ISSN 0035-9696

Cena 15,00 zł (w tym „O" VAT)

rudy
Nakład do 500 egz.

i meta
nieżelazne
R-49
2004

SIGMA
.;, !•' •:.- X' ;• v:: n i; .1* =•'

1I j ! , j j 11 ui; -v^^; l pj | 13/fe x jias:? r ••

: f
| | -; r W11 ' -V v-:/ 11; ^,;^i | • (- J jl l j l ' n;w. | ^/mwMAiaJmm^ |ll ' ;;: ;\M^;
^^ :;Cr:j::.;m
 rudy
SIGMA
i metale
R.49
nieżela
3
CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE

2004
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW l TECHNIKÓW
PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M l E S l Ę C Z N l K
SPIS TREŚCI: Indeks 37495 Skrót tytułu (dia bibliografii) Rudy Metale

Strona
Rączka E.: 102 Profesor Zbigniew Misiotek ma 80 lat
FomalczykA., Blacha L: 105 Badania szybkości usuwania bizmutu z ciekłych stopów Cu-Bi w warunkach obniżo-
nego ciśnienia
Oliferuk W., Raniecki B.: 110 Energia zmagazynowana jako addyty wny człon w wyrażeniu na potencjał termody-
namiczny
Kordzikowski P., Janus-Michalska M., 114 Analiza wpływu wytrzymałości prętów sześciennej struktury komórkowej na roz-
PęcherskiR.: kład granicznych energii
Pawlowska B., Śliwa R.: 121 Wpływ udziału objętościowego oraz sposobu aranżacji składników kompozytu na
wielkość siły w próbie ściskania
KutS.: 127 Sposób wykrawania ze wstępnym wygięciem półwyrobu
PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
Zasadziński J., RichertJ., Libura W.: 131 Prognozowanie parametrów siłowych wyciskania na gorąco aluminium i jego
stopów
METALURGIA PROSZKÓW
Falkowska M., Falkowski H., 135 Wytwarzanie ceramicznych elementów kordierytowych
Szponder W,:
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
WochM.: 139 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
Butra J.: 146 Światowy rynek metali nieżelaznych
NORMALIZACJA 151
KRONIKA 151
ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2004 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji
Redakcja czasopisma: red. naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiotek, z-ca red. naczelnego: doc. dr inż. Józef Czernecki,
red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nadz. Sekretarz Redakcji: mgr Bożena Szklarska-Nowak.
Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. TeL/fax (0-prefix-32) 256-17-77.
Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca
Przewodniczącego prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. dr hab. inż. Andrzej Jasiński,
prof. dr hab. inż. Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.
Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18,818-98-32, fax: 619-21-87.
Internet: http://www.sigma-not.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl.
Dział Rekalmy i Marketingu e-mail: sigmanot@wp.pl. Sekretariat e-mail: sekretariat@sigma-not.pl.
Format A4. Objętość 7,25 ark. druk. Papier ilustracyjny kl. Ol 61x 88/80. Druk ukończono w marcu 2004 r.
Rudy Metale: R 49, nr 3, s. 101*154, marzec 2004 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spóika z o.o., Katowice ul. Mikołowska lOOa
 Rudy Metale R 49 2004 nr 3
UKD 669.2/9+621.7:061.22

PROFESOR ZBIGNIEW MISIOŁEK MA 80 LAT

PROFESOR ZBIGNIEW MISIOŁEK IS 80 YEARS OLD

Profesor zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek

Emerytowany wieloletni pracownik naukowy

oraz były dyrektor naukowy Instytutu Metali Nieżelaznych
_ ,•
Nauczyciel akademicki na Wydziale Inżynierii Materiałowej i Metalurgu Politechniki Śląskiej

Honorowy prezes Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Przemysłu Hutniczego

Redaktor Naczelny czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne

Pięć lat temu, w dniach 29-^30 kwietnia 1999 roku środo-
wisko metali nieżelaznych obchodziło uroczyście podwójny
jubileusz 50-lecia pracy naukowej i 75. urodzin prof. dr. hab.
inż. Zbigniewa Misiołka.
Organizatorami imprezy byli Oddział Metali Nieżelaznych
SITPH wspólnie z Instytutem Metali Nieżelaznych, którzy
połączyli ją z 137. konferencją naukowo-techniczna OMN.
Rudy i Metale Nieżelazne poświęciły temu wydarzeniu
dużą część zeszytu [Rudy Metale 1999, r. 44, nr 5] zamiesz-
czając życiorys i omówienie dorobku Jubilata, wystąpienia
przedstawicieli nauki, przemysłu i SITPH, wspomnienia, życze-
nia i podziękowania, jak również słowa samego Jubilata.
Zarząd Główny SITPH podjął przygotowania do obcho-
dów kolejnej rocznicy w związku z upływem następnych
5 lat. W uzgodnieniu z Jubilatem przyjęto, że z racjonalnych
względów wymiar uroczystości nie będzie tak okazały, tym
bardziej, że 50(75-)-lecie pozostaje u uczestników w żywej
pamięci.
Organizator tegorocznej imprezy pragnie położyć nacisk
na uwypuklenie sylwetki prof. Misiołka jako działacza SITPH,
pierwszego i jedynego dotąd prezesa honorowego całego Sto-
warzyszenia, w dodatku wywodzącego się z metali nieżela-

102
znych i podobnie jak poprzednio — połączyć je z konferencją
naukowo-techniczna w dniach 26+27 kwietnia 2004 r., o której
informację zamieszcza się poniżej.
Z drugiej strony okres 5-lecia pociąga za sobą pojawienie
się młodego pokolenia inżynierów, dlatego z myślą o nich
oraz dla przypomnienia pozostałym, postanowiono przytoczyć
fragmenty niektórych wystąpień osób podając ówcześnie peł-
nione funkcje, a wszystkich zainteresowanych pragnących
zapoznać się z całokształtem materiału, odsyła się do lektury
wspomnianego już zeszytu Rud i Metali Nieżelaznych.
Prezes Oddziału Metali Nieżelaznych SITPH Józef Zb.
Szymański w swym przemówieniu otwierającym obrady pod-
kreślił, że „...związki Jubilata z przemysłem, ruchem stowa-
rzyszeniowym oraz dorobek pracy zawodowej i naukowej są
przeogromne, a ponadto jest człowiekiem powszechnie zna-
nym, lubianym i szanowanym".
Zwracając się do Niego osobiście powiedział: „Serdecznie
witamy Cię, drogi Zbyszku, życząc sto kit w doskonałym zdro-
wiu, szczęściu i dobrobycie w otoczeniu zawsze przyjaznych
Ci osób naszej hutniczej społeczności".
Dyrektor Instytutu Metali Nieżelaznych w Gliwicach prof.
dr inż. Zbigniew Śmieszek dokonał przeglądu szerokiego
wachlarza prac i osiągnięć Jubilata w IMN, gdzie pracował
od ukończenia studiów na różnych stanowiskach, od dyplo-
manta do dyrektora naukowego.
Słowa wysokiego uznania i podziękowania za bardzo miłą
współpracę przekazali prof. zw. dr hab. inż. Remigiusz Sos-
nowski — prorektor ds. nauki Politechniki Śląskiej, prof. zw.
dr hab. inż. Józef. Zasadziński — dziekan Wydziału Metali
Nieżelaznych AGH, dziekan Wydziału Inżynierii Materiało-
wej, Metalurgii i Transportu Politechniki Śląskiej — dr hab.
inż. Czesław Sajdak prof. Politechniki Śląskiej, prof. dr hab.

Najważniejsze daty z CV Jubilata Kalendarium stowarzyszeniowe

Urodzony 9 lutego 1924 r. w Stanisławowie 1949 r. Wstąpienie do SITPH

1950 r. członek zarządu koła przy Instytucie Metali
1936 r. — ukończenie szkoły podstawowej Nieżelaznych
od 1936 r. — gimnazjum przerwane w 1939 r. 1962+1963 członek zarządu Oddziału Metali Nieżelaznych
1942 r. — matura eksternistyczna po tajnym nauczaniu 1964+1968 z-ca przewodniczącego Centralnej Sekcji
w Częstochowie i Warszawie Metaloznawstwa i Obróbki Cieplnej przy ZG
1939+1945 — działalność konspiracyjna w Warszawie SITPH
i Częstochowie 1976+1979 z-ca przewodniczącego Głównej Rady Technicznej
1945+1950 — studia na Wydz. Hutniczym AGH zakończone 1979+1984 przewodniczący Głównej Rady Technicznej
dyplomem mgr. inż. metalurga i wiceprezes SITPH
luty 1949 r. — podjęcie pracy jako dyplomant w Instytucie 1984+1992 I z-ca prezesa SITPH
Metalurgii w Gliwicach 1992+1995 prezes SITPH (po 100 latach istnienia Stowarzyszenia
1952 r. — przeniesiony do nowo utworzonego Instytutu pierwszy prezes rekrutujący się z metali nieżelaznych)
Metali Nieżelaznych, gdzie pracuje do 1995 r. Prezes honorowy SITPH (pierwszy i jedyny,
emerytury godność dożywotnia)
1953 r. — kierownik Zakładu Przetwórstwa Metali IMN
1963 r. — doktorat i stanowisko samodzielnego Odznaczony złotą odznaką honorową SITPH, srebrną i złotą
pracownika naukowo-badawczego w IMN odznaką honorową NOT, medalem St. Staszica oraz godnością
1970 r. — habilitacja członka honorowego SITPH.
1971 r. — podjęcie pracy nauczyciela akademickiego na
Wydz. Metalurgicznym Politechniki Śląskiej
(niezależnie od pracy w IMN)
1971+1978 — redaktor naczelny kwartalnika „Prace Instytutu Odznaczenia Jubilata
Metali Nieżelaznych"
1973 r. — docent Srebrny Krzyż Zasługi z mieczami 1944 r.
1977 r. — profesor nadzwyczajny Krzyż Walecznych 1945 r.
1984 r. — z-ca dyrektora IMN ds. przetwórstwa Srebrny Krzyż Zasługi 1954 r.
1984+1986 — członek Komitetu Metalurgii PAN Złoty Krzyż Zasługi 1962 r.
1986+1992 — członek Komitetu Nauki o Materiałach PAN Krzyż Kawalerski OOP 1972 r.
1986+1992 — organizator i I przewodn. Komisji Hutnictwa Krzyż Armii Krajowej (Londyn) 1988 r.
Katowickiego Oddziału PAN Krzyż Komandorski OOP 1999 r.
1987 r. — profesor zwyczajny
1987 r. — z-ca dyrektora IMN ds. naukowych
1989 r. — członek redakcji czasopisma „Rudy i Metale
Nieżelazne" Dorobek zawodowy i badawczy
1991 r. — redaktor naczelny tego czasopisma 90 prac naukowo-badawczych
1991 r. — przejście na emeryturę, dalsza praca 51 wynalazków (jako autor względnie współautor)
w niepełnym wymiarze 136 publikacji w tym
1999 r. — zaprzestanie pracy w IMN w niepełnym 18 w czasopismach zagranicznych
wymiarze
2001 r. — członek Komisji Nauki o Materiałach Prowadzenie
Katowickiego Oddziału PAN 6 prac doktorskich
2004 r. — nadal czynny w 1MN, na Politechnice Śląskiej, 28 prac magisterskich
w redakcji „Rud" 6 prac inżynierskich

103
inż. Henryk Dyja — dziekan Wydziału Metalurgii i Inżynierii
Materiałowej Politechniki Częstochowskiej i prof. dr hab. inż.
Jerzy Gronostaj ski z Politechniki Wrocławskiej.
Prof. zw. dr inż. Roman Wusatowski, kolega akademicki
Jubilata (obaj po zakończeniu studiów podjęli prace w ówczes-
nym Instytucie Metalurgii w Gliwicach) wspominał wspólne
poczynania i sukcesy w czasie realizacji pierwszych zadań,
począwszy od przełomu lat 40. i 50.
Wdzięczność za długoletnią i owocną współpracę na od-
cinku jakości wyrobów hutniczych z jednostką Zetom Kato-
wice, niemal od początku jej zorganizowania przez prof.
Fryderyka Stauba przekazał dyrektor naczelny tej placówki
Hubert Leśnik, a w zakresie działalności wydawniczej słowa
podziękowania przekazali swojemu Szefowi przedstawiciele
kolegium redakcyjnego Rud i Metali Nieżelaznych.
W ciepłych słowach wspominał Jubilata Jego syn Woj-
ciech, pracujący od kilku lat w Stanach Zjednoczonych jako
profesor i dyrektor Instytutu Przeróbki Plastycznej Metali
w Lehigh University Bethlehem (Pensylwania).
Z ramienia Zarządu Głównego SITPH wystąpili prezes dr
inż. Józef Kobic oraz I. jego zastępca, sekretarz generalny
Eugeniusz Rączka, który życzenia zakończył osobistą refle-
ksją: ,J(iedy na początku lat sześćdziesiątych poznałem ów-
czesnego dr. Misiolka, zrobił na mnie ogromne wrażenie,
elokwencją, celnym precyzowaniem opinii, emanacją osobo-
wości. Bytem onieśmielony, nie miałem odwagi włączyć się
do dyskusji, jaką prowadził ze swoim kolegą akademickim
Zdzisławem Radzikowskim na nieobce mi już wówczas tematy,
związane z przetwórstwem cynku i pracami Instytutu Metali
Nieżelaznych.
Z biegiem lat przekonałem się jeszcze, że Jego elokwencja
sprawia, ii jest pożądanym gościem w każdym towarzystwie,
gdyż zabawia je opowieściami o różnych wydarzeniach często
osobliwie zabarwianych dowcipami, które potrafi opowiadać
godzinami. W najśmielszych marzeniach nie sądziłem wów-
czas, że dane mi będzie blisko, na co dzień z Nimi współdzia-
łać i po latach mieć prawo nazywać Go przyjacielem.
Dziękuję Ci Zbyszku i życzę jeszcze wielu lat radości z życia,
rodziny, otoczenia i z tego, czym się będziesz zajmował.
Zdrowia nie muszę Ci życzyć, bo zdrowy jesteś i w dodatku
wciąż młody."
W ostatnim pięcioleciu (1999+2004) prezes honorowy
SITPH prof. Zbigniew Misiołek nie zaprzestał działalności,
bierze czynny udział w posiedzeniach Zarządu Głównego
i jego Prezydium, dzieląc się swymi doświadczeniami i uwa-
gami w kluczowych sprawach Stowarzyszeniowych, co zjed-
nuje mu szacunek i uznanie.
W imieniu środowiska inżynierskiego składam Jubilatowi
życzenia dalszej aktywności i dobrego zdrowia.

EUGENIUSZ RĄCZKA
I zastępca prezesa, sekretarz generalny SITPH

Komunikat

Zarząd Główny SITPH organizuje w dniach 26+21 kwietnia 2004 r. konferencję pod patronatem JM Rektora AGH prof. zw. dr. hab.
inż. Ryszarda Tadeusiewicza na temat Wyzwanie dla hutnictwa w okresie przeobrażeń połączonej z obchodami jubileuszu 80. urodzin
prezesa honorowego SITPH profesora zwyczajnego dr. hab. inż. Zbigniewa Misiołka.
Obrady prowadzone będą w nowej sali audiowizualnej budynku A-2 Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie.
Ramowy program w dniu 26 kwietnia obejmuje m.in.:
O godz. 12°° uroczystość związaną z jubileuszem prezesa honorowego SITPH prof. Zb. Misiołka, a o godz. 15°° otwarcie konferencji.
Przewiduje się następujące referaty i wystąpienia (niektóre tytuły są robocze):
Powitanie i słowo wprowadzające: JM Rektor AGH
Prof. Andrzej Korbel — prorektor AGH „Wyzwania dla szkolnictwa technicznego w świetle integracji z UE".
Prof. Jan Kusiak — dyr. Ośrodka Kształcenia Ustawicznego AGH „Nowe formy kształcenia inżynierów".
Referat przedstawiciela LNM: „Czego przemysł oczekuje od uczelni technicznych".
Prof. Janusz Szpytko — „Innowacyjność przedsiębiorstwa w aspekcie globalizacji rynku".
Doc. Wacław Muzykiewicz „Jakie szansę stwarza tytuł euroinżyniera?".
Prof. Wojciech Misiołek — „Sylwetka inżyniera XXI wieku widziana z amerykańskiej perspektywy".

Organizatorzy proszą wszystkich zainteresowanych udziałem w konferencji o kontakt z biurem Zarządu Głównego SITPH
tel. (0...32) 2553886, fax (0...32) 2564585, e-mail sitphzg@wp.pl

104
AGNIESZKA FORNALCZYK Rudy Metale R 49 2004 nr 3
LESZEK BLACHA UKD669.35'76.3:669-98:536.7:669.001

BADANIA SZYBKOŚCI USUWANIA BIZMUTU Z CIEKŁYCH STOPÓW Cu-Bi

W WARUNKACH OBNIŻONEGO CIŚNIENIA

Celem pracy było zbadanie kinetyki usuwania bizmutu z ciekłych stopów Cu-Bi na drodze rafinacji próżniowej. Do realizacji
tak sformułowanego celu, koniecznym stało się: wyznaczenie wartości współczynnika przenikania masy dla badanego procesu,
oszacowanie współczynników wnikania masy w fazie ciekłej, wyznaczenie stałej szybkości parowania oraz określenie etapu
determinującego przebieg procesu parowania. Praca obejmowała także badanie szybkości usuwania bizmutu ze stopów Cu-Bi.

INVESTIGATION OF THE RATĘ OF BISMUTH REMOVAL FROM THE LIO.UID Cu-Bi

ALLOYS BY VACUUM REFINING

The aim ofthe study has been research ofthe kinetics ofbismuth rernovalfrom the liąuid Cu-Bi alloys in a vacuum refining
process. To reach this objective it was necessary to: determine an experimental coefficient of the mass transfer, estimate
coefficient values of the mass penetration in a liąuid phase, determine the evaporation ratę constant, and to determine the
stage conditioning the evaporation process. The ratę ofbismuth removalfrom the Cu-Bi alloys was also investigated.

Wstęp i pompy dyfuzyjnej. Próbka stopu umieszczana była w tyglu grafi-

W ostatnich latach obserwujemy znaczny wzrost zapotrzebowania
na metale i stopy o bardzo dużej czystości. I tak, np. jako podsta-
wowy metal wykorzystywany obecnie w elektronice i elektrotechnice
stosowana jest miedź beztlenowa otrzymywana na drodze rafinacji
próżniowej miedzi katodowej. Do zanieczyszczeń miedzi obniżają-
cych w sposób wyraźny jej przewodność elektryczną zaliczamy
arsen, antymon i bizmut. Zanieczyszczenia te należą do grupy tych,
których usunięcie do zawartości odpowiadającej normom miedzi
beztlenowej jest niemożliwe w procesie elektrorafinacji.
Z tego też powodu podjęto badania szybkości usuwania bizmutu
z ciekłej miedzi w procesie rafinacji próżniowej pod kątem zastoso-
wania do otrzymywania miedzi beztlenowej innych materiałów wsa-
dowych niż miedź katodowa, np. miedź blister. W materiale tym
zawartość bizmutu osiąga wartość powyżej 0,01 % (l • 10 %),
a w miedzi beztlenowej w gatunku MOOB nie może przekraczać
zawartości 0,0005 % (5 • 10"4 %).
Proces usuwania bizmutu z miedzi w procesie rafinacji próżnio-
wej odbywa się poprzez jego odparowanie. Badania procesu paro-
wania wykazują, że jego szybkość może być zwiększona nie tylko
przez obniżenie ciśnienia czy wzrost temperatury procesu, lecz także
przez zmianę warunków hydrodynamicznych w układzie. Wykaza-
nie, który z tych czynników najistotniej wpływa na kinetykę procesu
parowania, wymaga określenia etapu kontrolującego proces.
Metodyka badawcza
W badaniach wykorzystano stopy syntetyczne Cu-Bi. Do ich
wykonania wykorzystano:
— miedź beztlenową MOOB,
— bizmut w gatunku cz.d.a,
Stopy te otrzymywano poprzez stopienie miedzi i dodatków stopo-
wych w piecu indukcyjnym w atmosferze argonu.
Podstawowym urządzeniem wykorzystywanym w badaniach
był indukcyjny agregat próżniowy IS5/III firmy Leybold Heraeus,
składający się z układu grzewczego, układu próżniowego oraz ukła-
du chłodzącego. Właściwy poziom próżni zapewniał trójstopniowy
układ próżniowy, składający się z pompy rotacyjnej, pompy Rootsa
towym zamontowanym w cewce indukcyjnej pieca. Po zamknięciu
komory topienia odprowadzano powietrze i wprowadzano argon.
Próbkę podgrzewano do żądanej temperatury i obniżano ciśnienie
do założonego poziomu. Ciśnienie w komorze pieca utrzymywano
poprzez stałą pracę pompy rotacyjnej oraz przy okresowym włącza-
niu pompy Rootsa. Próbki metalu pobierane były w ściśle określo-
nych odstępach czasowych przy użyciu czerpaków grafitowych
o kształcie walca.
Po zakończeniu każdej próby ponownie wprowadzano do układu
pomiarowego argon i chłodzono tygiel. Otrzymaną próbkę metalu
ważono i poddawano analizie chemicznej.
Oznaczenia zawartości bizmutu wykonano przy użyciu spektrome-
tru absorpcji atomowej. Badania pro wadzono w zakresie temperatur
1373-1523 K i ciśnień 2,66-1333 Pa.
Stężenie domieszek w ciekłej miedzi
Uzyskane wyniki zmian stężenia bizmutu w procesie rafinacji
próżniowej korelowano funkcją logarytmiczną (1).
(D
c
Bi
gdzie
Cgj — stężenie bizmutu w stopie po czasie t, % mas.,
C^j — stężenie początkowe bizmutu w stopie, % mas.,
A — stała równania, s~ ,
t — czas, s.
Przyjęta do opisu wyników doświadczeń funkcja pozwala na
obliczenie współczynnika przenikania masy bizmutu w badanym
procesie rafinacji próżniowej.
Przykładowe wyniki zmian stężenia bizmutu w stopie Cu-Bi w wy-
niku przetopu próżniowego przedstawiono na rysunkach l -M-.
Na podstawie otrzymanych wyników stwierdzono, że w całym
obszarze badawczym zmiana stężenia bizmutu w trakcie próżniowe-
go przetopu indukcyjnego stopów Cu-Bi daje się opisać równaniem
reakcji chemicznej pierwszego rzędu, świadczy o tym liniowa zależ -

Dr inż. Agnieszka Fornalczyk, dr hab. inż. Leszek Blacha, prof. nadzw. — Politechnika Śląska. Katedra Metalurgii. Katowice.

105
 600 Czas, s 1200 1800 600 1200 1800

Rys. 1. Zmiana stężenia bizmutu w ciekłym stopie Cu-Bi Rys. 4. Zmiana stężenia bizmutu w ciekłym stopie Cu-Bi
w procesie rafinacji próżniowej p = 1333 Pa w procesie rafinacji próżniowej p = 2,6 Pa

0,12

—* 1373 K
- -• — 1423 K
• A- • 1473 K
-» - 1523 K

O 300 600 p i p a 900 1200 1500

Rys. 5. Zmiana masy bizmutu w stopie Cu-Bi uzyskana

w przetopie próżniowym w zakresie ciśnień 2,6-^-1333 Pa

600 Czas, s 1200 1800

ność zmian stężenia bizmutu w ciekłym stopie (log C/C0) w funkcji
Rys. 2. Zmiana stężenia bizmutu w ciekłym stopie Cu-Bi czasu trwania procesu.
w procesie rafinacji próżniowej p = 133 Pa Na rysunku 5 przedstawiono przykładowe zmiany masy bizmutu
w stopie Cu-Bi uzyskanej w przetopie próżniowym prowadzonym
w różnych ciśnieniach.
0,7
Wyznaczanie współczynnika przenikania masy,
T=1523K«: współczynnika wnikania masy w fazie ciekłej
0,6- p=5,3 Pa
i stałej szybkości parowania

0,5- .- 1=14731$,.
x
Szybkość parowania metalu ze stopu daje się opisać reakcją
pierwszego rzędu. W związku z powyższym współczynnik przeni-
kania masy można obliczyć przy wykorzystaniu następującego rów-
3 0,4-
nania [1-K3]
S
"55
•? 0,3
2303 log = -*- (t -to) (2)
Bi
0,2-
gdzie
0,1 - T=1373K k — współczynnik przenikania masy procesu parowania lub inaczej
całkowity współczynnik transportu masy, m/s,
F— powierzchnia parowania, m2,
1800
V— objętość ciekłego metalu, m3,
O 600 czas, s 1200
(t - r0) — czas trwania procesu, s.
Dla analizowanego procesu współczynnik przenikania masy
Rys. 3. Zmiana stężenia bizmutu w ciekłym stopie Cu-Bi wyznaczono z ostatniej zależności, wykorzystując znajomość kąta
w procesie rafinacji próżniowej p = 5,3 Pa nachylenia prostej z wykresu zmiany stężenia składnika odparowu-

106

Współczynniki przenikania i wnikania masy bizmutu
w fazie ciekłej oraz stała szybkość parowania bizmutu
(seria badawcza Cu-Bi)
Symbol
Lp
doświadczenia
1 Cu-Bi-1373-1333-1,281
2 Cu-Bi-1373-1333-0,789
3 Cu-Bi-1373-1333-0,897
4 Cu-Bi- 1423- 1333-0,964
5 Cu-Bi-1423-1333-1,321
6 Cu-Bi- 1423- 1333- 1,265
7 Cu-Bi- 1473- 1333-0,775
8 Cu-Bi-1473-1333-0,833
9 Cu-Bi-1473-1333-0,985
10 Cu-Bi-1523-1333-1,110
11 Cu-Bi-1523-1333-0,912
12 Cu-Bi-1523-1333-1,523
13 Cu-Bi-1373-533-0,532
14 Cu-Bi- 1373-533-1, 084
15 Cu-Bi-1373-533-1,245
16 Cu-Bi- 1423-533-0,780
17 Cu-Bi- 1423-533-0,997
18 Cu-Bi- 1423-533-0,855
19 Cu-Bi- 1473-533-0,954
20 Cu-Bi- 1473-533- 1,246
21 Cu-Bi-1473-533-1,333
22 Cu-Bi-1523-533-1,971
23 Cu-Bi- 1523-533-0,687
24 Cu-Bi-1523-533-1,411
25 Cu-Bi-1373-133-1,772
26 Cu-Bi-1373-133-0,983
27 Cu-Bi-1373-133-1,022
28 Cu-Bi- 1423- 133- 1,385
29 Cu-Bi-1423-133-1,114
30 Cu-Bi-1423-133-1,587
31 Cu-Bi-1473-133-0,911
32 Cu-Bi-1473-133-1,085
33 Cu-Bi-1473-133-1,321
34 Cu-Bi-1523-133-1,769
35 Cu-Bi-1523-133-1,313
36 Cu-Bi-1523-133-0,782
37 Cu-Bi- 1373-27-0,927
38 Cu-Bi-1373-27-1,627
39 Cu-Bi- 1373-27- 1,226
40 Cu-Bi- 1423-27- 1,539
41 Cu-Bi- 1423-27-0,897
42 Cu-Bi- 1423-27-0,958
43 Cu-Bi-1473-27-1,671
44 Cu-Bi- 1473-27- 1,246
45 Cu-Bi- 1473-27- 1,744
Tablica l 46 Cu-Bi- 1523-27-1,797 16,780 154,020 702,798
47 Cu-Bi-1523-27-1,411 1523 27 16,050 154,073 705,308
48 Cu-Bi-1523-27-1,521 18,111 154,058 704,593
49 Cu-Bi-1373-8-1,136 20,045 130,203 176,691
50 Cu-Bi-1373-8-1,225 1373 8 17,003 130,191 176,547
51 Cu-Bi-1373-8-1,325 20,045 130,178 176,385
Współ- Współ Stała
Tem- czyn- wni- szyb- 52 Cu-Bi- 1423-8-0,585 24,493 137,962 284,694
pera- Ciś- nik kania kości 53 Cu-Bi-1423-8-0,616 1423 8 21,252 137,958 284,614
tura nie- przeni- w fazie paro- 54 Cu-Bi- 1423-8-0,629 21,432 137,956 284,582
wyto- nie kania ciekłej wania
pu masy żal 17 55 Cu-Bi- 1473-8- 1,790 50,203 145,529 436,650
klO
6
p c io16 ke 1016 56 Cu-Bi- 1473-8- 1,825 1473 8 51,290 145,524 436,509
K Pa m s' 1
m s' m s' 57 Cu-Bi-1473-8-1,801 47,846 145,528 436,608
3,221 30,184 76,456 58 Cu-Bi- 1523-8-0,8 17 57,817 153,427 709,162
1373 1333 2,899 30,249 77,253 59 Cu-Bi- 1523-8-0,943 1523 8 64,748 153,410 708,345
2,523 30,235 77,078 60 Cu-Bi- 1523-8-0,828 61,830 153,426 709,092
3,782 38,128 283,712 61 Cu-Bi-1373-5,3-1,943 18,076 130,096 175,381
1423 1333 3,962 38,080 282,784 62 Cu-Bi-1373-5,3-1,930 1373 5,32 19,866 130,098 175,402
3,242 38,087 282,930 63 Cu-Bi-1373-5,3-1,948 16,824 130,095 175,372
5,310 46,124 440,746 64 Cu-Bi-1423-5,3-1,066 47,906 137,898 283,447
1473 1333 5,256 46.116 440,513 65 Cu-Bi-1423-5,3-1,015 1423 5,32 43,764 137,905 283,581
4,803 46,096 439,901 66 Cu-Bi- 1423-5,3-0,996 41,423 137,907 283,629
8,025 154,114 707,262 67 Cu-Bi- 1473-5,3- 1,796 50,928 145,528 436,627
1523 1333 5,837 154,141 708,546 68 Cu-Bi-1473-5,3-1,780 1473 5,32 46,940 145,530 436,694
5,296 154,131 708,072 69 Cu-Bi- 1473-5,3- 1,763 52,740 145,533 436,761
3,651 130,282 177,669 70 Cu-Bi-1523-5,3-1,115 69,125 153,387 707,231
1373 533 3,400 130,210 176,775 71 Cu-Bi-1523-5,3-1,143 1523 5,32 63,826 153,383 707,046
3,186 130,189 176,514 72 Cu-Bi-1523-5,3-1,141 61,647 153,383 707,061
3,782 138,152 284,190 73 Cu-Bi- 1373-2,7-2,025 19,687 130,085 175,247
1423 533 4,311 138,123 283,626 74 Cu-Bi-1373-2,7-1,992 1373 2,66 20,224 130,090 175,301
4,221 138,142 283,995 75 Cu-Bi- 1373-2,7- 1,977 20,403 130,092 175,325
5,075 146,100 440,026 76 Cu-Bi- 1423-2,7- 1,345 43,584 137,861 282,722
1473 533 5,075 146,060 438,849 77 Cu-Bi-1423-2,7-1,250 1423 2,66 40,522 137,873 282,969
5,093 146,049 438,498 78 Cu-Bi- 1423-2,7- 1,254 39,802 137,873 282,959
8,572 153,996 701,665 79 Cu-Bi- 1473-2,7- 1,786 58,358 145,530 436,670
1523 533 6,748 154,171 710,003 80 Cu-Bi- 1473-2,7- 1,693 1473 2,66 47,846 145,542 436,043
6,037 154,073 705,308 81 Cu-Bi- 1473-2,7-1,987 49,656 145,502 435,855
4,832 130,119 175,658 82 Cu-Bi-1523-2,7-1,856 63,107 153,286 702,789
1373 133 4,832 130,223 176,939 83 Cu-Bi-1523-2,7-1,952 1523 2,66 62,559 153,273 701,789
5,208 130,218 176,876 84 Cu-Bi- 1523-2,7-1,680 64,201 153,310 703,561
6,664 138,071 282,618
1423 133 6,483 138,107 283,323
7,456 138,044 282,092
jącego log —— w funkcji czasu
7,793 146,106 440,199
1473 133 7,793 146,082 439,498
Przy wyznaczaniu stałej szybkości parowania skorzystano z za-
7,630 146,050 438,546
leżności, opisującej maksymalny strumień składnika odparowujące-
9,119 154,024 702,980 go z powierzchni międzyfazowej do fazy gazowej.
1523 133 8,572 154,086 705,944
8,244 154,158 709,388 •M.
(3)
12,528 130,23 177,030
1373 27 11,275 130,138 175,894
11,419 130,19 176,545 gdzie
a — współczynnik parowania,
13,327 138,050 282,217 pl — prężność par składnika parującego, Pa,
1423 27 12,967 138,136 283,886 M, — masa molowa składnika, g mor1,
12,121 138,128 283,728 M — masa molowa metalu podstawowego, g mol""
ke — stała szybkości odparowania, m s ,
13,955 146,003 437,133
y, — współczynnik aktywności składnika i w stopie,
1473 27 13,230 146,060 438,849
13,430 145,99 436,838 pp — gęstość metalu podstawowego, g irf",
R — stała gazowa, J mol K"
107
 Współczynnik wnikania masy w fazie ciekłej obliczono wyko-
2,66 Pa
rzystując zależność [4]. 60

50
T-r^-D'AB (4)

gdzie
(3 — współczynnik wnikania masy w fazie ciekłej, m • s"1, §•30 •
/— częstotliwość pieca indukcyjnego, Hz, .2
•S 20 . 1/Pc
rm — promień kąpieli metalu, m, 1/ke+1/pc
DĄB — współczynnik dyfuzji składnika A w B, m2ś~l. 10
Wyznaczone wartości współczynników k, ke i pe zestawiono w tab-
licy 1.
1350 1400 1450 1500 1550
T, K

70 Rys. 9. Udział oporu w fazie ciekłej (l/pc), oporu aktu parowania

(l/ke) i sumarycznego oporu tych etapów (l/p c + \lke)
60 -
w całkowitym oporze procesu (p = 2,66 Pa)
50 -

8Pa
° 30 - 60
*
•* 20 - 50
10 -
40
O
30 -
1 10 100 1000 10000

p, Pa 20 •

10 •
Rys. 6. Zmiany współczynnika przenikania masy bizmutu
uzyskane podczas rafinacji próżniowej stopów Cu-Bi O
1350 1400 1450 1500 1550
T, K
1373 K
^uu - Rys 10. Udział oporu w fazie ciekłej (1/PC), oporu aktu parowania
180 - (llke) i sumarycznego oporu tych etapów (1/PC + \lke)
T 160- w całkowitym oporze procesu (p = 8 Pa)
w
£ 140-
<°0- 120- • • »• • k
r 100- -••-Pc 1333 Pa
oo. 80- 6
X 60-
5
£. 40-
20 i
o -|L*X p« : 1 *
w 1
4

O 500 p, Pa 1000 1500

Rys. 7. Zmiana współczynnika przenikania masy &Bi

i współczynników Pc i ke w zależności od ciśnienia w układzie
pomiarowym dla T= 1373 K

1350 1400 1450 1500 1550

BUU -
T, K
700 i
'tli 600 • Rys. 11. Udział oporu w fazie ciekłej (l/pc), oporu aktu parowania
F • • *• • k
500 • (l/fc e ) i sumarycznego oporu tych etapów (ł/p c + \/ke)
"o" ---Pc w całkowitym oporze procesu (p = 1333 Pa)
* 400 • ± ke
CO. 300 •

j£ 200 • Dyskusja wyników

100-
n .* . A + . . . . . . . . . . . . . -^. Na podstawie otrzymanych wyników stwierdzono, że w całym
500 p, Pa
1000 1500 obszarze badawczym zmiana stężenia bizmutu w trakcie próżniowe-
go przetopu indukcyjnego stopów Cu-Bi daje się opisać równaniem
Rys. 8. Zmiana współczynnika przenikania masy fcBi reakcji chemicznej pierwszego rzędu, świadczy o tym liniowa zależ-
i współczynników pc i ke w zależności od ciśnienia w układzie ność zmian stężenia bizmutu w ciekłym stopie (log C/C0) w funkcji
pomiarowym dla T= 1523 K czasu trwania procesu, co jest zgodne z wynikami prezentowanymi

108
w dokonanym przeglądzie literaturowym Tablica 2
Na rysunku 6 przedstawiono zmianę współczynnika przenikania
Zestawienie wartości współczynnika przenikania masy
masy bizmutu uzyskaną podczas rafinacji próżniowej w zakresie
dostępnych w literaturze
ciśnień 2,66 do 1333Pa
Analizując wpływ ciśnienia i temperatury na badany proces
Zakres Zakres Współczynnik
eliminacji bizmutu z ciekłej miedzi można stwierdzić, ze wzrost
temperatury od 1373 do 1523 K i obniżenie ciśnienia w układzie od temperatury ciśnień przenikania
Autor
1333 do 2,66 Pa powoduje 22-krotny wzrost współczynnika przeni- masy k- 1 05
K Pa m-s'1
kania k Jednocześnie następuje znaczny wzrost stopnia usunięcia
bizmutu od 7 do 76 % Jak obrazują wykresy 7-8 wartości współ-
czynników przenikania masy k, jak i współczynników Pc i ke bada- Danovitch [5] 1500-1740 7-160 1,6-7,4
nego procesu układają się w następującym szeregu Ozberk [6] 1423-1623 8-40 1,51*2,87
Ohno [7] 1468-1573 1-13 6,1*12,3
k < B <k (5) Ohno [8] 1473-1573 0,1*1 8,6*26
Blacha [9] 1373 8,133,1333 0,31*1,3
Analizując dane doświadczalne oraz przeprowadzone obliczenia Blacha [10] 1373-1523 8,133,1333 <4,35
można stwierdzić, ze dla ciśnień w układzie pomiarowym od 2,66 Prezentowana
do 1333 Pa w badanym zakresie temperatur proces usuwania bizmu- praca 1373-1523 2,6-1333 0,3*6,4
tu determinowany jest transportem masy w fazie gazowej Suma
oporu wnikania masy w fazie ciekłej i oporu związanego z samym
aktem parowania nie przekraczała 51 % całkowitego oporu procesu Tablica 3
Obrazują to dane przedstawione na rysunkach 9-11
Wartości podstawowych parametrów kinetycznych
Obliczone na podstawie uzyskanych wyników badań wartości
procesu parowania bizmutu z ciekłej miedzi
współczynnika przenikania masy bizmutu dla stopu Cu-Bi zawierają się
w przedziale 0,3-6,4 l O5 m s"11 korespondują z zamieszczonymi
Parametry Udział oporu
w literaturze doświadczalnie wyznaczonymi wartościami współczynni- doświadczeń fazy gazowej Wysokos'ć
ka przenikania masy Wartości te przedstawiono w tablicy 2 klO6 w całkowitym wolnej Źródło
Różnice występujące w wartościach otrzymanych w badaniach T ms oporze procesu przestrzeni
P
własnych, jak i innych autorów, wnikaj ą z faktu różnych parametrów K Pa % tygla
doświadczalnych (T, p), w jakich prowadzono badania, jak i różnej
geometrii układu, wyrażających się głównie poprzez wysokość wol- 1423 8,0 13 81 tygiel Ozberk
nej przestrzeni tygla nad kąpielą metaliczną Ozberk i Danovitch 1523 8,0 28 72 wypełniony [11]
stosowali w badaniach identyczny piec indukcyjny, zbliżone ciśnie- 1623 8,0 31 75 w połowie
nie i temperatury procesu do tych zastosowanych w prezentowanej /! = 01-0,15m
1423 13,3 11 84
pracy, a różnica wynikała jedynie ze stosowanych tygli o różnej 1523 13,3 19 83
wysokości 1623 13,3 23 82
Wyniki uzyskane przez Danovitcha i Ozberka zebrane zostały
w tablicy 3 1625 11,0 76 41 tygiel Danovitch
W przypadku badań Ozberka, stosował on tygle wypełnione 1625 11,0 60 55 wypełniony [5]
tylko w połowie i uzyskiwał wartości współczynnika przenikania 1625 11,0 62 55 w całości h ~ 0
masy dużo niższe niż Danovitch, który stosował tygle wypełnione
w pełni (tak jak w prezentowanej pracy) Pierwszy z tych autorów 1473 8,0 50 64 tygiel prezento
uzyskał opory fazy gazowej powyżej 70 %, a drugi z nich na pozio- 1523 8,0 61 54 wypełniony wana
mie 40 do 55 % Wyniki tego ostatniego autora pozostają w bardzo w całości h = 0 praca
dobrej zgodności z wynikami prezentowanej pracy

Podsumowanie Literatura

Na podstawie przeprowadzonych badań, a także analizy podsta-
wowych parametrów kinetycznych badanego procesu można stwier-
dzić, że:
1. W całym obszarze badawczym proces usuwania bizmutu
z ciekłej miedzi na drodze rafinacji próżniowej daje się opisać rów-
naniem kinetycznym pierwszego rzędu.
2. Analizując wpływ ciśnienia i temperatury na badany proces
można stwierdzić, że obniżanie ciśnienia w komorze pieca od 1333
do 2,66 Pa oraz podnoszenie temperatury od 1373 do 1523 K powo-
duje wzrost współczynnika przenikania masy k oraz zwiększenie
stopnia usunięcia bizmutu z ciekłej miedzi od 7 do 76 % masowych.
3. Proces usuwania bizmutu ze stopu Cu-Bi w analizowanym
zakresie ciśnień i temperatur w warunkach obniżonego ciśnienia
odbywa się poprzez jego odparowanie i determinowany jest trans-
portem masy w fazie gazowej. W całym zakresie temperatur i ciś-
nień suma oporu wnikania masy w fazie ciekłej i oporu związanego
z samym aktem parowania nie przekraczał 51 % całkowitego oporu
procesu.
\.Beer S. Z.: Liąuid Metals, Marcel Dekker Inc, New York 1972.
2. Hultgren R. i in.: Selected Yalues of the Thermodynamic Properties
of the Elements. American Society for Metals, Metals Park, OH 1973.
3. Alcock C. B., Itkin V. P.. HorriganM. K.: Can. Met. Quart., 1984, t. 23,
s.309*313.
4. BlachaL: Eliminacja ołowiu i antymonu z miedzi i jej stopów w pro-
cesie rafinacji próżniowej. Hutnictwo, z. 60, Gliwice 2001, s. 107*108.
5. Danovitch D.: M. Eng. Thesis, McGill University, Montreal, 1982.
6. OzberkE., GuthrieR.: Metali. Trans. B, 1986, t. 17B, s. 1986, t. 17B,
s. 87*103.
7. Ohno R.: Trans. JIM, 1977, t. 18, s. 232*238.
8. Ohno R.: Metali. Trans. B, 1976, t. 7B, s. 647*653.
9. Blacha L: Rudy Metale, 1997, t. 42, nr 10, s. 423*426.
10. Blacha L: Acta Metallurgica Slovaca, Kosice 1999, nr 40, s. 240*251.
11. Ozberk E., Guthrie R.: Inst. Min. Metali. Trans. C, 1985, t. 94,
s. 146*157.
Pracę wykonano w ramach projektu badawczego 7T08B 04923
finansowanego przez Komitet Badań Naukowych.

109
WIERA OLIFERUK Rudy Metale R 49 2004 nr 3
BOGDAN RANIECKI UKD 536.7:620.537

ENERGIA ZMAGAZYNOWANA JAKO ADDYTYWNY CZŁON

W WYRAŻENIU NA POTENCJAŁ TERMODYNAMICZNY
Celem pracy jest pokazanie, na gruncie termodynamiki fenomenologicznej, roli energii zmagazynowanej w opisie termo-
p
statycznych własności materialów. Do termodynamicznego opisu stanu próbki przyjęto zbiór następujących parametrów: Y =
{T, pa, H}, gdzie: T — temperatura odkształcanej próbki, pa — określone funkcje, składowych or tensora naprężenia
Cauchy'ego, H^i = l,...,n) jest pewną liczbą parametrów wewnętrznych, opisujących zmiany w mikrostrukturze. Bez nakła-
dania żadnych ograniczeń na właściwości badanej próbki, wyprowadzono ogólną postać potencjału Gibbsa, ukazującą energię
zmagazynowaną jako addytywny człon w wyrażeniu na ten potencjał.

STORED ENERGY AS AŃ ADDITIYE TERM IN THE EXPRESSION FOR

THERMODYNAMIC POTENTIAL

The aim ofthis paper was to demonstrate the role ofstored energy in the description ofthermostaticproperties ofmaterials,
based on phenomenological thermodynamics. In thermodynamic description of the state of a sample, a set of the following
parameters has been taken: Y 'p = {T, pa, H}, where T denotes temperaturę of a sample under deformation, pa are specific
functions of the components a., of the Cauchy stress tensor, and Hi (i = l,...,n) represent a number ofinternal parameters
describing microstructure changes. Without imposing any constraints on the properties of a sample examined, a generalform
ofGibbs potential has been derived, with stored energy represented as an additive term in the expression obtained.

Wprowadzenie Podstawowe zasady termodynamiki

a proces deformacji materiału
Energia zmagazynowana jest definiowana jako przyrost energii
wewnętrznej badanego materiału w wyniku deformacji plastycznej, Pierwszą i drugą zasadę termodynamiki zastosowaną do od-
wyznaczony w stanie odciążonym. Deformacja plastyczna to proces kształcanej próbki o masie m i chwilowej objętości V(t), przy pomi-
nieodwracalny. Energia zmagazynowana jest więc istotną wielko- nięciu sił masowych, można napisać w następującej formie
ścią w opisie własności termomechanicznych ciał stałych w ramach
termodynamiki procesów nieodwracalnych. Tego typu opis wymaga + du = dw + = ds-dsz >0 (1)
specyfikacji dwóch grup równań [l-M-]:
gdzie

1 — równań stanu wynikających z przyjętej formy jednego z poten-
cjałów termodynamicznych,
2 — równań prędkościowych, wiążących uogólnione prędkości,
włączając strumienie i nieodwracalne siły, jakie występują w wyra-
żeniu na produkcję entropii.
Wykorzystuje się przy tym pierwszą i drugą zasadę termodynamiki
Te dwie grupy równań nazywane są często zestawem równań kon-
stytutywnych. Budowa każdego modelu zachowania się ciał stałych
polega na wskazaniu konkretnej postaci równań konstytutywnych
dla reprezentatywnej objętości materiału. Jest to, z definicji, objętość
na tyle duża, że właściwości zawartego w niej materiału nie są
wrażliwe na warunki brzegowe, czyli na wartości obciążenia i prze-
mieszczenia powierzchni, jeżeli te wielkości pozostają jednorodne
w skali makroskopowej [5, 6].
Równania pierwszej grupy i część równań drugiej grupy dedu-
kuje się, analizując wyniki doświadczeń dotyczących procesów jed-
norodnych, czyli takich, w których w każdej chwili podstawowe
parametry stanu, a więc makroskopowe odkształcenie, temperatura,
naprężenia makroskopowe wywołane powierzchniowym obciąże-
niem mechanicznym są jednakowe w każdym punkcie roboczej
części próbki. Pomiar energii zmagazynowanej przynosi istotne
informacje ułatwiające dedukcję właściwej formy potencjału termo-
dynamicznego i weryfikację pierwszej grupy równań konstytutyw-
nych.
Niniejszy artykuł jest poświęcony znalezieniu relacji pomiędzy
energią zmagazynowaną a wybranym potencjałem termodynamicz-
nym (potencjałem Gibbsa), w celu ukazania roli tej energii w feno-
menologicznej termodynamice płynięcia plastycznego.
u=m$dv
et = J~rjp(v-v/2W (2)
m m
-V(t) lm
p, u, v są odpowiednio rozkładami: gęstości masy, wewnętrznej
energii właściwej i prędkości cząstek materialnych zawartych w ob-
jętości V(t), dek i du reprezentują zmianę średniej energii kinetycznej
i średniej energii wewnętrznej roboczej części próbki w przedziale
czasu od t do t + dt. Kropka postawiona między dwoma wielkościami
tensorowymi oznacza ich iloczyn skalarny.
c • d => albo c; d: albo c„t:rf, (3)
przy czym w całym opracowaniu jest stosowana konwencja suma-
cyjna, to znaczy, że powtarzające się indeksy (pisane literą grecką
i łacińską) oznaczają sumowanie względem wyróżnionego indeksu.
Symbol d wprowadzono dla oznaczenia przyrostów nie będących
różniczkami zupełnymi. Symbole dw i dq oznaczają odpowiednio
przyrosty pracy mechanicznej wykonanej nad próbką i doprowadzo-
nego (łub odprowadzonego) do niej ciepła drogą ogrzewania (lub
chłodzenia) przypadającego na jednostkę masy próbki.
, (4)
. w
Wektory t 'MM q są odpowiednio rozkładem wektorów sił powierz-
chniowych i strumienia ciepła na powierzchni dV(t) roboczej części

Doc dr hab. Wiera Oliferuk. prof. dr hab. inż. Bogdan Raniecki — Instytut Podstawowych Problemów Techniki PAN. Warszawa.

110
próbki. Symbol r oznacza moc źródeł ciepła, a wektor «jest jedno-
stkowym wektorem normalnym do powierzchni dV(t).
Przyrosty ds i ds^ są odpowiednio przyrostami: średniej entropii
właściwej badanej próbki i entropii właściwej doprowadzonej do tej
próbki z zewnątrz. Różnica tych przyrostów (ds^) oznacza przyrost
średniej entropii właściwej, wyprodukowanej w roboczej części próbki,
w wyniku zachodzących w mikroskali zjawisk nieodwracalnych.
l AA
ji/ q • n da f vp r
psdV ) t
m i prędkości odkształcenia.
_V(0 J i dv
Symbole s i T reprezentują odpowiednio pole entropii właściwej
i pole temperatury występujące w mikroskali
Zasady termodynamiki dla infinitezymalnych,
ąuasi-statycznych procesów jednorodnych
Badając procesy odkształcenia plastycznego, ograniczymy się
do takich, które można uznać za jednorodne i ąuasi-statyczne Speł-
niają one następujące warunki
a — Makroskopowe próbki, w każdej chwili procesu odkształcania,
są w równowadze mechanicznej Wtedy, w pierwszym przybliżeniu,
zmianę ich średniej energii kinetycznej można pominąć,
dek=0
b — W każdej chwili czasu próbki znajdują się w równowadze
cieplnej. W konsekwencji pole temperatury T jest polem równo-
miernym
T = T(t)
c — Rozkład wektorów sił powierzchniowych t*•"' ma postać
^ = %•««;
gdzie zestaw składowych o^ reprezentuje makroskopowe napręże-
nia Cauchy'ego.
Średnie naprężenie o w roboczej części próbki jest zdefiniowane
następująco
l nej umownej temperaturze T0.
V(t)
gdzie x jest wektorem-promieniem. Zatem łatwo pokazać, że 6 skła-
dowych o-- reprezentuje średnią wartość z każdego statycznie dopu-
szczalnego pola naprężeń o spełniającego warunek (8).
ay-(0
ir
d — Rozkład zadanego pola prędkości na powierzchni SV(t) jest
następujący
gdzie Djj(t) = Dj:{t) jest makroskopową prędkością odkształcenia
Eulera, zaś (O^t) = -co,-/;) jest makroskopową miarą sztywnego
obrotu części roboczej próbki. Średnia (makroskopowa) prędkość
odkształcenia jest zdefiniowana następująco
V(t)
Łatwo więc sprawdzić, ze zadane na powierzchni 6 liczb D repre-
zentują średnią wartość D pola prędkości mikroodkształcen D (x, t)
pod warunkiem, ze mikroodkształcema generowane są przez kine-
matycznie dopuszczalne pola prędkości spełniające równanie (l 1)
V,j= D:/(t)
Dwa, wymienione powyżej warunki (a) i (b) oraz warunek (c) lub (d)
określają jednorodny proces ąuasi-statyczny. Można pokazać, że je-
żeli spełniony jest warunek (c) lub (d), to
dt
dw = (14)
Przy tym, w sytuacji (c) sześć składowych D M reprezentuje średnią
prędkość odkształcenia, zaś w sytuacji (d) 6 składowych a; reprezentuje
średnie naprężenie w roboczej części próbki; to znaczy w obu wypad-
kach dw wyraża się poprzez iloczyn średnich wartości pól naprężenia
(5)
Podstawiając (7) do (5) i uwzględniając (4), stwierdzamy, że
w procesach jednorodnych ds^ = dq/T. Zatem pierwsza i druga
zasada termodynamiki dla infinitezymalnych, ąuasi-statycznych pro-
cesów jednorodnych, ma następującą formę
du= >0 (15)
gdzie dwD jest przyrostem energii rozproszonej na skutek, zachodzą-
cych we wnętrzu próbki, procesów nieodwracalnych.
Wprowadzając pojęcie makroskopowej, swobodnej energii właści-
wej <p = u-Ts otrzymamy
(6) dwD = dw -dę-sdT>0 (16)
Z tego wynika, że w trakcie dowolnego, spontanicznego procesu
izotermicznego zachodzącego przy a,-: = O (wtedy dw = 0) energia
swobodna nie może rosnąć.
(7)
Pojęcie energii zmagazynowanej
W fenomenologicznej termodynamice ciał stałych, odkształca-
(8) nych sprężystoplastycznie wyróżnia się pewien szczególny stan
zwany termodynamicznym stanem odniesienia (t. s. o.). Zakłada się,
że w tym stanie nie ma w próbce ani naprężeń makroskopowych, ani
wewnętrznych, czyli nie są uwzględniane defekty sieci krystalicznej .
Zwykle uważa się, że dobrze wyżarzona, nienaprężona próbka znaj-
duje się w t.s.o. pod warunkiem, że jej temperatura jest równa pew-
(9) Załóżmy, że w t.s.o. znane są wartości energii wewnętrznej,
entropii i energii swobodnej, które oznaczamy odpowiednio symbo-
lami
' <Po = "o- (17)
(°
raz
° = °'
T=
Tak jak poprzednio, MO, s0 i <p0 są wielkościami właściwymi.
(10)
Rozpatrzmy cykliczny proces obciążania rozpoczynający się
w t.s.o. i kończący się w stanie takim, że
= O, T= T0 (18)
(H) Stany, w których naprężenie makroskopowe jest równe zeru
i T= TQ nazywają się stanami naturalnymi (s. n).
Podczas cyklicznego procesu obciążania następuje odkształce-
nie plastyczne i zmiana mikrostruktury roboczej części próbki, więc
po zakończeniu tego procesu u i s będzie różne od u0 i SQ. Przyrosty
energii wewnętrznej, entropii i energii swobodnej przy przejściu od
t.s.o. do dowolnego s.n. nazywamy: zmagazynowaną energią we-
(12) wnętrzną es, entropią konfiguracyjną ss i zmagazynowaną energią
swobodną cps. = es - TQ sf W dowolnym stanie naturalnym energia
wewnętrzna, entropia i energia swobodna wynosi,
" +e S
0 ) -T
Stosując pierwszą zasadę termodynamiki do rozpatrywanego
procesu cyklicznego (patrz równość (15),) otrzymujemy
(13)
gdzie eH jest energią zużytą na odkształcenie plastyczne, zaś qc —
111
ciepłem przekazanym do otoczenia przez jednostkę masy deformo- kowanym zbiorem składowych symetrycznego tensora odkształce-
wanej próbki. nia e£

ew= 0(0 -D(i)dt, qc= - < 3q (21) (np. ef = e^ , ef = ef2, ef = ef3, ef = 2 ef3, ef = 2 ef3, ef = 2 ef2 )
a=0 o=0
Ograniczając się tylko do procesów odkształceń termosprężys-
Energia ew jest równa pracy odkształcenia plastycznego odniesionej tych, zachodzących przy niezmienionym stanie naturalnym i nie-
do masy roboczej części próbki. zmienionej konfiguracji odciążonej można, za pomocą wzoru
Warto zauważyć, że qc odprowadzone do otoczenia w trakcie
rozważanego procesu cyklicznego nie jest równe rozproszonej energii. ~- (sumując po a) (26)
Wynika to z równania (15)2 PW Po

wyznaczyć 6 liczb pa reprezentujących uogólnione naprężenie skoniu-

(22)
Przekształcając równania (20) i (22), otrzymujemy, że energia WD
jest równa różnicy pomiędzy pracą odkształcenia plastycznego i zma-
gazynowaną energią swobodną
gowane z e^ poprzez pracę odkształcenia sprężystego, gdzie p0 jest
gęstością materiału próbki w t.s.o. Uogólnione naprężenia pa są
określonymi funkcjami składowych o,y tensora naprężenia Cauchy 'ego.
Związki te mają taką cechę, że

(23)
0(7= = O (27)

czyli naprężenia/7a znikają wtedy i tylko wtedy, gdy makroskopowe

Z otrzymanego równania nie można wyznaczyć entropii kon- naprężenie jest równe zero.
figuracyjnej ss, zawiera ono bowiem dwie niewiadome: WD i ss. W trakcie dowolnego niesprężystego procesu jednorodnego chwi-
W istocie brak wskazówek do działań eksperymentalnych umożli- lowa konfiguracja odciążona ulega zmianie
wiających wyznaczenie entropii ss stanowi otwarty problem ter-
momechaniki płynięcia plastycznego.
dwP = dw - dwF ; dwE F = — i (28)
Entropia konfiguracyjna jest miarą nieporządku wprowadzone- - Po
go do sieci krystalicznej w wyniku zachodzących w niej procesów,
takich jak powstawanie defektów punktowych i dyslokacji. Według
W ten sposób przyrost pracy dw wykonanej nad roboczą częścią
oszacowań, podawanych w literaturze poświęconej inżynierii mate- próbki w infinitezymalnym, jednorodnym procesie ąuasi-statycznym
riałowej [7, 8], składnik energii swobodnej pochodzący od entropii został rozłożony na infinitezymalną pracę odkształcenia sprężystego
konfiguracyjnej związanej z położeniem dyslokacji jest, w porów-
naniu z energią zmagazynowaną, zaniedbywalny. Jeżeli podczas dwE i infinitezymalną pracę odkształcenia plastycznego dw
deformacji plastycznej metalu generacja defektów punktowych sieci Przyjmijmy następującą postać podstawowego, różniczkowego
jest pomijalnie mała, to przyjmuje się, że ss - 0. Wówczas qc jest równania Gibbsa
równe rozproszonej energii.
d<p(YTe)= — -sdT+nidHl (29)
Opis stanu termodynamicznego materiału — równania stanu Po

Termodynamiczny stan odkształcanego elementu materialnego gdzie KJ są wewnętrznymi siłami termodynamicznymi, skoniugowa-
określa się zwykle zbiorem niezależnych zmiennych. nymi z Hj, Energia swobodna (p wyrażona w zmiennych (24) jest
Niech będzie to zbiór następujących zmiennych stanu potencjałem termodynamicznym, z którego wynikają następujące
termiczne równania stanu
(24)
J_
gdzie T — temperatura odkształcanego elementu, Ht (i = l...n) jest (30)
P~ś
pewną liczbą parametrów wewnętrznych, które w globalny (uśre-
dniony) sposób opisują zmiany liczby i struktury defektów sieci Stanowią one pierwszą grupę równań konstytutywnych (patrz wpro-
krystalicznej. Nie precyzujemy ani tej liczby, ani charakteru fizycz- wadzenie).
nego defektów. Wnioski będą niezależne od tych informacji. Proces deformacji metalu służący badaniu jego statycznych wła-
Zwykle przyjmuje się, że w trakcie dowolnego procesu odkształ- ściwości termomechanicznych jest zwykle sterowany obciążeniem.
cenia termosprężystego zmiany mikrostruktury można zaniedbać. W tym wypadku do opisu termodynamicznego stanu próbki bardziej
Stąd parametry wewnętrzne Hj powinny być tak zdefiniowane, że we odpowiedni jest zbiór następujących zmiennych
wszystkich infinitezymalnych procesach termosprężystych
YTp={T,pa,H] (31)
dH,= O (25)
jako zbiór niezależnych parametrów stanu. Potencjałem termodyna-
Aby podać ogólną definicję odkształcenia sprężystego e^ wpro- micznym, którego zmiennymi naturalnymi są parametry (31), jest
wadza się pojęcie chwilowej konfiguracji odciążonej elementu ma- funkcja Gibbsa g
terialnego. Jest to taka konfiguracja elementu, którą przyjąłby on,
gdyby w danej chwili t procesu jednorodnego wszystkie siły działa- (32)
8= <P- — />a £ a
jące na powierzchni zostały usunięte, a temperatura elementu wróciła Po
do temperatury odniesienia T0. Chwilowa konfiguracja odciążona
jest więc konfiguracją elementu w chwilowym stanie naturalnym. Wykorzystując równanie (29) otrzymamy
Zakłada się przy tym, że proces odciążania jest procesem idealnie
sprężystym. Kształt elementu w stanie aktualnym można opisać
porównując go z kształtem w chwilowej konfiguracji odciążonej.
W tym celu konieczne jest użycie sześciu liczb e^ (a = l ...6). Zbiór
tych liczb nazywa się odkształceniem sprężystym elementu (robo-
czej części próbki). Zbiór ea może być, w szczególności, uporząd- (33)
Po ST a//.

112
Równania stanu (33) są, oczywiście, w pełni równoważne równa- ze w termodynamicznym stanie odniesienia siły wewnętrzne oraz
odkształcenia sprężyste są równe zero
niom (30). Podstawiając addytywny rozkład dw (28) oraz wzór (29)
do (16) otrzymujemy wyrażenie na energię rozproszoną

dwD = T ds - dq = dw — tt dHt > O (34) W każdym stanie naturalnym, który me jest stanem odniesienia,
zawsze istnieją defekty sieci krystalicznej, na przykład dyslokacje,
mimo ze zgodnie z definicją podaną w paragrafie 4, makroodkształ-
gdzie infinitezymalna praca plastyczna dw„jest zdefiniowana wzo-
cenia sprężyste są równe zeru A więc w każdym s n
rem (26).
Obliczając różniczkę zupełną równań stanu (33), możnaje zapi- Ht* Q, TC(. # O , e£ = O (41)
sać w formie przyrostowej. Dla równań (33)t i (33)2 mamy
Podczas odkształcenia plastycznego zachodzącego w tempera-
turze T0 następują zmiany w mikrostrukturze deformowanego mate-
riału i energia magazynowana jest zależna od tych zmian Więc
(35)
es = es(H), ss = ss(H), ęs - ęs(H) = es(H) - TQ ss(H) (42)

przy czym, zgodnie z założeniami (17), (19) i (40) [

W otrzymanych wyrażeniach zawarte są wielkości opisujące termo- es(0) = 0, ss = 0
statyczne właściwości rozważanej próbki
Uwzględniając, ze dla pa = Q,g = q>, wyrażenie (19) na energię
swobodną dla stanu naturalnego staje się wyrażeniem na potencjał
Gibbsa dla tego stanu
(36) g(T0, O, H) =Uf)- TQ s0 + es(H) - T0 s£H) (43)

W stanie naturalnym e^ = O oraz s = s0 + ss (H) (patrz (19) i (41),

więc dlapa = 0,T=T0 otrzymamy
Są to map — termodynamiczne (styczne) moduły podatności sprę-
żystej, mierzone przy T = const, aa i ag — styczne współczynniki
n + s.(H) (44)
rozszerzalności cieplnej, cp — ciepło właściwe przy stałych uogól- apa 01
nionych naprężeniach.
Wprowadźmy oznaczenia Zauważmy, ze równania definiujące współczynniki rozszerzal-
ności cieplnej cxa i ciepło właściwe cp (36)23 są równaniami różnicz-
kowymi drugiego stopnia Jeżeli założymy, ze aa i cp są znane
z pomiarów, to całkując te równania oraz wykorzystując wyrażenie
(37) na funkcję Gibbsa dla stanu naturalnego (patrz wyrażenie 43) można
podać bardziej konkretną postać funkcji g( Y p \ Przyjmujemy przy
tym, ze aa i cp są znane dla każdej wartości odkształcenia plastycz-
nego, czyli dla każdej wartości parametrów H opisujących zmianę
Można pokazać, że dhs.^ O tylko wówczas, gdy odkształcenie mikrostruktury
plastyczne (zmiana mikrostruktury) powoduje zmianę makroskopo- Nie tracąc niczego z ogólnego przypadku, aa i c możemy wy-
wych własności termosprężystych [9]. Infinitezymalny przyrost en- razić w następującej formie addytywnej
tropii dhs reprezentuje nie tylko zmianę entropii konfiguracyjnej ss
(równanie (19)), ale także efekty wpływu zmian mikrostruktury na
(45)
ciepło właściwe.
Po podstawieniu równań: (36), (37) do (35) otrzymamy
przy czym
h
+ aa dT+d .
O dla T=T0,
dT+ S¥TP (38) (46)
O dla P = O

czyli a" są współczynnikami rozszerzalności cieplnej wyznaczony-

Podstawiając równanie (38)2 do (34) otrzymamy przyrostowe
równanie dla temperatury mi w temperaturze 7"0, zaś c jest ciepłem właściwym materiału
nieobciążonego. Ze względu na relację wzajemności wynikającą
c dT = 2w - 7t, dH- - Tdhs(YTA- — OC
v B
dp„ +=dq (39) z definicji tych wielkości (36)
V ) Po
Po 3A(x

Pierwsze dwa człony występujące po prawej stronie reprezentują

energię rozproszoną, człon trzeci—ciepło przemian strukturalnych,
ar T~*Ź
związanych z plastycznym odkształceniem próbki. Człon czwarty otrzymujemy
jest energią efektu piezokalorycznego, zaś ostatni — ciepłem, które
deformowana próbka wymienia z otoczeniem.
(47)
Potencjał Gibbsa a energia zmagazynowana

Znalezienie zależności między potencjałem Gibbsa a energią A więc, jeżeli znajdziemy doświadczalnie funkcję &c„(YTp}, to Aaa
zmagazynowaną pozwoli na pokazanie roli tej energii w opisie włas- możemy wyznaczyć ze wzoru (47). Całkując równania (36)2 3 i uwz-
ności termostatycznych metalu. ględniając (42) i (43) otrzymujemy postać funkcji g dla dowolnego
Zgodnie z definicją energii zmagazynowanej można przyjąć, stanu

113
 niu na potencjał termodynamiczny. Energia zmagazynowana jest
funkcją stanu wewnętrznego odkształconego materiału. Jest ona
zatem wielkością niezbędną do charakterystyki materiału zarówno
(48)
na drodze doświadczalnej, jaki w termodynamicznym opisie proce-
-(T-TQ(s,(pa,H)
su deformacji plastycznej.

W otrzymanym wyrażeniu g\(pa, H) jest izotermiczną, właściwą Literatura

energią sprężystości o następujących własnościach matematycznych
!=O, = O dla pa = O « o= O
Energia potencjalna gj może zmieniać się w wyniku odkształcenia
plastycznego, co uwzględniono poprzez jej zależność od zmiany
mikrostruktury — od H. Funkcja sl jest jednoznacznie określona
jako rozwiązanie równania
d5,(p a ,/f) 1_ Q
dPa Po
z warunkiem brzegowym s^ = O dla pa = 0
Warto zauważyć, że zależność (48) wyprowadzono bez nakła-
daniajakichkolwiek ograniczeń na właściwości badanej próbki. Nie
znaleziono jego odpowiednika w literaturze poświęconej termome-
chanice. Otrzymana zależność pokazuje, że zmagazynowana ener-
gia wewnętrzna występuje jako ważny addytywny człon w wyraże-
1. KestinJ.: Rola termodynamiki w termoplastyczności., Termoplasty-
czność, Ossollineum, Wrocław 1973, t. l, s. 5.
(49) 2. Raniecki B.: Zagadnienia stosowanej termoplastyczności. Prace IPPT,
1977, t. 29, s. 7, [pr. nabił.].
3. Kestin J., Rice R. J.: Paradoxes in the Application of Thermodynamics
to Strained Solid. Edited by E. B. Stuart, B. Gal-Or, A. J. Brainard, Mono
Book Corp., Baltimore 1970, s. 275.
4. Kestin J.: A Course in Thermodynamics. Hemisphere Publishing
Corporation. 1972, t. 2, s. 439.
5 Aboudi J.: Mechanics of Composite Materials — Unified Microme-
chanical Approach.. Elseyier Amsterdam, 1991, s. 3.
(50) 6. Nemat-Naser S., Hori M.: Micromechanics: Overall Properties of
Heterogeneous Materials. North Holland, 1993, s. 246.
7. FriedelJ.: Dislocations. Pergamon Press 1964, s. 97.
8. Weertman J., Wertman J. R.: Elementary Dislocation Theory. The
Macmillan Company, 1964, s. 197.
9. Oliferuk W.: Proces magazynowania energii i jego strukturalny aspekt
podczas jednoosiowego rozciągania stali austenitycznej. Prace IPPT PAN,
1997, t. 11, s. 25 [pr. nabił.].

Rudy Metale R 49 2004 nr 3

PIOTR KORDZIKOWSKI UKD 620.17:669-422:669.018
MAŁGORZATA JANUS-MICHALSKA
RYSZARD B. PĘCHERSKI

ANALIZA WPŁYWU WYTRZYMAŁOŚCI PRĘTÓW

SZEŚCIENNEJ STRUKTURY KOMÓRKOWEJ
NA ROZKŁAD GRANICZNYCH ENERGII

Celem pracy jest zbudowanie efektywnego modelu sprężystego zachowania się materiałów komórkowych oraz zastosowanie
energetycznego kryterium J. Rychlewskiego do określenia stanu granicznego, który w tym wypadku odpowiada osiągnięciu
granicy liniowej sprężystości. Przyjęto sześcienną strukturę komórkową o powtarzającym się regularnym układzie sześciu
prętów połączonych w sztywnym węźle. Pręty mogą odkształcać się sprężyście pod wpływem sił osiowych lub momentów
gnących i sił poprzecznych. Wyznaczono w sposób analityczny moduły sprężyste oraz krytyczne energie dla trzech sprężystych
stanów własnych. Zbadano możliwości modelowania rozkładu sztywności struktury z punktu widzenia energii krytycznych.
Jako przykład do rozważań przyjęto na podstawie literatury strukturę kości gąbczastej, której budowa może być przynajmniej
w przybliżeniu opisana omawianą sześcienną strukturą komórkową. Podobną analizę można przeprowadzić z większym
lub mniejszym przybliżeniem także dla charakteryzujących się strukturą komórkową materiałów ceramicznych, polimerów
oraz intermetalików.

Mgr inż- Piotr Kordzikowski. dr inż. Małgorzata Janus-Michalska. dr hab. inż. R\szard B. Pęcherski. prof. PK— Katedra Wytrzymałości Materiałów, Instytut Mechaniki Bu-
dowli, Wydział Inżynierii Lądowej, Politechnika Krakowska, Kraków.

114
 ANALYSIS OF AŃ EFFECT OF THE STRENGTH OF BARS WITH HEKAHEDRONAL
CELLULAR STRUCTURE ON THE DISTRIBUTION OF TRANSITION ENERGIES

This work was aimed to develop a model of an elastic behaviour of cellular materials and to apply Rychlewski's energy
criterion in the determination of a state oftransition corresponding in this case to the limit oflinear elasticity. A hexahedronal
cellular structure with a repeated regular arrangement ofsix bars connected in a rigid node has been assumed. The bars can
deform elastically underthe influence ofaxialforces, bending moments or shearingforces. Coefficients ofelasticity andcritical
energies for three elastic eigenstates have been determined analytically. The possibility of modelling structure rigidity
distributionfrom the point ofview ofcritical energies was studied. A spongy bonę structure knownfrom the literaturę, which
can be approximately described by the hexahedronal celi stmcture, was taken as an example in analysing the problem. It is
possible to perform similar approximate analysis for the ceramic, polymer and intermetallic materials characterised by
a cellular structure.

Wstęp Podstawą analizy jest monografia [9] oraz publikacje [9n-l 1].
W pracy [7] przedstawiono, stosując podejście kinematyczne dla
Do określenia kryterium sprężystego stanu granicznego dla mate- modelu belkowego, sposób wyznaczenia modułów sprężystych oraz
riałów anizotropowych stosuje się zazwyczaj hipotezy wytężeniowe granicznych energii dla czworościennej struktury izotropowej.
o charakterze empirycznym. Energetyczne kryterium stanu granicz- W [8] obliczono, wykorzystując program elementów skończonych
nego zaproponowane przez J. Rychlewskiego dało podstawę do AB AQUS, moduły sprężyste dla sześciennej struktury kości gąbcza-
stworzenia teorii wytężenia materiałów, które w ogólności wykazują stej w zależności od typu struktury. Analiza przeprowadzona w na-
anizotropię własności mechanicznych [1-^-4]. W kryterium energety- szej pracy oparta jest na elementarnej komórce sześciennej przedsta-
cznym należy określić graniczne energie dla poszczególnych sprężys- wionej na rysunku 1. Analiza ta jest możliwa dzięki podobieństwu
tych stanów własnych, których w ogólności może być, co najwyżej sześć. przemieszczeń punktów 1 , 2 , 3 , 4, 5, 6. Podobieństwo to polega na
Te graniczne energie można wyznaczyć doświadczalnie lub obli- tym, że w każdym punkcie środkowym kolejnych komórek sześcien-
czyć. Propozycję obliczania granicznych energii podano w [5] i dys- nych moment gnący jest równy zero. Ponadto przyjmujemy założenie
kutowano dokładniej w [6, 7]. Obliczenie krytycznych energii wy- o małych przemieszczeniach i jednorodnych stanach odkształceń.
maga stworzenia modelu efektywnego, za pomocą którego będzie
można przewidywać sprężyste zachowanie się materiału na podsta-
wie teoretycznego opisu jego struktury.
Celem pracy jest zbudowanie efektywnego modelu sprężystego
zachowania się materiałów komórkowych oraz zastosowanie ener-
getycznego kryterium J. Rychlewskiego do określenia stanu grani-
cznego, który w tym wypadku odpowiada osiągnięciu granicy linio-
wej sprężystości. W [7] sformułowano taki model dla metalicznej
pianki, zakładając komórkę elementarną w kształcie czworościanu.
Dało to podstawę do prezentowanej analizy, w której przyjęto sze-
ścienną strukturę komórkową o powtarzającym się regularnym ukła-
dzie sześciu prętów połączonych w sztywnym węźle. Pręty mogą
odkształcać się sprężyście pod wpływem sił osiowych lub momen-
tów gnących i sił poprzecznych. Wyznaczono w sposób analityczny,
zakładając podejście kinematyczne, moduły sprężyste oraz krytycz-
ne energie dla trzech sprężystych stanów własnych. Zbadano możli-
wości modelowania rozkładu sztywności struktury z punktu widze-
nia energii krytycznych. Jako przykład do rozważań przyjęto na
podstawie literatury strukturę kości gąbczastej, której budowa może
być przynajmniej w przybliżeniu opisana omawianą sześcienną stru-
kturą komórkową [8]. Podobną analizę można przeprowadzić z wię-
kszym lub mniejszym przybliżeniem także dla charakteryzujących
się strukturą komórkową materiałów ceramicznych, polimerów oraz
intermetalików. Rys. 1. Reprezentatywna komórka sześcienna — model belkowy

£y

Rys. 2. Jednoosiowe rozciągnięcia ea w kierunku a = x, y, z

115
 Model sześciennej struktury komórkowej
A, = F-
Do rozważań przyjęto model belkowy o sztywnym węźle dla 2 E, A
powtarzalnej komórki o strukturze sześciennej (rys. 1). Długość
elementu belkowego przyjęto jako L/2. Siły działające na układ
belkowy zastaną wyznaczone podejściem kinematycznym. Aby wy- 2ESA
znaczyć przemieszczenia końców elementów belkowych należy l 2 E, A (5)
w ogólności zrealizować sześć stanów jednostkowych. W naszym
wypadku wystarczy zrealizować jedno rozciągnięcie i jedno ścięcie.
Będzie to jeden z trzech równoważnych stanów jednostkowych gdzie A jest polem przekroju elementu belkowego, natomiast Es
zrealizowanych przez jednoosiowe rozciągnięcie ea w kierunku ot = x, określa moduł Younga dla elementu belkowego. Model belki zgina-
y, z (rys. 2), który można przestawić następująco nej przedstawia rysunek 5.
Sztywność s^M belki zginanej przy założeniu płaskich przekro-
)=
e dla i= 1,2,3, 4, 5, 6 (1)
jów zgodnie z hipotezą Bernoulliego obciążonej siłą poprzeczną
gdzie 5/oznaczają wektory położenia elementów belkowych w ukła- z uwzględnieniem rozkładu momentów na przemieszczenia poprze-
czne końca belki obliczamy z zależności
dzie x, y, z, a ea są jednostkowymi wersorami określającymi orien-
tację elementów belkowych w układzie x, y, z oraz jeden z trzech
równoważnych stanów jednostkowych zrealizowanych przez ścięcie (6)
Yafi w płaszczyźnie a(3 (rys. 3), który można przedstawić następująco

(2,
dla i = l, 2, 3, 4, 5, 6 oraz a * (3

Można wykazać, że jest to równoważne zrealizowaniu trzech

stanów własnych, typowych dla symetrii kubicznej, to znaczy: I sta-
nu własnego (kulistego)—odpowiadającego wszechstronnemu roz-
ciąganiu lub ściskaniu, II stanu własnego — odpowiadającego izo-
chorycznemu rozciągnięciu w kierunku, np. osi X z równoczesnym
ściśnięciem w kierunku osi Y i Z oraz III stanu własnego — odpo- C
™ 24 ESI
wiadającego ścięciu w płaszczyźnie XY, YZ, ZX.
l
24£ 7 (7)
Całkowite przemieszczenie końców elementów belkowych przed- s
s
t.M
stawia zależność r
C
TM

= 1,2, 3,4, 5, 6 (3) gdzie / oznacza moment bezwładności na zginanie elementu belko-
wego.
gdzie przemieszczenia normalne to AJn = (5[ • et )et, a przemiesz- Sztywność sTg belki Timoshenki uwzględniająca dodatkowy
czenia styczne wyrażone są następująco wpływ rozkładu sił poprzecznych na przemieszczenie końca belki
obliczamy z zależności

Znając przemieszczenia końców elementów belkowych należy wy- (8)

znaczyć sztywność na rozciąganie i zginanie tych elementów. Model
belki rozciąganej siłą osiową Fin przedstawia rysunek 4 .
Sztywność sn belki rozciąganej obliczamy z zależności

(4)

- 2GA.
(9)
, 2 C,,,

Yxy/2
Yzy/2

Yyz/2 yxz/2
y yyx/2 yyz/2 yxz/2

Rys. 3. Ścięcie yan w płaszczyźnie <

116
 — dla przekroju komórki płaszczyzną n : Z = O otrzymujemy na-
prężenia
Fin
r* + ~ FA + ~ • (15)
^ + -^ + -^ = 0
gdzie

L/2 A =A = A = L

x, .^, „z — wektory kierunkowe płaszczyzn n X = O, TT Y = O, TT

c,, Z=0
— :=* ^ Am
Znając naprężenia możemy wyznaczyć tensor sztywności S komór-
ki sześciennej dla symetrii kubicznej z zależności
Rys. 4. Model belki rozciąganej o= S e (16)

4
W celu wyznaczenia reprezentacji tensora sztywności S w przy-
jętym układzie współrzędnych należy zrealizować sześć stanów
jednostkowych, trzy równoważne stany jednostkowego rozciągania
oraz trzy równoważne stany jednostkowego ścięcia

Fl e
v=1
e=0 e =0

L/2
Rys 5 Model belki zginanej

Stąd sztywność s^ wspornika jako konstrukcji na przemieszcze- w wyniku czego otrzymujemy macierz sztywności
nie poprzeczne jest odwrotnością sumy podatności od rozkładu
momentów i dodatku od rozkładu sił poprzecznych Sztywność tę
' s\m sim s\m 0 0 0
im 0 0 0
s
wyraża zależność \n\
^1133
5

s
im ]m
s
snu 0 0 0
(17)
0 0 0 2^2123 0 0
2GVA, 0 0 0 0 2^2323 0
(10)
1 ' 0 0 0 0 0 252323
L3
gdzie
24ESI 2GSAT

gdzie Gs oznacza sztywność na ścinanie elementu belkowego oraz

Wartości własne powyższej macierzy sztywności przedstawiają
zależności
Mając przemieszczenia poszczególnych elementów belkowych
oraz sztywności tych elementów możemy wyznaczyć wartości sił
działających na elementy belkowe oraz sprawdzić równowagę układu
F
m = Am *n ' F« = A,T *t dla « = l, 2, 3, 4, 5, 6, (11)

stosując równania
= 25
2323
6 6
7 =0 Znając macierz sztywności, jak również macierz podatności
S t ' X7txi5f=() (12>
(=1 1=1 można wyznaczyć następujące moduły sprężyste
— moduł Helmholtza (sprężystości objętościowej, ściśliwości)
Wyznaczenie modułów sprężystych
dla sześciennej struktury komórkowej (19)
*' 6L
Znając wartości sił działających na sześcienną strukturę komór- — moduł Younga
kową można wyznaczyć naprężenia otrzymane z rozkładu tych sił
— dla przekroju komórki płaszczyzną 71 X = O otrzymujemy _^_ (20)
naprężenia 2L

' ' ' ' ' ' ;+^=° <13) — moduł Kirchoffa (sprężystości postaciowej, ścinania)

25,
G= (21)
— dla przekroju komórki płaszczyzną n Y = O otrzymujemy 4L
naprężenia
— współczynnik Poissona:
+a f* = O (14) v =0 (22)

117
 Kryterium energetyczne
dla sześciennej struktury komórkowej
Przez stan graniczny dla materiałów komórkowych, możemy
rozumieć osiągnięcie granicy liniowej sprężystości. Ważnym
i otwartym problemem jest wtedy określenie kryterium wytężenia.
Pojęcie wytężenia jest pojmowane zazwyczaj intuicyjnie, jako osła-
bienie mechanicznych własności materiału spowodowane obciąże-
niem ciała i łączy się z poszukiwaniem miary wytężenia, tzn. pewnej
funkcji składowych naprężenia lub odkształcenia, której wartość
mierzy odległość od przyjętego stanu granicznego. Energetyczne
kryterium wytężenia dla ciał izotropowych zostało sformułowane sto
lat temu przez M. T. Hubera [12]. Koncepcja gęstości sprężystej
energii odkształcenia postaciowego, jako miary wytężenia, została
sformułowana dużo wcześniej przez J. C. Maxwella w prywatnym
liście do W. Thomsona z 18 grudnia 1856 r. oraz, w odniesieniu do
całkowitej energii sprężystej, przez E. Beltramiego [13]. Praca Bel-
tramiego była cytowana w [12], natomiast propozycję Maxwella
opublikowano dopiero w 1936 r. [14].
Próbę określenia energetycznego kryterium wytężenia dla mate-
riałów anizotropowych podjął uczeń Hubera, W. T. Burzyński [15].
Założenie, że stałe sprężyste spełniają pewne dodatkowe związki
energii dla I stanu własnego — hydrostatycznego, II stanu własnego
— dewiatorowego związanego z rozciągnięciem wzdłuż krawędzi
komórki elementarnej i jednoczesnym ściśnięciem wzdłuż dwóch
pozostałych oraz dla III stanu własnego — dewiatorowego związa-
nego ze zmianą kątów między kolejnymi parami krawędzi komórki
elementarnej.
Wyznaczenie energii granicznych
dla sprężystych stanów własnych
Wartości krytycznych energii sprężystych otrzymujemy w wy-
niku realizacji wspomnianych trzech stanów własnych. Energię kry-
tyczną dla pierwszego stanu własnego — stanu hydrostatycznego —
przedstawia zależność
(25)
gdzie
$= ~2 — objętość względna,
Li

pozwoliło rozdzielić energię sprężystą na część objętościową oraz Re — granica plastyczności elementu belkowego.
postaciową dla materiałów anizotropowych z pewnymi więzami. Energię krytyczną dla II stanu własnego — rozciągnięcia w kie-
Można wykazać, że jest to równoważne żądaniu, aby ciśnienie było runku np. osi X z równoczesnym ściśnięciem w kierunku osi Y, Z od
stanem bezpiecznym [16]. R. vonMises [17] zaproponował kwadra- stanu hydrostatycznego — przedstawia zależność
towy warunek uplastycznienia dla materiałów anizotropowych, który
w skróconym zapisie ma postać: a • H • o = Ht-kl a(; okl < l, gdzie
WPŁYW WYTRZYMAŁOŚCI PRĘTÓW
H jest symetrycznym tensorem wytężenia IV rzędu. W tym przypad-
SZEŚCIENNEJ STRUKTURY KOMÓRKOWEJ NA
ku także ograniczono rozważania do sytuacji, kiedy ciśnienie hydro- ROZKŁAD GĘSTOŚCI KRYTYCZNYCH ENERGII -
statyczne jest stanem bezpiecznym. Redukuje to liczbę stałych ma- STRUKTURA SMUKŁA
teriałowych z 21 do 15. Mises wyrażał pogląd, że rozkład energii
0,2
sprężystej na część objętościową i postaciową dla ciał anizotropo-
wych jest niemożliwy i tym samym podejście energetyczne jest
nieuzasadnione. Rezultaty Burzyńskiego [15] wykazują, że stwier- 0,18
dzenie to było zbyt pochopne. Pomysł Burzyńskiego o addytywnym
rozkładzie energii sprężystej dla ciała anizotropowego pozostał jed-
nak długo niezauważony. Podjął go dopiero J. Rychlewski, wprowa- 0,16
dzając koncepcję stanów energetycznie ortogonalnych oraz ener-
getycznego iloczynu skalarnego [l, 2]. Udowodnił, że dla ciała
liniowosprężystego o dowolnej anizotropii energię sprężystą można <2 0,14 f
rozłożyć jednoznacznie, na co najwyżej sześć rozłącznych części,
oraz, że kwadratowe kryterium Misesa ma sens energetyczny. Moż- § 0,12
na je zapisać wtedy w postaci

Ł f, 0,1
o H a= < l, p<6
r
5
Of r c
(23) <D

C • o,.= Cklm , S 0,08

gdzieo= Oj +O 2 + ... +o p jest jednoznacznym rozkładem tensora

0,06
naprężenia na/? energetycznie ortogonalnych stanów własnych zde-
finiowanych symetrią tensora H, O(a( ) jest gęstością energii sprę-
żystej nagromadzonej w odpowiednim stanie własnym i, gdzie C jest 0,04
tensorem podatności, a Of jest graniczną wartością energii spręży-
stej w stanie własnym i. Te graniczne wartości energii należy wy- 0,02
znaczyć eksperymentalnie lub też, jak zaproponowano to w [5 i 6],
obliczyć z teoretycznego modelu uwzględniającego strukturę mate-
riału. Propozycję tę zastosowano w [7] w odniesieniu do pianek
metalicznych.
Dla rozważanej w pracy sześciennej struktury komórkowej kry- Pole przekroju poprzecznego
terium (23) przyjmie postać, która była szczegółowo dyskutowana
w [3, 4]

0(02) -1 STAN WŁASNY -II STAN WŁASNY

< l (24) -III STAN WŁASNY
Of

gdzie Of, Of i Og oznaczają odpowiednio wartości granicznych Rys. 6. Rozkład gęstości energii krytycznej dla struktury smukłej

118
 (26)

Energię krytyczna dla Ol stanu własnego — ścięcia w płaszczyźnie

XY, YZ, ZX — przedstawia zależność

l
(27)

gdzie h jest maksymalną odległością włókien górnych lub dolnych

dla elementu belkowego.
th

Analiza rozkładu sztywności struktury komórkowej

z punktu widzenia energii stanów granicznych Rys. 8. Przekrój poprzeczny elementu belkowego
dla krępej struktury kości
Jako przykład do rozważań przyjęto strukturę kości gąbczastej,
WPŁYW WYTRZYMAŁOŚCI PRĘTÓW
której strukturę można przynajmniej w pierwszym przybliżeniu opi- SZEŚCIENNEJ STRUKTURY KOMÓRKOWEJ NA
sać przy pomocy omawianej sześciennej struktury komórkowej [8]. ROZKŁAD GĘSTOŚCI ENERGII KRYTYCZNYCH -
W pierwszym przypadku do wyznaczenia krytycznych energii przy- STRUKTURA KRĘPA
jęto sześcienną strukturę smukłą. Dla struktury smukłej zasadne jest 0,45
przyjęcie przekroju kołowego dla elementu belkowego [8]. Stałe mate-
riałowe i granicę plastyczności należy przyjąć jak dla kości (Es, GPa,
Gs, GPa, Re, MPa). Długość elementów belkowych dla struktury
0,4
smukłej należy przyjąć: L = 10 • średnica, u.m. Układ krytycznych
energii dla struktury smukłej uzyskano sterując tylko średnicą ele-
0,35
WPŁYW WYTRZYMAŁOŚCI PRĘTÓW
SZEŚCIENNEJ STRUKTURY KOMÓRKOWEJ NA
ROZKŁAD GĘSTOŚCI KRYTYCZNYCH ENERGII

7
- STRUKTURA SMUKŁA - Z POMINIĘCIEM 0,3
ROZKŁADU SIŁ POPRZECZNYCH NA
PRZEMIESZCZENIA
^ 0,25
0,045

0,04 0,2

0,035
#0,15

0,03

•° co
0,025 L 0,1
7
0,05
¥1
N
0,02
O

0,015

pole przekroju poprzecznego

0,01

-l STAN WŁASNY l STAN WŁASNY

0
0005
-III STAN WŁASNY

Rys. 9. Rozkład gęstości energii krytycznej dla struktury krępej

1
mentu bez zmiany innych parametrów. Wartości energii krytycznych
Pole przekroju poprzecznego
uzyskano dla następujących średnic: d = 0,15 (im, d = 0,30 p.m,
d = 0,60 [im, d= l,20 urn.
'III STAN WŁASNY - uwzględnienie rozkładu sił Układ krytycznych energii dla struktury smukłej z uwzględnie-
poprzecznych niem wpływu rozkładu sił poprzecznych na przemieszczenie końca
"III STAN WŁASNY - pominięcie rozkładu sił poprzecznych belki przedstawia rysunek 6, pominięcie rozkładu sił poprzecznych
na przemieszczenie wpływa tylko na energię krytyczną III stanu
-II STAN WŁASNY własnego przedstawia rysunek 7.
W drugim przypadku wyznaczenia krytycznych energii przyjęto
sześcienną strukturę krępą. Dla struktury krępej należy przyjąć prze-
Rys. 7. Wpływ pominięcia sił poprzecznych na przemieszczenia krój poprzeczny przedstawiony na rysunku 8. Stałe materiałowe

119
 ścinanie.
WPŁYW WYTRZYMAŁOŚCI PRĘTÓW — Gdy struktura staje się bardziej krępa to staje się odporna na
SZEŚCIENNEJ STRUKTURY KOMÓRKOWEJ NA
ścinanie a o zniszczeniu decyduje gęstość energii n stanu własnego,
ROZKŁAD GĘSTOŚCI ENERGII KRYTYCZNYCH -
STRUKTURA KRĘPA - Z POMINIĘCIEM czyli rozciągnięcie w jednym kierunku i ściśnięcie w dwóch
ROZKŁADU SIŁ POPRZECZNYCH NA pozostałych kierunkach.
PRZEMIESZCZENIA — Uwzględnienie rozkładu sił poprzecznych na przemieszczenie
u.its - końca belki pozwala na dokładniej sze określenie gęstości energii
krytycznej, a co za tym idzie racjonalne wykorzystanie wytrzy-
ro
i małości materiału.
— Otrzymane funkcje modułów sprężystych i gęstości energii kry-
d
O)
tu
g °< 1 4 "
l tycznej od parametrów mikrostruktury oraz morfologii szkieletu
otwierają możliwość projektowania materiału według zadanych

1
JS własności wytrzymałościowych.
rj

1
i 0,12 •
w Literatura

/ S ii
1. Rychlewski J.: Elastic energy decomposition and limit criteria, Uspek-
ro
-a hi Mekh. — Advances in Mech., 1984, t. 7, s. 51*80 (po rosyjsku).

Y
'aT 2. Rychlewski J.: Unconyentional approach to linear elasticity, Arch.

/ /.
N 0,08 ' Mech., 1995, t. 47, s. 149-171.
o
>ł
">. 3. KowalczykK., Ostrowska-MaciejewskaJ., PęcherskiR. B.: An-energy
i based yield criterion for solids of cubic elasticity and orthotropic limit state,

Z47
O) Arch. Mech., 2003, t. 55, 2003, s. 431-448.
0
c 4. PęcherskiR. B., KowalczykK., Ostrowska-MaciejewskaJ.: Energety-

y
(D
czne kryterium plastyczności dla monokryształów metali o sieci RSC. Rudy
-W
o Metale R 46,2001, s. 639-644.
w
(J 0,02 1
X 5. Nalepka K., Pęcherski R. B.: Fizyczne podstawy energetycznego
kryterium wytężenia monokryształów. XXX Szkoła Inżynierii Materiałowej,
5^ Kraków-Ustroń-Jaszowiec, 1*4, X 2002, (ed. J. Pacyno), AGH, Kraków,
i

2002,8.311*316.
6. Nalepka K.. PęcherskiR. B. .'Energetyczne kryteria wytężenia. Propo-

^
Pole przekroju poprzecznego
10-6m2
-III STAN WŁASNY - uwzględnienie rozkładu sil
poprzecznych
- III STAN WŁASNY - pominięcie rozkładu sit poprzecznych
-USTAŃ WŁASNY
Rys. 10. Wpływ pominięcia rozkładu sił poprzecznych
na przemieszczenia
i granica plastyczności —jak poprzednio. Długość elementów bel-
kowych dla struktury krępej przyjęto: L = 3th, um. Układ krytycz-
nych energii dla struktury krępej uzyskano sterując tylko wymiarami
przekroju poprzecznego bez zmiany innych parametrów. Wartości
energii krytycznych uzyskano dla następujących wymiarów [l(tc -
0,15nm,f v = 0,55nrn,f ń = 0,55^m), l,5(/c = 0,15 um, rv = 0,55 um,
th = 0,55 urn), 2(tc =0,15 um, tv = 0,55 urn, th = 0,55 urn), 2,5(rc =
0,15 urn, tv = 0,55 urn, th = 0,55 urn)].
Układ krytycznych energii dla struktury krępej z uwzględnie-
niem wpływu rozkładu sił poprzecznych na przemieszczenie końca
belki przedstawia rysunek 9, pominięcie rozkładu sił poprzecznych
na przemieszczenie wpływa tylko na energię krytyczną III stanu
własnego przedstawia rysunek 10.
Wnioski
— W przypadku struktury smukłej o zniszczeniu decyduje gęstość
energii III stanu własnego, czyli struktura jest nieodporna na
zycja obliczania granicznych energii z pierwszych zasad, Rudy Metale 2003,
R 48, s. 533*536.
7. Janus-Michalska M., Pęcherski R. B.: Macroscopic properties of
open-cell foams based on micromechanical modelling, Technische Mecha-
nik, 2003 (w druku).
8. KowalczykP.: Elastic properties of cancellous bonederived from finite
element models of parameterized microstructure cells. J. Biomechanics,
2003,1.36,8.961*972.
9. Gibson L. J., Ashby M. F.: Cellular Solids: Structure and Properties.
Cambridge University Press, 1998.
10. Warren W. E., Kraynik A. M.: The linear elastic properties of open
foams. J. Appl. Mech., 1988, t. 55, s. 341-346.
11. Mehmbadi M. M., Cowin S. C.: Eigentensors of linear anisotropic
elastic materials. Mech. Appl. Mam., 1990, t. 43, s. 15-41.
12. Huber M. T.: Właściwa praca odkształcenia jako miara wytężenia
materyału. Przyczynek do podstaw teoryi wytrzymałości. Czasopismo Tech-
niczne, XXII, 1904, nr 3, s. 38*40, nr 4, s. 49-50, nr 5, s. 61*63, nr 6,
s. 80*81, Lwów, (także: Pisma, t. 2, s. 3*20, PWN, Warszawa, 1956).
13. Beltrami E.: Sulla condizioni di resistenza dei corpi elastici. Rend.
Ist. Lomb., II, s. 18*27, 1885 (także w: Operę matem., t. 4, Milano, 1920,
s. 180*189).
14. MaxwellJ. C.: Origins of Clerk Maxweil's electric ideas described
in familiarletters to William Thomson. Proc. Cambridge Phil. Soc., 32,1936,
Part V (także: ed. by Sir J. Larmor, Cambridge Univ. Press, 1937, s. 31*33).
15. Burzyński W. T.: Studjum nad Hipotezami Wytężenia. Nakładem
Akademji Nauk Technicznych, Lwów, 1928 (także: Dzieła wybrane, t. l,
PWN, Warszawa, 1982, s. 67*257).
16. Kowalczyk K., Ostrowska-Maciejewska J.: Energy-based limit condi-
tions for transversally isotropic solids. Arch. Mech., 2002, nr 54, s. 497*523.
17. Von Mises R.: Mechanik der plastischen Formanderung von Kristal-
len.ZAMM, 1928, nr 8, s. 161*185 (także w: Selected Papers of Richardvon
Mises, v. I, ed. by Ph. Frank et al., American Mathematical Society, Provi-
dence, 1963, s. 251*293).

120
 Rudy Metale R 49 2004 nr 3
ROMANA w ™» ^.173:669.0,8.9

WPŁYW UDZIAŁU OBJĘTOŚCIOWEGO

ORAZ SPOSOBU ARANŻACJI SKŁADNIKÓW KOMPOZYTU
NA WIELKOŚĆ SIŁY W PRÓBIE ŚCISKANIA
Przedmiotem artykulu jest teoretyczne oszacowanie i eksperymentalne określenie wielkości sil kształtowania materiałów
kompozytowych o różnym stosunku udziału objętościowego składników i różnej ich aranżacji geometrycznej w złożonym
materiale wsadowym, w warunkach próby ściskania. Przedstawiono wyniki fizycznego modelowania procesu spęczania
z zastosowaniem materiałów modelowych (plastelina) oraz materiałów metalicznych (ołów Pbl i aluminium AO). Badaniom
poddano próbki o koncentrycznym ukladzie warstw (twardy rdzeń—miękka powloką) oraz ukladzie warstw równoległych
(warstwa wewnętrzna twarda; warstwy zewnętrzne miękkie). Różne warianty kompozytowych próbek poddano próbie ściskania,
analizując przebiegi charakterystyk siły w funkcji przemieszczenia. Porównano wyznaczone analitycznie i eksperymentalnie
wielkości sił spęczania materiałów złożonych. Wykazano konieczność uwzględnienia udziału objętościowego składników oraz
ich aranżacji w odkształcanym materiale kompozytowym w formułach określających siłę w procesie jednoczesnego kształto-
wania plastycznego materiałów o różnych własnościach.

AŃ EFFECT OF A VOLUME FRACTION AND COMPONENTS ARRANGEMENT

IN A COMPOSITE MATERIAL ON THE FORCE APPLIED IN COMPRESSION TEST

Theoretical assessment and experimental determination offorces used informing composite materials with different volume
fraction and various geometrical arrangement ofcomponents in the input material subjected to compression test have been
madę. Results ofphysical modelling of an upsetting process using model materials (modelling pastę) and metals (Pbl lead
andAO aluminium) have been presented. The samples under test had concentric arrangement oflayers (hard core-soft coating)
ora parallel arrangement (hard inner layers — soft outer layers). Comparison ofupsetting forces determined analytically and
experimentally for the complex materials was carried out. It has been proved that in theformulas describing the f orce used in
the process offorming materials characterised by different properties it is necessary to take into account volume fraction and
arrangement ofcomponents of a composite material.

Wstęp nią charakteru jednoczesnego plastycznego płynięcia różnych mate-

Określenie siły kształtowania materiałów kompozytowych ma
szczególne znaczenie zwłaszcza w odniesieniu do niejednorodności
cech mechanicznych i geometrycznych składników materiału złożo-
nego, zarówno w obszarze analizy teoretycznej, jak i badań ekspe-
rymentalnych.
Analizę wpływu różnych czynników na wielkość siły kształto-
wania plastycznego metalicznych materiałów złożonych w warun-
kach procesu spęczania można dokonać w oparciu o wyniki prac
związanych z odkształceniem plastycznym kompozytów metalo-
wych o różnej strukturze.
Pozycje literaturowe dotyczące kształto wania materiałów złożo-
nych [l-s-13] podejmują problemjednoczesnego odkształcenia matę-
riałów, w tym oceny parametrów siłowych oraz czynników, które
mogą wpływać na wielkość siły. Na podstawie analizy wyników
eksperymentalnych badań wyciskania prętów i rur (głównie z Al
i jego stopów) [l ] zostały sformułowane teoretyczne zasady jedno-
czesnego plastycznego odkształcenia różnych metali oraz warunki
ich połączenia. Ważnym zagadnieniem jest określenie sposobu pla-
stycznego płynięcia materiałów złożonych [2-^5] oraz podanie ich
matematycznego opisu [6, 7]. Wskazuje to na możliwość uwzględ-
nienia rzeczywistych cech materiałów jednocześnie odkształcanych
w rozwiązaniach teoretycznych oraz w projektowaniu technologii,
np. wyciskania czy ciągnienia. W przypadku wyciskania materiałów
kompozytowych istotnym zagadnieniem jest określenie strefy pla-
stycznego odkształcenia oraz przedstawienie sposobu przewidywa-
riałów zależnie od udziału objętościowego składników, ich układu
w kompozycie oraz od ich własności. Analiza wpływu tych czynni-
ków na efekt odkształcenia kompozytu stanowi podstawę do wpro-
wadzenia rozróżnienia stopni odkształcenia składników w stosunku
do globalnego stopnia odkształcenia kompozytu [8].
Materiały kompozytowe mogą stanowić różnego rodzaju kom-
pozycje składników litych czy proszkowych. Na ile aranżacja i skład
materiału złożonego może wpływać na opór odkształcenia pokazano
np. w pracach [9, 10], które dotyczyły badań materiałów kompozy-
towych z udziałem składników w postaci proszków. W opracowa-
niach tych zawarto analizę czynników wpływających na zagęszczenie
proszków, na parametry siłowe oraz na własności mechaniczne
odkształcanych plastycznie przez walcowanie spiekanych materiałów
bimetalowych. W przedstawionych badaniach w pracy [10] okre-
słono wartości krytycznych odkształceń oraz zależności napręże-
nie—odkształcenie dla materiałów otrzymanych z proszku alumi-
nium, stopowych proszków aluminium, kompozytu Al-5%SiC.
Spośród analizowanych pozycji literaturowych tylko nieliczne
[8, 11] podają zależności pozwalające oszacować siły kształtowania
dla materiałów złożonych. Relacje te tylko pośrednio uwzględniają
wpływ udziału objętościowego oraz aranżacji geometrycznej skład-
ników kompozytu na wielkość siły kształtowania poprzez różnico-
wanie efektów jednoczesnego odkształcenia składników o różnych
cechach.
Wyniki przedstawionych prac wskazują na celowość poszukiwania
sposobu uwzględnienia udziału objętościowego składników oraz ich

Mgr inż. Beata Pawtowska. dr hab. inż. Romana Śliwa. prof. nadzw. — Politechnika Rzeszowska, Rzeszów.

121
aranżacji geometrycznej w dokładnym określeniu wielkości siły
kształtowania materiałów złożonych. Większość prac [6^8, 12-^14]
wskazuje na bardziej korzystny efekt odkształcenia plastycznego dla
przypadku aranżacji twardy rdzeń—miękka powłoka, stąd niniejszy
artykuł dotyczy analizy odkształcenia plastycznego w warunkach
próby ściskania tego typu materiału złożonego o zewnętrznych war-
stwach miękkich i wewnętrznej twardej.
Materiał przewidziany do kształtowania w warunkach technolo-
gii wymaga określenia cech tego materiału, zdolności odkształcenia
oraz charakterystyki jego mechanicznego zachowania się w warun-
kach adekwatnego testu materiałowego.
Wyniki testu ściskania materiałów kompozytowych w ujęciu
analitycznym mogą stanowić podstawę oceny mechanicznego za-
chowania się różnych typów materiałów złożonych w warunkach
plastycznego odkształcenia, zwłaszcza z punktu widzenia możliwości
wytwarzania kompozytów o żądanych cechach. Otrzymane zależno-
ści wiążące siłę spęczania z udziałem objętościowym oraz aranżacją
geometryczną składników kompozytu mogą być wykorzystane do
projektowania innych procesów kształtowania plastycznego tego
typu materiałów, np.w warunkach procesu kucia czy wyciskania.

D = 36mm; s pT/s pM = 2,8 h0 = h „i+hw2+hw3 = 54mm; s „T/s „M = 2,8

V,/Vk=12% Vr/Vk=18% Vr/Vk=30% V„2/Vk=12% V„2/Vk=18% V„2/Vk=30%

Vp/Vk=88% Vp/Vk=82% Vp/Vk=70% V(„,+w3)/Vk=88% V(wl+w3)/Vk=82% V(wl+w3)/Vk=70%

D = 20mm; s pT/s pM = 3,5 3 = 30mm; s p T /s p M = 3,5

Vr/Vk=30% V,/Vk=l 8% V/Vk=30% Vw2/Vk=12% Vw2/Vk=18% Vw2/Vk=30%

V„/Vk=70% V,,/Vk=82% V/Vk=70% V(lvl+w3)=82% V(„,„,3)=70%

Rys. l. Próbki użyte do badań w warunkach testu ściskania

a — materiał modelowy — plastelina: układ koncentryczny — twardy rdzeń — miękka powłoka;
układ warstwowy — warstwy wewnętrzne twarde, warstwy zewnętrzne miękkie, b — próbki metaliczne
złożone dwuskładnikowe: układ koncentryczny — miękka powłoka (Pb), twardy rdzeń (Al);
układ warstwowy — warstwy wewnętrzne twarde (Al); warstwy zewnętrzne miękkie (Pb)

"plastelina czysta

lastelina z dodatkiem 25%

AI2O3
1
'plastelina z dodatkiem 50%
AI2O3

Rys. 2. Zależność naprężenie—odkształcenie

0,5 1
a — materiały modelowe (plastelina czysta, plastelina z dodatkiem
Odkształcenie 25 % i 50 % A12O3), b— materiały metaliczne (aluminium AO, ołów Pbl)

122
 Rys. 3. Stanowisko badawcze
08 • junga" -
07- flp *m^jjj£**", -^•p*r .,
06- *
etap l (3/4 h0) etap II (1/2 h0) etap III (1/4 h0) 048
05-
e, = 0,28 e, = 0,69 e, = 1,34 Deksp
038 — 33
04-
o: D0bl
02 —
03-

02- t? >
01 '

12 18 30 Vr/Vk,
82 70 Vp/Vk,

2-
^^^OBBSgBr _r
1 8' ^

1 6' - '^ą^.;^
139
1 4-
1 2- ^ f
Wfr 0 97 09
1" • l Deksp
08 ' 069 06
|Dobl
06" 04 1

04
0!4 0 1 6 0 ! 8
02-
Odkształcenie logarytmiczne

12 18 30 Vr/Vk %
88 82 70 Vp/Vk %
Rys. 4. Zależność średniego nacisku jednostkowego
od odkształcenia dla materiału modelowego
1 2- ^sr^^^P *js|

"ZT
1 • Z&8BBS"- a^)! ~ "~~
ES- !! ^la^i^S^^rt
Program i metodyka badań
08- 071
065
06 l 1 05 — Deksp
Celem badań jest teoretyczne oszacowanie i eksperymentalne 06-
04
-~" 05 — Dobl
określenie wielkości sił nacisku przy spęczaniu materiałów złożo- "^
04-
nych o różnym stosunku udziału objętościowego składników kom-
pozytu i różnej ich aranżacji geometrycznej. 02-

Badaniu poddano dwie grupy materiałów: modelowych (plaste-

lina) oraz metalicznych (ołów Pbl, aluminium AO).
12 18 30 Vw2/Vk %
W fizycznym modelowaniu procesu spęczama zastosowano pla- 88 82 70 V Wlłw3 /V k
stelinę o różnych cechach (z dodatkiem 25 % oraz 50 % udziału
objętościowego proszku A12O3 dla uzyskania zróżnicowanych włas- 35' - '-
ności mechanicznych). W drugiej serii badań procesowi spęczania TBSjjjP8lSr ''
3-
poddano próbki metaliczne złożone z ołowiu oraz aluminium. Za-
równo z materiału modelowego, jak i próbek metalicznych wykonano 25- 224

próbki w kształcie walca o różnej aranżacji geometrycznej składni-

62 6 Deksp
ków: w układzie koncentrycznym — w systemie twardy rdzeń— «mifflHB
1 5' Dobl
miękka powłoka oraz układzie warstwowym o warstwie wewnętrz- 1C
nej twardej i warstwach zewnętrznych miękkich (rys. 1). Zastosowa- 1• 08

r
nie układu z wewnętrznym materiałem twardym (rdzeń, warstwa 05
05'
wewnętrzna) posłużyło uzyskaniu bardziej korzystnych efektówjed-
noczesnego plastycznego odkształcenia materiału złożonego.
12 ^8
Wykonanie próbek z plasteliny obejmowało: 88 82
^
70
VwJVŁ %

— przygotowanie namiaru poszczególnych składników (plastelina vw,™3/vk

biała, plastelina czarna, proszek AhO.i), Rys. 5. Siła nacisku (obliczona i /mierzona
— ogrzewanie i intensywne mieszanie kompozycji, w eksperymencie) — próbki modelowe (plastelina)

123
— odlewanie do wlewnic metalowych o wypolerowanej powierzchni,
— chłodzenie wlewnic i krzepnięcie materiału modelowego,
— wykonanie rdzeni (o określonej średnicy i wysokości) oraz warstw 70-

(o określonej wysokości), 60 •

— składanie materiału modelowego w kompozyt o układzie kon- 50 '

centrycznym (rdzeń—powłoka) oraz układzie warstw równole- l 40 •

głych (rys. 1). 30 •

Własności mechaniczne składników próbek modelowych oraz 20 '

metalicznych określono w próbie ściskania (rys. 2).

Różne warianty kompozytowych próbek poddano próbie ściska-
nia analizując przebiegi charakterystyk siły w funkcji przemieszczenia 18 30 Vr/Vh,
82 70 Vp/Vk,
Próbę ściskania wykonano na maszynie wytrzymałościowej z ukła-
dem pomiarowym rejestrującym zależność siły w funkcji przemie-
szczenia stempla w ustalonych warunkach temperaturowych i stałej
prędkości ruchu stempla (rys. 3).
Dla szczegółowej analizy mechanicznego zachowania się mate-
riału złożonego w kolejnych etapach próbki spęczano do trzech .....
wysokości: 3/4, 1/2, 1/4 hg. Otrzymane wielkości siły i przemiesz-
czenia przeliczono otrzymując charakterystyki średniego nacisku
jednostkowego w funkcji odkształcenia. Przykładowy przebieg
średniego nacisku jednostkowego w funkcji odkształcenia w odnie-
sieniu do jednoczesnego odkształcenia obserwowanych w widoku
przekroju wzdłużnego próbek przedstawia rysunek 4. 18 30 V„2/Vk, %
Teoretycznego oszacowania sił nacisku przy spęczaniu próbek 82 70 \/(w,.»3/Vl, %

przedstawionych na rysunku l można dokonać w oparciu o oblicze-

Rys. 6. Siła nacisku (obliczona i zmierzona
nia z zastosowaniem następujących zależności: w eksperymencie) — próbki metaliczne
— dla układu koncentrycznego warstw

Ar, Ap — pole powierzchni przekroju poprzecznego odpowiednio

rdzenia i powłoki,
Gr, <3 — naprężenie uplastyczniające w końcowej fazie spęczania
odpowiednio rdzenia i powłoki,

3/i 3/7

0,9

0,8-

0,7-

0,6- t OHW ^^~

. 0,5 r • ^^^^^-
'v

— .- •r^^B
^^^B* ' ' '

„
0,51
.n i
1 -, s

d układ warstw równoległych

' 0,4 0,36 Euktad koncentryczny rdzeń-powfoka
—,
0,3
0,3 0,27

0,2

0,1 '

O
12 18 30 V,/Vk, V w2 A/ k , %
82 70 Vp/V k , V (w1łw3 /V k , %

;;
1,53

'.1,5' ; StilS J
L

1.07

i
0,96
1 '

m
0,64
0,52 o,49
D układ warstw równoległych
0,5-
EuWad koncentryczny rdzeń-powioka

V,/Vk, V w2 A/ k , %
Rys. 7. Porównanie wpływu aranżacji
12 18 30 Vp/Vk, V|w1w3/Vk, % geometrycznej składników kompozytu na
88 82 70 wielkość siły kształtowania — próbki
modelowe (plastelina)

124
 70

60 S K >
54,64
Jf*^&.^*~* «»*=*•

50' 46,36
!
• •.:>,:-•: '' .'..v..
39,6
40
34,16 E u Mad warstw równolegtych
31,3
D u Mad koncentryczny rdzeńjpowtaka
30"
23,21

Rys. 8. Porównanie wpływu

aranżacji geometrycznej
składników kompozytu na
12 18 30 V r /V k ,V w 2 /V k , % wielkość siły kształtowania -
82 70 Vp/Vk,V(w1+w3)A/k, % próbki metaliczne

r\r, r| — współczynnik sprawności odpowiednio rdzenia i powłoki,

— dla układu warstw równoległych (w celu uśrednienia wybrano
średnią geometryczną z wartości odnoszących się do poszcze-
gólnych składników)

(2)
VII "win , ślad płaszczyzny ścięcia

A0 — pole powierzchni przekroju poprzecznego próbki przed pro-

cesem spęczania,
°wi' °wii> °wlii — naprężenie uplastyczniające w końcowej fazie
spęczania odpowiednio warstwy I, II, III,
''Owi' ^Owli' ^Owin — początkowa wysokość odpowiednio warstwy I,
H, III,
hwi> hwu, hwlll — wysokość odpowiednio warstwy I, II, III po
spęczeniu.
Porównane określone analitycznie (1), (2) i uzyskane eksperymen-
talnie wartości siły spęczania odkształcanych materiałów kompozy-
towych przedstawiają wykresy na rysunkach 5, 6.

Analiza wyników i wnioski

Efekty plastycznego odkształcenia w warunkach ściskania zło-

żonych materiałów warstwowych o różnych aranżacjach geome-
trycznych z zastosowaniem takich samych składników wskazują na
zdecydowany wpływ tej aranżacji na wielkość siły kształtowania (tu:
spęczania). Jednoczesne plastyczne płynięcie materiałów rozpoczyna
się wcześniej w przypadku koncentrycznego układu warstw skład-
ników kompozytu niż w układzie warstw równoległych (rys. 5a, b), co
jest częściowo uzasadnione równoczesnym odkształceniem w wyni-
ku kontaktu narzędzia z obydwoma materiałami.
Komponenty ułożone warstwowo nie odkształcają się w równym
stopniu. Składnik o wyższych własnościach plastycznych zaczyna
odkształcać się jako pierwszy. Twarda warstwa środkowa zostaje
zatopiona przez plastycznie płynące miękkie warstwy (rys. 5c, d).
W przypadku spęczania kompozytów metalowych o warstwach
równoległych jako pierwsze zaczynają się odkształcać warstwy z oło-
wiu. W miarę zwiększania grubości warstwy Al w kompozycie rośnie
siła potrzebna do spęczenia próbki. Pod wpływem nacisku stempla
na każdej warstwie ołowiu tworzy się beczkowaty kształt poboczni-
cy walca i materiał ten zaczyna opływać twardszy wsad aluminiowy
(rys. 6b). Mała wysokość twardej warstwy nie stawia oporu dla
ołowiu łatwo odkształcającego się pod wpływem wzrastającej siły
nacisku. Przy koncentrycznym ułożeniu warstw metali (rdzeń—po-
włoka) od początku procesu oba składniki kompozytu biorą udział
w odkształceniu plastycznym (rys. 6a).
W zrealizowanym cyklu badań przedstawionych w pracy wyka-
zano, że modelowe próbki, z 50 % udziałem objętościowym A12O3
w materiale twardym połączonym z czystą plasteliną, dały bardzo
Rys. 9 Schemat plastycznego odkształcenia przez poślizg
przy spęczaniu próbek kompozytowych wraz z płaszczyzną ścięcia
a — schemat odkształcenia plastycznego kryształu w próbie ściskania
[15], b — płaszczyzna ścięcia w układzie koncentrycznym,
c — płaszczyzna ścięcia w układzie warstw równoległych
podobne jakościowo wyniki spęczania, jak odkształcone razem Pb
i Al. W obu przypadkach własności mechaniczne składników kom-
O ;A1
pozytu znacznie się różniły — = 3,5. Siła spęczania kompozytów
°p/Pb
o warstwach równoległych przewyższa wartość siły spęczania kom-
pozytów układu powłoka—rdzeń (rys. 7, 8). Ma to swoje uzasadnie-
nie w podstawach mechaniki plastycznego odkształcenia kryształu.
Schemat plastycznego odkształcenia przez równoległe ścięcie
warstw kryształu wraz z zaznaczoną płaszczyzną ścięcia przy ściska-
niu próbek kompozytowych (o układzie koncentrycznym i układzie
warstw równoległych) przedstawia rysunek 9.
Według schematu na rysunku 9a kryształ odkształca się trwale
w wyniku ścięcia warstw. Rozważając układy kryształów — skład-

125
 Pole pow. rdzenia/pole pow. warstwy
900- 845,13

800 '
700 '
1 600' 5 39,1 1 d Ar
j- 500 ' 4 (4,1 3 EAW
8. 400 '
0) 305,: 8
o 300- 249,5 8

200 -

CL
159,^6
100-
l
o-
12 18 30
Rys. 10. Porównanie pola powierzchni
v r /v k , v„2/vk, % ścinania twardego składnika
88 82 70
Vp/V k ,V ( w 1 WV k ,% kompozytu (rdzeń, warstwa)

Układ koncentryczny rdzeń-powtoka

^wT/^h ^(wl+w3/^A:)- Wraz ze zwiększeniem się objętości
0,61 składnika twardego w objętości całego kompozytu wzrasta wartość
0,49 ,,
siły plastycznego kształtowania (tu: spęczania).
n
0,5- 0,46 ń _ Teoretycznie oszacowana siła kształtowania z efektu ścięcia jest
( ,4:
C °' największa w porównaniu z siłą obliczoną ze wzorów (1) i (2) oraz
0,4- c ,3(
— Eeksp. z siłą eksperymentalną ze względu na traktowanie materiału jako
0,3' 0,2 Dobl. kryształ. Siła kształtowania obliczona ze wzorów analitycznych (1)
l dobl.(Fśc) i (2) stanowi wielkość pośrednią między wielkością siły z ekspery-
0,2"
mentu i wartością siły obliczoną z efektu ścięcia. Charakter tego
0,1 • zróżnicowania jest taki sam w każdym analizowanym przypadku.
Różna aranżacja geometryczna składników (przy tym samym
udziale objętościowym) wykazuje zróżnicowanie parametrów siło-
12 18 30 Vr/Vk, %
88 82 70 Vp/Vk, %
wych (rys. 11) w zależności od typu tej aranżacji.
Wyniki przedstawionych badań wskazują potrzebę poszukiwa-
nia formuły pozwalającej uwzględnić udział objętościowy składni-
Układ warstw równoległych ków oraz ich aranżację w odkształcanym materiale kompozytowym
w różnych warunkach procesu technologicznego czy odpowiadają-
1-
C ,85 cego mu testu materiałowego.
0,76
0,8- C ,71 c ,7
0,6 — ,5!
Wnioski końcowe
0,6 ' Eeksp.
( ,4'
1
Oobl. 1. Aranżacja geometryczna składników kompozytu różniących
0,4 - Dobl.(Fśc) się znacznie własnościami mechanicznymi determinuje sposób ich
0,2" plastycznego płynięcia charakteryzującego się określoną niejedno-
MII rodnością odkształcenia, co wpływa na wielkość siły kształtowania.
2. Efekty testu ściskania materiałów złożonych warstwowych,
12 18 30 V„2/Vk, % o różnych aranżacjach geometrycznych składników o różnych ce-
88 82 70 V(w1łw3/Vk, % chach, wykazują, że plastyczne płynięcie materiałów złożonych roz-
poczyna się w różnych etapach odkształcenia w zależności od rodzaju
Rys. 11. Porównanie wartości siły spęczania uzyskanej aranżacji składników oraz ich cech. Charakterystyka tego odkształ-
w eksperymencie, (1) i (2) oraz z efektu ścinania cenia może być podstawą prognozowania mechanicznego zachowa-
(dla próbek modelowych — plastelina 25 %) nia się materiału złożonego w warunkach technologii, np.: kucia czy
wyciskania.
ników kompozytu, np. o typie prezentowanym na rysunkach 9b i c, 3. Siła spęczania kompozytów o warstwach równoległych prze-
można wnioskować o wielkości siły ścinania warstw w odniesieniu wyższa wartość siły spęczaniakompozytów o układzie koncentrycznym
do części powierzchni kryształów o różnych cechach (zakreskowane rdzeń—powłoka. Różna aranżacja geometryczna składników (przy
części na schematach — rys. 9b i c). tym samym udziale objętościowym składników) ma decydujący
Określenie powierzchni części płaszczyzny ścinania w krysztale wpływ na różną wielkość siły spęczania. Im większy udział tward-
oraz wartości naprężenia stycznego w płaszczyźnie ścinania pozwo- szego składnika w kompozycie, tym siła kształtowania wyższa.
liło oszacować wielkość siły kształtowania plastycznego. Otrzymane 4. Wobec wykazanego wpływu udziału objętościowego składni-
wyniki obliczonych powierzchni ścinania oraz sił kształtowania ków kompozytu i ich aranżacji geometrycznej w kompozycie na
(spęczanie) dla układu koncentrycznego i warstw równoległych wielkość siły kształtowania istnieje potrzeba poszukiwania zależno-
w zależności od udziału objętościowego składników kompozytu ści określającej siłę kształtowania pozwalającej uwzględnić udział
przedstawiają rysunki 10 i 11. objętościowy składników oraz ich aranżację w odkształcanym ma-
Powierzchnia przekroju próbki w płaszczyźnie ścięcia składnika teriale kompozytowym.
twardego dla układu warstw równoległych jest większa od powierz-
chni ścinania składnika twardego dla układu koncentrycznego (rys. Literatura
10), stąd uzasadnienie, że siła spęczania kompozytów warstwowych
1. Gildengorn M. S.: Osnowy tieorii sowmiestnogo priessowanija razno-
jest większa od siły spęczania kompozytów w układzie koncentry- procznych mietałłow i spławów. Mietałłurgija, Moskwa 1981.
cznym rdzeń—powłoka. 2. Tokuno H., Ikeda K.: Analysis of deformation in extrusion of compo-
Analizując wykresy na rysunku 11 można stwierdzić, iż wartość site rods. J. Mat. Proc. Techn. 1991, nr 26.
siły kształtowania plastycznego rośnie wraz ze wzrostem wartości 3. Śliwa R., ZasadzińskiJ.: Theanalysis of materiał flow duringtwo-lay-
wskaźnika udziału objętościowego składników kompozytu er extrusion. Proc. lsl Conference on Mechanics, Praga 1987.

126
 4. Yang D. Y., Kim H. S.. Lee C. M., Hań C. H.: Int. J. Mech. Sci. 1990.
nr 32.
5. Śliwa R.: Plastic zones in the extrusion of metal composites. J. Mat.
Proc.Techn., 1997.
6. MstowskiJ., PontmitonnetP., CiupikL.: Metalurgia! Odlewnictwo.
1987, nr 110.
7. OsakadaK.. Limb M., Mellor P. B.: Int. J. Mech. Sci., 1973, nr 15.
8. Śliwa R.: Odkształcenie plastyczne kompozytów metalowych podczas
wyciskania. Zesz. Nauk. Polit. Rzeszowskiej 1992, 95.
9. Szczepanik S., Śleboda T.: Walcowanie materiałów bimetalowych
z proszków metali. Obróbka Plastyczna, 1995, nr 2/3.
STANISŁAW KUT
SPOSÓB WYKRAWANIA ZE WSTĘPNYM WYGIĘCIEM PÓŁWYROBU
Przedstawiono nowy sposób wykrawania ze wstępnym wygięciem półwyrobu. Pokazano ideę proponowanego rozwiązania,
wstępne wyniki badań potwierdzające celowość stosowania tego sposobu. Porównano wymieniony sposób z metodami
wykrawania dokładnego ze spęczaniem granią klinową.
A PUNCHING METHOD WITH THE INITIAL BENDING OF SEMI-PRODUCT
New punching method with preliminary bending of a semi-product has been presented. Ań outline of the proposed solution
is given together with the results of preliminary tests indicating benefits ofusing this method. Comparison of a new techniąue
with the methods ofprecise wedge system punching has been madę.
Wstęp
O wyborze technologii wytwarzania wykrojek nie decyduje
tylko końcowa użytkowa jakość wyrobu, ale również sposób wytwa-
rzania, ilość potrzebnych operacji, powtarzalność wyrobów, budowa
wykrojników, trwałość narzędzi, czas wytwarzania, czyli to wszy-
stko, co wpływa na koszt jednostkowy wyrobu. W czasach silnej
konkurencji na rynku o wyborze sposobu wytwarzania decyduje
w największym stopniu koszt wyrobu finalnego. Dlatego jednym
ze sposobów jego obniżenia jest stosowanie takich sposobów wy-
twarzania, które nie obniżą jakości wyrobu, natomiast uczynią mniej
złożonym i bardziej elastycznym sam proces wytwarzania.
W chwili obecnej znanych jest wiele metod wykrawania dokład-
nego [l-s-3], lecz znaczna ich część nie ma zastosowania w przemy-
śle, głównie ze względów ekonomicznych i technicznych. Należy
stwierdzić, że niemal wszystkie publikacje z zakresu wykrawania,
ukazujące się w ostatnich latach dotyczą głównie matematycznego
modelowania zachowania się materiału w klasycznym sposobie wy-
krawania [9-J-12] lub wykrawania z dociskaczem [13, 14]. Niewąt-
pliwie możliwość zastosowania MES w symulacji procesu wykra-
wania stanowi narzędzie, które daje nowe możliwości poznawcze,
lecz nie wpływa istotnie na sam sposób wytwarzania. Dlatego ko-
niecznym staje się poszukiwanie nowych, prostszych i bardziej wy-
dajnych sposobów wytwarzania. Takim właśnie może być propono-
wany sposób wykrawania dokładnego ze wstępnym wygięciem pół-
wyrobu [4], którego idea została przedstawiona w tym artykule.
Mgr inż. Stanisław Kut— Politechnika Rzeszowska. Rzeszów.
10. Szczepanik S.: Wyciskanie wyprasek z proszków i spieków stopów
aluminium. Polska metalurgia w latach 1998*2002. 2002.
\\.AhmedN: Extrusion of cooperclad aluminium wire. J. Mech. Work.
Techn., 1978, nr 2.
U. Avitz.ur B.. WuR., TalbertS.. ChouY. T.: 3. Eng. Ind., 1982, nr 8.
13. Korol W. K.. Gildengorn M. S.: Osnowy tiechnołogii proizwodstwa
mnogosłojnych metałłow. Metałłurgija, Moskwa 1970.
14. Perlinl. L.:Tieorijapriessowanijamietałłow.Mietałłurgija, Moskwa
1964.
15. Kalpakjian S.: Manufacturing Processes forEingineering Materials,
Addison-Wesley P.C., London 1984.
Rudy Metale R 49 2004 nr 3
UKD 669.015.2:669-126
Istota wykrawania dokładnego
Przyczyną obniżenia jakości technologicznej powierzchni prze-
cięcia jest powstawanie strefy pękania. Jak ogólnie wiadomo, niepo-
żądane zjawisko wczesnego pękania w procesie wykrawania jest
spowodowane występowaniem momentu gnącego, którego konse-
kwencją są naprężenia rozciągające, powodujące znacznie wcześ-
niejsze naruszenie spójności materiału niż w przypadku naprężeń
ściskających. W przypadku rozciągania naruszenie spójności nastąpi
w punkcie Dr, a w przypadku ściskania w punkcie Ds, któremu od-
powiadają znacznie większe wartości naprężeń (rys. 1). Wyjaśnia to,
dlaczego pojawienie się naprężeń rozciągających o stosunkowo ma-
łych wartościach powoduje pękanie materiału i występowanie na
powierzchni przecięcia odpowiedniej strefy pękania pogarszającej
jakość wyrobu. Istota wykrawania dokładnego polega więc na kom-
pensacji niekorzystnych naprężeń rozciągających w trakcie przebie-
gu procesu, co pozwala opóźnić proces dekohezji i zbliżyć się do
czystego ścinania (rys. 2).
Spośród wielu znanych sposobów wykrawania dokładnego,
najczęściej stosowanymi w przemyśle są sposoby z zastosowaniem
dociskaczy i przeciwstempli. Zazwyczaj stosowane są dociskacze
płaskie lub z granią klinową, zwłaszcza te ostatnie zapewniają wy-
soką jakość powierzchni przecięcia. Wpływ stosowania dociskaczy
stał się zwłaszcza w latach siedemdziesiątych przedmiotem badań
wielu jednostek naukowo-badawczych [l, 5-^-8]. Kształt i wymiary
grani klinowej są uzależnione przede wszystkim od kształtu wykroj-
127
 Idea sposobu wykrawania ze wstępnym wygięciem blachy

Przedstawione rozwiązanie dotyczy nowej metody wykrawania

Rys. l. Poglądowe przedstawienie wpływu naprężeń
rozciągających i ściskających na utratę spójności materiału
według Pełczyńskiego
Rys. 2. Zasada kompensacji naprężeń rozciągających
przedstawiona w sposób poglądowy
dokładnego [4]. Istotę rozwiązania stanowi prosty sposób kompen-
sacji niekorzystnych naprężeń rozciągających powstających w trak-
cie przebiegu procesu wykrawania, co pozwala uzyskać dobre efekty
przy znacznie prostszej budowie wykrojników niż dotychczas. Ce-
chą znamienną tej metody jest wygięcie blachy wykrawanej na
powierzchni czołowej matrycy pochylonej pod kątem a, unierucho-
mieniu jej, w celu późniejszego wywołania naprężeń ściskających
w pobliżu linii cięcia (rys. 3).
W pierwszej fazie procesu wykrawania poprzez wyprostowanie
blachy w materiale w kierunku prostopadłym do ruchu stempla na-
stępuje wywołanie naprężeń ściskających (rys. 3c). Naprężenia te
z kolei znacznie opóźnią, a w niektórych przypadkach całkowicie
wyeliminują fazę pękania.
Wstępne wyniki badań
W celu przeprowadzenia eksperymentu został zaprojektowany
i wykonany specjalny przyrząd umożliwiający realizację procesu
wykrawania zgodnie z ideą zaproponowanego sposobu (rys. 3). Pa-
rametry geometryczne wykrojnika i wykrojki wraz z oznaczeniami
używanymi w dalszej części artykułu przedstawia rysunek 4.
Do badań użyto próbek w postaci pasków wykonanych z blachy
stalowej o grubości g = 2,5 mm, granicy plastyczności Re = 185 MPa,
wytrzymałości na rozciąganie Rm = 310 MPa. Krzywa umocnienia
badanego materiału próbek opisana jest równaniem Holomona (1).

Wykrojnik z pochyloną
powierzchnią czołową
matrycy
l - stempel, 2 - blacha
wykrawana, 3 - matryca

Wstępne odkształcenie
blachy 2 i jej
unieruchomienie

Powstanie naprężeń
ściskających mających
na celu kompensację
naprężeń rozciągających
w czasie wykrawania
Rys. 4. Ważniejsze parametry geometryczne wykrojnika
i wykrojki
l — stempel, 2 — dociskacz, 3 — wykrawana blacha, 4 — matryca,
5 — wykrojka, a — kąt wstępnego wygięcia blachy, Lj — luz
jednostronny,/— strzałka wygięcia wykrojki, b — wymiar wykrojki

Rys. 3. Idea wykrawania ze wstępnym wygięciem 0,4 l

l — stempel, 2 — blacha, 3 — matryca Stal - 2,5 mm
0,3
ki i grubości wykrawanej blachy. Sposoby te posiadają również
wady, do których należy zaliczyć głównie konieczność: 0,2
a — stosowania specjalnych pras (podwójnego lub potrójnego dzia-
łania), - kąt 3
b — umiejętnego doboru kształtu i położenia grani w celu uzyskania 0,1
pozytywnego jej działania, :: ń
~~ • o- -
c — stosowania małych luzów 0,01 g, co może być trudne do ES
uzyskania przy przedmiotach o złożonej linii cięcia, 0,03 0,06 0,09 0,12 0,15
d — stosowania przeciwstempla (jego nacisk 20+70 MPa), co zna- Luz jednostronny, mm
cznie komplikuje budowę wykrojnika,
e — pokonywania trudności związanych z wykonaniem grani klino- Rys. 5. Zależność pomiędzy luzem a strzałką wygięcia
wej, zwłaszcza przy złożonej linii cięcia. dla kąta wygięcia wstępnego a wynoszącego 0°, 3° oraz 6°

128
 o = 503 • .„0,184 (D
Tablica l

Wykrojki zostały wykonane przy zadanych wielkościach luzu Lj = Widok powierzchni przecięcia dla różnych wartości luzu
oraz kąta wstępnego wygięcia próbki
0,03; 0,05; 0,08; 0,1 oraz 0,15 mm i kątach pochylenia powierzchni
czołowej matrycy a = 0°; 3° oraz 6°. Po wykrojeniu próbek została
zmierzona strzałka wygięcia poszczególnych wykrojek / oraz ich Kąt wygięcia wstępnego próbki
długość b (rys. 4). Strzałkę wygięcia mierzono na wykrojonej próbce a°
ustalonej na specjalnie przygotowanej podstawce za pomocą czujni-
ka zegarowego w miejscu największego wygięcia, natomiast wy-
miar b mierzony był za pomocą mikrometru. Ponadto zwrócono
szczególną uwagę na wygląd powierzchni przecięcia, której widok
został zarejestrowany na stanowisku składającym się z mikroskopu
optycznego OPTECH XJL-17 wyposażonego w kamerę CCD SAT
— SIUP firmy Satisec i komputera PC wraz z oprogramowaniem.
Odchyłka długości wykrojki b odniesiona jest do wymiaru nominal-
nego matrycy, który przyjęto za wymiar bazowy. Wpływ luzu na
strzałkę ugięcia / i odchyłkę wymiaru b dla zadanych kątów a
przedstawiają rysunki 5 i 6.
Wyniki pomiarów dla kąta 0° obrazują w zasadzie zwykłe wykrawa- 0,05
nie (pomijając wpływ dociskacza), natomiast krzywe dlakąta 3° oraz 2%
kąta 6° przedstawiają wyniki wykrawania według metody ze wstę-
pnym wygięciem półwyrobu. Patrząc na rysunek 5 widzimy, że wy- i m ,,
l
gięcie wykrojek wykrawanych na matrycy płaskiej (kąt 0°) jest
znacznie większe niż w przypadku wykrawania na matrycy z pochy-
loną powierzchnią przyłożenia (kąt 3° i kąt 6°). W miarę zwiększa-
nia luzu do pewnych wartości (O, l mm dla kąta 0° i 6° oraz 0,08 mm
dla kąta 3°) strzałka wygięcia próbki maleje, powyżej tych wartości 0,08
rośnie, przy czym najbardziej intensywny wzrost występuje w przy- 3,2%
padku kąta 0°. Najkorzystniejszy z punktu widzenia jakości wyrobu
jest w tym przypadku kąt 6°, dla którego wygięcie wykrojki utrzy-
muje się na najniższym poziomie (ok. 0,05 mm) i w niewielkim
stopniu wpływa na nie luz wykrawania. Wraz ze wzrostem luzu
zwiększa się odchyłka wymiaru próbki (rys. 6), przy czym dla kąta
3° oraz 6° wzrost ten jest mniejszy niż przy wykrawaniu bez wstę-
0,1
pnego wygięcia (kąt 0°). Największa odchyłka wymiaru b jest dla
Lj = 0,1 mm w przypadku kąta 0° i wynosi 0,19 mm, natomiast dla
kątów 3° oraz 6° największa odchyłka jest przy luzie Lj = 0,08 mm

0,15
6%

0,12 0,15 i wynosi około 0,16 mm. Bardzo istotnym parametrem każdej wy-
Luz jednostronny, mm krojki decydującym ojej jakości, jest geometria powierzchni prze-
cięcia (rys. 7) z widocznym udziałem poszczególnych faz złomu
Rys. 6. Zależność pomiędzy luzem a odchyłką wymiaru b (rozdzielczego i poślizgowego). Jakość tę wyraża przede wszystkim
dla kąta wygięcia wstępnego a wynoszącego 0°, 3° oraz 6° wskaźnik jakości powierzchni przecięcia \\i definiowany najczęściej
jako stosunek sumy strefy zaokrąglenia a oraz strefy cięcia b (lub też
sumy stref cięcia b l + b2) do grubości blachy (2).

a + bl+bl
100% (2)

Powierzchnie przecięcia z widocznymi fazami dla poszczególnych

Rys. 7. Powierzchnia przecięcia z widocznymi strefami
a — zaokrąglenie, b\,b1 — ciecie plastyczne, c — pękanie d— zadzior
parametrów procesu przedstawiono w tablicy ł. Dla luzu Lj = 0,03
mm (1,2 %) zarówno dla kąta 3°, jak i kąta 6° wskaźnik jakości
powierzchni przecięcia zbliżony jest do 100 %, natomiast przy wy-
krawaniu z kątem 0° jest nieco mniejszy. Przy luzie Lj = 0,05 mm
(2 %) dla kąta 0° pojawia się niewielka podwójna strefa pękania,
natomiast dla kąta 6° prawie dwukrotnie mniejsza pojedyncza miej-
scowa strefa pękania. Podobnie jest w przypadku pozostałych wiel-
kości luzów, wraz z ich zwiększaniem maleje udział strefy plastycz-
nego cięcia a zwiększa się udział pękania. Najbardziej pozytywne

129
efekty stosowania wstępnego wygięcia półwyrobu widoczne są dla
kąta 3°, gdzie przy luzie Lj = 0,08 mm (3,2 %) uzyskano gładką
powierzchnię przecięcia. Dalszy wzrost luzu powoduje obniżenie
wskaźnika jakości \j/ przy czym dla wykrawania ze wstępnym wy-
gięciem jest on znacznie większy niż przy zwykłym wykrawaniu
z płaską powierzchnią czołową matrycy.
Podsumowanie i wnioski
Stosując wstępne wygięcie półwyrobu można uzyskać wskaźnik
jakości powierzchni przecięcia \|/ zbliżony do 100 %, dla wartości
luzów stosowanych przy zwykłym wykrawaniu. Sposób wykrawa-
nia ze wstępnym wygięciem półwyrobu może służyć do wykrawania
dokładnego bez konieczności stosowania zmniejszonych luzów
(<0,01 g), przeciwstempli, skomplikowanych dociskaczy, specjal-
nych pras i wykrojników o złożonej budowie. Odpowiednio dobrane
wstępne wygięcie blachy zmniejsza wygięcie wykrojki, znacznie
podwyższa wskaźnik jakości powierzchni przecięcia \|/ przy zacho-
waniu prostoty procesu wykrawania.
Powszechne stosowanie proponowanej metody wymaga dal-
szych badań mających na celu poznanie zależności pomiędzy para-
metrami geometrycznymi narzędzi (luz, kąt wygięcia półwyrobu)
a parametrami technologicznymi i materiałowymi mającymi istotny
wpływ na jakość wyrobu i przebieg procesu.
Literatura
1. Polański Z.: Wykrawanie. WNT, Warszawa 1978.
2. Gronostajski J., MatuszakA.: Sposoby dokładnego wykrawania blach.
Szanowni Czytelnicy
Zapraszamy do zaprenumerowania naszego czasopisma, w którym znajdzie-
cie Państwo informację o aktualnych nowościach z dziedziny przemysłu metali
nieżelaznych. .
130
Mechanik 1971, nr 9, s. 493-496.
3. MarciniakZ.: Konstrukcja wykrojników. WNT, Warszawa 1971.
4. Zgłoszenie patentowe nr P 355081 pt.: Sposób dokładnego wykra-
wania elementów z blach i otworów oraz wykrojnik do realizacji tego
sposobu.
5. Biaias K.: Wpływ dociskaczy z występem o zarysie kołowym oraz
luzu na jakość powierzchni przecięcia i dokładność wyrobów wycinanych
ze stali nisko- i średniowęglowej. Obróbka Plastyczna 1987, t. 26, z. 2.
6. Gronostajski J., Biaias K.: Wpływ stosowania dociskacza na rozkład
odkształceń i odkształcenie graniczne w procesie wykrawania. Obróbka Pla-
styczna 1975, t. 14, z. 3.
7. Biaias K.: Wykrawanie dokładne z zastosowaniem elementów doci-
skających z płaskim występem. Politechnika Wrocławska, Wrocław, 1975
[pr. dokt.].
8. Feinschneiden (Feinstanzen) Handbuch fur die Praxis. (opracowanie
J. Haack) Feintool AG, Lyss, 1970.
9. Faura F., Garda A., Estrems M.: Finite element analysis of optimum
clearance in the blanking process. Journal of Materials Processing Techno-
logy 1998, nr 804-81, s. 121*125.
10. Hambli R.: Finite element model fracture prediction during sheet-
metal blanking processes. Engineering Fracture Mechanics 2001, nr 68,
s. 365-378.
11. Brokken D.. Brekelmans W. A. M., Baaijens F. P. T.: Numerical
modeling of the metal blanking process. Journal of Materials Processing
Technology 1988, nr 83, s. 192-199.
12. Zhou Q., Wierzbicki T.: A tension żonę model of blanking and tearing
of ductile metal plates. J. Mech. Sci. 1996, t. 38, nr 3, s. 303-324.
13. Lee T. C., Chan L. C., Zheng P. F.: Application of the Finite-Element
Deformation Method in the Fine Blanking Process, Journal of Materials
Processing Technology 1997, nr 63, s. 744-749.
Redakcja
 ALUMINIUM PROCESSING
Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. WOJCIECH LIBURA, prof. nadz.

JÓZEF ZASADZINSKI Rudy Metale R 49 2004 nr 3

UKD 669-126:620.17:669.715/.716
JAN RICHERT
WOJCIECH LIBURA

PROGNOZOWANIE PARAMETRÓW SIŁOWYCH WYCISKANIA

NA GORĄCO ALUMINIUM l JEGO STOPÓW
Przedstawiono rozważania dotyczące parametrów sitowych wyciskania na gorąco na przykladzie wyciskania przeciwbież-
nego kształtowników o przekroju kołowym z aluminium w gat. 1050 oraz stopów 6063 i 2017. Analizą objęto dotychczas
stosowany zakres temperatur wyciskania (0,7+0,83 temperatura homologiczna) oraz zakres wysokich temperatur od 0,8 do
0,95. Na podstawie przeprowadzonych obliczeń wykazano, że średnie naprężenie wyciskania stopu 2017 jest 15 razy wyższe
od naprężenia wyciskania, które wystąpi w przypadku wyciskania tego stopu w temperaturze homologicznej około 0,93.

FORECASTING FORCE PARAMETERS

IN HOT EXTRUSION OF ALUMINIUM AND ITS ALLOYS

Discussion on the force parameters in hot extrusion has been presented, taking indirect extrusion oj 'prof ileś from 1050
grade aluminium and 6063 and 2017 alloys with a circular cross-section as an example. The analysis covered currently used
rangę of extrusion temperatures (0,7+0,83 of the homologous temperaturę) and a high-temperature rangę of 0,8+0,95 HT.
Based on the calculations it has been shown that an average extrusion stress in the case of 201 7 alloy is 15 times higher than
that necessary in extruding this alloy at the homologous temperaturę ofabout 0,93.

Wstęp
Jednym z podstawowych parametrów decydujących o możliwo-
ści wyciskania na gorąco kształtowników z aluminium i jego stopów
jest siła potrzebna do realizacji procesu. Wieloletnie doświadczenia
w tym zakresie ugruntowały określony stan wiedzy w tej materii,
i znane są pewne standardy, z których wynika, jakie kształtowniki
i z jakich stopów możemy aktualnie produkować.
Obok wielkości siły potrzebnej do realizacji procesu mamy
jeszcze szereg innych uwarunkowań, które należy wziąć pod uwagę
projektując technologię wyciskania na gorąco. Celem pracy jest
próba oceny parametrów siłowych wyciskania na gorąco, głównie
stopów aluminium, z położeniem nacisku na te czynniki, które mogą
obniżyć wielkość siły potrzebnej do wyciskania.
Wychodząc z pojęcia odkształcalności wiemy, że siła wyciska-
nia P, jest funkcją wielu czynników, co ujmuje relacja
P = / ( £ , £ , T, S, O, (1)
e — wielkość odkształcenia,
e — prędkość odkształcenia,
T— temperatura,
s — zmiana drogi deformacji,
a j — stan naprężenia,
(4. — współczynnik tarcia.
Analizując warunki, w jakich realizujemy wyciskanie na gorąco
stopów aluminium, możemy w przybliżeniu stwierdzić, że jednym
z najistotniejszych czynników decydujących o wielkości siły w cza-
sie wyciskania na gorąco jest temperatura prowadzenia procesu
wyciskania.
Rozważania prowadzone w tej pracy koncentrują się na wpływie
temperatury wyciskania na parametry siłowe, przy czym założono,
że zakres temperatury wyciskania jest wyższy od aktualnie stosowa-
nego w praktyce i zmierza do temperatur w pobliżu temperatury
topnienia.

Prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński, prof. dr hab. inż. Jan Richert, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nad: . — Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Metali
Nieżelaznych, Kraków.

131
 Wpływ temperatury na parametry siłowe
wyciskania na gorąco

Na podstawie dotychczasowych doświadczeń mamy określone

przedziały temperatury nagrzewania wlewka do procesu wyciskania
na gorąco. W dostępnej literaturze istnieje wiele relacji umożliwia-
jących obliczanie siły potrzebnej do realizacji procesu wyciskania
na gorąco.
6063 ( PA38 )
Niezależnie od sposobu wyciskania, a także kształtu wyciskanego
kształtownika, wzrost temperatury wyciskania prowadzi do obniże-
nia siły potrzebnej do realizacji procesu.
W celu uproszczenia rozważań w tym zakresie do analizy przy-
jęto, że wyciskaniem na gorąco będzie objęty przypadek wyciskania
kształtownika pełnego o przekroju kołowym z wlewka o przekroju
kołowym, a proces wyciskania będzie prowadzony metodą przeciw-
bieżną.
Siła wyciskania dla takiego przypadku wg koncepcji Perlina
może być określona z następującego wzoru członowego

gdzie
RM — składowa pozioma siły wyciskania związana z pokonaniem
oporu plastycznego,

160 -
1050(AI99,5)

350 400 450 500

Temperatura wlewka T0, C

X=300 Rys. 2. Wpływ temperatury nagrzewania wlewka

na naprężenie wyciskania dla stopu 6063

TM — składowa pozioma siły związana z pokonaniem oporu w stre-

fie ścinania,
Tp — składowa pozioma siły związana z pokonaniem oporów na
pasku kalibrującym matrycy.
Poszczególne składowe z wzoru (2) mogą być określone wg
następujących relacji

RF„\nl. (3)
gdzie
KR — naprężenie ścinające w strefie odkształcenia głównego,
Fg — przekrój spęczonego wlewka,
X — współczynnik wydłużenia w czasie wyciskania.

(4)

350 400 450 500 gdzie

KM — naprężenie ścinające w strefie ścinania,
Temperatura wlewka T„, C
D0 — średnica wewnątrz pojemnika.

Rys. 1. Wpływ temperatury nagrzewania wlewka T

P = ' VpK„Fp (5)
na naprężenie wyciskania dla aluminium gat. 1050
gdzie
\ip — współczynnik tarcia na pasku kalibrującym matrycy,
Tablica l Kp — naprężenie ścinające w strefie paska kalibrującego matrycy,
F — powierzchnia tarcia o pasek kalibrujący.
Zakres stosowanych Dużo prostszym sposobem określenia wielkości siły potrzebnej
Zakres temperatury
współczynników do wyciskania przeciwbieżnego jest sposób bazujący na pracy od-
nagrzewania wlewka
Gatunek stopu kształcenia plastycznego, z którego wynika, że
do wyciskania, wydłużenia
°C A. P = k In (6)

1050 400-500 (520) 10-300 gdzie

6063 450-500 (530) 10-300 k — opór plastyczny metalu wyciskanego (granica plastyczności),
2017 380-420 (440) 15-100 X — współczynnik wydłużenia w czasie wyciskania,
F0 — przekrój poprzeczny wyciskanego wlewka.

132
 600

2017(PA6) 500

5
o.
400 -

* 300 -

200 -

100 -

400 450 500 0.6 0,7 0,8

Temperatura wlewka T0 ,°C Temperatura homologiczna TH

Rys 3 Wpływ temperatury nagrzewania wlewka

Rys. 4. Naprężenie wyciskania w funkcji temperatury
na naprężenie wyciskania dla stopu 2017 homologicznej dla aluminium i jego stopów

Powyższa relacja (6) może być przeliczona na naprężenie wyci-

skania/?, a najbardziej znaną formułą opisującą naprężenie wyciska-
nia przeciwbieżnego jest formuła w postaci

gdzie
P — l ,5 współczynnik uwzględniający takie czynniki, jak np pręd-
kość odkształcenia 2017(PA6)
Na użytek mniejszej pracy przyjęto, ze wzór (7) będzie podstawą do
analizy parametrów siłowych wyciskania aluminium i jego stopów
Na rysunku l przedstawiono przebieg zmiany naprężenia wyci-
skania aluminium w gat 1050 dla różnych temperatur nagrzewania "O
•8
wlewka
Sygnalizowane wcześniej zakresy temperatur nagrzewania wlewków l
do wyciskania dla aluminium i jego stopów zestawiono w tablicy l
Na kolejnych rysunkach przedstawiono przebieg zmiany napręże-
nia wyciskania kształtowników o przekroju kołowym dla stopu 6063
e>
(rys 2) oraz stopu 2017 (rys 3) w funkcji temperatury nagrzewania
wlewka Przyjęte do obliczeń parametrów siłowych przedziały tempera-
tury nagrzewania wlewków do wyciskania dla aluminium i jego stopów
można zestawić w ujęciu informującym o wartości temperatury homolo-
gicznej , w której aktualnie realizowany jest proces wyciskania na gorąco
Temperaturę homologiczną wyciskania określono wykorzystując
badania, w których doświadczalnie wyznaczono temperaturę hkwi-
dus dla danego stopu Temperatura homologiczna T„

Na rysunku 4 pokazano zależność naprężenia wyciskania dla

aluminium i jego stopów od temperatury homologicznej nagrzewa- Rys. 5. Granica plastyczności stopu 2017
nia wlewka do wyciskania w funkcji temperatury homologicznej

Prognozowanie siły potrzebnej do wyciskania na gorąco

w zakresie wybranych temperatur homologicznych wyciskania na gorąco stopów aluminium realizowane są w maksy-
malnych temperaturach homologicznych z zakresu od 0,7 do 0,83
Z przeprowadzonych dotychczas rozważań wynika, ze procesy temperatury topnienia stopu.

133

600
2017 ( PA6 )
Dotychczas stosowany
zakres temperatury
0,8 0,9
Temperatura homologiczna TH
Rys. 6. Naprężenie wyciskania stopu 2017
w funkcji temperatury homologicznej
W prognozowaniu parametrów siłowych wyciskania na gorąco
stopu 2017 przyjęto założenie, że temperatury wyciskania na gorąco
będą wyższe od dotychczas stosowanych w praktyce i mają mieścić
się w zakresie od 0,8 do 0,95 temperatury topnienia.
Aby określić dla tak przyjętych temperatur parametry siłowe
wyciskania niezbędne są między innymi dane informujące o warto-
ści granicy plastyczności stopów aluminium przy tak wysokich
temperaturach.
W tym celu wykorzystano wyniki badań własnych ujmujących
134
zależność granicy plastyczności stopu 2017 w przedziale wysokich
temperatur zbliżających się do temperatury topnienia stopu.
Na rysunku 5 przedstawiono wpływ temperatury na granicę
plastyczności stopu 2017 z obszarów bliskich temperaturze topnienia
Wykorzystując dane ujęte na rysunku 5 można było wyznaczyć
prognozowane naprężenie wyciskania w nowych, wyższych prze-
działach nagrzewania wlewków.
Na rysunku 6 przedstawiono przebieg zmiany naprężenia wyci-
skania dla stopu 2017 w proponowanych przedziałach temperatury.
Analizując dane przedstawione na rysunku 6 widzimy, że w obszarze
wysokich temperatur homologicznych naprężenie wyciskania stopu
2017 (wynoszące średnio 20 MPa) w porównaniu z przedziałem
temperatury dotychczas wykorzystywanej w procesach gorącego
wyciskania (dla której średnie naprężenia wyciskania wynosi 300 MPa)
jest ok. 15 razy niższe.
Podsumowanie
Przedstawione rozważania informują, że wykorzystanie w tech-
nologii wyciskania na gorąco wysokich temperatur prowadzenia
procesu, bliskich temperatury topnienia stwarza teoretyczną szansę
do kilkunastokrotnego obniżenia siły potrzebnej do realizacji proce-
su. Dotychczasowe doświadczenia wskazują jednak, że nie możemy
dowolnie podwyższać temperatury wyciskania, gdyż mamy cały
szereg czynników które ograniczają proces wyciskania.
Podstawowym utrudnieniem ograniczającym podwyższanie tem-
peratury wyciskania jest skłonność metalu wypływającego z otworu
matrycy do pękania.
Istnieje ścisły związek pomiędzy stanem naprężenia występują-
cym w prześwicie matrycowym a wytrzymałością materiału zależną
1,0
od temperatury.
W praktyce mamy sytuację, że im wyższa temperatura wyciska-
nia, tym niższa maksymalna prędkość wypływu metalu z otworu
matrycy.
Nie bagatelizując tej podstawowej zasady wyciskania, dotyczą-
cej zwłaszcza stopów trudnoodkształcalnych warto jednak podjąć
próby nad podwyższeniem temperatury wyciskania, aby w ten spo-
sób obniżyć parametry siłowe realizacji procesu.
Proponowane zakresy temperatury wy ciskania wynoszące 0,8-K),95
temperatury homologicznej sprawiają, że wchodzimy w obszar wy-
ciskania stopu z udziałem fazy ciekłej. Aby w praktyce opanować
taki proces wyciskania niezbędne jest zastosowanie odpowiedniego
systemu chłodzenia matrycy.
Praca naukowa finansowana ze środków Ministerstwa Nauki
i Informatyzacji (Komitetu Badań Naukowych) w latach 2003+2005
jako projekt badawczy Nr 4 T08B 043 24.
 Mi l
POWDER METALLURGY
R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : prof. zw. dr inż. S T A N I S Ł A W S T O L A R Z

MARIA FALKOWSKA Rudy Metale R 49 2004 nr 3

HIERONIM FALKOWSKI UKD 621.762:661.6:669-138
WŁADYSŁAW SZPONDER

WYTWARZANIE CERAMICZNYCH ELEMENTÓW KORDIERYTOWYCH

Przedstawiono technologię otrzymywania porowatego kordierytu z przeznaczeniem na elementy do pomiarów termoelek-

trycznych w przemyśle stalowniczym oraz oslonki do zgrzewania drutów. Dobrano odpowiednie surowce i ustalono ich sklad
ilościowy, sposób rozdrabiania i granulowania. Ustalono parametry formowania elementów w zakresie prasowania i spiekania.

MANUFACTURE OF THE CERAMIG CORDIERITE COMPONENTS

Technology for the porous cordierite manufacture for application in thermo-electric measurements in the steel industry
and as the shields used in welding wires has been presented. Choice of appropriate raw materials, their quantitative
composition, andmethods ofbraking up and granulation have been madę. Parameters of the components forming bypressing
and sintering have been determined.

Wprowadzenie podaje PN-866/E06301.

W warunkach technicznych uzgodnionych między naszym Za-
Prace nad otrzymywaniem ceramicznych elementów kordiery- kładem a odbiorcą kontroli podlegały parametry, których dopusz-
towych rozpoczęto w 1990 r. w Centrum Naukowo-Produkcyjnym czalne wielkości podajemy poniżej [4]:
Materiałów Elektronicznych w Zakładzie nr 2 w Osieczanach. Prowa- — gęstość l ,9 g/cm",
dzone one były pod konkretne potrzeby firmy Heraeus Electro-Nite — dopuszczalna porowatość 14-^-20 %,
Polska Sp. z o.o., a dotyczyły kształtek o odpowiednich wymiarach — wytrzymałość na zginanie 35 MPa,
i własnościach fizykochemicznych z określeniem ich docelowych — wymiary kształtek podaje na rysunkach odbiorca; stanowią one
potrzeb potwierdzanych corocznie wiążącymi umowami. Potrzeby integralną część wymagań jakościowych.
te w ciągu roku na podstawowy korpus pokazany na rysunku l
kształtowały się na poziomie 1500 tyś. szt./r., natomiast na drugi Technologia otrzymywania wyrobów kordierytowych
rodzaj kształtek (rys. 2) potrzeby były znacznie mniejsze.
W późniejszych latach produkcję poszerzono o osłonki do zgrze-
Surowce stosowane do wytwarzania kształtek
wania linek i drutów dla różnych producentów krajowych. Korpusy
te w czasie pomiaru ulegają całkowitemu zniszczeniu stąd w zależ- 1 — Tlenek glinu.
ności od wielkości przemysłu hutniczego i wahań w zakresie jego 2 — Serpentynit.
spadku lub wzrostu zmieniały się ich potrzeby. 3 — Kordieryt odpadowy.
Aby zapewnić odpowiednią wytrzymałość termiczną wytwarza- 4 — Glina Jaroszów.
nych wyrobów, stosowana do produkcji masa kordierytowa musi 5 — Glina Zapniów.
w swym składzie posiadać odpowiednią zawartość tlenku glinu, 6 — Skaleń.
tlenku magnezu, krzemionki zgodnie z układem trójskładnikowym 7 — Stearyna.
MgO-Al2O3-SiO2 (rys. 3) [l, 2]. 8 — Stearynian cynku.
Do wytwarzania kształtek w naszym Zakładzie stosowano kor- 9 — Olej ceramiczny.
dieryt 520. Jest to kordieryt porowaty, którego dokładne parametry 10 —Woda.

Mgr inż. Maria Falkowska, mgr inż. Hieronim Falkowski, mgr inż. Władysław Szponder — Zakład Produkcyjno-Uslugowo-Handlowy DIAMS1L Sp. z o.o., Myślenice.

135
 Tablica l

Skład chemiczny, % Wiel-

M i ''
surowca K2O+
straty ziarna
Si02 MgO CaO Fe203 pra-
A1
2°3 Na20
żenia
mm

Serpentynit 48,2 1,8 25,04 4,52 7,6 1,0 15,8 0^30

Glina 51,2 33,6 0,07 0,3 1,6 8,75 0^0,5
Tlenek glinu 99,21 OH-100
Magnezyt 1,5 0,7 45 1 0,5 0,5 52 Ch-30
Skaleń 56 28 4,8 0,2 11 0,5 0^30

Przygotowanie surowców
— Tlenek glinu o czystości 99,5 % i maksymalnej zawartości od-
miany a 30 % suszy się w temperaturze 150 °C, mieli w młynku
kulowym przy użyciu mielników alundowych przez 7 godz.
Z mielonej partii pobiera się próbkę do analizy sitowej. Pozosta-
łość na sicie 63 (0,m nie powinna przekraczać 5 %.
Rys. 1. Korpus ceramiczny kordierytowy nr l W przypadku niedomielenia należy proces mielenia powtórzyć
jeszcze przez 2-^3 godz.
— Serpentynit
Serpentynit suszy się, kruszy i mieli się wstępnie przez 5 godz.
następnie przesiewa na sicie 0,5 mm. Podziarno magazynuje się
w pojemnikach, nadziarno zawraca do ponownego mielenia.
Podziarno serpentynitu miesza się wspólnie z tlenkiem glinu
w proporcji 66,2 % serpentynitu i 33,8 tlenku glinu i mieli się
w przeznaczonych do tego typu młynach przez 6 godz. Po każ-
dym mieleniu końcowym wykonuje się analizę sitową na sicie
63 [im.
Ilość nadziama nie może przekraczać 5 %.
— Kordieryt odpadowy
Złom kordierytu (odpadowe kształtki) kruszy się na kruszarce
szczękowej do granulacji l mm, następnie mieli w młynie kulo-
Rys. 2. Korpus ceramiczny kordierytowy nr 2 wym przez 6 godz.
Po mieleniu wykonuje się analizę sitową na sicie 63 |im. Ilość
nadziarna nie może przekraczać 5 %.
— Glina Jaroszów
Glinę suszy się w suszarce w temperaturze 200 °C przez 9 godz.
Wysuszoną glinę mieli się w młynie kulowym przez 4 godz.,
przesiewa przez sito 0,5 mm i kieruje do analizy sitowej na sicie
63 [im. Pozostałość na sicie nie może przekraczać 5 %.
— Glina Zapniów
Mieli się w młynie kulowym przez 4 godz. i sprawdza wielkość
ziarna. Pozostałość na sicie 63 [im nie może przekraczać 5 %.
— Skaleń
Postępuje się identycznie jak z serpentynitem.
— Pozostałe składniki to:
Zarówno stearyna, jak i stearynian cynku stosowane są jako
plastyfikatory dobrze zwilżające poszczególne cząsteczki i wią-
żące je.
Ponadto stearynian cynku pełni funkcję czynnika poślizgowego
ułatwiającego prasowanie kształtek.

Przygotowanie masy kordierytowej

Z tak przygotowanych surowców w wyniku wielu prób i badań

ustalono zestaw do granulowania o optymalnym składzie:
1 — tlenek glinu 22,5 %,
Rys. 3. Układ MgO-Al2O3-SiO2 2 — Serpentynit 37,5 %,
3 — glina Jaroszów 19,0 %,
Typowe składy surowców przedstawiono w tablicy 1. 4 — glina Zapniów 18,0 %,
Wymienione surowce są pochodzenia krajowego, poza tlenkiem 5 —skaleń 3,0%.
glinu, który był importowany z Węgier. W przypadku stosowania złomu kordierytowego skład surowco-
Surowce te występują głównie na Dolnym Śląsku (Grochów, Jaro- wy jest następujący:
szów, Zapniów). Wymagają one odpowiedniego przygotowania, tj. 1 — tlenek glinu 30 %,
suszenia, kruszenia, mielenia dla uzyskania ziaren odpowiedniej 2 — Serpentynit 15 %,
wielkości. 3 — kordieryt odpadowy 15 %,

136
4 — glina Jaroszów 19 %,
5 — glina Zapniów 18 %,
6 — skaleń 3 %.
Do ww. składów wprowadza się plastyfikatory. Najlepsze wy-
niki uzyskano stosując stearynian cynku i stearynę techniczną.
Opierając się na przeprowadzonych próbach ustalono następu-
jące ilości plastyfikatorów:
— stearyna techniczna 4,3 g/kg mieszaniny,
— stearynian cynku 2, l g/kg mieszniny.
Mieszanie składników mineralnych z plastyfikatorami odbywa się
w młynach kulowych z wyłożeniem ze spieczonego tlenku glinu
przy użyciu kuł alundowych.
Czas mieszania wynosi ~ 4 h.
Partia nadaje się do dalszego przerobu jeżeli wielkość ziarna poniżej
63 |am wynosi minimum 95 %. Pozostałe 5 % ziarna nie może
przekraczać lOOiim.

Granulowanie masy [4]

Ze względu na różne wymiary tulejek, dotyczy to szczególnie

wysokości, jakie chcemy otrzymać, nie wszystkie można wykonać
metodą prasowania. W naszych warunkach tulejki o wysokości po-
wyżej 50 mm można było uzyskać jedynie metodą wyciskania.
Do otrzymania tulejek metodą prasowaniakonieczne jest otrzymanie
granulatu o jednakowym ciężarze nasypowym. Pozwala to na obję-
tościowe dozowanie w procesie prasowania i uzyskiwanie kształtek
o jednakowej masie.
Podstawowym środkiem w procesie granulacji jest woda lub roz-
twór wodny określonej substancji. Rodzaj użytego granulatora wpły-
wa w dużym stopniu na wielkość i kształt granulek, a także na ich
własności. Optymalne parametry uzyskano w granulatorze talerzowym.
Wsad dozowano porcjami nawilżając go wodą. Wytwarzany granulat
posiadałuziarnienieodO,! do 5 mm przy zawartości wilgoci 1CM-12%.
Z uzyskanego granulatu odważono frakcję poniżej 0,8 mm i frakcję
powyżej 1,2 mm, nasycono olejem ceramicznym i ponownie krótko
granulowano również w granulatorze talerzowym. W ten sposób
uzyskiwano mocne kuliste granulki o ciężarze nasypowym od 1,25-5-1,28
g/cm3. Stosowany granulator przedstawia rysunek 4.
Należy podkreślić, że próby granulowania na suszarce rozpyłowej
typu Niro Atomizer dały wynik negatywny. Uzyskany granulat był
niejednorodny, posiadał małą wytrzymałość i niski ciężar nasypowy.
Masę plastyczną do wyciskania otrzymano z wsadu proszkowego
3 Osłonki do zgrzewania drutów i linek prasowano na prasie
Rys. 5. Prasa mechaniczna automatyczna
przez nawilżanie wodą, dokładne wymieszanie, a następnie uplasty-
cznienie w gniotowniku.
Zawartość wilgoci w masie plastycznej wynosi 25-^30 %.
Formowanie kształtek ceramicznych
— Formowanie przez prasowanie
Podstawową produkcją w Zakładzie były tulejki stosowane do
czujników do mierzenia temperatur w wannach hutniczych, po-
kazane na rysunkach l i 2.
Prasowanie prowadzono na prasie hydraulicznej przy ustalonym
optymalnym ciśnieniu od 250 do 300 kg/cm oraz zawartość
wilgoci od 12,5 do 13,5 %.
Schemat prasy przedstawia rysunek 5.
hydraulicznej o sile nacisku 3,2 t. Ciśnienie stosowane do pro-
dukcji to 300 KG/cm . Przy tym ciśnieniu uzyskiwano optymal-
ne parametry dotyczące porowatości 12-5-18 % i wytrzymałość
na ściskanie rzędu 300 N.
— Wyciskanie masy plastycznej.
Wyciskanie rurek o średnicy powyżej 30 mm prowadzono na
małej wyciskarce z odpowiednią końcówką kształtującą rurkę
o średnicy wewnętrznej 40 mm i zewnętrznej 60 mm.
Rurki dzielono na odcinki 60 cm i pozostawiano na 24 h do
suszenia wstępnego.

Wypalanie kształtek ceramicznych [5]

Wypalanie kształtek ceramicznych wszystkich rodzajów po
wstępnym suszeniu prowadzono w piecu tunelowym dwukomoro-
wym silitowym sześciostrefowym. Przesuw łódek wypełnionych
elementami kordierytowymi odbywał się z szybkością l cm/min.
Temperatura poszczególnych stref:
I strefa — 700*900°C,
II strefa — 940*950 °C,
III stref a — 1100*1110 °C,
Rys. 4. Granulator talerzowy IV strefa — 1230*1250 °C,
l — konstrukcja, 2 — napęd, 3 — talerz. 4 — zgarniacz, V strefa —l 230*500 °C,
5 — urządzenie zraszające, 6— mechaniczne ustawienie talerza VI strefa — schładzanie od 500*40 °C.

137
 Kordieryt odpadowy Serpentynit Skaleń Glina
Kontrola jakości
l >.! SUSZENIE k ' Elementy do pomiarów termoelektrycznych dla Firmy Heraeus
kontrolowano na podstawie uzgodnionych warunków technicznych
między dostawcą a odbiorcą, które podano w wprowadzeniu.
Wymiary kształtek kontrolowano sprawdzianami wykonywanymi
przez tego samego wytwórcę zarówno dla dostawcy jak i odbiorcy.
Te same parametry były sprawdzane na osłonkach do zgrzewania
drutów.
Schemat procesu technologicznego wytwarzania wyrobów kordie-
Woda rytowych opracowanego w naszym zakładzie przedstawia rysunek 6.
GRANULOWANIE
1 Wnioski
Pył

L J SEGREGACJA
W wyniku prób technologicznych opracowano:
1 — Technologię otrzymywania wyrobów kordierytowych zrealizo-
Olej ceramiczny waną w oparciu o zamówienia Firmy Heraeus oraz innych firm
krajowych.
2 — Technologia została oparta głównie na surowcach krajowych
oprócz technicznego tlenku glinu który pochodził z importu.
3 — Opracowana technologia po wykonaniu próbnych i informacyj-
nych partii wyrobów oraz przetestowaniu ich z wynikiem pozytyw-
nym u odbiorców została wdrożona do produkcji w naszym Zakła-
|PRASOWANIE|
~ dzie.

Literatura

|SPIEKANIE|
1. Budnikcn P. P.: Technologia ceramiki i materiałów ogniotrwałych.
Arkady, 1955 r.
2. Antoniewicz J.: Dielektryki ceramiczne i ich zastosowanie. Wydaw.
| KONTROLA JAKOŚCI | Nauk.-Techn. 1971, s. 567-569.
3. Woźniak K.: Materiały ścierne wytwarzanie i własności. Wydaw.
-Odpad •<- G.P. J Nauk.-Techn 1982, s. 171-174.
4. Rak Z., Izak P., Panas B., Wójczyk M.: Szkło i Ceramika rocznik
Rys. 6. Schemat technologiczny otrzymywania XXXXI 1990, s. 3-8.
wyrobów kordierytowych 5. Kordek M.: Ceramika Szlachetna i Techniczna. Uczelniane Wydaw.
Nauk. Dydakt. Kraków 2001.

ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH

Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia

i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieże-
laznych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.

Podajemy nasz adres:

Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne, 40-019 Katowice,
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77

138
 f liP iiB
^_^'\.-ł^UI Wr~ '&
BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : dr M I E C Z Y S Ł A W W O C H
PRACE BADAWCZO-ROZWOJOWE IMN
W DZIEDZINIE HYDROMETALURGII
ZAKOŃCZONE W 2003 ROKU
BARANEK W.: OPRACOWANIE METODY ODGAZOWANIA ELE-
KTROLITU OBIEGOWEGO
GLIWICE 6052/2003 43 S. SYGN. 74825, póz. 74895
W pracy przedstawiono wyniki pomiarów napowietrzenia ele-
ktrolitu w warunkach elektrolitycznych HM GŁOGÓW II, w wa-
runkach utrzymywania różnych temperatur w niektórych punktach
obiegów cyrkulacyjnych, oraz analizę dotychczasowych prac doty-
czących zagadnienia napowietrzania elektrolitu. W wyniku wykona-
nych badań przedstawiono warunki zabezpieczające przed nadmier-
nym nagazowaniem elektrolitu oraz propozycje przedsięwzięć zmie-
rzających do ograniczenia tego zjawiska w HM GŁOGÓW II.
BARANEK W.: DOBÓR OPTYMALNEJ GEOMETRII ELEKTROD
W PROCESIE ELEKTRORAFINACJI HM GŁOGÓW II
GLIWICE 6074/2003 64 S. SYGN. 15889/N/01, póz. 74824
W pracy przedstawiono wyniki badań przeprowadzonych na
przemysłowych wannach doświadczalnych, celem których była po-
prawa jakości produkowanych katod miedzianych, a zwłaszcza eli-
minacji pogrubień i dendrytów występujących na górnym obrzeżu
katod. Poprzez optymalizację wymiarów podkładek katodowych,
poprawę geometrii ustawienia blach podkładkowych, a także zasto-
sowanie opracowanego systemu zmian poziomu elektrolitu w wan-
nach, uzyskano katody charakteryzujące się jednolitą grubością ob-
rzeży, wysoką jakością zarówno obrzeży jak i powierzchni katod.
W warunkach zastosowanych zmian proces elektrorafinacji przebie-
ga przy wysokiej wydajności prądowej oraz niskim współczynniku
odpadów anodowych.
BECKER K.: WDROŻENIE BEZODPADOWEJ TECHNOLOGII OD-
ZYSKU METALI Z WYBRAKOWANYCH I ZUŻYTYCH BATERII
WĘGLOWO-CYNKOWYCH. PROJEKT CELOWY. ZADANIE
NR 5: OPRACOWANIE DOŚWIADCZALNEJ TECHNOLOGII
OTRZYMYWANIA CHLORKU CYNKU Z PYŁÓW PO PRAŻENIU
BATERII WĘGLOWO-CYNKOWYCH
GLIWICE 6000/III/2003 56 S. SYGN. 15854/N/01, póz. 74094
Przeprowadzono badania laboratoryjne poszczególnych operacji
technologicznych, wchodzących w skład procesu wytwarzania
chlorku cynku, z użyciem surowca cynkonośnego w postaci pyłów
cynkowych, pochodzących z prób prażenia złomu baterii cynkowo-
Rudy Metale R 49 2004 nr 3
UKD 061.6(082):669.2.8(100)
-węglowych. Osiągnięto produkt finalny w postaci roztworu chlorku
cynku o stężeniu mniejszym lub równym 45 %, który spełnia wię-
kszość wymagań jakościowych dla produktu handlowego, za wyjąt-
kiem warunku, dotyczącego dopuszczalnego stężenia manganu.
Stwierdzony w badaniach brak możliwości skutecznej eliminacji
manganu z roztworu ZnCh większy lub równy 45 % do wymaganego
poziomu mniejszy lub równy 0,006 g/dm3 praktycznie wyklucza
koncepcję utylizacji badanego surowca w procesie wytwarzania
chlorku cynku. Przedstawiono koncepcję bezodpadowej utylizacji
pyłów cynkowych z prażenia złomu baterii Zn-C w procesie wytwa-
rzania cynku elektrolitycznego, po wstępnym odchłorowaniu surow-
ca do poziomu mniejszego lub równego l % Cl, skonsultowanej
z ZGH BOLESŁAW, gdzie istnieją wszystkie niezbędne środki
potrzebne do realizacji tej koncepcji.
BECKER K.: OPRACOWANIE PARAMETRÓW PROCESU KOM-
PLEKSOWEJ UTYLIZACJI UTLENIONYCH PYŁÓW OŁOWIO-
WO-CYNKOWYCH Z HUTNICTWA MIEDZI
GLIWICE 6054/2003 25 S. SYGN. 15877/N/01, póz. 74667
Przeprowadzono badania laboratoryjne cząstkowych operacji
hydrometalurgicznych (ługowanie, oczyszczanie, wytrącanie), które
pozwalają przetworzyć mieszankę silnie zanieczyszczonych pyłów
Pb-Zn z hutnictwa miedzi (Pb — 42 %, Zn — 11,5 %) na bogaty
koncentrat ołowiu (Pb — 63 %) o bardzo niskiej zawartości zanie-
czyszczeń, przydatny do wytopu ołowiu w HM GŁOGÓW oraz
bogaty koncentrat cynku (Zn — 54 %), przydatny do wytwarzania
cynku elektrolitycznego w ZGH BOLESŁAW. Opracowano sche-
mat technologiczny i założenia techniczno/technologiczne procesu
hydrometalurgicznego przerobu utlenionych pyłów Pb-Zn z hutnic-
twa miedzi na wysoko przetworzone produkty użyteczne, ze wska-
zaniem sposobu zagospodarowania produktów ubocznych w obiegu
materiałowym HM GŁOGÓW.
GOTFRYD L.: ZASTOSOWANIE EKSTRAKCJI DO PEŁNEJ UTY-
LIZACJI ODMIEDZIOWANEGO ELEKTROLITU PORAFINACYJ-
NEGO USUWANIA KWASU SIARKOWEGO I ARSENU ORAZ OD-
ZYSKU NIKLU
GLIWICE 6053/2003 32 S. SYGN. 15878/N/01, póz. 74668
Opracowano ekstrakcyjny sposób obróbki elektrolitu odmie-
139
dziowanego ukierunkowany zarówno na usunięcie i odzysk z niego
arsenu jak i odzysk i oczyszczanie siarczanu niklu (II). Zapropono-
wany proces technologiczny kompleksowej obróbki elektrolitu od-
miedziowanego z zastosowaniem ekstrakcji metali obejmuje nastę-
pujące operacje jednostkowe:
— odarsenowanie i częściowe odkwaszenie elektrolitu odmiedzio-
wanego poprzez zastosowanie najmniej pięciostopniowej
ekstrakcji przeciwprądowej czystym fosforanem tributylu,
— odzysk arsenu w formie skoncentrowanego roztworu arsenianu
sodu (mniejsze lub równe 15g/dnr As) i regeneracja ekstrahenta
w procesie dwustopniowej reekstrakcji przeciwprądowej,
— zobojętnienie rafinatu poekstrakcyjnego przy użyciu (wersje
alternatywne a i b):
a — NaOH/NaiCOs w postaci stałej lub stężonego roztworu,
b — 25 % roztworu amoniaku
— usunięcie pozostałości arsenu (V) dodatkiem soli żelaza (III)
w wysokiej temperaturze 80*90 °C,
— wykrystalizowanie po ochłodzeniu:
a — 10 hydratu siarczanu sodu — Na2SO4 • 10 HzO (produkt
uboczny),
b—6 hydratu siarczanu amonu i niklu (H)—(NH4)2Ni(SO4)2eH2O
i ponowne rozpuszczenie w wodzie destylowanej celem dalsze-
go oczyszczania ekstrakcyjnego,
— ekstrakcyjne (2 stopnie ekstrakcji, l stopień reekstrakcji) usuwa-
nie innych zanieczyszczeń kationowych (Zn(II), Cu(II), Pb(II),
Mn(II) itp.) przy zastosowaniu 0,2 M Cyanexu 272,
— oczyszczanie i skoncentrowanie siarczanu niklu (II) metodą
ekstrakcyjną wykorzystująca 0,3 M kwas di(2-etyloheksylo)fo-
sforowy (DEHPA), obejmującą, w układzie ekstrakcji przeciw-
prądowej :
a — 5 stopni ekstrakcji, 2 stopnie płukania i 3 stopnie reekstrakcji,
b — 3 stopnie ekstrakcji, 2 stopnie płukania i 3 stopnie reekstrakcji.
W cyklicznej próbie laboratoryjnej uzyskano czystość produktu, jeśli chodzi
o zawartość metali ciężkich, znacznie przewyższającą warunki stawiane
przez normę BN-74/6191-134 na siarczan niklu(II) w gat. cz.d.a.
KWARCIŃSKI M.: OPRACOWANIE TECHNOLOGII PRODUKCJI
SIARCZANU MIEDZIOWEGO Z UŻYCIEM REAKTORA Z WIRNI-
KIEM PNEUMOMECHANICZNYM
GLIWICE 6034/2003 63 S. SYGN. 1588l/N/Ol, póz. 74671
W pracy przedstawiono wyniki badań procesu roztwarzania
miedzi metalicznej (złomy rozdrobnione, płatki miedzi) w reaktorze
z wirnikiem pneumomechanicznym, w warunkach silnie utleniają-
cych. Określono, w skali badań laboratoryjnych optymalne warunki
roztwarzania. Przedstawiono wyniki badań warunków przetapiania
złomów miedzi i ich odlewania w formie płatków.
KWARCIŃSKI M.: OCZYSZCZANIE SUROWEGO SIARCZANU
NIKLU
GLIWICE 6057/2003 46 S. SYGN. 15875/N/01, póz. 74665
Przebadano kinetykę rozpuszczania surowego siarczanu niklu
(SSN) w wodzie oraz metody jego oczyszczania i wzbogacania,
zarówno z zakresu klasycznej chemii jak i ekstrakcji jonowymiennej
metali. Zaproponowano schematy technologiczne wytwarzania
handlowych produktów: węglanu niklu — złożony z następujących
operacji technologicznych: roztwarzanie surowego siarczanu niklu,
oczyszczanie hydrolityczne (Fe, Cu, As, częściowo od Zn), głębokie
oczyszczanie od Zn metodą wymiany jonowej, wytrącanie kobaltu
z roztworu, wytrącanie zasadowego węglanu niklu. Stosując przedsta-
wione powyżej operacje technologiczne w warunkach laboratoryjnych
osiągnięto uzysk niklu w zasadowym węglanie niklu (cz.d.a), wynoszą-
cy 93,6 % siarczanu niklu składający się z następujących etapów:
A — Usuwanie zanieczyszczeń za pomocą Cyanexu 2712 (ekstra-
hentl)
1 — Kondycjonowanie ekstrahenta I za pomocą roztworu NaOH;
2 — Ekstrakcyjne zbiorcze usuwanie zanieczyszczeń ekstrahentem I;
3 — Odzysk zanieczyszczeń z fazy organicznej i jej regeneracja;
B — Ekstrakcyjne wzbogacanie niklu (II) przy pomocy DEHPA
(ekstrahent II)
140
4 — Ekstrakcja niklu (II) przy pomocy ekstrahenta II;
5 — Płukanie ekstrakcyjne nasyconej fazy organicznej rozcieńczo-
nym roztworem kwasu siarkowego;
6 — Reekstrakcja niklu (II) z fazy organicznej.
W próbie laboratoryjnej uzyskano czystość produktu, jeśli chodzi
o zawartość metali ciężkich, znacznie przewyższającą warunki sta-
wiane przez normę BN-74/6191-134 na siarczan niklu (II) w gatun-
ku cz.d.a.
KWARCIŃSKI M.: ZASTOSOWANIE NOWEGO ZESTAWU DO-
DATKÓW ORGANICZNYCH DO ELEKTROLITU W PROCESIE
ELEKTRORAFINACJI MIEDZI W CELU POPRAWY JAKOŚCI
MIEDZI KATODOWEJ—PRÓBY NA PRZEMYSŁOWYM OBIEGU
DOŚWIADCZALNYM
GLIWICE 6075/2003 44 S. SYGN. 15890/N/01, póz. 74825
W pracy przedstawiono wyniki badań wykonanych na przepły-
wowym obiegu doświadczalnym nad zastosowaniem nowego zesta-
wu dodatków organicznych z udziałem Avitonu A w procesie ele-
ktrorafinacji miedzi. Określono wpływ ww. zestawu koloidów na
wydajność prądową, wskaźnik udziału katod w gatunku eksporto-
wym oraz napięcie na wannach elektrolitycznych. Stwierdzono,
że zastosowanie nowego zestawu dodatków organicznych z udzia-
łem Avitonu A pozwala na otrzymanie katod o niższej zawartości
zanieczyszczeń, aniżeli przy stosowaniu dotychczasowych dodat-
ków organicznych.
LESZCZYŃSKA-SEJDA K.: BADANIA NAD SYNTEZĄ I WŁAŚCI-
WOŚCIAMI KATALITYCZNYMI POCHODNYCH ALKILOTRIO-
KSORENU
GLIWICE 6055/2003 57 S. SYGN. 15876/N/01, póz. 74666
W ramach referowanej pracy zsyntezowano nieorganiczne
związki renu: heptatlenek direnu, nadrenian srebra (I), nadrenian
wapnia (II), nadrenian cynku (II) i wytypowano z nich nadrenian
srebra (I), jako najlepsze źródło renu do syntezy metylotrioksore-
nu (VII) i nadrenianu trimetylosililu. Zsyntezowano metylotriokso-
ren (VII) o właściwościach fizyko-chemicznych identycznych
z produktem handlowym firmy Strem, czynny katalitycznie w re-
akcji epoksydacji 1,5-oktadienu. Zmobilizowano otrzymany mety-
lotrioksoren(VII) w wybranych cieczach jonowych. Otrzymano nad-
renian trimetylosililu czynny katalitycznie w reakcji alkoholi i ete-
rów allilowych.
SZOŁOMICKI Z.: OKREŚLENIE MOŻLIWOŚCI OBNIŻENIA
WILGOTNOŚCI PLACKA FILTRACYJNEGO DO POZIOMU
8,5*9,5 % POPRZEZ ZASTOSOWANIE PARY WODNEJ DO POD-
GRZEWANIA NADA WY KIEROWANEJ DO FILTRACJI W FIL-
TRACH LAROX
GLIWICE 6010/2003 27 S. SYGN. 15849/N/01, póz. 74089
Zgodnie z harmonogramem pracy przeprowadzono próby prze-
mysłowe filtracji zawiesiny koncentratu miedziowego w podwyż-
szonej temperaturze (45*65 °C) w ZWR Rudna na filtrze Larox.
Realizacja próby wymagała przygotowania stanowiska badawczego
obejmującego wydzielenie jednego filtra Larox, przygotowanie zbior-
nika do podgrzewania zawiesiny wraz z infrastrukturą i oprogramowa-
niem, oraz zainstalowania generatora pary. Próby wykazały, że pro-
wadzenie filtracji zawiesiny koncentratu w temperaturze 55 °C przy
zachowaniu określonych parametrów pracy filtra, powoduje obniże-
nie wilgoci w placku filtracyjnym do 9 %. Określono optymalne
parametry procesu podgrzewania zawiesiny koncentratu i jego filtra-
cji, zużycia pary, jakości filtru, wydajności filtracji w podwyższonej
temperaturze.
SZOŁOMICKI Z.: OPRACOWANIE PODSTAW TECHNOLOGII
ODMAGNEZOWANIA KONCENTRATU BLENDOWEGO W ZGH
BOLESŁAW
GLIWICE 6077/2003 41 S. SYGN. 15897/N/01, póz. 74920
Zgodnie z harmonogramem pracy na podstawie badań laborato-
ryjnych opracowano podstawy technologii odmagnezowania kon-
centratu blendowego z ZGH BOLESŁAW, obejmujące określenie
warunków wykwaszania koncentratu blendowego wraz z doborem
parametrów flotacji odgipsowującej.
 NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
NOWA TECHNOLOGIA ZAUTOMATYZOWANEGO I CIĄGŁEGO
ODLEWANIA MAGNEZU
NEW PLANT TECHNOLOGY FOR AUTOMATED CONTINUOUS CA-
STING OF MAGNESIUM. ALUMINIUM 2003, t. 79, nr 11. s. 965. BŁ
W przemyśle motoryzacyjnym, lotniczym i kosmicznym coraz
częściej stosuje się stopy magnezu na podzespoły konstrukcyjne, dla
których priorytetem jest bezpieczeństwo. Popyt na takie części coraz
bardziej rośnie. Patrząc z szerszej perspektywy należy zauważyć,
że stopy magnezu nie są obecnie ani produkowane w wystarczającej
ilości, ani z należytą starannością o ich jakość, czy zgodnie z wymo-
gami bezpieczeństwa. Opracowanie odpowiedniej technologii cią-
głego odlewania, a następnie wyciskania magnezu, pozwoliłoby na
produkcję znacznych ilości podzespołów konstrukcyjnych.
Firmy Arbeitsgemeinschaft ARC Seiberdorf GmbH (ARCS), ARC
Leichtmetallkompetenzzentrum Ranshofen GmbH (LKR) i High
Performance Industrietechnik GmbH (HPI) wspólnie opracowały,
przetestowały i zoptymalizowały atrakcyjną dla przemysłu techno-
logie zautomatyzowanego i ciągłego odlewania magnezu. W prze-
prowadzonych badaniach firma LKR wniosła swój profesjonalizm
w zakresie badań materiału, technik odlewania i odkształcania.
ARCS podzieliło się swoimi umiejętnościami w dziedzinie automa-
tyzacji procesów, a HPI swoją wiedzą z dziedziny nowych rozwią-
zań technicznych i organizacyjnych stosowanych w przedsiębior-
stwach. Międzynarodowe działania marketingowe związane z ta
technologią nazwano „Magnumcast". Oferowany zakres czynności
obejmuje całościowe rozwiązanie zagadnień inżynieryjno-produk-
cyjnych oraz wsparcie techniczne i naukowe dla nabywcy. Oferta
obejmuje cały proces produkcyjny, poczynając od przygotowania
materiału, poprzez procesy wytwarzania stopów, ciągłego odlewa-
nia, obróbkę cieplną, sprawdzanie jakości materiałów i wyrobów
oraz wszystkie pozostałe etapy technologii.
POPRAWA WYTRZYMAŁOŚCI NA UTLENIANIE W ŚREDNICH
TEMPERATURACH TijAlCa POPRZEZ WSTĘPNE UTLENIANIE
W WYSOKICH TEMPERATURACH
X1AO HUI WANG, YAN CHUN ZHOU: IMPROYEMENT OF INTER-
MEDIATE-TEMPERATURE OXIDATION RESISTANCE OF Ti3AlC2
BY PRE-OXIDATION RESISTANCE AT HIGH TEMPERATURES. MA-
TERIALS RESEARCH INNOYATIONS 2003, nr 7, s. 205*211. BŁ
Wytrzymałość na utlenianie materiałów na bazie Ti.iAlCi
w temperaturach od 500 do 600 °C znacznie poprawia się po krót-
kotrwałym wstępnym utlenianiu na powietrzu w wysokich tempera-
turach od 1000 do 1300 °C przez 2 h. Prędkość utleniania TJ3A1C2
w 600 °C można opisać ogólną zależnością paraboliczną zamiast
zależności liniowej, występującej w przypadku procesu bez wstę-
pnego utleniania. Przeprowadzone szczegółowe badania z wykorzy-
staniem metody dyfrakcji rentgenowskiej, spektroskopii Ramana,
obserwacji elektronowym mikroskopem skaningowym potwierdzi-
ły, że wiąże się to z powstawaniem podczas utleniania wstępnego
warstw ochronnych na TiaAlCa, a to hamuje tworzenie się TiOi
w wyniku mikropęknięć indukowanych procesem utlenianiem.
SYNTEZA STOPÓW NA BAZIE CoCrMo STOSOWANYCH NA IM-
PLANTY W ORTOPEDII: MIKROSTRUKTURA I WŁASNOŚCI
BINGYUN LI, MUKASYAN A.. YARMA A.: COMBUSTION SYNTHESIS
OFCoCrMo ORTHOPEDIC 1MPLANT ALLOYS: MICROSTRUCTURE
AND PROPERTIES. MATERIALS RESEARCH INNOYATIONS 2003,
nr 7, s. 245-252. BŁ
Proces LPCS (Low-Pressure Combustion Synthesis) to nowo-
czesna technologia jednoetapowego wytwarzania materiałów stoso-
wanych w medycynie na implanty. Technologia ta umożliwia otrzy-
manie różnorodnych materiałów i wyrobów o kształcie bliskim koń-
cowemu.
Wykorzystano ją do produkcji stopów Co-Cr-Mo, które ze względu
na swoje właściwości korozyjne, wytrzymałość zmęczeniową i bio-
kompatybilność są szeroko stosowane w stomatologii i w medycy-
nie, np. na implanty w chirurgii i ortopedii.
Metoda ta, w porównaniu do procesów konwencjonalnych, wyróż-
nia się wieloma zaletami, a szczególnie: niskim zużyciem energii,
krótkim czasem procesu i prostym wyposażeniem. Otrzymane ma-
teriały charakteryzują się, w porównaniu do materiałów wytwarza-
nych metodami konwencjonalnymi, wysoką gęstością, drobnoziar-
nistą strukturą i bardzo dobrymi własnościami mechanicznymi, ta-
kimi jak: twardość, tarcie, wytrzymałość na rozciąganie. W wyniku
przeprowadzonych badań wykazano, że dodatek Cr3C2 pozwala na
uzyskanie zwykle drobnoziarnistej mikrostruktury, wyższej twardo-
ści, doskonałych własności podczas tarcia i dobrych własności me-
chanicznych.
KOMPLESOWY ZAKŁAD TOPIENIA I ODLEWANIA DLA FIRMY
HYDRO ALUMINIUM
COMPLEX MELTING AND CASTING PLANT FOR HYDRO ALUMI-
NIUM. ALUMINIUM 2003, t. 79, nr 11, s. 995. BŁ
Firma Otto Junker wygrała kontrakt na modernizację i rozbudo-
wę zakładów Sunndal firmy Hydro Aluminium, produkujących pier-
wotne aluminium. Kontrakt obejmował dostawę kompleksowego
wyposażenia dla procesów topienia i odlewania, począwszy od auto-
matycznego sortowania wsadu i dodatków, aż po wyposażenie do
odlewania bloków anodowych. Przyznano również środki na auto-
matyzację zakładów na wyższym poziomie, umożliwiającym cen-
tralne sterowanie i kontrolę procesów.
PRZEMYSŁOWE ZASTOSOWANIA PROCESU ZAGĘSZCZANIA
WYŁADOWANIEM ELEKTRYCZNYM (EDC) W ZASTOSOWA-
NIU DO PROSZKÓW METALI
YAYUZ N.. GULLU E.. CAN M.: INDUSTRIAL APPLICATIONS OF
ELECTRICAL DISCHARGE COMPACTION PROCESS (EDC) FOR
POWDERED METALS. METALL 2003, t. 57, nr 10. s. 631-635. BŁ
Zagęszczanie z wyładowaniem elektrycznym jest relatywnie no-
wym procesem, który łączy zalety procesu zagęszczania proszków
metali i szybkiego spiekania. W procesie, energia elektryczna zma-
gazynowana w kondensatorze, jest gwałtownie wyładowywana po-
przez proszek metalu znajdujący się w zbiorniku z materiału nie-
przewodzącego. Jest to sposób szybki, tani i odtwarzalny.
Przeprowadzone badania potwierdziły pozytywnie możliwości stoso-
wania procesu EDC dla proszków: żelaza, stali węglowej, stali nie-
rdzewnej, niklu i stopów niklu, cyny, chromu, molibdenu i wolframu.
ODLEWANIE TAŚM STOSOWANYCH NA OPAKOWANIA ALU-
MINIOWE W PROCESIE HAZELETT
HAZELETT D. N., SZCZYPIORSKI W. S.: THE HAZELETT STRIP-CA-
STING PROCESS FOR ALUMINIUM PACKING APPLICATIONS. ALU-
MINIUM 2003. t. 79, nr 11, s. 966-968. BŁ
Do produkcji taśm aluminiowych na opakowania najczęściej
stosuje się proces:
— odlewania półciągłego z konwencjonalnym walcowaniem na
gorąco, szeroko wykorzystywany i pozwalający na produkcję
wysokiej jakości taśm z wielu stopów. Proces rozwijano od
wielu lat, uzyskując wysoki poziom technicznych rozwiązań
i wydajności, niestety przy stosunkowo wysokich kosztach ka-
pitałowych i operacyjnych;
— odlewania ciągłego, charakteryzujący się niższymi kosztami
przy zachowaniu wysokiej jakości produkowanej taśmy. Prowa-
dzone prace nad rozwojem technologii odlewania ciągłego za-
bezpieczają dodatkowo możliwości wzrostu wydajności procesu
i jakości produktu.
W tej dziedzinie szczególnymi osiągnięciami może poszczycić się
firma Hazelett Strip-Casting Corp., która opracowała i rozpowszech-
niła w przemyśle m.in. proces Hazelett, pozwalający na wytwarzanie
wysokiej jakości taśm i blach dla różnego rodzaju zastosowań,
w tym cienkich folii i półwyrobów dla przemysłu spożywczego, np.
puszek do napojów. Firma prowadzi systematyczne prace nad po-
prawą wydajności procesu odlewania i jakości produkowanych wy-
robów. Takim przykładem jest opracowanie i wdrożenie układu
141
kontroli odkształceń taśmy, które pozwoliło na uzyskanie wyższej
jakości powierzchni. Proces Hazelett to uniwersalna technologia,
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
MIEDZ PRZEŁAMUJE DOLARA
COPPER BREAKS A DOLLAR. MINING JOURNAL 2003, 19/26. DEC.
2003, s. 1. BŁ
Ceny miedzi pod koniec grudnia przekroczyły poziom l $
USA/lb czyli 2205 $ USA/t. Skok ten zaskoczył rynek i wydaje się,
że był spowodowany wybuchem w kopalni KGHM Polska Miedź
Lubin.
Wywołało to natychmiastowy dopływ funduszy nabywczych, który
dla okresowo słabego rynku był aż nadto wystarczający by napędzić
wzrost cen. Z kolei dalsza wiadomość o tym, że Codelco może
zacząć sprzedawać w ciągu następnych czterech lub trzech tygodni
miedź ze swoich wynoszących 200 tyś. t zapasów osłabiła nieco
cenę miedzi. Dalszy zwyżkowy impuls dla cen wywołało oświad-
czenie PT Freeport o „sile wyższej".
Pomimo że wzrost ceny miedzi do jej najwyższego poziomu od
września 1997 r. był wywołany działalnością spekulacyjną, anality-
cy wierzą, że mocna pozycja miedzi jest w znacznym stopniu oparta
na silnych podstawach.
Eksplozja w Lubinie pokazała, że dużej części rynku miedzi grozi
rozłam dostaw. Po rozwiązaniu problemów ze strajkiem w Andinie,
centrum uwagi przeniosło się na potencjalny wpływ dyskusji prowa-
dzonych w Codelco's Norte Division, Highland w Kanadzie i Fal-
conbridges's Sudbury, które mają łącznie wydajność ok. 1,3 Mt/r.
Analitycy mówią, że możliwość załamania dostaw będzie wpływać
na wzrost ceny miedzi.
Konsultanci rynku metali z Bloomsbury Minerał Economics (BME)
szacują, że deficyt na rynku miedzi w 2003 r. może okazać się
znacznie większy niż oczekiwano. Większość prognoz deficytu na
2003 r. zawiera się w przedziale od 245 tyś. do 365 tyś. t. Jednak
według BME uważa, a dane pochodzące z International Copper
Study Group potwierdzają ich opinię, że deficyt 2003 r. może wy-
nieść nawet od 550 tyś. do 600 tyś. t.
Ponadto BME oczekuje, że łączny deficyt w latach 2004-^2005
wzrośnie do 700-750 tyś. t. W rezultacie strategiczne zapasy miedzi
mogą spaść do 400-^450 tyś. t, a zapasy komercyjne do ok. 300 tyś. t.
Analitycy utrzymują, że do końca 2005 roku zapasy miedzi na LME
będą wynosić poniżej 250 tyś. t, czyli wyraźnie poniżej poziomu
krytycznego wynoszącego 300 tyś. t. Na tym poziomie zapasów cena
miedzi staje się bardzo wrażliwa na zużycie metalu, więc wzrost
zużycia może mieć znacznie większy wpływ na cenę, niż wtedy, gdy
zapasy są na wysokim poziomie. I odwrotnie, gdy zużycie jest niskie,
ceny nie rosną.
RAND SPOWALNIA ROZWÓJ ANGLO PLATINUM
RAND SLOWS ANGLO PLATINUM EXPANSIONS. MININIG JOUR-
NAL 5. DEC. 2003, s. 4. BŁ
Anglo American Platinum Corp. Ltd, największy na świecie
producent platyny, znacząco obniżył swoją zapowiadaną produkcję
w związku ze zwolnieniem tempa wdrażania projektu rozwoju
w świetle ciągle umacniającej się pozycji randa względem dolara.
Trzy lata temu Anglo Platinum ogłosił program rozwoju prowadzący
do zwiększenia wydobycia platyny z poziomu 2 M. uncji/r, do 3,5
M. uncji/r, do końca 2006 r. W zeszłym roku firma potwierdziła
ogólny cel projektu, ale zweryfikowano podane wielkości produkcji.
Firma już wcześniej ostrzegała, że jest zmuszona do ponownej oceny
swojego projektu rozwoju, gdyż rosnąca pozycja randa względem
dolara ogranicza rezerwy projektu. Po weryfikacji danych Anglo
Platinum mówi, o wzroście produkcji rafinowanej platyny z pozio-
mu 2,3 M. uncji w 2003 r. do około 2,45 M. uncji w 2004 r., co
stanowi 2 % spadek w porównaniu do wcześniejszych planów.
Aktualnie poziom planowanej produkcji platyny w 2006 r. wynosi
2,9 M. uncji zamiast 3,4 M. uncji jak było planowane wcześniej.
142
która oferuje duże zdolności odlewania w szerokim zakresie stopów
stosowanych w przemyśle spożywczym na opakowania.
Firma nie zamierza likwidować projektów rozwoju, tylko je opóźnia
celem ich ponownego oszacowania. Na plany rozwoju oprócz umac-
niającego się randa negatywnie wpłynął również 14 % spadek war-
tości w dolarach amerykańskich kosza metali wyprodukowanych
przez grupę, pomimo wzrostu cen platyny w tym samym czasie.
Oczekuje się, że całkowite wydatki Anglo Platinum w 2004 roku
będą wynosić 6,2 mld randów: 2,3 mld randów na bieżące potrzeby,
1,8 mld randów na projekty zastępcze, 1,8 mld randów na projekty
rozwoju i 0,3 mld randów na interesy gotówkowe. Wydatki główne
w latach 2003-2004 zostaną ograniczone z 15,3 mld randów w po-
przednim budżecie, do 11 mld randów jako bezpośredni wynik
poprawy projektu.
Nowe zrewidowane wielkości produkcji spowodowały skok cen
platyny do 796 $ USA/uncję, co stanowi na LME najwyższy poziom
od 23 lat.
PLANY BOLIDEN I OUTOKUMPU STWORZENIA WIODĄCEJ
W ŚWIECIE SPÓŁKI GÓRNICZEJ I HUTNICZEJ
LETTER OF INTEND: BOLIDEN AND OUTOKUMPU TO CREATE
A WORLD LEADING MINING AND SMELTING COMPANY. METALL
2003, t. 57, nr 10, s. 626-627. BŁ
We września 2003 r. — firmy Boliden i Outokumpu podpisały
umowę, na mocy której Boliden otrzyma akcje Outokumpu w prze-
myśle wydobywczym i hutniczym miedzi i cynku, a sprzeda Outo-
kumpu Fabrication & Technology Sales. Transakcja ta spowoduje,
że Outokupu stanie się głównym udziałowcem w New Boliden.
W wyniku transakcji New Boliden zostanie jedną z wiodących
w świecie spółek hutniczych i czwartą na świecie spółką wydoby-
wająca cynk. Połączenie to stworzy także silną spółkę o zwiększonej
finansowej i operacyjnej elastyczności oraz dużym potencjałem roz-
woju.
Aktywa, które Boliden planuje zdobyć od Outokumpu, podwoją
wielkość Boliden i są to:
— kopalnia cynku Tara w Irlandii,
— huty cynku w Kokkoła w Finlandii i w Odda w Norwegii,
— Outokumpu Zinc Commercial w Holandii,
— huta miedzi w Harjavalta w Finlandii,
— rafineria miedzi w Pori w Finlandii.
Aktywa te są wyceniane na 736 min euro, a Boliden zapłaci za tę
transakcję poprzez:
— wydanie Outokumpu bezpośrednich praw stanowiących 49%
wszystkich udziałów i głosów w New Boliden i wycenionych na
307 min euro,
— pożyczkę bankową w wysokości 373 min euro,
— pożyczkę dla Outokumpu w wysokości 56 min euro.
Transakcja ta umocni pozycję finansową Boliden.
W celu zwiększenia wydajności swoich działań Boliden planuje
sprzedać Outokumpu Fabrication&Technology Sales, którego akty-
wa obejmują:
— Boliden Fabrication (miedziane rury i produkty mosiężne
w Szwecji, Belgii, Holandii),
— Boliden Contech (sprzedaż technologii) w Szwecji.
Boliden otrzyma 5 min udziałów w Outokumpu Oyj, co stanowi
2,8 % wszystkich udziałów wycenionych na ok. 49 min euro (obli-
czone na podstawie ceny udziałów Outokumpu na giełdzie w Hel-
sinkach w dn. 5.09.2003 r.).
Obroty netto New Boliden szacuje się na 1,6 mld euro, z których
80 % pochodzi z hutnictwa i rafinacji a 20 % z górnictwa. W wyni-
ku tej transakcji 2200 pracowników Outokumpu dołączy do New
Boliden. Całkowita liczba pracowników New Boliden wyniesie
4800.
New Boliden będzie mieć w przyszłości możliwość czerpania do-
chodów ze wspólnych inwestycji, zwłaszcza w dziedzinie hutnic-
twa. Jak mówi Jan Johansson z Boliden: „transakcja jest logiczna
z przemysłowego punktu widzenia i w pełni zrozumiała biorąc pod
uwagę dalsze zjednoczenie światowego przemysłu wydobywczego
i hutniczego. New Boliden łączy w sobie światowej klasy aktywa,
które ze zwiększoną konkurencyjnością będą mogły stworzyć dłu-
gotrwały i solidny potencjał do rozwoju. New Boliden dostanie też
właściciela z wieloletnim doświadczeniem i szeroką wiedzą o prze-
myśle wydobywczym i hutnictwie. Wszystko to razem stworzy do-
datkową wartość dla udziałowców, klientów i pracowników."
Strategia Outokumpu kładzie nacisk na korzystny rozwój oraz coraz
lepszą jakość produktów i usług. Jak mówi Jyrki Juuseła z Outokum-
pu: „Dzięki tej transakcji będziemy mogli się w dalszym ciągu
skoncentrować na rozwoju w naszej dziedzinie — stali nierdzewnej
i wzbogaconych produktach miedzianych. Równocześnie widzimy
znaczne możliwości wynikające z naszej własności w New Boli-
den."
Umowa zostanie podpisana po ustaleniu wszystkich finansowych
warunków transakcji. Cała transakcja prawdopodobnie zakończy się
przed końcem 2003 r.
ZMIANY W PRZEMYŚLE ALUMINIUM
CHANGES IN A ALUMINIUM INDUSTRY. METALL 2003. t. 57. nr 9.
s. 574-575. BŁ
Nowy raport firmy Roskill nt. analizy rynku mówi o planowanej
przez przemysł aluminium wydajności na poziomie 10 Mt rocznie
w ciągu następnych 5 lub 7 lat. Najwięksi w świecie producenci
aluminium to: Alcoa — 13 % światowej produkcji w 2002 r., nastę-
pnie rosyjska spółka RusAl z 9,5 % udziałem, Alcan z 8,6 % i Pe-
chiney z ok. 5 %. Obniżenie kosztów produkcji m.in. w związku
z lepszym wykorzystaniem energii, umożliwia producentom alumi-
nium pozostanie przy niższych cenach. Równocześnie wysokie zu-
życie energii zmusiło starsze i mniejsze zakłady, najwięcej w USA,
do zamknięcia lub redukcji produkcji. Wzrastająca wydajność prze-
mysłu aluminiowego jest potwierdzona przez fakt, że w 2003 r. ceny
są na najniższym poziomie w stosunku do stałego kursu dolara.
Problemy jakości w rozwijającym się chińskim przemyśle. Ra-
port mówi, że między 2000 i 2002 r. zapas aluminium wzrósł średnio
o 3,3 % rocznie, w porównaniu z 2,2 % zużycia. Duża część tego
wzrostu dokonała się w Chinach, gdzie corocznie produkcja rośnie
0 14,2 % (między 1993 i 2002 r.). Chiny są teraz największym świa-
towym producentem z 16 % udziałem w światowej produkcji. Roz-
wój chińskiego przemysłu został wsparty przez rząd, który chciał
sprostać rosnącemu zapotrzebowaniu. Jednak Roskill twierdzi,
że pomimo rosnącej produkcji zależność od importowanego tlenku
glinu nadal rośnie i oczekuje się, że do 2005 r. deficyt wyniesie 5 Mt.
Chińskiej produkcji tlenku glinu przeszkadza brak odpowiedniego
źródła boksytu, co skutkuje wysoką energochłonnością produkcji
1 niską jakością tlenku glinu. Kolejnym problemem chińskiego prze-
mysłu aluminiowego są wysokie ceny energii. W 2002 r. koszty
równały się 34 S/MWh i były znacznie wyższe niż w innych krajach,
gdzie koszty wahają się między 10 S a 30 $/MWh.
Konsolidacja i nowe projekty. Konsolidacja rosyjskiego przemy-
słu aluminiowego w 2001 r. stworzyła dwie główne grupy: RusAl
1 Sual, operujące największymi na świecie hutami. W 2002 r. Norsk
Hydro przejęła niemiecką spółkę VAW i Hydro Aluminium stała się
piątym na świecie największym producentem aluminium.
Sektor transportowy. Raport mówi, że spodziewany jest wzrost
światowego zapotrzebowania na aluminium, średnio o 2,9 % rocz-
nie, przy całkowitym rynku 42,2 Mt do 2008 r. Roskill przewiduje,
że sektor transportowy będzie najlepiej funkcjonował przy rocznym
wskaźniku wzrostu 5,2 %. Ze wzrostem zużycia w wysoko zaludnio-
nych krajach Azji spodziewa się, że wskaźnik wzrostu wyniesie
3,5 % rocznie. Roskill przewiduje wzrost na rynku azjatyckim na
poziomie 4,3 % rocznie, podczas gdy wzrost w bardziej rozwinię-
tych krajach Ameryki Północnej i Europy Zachodniej będzie bliższy
2 % rocznie. Przypuszcza się. że jednostkowe zużycie aluminium na
pasażera pojazdu podwoi się w ciągu następnych dziesięciu lat do
ok. 200 kg . Łatwość z jaką aluminium może być odzyskiwane, jest
najważniejszym czynnikiem jego wykorzystania w pojazdach, tym
bardziej, że w Europie wprowadzono ustawodawstwo wymagające,
aby pojazdy zapewniały możliwość prawie całkowitego recyklingu.
CHIŃSKIE HUTY MIEDZI ROZWAŻAJĄ OGRANICZENIE PRO-
DUKCJI
KIT LING WONG: CHINESE COPPER SMELTERS MULL PRODUC-
TION CUTBACKS. METAL BULLETIN 2003, nr 8816, s. 18. BŁ
Czołowe chińskie huty miedzi — Tongling Non-Ferrous Metal
(Group) Co. i Daye Non-Ferrous Metals Co. biorą pod uwagę
możliwość ograniczenia produkcji katod miedziowych w 2004 r.
Powołują się na deficytowe zapasy koncentratów i na niekorzystną
wysokość opłat za przeróbkę na rynku światowym.
Obie firmy rozpoczęły rozmowy z międzynarodowymi przedsię-
biorstwami górniczymi na temat długoterminowych kontraktów na
dostawy w 2004 r. Zasygnalizowano jednak, że prowadzone nego-
cjacje mogą być trudne.
Przedstawiciel firmy Tongling potwierdził oficjalnie, że jego firma
może w każdej chwili bezzwłocznie zarządzić ograniczenie produ-
kcji do poziomu poniżej 300 tyś. t w 2004 r., jeżeli wysokość opłat
za przeróbkę będzie nadal spadać. Produkcja huty w 2003 r. osiąg-
nęła poziom ok. 340 tyś. t, w porównaniu do 308 tyś. t w 2002 r.
Przedstawiciel Tongling powiedział, że: „Rozmowy ze światowymi
przedsiębiorstwami górniczymi prawdopodobnie przedłużą się do
końca 2003 r. Chcielibyśmy zakupić więcej koncentratu, ale głów-
nym czynnikiem jest wysokość opłat za przeróbkę. Jeśli opłaty te
będą niskie, wzrost produkcji ani utrzymanie jej na tym samym
poziomie nie będą opłacalne, nawet jeśli popyt na rynku krajowym
będzie wysoki."
Jak stwierdził Su Bing, dyrektor do spraw handlu zagranicznego,
huta Daye Non-Ferrous również odczuwa skutki ograniczonej ilości
zapasów surowców na rynku międzynarodowym. W 2003 r. całko-
wita produkcja katod miedziowych zostanie obniżona do poziomu
120 tyś. t (w porównaniu z 140 tyś. t w 2002 r.), a jej pełna zdolność
produkcyjna wynosi 150 tyś. t rocznie.
Jak zauważył Su Bing: „Popyt na miedź na rynku krajowym
w 2004 r. będzie nadal wysoki w związku z rozwojem przemysłu
telekomunikacyjnego i elektrycznego. Jednakże chińskie huty —
w następstwie deficytu koncentratu — staną w obliczu nasilającej
się presji na utrzymanie produkcji na tym samym poziomie".
Powołując się na ustabilizowane ceny na rynku krajowym Su Bing
dodał, że firma wstrzymuje sprzedaż na eksport i całkowicie koncen-
truje się na rynku wewnętrznym. Firma Daye importuje koncentraty
głównie z Ameryki Południowej i Australii. Jest również właścicie-
lem i eksploatuje pięć kopalń: Tonglushan, Fengshan, Tongshan,
Chimanschan i Xinye.
W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ MNIEJSZE HUTY ALUMI-
NIUM ZOSTANĄ ZAMKNIĘTE — TWIERDZI ANALITYK HYDRO
BARRY S.: EU'S SMALLER ALUMINIUM SMELTERS WILL DISAP-
PEAR. SAYS HYDRO ANALYST. METAL BULLETIN 2003, nr 8816,
s. 22. BŁ
Niewielkie europejskie huty aluminium o rocznej wydajności 5
tyś. t lub mniejszej zostaną zamknięte, gdyż sytuacja na rynku su-
rowców wtórnych jest wciąż napięta, a ceny ciągle rosną. Birgitt
Grundfor, analityk ds. strategii i przemysłu w Hydro Aluminium, na
zorganizowanej przez Metal Bulletin międzynarodowej konferencji
w Paryżu, stwierdziła, że w ciągu dwóch najbliższych lat niewielkie
huty przestaną funkcjonować w związku z utrzymującym się bra-
kiem surowców wtórnych i przejęciem kontroli nad rynkiem przez
większe zakłady. B. Grunford powiedziała, że: „od 1995 r. trwa
poważna restrukturyzacja drobnego przemysłu aluminiowego i w
latach 2004-2005 huty o wydajności 5 tyś. t lub mniejszej zostaną
zamknięte. Dominować będą huty o wydajności 50 000 ton".
Stwierdzenie to pojawiło się w momencie, gdy analitycy przewidują,
że w ciągu najbliższych dwóch lat zasoby surowców wtórnych będą
na stałym niskim poziomie. Stan ten będzie pogłębiał się przez
wzrastający popyt w Chinach, a także w związku z procesem rozsze-
rzania Unii Europejskiej i przyjęcia do niej w maju 2004 r. dziesięciu
nowych członków.
Import surowców wtórnych do Chin wzrósł w 2003 r. o 70 % do 627
143
tyś. t i przewiduje się, że będzie nadal rósł.
Problemy zakładów europejskich rywalizujących o surowce spotę-
gował jeszcze dodatkowo drastycznie spadający od 1998 r. eksport
surowców wtórnych z obszaru CIS do Unii Europejskiej (o 78 %),
który w 2002 r. osiągnął poziom 76 5101.
Jak powiedziała Alinę Cohen, kierownik handlowy w Malco: „Pra-
wdopodobnie na dłuższą metę odnotujemy również zamknięcia
drobnych zakładów przetwórczych związane z brakiem konkuren-
cyjności w jakości produktów".
Zgodnie z przewidywaniami analityków ceny surowców wtórnych
wzrosną w latach 2004-^2005. Przyczyni się do tego głównie rozwój
przemysłu motoryzacyjnego, zwiększająca się świadomość o wartości
surowców wtórnych oraz proces rozszerzania Unii Europejskiej.
Jak stwierdziła powiedziała Grundfor: „Wartość surowców wtór-
nych będzie rosła wraz z konkurencją w handlu. Rynek będzie
podporządkowywał zdolność produkcyjną dostępnej ilości surow-
ców wtórnych i w ten sposób osiągnie większą równowagę. Zaob-
serwujemy również rozwój większych i bardziej profesjonalnych
jednostek z równoczesnym znikaniem drobnego przemysłu".
Taki stan rzeczy podsyca obawy, że ceny surowców wtórnych wy-
mkną się spod kontroli i że duża ilość europejskich hut aluminium
stanie w obliczu ruiny finansowej.
Mówi się, że: „Rynek stanie się jedynie bardziej konkurencyjny,
a dodatkowy nacisk będą wywierać zakłady z Europie Wschodniej,
które mają lepszą sytuację ze względu na niższe koszty pracy i brak
rygorystycznych przepisów dotyczących ochrony środowiska."
MITSUBISHI I MINMETALS — „POWAŻNI KANDYDACI" DO
PRZEJĘCIA MAJĄTKU KAISERA
COOPER M.: MITSUBISHI AND MINMETALS „STRONG CONTENDERS"
FOR KAISER ASSTES. METAL BULLETIN 2003, nr 8817, s. 14. BŁ
Według nieoficjalnych informacji firmy Mitsubishi (Japonia)
i Minmetals (Chiny) są poważnymi kandydatami do przejęcia rafi-
nerii Kaiser Aluminum's Gramercy o wydajności rocznej równej
l ,25 min t i związanej z nią kopalni boksytu Kaiser Jamaica Bauxite
Co (KJBC). Jednocześnie uważa się, że Norsk Hydro włączy się
również do „walki o przejęcie zakładów". Swoją ofertę zakupu
złożyła także firma Glencore International.
Firma Kaiser sprzedaje również swoje 49% udziały w hucie alumi-
nium Anglesey. Rzecznik firmy twierdzi, że jeszcze nie jest w stanie
wypowiedzieć się na temat ofert, które przedsiębiorstwo otrzymało.
Dodał, że procedura sprzedaży zostanie prawdopodobnie sfinalizo-
wana w pierwszej połowie 2004 r.
W ZWIĄZKU ZE SPADKIEM ZAPASÓW MIEDZI WSZYSCY
KIERUJĄ WZROK W STRONĘ CODELCO
GUERRIERE A.: COPPER'S EYES TURN TO CODELCO AS STOCKS
SINK. METAL BULLETIN 2003, nr 8818, s. 14. BŁ
W listopadzie 2003 r. spadły gwałtownie zapasy miedzi na Lon-
dyńskiej Giełdzie Metali. Spekulanci giełdowi skierowali swój
wzrok w stronę chilijskiej firmy Corporacion Nacional del Cobre de
Chile (Codelco), która, jak niektórzy twierdzą, może rozpocząć
sprzedaż zgromadzonych zapasów. Na LME. zapasy miedzi zmniej-
szyły się o 6525 t i osiągnęły poziom 471 550 t. Chilijski minister
przemysłu wydobywczego Alfonso Dulante powiedział, że najwię-
ksze światowe przedsiębiorstwo górnicze, firma Codelco, jeszcze nie
zdecydowało, w jaki sposób uwolnić zgromadzone zapasy. Zarząd
firmy podejmie stosowne decyzje „w momencie, gdy światowe
zapasy osiągną poziom 800 tyś. t, najprawdopodobniej w stycz-
niu 2004 r."
STYCZNIOWY DEPORT RZUCA CIEŃ NA CYNĘ
COOPER M.: JANUARY BACKWARDATION CASTS SHADOW OVER
TIN. METAL BULLETIN 2003, nr 8818, s. 16. BŁ
Nabywcy cyny w Europie są zmuszeni pospieszyć się z zaku-
pem tego surowca, jeśli chcą uniknąć wyższych cen, które deport na
rynku podniesie w połowie stycznia do poziomu 65 dol./t cyny.
Jak wyjaśniono: „Deport spowodowały wcześniejsze zabezpiecze-
nia stosowane przez producentów koncentratów, przede wszystkim
przez Indonezyjczyków, którzy chronili się przed spadkiem cen cyny
na giełdzie metali LME." Huty z Azji Wschodniej są zdecydowane
144
nabyć więcej koncentratów w Indonezji, ale uniemożliwia im to
indonezyjski zakaz eksportu.
Zaprzeczono, że obecna tendencja spadkowa cen cyny na giełdzie
LME związana jest ze spadkiem eksportu chińskiej cyny. Stwierdzo-
no, że zainteresowane strony wyprzedały metal zgromadzony w sin-
gapurskich magazynach zanim odczuliśmy w pełni konsekwencje
deportu i zanim odbił się on na wysokościach opłat. Zachętą do
wyprzedaży był wysoki popyt ze strony nabywców europejskich,
którzy starali się uniknąć w ten sposób nerwowej sytuacji na rynku
w styczniu. Transakcje terminowe na cynę, z dostawą za trzy mie-
siące w styczniu, zaczęły być ograniczane mniej więcej w połowie
października i proceder ten trwa nadal.
Zrozumiałe, że gdy jedna z grup na rynku przetrzymuje znaczne
ilości zapasów to ten fakt może wpływać na jego nerwowość.
Europejskie opłaty magazynowe są na stałym poziomie i wynoszą
od 200*220 dol./t. Analitycy oczekują, że rynek cyny w 2004 r.
utrzyma deficyt na poziomie 15 tyś. t. Pod koniec listopada 2003 r.
zapasy cyny na giełdzie LME wynosiły 14 835 t, z czego 9535 t
znajduje się w Singapurze, a 5165 t w Barcelonie.
MNIEJSZE NIEMIECKIE HUTY ALUMINIUM WALCZĄ O PRZE-
TRWANIE
B ARR Y S.: GERMAN SECONDARY ALUMINIUM SMELTERS FIGHT
FOR SURYIYAL. METAL BULLETIN 2003, nr 8819, s. 18. BŁ
Niewielkie niemieckie huty aluminium o wydajności rocznej 20 tyś. t
lub mniejszej będą walczyć w 2004 r. o przetrwanie, ponieważ znajdą
się pod naciskiem tańszej i bardziej wydajnej konkurencji z zagranicy.
Stwierdzono, że Niemcy przygotowywały się na falę zamknięć za-
kładów, która miałyby nastąpić wskutek zalania rynku krajowego
tańszymi stopami produkowanymi przez nowocześniejsze zakłady
z sąsiednich państw.
Powszechnie znana jest opinia, że w przeciągu najbliższych dwóch
lat w Niemczech ocaleje jedna bądź dwie odlewnie aluminium o wy-
dajności od 15 do 20 tyś. t. Wiele zakładów nie zainwestowało
w nowe technologie i teraz słono za to płaci, bowiem o przetrwaniu
na obecnym rynku decyduje nowoczesne i wydajne wyposażenie
oraz kadra o dużym doświadczeniu.
Hutnicy twierdzą, że najbardziej ucierpią odlewnie, które koncentru-
ją się na produkcji popularnych gatunków wlewków aluminiowych
takich jak LM24 lub DIN 226, ponieważ zakłady w sąsiednich kra-
jach są w stanie wyprodukować ten sam surowiec po dużo tańszych
kosztach. Mówi się więc, że: „Klienci w Niemczech zawsze będą
mogli znaleźć tańszy i dobrej jakości produkt w krajach takich, jak
Polska czy Republika Czeska. Tym bardziej, że koszty transportu
z tych krajów też są stosunkowo niskie."
Powyższe komentarze pojawiły się zaraz po informacji o tym, że nie-
wielka niemiecka huta aluminium Metallhuttenwerke Bruch poszu-
kuje partnera strategicznego celem zabezpieczenia swojej przyszło-
ści, a z kolei huta aluminium Metallwerke Bende została zmuszona
w związku z pogarszającymi się warunkami na rynku do zaprzesta-
nia produkcji w grudniu 2003 r. Mówi się jednak, że żadne z ww.
przedsiębiorstw nie znajdzie nabywcy. Problem tkwi w tym, że oba
zakłady są położone blisko siebie, co nie jest atrakcyjne i stwarza
dodatkowe kłopoty. Jak mówią pracownicy obu firm: „Lepiej było-
by, gdyby był to tylko jeden zakład, w którym można by skoncen-
trować środki inwestycyjne."
KARY PIENIĘŻNE DLA OUTOKUMPU, KMEIWIELAND ZA ZMO-
WĘ KARTELOWĄ W SPRAWIE RUR MIEDZIANYCH
COOPER M.: OUTOKUMPU, KME AND WIELAND WERKE FINED
FOR COPPER TUBĘ CARTEL. METAL BULLETIN 2003, nr 8821, s. 10,
BŁ
Outokumpu, grupa KM Europa i Wieland Werke zostały ukara-
ne przez Komisję Europejską karą pieniężną na łączną sumę 78,73
min euro. Firmy otrzymały karę za działanie na mocy niezgodnego
z prawem monopolistycznego porozumienia i za narzucanie cen
w okresie od maja 1988 do marca 2001 r. na europejskim rynku rur
miedzianych dla systemów klimatyzacyjnych i chłodniczych o war-
tości 290 min euro.
Najwyższą karę w wysokości 39,81 min euro otrzymały niemiecka
grupa KME i całkowicie od niej zależna francuska Trefimetaux
i włoska Europa Metalli. Niemiecką firmę Wiełand Werke ukarano
— 20,79 min euro, a fińską firmę Outokumpu — 18,13 min euro.
Karę dla Outokumpu zredukowano o 50 % w nagrodę za współpracę
z komisją śledczą i za ujawnienie okresu trwania zmowy kartelowej.
Jednakże Komisja uwzględniła fakt, że Outokumpu już wcześniej
złamało unijne reguły konkurencji poprzez włączenie się do grupowej
praktyki monopolistycznej w sprawie stali nierdzewnej w 1990 r.
Zredukowano również kary dla dwóch innych przedsiębiorstw
ze względu na ich mniejszy udział w procederze.
Komisja stwierdziła, że zmowa kartelowa została stworzona pod
auspicjami założonego w 1985 r. w Szwajcarii Cuproclima Quality
Association — organizacji kontrolującej jakość rur. Jak ustaliła
Komisja: „Przedsiębiorstwa te utrzymywały ceny na stałym poziomie
i pod przykrywką oficjalnych rozmów handlowych przeprowadzanych
z inicjatywy szwajcarskiej organizacji regulowały podział rynku zbytu"
i dodała, że: „Żadna z firm nie zakwestionowała faktów ustalonych
przez Komisję i wszystkie współpracowały w trakcie śledztwa."
W swoim oświadczeniu firma Outokumpu stwierdziła, że: „Outokumpu
przeanalizuje decyzję Komisji i zdecyduje czy będzie odwoływać się
od wyroku." Stwierdzono również, że: „Świadczenia na rzecz zasą-
dzonej kary będą niecodzienną pozycją w finansach firmy w czwar-
tym kwartale 2003 r."
WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe
związane z metalami nieżelaznymi w latach 2004^-2006
21-24 kwietnia 2004, Brescia, Włochy
Metef International Aluminium Exhibition
Źródło: Light Metal Agę 2003, t. 61, nr 5-6, s. 73
www.metef.com
16-18 czerwca, 2004, Falmouth, W. Brytania
Reagents in Minerals Engineering
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
e-mail: bwills@min-eng.com
27*30 października 2004, Las Vegas, USA
MINExpo International 2004
Źródło: Min. Eng. 2002, t. 15, nr 9, s. 704
15-19 czerwca 2004, Diisseldorf, RFN
METAY 2004
Źródło: Metal Powder Report 2003, t. 58, nr 6, s. 59
www.metav.de
22-24 września 2004, Essen, RFN
Aluminium 2004
Źródło: Erzmetall 2003, t. 56, nr 5, s. 311
www.aluminium-messe.com
26-29 września 2004, Madryt, Hiszpania
REWAS 2004: Global Symposium on Recycling, Waste Treat-
ment and Clean Technology
Źródło: Erzmetall 2003, t. 56, nr 5, s. 311
www.inasmet.es/rewas04
17-21 października 2004, Wiedeń, Austria
PM 2004 Powder Metallurgy
Źródło: Metal Powder Report 2003, t. 58, nr 6, s. 59
www.epma.com
8-9 listopada, 2004, Cape Town, RPA
Solid-Liąuid Separation 04
Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK,
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ,
Alicja Wójcik — AW.
OUTOKUMPU I SMI WYMIENIAJĄ SIĘ AKTYWAMI W MIEDZI
OUTOKUMPU AND SMI IN COPPER ASSETS SWAP. METAL B ULLE-
TIN 2003, nr 8821. s. 10. BŁ
Outokumpu zamieni 50 % swych udziałów w hiszpańskiej walcowni
miedzi Laminados Ovieda Cordoba SA (LOSCA) na udziały w Societa
Metallurgica Italiana (SMI), położonej w chińskiej prowincji Jiangsu,
produkującej rury do urządzeń klimatyzacyjnych i chłodniczych.
Transakcja ta, finalizowana w styczniu 2004 r., jest zgodna z planem
strategicznym firmy Outokumpu, która ma zamiar wzmocnić swoją
pozycję na chińskim rynku rur do urządzeń klimatyzacyjnych i chłod-
niczych. Zakład produkcyjny, należący do SMI — położony w Chang-
zhou w chińskiej prowincji Jiangsu, wykazał w 2002 r. wartość sprze-
daży netto w wysokości 10 min euro.
Outokumpu przejmuje również zakład produkcji nadprzewodników
w Fornaci di Barga we Włoszech, o wartości sprzedaży netto na
poziomie 16 min euro.
Firma SMI, która ma swoją siedzibę w Europie, twierdzi, że nie
traktuje należącego do niego zakładu produkującego nadprzewodni-
ki i chińskiej fabryki rur jako istotnych dla swojej strategii. Wzmocni
ona swoją pozycję lidera w produkcji metalowych wyrobów walco-
wanych poprzez angażowanie się w produkcję najbardziej zyskow-
nych i zarazem najmniej ryzykownych produktów.
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
e-mail: bwills@min-eng.com
10-12 listopada, 2004, Cape Town, RPA
Precious Metals 04
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
e-mail: bwills@min-eng.com
17-19 grudnia 2004, Yaranasi, Indie
International Conference on Recent Advances in Composites
Materials
Źródło: Z.Metallkd. 2002, t. 93, nr 9, s. 942
13-17 luty, 2005, San Francisco, USA
TMS Meeting@Exhibition
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 887
e-mail: mtgserv@tms.org
14-15 marca, 2005, Cape Town, RPA
Pyrometallurgy 05
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
e-mail: bwills@min-eng.com
16-18 marca, 2005, Cape Town, RPA
Bio-& Hydrometallurgy 05
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
e-mail: bwills@min-eng.com
17-19 października 2005, Kyoto, Japonia
International Lead-Zinc Processing Symposium
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
e-mail: akiofuwa@waseda.jp
12-16 marca, 2006, San Antonio, USA
TMSMeeting&Exhibition
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
e-mail: mgtserv@tms.org
145
 r
Światowy rynek metali
i !|j»iŁ"lTF^3 ^—-- ""
GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET
R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. JAN BUTRA
WYDARZENIA GOSPODARCZE
KOPALNIA GRASBERG OGRANICZA PRODUKCJĘ KONCENTRA-
TÓW
...GRASBERG TIGHTENS CONCENTRATES. Mining Journal, 7 Novem-
ber2003, No. 8761, p. 375
Obecna cena miedzi przypisywana jest większemu deficytowi
miedzi rafinowanej na rynku w 2003 r. oraz przewidywanemu dal-
szemu deficytowi w 2004 r. Według doradców Bloomsbury Minerał
Economics wypadek, do którego doszło w kopalni Grasberg (włas-
ność PTFreeportlndonesia),może spowodować ubytek 50^-75 tyś. t
koncentratów miedzi z rynku w czwartym kwartale 2003 r. i na
początku 2004 r. Nagłe zmniejszenie dostaw koncentratów miedzi
już wpływa na rynek miedzi, gdyż Pan Pacific Copper (joint-venture
pomiędzy Nippon Mining Holdings group i Mitsui Mining and
Smelting Co. Ltd) planuje zmniejszenie produkcji miedzi rafinowa-
nej o 30 tyś. t do poziomu 530 tyś. t. Drugi co do wielkości japoński
producent miedzi Mitsubishi Materials Corp. rozważa obniżenie
produkcji miedzi w pierwszym kwartale 2004 r. z planowanych
172,4 tyś. t. Podobnie Sumitomo Metal Mining, trzeci największy
producent w Japonii, planuje zmniejszyć produkcję w tym samym
okresie z prognozowanych 136 tyś. t. Sumitomo ocenia, że z 600
tyś. t koncentratów miedzi pochodzących z Grasberg ok. 20 % trafia
do Japonii. TC/RC (treatment and smelter charge) w transakcjach
natychmiastowych wynosi obecnie ok. 14 USD/t i 1,4 c/lb.
CODELCO ZWIĘKSZA PRODUKCJĘ
CODELCO INCREASES OUTPUT. Mining Journal, 14 November 2003,
No. 8762, p. 400
Producent miedzi Codelco (Chile) w ciągu pierwszych dziewię-
ciu miesięcy 2003 r. osiągnął rekordową produkcję 1,12 min t, tj.
o 2 % większą w stosunku do odpowiadającego okresu 2002 r. Ko-
palnia El Teniente wyprodukowała 240 003 t miedzi, Codelco Norte
644 1701, Andina 176 643 t, a Salvador 58 479 t. Przedsiębiorstwo
zapowiada w 2004 r. produkcję na poziomie 1,8 min t.
FINAŁ POROZUMIENIA W SPRAWIE PROJEKTU KOLWEZI
KOLWEZI TERMS FINALISED. Mining Journal, 7 November 2003,
No. 8763, p. 419
America Minerał Fields Inc. (AMFI), rząd Demokratycznej Re-
publiki Kongo i Gecamines uzgodnili warunki porozumienia doty-
czącego projektu zagospodarowania odpadów miedzi i kobaltu Kol-
wezi w DRC. Zgodnie z umową Kingamyambo Musonoi Tailings
SARL (KMT) będzie właścicielem 82,5 % udziałów w projekcie
poprzez AMFI, Gecamines 12,5 % udziałów, a rząd 5 % udziałów.
KMT wpłaci w dwóch ratach sumę 15 min USD. Według oszacowa-
146
nieżelaznych
Rudy Metale R 49 2004 nr 3
UKD669.2/.8(100):338.5(10Q).339.4(100)
nia projekt Kolwezi zawiera zasoby o wielkości 112,8 min t pocho-
dzące z odpadów o średniej zawartości 1,49 % Cu i 0,32 % Co.
OFERTA SPRZEDAŻY SOMINCOR
SOMINCOR SALEOFFER. Mining Journal, 21 November 2003, No. 8763,
p. 421
Portugalskie przedsiębiorstwo górnicze Empresa de Desenvol-
vimento Mineiro (EDM) ogłosiło sprzedaż 51% udziałów w Somin-
cor, firmie kierującej kopalnią miedzi, cyny i cynku Neves Corvo
w Portugalii. Pozostałe 49% udziałów posiada Rio Tinto, który także
rozważa sprzedaż akcji. Minimalna wartość 100 % udziałów w So-
mincor wynosi 135 min USD. Kopalnia Neves Corvo posiada bo-
gactwa zmierzone i wskazane o wielkości 30,6 min t i średniej za-
wartości 5,21 % Cu oraz 1,6 min t o średniej zawartości 9,73 % Cu,
a także 50,3 min Mg o średniej zawartości 5,99 % Zn, co pozwala
na produkcję miedzi do 2017 r., a cynku do 2030 r.
WZROST PRODUKCJI MIEDZI W ZAMBII
ZAMBIAN COPPER OUPTUT RISES. Mining Journal, 21 November 2003,
No. 8763, p. 421
W trzech pierwszych kwartałach 2003 r. produkcja miedzi w Zam-
bii wzrosła o prawie 2 % do 250 275 t w stosunku do odpowiadają-
cego okresu w 2002 r. Z kolei export wzrósł o 9,6 % do 268 498 t
w tym samym okresie. Według prognozy Zambia do 2007 r. osiągnie
produkcję na poziomie 750 tyś. t/r.
BRAK POSTĘPU W ROZMOWACH DOTYCZĄCYCH KONCEN-
TRATÓW MIEDZI
NO PROGRESS IN COOPER CONCENTRATES TALKS. Metal Bulletin,
10November2003, No. 8815, p. 16
Nadal nie ma porozumienia pomiędzy górnikami i hutnikami
we Wschodniej Azji na temat poziomu cen przeróbki koncentratów
miedziowych. Japońscy hutnicy żądają 50 USD/t miedzi, podczas
gdy górnicy proponują 45 USD/t. Obserwatorzy rozmów twierdzą,
ze podwyżek raczej nie będzie i prognozują kompromis na poziomie
47 USD/t miedzi.
POWOLNA REDUKCJA PRODUKCJI W CHIŃSKICH HUTACH
MIEDZI
CHINESE COPPER SMELTERS MULL PRODUCTION CUTBACKS.
Metal Bulletin, 17 November 2003, No. 8816, p. 18
Czołowe chińskie huty miedzi —Tongling Non-Ferrous Metals
(Group) Co i Daye Non-Ferrous Metals Co rozważają kontrolę pro-
dukcji miedzi katodowej w 2004 r. poprzez umieszczenie części
dostaw koncentratu na rynku globalnym oraz analizę niekorzystnych
kosztów przeróbki. Ponadto chińscy liderzy rozpoczęli rozmowy
z kilkoma międzynarodowymi firmami górniczymi na temat długo-
terminowych kontraktów na dostawy w 2004 r. materiałów suro-
wych.
CODELCO KUPUJE HUTĘ I RAFINERIĘ
CODELCO TO BUY CHILEAN COPPER AND REFINERY. Mining En-
gineering, November 2003, p. 10
Corporación Nacional del Cobre de Chile (Codelco) zapłaci
Empressa Nacional de Minerfa (Enami) 370-^375 min USD za hutę
i rafinerię miedzi Yentanas. Sprzedaż potwierdziły zarządy obu
przedsiębiorstw, a Codelco oczekuje jeszcze na potwierdzenie z chi-
lijskiego kongresu. W 2002 r. huta Yentanas przerobiła ok. 398 tyś. t
koncentratów miedzi, co daje 208 tyś. t miedzi anodowej i 108 tyś. t
miedzi konwertorowej. Rafineria w tym samym okresie wyproduko-
wała ok. 323 tyś. t miedzi katodowej.
RUSZA ROZBUDOWA KOPALNI TAPARKO
TAPARKO GO-AHEAD. Mining Journal, 7 November 2003, No. 8761,
p. 371
High River Gold Mines Ltd podjął decyzję o rozpoczęciu rozbu-
dowy kopalni złota Taparko w Burkina Faso, w której ma 80 %
udziałów. Feasibility study przewiduje budowę walcowni oraz infra-
strukturę do przeróbki rudy ze złoża Taparko i pobliskiego złoża
złota Bouroum (własność Axmin Ltd). Kopalnia będzie przerabiała
l min t rudy rocznie z trzech oddzielnych kopalń odkrywkowych
i produkowała ok. 680 tyś. uncji przez siedem i pół roku działalności.
Roczna produkcja w pierwszych łatach spodziewana jest na pozio-
mie 100 tyś. uncji, a średnia przez cały okres funkcjonowania zakła-
du wyniesie 91 tyś. uncji.
PIERWSZA PRODUKCJA W CIBALIUNG PLANOWANA NA 2006 R.
CIBALIUNG TARGETS GOLD OUTPUT IN 2006. Mining Journal. 14
November 2003, No .8762, p. 390
Austindo Resources Corp. NL planuje na przełomie kwietnia
i maja 2004 r. opracowanie feasibility study dla projektu złota i sre-
bra Cibaliung w Indonezjii, w którym ma 77 % udziałów. Projekt,
na którym prowadzone są wiercenia, znajduje się na wyspie Jawa ok.
150 km na południowy-zachód od Dżakarty. Cibaliung obejmuje
dwie zmineralizowane żyły Cikoneng i Cibitung, których bogactwa
zmierzone i wskazane oszacowano na 1,21 min t o średniej zawar-
tości 10,3 g/t Au, 88 g/t Ag, a bogactwa wnioskowane wynoszą 580
tyś. t o średniej zawartości 8,3 g/t Au i 64 g/t Ag. Przedsiębiorstwo
przewiduje przeróbkę na poziomie 220 tyś. t rudy rocznie i zamierza
odzyskiwać 70 tyś. uncji złota przy koszcie eksploatacyjnym mniej-
szym niż 200 USD/uncję. Pierwsza produkcja ruszy na początku
2006 r.
ZATWIERDZENIE ROZBUDOWY PROJEKTU MARLIN
MARLIN APPROYAL. Mining Journal. 14 November 2003, No. 8762,
p. 394
Zarząd Glamis Gold Ltd zatwierdził rozbudowę projektu złota
i srebra Marlin w Gwatemali. Eksploatacja będzie prowadzona me-
todą odkrywkową i podziemną. Kopalnia będzie przerabiała 4 tyś.
t/dobę rudy produkując rocznie 217 tyś. uncji złota i 3,3 min uncji
srebra. Koszt przedsięwzięcia oszacowano na 120,3 min USD,
a działalność kopalni prognozuje się na 10 lat. Złoże posiada zasoby
pewne i prawdopodobne na poziomie 11,8 min t o średniej zawarto-
ści 3,18 g/t Au i 38,5 g/t Ag (eksploatacja odkrywkowa) oraz 2,31
min t o średniej zawartości 12,82 g/t Au i 254,5 g/t Ag (eksploatacja
podziemna). Zakład przeróbczy będzie odzyskiwał 91 % złota
i 83 % srebra. Pierwsza produkcja rozpocznie się w pierwszym
kwartale 2006 r.
ROZBUDOWA KOPALNI ST IVES
ST IYES EXPANSION. Mining Journal, 21 November 2003. No. 8763.
p. 405
Gold Fields Ltd przeznaczył 125 min AUD na nowy zakład
przeróbczy o wydajności 4,5 min t/r. znajdujący się w kopalni złota
St Ives w Kambalda (zachodnia Australia). Nowy zakład zwiększy
produkcję złota w St Ives do 600 tyś. uncji/r, i zmniejszy koszty
przeróbki o 4-5-5 AUD/t. Kopalnia będzie kontynuowała ługowanie
na hałdzie w tempie 2,2 min t/r. W trzecim kwartale 2004 r. St Ives
przerobiła w sumie 1,69 min t rudy przy koszcie eksploatacyjnym
30 AUD/t. Produkcja złota wyniosła 127 tyś. uncji przy koszcie
eksploatacyjnym 412 AUD/uncję. Obecnie kopalnia posiada zasoby
o wielkości 3 min uncji, co pozwoli na działalność przez sześć lat.
POROZUMIENIE POMIĘDZY CHARIOT I BHP BILLITON
BHP BILLITON AND CHARIOT IN PERUYIAN AGREEMENT. Mining
Journal, 28 November 2003, p. 10
Chariot Resources Ltd wszedł w joint venture odnośnie do dwóch
projektów miedzi i złota w Peru, które stanowią własność BHP
Billiton. Projekty Antash i Bambas Este o powierzchni odpowiednio
25 i 60 km znajdują się w Andach. Chariot może nabyć 70 %
udziałów w projekcie Antash wydając l ,5 min USD na poszukiwa-
nia przez trzy lata. Jeśli przedsiębiorstwo odkryje bogactwa większe
niż 250 min t i średniej zawartości l % Cu to BHP Billiton będzie
mógł odzyskać 40 % udziałów płacąc Chariot 2,5 min USD. Podo-
bne warunki odnoszą się do proj ektu B ambas Este, w którym Chariot
może nabyć 70 % udziałów za 3 min USD. BHP Billiton odkupi
udziały w projekcie za 4,5 min USD, jeśli Chariot natrafi na bogac-
twa o wielkości 250 min t i średniej zawartości l % Cu.
WZNOWIENIE UMÓW DOTYCZĄCYCH ZŁOTA MOŻE ZWIĘ-
KSZYĆ LIMITY SPRZEDAŻY
GOLD AGREEMENT RENEWAL COULD BOOST SALES LIMIT. Metal
Bulletin. 10 November 2003, No. 8815, p. 18
Oczekiwane na wrzesień przyszłego roku wznowienie umów
Centralnego Banku Złota, może spowodować podwyższenie roczne-
go limitu sprzedaży złota z 400 do 5001. Umowa Centralnego Banku
Złota znana jest także jako umowa Waszyngtona (podpisana
w 1999 r.). Czternaście europejskich banków (w tym Europejski
Bank Centralny) są tą stroną w umowie, która ogranicza ilość złota,
jaką można sprzedać. Ograniczenie dotyczy 2 tyś. t w ciągu 5 lat od
zawarcia umowy, czyli do września 2004 r., kiedy umowa wygasa.
Uczestnicy rynku złota są jednak pełni nadziei, że bank przedłuży
umowę.
PLACER DOME PONOWNIE ZAINTERESOWANY CHILIJSKIM
PROJEKTEM
PLACER DOME TAKES NEW LOOK AT BIG CHILEAN PROJECT.
Metal Bulletin. l O November 2003, No. 8815. p. 18
Kanadyjski producent złota Placer Dome stwierdził, że wyższe
ceny złota i srebra mogą stanowić bodziec do wznowienia prac
wydobywczych na terenie złoża złota w masywie Cerro Casale
(Północne Chile), które od 1999 r. zostały wstrzymane. Firma jest
w trakcie rozmów z przyszłymi partnerami i instytucjami finanso-
wymi. Placer Dome posiada 51 % udziałów w Cerro Casale, Arizona
Star Resource Corp. 25 % udziałów, a Bema Gold Corp. (obie firmy
z Yancou ver) 24 % udziałów. Na podstawie umów dotyczących prac
wydobywczych na projekcie, Placer Dome zobowiązał się do wnie-
sienia wkładu w wysokości l ,3 mld USD. Studium wykonalności
przeprowadzone w 1999 r. wykazało, że ze złóż w Cerro Casale
można wyprodukować w ciągu roku 128 tyś. t miedzi i 900 tyś. uncji
złota. Zasoby złoża o wielkości 12,9 min uncji złota i 3,2 Ib miedzi
sprawiają, że Cerro Casale jest jednym z największych złóż na świecie.
POPYT PRZEMYSŁOWY WZMACNIA POZYCJĘ SREBRA
INDUSTRIAL DEMAND PROPELS SILYER GROWTH. Metal Bulletin,
17November2003, No. 8816, p. 16
Według obliczeń konsultantów z Gold Fields Minerał Services
Ltd (GFMS) w Londynie tegoroczny popyt na srebro ciągle rośnie,
szczególnie w branży jubilerskiej i fotograficznej. Sektor przemy-
słowy planuje przejęcie przeszło 43 % całości popytu na srebro,
natomiast popyt sektora jubilerskiego wynosi ok. 3 %, a sektora
fotograficznego 5 %.
KINROSS PLANUJE NABYCIE ZŁOŻA ZŁOTA W STANIE WA-
SZYNGTON
KINROSS ACQUISITION GIYES IT A WASHINGTON GOLD DEPO-
SIT. Mining Engineering, November 2003, p. 11
147
 Kinross Gold ogłosił plany zakupu Crown Resources w zamian
za akcje o wartości 100 min USD. Zakup obejmuje złoże złota
Buckhorn Mountain w stanie Waszyngton, którego zasoby oszaco-
wano na l ,94 min t o średniej zawartości 13,44 g/t. Przedsiębiorstwo
jest siódmym największym producentem złota na świecie i posiada
kopalnie w Kanadzie, Brazylii, Chile i Rosji. W 2003 r. Kinross
zamierza osiągnąć produkcję złota na poziomie 52,8 t (1,7 min
uncji). Firma planuje także reaktywacje w 2004 r. kopalń w Kettle
River (WA) i Refugio (Chile), co zwiększy produkcję złota do ok.
62,2 t (2 min uncji) w 2005 r.
NAJWIĘKSZY ŚWIATOWY PRODUCENT SREBRA I OŁOWIU
ZDECYDOWANY POZOSTAĆ NA CZELE
WORLD'S LARGEST SILYER AND LEAD PRODUCER IS COMMIT-
TED TO STAYING ON TOP. CIM Bulletin, No. 1074. p. 25
Kopalnia Cannington w północnym Queensland (Australia) jest
największym producentem srebra (6 % globalnej produkcji) i ołowiu
(7 % globalnej produkcji) na świecie. Została uruchomiona
w 1997 r., a pełną produkcję osiągnęła w 1999 r. Od tego czasu
zdolności produkcyjne kopalni wzrosły z l ,5 do ponad 2,2 min t/r.
Złoże Cannington dzieli się na dwie strefy: północną i południową,
0 zasobach pewnych i prawdopodobnych na poziomie ok. 5,5 min t
1 średniej zawartości 570 g/t Ag, 12,5 % Pb i 5,4 % Zn. Do tej pory
eksploatację prowadzono w strefie południowej, gdzie w zakładzie
przeróbczym uzyskuje się koncentraty o zawartości 85 % srebra,
80 % ołowiu i 75 % cynku. Jednak w lutym 2002 r. Cannington
przystąpił do realizacji projektu, który pozwoli utrzymać produkcję
na poziomie 2,4 min t/r. Przedsięwzięcie dotyczy północnej strefy
złoża, a jego budżet wynosi 130 min AUD. Podziemnym udostępnie-
niem złoża zajmie się EROC Pty Ltd.
RUSZA PRODUKCJA CYNKU W PROWINCJI GANSU
CHINESE ZINC RESTARTS.... Mining Journal. 7 November 2003,
No. 8761, p. 374
Chińska produkcja cynku wzrośnie w 2004 r., ponieważ produ-
cent Baiyin Non-Ferrous Metals uruchomił zakład w Gansu Provin-
ce o zdolnościach produkcyjnych na poziomie 100 tyś. t/r. Produkcję
w zakładzie zawieszono na początku br. na skutek problemów z do-
stawami koncentratów i brakiem energii. Przedsiębiorstwo zamierza
wyprodukować w 2003 r. 90 tyś. t cynku, a w 2004 r. 140 tyś. t.
Z kolei drugi największy producent cynku w Chinach Huludao Zinc
rozważa ponowne otwarcie w 2004 r. zakładu w Liaoning Province
o zdolnościach produkcyjnych na poziomie 130 tyś. t/r. Decyzja
zostanie podjęta, kiedy ceny metalu wzrosną do ok. 1000 USD/t.
Działalność zakładu zawieszono w 2001 r. z powodu niskich cen
cynku. Otwarcie może nastąpić w czerwcu lub lipcu przyszłego
roku.
KSZTAŁTOWANIE NOWEGO PRZEDSIĘBIORSTWA — YEDANTA
YEDANTA TAKES SHAPE. Mining Journal, 14 November 2003, No. 8762,
p. 385
Nowe przedsiębiorstwo Yedanta Resources planuje złożenie
wstępnej oferty publicznej (IPO) o wartości 700 min USD, której
koordynatorem będzie HSBC i JP Morgan. Yedanta to faktycznie
nowa nazwa Sterlite Group (Indie), przedsiębiorstwa kontrolującego
Sterlite Industries (Indie) Ltd, w którym ma 55,2 % udziałów oraz
80 % udziałów w Madras Aluminium Co. Ltd. Madras posiada 7 %
udziałów w Sterlite Industries, co faktycznie daje Yedanta 60,8 %
udziałów. W ubiegłym roku przedsiębiorstwo posiadało w Indiach
42 % udziałów w miedzi, 21 % w aluminium i 62 % w cynku. Grupa
INFORMACJE GIEŁDOWE
NEWMONT ZBIERA FUNDUSZE
NEWMONT RAISES US$ l BILLION. Mining Journal, 7 November 2003.
No. 8761, p. 361. NEWMONT RAISES S l BILLION. Mining Magazine,
November2003,p. 5
Newmont Mining Corp., największy światowy producent złota
wyemitował akcje zwykłe w celu zebrania funduszy na spłatę długu,
148
zamierza w ciągu następnych trzech lat zainwestować w sumie 2 mld
USD w modernizację i rozwój. Do głównych aktywów Yedanta
w Indiach należy:
— kopalnia cynku i ołowiu Rajpura Dariba o całkowitych zaso-
bach na poziomie 6,5 min t i średniej zawartości 6,3 % Zn,
— kopalnia cynku i ołowiu Rajpura Agucha, gdzie całkowite za-
soby wynoszą 42,3 min t o średniej zawartości 13,1 % Zn,
— kompleks górniczy cynku i ołowiu Zawar, którego całkowite
zasoby oszacowano na 7,9 min t i średniej zawartości 3,6 % Zn,
— huta Chanderyia, której roczne zdolności produkcyjne wynoszą
97 tyś. t cynku i 34 tyś. t ołowiu,
— huta Debari o zdolnościach produkcyjnych na poziomie 68
tyś. t cynku rocznie,
— huta Yizag o rocznych zdolnościach produkcyjnych wynoszą-
cych 45 tyś. t cynku.
— rafineria Silvassa produkująca rocznie 180 tyś. t miedzi katodo-
wej i 140 tyś. t walcówki,
— huta Tuticorin produkująca rocznie 180 tyś. t miedzi katodowej
i 774 tyś. t kwasu siarkowego.
PRZEMYSŁ OŁOWIU ZWRACA SIĘ KU WSCHODOWI
LEAD INDUSTRY LOOKS EAST. Metal Bulletin, 3 November 2003,
No. 8814. p. 18
Podczas XIV Międzynarodowej Konferencji we Frankfurcie do-
tyczącej produkcji ołowiu, stwierdzono, że zużycie ołowiu wzrośnie
dzięki popytowi we Wschodniej Azji. Dramatyczny wzrost konsum-
pcji ołowiu spowodował dodatkowy wzrost produkcji w hutach Azji,
co według uczestników konferencji niepomyślnie działa na zachod-
nie, przestarzałe firmy o wysokich kosztach produkcji. Wynikiem
zaistniałej sytuacji jest znacząca redukcja poziomu podstawowej
produkcji na rynkach zachodnich.
ZATWIERDZENIE ROZBUDOWY PROJEKTU MONTCALM
MONTCALM APPROYALS. Mining Journal, 7 Noyember 2003. No. 8761,
p. 371
Falconbridge Ltd podał, że posiada wszystkie niezbędne rządo-
we zatwierdzenia dotyczące rozbudowy projektu niklu Montcalm
w Ontario. Projekt o wartości 100 min CAD, znajdujący się w po-
bliżu Timmins, przewiduje produkcję ok. 8 tyś. t niklu rocznie.
Zakończenie rozbudowy planowane jest na pierwszy kwartał 2005 r.
Ruda z kopalni będzie wysyłana do wzbogacalnika w kopalni Kidd
Creek w Timmins, a dalej koncentraty będą wysyłane drogą morską
do huty niklu w Sudbury.
GWAŁTOWNY WZROST KONSUMPCJI KOBALTU W CHINACH
CHINESE CONSUMPTION SOARS. Metal Bulletin, 24 November 2003,
No. 8817, p. 19
Według danych z Centrum Informacyjnego Chin, popyt na ko-
balt wzrósł w bieżącym roku o 36 %. W 2002 r. produkcja wyniosła
5 tyś. t. W latach 1998-^2004 zakup kobaltu wzrósł o ponad 40 %.
Produkcja kobaltu rafinowanego w Chinach wzrosła w 2003 r. do
poziomu 4400 t, co w porównaniu z 1992 r., kiedy to produkcja
wyniosła 500 t — stanowi spory przyrost. Największym krajowym
producentem jest Jinchaun Non-Ferrous Metal Corp., który w bieżą-
cym roku wyprodukował ł tyś. t. W 2003 r. Chiny importowały 60
tyś. t koncentratu. Największym dostawcą koncentratów kobalto-
wych jest Afryka, dlatego też Jinchaun planuje współpracę z afry-
kańską firmą.
rozbudowę nowych projektów i inne wydatki inwestycyjne. W wy-
niku sprzedaży 24 min nowych akcji po 42,40 USD/akcja przedsię-
biorstwo (Denver) zebrało w przybliżeniu l ,02 mld USD. Newmont
produkuje rocznie 7,5 min uncji złota i analitycy wierzą, że przed-
siębiorstwo utrzyma status największego producenta złota poprzez
swój rozwój. Przedsiębiorstwo nabyło w ubiegłym roku Normandy
Mining Ltd (Australia) i Franco Nevada Mining Corp. Ltd (Kanada).
Tymczasem Gold Fields Ltd z Afryki Pd. wyemitował akcje w celu
zebrania 195 min USD.
POROZUMIENIE POMIĘDZY HARMONY, AVMIN I ARM
HARMONY, AYMIN, ARM RESHUFFLE. Mining Journal, 14 November
2003, No. 8762, p. 399
Południowoafrykańscy producenci złota Harmony Gold Mining
Co. Ltd, Anglovaal Mining Ltd (Avmin) i African Rainbow Minerals
& Explorationlnvestments Ltd (ARM) zawarli porozumienie, zgod-
nie z którym w wyniku serii transakcji Harmony nabędzie wszystkie
akcje w Avgold Ltd, a ARM przejmie kontrolę nad Avmin. W wy-
niku tego Avmin będzie posiadał 22,2 % udziałów w Harmony,
które przekształcone zostaną na 53,7 % udziałów w Avgold (42,2 %
z Avmin oraz 11,5 % aktualnie posiadanych).
TRANS-SIBERIAN NOTOWANE NA GIEŁDZIE
TRANS-SBBERIAN LISTING. Mining Journal, 21 November 2003, No. 8763,
p. 405
Trans-Siberian Gold plc (TSG), notowany od 25 listopada na
London Alternative Investment Market, zebrał 16 min L w wyniku
wstępnej oferty publicznej (IPO) swoich akcji. Przedsiębiorstwo
wyemitowało 10,7 min nowych akcji po 1,50 L/akcja, co stanowi
37 % kapitału akcyjnego. Wartość oferty TSG to ok. 43 min L.
Dochód netto zostanie przeznaczony na rozbudowę projektów złota
Yeduga i Asacha/Rodnikova w Rosji, które zawierają zasoby złota
o wielkości 3 min uncji. Obszar Asacha/Rodnikova znajduje się
w prowincji Kamczatka na wschodzie Rosji i zawiera dwa złoża
WYNIKI FINANSOWE
ANGLOGOLD SILNE POMIMO UMOCNIONEJ POZYCJI RANDA
ANGLOGOLD STABLE DESPITE RAND. Mining Journal, 7 November
2003, No. 8761
AngloGold Ltd, drugi największy producent złota na świecie,
podał dochody za trzeci kwartał 2003 r., których wielkość jest taka
sama jak w drugim kwartale. Większa produkcja z kopalń w Afryce
Południowej, wyższe ceny złota wyrównały niekorzystny wpływ
umocnionej pozycji R i większych kosztów roboczych w Afryce
Południowej. Przedsiębiorstwo zaksięgowało dochód w wysokości
497 min R, co stanowi zaledwie 4 % spadek w stosunku do dochodu
netto w drugim kwartale tego roku. Południowoafrykańskie kopalnie
zostały zmuszone do zwiększenia produkcji z powodu silnej waluty
i 10 % wzrostu płac górników. W wyniku tego koszty operacyjne
w USD wzrosły o 6 % do 237 USD/uncję. Natomiast koszty opera-
cyjne w R wzrosły o l % do 56,311 R/kg. Obrót spadł o 4 % w dru-
gim kwartale do 3,74 mld R pomimo 3 % wzrostu średniej ceny złota
do 364 USD/uncję. Powodem tego jest 3 % spadek całkowitej pro-
dukcji złota do 1,39 min uncji.
MIESZANE LOSY PRODUCENTÓW MIEDZI
MIXED FORTUNES FOR COPPER PRODUCERS. Mining Journal, 7
November 2003, No. 8761, p. 377
Wyższe ceny miedzi pomogły Phelps Dodge Corp. zmniejszyć
dramatyczną stratę z trzeciego kwartału 2003 r. Przedsiębiorstwo
zanotowało stratę netto w wysokości 0,3 min USD w porównaniu do
53,7 min USD w odpowiadającym okresie 2002 r. Phelps planuje
zmniejszenie do końca tego roku całkowite koszty produkcji miedzi
do 0,60 USD/lb. Całkowite koszty operacyjne wzrosły w trzecim
kwartale do 0,675 USD/lb w porównaniu do 0,663 USD/lb w 2002 r.
CENY METALI
NAGŁY WZROST CENY ZŁOTA
GOLD FLIRTS. Mining Journal, 14 November 2003, No. 8763. p. 422
19 listopada 2003 r. cena złota wzrosła znacząco i przekroczyła
o bogactwach na poziomie 860 tyś. uncji złota. Projekt Yeduga
położony jest 370 km na północ od Krasnojarska i jego aktualne
bogactwa wynoszą 2,1 min uncji. TSG zapowiada, że w latach
2005-2009 będzie produkował od 260 do 280 tyś. uncji/r. Produkcja
złota spadnie później do 100 tyś. uncji/r, z powodu ograniczenia
eksploatacji w podziemnej kopalni Yeduga.
MARKET NEWS. Mining Journal, 21 November 2003, No. 8763, p. 427
Minera Andes Inc. zakończył emisję 22 min jednostek po 0,30
CAD/jednostka w celu zebrania dochodu brutto w wysokości 6,6
min CAD. Przedsiębiorstwo zamierza przeznaczyć dochód netto na
rozbudowę projektu złota i srebra San Jose w Argentynie.
MARKET NEWS. Mining Journal, 21 November 2003, No. 8763, p. 427
Michelago Ltd wyemitował 57 min akcji po 0,1 AUD/akcja
w celu uzyskania dochodu brutto w wysokości 6,27 min AUD. Do-
chód netto przedsiębiorstwo wykorzysta na rozbudowę projektu
złota w Chinach.
WSTĘPNA OFERTA NIQUEST
NIQUEST IPO. Mining Journal. 28 November 2003, p. 14
Przedsiębiorstwo poszukiwawcze niklu NiQuestLtd (Perth) roz-
poczęło wstępną ofertę publiczną (IPO) 15 min swoich akcji po 0,20
AUD/akcja w celu zebrania dochodu brutto w wysokości 3 min
AUD. NiQuest zamierza przeznaczyć dochód netto na sfinansowanie
programu poszukiwawczego na projekcie niklu w Australii zachod-
niej.
Tymczasem Grupo Mexico S. A. de CY, trzeci największy producent
miedzi na świecie, zanotował większą stratę netto w trzecim kwartale br.
Przedsiębiorstwo zaksięgowało w tym okresie stratę netto w wysokości
691 min MP (l USD =11,00 MP) w porównaniu do 259 młn MP
w odpowiadającym okresie roku ubiegłego. Sprzedaż netto wzrosła
do 6,90 mld MP w porównaniu do 6,47 mld MP w 2002 r.
RESULTS ROUND-UP. Mining Journal, 21 November 2003, No. 8763,
p. 427
Latynoamerykański producent złota Wheaton River Minerals
Ltd osiągnął w trzecim kwartale 2003 r. rekordowe dochody, które
uzyskał dzięki większej sprzedaży. Do wzrostu przyczyniła się za-
kupiona na początku roku kopalnia złota Peak w Australii i pośred-
nio pakiet 37,5 % udziałów w kopalni miedzi i złota Bajo de la
Alumbrera w Argentynie. Przedsiębiorstwo zanotowało zysk netto
w wysokości 14,7 min USD ze sprzedaży o wartości 63,1 min USD
w porównaniu do dochodu netto 0,9 min USD ze sprzedaży o war-
tości 15,8 min USD w odpowiadającym okresie 2002 r. Wheaton
sprzedał w sumie 126 100 uncji złota (105 400 uncji złota i 1,5 min
uncji srebra) przy koszcie eksploatacyjnym 98 USD/uncję w porów-
naniu do 47 800 uncji i 182 USD/uncję w roku ubiegłym. Sprzedaż
miedzi wyniosła 28,3 min Ib.
RESULTS ROUND-UP. Mining Journal, 7 November 2003, No. 8761,
p. 378
Kanadyjski producent metali podstawowych Norandalnc. zaksięgo-
wał zysk netto w wysokości 20 min USD od dochodu o wartości 1,17 mld
USD w porównaniu do straty netto w wysokości 49 min USD ze sprze-
daży o wartości 0,89 mld USD zanotowanej w trzecim kwartale 2002 r.
po raz pierwszy od marca 1996 r. poziom 400 USD/uncję. Tymcza-
sem bank inwestycyjny Dresdner Kleinwort Wasserstein prognozu-
je, na podstawie większego popytu i słabego dolara, że w 2004 r.
cena złota wzrośnie do 435 USD/uncję.
149
RYNEK CYNKU OCZEKUJE WYNIKU ROZMÓW DOTYCZĄCYCH Kobalt ($/Mg)
cena
miesięczna
cena
miesięczna
POZIOMU KOSZTÓW PRZEROBU najniższa najwyższa
listopad listopad
ZINC MARKET AWAITS START OF TREATMENT CHARGE TALKS. 2003 2003
Metal Bulletin, 10 November 2003, No. 8815, p. 14
min 99,8 % 13,950 15,050
Uczestnicy rynku cynku oczekują decyzji w sprawie ustalenia min 99,3% 11,156 12,475
poziomu kosztów przerobu na 2004 r. Obecnie poziom kosztów
przerobu (TC) wynosi 147 USD/t i opiera się na cenach giełdy LME, Złoto ($/oz)
które wynoszą l tyś. USD/t. Zachodnia Europa utraciła ok. 420-M-60 poranna 390,20000
tyś. t produkcji hutniczej z powodu licznych zamknięć zakładów popołudniowa 389,91000
wzbogacania rud, jakie miały miejsce w bieżącym roku (Metal-
europ's Noyelles Godaułt — Francja, Macedonia's Titov Yelof Srebro (c/oz)
i Glencore's Porto Yestime — Sardynia). Statystyki International Spot 517,77500
Lead & Zinc Study Group (ILZSG) pokazują, że produkcja w rafi-
October Averages, Metal Bulletin, 8 November 2003, No. 8819, p. 29
neriach Europy Zachodniej spadła o 5 % w 2003 r.
NAJWYŻSZE CENY KOBALTU OD 2001 ROKU
Średnie miesięczne ceny metali (listopad 2003)
COBALT RALLY CONTINUES, PRICES AT HIGHEST SIŃCE 2001.
Metal Bulletin, 17 November 2003, No. 8816, p. 20
Styczeń-listopad Listopad
Niska podaż na metal i wysoki popyt spowodowały wzrost cen
2003 2003
Metal kobaltu do najwyższego poziomu od 2001 r. Uczestnicy rynku ko-
cena cena cena baltu spekulują o cenach na poziomie 18 USD/lb kobaltu. Problemy
najniższa najwyższa średnia z kupnem kobaltu i wysokimi cenami powodują automatyczny wzrost
cen produktów wykonanych z kobaltu. Podwyżki cen zanotowano
Miedź Grade A ($/Mg) również na rynku metali niższej jakości. Dla przypomnienia w 2001 r.
transakcje natychmiastowe 1544,25 2117,50 2055,04 ceny kobaltu wynosiły 20 USDAb, natomiast w 2002 r. już tylko 6 USD/lb.
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1562,50 2103,00 2047,60 W roku ubiegłym kobalt można było kupić za 6-5-8 USD/lb. Powód
— niski popyt w poprzednich latach spowodował obniżkę cen.
Ołów (S/Mg)
transakcje natychmiastowe 427,50 649,50 621,71 WZROST EUROPEJSKICH PREMII ZA MIEDŹ
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 439,00 641,00 620,15 EUROPEAN COPPER PREMIUMS RISE. Metal Bulletin, 24 November
2003, No. 8817, p. 16
Cynk ($/Mg) Europejskie premie za miedź katodową wzrosły z powodu duże-
transakcje natychmiastowe 740,50 937,50 914,16 go popytu na rynku chińskim. Premie z 50^-65 USD/t wzrosły do
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 761,00 954,00 930,30 poziomu 60-^-70 USD/t miedzi. Dla chińskich konsumentów bardziej
korzystne warunki zakupu miedzi panują w Europie, gdzie premie
Nikiel (S/Mg)
za miedź wynoszą 30 USD/t, podczas gdy w Chinach — 100 USD/t.
transakcje natychmiastowe 7205,00 12455,00 12 086,50
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 7190,00 12440,00 12 072,75 Większość z dotychczasowych zapasów miedzi w Europie i Amery-
ce Północnej była przeznaczana na rynek chiński.

ZAPASY MIEDZI ZAPASY OŁOWIU

160668
609491

___ 151716
^ 569252
5
: '•^ 142875
| 529013

* 134034
* 488773
i

448534
03/09/15 03/10/14 03/11/12
03/D9/15 03/10/13 03/11/11 D3/12/10

Data sesji Data sesji

ZAPASY CYNKU ZAPASY NIKLU

747770 36197
r

i
^ 733910 35112

S
'£ 720050 O
•t
34026
\ \ ; / ^
* 706190 32940 \ ,-. A/
\ J V_, / V
682330 31855! .
03/D9/16 03/10/15 03/11/13 03/12/12 03/10/14 03/11/12 03/12/11

Data sesji Data sesji

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Analiz Strategicznych CBPM Cuprum Sp. z o.o. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy
we Wrocławiu w składzie:
dr inż. Jan Kudełko,
mgr Aneta Barańska,
mgr Aleksandra Mońka,
mgr Wojciech Korzekwa.

150
 NORMALIZACJA
STANDARDIZATION
Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieżelaznych.
Nowe Polskie Normy:
— PN-EN 755-9:2004 Aluminium i stopy aluminium—Pręty, rury
i kształtowniki wyciskane — Część 9: Tolerancje wymiarów
i kształtu kształtowników
zastępuje: PN-EN 755-9:2002 (U)
— PN-EN 1254-1:2004 Miedź i stopy miedzi — Łączniki instala-
cyjne — Część l: Łączniki do rur miedzianych z końcówkami
do kapilarnego lutowania miękkiego lub twardego
zastępuje: PN-EN 1254-1:2002 (U)
— PN-EN 1254-3:2004 Miedź i stopy miedzi — Łączniki instala-
cyjne — Cześć 3: Łączniki do rur z tworzyw sztucznych z koń-
cówkami zaciskowymi
zastępuje: PN-EN 1254-3:2002 (U)
— PN-EN 1254:2004 Miedź i stopy miedzi — Łączniki instalacyj-
ne — Część 4: Łączniki z końcówkami innymi niż do połączeń
kapilarnych lub zaciskowych
zastępuje: PN-EN 1254-4:2002 (U)
— PN-EN 1254-5:2004 Miedź i stopy miedzi — Łączniki instala-
cyjne — Część 5: Łączniki do rur miedzianych z krótkimi koń-
cówkami do kapilarnego lutowania twardego
zastępuje: PN-EN 1254-5:2002 (U)
— PN-EN 12020-1:2004 Aluminium i stopy aluminium — Kształ-
towniki wyciskane precyzyjne ze stopów EN AW-6060 i EN
AW-6063 — Część 1: Warunki techniczne kontroli i dostawy
zastępuje: PN-EN 12020-1:2002 (U)
— PN-EN 12020-2:2004 Aluminium i stopy aluminium — Kształ-
towniki wyciskane precyzyjne ze stopów EN AW-6060 i EN
AW-6063 — Część 2: Tolerancje wymiarów i kształtu
zastępuje: PN-EN 12020-2:2002 (U)
— PN-EN 12373-8:2004 Aluminium i stopy aluminium — Utle-
nianie anodowe — Część 8: Określanie względnej odporności
na światło ultrafioletowe i wysoką temperaturę barwionych ano-
dowych powłok tlenkowych
CHRONICLE
Nowości Wydawnicze
W ramach działalności wydawniczej Komisji Historii i Ochrony
Zabytków Hutnictwa przy Zarządzie Głównym Stowarzyszenia In-
żynierów i Techników Przemysłu Hutniczego w Katowicach, pod
przewodnictwem mgr. inż. J. Jurzykowskiego z Zespołu ds. Opraco-
zastępuje: PN-EN 12373-8:2002 (U)
— PN-EN 12373-11:2004 Aluminium i stopy aluminium — Utle-
nianie anodowe — Część 11: Pomiar współczynnika odbicia
i połysku anodowych powłok tlenkowych pod kątami 20,45,60,
lub 85 stopni
zastępuje: PN-EN 12373-11:2002 (U)
— PN-EN 12373-12:2004 Aluminium i stopy aluminium — Utle-
nianie anodowe — Część 12: Pomiar charakterystyki odbicia
powierzchni aluminium z zastosowaniem przyrządów sferycz-
nych integrujących
zastępuje: PN-EN 12373-12:2002 (U)
— PN-EN 12373-13:2004 Aluminium i stopy aluminium — Utle-
nianie anodowe — Część 13: Pomiar charakterystyki odbicia
powierzchni aluminium za pomocą goniofotometru pełnozakre-
sowego lub goniofotometru uproszczonego
zastępuje: PN-EN 12373-13:2002 (U)
— PN-EN 12373-14:2004 Aluminium i stopy aluminium — Utle-
nianie anodowe — Część 14: Wzrokowe określanie przejrzysto-
ści anodowych powłok tlenkowych — Metoda skali wzorców
zastępuje: PN-EN 12373-14:2002 (U)
— PN-EN 12373-15:2004 Aluminium i stopy aluminium — Utle-
nianie anodowe — Część 15: Ocena odporności anodowych
powłok tlenkowych na pękanie podczas odkształcania
zastępuje: PN-EN 12373-15:2002 (U)
— PN-EN 12735-2:2004 Miedź i stopy miedzi — Rury miedziane
okrągłe bez szwu stosowane w instalacjach klimatyzacyjnych
i chłodniczych — Część 2: Rury do oprzyrządowania
zastępuje: PN-EN 12735-2:2002 (U)
Polskie Normy wprowadzające normy europejskie metodą uznania:
— PN-EN 573-3:2004 (U) Aluminium i stopy aluminium — Skład
chemiczny i rodzaje wyrobów przerobionych plastycznie — Część
3: Skład chemiczny
zastępuje: PN-EN 573-3:1998
wań Historycznych wydano w IV kwartale 2003 r. dwa cenne opra-
cowania.
Pierwsze opracowanie to „Dzieje Górnictwa i Hutnictwa rud metali
w rejonie Chełmca na Pogórzu Kaczawskim". Autorem opracowania
151
są: dr inż. E. Piątek i dr inż. Z. Piątek z Szczawna Zdroju (członkowie
naszej komisji). W opracowaniu zaprezentowano rozwój górnictwa
do XVII wieku, przedstawiono miasto górnicze Jerzyków oraz dzia-
łalność górnictwa w okresie XVIII+-XIX w. podobnie zaprezentowa-
no rozwój hutnictwa w Chełmcu w okresie od XVII do XIX w.
Autorzy opracowania zwrócili uwagę na wydobywanie i metalurgię
kruszców na Dolnym Śląsku oraz na analizę historyczną górniczą
i hutniczą przemysłowego obszaru Chełmiec-Jerzyków.
Drugie opracowanie to „Święty Florian — patron Braci Hutniczej".
Autorem opracowania jest mgr inż. B. Maziarski z Bytomia (członek
naszej komisji). W opracowaniu, autor przedstawił żywot św. Flo-
riana, żołnierza i męczennika. Florian jako żołnierz (oficer wojsk
rzymskich w środkowej Austrii), wyznawca i obrońca wiary katolic-
kiej był prześladowany przez Cesarza Dioklecjana, aresztowany,
torturowany i zmaltretowany z kamieniem u szyi strącony z mostu
do rzeki Anizy (dzisiaj Enns) w Austrii. Wydarzenie to miało miejsce
w dniu 4 maja 304 r. n.e. W opracowaniu przedstawione zostały
miejsca oraz pamiątki w Polsce związane z postacią św. Floriana,
m.in. Kościół św. Floriana w Krakowie, Brama Floriańska z płasko-
rzeźbą świętego, Katedra Wawelska z relikwiami św. Floriana złożonymi
w 1184 r. Miejscami kultu św. Floriana na terenie Polski są m.in. Warszawa,
Koprzywnica, Wąchock, Sulejów. Święty Florian ma swoje miejsce w iko-
nografii i filatelistyce. Św. Florian od XII w. związany jest z dziejami
Krakowa, a od XIX w. jest patronem hutników Chorzowa, ponadto jest
patronem Austrii i Bolonii.
Należy wspomnieć, iż szczególną czcią otaczali świętego Floriana
męczennika, ludzie trudnych i niebezpiecznych zawodów, takich
jak: hutnicy, strażacy, kominiarze. Z dniem św. Floriana jest zwią-
zane przysłowie „Kiedy poleje na św. Floriana, potrwa czas jakiś
pogoda zakichana".
Zainteresowani powyższymi wydawnictwami, proszeni są o kon-
takt z naszą komisją w Zarządzie Głównym SITPH w Katowicach.
J.W.

NAGRODY IMIENIA
(wyciąg z Zarządzenia Rektora AGH nr 4/92 z dnia 10.04.1992)

Nagrody Imienia: Prof. Henryka Czeczotta, prof. Antoniego Rodziewicza-Bielewicza i prof. Władysława Taklińskiego
przyznaje Jury, powoływane Zarządzeniem Rektora AGH na okres kadencji, według regulaminów zatwierdzanych przez Senat.
Wysokość nagrody ustala się przy zastosowaniu mnożnika maksymalnej stawki miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego
na stanowisku profesora zwyczajnego obowiązującego na dzień 31 grudnia roku poprzedzającego rok, w którym przyznana
została nagroda.

Regulamin przyznawania nagrody Prof. Antoniego Rodziewicza-Bielewicza:

— nagroda jest jednostopniowa i przyznawana jest co dwa lata, w latach parzystych,
— poza nagrodą przewiduje się przyznawanie corocznie jednego wyróżnienia,
— do konkursu mogą być zgłaszane prace naukowe opublikowane nie wcześniej niż 3 lata przed datą zamknięcia konkursu,
obejmujące zagadnienia mieszczące się w dziedzinie hutnictwa i dziedzin ściśle związanych i zawierające wybitne
elementy nowości w stosunku do aktualnego stanu wiedzy, nauki i techniki w świecie,
— do konkursu mogą zgłaszać prace pracownicy wyższych Uczelni oraz innych Zakładów Pracy,
— wysokość nagrody wynosi 2,5 krotną stawkę, wysokość wyróżnienia wynosi l stawkę,
— Jury może nie przyznać nagrody, względnie wyróżnienia, jeżeli przedłożone prace nie reprezentują odpowiedniego
poziomu naukowego.

152
 X KONKURS
O NAGRODĘ IMIENIA
PROFESORA ANTONIEGO RODZIEWICZA-BIELEWICZA

Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie

ogłasza

KONKURS O NAGRODĘ IMIENIA PROFESORA

ANTONIEGO RODZIEWICZA-BIELEWICZA

za wybitne prace naukowe, obejmujące zagadnienia mieszczące się w zakresie hutnictwa

i dyscyplin ściśle związanych, zawierające elementy nowości w stosunku do aktualnego stanu
wiedzy, nauki i techniki w świecie.

Do konkursu mogą być zgłaszane prace naukowe, opublikowane nie wcześniej niż 3 lata
przed datą zamknięcia konkursu.

Konkurs dostępny jest dla pracowników wyższych Uczelni oraz innych Zakładów Pracy.

Szczegółowy Regulamin Konkursu, uchwalony przez Senat AGH opublikowany został

w Zarządzeniu nr 4/92 JM Rektora Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica
w Krakowie, z dnia 10 kwietnia 1992 r.

Przewiduje się przyznanie nagrody i wyróżnienia

Jury może nie przyznać nagrody, względnie wyróżnienia, jeżeli przedłożone prace
nie reprezentują odpowiedniego poziomu naukowego.

Prace należy składać do Przewodniczącego Jury Konkursu do dnia

31 maja 2004 roku w Sekretariacie Zakładu Plastycznej Przeróbki
Metali WMilM AGH, pawilon B-4,1 piętro, pokój 114.

Przewodniczący Jury Konkursu

Prof. dr hab. inż. Janusz Łuksza


WSKAZÓWKI
DLA AUTORÓW
1. Rudy i Metale Nieżelazne zamieszczają artykuły
naukowo-techniczne z dziedziny geologii złóż oraz gór-
nictwa metali nieżelaznych, wzbogacania mechanicznego
i ogniowego, hutnictwa i przetwórstwa metali nieżelaz-
nych, organizacji, ekonomii, chemii analitycznej, ochro-
ny środowiska i przemysłu metali nieżelaznych, które
dzielą się na:
artykuły oryginalne kompletne,artykuły oryginalne nie-
kompletne (komunikaty i doniesienia t y m c z a s o w e
lub wstępne), artykuły przeglądowe (omówienia infor-
macji już opublikowanych, relacje o osiągnięciach, opisy
aktualnego stanu nauki, techniki i organizacji, sprawoz-
dania ze zjazdów, kongresów), artykuły dyskusyjne (kry-
tyka, polemika, sprostowania, odpowiedzi wyjaśniające).
2. Treść artykułów powinna odpowiadać następującym
wymaganiom:
a. używać jednoznacznego słownictwa nauko wo-technicznego,
a wprowadzając nowe określenia podać dla nich ścisłe
definicje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania;
b. wzory matematyczne pisać w oddzielnych wierszach
tekstu. Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy chodzi
o cyfrę czy literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na
marginesie z podaniem brzmienia fonetycznego np. a = alfa;
c. należy stosować obowiązujące jednostki miar w układzie
międzynarodowym SI.
3. Materiały do czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
prosimy nadsyłać w postaci maszynopisu (wydruku) i
pliku sporządzonego w jednym z edytorów: Word 6.0, 97,
2000 lub XP. Dyskietkę lub dysk CD trzeba zaopatrzyć
w etykietę z nazwą pliku, nazwiskiem autora.
4. Z maszynopisu należy wyodrębnić wykresy i foto-
grafie i tylko zaznaczyć ołówkiem na marginesie ich
miejsca w treści. Wszelkie ilustracje, wykresy i fotografie
noszą umownie nazwę rysunków. Rysunki (czarno-białe)
powinny się mieścić na jednej szpalcie (8,5 cm) lub kolumnie
(17,5 cm), powinny być wyraźne i kontrastowe. Podpisy
pod rysunkami należy zamieścić na osobnej stronie.
5. Tablice należy zestawić na osobnych stronach
wpisując numery (cyfry arabskie) tablic.
6. Należy przestrzegać następującej konstrukcji opra-
cowania:
154
Rudy Metale R 49 2004 nr 3
a. na początku z lewej strony u góry maszynopisu podać
pełny tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko
autora (autorów) artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca
pracy;
b. tytuł artykułu, który powinien być jak najzwięźlejszy
podany w języku polskim i języku angielskim;
c. pod tytułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu,
w którym należy podać najważniejsze tezy i wnioski
artykułu. Streszczenie jest tłumaczone na język angielski,
prosimy autorów w miarę możliwości o tłumaczenie
streszczenia na język angielski lub przynajmniej o tłu-
maczenia użytych terminów naukowo-technicznych;
d. na początku artykułu pożądane jest krótkie wprowa-
dzenie a na końcu wnioski;
e. należy przestrzegać honorowania opublikowanych prac
na dany temat i przepisów o własności autorskiej (po-
woływanie się w bibliografii);
f. spis literatury podaje się przy końcu artykułu i powi-
nien być ograniczony tylko do pozycji najniezbędniej-
szych. W tekście powołanie na pozycję literatury zazna-
cza się w nawiasach kwadratowych np.: [10].
Sposób podania pozycji literatury: dla czasopisma—Nowak E.:
Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale
1991, t. 36, nr 3, s. 97-99, dla pozycji książkowej — Nowak M.:
Geologia kopalniana. Warszawa 1990, Wydaw. Geolog, s. 504.
7. Redakcja zastrzega sobie możność poprawek termi-
nologicznych, stylistycznych oraz formalnego skracania
artykułów. Natomiast ewentualne zmiany merytoryczne
będą uzgadniane z autorem.
8. Na odrębnej kartce należy podać tytuł artykułu,
ilość stron maszynopisu, tablic, rysunków w tym foto-
grafii oraz imię i nazwisko autora (autorów), dokładny
adres zamieszkania i pracy z podaniem kodów pocztowych
i nr telefonów, fax i e-mail.
9. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adres
redakcji: Wydawnictwo NOT-SIGMA, 40-019 Katowice,
uł. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel. (0-prefix-32) 256-1777.
Nadsyłanych materiałów redakcja nie zwraca. We wszystkich
innych sprawach nie objętych niniejszymi wskazówkami
prosimy się bezpośrednio porozumieć z redakcją czasopisma.
Redakcja
 WARUNKI PRENUMERATY CZASOPISM
kolportowanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o. w 2004 r.
Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego miesiąca po dokonaniu
wpłaty. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości — z posiadanych
zapasów magazynowych.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez
prenumeratora. Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.
*
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w Urzędach Pocztowych (przekazy
pieniężne) lub Bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na adres:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o.

00-950 Warszawa, ul. Ratuszowa 11
BPH PBK S.A. O/Warszawa PL Gen. Hallera 6
Nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Uwaga Prenumeratorzy: od 1999 roku prenumeratę przyjmuje wyłącznie Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT.
*
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy,
okres prenumeraty oraz własny adres.
Na życzenie prenumeratora, zgłoszone np. telefonicznie, Zakład Kolportażu ul. Bartycka 20, 00-716 Warszawa,
(tel. (022) 840-30-86, tel./fax (022) 840-35-89, (022) 840-59-49) wysyła specjalne blankiety zamówień wraz z aktualną
listą tytułów i cennikiem czasopism. Przyjmujemy zamówienia również przez Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl. Sekretariat e-mail:
sekretariat@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu e-mail: sigma-reklama@poczta.wp.pl.
*
Odbiorcy zagraniczni mogą otrzymywać czasopisma poprzez prenumeratę dewizową (wpłata dokonywana poza
granicami Polski w dewizach, wg cennika dewizowego z cenami podanymi w dolarach amerykańskich) lub poprzez
zamówioną w kraju prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicę (zamawiający podaje dokładny adres odbiorcy
za granicą, dokonując równocześnie wpłaty w wysokości dwukrotnie wyższej niż cena normalnej prenumeraty krajowej).
*
Ogłoszenia przyjmuje: Dział Reklamy i Marketingu, 00-950 Warszawa, ul. Mazowiecka 12, pok. 6, tel. (022)
827-43-65, (022) 828-27-31, fax (022) 826-80-16.
*
Egzemplarze archiwalne (sprzedaż przelewowa lub za zaliczeniem pocztowym) można zamawiać pisemnie, kierując
zamówienia na adres: Wydawnictwo SIGMA NOT, Spółka z o.o. Zakład Kolportażu, 00-716 Warszawa, ul. Bartycka 20
tel. (022) 840-30-86, natomiast za gotówkę można je nabyć w Klubie Prasy Technicznej w Warszawie ul. Mazowiecka 12,
tel. (022) 826-80-17.
*
W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą Wydawnictwo zastrzega sobie prawo do wystąpienia
o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.

Istnieje możliwość zaprenumerowania l egz. czasopisma po cenie ulgowej przez indywidualnych członków
stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT oraz przez uczniów szkół zawodowych i studentów szkół wyższych.
Blankiet wpłaty na prenumeratę ulgową musi być opatrzony na wszystkich odcinkach pieczęcią koła SNT lub szkoły.

CENA PRENUMERATY W 2004 ROKU

w przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą,
prenumeratorzy zobowiązani są do dopłaty różnicy cen

kwartalna półroczna roczna

normalna ulgowa normalna ulgowa normalna ulgowa

45,00 zł 22,50 zł 90,00 zł 45,00 zł 180,00 zł 90,00 zł

 'entrum Badawczo - Projektowe MiecL

ł. l r^ wf I Vi
az
Ośrodek Badawczo - Rozwojowy

CUPRUM JEST CZŁONKIEM GRUPY KAPITAŁOWEJ KGHM POLSKA MIEDŹ S.A.

POSIADA UGRUNTOWANĄ POZYCJĘ W GÓRNICTWIE MKTAIJ NIEŻELAZNYCH, SOLI

KAMIENNEJ ORAZ BUDOWNICTWIE GÓRNICZYM. AKTYWNIE UCZESTNICZY

W PROJEKTACH GEOLOGICZNO-GÓRNICZYCH PROGRAMÓW STRUKTURALNYCH UNII

EUROPEJSKIEJ. GWARANTUJE W Y K O N A N I E USŁUG NA NAJWYŻSZYM POZIOMIE,
CO ZAPEWNIAJĄ RÓWNIEŻ POSIADANE PRZEZ FIRMĘ CERTYFIKATY: JAKOŚCI ISO 9001
ORAZ OCHRONY ŚRODOWISKA 14001.

OFERUJEMY PRACE BADAWCZK

l PROJKKTOWH v\ DZIEDZINACH:

» GKODOGtAl HYDROOEOLOGiA
• GÓRNK ) 1ECHA:

» WEJAITLACJA

AARKT&YiAKAEAA

* WZBOlAAlAANlERUDY
» «KŁA]X>WA>:JE ODPADÓW
* OCHRJ>NA ŚRODOWISKA
* RESYRCKAlARYAACiA
GÓKNiCl^-A

PROJEKTÓW !J'AV! i L\VCr:

CBPM CUPRUM sp. z 0.0. OBR

pl. 1 Maja 1/2,50-136 Wrocław
tel.071/7812 201, fax 344 35 36
www.cuprum.wroc.pl
e-mail: cbpm@cuprum.wroc.pl