentowanie
obligacji wynosi 5,625 %, a termin ich wykupu to 30 lat.
p. 15; Metal Bulletin, 19 September 2005, p. 10
Producent miedzi, Antofagasta plc, w I połowie 2005 r. zano-
tował 77 % wzrost zysków. Dochody netto spółki w tym okresie
wyniosły 367,5 mln $ w porównaniu z 207,5 mln $ w I połowie
2004 r., a obroty wzrosły o 49 % i wyniosły 1,12 mld $. Przyczyną
tak dobrych wyników był wzrost wolumenu sprzedaży molibdenu
oraz rynkowych cen tego metalu. W I połowie 2005 r. Antofagasta
wyprodukowała 227 400 Mg miedzi i 4700 Mg molibdenu.
ROSNĄCE ZYSKI ROSYJSKICH PRODUCENTÓW ZŁOTA
Mixed fortunes for AIM’s Russian gold producers, Mining Journal, 23
September 2005, p. 13
Peter Hambro Mining plc w I połowie 2005 r. zanotował 83 %
wzrost zysków dzięki wysokim cenom metali i inwestycji zwięk-
szenia wydajności kopalni złota Pokrovskiy w regionie Amur na
Dalekim Wschodzie Rosji. Przychód netto spółki wyniósł w tym
okresie 5,9 mln $ w porównaniu z 3,2 mln $ w I połowie 2004 r.,
a produkcja złota wzrosła o 37 % do wielkości 102 178 oz Au.

CENY METALI

„KATRINA” ZWIĘKSZA CENĘ CYNKU W drugim tygodniu września 2005 r. MMC Norilsk Nickel
Katrina boosts zinc, 9 September 2005, p. 3; Metal Bulletin, 5 September 2005, oferował swój kobalt po cenie 13,50 $/Ib, podczas gdy BHP
p. 8 Billiton (WMC) w dniach 6÷16 września nie dokonał żadnej
Na skutek szkód wyrządzonych przez huragan „Katrina” ceny sprzedaży tego metalu po cenie 16 $/Ib (publikowanej na stronie
cynku osiągnęły poziom nienotowany od 1997 r. Trzymiesięczna internetowej spółki) i 21 września obniżył ją do 15,75 $/Ib.
cena tego metalu na LME dn. 6 września wyniosła 1454 $/Mg. Analitycy z Cobalt Development Institute szacują, że w 2006 r.
W magazynach w rejonie zniszczonego huraganem Nowego nastąpi wzrost popytu na kobalt i zostanie on zrównoważony
Orleanu znajduje się prawie 250 tys. Mg cynku, co stanowi wzrostem produkcji tego metalu.
połowę światowych zapasów LME.
PROGNOZOWANY SPADEK PREMII ZA MIEDŹ KATO-
SYTUACJA NA RYNKU OŁOWIU DOWĄ
Fundamental outlook for lead, Mining Journal, 16 September 2005, p. 4 Annual copper cathode premiums set to fall, Metal Bulletin, 19 September
2005, p. 8
Trzymiesięczna cena ołowiu na LME w przeciągu 8 miesięcy
2005 r. kilkakrotnie osiągnęła poziom 1000 $/Mg, w czerwcu Według analityków rynkowych premie za miedź katodową
zanotowała nagły spadek, osiągając na początku września rekor- w 2006 r. spadną na skutek wzrostu produkcji i malejącego popytu.
dowo niską wielkość 820 $/Mg, a w sierpniu wyniosła 887 $/Mg. Wyniosą one ok. 95÷100 $/Mg w porównaniu ze 115 $ w 2005 r.
Z kolei poziom zapasów ołowiu na LME od początku 2005 r.
wykazywał tendencję malejącą (w maju spadł poniżej 30 tys. Mg),
od połowy roku rosnącą (na koniec lipca osiągnął 65 tys. Mg), Średnie miesięczne ceny metali
a na koniec sierpnia wyniósł 54 tys. Mg.
Styczeń÷wrzesień Wrzesień
2005 2005
CENA ZŁOTA NAJWYŻSZA OD 18 LAT Metal
cena cena cena
Gold flirts with 18-year high, Mining Journal, 23 September 2005, p. 1 najniższa najwyższa najniższa
22 września 2005 r. cena złota w Azji odnotowała poziom naj- Miedź Grade A ($/Mg)
wyższy od prawie 18 lat i wyniosła 475 $/oz Au. Na wzrost ceny transakcje natychmiastowe 3071,00 3977,50 3857,18
złota miały wpływ podwyżki cen ropy naftowej i rozwój ekono-
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 2945,00 3799,00 3671,77
miczny USA. Cena złota na LME spadła tego dnia z 475,1 $/oz
Ołów ($/Mg)
(cena poranna) do 466,25 $/oz Au (cena popołudniowa).
transakcje natychmiastowe 823,50 1033,25 932,27

NOWY REKORD CENY MIEDZI transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 822,00 990,00 895,61

Copper soars to record high, Mining Journal, 30 September 2005, p. 7 Cynk ($/Mg)

Trzymiesięczna cena miedzi na LME 29 września 2005 r. transakcje natychmiastowe 1164,75 1438,50 1397,08
osiągnęła swój nowy rekord i wyniosła 3835 $/Mg. Przyczyną transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1187,00 1447,00 1404,77
wzrostu ceny tego metalu są obawy przed strajkiem w kopalni Nikiel ($/Mg)
miedzi i cynku Kidd Creek w Kanadzie (należącej do Falconbrid- transakcje natychmiastowe 13 407,50 17 747,50 14 223,07
ge Ltd), rosnącą inflacją oraz zwyżkującymi cenami ropy naftowej
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 13 350,00 16 625,00 14 081,36
po przejściu huraganu Rita. Cena Cena
miesięczna miesięczna
Kobalt ($/lb) najniższa najwyższa
SPADEK CENY CYNKU wrzesień 2005 wrzesień 2005

Zinc falls from high, Mining Journal, 30 September 2005, p. 3 min. 99,8 % 15,889 16,611
Dnia 26 września 2005 r. trzymiesięczna cena cynku na LME min. 99,3 % 13,450 14,789
osiągnęła nienotowaną od 8 lat wielkość 1460,50 $/Mg (cena Złoto ($/oz)
zamknięcia 1448 $/Mg), a 29 września spadła do 1420 $/Mg (cena cena poranna 455,93640
zamknięcia niezmienna). cena popołudniowa 456,04773
Srebro (c/oz)
SYTUACJA NA RYNKU KOBALTU
spot 715,36364
Antimony and bishmuth stand out as market returns, Mining Journal, 30
September 2005, p. 4÷5 September Averages, Metal Bulletin, 10 October 2005, No. 8914, p. 29

125
 ZAPASY MIEDZI ZAPASY CYNKU

ZAPASY OŁOWIU ZAPASY NIKLU

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Projektów Inwestycyjnych KGHM CUPRUM sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe
we Wrocławiu w składzie:
Jan Kudełko,
Malwina Kobylańska,
Stefan Karst,
Wojciech Korzekwa.

CHRONICLE

Sesja Przetwórstwa Cynku

W Zakładach Metalurgicznych SILESIA S.A., w Katowicach
odbyła się w dniu 23 listopada 2005 r. „Sesja przetwórstwa cyn-
ku”.
W sesji uczestniczyli przedstawiciele Komisji Historii i Ochrony
Zabytków Hutnictwa przy Zarządzie Głównym Stowarzyszenia
Inżynierów i Techników Przemysłu Hutniczego w Katowicach,
przedstawiciel Stowarzyszenia Technicznego Odlewników Pol-
skich z Oddziału Katowice, przedstawiciele Politechniki Śląskiej
oraz przedstawiciele hutnictwa metali nieżelaznych, hutnictwa
żelaza i stali oraz koksownictwa. Uczestników sesji przetwórstwa
cynku, serdecznie powitał prezes Zarządu Zakładów Metalurgicz-
nych SILESIA S.A. — inż. Bernard Kucz. W swym wystąpieniu
zaprezentował rys historyczny zakładu oraz przekrój produkcji
firmy. Zakłady Metalurgiczne SILESIA S.A. Grupy Impexmetal to

126
firma produkująca blachy, taśmy cynkowo-tytanowe walcowane
taśmowo, zastępując w kraju w latach dziewięćdziesiątych XX w.
powszechnie stosowaną blachę cynkową walcowaną pakietowo.
Blachy i taśmy cynkowo-tytanowe Silesia, produkowane są według
normy PN-EU 988, obowiązującej wszystkich europejskich
producentów.
Stop przeznaczony do produkcji, bazuje na cynku o najwyższym
stopniu czystości 99,935 % (norma PN-EN 1179/2004).
Referat okolicznościowy „Dzieje przetwórstwa cynku w Zakła-
dach Metalurgicznych Silesia” zaprezentował uczestnikom sesji dr
inż. Antoni Śliwa, który zwrócił uwagę na szereg istotnych cech
typowych dla cynku. Właściwość tworzenia warstwy ochronnej
w warunkach atmosferycznych powoduje, że materiał ten charak-
teryzuje się nieprzeciętnie długim czasem użytkowania i nie
wymaga żadnej konserwacji. Długowieczność blach została
potwierdzona badaniami i kilkuletnimi pomiarami, które wykaza-
ły, że ścieranie powierzchni stopu cynkowo-tytanowego niezależ-
nie od miejsca, rodzaju użytkowania i atmosfery otoczenia różni
się nieznacznie. W przypadku grubości początkowej blachy 0,70
mm, zwykle stosowanej, czas użytkowania blachy do starcia
połowy grubości początkowej wyniesie ponad 80 lat. Warto
również wspomnieć o tym, że blachy cynkowo-tytanowe nie
stanowią odpadu, gdyż są cennym surowcem wtórnym podlegają-
cym w 100 % powtórnemu przerobowi. Blachy i taśmy cynkowo-
-tytanowe to materiał, który został stworzony jako odpowiedź na
stale wzrastające wymagania jakościowe oraz ochrony środowiska
Szanowni Czytelnicy
ZAPRASZAMY DO ZAPRENUMEROWANIA NASZEGO CZASOPISMA,
w którym znajdziecie Państwo informację o aktualnych nowościach z dziedziny
przemysłu metali nieżelaznych.
Warunki prenumeraty na 2006 r. znajdują się na II stronie okładki.
w budownictwie. Taśmy: produkowane w formacie o szerokości
200÷1000 mm, arkusze blach 1000 × 2000 mm, w grubościach od
0,55÷1,00 mm. Produkowane blachy cechuje duża plastyczność,
wysoka trwałość, łatwość lutowania, możliwość powtórnego
przerobu, brak konieczności malowania. Przeznaczenie blach
generalnie na pokrycia dachowe. Warto również przypomnieć,
iż blachy cynkowo-tytanowe można łączyć z aluminium, oło-
wiem, stalą nierdzewną, stalą ocynkowaną.
Następnie przewodniczący Komisji Historii i Ochrony Zabytków
Hutnictwa przy ZG SITPH mgr inż. Stefan Kmiecik, który w swym
wystąpieniu dał wyraz uznania dla osiągnięć Zakładu Metalur-
gicznego SILESIA S.A. w zakresie produkowanych wyrobów
najwyższej jakości, poszukiwanych na rynku krajowym i zagra-
nicznym.
W dyskusji na tematy metalurgiczne głos zabrali: dr inż. Grzegorz
Packa — prezes Oddziału STOP, mgr inż .Adam Orłowski —
kierownik ZM SILESIA w Lipinach, prof. dr inż. Stefan Zemła —
Politechnika Śl., mgr inż. Jakub Sozański — b. dyr. ZM SILESIA
Katowice-Wełnowiec. Po ożywionej dyskusji uczestnicy sesji
zwiedzili zakład produkcyjny (poszczególne wydziały), zapozna-
jąc się z urządzeniami produkcyjno-technicznymi oraz aktualną
produkcją zakładu. Zwiedzono uruchamianą Izbę Tradycji Zakła-
dów Metalurgicznych SILESIA S.A., w której zgromadzono
liczne dokumenty historyczne zakładu.
J.W.
Redakcja
127
Zaprenumeruj wiedzę fachową
w wydawnictwie Zakład Kolportażu
ul. Ku Wiśle 7, 00-707 Warszawa
tel. (0-22) 840 30 86
tel./fax (0-22) 840 59 49
tel./fax (0-22) 840 35 89
Sp. z o.o. fax (0-22) 891 13 74
kolportaz@sigma-not.pl

2006
NASZE CZASOPISMA WEDŁUG BRANŻ
Ceny w nawiasach
dotyczą prenumeraty w pakiecie.

ELEKTRONIKA,
PRZEMYSŁ HUTNICTWO, PRZEMYSŁ
PRZEMYSŁ LEKKI BUDOWNICTWO ENERGETYKA,
SPOŻYWCZY GÓRNICTWO POZOSTAŁY
rocznie brutto zł rocznie brutto zł ELEKTROTECHNIKA
rocznie brutto zł rocznie brutto zł rocznie brutto zł
rocznie brutto zł
Chłodnictwo Hutnik Odzież Ciepłownictwo, Elektronika - Kon- Gospodarka
+ Wiadomości - Technologia, Moda Ogrzewnictwo, strukcje,Technologie, Wodna
Hutnicze Wentylacja Zastosowania
180,00 (204,40*) 192,00 (216,40*) 90,00 (114,40*) 180,00 (204,40*) 192,00 (216,40*) 228,00 (252,40*)
Gazeta Inżynieria Przegląd Włókienniczy Gaz, Woda Przegląd Przegląd
Cukrownicza Materiałowa - Włókno,Odzież,Skóra i Technika Sanitarna Elektrotechniczny Papierniczy
228,00 (252,40*) 192,00 (216,40*) 228,00 (252,40*) 180,00 (204,40*) 192,00 (216,40*) 168,00 (192,40*)
Gospodarka Rudy Materiały Przegląd Telekomuni- Przemysł
CZASOPISMA
Mięsna i Metale Nieżelazne Budowlane kacyjny + Wiadomości Chemiczny
WIELOBRANŻOWE
Telekomunikacyjne
rocznie brutto zł
199,02 (223,42*) 192,00 (216,40*) 180,00 (204,40*) 192,00 (216,40*) 264,00 (288,40*)
Przegląd CZASOPISMA Aura Przegląd Wiadomości
Gastronomiczny OGÓLNOTECHNICZNE - Ochrona Środowiska Geodezyjny Elektrotechniczne
132,00 (156,40*) rocznie brutto zł 120,00 (144,40*) 192,00 (216,40*) 216,00 (240,40*)
Przegląd Piekarski Atest Dozór Szkło
i Cukierniczy - Ochrona Pracy Techniczny i Ceramika
119,41 (143,81*) 180,00 (204,40*) 108,00 (132,40*) 90,00 (114,40*)

Ś Ć ! na
Przegląd Maszyny, Technologie, Ochrona Wokół Płytek
Zbożowo-Młynarski Materiały Przed Korozją Ceramicznych

W O
N O ata rocz
192,00 (216,40*) 54,00 (78,40*) 324,00 (348,40*) 50,00 (74,40*)
Przemysł Fermentacyjny Problemy Opakowanie
i Owocowo-Warzywny
186,00 (210,40*)
Jakości
216,00 (240,40*) 160,50 (184,90*)
e n u mer CIE.*
Pr P A K I E
w
Przemysł Spożywczy Przegląd Techniczny
180,00 (204,40*) 195,00 (219,40*)

Zamów prenumeratę lub bezpłatny egzemplarz! * Pakiet zawiera roczną prenumeratę

www.sigma-not.pl
w wersji papierowej + cały rocznik na płycie CD,
Więcej informacji na wysyłany po zakończeniu roku wydawniczego.