WARUNKI PRENUMERATY NA 2007 ROK

Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Sp. z o.o. można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający — po dokonaniu wpłaty — może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł, począwszy od następnego
miesiąca. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości z posiadanych zapasów
magazynowych.
Prenumerata roczna czasopism Wydawnictwa jest możliwa w następujących wariantach:
• prenumerata roczna, półroczna i kwartalna czasopism w wersji papierowej — wartość wg cennika na br.,
• prenumerata roczna w pakiecie (czasopisma w wersji papierowej + rocznik zamawianego tytułu na płycie CD) — wartość
wg cennika na br.,
• prenumerata ulgowa — rabat wg cennika (przysługuje osobom fizycznym, należącym do stowarzyszeń naukowo-technicznych
oraz studentom i uczniom szkół zawodowych — pod warunkiem przesłania do Wydawnictwa formularza zamówienia lub
kserokopii blankietu wpłaty, ostemplowanych pieczęcią koła SNT lub szkoły),
• prenumerata ciągła (przedłużana automatycznie do odwołania) — 10 % rabatu,
• prenumerata zagraniczna — do ceny prenumeraty krajowej dodatkowo dopłata 100 %.
NOWOŚĆ!!! Prenumeratorom czasopism w wersji papierowej i w pakiecie oferujemy od 1 stycznia 2007 r. bezpłatny
dostęp do PORTALU INFORMACJI TECHNICZNEJ (www.sigma-not.pl)
• prenumerator otrzymuje indywidualny login do Portalu,
• login uprawnia prenumeratora do bezpłatnego korzystania z archiwalnych zasobów Portalu w obrębie zaprenumerowanego
tytułu.
Portal umożliwi ponadto każdemu odpłatne przeglądanie treści dowolnego spośród 34 tytułów i zakup pojedynczych artykułów
czy zeszytów czasopism (płatność: SMS-em, kartą płatniczą, przelewem on-line lub przelewem zwykłym).
Prenumeratę w Wydawnictwie można zamówić:
faksem: (022) 891 13 74, 840 35 89, 840 59 49
mailem: kolportaz@sigma-not.pl
na stronach: www.sigma-not.pl
listownie: Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ku Wiśle 7, 00-707 Warszawa
telefonicznie: (022) 840 30 86 lub 840 35 89 oraz
dokonując wpłaty na konto Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o.: ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Na życzenie klienta wysyłamy blankiety zamówień wraz z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez prenumeratora.
Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w urzędach pocztowych (przekazy pieniężne) lub
bankach (polecenie przelewu).
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy, okres, wersję
i cenę prenumeraty oraz adres zamawiającego. Na życzenie klienta wystawiamy faktury VAT.
Dla prenumeratorów PAKIETU na rok 2007 oferujemy roczniki archiwalne prenumerowanych czasopism z lat 2004÷2006 na CD
w cenie 20 pln netto każdy.
Pojedyncze zeszyty archiwalne dostępne w wersji papierowej i elektronicznej (wersja elektroniczna od 2004 r.) cena 1 egz. netto wg
aktualnego cennika na br.
Sprzedaż zeszytów archiwalnych prowadzi:
— Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. (adres jw.)
— Klub Prasy Technicznej Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. Warszawa, ul. Mazowiecka 12, tel.: (022) 827 43 65

W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą lub zmian stawki VAT, Wydawnictwo zastrzega sobie prawo
do wystąpienia o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.

Cena 1 egzemplarza (netto/brutto) 17 zł / 17 zł

Cena prenumeraty rocznej w wersji papierowej (netto/brutto) 204 zł / 204 zł
Cena prenumeraty rocznej w pakiecie (netto/brutto) 224 zł / 228 zł
Prenumerata ulgowa — rabat 50 % od ceny podstawowej
R • 52 CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW I TECHNIKÓW
2007 PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M I E S I Ę C Z N I K
Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale
SPIS TREŚCI:

Strona

Szymanski J., Planeta S.: 123 Eksperymentalne określanie zawartości gazu w pulpie

Talar J., Jarosz P., Stanisławczyk A., 129 Modelowanie emisji NOx w zawiesinowym procesie wytwarzania miedzi
Kusiak J.: przy wykorzystaniu metody drzew regresyjnych

Marković R., Stanković D. Z., 135 Wpływ temperatury na tworzenie tlenków miedzi
Rajčić-Vujasinović M.:

Knych T., Kwaśniewski P., Mamala A.: 140 Badania wpływu starzenia sztucznego na zmianę własności wytrzymałościowych
i elektrycznych stopu CuNi2Si przeznaczonego na osprzęt górnej sieci trakcyjnej

Nowak S., Żaba K., Krawczyk B.: 146 Ocena jakości rur spawanych laserowo
METALURGIA PROSZKÓW

Pokorska I., Michalczyk J.: 151 Analiza zmian gęstości spieku żelaza w próbie ściskania
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH

Woch M.: 155 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych

ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH

Butra J.: 162 Światowy rynek metali nieżelaznych

KRONIKA 168

ISSN 0035-9696
Redakcja czasopisma: Redaktor Naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca Redaktora Naczelnego: doc. dr inż. Józef Czernecki.
Redaktorzy Działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Paulo. Sekretarz Redakcji:
mgr Bożena Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. Tel./fax 032 256-17-77. Korekta: Marzena
Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. dr inż. Zbigniew Śmieszek. Zastępca Przewodniczącego: prof.
dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz: dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.
Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa, skr. poczt. 1004, tel.:
022 818-09-18, 818-98-32, fax: 619-21-87, internet: http://www.sigma-not.pl, sekretariat@sigma-not.pl. Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12,
00-950 Warszawa, skr. 1004, tel./fax: 022 827-43-66, 826-80-16, e-mail: reklama@sigma-not.pl.
Format A4. Objętość 6,75 ark. druk. Druk ukończono w marcu 2007 r.
Rudy Metale: R52, nr 3, s. 121÷170, marzec 2007 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o., Katowice ul. Mikołowska 100a
 Prof. zw. dr hab. inż. JÓZEF ZASADZIŃSKI
Redaktor Naczelny
czasopisma
Rudy i Metale Nieżelazne

Szanowni Państwo, Drodzy Czytelnicy

Z końcem minionego roku pożegnaliśmy nieodżałowanej pamięci Prof. zw. dr hab. inż. Zbignie-
wa Misiołka Redaktora Naczelnego czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Odszedł od nas człowiek
powszechnie szanowany, nestor polskiego przemysłu metali nieżelaznych, uczony, dydaktyk, wielki
przyjaciel kilku pokoleń inżynierów i menedżerów branży metali nieżelaznych, honorowy prezes Sto-
warzyszenia Inżynierów i Techników Przemysłu Hutniczego. Przez ponad 16 lat kierował czasopi-
smem Rudy i Metale Nieżelazne dbając o pozycję czasopisma zarówno na rynku krajowym jak i mię-
dzynarodowym. To z Jego inicjatywy oraz dzięki Jego pracy wraz z Zespołem Redakcyjnym i Radą
Programową czasopismo dopracowało się określonych standardów wyrażających się między innymi
6 punktowym indeksem w klasyfikacji byłego Komitetu Badań Naukowych, a także uznania zarówno
w środowisku naukowym jak i środowisku praktyków i technologów zajmujących się szeroko rozu-
mianą problematyką metali nieżelaznych.
Podejmując obowiązki Redaktora Naczelnego czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne chciałbym
na początku swojej pracy złożyć najgorętsze podziękowania mojemu Poprzednikowi i Przyjacielowi
za wszystko co uczynił dla naszego Czasopisma przez wiele, wiele lat, aż do ostatnich chwil swojego
życia.
Chciałbym także podziękować wszystkim, którzy do tej pory w różnej formie współpracowali
z Czasopismem, bądź to jako Autorzy publikacji, bądź to sponsorzy czy wreszcie jako współwydawcy.
W grupie osób i instytucji do których kieruję także podziękowania chciałbym wymienić Stowa-
rzyszenie Inżynierów i Techników Przemysłu Hutniczego, Stowarzyszenie Inżynierów i Techników
Przemysłu Metali Nieżelaznych, Izbę Gospodarczą Metali Nieżelaznych oraz Wydawnictwo Czaso-
pism i Książek Technicznych SIGMA-NOT z Prezesem Redaktorem Naczelnym Dr inż. Andrzejem
Kusykiem.
Żywię nadzieję, że nasze czasopismo będzie nadal spełniać swoją służebną rolę wobec przemysłu
metali nieżelaznych.
Przystępując do pracy w czasopiśmie chciałbym aby spełniły się oczekiwania mojego Wielkiego
Poprzednika, aby Rudy i Metale Nieżelazne osiągnęły poziom kwalifikujący je na tzw. listę filadelfij-
ską, a Redakcja miała tylko problemy z nadmiarem dobrych artykułów i materiałów wydawniczych.
Liczę także wzorem mojego Poprzednika na hojność ze strony Prezesów firm od których zależy
kondycja finansowa naszego czasopisma.
Ze swej strony zapraszam wszystkich Państwa do współpracy mając nadzieję, że kolejne lata Rud
i Metali Nieżelaznych przyniosą wymierne korzyści dla nauki i praktyki branży metali nieżelaznych.

Z wyrazami szacunku
JÓZEF ZASADZIŃSKI
JÓZEF SZYMANSKI Rudy Metale R52 2007 nr 3
UKD 622.693.4:622.765.46:
STANISŁAW PLANETA
:622.343:66.07:53.082.4:53.05:622.7.097

EXPERIMENTAL GAS CONTENT DETERMINATION IN SLURRIES

Most commercial slurries contain some entrained air or gas. This contained gas can affect the slurry pumping perform-
ance, as small amounts of gas can considerable degrade the pump efficiency and the developed head from the pump. In ad-
dition, the contained gas may affect the subsequent processing of the slurries, particularly if a floatation step is used after
the pipeline. Contained gasses may improve or degrade the processing of the slurries. The gas content of most commercial
slurries is usually small, at a few volume percent. Measurement of this small amount of gas content in slurries is not easy.
Density measurements, sampling or chemical analysis can determine the gas content, but none of these methods is easy to
do with small gas contents, and the last two are not on-line measurements. An investigation was carried out determine if
the speed of sound in slurries could be used as a method to determine gas contents in slurries. The speed of sound is
affected by the composition of the slurries, and a very small gas content gives a very large change in the speed of sound in
a slurry. It was found that the determining the speed of sound could be used on-line to determine small amounts of gasses
in slurries.
Keywords: hydrotransport, examination of slurries, gas content determination in slurries

EKSPERYMENTALNE OKREŚLANIE ZAWARTOŚCI GAZU W PULPIE

Większość szlamów handlowych zawiera pewną zawartość powietrza lub gazu. Obecność gazów może wywołać efekt pęcznie-
nia szlamów, a nawet mała ich ilość obniża istotnie wydajność pomp. Zjawisko związane z występowaniem gazów w szla-
mach pojawia się również na etapie flotacji. Jednak zawartość gazów w szlamach może nie tylko negatywnie wpływać na
proces flotacji szlamów. Zwartość gazów w szlamach komercyjnych jest zazwyczaj znikoma i nie przekracza kilku procent.
Wyznaczenie ich zawartości, stanowiących tak małą część składową, niesie za sobą wiele problemów. Stosowane obecnie
metody wyznaczania zawartości gazu, polegają zazwyczaj na określaniu gęstości, próbkowaniu oraz prowadzeniu analiz
chemicznych, jednak żadna z tych metod nie daje zadowalających wyników. Przeprowadzone badania miały na celu spraw-
dzenie czy dźwięk rozchodzący się w warstwie szlamu, może posłużyć jako wskaźnik zawartości gazów w szlamie. Jak się
okazało struktura szlamów bezpośrednio przekłada się na prędkość fali dźwiękowej. Już małe zawartości gazu efektywnie
wpływają na prędkość fal. Na podstawie przeprowadzonych analiz stwierdzono, iż zastosowana metoda daje możliwość
śledzenia zmian zawartości gazów w czasie rzeczywistym.
Słowa kluczowe: hydrotransport , badania szlamów, wyznaczanie zawartości gazu w szlamie

Introduction lost or gained in the pumpbox, particularly if the pumpbox flow is

One of the issues in determining pump performance is the air
or gas content in the slurries. In any major pipeline system, deter-
mination of the expected gas content is important to allow proper
design of the system. A relatively small amount of gas in a liquid
can degrade the pump efficiency and the head generated by the
pumps, which can affect the overall performance of the system.
At Syncrude, hydrotransport systems are used to transport
a slurry of oilsand and warm or hot water at a solid content of about
50 wt% into the processing plant. There are currently four major
pipeline systems, one at EAPS, two at the North Mine and one at
Aurora, with typical operating rates of 4000 to 8000 Mg/hour of
oil sand, with slurry flow rates of 0.7 to 1.2 m3/s. Pipeline diame-
ters are between 0.6 to 0.8 m, with lengths of 2.5 to 4.3 km. The
oil sand slurry is transported into the processing plant where the
bitumen is floated off the slurry, and processed into a marketable
synthetic crude oil. Current crude oil production from Syncrude is
about 250,000 Bbls/day, which represents about 10 % of Canada’s
oil needs.
In these Syncrude oilsand slurry systems, and in other slurry
pipeline, the gas can get into the slurry in a number of ways. The
feed would contain some air in the pores, and air could be entrained
into the slurry as feed lumps mix with the water. Some gas may be
very turbulent. In the oilsand slurries, some gasses may get liber-
ated from the bitumen, as it mixes with the slurry water.
Pump Efficiency When Pumping Gas in Slurries
The effect of gasses in the fluid on pump performance is not
well known, as there is not a lot in the literature on the effects of
gasses on pump performance. There is also little data on the
amount of air in typical slurries.
The effect of air or gas in a fluid on pump performance is
fairly complicated. The effect of gasses on a pump depends on the
type and size of pump used, the type of gas, the type of fluid, the
pump flow rate, the fluid temperature, and the pressures at the
pump inlet and outlet. The effect of gasses in pumps is generally
related to the volumetric proportion of the gas in a slurry. Thus as
the pressure increases (e.g. after pumps in a pipeline) the effect is
lower than at the beginning of a pipeline, as more gasses will be
compressed or dissolved. In general, the worst pump performances
with air are given at higher flow rates, and at low pump inlet pres-
sures.
There are a few references on the effects of gasses on pump
performance. Stepanoff [4] has indicated that for a 10” pump at
relatively high flows and at ambient suction pressure, a 2 vol% air

D. Sc. Ing. Józef Szymanski — Department of Civil and Environmental Engineering, University of Alberta, Canada, Prof. D. Sc. Stanisław Planeta — Department of Mining,
Metallurgy and Materials Engineering, Laval University, Canada.

123
content in water can give a efficiency ratio down to about 0.85,
while a 4 vol% air content can give efficiency ratios of 0.7. Flor-
jancic (as referenced in Herbich), has measured both efficiency
and head ratios of 0.85, with air addition of 4 vol% (measured at
the inlet pressure of 0.25 Mpa). For 5 vol% air at the same inlet
pressure, the head ratio is 0.75 and the efficiency ratio is 0.79.
Better pump performance was measured at higher inlet pressures,
even with the same volumetric air contents at the pump inlet.
In an oil sand slurry system, the amount of gas in the fluid is
expected to be relatively small (a few volume percent). Even this
limited amount of gas could affect the overall system efficiency to
some degree, and result in increased power draws in the pipeline
system. However, for oilsand slurries, some gas is required in the
slurry to improve the bitumen recover at the processing plant.
Thus there is a trade off in the amount of air needed for bitumen
recovery to the amount that would degrade the pump performance.
Gas Content Measurements
The are a number of possible ways to determine the gas con-
tent in slurries:
1. A sample could be taken, and analysed for gas content. How-
ever, taking a representative sample of a slurry is not easy, and
special sampling would have to be carried out to maintain the
dissolved and included gas in the sample. The solids or bitu-
men in the slurry would complicate the measurements. This
method is not on-line or continuous.
2. Gas content could be measured with a nuclear density gauge.
These gauges measure the average fluid density, and if gases
were present, the density reading would be lower than that of
the fluid. Using nuclear gauges to measure the gas content in
a typical slurry would be very difficult, as the slurry density
would tend to vary, and the gas free density could not be easily
determined.
3. The gas content could be estimated if the compressibility of
the slurry is determined. One way to determine the slurry
compressibility is to shut down a working slurry pipeline, seal
off the pipe with valves at each end, and then to pressurize the
pipeline with water, and determine the pressure rise. The gas
Fig. 1. Relative Pump Performance to PumpBox Level
Rys. 1. Względna wydajność pompy do poziomu zbiornika typu PumpBox
124
content could then be determined from the derived fluid com-
pressibility. Syncrude has used this method on some experi-
mental pipeline loops, but this would not be easy to carry out
on an commercial pipeline system.
4. As pump efficiencies are affected by gas content, the pump
efficiency data may be able to be used for gas determination.
However, the solids in a slurry will degrade the efficiency, and
would thus mask the effects of gas. Also the effect of gas on
the pump performance is required, and thus measuring the per-
formance of one pump could only be used once the gas effect
is known. However, determining the relative performance of
two pumps in series, could allow gas contents to be estimated.
This will be discussed later in this report.
5. The gas content could be estimated by measuring the speed of
sound in a pipeline. This method will be more fully discussed
in this report.
Measuring Gas Content By Considering Pump Performance
An investigation was carried out to see if any entrained air in
the slurry drawn into the pumpbox could be detected using the
relative pump efficiencies in a commercial hydrotransport pipe-
line. The relative performance of the first pump in the pipeline
was compared to the later pumps. The first pump may be handling
slurry with some entrained air, while the later pumps, which are
under higher pressures would see less air volume, as the air would
both be compressed and more gasses would be dissolved in the
slurry. During normal hydrotransport operation, the pump per-
formance can be affected by such factors as the density of the
slurry, the flow rate, the oil sand grade, etc., and thus the effects of
air content on the pump performance was determined by compar-
ing the pump performance of the two pumps. This will reduce the
effects of the other factors that can affect the pump efficiency or
head generation.
The relative pump performance of the two close coupled pumps
in the pipeline were compared to the pump box level (Figure 1).
The pump efficiency and pump head ratios were both used. The
computed regression lines have been added to this figure. A low
pump box level may be expected to give more air entrainment,
leading to a relative decrease in the first pump performance com-
pared to second pump (e.g. a downward sloping line on Figure 1).
During normal operation the pumps generate about 25 metres
of head, which with a slurry of 1.5 density is equivalent to about
350 kPa. This pressure is over 3 atmospheres, and thus any air en-
trained by the first pump would be expected to be compressed to
about one third before entry into the second pump. The connecting
pipeline between the two pumps is about 40 metres long, and the
travel time of the slurry in this pipeline is about 10 seconds.
There is a statistically significant relationship between the
pumpbox level and the relative pump efficiency or pump head
generation (Figure 1), although there is a lot of scatter in the data.
A change in pumpbox level from 80 % to 50 % resulted in a rela-
tive degradation of the first pump to the second pump of about
5 % in both efficiency and head ratio.
By making some broad assumptions, the difference in the
amount of gas in the slurry can be estimated at different pumpbox
levels. Based on expected pump performance gas effects and the
measure pump performance, it appears that the air content in the
slurry decreased by about 0.5 vol%, as the pumpbox level changed
from 50 % to 80 %. The actual air content in the slurry could not
be determined by this method. It was considered that this tech-
nique may be able to be used to determine the change in air con-
tent in the slurry, but could not determine the actual air content.
Speed of Sound in Fluids
Measuring the speed of sound in slurries can be used to esti-
mate the air content in slurries. If the wavelength of the sound is
considerably larger than the bubble size or slurry particle size,
then the speed of sound in a liquid filled pipeline is about the same
as the speed of propagation of pressure waves in the pipeline, and
can be calculated as below.
The speed of sound in fluids (c), such as air or water, can be
calculated from the bulk modulus (E) and the density (Ψ) of the
fluid
the wall material (normally steel), respectively. This equation only
applies if the sound wavelength is appreciably larger than the bub-
ble size. With small wavelengths (i.e. higher frequencies), there is
interaction between the bubbles and the sound waves that affect
the average speed of sound in the fluid, and other analysis meth-
ods have to be used (e.g. Yi and Tavlarides [12]).
In a pipeline, a pressure disturbance will propagate along the
pipeline at the speed of sound in the pipe, and the sound waves
could be reflected at the pipeline ends, in such things as pump
boxes or open pipe ends.
The period (T) between successive pressure surges in an open
ended pipeline of length (L) could be closely approximated (Zook
[6]) by
T=2L/c
and the frequency (f) of the pressure waves is the inverse of the
period:
f = 1/T = c / 2 L
For an pipeline that is open at both ends, all harmonics (f, 2f,
3f, etc.) are also present. This equation is the same as the sound
frequency generated by wind instruments, such as an oboe or an
open ended organ pipe (Zook [6]).
It can be noted that for a pipe that is closed at one end, the pe-
riod (Tc) is larger, as: Tc = 4 L /c. For a closed ended pipe, only the
odd harmonics (3f, 5f, etc.) would be present. This is the situation
for water hammer calculations, where a valve is closed quickly
against a flowing liquid, and also for some wind instruments, such
as clarinets (Zook [6]).
Using the above method, we can get the speed of sound for an
oil sand slurry, assuming the components are water, bitumen,
quartz and gas in a steel pipe. Air was used as the gas in the slurry,
but many other gasses have similar moduluses to that of air, and
thus results with other gasses should be comparable. The compo-
nent values used are shown in Table 1, with most of these values
coming from standard reference books (e.g. CRC, 1995), with the

c2 = E / Ψ Table 1
Properties of pipeline Fluids and Materials
For fluid mixtures in a pipeline, the speed of sound in a pipe
can be closely approximated [3] by considering the volumetric Tablica 1
proportions (I), the modulus (E) and the density (Ψm) of the different Właściwości płynów i materiałów w rurociągu
fluid components, such as water, sand, and bitumen (1,2 etc.) as
Air Bitumen Quartz Water Steel
1/c2 = Ψm [ I1/E1 + I2/E2 ... + D / (Ep t) ] Speed of Sound m/3 331 1350 5500 1496 5940
Density, kg/m3 1.293 995 2650 1000 7840
where the last term accounts for the elasticity of the pipe, with D,
Bulk Modulus, Mpa 0.1417 1813 36500 2238 160000
t, and Ep being the pipe diameter, wall thickness and modulus of

Table 2
Speed of Sound Calculations Examples
Tablica 2
Przykładowe obliczenia prędkości dźwięku

Gas Bitumen Sand Water Pipe Total Speed of Sound m/s

Volume Ratio 0 0.09 0.36 0.55
Mass ratio 0 90 954 550
Comp a/(p.c) 0 5E-11 4.5e-12 2.5E-10 2.9E-10 5.9e-10 1032

Volume Ratio 0.002 0.09 0.36 0.55

Mass ratio 0.0026 90 954 548
Comp a/(p.c) 1.4E-08 5E-11 4.5E-12 2.4E-10 2.9E-10 1.5E-08 207

125
 ferent time periods during February. (The x-axis on these plots is
the frequency in milli-Hertz. One milli-Hertz has a period of 1000
seconds).
From the frequency plot, the lowest predominant frequency
was determined, considering any harmonics that may be present.
This fundamental frequency was then used to estimate the speed
of sound in the pipeline, and from this the air content was esti-
mated using the data in Figure 2
There are a number of possible sources of pressure fluctua-

Fig. 2. Speed of sound in slurries with varying gas content

Rys. 2. Prędkość dźwięku w szlamie przy różnej zawartości gazów

modulus for bitumen being taken as the same as kerosene. The

calculation of the speed of sound is shown in Table 2. The calcula-
tion, as in Table 2, was carried out for a number of different air
contents, and plotted in Figure 2, which lists the speed of sound
and the expected periodicity of the pressure waves in the EAPS
line with different gas contents.
Fig. 3. Pressure data on February 25
In a pipeline system, there are many factors that could gener-
ate the pressure fluctuations to initiate some standing waves in Rys. 3. Dane dotyczące ciśnienia z dnia 25 lutego
a pipeline. The pump rotation or variations in flow at the pump
box could set up enough pressure disturbances to generate a reso-
nance condition. The effect of centrifugal pumps on the sound
propagation is expected to be minor in a pipeline system, as the
pressure disturbances are expected to go right through the pumps.
It can be seen (Figure 2), that a small quantity of air can have
a major effect the speed of sound in the fluid or the frequency of
resonance pressure waves in a pipeline. Thus with no air, the fun-
damental periodicity of pressure waves would be about 5 seconds
in EAPS (Figure 2 and Table 2), but with a 1 vol% of gas in the
slurry, the periodicity would go up to about 50 seconds. Therefore,
if the frequency of the standing pressure waves or the speed of sound
can be measured in a pipeline, the gas content can be estimated.

Measuring Pipeline Pressure Data

Measurements were made of the pressure variations in the

EAPS pipeline in January to May, 1997. Pressure data was col- Fig. 4. Frequency Plot of data collected on Feb. 25
lected on the pipeline from the on-line instrumentation at one
Rys. 4. Charakterystyka częstotliwościowa
minute intervals, or from data loggers at 8 second intervals.
wyników pomiaru ciśnienia z dnia 25 lutego
A number of data sets of pressure data have been collected and
reviewed. A typical pressure variation dataset is shown in Figure 3
This plot shows the 8 second pressure data on February 25, 1997.
A number of cycles of pressure data can be seen, with some time
periods of about one minute, plus a number of higher frequency
cycles in this data.
The pressure data was reduced in two different ways to obtain
possible speed of sound:
1. A Fourier transform was carried out on the pressure data from
one point to determine the frequency response of the pressure
data.
2. The speed of sound in the pipeline was also estimated by re-
viewing the time of transit of pressure waves between two dif-
ferent pressure taps.

Fourier Transform Analysis

A number of Fourier transforms were carried out on the pres-

sure data from a single point to determine the frequency response. Fig. 5. Cross-Correlation plot of Pressure Data (97/04/12 - 7:00)
Typical plots of the Fourier data of pressure data is shown in Rys. 5. Wykres korelacji krzyżowej wyników pomiaru ciśnienia
Figure 4. These give the frequency-transformed data for four dif- (97/04/12 - 7:00)

126
 S

PT

T
LE G E N D
B - O PEN BU C K ET PG - PR E SSU R E G AU G E
BO - BU C K ET O U TL ET V AL V E PS - P IEZ O EL EC TR IC SEN SO R

BI - BU C K ET IN L E T VAL VE P - PI STO N R O D

PG
BB P - BU C KE T BY- P AS S T - TH ER M O M ET ER
BI C P - PU M P D - D R AIN VAL VE
B S - S PE AK ER PT - PI EZO EL EC TR IC TR AN SD U C ER
SV - S AFE TY V AL V E V - VEN T

BBP PG
SV

BO
CP D

Fig. 6. Pipeline Loop used for the Time of Transit measurement

Rys. 6. Pętla przewodów rurowych stosowana do pomiaru czasu przejścia

tions in the pipeline. There are a number of possible frequencies
that we could expect, but there are no major sources that would be
at the same frequency that we could expect from the pipeline
resonance. Figure 4 or time period “E” there are a number of low
frequency spikes, which are not believed to be associated with
slurry resonance, and the frequency points of 16.5 mHz (with its
harmonic at 33 mHz) and 23.5 mHz seem most likely to associ-
ated with the slurry resonance.
Overall, it appears that the most likely frequencies associated
with the slurry resonance appears to be from about 15 to 25 mHz.
Referring to Figure 3, these frequencies would indicate that the
equivalent average gas content in the EAPS slurry would be from
about 0.6 % to 1.5 % at the pipeline pressures.
loop was about 9 meters. Two Piezoelectric transducer receivers
were used two meters apart. A centrifugal pump was used to main-
tain a turbulent flow in the pipeline.
Tests were carried out with two phases (air and water), and
also with three phases (air, water and 3 mm diameter polyethylene
beads). An impulse was generated by a hammer blow to the end of
piston shaft, to generate the pressure wave, which could be ob-
served as two overlapped and separated curves on the oscillo-

Cross Correlation Data Analysis

The speed of sound in the pipeline was also estimated by re-

viewing the time of transit of pressure waves between two differ-
ent pressure taps. Pressure data was collected off PI at 8 second
intervals from four pressure taps, and a cross correlation was de-
termined by lagging one of the data sets relative to another, and
generating the correlation coefficient between the two data sets
(Figure 5). The positive and negative lagged data was then plotted
against expected transit times, which were corrected for the speed Fig. 7. Results of sound speed measurements in pipeline loops
of the slurry in the pipeline (e.g. the forward speed of sound along Rys. 7. Wyniki pomiaru prędkości dźwięku w pętlach przewodów
the pipeline would be faster that the backward speed of sound, due rurowych
to the effects of the fluid motion). This method of analysis does
not require any reflection of the sound waves at the ends of the
pipeline. A pressure transient at one place should be able to be
picked up at another location, but delayed by a certain time lag.
The cross-correlation plots indicate that there is a cross corre-
lation of about 55 seconds in the April 12 data shown in Figure 5,
for the forward direction in three of the four time periods shown.
There is no indication of any cross-correlation in the backwards
data. This would imply an equivalent average air content of about
1.2 % (from Figure 4), but again the gas content at STP conditions
would be expected to be higher.

Investigations of Time of Transit in a Pipeline

by Pressure Waves
Fig. 8. Measured speed of sound with polyethylene beads
A rectangular shape closed loop of 3.8 cm (1.5”) clear PVC Rys. 8. Prędkość dźwięku zmierzona
pipe and fittings was built (Figure 6). The overall length of the przy pomocy kulek polietylenowych

127
scope. The time between the peak of the two curves used to de-
termine the speed of sound in the pipeline.
Over 300 pressure wave tests were performed on the loop,
with different mixtures of water, air and beads, and at different
speed of the pump. The air percentage varied from 0 % up to 5
vol%, and plastic bead contents at 0 % or 18 vol%.
In general all the charts show some small discrepancies up to
the 1% of the air content in the fluid. That could be caused by the
accuracy of the mixture’s percentage measurement, release of dis-
solved air due to a few degree temperatures raised during a bunch
of tests taken in a row, or error in visual reading of the peaks of
the charts. As the percentage of the air content increases from 1 %,
the discrepancies became less.
With the addition of the beads and at 0 % air, the measured
speed of sound was 200 m/s in comparison with the expected
speed as 450 m/s. The tested speed suggested that there was 0.3 %
Fig. 9. The Sound Resonance in a pipe
Rys. 9. Rezonans akustyczny w rurze
Fig. 10. Sound spectrum at the Aurora Mine Pipeline
Rys. 10. Widmo akustyczne w rurociągu kopalni Aurora
Fig. 11. Sound spectrum data
Rys. 11. Dane widma akustycznego
128
air content in the loop. It was suspected that there was air bubbles
stuck to the beads that could not be eliminated totally. At 0.1 %
air, measured tested speed was 160 m/s in comparison with the
expected theoretical speed as 290 m/s. The test suggested that
there was 0.5 % air content in the loop.
Overall, the result of the tests done in this project proved that
the pressure wave equation was valid. The air effect on the speed
of sound fluid is far larger than the effect of the solids. However
some discrepancies of up to 1 % air content were found during
these tests.
Sound Wave Resonance
Using the pipeline loop described above (Figure 6), the objec-
tive of this stage of study was to relate the resonance frequency of
a generated sound wave signal across the diameter of the pipe to
the speed of sound within the fluid.
If a sound wave (pressure wave) is sent across the diameter of
a pipe, the first harmonic of the resonance will occur as shown
(Figure 9):
For the first harmonics:
λ1 = 2D,
f1 = C / λ1 = C / 2D,
C = 2D f1,
λ1: First harmonics wave length, m,
D: Diameter of the pipe, m,
f1: First harmonics frequency, Hz,
C: Speed of sound in the slurry, m/s.
For the second harmonics:
f2 = 2 f1 = C / D.
The sound spectrum was determined by measuring the sound
on the outside of the operating pipeline with a sound spectrum
analyser. The recording was done at the side and top of the 0.7 m
pipeline. At the Aurora pipeline, the recording was done at the bot-
tom, side, and top of the 0.8 m pipeline. In addition, the ambient
noise measurements were also taken.
The above (Figure 11) indicates that for the side test of pipe-
line, most frequent resonance (11 times) occurred at resonance
frequency of 80 Hz which is corresponding to 0.89 % of air content
in the slurry flow tested. The above non-invasive method is just to
present a scientific technique to measure the air content on the
slurry pipeline based on the listening to the sound level noise
spectrum of the flow and to study its resonance frequencies across
the pipeline.
Conclusions
The tests shown here demonstrate the technique of measuring
the speed of sound in a pipeline could be used to determine the air
content in the slurry. The measurement of the transit times of low
frequency sound waves should give a method that could be used to
develop and on-line measurement of the slurry air content. This
should allow the optimum air content to be measured to allow
good bitumen recovery and reasonable pump performance to be
achieved in commercial oil sand hydrotransport line. Further work
on this aspect is being pursued.
References
1. Chemical Rubber Company. CRC Chemistry Handbook. CRC,
1996.
2. Herbich J. B.: Coastal and Deep Ocean Dredging. Publisher and
date unknown. Copy on file of portions of a book.
3. Shook C. A., Leibe J. O.: Experimental Determination of Dispersed
Gases in Slurries. Can J. Chem Engr. 1976, Vol 54, February.
4. Stepanoff A. J.: Centrifugal and Axial Flow Pumps. Wiley, 1957.
5. Streeter V. L., Wylie E. B.: Fluid Mechanics. McGraw Hill, 1985.
6. Zook A.: The Physics of Woodwinds. Page 475 in Serway, R.A.
Physics for Scientists and Engineers. Sauders College Publishing, 1990.
7. Coward J.: Listening to EAPS, to Determine Slurry Gas Content.
Syncrude Research Progress Report, 1997, 26(5), 1997.
8. Ghazi Houshang: Multi Phases Fluid Flow in a Pipeline Loop.
Master of Engineering Thesis from Mechanical Engineering at University
of Alberta, Fall 1998.
9. Serway, Reymond A.: Physics for scientists & engineers. Third edi-
tion, 1982. Saunders Golden Sunburst Series, Saunders College Publish-
ing, Harcourt Brace College Publishers.
10. Watanabe M., Prosperetti A.: Shock waves in dilute bubbly liquids.
Journal of fluid mechanics v. 274 (Sep. 10, 94) p. 349÷381.
11. Crowe C. T.: Basic research needs in fluid-solid multiphase flows.
Journal of fluids engineering, v. 115 (Sep. 93) p.341÷342.
12. Yi J., Tavlarides L.: Model for Hold-up Measurements in Liquid
Dispersions Using an Ultrasonic Technique.” Ind. Eng. Chem. Res., 1990,
No. 29, p. 475÷482.

JOLANTA TALAR Rudy Metale R52 2007 nr 3

PIOTR JAROSZ UKD 669.054.8:669.984:
:669.33:007:681.5:519.6
ANDRZEJ STANISŁAWCZYK
JAN KUSIAK

MODELOWANIE EMISJI NOX W ZAWIESINOWYM PROCESIE

WYTWARZANIA MIEDZI PRZY WYKORZYSTANIU

METODY DRZEW REGRESYJNYCH

Przedstawiono problem przewidywania emisji NOx w zawiesinowym procesie wytwarzania miedzi. Algorytm drzew regresyj-
nych CART został wykorzystany do przewidywania poziomu NOx w gazach. W modelowaniu tego zjawiska wykorzystano
przemysłowe dane pomiarowe. Opracowany model na bazie drzew decyzyjnych pozwolił na identyfikację zmiennych nieza-
leżnych, które mają decydujące znaczenie dla przewidywania poziomu stężenia NOx w gazach. Wyniki modelowania uzy-
skane przez algorytm CART porównano z wynikami sztucznych sieci neuronowych oraz metod regresji liniowej i nieliniowej.
Opracowane modele oparte o sztuczne sieci neuronowe oraz drzewo regresyjne mogą być zastosowane w optymalizacji i
sterowaniu procesu wytwarzania miedzi pod kątem redukcji szkodliwej emisji NOx.
Słowa kluczowe: drzewa regresyjne, sztuczne sieci neuronowe, redukcja odpadów, zawiesinowy proces wytwarzania miedzi

MODELLING OF NOx EMISSION IN THE COPPER FLASH SMELTING PROCESS

USING REGRESSION TREES METHOD

The problem of prediction of NOx emission in the copper flash smelting process is presented. The CART algorithm was ap-
plied to prediction of the NOx content in exhausts. The industrial data were used to modelling of this phenomenon. The
model developed on the base of the decision trees allows to identify the independent variables, which are significant for
prediction of NOx content in gases. The results of CART algorithm were compared with the artificial neural networks and
the linear and non-linear regression models. The elaborated models based on the artificial neural networks and regression
tree method can be applied in optimisation and control of the copper production process for reduction of harmful emission
of NOx.
Keywords: regression trees, artificial neural networks, waste reduction, copper flash smelting process

Wprowadzenie lizowanym obiekcie przemysłowym można wykorzystać metody

Zbiory danych opisujące przebieg procesów przemysłowych
mogą być źródłem istotnych informacji dla modelowania, stero-
wania i optymalizacji procesów. Analiza dużych zbiorów danych
jest jednak bardzo skomplikowana. Do pozyskania wiedzy o ana-
eksploracji danych takie jak np.: sztuczne sieci neuronowe, drzewa
decyzyjne, analizę skupień i in. Metody wspierające odkrywanie
wiedzy z dużych zbiorów danych, są często nazywane w literaturze
metodami „eksploracji danych” (data mining) [1], gdy w istocie
trafniejsze wydaje się być sformułowanie „odkrywanie wiedzy”

Dr inż. Jolanta Talar — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Inżynierii Metali i Informatyki Przemysłowej, Kraków, dr inż. Piotr Jarosz — Akademia Górniczo-Hutnicza,
Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków, mgr inż. Andrzej Stanisławczyk, dr hab. inż. Jan Kusiak, prof. nzw. — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Inżynierii Metali
i Informatyki Przemysłowej, Kraków.

129
(knowledge discovery).
W ramach niniejszej pracy podjęto próbę analizy zjawiska
emisji tlenków azotu w zawiesinowym procesie wytwarzania mie-
dzi przy wykorzystaniu metodyki drzew decyzyjnych.
Celem pracy jest opracowanie modelu pozwalającego na
przewidywanie poziomu NOx w gazach, który mógłby być wyko-
rzystany w sterowaniu procesem w czasie rzeczywistym (pod kątem
redukcji szkodliwej emisji NOx) oraz ocena skuteczności zastoso-
wania metody drzew regresyjnych w modelowaniu tego zjawiska.
Zawiesinowy proces wytwarzania miedzi [2, 3] jest procesem
ciągłym, który charakteryzowany jest przez szereg parametrów
(ok. 30 podstawowych parametrów wejściowych i ok. 40 najistot-
niejszych parametrów wyjściowych procesu). Obok produktu pod-
stawowego — miedzi blister, pozostałe fazy otrzymywane w pro-
cesie poddawane są w całości procesom przetwarzania. Taka sy-
tuacja ma miejsce w odniesieniu do faz skondensowanych [4]:
⎯ pyłów siarczanowych, zagospodarowywanych w procesie za-
wiesinowym w celu odzysku miedzi i jako regulator bilansu
cieplnego pieca,
⎯ żużla zawiesinowego, kierowanego w całości do procesu od-
miedziowania,
oraz także w odniesieniu do fazy gazowej, kierowanej po odpyle-
niu do procesu otrzymywania kwasu siarkowego. W rozumieniu
obowiązujących przepisów [5] technologia ta jest więc bezodpa-
dowa. Problem odpadów pojawia się dopiero w następnych agre-
gatach ciągu technologicznego, w których wytwarzane są m.in.
żużel granulowany z pieca elektrycznego, pyły i szlamy z odpyla-
nia gazów z pieca elektrycznego, konwertorów, odpady z fabryki
kwasu siarkowego i inne. Ograniczenie emisji tlenków azotu w pro-
cesie zawiesinowym jest bardzo istotne ze względu na wymogi
ochrony środowiska, jak również konieczność redukcji kosztów
utylizacji odpadów w węźle fabryki kwasu siarkowego.
Problem modelowania emisji tlenków azotu
w zawiesinowym procesie wytwarzania miedzi
Jednym ze źródeł odpadów, jakie powstają w procesie wytopu
miedzi w piecu zawiesinowym, są tlenki azotu. Wraz z gazami
procesowymi są one kierowane do fabryki kwasu siarkowego,
gdzie ulegają konwersji do kwasu nitrozylosiarkowego. Synteza
tlenków azotu w tym procesie została opisana w pracy [6].
Stwierdzono wówczas, że z uwagi na warunki prowadzenia proce-
a b
Rys. 1. Porównanie zmierzonych i obliczonych: a — zawartości NOx w gazach oraz b — zawartości SO2
w gazach, przy zastosowaniu sztucznych sieci neuronowych oraz modelu termodynamicznego [7]
Fig. 1. Comparison of measured and calculated by thermodynamic and ANN models [7]: a — NOx and b —SO2 contents in exhausts
130
su (wysoka temperatura w szybie reakcyjnym pieca, wysokie stę-
żenie tlenu w dmuchu) powstawanie tlenków azotu, głównie NO
i NO2 jest nieuniknione i należy opracować efektywną metodę ich
utylizacji w piecu zawiesinowym lub w fabryce kwasu siarkowe-
go, lub należy ograniczyć emisję NOx poprzez odpowiednie ste-
rowanie procesem.
Modelowanie składu fazy gazowej pieca zawiesinowego jest
zagadnieniem złożonym. W pracy [7] przedstawiono problem mo-
delowania fazy gazowej (stężenia O2, SO2, CO2, NOx) przy wyko-
rzystaniu reguł termodynamiki (MT) oraz sztucznych sieci neuro-
nowych (SSN). Na rysunku 1 przedstawiono porównanie wyników
zastosowania analizowanych modeli w przewidywaniu stężenia
wybranych składników fazy gazowej pieca zawiesinowego.
Pomimo niewielkich uproszczeń zastosowanych w oblicze-
niach termodynamicznych, nie udało się uzyskać wyników zbliżo-
nych do wartości rzeczywistych dla stężeń O2, SO2 i NOx w ga-
zach. Wartości stężeń NOx w gazach nie można uzyskać w prosty
sposób z obliczeń termodynamicznych. Ich wielkość oszacowano
na podstawie rozważań, zawartych w pracy [6] i dotyczą one
głównie dwutlenku azotu. Wyniki [7] uzyskane przez sztuczne
sieci neuronowe charakteryzowały się wysoką zbieżnością z wy-
nikami pomiarów. Metody oparte o termodynamikę nierównowa-
gową i kinetykę poszczególnych reakcji wymagają zastosowania
skomplikowanego modelu i czasochłonnych obliczeń [8÷10], dla-
tego też byłyby one nieprzydatne z punktu widzenia sterowania
procesem w czasie rzeczywistym.
W pracy [11] zaprezentowano koncepcję systemu sterowania
procesem zawiesinowym w oparciu o metody sztucznej inteligen-
cji. Wstępne wyniki z zakresu modelowania tego złożonego pro-
cesu [4, 7, 11] pozwalają na stwierdzenie, że SSN charakteryzują
się wysoką skutecznością w przewidywaniu parametrów wyjścio-
wych pieca zawiesinowego. Modele procesu oparte o sztuczne
sieci neuronowe zostały opracowane na podstawie przemysłowych
danych pomiarowych. Wiedza, pozyskana w procesie uczenia
sztucznej sieci neuronowej, nie jest dostępna w sposób jawny, lecz
jest zakodowana we współczynnikach wagowych sieci. Na pod-
stawie parametrów wejściowych pieca zawiesinowego SSN prze-
widywały parametry wyjściowe procesu. Idea działania sztucznej
sieci neuronowej jest w tym przypadku analogiczna do działania
„czarnej skrzynki”.
W ramach niniejszej pracy podjęto próbę opracowania modelu,
pozwalającego na przewidywanie poziomu stężenia NOx w gazach
w procesie zawiesinowym, przy wykorzystaniu metodyki drzew ( )
Δ G (ψ ( A); S ) = i ( S ) − p L ⋅ i (S L ) − p p ⋅ i S p (2)
decyzyjnych. Drzewa decyzyjne pozwalają na prezentację wiedzy
o analizowanym problemie w sposób jawny i zrozumiały dla gdzie
użytkownika. Ponieważ analizowany problem dotyczy predykcji zbiory SL i SP oznaczają podział wyjściowego zbioru przypadków
zmiennej ciągłej — stężenie NOx w gazach odlotowych, dlatego
|S | |S |
też w ramach pracy zastosowano algorytm generowania drzew S, względem kryterium ψ ( A) , a p L = L i p P = P praw-
regresyjnych. Uzyskane wyniki zastosowania drzew regresyjnych S S
porównano z wynikami modeli opartych o sztuczne sieci neuro- dopodobieństwa, że przypadek zostanie sklasyfikowany do jedne-
nowe oraz metody statystyczne. Metoda sztucznych sieci neuro- go z tych zbiorów.
nowych [12÷16] oraz metody regresji liniowej i nieliniowej [17, Dla Twoing Criterion zmiana zysku informacji jest definiowana
18] są powszechnie znane, dlatego też w dalszej części przedsta- następująco
wiono wyłącznie ideę metody opartej o drzewa decyzyjne.
2
pL pP ⎡ ⎤
Metoda drzew decyzyjnych Δ T (ψ ( A); S ) =
4 ⎣J
( ) (
⎢∑ p j S L − p j S P ) ⎥ (3)
⎦
Przez drzewo decyzyjne [19] rozumiemy strukturę złożoną
z węzłów, z których wychodzą gałęzie prowadzące do innych wę- W procesie budowania drzewa wybierany jest ten atrybut i takie
złów lub liści. W drzewie decyzyjnym węzły przechowują testy kryterium podziału ψ, które maksymalizuje wyrażenie ΔG lub ΔT.
sprawdzające wartości atrybutów przykładów, a liście przypisy- W przypadku atrybutów ciągłych dyskretyzacja odbywa się
wane im kategorie. Dla każdego z możliwych wyników testu w ten sposób, że rozpatrywany (lokalny) zbiór przypadków jest
z węzła prowadzi odpowiadająca mu gałąź do pewnego poddrze- najpierw sortowany względem wartości atrybutu A, a następnie
wa. Wyznaczenie kategorii przykładu za pomocą drzewa decyzyj- spośród wszystkich wartości atrybutu wybierana jest ta wartość ai,
nego polega na przejściu ścieżki od korzenia drzewa do jednego która maksymalizuje zmianę zysku informacji. Wartość progowa,
z jego liści, poprzez wykonywanie w odwiedzanych kolejno wę- dzieląca zbiór przypadków, jest średnią z dwóch kolejnych warto-
złach umieszczonych w nich testów i przemieszczanie się wzdłuż ści (ai + ai + 1)/2.
gałęzi odpowiadających uzyskiwanym wynikom. W przypadku drzew regresji liściom przypisywane są dwa pa-
Celem budowy drzew decyzyjnych jest znalezienie zbioru re- rametry: wartość atrybutu klasyfikującego oraz odchylenie stan-
guł logicznych „jeżeli przesłanka to konkluzja”, które pozwolą na dardowe σ przypadków rozpatrywanych w węźle t (5). Wartością
jednoznaczne zaklasyfikowanie obiektów do poszczególnych klas. atrybutu klasyfikującego jest średnia z przypadków rozpatrywa-
W trakcie budowy drzewa decyzyjnego wybierane są te atrybuty, nych w węźle (4).
które niosą najwięcej informacji o przynależności obiektów do
poszczególnych klas. Dla realizacji tego celu wybierany jest ten 1
atrybut i takie kryterium podziału, które powoduje największy
y (t ) = ∑ yn
N (t ) n
(4)
wzrost jednorodności węzła, ze względu na zmienną klasyfikującą
(zmienną decyzyjną). Do oceny jednorodności węzła (zysku in-
1
formacji) mogą być wykorzystywane różne kryteria. σ= ∑ ( yn − y (t ))2
N (t ) x∈t
(5)

Algorytm CART
Regułą podziału dla drzew regresji jest wybór takiego kryte-
Algorytm CART (Classification and Regression Tree) [20, 21] rium ψ(A), które maksymalizuje zmniejszenie błędu klasyfikacji
jest jedną z najpopularniejszych i najskuteczniejszych metod bu- w węźle t
dowy drzew decyzyjnych. Cechą algorytmu CART jest to, iż gene-
ruje on drzewa binarne, tzn. że każdy węzeł wewnętrzny ma dwóch ΔR(ψ( A), t ) = R(t ) − R(t L ) − R(t P ) (6)
potomków. Dla atrybutów ciągłych rozpatrywane są wszystkie
możliwe podziały na dwa zbiory (–∞, a] oraz (a, ∞), a dla atrybu-
gdzie
tów dyskretnych wszystkie możliwe podziały zbioru wartości
atrybutu na dwa rozłączne i uzupełniające się podzbiory. W zależ-
1
ności od tego, czy atrybut klasyfikujący jest dyskretny, czy też
ciągły, algorytm pozwala na generowanie drzew klasyfikacji albo
R(t ) =
N
∑ ( yn − y (t ))2 (7)
x∈t
drzew regresji.
Algorytm CART stosuje podejście maksymalizacji zysku in- Czasami stosuje się inne kryterium ψ(A), które minimalizuje
formacji na zbiorze uczącym. W algorytmie CART wykorzysty- ważoną wariancję klasy w zbiorze przypadków rozpatrywanych
wane są w tym celu heurystyki Gini Index Criterion lub Twoing w węźle
Criterion, na podstawie których dokonuje się oceny zysku infor-
macji. Wybór heurystyki zależy od analizowanego problemu. N (t P ) 1 N (t L ) 1
Niech Δi (ψ( A); S ) oznacza zmianę zysku informacji w wyni- N
⋅
N
∑ ( yn − y (t P ))2 + N
⋅ ∑ ( y n − y (t L ))2
N x∈tL
(8)
x∈t P
ku podziału zbioru S względem kryterium ψ na atrybucie A. Gini
Index jest definiowane jako Kryterium stopu dla drzew regresji jest zredukowane do wa-
runku N(t) < Nmin,
i(S ) = 1 − ∑ p 2 ( j | S ) (1) gdzie N(t) jest liczbą przypadków rozpatrywanych w węźle t.
j Więcej szczegółów na temat algorytmu CART, drzew klasyfi-
kacji i regresji można znaleźć w literaturze [1, 21].
gdzie
j — przebiega zbiór wszystkich możliwych wartości atrybutu kla- Przewidywanie poziomu stężenia NOx w gazach odlotowych
syfikującego, w procesie wytwarzania miedzi w piecu zawiesinowym
p ( j | S ) jest definiowane jako prawdopodobieństwo przynależno-
ści przypadku do j-tej klasy w zbiorze S. Dane wejściowe
Zmianę zysku informacji dla Gini Index Criterion można za-
pisać w następujący sposób Analiza technologii procesu zawiesinowego wskazuje, że pod-

131
stawowe znaczenie dla przewidywania poziomu stężenia NOx Dane pomiarowe wykorzystane do opracowania modelu zosta-
w gazach mogą mieć takie zmienne wejściowe, jak: ły zebrane w warunkach przemysłowych. Dostępny zbiór danych
⎯ skład chemiczny koncentratu, a głównie stężenia Cu, Fe, S i węgla poddano wstępnej obróbce i filtrowaniu. Do przewidywania po-
organicznego oraz składników żużlotwórczych — krzemionki, ziomu stężenia NOx w gazach odlotowych wybrano 14 zmiennych
węglanów wapnia i magnezu itp., wejściowych procesu. Listę analizowanych zmiennych przedsta-
⎯ strumień podawanego koncentratu, wiono w tablicy 1.
⎯ wielkość nadawy pyłów siarczanowych i IOS, Technologia wytwarzania miedzi w piecu zawiesinowym oraz
⎯ stężenie tlenu w dmuchu i wielkość przetlenienia. charakterystyka pomiarowa obiektu wskazują na to, iż niektóre
zmienne wyjściowe procesu mogą reagować z opóźnieniem na
zmienne wejściowe. Na podstawie analizy korelacji, która badała
Tablica 1 siłę oddziaływania zmiennych wejściowych na poziom NOx w ga-
Analizowane zmienne WE/WY (y, x1 ... x14) zach, zidentyfikowano występujące opóźnienia (na podstawie eks-
oraz podstawowe statystyki przefiltrowanego zbioru danych tremum współczynnika korelacji dla przesunięć czasowych anali-
zowanych zmiennych). Wyznaczone opóźnienia były podstawą
Table 1 obróbki zbioru danych pomiarowych. Ponadto, w warunkach rze-
The list of analysed INPUT/OUTPUT variables (y, x1 ... x14) czywistych procesu, dla różnych zmiennych pomiary wykonywa-
and the basic statistics of the filtered data set ne były z różną częstotliwością, dlatego też w przypadku zmien-
nych rzadko mierzonych (np. skład chemiczny koncentratu)
Odchy- przyjmowano stałe wartości pomiędzy kolejnymi pomiarami (czy-
Mini- Maksi- lenie
Analizowane zmienne Średnia li wartości ostatnio zmierzone).
mum mum stan-
dardowe
Algorytm CART
y stężenie NOx w gazach, ppm 964,03 573,00 1510,00 159,04
x1 sumaryczna nadawa koncentratu,
95,63 69,96 112,28 8,51
Do przewidywania poziomu NOx w procesie zawiesinowym
103 kg/h zastosowano algorytm CART generowania drzew decyzyjnych.
x2 nadawa pyłów, 103 kg /h 9,97 0,00 17,26 1,60 Zbiór uczący zawierał ok. 9000 rekordów, natomiast zbiór testowy
ok. 3000 rekordów danych pomiarowych. Na podstawie opraco-
3
x3 sumaryczna nadawa IOS, 10 kg/h 2,90 0,00 7,23 1,25 wanego drzewa decyzyjnego wygenerowano zbiór reguł logicz-
nych, które pozwalają na przewidywanie stężenia NOx w gazach.
x4 olej do szybu reakcyjnego, l/h 152,44 76,00 1104,00 160,37 Przykładowe reguły, które wynikają ze struktury drzewa decyzyj-
x5 stężenie O2 w dmuchu, % 79,26 22,97 82,37 1,45 nego, mają następującą postać:
3 3
x6 przetlenienie, Nm /10 kg 253,89 76,00 292,00 14,51 reguła 1
x7 zawartość Corg w koncentracie, % 6,52 5,69 7,43 0,30 Jeżeli zawartość % siarki w koncentracie jest większa od 11,31
x8 zawartość Cu w koncentracie, % 28,77 26,44 31,24 0,94 i zawartość % miedzi w koncentracie jest większa od 27,76
i sumaryczna nadawa koncentratu jest większa od
x9 zawartość S w koncentracie, % 11,89 9,86 14,80 1,10 95,30 103 kg/h
to stężenie NOx w gazach wynosi 960,51 ppm.
x10 zawartość Pb w koncentracie, % 1,18 0,88 1,59 0,13
x11 zawartość SiO2 w koncentracie, % 19,51 16,17 21,82 1,00 reguła 2
x12 zawartość CaO w koncentracie, % 5,83 4,87 6,94 0,44 Jeżeli zawartość % siarki w koncentracie jest mniejsza lub równa
11,31
x13 udział podziarna w koncentracie, % 42,76 20,30 60,60 4,89 i zawartość % miedzi w koncentracie jest większa od
x14 udział nadziarna w koncentracie, % 26,58
0,22 0,00 1,30 0,15
i sumaryczna nadawa koncentratu jest większa od
97,12 103 kg/h
i stężenie tlenu w dmuchu jest mniejsze lub równe 78,58 %
to stężenie NOx w gazach wynosi 1186,65 ppm.
Na rysunku 2 przedstawiono ranking zmiennych niezależnych
pod względem istotności wpływu na poziom stężenia NOx w gazach.
Poziom ważności zmiennych niezależnych ustalono przy wyko-
rzystaniu metody CART. Zmienne xi odpowiadają analizowanym
zmiennym niezależnym, według oznaczeń przyjętych w tablicy 1.
Wyniki zastosowania metody CART wskazały, że największy
wpływ na stężenie NOx w gazach mają następujące zmienne nie-
zależne: x9 — zawartość S w koncentracie, x1 — sumaryczna
nadawa koncentratu, x12 — zawartość CaO w koncentracie, x8 —
zawartość Cu w koncentracie, x6 — przetlenienie, x11 — zawartość
SiO2 w koncentracie, x4 — olej do szybu reakcyjnego, x10 — za-
wartość Pb w koncentracie. Pozostałe zmienne niezależne mają
znacznie słabsze oddziaływanie na poziom NOx w gazach, w świetle
przyjętego kryterium oszacowania istotności zmiennych.

Sztuczne sieci neuronowe

Rys. 2. Ranking istotności wpływu zmiennych niezależnych
na poziom stężenia NOx w gazach Do przewidywania poziomu NOx w gazach zastosowano sieć
Fig. 2. Importance rank of influence of the independent wielowarstwową MLP (Multilayer Perceptron). Do uczenia sieci
variables on the NOx content in exhausts zastosowano metodę wstecznej propagacji błędów. Opracowana

132
 Tablica 2
Porównanie wyników przewidywania stężenia NOx przy wykorzystaniu różnych metod
Table 2
Comparison of the results of prediction of the NOx content in exhausts obtained using different methods

Procent wyników w granicy błędu τ

Błąd Błąd
Metody badań
Φ E
±τ % ±τ % ±τ %

Drzewo regresyjne — CART 0,086 58,02 0,05 52 % 0,10 83 % 0,15 93 %

Sztuczna sieć neuronowa — SSN 0,084 58,36 0,05 52 % 0,10 82 % 0,15 93 %

Regresja nieliniowa — REG_NL 0,110 72,46 0,05 47 % 0,10 74 % 0,15 86 %

Regresja liniowa — REG_L 0,107 73,01 0,05 45 % 0,10 73 % 0,15 87 %

a b

c d

Rys. 3. Wyniki przewidywania stężenia NOx w gazach przez a — sztuczną sieć neuronową (SSN), b — drzewo regresyjne (CART),
c — model regresji nieliniowej (REG_NL), d — model regresji liniowej (REG_L)

Fig. 3. The results of prediction of NOx content in exhausts using a — artificial neural network, b — regression tree,
c — nonlinear regression model, d — linear regression model

133
sieć neuronowa posiadała następującą topologię: 14-20-1. Zbiór błędu τ = 0,15. Wyniki uzyskane przez sztuczne sieci neuronowe
uczący zawierał ok. 6000 rekordów, zbiory walidacyjny i testowy oraz drzewo regresyjne CART charakteryzowały się wysoką
zawierały po ok. 3000 rekordów danych pomiarowych. zgodnością z wynikami pomiarów, co można zaobserwować na
rysunku 3a i b. Modele regresyjne w przewidywaniu stężenia NOx
Modele regresyjne w gazach uzyskały gorsze wyniki pod względem ilościowym
i jakościowym (rys. 3c i d) w porównaniu do pozostałych metod.
Do przewidywania poziomu NOx zastosowano model regresji Jakość predykcji modeli opartych na sztucznych sieciach neu-
liniowej (wielorakiej) oraz model nieliniowy (wzrostu wykładni- ronowych oraz drzewo regresyjne CART kwalifikuje je do zasto-
czego). sowania w warunkach przemysłowych w systemie sterowania pra-
Model regresji liniowej (REG_L) cą pieca zawiesinowego.
Na podstawie opracowanego drzewa regresyjnego CART wy-
yˆ = a + b1 x1 + b2 x2 + K + b14 x14 (9) generowano reguły decyzyjne, co pozwoliło na jawną reprezenta-
cję wiedzy o analizowanym problemie. Ponadto, w wyniku prze-
prowadzonych badań ustalono zmienne niezależne, które są istot-
gdzie ne dla przewidywania poziomu NOx w gazach. Wśród zmiennych,
a, bi — parametry. które mają decydujący wpływ na stężenie NOx można wymienić:
Model regresji nieliniowej (REG_NL) skład chemiczny koncentratu (zawartości S, CaO, Cu, SiO2, Pb),
sumaryczną nadawę koncentratu oraz przetlenienie i olej do szybu
yˆ = C + exp(a + b1 x1 + b2 x2 + K + b14 x14 ) (10) reakcyjnego. Z uwagi na sterowanie poziomem stężenia NOx
w gazach, istotne są tylko niektóre z wymienionych zmiennych —
sumaryczna nadawa koncentratu, przetlenienie oraz strumień oleju
gdzie
do szybu reakcyjnego.
a, bi, C — parametry modelu.
Należy podkreślić, iż na poziom NOx mogą wpływać również
Do identyfikacji parametrów modeli regresyjnych wykorzy-
pewne parametry nie analizowane w pracy, ze względu na brak
stano ok. 9000 rekordów danych pomiarowych. Zbiór testowy za- wykonywania pomiarów tychże parametrów. Zaliczyć do nich
wierał ok. 3000 rekordów.
można np. stężenie takich pierwiastków, które w warunkach szybu
reakcyjnego pieca zawiesinowego katalizują reakcje syntezy tlen-
Porównanie wyników przewidywania stężenia NOx w gazach ków azotu.
W celu uzyskania pożądanego (oczekiwanego) poziomu NOx
W tablicy 2 przedstawiono wyniki przewidywania poziomu w gazach, sterowanie procesem może być realizowane poprzez
NOx w gazach przy wykorzystaniu drzewa decyzyjnego (CART), optymalny dobór wartości przetlenienia oraz strumienia nadawy
sztucznej sieci neuronowej (SSN), regresji nieliniowej (REG_NL) koncentratu. Zmienne te charakteryzowały się wysokim pozio-
oraz regresji liniowej (REG_L). Zamieszczone wyniki dotyczą mem ważności w metodzie CART dla przewidywania poziomu
zbioru testowego, który zawierał ok. 3000 rekordów danych po- NOx w gazach. Pozostałe zmienne, pomimo iż uznane są za istot-
miarowych. Graficzną interpretację uzyskanych wyników przed- ne, np. skład chemiczny koncentratu, nie pozwalają na sterowanie
stawiono na rysunku 3. Do oceny wyników zastosowano następu- poziomem NOx w czasie rzeczywistym.
jące miary błędów Poznanie przyczyn emisji NOx w gazach odlotowych oraz
opracowanie modelu charakteryzującego się odpowiednią dokład-
2 nością, winno pozwolić na ograniczenie emisji tych szkodliwych
1 n ⎛⎜ Pobl − Ppom ⎞
Φ= ∑
n i =1 ⎜⎝ Ppom
⎟
⎟
(11) substancji w analizowanym procesie przemysłowym. Zastosowa-
nie opracowanych modeli opartych o sztuczne sieci neuronowe
⎠
i drzewa regresyjne stworzy możliwość sterowania procesem pod
kątem zmniejszenia jego szkodliwości dla środowiska naturalnego
∑ ( Pobl − Ppom )
n
oraz obniżenia kosztów procesu.
i =1
E= (12)
n Literatura

1. Hand D., Mannila H., Smyth P.: Eksploracja danych. Warszawa

Ppom − Pobl
τ= (13)
Ppom
gdzie
n — liczba danych pomiarowych,
Pobl — obliczona wartość NOx,
Ppom — zmierzona wartość NOx.
Dyskusja wyników i wnioski
Na podstawie przedstawionych wyników (tabl. 2) można
stwierdzić, że największą skutecznością w przewidywaniu pozio-
mu stężenia NOx w gazach charakteryzowały się: sztuczna sieć
neuronowa (SSN) oraz metoda drzew regresyjnych (CART). Dla
SSN błąd średniokwadratowy wynosił Φ = 0,084, natomiast dla
metody CART błąd Φ = 0,086. Wyniki modeli regresyjnych cha-
rakteryzowały się wyższymi błędami prognozy (błąd Φ = 0,11).
Sztuczne sieci neuronowe oraz metoda drzew regresyjnych
uzyskały zadowalające wyniki, o czym świadczą również pozosta-
łe miary błędów. Ponad 50 % wyników SSN oraz metody CART
mieściło się w granicy błędu τ = 0,05, a 93 % wyników w granicy
2005, WNT.
2. Kucharski M.: Pirometalurgia miedzi. Kraków 2003, Wydaw. AGH.
3. Talar J., Jarosz P., Kondek T., Kusiak J., Staszak J.: Zastosowanie
sztucznych sieci neuronowych do sterowania zawiesinowym przetopem
koncentratów miedzi. Mat. 11. Konf. Informatyka w Technologii Metali
KomPlasTech2004, Zakopane 2004, Wydaw. Akapit, s. 291÷300.
4. Jarosz P., Gargul K., Kusiak J., Talar J., Staszak J., Byszyński L.:
Zastosowanie sztucznych sieci neuronowych do analizy zawiesinowego
procesu otrzymywania miedzi w aspekcie generowania odpadów. Mat. 7
Międzyn. Konf. Nauk. „Teoretyczne i praktyczne problemy zagospodaro-
wania odpadów hutniczych i przemysłowych”, Zakopane 2006, s. 61÷71.
5. Ustawa o odpadach z 27.04.2001 z późniejszymi zmianami, Dz.U.
nr 01.62.628.
6. Jarosz P., Gargul K.: Termodynamiczne uwarunkowania syntezy
tlenków azotu w piecu zawiesinowym. Mat. 4. Konf. „Teoretyczne i Prak-
tyczne problemy zagospodarowania odpadów hutniczych”, Zakopane
2002, s. 46÷50.
7. Jarosz P., Talar J., Kondek T., Kusiak J., Dobrzański J., Staszak J.:
Modelowanie składu fazy gazowej procesu zawiesinowego wytopu miedzi
z wykorzystaniem sztucznych sieci neuronowych. Mat. 13. Konf. Informa-
tyka w Technologii Metali KomPlasTech2006, Szczawnica 2006, Wydaw.
Akapit, s. 201÷208.
8. Donizak J., Hołda A., Kolenda Z.: Modelowanie matematyczne

134
procesów metalurgicznych — jednostadialny proces zawiesinowy produk-
cji miedzi hutniczej. Mat. Konf. „Teoria I Inżynieria Procesów Metalur-
gicznych”, Kraków 2003, s. 23÷42.
9. Donizak J., Hołda A., Kolenda Z.: Zastosowanie deterministyczno-
-stochastycznego modelu do symulacji zawiesinowego procesu produkcji
miedzi hutniczej. Mat. XVIII Zjazdu Termodynamików, 2002, z. 22, Wy-
daw. Polit. Warszawskiej, s. 325÷334.
10. Donizak J., Hołda A., Kolenda Z., Sukiennik M., Warmuz M.,
Szwancyber G., Garbacki J., Gostyński Z.: The Flash Smelting Process
Digital Simulation. The IVth International Conference on Non-Ferrous
Metals and Alloys, Cracow 1999, p. 29.
11. Talar J., Jarosz P., Kusiak J., Staszak J.: Artificial intelligence
based modelling of the direct copper flash smelting process, in: Research
in Polish metallurgy at the beginning of XXI century. Committee of Metal-
lurgy of the Polish Academy of Sciences, Cracow 2006, Wydaw. Akapit,
p. 81÷101.
12. Tadeusiewicz R.: Sieci neuronowe. Warszawa 1993, Akad. Wy-
daw. RM.
13. Tadeusiewicz R.: Wprowadzenie do sieci neuronowych, w: Zasto-
sowanie sztucznych sieci neuronowych w symulacji i sterowaniu procesa-
mi metalurgicznymi. Mat. 1. Seminarium Neuromet’97, Kraków 1997,
Wydaw. Akapit, s. 7÷47.
14. Osowski S.: Sieci neuronowe. Warszawa 1996, Wydaw. Polit.
Warszawskiej.
15. Masters T.: Sieci neuronowe w praktyce. Warszawa 1996, WNT.
16. Korbicz J., Obuchowicz A., Uciński D.: Sztuczne sieci neuronowe,
podstawy i zastosowania. Warszawa 1994, Akad. Wydaw. PLJ.
17. Draper N. R., Smith H.: Analiza regresji stosowana. Warszawa
1973, PWN.
18. Brandt S.: Metody statystyczne i obliczeniowe analizy danych.
Warszawa 1976, PWN.
19. Cichosz P.: Systemy uczące się. Warszawa 2000, WNT.
20. Breiman L., Friedman J. H., Olshen R. A., Stone C. J.: Classifica-
tion and Regression Trees. New York 1984, Chapman & Hall (Wadsworth,
Inc.).
21. Kłopotek M. A.: Inteligentne wyszukiwarki internetowe. Warsza-
wa 2001, Akad. Wydaw. Exit.
Praca zrealizowana w ramach badań własnych nr 10.10.110.642.
Autorzy pragną podziękować Dyrekcji Huty Miedzi GŁOGÓW za
udostępnienie danych wykorzystanych w niniejszej pracy.

R. MARKOVIĆ Rudy Metale R52 2007 nr 3

D. Z. STANKOVIĆ UKD 669.333.96:669.337:620.18:669-97
M. RAJČIĆ-VUJASINOVIĆ

TEMPERATURE INFLUENCE ON COPPER OXIDES FORMING

The aim of this work was that starting from theoretical discussion based on use of the Purbe's [1] diagrams, investigated
the possibility of electrochemical copper oxide production. Oxide types were formed by the use of galvanostatic method on
plates of pure copper. The plates of pure copper were obtained in the Electrolytic refinement site in Bor. Method of oxide
formation in the conditions of constant anode current density was selected for the aim of further production in the real site
conditions. Process of formation oxides on copper surface was conducted into sodium sulphate electrolyte. Influence of
various values of electrolyte temperature, from which the oxide was formed, was investigated. Values of anode current den-
sity were in a range from 0.1 to 20 mA/cm2, and electrolyte temperature in a range from 298 to 348 K. X-ray-diffraction
analysis was used for characterization of formed oxides. It was shown out that Cu(I) oxide type is the basic type in formed
oxide. The appearance of poor reflections was also observed, which were suitable to the bivalent oxide type, what has
proved the formed mixed oxide on copper surface.
Keywords: copper oxides production, electrolytic methods, X-ray analysis

WPŁYW TEMPERATURY NA TWORZENIE TLENKÓW MIEDZI

Zbadano możliwość produkcji tlenku miedzi metodą elektrochemiczną. Tlenki wytwarzano stosując metodę galwanosta-
tyczną z użyciem blach z czystej miedzi, które wyprodukowano na Wydziale Elektrolizy w Bor. Proces tworzenia tlenków
miedzi przeprowadzono w elektrolicie siarczanu sodu. Badano wpływ różnych wartości temperatury w zakresie 298÷348 K
oraz różnych gęstości prądowych od 0,1 do 20 mA/cm2. Metodą analizy rentgenograficznej wykazano, że podstawowym
produktem był tlenek Cu(I). Obserwowano też pojawienie się refleksów tlenku Cu(II), co dowodzi, że produkowana była
mieszanina tlenków miedzi na powierzchni metalu.
Słowa kluczowe: produkcja tlenków miedzi, metody elektrolityczne, analiza rentgenograficzna

Marković R. — Copper Institute Bor, Bor, Serbia, Stanković D. Z., Rajčić-Vujasinović M. — Technical Faculty Bor, Bor, Serbia.

135
 Introduction
Developments of new materials present a base of achieved
modern scientific-technical progress as an important precondition
for further development of the same one. Due to this reason, a whole
range of scientific field is oriented towards development of tech-
nologies for material production for the needs of “high technolo-
gies”. It is consider that the greatest move was done in the field of
superconductive materials by discovery of high temperature
ceramics in Ba-La-Cu-O oxide system [2]. Investigations were
intensively continued what resulted in obtaining of materials based
on Y-Ba-Cu-O [3, 4]. High values of critical parameters of this
material were initiated by investigations in the field of synthesis
and further formation.
Arrangement in crystal grid of materials based on Y-Ba-Cu-O
gives an explanation for increased interest in finding out as simple
as possible method for oxide copper formation. By investigation
an electrical conductivity inside copper-oxygen planes, it was
proved that they are some hundred times higher that conductivity
in planes without content of unfilled oxygen positions [4]. This
occurrence confirms that copper-oxide layers present one of the
most important components for formation of the above mentioned
superconductive materials.
Large number of works on processes of electrochemical oxida-
tion and reduction of oxide sorts on copper, were aimed to the car-
ried out experiments in dissolved alkaline electrolytes, the most
often hydroxides [5, 6, 7]. The used electrochemical methods were
mainly suitable to the laboratory conditions for production of cop-
per based oxides (method of cyclic voltammeter, method of linear
potential change). Another of reasons for investigation the electro-
chemical process of oxide formation on copper is the use of super-
conductors in various electrical and electronically devices. Re-
quirement for superconductors use for those devices is in fact that
they have to be, if it is possible, thin, homogenous and elastic.
That means that those superconductors have to have completely
different features than those ones obtained by the use of thermal
method. Copper, as the most widely present conductive material as
well as accessibility of the mentioned metal in the frame of Mining
and Smelting Basin Bor site, presents an ideal base for further in-
vestigations.
Problem formulation
Previous investigations are mainly aimed to an electrochemical
synthesis of high temperature superconductive materials (HTSC)
[8], characterization [9, 10, 11] and improvement of characteristics
VTSPM [12].
Copper, as the most present conductive material, presents one
of possible holder of HTSC that would be used in electrical and
electronically devices.
One of the reasons for selection of galvanostatic method for
investigation of oxide formation on copper surface, is existence
of a real base for oxide production in industrial range in the frame
of Electrolytic Refining Site in Bor. Possibility of supply the elec-
trolytic cells by direct current with constant value, has initiated the
investigations in laboratory conditions by the use of mentioned
electrochemical method.
In previous investigations, the process of electrochemical
powder formation of bivalent copper oxide was investigated. The
aim of further investigations was the adjustment of adopted tech-
nological parameters to electrochemical process of oxide films
formation on copper and characterization of formed oxides. Elec-
trolytic copper, produced in the Electrolytic Refining Site in Bor,
will be used as a base for investigation the formation process of
oxide films.
Experimental part
Measuring Methods
The galvanostatic method was used for electrochemical forma-
136
tion of oxide types on copper, and X-ray diffraction analysis was
used for defining the formed oxides.
Investigations included the effect of temperature change in
range from 298 to 348 K. Electrolyte did not include copper ions.
Potential changes during galvanostatic copper oxidation, were
followed to a moment of visible oxide powder “breaking off” from
electrode surface or until appearance of unclear electrolyte, for
values of anode current densities from 0.1 to 200 mA/cm2.
Upon finished process of oxide formation on copper, the cur-
rent circle was broken and changes of electrode potential with
time were recorded to the reaching of stationary potential value.
The all of experiments were carried out on apparatus consisted
of electrochemical cell, rectifier, function generator of function,
thermoregulation system and device for potential measuring.
Tri-electrode electrochemical cell was used for all electro-
chemical experiments. The cell was consisted of cell body, cell
cover, thermometer, working, reference and counter electrode.
Body of electrochemical cell was presented by cylindrical
form dish with flat bottom. Water for thermostating circulated
through interspaces, total volume of 100 ml. Dish had double
walls of refractory glass. Mercury thermometer range up to 398 K
was used for permanent control the working temperature on solu-
tion.
Cell cover, made of teflon, had five cone holes for electrodes
and thermometer. Free hole was used for gas discharge, formed
during process of oxide formation on copper surface.
Sheet of electrolytic refined copper, purity 99.99 %, active
surface 1 cm2 was used as working electrode, and reference elec-
trode was SCE with permanent potential of 0.242 V at temperature
of 298 K.
Platinum wire in a form of spiral, diameter 0.8 mm and length
30 cm, was used as counter electrode.
Potentiostate — galvanostat, manufactured by AMEL Milan,
model 551, was used as a source of electrical signals, connected
on one side with electrochemical cell, and on the other side, over
analogue/digital converter (TRI-800, ANALOG DEVICES) with
personal computer (PC), where the obtained results were displayed
on monitor in a form of graphs.
Thermoregulation system was used for maintenance the required
working electrolyte temperature. System was used for mainte-
nance the required working temperature. Base of this system con-
sisted of ultrathermostate (THERMOSTAT U1) where water circu-
lated through covering of electrochemical cell.
Chemicals for preparation of working electrolyte had p.a. pu-
rity, and bidestillated water was used for preparation of aqueous
solutions.
Stability of pH value of solution was maintained by addition of
10 % of aqueous solution NaOH or 0.1 M aqueous solution H2SO4.
Measuring procedure
Electrochemical cell was washed, before each experiment,
with mixture of HNO3 and H2SO4, then rinsed with distilled and
bidestilled water, and final with working solution.
Freshly prepared working solution was poured into electro-
chemical cell. For the aim of providing the technological condi-
tions for experiments realization as similar as industrial, oxygen
was not separated from electrolyte. Working temperature of elec-
trolyte was realized by cell thermostating.
Copper electrode was cat from sheet and prepared by abrasion on
3/0 emery paper followed by 2 min immersion in 20 % nitric acid
at room temperature. Each specimen had a tag to which electrical
connection could be made. After the polish the copper electrode
was washed in distilled and bidistilled water.
Before immersing into cell, counter electrodes were chemically
treated in diluted nitric acid and rinsed with bidestilled water.
Reference electrode was only rinsed with bidestilled water and
working solution.
 Selection of Electrolyte for Oxide Formation on Copper

For the aim of electrolyte selection for copper oxide forma-

tion, a series of experiments were carried out by the use of aque-
ous solutions prepared from:
⎯ NaCl, concentration from 1 to 4 M,
⎯ H2SO4, concentration from 0.5 to 1.5 M,
⎯ Ca(OH)2, concentration from 0.5 to 1.5 M,
⎯ Na2SO4, concentration from 0.25 to 1.5 M.
By the use of X-ray diffraction analysis, it was confirmed that
copper oxides were not obtained by the use of electrolytes pre-
pared of H2SO4 and Ca(OH)2, until Cu(I) oxide was obtained by
the use of 3 M solution of sodium chloride at anode current density
of 40 mA/cm2. Electrolyte temperature was maintained as a con-
stant one at value of 353 K.
By the use of aqueous solution of sodium sulphate of various
Fig. 1. Potential change during formation of oxide film on copper
concentration in neutral media and anode current densities with
values over 50 mA/cm2, black powder was obtained where pres- Rys. 1. Zmiana potencjału przy powstawaniu cienkiej warstwy
ence of Cu(II) and Cu(I) oxide forms was registered by the use of tlenku na miedzi
X-ray diffraction analysis.
The highest current recovery degree was realized by the use of
1 M Na2SO4, and another reason for use the mentioned concentra- 348 K were realized at the beginning of process.
tion of electrolyte is in fact that increased concentration results The most interesting detail is even immediate realization of
into crystallization of basic salt at lower temperatures. maximum potential value, from 0.2 V vs. SCE, for electrolyte
temperature of 298 K, and extremely small change during the
process. Value of potential from 0.2 vs. SCE, at the same time pre-
Selection of Suitable Range of Anode Current Density
sents the highest value for a group of realized experiments.
for Oxide Formation on Copper
To establish the effect of electrolyte temperature on maximum
potential value, potential upon 100 s of process duration and on
The following series of experiments was aimed to define a range value of medium electrode potential, the statistic method of linear
of anode current density. Investigations included valued from 0.1 regression was used.
to 200 mA/cm2. The all experiments were carried out at tempera- Change of maximum potential value of electrode with temperature
ture of 298 K. change of electrolyte, follows linear dependence, and it could be
View change of surface and “breaking off” of oxide powder presented by the following equation:
from copper surface were visually followed. It was noticed that at
anode current densities over 30 mA/cm2, a very rapid change in
Emax = 0.7 – 0.0016 T (1)
electrolyte appearance. It was stated immediate stirring of electro-
lyte, what could be explained by appearance of copper dissolution
and formation of copper sulphate salt. Also, the “breaking off” Deviation of linearity SD is 0.02 V vs. SCE, and correlation
oxide powder appears from electrode surface what results into degree R = – 0.93.
electrolyte stirring. At anode current densities up to 5 mA/cm2, Values for correlation degree are in limits required by the used
and after relatively long process time duration of oxide formation, method (–0.75 to –1).
the changes were not noticed on anode surface although electrolyte For the obtained straight line dependence, direction coefficient
stirring appeared as a consequence of copper sulphate formation. (dEmax/dT) was calculated
Time of oxide formation was measured up to a moment of
complete electrolyte stirring. For anode current density of 5 mA/cm2, dEmax/dT = – 0.0016 V/K (2)
that time was about five minutes, for current density of 40 mA/cm2,
time was reduced to ninety seconds, until for values of anode cur- Method of linear regression was also used for dependence
rent density in a range from 80 to 200 mA/cm2, time was fifty se- evaluation of electrode potential value upon 100 seconds of pro-
conds. Short duration time of process of oxide formation, the most cess as well as direction coefficient of suitable line
probably, was the result of high values of anode current density
where very rapid covering of copper surface with oxide layer ap- E100 s = 0.748 – 0.0018 T (3)
peared. Since total copper surface is covered with oxide layer, the
process of “breaking off” of powder from electrode surface starts, Deviation of linearity SD is 0.01 V vs. SCE, and correlation de-
what results into visible changes in electrolyte. Also, at high values gree R = – 0.98
of anode current density, an intensive oxygen separation results Coefficient of direction, (dE100 s/dT), has following value
into destroying of electrode surface. Dissolved copper transforms
into electrolyte, forming copper sulphate, which causes electrolyte
dE100 s/dT = – 0.0018 V/K (4)
stirring. Based on the results of realized experiments, it was
adopted usage of anode current density values up to 20 mA/cm2
for further investigations. By the use of anode current densities up Linear dependence of middle potential value is presented by
to the mentioned value, a change of electrode view, without visible the following equation
changes in electrolyte, appeared.
For values of anode density of 20 mA/cm2, the effect of elec- Esr = 1.06 – 0.0029 T (5)
trolyte temperature on process of copper oxide formation was in-
vestigated for the range from 298 to 348 K. Process of oxide for- Where deviation of linearity SD is 0.025 V vs. SCE and correla-
mation was controlled to appearance of solution stirring. The re- tion degree R = – 0.97
sulted changes on copper electrode surface were visually followed. Coefficient of direction, (dEsr/dT), has following value
Values of maximum potentials of copper anode during process
of oxide formation from electrolyte with temperature of 298 to dEsr/dT = – 0.0029 V/K (6)

137
 Based on very high values of correlation degree, which are in
all cases similar to one, it could be said that the method of linear
regression was used with justification in setting of value change
dependence of potential with temperature change.
It is specific that temperature increase results into a value drop
of medium potential. The smallest change of medium potential
value of 0.06 V vs. SCE was obtained during the process where
electrolyte temperature was 348 K. These results were confirmed
that the system resistance becomes lower with temperature in-
crease.
Stability of formed oxide type is followed over time change of
electrode potential in open-circuit. Immediately upon ending of
the oxide formation process on copper surface, the current circuit
was broken. Copper anode where oxide was formed, was not taken
out from electrolyte, but immediately after that a potential of elec-
trode measurement started in time of 240 seconds. Measuring time
was determined based on test series of experiments and it was Fig. 3. Diffractogram of elementary copper
suitable to time for regulation the constant value of tested elec- Rys. 3. Dyfraktogram miedzi metalicznej
trode potential.
Change of electrode potential in open-circuit, for electrolyte
temperatures from 298 to 348 K and constant value of anode cur-
rent density, was monitored in time of 240 s and presented in the
following Figure 2.
Upon current circle breaking, even instantaneously electrode
potential drops to value similar to zero. Further potential drop con-
tinues to realization of stationary value.
For Figure 2, it is characteristic that stable potential is realized
more rapidly in electrode where oxide is formed in electrolyte
with higher temperature in time up to sixty seconds. Based on po-
tential time change in open-circuit upon formation of oxide with
anode current density of 20 mA/cm2, and for various electrolyte
temperatures, the lowest value of stationary potential was obtained
at temperature of 348 K.
Stage content of obtained samples was analyzed by the use of Fig. 4. Diffractogram of copper oxide, electrolyte temperature 298 K
X-ray diffraction analysis on Roentgen manufactured by Richard Rys. 4. Dyfraktogram tlenku miedzi, temperatura elektrolitu 298 K
Seifert and CO Rongenwerk — Hamburg, Siemens. Cu anticathode
with filtered emission with Ni-filters, at current voltage of 40 KV
and current intensity of 20 mA was used in recording. directed grain orientation in the formed oxide such as reflections
An ideal sample for investigation by the mentioned method is of some flat crystals could not be obtained.
a powder sample. Sample has to be completely homogeneous with On all diffractograms, presented in the mentioned figures (Fig.
diameter less than 10 μm, and to have particle size between 1 and 3, 4, 5 and 6), the reflections characteristic for elementary copper
10 μm and not to have any directed orientation nor microstress are dominant. The present reflections are results of high difference
(13, 14). In practice, it is difficult to realize the ideal conditions, so in masses of basic metal (Cu) and formed oxide.
the errors have to be expected in sample analysis. In concrete case, On diffractograme in Figure 3, a sample of pure copper is pre-
sented, and in Figure 4, the obtained sample at temperature of
the copper bulk was used with electrochemically formed thin layer
298 K. By analyzing of difractograms, besides of characteristic
of copper oxide on surface at constant value of anode current den-
reflections for elementary Cu, the reflections that are suitable to
sity. From that reason, there was a possibility of appearance the Cu(I) of oxide stage are also noticed. By comparison of peak
values for the mentioned oxide with peak values for elementary
copper, it is noticed that at value of reflection angle of about 21°
could be overlapping of peaks for Cu and Cu(I) oxide. Much more
high presence of elementary copper causes complete attribution of
this peak to the mentioned metal. It could be said for the peak at
reflection angle of about 37° that it is suitable to Cu(I) oxide stage,
although there is a possibility of partial overlapping with peak of
elementary copper. The appearance of weak reflection at angle of
about 19.5°, could be attributed to bivalent oxide form, and ap-
pearance of reflection at angle of about 31°, also, is suitable to
bivalent oxide form.
By comparison of present peaks, suitable to monovalent cop-
per oxide in Figure 5, with suitable peaks for the same stage in
Figure 4, the increased number of peaks is noticed. This is the re-
sult of increased oxide mass with temperature increase. At angles
between 21 and 22°, a separation of reflection for suitable copper
and monovalent copper oxide is developed. Also, the appearance
Fig. 2. Time change of electrode potential in open-circuit of new peak at angle of about 15° is developed. Peak intensity of
for various electrolyte temperatures monovalent oxide at angle of about 37° is increased regarding to
Rys. 2. Przebieg czasowy zmian potencjału elektrody intensity of suitable peak in Figure 4, what could be attributed to
w obwodzie otwartym przy różnych temperaturach elektrolitu increase of oxide mass on copper surface. Reflection at angle of

138

Fig. 5. Diffractogram of copper oxide, electrolyte temperature 323 K
Rys. 5. Dyfraktogram tlenku miedzi, temperatura elektrolitu 323 K
Fig. 6. Diffractogram of copper oxide, electrolyte temperature 348 K
Rys. 6. Dyfraktogram tlenku miedzi, temperatura elektrolitu 348 K
about 19.5° is further more present and it is suitable to bivalent
oxide form. Peak at angle of about 31° includes the both oxide
forms due to a fact that the characteristic peaks are located on very
similar values of angles.
On presented diffractogram in Figure 6, that is present for the
obtained sample at anode current density of 20 mA/cm2 and elec-
trolyte temperature of 348 K, the reflections for elementary Cu
and monovalent oxide are present. By comparison of diffracto-
gram in Figure 6 with diffractograms in Figures 4 and 5, higher
separation of close peaks, characteristic for elementary copper and
monovalent copper oxide form, is noticed at angle values between
21 and 22°. Also, by comparison of peak heights that are suitable
to monovalent copper oxide form, it could be assumed that an in-
crease of peak height is caused by increase of oxide mass.
Reflections without marks of suitable components on diffrac-
togram are probably characteristic ones for bivalent copper oxide.
Overlapping of some characteristic reflections for monovalent and
bivalent copper oxide are assumed that in present oxide sample
have also present Cu(II) oxide, although in very low percentage
regarding to the presence of Cu(I) oxide.
Summary
By summarizing the total results for synthesis and characteri-
zation of Cu-oxide layers, that present the basic holders of super-
conductivity in systems based on Y-Ba-Cu-O, it is possible to
make a distinction of the following results:
⎯ The process of copper oxide formation has been investigated
in aqueous solution Na2SO4, concentration of 1 mol/dm3 and
pH value of approx. 7. The results of investigation with anodic
current density on interval from 0.1 to 20 mA/cm2 were
proved that the copper oxides form could be formatted without
visual appearance of unclear electrolyte.
⎯ Increase of electrolyte temperature resulted into decreased
process time of formed oxide to a moment of appearance the
visible changes in electrolyte. The shortest duration time of
process was registered for temperature of 348 K.
⎯ During measuring of electrode potential in open-circuit, it was
established that at higher electrolyte temperatures, more nega-
tive values of stationary potential were realized. The most
negative potential values were realized at electrolyte tempera-
ture of 348 K and it is – 0.1 V vs. SCE, what points out that
the largest oxide mass was formed during these conditions.
⎯ By analyzing the results of X-ray diffraction analysis, the
presence of monovalent oxide on copper surface in all samples
was confirmed. The appearance of extremely weak reflections,
that are not suitable to monovalent oxide, are attributed to ap-
pearance of very small quantity of bivalent copper oxide in to-
tal mass of formed oxide. Increase of peak heights, suitable to
monovalent copper oxide with increased anode current density
and electrolyte temperature; have pointed out the increased
oxide mass with increase of values of the mentioned techno-
logical parameters. At anode current density of 20 mA/cm2
and temperature of 348 K, the reflection intensity that are suit-
able to monovalent oxide, is the strongest.
Total analysis has shown that electrochemically, by the use of
method of constant anode current density, in the formed oxide,
Cu(I) oxide is a dominant type. Mass of Cu(I) oxide increases with
increase of anode current density and electrolyte temperature.
Cu(II) oxide type is also registered in formed oxide. Change of
technological parameters has not resulted into important changes
in formed oxide mass.
References
1. Purbaix M: Atlas of Electrochemical Equilibria in Aqueous Solu-
tions. Pergamon, London, 1966, p. 66.
2. Bednorz J. G., Muller K. A.: Z. Phys, B64, 1986, p. 189÷192.
3. Muller K. A., Bednorz J. G.: Science, 1987, No. 273, p. 1134.
4. Wu M. K., Ashburn J. R., Torng C. J., Hor P. H., Meng R. L., Gao
L.: Phys. Rev. Lett., 1987, No. 58, p. 908÷910.
5. Shoesmith D. W., Sunder S., Bailey M. G., Wallace G. J., Stanchell
F. W.: J. Electroanal. Chem., 1983, No. 143, p. 153÷165.
6. Macdonald D.: J. Electrochem. Soc., 1974, No. 121, p. 651.
7. Stevanović R. L.: Copper and copper alloys oxidation in hydroxide
solutions. Ph. Thesis, TMF Beograd, 1996.
8. Maxfield M., Eckhardt H., Iqbal Z., Reidinger F., Baughman R. H.:
Appl. Phys. Lett., 1989, No. 54, p. 1932.
9. Rochani S., Hibbert D. B., Dou S. X., Bourdillon A. J., Liu H. K.,
Zhou J. P., Sorel C. C.: J. Electroanal. Chem., 1988, No. 248, p. 461.
10. Bachtler H., Lorenz W. J., Schindler W., Saeman-Ischenko G.:
J. Electrochem. Soc., 1988, No. 135, p. 2284.
11. Barsch U., Beck F.: Electrochim. Acta., 1990, No. 35, p. 759.
12. Grenier J. C., Wattiaux A., Puchard M.: Phase Separation in
Cuprates. Ed. World Scientific, 1992, p. 187.
13. Karanović Lj.: Primenjena kristalografija. Univerzitet u Beogradu,
1996, p. 478÷492.
14. Switzer J. A., Hung C., Bohanann E.: Electrodeposition of
quantum-confined metal/semiconductor nanocomposites. Department of
Chemistry and Graduate center for Material Research, University of
Missouri-Rolla, USA.
139
TADEUSZ KNYCH Rudy Metale R52 2007 nr 3
UKD 621.315.682:621.315.8:
PAWEŁ KWAŚNIEWSKI
:621.315.1:669.35’24’782:539.389.3.001
ANDRZEJ MAMALA

BADANIA WPŁYWU STARZENIA SZTUCZNEGO NA ZMIANĘ WŁASNOŚCI

WYTRZYMAŁOŚCIOWYCH I ELEKTRYCZNYCH STOPU CuNi2Si
PRZEZNACZONEGO NA OSPRZĘT GÓRNEJ SIECI TRAKCYJNEJ

Dotychczas stosowany osprzęt górnej sieci trakcyjnej (uchwyty, złączki, itp.) wykonywany jest z brązu BA1032 lub BK331.
Materiały te charakteryzują się wysoką wytrzymałością i dobrą skrawalnością, jednakże niską przewodnością elektryczną.
Nowy typ sieci trakcyjnej przeznaczony do obciążalności prądowej 2,5 kA (dotychczas 1,7 kA) wymaga osprzętu o wyższej
przewodności elektrycznej. Z uwagi na charakter pracy takiego osprzętu, dodatkowym wymaganiem jest wysoka odporność
na relaksację naprężeń w obszarach kontaktu elementów nośno-przewodzących. Luzowanie sił docisku połączeń na skutek
relaksacji naprężeń w ich elementach prowadzi do zwiększenia rezystancji przejścia, wzrostu temperatury połączenia i może
w dłuższym czasie prowadzić do degradacji własności wytrzymałościowych, a w skutku do awarii sieci. W pracy przedsta-
wiono charakterystykę problemu relaksacji sił docisku materiałów o różnej podatności reologicznej oraz stosu z nich zbu-
dowanego. Przyjęto, że optymalizację właściwości eksploatacyjnych materiału przeznaczonego na osprzęt górnej sieci trak-
cyjnej, do których zalicza się m.in. wytrzymałość na rozciąganie, twardość, przewodność elektryczną oraz odporność na
relaksację naprężeń, można prowadzić na drodze odpowiedniego doboru temperatury i czasu starzenia materiału. W artykule
przedstawiono wybrane wyniki badań zmian własności wytrzymałościowych i elektrycznych stopu CuNi2Si przeznaczonego
na osprzęt nowej generacji do wysokoobciążalnych mechanicznie i prądowo sieci trakcyjnych.
Słowa kluczowe: osprzęt sieci trakcyjnej, reologia, relaksacja naprężeń, obróbka cieplna CuNi2Si

RESEARCH ABOUT IMPACT AGE HARDERING ON QUALITIES OF STRENGTH

AND ELECTRICITY CuNi2Si ALLOY, WHICH ARE DESTINATED
FOR HIGH PARTS OF RAILWAY TRACTION

Today railway traction components are made of used up to now is made of CuAl10Fe3Mn2 (BA1032) or CuSi3Zn3Mn (BK 331).
These materials are characterized by high mechanical strength and good machinability but very low electrical condictivity.
New types of DC railway tractions are destinated for current capacity up to 2.5 kA (in opposition to traditional tractions
with current capacity about 1.7 kA) and requires materials with higher electrical conductivity. Specific exploitation condi-
tions of these elements in railway traction causes in additional requirement like high stress relaxation resistance in contact
areas between different mechanical and electrical traction elements. Decrease of contact loads between elements causes in-
crease of electrical resistance and temperature rise in connections and due to mechanical properties degradation and fail-
ures in long times of exploitation. Paper presents stress relaxation characteristics and materials with different reological
activity and stacks made of them. Admited, that optimalization of material qualities destinated for elements of railway trac-
tion, in which belong to: UTS, hardness, electrical conductivity and stress relaxation resistance can be make in right selec-
tion of temperature and time of artificial ageing. In this article are presented most important research results concering re-
silience and electrical qualities CuNi2Si alloy which is destinated for new generation railway tractions.
Keywords: railway traction elements, rheological process, stress relaxation, heat treatment of CuNi2Si

Stan zagadnienia
Współzależność między rozwojem komunikacji a tempem
rozwoju gospodarki znana jest na całym świecie i staje się coraz
bardziej widoczna we wszystkich dziedzinach życia. Zarówno
w przewozach pasażerskich, jak i towarowych sprawny i szybki
transport decyduje o ekonomii i sukcesie, dlatego też sieciom
trakcyjnym stawiane są coraz to wyższe wymagania.
Przestarzały stan krajowej infrastruktury sieciowej oraz umo-
wy akcesyjne w związku z wejściem Polski do UE dały podstawę
do rozpoczęcia prac studyjnych, inwentaryzacyjnych, badawczych
i wdrożeniowych w zakresie stopniowej, ale nieodwracalnej mo-
dernizacji górnej sieci trakcyjnej przeznaczonej do dużych pręd-
kości jazdy i dużych mas przewożonych towarów. Wdrożenie ta-
kiego systemu wymaga wysokiego zapotrzebowania mocy, co
wobec istniejącego sytemu zasilania (3 kV DC) przekłada się na
obciążalność prądową min. 2,5 kA. Takie prądy generują wysokie
temperatury pracy elementów przewodzących, do których zalicza
się nie tylko przewody jezdne i liny nośne, ale także część asorty-
mentu nośno-przewodzącego osprzętu, zaliczanego do górnej sieci
trakcyjnej. Na rysunku 1 przestawiono przęsło i wybrane elementy
osprzętu, spośród których wszystkie te, które mają charakter elek-
tryczny, nazwano zaciskami, a pozostałe pracujące mechanicznie
uchwytami.
Materiałem dotychczas stosowanym na osprzęt górnej sieci
trakcyjnej jest brąz aluminiowy gat. BA1032 lub brąz krzemowy

Dr hab. inż. Tadeusz Knych, prof. nzw., mgr inż. Paweł Kwaśniewski, dr inż. Andrzej Mamala — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.

140
 Rys. 1. Przęsło górnej sieci trakcyjnej
Fig. 1. The element of upper part of railway traction

gat. BK331. Materiały te charakteryzują się znakomitymi własno- zarówno pod względem mechanicznym, jak i elektrycznym.
ściami mechanicznymi oraz wystarczającą odpornością na koro- Oczywiście możliwe jest kształtowanie własności mechanicznych
zję, jednakże stosunkowo niską przewodnością elektryczną. stopu wyłącznie poprzez przeróbkę plastyczną na zimno, ale bez
Osprzęt do nowych wysokoobciążalnych prądowo i mechanicznie poprawy własności elektrycznych, co w analizowanym przypadku
sieci trakcyjnych powinien charakteryzować się wysokimi wła- jest szczególnie istotne.
snościami mechanicznymi (Rm, R0,2, HRB), wysoką przewodno- Tablica 1
ścią elektryczną i wytrzymałością reologiczną oraz, z uwagi na
zróżnicowane warunki i długi czas eksploatacji, odpornością na Wymagania stawiane nowej generacji
korozję. Na podstawie przykładowych wymagań stawianych no- osprzętu sieci trakcyjnej
woczesnym sieciom trakcyjnym (tabl. 1) wytypowano (na pod- Table 1
stawie analizy literaturowej i badań wstępnych) jako materiał do
The requirements for new generation
nowej generacji nośno-przewodzącego osprzętu górnej sieci trak-
of railway traction elements
cyjnej stop CuNi2Si. Skład chemiczny wybranych stopów miedzi
o przeznaczeniu na cele elektryczne zamieszczono w tablicy 2, Rezystancja
a w tablicy 3 wybrane własności mechaniczne i elektryczne tych Rodzaj badań Siły wyślizgu
przejścia
stopów.
Własności mechaniczne oraz elektryczne brązów specjalnych Siła wyślizgu przewodu jezdne-
min. 15 kN
go z osprzętu trakcyjnego
CuNiSi można kształtować na drodze obróbki cieplnej (rys. 2) max. 0,01938 mΩ
[1÷4]. Odpowiedni dobór warunków przesycania oraz starzenia Siła wyślizgu liny nośnej
min. 20 kN
z osprzętu trakcyjnego
sztucznego umożliwia osiągnięcie optymalnych własności stopu

Tablica 2
Skład chemiczny wybranych stopów miedzi przeznaczonych na cele elektryczne
Table 2
The chemical composition of copper alloys on electrical purpose

Gatunek brązu Skład chemiczny, % (reszta miedź)

znak cecha Al Si Zn Fe Mn Ni
CuAl10Fe3Mn2 BA 1032 8,5÷10 — — 2÷4 1÷2 —
CuSi3Zn3Mn BK 331 — 3÷4 3÷5 0,5÷1,2 0,5÷1,5 —
CuNi2Si BN2 — 0,4÷0,8 — — — 1,6÷2,5

141
 Tablica 3
Własności mechaniczne i elektryczne wybranych stopów miedzi przeznaczonych na cele elektryczne
Table 3
The mechanical and electrical characteristics of copper alloys on electrical applications

Gatunek brązu Wytrzymałość Granica Wydłużenie Twardość Przewodność elektryczna

na rozciąganie Rm plastyczności R0,2 A5 HB właściwa w 20 °C
znak cecha MPa MPa % MS/m

CuAl10Fe3Mn2 BA 1032 500÷550 180÷200 15÷20 110÷120 5,5

CuSi3Zn3Mn BK 331 280÷350 140÷160 8÷12 90÷100 6,7
CuNi2Si BN2 300÷700 100÷620 30÷3 80÷220 HV 28

Rys. 2.
a — wytrzymałość na rozciąganie, granica plastyczności, wydłużenie stopu Cu-3,2Ni-0,75Si w funkcji czasu starzenia
w temperaturze 450 °C, b — granica plastyczności Cu-3,2Ni-0,75Si w funkcji czasu starzenia w temperaturach 450÷550 °C [1]
Fig. 2.
a — tensile strength, yield strength and elongation of Cu–3.2Ni–0.75Si as a function of ageing time at 450 °C,
b — yield strength of Cu–3.2Ni–0.75Si as a function of aging time for temperature period within 450÷550 °C

Jeżeli za pomocą śrub dokręcimy z odpowiednią siłą szczęki

uchwytu do przewodu jezdnego i liny nośnej, to wywołamy w tym
układzie złożony stan naprężenia, który będzie w czasie podlegał
relaksacji. Zewnętrznym efektem tego zjawiska jest spadek sił do-
cisku, pogorszenie kontaktu pomiędzy szczękami uchwytu a przewo-
dem i liną, a więc wzrost rezystancji przejścia, co prowadzi do
nadmiernego nagrzewania się całego układu, grozi degradacją
własności mechanicznych elementów układu oraz potęguje proce-

Rys. 3. Uchwyt równoległy przewodu jezdnego z liną nośną

Fig. 3. The parallel grip of trolley wire with carrying rope

Postawienie problemu

Wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z układami połączeń

(osprzęt nośno-przewodzący górnej sieci trakcyjnej, osprzęt sieci
elektroenergetycznych, połączenia w kotłach wysokociśnienio-
wych), w których z pewnych względów wymagana jest wysoka
i stabilna w długim czasie siła docisku, zachodzi w większym lub
mniejszym stopniu proces relaksacji naprężeń [5]. W odniesieniu
do interesującego nas problemu osprzętu przeznaczonego do wy-
sokoobciążalnych prądowo (cieplnie) i mechanicznie sieci trak-
cyjnych, rozważania zostaną przeprowadzone na przykładzie ty- Rys. 4. Schemat dwuelementowego stosu zbudowanego z ciał
powego reprezentanta, jakim jest uchwyt równoległy liny nośnej o różnym module sprężystości wzdłużnej E
i przewodu jezdnego pokazany na rysunku 3. Fig. 4. The stack build of elements of different elastic modulus E

142
sy reologiczne. W literaturze przedmiotu zagadnienie relaksacji
naprężeń w jednorodnych materiałach takich jak miedź, alumi-
nium i ich stopy jest dość dobrze znane i często opisywane [6÷9].
Brak jest natomiast analiz i wyników badań dotyczących relaksa-
cji naprężeń zachodzącej w stosach zbudowanych z materiałów
o zróżnicowanych cechach reologicznych. Model relaksacji na-
prężeń w stosie (w elementach stosu) można wykorzystać do sy-
mulacji reologicznego zachowania się układów połączeń (np.
uchwytu przewodu jezdnego z liną nośną), zbudowanych z mate-
riałów o zróżnicowanej podatności na działanie naprężenia, czasu
i temperatury.
Na rysunku 4 przedstawiono schematycznie stos zbudowany
z dwóch ciał CI i CII o różnych właściwościach lepkosprężystych,
charakteryzujących się modułami sprężystości wzdłużnej EI i EII.
Jeżeli obciążymy taki układ naprężeniem ściskającym σ ST , to
Rys. 7. Stopień relaksacji naprężeń w stosie CuNi2Si/CuETP
wywołamy w nim sprężyste odkształcenie odpowiadające zmianie
Fig. 7. Degree of stress relaxation of stack CuNi2Si/CuETP
wysokości o wartość ΔhII + ΔhIII = const. Z uwagi na stałość wy-
sokości stosu po odkształceniu hII + hIII = const oraz zróżnicowa-
ne cechy lepkosprężyste ciał CI i CII, przemieszczeniu podlegać
będzie płaszczyzna podziału stosu, przy czym jej ruch odbywał się
będzie w kierunku zależnym od odporności reologicznej elemen-
tów układu.
Określenie naprężenia w stosie po relaksacji naprężeń w jego
elementach wymaga znajomości modułu sprężystości wzdłużnej
stosu, który dla stosu N-elementowego składającego się z ciał
o modułach EI, EII, ..., EN i wysokościach hI, hII, ..., hN dany jest
wzorem postaci

N
∑ hi
i =1
E ST = N
(1)
h
∑ Eii Rys. 8. Stopień relaksacji naprężeń w stosie CuNi2Si/CuAg0,1
i =1
Fig. 8. Degree of stress relaxation of stack CuNi2Si/CuAg0.1

Dla stosu dwuelementowego zależność (1) przyjmuje postać

2 EI EII
E ST = (2)
EI + EII

Wykorzystując wyrażenie na energię stosu po relaksacji na-

prężeń

N
WST − ∑ ΔWi = WST
'
(3)
i =1

Rys. 5. Stopień relaksacji naprężeń w stosie CuETP/CuAg0,1

Fig. 5. Degree of stress relaxation of stack CuETP/CuAg0.1
w którym
WST — oznacza pracę wykonaną na stosie przez naprężenie σST,
ΔWi — energię dyssypowaną na sposób relaksacji naprężenia
w ciele i o wartość Δσi,
′ — energię stosu odpowiadającą nowemu poziomowi jednost-
WST
kowych sił aktywnych σ′ST (po relaksacji naprężeń)
oraz uwzględniając (1), uzyskuje się wyrażenie na naprężenie
chwilowe w stosie (po relaksacji naprężeń w jego elementach)
w postaci

0,5
⎡ N
Δσ ⎛ 1 ⎞⎤
σ′ST = ⎢σ 2ST − 2 E ST ∑ i ⎜ σ ST − Δσ i ⎟⎥ (4)
⎣ i =1 Ei ⎝ 2 ⎠⎦

Przykładowe charakterystyki stopnia relaksacji naprężeń w sto-

sach zbudowanych z materiałów o różnej odporności reologicznej
Rys. 6. Stopień relaksacji naprężeń w stosie Al1350/CuAg0,04 oraz w poszczególnych elementach stosu przedstawiono na rysun-
Fig. 6. Degree of stress relaxation of stack Al1350/CuAg0.04 kach 5÷8. I tak na rysunku 5 przedstawiono charakterystyki relak-

143
sacji naprężeń dla miedzi gat. ETP oraz z miedzi srebrowej gat.
CuAg0,1. Charakterystyka relaksacji naprężeń w stosie leży po-
między charakterystykami relaksacji naprężeń w próbce CuETP
oraz w próbce CuAg0,1. Rysunek 6 ilustruje charakterystyki re-
laksacji naprężeń dla Al1350 oraz CuAg0,04. Z ich analizy wyni-
ka, że odporność reologiczna stosu jest wyższa niż odporność ma-
teriałów, z których jest on zbudowany. Rysunek 7 przedstawia
charakterystyki relaksacji naprężeń dla CuNi2Si/CuETP, a rysu-
nek 8 dla CuNi2Si/CuAg0,1, z których wynika, że obydwa stosy
cechują się najwyższą podatnością reologiczną w stosunku do ma-
teriałów, z których zostały one zbudowane. Zatem z poniższych
przedstawionych wykresów wynika, że charakterystyki relaksacji
naprężeń w stosach z gradientem reologicznym istotnie zależą od
cech lepkosprężystych jego elementów [10].
Z analizy reologicznego zachowania się układów zbudowa-
nych z materiałów o różnych cechach lepkosprężystych wynika,
Rys. 10. Zależność granicy plastyczności w funkcji czasu
że relaksacja sił docisku w połączeniach technicznych będzie
starzenia sztucznego w różnych temperaturach
istotnie zależeć od doboru cech materiałowych ich elementów.
Chodzi mianowicie o to, aby tak dobrać materiały na elementy Fig. 10. Dependence of yield stress as a function
połączenia, aby w jak najmniejszym stopniu zachodził proces re- of ageing time in different temperatures
laksacji sił docisku.

Cel, zakres, program badań

Celem pracy jest zbadanie wpływu temperatury i czasu starze-

nia sztucznego na zmianę własności mechanicznych (Rm, R0,2,
HRB) i elektrycznych stopu CuNi2Si. Optymalne z punktu widze-
nia zespołu mechaniczno-elektrycznych własności elementy, pod-
dane zostaną badaniom relaksacji naprężeń w układzie z różnymi
materiałami. W szczególności badaniom poddane zostaną pary
CuNi2Si-CuETP, CuNi2Si-CuAg0,1.
Rodzaj badań:
⎯ badania twardości — walce φ 15 × 8 mm wykonane obróbką
skrawaniem,
⎯ badania wytrzymałościowe — druty φ 2 mm wykonane meto-
dą ciągnienia z pręta φ 9 mm, Rys. 11. Zależność twardości Rockwella w funkcji czasu
⎯ badania oporności właściwej — druty φ 2 o długości 1300 mm starzenia sztucznego w różnych temperaturach
Fig. 11. Dependence of Rockwell’s hardness as a function
Tablic 4 of ageing time in different temperature
Temperatura i czas starzenia sztucznego CuNi2Si
wykonane metodą ciągnienia z pręta φ 9 mm.
Table 4 Tak przygotowane próbki wygrzewano w temperaturze 900 °C
The temperature and time of artificial ageing of CuNi2Si w czasie 3 godzin, a następnie przesycono je w wodzie. Po po-
dzieleniu na trzy grupy, próbki poddano starzeniu sztucznemu
Temperatura starzenia w czasie od 1 do 24 h w konfiguracji przedstawionej w tablicy 4.
450 °C 500 °C 550 °C Badania wytrzymałościowe prowadzono na maszynie wy-
trzymałościowej o maksymalnej sile obciążającej 10 kN, badania
2, 4, 6, 8, 1, 2, 3, 4, 5, 1, 2, 3, 4,
Czas starzenia próbek, h twardości na twardościomierzu Rockwella w skali HRB (kulka —
10, 12, 24 6, 7, 8, 24 5, 6, 24
φ 1,558 mm, siła obciążająca — 980,7 N), a przewodność właści-
wą wyliczono na podstawie wyników pomiaru oporności metodą
Thompsona.

Wyniki badań i ich analiza

Na rysunku 9 przedstawiono wyniki badań wytrzymałości na

Rys. 9. Zależność wytrzymałości na rozciąganie
w funkcji czasu starzenia sztucznego w różnych temperaturach
Fig. 9. Dependence of tensile strength as a function
of ageing time in different temperatures
rozciąganie stopu CuNi2Si poddanego starzeniu sztucznemu
w temperaturach 450, 500, 550 °C w czasie do 24 h. Z ich analizy
wynika, że starzenie w temperaturze 450 °C prowadzi do wzrostu
wytrzymałości na rozciąganie do 600 MPa po upływie 8 h i do
650 MPa po 24 h. Podobną wytrzymałość stopu można osiągnąć
po starzeniu w temperaturze 500 °C w czasie 4 h. Dłuższy czas
starzenia powoduje stopniowy spadek wytrzymałości na rozciąga-
nie do wartości 580 MPa po czasie 24 h. Maksimum wytrzymało-
ści na rozciąganie próbek starzonych w temperaturze 550 °C uzy-
skuje się po czasie 2 h (590 MPa). Dłuższy czas wytrzymywania
w tej temperaturze powoduje przestarzenie materiału i spadek wy-
trzymałości do poziomu 430 MPa. Podobny kształt przyjmują cha-
rakterystyki zmian granicy plastyczności w funkcji czasu starze-
nia, co przedstawiono na rysunku 10. Na rysunku 11 przedstawio-

144

Rys. 12. Zależność przewodności elektrycznej w funkcji czasu
starzenia sztucznego w różnych temperaturach
Fig. 12. Dependence of electrical conductivity as a function
of ageing time in different temperature
Rys. 13. Siła wyślizgu przewodu jezdnego z uchwytu
równoległego liny nośnej z przewodem jezdnym wykonanego
ze stopu CuNi2Si oraz z brązu BA1032 w funkcji momentu
dokręcającego śrub
Fig.13. The load of slide trolley wire of parallel grip of carrier line
with conduit made of CuNi2Si alloy and of bronze BA1032
as a function of screw force moment
no wyniki badań twardości Rockwella w skali HRB próbek wyko-
nanych z CuNi2Si starzonych sztucznie w czasie od 1 do 24 h.
Twardość próbek przesyconych wynosiła 13 HRB. Wygrzewanie
materiału w temperaturze 450 °C, dopiero po upływie 24 h daje
efekt 90 HRB. Podobną twardość można uzyskać starząc stop w
temperaturze 500 °C w czasie 4÷8 h. Dłuższy czas wygrzewania
prowadzi do stopniowego przestarzenia materiału. W temperaturze
550 °C maksymalną wartość twardości (86 HRB) osiąga się po
czasie 4÷5 h. Po czasie 24 h twardość wynosi już 73 HRB.
Z analizy przedstawionych na rysunku 12 wyników badań
przewodności elektrycznej próbek CuNi2Si starzonych w różnym
czasie i w różnych temperaturach wynika, że zarówno dla tempe-
ratury 500 °C, jak i 550 °C już po czasie 3 h osiąga się zadowala-
jącą przewodność elektryczną stopu na poziomie 26 MS/m (prze-
wodność po przesycaniu 15 MS/m). Z upływem czasu obserwuje
się nieznaczny wzrost przewodności elektrycznej, dla temperatury
450 °C dopiero po czasie 24 h, przewodność zbliża się do pozio-
mu 26 MS/m.
Na podstawie analizy uzyskanych wyników badań można
stwierdzić, że optymalne własności mechaniczne i elektryczne
stopu CuNi2Si można osiągnąć na drodze starzenia sztucznego
w temperaturze 500 °C w czasie od 4 do 8 h osiągając wytrzyma-
łość na rozciąganie na poziomie 620 MPa, granicę plastyczności
500 MPa, twardość 88 HRB oraz przewodność elektryczną 26 MS/m.
Przeprowadzone badania porównawcze sił wyślizgu osprzętu
produkowanego z brązu aluminiowego BA1032 oraz nowego typu
osprzętu wykonanego ze stopu CuNi2Si przedstawiono na rysun-
ku 13. Pomimo tego, że materiały te cechują się bardzo dobrymi
własnościami mechanicznymi, to uwidacznia się znacząca różnica
w wartościach sił wyślizgu przewodu jezdnego z osprzętu mocu-
jącego na korzyść stopu CuNi2Si.
Wnioski
Na podstawie przeprowadzonej analizy teoretycznej problemu
oraz nad doborem rodzaju materiału na osprzęt sieci trakcyjnej do
wysokiej obciążalności prądowej i mechanicznej można sformu-
łować następujące wnioski:
1. Stop CuNi2Si ze względu na wysokie własności mechaniczno-
-elektryczno-reologiczne może być stosowany jako materiał
na osprzęt do nowej generacji wysokoobciążalnych mecha-
nicznie i prądowo sieci trakcyjnych.
2. Optymalne własności wytrzymałościowe w połączeniu z wy-
soką przewodnością elektryczną stopu CuNi2Si można uzy-
skać na drodze obróbki cieplnej poprzez przesycenie, a na-
stępnie starzenie sztuczne w temperaturze 500 °C przez okres
4÷8 h.
3. Osprzęt wykonany ze stopu CuNi2Si cechuje czterokrotnie
wyższa siła wyślizgu przewodu jezdnego w stosunku do osprzę-
tu wykonanego z brązu aluminiowego gatunku BA1032.
4. Model reologicznego zachowania się stosów zbudowanych ze
stopów miedzi stosowanych na elementy nośno-przewodzące
górnej sieci trakcyjnej, umożliwi taki dobór cech materiało-
wych oraz konstrukcji układów połączeń, aby ograniczyć lub
wyeliminować relaksację sił docisku, a tym samym zapewnić
wysoką jakość połączenia w długim czasie eksploatacji.
Literatura
1. Zhao D. M., Dong Q. M., Liu P., Kang B. X., Huang J. L., Jin Z. H.:
Structure and strength of the hardened Cu-Ni-Si alloy. Materials Chemis-
try and Physics 2003, t. 79, s. 81÷86.
2. Huang F., Ma J., Ning H., Cao Y., Geng Z.: Precipitation in Cu-Ni-
-Si-Zn alloy for lead frame., Materials Letters 2003, t. 57, s. 2135÷2139.
3. Zhao D. M., Dong Q. M., Liu P., Kang B. X., Huang J. L., Jin Z. H.:
Aging behavior of Cu-Ni-Si alloy. Materials Science and Engineering
2003, A361, s. 93÷99.
4. Srivastava V. C., Schneider A., Uhlenwinkel V., Ojha S. N.,
Bauckhage K.: Age-hardening characteristics of Cu-2,4Ni-0,6Si alloy pro-
duced by the spray forming process. Journal of Materials Processing
Technology 2004, t. 147, s. 174÷180.
5. Knych T., Mamala A., Chrustek R., Kowalski P.: Nowoczesny sys-
tem izolowanych linii średniego napięcia. Problemy reologiczne. Prezen-
tacja zagadnienia. Rudy Metale 2002, t. 47, nr 8, s. 393÷398.
6. Davis E. A.: Creep and relaxation of oxygene-free copper. J. Appl.
Mech. 10 June 1943.
7. Lee H., Zhang P., Bravman J. C.: Stress relaxation in free-standing
aluminum beams. Thin Solid Films 2005, t. 476, s. 118÷124.
8. Smyrak B., Knych T., Mamala A.: Fenomenologia reologicznej
ekwiwalentności parametrów σ, T, τ w procesie niskotemperaturowego
pełzania drutów ze stopu AlMgSi. Rudy Metale 2005, t. 50, nr 9, s. 502÷512.
9. Finnie I., Heller W. R.: Pełzanie materiałów konstrukcyjnych. WNT,
1962.
10. Knych T., Kwaśniewski P., Mamala A.: Badania relaksacji naprę-
żeń stosu metalicznego z gradientem reologicznym. Rudy Metale 2005,
t. 50, nr 10-11, s. 595÷602.
145
STANISŁAW NOWAK Rudy Metale R52 2007 nr 3
UKD 621.791.8:669-462.002:621.371.826
KRZYSZTOF ŻABA
BEATA KRAWCZYK

OCENA JAKOŚCI RUR SPAWANYCH LASEROWO

Przedstawiono wyniki wstępnych prób laserowego, wzdłużnego spawania rur ze stali ferrytycznej. Celem prób było spraw-
dzenie możliwości uzyskania wyrobów spełniających wysokie wymagania przemysłu motoryzacyjnego.
Słowa kluczowe: spawanie, laser, rury, jakość

ASSESSMENT OF THE QUALITY OF LASER WELDED TUBES

In the article results of first efforts of laser welding tubes of high-alloy steels (ferritic) about the 12 % Cr contents were de-
scribed. Testing abilities was an aim of attempts of getting products meeting high requirements of the automotive industry.
Laser welding such tubes is an alternative solution with respect to HF welding. He has this majority that he is increasing
the probability of getting the connector, assuring more distant processing pipes. In the particular a plasticity is eliminating
faults in the welding zone, limiting him. In the first stage attempts to weld φ 50´1.5 mm pipes were made, on the post for
classical welding around migrating with the warhead. During attempts a power of the bundle, a speed, a breadth of the
crack, moving the edge were being changed. As part of attempts they stated, that conditions of the lawsuit, in this case the
power, the speed and putting the edge of the fricative pipe strongly are influencing the quality of the product. Attempts per-
mitted for working guidelines out for examinations in the line of welding. Examinations in the production line were made
on the laser installed at the Employer. In the article findings of, underlying examinations were described to the assessment
of the quality of tubes.
Keywords: welding, laser, tubes, quality

Wprowadzenie

W artykule opisano wyniki pierwszych prób wzdłużnego spa-

wania rur ze stali wysokostopowych, ferrytycznych o zawartości
12 % Cr. Celem prób było sprawdzenie możliwości uzyskania wy-
robów spełniających wysokie wymagania przemysłu motoryza-
cyjnego. Spawanie laserowe takich rur jest rozwiązaniem alterna-
Rys. 2. Wyniki wstępnych prób spawania laserowego
tywnym w stosunku do zgrzewania prądami wielkiej częstotliwo-
ści. Ma tę przewagę, że zwiększa prawdopodobieństwo uzyskania Fig. 2. Results of preliminary attempts of laser welding
złącza, zapewniającego dalsze przetwarzanie rur, a w szczególno-
ści eliminuje wady złącza, ograniczające jego plastyczność.

Rys. 3. Przykładowe wyniki prób w linii przemysłowej

Fig. 3. Demonstration results of attempts in the production l line

W pierwszym etapie wykonano próby spawania rur φ 50 × 1,5

mm, na stanowisku do klasycznego spawania z przemieszczająca
Rys. 1. Próby spawania rur za pomocą lasera — Seria 1. się głowicą (rys. 1).
Fig. 1. Attempts to weld pipes with the help of the laser — Series 1 Rurę szczelinową wykonano w linii zgrzewania.

Dr inż. Stanisław Nowak, dr inż. Krzysztof Żaba, Beata Krawczyk studentka IV r. — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.
Artykuł został opracowany na podstawie referatu wygłoszonego na XIV Konferencji Naukowo-Technicznej pt.: Technologie produkcji rur, 23÷24.11.2006 r., Kraków.

146
 Rys. 4. Mikrostruktura złącza

Fig. 4. Microstructure of welding zone

Spawanie zrealizowano przy następujących parametrach:

⎯ odległość ogniska lasera od powierzchni rury: 15 mm,
⎯ wydatek argonu lub helu: 10 l/min.
W czasie prób zmieniano moc wiązki, prędkość przesuwu, szero-
kość szczeliny, przesunięcie krawędzi.
Na rysunku 2 przedstawiono przykładowe wyniki prób z wi-
docznymi wadami złącza. Wady te nie wpłynęły jednak na wyniki
prób technologicznych. Zastrzeżenia budziła estetyka złącza.
W ramach prób stwierdzono, że warunki procesu, w tym przypad-
ku moc, prędkość i położenie krawędzi rury szczelinowej silnie
wpływają na jakość wyrobu. Możliwe jest jednak znalezienie
optymalnego zestawu parametrów.
Próby pozwoliły na opracowanie wytycznych do badań w linii
zgrzewania.
Badania w linii produkcyjnej wykonano na laserze montowa-
nym u Zleceniodawcy.
Przykładowe wyroby uzyskane po określeniu punktów pracy
przedstawiono na rysunku 3.
W artykule opisano wyniki badań, będących podstawą do oce-
ny jakości rur.

Jakość złącza

W czasie prób spawania zmieniano parametry spawania, w tym

Rys. 5. Punkty pomiaru składu chemicznego moc i prędkość linii. Przykładowe złącze uzyskane w pierwszej
fazie prób przedstawia rysunek 4.
Fig. 5. Points of the measurement of the chemical composition Szerokość złącza nie przekraczała 0,7 do 1 mm. W pewnych wa-

147
P1

P3

Rys. 6. Wyniki analizy

punktowej
Fig. 6. Results of spot
P5 analysis

Rys. 7. Wyniki analizy

liniowej
Fig. 7. Results of linear
analysis

Rys. 8. Wyniki
testów rozciągania
Fig. 8. Results
of prolonging tests

148
runkach uzyskiwano grubokrystaliczną strukturę spawu.
Odpowiednia kombinacja mocy, prędkości, ustawienia głowicy
pozwalała na uzyskanie oczekiwanej struktury drobnoziarnistej.
W ramach oceny stopnia niejednorodności złącza wykonano
mikroanalizy składu chemicznego. Na rysunku 5 przedstawiono
punkty pomiaru, a na diagramach (rys. 6) zamieszczono wyniki

Rys. 9. Rozkład twardości na obwodzie. Próba 1 i 2

Fig. 9. Schedule of the hardness on the perimeter. Attempt 1 and 2

Tablica 1
Wyniki pomiarów twardości rur spawanych laserowo
Table 1
Results of measurements of the hardness of laser welded pipes
twardość średnia 138,7 HV5
Rura 1 odchylenie standardowe 4,2 HV5
twardość spoiny 165 HV5
twardość średnia 137,3 HV5
Rura 2 odchylenie standardowe 3,4 HV5
twardość spoiny 187 HV5

Rys. 10. Rozkład mikrotwardości w obszarze spoiny

Fig. 10. Schedule of the micro-hardness in the area of the joint

149

Rys. 11. Przykładowe wyniki testu spłaszczania pierścieni
Fig. 11. Demonstration test data of flattening rings
Rys. 12. Wyniki prób roztłaczania stożkami
Fig. 12. Results of attempts expanding with cones
Rys. 13. Złącze uzyskane metodą zgrzewania
i laserowego spawania w różnych warunkach
Fig. 13. The joint gotten with method of welding
and laser welding in the different conditions
analiz w punktach P1, P3, P5.
Skład chemiczny można uznać za jednorodny. Wniosek taki
potwierdziły wyniki analizy liniowej (rys. 7).
Na rysunku 8 przedstawiono wyniki testu rozciągania próbek
150
wyciętych wzdłuż rury w obszarze złącza, w odległości 90 i 180°.
Na rysunku 9 przedstawiono wyniki pomiaru twardości spo-
sobem Vickersa przy obciążeniu 49,03 N (HV5) na zgładzie pro-
stopadłym do osi rury w pobliżu środka grubości. Odległości między
odciskami wynosiły ok. 5 mm. Dodatkowo zmierzono twardość
w obszarze spoiny.
Twardość w obszarze spoiny jest istotnie większa niż twardość
w pozostałych miejscach na obwodzie. Wyniki wraz z średnią
twardością wyznaczoną z pomiarów wykonanych na obwodzie rur
(bez twardości w obszarze spoiny) zestawiono w tablicy 1.
Na rysunku 10 przedstawiono wyniki pomiaru mikrotwardości
w obszarze spoiny rur o średnicy 50 i 75 mm. Pomiary wykonywa-
no mikrotwardościomierzem Chruszczowa przy obciążeniu 200 G.
Testy technologiczne
Na rysunku 11 przedstawiono przykładowe wyniki spłaszcza-
nia pierścieni.
Na rysunku 12 przedstawiono przykładowe wyniki próby roz-
tłaczania stożkami o kątach 60 i 90°.
Podsumowanie
1. Duża gęstość mocy gwarantuje:
⎯ spawanie materiałów trudnych do łączenia innymi techni-
kami,
⎯ małą szerokość spoiny i niewielką strefę wpływu ciepła,
a w efekcie niewielki, w porównaniu z innymi technolo-
giami spawania lub zgrzewania, obszar materiału, gdzie
mogą powstawać naprężenia termiczne i zmiany struktu-
ralne,
⎯ wysoką jakość spoiny, w tym małą ilość tlenków i zanie-
czyszczeń, brak porowatości, szczelność rury,
⎯ małą wypływkę,
⎯ produkcję rur „na gotowo” bez obróbki związanej z wy-
pływką i obróbki powierzchniowej.
2. Uzasadnienie stosowania laserowego spawania obrazuje rysu-
nek 13, prezentujące złącze uzyskane metodą zgrzewania prą-
dami wielkiej częstotliwości, oraz złącze po spawaniu lase-
rem.
 POWDER METALLURGY

R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : p r o f . z w . d r i n ż . S TA N I S Ł A W S T O L A R Z

IWONA POKORSKA Rudy Metale R52 2007 nr 3

UKD 669.17:536.421:621.762
JACEK MICHALCZYK

ANALIZA ZMIAN GĘSTOŚCI SPIEKU ŻELAZA W PRÓBIE ŚCISKANIA

Przedstawiono analizę porównawczą dotyczącą zmian gęstości materiału spiekanego w procesie plastycznego kształtowania.
Przeprowadzono zarówno badania doświadczalne, jak i numeryczne dotyczące ściskania próbki walcowej. Podano przy-
kład obliczeń numerycznych z wykorzystaniem metody elementów skończonych. Do badań doświadczalnych użyto próbek
wykonanych ze spieku żelaza.
Słowa kluczowe: materiały spiekane, metalurgia proszków, spiek żelaza

STUDY OF IRON POWDER DENSITY CHANGES IN COMPRESSION TEST

In the paper a comparative study of relative density changes of P/M specimen in forming process is presented. The experi-
mental as well as numerical investigations are undertaken concerning simple compression of cylindrical P/M specimen.
The example of numerical calculations is presented by using the finite element method. For experimental studies the iron
P/M specimens have been used.
Keywords: P/M materials, powder metallurgy, iron powder

Wprowadzenie go kształtowania. Tak więc biorąc pod uwagę własności wytrzy-

Przedstawiono analizę porównawczą dotyczącą zmian gęstości
materiału spiekanego w procesie plastycznego kształtowania. Po-
równano wyniki badań eksperymentalnych z wynikami uzyska-
nymi na drodze symulacji komputerowej. W praktyce przemysło-
wej w zakresie wytwarzania wyrobów zaznacza się dążenie do
otrzymywania coraz szerszego asortymentu wyrobów o złożonych
kształtach, wysokiej wydajności i niskiej materiałochłonności.
Tym zadaniom stara się sprostać inżynieria materiałowa, która
wykorzystuje w tym celu różnorodne procesy obróbki plastycznej,
przy tym metody numerycznej symulacji coraz częściej są stoso-
wane do projektowania elementów wykonanych z proszków metali.
W związku z szerokim zastosowaniem materiałów spiekanych
zachodzi jednocześnie potrzeba doboru elementu o konkretnych
parametrach materiałowych, które zagwarantują optymalne wła-
ściwości użytkowe wyrobu. Główną cechą materiałów spiekanych
jest zmiana ich gęstości przy równoczesnym procesie plastyczne-
małościowe, pożądane byłoby otrzymanie wyrobu o gęstości bliskiej
gęstości litego materiału. Istnieje zatem konieczność racjonalnego
doboru kształtu, wymiarów, gęstości początkowej, jak i rodzaju
oraz warunków termodynamicznych procesu. W związku z fak-
tem, iż w czasie formowania materiałów porowatych dochodzi do
plastycznego płynięcia, zachodzi konieczność zmodyfikowania
podstawowych założeń klasycznej teorii plastyczności, bazującej
na modelu nieściśliwego ośrodka sztywno-plastycznego. Artykuł
ma odpowiedzieć na pytanie, jak daleko symulacja komputerowa
daje zbliżone wyniki do rzeczywistych podczas kształtowania ma-
teriałów spiekanych.
Granica plastyczności dla materiałów spiekanych
Analiza porównawcza zagęszczania próbki będzie przeprowa-
dzona na podstawie kryterium plastyczności dla materiału spieka-
nego w postaci

Dr inż. Iwona Pokorska — Politechnika Częstochowska, Wydział Budownictwa, Częstochowa, mgr inż. Jacek Michalczyk — Politechnika Częstochowska, Wydział Inżynierii
Procesowej, Materiałowej i Fizyki Stosowanej, Częstochowa.

151
 f = AJ 2′ +
(3 − A) J 2 − Y 2 = 0 (1) ⎧0(i ≠ j )
1 R δ ij = ⎨ jest deltą Kroneckera.
3 ⎩1(i = j )
gdzie Współczynnik proporcjonalności λ& wyznaczamy z równań
A — jest parametrem materiałowym, (1) i (5)
YR — jest pozornym naprężeniem uplastyczniającym materiału
porowatego przy jednoosiowym obciążeniu, ∂f &
σ ij ∈
& ij = σ ij λ = 2YR2 λ& = YR ∈
& (7)
[ ]
R
1 ∂σ ij
J 2′ = (σ1 − σ 2 )2 + (σ 2 − σ 3 )2 + (σ 3 − σ1 )2 — jest drugim nie-
6
zmiennikiem dewiatora naprężenia, Stąd
1
J 2 = J 2′ − J 12 — jest drugim niezmiennikiem tensora naprężenia, &
3 ∈
λ& = R (8)
J1 = σ1 + σ2 + σ3 = σij — jest pierwszym niezmiennikiem tensora 2YR
naprężenia.
Zakłada się, że parametry materiałowe występujące w równa- & może być wprowa-
Prędkość intensywności odkształcenia ∈R
niu (1) są funkcją względnej gęstości oznaczonej dalej jako R.
Pozorne naprężenie uplastyczniające YR może być przedstawione dzona według zależności
jako
σ ij ∈ &
& ij = YR ∈ (9)
R
YR2 = η( R)Yb2 (2)
& możemy przedstawić jako
I tak ∈R
gdzie
η(R) —jest funkcją zależna jedynie od parametru R, która może
być wyznaczona doświadczalnie, & 2= 1 ⎡2 ∈
∈R
A ⎢⎣ 3
{(
&x −∈
&y ) + (∈&
2
y −∈
&z ) + (∈&
2
z
&x) +
−∈
2
}
Yb —jest naprężeniem uplastyczniającym dla materiału bazowego.
(10)
Wartość naprężenia uplastyczniającego dla bazowego materia-
łu przedstawiona może być jako (
& 2xy + ∈
+ 4∈ & 2yz + ∈
& 2zx + )] ∈& v2
3(3 − A)

⎡ ⎛∈ ⎞
n⎤
gdzie
Yb = Y0 ⎢1 + ⎜⎜ b ⎟⎟ ⎥ (3)
⎢ ⎝ γ ⎠ ⎥ ∈& v — jest prędkością odkształcenia objętościowego.
⎣ ⎦
Ostatecznie równanie zależności pomiędzy naprężeniem a prędko-
ścią odkształcenia dla sztywno-plastycznego materiału spiekanego
gdzie
i wyraża się zależnością
Y0 —jest statycznym naprężeniem uplastyczniającym,
∈b — jest intensywnością odkształcenia materiału bazowego YR
σ ij = D∈
& ij (11)
&
∈ R
2
∈b = ∈bij ∈bij (4)
3 gdzie

natomiast γ oraz n są parametrami materiałowymi. ∈

& ij =
1
2
(
vi , j + v j , j ) (12)

Równania procesu plastycznego kształtowania

vi, j — jest gradientem prędkości,
Rozpatrzmy model ciała sztywno-plastycznego oraz załóżmy
prawo płynięcia w postaci ⎡ 4− A A−2 A−2 ⎤
⎢ A(3 − A) 0⎥
A(3 − A) A(3 − A)
⎢ ⎥
& ijp = λ&
∂f ⎢ A−2 4− A A−2
0⎥
∈ (5)
D = ⎢ A(3 − A) A(3 − A) A(3 − A)
∂σ ij ⎢ ⎥
⎥ (13)
A−2 A−2 4− A
⎢ 0⎥
gdzie ⎢ (3 − A)
A A(3 − A) A(3 − A) ⎥
⎢ 1⎥
λ& — jest współczynnikiem proporcjonalności, ⎢ 0 0 0
⎣ A ⎥⎦
wskaźnik p — oznacza odkształcenie plastyczne.
Dla modelu ciała sztywno-plastycznego odkształcenia spręży-
Prędkość zmian objętości podczas odkształceń plastycznych okre-
ste są zaniedbywane, tak więc w dalszej części pracy oznaczenie
ślona jest przez wyrażenie
∈ & ij (bez indeksu p) będzie używane jako tensor prędkości od-
kształcenia plastycznego. 3(3 − A) &
Stosując równanie (1) otrzymamy ∈
&v= ∈R σ m (14)
YR

∈ [
& ij = λ& Aσ ij + 3(2 − A)σ m δ ij ] (6)
Obliczenia numeryczne
gdzie Obliczenia numeryczne przeprowadzono opierając się na au-
1 torskim programie metody elementów skończonych RIGID-PLAST
σ m = − p = σ ij jest hydrostatyczną składowa naprężenia,
3 [3]. W pracy badano oraz modelowano element ze spieku żelaza

152
mający następujące wymiary: średnica 12 mm, wysokość 12 mm. Tablica 1
W obliczeniach założono, że początkowa względna gęstość próbki
wynosi 0,8000. Symulacja była przeprowadzona dla współczynni- Skład spieku żelaza użytego do badań
ka przywierania matryca — próbka równego 0,2. Ze względu na
konieczność określenia własności materiału bazowego, potrzebnego Table 1
do wprowadzenia do modelu obliczeniowego w metodzie elemen-
tów skończonych przeprowadzono dodatkowo badania ekspery-
Composition of iron P/M specimen used in the study
mentalne dotyczące zależności naprężenie-odkształcenie dla ana-
lizowanego spieku żelaza. W tym celu przeprowadzono statyczną
próbę ściskania elementów z litego materiału. Do obliczeń nume- Fe C S Si Mn P Cr Mo Cu Ni Ti V
rycznych przyjęto model materiału sztywno-plastycznego. Relację % % % % % % % % % % % %
naprężenie-odkształcenie dla tego modelu materiału otrzymano
∼99,73 0,023 0,005 0,05 0,09 0,005 0,020 0,01 0,034 0,028 0,001 0,003
w postaci σ = 181,43 × ⎣1 + 8,23ε ⎦ MPa.
Rysunek 1 pokazuje otrzymane gęstości względne dla redukcji
wysokości próbki 50 % w przypadku założonego współczynnika
przywierania równego 0,2.

Wysokość
Wysokość

Promień

Promień Rys. 2. Strefy dla których wykonano badania porowatości

Rys. 1. Rozkład gęstości względnej w elemencie po ściskaniu
otrzymany na drodze numerycznej. Początkowa gęstość względna
0,8; współczynnik przywierania 0,2, redukcja wysokości 50 %
Fig. 1. Relative density distribution in specimen after
compression. Initial relative density 0.8, reduction in height 50 %
and friction factor 0.2
a — strefa 1 (centrum próbki); VV = 0,336, gęstość względna 0,964, b — strefa 2
(w połowie wysokości na skraju próbki); VV = 0,752, gęstość względna 0,924,
c — strefa 3 (górny róg); VV = 0,696, gęstość względna 0,951
Fig. 2 The areas subjected to porosity examination
a — area No 1 (centre of a sample) VV = 0.336, relative density 0.964,
b — area No 2 (half the height, sample edge); VV = 0.752, relative density 0.924,
c — area No 3 (upper corner); VV = 0.696,relative density 0.951

a c

Rys. 3. Analiza metalograficzna próbki dla stref z rys. 2;

a — strefa 1, b — strefa 2, c — strefa 3
Fig.3. Metallographical analysis of the specimen for zones from
fig. 2; a — zone 1, b — zone 2, c — zone 3

153
 Metodyka badań
Badany spiek wykonano ze sprasowanego proszku żelaza.
Proszek otrzymano poprzez mechaniczne rozdrabnianie litego ma-
teriału w młynie udarowym. Operacja prasowania odbyła się
w matrycy zamkniętej na urządzeniu działającym wg schematu
dwustronnego prasowania z przeciwbieżnym ruchem stempli. Sto-
sowano temperatury rzędu 0,7÷0,8 temperatury topnienia metalu.
Dla proszku żelaza wynosiła ona 1000 °C.
Pierwszym etapem badań spieków żelaza o składzie chemicz-
nym podanym w tablicy 1 było wykonanie statycznej próby ści-
skania na próbkach o wymiarach ∅ 12 × 12 i wstępnej początko-
wej gęstości względnej 0,8000. Walcową próbkę ze spieku żelaza
poddano operacji spęczania na zimno z odkształceniem ε = 0,5.
Drugim etapem badań materiałów ze spieku żelaza było pod-
danie ich analizie metalograficznej z wyliczeniem stosunku pro-
centowego udziału porów Pv, % do powierzchni analizy, którą
była płaszczyzna wzdłużna próbki w osi symetrii walca. Próby
spęczania oraz badania metalograficzne przeprowadzono na Wy-
dziale Inżynierii Procesowej, Materiałowej i Fizyki Stosowanej
Politechniki Częstochowskiej. Rysunek 2 przedstawia miejsca, dla
których wykonano badania metalograficzne. Rysunek 3 przedsta-
wia strukturę metalograficzną dla trzech stref, gdzie wykonano
badania porowatości. Na rysunku tym przedstawiono też wartości
porowatości względnej otrzymanej na drodze eksperymentalnej.
ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH
Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia
i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieże-
laznych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.
Podajemy nasz adres:
Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
40-019 Katowice
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221
tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77
154
Spostrzeżenia i wnioski
Zarówno badania eksperymentalne, jak i numeryczne dały
zbliżone wyniki co do rozkładu gęstości materiału spiekanego
w próbie ściskania. Z rezultatów badań eksperymentalnych, jak
i numerycznych wynika, że gęstość jest najniższa na powierzchni
elementu, a najwyższa gęstość jest na środku elementu. Redukując
wysokość, pełne zagęszczenie następuje ku środkowi elementu. Jest
to spowodowane tym, że ciśnienie w osi wzrasta wraz ze zwięk-
szeniem promienia elementu. Ponieważ ciśnienie wytworzone jest
większe dla większej siły tarcia, ściskanie dla wyższego tarcia
powoduje osiągnięcie wyższej gęstości w górnej części elementu.
Literatura
1. Im Y. T., Kobayashi S.: Finite-Element Analysis of Plastic Defor-
mation of Porous Materials, Metal Forming and Impact Mechanics. Per-
gamon Press, London, 1985, p. 38÷45.
2. Kuhn H. A., Downey C. L.: Deformation Characteristics and Plasticity
Theory of Sintered Powder Materials, Transaction ASME. Journal Engi-
neering Material and Technology, 1973, p. 41÷62.
3. Kysiak A., Pokorska I.: RIGID-PLAST — Rigid-plastic materials
analysis — computer code, Wydział Budownictwa, Politechnika Często-
chowska,1994.
4. Schacher H. D.: Kaltmassivumformen von Sintermetall, Ph. D.,
Dissetration Institute für Umformtechnik. Universität Stuttgart 1978.
5. Zienkiewicz O. C.: The Finite Element Method. Third Ed., 1977.
 BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r M I E C Z Y S Ł AW W O C H
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
WSTĘPNE PROGNOZY DLA RYNKU METALI POD-
STAWOWYCH NA 2007 ROK
2007 BASE METALS PREVIEW. MET. BUL. 2007, nr 8977, s. 6÷7, BŁ
Po rozpoczęciu nowego roku handlowego ceny metali pod-
stawowych na LME spadają. Metal Bulletin Research przedstawił
prognozy cenowe na 2007 r.
Po kolejnym rekordowym wzroście cen miedzi w 2006 r. pojawiły
się oznaki nadwyżki metalu na rynku oraz wątpliwości czy nie
spowoduje to spadku trzymiesięcznego indeksu poniżej 6000 $/t.,
do najniższego od 9 miesięcy poziomu.
W związku z większymi dostawami i coraz wyraźniejszymi ozna-
kami słabnącego popytu, na początku 2007 r. nastąpi korekta pro-
gnoz rynkowych. Obecnie miedź prawdopodobnie odbudowuje
swoją pozycję, co nie stanowi niespodzianki. Jest jednak jeszcze
za wcześnie, by pisać, że cena miedzi będzie już zwyżkować.
Na rozwój sytuacji może mieć wpływ wiele czynników, m.in. ro-
snące zapasy katod miedziowych na giełdach LME i Comex czy
też prowadzone ze związkami zawodowymi negocjacje mogące,
zagrozić dostawom miedzi na rynek na poziomie 1,6 mln ton
w skali roku.
Jednym z czynników napędzających rynek może być odbudowa
zapasów w Chinach. Powinno to utrzymać rynek w napięciu przy-
najmniej do połowy 2007 r. W tej sytuacji MBR nie obniżył jeszcze
prognoz dla miedzi na 2007 r. i utrzymuje, że popadanie w pesy-
mizm jest zbyt wczesne a nawet nierozważne.
Prognozowana przez MBR cena miedzi na LME wyniesie 7050
$/t. Ważnym czynnikiem, na którym oparto przewidywania, jest
założenie, że nastąpi odbudowa zapasów w Chinach. Zakłada się
także ponowny wzrost popytu w drugiej połowie 2007 r., w Sta-
nach Zjednoczonych oraz wystąpienie dodatkowych przestojów
w dostawach, które spowodują obniżenie podaży. Wystąpienie
ww. czynników zdecydowanie zwiększa prawdopodobieństwo
prognozy MBR.
Analitycy są pewni, że w 2007 r. nie będzie kolejnego wielkiego
wzrostu cen miedzi. W ciągu ostatnich trzech lat średnia cena
miedzi rosła o 60 % rocznie. Trzymiesięczny indeks dla miedzi na
LME wzrósł o 39 % z poziomu 4537 $ w dniu 3. stycznia 2006 r.
do 6290 $ w dniu 29 grudnia 2006 r. W 2007 r. taki wzrost jest po
prostu wykluczony. Realne przewidywania zakładają wzrost na
poziomie ± 10 % w zależności od rozwoju sytuacji na rynku.
Zupełnie inaczej jest z cenami niklu, ołowiu, cyny i cynku.
W przeciwieństwie do miedzi, wszystkie ww. metale przekroczyły
Rudy Metale R52, 2007, nr 3
UKD 061.6(051):669.2/.8:061.75(438)
pik cenowy, który zaobserwowano z maju 2006 r., przy czym
w przypadku niklu prawie o 60 %.
W 2007 r. eksperci MBR przewidują dla wszystkich metali, za
wyjątkiem ołowiu, problemy z dostawami. W związku z powyż-
szym MBR prognozuje średnie ceny na LME w 2007 r. dla cynku
w wysokości 4300 $/t, dla niklu 28 500 $/t oraz dla cyny 9000 $/t.
Przewiduje się, że będą one wyższe od średniej w 2006 r.
Prognozy MBR są optymistyczne. Nie ma ostrzeżeń związanych
z niższym wzrostem gospodarczym i zmianą zachowań konsu-
mentów w 2007 r. Takie zjawiska miały miejsce w 2006 r. w przy-
padku miedzi i objawiły się m.in. pozbywaniem zapasów, więk-
szym udziałem stosowania złomu w produkcji półfabrykatów oraz
zachowawczymi strategiami zakupów. W rezultacie, zaowocowało
to szaleństwem cenowym, które zniszczyło popyt. Analitycy nie
mają jednak wątpliwości, że nikiel i cynk zmierzają w tym samym
kierunku.
Rok 2006 był dla ołowiu zróżnicowany i choć sytuacja jest opty-
mistyczna to prognozy MBR na 2007 r., wobec tego rynku, są
ostrożne ze względu na wahania popytu i bardzo niskie zapasy.
W 2007 r. w miejsce wysokich cen i dobrego zbilansowania poja-
wi się spora nadwyżka, a prognozowana przez MBR średnia cena
ołowiu na LME w gotówce wyniesie ok. 1350 $/t.
Z kolei na rynku aluminium jest znów opieszale. Analitycy MBR
ponownie przeanalizowali prognozy dotyczące produkcji w Chi-
nach, w związku z doniesieniami o kłopotach z produkcją wystę-
pujących w ciągu ostatnich miesięcy. Produkcja dalej spada i ten
trend będzie się utrzymywał w 2007 r. Zweryfikowano również
prognozy dotyczące konsumpcji. W 2007 r. przewiduje się utrzy-
manie 7 % współczynnika wzrostu popytu na pierwotne alumi-
nium. Prognozy MBR dla rynku aluminium na 2007 r. nie są zbyt
optymistyczne. Przewiduje się średnią cenę aluminium na LME
rzędu 2325 $/t.
Pod koniec 2006 r. ceny poszczególnych metali kształtowały się
różnie, głównie ze względu na ostrożność inwestorów. Dostawy są
niskie, a spowolnienie gospodarcze w Stanach Zjednoczonych
i niepewność względem wzrostu w Chinach spowodowały zmniej-
szenie się popytu na wiele metali i pogłębiły wątpliwości inwesto-
rów.
Bardzo wysokie ceny wielu metali nie poprawiły sytuacji, bo kon-
sumenci końcowi zwiększają udział alternatywnych surowców,
albo ograniczają użycie metali podstawowych. Zaobserwowano
osłabienie popytu na rynku miedzi, ale rynki innych metali także
zaczynają odczuwać słabnący popyt.
155
HYDRO SKUPIA SIĘ NA ALUMINIUM
KASSAKOVICH N.: HYDRO TO FOCUS ON ALUMINIUM. MET. BUL.
2006, nr 8976, s. 8, BŁ
Hydro skupia uwagę na aluminium po przejęciu złóż ropy
i gazu przez norweski koncern energetyczny Statoil.
Umowa ze Statoil na 30 mld dolarów potwierdziła, że obecnie dla
Hydro najważniejszy jest rynek metali. Firma chce umocnić swoją
pozycję na rynku aluminium, stając się jednym z największych
w świecie koncernów aluminiowych.
„Będzie to bardzo pozytywny ruch dla branży aluminium. Na
pewno pozytywnie wpłynie na rozwój firmy. Ułatwi finansowanie
huty w Katarze oraz rozszerzy możliwości uczestniczenia w no-
wych projektach.” — powiedział rzecznik Hydro, odmawiając
jednak ujawnienia szczegółów.
Firma w dalszym ciągu będzie koncentrować się na produkcji
pierwotnego aluminium w Europie i USA. Restrukturyzacja za-
kładów aluminiowych powinna zakończyć się w 2007 r., a za-
mknięcie transakcji przejęcia złóż ropy i gazu, pomiędzy firmami
Hydro i Statoil, przewidywane jest na trzeci kwartał 2007 r.
Udziałowcy Hydro zatrzymają 32 % udziałów. Na stanowisko
prezesa nowego przedsięwzięcia zaproponowano Eivinda Reitena,
dotychczasowego szefa Hydro.
Analitycy rynku ocenili przeprowadzone dotychczas działania ja-
ko korzystne zarówno dla obu firm, jak i dla udziałowców.
I tak na przykład Eric Nasby, analityk rynku finansów z Handels-
banken Capital Markets jest pewny, że: „Umocni to międzynaro-
dową pozycję nowej firmy na rynku ropy. Z kolei skupienie się
Hydro na branży aluminiowej umocni pozycję firmy na rynku
aluminium i jest konsekwentną realizacją planu jej restruktury-
zacji.”
Zaproponowaną umowę muszą zaaprobować władze w Brukseli,
ale strony nie przewidują żadnych problemów.
XSTRATA PRZEJMUJE KONTROLĘ NAD FILIPIŃSKIM
PROJEKTEM MIEDZIOWYM
XSTRATA TO TAKE CONTROL OF PHILIPPINE COPPER PROJECT.
MET. BUL. 2006, nr 8976, s. 8, BŁ
Według oświadczenia firm Xstrata i Indophil Resources
(Australia) — Xstrata wyraziła chęć przejęcia od Indophil Resour-
ces 62,5 % udziałów w filipińskiej kopalni miedzi i złota Tampa-
kan, przeznaczając na tę transakcje kwotę 50 mln dolarów austra-
lijskich czyli 39,3 mln $.
Xstrata planuje do 30 marca 2007 r. przejąć zarządzanie nad tym
największym w południowej Azji złożem, szacowanym na 2 mld t.
Jak wynika z badań przeprowadzonych przez firmę Indophil Re-
sources, w ciągu pierwszych 10 lat kopalnia Tampakan może pro-
dukować średnio 210 tys. t miedzi/r. oraz 218 tys. uncji złota.
Tony Robbins, dyrektor zarządzający Indophil, oświadczył, że:
„Kopalnia powinna rozpocząć produkcję na początku 2011 roku,
a jej żywotność przewidywana jest na 25 lat. Kupno tego złoża
umocni w świecie czołową pozycję firmy Xstrata”.
XSTRATA ZGADZA SIĘ NA 3-LETNI KONTRAKT DLA
ZAŁOGI W HUCIE ALTONORTE
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
MATERIAŁY KOMPOZYTOWE UZYSKIWANE W PRO-
CESIE ODLEWANIA
COMPOSITE MATERIALS FROM A CASTING. ALUMINIUM 2006, t. 82,
nr 10, s. 953÷957, AG
Firma Novelis, wiodący dostawca wyrobów walcowanych
156
XSTRATA AGRESS 3-YEAR LABOUR CONTRACT AT ALTONORTE
SMELTER. MET. BUL. 2006, nr 8976, s. 8, BŁ
Xstrata, działająca w kopalni miedzi Altonorte (Chile), podpi-
sała nowy trzyletni kontrakt z pracownikami, kończąc w ten spo-
sób dwudniowy strajk. Jak poinformował rzecznik firmy Xstrata
ok. 350 robotników strajkowało przez 48 godz. protestując prze-
ciwko wyjściowej ofercie kontraktowej wysuniętej przez firmę.
Negatywne skutki strajku są minimalne i nie spowodują zakłóceń
w realizacji bieżących zamówień. Robotnicy podpisali nową
umowę uwzględniającą 8 % podwyżkę i jak powiedział rzecznik
Xstrata w Chile:
„Osiągnęliśmy nowe porozumienie dotyczące kontraktu. Robotni-
cy powrócili do pracy zaraz po podpisaniu umowy”.
TRUDNA SYTUACJA JAPOŃSKICH HUT PO OGŁOSZE-
NIU PRZEZ CHIŃSKIE HUTY WYSOKOŚCI OPŁAT
TC/RCS
BARRY S.: JAPANESE SMELTERS FEEL HEAT AFTER CHINESE SET-
TLE TC/RCS. MET. BUL. 2006, nr 8976, s. 9, BŁ
Japońskie huty czeka batalia cenowa o wysokość opłat za
przeróbkę i rafinację (TC/RCs) po ogłoszeniu przez chińskie huty
warunków rocznego kontraktu z BHP Billiton. Ponieważ również
huty w Południowej Korei i Indiach zgodziły się na stawkę poni-
żej 60 $/6 centów/t, zwiększył się nacisk na huty w Japonii o udo-
godnienia w warunkach kontraktów, np. przedłużenia czasu płat-
ności. Jak powiedział jeden z handlowców:
„Japończycy zostali zepchnięci do narożnika po tym jak Chińczy-
cy ugięli się i są w stanie zejść poniżej stawki 60 $/6 centów. Ne-
gocjacje skupiają się teraz na kosmetycznych szczegółach kon-
traktów i słyszymy, że wywierana jest presja na przedłużenie ter-
minu płatności do średnio 20÷40 dni. Japończycy właściwie nie
mają wyboru”.
Handlowcy uważają, że Freeport-McMoRan Copper & Gold, wła-
ściciel większościowy największej na świecie odkrywkowej ko-
palni miedzi Minera Escondida w Chile, wynegocjuje stawki ta-
kie, jak BHP Billiton.
„To będzie wielkie zwycięstwo kopalni jeśli wszyscy zgodzą się
na taki poziom opłat, ale spowoduje ciężkie czasy dla hut”.
CENY ZŁOMU ALUMINIUM
ALUMINIUM SCRAP PRICES. MET. BUL. 2006, nr 8976, s.16, BŁ
Ceny złomu aluminium na aukcji amerykańskiego koncernu
lotniczego Spirit AeroSystems wzrosły średnio o 9,5 %. Oferta
firmy Wabash Alloys wynosiła 79 centów/funt (wzrost o 8 %
w ciągu ostatnich trzech miesięcy); Kaiser Aluminium — 97,88
centów/funt (wzrost o 16 %), a Cimco Resources — 81,05 cen-
tów/funt (wzrost o 9 %).
W październiku 2006 r. eksport złomu aluminium w USA osiągnął
poziom 130 399 t i był o 19,6 % wyższy niż w tym samym okresie
2005 r., gdy jego poziom wynosił 109 035 t.
Według najnowszych danych, pochodzących z Census Bureau,
największymi odbiorcami amerykańskiego złomu są Chiny, Połu-
dniowa Korea, Meksyk i Tajwan. Udział Chin w amerykańskim
eksporcie wzrósł do 70,6 %.
z aluminium, wprowadziła w 2006 r. nową technologię platero-
wania pod nazwą Fusion, w której do produkcji wlewków zasto-
sowano specjalną technologię odlewania ciągłego. Technika ta
zapewnia idealne metalurgiczne połączenie między warstwami
stopu. Wyprodukowane blachy cechują się specjalnie zdefiniowa-
ną powierzchnią i optymalną kombinacją własności mechanicz-
nych i dobrej odkształcalności.
Części wykonane z takich blach posiadają bardziej złożony
kształt, idealnie estetyczną powierzchnię, wyższą wytrzymałość
i mniejszą grubość ścian. Nowa metoda odlewania, w porównaniu
ze stosowanymi dotychczas metodami platerowania przez walco-
wanie, ma wiele zalet technicznych i ekonomicznych. Zapewnia
wysoką jakość i umożliwia np. kontrolę grubości nakładanej war-
stwy w poprzek szerokości walcowanych wlewków.
W marcu 2006 r. z powodzeniem wdrożono na skalę przemysłową
technologię Fusion w walcowni Oswego (USA) do produkcji wal-
cowanych blach platerowanych, stosowanych na wymienniki cie-
pła. Osiągnięty sukces zmotywował firmę Novelis do szerokiego
wprowadzenia technologii na rynek już w czerwcu 2006 r.
Firma Novelis współpracuje z kilkudziesięcioma firmami nad
rozwojem nowych zastosowań. Nowa odlewnia powstała w zakła-
dzie Sierre (Szwajcaria), który jest najnowocześniejszą walcownią
blach samochodowych na świecie. Przewiduje się, że wyroby
walcowane Fusion będą stosowane w nadwoziach samochodów.
Planuje się, że pierwszy zakład w Europie rozpocznie produkcję
na początku 2008 r. Szybka decyzja o budowie następnego zakładu
pracującego według techniki odlewania Fusion świadczy o tym, że
nowa technika odlewania zdobyła bardzo szybko przyczółek na
rynku. Jest to w pełni zrozumiałe ze względu na jej zalety w po-
równaniu z konwencjonalnymi metodami platerowania.
Jednakże o tym, jaki stopień rozwoju procesu Fusion ostatecznie
zostanie osiągnięty, zadecydują możliwości jego wykorzystania
w zastosowaniach, w których dotychczas stosowane są konwen-
cjonalne materiały odlewane w sposób ciągły. Niestety informacje
na ten temat są prawie niedostępne. Obecnie nadrzędnym zagad-
nieniem są problemy ekonomiczne, a przede wszystkim określenie
różnicy pomiędzy ceną wlewków odlewanych w sposób konwen-
cjonalny i produkowanych z zastosowaniem procesu Fusion.
Dzięki tej technologii firma Novelis może rozwijać rozwiązania
dla produkcji blach poprzez udoskonalenie własności materiałów
w istniejących zastosowaniach i oferuje nowe zastosowania koń-
cowe. Nie byłoby to możliwe dla konwencjonalnych blach z alu-
minium, ze względu na stałą potrzebę kompromisu pomiędzy wła-
snościami rdzenia i jakością powierzchni. Wprowadzając na rynek
taśmy produkowane z wykorzystaniem nowej technologii firma
Novelis odniosła olbrzymi sukces.
PIONIERSKA TECHNOLOGIA TOPIENIA I OBRÓBKI
CIEPLNEJ
WEGWEISENDE ANLAGENTECHNIK ZUM SCHMELZEN UND WÄR-
MEBEHANDELN. ALUMINIUM 2006, t.82, nr 9, s. 758÷763, AG
Firma Hertwich Engineering GmbH (HE) w Branau (Austria)
jest jednym z najbardziej godnych zaufania partnerów w przemy-
śle aluminiowym. Jest ona spółką SMS Demag AG, wiodącego
dostawcy technologii wytapiania i walcowania w skali światowej.
Od 2000 r. firma HE we współpracy z łotewską firmą MHD-SKB
konstruuje i dostarcza systemy elektromagnetyczne dla prze-
mieszczania kąpieli aluminiowych. Wyróżniono następujące pro-
jekty:
⎯ pompy z pierścieniową cewką indukcyjną (pompy rurowe).
W tym rozwiązaniu metal stopiony po wyjściu z pieca prze-
chodzi przez cewkę indukcyjną. Zaproponowane rozwiązanie
w dużym stopniu eliminuje ryzyko krzepnięcia i zatykania.
Pompa jest łatwo dostępna od strony wlotu, którego nowa
geometria zabezpiecza przed zatykaniem się. Ten typ pomp
stosowany jest, gdy występują duże różnice w wysokości przy
dużej prędkości podawania;
⎯ pompy i mieszadła z cewką płaską. Metal stopiony nie wy-
chodzi z pieca, lecz porusza się poza cewką, zabudowaną na
zewnętrznej ścianie pieca, w szczególnym obszarze kąpieli.
To rozwiązanie, w porównaniu z pompą rurową, w dużej mie-
rze wyklucza krzepnięcie;
⎯ rynny elektromagnetyczne, które mogą być stosowane do
przeprowadzania materiału stopionego ze stacjonarnych pie-
ców do topienia do pieców do odlewania oraz do usuwania
materiału stopionego z pieców do odlewania. Piece mogą być
ustawione na tym samym poziomie. Możliwy jest dokładny
pomiar przepływu materiału stopionego z pieca do odlewania.
Pompy i mieszadła elektromagnetyczne umożliwiają konstrukcję
nowych typów urządzeń do topienia o ważnych zaletach technicz-
nych i ekonomicznych. Modernizacja, poprzez wprowadzenie
nowych podzespołów do istniejących pieców do topienia i odle-
wania, również może udoskonalić osiągi i wydajności metalu oraz
zredukować zużycie energii.
Zastosowanie mieszadeł w piecach do topienia jest zawsze ko-
rzystne, szczególnie podczas długich cykli topienia, gdy w pew-
nych strefach pieca znajduje się już materiał stopiony, a w innych
jest jeszcze w postaci stałej, np. ze względu na ładowanie od góry.
Przykładowo wprowadzenie mieszadła do 50-tonowego pieca do
topienia złomu kształtowników i gąsek zwiększa wydajność o po-
nad 10 % i redukuje zużycie energii o 12 %. Brak mieszadeł
mógłby spowodować, że osiągi topienia byłyby gorsze, zużycie
energii — wyższe, a straty z powodu utleniania — większe.
Wzrost zastosowań części aluminiowych, przede wszystkim od-
lewanych i kutych, przynosi odpowiednie zwiększenie objętości
wiórów z obróbki maszynowej. W Europie ich ilość szacowana
jest na ok. 400 tys. t/r. Wyjątkowo ważnym zagadnieniem jest
przywrócenie tak wielkich ilości odpadów do obiegu materiało-
wego w możliwie najlepszy sposób, zarówno pod względem eko-
nomicznym jak i ekologicznym.
Firma Hertwich Engineering opracowała odpowiedni proces —
optymalny i dużo lepszy niż metody dotąd stosowane. W dużych
odlewniach i kuźniach, produkujących rocznie od 5 tys. do 20 tys.
lub więcej t wiórów, właściwe jest ich topienie bezpośrednio na
miejscu, dzięki czemu oszczędza się na kosztach transportu.
Wióry, zbierane w kruszarce na stanowisku do obróbki mecha-
nicznej, są przenoszone pneumatycznie do suszarki, gdzie na-
grzewa się je w intensywnym strumieniu gorącego gazu do tempe-
ratury ok. 400 °C, co w bardzo krótkim czasie eliminuje całą wil-
goć i zanieczyszczenia organiczne. Gorące wióry podawane są
w sposób ciągły do stopionej kąpieli i powtórnie topione w czasie
krótszym niż 15 min od ich wytworzenia.
Wysoka temperatura wstępnego nagrzania zapewnia, że wilgoć
i związki organiczne są usuwane i nie wchodzą do materiału sto-
pionego. Frakcja organiczna spalana jest bez dodatkowego zuży-
cia energii. Z oparów piecowych, za pomocą systemu palników
regeneracyjnych, odzyskuje się maksymalnie możliwą ilość cie-
pła. Powietrze spalania nagrzewane jest do temperatury od 800 do
900 °C. Zaletą procesu jest m.in. wysoka wydajność — do 98,5 %
masy suchego wsadu; niskie koszty energii przy zużyciu 600 kWh/t
(w tym suszenie i odgazowanie) oraz niskie koszty pracy, ponie-
waż instalacja o wydajności od 15 tys. do 20 tys. t/r. może być
obsługiwana przez jedną osobę.
Firma HE jest również wiodącym dostawcą urządzeń do ciągłej
homogenizacji. Szacuje się, że około 60 % wszystkich produko-
wanych w świecie wlewków wyciskanych poddawane jest obrób-
ce w piecach firmy HE. Ostatnio np. firma zainstalowała cztery
jednostki o całkowitej wydajności 480 tys. t/r. w hucie Dubai Alu-
minium, sześć jednostek o całkowitej wydajności 580 tys. t/r.
w hucie Alba w Bahrainie oraz trzy jednostki o rocznej wydajno-
ści 300 tys. t w Hydro Aluminium Sunndalsoera.
ROZWÓJ METALURGII PROSZKÓW OFERUJE RÓŻNE
ZASTOSOWANIA PRAKTYCZNE
BROOKES K.: PM ADVANCES OFFER DISTINCT PRACTICAL APPLI-
CATIONS. METAL POWDER REPORT 2006, nr 9, s. 13÷21, AG
Artykuł stanowi przegląd dwu referatów wygłoszonych na
międzynarodowej konferencji Metalurgii Proszków 2006 r. w San
Diego, USA.
157
W pierwszym referacie omówiono zagadnienia kontroli własności
magnetycznych domieszkowanych węglików spiekanych o roz-
drobnionych ziarnach. Podano szczegółowe wyniki badań nienisz-
czących przeprowadzonych dla węglików spiekanych na bazie
WC z dodatkiem węglika wanadu i węglika chromu, w tym m.in.
wyniki pomiarów koercyjności i nasycenia magnetycznego. Do
przygotowania gotowych do prasowania proszków użyto proszku
WC 0,08 mikrom, zawierającego 6,1 % i 14 % mas. kobaltu, który
połączono z dodatkiem Cr3C2 w ilości 0, 0,5 i 1 % mas. oraz z/bez
dodatku 0,5 % mas.VC0,88. Proszki mielono i spiekano w próżni.
Przeprowadzono ponad 100 serii badań, mierząc koercyjność i na-
sycenie magnetyczne.
Porównano wyniki pomiarów koercyjności i twardości Rockwella
oraz mikrostruktury dla próbek z/bez dodatku Cr3C2 oraz w zależ-
ności od zawartości węgla.
Wykazano, że próbki o niskiej zawartości węgla z dodatkiem
0,5 % mas. VC0,88 charakteryzują się wyższą koercyjnością niż
próbki z dodatkiem 0,5 % mas. Cr3C2. Podobną zależność zaob-
serwowano dla próbek o wysokiej zawartości węgla.
Wykazano również, że dla próbek bez dodatku VC0,88 koercyjność
zależy głównie od zawartości Cr3C2, a dla próbek z dodatkiem
VC0,88 — głównie od zawartości węgla.
Drugi z referatów dotyczył mikropęknięć krytycznych dla odpor-
ności na kruche pękanie w kompozytach na bazie WC/Co. Do
scharakteryzowania odkształcenia i przełomu kompozytów WC/Co
i zbadania ich zachowania zastosowano metodę Hertza, która
umożliwia wyjaśnienie podstawowych zależności odkształcenie-
-przełom.
Szczegółowe badania przeprowadzono dla kompozytu na bazie
WC-10Co. Stwierdzono, że twardość i odporność na kruche pęka-
nie są odwrotnie proporcjonalne i pozostają w zależności nieli-
niowej. Różnice twardości spowodowane są głównie różnicami
w wielkości ziarn. Krzywe naprężenie-odkształcenie po próbie
twardości obrazują, że kompozyty na bazie WC/Co wykazują przy
obciążeniu — „quasi-plastyczność” i „utwardzenie po odkształce-
niu”, podobnie jak metale ciągliwe, a nie jak kruche materiały ce-
ramiczne.
W trzech próbkach o różnej twardości krzywe naprężenie-odkształ-
cenie były podobne. Aby zrozumieć mechanizm odkształcenia
i zmiany naprężenia, w zależności od odkształcenia, badano znisz-
czenie po wgniataniu, zarówno na powierzchni, jak i w strefie pla-
stycznej pod powierzchnią. Zaobserwowano dwa rodzaje znisz-
czenia: „zagłębienie” i pęknięcia pierścieniowe, występujące przy
krytycznym obciążeniu, które jest różne dla każdej z trzech bada-
nych próbek.
Wykazano, że gdy obciążenie jest niższe niż wartość krytyczna,
obserwowane zniszczenie to — „zagłębienia” bez pęknięć pier-
ścieniowych, a materiał wykazuje „quasi-plastyczność”. Z kolei,
gdy obciążenie jest wyższe niż krytyczne wówczas tworzą się
pęknięcia pierścieniowe, a materiał wykazuje mieszane zniszcze-
nie: odkształcenie „quasi-plastyczne” i przełom. Zniszczenie po-
wierzchni zwykle wykazuje „nawarstwienia” lub „zagłębienia”.
Wiadomo również, że przejście pomiędzy tymi dwoma rodzajami
zniszczenia jest ściśle związane ze stosunkiem modułu Younga do
granicy plastyczności. Dla wysokich wartości zachodzi zniszcze-
nie wykazujące „nawarstwienia”. Ponieważ kompozyty na bazie
WC/Co charakteryzują się niską wartością ww. stosunku, więc
obserwowane zniszczenie to raczej — „zagłębienie”. Wykazano,
że wysoka gęstość mikropęknięć jest charakterystyczna dla próbek
o najniższej twardości. Z kolei próbki o najwyższej twardości cha-
rakteryzują się najniższą gęstością mikropęknięć.
Zachowanie kompozytów na bazie WC/Co przy odkształceniu
„quasi-plastycznym” porównano z zachowaniem stali miękkiej,
jako typowo ciągliwego metalu, charakteryzującego się wysoką
wartością stosunku modułu Younga do granicy plastyczności.
Kompozyt WC/Co charakteryzuje niska wartość stosunku modułu
Younga do granicy plastyczności, a rozkład naprężeń na krańcach
158
strefy plastycznej jest bardziej jednolity.
Wykazano użyteczność techniki Hertza do badania zachowania
mechanicznego kompozytów WC/Co. Uzyskane wyniki badań
rzucają światło na osiągi tych materiałów w realnych zastosowa-
niach. Wymagane będą jednak dalsze badania w celu ustalenia
ilościowych zależności pomiędzy mikrostrukturą i obciążeniem.
CZY MEMBRANY Z NANORUREK ZMNIEJSZĄ KOSZTY
ODSALANIA?
NANOTUBE MEMBRANES TO REDUCE DESALINATION COSTS?
FILTRATION AND SEPARATION 2006, nr 7/8, s. 23÷23, AG
Okazuje się, że nanorurki węglowe mogłyby zrewolucjonizo-
wać proces odsalania. Naukowcy z laboratorium uniwersytetu
University of California (USA) twierdzą, że membrany z nanoru-
rek stosowane do odsalania mogą oferować niższe koszty odsala-
nia ze względu na wymagane niższe ciśnienia.
Eksperymenty prowadzono przy ciśnieniu wynoszącym kilka psi
(1 psi = 6,89475729 kPa). Podstawowa korzyść, w porównaniu do
membran stosowanych w procesie odwróconej osmozy, to niższe
zapotrzebowanie na energię lub ewentualnie osiągnięcie wyższej
wydajności przy tych samych kosztach energii.
Nanorurki są strukturami nadcząsteczkowymi zbudowanymi
z atomów węgla o unikalnym ułożeniu. Właśnie ze względu na tę
unikalność ułożenia membrany z nanorurek mają zdolność bardzo
wysokich przepływów przez bardzo małe otwory i pozwalają na
rozdzielenie molekuł od roztworu. Nanorurki są ponad 50 tys. ra-
zy cieńsze od włosa ludzkiego i działają jako pory w membranie.
Membranę z nanorurek węglowych sporządza się na wiórach
krzemowych poprzez wypełnianie szczelin, pomiędzy wyrówna-
nymi nanorurkami, materiałem z matrycą ceramiczną.
Symulacja dynamiki molekularnej przewiduje szybki przepływ
gazu i wody. Naukowcy z uniwersytetu kalifornijskiego chcą te
przewidywania przebadać i potwierdzić doświadczalnie. Uważają,
że stosowanie membran z nanorurek węglowych, które charakte-
ryzują się większą przepuszczalnością niż stosowane w procesie
osmozy odwróconej, mogłoby zredukować koszty odsalania do
75 % w porównaniu z membranami konwencjonalnymi.
W badaniach transportu molekularnego wykorzystuje się nanorur-
ki węglowe m.in. ze względu na ich bardzo małe wymiary, gładkie
powierzchnie i podobieństwo do kanałów transportu wody ko-
mórkowej. Materiały wykorzystywane przy wytwarzaniu mem-
bran są z natury nietoksyczne, a nanorurki węglowe charakteryzu-
je wyjątkowa wytrzymałość i trwałość. Filtry mogą służyć do
oczyszczania zanieczyszczonej wody i cieczy.
Wstępnie wyniki sugerują, że tego rodzaju membrany mogłyby się
zatykać. Wydaje się jednak, że wadę tę można usunąć poprzez
względnie proste spłukiwanie w zdejonizowanej wodzie, które
z powodzeniem regeneruje oryginalną przenikalność membrany.
Sądzi się, że filtry badane na uniwersytecie kalifornijskim będą
posiadały wrodzone „właściwości antyzanieczyszczeniowe”, co
pozwoliłoby na wyeliminowanie obróbki wstępnej. Wydaje się
jednak, że stosowanie membran w warunkach rzeczywistego od-
salania będzie wymagało wstępnej obróbki. Nie wyklucza się, że
będzie możliwe ich stosowanie do filtracji gazu.
Symulacje transportu gazu i wody przez nanorurki węglowe
przewidują gwałtowny przepływ zarówno gazu, jak i wody. Wy-
soka przenikalność gazu i powinowactwo do węglowodorów może
pozwolić na jego niskoenergetyczną separację. Membrany z nano-
rurek węglowych ze względu na wysoką gęstość por charaktery-
zuje lepsza przenikalność, zarówno dla gazu, jak i wody, w po-
równaniu z konwencjonalnymi membranami z poliwęglanowów.
SELEKTYWNE ROZPUSZCZANIE MIEDZI PODCZAS
BIOŁUGOWANIA KONCENTRATU MOLIBDENITU
ASKARI ZAMANI M. A., VAGHAR R., OLIAZADEH M.: SELECTIVE
COPPER DISSOLUTION DURING BIOLEACHING OF MOLIBDENITE
CONCENTRATE. INTERNATIONAL JOURNAL OF MINERALS PRO-
CESSING 2006, t. 81,, nr 2, s. 105÷112, AG
W procesie bioługowania wykorzystuje się różnego rodzaju
bakterie do rozpuszczania wartościowych metali, głównie z minera-
łów siarczkowych. Rolą bakterii jest kataliza utleniania siarczków
metali. Atak bakterii zachodzi według mechanizmu bezpośrednie-
go i pośredniego. Obecność miedzi w koncentracie molibdenitu
redukuje jego wartość rynkową. Metodą flotacyjną produkuje się
koncentrat molibdenitu o zawartości 1,5 % Cu (lub poniżej 1 %
Cu). Stwierdzono jednak, że z uwagi na wysokie straty molibdenu
podczas otrzymywania i wysokie koszty ponownej obróbki jest to
nieekonomiczne.
W celu obniżenia zawartości miedzi w koncentracie molibdenitu
stosowano różne metody hydrometalurgiczne, wykorzystując chlo-
rek żelaza, cyjanek sodowy, ługowanie kwasem solnym i proces
wypalanie-ługowanie-flotacja. Ostatnio bioługowanie zastosowa-
no do selektywnego rozpuszczania chalkopirytu z koncentratu mo-
libdenitu.
Celem zaprezentowanych badań jest ocena selektywnego rozpusz-
czania miedzi podczas ługowania koncentratu molibdenitu za po-
mocą naturalnego szczepu bakteryjnego Acidithiobacillus fer-
rooxidans.
Prowadzono doświadczenia w celu określenia wpływu różnych
źródeł energii, gęstości pulpy i pożywek na rozpuszczanie miedzi
z koncentratu molibdenitu z kopalni miedzi Sarcheshmeh (Iran).
Skład chemiczny koncentratu był następujący: 48,53 % mas. Mo;
37,61 % mas. S; 0,83 % mas. Cu i 1,2 % mas. Fe.
Głównymi fazami mineralnymi były molibdenit MoS2 i chalkopi-
ryt CuFeS2. Wielkość ziarn molibdenitu była mniejsza niż 33 mi-
krom. Jako dodatkowe źródło energii dla wzrostu bakterii zasto-
sowano piryt o wielkości ziarn poniżej 53 mikrom. Głównym źró-
dłem miedzi w próbce pirytu był chalkopiryt.
Naturalny szczep bakterii Acidithiobacillus ferrooxidans został
izolowany z wód kopalnianych kopalni Sarcheshmeh. Celem zba-
dania oporności bakterii na molibden, wzrastały one na koncentra-
cie molibdenitu na pożywce 9K, zawierającej w litrze wody desty-
lowanej: 3,0 g (NH4)2SO4; 0,5 g MgSO4·7H2O; 0,1 g KCl; 0,5 g
K2HPO4; 0,01 g Ca(NO3)2 i 44,22 g FeSO4·7H2O. Z pomocą
H2SO4 regulowano pH do 2.
We wszystkich eksperymentach bioługowania używano pożywkę
9K. Próbki wirowano i trzykrotnie przemywano w kwaśnej wo-
dzie (pH 1,8). Części stałe (minerały) usuwano w procesie odwi-
rowania z niską i wysoką prędkością. Poprzez powtarzanie proce-
su obróbki zawiesiny bakterii w rozcieńczonym kwasie siarko-
wym i odwirowywanie, minimalizowano ilość klas rozpuszczal-
nych i nierozpuszczalnych z bakteriami. Zebrane komórki
tworzyły zawiesinę w wolnej od żelaza pożywce 9K lub wolnej od
żelaza pożywce Norrisa, zawierającej 0,2 g (NH4)2SO4; 0,2 g
MgSO4·7H2O i 0,2 g K2HPO4 na litr wody destylowanej przy pH 2,
ustalanym za pomocą H2SO4.
Eksperymenty bioługowania prowadzono w 500 ml kolbie Erlen-
mayera zawierającej koncentrat molibdenitu przy gęstości pulpy
1, 5 lub 10 %, 200 ml wolnej od żelaza pożywki 9K lub Norrisa,
szczepionej 5 % bakterii przystosowanych do molibdenitu. W za-
leżności od eksperymentu dodawano do kolby ok. 2 g siarczanu
żelazawego, pirytu lub proszku siarki elementarnej. Regulowano
pH do 2. Kolbę wstrząsano na orbitalnym urządzeniu wstrząsają-
cym przy 120 rpm i w temperaturze 35 °C.
Oznaczano potencjał redoks oraz zawartości miedzi i molibdenu
w roztworze. Badano bezpośredni atak bakterii na ługowanie mo-
libdenitu (niezależny od Fe3+) i pośredni (zależny od Fe3+) oraz
wpływ źródeł energii, a także gęstości pulpy i pożywek.
Ustalono, że zawartość miedzi w koncentracie molibdenitu może
być selektywnie zredukowana podczas bioługowania koncentratu
molibdenitu za pomocą bakterii Acidithiobacillus ferrooxidans.
Podczas bioługowania w czasie krótszym niż 15 dni i przy dodat-
ku siarki, siarczanu żelazawego i pirytu usuwa się do 65 % zawar-
tości Cu w molibdenicie. Zawartość miedzi w koncentracie mo-
libdenitu spada do 0,3 %.
Najlepszym źródłem energii do redukcji miedzi w procesie biołu-
gowania jest siarka. Umiarkowany potencjał redoks jest bardziej
dogodny do redukcji miedzi, a wyższe potencjały są lepsze do
ekstrakcji molibdenu w procesie bioługowania koncentratu molib-
denitu. W celu zwiększenia prędkości ekstrakcji Cu i Mo, wyma-
gane będą jednak większe zawartości żelaza w pożywce podczas
bioługowania koncentratu molibdenitu. Do selektywnego roz-
puszczania chalkopirytu z koncentratu molibdenitu poprzez biołu-
gowanie za pomocą Acidithiobacillus ferrooxidans ze względu na
koszty materiałów preferowane jest stosowanie pożywki Norrisa.
SELEKTYWNE ŁUGOWANIE ANTYMONU I ARSENU
Z MECHANICZNIE AKTYWOWANEGO TETRAEDRY-
TU, JAMSONITU I ENARGITU
BALAZ P., ACHIMOVICOVA M.: SELECTIVE LEACHING OF ANTI-
MONY AND ARSENIC FROM MECHANICALLY ACTIVATED TET-
RAHEDRITE, JAMESONITE AND ENARGITE. INTERNATIONAL
JOURNAL OF MINERAL PROCESSING 2006, t. 81, nr 1, s. 44÷50, AG
Tetraedryt Cu12Sb4S13, jamsonit FePb4Sb6S14 i enargit Cu3AsS4
to siarczki o złożonej strukturze, kategoryzowane jako sulfosole,
przy czym enargit i tetraedryt są atrakcyjne ekonomicznie ze
względu na zawartość miedzi.
W tych minerałach niepożądana jest obecność arsenu i antymonu,
m.in. ze względu na ich wpływ na przewodność rafinowanej mie-
dzi, tworzenie szumowin w elektrolizerach, przechodzenie zanie-
czyszczeń do katody.
W procesie alkalicznego ługowania tych minerałów siarczkiem sodu
następuje selektywna wymiana antymonu i arsenu do roztworu
ługującego. Podczas ługowania zachodzą następujące reakcje:
⎯ Cu14Sb4S13 + 2 Na2S → 7 Cu2S + 4 NaSbS2,
⎯ FePb4Sb6S14 + 3 Na2S → FeS + 4 PbS + 6 NaSbS2,
⎯ 2 Cu3AsS4 + 3 Na2S → 3Cu2S = 2 Na3AsS4.
W celu zwiększenia ługowalności minerałów wykorzystywane są
różne metody, w tym aktywacja mechaniczna. Głównym skutkiem
aktywacji mechanicznej jest rozdrobnienie cząstek stałych do bar-
dzo małych rozmiarów, co prowadzi do zmian własności fizyko-
chemicznych poszczególnych układów.
We wcześniejszych pracach autorzy odkryli, że aktywacja mecha-
niczna siarczków w młynach wysokoenergetycznych zwiększa
prędkość ekstrakcji arsenu i antymonu z różnych koncentratów
siarczkowych i odzysk metali do roztworu.
Celem obecnie prowadzonych badań jest ocena wpływu optymal-
nie aktywowanych minerałów, szczególnie tetraedrytu, jamsonitu
i enargitu, dla selektywnej ekstrakcji Sb i As poprzez ługowanie
alkaliczne w różnych temperaturach.
Użyty w badaniach tetraedryt zawierał: 29,84 % Cu, 10,61 % Sb
i 0,036 % As, a enargit — 30,97 % Cu, 29,50 % Sb i 10,59 % As.
Aktywację mechaniczną minerałów (wielkość ziarn < 170 mi-
krom) prowadzono w młynie planetarnym w następujących wa-
runkach: masa próbki — 5 g, czynnik mielący — 50 kul o średnicy
10 mm, materiał mielący obejmujący komorę — węglik wolfra-
mu, czas mielenia suchego (w powietrzu) od 1 do 40 min, pręd-
kość mielenia — 400 rpm.
Oznaczano pole powierzchni właściwej. Badano zmiany w polu
powierzchni właściwej i morfologię mechanicznie aktywowanych
minerałów oraz kinetykę tworzenia nowego pola powierzchni,
która jest bardzo złożonym zjawiskiem.
Proces ługowania badano w reaktorze szklanym o pojemności 500
ml z mieszadłem mechanicznym, do którego dodano 400 ml roz-
tworu ługującego (100 g/l Na2S + 20 g/l NaOH) i 1 g minerału
siarczkowego. Proces prowadzono w temperaturze 313, 328, 343,
353 lub 363 K przy prędkości mieszania 500 rpm.
Badano kinetykę alkalicznego ługowania tetraedrytu, enargitu
i jamsonitu w funkcji czasu mielenia oraz czułość temperaturową
procesu ługowania. Uzyskane wyniki przeprowadzonych badań
ługowania antymonu z tetraedrytu i jamsonitu i arsenu z enargitu
159
wskazują, że:
⎯ pola powierzchni właściwych tetraedrytu, jamsonitu i enargitu
zwiększają się pod wpływem aktywacji mechanicznej poprzez
mielenie wysokoenergetyczne;
⎯ podczas ługowania alkalicznego minerałów wzrasta ekstrakcja
arsenu i antymonu, wzmożona poprzez aktywację mecha-
niczną;
⎯ wszystkie badane minerały wykazały czułość temperaturową
ługowania alkalicznego w zakresie temperatur od 313 do 363 K;
⎯ energie aktywacji Ea = 111÷182 kJ są charakterystyczne dla
procesów kontrolowanych przez powierzchniowe reakcje che-
miczne.
BIOSORPCJA JONÓW RTĘCI(II), KADMU(II) I OŁO-
WIU(II) Z UKŁADU WODNEGO ZA POMOCĄ MIKRO-
ALGI CHLAMYDOMONAS REINHARDTII UNIERU-
CHOMIONEJ W ZŁOŻU ALGINIANOWYM
GULAY BAYRAMOGLU, ILHAMI TUZUN, GOKCE CELIK, MELTEM
YILMAZ, M.YAKUP ARICA: BIOSORPTION OF MERCURY(II), CAD-
MIUM(II) AND LEAD(II) IONS FROM AQUEOUS SYSTEM BY MI-
CROALGAE CHLAMYDOMONAS REINHARDTII IMMOBILIZED IN
ALGINATE BEADS. INTERNATIONAL JOURNAL OF MINERAL PRO-
CESSING 2006, t. 81, nr 1, s. 35÷43, AG
Metale ciężkie w ściekach pochodzą między innymi z prze-
mysłu akumulatorowego, górniczego, metalurgicznego, farbiar-
skiego, drukarskiego. Jony metali, takich jak kadm, miedź, ołów,
rtęć, chrom i inne są niebezpieczne dla środowiska. Ich obecność
w ekosystemach wodnych stanowi ryzyko dla zdrowia ludzkiego
i działa szkodliwie zarówno na organizmy żyjące w wodzie, jak
i na jej odbiorców.
Biosorpcja, wymieniana jest jako jedna z metod usuwania metali
z wód ściekowych, pozwalająca na redukcję zawartości metali
ciężkich w ściekach do poziomów akceptowalnych dla środowi-
ska, przy stosunkowo rozsądnych kosztach. Bazuje ona na wyko-
rzystaniu pewnych naturalnych materiałów pochodzenia biolo-
gicznego, takich jak np. algi.
Algi typu Chlamydomonas reinhardtii hodowano w zanieczysz-
czonym miejscu jednej z rzek Turcji, aż do osiągnięcia najbardziej
prawdopodobnej sprawności usuwania metali. Badania wskazują,
że gatunki pochodzące z obszarów zanieczyszczonych są bardziej
oporne i mają większą zdolność akumulowania metali ciężkich.
Do usunięcia jonów Hg(II), Cd(II) i Pb(II) z roztworów wodnych
wykorzystano unieruchomioną na złożu alginianu wapnia mikro-
algę C. reinhardtii hodowaną przez 5 dni w temperaturze 22 °C.
Badano wpływ czasu kontaktu, stosunku ciało stałe/ciecz, wyj-
ściowej zawartości jonów metali i pH na adsorpcję jonów Hg(II),
Cd(II) i Pb(II).
Zbadano pewne szczegóły adsorpcji ww. jonów z roztworów
wodnych na unieruchomionej C. reinhardtii w różnych warunkach
kinetycznych i równowagowych. Oceniono również elucję — po-
wtórne użycie wolnej i unieruchomionej algi C. reinhardtii.
Okazuje się, że złoża alginianu wapnia i unieruchomionej biomasy
algi C. reinhardtii mogą być skutecznie użyte do usuwania jonów
Hg(II), Cd(II) i Pb(II) z roztworów wodnych. Biomasa algi, unie-
ruchomiona w złożu alginianu, daje wysoką wydajność biosorpcji
dla wszystkich ww. badanych jonów metali, a mechanizm i kine-
tyka biosorpcji jonów na biosorbentach zależą od warunków pro-
wadzenia eksperymentu, szczególnie od pH środowiska i stężenia
jonów metali.
Wykazano, że adsorpcja jonów Hg(II), Cd(II) i Pb(II) na unieru-
chomionej mikroaldze jest najwyższa przy pH ok. 5 do 6. Zmiany
temperatur w zakresie od 5 do 40 °C nie wpływają na wydajności
adsorpcji unieruchomionej mikroalgi.
Preparaty alginianu wapnia i unieruchomionej algi mogą być re-
generowane z zastosowaniem 2M NaCl z odzyskiem ponad 95 %
i wielokrotnie używane w cyklach biosorpcji/desorpcji w celu
usuwania jonów metali ciężkich z roztworów wodnych.
160
KOBALT — JEGO ODZYSK, RECYKLING I ZASTOSO-
WANIE
SHIJIE WANG: COBALT – ITS RECOVERY, RECYCLING, AND AP-
PLICATION. JOM 2006, t. 58, nr 10, s. 47÷50, AG
Otrzymywanie kobaltu z rud siarczkowych najczęściej jest
powiązane z procesami otrzymywania miedzi i niklu.
Minerały kobaltu zwykle towarzyszą rudom niklu, żelaza, srebra,
bizmutu, miedzi, manganu, antymonu i cynku tak, że procesy
otrzymywania obejmują techniki intensywnej separacji i oczysz-
czania. Proces produkcji kobaltu pierwotnego opiera się na:
⎯ obróbce minerałów kobaltu przy produkcji miedzi lub niklu,
⎯ koncentracji materiałów zawierających kobalt poprzez operacje
pirometalurgiczne lub hydrometalurgiczne dla miedzi i niklu,
⎯ oczyszczaniu roztworu/elektrolitu kobaltowego przez zasto-
sowanie technik oddzielania i oczyszczania, np. selektywnego
osadzania, ekstrakcji rozpuszczalnikowej i wymiany jonowej,
⎯ produkcji kobaltu metalicznego, proszku kobaltu lub związ-
ków chemicznych kobaltu w procesie elektrorafinacji, elektro-
lizy lub wydzielania redukcyjnego.
Proces odzysku kobaltu oparty jest na ciągłym selektywnym utle-
nianiu i hydrolizie kobaltu ze względnie zanieczyszczonego elek-
trolitu niklowego. Szlam kobaltowy zawierający: 8÷10 % Co,
28÷34 % Ni, 0,4÷0,8 % Cu i 5÷6 % Zn poddawany jest obróbce
poprzez selektywną redukcję dwutlenkiem siarki w celu roztwo-
rzenia kobaltu i niklu oraz oddzielenia ich od żelaza i w pewnym
stopniu od miedzi.
Roztwór po ługowaniu zawiera: 14÷16 g/l Co, 45÷65 g/l Ni,
0,4÷0,8 g/l Cu i 3÷5 g/l Zn. Po dalszym oczyszczaniu roztworu,
kobalt oddzielany jest od niklu za pomocą podchlorynu sodu i wy-
twarza się wodorotlenek kobaltowy.
Oczyszczony wodorotlenek kobaltowy prażony jest na tlenek, któ-
ry jest topiony w celu uzyskania anod rozpuszczalnych (> 95 %
Co, < 0,45 % Ni, < 0,05 % Cu i < 1 % Zn), a kobalt elektrolitycz-
ny (99,98 % Co) poddawany jest rafinacji elektrolitycznej. Pod-
czas rafinacji elektrolitycznej kobalt jest elektrolitycznie rozpusz-
czany z anody do elektrolitu, wytwarzając kationy kobaltu i elek-
trony, według reakcji:
Co → Co2+ + 2e–
Recykling kobaltu obejmuje jego odzysk ze złomu stopów, złomu
węglików spiekanych i zużytych katalizatorów, a także jego od-
zysk z roztworów ługowania, przesączów z procesu elektrolizy,
żużli z wytapiania, szlamu i innych pozostałości.
Zużyte katalizatory, pochodzące z przemysłu naftowego, zawiera-
ją mieszaniny tlenków/siarczków kobaltu, niklu, molibdenu i wol-
framu. Technologie recyklingu oparte są na procesach pirometa-
lurgicznych i hydrometalurgicznych.
Firma Gulf Chemical and Metallurgical Corporation (USA) prze-
twarza zużyte katalizatory Ni/Mo, Co/Mo i Ni/Co/Mo/V w elek-
trycznym piecu łukowym na mieszany stop metali zawierający:
37÷43 % Ni i 12÷17 % Co, sprzedawany do rafinerii niklu i ko-
baltu.
W celu odzysku metali strategicznych ze złomu superstopów,
Bureau of Mines (USA) opracowało proces, w którym stosowane
są nowe elektrolizery z podwójną membraną do rafinacji elektroli-
tycznej superstopów na katody niklowe i kobaltowe o wysokiej
czystości (> 99,95 % Co).
Duże ilości kobaltu zawierają roztwory z ługowania niskoprocen-
towych rud lub przesącz z elektrolizerni miedzi. Do odzysku ko-
baltu z takich roztworów stosuje się procesy wymiany jonowej lub
ekstrakcji rozpuszczalnikowej.
Opisano też efektywny schemat obróbki materiałów składowa-
nych lub pozostałości z jednej z największych rafinerii niklu. Ma-
teriał zasilający zawiera: 41,8 % Cu, 5,29 % Ni i 1,48 % Co. Po
ługowaniu miedź odzyskuje się jako katody, a ze zużytego elektro-
litu wydziela się węglany, zawierające 0,49 % Cu, 31 % Ni i 13,6 %
Co. Do efektywnego ługowania szlamów w temperaturze pokojo-
wej i podwyższonej zastosowano technologię fluoroboranową.
Szczególne własności kobaltu sprawiają, że jest on szeroko stosowany
m.in. w katalizatorach, aktywatorach polimeryzacji i w akumula-
torach, głównie jednak jako dodatek stopowy w superstopach,
gdzie wpływa na udoskonalenie wytrzymałości, odporności na
zużycie i korozję w podwyższonych temperaturach.
Superstopy kobaltu o zawartości 45 % Co stosowane są na: łopat-
ki turbin w silnikach samolotów odrzutowych i podzespoły turbin
gazowych, a stopy kobaltu do napawania — do obróbki bardzo
twardych materiałów. Metaliczny kobalt stosowany jest do pro-
dukcji magnesów i różnego rodzaju materiałów magnetycznych.
Ważnym zastosowaniem dla proszku kobaltu są węgliki, w któ-
rych proszki kobaltu wykorzystywane są jako lepiszcze. W spie-
kanych węglikach wolframu kobalt (3÷25 % Co) zapewnia ciągłe
wiązanie dla cząstek wolfram-węglik.
WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi
światowe i krajowe związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2006÷2008
27 marca÷30 marca 2007, Mińsk, Białoruś
11th International Specialised Exhibition and Seminar
on Powder Metallurgy
Źródło: Metal Powder Report, 2006, nr 9, s. 45
Tel. +375172269858
Fax: +375172269858
www.minskexpo.com
16 kwietnia÷20 kwietnia 2007, Hannover, RFN
HANNOVER MESSE 2007
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371
www.messe.de
16 maja÷18 maja 2007, Vina del Mar, Chile
IV International Copper Hydrometallurgy Work-shop —
HydroCopper 2007
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371
e-mail: info@hydrocopper.cl
Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik — AW
Z uwagi na atrakcyjny wygląd, twardość i odporność na utlenianie,
metaliczny kobalt stosowany jest do powlekania elektrolityczne-
go. Kobalt jest stosowany na katalizatory, a kobalt-60 — radioak-
tywny izotop kobaltu — w medycynie.
W latach od 1995 do 2000 zanotowano olbrzymi wzrost zapotrze-
bowania na akumulatory, który dodatek kobaltu do elektrod znacz-
nie przedłuża ich żywotność. Perspektywicznym wydaje się być
wzrost zapotrzebowania na akumulatory w samochodach elek-
trycznych. Zużycie kobaltu może wzrosnąć do bezprecedenso-
wych poziomów, w związku jego coraz szerszym stosowaniem
w różnego rodzaju turbinach silników i w katalizatorach. Własno-
ści kobaltu powodują, że znajduje on zastosowanie w wielu gałę-
ziach przemysłu, a pojawiające się coraz to nowe zastosowania
gwarantują mu mocną pozycję w przyszłości.
11÷14 czerwca 2007, Düsseldorf, Niemcy
4th European Metallurgical Conference – EMC 2007
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371
www.emc.gdmb.de
12÷16 czerwca 2007, Düsseldorf, Niemcy
GIFA, METEC, Thermprocess, NEWCAST
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371
Tel.0211/4560-01
25÷30 sierpnia 2007, Toronto, Kanada
Copper 2007/Cobre 2007
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371
www.ceramics.org
24÷28 lutego 2008, Cape Town (RPA)
Lead and Zinc 2020
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371
www.saimm.co.za
161
 Światowy rynek metali
nieżelaznych
GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET
Redaktor odpowiedzialny: dr hab. inż. JAN BUTRA
WYDARZENIA GOSPODARCZE
WYDŁUŻENIE OKRESU FUNKCJONOWANIA KOPALNI
NORTHPARKES
Rio Tinto to extend Northparkes’ life, Mining Journal, 1 December 2006, p. 3;
Metal Bulletin, 4 December 2006, p. 14
Rio Tinto podjęło decyzję o wydłużeniu o 6 lat okresu funk-
cjonowania odkrywkowej i podziemnej kopalni miedzi i złota
Northparkes w Nowej Południowej Walii, w której ma 80 % udzia-
łów. Okres ten zakończy się w 2016 r. i obejmie eksploatację por-
firowego złoża Endeavour 48. Całkowite nakłady inwestycyjne
mają wynieść 160 mln $. W okresie styczeń÷wrzesień 2006 r. ko-
palnia wyprodukowała 61 100 Mg miedzi w koncentracie i 68 700
oz złota, odpowiednio o 64 i 68 % więcej niż w analogicznym
okresie 2005 r.
SPODZIEWANY SPADEK PRODUKCJI COLLAHUASI
Collahuasi loss looms, Mining Journal, 1 December 2006, p. 3; Metal Bulletin,
11 December 2006, p. 12
Udziałowcy kopalni miedzi Collahuasi w Chile, Xstrata plc
(44 % udziałów), Anglo American plc (44 %) i grupa inwestorów
prowadzonych przez Mitsui and Co. (12 %), poinformowali o spo-
dziewanym spadku produkcji zakładu. Wskutek wymiany wypo-
sażenia kopalni w 2006 r. wyprodukuje ona o 7 % mniej miedzi
niż zakładano (strata 30 tys. Mg). W 2005 r. Collahuasi wyprodu-
kowało 427 tys. Mg Cu.
ROZBUDOWA HUTY TOYO
Toyo complete, Mining Journal, 1 December 2006, p. 3; Metal Bulletin, 4 De-
cember 2006, p. 14
Sumitomo Metal Mining Co. Ltd zakończyło rozbudowę huty
miedzi Toyo w Japonii, która ma zwiększyć jej moce produkcyjne
o 12 % do poziomu 410 tys. Mg Cu/r. Maksymalna zdolność pro-
dukcyjna zakładu zostanie planowo osiągnięta na koniec I kwarta-
łu 2007 r. Sumitomo planuje dalsze zwiększenie wydajności Toyo
do 450 tys. Mg Cu/r. do końca I kwartału 2008 r.
REALIZACJA PROJEKTU REDBANK
Redbank off-take deal with Glencore, Mining Journal, 1 December 2006, p. 8;
Metal Bulletin, 4 December 2006, p. 14
Redbank Mines Ltd (RML) podpisało z Glencore International
AG porozumienie dotyczące odbioru produkcji z projektu miedzi
Redbank w australijskim Northern Territory. Realizacja ustaleń ma
162
Rudy Metale R52, 2007, nr 3
UKD 669.3:661.6(051)(438)
przebiegać w trzech etapach: pierwszy dotyczy wstępnej produkcji
miedzi w koncentracie do połowy 2007 r., drugi produkcji 3÷4 tys.
Mg tego produktu z rudy tlenkowej, począwszy od III kwartału
2007 r., a trzeci takiej samej wielkości produkcji z rudy siarczko-
wej od początku 2008 r. Spółki wspólnie będą finansować realiza-
cję przedsięwzięcia. Zasoby zmierzone Redbank wynoszą 54 tys.
Mg rudy o średniej zawartości 6,0 % Cu, wskazane 995 tys. Mg
rudy o średniej zawartości 1,9 % Cu, a wnioskowane 3,2 mln Mg
rudy o średniej zawartości 1,4 % Cu.
REALIZACJA PROJEKTU OODNADATTA
Oodnadatta deal signed, Mining Journal, 1 December 2006, p. 9
Integra Mining Ltd podpisało z Barrick Gold Corp. list inten-
cyjny dotyczący realizacji projektu miedzi i złota Oodnadatta
w Południowej Australii. Zgodnie z warunkami umowy Barrick
może nabyć 80 % udziałów w przedsięwzięciu poprzez finanso-
wanie prac na projekcie w kwocie 3 mln A$ w okresie 5 lat. Integra
może zdecydować o posiadaniu 20 lub 10 % udziałów w Oodna-
datta, jeśli jednak udziały spółki spadną poniżej 5 %, to automa-
tycznie zmienią się w opłatę eksploatacyjną o wielkości 1 % do-
chodu netto projektu.
MINERALIZACJA PROJEKTU XIETONGMEN
Xietongmen find, Mining Journal, 1 December 2006, p. 9
Continental Minerals Corp. i Great China Mining Inc. podczas
wierceń na projekcie jv Xietongmen w Tybecie natrafiły na mine-
ralizację miedzi i złota — potencjalnie nowe porfirowe złoże rud
tych metali. Ich zawartość wynosi od 0,57 do 0,82 % Cu i od 0,44
do 0,82 g/Mg Au.
REALIZACJA PROJEKTU TENKE FUNGURUME
Phelps grants approval for Tenke Fungurume, Mining Journal, 8 December
2006, p. 7; Metal Bulletin, 11 December 2006, p. 12
Zarząd Phelps Dodge Corp. wydał warunkowe pozwolenie na
realizację projektu miedzi Tenke Fungurume w Demokratycznej
Republice Kongo, w którym ma 57,75 % udziałów. Tenke Mining
Corp., właściciel 24,75 % udziałów w przedsięwzięciu, wydał
zgodę na realizację pierwszego etapu projektu — rozbudowy ko-
palni oraz zakładu przeróbki rud miedzi i kobaltu. Ostateczne po-
zwolenie dla Tenke Fungurume oczekuje na podpisy władz regio-
nalnych. Produkcja z projektu ma wynieść 113 400 Mg miedzi
i 8200 Mg kobaltu/r. w pierwszych 10 latach funkcjonowania za-
kładu, począwszy od przełomu 2008/2009 r.
POROZUMIENIE W SPRAWIE PROJEKTU HINOBA-AN
Hinoba-An MoU, Mining Journal, 8 December 2006, p. 10
Copper Resources Corp. (CRC) podpisało z Glencore Interna-
tional AG i Nanjing Xixia Mountain Xin Yang Mining Co. Ltd
(Nanjing) porozumienie dotyczące wspólnej realizacji projektu
Hinoba-An na wyspie Negros na Filipinach. CRC będzie mieć
20 % udziałów w projekcie, a pozostałe spółki odpowiednio 55 %
i 25 % udziałów. Na mocy zawartej umowy Glencore i Nanjing
sfinansują studium wykonalności dla przedsięwzięcia, a Nanjing
będzie jego operatorem.
OPŁATY TC/RC W 2007 ROKU
TC/RC benchmark, Mining Journal, 15 December 2006, p. 4; Metal Bulletin,
11 December 2006, p. 12, 25 December 2006, p. 9
Według informacji Macquarie Bank opłaty za przeróbkę i rafi-
nację koncentratu miedzi (TC/RC) w 2007 r. zostaną ustalone na
odpowiednio 60 $/Mg i 6 c$/lb. W 2006 r. wielkość tych opłat
wynosiła 95 $/Mg i 9,5 c$/lb. Niższe opłaty za przeróbkę i rafina-
cję odzwierciedlają napięcie na rynku koncentratu miedzi.
POTENCJALNY NABYWCA RTB BOR
Cuprom favourite, Mining Journal, 15 December 2006, p. 5
Rząd Serbii wskazał na rumuńskiego producenta miedzi, Cu-
prom S.A., jako potencjalnego zwycięzcę przetargu dotyczącego
prywatyzacji przedsiębiorstwa Rudarsko Topionicarski Basen Bor
(RTB Bor), będącego operatorem górniczo-przeróbczego kombi-
natu miedzi w mieście Yugoslav. Kwota nabycia RTB Bor przez
spółkę ma wynieść 400 mln $. Przetarg dotyczył odkrywkowych
i podziemnych kopalni wokół BOR, kopalni odkrywkowej i za-
kładu flotacyjnego w mieście Majdanpek oraz kompleksu hutni-
czego.
SPADEK PRODUKCJI GRUPO MEXICO
Grupo Mexico down, Mining Journal, 15 December 2006, p. 5
Produkcja miedzi przez Grupo México S.A. de CV w 2006 r.
ma wynieść 600 tys. Mg, o 24 % mniej niż w 2005 r. Strata jest
spowodowana przestojami produkcyjnymi kopalń firmy i ban-
kructwem spółki zależnej, Asarco Inc.
PIERWSZA PRODUKCJA Z PROJEKTU SPENCE
First Spence cathode, Mining Journal, 15 December 2006, p. 7
BHP Billiton wyprodukowało pierwszą partię miedzi katodo-
wej, pochodzącą z projektu Spence w Chile (trzy tygodnie przed
planowanym terminem). Spółka rozpoczęła realizację projektu
w 2004 r., a produkcja Spence ma wynieść 200 tys. Mg miedzi/r.
w 19-letnim okresie funkcjonowania kopalni.
REALIZACJA PROJEKTU TSCHUDI
Weatherly initiates Namibian copper project, Mining Journal, 15 December
2006, p. 8
Weatherly International plc przygotowuje się do rozpoczęcia
wydobycia rudy z projektu Tschudi w Namibii. Eksploatacja ma
wynieść 300 tys. Mg rudy/r. o zawartości 1,5 % Cu i 15 g/Mg Ag.
Wstępne nakłady inwestycyjne szacowane są na 3 mln $.
STUDIUM MOŻLIWOŚCI DLA PROJEKTU ANN MASON
Ann Mason scoping outlines large project, Mining Journal, 15 December 2006,
p. 9; Metal Bulletin, 18 December 2006, p. 12
PacMag Metals Ltd otrzymało studium możliwości dla zago-
spodarowania porfirowego złoża rud miedzi i molibdenu Ann Ma-
son w Newadzie. Opracowanie przewiduje odkrywkową eksplo-
atację 25 mln Mg rudy/r. w pierwszych dziesięciu latach funkcjo-
nowania zakładu, a 55 mln Mg rudy/r. w pozostałych 24 latach
jego pracy. Średnioroczna produkcja ma wynieść 130 tys. Mg mie-
dzi w koncentracie i 1600 Mg molibdenu w koncentracie/r.
PRZERWA W REALIZACJI PROJEKTU MIRADOR
Ecuador seeks Mirador delay, Mining Journal, 15 December 2006, p. 10
Rząd Ekwadoru wystąpił do Corriente Resources Inc. z wnio-
skiem o tymczasowe zawieszenie prac na projekcie miedzi Mirador
na skutek protestów miejscowej ludności przeciwko jego realizacji
(prowincja Morona-Santiago i Zamora-Chinchipe).
WZROST PRODUKCJI MIEDZI W CHINACH
Metal Bulletin, 4 December 2006, p. 14
Według National Development & Reform Commision of Chi-
na produkcja miedzi w Chinach w 2006 r. wyniesie 2,95 mln Mg
i będzie o 16,6 % większa niż w 2005 r. Tempo wzrostu produkcji
tego metalu jest jednak mniejsze niż w roku poprzednim —
wzrost ten sięgnął wtedy 23 % (2,53 mln Mg w 2005 r.).
PLANY WOBEC PROJEKTU LUITA
Metal Bulletin, 11 December 2006, p. 12
Central African Mining and Exploration Co. (Camec) planuje
uruchomić produkcję z projektu Luita w Demokratycznej Repu-
blice Kongo w 2008 r. Spółka uruchomiła już proces ługowania na
hałdzie, a produkcja wynosząca 40 tys. Mg miedzi, 3 tys. Mg
kobaltu i 3 tys. Mg koncentratu kobaltu/r. ma zostać osiągnięta
w I kwartale 2008 roku. Docelowa wydajność zakładu ma wy-
nieść 100 tys. Mg miedzi katodowej i 12 tys. Mg kobaltu katodo-
wego/r., począwszy od 2009 r.
XSTRATA PRZYSTĘPUJE DO PROJEKTU TAMPAKAN
Xstrata to take control of Philippine copper project, Metal Bulletin, 25 Decem-
ber 2006, p. 8
Xstrata plc podjęło decyzję o realizacji opcji na nabycie od
Indophil Resources 62,5 % udziałów w projekcie miedzi i złota
Tampakan na Filipinach za kwotę 50 mln A$. Według wstępnego
studium wykonalności produkcja z projektu ma wynieść średnio
210 tys. Mg miedzi i 218 tys. oz złota/r. w pierwszych 10 latach
eksploatacji złoża o zasobach 2 mld Mg rudy, począwszy od 2011 r.
WSTRZYMANIE PRODUKCJI KOPALNI TOLUKUMA
Mill damage halts Tolukuma output, Mining Journal, 1 December 2006, p. 4,
15 December 2006, p. 4
Emperor Mines Ltd, spółka zależna DRDGold Ltd (78 %
udziałów), z powodu awarii młyna SAG zawiesiła pracę odkryw-
kowej i podziemnej kopalni złota Tolukuma w Papua Nowej Gwi-
nei. W III kwartale 2006 r. kopalnia wyprodukowała 12 141 oz
złota, o 2,1 % mniej niż w II kwartale i o 14,5 % mniej niż w ana-
logicznym okresie 2005 r. Dodatkowo DRDGold Ltd poinformo-
wało o dotychczasowej stracie produkcyjnej wynoszącej 1112 oz
złota w kopalni Blyvooruitzicht w Południowej Afryce z powodu
pożaru szybu numer 5. W połowie grudnia produkcja kopalni To-
lukuma została wznowiona (szybciej niż planowano).
GOLD FIELDS INWESTUJE W TARKWA
Gold Fields invests in Tarkwa, Mining Journal, 1 December 2006, p. 7
Gold Fields Ltd, czwarty co do wielkości producent złota na
świecie, planuje zainwestować 175 mln $ w potrojenie wydajności
zakładu przeróbczego oraz uruchomienie ługowania na hałdzie
w zakładzie North Heap Leach przy kopalni Tarkwa w Ghanie.
W wyniku realizacji inwestycji produkcja kopalni ma zostać
utrzymana powyżej poziomu 700 tys. oz złota/r do 2021 r. Tarkwa
wyprodukowała w okresie lipiec 2005÷czerwiec 2006 r. 709 200
oz złota.
JV OXUS GOLD I KAZAKHGOLD
Baia Mare revival planned, Mining Journal, 1 December 2006, p. 8
163
 Oxus Gold plc. i Kazakhgold Group Ltd utworzyły spółkę jv
o nazwie Romaltyn celem wspólnej eksploracji i produkcji złota
w Rumunii, w tym realizacji projektu Baia Mare. Na projekt ten,
o wartości 7 mln $, składa się zakład przeróbki o wydajności
2,5 mln Mg rudy/r. oraz składowisko 8,5 mln Mg odpadów złoto-
nośnych. Romaltyn planuje dokonać ponownego uruchomienia
zakładu i przerabiać ok. 2 mln Mg odpadów rocznie o średniej
zawartości 0,43 g/Mg Au. Drugi wygrany przez spółkę przetarg
(300 tys. $) dotyczy trzech nowych pól eksploracyjnych w rejonie
Baia Mare.
WZROST ZASOBÓW PROJEKTU SUKARI
Centamin boosts Sukari again, Mining Journal, 1 December 2006, p. 9
Centamin Egypt Ltd otrzymało kolejne oszacowanie zasobów
projektu złota Sukari w Egipcie. Według opracowania, zasoby zło-
ta w projekcie (w kategorii zasobów zmierzonych, wskazanych
i wnioskowanych) wynoszą 7,7 mln oz w porównaniu z 6,8 mln oz
w oszacowaniu z sierpnia 2006 r. Zasoby zmierzone Sukari wyno-
szą obecnie 39,2 mln Mg rudy o średniej zawartości 1,43 g/Mg
Au, wskazane 59,2 mln Mg rudy o średniej zawartości 1,47 g/Mg
Au, a wnioskowane 68,8 mln Mg rudy o średniej zawartości
1,40 g/Mg Au.
EMPEROR ZAMYKA KOPALNIĘ VATUKOULA
Emperor shuts Fijian gold mine, Mining Journal, 8 December 2006, p. 3
Emperor Mines Ltd, spółka zależna DRDGold Ltd (78,72 %
udziałów), dokonała zamknięcia kopalni złota Vatukoula na wy-
spie Fidżi. Zamknięcie zakładu było następstwem trzymiesięcznej
analizy strategicznej jednostki, która wykazała brak ekonomicz-
nego uzasadnienia jej funkcjonowania. Kopalnia wyprodukowała
w III kwartale 2006 r. 17 338 oz Au.
GOLD FIELDS PRZEJMUJE KONTROLĘ NAD KOPAL-
NIĄ SOUTH DEEP
Gold Fields gains control of South Deep operation, Mining Journal, 8 Decem-
ber 2006, p. 4
Gold Fields Ltd, czwarty co do wielkości producent złota na
świecie, przejął kontrolę nad kopalnią South Deep w rejonie Jo-
hannesburga poprzez nabycie od Barrick Gold Corp. 50 % udzia-
łów w zakładzie w ramach jv z Western Areas Ltd (właścicielem
pozostałych 50 % udziałów w przedsięwzięciu). Gold Fields obec-
nie ma 41 % udziałów w spółce (Western Areas). Produkcja South
Deep ma wynieść 0,8 mln oz złota/r., począwszy od 2011 r.
INWESTYCJE CENTERRA
Centerra investment, Mining Journal, 8 December 2006, p. 4
Centerra Gold Inc. rozpoczęło podziemną eksploatację w od-
krywkowej kopalni złota Kumtor w Kirgistanie. Nakłady na reali-
zację przedsięwzięcia to 36 mln $. Inwestycja jest następstwem
oszacowania zasobów złota o wielkości 1,4 mln oz (w kategorii
zasobów wnioskowanych) występujących pod obecnym obszarem
odkrywkowej eksploatacji złoża. Spółka dodatkowo zainwestuje
20 mln $ w rozwój nowego zakładu ługowania o wydajności 3 mln
Mg rudy/r. przy kopalni złota Boroo w Mongolii, w której ma
95 % udziałów.
URUCHOMIENIE PRODUKCJI KOPALŃ CASA BERADI
I TANJIANSHAN
Gold pours for Vancouver miners, Mining Journal, 8 December 2006, p. 8
Aurizon Mines Ltd wyprodukowało pierwszą partię złota
w kopalni Casa Beradi w regionie Abitibi w Quebec. Ilość rudy
eksploatowanej w kopalni ma wzrosnąć z 1600 do 2200 Mg/dobę
do końca 2007 r. W 6-letnim okresie funkcjonowania zakład ma
wytworzyć 1,09 mln oz złota. Pierwsza produkcja tego kruszcu
ruszyła również w kopalni Tanjianshan w chińskiej prowincji Qin-
ghai. Właścicielem zakładu jest Eldorado Gold Corp. Komercyjna
produkcja w obu kopalniach ma zostać uruchomiona w I kwartale
164
2007 r.
SPRZEDAŻ KOPALNI MORIS
Moris mine acquired, Mining Journal, 15 December 2006, p. 4
Spółki jv, Hochschild Mining plc i Exmin Resources Inc., do-
konały nabycia od Minera Moris SA de CV kopalni srebra i złota
Santa Maria de Moris w Meksyku za łączną kwotę 6 mln $.
Hochschild będzie posiadać 70 % udziałów w zakładzie, a Exmin
— 30 % udziałów. Zakład działał od 1997 r. i został zamknięty
w 1999 r. z powodu niskich cen złota. Zasoby zmierzone i wska-
zane kopalni szacuje się na 4,05 mln Mg rudy o średniej zawarto-
ści 1,67 g/Mg Au i 5,79 g/Mg Ag.
TERMIN URUCHOMIENIA KOPALNI SYAMA
Syama timetable, Mining Journal, 15 December 2006, p. 7
Resolute Mining Ltd planuje rozpocząć produkcję w kopalni
złota Syama w Mali w II połowie 2008 r. Nakłady inwestycyjne
szacowane są na 120 mln $. Produkcja zakładu ma wynieść 250
tys. oz Au/r. w 6,5-letnim okresie jego funkcjonowania.
WZNOWIENIE EKSPLOATACJI ZŁOŻA TRIDENT
Avoca revives Higginsville with Trident, Mining Journal, 15 December 2006,
p. 7
Avoca Resources Ltd podjęło decyzję o ponownym zagospo-
darowaniu złoża rud złota Trident w obrębie projektu Higginsville
w Zachodniej Australii. Produkcja ze złoża ma wynieść ok. 160÷190
tys. oz Au/r. w pierwszych czterech latach funkcjonowania kopalni.
Zakład został zamknięty w 1999 r. Zasoby prawdopodobne Hig-
ginsville szacowane są na 3,4 mln Mg rudy o średniej zawartości
5,3 g/Mg Au. Dodatkowe zasoby złota w kategorii wnioskowa-
nych wynoszą 142 tys. oz.
ZAGOSPODAROWANIE ZŁOŻA ASGAT
Asgat venture, Mining Journal, 15 December 2006, p. 8
OAO Polymetal zawarło z Mongolrostsvetmet porozumienie
jv (50:50) dotyczące wspólnego zagospodarowania złoża rud sre-
bra Asgat w Mongolii. Przemysłowe zasoby srebra w złożu wyno-
szą 96,6 mln oz o średniej zawartości 369 g/Mg Ag (srebra ekwi-
walentnego). Zgodnie z warunkami umowy Polymetal sfinansuje
przedsięwzięcie i zostanie operatorem zakładu.
ANGLO WYCOFUJE SIĘ Z PROJEKTU JABALI
Anglo withdraws from Jabali, Mining Journal, 1 December 2006, p. 9; Metal
Bulletin, 4 December 2006, p. 13
ZincOx Resources plc poinformowało, że Anglo American plc
podjęło decyzję o rezygnacji z 20 % udziałów w tlenkowym pro-
jekcie cynku Jabali w Jemenie. Prognozy dotyczące produkcji
z projektu nie spełniły oczekiwań zarządu spółki. ZincOx otrzyma
5 % byłych udziałów Anglo, a Ansan Wikfs Hadramaut Ltd, trzeci
partner przedsięwzięcia, pozostałe 15 % udziałów. Tymczasem
ZincOx wyraziło chęć sprzedaży Ansan 13 % udziałów Jabali za
kwotę 7,5 mln $. Po transakcji ZincOx będzie właścicielem 52 %
udziałów w projekcie, a Ansan — 48 % udziałów. Nakłady inwe-
stycyjne według ZincOx sięgną 177 mln $. Produkcja z projektu
ma wynieść 70 tys. Mg tlenku cynku/r. o zawartości metalu 80 %,
począwszy od 2008 r.
PRODUKCJA Z PROJEKTU HELLYER
Hellyer production, Mining Journal, 8 December 2006, p. 5
Intec Ltd i Polymetals Pty Ltd rozpoczęły komercyjną pro-
dukcję z projektu jv Hellyer w Tasmanii. Planowana produkcja
zakładu ma wynieść minimum 65 tys. Mg koncentratu cynku/r.
Spółki mają po 50 % udziałów w projekcie.
ROZWÓJ PROJEKTU CAIJIAYING
Griffin clears growth, Mining Journal, 8 December 2006, p. 5; Metal Bulletin,
11 December 2006, p. 14
Griffin Mining Ltd planuje zwiększenie produkcji z projektu
cynku i złota Caijiaying w chińskiej prowincji Hebei. Wydajność
zakładu przeróbki ma wzrosnąć z obecnych 200 tys. Mg rudy, do
500 tys. Mg rudy/r. w połowie 2007 r. oraz do 750 tys. Mg rudy/r.
w 2008 r. Nakłady inwestycyjne mają wynieść ok. 7,1 mln $.
WYNIKI Z PROJEKTU NICHOLAS-DENYS
Nicholas-Denys assays, Mining Journal, 8 December 2006, p. 9
Puma Exploration Inc. podczas wierceń na polimetalicznym
projekcie Nicholas-Denys w Nowym Brunszwiku (Kanada) natra-
fiło na strefę mineralizacji cynku, ołowiu i srebra. Zawartość me-
tali waha się od 4,3 do 4,9 % Zn, od 2,8 do 2,9 % Pb i od 81 do 88
g/Mg Ag.
INWESTYCJA TECK COMINCO
Teck invests $31,1 million in sea exploration company, Metal Bulletin, 11 De-
cember 2006, p. 14
Teck Cominco podjęło decyzję o zainwestowaniu 31,1 mln $
w spółkę Nautilus Minerals, zajmującą się eksploracją dna mórz
celem odkrycia złóż rud cynku, złota, miedzi i srebra (złoża
siarczkowe). Udziałowcami w spółce są już m.in. Anglo American
(10,1 %), Epion Holdings (20 %) i Barrick Golc Corp. (5,8 %).
Teck Cominco nabędzie wstępnie 8,08 % udziałów w Nautilus
Minerals.
PROBLEMY Z REALIZACJĄ PROJEKTÓW RAVENS-
THORPE I GORO
Nickel supply delays, Mining Journal, 1 December 2006, p. 1; Metal Bulletin,
4 December 2006, p. 9, p. 18, 18 December 2006, p. 15
Na skutek rosnących kosztów inwestycyjnych i opóźnień
w stosunku do harmonogramu, BHP Billiton Ltd (BHPB) i Cia
Vale do Rio Doce (CVRD) poinformowały o problemach z reali-
zacją dwóch największych projektów niklu na świecie — odpo-
wiednio Ravensthorpe w Zachodniej Australii i Goro w Nowej
Kaledonii. Według nowych szacunków projekt Ravensthorpe bę-
dzie kosztował o 64 % więcej niż zakładano (2,2 mld $), a okres
jego realizacji wydłuży się o rok i nastąpi w I kwartale 2008 r.
Produkowany rocznie koncentrat ma zawierać 50 tys. Mg niklu
i 1400 Mg kobaltu. Z kolei termin realizacji projektu Goro został
przesunięty z IV kwartału 2007 r. na koniec 2008 r., a koszty in-
westycyjne wzrosną z 2 mld $ do 3 mld $ (wzrost o 40 %). Pro-
dukcja z projektu ma wynieść 60 tys. Mg niklu/r.
ZIELONE ŚWIATŁO DLA PROJEKTU BARRO ALTO
Barro Alto go-ahead, Mining Journal, 8 December 2006, p. 1; Metal Bulletin,
11 December 2006, p. 10, 18 December 2006, p. 15
Anglo American plc podjęło decyzję o realizacji projektu żela-
INFORMACJE GIEŁDOWE
OFERTA PRZEJĘCIA ZEDEX PRZEZ OLYMPUS
Olympus set to buy Zedex, Mining Journal, 1 December 2006, p. 11
Olympus Pacific Minerals Inc. złożyło Zedex Minerals Ltd,
swojemu udziałowcy (16,44 %), akcyjną ofertę przejęcia. Spółka
oferuje jedną swoją akcję za trzy akcje Zedex i opcję na nabycie
dodatkowych akcji firmy po cenie 0,90 C$/każdą w okresie trzech
lat. Łączne zasoby złota obu spółek wynoszą 2,5 mln oz, a po prze-
prowadzeniu transakcji firmy przyjmą nazwę Olympus Gold Inc.
SILVER WHEATON INWESTUJE W REVETT
Revett investment, Mining Journal, 1 December 2006, p. 11
Silver Wheaton Corp. podjęło decyzję o zwiększeniu swoich
zoniklu Barro Alto w Goiás w Brazylii. Wartość projektu wyceniona
została na 1,2 mld $. Produkcja z projektu ma wynieść średnio
36 tys. Mg niklu (żelazoniklu)/r. w minimum 26-letnim okresie
funkcjonowania kopalni, począwszy od 2010 r. Zasoby geologicz-
ne Barro Alto szacowane są na 116,2 mln Mg rudy o średniej za-
wartości 1,54 % Ni.
REALIZACJA PROJEKTU AMBATOVY
Ambatovy environmental approval, Mining Journal, 8 December 2006, p. 10
Dynatec Corp. otrzymało pozwolenie środowiskowe dla reali-
zacji laterytowego projektu niklu i kobaltu Ambatovy na Madaga-
skarze, w którym ma 45 % udziałów. Produkcja z projektu ma
wynieść 60 tys. Mg niklu i 5600 Mg kobaltu/r. Dynatec jest opera-
torem przedsięwzięcia i podpisał z Sumitomo Corp., konsorcjum
firm koreańskich oraz SNC Lavalin porozumienie o partnerstwie
w projekcie. Korea Resources Corp., nadrzędna spółka konsorcjum,
oraz Sumitomo Corp. będą mieć po 27,5 % udziałów w Amba-
tovy, a 5 % udziałów znajdzie się w rękach SNC Lavalin (w dro-
dze przejęcia od Dynatec).
POTENCJALNE POROZUMIENIE CVRD I XSTRATA
CVRD-Xstrata talks, Mining Journal, 15 December 2006, p. 3; Mining Engi-
neering, December 2006, p. 12; Erzmetall, 6/2006, p. 363
Zarządy Cia Vale do Rio Doce (CVRD) i Xstrata plc prowa-
dzą rozmowy dotyczące potencjalnego połączenia aktywów niklu
w rejonie Sudbury Basin w Kanadzie. Transakcja jest następ-
stwem nabycia w 2006 r. przez CVRD firmy Inco Ltd, a przez
Xstrata — Falconbridge Ltd. Spółki te mają aktywa niklu w Sudbury.
VOTORANTIM METAIS INWESTUJE W BRAZYLIJSKI
NIKIEL
Votorantim Metais to move into ferro-nickel in Brazil, Mining Journal, 4 De-
cember 2006, p. 18
Votorantim Metais, największy producent niklu w Brazylii
i Ameryce Łacińskiej, podjął decyzję o zainwestowaniu 265 mln $
w zakład produkcji żelazoniklu o wydajności 42 400 Mg/r. w Ni-
quelândia w brazylijskim Goias State. Projekt będzie bazować na
zasobach kopalni Niquelândia, które wynoszą 16,9 mln Mg rudy
i zapewnią pracę nowego zakładu w okresie minimum 20 lat, po-
cząwszy od 2009 r.
AKCJA STRAJKOWA W ZAKŁADZIE SUDBURY
Metal Bulletin, 25 December 2006, p. 9
Związki zawodowe kopalni i zakładu przeróbczego niklu
w Sudbury w Kanadzie, należącego do Xstrata plc, ustaliły termin
rozpoczęcia akcji strajkowej na 31 stycznia 2007 r. Pracownicy
zakładu domagają się nowych, korzystniejszych umów o pracę.
udziałów w Revett Minerals Inc. z 2 do 17 % poprzez zainwesto-
wanie w spółkę 10,8 mln C$. Inwestycja kapitałowa jest częścią
emisji akcji o łącznej wartości 13 mln C$. Spółka wynegocjowała
z konsorcjum ubezpieczycieli, prowadzonym przez Strata Partners
of Seattle, emisję 11,5 mln jednostek po cenie 1,13 C$/każdą. Na
jednostkę składa się jedna akcja zwykła Revett i ćwierć gwarancji
na zakup dodatkowych akcji spółki (pełna gwarancja daje możli-
wość zakupu jednej akcji po cenie 1,36 C$/każdą w okresie 30
miesięcy). Dochód z emisji zostanie przeznaczony na finansowa-
nie prac na projekcie srebra i miedzi Rock Creek w Montanie,
w którym Revett ma 67 % udziałów. Zasoby metali w kategorii
wnioskowanych zasobów projektu wynoszą 229 mln oz Ag i 2 tys.
mln lb Cu.
165
WSTĘPNA OFERTA PUBLICZNA AKCJI MINERA IRL
Minera IRL enters London IPO, Mining Journal, 1 December 2006, p. 13
Minera IRL Ltd, eksploracyjna spółka realizująca projekty
złota i srebra w Ameryce Południowej, rozważa wstępną emisję
publiczną akcji (IPO) o łącznej wartości 17 mln ₤ na londyńskim
rynku AIM. Kluczowym projektem Minera jest Corihuarmi, zlo-
kalizowany 150 km od Limy w Peru. Studium wykonalności dla
projektu przewiduje odkrywkową eksploatację 4 mln Mg rudy
o średniej zawartości złota 1,1 g/Mg, jej ługowanie na hałdzie
i produkcję 30 tys. oz kruszcu/r. Wartość kapitalizacji rynkowej
spółki po planowanej emisji akcji wyniesie ok. 40 mln ₤.
FUZJA ZINIFEX I UMICORE
Zinifex, Umicore to merge zinc assets, Mining Journal, 15 December 2006,
p. 1; Metal Bulletin, 18 December 2006, p. 8-9
Dwaj najwięksi producenci cynku na świecie, Zinifex Ltd
i Umicore S.A., podpisali porozumienie dotyczące połączenia obu
spółek (aktywa hutnicze cynku). Po połączeniu firmy będą wytwa-
rzać łącznie 1,2 mln Mg cynku/r., czyli 10 % światowej produkcji
rafinowanego metalu. Na decyzję zarządu spółek wpłynęły pro-
gnozy wysokich cen cynku do 2010 r. oraz rosnąca konsolidacja
branży górniczej. Po ogłoszeniu informacji o fuzji firm, akcje Zi-
nifex wzrosły 12 grudnia do 18,11 A$/każdą (wzrost o ponad
4 %), a Umicore do 123,3 €/każdą (wzrost o 6,6 %). Aktywa objęte
transakcją obejmują hutę cynku Hobart w Tasmanii, hutę ołowiu
Port Pirie w Południowej Australii, hutę cynku Clarksville
w Tennessee, hutę Budel w Holandii, huty Balen i Overpelt w Belgii
oraz huty Auby i GM Metals we Francji.
FUZJA GOLDEN CHINA I MICHELAGO
China merger complete, Mining Journal, 15 December 2006, p. 15
Po roku od zapowiedzi zarządów spółek, fuzja Golden China
Resources Corp. i Michelago Ltd została sfinalizowana. Nowa
firma nosi nazwę Golden China i będzie notowana na giełdach
TSX i ASX. Produkcja spółki ma wynieść 350 tys. oz złota/r. i sta-
nie się ona tym samym jednym z największych producentów tego
kruszcu w Chinach.
TECK COMINCO INWESTUJE W ZINCOX
ZincOx’s fresh plans entice Teck investment, Mining Journal, 15 December
2006, p. 15
Teck Cominco Ltd podjęło decyzję o zwiększeniu udziałów
w ZincOx Resources Ltd z 7,5 do 11,5 % i zawarcia ze spółką
aliansu strategicznego. Teck Cominco nabyło akcje spółki za
łączną kwotę 5,4 mln ₤ i 2 mln gwarancji na zakup akcji spółki po
cenie 3,30 ₤/każdą w okresie 12 miesięcy, które w przypadku reali-
zacji zwiększą udziały spółki w ZincOx do 15 %.

CENY METALI

ROSNĄCA CENA ZŁOTA PROGNOZY CEN METALI W LATACH 2007÷2010

Gold inches higher, Mining Journal, 1 December 2006, p. 3
W ostatnim tygodniu listopada 2006 r. wskutek słabnącego dolara
(US$) cena złota zbliżała się do 650 $/oz i 30 listopada wyniosła
648,10 $/oz, poziom najwyższy od 16 tygodni. Cena srebra rów-
nież zanotowała wzrost i 28 listopada osiągnęła nienotowaną od 6
miesięcy wielkość 13,77 $/oz. Z kolei na skutek spadku zapasów
niklu do poziomu 282 Mg, trzymiesięczna cena tego metalu zano-
towała na LME tego dnia nowy rekord i wyniosła 34 100 $/Mg.
Tin hits record on closures, Mining Journal, 15 December 2006, p. 4
Dnia 12 grudnia 2006 r. trzymiesięczna cena ołowiu na LME
zanotowała nowy rekord, osiągając poziom 1785 $/Mg, a 14
grudnia dokonała tego trzymiesięczna cena niklu — wyniosła ona
34 875 $/Mg. Tymczasem Macquarie Bank i RBC Capital opra-
cowały prognozy cen, wielkości produkcji i konsumpcji metali
w latach 2007÷2010. Wybrane wielkości przedstawia poniższa
tablica:

SYTUACJA NA RYNKU KOBALTU Wielkość/rok 2006 2007 2008 2009 2010

Minor metals struggle; Cobalt price soars, Mining Journal, 1 December 2006, Miedź
p. 4-5; Metal Bulletin, 11 December 2006, p. 16, 18 December 2006, p. 16 Produkcja 17 675 18 535 19 410 20 014 21 404
Dzięki wzrostowi ceny do poziomu 30 $/lb, kobalt odzyskuje Konsumpcja 17 615 18 294 19 353 20 039 21 054
swoją silną pozycję na rynku metali wykorzystywanych w do-
mieszkach stopowych. Kluczowe dla tej sytuacji było zawarcie Średnia cena (c$/lb) 306,7 260,0 270,0 200,0 150,0
przez MMC Norilsk Nickel z OM Group Inc., największym świa- Cynk
towym producentem kobaltu, umowy dotyczącej nabycia wszyst- Produkcja 10 785 11 706 12 850 13 450 13 750
kich aktywów niklu spółki. W ostatnim tygodniu listopada 2006 r.
cena niskojakościowego metalu (99,3 %) wyniosła 19÷21 $/lb, Konsumpcja 11 311 11 824 12 644 13 270 13 865
a metalu wysokojakościowego (99,8 %) 21÷24 $/lb. Norilsk Nickel Średnia cena (c$/lb) 148,5 190,0 135,0 95,0 80,0
oferował do sprzedaży kobalt po cenie 25 $/lb. W drugim i trze- Nikiel
cim tygodniu grudnia cena niskojakościowego kobaltu wzrosła do
22,75÷25 $/lb, a metalu wysokojakościowego do 25,50÷27,75 $/lb. Produkcja 1354 1452 1537 1624 1697
Konsumpcja 1388 1441 1545 1615 1675
ROSNĄCE CENY METALI PODSTAWOWYCH Średnia cena (c$/lb) 1093 1013 1050 800 575
Metals hits highs, Mining Journal, 8 December 2006, p. 3 Ołów
W pierwszym tygodniu grudnia 2006 r. ceny metali podsta- Produkcja 8320 8941 9423 9882 10 337
wowych wzrosły na skutek zainteresowania inwestorów i obniża-
Konsumpcja 8254 8777 9337 9909 10 554
jących się zapasów giełdowych. Dnia 5 grudnia trzymiesięczna
cena niklu wyniosła na LME 34 500 $/Mg, a zapasy tego metalu Średnia cena (c$/lb) 57,5 61,3 40,0 32,5 35,0
spadły poniżej poziomu 6000 Mg. Podobnie trzymiesięczna cena
niklu zanotowała 4 grudnia rekordową wielkość 1755 $/Mg. Z ko-
lei wskutek umocnienia dolara (US$) cena złota spadła w tym
WZROST CENY KONCENTRATU KOBALTU
okresie z rekordowego poziomu 649,50 $/oz do 625 $/oz. Nato-
miast cena srebra 5 grudnia wzrosła do 14,17 $/oz, wielkości nie- Metal Bulletin, 18 December 2006, p. 16
notowanej od 6 miesięcy, a 7 grudnia obniżyła się do 13,67 $/oz. Dzięki wysokim cenom metali i silnemu popytowi w II tygo-

166
dniu grudnia 2006 r. cena chińskiego koncentratu kobaltu wzrosła Cynk ($/Mg)
do poziomu 16÷17 $/lb. Cena koncentratu o zawartości minimum
transakcje natychmiastowe 1911,75 4619,25 4404,51
10 % kobaltu i maksimum 5 % miedzi na początku grudnia kształ-
towała się w granicach 16÷16,80 $/lb i do połowy miesiąca wzro- transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1919,00 4514,50 4320,50
sła do 17÷18 $/lb. Nikiel ($/Mg)
transakcje natychmiastowe 13502,50 35452,50 34559,08
Średnie miesięczne ceny metali
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 13650,00 33755,00 33792,37
Styczeń÷grudzień Grudzień Cena Cena
Kobalt ($/lb) najniższa najwyższa
2006 r. 2006 r. grudzień 2006 grudzień 2006
Metal
cena cena cena min. 99,8% 25,071 27,107
najniższa najwyższa średnia min. 99,3% 22,464 24,821
Miedź Grade A ($/Mg) Złoto ($/oz)
transakcje natychmiastowe 4536,50 8785,50 6673,18 poranna 629,51316
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 4397,00 8590,00 6710,82 popołudniowa 629,79118
Ołów ($/Mg) Srebro (c/oz)
transakcje natychmiastowe 914,25 1808,50 1724,38 spot 1336,05263
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 940,00 1770,00 1685,13 December Averages, Metal Bulletin, 8 January 2007, No. 8977, p. 22

ZAPASY MIEDZI ZAPASY CYNKU

ZAPASY OŁOWIU ZAPASY NIKLU

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Projektów Inwestycyjnych KGHM CUPRUM sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe
we Wrocławiu w składzie:
Jan Kudełko,
Malwina Kobylańska,
Stefan Karst,
Wojciech Korzekwa.

167
 CHRONICLE
Spotkanie Noworoczne emerytów
SANDVIK BAILDONIT S.A.
W dniu 26 stycznia 2007 r. Zarząd Sandvik Baildonit S.A.
zorganizował „Spotkanie Noworoczne Emerytów i Rencistów
Spółki” w siedzibie Fabryki Tooling w Katowicach. Uczestników
spotkania w imieniu firmy powitał mgr inż. Jerzy Czyrski —
dyrektor Fabryki Tooling. Spotkanie podzielono na trzy części.
W części pierwszej zaprezentowano uczestnikom spotkania
rys historyczny „Tradycja i Nowoczesność „Sandvik Baildonit”,
którą przedstawili — mgr inż. Jerzy Czyrski oraz mgr Bogusława
Sokołowska — Główny Księgowy — Prokurent firmy.
Dyrektor mgr inż. Jerzy Czyrski zaprezentował gościom film
związany z budową i modernizacją zakładu. Spółka utworzona
została w 1994 r. na bazie Wydziału Płytek Wieloostrzowych Huty
Baildon w Katowicach, jako przedsięwzięcie joint venture, które-
go akcjonariuszami byli Huta Baildon i koncern Sandvic AB
z Sandviken w Szwecji. Od 1998 r. Szwedzki Koncern Sandvik
AB jest jej wyłącznym właścicielem. Spółka jest kontynuatorką
tradycji wytwarzania węglików spiekanych w Polsce sięgającej
1936 r. W 1975 r. ruszyła produkcja opierając się na współpracy
Huty Baildon z Secco. Od tego czasu produkuje się płytki wielo-
ostrzowe, ostrza wymienne z węglików spiekanych do toczenia,
frezowania, wiercenia, przecinania i gwintowania. Niewątpliwą
nowością są płytki z wieloostrzami z wkładami diamentowymi
ułożone w narożach, którymi się pracuje. Systematyczne unowo-
cześnianie technologii produkcji, wysokiej klasy urządzenia i do-
świadczenia załogi zapewniają wyroby firmy, uznanie klienta
zagranicznego i krajowego. W dniu 27.12.1994 r. Sandvik Baildonit
S.A. nawiązał współpracę z Spółką Akcyjną Sandvik Coroman
kierowaną przez prezesa Lorena Petersonna, późniejszego prezesa
Sandvik Tooling. Sandvik Baildonit S.A. staje się Zakładem Do-
stawczym Narzędzi. Wdrożony w 1996 r. system zapewnienia
jakości ISO i nadany przez TÜV Hannover Certyfikat Jakości ISO
9001 stanowi nie tylko udokumentowanie właściwego nadzoru
nad jakością w firmie, ale daje użytkownikowi pewność otrzyma-
nia wyrobu wysokiej klasy. W trosce o środowisko naturalne firma
Sandvik Baildonit opracowała i wdrożyła zintegrowany system
proekologiczny, który zaowocował w dniu 25.08.1999 r. uzyska-
niem Certyfikatu ISO 14001. Dynamiczny rozwój narzędzi skra-
168
wających do obróbki skrawaniem, zastosowanie gatunków mate-
riałów narzędziowych, geometria narzędzi oraz dobór parametrów
skrawania spowodowały, że w 1998 r. powstało Centrum Szkole-
niowe Sandvik Baildonit S.A. w Katowicach. Obiekt jest przygo-
towany do prowadzenia działalności szkoleniowo-badawczej na
nowoczesnym wysokim poziomie.
Sandvik Baildonit S.A. jest na terenie Polski największym produ-
centem płytek wieloostrzowych z węglików spiekanych. Należy
również wspomnieć, że zajmuje drugie miejsce na świecie w gro-
nie 15 zakładów tej samej branży. W latach 1994÷2006 Sandvik
Baildonit S.A., zmniejszył o 10 % rejestr produkcji wybraków.
Poprawiła się estetyka miejsca pracy oraz sprawy bezpieczeństwa
i higieny pracy.
Sandvik Baildonit zaliczany do grona najlepszych firm regionu
w ramach Śląskiego Biznesu, w uznaniu zasług dla jakości wy-
twarzanych produktów, otrzymał liczne wyróżnienia m.in. Cezary
i Czarne Diamenty wręczone w 2003 r. ówczesnemu prezesowi
firmy mgr. inż. Adamowi Ratusznemu.
Część druga poświęcona była zwiedzeniu Zakładu, w tym po-
szczególnych gniazd produkcyjnych pod nadzorem przedstawicieli
kierownictwa firmy. Po zakładzie oprowadzali oraz informacji
udzielali gospodarze w osobach: mgr inż. Jerzy Czyrski, mgr inż.
Grzegorz Loch, inż. Andrzej Śliż, mgr Jan Wydra.
Część trzecia to spotkanie Noworoczne, na którym przewod-
niczący Związku Zawodowego „Solidarność” Spółek Huty Baildon
w Katowicach Andrzej Karol wręczył długoletniemu prezesowi
Spółki Sandvik Baidonit S.A. — mgr. inż. Adamowi Ratusznemu
odznaczenie „Zasłużony dla województwa śląskiego” w uznaniu
zasług w rozwoju firmy.
Na spotkaniu wspominano dawne lata pracy w Sandvik Baildonit
S.A., dzieląc się wrażeniami, zarówno tymi z minionych lat, jak
i aktualnymi wrażeniami ze zwiedzenia zakładu, który wywarł na
wszystkich duże wrażenie po dokonanych zmianach moderniza-
cyjnych. Na zakończenie podziękowano Zarządowi i Kierownic-
twu Firmy za pamięć o emerytach i rencistach.
Józef Wróblewski
 UMOWA Z AUTOREM

zawarta w dniu ............................... w Warszawie pomiędzy Wydawnictwem Czasopism i Książek

Technicznych SIGMA NOT Sp. z o.o. z siedzibą w Warszawie (00-950, skr. pocztowa 1004) ul.
Ratuszowa 11, wpisanym do Rejestru Przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego prowadzonego
przez XIII Wydział Gospodarczy dla m.st. Warszawy pod nr 0000069968, NIP 524-030-35-01, kapitał
zakładowy 752 361,80 zł, zwanym dalej Wydawcą, w którego imieniu działa:
.............................................................................................. — pełnomocnik Zarządu, działający na
mocy pełnomocnictwa, udzielonego przez Zarząd
a
............................................................................. — zam. .........................................................................
zwanym dalej Autorem.

§1.
1. Autor oświadcza, że na zlecenie Wydawcy napisał utwór/y:
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
którego/ych dotąd nie opublikował ani też nie rozporządził prawami majątkowymi do niego/nich.
2. Autor dostarczył całość utworu/ów w 2 egzemplarzach w postaci wydruku i/lub dyskietki.
3. Wydawca przyjął utwór/y napisany/e przez Autora.

§ 2.
1. Autor oświadcza, że służą mu prawa autorskie do utworu/ów określonego/ych w § 1 i że nie są one
ograniczone.
2. Z chwilą przyjęcia utworu/ów przez Wydawcę, Autor przenosi na Wydawcę — na zasadzie
wyłączności — na przewidziany prawem czas prawa autorskie do tego/ych utworu/ów, tj. prawo do:
⎯ utrwalania i zwielokrotniania utworu/ów — przez wytwarzanie jego egzemplarzy techniką
drukarską, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową,
⎯ obrotu egzemplarzami, na których utwór/y utrwalono — przez wprowadzanie do obrotu,
użyczenie lub najem egzemplarzy,
⎯ publiczne udostępnianie, w tym w Internecie.
3. Autor zezwala Wydawcy na wykonywanie praw zależnych, w tym do tłumaczenia utworu.
4. Wydawcy przysługuje prawo przeniesienia na osobę trzecią uprawnień i obowiązków wynikających
z niniejszej umowy bądź też udzielenia sublicencji.

§ 3.
Wydawca decyduje o sposobie i formie wydania utworu, w tym o jego szacie graficznej.

§ 4.
Jeżeli Wydawca włączy do utworu/ów dostarczone przez Autora ilustracje lub inne materiały
chronione prawem autorskim, Autor obowiązany jest do wcześniejszego uzyskania pisemnego
zezwolenia na ich wykorzystanie przez Wydawcę oraz poniesienia związanych z tym kosztów, jak
również oznaczenia włączanego/ych utworu/ów nazwiskiem i imieniem ich autora.

§ 5.
Autor oświadcza, że zachowuje kompletny/e duplikat/y utworu/ów, a dostarczony/e Wydawcy
oryginały w formie określonej w § 1 ust. 2 przechodzi/dzą na własność Wydawcy.

169
 § 6.
1. Wynagrodzenie Autora za przeniesienia praw w zakresie określonym w §§ 2.2 i 4 umowy Strony
ustalają na kwotę zł ........nieodpłatnie....................... (słownie: ...........................................................
..............................................................................................................).
2. Za ewentualne wykorzystanie praw zależnych, w tym wydanie utworu w wersji przetłumaczonej
ustala się wynagrodzenie w wysokości 25 % wynagrodzenia, o którym mowa w p. l.
3. Wynagrodzenie będzie wypłacone jednorazowo .............................—............................... w terminie
6 tygodni od daty opublikowania utworu/ów.
4. Autor oświadcza, że posiada konto w banku (nr konta) ..................—.................................................
na które Wydawca przekaże wynagrodzenie z tytułu niniejszej umowy.
§ 7.
Wynagrodzenie Autora ustalone w § 6 ust. l obejmuje należność za:
1) dostarczenie utworu/ów w umówionej postaci,
2) uzyskanie przez Wydawcę prawa do utworu/ów, wynikających z §§ 2.2. i 4 umowy,
3) wykonanie korekty autorskiej.
§ 8.
Oprócz wynagrodzenia, Autor otrzyma 1 nie przeznaczony do sprzedaży egzemplarz autorski
czasopisma, w którym zostanie/ną zamieszczony/ne napisany/e przez niego utwór/ry.
§ 9.
Wydawca ma prawo dokonywania w utworze zmian wynikających. z opracowania redakcyjnego.
W przypadku zmian głębiej ingerujących w treść utworu/ów konieczne jest ich skonsultowanie
z Autorem.
§ 10.
1. Wydawca obowiązany jest wydać utwór i przystąpić do jego rozpowszechnienia w ciągu 2 lat,
licząc od dnia przyjęcia utworu, co najmniej w jednej z form określonych w § 2 umowy.
2. Jeżeli Wydawca nie przystąpi do rozpowszechnienia utworu w określonym terminie, Autor może
wyznaczyć Wydawcy dodatkowy termin, nie krótszy niż sześć miesięcy, z zagrożeniem, że po tym
terminie odstąpi od umowy.
§ 11.
Wszystkie zmiany i uzupełnienia niniejszej umowy oraz odstąpienie od umowy wymagają formy
pisemnej. pod rygorem nieważności. Strony mogą dokonywać zmian lub uzupełnień dotyczących
warunków niniejszej umowy również w formie pism, jeżeli z ich treści. wynika jednoznacznie, że
zgadzają się na takie zmiany i uzupełnienia.
§ 12.
W sprawach nie uregulowanych niniejszą umową mają zastosowanie przepisy ustawy z 4 lutego 1994 r.
o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. 2006 Nr 90 poz. 631) z późniejszymi zmianami
oraz kodeks cywilny.
§ 13.
Wszystkie spory mogące wyniknąć z tytułu niniejszej umowy będą rozstrzygane przez sądy rzeczowo
właściwe w Warszawie.
§ 14
Umowa zostaje sporządzona w 2 jednobrzmiących egzemplarzach: 1 dla Wydawcy i 1 dla Autora.

AUTOR WYDAWCA

............................................ ............................................

170
 WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW
współpracujących z czasopismem
RUDY i METALE NIEŻELAZNE
Czasopismo naukowo-techniczne Rudy i Metale Nieżelaz-
ne publikuje artykuły z dziedziny geologii złóż oraz górnictwa
metali nieżelaznych, wzbogacania mechanicznego i ogniowe-
go, hutnictwa i przetwórstwa metali nieżelaznych, organizacji,
ekonomii, chemii analitycznej, ochrony środowiska i przemy-
słu metali nieżelaznych, które dzielą się na:
artykuły oryginalne kompletne, artykuły oryginalne niekom-
pletne (komunikaty i doniesienia tymczasowe lub wstępne),
artykuły przeglądowe (omówienia informacji już opublikowa-
nych, relacje o osiągnięciach, opisy aktualnego stanu nauki,
techniki i organizacji, sprawozdania ze zjazdów, kongresów),
artykuły dyskusyjne (krytyka, polemika, sprostowania, odpo-
wiedzi wyjaśniające).
Prosimy Autorów nadsyłanych prac o dołączenie
oświadczenia, że artykuł jest oryginalny, a treści w nim
zawarte są zgodne z prawem autorskim o własności inte-
lektualnej i przemysłowej, a także, że nie był wcześniej
publikowany w innych czasopismach krajowych i zagra-
nicznych oraz w materiałach konferencyjnych posiadają-
cych sygnaturę ISBN.
Warunkiem przyjęcia artykułu do druku w naszym
czasopiśmie, oprócz uzyskania pozytywnej opinii recenzen-
ta, jest podpisanie „Umowy z Autorem”, której wzór został
opublikowany w Rudach Metalach nr 3/2007 r.
1. Treść artykułów powinna odpowiadać następującym
wymaganiom:
a. używać jednoznacznego słownictwa naukowo-technicznego,
a wprowadzając nowe określenia podać dla nich ścisłe defini-
cje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania;
b. wzory matematyczne pisać w oddzielnych wierszach tekstu.
Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy chodzi o cyfrę czy
literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na marginesie z po-
daniem brzmienia fonetycznego, np. α = alfa;
c. należy stosować obowiązujące jednostki miar w układzie
międzynarodowym SI.
2. Materiały do czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
prosimy nadsyłać w postaci wydruku i pliku sporządzone-
go w edytorze Word (*.doc lub *.rtf). Dyskietkę lub dysk
CD zawierające pełny tekst artykułu, tablice i rysunki
umieszczone w odpowiednim miejscu należy opisać nazwą
pliku i nazwiskiem autora. Nośnik powinien zawierać:
⎯ tekst artykułu ze streszczeniem w języku polskim i angiel-
skim,
⎯ słowa kluczowe w języku polskim i angielskim,
⎯ tablice z tytułami w języku polskim i angielskim należy
zestawić na osobnych stronach wpisując numery (cyfry
arabskie) tablic,
⎯ rysunki, każdy w osobnym pliku (w formatach *.gif, *.jpg,
*.tif, *.bmp, itp.).
Ilustracje, wykresy i fotografie noszą umownie nazwę ry-
sunków. Rysunki powinny się mieścić na jednej szpalcie
(8,5 cm) lub kolumnie (17,5 cm), powinny być wyraźne
i kontrastowe,
⎯ podpisy pod rysunkami w języku polskim i angielskim.
3. Należy przestrzegać następującej konstrukcji opracowa-
nia:
a. na początku z lewej strony u góry maszynopisu podać pełny
tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko autora (auto-
rów) artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca pracy;
b. tytuł artykułu, który powinien być jak najzwięźlejszy, poda-
ny w języku polskim i języku angielskim;
c. pod tytułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu w języ-
ku polskim, w którym należy podać najważniejsze tezy i wnio-
ski. Streszczenie artykułu w języku angielskim powinno
być obszerniejsze do 1 strony maszynopisu.
Należy podać słowa kluczowe w języku polskim i angielskim
(max. 6 wyrazów).
d. na początku artykułu pożądane jest krótkie wprowadzenie,
a na końcu wnioski;
e. należy przestrzegać honorowania opublikowanych prac na
dany temat i przepisów o własności autorskiej (powoływanie
się w bibliografii);
f. spis literatury podaje się przy końcu artykułu i powinien być
ograniczony tylko do pozycji najniezbędniejszych. W tekście
powołanie na pozycję literatury zaznacza się w nawiasach
kwadratowych np.: [10].
Sposób podania pozycji literatury: dla czasopisma — Nowak
E.: Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale
1991, t. 36, nr 3, s. 97÷99, dla pozycji książkowej Nowak M.:
Geologia kopalniana. Warszawa 1990, Wydaw. Geolog. s. 504.
4. Redakcja zastrzega sobie możność poprawek terminolo-
gicznych, stylistycznych oraz formalnego skracania artykułów.
Natomiast ewentualne zmiany merytoryczne będą uzgadniane
z autorem.
5. Na odrębnej kartce należy podać tytuł artykułu, liczbę
stron maszynopisu, tablic, rysunków, w tym fotografii oraz
imię i nazwisko autora (autorów), dokładny adres zamieszka-
nia i pracy z podaniem kodów pocztowych i nr telefonów, fax
i e-mail.
6. Za publikację artykułów redakcja nie płaci honorariów.
7. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adres
redakcji: Wydawnictwo SIGMA-NOT Sp. z o.o., Redakcja
Rudy i Metale Nieżelazne, 40-019 Katowice, ul. Krasińskie-
go 13, skr. poczt. 221, tel. (032) 256-17-77. Nadsyłanych mate-
riałów redakcja nie zwraca. We wszystkich innych sprawach
nie objętych niniejszymi wskazówkami prosimy się bezpo-
średnio porozumieć z redakcją czasopisma.
Redakcja
 IN FO R MA C J E D LA A U TO R Ó W

Redakcja przyjmuje do publikacji tylko prace oryginalne, nie publikowane

wcześniej w innych czasopismach ani materiałach konferencyjnych (kongresy,
sympozja), chyba że publikacja jest zamawiana przez redakcję. Artykuł przeka-
zany do redakcji nie może być wcześniej opublikowany w całości lub części
w innym czasopiśmie, ani równocześnie przekazany do opublikowania w nim.
Fakt nadesłania pracy do redakcji uważa się za jednoznaczny z oświadczeniem
Autora, że warunek ten jest spełniony.

Przed publikacją Autorzy otrzymują do podpisania umowę z Wydaw-

nictwem SIGMA-NOT Sp. z o.o.: o przeniesieniu praw autorskich na wy-
łączność wydawcy, umowę licencyjną lub umowę o dzieło — do wyboru
Autora.

Autorzy materiałów nadsyłanych do publikacji w czasopiśmie są odpowie-

dzialni z przestrzeganie prawa autorskiego — zarówno treść pracy, jak
i wykorzystywane w niej ilustracje czy zestawienia powinny stanowić własny
dorobek Autora lub muszą być opisane zgodnie z zasadami cytowania,
z powołaniem się na źródło cytatu.

Z chwilą otrzymania artykułu przez redakcję następuje przeniesienie

praw autorskich na Wydawcę, który ma odtąd prawo do korzystania
z utworu, rozporządzania nim i zwielokrotniania dowolną techniką, w tym
elektroniczną oraz rozpowszechniania dowolnymi kanałami dystrybucyj-
nymi.

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych oraz zastrzega sobie

praw redagowania i skracania tekstów i do dokonywania streszczeń. Redakcja
nie odpowiada z treść materiałów reklamowych.

Uwaga: wzór „Umowy z Autorami” zamieszczono na końcu numeru.