You are on page 1of 66

WARUNKI PRENUMERATY NA 2006 ROK

Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym terminie.
Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.

Zamawiający — po dokonaniu wpłaty — może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł, począwszy od następnego
miesiąca. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości z posiadanych zapasów
magazynowych.

Prenumerata roczna czasopism Wydawnictwa jest możliwa w dwóch wariantach:


⎯ prenumerata wersji papierowej,
⎯ prenumerata w pakiecie (pakiet zawiera całoroczną prenumeratę wersji papierowej + rocznik czasopisma na jednej płycie CD,
wysyłany po zakończeniu roku wydawniczego).

Prenumeratorzy, podpisujący z Wydawnictwem umowę prenumeraty ciągłej (odnawianej automatycznie co roku), otrzymują
10 % bonifikaty od cen katalogowych czasopism.

Członkowie stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT-NOT oraz uczniowie szkół technicznych każdego
szczebla mają prawo do zaprenumerowania l egz. wybranego czasopisma po cenie ulgowej — pod warunkiem przesłania do
Wydawnictwa formularza zamówienia lub kserokopii blankietu wpłaty, ostemplowanych pieczęcią koła SNT lub szkoły.

Prenumeratę można zamówić:


faksem: 022 891 13 74, 840 35 89, 840 59 49
mailem: kolportaz@sigma-not.pl
poprzez Internet: www.sigma-not.pl
listownie: Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ku Wiśle 7, 00-707 Warszawa
telefonicznie: 022 840 30 86 lub 840 35 89

Na życzenie klienta wysyłamy blankiety zamówień wraz z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism.

Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez prenumeratora.
Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.

Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w urzędach pocztowych (przekazy pieniężne) lub
bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na konto:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Sp. z o.o.;


ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa, skr. pocz. 1004
nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy, okres, wersję
i cenę prenumeraty oraz adres zamawiającego.

Dla prenumeratorów pakietu na rok 2006 Wydawnictwo oferuje dodatkowo roczniki archiwalne prenumerowanych czasopism
z lat 2004÷2005 na płytach CD w cenie 20 pln netto (+ 22 % VAT) za każdy rocznik.

Pojedyncze zeszyty archiwalne dostępne są w wersji papierowej i — od 2004 roku — elektronicznej (cena l egz. netto
wg aktualnego cennika). Na życzenie klienta wystawiamy faktury VAT.

Sprzedaż zeszytów archiwalnych prowadzi:


• Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. (adres jw.)
• Klub Prasy Technicznej Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. Warszawa, ul. Mazowiecka 12, tel.: 022 827 43 65

W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą lub zmian stawki VAT, Wydawnictwo zastrzega sobie prawo
do wystąpienia o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.

Cena 1 egzemplarza (netto/brutto) 16 zł / 16 zł


Cena prenumeraty rocznej w wersji papierowej (netto/brutto) 192 zł / 192 zł
Cena prenumeraty rocznej w pakiecie (netto/brutto) 212 zł / 216,40 zł
Prenumerata ulgowa — rabat 50 % od ceny podstawowej
SIGMA-NOT Sp. z o.o.

R • 51
2006 CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW I TECHNIKÓW
PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M I E S I Ę C Z N I K
SPIS TREŚCI: Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale

Strona
Krzak M., Panajew P.: 452 Możliwości wykorzystania gier z naturą w zarządzaniu oddziałem wydobywczym
na przykładzie kopalni POLKOWICE-SIEROSZOWICE
Gargul K., Jarosz P., Styrna W., 461 Eliminacja arsenu z kamienia miedziowego za pomocą CaO
Antczak J.:
Kazana W., Ciura L., Księżarek S., 466 Druty bimetalowe do specyficznych zastosowań
Besztak B., Durst K.:
Pawełek A.: 470 Kierunki rozwoju materiałów ogniotrwałych dla przemysłu aluminiowego
Misiołek Z.: 475 Wywiad z Prezesem Zarządu Polskiego Centrum Promocji Miedzi Jerzym
Gierczakiem
PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
Oponiak K., Botor J.: 478 Proces usuwania stałych wtrąceń tlenkowych z ciekłego aluminium. Część II
METALURGIA PROSZKÓW
Michalczyk J., Pokorska I.: 487 Analiza wybranych własności fizycznych spieków żelaza i miedzi w operacjach
spęczania i wyciskania
METALE SZLACHETNE
Stolarski K.: 488 OSM — właściwości, otrzymywanie i zastosowanie

BIULETYN INSTYTUTU METALI


NIEŻELAZNYCH
Woch M.: 492 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
Butra J.: 499 Światowy rynek metali nieżelaznych
PRACE DOKTORSKIE 508
I HABILITACYJNE
RECENZJE 510
NORMALIZACJA 511

ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2006 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Redakcja czasopisma: redaktor naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca redaktora naczelnego: doc. dr inż. Józef Czernecki, red.
działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Paulo. Sekretarz Redakcji: mgr Bożena
Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. Tel./fax 032 256-17-77. Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca Przewodniczącego:
prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Jasiński, prof. zw. dr hab. inż.
Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.
Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa, skr. poczt. 1004, tel.:
022 818-09-18, 818-98-32, fax: 619-21-87, internet: http://www.sigma-not.pl, sekretariat@sigma-not.pl. Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12,
00-950 Warszawa, skr. 1004, tel./fax: 022 827-43-66, 826-80-16, e-mail: reklama@sigma-not.pl.
Format A4. Objętość 8,25 ark. druk. Druk ukończono w sierpniu 2006 r.
Rudy Metale: R51, nr 8, s. 451÷512, sierpień 2006 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o., Katowice ul. Mikołowska 100a
MARIUSZ KRZAK Rudy Metale R51 2006 nr 8
UKD 519.83:622.343.003(438):658.155:622.273.003
PAWEŁ PANAJEW

MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA GIER Z NATURĄ


W ZARZĄDZANIU ODDZIAŁEM WYDOBYWCZYM
NA PRZYKŁADZIE KOPALNI POLKOWICE-SIEROSZOWICE
Zaprezentowano podstawowe założenia gier przeciwko Naturze. Kryteria rozwiązywania gier przedstawiono na przykładzie
parcel oddziału przygotowawczo-eksploatacyjnego G-42 kopalni POLKOWICE-SIEROSZOWICE. Zanalizowano możliwy
do osiągnięcia zysk, zdefiniowany jako różnica pomiędzy ceną jednego megagrama rudy a kosztami górniczymi jej pozy-
skania. Rezultaty analizy posłużyły do sporządzenia rankingu opłacalności eksploatacji poszczególnych parcel.
Słowa kluczowe: zarządzanie eksploatacją, gra z naturą, decyzja, kryterium

POSSIBLE APPLICATIONS OF GAMES AGAINST NATURE IN MANAGEMENT


OF MINING SECTION — POLKOWICE-SIEROSZOWICE MINE CASE STUDY

The basic foundations of games against nature were presented in the paper. Criterions of solving the games were illustrated
on example of mining parcels of the section no. G-42 of the POLKOWICE-SIEROSZOWICE mine. Possible profit, defined
as a difference between ore price and its mining costs was analyzed. The results of analysis were used to prepare the ranking
of profitability.
Keywords: mine management, game against nature, decision, criterion

Wstęp toczy swoistą grę z siłami przyrody. Zadaniem zarządzającego jest


podjęcie takiej decyzji, przy której osiągniemy satysfakcjonujący
Nowoczesne zarządzanie przedsiębiorstwami oparte jest na ra- i optymalny efekt, wyrażony np. zyskiem, czy możliwym do osią-
chunku ekonomicznym, a podejmowanie decyzji wspomagane meto- gnięcia poziomem bezpieczeństwa.
dami matematycznymi, które umożliwiają optymalizację działania
w tym zakresie. W prezentowanym artykule podjęto próbę wyko- Charakterystyka złoża w Zakładach Górniczych
rzystania teorii gier do działań operacyjnych w oddziale G-42 ko- POLKOWICE-SIEROSZOWICE
palni rud miedziowo-srebrowych POLKOWICE-SIEROSZOWICE.
Kolejny artykuł poświęcony będzie wdrożeniu metod programo- Złoże rud miedzi i srebra na monoklinie przedsudeckiej wyka-
wania liniowego. zuje dużą ciągłość i przywiązanie do tego samego zespołu warstw,
Teoria gier, jeden z działów matematyki, zajmuje kluczowe a jego podział na obszary górnicze (rys. 1) nie wynika z zaniku
miejsce w arsenale badań operacyjnych. Wywodzi się ona z bada- mineralizacji, lecz z tektoniki i czynników techniczno-organiza-
nia gier hazardowych i stąd pochodzi też jej terminologia, jednak- cyjnych. Pod względem ilości miedzi zawartej w rudzie bilanso-
że główne jej zastosowanie ma miejsce w ekonomii, strategiach wej należy do największych złóż świata, a pod względem ilości
wojskowych, biologii, oraz informatyce. Podjęto próby zastoso- zawartego srebra jest zdecydowanie największe [13]. Zakłady
wania teorii gier także w innych dziedzinach, m.in. w górnictwie Górnicze POLKOWICE-SIEROSZOWICE są jednym z trzech
[3÷5, 7, 9, 17, 19]. zakładów górniczych eksploatujących to złoże. Ich szyby udo-
Teoria gier stosowana jest w sytuacji konfliktu interesów, czyli stępniają obszary górnicze POLKOWICE II, SIEROSZOWICE I
tam, gdzie strony reprezentują przeciwne stanowiska i ich dążenia i RADWANICE-WSCHÓD. Łączna ich powierzchnia wynosi
są dokładnie przeciwstawne. Sukces jednej ze stron jest równo- 175,6 km2. W obrębie każdego z obszarów dla celów organizacji
znaczny z porażką drugiej. Specyficznym rodzajem gier są sy- działalności górniczej stosuje się podział hierarchiczny, kolejno na
tuacje, w których jeden z podmiotów biorących udział w grze za- rejony, pola i piętra eksploatacyjne. Dla celów gospodarki złożem
chowuje się biernie i nie jest zainteresowany jej wynikiem. Zdarza wydziela się bloki geologiczne, kwalifikowane później jako prze-
się, że oponentem w działalności człowieka jest Natura, która re- mysłowe, nieprzemysłowe, kamienne i in. Bloki geologiczne są
prezentuje takie podejście. Trudno sobie wyobrazić, że stara się rozcinane chodnikami i pochylniami w celu dalszego rozpoznania
ona „ograć” człowieka, niemniej, by zapewnić sobie bezpieczeń- złoża. Po rozpoznaniu takiego fragmentu złoża można przystąpić
stwo naszego działania musimy traktować ją jako „istotę” rządzą- do planowania wydobycia kopaliny odpowiednim do warunków
cą się skomplikowanymi prawami, dążącą do osiągnięcia własne- geologicznych systemem eksploatacji. Geologiczno-górnicze wa-
go celu, a tym samym komplikującą nasze decyzje. Ze sposobem runki eksploatacji w ZG POLKOWICE-SIEROSZOWICE należą
rozwiązywania gier z Naturą można zapoznać się w dalszej części do trudnych. Zmienna morfologia ciał rudnych przekłada się na
artykułu. Z grami przeciw Naturze mamy często do czynienia powstanie zubożenia. Znaczna głębokość występowania złoża
w działalności górniczej. Warunki geologiczno-górnicze eksploata- powoduje wzrost temperatury i ciśnienia górotworu. Skały stro-
cji są stanami Natury, które możemy traktować jako jej strategie. powe cechują się różną wytrzymałością. Decydujące znaczenie dla
Człowiek, dążąc do maksymalizacji efektów finansowych działal- utrzymania stropu wyrobisk mają własności inżynierskie dolo-
ności, czy też zapewnienia maksymalnego bezpieczeństwa pracy, mitów. W strefach mocnego stropu, o dużej miąższości często

Dr inż. Mariusz Krzak — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Kraków, mgr inż. Paweł Panajew — KGHM Polska Miedź S.A.,
O/ZG Polkowice-Sieroszowice, Polkowice.

452
Rys.1. Położenie oddziału G-42 na tle głównych jednostek organizacyjnych KGHM Polska Miedź S.A.
Fig. 1. Location of G-42 section on the main KGHM Polish Copper S.A. organizational units background

powstają zjawiska dynamiczne. łupki (rys. 2A). Okruszcowana miedzią cechsztyńska seria węgla-
Wykształcenie serii złożowej w ZG POLKOWICE-SIERO- nowa jest reprezentowana przez dolomity ilaste, dolomity wapni-
SZOWICE jest zmienne. Zróżnicowane są: ste i wapienie dolomityczne. Najwyższe zawartości miedzi są ob-
⎯ miąższość, serwowane w łupkach i dolomitach ilastych, mniejsze w dolomi-
⎯ forma i budowa, cie smugowanym i wapnistym.
⎯ litologia rudy (z dominującym typem węglanowym i węgla- W zależności od pozycji serii złożowej w profilu, okruszco-
nowo-łupkowym), wanie miedzią i srebrem w oddziale skupia się w jednym lub
⎯ intensywność i skład mineralny okruszcowania. dwóch wydzieleniach litologicznych (rys. 3):
Zróżnicowanie parametrów złożowych oraz zmienne geolo- ⎯ w łupkach i utworach węglanowych (rys. 3B, E),
giczno-górnicze warunki eksploatacji wpływają na różne koszty ⎯ wyłącznie w dolomitach — tzw. złoże „zawieszone” (rys. 3A, C),
eksploatacji, nawet w obrębie oddziałów, a tym samym na różny ⎯ wyłącznie w łupku (rys. 3D).
zysk, pomimo analogicznych zawartości metali w rudzie. Na zysk, Miąższość złoża bilansowego waha się w granicach od 0,4 do
oprócz składowej kosztowej, wpływa podatność rudy na wzboga- 3,0 m. Ze względu na formę występowania, złoże można podzielić
canie warunkowana składem mineralnym, wielkością ziarn siarcz- na kilka typów [10]:
ków, różną zwięzłością okruszcowanych łupków, dolomitów, pia- ⎯ stratoidalne jednopoziomowe,
skowców i in. Gospodarowanie tak zmiennym obiektem, jakim ⎯ stratoidalno-kieszeniowe,
jest złoże, może być prowadzone przy użyciu metod matematycz- ⎯ stratoidalno-gniazdowo-soczewkowe dwupoziomowe złożone,
nych. Optymalizowana może być np. kolejność eksploatacji pa- ⎯ gniazdowo-soczewkowe.
sów, stosownie do zysku, jaki mogą generować. Należy jednak W oddziale G-42 dominują ostatnie dwa typy, co zmusza do
pamiętać, że optymalizowane matematycznie decyzje muszą być opróbowania w gęstej siatce i ciągłej kontroli geologicznej nad
podporządkowane realiom górniczym i technicznymi eksploatacji. postępem eksploatacji i kontrolą granic złoża. Głównym nośni-
kiem miedzi jest chalkozyn, podrzędnie występują bornit i chal-
Charakterystyka geologiczno-górnicza oddziału G-42 kopiryt, sporadycznie kowelin [2].
Średnie zawartości miedzi i miąższości poszczególnych odmian
Oddział przygotowawczo-eksploatacyjny G-42 jest położony litologicznych tworzących serię złożową przedstawiono w tablicy 1)
w rejonie GG-3. Znajduje się on na granicy dwóch obszarów gór- W różnych częściach oddziału G-42 występują utlenione stre-
niczych: SIEROSZOWICE I i RADWANICE-WSCHÓD (rys. 1) fy złoża, co objawia się obecnością tzw. czerwonych plam. Cha-
i podlega pod szyb PV — POLKOWICE ZACHODNIE. rakteryzują się one brakiem bilansowej mineralizacji miedziowej.
W obrębie oddziału G-42 wyrobiska są prowadzone w spągo- Na granicy złoża bilansowego ze skałą płonną często następuje
wej części utworów cechsztynu w stropie piaskowca. Zwykle bez- nagły wzrost zawartości siarczków Cu w furcie eksploatacyjnej.
pośrednio na piaskowcu zalega seria łupków miedzionośnych Wskazuje to na przesunięcie istniejącej wcześniej mineralizacji
o miąższości od 5 do 80 cm. W profilu tej serii dominuje ciemno- siarczkowej przez roztwory utleniające migrujące z podłoża [16].
szary łupek dolomityczny i ilasto-dolomityczny, miejscami pod- Strefa czerwonych plam obejmuje stropową część piaskowca (ok.
ścielony przez czarne łupki ilaste, tzw. łupki smoliste lub smolące 1,5 m), a sporadycznie może obejmować łupek smolący i dolomi-
[14]. Sporadycznie, na piaskowcu spotykany jest dolomit granicz- tyczny (do 7 cm) oraz dolomity smugowane (do 2 m). W strefie
ny (2÷5 cm) podścielający serię łupkową. Łupki występujące zasięgu czerwonych plam obserwowane są podwyższone zawarto-
w zachodniej części oddziału są zazwyczaj płonne, mineralizacja ści złota, platyny i palladu [12]. W ostatnich latach prowadzono
skupia się w serii węglanowej. W lokalnej terminologii górniczej prace badawcze nad rozmieszczeniem wspomnianych pierwiast-
mówi się wtedy o tzw. złożu zawieszonym. Średnie zawieszenie ków [15]. Badaniami został objęty m.in. oddział G-42.
tej części złoża wynosi 33 cm. W części wschodniej okruszcowa- Warstwy miedzionośne ułożone są monoklinalnie w kierunku
nie siarczkami miedzi występuje głównie w łupkach, rzadziej NE pod niewielkim kątem — do kilku stopni. Ich powierzchnia
w wyżej leżącym dolomicie ilastym. Centralna część pola jest naj- spągowa jest nierówna, zależy od morfologii niżej ległych pia-
bardziej zmienna; występują tam na zmianę płonne i okruszcowane skowców, tworzących kilka elewacji ułożonych w ciągi o kierunku

453
Rys.2. Uproszczone przekroje obrazujące zmienność serii złożowej w oddziale G-42 (A), położenie bloku 5/5
na tle oddziału G-42 (B)
Fig.2. Simplified cross-sections of deposit variability in the G-42 section (A), location of block 5/5
on the G-42 section background (B)

NW-SE. Ponadto warstwy pocięte są na drugorzędne bloki tekto- występują w równoległych systemach oddalonych od siebie o kil-
niczne systemami podłużnych i poprzecznych uskoków o kierun- ka metrów, tworząc charakterystyczne progi schodowe lub struk-
kach NWW-SEE i NEE-SWW. Zrzuty uskoków dochodzą mak- tury zrębowe. Bieg uskoków waha się od kilkudziesięciu do około
symalnie do 200 m, lecz najczęściej spotykane wynoszą po kilka 300 m. Ich przebieg ma charakter krzywoliniowy, często z rozga-
metrów. Dzielą one złoże na nieregularne bloki o różnych kształ- łęzieniami, zazwyczaj o mniejszych zrzutach i wygasającymi po
tach i wymiarach, nadając mu mozaikową budowę [11]. kilkunastu metrach. Powierzchnie uskokowe nachylone są w prze-
W obrębie pięter A8, R1W i R2W rozpoznano kilka uskoków dziale 40÷90 stopni. W zachodniej części oddziału rzędna stropu
normalnych o przebiegu NW-SE. Większe z nich, o zrzutach do piaskowca znajduje się na wysokości – 491 m p.p.m., natomiast
4 m, występują samodzielnie. Mniejsze o zrzutach od 0,3 do 1,5 m w części wschodniej na – 515 m p.p.m. Lokalnie, w obrębie kilku

454
Rys. 3. Rozmieszczenie Cu w profilu pionowym w oddziale G-42: A — złoże „zawieszone” z półką złożową, B — złoże z półką
kamienną, C — złoże „zawieszone” z progiem kamiennym, D — próg złożowy, E — złoże w pełnej furcie wybierania,
1 — dolomit wapnisty, 2 — dolomit smugowaty, 3 — dolomit ilasty, 4 — łupek dolomityczny, 5 — łupek smolący,
6 — seria złożowa, 7 — kamień, 8 — numer próby/numer próbki cząstkowej
Fig. 3. Distribution of copper in vertical profile of G-42 section:
A — „hanging” deposit with ledge, B — deposit with stone ledge, C — „hanging” deposit with stone riffle, D — deposit riffle,
E — deposit in full exploitation, 1 — calcareous dolomite, 2 — striped dolomite, 3 — shale dolomite, 4 — dolomite schist,
5 — pitchy schist, 6 — deposit, 7 — non ore rocks, 8 — sample number

455
Tablica 1 ⎯ urabiane selektywnie z progiem kamiennym przy złożu
Podstawowe parametry serii złożowej w oddziale G-42 o miąższości min. 1,6 m, — przy zawieszeniu złoża do wyso-
kości 1,2 m,
Table 1 ⎯ urabiane selektywnie z półką złożową, — złoże zawieszone
Main parameters of deposit in the G-42 section powyżej 1,6 m,
⎯ urabiane selektywnie z progiem złożowym przy kamieniu nad
Litologia Zawartość Cu, % Miąższość, cm złożem min. 1,6 m, — złoże do wysokości 1,2 m,
Dolomit wapnisty 1,56 53 ⎯ selektywnie z półką kamienną — złoże do wysokości 1,6 m.
Takie parametry furt wybierania są uwarunkowane możliwo-
Dolomit smugowany 1,86 105
ściami technicznymi posiadanego parku maszynowego, np. zasię-
Dolomit ilasty 2,67 29 giem zamknięcia łyżki ładowarki. Niekiedy zdarza się, że złoże
Łupek 4,53 31 znajduje się w całej furcie eksploatacyjnej lub jest zawieszone tyl-
ko w łupku (0,1÷0,6 m), w tej sytuacji przodek jest strzelany
w pełnej furcie. Przybieranie płonnych łupków jest koniecznością
przodków są spotykane synklinalne obniżenia stropu piaskowca
technologiczną.
o nachyleniu powyżej 15 stopni. W miarę postępu eksploatacji prowadzona jest likwidacja
W granicach obecnej rozcinki oddziału G-42 nie napotyka się przestrzeni wybranej. Wyrobiska w likwidacji są podsadzane ka-
większych dyslokacji nieciągłych. Problemy powodują zaburzenia stro- mieniem pozyskanym z selektywnego urabiania złoża lub z przod-
powej części piaskowca, po której prowadzony jest spąg wyrobisk. ków udostępniających prowadzonych w kamieniu (tabl. 2).
W oddziale G-42 prowadzona jest jednoetapowa selektywna Obecnie oddział prowadzi rozcinkę złoża ok. 50 przodkami,
eksploatacja złoża systemem komorowo-filarowym z ugięciem w tym 6 przygotowawczymi w obrębie trzech pięter: A8, R1W
stropu. Specyfika cienkiego złoża powoduje konieczność wpro- i R2W (rys. 2). W różnych częściach pięter prowadzone są przedwier-
wadzania indywidualnych metryk strzałowych na poszczególnych ty, obejmujące otwory kierunkowe, badawcze i hydrogeologiczne.
oddziałach (na oddziale G-42 jest obecnie w użyciu 30 metryk
strzałowych) i niskich maszyn, celem ograniczenia zubożenia po-
wodowanego przybieraniem skał o małej zawartości miedzi i sre- Wykorzystanie teorii gier w zarządzaniu oddziałem G-42
bra (tzw. kamienia). Urabianie selektywne polega na oddzielnym
odstrzale kamienia i rudy. Zazwyczaj proces ten jest dwufazowy, Oddział przygotowawczo-wydobywczy G-42 podzielony jest
chociaż zdarzają się przypadki jednoczesnego strzelania rudy na mniejsze jednostki operacyjne — bloki obliczeniowe. Bloki te
z wcześniejszym wyrzutem kamienia. Technologia selektywna są wydzielane na podstawie podobieństw w wykształceniu serii
wymaga dwukrotnego podchodzenia do jednego przodka, co skut- złożowej (miąższość, zawieszenie złoża itp.). Pod koniec roku bi-
kuje większymi kosztami eksploatacji i spowolnieniem postępu lansowego wydzielane są bloki zawałowe w wyeksploatowanych
frontu eksploatacyjnego. i zlikwidowanych częściach złoża oraz mniejsze bloki oblicze-
Na oddziale G-42 wyrobiska nie są prowadzone w piaskowcu, niowe w obrębie już istniejących.
gdyż w tej części złoża nie wykazuje on bilansowej mineralizacji Analizie poddano jeden z przygotowywanych do eksploatacji
miedziowej. Do najczęściej stosowanych furt wybierania, w za- bloków, oznaczony symbolem 5/5 (rys. 2). Eksploatacja bloku pro-
leżności od występowania złoża nad stropem piaskowca, należą wadzona będzie pasami. Złoże w obrębie pasów jest zróżnicowane
(rys. 3A÷E): pod względem miąższości i zawartości miedzi. Blok 5/5 obejmuje

Tablica 2
Podstawowe parametry złożowe i wielkość wydobycia w oddziale G-42 za okres IX 2004÷IX 2005 (wg KGHM Polska Miedź S.A.)
Table 2
Main parameters of deposit and capacity of production in the G-42 section between september 2004 and september 2005
(by KGHM Polish Copper S.A.)

Powierzchnia Furta Miąższość Wydobycie Kamień Kamień Kamień


Okres urobiona wybrana złoża rudy w furcie wyb. ulokowany na dole wydobyty z rudą
m2 m m Mg Mg Mg Mg
IX 7896 1,46 1,34 27 393 21 187 18 751 2436
X 4930 1,72 1,45 25 569 14 616 11 194 3422
2004
XI 5792 1,95 1,63 25 797 11 819 7069 4750
XII 4849 2,02 1,87 26 061 8790 7089 1701
I 5460 1,88 1,74 26 235 13 151 11 100 2051
II 5580 1,78 1,65 23 754 11 937 10 007 1930
III 4923 2,04 2,01 25 526 10 880 8680 2200
IV 5449 2,15 2,13 29 980 7900 7575 325
V 2005 4878 2,16 2,14 26 965 9456 7745 1711
VI 5129 2,18 2,18 30 606 3987 3879 108
VII 4433 2,35 2,11 24 184 4810 2087 2723
VIII 4257 2,43 2,12 23 341 8447 3796 4651
IX 4092 2,25 1,65 18 459 13 947 7581 6366
Średnia 2,03 1,85 25 682 10 840 8196 2644

456
Tablica 3 ⎯ gospodarka skałą płonną i roboty w kamieniu,
Charakterystyka złoża w pasach bloku 5/5 oddziału G-42 ⎯ budowa infrastruktury technicznej,
⎯ utrzymanie szybów i urządzeń wentylacyjnych,
Table 3 ⎯ transport urobku, maszyn itp.,
Deposit characteristic in 5/5 block in the G-42 section ⎯ transport pionowy,
⎯ podsadzka,
Średnia Średnia Zasoby
⎯ odwadnianie i przepłuczka,
Pas zawartość Cu miąższość złoża rudy
⎯ czynności dodatkowe,
% m Mg
⎯ ceny energii i wody,
P-13 3,57 1,18 390,56 ⎯ koszty ogólne oddziału.
P-14 3,80 1,48 515,63 Wielkość kosztów górniczych zależna od geologiczno-górniczych
warunków eksploatacji określa możliwe stany gracza WE. Załóż-
P-15 3,64 1,50 587,93 my różne wielkości kosztów dla poszczególnych pasów. Dla lep-
P-16 3,27 1,42 761,12 szego wglądu w metodę przyjęto dość znaczne zróżnicowanie
P-17 2,69 1,55 810,03 kosztów (tabl. 5). Określono cztery możliwe ich poziomy:
⎯ minimalny (Mn),
P-18 3,35 1,60 621,76 ⎯ przeciętny dolny (Pd),
P-19 2,40 1,74 2867,87 ⎯ przeciętny górny (Pg),
P-20 2,13 1,42 2205,35 ⎯ maksymalny (Mk).
Do dalszych obliczeń wprowadzono dolną (Pd) i górną (Pg)
P-21 2,01 1,51 1416,38 granicę kosztu przeciętnego.
P-22 1,95 1,20 884,40
Tablica 4
10 pasów oznaczonych symbolami od P-13 do P-22. Łączna za- Ceny rudy w poszczególnych pasach bloku 5/5
wartość srebra w węglanach i łupku dla bloku 5/5 wynosi 37 g/Mg. Table 4
Ogólną charakterystykę złoża w obrębie pasów przedstawiono
Ore prices in each zones of 5/5 block
w tablicy 3.
Przedmiotem analizy będzie możliwy do osiągnięcia zysk ge- Cena
nerowany z jednej tony rudy. Zysk ten zdefiniowano jako różnicę Pas
USD/Mg
pomiędzy ceną jednej tony rudy (wyliczoną przy użyciu formuły
NSR) a kosztami górniczymi jej pozyskania. Formuła NSR jest P-13 117,05
powszechnie stosowana do oceny wartości rud i koncentratów me- P-14 124,59
tali nieżelaznych [6, 18, 19]. Na podstawie wyliczeń można wyty-
P-15 119,34
pować do eksploatacji pasy zapewniające założony poziom zysku
z najwyższym prawdopodobieństwem jego uzyskania oraz podjąć P-16 107,21
optymalną decyzję odnośnie do kolejności wyboru pasów eksploata- P-17 88,20
cyjnych. Zadanie to może być rozwiązane za pomocą teorii gier.
Podstawowa terminologia teorii gier została zaprezentowana P-18 109,84
m.in. w artykule Krzaka [7]. Szersze jej wyjaśnienie znajdzie P-19 78,69
Czytelnik w licznych podręcznikach, np. z zakresu badań opera-
P-20 69,84
cyjnych [1, 8].
W analizowanym przykładzie w grze uczestniczy dwóch gra- P-21 65,90
czy: gracz I — kopalnia (K), gracz II — warunki eksploatacji P-22 63,93
i czynniki technologiczne wpływające na wysokość kosztu górni-
czego (WE). Kopalnia jest zainteresowana maksymalizacją zysku
z oddziałów w perspektywie najbliższego miesiąca i chce wyty- Tablica 5
pować „najbezpieczniejsze” finansowo bloki (a w obrębie bloku
pasy) do eksploatacji. Dążeniem kopalni jest ponadto uszere- Wielkości hipotetycznych kosztów górniczych (USD/Mg)
gowanie poszczególnych parcel pod względem opłacalności w pasach bloku 5/5
produkcji . Table 5
W obliczeniach ceny rudy Cu-Ag pominięto wpływ srebra.
Value of supposed mining costs (USD/Mg)
Zawartości srebra, liczone jako średnie dla bloku, o jednakową
in each zones of 5/5 block
wielkość podwyższają cenę rudy. Przed przystąpieniem do obli-
czeń przyjęto dalsze założenia: Pas Mn Pd Pg Mk
⎯ prognozowana średnia cena miesięczna miedzi — 4500 USD/Mg,
⎯ możliwa do uzyskania jakość koncentratu — 27 % Cu, P-13 19 27 29 30
⎯ uzysk miedzi — 89 %, P-14 28 32 34 37
⎯ wysokość opłat hutniczych — 110 USD/Mg koncentratu, P-15 20 22 24 40
⎯ wysokość opłat rafinacyjnych — 242 USD/Mg miedzi.
W obliczeniach przyjęto standardową wielkość potrącenia P-16 19 33 35 36
jednostkowego 1 % Cu [19]. Ceny rudy kształtują się zatem tak, P-17 22 30 32 38
jak w tablicy 4. P-18 20 25 26 27
O możliwym do osiągnięcia zysku, oprócz składowych
w formule NSR, decydują koszty górnicze. Na te ostatnie wpływają: P-19 26 28 29 36
⎯ roboty strzałowe, P-20 18 20 22 23
⎯ roboty wiertnicze, P-21 23 24 25 30
⎯ załadunek i odstawa urobku,
⎯ kotwienie, P-22 17 21 23 34

457
Wysokość kosztów górniczych wpływa na możliwy do osią- zestawu warunków eksploatacji jest jednakowo prawdopodobne.
gnięcia zysk z urobienia i wydobycia jednej tony rudy. Generali- Istnieje zatem możliwość wyliczenia przeciętnej wygranej jako śred-
zując, mamy do czynienia z grą, w której uczestniczy kopalnia niej arytmetycznej. Decyzją optymalną jest więc decyzja o najwyższej
(K), a jej strategiami są wybory do eksploatacji określonych pa- wartości przeciętnej, co można zapisać
sów. Warunki eksploatacji konkretnych pasów (WE) definiują
określone poziomy kosztów. Macierz gry zestawiająca wielkości ⎧⎪ aij ⎫⎪
zysku operacyjnego wygląda następująco (1) A (αi) = maxi ⎨∑ ⎬ (3)
⎪⎩ j n ⎪⎭

WE W tym przypadku preferowane są decyzje, dla których suma


Mn Pd Pg Mk wygranych będzie największa. W porównaniu do kryterium
maxmin nie wybieramy zatem na podstawie pojedynczego wyniku
P-13 98,05 90,05 88,05 87,05 maksymalnego. Rozwiązanie gry wygląda jak poniżej:
P-14 96,59 92,59 90,59 87,59 1. Obliczamy wartości poszczególnych strategii jako sumę wy-
P-15 99,34 97,34 95,34 79,34 płat. Ich wartość podano w tablicy 7,
K P-16 88,21 74,21 72,21 71,21 (1) 2. Decyzja optymalna jest tożsama z wyborem eksploatacji pasa
P-17 66,20 58,20 56,20 50,20 P-15, gwarantującego sumaryczny zysk na poziomie 371,38
P-18 89,84 84,84 83,84 82,84 USD/Mg.
P-19 52,69 50,69 49,69 42,69 Przy znajomości rozkładów prawdopodobieństw wystąpienia
P-20 51,84 49,84 47,84 46,84 każdego ze stanów możliwe jest wyliczenie wartości oczekiwanych
P-21 42,90 41,90 40,90 35,90
P-22 46,93 42,93 40,93 29,93
⎧⎪ ⎫⎪
E (αi) = maxi ⎨∑ aij ⋅ pij ⎬ (4)
Przedstawiona powyżej gra jest specyficznym rodzajem gry, ⎪⎩ j ⎪⎭
w której jeden z graczy jest przeciwnikiem „niemyślącym” i nie
jest zainteresowany jej wynikiem. Tu graczem tym są warunki
eksploatacji. Ten rodzaj gier nazywany jest w literaturze matema- Tablica 6
tycznej grami z Naturą. Wielkości minimalne poszczególnych strategii kopalni
Pomimo, że Natura jest biernym (pasywnym) graczem, to by-
wa niekiedy bardzo wymagająca. W rozważaniach gier z Naturą Table 6
trudno przypisać jej taką „złośliwość”, by przeciwstawiała się Minimum quantity of each strategies
strategiom człowieka, niemniej grając najostrożniej musimy trak-
tować ją jako istotę o cechach kontrowersyjnych i uznać, że jej Pas Minj
tendencje są przeciwstawne do naszych. Gry wobec przeciwnika P-13 87,05
przyjmującego cechy Natury traktujemy zazwyczaj jako gry ze-
rowe, a zerowość wynika z ich kontrowersyjności, tzn. wygrana P-14 87,59
gracza I oznacza porażkę gracza II, a więc tendencje graczy są P-15 79,34
dokładnie przeciwstawne. Do ich rozwiązywania stosuje się na-
P-16 71,21
stępujące reguły [1]:
⎯ maxmin (Walda), P-17 50,20
⎯ Laplace’a (Bayesa), P-18 82,84
⎯ Hurwicza,
P-19 42,69
⎯ Savage’a.
P-20 46,84
Kryterium maxmin P-21 35,90

Rozwiązując macierz regułą maxmin poszukujemy takiej de- P-22 29,93


cyzji, przy której minimalna wygrana (ze względu na stan Natury)
przyjmie wartość największą, tzn. szukamy takiej strategii αi, przy Tablica 7
której Sumaryczny zysk w poszczególnych pasach bloku 5/5
Table 7
αi = maxi minj {aij} (2)
Summarized profit in each zones of 5/5 block
Jest to reguła dość asekuracyjna i stosują ją zazwyczaj gracze
ostrożni, lecz inteligentni, mający na celu maksymalizację wygra- Pas ∑ aij
j
nej. Jak wygląda rozwiązanie gry?
1. Wyszukujemy wartości najmniejsze zysku operacyjnego z każde- P-13 363,20
go wiersza strategii Kopalni zapisanej w macierzy (1). Wiel-
kości te zestawiono w tablicy 6. P-14 367,36
2. Spośród wartości najmniejszych wybieramy wartość najwięk- P-15 371,38
szą; w tym przypadku jest to 87,59 USD/Mg. P-16 305,85
3. Optymalna decyzja, to eksploatacja pasa P-14. Wybór tego
pasa zapewni zysk co najmniej 87,59 USD/Mg, niezależnie od P-17 230,79
zaistniałych warunków eksploatacji. W dalszej kolejności po- P-18 341,35
winien być eksploatowany pas P-13 gwarantujący zysk przy-
najmniej 87,05 USD/Mg. P-19 195,75
P-20 196,34
Kryterium Laplace’a P-21 161,61
Zgodnie z regułą Laplace’a zakładamy, że napotkanie jakiegoś P-22 160,74

458
Tablica 8 ponoszonego ryzyka przyjmijmy współczynnik w na poziomie
Wartości oczekiwane zysku 0,45. Do takiego posunięcia może nas skłonić, np. lepsze rozpo-
dla poszczególnych pasów w bloku 5/5 znanie geologiczno-górniczych warunków eksploatacji, perspek-
tywa wprowadzenia wydajniejszej i oszczędniejszej technologii
Table 8 i in. Wskaźniki d poszczególnych strategii podano w tablicy 10.
Expected values of profit in each zones of 5/5 block W sytuacji, gdy skłonni jesteśmy ponieść wyższe ryzyko,
zmienia się też decyzja optymalna. W analizowanym przykładzie
P-13 90,10 decyzją optymalną będzie teraz eksploatacja pasa P-13. Zmiana
P-14 91,74 wskaźnika ryzyka, wynikająca czy to z agresywności gracza, czy
też z poznania prawidłowości zdarzeń, pozwala śledzić wrażli-
P-15 94,24 wość otrzymanego rozwiązania, co rzutować będzie na wybór de-
P-16 75,16 cyzji optymalnej.
P-17 57,50
Kryterium Savage’a
P-18 84,94
P-19 49,44 Wyboru decyzji wg kryterium Savage’a dokonuje się w dwóch
etapach. W pierwszym tworzymy tzw. „macierz żalu”. Polega ona
P-20 48,99 na określeniu utraconych korzyści dla każdej możliwej decyzji
P-21 40,80 w nawiązania do stanów Natury. Spełniony jest zatem postulat
P-22 40,88 minimalizacji oczekiwanych strat. Stratę porównujemy do korzy-
ści, które moglibyśmy osiągnąć w stosunku do decyzji najlepszej
przy danym stanie Natury. W drugim etapie na podstawie „macie-
I tak, jeżeli założone prawdopodobieństwa wystąpienia po- rzy żalu” podejmujemy właściwą decyzję, wybierając strategię,
szczególnych kosztów wynoszą: dla której maksymalna strata będzie najmniejsza. Przyjrzyjmy się
⎯ minimalny — 15 %,
⎯ przeciętny dolny — 35 %, Tablica 9
⎯ przeciętny górny — 35 %, Wartości wskaźnika d dla poziomu ryzyka 0,1
⎯ maksymalny — 15 % dla poszczególnych pasów w bloku 5/5
to odpowiednie wartości oczekiwane kształtują się tak, jak poka-
zano w tablicy 8. Table 9
Analogicznie, jak przy jednakowo prawdopodobnym rozkła- Values of index d for risk level 0,1
dzie kosztów, optymalną decyzją jest eksploatacja pasa P-15. War- for each zones of 5/5 block
tość oczekiwana zysku dla tego pasa jest największa.
P-13 88,15
Kryterium Hurwicza P-14 88,49
P-15 81,34
Wybór optymalnej strategii według kryterium Hurwicza łączy
z jednej strony chęć zapewnienia sobie wygranej na możliwie P-16 72,91
najwyższym poziomie (jak w strategii maxmin), a z drugiej strony P-17 51,80
uwzględnia skłonność do podejmowania pewnego, zwykle nie-
wielkiego ryzyka przez decydenta. P-18 83,54
Wyszukujemy zatem w macierzy gry wartości minimalne P-19 43,69
i maksymalne dla każdej strategii, co możemy zapisać jak
P-20 47,34
αi = maxi {aij} (5) P-21 36,60
P-22 31,63
αj = mini {aij} (6)
Tablica 10
Reguła Hurwicza polega na wyznaczeniu wielkości di ze wzoru
Wartości wskaźnika d dla poziomu ryzyka 0,45
di = w · αi + (1 – w) · αj (7) dla poszczególnych pasów bloku 5/5
Table 10
gdzie współczynnik w oznacza skłonność do ryzyka i przyjmuje Values of index d for risk level 0,45
wartości z domkniętego przedziału [0, 1]. Wyrażenie (1 – w) okre- for each zones of 5/5 block
śla akceptowany przez nas poziom ostrożności. Skłonność do ry-
zyka rozumiana jest jako prawdopodobieństwo wystąpienia najko- P-13 92,00
rzystniejszych stanów natury, przy których osiągany zysk jest
maksymalny. Decyzją optymalną w sensie kryterium Hurwicza P-14 91,64
jest decyzja o maksymalnej wielkości di. Przyjmijmy, że jesteśmy P-15 88,34
skłonni zaakceptować ryzyko na poziomie 0,1. Rozwiązanie gry P-16 78,86
wygląda następująco:
1. Wybieramy spośród strategii decydenta maksymalne wielkości P-17 57,40
zysku i przemnażamy je przez poziom ryzyka, natomiast war- P-18 85,99
tości minimalne każdej strategii mnożymy przez współczyn-
P-19 47,19
nik ostrożności wynoszący 0,9.
2. Obliczone wielkości podano w tablicy 9. P-20 49,09
3. Optymalną strategią przy założonym wskaźniku w jest decyzja P-21 39,05
o eksploatacji pasa P-14.
Zmieniając preferencje decydenta (kopalni) odnośnie do skali P-22 37,58

459
rozwiązaniu pierwotnej macierzy (1). od kryterium uzyskano w analizowanym przykładzie różnych „li-
Odczytajmy zatem maksymalne wartości zysku operacyjnego, derów”. Jako najpewniejsze, plasujące się na pierwszych pozy-
jaki jest możliwy do osiągnięcia przy danym stanie Natury. Liczby cjach jawią się pasy: P-14, P-13 i P-15. Na przeciwległym biegu-
te to 99,34 dla Mn, 97,34 dla Pd, 95,34 dla Pg i 87,59 dla Mk. nie dysponujemy strategiami eksploatacji pasów P-21 i P-22, jako
Przystępujemy teraz do konstrukcji właściwej „macierzy żalu” strategiami zdecydowanie nieoptymalnymi.
(8). W macierzy tej poszczególne wielkości liczbowe są różnicą Powyższe rozważania przeprowadzono w oparciu o jeden mały
pomiędzy maksymalną wielkością wygranej dla danego stanu na- element (blok eksploatacyjny) będący częścią złożonego systemu,
tury a wygraną odpowiadającą naszej decyzji. jakim jest kopalnia. Uwzględniając całą kopalnię, zaangażowaną
w konfrontację z Naturą na kilkunastu frontach eksploatacyjnych,
powinniśmy grać tak, aby w chwili nagłej zmiany warunków gry
WE nie ponieść porażki. Możliwa jest wtedy dywersyfikacja wydoby-
cia na różnych frontach, stosownie do uwarunkowań. Ważne jest
Mn Pd Pg Mk max. aij zatem wyprzedzające rozpoznanie złoża, pozwalające ocenić ja-
P-13 1,29 7,29 7,29 0,54 7,29 kimi strategiami dysponuje Natura. Przy stałych jej stanach gra
P-14 2,75 4,75 4,75 0,00 4,75 jest łatwa, komplikuje się jednak przy zmiennych, a z takowymi
P-15 0,00 0,00 0,00 8,25 8,25 mamy najczęściej do czynienia. Gra ma zatem charakter nie jed-
K P-16 11,13 23,13 23,13 16,38 23,13 (8) norazowy, lecz jest kampanią długoterminową, wymagającą ela-
P-17 33,15 39,15 39,15 37,39 39,15 stycznego reagowania i ponoszenia niekiedy znacznych nakładów
P-18 9,51 12,51 11,51 4,75 12,51 finansowych na dokładniejsze rozpoznanie złoża.
P-19 46,66 46,66 45,66 44,90 46,66 Działalność gospodarcza wymaga planowania i kontrolowania
P-20 47,51 47,51 47,51 40,75 47,51 podejmowanych decyzji. Dążenie przedsiębiorcy jest skupione na
P-21 56,44 55,44 54,44 51,69 56,44 osiągnięciu konkretnego celu, bądź grupy celów. Cele te, a wła-
P-22 52,41 54,41 54,41 57,66 57,66 ściwie możliwości ich realizacji, zależą od zasobów zarówno fi-
nansowych, organizacyjnych, jak i materiałowych. W przypadku
Spośród strategii kopalni wybieramy tę, dla której maksymal- działalności górniczej zależą dodatkowo od budowy geologicznej
na strata jest najmniejsza. Najlepszym zatem rozwiązaniem, wg złoża czy stopnia rozpoznania geologiczno-górniczych warunków
kryterium Savage’a, jest decyzja o eksploatacji pasa P-14. W przy- eksploatacji. Podejmowanie decyzji powinno być zatem wspoma-
padku konieczności ponoszenia maksymalnych kosztów straty gane metodami matematycznymi i informatycznymi. Ich zastoso-
w zysku przy eksploatacji pasa P-14 będą najniższe. wanie pozwoli osiągnąć satysfakcjonujące rezultaty oraz zminima-
lizuje ryzyko działania.
Podsumowanie
Literatura
Możliwe jest uszeregowanie oddziałów pod kątem gwarancji
najwyższego poziomu zysku. Przyjmując np. kryterium maxmin
1. Ignasiak E. (red.): Badania operacyjne. PWE 1996, Warszawa.
ranking ten przyjmuje kolejność: P-14, P-13, P-18, P-15, P-16,
2. Kijewski P.: Uwagi o strefowości w rozmieszczeniu głównych mi-
P-17, P-20, P-19, P-21, P-22. Ranking wszystkich pasów wg róż-
nerałów kruszcowych złoża rud miedzi. Konferencja naukowa — Lubin
nych kryteriów rozwiązania gry przedstawia tablica 11. 17÷18 09.1998. Złoża rud miedzi – geologia, mineralogia, geochemia,
Otrzymane rozwiązania z zastosowaniem kilku równoważ- technologia, stan badań, perspektywy. Prace Spec. PTM., 1998, nr 10,
nych reguł są odmienne. Decydent powinien określić, czy ważny s. 87÷92.
jest dla niego gwarantowany zysk, czy też oczekuje możliwie 3. Kowalik S.: Podejmowanie decyzji w oparciu o teorię gier, wyko-
najwyższej wygranej i skłonny jest ponieść ryzyko. W zależności rzystujące zasady gry z Naturą. Zesz. Nauk. Polit. Śl., s. Górnictwo, 1994,
nr 219, Gliwice.
4. Kowalik S.: Podejmowanie decyzji w górnictwie w warunkach nie-
Tablica 11 pewności. Zesz. Nauk. Polit. Śl., s. Górnictwo, 1996, nr 228, Gliwice.
5. Kowalik S.: Wykorzystanie teorii gier do podejmowania decyzji
Ranking opłacalności eksploatacji poszczególnych
w górnictwie. Wyd. Polit. Śl. 1997, Gliwice.
pasów bloku 5/5 wg różnych kryteriów
6. Krzak M.: Ekonomiczna optymalizacja koncentratów miedziowo-
Table 11 -srebrowych z perspektywicznych rejonów kopalni Lubin metodą docho-
dową. Gosp. Sur. Miner. 1998, t. 14, z. 1, tom 14, Wydaw. IGSMiE PAN
Rating of exploitation profitability for each zones Kraków.
of 5/5 block based on different criterions 7. Krzak M.: Możliwe wykorzystania teorii gier w podejmowaniu de-
cyzji w górnictwie. Gosp. Sur. Miner. 2004, t. 20, z. 1, Wydaw. IGSMiE
Laplace’a Hurwicza PAN Kraków.
Pas Maxmin Savage’a
wariant 1* wariant 2** w = 0,1 w = 0,45 8. Kukuła K. (red.): Badania operacyjne w przykładach i zadaniach.
1 P-14 P-15 P-15 P-14 P-13 P-14 Wydaw. Nauk. PWN 1999 Warszawa.
9. Łucki Z.: Ocena inwestycji i podejmowanie decyzji w górnictwie
2 P-13 P-14 P-14 P-13 P-14 P-13 naftowym i gazownictwie. Polska Fundacja Promocji Kadr. 1995, Kraków.
3 P-18 P-13 P-13 P-18 P-15 P-15 10. Nieć M., Piestrzyński A.: Forma i budowa złoża. Monografia
KGHM Polska Miedź S.A. Lubin, 1996, s. 185÷194.
4 P-15 P-18 P-18 P-15 P-18 P-18
11. Nieć M.: Złoża rud miedzi i srebra. [W:] Surowce mineralne Pol-
5 P-16 P-16 P-16 P-16 P-16 P-16 ski — Surowce metaliczne: miedź, srebro. Wydaw. CPPGSMiE PAN
6 P-17 P-17 P-17 P-17 P-17 P-17 1997, Kraków.
12. Oszczepalski S., Rydzewski A.: Złoto, platyna i pallad w złożu
7 P-20 P-20 P-19 P-20 P-20 P-19 Lubin-Sieroszowice na podstawie otworów wiertniczych. Konferencja
8 P-19 P-19 P-20 P-19 P-19 P-20 naukowa — Lubin 17÷18 09.1998. Złoża rud miedzi — geologia, minera-
logia, geochemia, technologia, stan badań, perspektywy. Prace Spec.
9 P-21 P-21 P-22 P-21 P-21 P-21 PTM., 1998, nr 10, s. 51÷71.
10 P-22 P-22 P-21 P-22 P-22 P-22 13. Paulo A., Strzelska-Smakowska B.: Rudy metali nieżelaznych
i szlachetnych. Uczelniane Wydaw. Nauk.- Dyd. AGH, 2000, Kraków.
* — prawdopodobieństwo wszystkich stanów WE jednakowe,
14. Peryt T., Oszczepalski S.: Stratygrafia serii złożowej. Monografia
** — prawdopodobieństwa poszczególnych stanów WE na poziomie 15, 35, 35 i 15 %. KGHM Polska Miedź S.A. Lubin, 1996, s. 132÷136.

460
15. Pieczonka J., Piestrzyński A., Głuszek A., Michalik A.: Występo- 17. Potocki C., Przybyła H.: Badania operacyjne w górnictwie. Skryp-
wanie złota, platyny i palladu w obszarze złożowym Polkowice-Siero- ty Uczelniane Politechniki Śląskiej, 1980, Gliwice.
szowice. Konferencja naukowa — Lubin 17÷18 09.1998. Złoża rud miedzi
18. Strzelska-Smakowska B.: Jakość i wycena koncentratów rudnych —
— geologia, mineralogia, geochemia, technologia, stan badań, perspekty-
wpływ na gospodarkę złożem. Gosp. Sur. Min. 1994, z. 4, t. 10, Wydaw.
wy. Prace Spec. PTM., 1998, nr 10, s. 71÷86.
IGSMiE PAN Kraków.
16. Pieczonka J., Piestrzyński A.: Złoże złota na monoklinie przedsu-
deckiej — fakty i hipotezy. Geologia, kwartalnik AGH, 2001, t. 27, nr 2-4, 19. Strzelska-Smakowska B.: Ocena ekonomiczna złóż rud. Uczeln.
s. 411÷433. Wydaw. nauk.-dydakt. AGH 2003, Kraków.

KRZYSZTOF GARGUL Rudy Metale R51 2006 nr 8


UKD 669.333.41:669.333.47:669.054.1
PIOTR JAROSZ
WACŁAW STYRNA
JAN ANTCZAK

ELIMINACJA ARSENU Z KAMIENIA MIEDZIOWEGO


ZA POMOCĄ CaO

W artykule przedstawiono analizę możliwości wyprowadzenia arsenu ze wsadu miedzionośnego na etapie jego topienia
w piecach szybowych. Dodatek związków wapnia do wsadu skutkuje m.in. reakcją tworzenia się arsenianów wapnia i usu-
nięciem arsenu do fazy żużla. Stwierdza się również przechodzenie arsenu do fazy pyłów w momencie istnienia we wsadzie
określonych zawartości związków wapnia. Rozważania teoretyczne zweryfikowano przeprowadzonymi próbami przemysło-
wymi, które w pełni potwierdziły możliwości zastosowania dodatków modyfikujących wsad w celu obniżenia zawartości As
w kamieniu miedziowym.
Słowa kluczowe: kamień miedziowy, piec szybowy, arsen, modyfikacja procesu

ARSENIC REMOVAL FROM COPPER MATTE BY CaO

In this paper the analysis of arsenic removal from copper matte during shaft furnace process is presented. The addition of
calcium compounds produces the result of calcium arsenates creation reactions and arsenic elimination to the slag. The
arsenic passes to the dust phase in the case of the achievement of defined concentration of CaO in input. Theoretical analy-
ses were veryfied by tests which were performed in copper plant. Those tests fully confirmed that calcium compounds added
to the shaft furnace process reduce As level in copper matte.
Keywords: copper matte, shaft furnace, arsenic, process modification

Wstęp Jego stężenie w brykietach wprowadzanych do procesu szybowe-


go może wynosić ok. 0,16÷0,18 %, a w kamieniu miedziowym od
Rudy miedzi znajdujące się na terenie naszego kraju charakte- 0,16 do 0,26 %. W przypadku otrzymywania kamienia Cu o wysokiej
ryzują się dużą liczbą pierwiastków towarzyszących. Oprócz tych, koncentracji arsenu, mimo częściowego usunięcia tego pierwiast-
które w dość łatwy sposób można usunąć już na etapie flotacji, ka w konwertorach, niezbędnym jest prowadzenie procesu odar-
znajdują się również takie, które w procesie otrzymywania miedzi senowania miedzi konwertorowej w piecach anodowych. Proces
w niedostateczny sposób usuwane są na kolejnych etapach ciągu ten jest czasochłonny, energochłonny i w związku z tym przyczy-
technologicznego. W związku z tym muszą być prowadzone od- nia się do wzrostu kosztów produkcji miedzi. Z uwagi na te pro-
rębne procesy usuwania takich pierwiastków z ciągu technolo- blemy postanowiono przeanalizować możliwość usuwania arsenu
gicznego. Jednym z najtrudniejszych do usunięcia i utylizacji już na etapie procesu szybowego. Poprzez zastosowanie pewnych
pierwiastków występujących w polskich rudach miedzi jest arsen. dodatków do wsadu spodziewany jest wzrost stopnia przejścia

Dr inż. Krzysztof Gargul, dr inż. Piotr Jarosz — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków, mgr inż. Wacław Styrna, mgr inż. Jan Antczak —
KGHM POLSKA MIEDŹ S.A., Oddział Huta Miedzi LEGNICA, Legnica.

461
arsenu do fazy żużla szybowego lub/i fazy pyłów. Spadek zawar-
tości arsenu w kamieniu miedziowym do poziomu poniżej 0,12 %
pozwoliłby na uniknięcie lub znaczące ograniczenie procesu usu-
wania tego pierwiastka w dalszych etapach ciągu technologicznego.
Jako dodatek do wsadu do pieców szybowych sugeruje się zasto-
sować materiały charakteryzujące się dużą zawartością związków
wapnia (CaO, CaCO3), które wpływają w znaczący sposób na lot-
ność arsenu oraz zwiększają jego rozpuszczalność w żużlu szybo-
wym. Wykorzystanie tych właściwości pozwoliłoby na ułatwienie
procesu przejścia arsenu do pyłów lub żużla szybowego i tym sa-
mym ograniczenie jego stężenia w kamieniu miedziowym.

Wpływ CaO na właściwości żużla szybowego

Analizując wpływ dodatku CaO na zawartość arsenu w ka-


mieniu miedziowym postanowiono określić, na podstawie wybra-
nych diagramów fazowych, jak zmienia się charakter otrzymywa-
nego w procesie szybowym żużla w zależności od stężenia CaO.

Rys. 3. Diagram fazowy układu


CaO·Al2O3·2SiO2 (anortyt)–CaO·SiO2–FeO
Fig. 3. Phase diagram
of CaO·Al2O3·2SiO2 (anorthite)–CaO·SiO2–FeO system

Rys. 1. Diagram fazowy układu CaO–FeO–SiO2


Fig. 1. Phase diagram of CaO–FeO–SiO2 system

Rys. 4. Układ FeO–SiO2–CaO (punkty — lepkości żużli


w puazach, linie — temperatury topnienia [K])
Fig. 4. FeO–SiO2–CaO system (points — slags
viscosities in Pa.s, lines — melting temperatures in K)

Skupiono się w analizie na trzech układach trójskładnikowych


(rys. 1, 2, 3) [1]
CaO–FeO–SiO2, MgO–FeO–SiO2 i CaO·Al2O3·2SiO2–CaO·SiO2–
–FeO.
Przyjęto, że żużel szybowy ma następujący średni skład:
CaO — 8,46 %, SiO2 — 43,36 %, MgO — 7,82 %, Al2O3 —
13,74 %, Na2O — 3,56 %, K2O — 3,99 %, FeO — 15,13 %,
Fe3O4 — 0,16 %.
Przeliczając podane wyżej stężenia na układy trójskładnikowe
(z uwagi na dominujące udziały poszczególnych składników żuż-
lotwórczych) otrzymano następujące współrzędne punktów dla
wybranych układów:
⎯ CaO–FeO–SiO2
12,93 % CaO, 66,26 % SiO2, 20,81 % FeO,
Rys. 2. Diagram fazowy układu MgO–FeO–SiO2 ⎯ MgO–FeO–SiO2
Fig. 2. Phase diagram of MgO–FeO–SiO2 system 12 % MgO, 67 % SiO2, 21 % FeO,

462
⎯ CaO·Al2O3·2SiO2–CaO·SiO2–FeO bowych jest wiązanie przez ten związek arsenu. Zakładając, że
70 % CaO·Al2O3·2SiO2, 3,7 % CaO·SiO2, 26,3 % FeO. arsen ze wsadu może wystąpić w postaci tlenków, możliwe jest
Jak widać na rysunkach 1÷4, analizowany żużel szybowy cha- zajście następujących reakcji:
rakteryzuje się dość wysoką temperaturą topnienia i dodatkowo
może występować zjawisko rozdziału żużla na dwie nie mieszają- CaO + As2O3 = Ca(AsO2)2
ce się ciecze (rys. 2 i 3). Nawet niewielki dodatek CaO może po- 3CaO + As2O5 = Ca3(AsO4)2
wodować otrzymywanie żużla o znacznie niższej temperaturze
topnienia, a więc o wiele korzystniejszy z punktu widzenia pro- W tablicy 1 przedstawiono wartości ΔGoT i stałe równowagi
wadzenia procesu technologicznego w zakładzie przemysłowym. tych reakcji w zależności od temperatury. Zamieszczono dane od-
Jednocześnie można zauważyć, że zwiększenie zawartości tlenku noszące się do As2O3 w fazie gazowej i skondensowanej oraz
wapnia w żużlu szybowym w stosunku do analizowanego żużla As2O5 w fazie skondensowanej. Wartości liczbowe przeliczone są
wyjściowego przekłada się na zmniejszenie jego lepkości [2] (rys. 4), na 1 mol CaO.
a więc powodować może, np. spadek strat miedzi i srebra do żużla W analizowanych temperaturach stwierdzić można, że reakcje
szybowego. Jak widać na rysunku 2, istnieje ponadto podobny do tworzenia arsenianów wapnia są mocno przesunięte w stronę po-
CaO wpływ zarówno MgO, jak i FeO na temperaturę topnienia wstawania tych związków i można z dużym prawdopodobień-
żużla szybowego — dodatek kruszywa Ca-Fe, jak również dolomitu stwem przyjąć, że dodatek tlenku wapnia do procesu szybowego
powinien powodować spadek temperatury topnienia żużli z pieców będzie skutkował powstawaniem Ca(AsO2)2 lub/i Ca3(AsO4)2
szybowych. Również diagram fazowy układu CaO·Al2O3·2SiO2– i wyprowadzaniem tych związków z żużlem szybowym. Potwier-
–CaO·SiO2–FeO wskazuje, że kierunek zmian spowodowany do- dzeniem na sformułowaną powyżej tezę o możliwości powstawa-
datkiem CaO lub FeO będzie skutkował powstawaniem żużli nia arsenianów wapnia w procesie szybowym mogą być zamiesz-
o niższych temperaturach topnienia niż analizowany żużel wyj- czone diagramy obszarów stabilności w układzie Ca–O–As (rys.
ściowy. 5, 6 i 7). Z dwóch pierwszych można odczytać, że w temperaturach,
jakie panują w piecu szybowym, przy dostatecznej zawartości
Termodynamiczne warunki tworzenia się arsenianów wapnia As2O3 i tlenu, stabilnymi są fazy arsenianów wapnia. Z rysunku 7
wynika, że przy założonym stężeniu tlenu fazy arsenianów wapnia
Kolejnym aspektem dodatku CaO do wsadu do pieców szy- występują w bardzo szerokich przedziałach zmienności stężenia

Tablica 1
Wartości ΔGoT i K reakcji tworzenia arsenianów wapnia
Table 1
ΔGoT and K of calcium arsenates formation reactions

Ca(AsO2)2 z As2O3(gas) Ca(AsO2)2 z As2O3(cond.) Ca3(AsO4)2 z As2O5(cond.)


o o
T, K ΔG T, kJ K ΔG T, kJ K ΔGoT, kJ K
1000 –313,595 2,41E+16 –201,017 3,17E+10 –156,966 3,97E+24
1100 –290,169 6,03E+13 –193,294 1,51E+09 –156,51 1,99E+22
1200 –266,787 4,11E+11 –185,032 1,14E+08 –155,896 2,29E+20
1300 –243,433 6,05E+09 –176,270 1,21E+07 –155,115 5,01E+18
1400 –220,096 1,63E+08 –167,045 1,71E+06 –154,162 1,81E+17
1500 –196,767 7,12E+06 –157,385 3,03E+05 –153,031 9,74E+15
1600 –173,437 4,60E+05 –147,316 6,45E+04 –151,716 7,25E+14
1700 –150,099 4,10E+04 –136,860 1,61E+04 –150,215 7,04E+13
1800 –126,747 4,77E+03 –126,038 4,55E+03 –148,523 8,53E+12

Rys. 5. Obszary stabilności w układzie Ca–O–As (T = 1273 K) Rys. 6. Obszary stabilności w układzie Ca–O–As (T = 1523 K)
Fig. 5. Stability areas in Ca–O–As system (T = 1273 K) Fig. 6. Stability areas in Ca–O–As system (T = 1523 K)

463
gdzie
M — masa dodatku modyfikującego na jeden nabój brykietów, kg,
Z — oczekiwana zawartość CaO w żużlu szybowym, %,
C — zawartość CaO w żużlu szybowym (z bieżącej analizy), %,
mz — masa żużla powstająca z jednego naboju brykietów, kg,
Pm — zawartość CaO w dodawanym modyfikatorze wsadu, %,
K — empiryczny współczynnik wykorzystania tlenku wapnia (do
określenia w trakcie prób długotrwałych),
(K = 1 — pełne przejście CaO do żużla szybowego, 0 < K < 1 —
częściowe przejście CaO do żużla szybowego, K = 0 — brak
przejścia związków wapnia do żużla).
Materiały modyfikujące wsad podawano wraz z żużlem kon-
wertorowym dozowanym do pieców szybowych.
W trakcie trwania prób pobierano próbki żużla szybowego
w celu określenia w nim zawartości CaO, jak również analizowa-
no adekwatne próbki kamieni miedziowych na zawartość arsenu.
Uzyskano zależności między zawartościami CaO w żużlu a As
w kamieniu Cu. Rysunek 9 odnosi się do prób z kruszywem Ca-Fe.
Rys. 7. Obszary stabilności w układzie Ca–O–As ( log pO 2 = 10 −2 )

Fig. 7. Stability areas in Ca–O–As system ( log pO 2 = 10 −2 )

Rys. 8. Stężenie As w kamieniu miedziowym w funkcji zawartości


CaO w żużlu szybowym (dane przemysłowe)
Fig. 8. Arsenic concentration in copper matte vs. CaO
content in shaft slag (industrial data)
Rys. 9. Zawartość CaO w analizowanych próbkach
tlenku arsenu i temperatury. Można więc przypuszczać, że dodatek żużla szybowego i As w kamieniu miedziowym
CaO do wsadu pieców szybowych przyczyni się do tworzenia się (próby z dodatkiem kruszywa Ca-Fe)
arsenianów wapnia i wyprowadzania arsenu w postaci tych
związków z żużlem szybowym. Fig. 9. CaO content in analyzed shaft furnace samples and arsenic
content in copper matte (tests with Ca-Fe steelworks slags)
Próby przemysłowe
Próby przemysłowe z zastosowaniem dodatków modyfikują-
cych wsad do pieca szybowego miały na celu ostateczne zweryfi-
kowanie możliwości usuwania arsenu i jego związków z kamienia
miedziowego oraz sprawdzenie funkcjonowania pieców szybo-
wych w zmienionych warunkach [3]. Przedmiotem prób były ba-
dania nad wcześniej wyselekcjonowanymi dodatkami: kruszywem
Ca-Fe (żużel stalowniczy), dolomitem i kamieniem wapiennym.
Zawartość CaO w wyżej wymienionych materiałach kształtuje się
następująco:
kruszywo Ca-F — 30÷40 % CaO,
kamień wapienny — ok. 52 % CaO,
dolomit — ok. 30÷35 % CaO.
Optymalna zawartość CaO w żużlu szybowym szacowana jest
na poziomie 15÷16 % (rys. 8). Przy takich stężeniach tego związ-
ku w żużlu ma miejsce maksymalne przejście arsenu i jego związ-
ków do fazy pyłów, a częściowo do żużla szybowego. Przy zawar-
tości CaO w żużlu na poziomie ok. 8 % należałoby uzupełnić ilość
wapnia wprowadzając go wraz ze wsadem do pieca szybowego.
Wyliczenie masy dodatku wnoszącego do procesu związki Rys. 10. Zawartość CaO w analizowanych próbkach
wapnia można oprzeć na następującej zależności żużla szybowego i As w kamieniu miedziowym
(próby z dodatkiem dolomitu)
(Z − C ) ⋅ m z
M= Fig. 10. CaO content in analyzed shaft furnace samples
100 ⋅ K ⋅ Pm and arsenic content in copper matte (tests with dolomite)

464
Badając wpływ kruszywa Ca-Fe na pracę pieców szybowych
w aspekcie oszczędności koksu, przeprowadzono próbę długo-
trwałą, w której w okresie ponad 30 dni zastosowano niewielki
(niespełna 5 % w stosunku do ilości topionych brykietów) dodatek
kruszywa jako modyfikatora wsadu. Rezultaty przeprowadzonej
próby prezentuje rysunek 12.

Podsumowanie

Przedmiotem zainteresowania autorów niniejszej pracy było


znalezienie odpowiedzi na pytanie o możliwość zmniejszenia za-
wartości As w kamieniu miedziowym. W tym celu postanowiono
sprawdzić możliwości zastosowania zmodyfikowanego wsadu
zawierającego pewne dodatki wnoszące do procesu szybowego
tlenek wapnia. Związek ten wpływa na lotność związków arsenu
dzięki czemu możliwe jest zintensyfikowanie procesu odpędzania
tego pierwiastka do fazy pyłów. Jak wykazała również wykonana
w pracy analiza diagramów fazowych ze związkami żużlotwór-
czymi, dodatek CaO może wpływać na spadek lepkości i tempera-
Rys. 11. Zawartość CaO w analizowanych próbkach tur topnienia otrzymywanych żużli szybowych. Niebagatelne zna-
żużla szybowego i As w kamieniu miedziowym czenie może mieć również wiązanie przez tlenek wapnia tlenku
(próby z dodatkiem kamienia wapiennego) arsenu i tworzenie się arsenianów wapnia. Analiza teoretyczna
wskazuje na wysokie prawdopodobieństwo zachodzenia takich
Fig. 11. CaO content in analyzed shaft furnace samples reakcji i procesów w warunkach pracy pieców szybowych.
and arsenic content in copper matte (tests with calcite)
W związku z powyższym wykonano serie prób przemysło-
wych, mając na uwadze sprawdzenie możliwości dozowania do
wsadu pieców szybowych kruszywa Ca-Fe, kamienia wapiennego
i dolomitu, jak również jakościowe badania wpływu tych dodat-
ków na zawartość As w kamieniu miedziowym. Wykonane próby
pozwoliły stwierdzić, że możliwe jest stosowanie tych modyfika-
torów wsadu. Dodatek kruszywa Ca-Fe, dolomitu i kamienia wa-
piennego powodował istotny spadek zawartości arsenu w kamie-
niu do poziomu ok. 0,09÷0,12 %.
W przypadku stosowania kruszywa Ca-Fe zaobserwowano
wzrost zawartości Fe w kamieniu miedziowym, jak również spa-
dek zapotrzebowania pieców szybowych na paliwo — koks. Oba
wspomniane fakty są pozytywne z ekonomicznego punktu widze-
nia prowadzenia procesu szybowego. Można więc sądzić, że sto-
sowanie dodatku modyfikującego wsad do pieców szybowych
Rys. 12. Zużycie koksu na 1 tonę wsadu skorygowanego w postaci kruszywa Ca-Fe związane będzie z otrzymywaniem
w trakcie prób z dodatkiem kruszywa Ca-Fe. kamieni miedziowych uboższych w arsen, nieco bogatszych w że-
Fig. 12. The coke consumption for 1 tonne of input lazo (co wpływa dodatnio na energetyczną stronę procesu konwer-
(tests with Ca-Fe steelworks slags) torowania kamienia miedziowego), jak również spowoduje
zmniejszenie zużycia koksu w procesie topienia brykietów w pie-
Identyczną, jak w przypadku kruszywa Ca-Fe, procedurę na- cach szybowych. Z drugiej jednak strony, należałoby jednak bardzo
miarowania i sposób podawania zastosowano w odniesieniu do ostrożnie podejść, w przypadku zastosowania kruszywa Ca-Fe, do
dodatku modyfikującego wsad w postaci dolomitu. Podawano go sprawy dawkowania tego dodatku. Podwyższona temperatura
w ilości pozwalającej na otrzymanie ok. 16 % CaO w żużlu szy- w strefie dysz i trzonie pieca może destrukcyjnie wpływać na
bowym. Rezultaty prób prezentuje rysunek 10. wymurówkę pieca, powodując np. zmniejszanie na niej warstwy
Wyniki zastosowania kamienia wapiennego jako materiału garnisażu i skrócenie okresów między remontami pieca. Tak więc
wnoszącego CaO do pieców szybowych prezentuje rysunek 11. ewentualne zastosowanie dodatku kruszywa Ca-Fe musi być
Testowane dodatki wpływały istotnie na zawartość arsenu zrównoważone energetycznie wycofaniem ekwiwalentnej ilości
w kamieniu miedziowym. Materiały podawano w takiej ilości, że koksu, tak żeby zachować odpowiedni poziom temperatur w piecu
poziom CaO w żużlu szybowym utrzymywał się na poziomie po- przed i po zastosowaniu dodatku modyfikującego wsad.
wyżej 15 %. Już na tym poziomie zawartości CaO obserwuje się Zastosowanie modyfikatorów wsadu związane jest również
wyraźny spadek stężenia As w kamieniu miedziowym. W przy- z koniecznością poniesienia określonych kosztów ich zakupu
padku zastosowania kruszywa Ca-Fe dodatkową korzyścią był i transportu.
wzrost stężenia Fe w kamieniu miedziowym. Na początku prób Zagadnienia ekonomiczne powinny więc przesądzić o celowo-
notowano zawartość żelaza w kamieniu miedziowym na poziomie ści ich zastosowania w praktyce przemysłowej.
poniżej 12 %, pod koniec prób osiągnięto stężenie Fe powyżej
13 %. Z uwagi za zwiększoną zawartość żelaza we wsadzie za- Literatura
uważono stabilniejszą od wcześniejszej pracę pieców, co przeja-
wiało się m.in. wzrostem ilości topionych brykietów w jednostce 1. Levin E. M., McMurdie H. F.: Phase Diagrams for ceramists. The
czasu i wzrostem temperatury topu. Efekt energetyczny spowo- ACSoc. 1959.
dowany był reakcjami utleniania żelaza i jego związków w strefie 2. Kucharski M.: Pirometalurgia miedzi. Wydaw. Naukowo-Dydaktyczne
dysz. W powiązaniu z działaniem CaO na żużel szybowy i obni- AGH, Kraków 2003.
żenie jego temperatury topnienia możliwe jest więc otrzymywanie 3. Sprawozdanie z pracy: Eliminacja arsenu z kamienia miedziowego
rzadkopłynnych żużli przy zastosowaniu mniejszych ilości koksu poprzez zastosowanie modyfikatorów kąpieli w piecu szybowym. Kraków
jako paliwa do pieca. 2004÷2005.

465
WIESŁAW KAZANA Rudy Metale R51 2006 nr 8
UKD 669-419.4:669-426:621.791.004.14
LUDWIK CIURA
STANISŁAW KSIĘŻAREK
BRONISŁAW BESZTAK
KRZYSZTOF DURST

DRUTY BIMETALOWE DO SPECYFICZNYCH ZASTOSOWAŃ

Przedstawiono wyniki badań w zakresie możliwości otrzymywania drutów płaszczowych wytwarzanych na drodze wzdłuż-
nego spawania taśmy na rdzeniu oraz dalszego ciągnienia z operacjami obróbki cieplnej. Prowadzone badania dotyczyły
drutów płaszczowych z rdzeniem litym (FeNi, stal, Al, Ni, Cu) oraz z rdzeniem kompozytowym zawierającym cząstki fazy
tlenkowej (CdO) w osnowie Ag. Przedstawiono obszary zastosowań omawianych drutów płaszczowych.
Słowa kluczowe: druty bimetalowe, spawanie, zastosowanie

CLAD WIRES TO SPECIFIC APPLICATIONS

The article analyses the results of research on the availability of clad wires manufacturing in the process of longitudinal
strip welding on the round core, further drawing and annealing. The research refers mainly to clad wires with solid metal
core (FeNi, steel, Al, Ni, Cu ) as well as with composite core containing oxide particles (CdO). Furthermore, application
areas of the clad wires have been discussed.
Keywords: bimetallic wires, welding, application

Wstęp rdzeniowego, nie posiada połączenia pomiędzy rdzeniem a płasz-


czem. Połączenie takie uzyskiwane jest na drodze wielokrotnego
Materiały bimetalowe odznaczają się specyficznymi własno- ciągnienia i obróbki cieplnej, po spełnieniu odpowiednich wymagań
ściami fizykomechanicznymi stanowiącymi odpowiednią kombi- w zakresie przygotowania powierzchni taśmy i drutu rdzeniowe-
nację własności materiałów wsadowych, nieosiągalnymi dla mate- go. Dobór parametrów procesu spawania, schematy odkształceń,
riałów monometalicznych. Od kilkunastu lat w IMN Gliwice pro- wielkości odkształceń sumarycznych i parametry obróbki cieplnej
wadzone są badania w obszarze technologii drutów płaszczowych międzyoperacyjnej i końcowej uzależnione są od właściwości ma-
wytwarzanych na drodze wzdłużnego spawania taśmy na rdzeniu teriałów składowych drutu.
oraz dalszego ciągnienia i obróbki cieplnej. Uzyskane dotychczas
wyniki badań pozwoliły na opracowanie technologii wytwarzania Druty FeNi42/Cu
kilku gatunków i rodzajów drutów płaszczowych składających się Druty płaszczowe z rdzeniem ze stopu FeNi42 pokryte war-
z różnych materiałów płaszcza i rdzenia, przy różnym udziale stwą miedzi znajdują szerokie zastosowanie w podzespołach elek-
komponentów. Podstawą do podjęcia prac w zakresie technologii tronicznych i elektrotechnicznych jako przejścia prądowe, szcze-
drutów płaszczowych było opracowanie i wykonanie jedynego gólnie doprowadniki prądu w żarówkach elektrycznych. W pierw-
w kraju zestawu urządzeń do wytwarzania wsadowego kompozytu szej fazie realizacji badań opracowano założenia technologiczne
bimetalowego metodą ciągłego spawania taśmy na rdzeniu okrą- wytwarzania drutów bimetalowych FeNi42/Cu pokrytych warstwą
głym. Urządzenie to składa się z następujących podzespołów; boraksu wykorzystując do tego celu wsad bimetalowy o średnicy
rozwijak drutu rdzeniowego, rozwijak taśmy, prostarka drutu 5 mm. W ramach prób i badań ustalono parametry procesu spawania
rdzeniowego, układ odtłuszczania taśmy i rdzenia, układ szczot- zapewniające uzyskanie właściwej jakości spoiny. Część drutów
kowania, układ formujący taśmę na rdzeniu, układ spawalniczy bimetalowych FeNi42/Cu wymaga innych dodatkowych operacji
oraz zwijarka. Na rysunku 1 przedstawiono zdjęcie prototypowej
linii spawalniczej.
Zasadniczymi parametrami wpływającymi na przebieg i jakość
procesu spawania są: prędkość spawania, prąd spawania, a także
zużycie gazu ochronnego. Spawanie odbywa się z użyciem spa-
warki prostownikowej przystosowanej do spawania z użyciem
nietopliwej elektrody wolframowej w osłonie argonu. Proces spa-
wania można prowadzić w zakresie prędkości 1÷5 m/min, przy
wielkości prądu spawania w zakresie 10÷250 A. Zużycie argonu
można zmieniać w zakresie 3÷20 l/min. Warunki techniczne linii
pozwalają aktualnie na otrzymywanie wsadu spawanego o średni-
cach 5 oraz 8 mm. Proces przeróbki plastycznej spawanego kom-
pozytu bimetalowego prowadzony jest z wykorzystaniem ciągarek
bębnowych oraz ciągarek wielostopniowych poślizgowych.
Istotnym warunkiem, który musi spełniać drut bimetalowy, jest
trwałe połączenie rdzenia z płaszczem zewnętrznym. Zestaw ma-
teriałowy stanowiący wsad do wytwarzania drutów płaszczowych, Rys. 1. Linia spawalnicza (ZPM INMET IMN)
uzyskany poprzez zespawanie w rurę taśmy owiniętej wzdłuż drutu Fig. 1. Welding line (ZPM INMET IMN)

Mgr inż. Wiesław Kazana, doc. dr inż. Ludwik Ciura — Instytut Metali Nieżelaznych, Gliwice, dr inż. Stanisław Księżarek, mgr inż. Bronisław Besztak, inż. Krzysztof Durst —
ZPM INMET Instytutu Metali Nieżelaznych, Gliwice.

466
a b

Rys. 2. Drut FeNi42/Cu o średnicy 0,30 mm a — niklowany, b — utleniany


Fig. 2. FeNi42/Cu wire, dia 0,30 mm a — nickel-plated, b — oxidized

technologicznych, tj. niklowania lub utleniania powierzchniowe-


go. Właściwy dobór parametrów tych procesów jest istotnym wa-
runkiem odpowiedniego połączenia drutu ze szkłem. Przykładowe
obrazy struktury przekroju poprzecznego drutów płaszczowych
FeNi42/Cu niklowanych i utlenianych przedstawiono na rysunku 2.

Druty Fe/Cu

Badania w tym zakresie dotyczyły określenia warunków wy-


twarzania drutów bimetalowych z rdzeniem ze stali niskowęglo-
wej pokrytych warstwą miedzi. Głównym produktem w tej grupie
materiałów są druty o przewodności elektrycznej 30 i 40 % IACS. Rys. 3. Mikrostruktura przekroju poprzecznego drutu
Znajdują one zastosowanie w przemyśle elektronicznym, elektro- o średnicy 0,35 mm wyżarzonego w temperaturze 280 °C
technicznym oraz w zakresie techniki telekomunikacyjnej do pro- w czasie 1 h, pow. 150×
dukcji przewodów energetycznych oraz żył przewodów koncen- Fig. 3. Microstructure of 0.35 mm dia wire,
trycznych. Analizowano wpływ schematów operacji ciągnienia annealed 280 °C/1 h, mag. 150×
i obróbki cieplnej wsadu bimetalowego na uzyskanie trwałego
połączenia rdzenia z warstwą miedzi dla danej średnicy drutu go-
towego. Dokonano oceny własności mechanicznych oraz struktury
przekroju poprzecznego drutów bimetalowych Fe/Cu. Określono
zakres średnic drutów płaszczowych z rdzeniem stalowym możli-
wych do uzyskania w warunkach IMN.

Druty Al/Cu

Podjęto również badania w zakresie otrzymywania drutów


bimetalowych typu Al/Cu, gdzie rdzeń aluminiowy pokryty jest
koncentryczną warstwą miedzi. Drut bimetalowy Al/Cu stanowi
dobry zamiennik dla drutu miedzianego ze względu na mniejszy
ciężar i lepsze własności instalacyjne. Główne obszary zastoso- Rys. 4. Struktura przełomu drutu φ 0,50 mm z dodatkowym
wań drutów Al/Cu to przewody i kable wysokiej częstotliwości odtłuszczaniem rdzenia, stan miękki, pow. 150×
(przewody antenowe, oploty kabli współosiowych, uzwojenia ce-
wek głośnikowych) oraz wyroby, w których stosowanie drutów Fig. 4. Structure of 0.50 mm dia wire additionally
Al/Cu musi być oparte na zasadzie równej przewodności z druta- degreased core wire, annealed, mag. 150×
mi miedzianymi (kable telefoniczne, samochodowe, przewody
uziemieniowe itp). bimetalowego o średnicy 8 mm oraz parametry dalszej przeróbki
Do istotnych zalet drutów bimetalowych aluminium/miedź można plastycznej. Najlepsze wyniki w zakresie trwałego połączenia
zaliczyć to, że: płaszcza miedzianego z rdzeniem aluminiowym w stanie wyża-
⎯ łączą w sobie wysoką przewodność elektryczną miedzi i niski rzonym uzyskano stosując w procesie wytwarzania wsadu spawa-
ciężar właściwy aluminium, nego rdzeń aluminiowy dodatkowo odtłuszczony w linii do krę-
⎯ drut bimetalowy z 10 % udziałem miedzi jest 2,7 razy lżejszy gów, przy ciągnieniu kompozytu do wymiaru końcowego bez
niż drut miedziany o tej samej średnicy, międzyoperacyjnej obróbki cieplnej; średnica końcowa drutu —
⎯ przewodnictwo elektryczne w zakresie prądów o częstotliwo- 0,5 mm. Stosowanie innych schematów ciągnienia pozwalało na
ści powyżej 5 MHz jest identyczne jak dla drutu miedzianego uzyskanie drutów bimetalowych Al/Cu z odpowiednim połącze-
o tej samej średnicy, niem metalurgicznym rdzenia z płaszczem w zakresie średnic
⎯ niższy koszt instalacji wykonywanych z tego drutu w stosunku końcowych poniżej 0,35 mm w stanie twardym. Na rysunkach 3
do drutu miedzianego. i 4 przedstawiono przykładową strukturę przekroju poprzecznego
Główny asortyment drutów bimetalowych Al/Cu obejmuje druty oraz obraz fraktograficzny przełomu drutu bimetalowego Al/Cu.
o udziale objętościowym miedzi od 10 do 15 %. Aktualne możli-
wości techniczne linii spawalniczej pozwalały na prowadzenie Druty Cu/FeNi50
badań przy udziale objętościowym płaszcza miedzianego wyno-
szącym 24 %. Zapotrzebowanie, zgłoszone przez jedną z niemieckich firm,
Określono parametry procesu otrzymywania spawanego wsadu na nowy typ drutu bimetalowego z rdzeniem miedzianym było

467
podstawą do podjęcia badań nad możliwością wytwarzania tego Badania prowadzono wykorzystując jako materiał na płaszcz
typu drutu w warunkach ZPM INMET IMN. Rdzeń tego drutu to zewnętrzny stop FeNi50 produkowany przez ZPM INMET. Rdzeń
miedź o wysokiej przewodności elektrycznej, natomiast warstwę stanowił drut miedziany gatunku M00B. Udział wagowy stopu
zewnętrzną stanowi jeden z grupy stopów Fe-Ni o zawartości niklu FeNi50 wynosił ok. 42 %. Na rysunku 5 przedstawiono strukturę
36 do 50 %. Stopy te charakteryzują się kontrolowaną ograniczoną przekroju poprzecznego i wzdłużnego obszaru spawanej taśmy
rozszerzalnością cieplną. Główne zastosowanie drutów bimetalo- FeNi50.
wych z rdzeniem miedzianym i zewnętrzną warstwą wykonaną ze W badaniach określono warunki prowadzenia procesu spawa-
stopu typu FeNi to przemysł podzespołów elektronicznych i elek- nia taśmy oraz dalszych operacji przeróbki plastycznej i obróbki
trotechnicznych, głównie jako doprowadniki prądu w próżnio- cieplnej. Prowadzone próby przeróbki plastycznej wsadu spawa-
szczelnych połączeniach ze szkłem; przekaźniki hermetyczne, nego, zgodnie z opracowanymi schematami, wykazały koniecz-
kontaktrony, wyprowadzenia z półprzewodników, kondensatorów ność stosowania wyżarzania wsadu bezpośrednio po procesie
i potencjometrów oraz hermetycznie łączonych ochronników sil- spawania, bowiem przeróbka plastyczna wsadu bez wyżarzania
ników. Przewodnik bimetalowy tego typu o mniejszej średnicy niż prowadziła do powstawania pęknięć i mikropęknięć wzdłużnych
przewodnik lity z materiału o ograniczonej rozszerzalności ter- w obszarze spoiny, ujawniających się na różnych etapach procesu
micznej, spełnia wymagania w zakresie większej mocy obciąże- ciągnienia. W dalszych badaniach określono warunki uzyskania
nia. Jednocześnie wysoka przewodność cieplna rdzenia miedzia- drutu bimetalowego o średnicy 0,7 mm, z pełnym połączeniem
nego pozwala na skuteczne odprowadzenie ciepła wytworzonego płaszcza z rdzeniem, zarówno w stanie twardym, jak i wyżarzonym,
w czasie pracy podzespołu. Druty bimetalowe z rdzeniem mie- stosując wsad spawany o średnicy 5 mm. Do oceny jakości połączenia
dzianym posiadają wyższe własności wytrzymałościowe, większą składników bimetalu wykorzystano m.in. obserwacje przełomów
plastyczność oraz wyższą niezawodność w działaniu w stosunku prowadzone na mikroskopie skaningowym. Na rysunku 6 przed-
do drutów miedzianych. stawiono obrazy fraktograficzne przełomów drutu o średnicy 0,7 mm.
Dla oceny rozkładu zawartości miedzi, niklu i żelaza w obsza-
a b rze granicy połączenia rdzenia miedzianego i płaszcza przeprowa-
dzono badania z wykorzystaniem mikroanalizatora rentgenow-
skiego JCXA733. W tablicy 1 przedstawiono uzyskane wyniki.

Druty spawalnicze Ni/Fe.

Duże zainteresowanie nowym dwuskładnikowym materiałem


spawalniczym spowodowało podjęcie badań dla określenia wa-
runków wytwarzania drutu bimetalowego Ni/Fe (58 % Ni) prze-
znaczonego do spawania żeliwa. Zastępuje on materiał spawalni-
Rys. 5. Mikrostruktura przekroju a — poprzecznego czy w postaci stopu FeNi58. Przewodność termiczna i elektryczna
i b — wzdłużnego spawanego wsadu bimetalowego drutu bimetalowego jest prawie 3-krotnie większa w stosunku do
o średnicy 5 mm w obszarze spoiny, pow. 60× stopu. Ciepło powstające w procesie spawania z wykorzystaniem
Fig. 5. Cross-section microstructure of 5 mm dia welded wire a, elektrody warstwowej jest znacznie niższe, co wpływa na wyższą
wydajność elektrody i lepsze własności spoiny. Zakres średnic
longitudinal b, mag. 60×
drutów Ni/Fe obejmuje wymiary 2,5÷5 mm. Opracowany schemat
a b przeróbki plastycznej drutu bimetalowego uwzględnia dwie ope-
racje wyżarzania międzyoperacyjnego w temperaturze 650 °C/3 h.
Druty o średnicy 2,5 mm w stanie twardym poddano procesowi
miedziowania elektrolitycznego. Na rysunku 7 przedstawiono
obraz struktury przekroju poprzecznego drutu spawalniczego.
Przewodność elektryczna bimetalowego drutu Ni/Fe miedzio-
wanego o średnicy 2,5 mm wynosi 9,89 MS/m.

Spoiwa warstwowe BAg24/Cu/BAg24

Lutownicze taśmy trimetalowe składają się z dwóch ze-


Rys. 6. Struktura przełomu drutu bimetalowego Cu/FeNi50,
wnętrznych warstw spoiwa twardego najczęściej z udziałem Ag
φ 0,7 mm a — po ciągnieniu i b — po wyżarzaniu (650 °C/3 h), z wewnętrzną warstwą Cu. Taki materiał stosowany jest m.in. do
mikroskop skaningowy, pow. 70× lutowania węglików spiekanych dla obniżenia naprężeń powstają-
Fig. 6. Structure of the fracture of Cu/FeNi50 wire, φ 0.7 mm, cych w spoinie wskutek różnic w rozszerzalności termicznej wę-
hard a, annealed (650 °C/3 h) b, SEM, mag. 70× glików i materiału podłoża. Stosowane są również do lutowania

Tablica 1
Rozkład zawartości miedzi, niklu i żelaza w obszarze granicy Cu/FeNi50 dla drutów w stanie miękkim
Table 1
Distribution of copper, nickel and iron content in area of Cu/FeNi50 boundary in soft condition

Średnica Skład Odległość od granicy Cu/FeNi50, μm


drutu chemiczny
obszar FeNi50 obszar Cu
mm % 30 20 10 5 2,5 2,5 5 10 20
Fe 50,83 50,45 50,3 49,94 48,44 0,96 1,10 0,99 1,14
0,7 Ni 48,52 48,52 48,35 48,31 46,67 0,40 0,60 0,57 0,42
Cu 0,0 0,46 0,8 1,17 4,50 98,6 98,27 98,45 98,44

468
przekroju poprzecznego uzyskanej taśmy wykazuje rozkład
warstw zbliżony do zakładanego.

Materiały stykowe — druty AgCdO10/Ag

Materiały kompozytowe na bazie srebra z dodatkiem jednego


lub kilku tlenków metali, z uwagi na specyficzny zespół własności
fizykochemicznych, są w stanie spełniać rosnące wymagania
w zakresie m.in. wysokiej przewodności elektrycznej i cieplnej,
Rys. 7. Fragment struktury przekroju poprzecznego własności mechanicznych oraz odporności na erozyjne działanie
drutu bimetalowego Ni/Fe o średnicy 2,5 mm, pow. 50× łuku elektrycznego. Własności te decydują o wysokiej niezawod-
ności pracy urządzeń w trudnych warunkach eksploatacyjnych.
Fig. 7. Microstructure of bimetallic Ni/Fe wire, dia 2.5 mm, mag 50×
Styki z tych materiałów wytwarzane są w różnej postaci, np. sty-
ków litych, bi- lub trimetalowych, nakładek oraz półfabrykatów
a w postaci drutów. W wyniku prowadzonych badań opracowano
wstępne parametry procesowe wytwarzania nowego kompozyto-
wego materiału stykowego w postaci drutu składającego się z lite-
go płaszcza srebrnego połączonego z rdzeniem, w skład którego
wchodzi srebro oraz tlenek kadmu. Materiał AgCd8 otrzymany
b w postaci prasówki stanowi rdzeń drutu płaszczowego. Spawany
kompozyt poddano przeróbce plastycznej metodą ciągnienia
z uwzględnieniem obróbki cieplnej dla uzyskania drutu bimetalo-
wego o żądanej średnicy właściwej dla przeprowadzenia procesu
utleniania wewnętrznego rdzenia. Po procesie utleniania drut
płaszczowy został poddany ciągnieniu do wymiaru gotowego
i wyżarzony w atmosferze azotu. Na rysunkach 9a i b przedsta-
wiono obrazy struktury przekroju poprzecznego drutu z rdzeniem
AgCdO10 w płaszczu Ag oraz fragment struktury nitu stykowego
wykonanego z drutu bimetalowego.

Podsumowanie
Rys. 8. Struktura przekroju a — poprzecznego spłaszczonego Wykorzystanie metody wzdłużnego spawania taśmy na rdze-
drutu bimetalowego Cu/BAg24, b — środkowa część taśmy niu oraz przeróbki plastycznej z zastosowaniem międzyoperacyj-
w powiększeniu nych i końcowych obróbek cieplnych daje możliwość uzyskiwania
Fig. 8. Cross-section microstructure of flattened bimetallic wyrobów warstwowych, które znajdują szerokie zastosowanie
Cu/BAg24 wire, a, middle part of strip magnified, b w przemyśle elektronicznym, elektrotechnicznym, budowy ma-
szyn i telekomunikacji. Niektóre gatunki drutów bimetalowych,
dla uzyskania odpowiednich własności końcowych wymagają do-
a b datkowych operacji obróbki powierzchniowej, np. boraksowania,
niklowania, utleniania oraz miedziowania. Druty płaszczowe
z udziałem Ag mogą stanowić wsad do produkcji lutowniczych
taśm wielowarstwowych oraz nitów na styki elektryczne.
Schematy wytwarzania materiałów bimetalowych są złożone
z wielu operacji technologicznych o różnym stopniu trudności.
Prowadzone badania dostarczają informacji o istotnych czynni-
kach technologicznych mających wpływ na końcowe własności
tych materiałów.

Literatura
Rys. 9. Obrazy struktury a — przekroju poprzecznego drutu
AgCdO10/Ag, oraz b — fragment struktury nitu stykowego 1. Księżarek St. i in.: Sprawozdanie IMN nr 4910/93 [niepubl.].
wykonanego z drutu bimetalowego 2. Patent nr PL 167385.
Fig. 9. Microstructure of bimetallic AgCdO10/Ag wire, a, 3. Kazana W., Księżarek S., Besztak B.: Określenie parametrów proce-
and rivet, b su wytwarzania drutu bimetalowego Cu-FeNi42 o średnicy 0,7 mm dla
uzyskania wyrobu o własnościach określonych przez firmę Krupp VDM.
Sprawozdanie IMN nr 5987/02, (1213502) [niepubl.].
brązów aluminiowych do stali zabezpieczając przed dyfuzją Al do 4. Kazana W., Ciura L., Besztak B., Księżarek S.: Wstępne badania dla
jej powierzchni. Stosunek grubości warstw lutowie/miedź/lutowie określenia parametrów procesu wytwarzania spawalniczego drutu płasz-
najczęściej wynosi 1:2:1. Przeprowadzono badania w zakresie czowego Ni/Fe. Sprawozdanie IMN nr 6151/04 [niepubl].
otrzymywania taśmy lutowniczej metodą spłaszczania drutu bime- 5. Kazana W., Malec W., Ciura L., Besztak B., Księżarek S.: Wstępne
talowego Cu/BAg24 wykonanego z wsadu spawanego. Określono badania dla określenia parametrów procesu wytwarzania taśmy trimetalo-
warunki prowadzenia procesu spawania taśmy na rdzeniu mie- wej BAg24/Cu/BAg24. Sprawozdanie IMN nr 6150/04 [niepubl.].
dzianym. Przeprowadzono próby ciągnienia wsadu spawanego do 6. Materiały techniczne firm Krupp VDM, Deutsche Nickel AG.
poziomu średnicy 2,9 mm, z uwzględnieniem międzyoperacyjnej 7. Kazana W., Księżarek S., Besztak B.: Raport z realizacji projektu
obróbki cieplnej. Wykonano próby spłaszczania drutów. Uzyskano celowego nr 7T0B 06196C/3157 [niepubl.].
taśmę o szerokości 7 mm i grubości 0,3 mm. Ocena struktury 8. Zgłoszenia patentowe nr P-373978, P-373976, P-373977.

469
ALICJA PAWEŁEK Rudy Metale R51 2006 nr 8
UKD 669.71:621.745.4:669-14:621.746.32/.33:669.054.85:666.76

KIERUNKI ROZWOJU MATERIAŁÓW OGNIOTRWAŁYCH


DLA PRZEMYSŁU ALUMINIOWEGO

Od kilku lat, zarówno w Polsce, jak i w świecie, wzrasta zapotrzebowanie na wyroby aluminiowe, które z powodzeniem za-
stępują m.in. wyroby stalowe i tworzywa sztuczne, głównie w przemyśle motoryzacyjnym i w budownictwie. Zmienia się
również, zgodnie z ogólnymi tendencjami światowymi, struktura produkowanych stopów obejmująca z jednej strony mate-
riał wsadowy w postaci gąsek aluminium pierwotnego lub jego stopów, z drugiej złom poamortyzacyjny. Ten ostatni wyka-
zuje znaczne zróżnicowanie, zarówno w odniesieniu do rodzaju, jak i wielkości kawałków oraz stopnia zanieczyszczenia.
Wpływa to wyraźnie na ilości wytwarzanych zgarów, powstanie związków typu spineli, niebezpieczeństwo uszkodzenia wy-
murówki podczas załadunku pieca i duże zmiany temperatury. Wszystkie te czynniki negatywnie działają na trwałość mate-
riałów ogniotrwałych i tym samym wyznaczają kierunki ich rozwoju pod kątem wzrostu odporności, m.in. na korodujące
działanie płynnego metalu. W referacie zostaną przedstawione zmiany, jakie zachodzą w technologii materiałów ognio-
trwałych, uwzględniające zmienione warunki, zarówno w strukturze topienia aluminium, jak i jego przetwórstwie.
Uwzględnione zostaną nowe materiały ogniotrwałe, jakie wchodzą w ostatnim okresie do eksploatacji w nowoczesnych
procesach przetwórczych, w tym na linii ciągłego poziomego odlewania aluminium oraz w metodzie niskociśnieniowego
odlewania. Przedstawione zostaną nowe tendencje w zakresie wyłożeń monolitycznych (głównie piece topielne), prefabry-
katów betonowych o zwiększonej odporności na działanie metalu (elementy wchodzące w skład linii poziomego ciągłego
odlewania) oraz wyrobów formowanych zwartych z uwzględnieniem nowych rodzajów wiązań tworzyw ceramicznych i no-
wych rozwiązań technologicznych.
Słowa kluczowe: materiał ogniotrwały, wyłożenie kadzi, technologie topienia, złom aluminium, odlewanie aluminium

DEVELOPMENT TRENDS IN REFRACTORY MATERIALS FOR ALUMINIUM INDUSTRY

From several years in Poland as well as in other countries the demand for aluminium articles, which replace steel or plas-
tic in automotive and construction industries has been systematically increasing. According to the general trends the struc-
ture of produced alloys has been changing including both: batch of initial aluminium ingots (and its alloys) and aluminium
scrap processing. In the second case significant differentiation concerning the type, dimensions and contamination level of
used metal scrap is observed and may be strictly connected with amount of generated melting loss, formation of spinel-like
compounds, possibility of the refractory lining failure during furnace loading and large temperature fluctuations. All men-
tioned above factors act negatively on refractory materials reliability and set new directions for development concerning
the increase of corrosion resistance of material with among other liquid metal as a corrosive agent. In this report progress
in refractory materials considering the changed conditions of melting and processing of aluminium is presented. New refrac-
tory materials introduced lately to modern metallurgical systems comprise products used in horizontal line of continuous
casting and in low-pressure casting. New tendencies in case of monolithic linings (smelting furnaces), prefabricated casta-
bles with increased corrosion resistance (elements used in continuous casting line) and shaped ceramic products with new
kinds of bonding systems and technological solutions will be presented.
Keywords: refractory material, ladle lining, melting technologies, aluminium scrap, aluminium casting

Wprowadzenie nium, również z postaci gąsek. Udział złomu był limitowany do


poziomu 10÷20 % wsadu.
Przemysł aluminiowy jest trudnym partnerem dla producen- W ostatnich latach obserwuje się w Polsce proces powstawa-
tów materiałów ogniotrwałych. Główną tego przyczyną są z jednej nia szeregu odlewni zajmujących się przetopem poamortyzacyj-
strony własności fizykochemiczne ciekłego aluminium, z drugiej nych złomów aluminiowych. Z analizy Instytutu Metali Nieżela-
strony duża różnorodność zastosowań wyrobów ogniotrwałych. znych wynika, że sektor ten wytwarza ok. 30 % ogólnej krajowej
Do końca lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia polski przemysł produkcji stopów aluminium [1]. Przypuszcza się, że ta tendencja
aluminiowy był skoncentrowany w głównej mierze na produkcji zostanie zachowana i udział tego sektora w globalnej produkcji
aluminiowych stopów odlewniczych i stopów do przeróbki pla- aluminium będzie coraz większy, zwłaszcza biorąc pod uwagę
stycznej. Cechą charakterystyczną tego okresu, oprócz istnienia wzrost zużycia aluminium na jednego mieszkańca z poziomu
pewnego rodzaju unifikacji stosowanych jednostek topielnych 7,3 kg w 2000 r. do 11 kg w 2005 r.
i odstojowych był fakt, że materiał wsadowy stanowiły w prze- W związku z powyższym oraz zgodnie z ogólnymi tenden-
ważającej mierze gąski aluminium pierwotnego lub stopy alumi- cjami światowymi (oparcie się na recyklingu złomu poamortyza-

Dr inż. Alicja Pawełek — Instytut Materiałów Ogniotrwałych Gliwice.


Artykuł oparty na referacie wygłoszonym na konferencji „Przetwórstwo Metali Nieżelaznych”, która odbyła się w dniach 17÷19.05.2006 r. w Zakopanem.

470
cyjnego jako rozwiązaniu ekonomicznie uzasadnionym) w struk- mocny jest tzw. szereg napięciowy metali (tabl. 1). Wynika
turze przemysłu aluminiowego, mamy do czynienia z jednej stro- z niego, iż wszystkie metale będą redukować tlenki leżące poniżej
ny z cienkościennym drobnokawałkowym złomem aluminiowym, siebie w tablicy, czyli np. wapń (Ca) będzie reagował z każdym
zawierającym duże ilości farb i lakierów, z drugiej strony z wiel- tlenkiem obecnym w tablicy. Reakcja z tlenkiem glinu w wyłoże-
kogabarytowym złomem o różnym stopniu zaoliwienia i zanie- niu ogniotrwałym będzie przebiegała zgodnie z równaniem
czyszczenia wtrąceniami niemetalicznymi i metalicznymi.
Odnosząc tę sytuację do materiałów ogniotrwałych należy za- 3 Ca(l) + Al2O3(s) = 3 CaO(s) + 2 Al(l)
łożyć, że nastąpi wzrost ilości wytwarzanych zgarów, powstanie
związków typu spineli, niebezpieczeństwo uszkodzenia wymu- Analiza tablicy 1 sugeruje, iż stosowane popularnie materiały
rówki podczas załadunku pieca i duże zmiany temperatury. ogniotrwałe będą termodynamicznie niestabilne w kontakcie
Wszystkie te czynniki negatywnie będą oddziaływać na trwałość z płynnym aluminium. Wynika z tego, iż materiały ogniotrwałe
materiałów ogniotrwałych i prawidłowe ich stosowanie. Należy tu oparte na krzemie będą niszczone przez długotrwałe działanie
również pamiętać, iż istnieje ścisły związek między jakością aluminium w wyłożeniu urządzeń cieplnych, zgodnie z reakcją
wytwarzanego metalu i efektywnością produkcji a prawidłowym
doborem materiałów ogniotrwałych dla jednostek topielnych i od-
3 SiO2(s) + 4 Al(l) = 2 Al2O3(s) + 3 Si(l)
stojowych. Należy również uwzględnić — w przypadku przetwór-
stwa aluminium — potrzeby materiałowe elementów współpracu-
jących, a mianowicie wyłożenia kadzi, rynien i elementów wcho- Reakcja ta zachodzi łatwo i jest nieodwracalna, co teoretycznie
dzących w skład linii do ciągłego i półciągłego odlewania oznacza, że może przebiegać do momentu wyczerpania aluminium
aluminium, zarówno pionowego, jak i poziomego. Tak więc, przy lub krzemionki. W praktyce, w temperaturach typowych dla pro-
wyborze materiału ogniotrwałego, należy brać pod uwagę: cesu topienia i obróbki ciekłego metalu, reakcja ta przebiega wy-
⎯ czas kontaktu materiału z ciekłym metalem, starczająco powoli, co umożliwia topienie i przetrzymywanie cie-
kłych stopów aluminium w piecach konstruowanych z użyciem
⎯ gatunek stopu,
tych materiałów. Czasem zachodzą jednak zjawiska, które mogą
⎯ temperaturę kąpieli metalowej,
doprowadzić do unieruchomienia pieców lub wpływać negatyw-
⎯ temperaturę materiału ogniotrwałego, nie na jakość metalu. Należą do nich: powolna zmiana charakteru
⎯ technologię topienia. tworzywa ogniotrwałego, pęcznienie i pękanie masy ogniotrwałej
oraz pojawienie się produktów reakcji w kąpieli metalowej. Zgod-
Podstawy teoretyczne nie z literaturą reakcji tej przypisuje się zjawisko łuszczenia się
wyłożenia ogniotrwałego w związku ze wzrostem objętości ma-
Szybkość niszczenia wyłożeń ogniotrwałych w obmurzach teriału.
urządzeń cieplnych przemysłu aluminiowego zależy od rodzaju Z tablicy 1 wynika również, iż obecność magnezu (Mg) i wapnia
(własności) stopionego metalu, własności zastosowanego materia- (Ca) będzie wpływać na spowolnienie korozji chemicznej materia-
łu ogniotrwałego oraz rodzaju produktów reakcji w korodowanym łów ogniotrwałych w związku z redukcyjnym charakterem tych
wyłożeniu. Najprostszą drogą do opisania tych czynników jest metali. Nie stwierdzono również reakcji z cyrkonem (Zr) oraz gli-
zastosowanie funkcji termodynamicznych oraz chemicznej odpor- nem (Al). Stwierdzono natomiast reakcje ciekłego aluminium
ności tlenku, stanowiącego główny składnik materiału ogniotrwa- z mulitem i kordierytem, co można przedstawić następującymi
łego [2]. Zależność ta może być wyrażona równaniem równaniami

3 MOx(s) + 2 x Al(l) = 3 M(l) + x Al2O3(s) 3 Al6Si2O13(s) + 8 Al(l) = 13 Al2O3 + 6 Si(w Al) ΔG0800 °C = – 339 kJ

gdzie 3 Al4Mg2Si5O18(s) + 20 Al(l) = 10 Al2O3(s) + 6 MgAl2O4 + 15 Si(w Al)


M — metal. ΔG0800 °C = – 139 kJ
Z równania tego, jak również z istniejących danych termody-
namicznych można wnioskować o stabilności wyłożenia ognio-
trwałego w stosunku do stopionego metalu. W obliczeniach po- Mając powyższe na uwadze, materiał ogniotrwały przystoso-
wany do pracy w kontakcie z ciekłym aluminium powinien
w swoim składzie posiadać możliwie największą zawartość tlenku
Tablica 1 glinu. Zwiększona zawartość tlenku glinu wpływa na zmniejsze-
Szereg napięciowy metali nie ujemnego efektu reakcji glinu metalicznego z krzemionką
(w różnej postaci). Zmniejszeniu ulegają również zmiany wymia-
Table 1 rowe oraz deformacje i ilość spękań wyłożenia ogniotrwałego.
Electromotive series Drugim istotnym czynnikiem, mającym wpływ na trwałość
wyłożeń ogniotrwałych w przemyśle aluminiowym, jest zwilżal-
Energia tworzenia ność ceramiki przez ciekłe aluminium. Z danych literaturowych
Metal Tlenek
(kJ/mol) wynika, iż aluminium zwilża prawie wszystkie materiały ognio-
trwałe oraz większość ogniotrwałych azotków, borków i węglików
Y Y2O3 – 510
[3]. Warunkiem zwilżania materiału ogniotrwałego przez ciekłe
Ca CaO – 499
aluminium jest energia wzajemnego oddziaływania granic ziarno-
Mg MgO – 458
wych (γgb) pozostająca w równowadze z energią wzajemnego od-
Zr ZrO2 – 428
działywania obszaru ciało stałe-ciecz (γsz). Związek pomiędzy ty-
Ba BaO – 424
mi energiami i kątem zwilżania przedstawia równanie:
Al Al2O3 – 420
Ti TiO2 – 354
Si SiO2 – 335 γsl = 2 γgb cos (φ/2)
Mn MnO – 298
Cr Cr2O3 – 264 Zwilżanie zachodzi więc, gdy kąt zwilżania między materiałem
Na Na2O – 236 ogniotrwałym a ciekłym aluminium jest mniejszy niż 90°. W ter-
Zn ZnO – 205 modynamicznej równowadze i stałych warunkach, relacja między
P P2O5 – 178 kątem zwilżania i napięciem powierzchniowym opisana jest przez
Fe Fe2O3 – 162 równanie

471
cos φ = (γsv –γsl) / γlv W ramach prowadzonej pracy, opracowano następujące rodza-
je tworzyw ceramicznych, w ramach przedstawionych powyżej
gdzie grup:
γsv — napięcie powierzchniowe materiału ogniotrwałego, 1. tworzywo korundowe na wiązaniu sialonowym,
γlv — napięcie powierzchniowe ciekłego metalu, tworzywo z SiC na wiązaniu sialonowym,
γsl — napięcie międzypowierzchniowe pomiędzy stałym substra- 2. beton niskocementowy BBN-150Al (na bazie boksytu),
tem i cieczą. beton lekki niskocementowy BNL-Al (na bazie złomu
Równanie to zwane jest również równaniem Younga. porcelanowego),
Przy założeniu, że ciekłe aluminium wejdzie w kontakt z ma- 3. masa ochronna korundowa,
teriałem ogniotrwałym glinokrzemianowym, stopiony metal może masa ochronna zasadowa z dodatkiem do 17 % Fe2O3.
penetrować strukturę poprzez pory i pęknięcia. Istnieją trzy wa- Własności ww. tworzyw przedstawiono w kolejnych tabli-
runki, które będą określały penetrację: cach 2÷4.
⎯ pory zamknięte w materiale ogniotrwałym nie będą wystawio- Z dostępnych danych literaturowych [6] znane są reakcje za-
ne na działanie ciekłego metalu do momentu, gdy reakcja chodzące na kontakcie azotek krzemu (Si3N4) z ciekłym glinem
chemiczna otworzy drogę do porów. W materiałach ognio- (Al). Brak natomiast danych związanych z korozją wiązania sialo-
trwałych pory zamknięte stanowią tylko 10 % całkowitej po- nowego w tworzywie ceramicznym ciekłym glinem. Laboratoryj-
rowatości, dlatego z praktycznego punktu widzenia nie będą ne badanie korozji przeprowadzono w tyglu wykonanym z opra-
miały wpływu na prędkość i zasięg penetracji ciekłego alumi- cowanego tworzywa korundowego na wiązaniu sialonowym
nium w głąb materiału ogniotrwałego, w grafitowym piecu próżniowym w atmosferze argonu w tempera-
⎯ pory otwarte nie przelotowe będą wypełnione przez ciekłe turze 1100 °C przez 100 godzin. Do badań zastosowano pocięty
aluminium. Wnikanie metalu w pory związane jest z równo- drut aluminiowy. Po określonym czasie stwierdzono (w badaniach
wagą metalostatycznego ciśnienia aluminium i ciśnieniem mikrostrukturalnych) brak reakcji glinu z tworzywem. Jedno-
zwrotnym wywołanym sprężonymi gazami wypełniającymi
pory. Głębokość penetracji opisana jest równaniem Tablica 2
Własności fizyko-ceramiczne tworzyw
ΔP = (2 γcos φ) / r na wiązaniu nietlenkowym
Table 2
gdzie
Physical and ceramic properties
ΔP — ciśnienie metalostatyczne,
of materials on non-oxide bond
γ (=γlv) — napięcie powierzchniowe metalu,
r — promień pora, Wartość wskaźnika
⎯ pory otwarte przelotowe. Takie pory będą całkowicie wypeł- w tworzywie
nione przez ciekły metal a szybkość penetracji będzie zależała Wskaźnik / Rodzaj tworzywa
od własności fizycznych metalu i struktury porów. korundowe SiC
na wiązaniu na wiązaniu
Analizując powyższe można stwierdzić, że nie ma minimalne- sialonowym sialonowym
go rozmiaru porów otwartych ani pęknięć, który zapobiegałby
wnikaniu ciekłego metalu, w przypadku gdy materiał jest zwilżal- Gęstość pozorna, g/cm3 2,84 2,36
ny przez ciekłe aluminium. Można tylko zredukować prędkość Porowatość otwarta, % 20,6 21,8
penetracji materiału ogniotrwałego przez ciekłe aluminium po-
przez zmiany struktury i mikrostruktury tworzywa, w tym rozmiar Wytrzymałość na ściskanie, MPa 111,0 98,7
i charakter porów. Wyższa porowatość wyrobów przyspiesza bo- Gazoprzepuszczalność, npm 0,09 0,08
wiem reakcję glinu metalicznego z krzemionką. Równocześnie OWT 850C/powietrze pow. 30 pow. 30
aluminium oraz stopy aluminium-krzem posiadają niską lepkość,
co powoduje, że łatwo wnikają w otwarte przestrzenie. Tym sa- Wytrzymałość 20 °C 11,9 12,0
mym zwiększenie powierzchni kontaktu ciekłego metalu z mate- na zginanie 1450 °C 14,9 26,2
riałem ogniotrwałym przyspiesza szybkość reakcji i zwiększa jej
zasięg.
Tablica 3
Kierunki rozwoju materiałów ogniotrwałych Własności fizykoceramiczne rur
do niskociśnieniowego odlewania aluminium
Biorąc pod uwagę, z jednej strony wzrost przetwórstwa alu-
minium w Polsce, z drugiej potrzeby doskonalenia technik jego Table 3
wytwarzania, jak również zwiększenie efektywności stosowania Physical and ceramic properties of tubes
materiałów ogniotrwałych, tj. wydłużenie trwałości wyłożeń to low-pressure aluminium casting.
ogniotrwałych i ograniczenie związanych z tym remontów, prace
badawcze w ramach Projektu Celowego poprowadzono w kierun-
ku opracowania technologii wyrobów dostosowanych do zindy- Wartość
widualizowanych potrzeb użytkowników. Kierunki te są ściśle wskaźnika
związane z tendencjami światowymi i obejmują: w wyrobie*
Wskaźnik
⎯ opracowanie nowych wariantów tworzyw ogniotrwałych korundowym SiC
zwartych o zmienionej mikrostrukturze, poprzez wprowadze- na wiązaniu na wiązaniu
nie wiązania nietlenkowego ziaren szkieletu ceramicznego sialonowym sialonowym
(wiązania typu SIALON) [5], Gęstość pozorna, g/cm3 2,97 2,77
⎯ wprowadzenie dodatków zmniejszających zwilżalność mate- Porowatość otwarta, % 13,6 14,5
riału ogniotrwałego przez ciekłe aluminium [4],
Wytrzymałość na ściskanie,
⎯ opracowanie mas ochronnych, głównie na wyłożenia monoli- 218,5 203,4
MPa
tyczne, w celu zmniejszenia kontaktu materiałów ogniotrwa-
łych z ciekłym aluminium. * — wartości średnie z kilku pomiarów

472
Tablica 4
Własności betonów dla jednostek cieplnych
przemysłu aluminiowego
Table 4
Properties of castables for heating units in aluminium industry

Poro- Wytrzy-
Skurczliwość Gęstość watość małość
Własności pozorna otwarta na ści-
skanie
φ h g/cm3 % MPa
BETON BBN — 150 / Al
Po 3 dniach — — 2,71 6,7 18,6
Po 110 °C/8 h 0,83 1,28 2,63 12,5 72,3
Po 1500 °C/2 h — — 2,82 10,7 79,7 Część zewnętrzna próbki po korozji
BETON BNL — Al strefa reakcyjna i wyrobu zmienionego
Widoczny fragment mikrostruktury z charakterystycznymi mikropęknięciami
Po 3 dniach — — 2,05 7,3 33,6 o przebiegu równoległym do powierzchni skorodowanej.

Po 110 °C/8 h + 0,10 + 0,14 2,02 10,6 70,4 Reaction zone of changed material

Po 600 °C.2 h 0,06 0,41 1,90 22,1 62,7


Po 1200 °C/2 h 0,42 0,38 1,95 24,9 51,5
t0,6 1180 °C
Tm po 600 C/2 h t4 1310 °C
t10 1340 °C

znaczną ocenę zachowania nowo opracowanego tworzywa będzie


można uzyskać po próbach przemysłowego zastosowania wyro-
bów.
Z ww. tworzyw wykonano na prasie izostatycznej partie in-
formacyjne rur do niskociśnieniowego odlewania aluminium.
Uzyskano następujące parametry wyrobów po wypaleniu w piecu
z atmosferą azotu w temperaturze 1460 °C (tabl. 3).
Rury zostały przekazane do testowania w przedsiębiorstwie
ALU-POL w Stargardzie Szczecińskim.
Betony, jak również prefabrykaty wykonane z tych betonów,
(rynny proste i trójniki, zlewnice, płyty do kadzi pośrednich),
Strefa wyrobu częściowo zmienionego
przekazano do eksploatacji w EKO ŚWIAT w Kłomnicach. Mikrostruktura zwarta z zachowanymi porami izometrycznymi i wtórnie powstałymi
Wykonano badania mikrostrukturalne betonów po pracy, po- mikropęknięciami.
branych z urządzeń linii do ciągłego odlewania aluminium. Próby
Zone of partly changed material
pobrano z kształtki rynny spustowej (beton gat. BBN-150/Al) oraz
z kształtki odtleniacza (beton gat. BNL-Al), po kilkutygodniowym
okresie eksploatacji. Wyniki badań przedstawiają się następująco:
Beton gat. BBN-150/Al (rys. 1)
Stwierdzono, iż zmiany mikrostruktury materiału związane z ko-
rozją miały charakter strefowy z lokalnymi mikropęknięciami
o przebiegu równoległym do powierzchni korodowanej. Maksy-
malny zasięg zmian w mikrostrukturze tworzywa (głębokość pe-
netracji) wynosił ok. 2 mm. Na kontakcie ze stopionym alumi-
nium wytworzyła się warstewka nieciągła w postaci narostu lub
warstewki reakcyjnej o grubości do 60 μm. Reprezentowana była
przez fazę amorficzną z udziałem krystobalitu i mulitu. Widoczne
były mikropęknięcia, które powodowały złuszczanie materiału.
W części bardziej oddalonej od powierzchni zewnętrznej (do głę-
bokości ok. 2 mm) obserwowano nieznaczne zmiany mikrostruk-
tury w stosunku do próbki wyjściowej.
Beton gat. BNL-Al (rys. 2)
I w tym przypadku stwierdzono strefowe zmiany związane z ko- Strefa najmniej zmieniona
rozją materiału. W części zewnętrznej zaobserwowano zachowaną Ogólna mikrostruktura na głębokości około 15 mm od powierzchni skorodowanej.
fragmentarycznie warstwę reakcyjną (narost) grubości do ok. 200 μm The least changed zone
z reliktowo zachowanymi ziarnami korundu do 6 μm. Stwierdzo-
no również występowanie mikropęknięć, które były przyczyną Rys. 1. Beton gat. BBN-150/Al po pracy
złuszczania materiału. Obserwowane głębiej zmiany widoczne
były w postaci zwartej budowy drobnokrystalicznej, związanej Fig. 1. Castable type: BBN-150/Al after work

473
z krystalizacją mullitu, a głębiej anortytu. W strefie wyrobu czę-
ściowo zmienionego obserwowano w osnowie wzrost wielkości
porów w porównaniu z mikrostrukturą, z części najmniej zmie-
nionej
Charakter niszczenia obydwu betonów wykazał strefowe zu-
życie, przy czym w przypadku betonu gat. BBN-150/Al głębokość
penetracji sięgała do 2 mm (głębiej materiał pozostał nie zmienio-
ny), natomiast w przypadku betonu gat. BNL-Al widoczne były
zmiany mikrostruktury związane ze zwiększeniem wielkości po-
rów. Tym samym uzyskane wyniki jak i późniejsze próby ich sto-
sowania wykazały, iż beton gat. BNL-Al sprawdza się najlepiej
w linii ciągłego, poziomego odlewania aluminium (stała tempera-
tura pracy), natomiast beton gat. BBN-150/Al w gazowych pie-
cach topielnych i elektrycznych topielno-odstojowych (gdzie wy-
Strefa zewnętrzna
łożenie ogniotrwałe narażone jest na wyższe temperatury i ich
Zachowany fragment strefy reakcyjnej z mikropęknięciem wahania).
od strony wyrobu reakcyjnie zmienionego
Opracowano również technologię produkcji dwóch rodzajów
External zone mas ochronnych, głównie pod kątem zabezpieczenia wyłożeń mo-
nolitycznych przed korozyjnym działaniem płynnego aluminium.
Są to masy: korundowa o zawartości Al2O3 pow. 90 % z dodat-
kiem barytu jako środka obniżającego zwilżalność oraz masa typu
zasadowego z dodatkiem 17 % Fe2O3. Masy te zdały egzamin na
linii ciągłego poziomego odlewania aluminium.

Wnioski

W wyniku przeprowadzonych w IMO prac badawczych pod


kątem przemysłu aluminiowego, opracowano następujące techno-
logie produkcji materiałów ogniotrwałych (opierając się na naj-
nowszych tendencjach światowych):
⎯ betony niskocementowe o zwiększonej odporności na zwilża-
nie przez ciekłe aluminium,
⎯ wyroby formowane na wiązaniu SIALON-owym,
Strefa wyrobu częściowo zmienionego
Widoczne zrekrystalizowane składniki fazowe spoiwa wiążącego ⎯ masy ochronne na wyłożenia monolityczne.
i obwódki reakcyjne wokół ziaren ceramicznych. Opracowane technologie zostały wdrożone na Wydziale Pro-
Zone of partly changed material dukcyjnym IMO oraz sukcesywnie wdrażane w jednostkach
cieplnych oraz liniach odlewania w przemyśle aluminiowym.

Literatura

1. Lachowski M., Wesołowski J., Stuczyński T., Gieryń W.: Procesy


topienia stopów metali nieżelaznych a wyłożenia ogniotrwałe jednostek
piecowych. Ceramika Cz. III, 2001, nr 3, s. 89÷93.
2. Siljan Ole-J., Rian G., Pettersen T., Solheim A., Schoning Ch.:
Refractories for molten aluminium contact. Part I: Thermodynamics and
kinetics.
3. Siljan Ole-J., Schoning Ch.: Refractories for molten aluminium
contact. Part II: Influence of pore size on aluminium penetration.
4. Pawełek A., Jirsa-Ociepa A., Trochimowicz T., Sołtys P.: Opraco-
wanie technologii wytwarzania elementów ceramicznych do ciągłego od-
lewania aluminium. Spr. IMO 2004 [niepublik.].
Strefa najmniej zmieniona 5. Pawełek A.: Wstępne badania wytwarzania rur do niskociśnienio-
wego odlewania aluminium. Spr. IMO 2005 [niepublik.].
The least changed zone
6. Smolik H., Czechowski J., Wala T., Suwak R.: Zastosowanie two-
Rys. 2. Beton gat. BNL/Al po pracy rzyw sialonowych w przemyśle metali nieżelaznych. Mat. Konferencyjne
Fig. 2. Castable type: BNL/Al after work — VII Międzynarodowa Konferencja Ustroń, 1997.

474
Rudy Metale R51 2006 nr 8
UKD 061.66(438)(079.5):669.3(438)(079.5):622.343(438)

Wywiad

z Prezesem Zarządu Polskiego Centrum Promocji Miedzi

JERZYM GIERCZAKIEM

Interview with JERZY GIERCZAK


President of the Polish Copper Promotion Centre

W kwietniu br. Polskie Centrum Promocji Miedzi (ECEH), będące jednym z dwunastu Europejskich Centrów Promocji Miedzi, dzia-
łających w ramach Europejskiego Instytutu Miedzi (EIM) obchodziło jubileusz X-lecia istnienia.
W prezentowanych interesujących referatach krajowych i zagranicznych omówiono znaczący dorobek Jubilata w promowaniu zastoso-
wań miedzi, której nasz kraj aktualnie wytwarza ponad 550 tys. t/r. miedzi katodowej i jest siódmym producentem na świecie. Należy
podkreślić, że potwierdzone autorytatywnie przez krajową służbę geologiczną zasoby, przy tej wielkości produkcji zabezpieczają jej pro-
wadzenie przez najbliższe 30 lat.
Goszcząc po raz pierwszy Polskie Centrum Promocji Miedzi na naszych łamach, redakcja uważa za wskazane przedstawienie PT. Czy-
telnikom sektorowego obszaru jego działania oraz bliższe naświetlenie najważniejszych osiągnięć z pośród wielu, wykorzystanych
w produkcji KGHM oraz innych zakładach w latach 1995÷2005.

Jak ocenia Pan Prezes zakres, poziom oraz skuteczność dotych- nych, grzewczych i gazowych, na pokrycia dachowe, obróbki de-
czasowej działalności PCPM, cieszącej się, jak wynikało z dysku- karskie, systemy odwodnień dachowych i elewacje oraz w instala-
sji prowadzonej na jubileuszowej konferencji, wysoką oceną cjach elektrycznych, silnikach energooszczędnych i innych
mając przy tym na uwadze jedynie kilkuosobową jego obsadę. dziedzinach zaawansowanej technologii.
Zakres działalności PCPM jest bardzo obszerny, obejmujący wy-
Jak Pan podkreślił, nasz kraj wytwarza 550 tys. t miedzi i jest mienione dziedziny. Pole naszego działania obejmuje szerokie
7 producentem miedzi na świecie oraz fakt, że zasoby miedzi przy spektrum działań promocyjnych, jednakże należy podkreślić, że
obecnym stanie eksploatacji ocenia się jeszcze na ok. 30 lat. To działalność ta odbiega i zasadniczo różni się od typowych działań
determinuje potrzebę istnienia PCPM jako ośrodka mającego za marketingowych firm wytwórczych, polegających na reklamie
cel propagowanie zastosowań miedzi w podstawowych dziedzi- w mediach, na bilbordach, czy innych tego typu przedsięwzię-
nach gospodarki, a mianowicie w miedzianych instalacjach wod- ciach. Praca PCPM jest, można by tak nazwać, pracą u podstaw,

475
pracą organiczną. Nasze działania to, między innymi, szeroko poj- Wielkość aktualnej produkcji miedzi i srebra w Polsce oraz ich
mowane szerzenie wiedzy i umiejętności, na wszystkich pozio- wykorzystanie w kraju wskazuje, że istnieje pilna potrzeba ich
mach działań inwestycyjnych, tj. inwestorów, projektantów, wy- eksportu, w półwyrobach hutniczych.
konawców i nadzoru budowlanego lub technicznego. Propagowa- Nasuwa się więc myśl zintensyfikowania starań w kierunku roz-
nie ww. wiedzy odbywa się poprzez szkolenia, seminaria, szerzania ich przerobu na półwyroby przerabiane plastycznie,
opracowanie druków i dystrybucję podręczników, poradników a więc krótko mówiąc rozszerzenie przetwórstwa. Przykładem
fachowych i broszur; udział w tworzeniu standardów nauczania tego kierunku jest uruchomiona ostatnio w Hutmenie we Wro-
i egzaminowania na poszczególne kwalifikacje zawodowe, publi- cławiu produkcja instalacyjnych rur z miedzi, biegnąca już bu-
kacje artykułów w prasie fachowej. Ponadto PCPM żywo reaguje dowa w HM Cedynia nowej linii produkcji miedzi beztlenowej
na wszelkie zjawiska rynkowe i legislacyjne, mogące szkodzić w oparciu o technologię UFCAST fińskiej firmy Outokumpu
zastosowaniu miedzi. Mam tutaj na myśli działania na rzecz jako- o zdolności 15 000 t/r. Produkcja ta z obszaru Hi-Tech rozpocz-
ści rur i złączek miedzianych obecnych na rynku polskim, monito- nie się już w III kw. br. z możliwością eksportu.
rowanie norm branżowych mogących mieć wpływ na zakres sto- Dane te podaję do wykorzystania w działaniach promocyjnych
sowania miedzi w danej dziedzinie gospodarki. PCPM w obszarze przetwórstwa miedzi.
Poziom i skuteczność działalności PCPM mogą ocenić inwestorzy,
inżynierowie, architekci, instalatorzy, dekarze, czy elektrycy, do My również śledzimy zastosowanie nowych technologii Hi-Tech
których docieramy z fachowymi szkoleniami, podręcznikami, w przetwórstwie i jesteśmy bardzo wdzięczni za wszelkie infor-
programami komputerowymi, które są w praktyce niedostępne, macje tego typu pozwalające na poszerzanie naszej wiedzy, co
ponieważ nikt oprócz PCPM im tego nie oferuje. Uważam, że może skutkować lepszą skutecznością promocyjną.
oceniają nas bardzo dobrze, Świadomość o szerokim zastosowa-
niu miedzi w gospodarce jest już bardzo szeroka, a ponadto jest to
świadomość faktu, że miedź jest bardzo dobrym pod względem Co może Pan powiedzieć na temat dotychczasowej współpracy
jakości materiałem, o wysokich walorach estetycznych i zdrowot- PCPM z Internationale Copper Association New York, Europej-
nych. Konsumpcja miedzi w różnych wyrobach zdecydowanie skim Instytutem Miedzi, Instytutem PENTOR oraz grupą Telefo-
wzrosła, czego przykładem może być konsumpcja miedzianych nika Kable S.A.?
rur instalacyjnych z poziomu kilku tysięcy ton na początku lat
dziewięćdziesiątych do poziomu dwudziestu tysięcy ton. Wymienione tutaj firmy i instytucje, z punktu widzenia działalności
Mając na względzie powyższe dane należy pozytywnie ocenić PCPM, należą do różnych grup. International Copper Association
działalność PCPM. (ICA) w Nowym Jorku oraz Europejski Instytut Miedzi (ECI —
European Copper Institut) w Brukseli wraz z PCPM i Centrami
Czy widzi Pan potrzebę przyjęcia nowych kierunków oraz no- Promocji Miedzi w innych krajach tworzą zespół merytoryczny
wych metod działania niełatwego i odpowiedzialnego, na pogra- mający za zadanie promocję zastosowań miedzi w gospodarce.
niczu techniki i ekonomiki, programu w polskim przemyśle me- PCPM jest ściśle powiązany z ICA i z ECI to powiązanie na po-
tali nieżelaznych — PMN — dla dalszego rozszerzania promocji ziomie nie tylko merytorycznym, ale i finansowym. Uważam, że
stosowania miedzi? współpraca ta układa się bardzo dobrze, PCPM korzysta na niej
Chodzi o srebro, które nasz kraj produkuje obecnie w ilości 1300 t/r., i mam także nadzieję, że te instytucje oraz ich członkowie również
a jest drugim producentem w świecie. odnoszą korzyści z naszej współpracy.
Wydaje się więc celowe i uzasadnione prowadzenie przez PCPM Natomiast firma TeleFonika Kable, HUTMEN, WMN itp. są pro-
poza promocją miedzi, również promocji srebra, które nasze rudy ducentami wyrobów z miedzi i współpraca z nimi przebiega na
miedzi z LGOM zawierają w relatywnie znaczącej ilości. innym polu. PCPM nie może działać bez współpracy z tymi pod-
Poza nieudanym w zasadzie w latach dziewięćdziesiątych ekspe- miotami, są one zapleczem wiedzy technologicznej tak bardzo
rymentem z Polsrebrem, przetwórczą jego produkcję prowadzi przydatnej w naszej pracy. Działania PCPM przenikają się wza-
obecnie Zakład: INMET-IMN w Gliwicach i jej dalsze rozsze- jemnie z działaniami marketingowymi producentów wyrobów
rzenie również i na eksport mam na myśli. Dla informacji poda- z miedzi.
ję, że są to styki elektryczne na osnowie srebra z określonymi do- Co do firmy PENTOR czy innych na stale z nami współpracują-
datkami, jak i spoiwa z miedzi typu miedź-fosfor i miedź-fosfor- cymi, są to firmy wykonujące na nasze zlecenie pewne określone
-srebro w postaci drutów, produkowane przez ten Zakład wg działania. Wiadomo, że im dana firma dłużej wykonuje jakieś pra-
norm PNEN 1044, CP 102-105 i 201-203 i eksportowane ostat- ce na naszą rzecz, to może poznać specyfikę działalności PCPM
nio do USA. i tym dokładniej wykonać nasze zlecenie. Jest to korzystne dla
Za objęciem prowadzonej przez PCPM pomyś1nej promocji obu stron.
zużycia miedzi, mam na myśli srebro, które nasze rudy miedzi
z LGOM zawierają w relatywnie znaczącej ilości.
Czy mając na uwadze pamyś1ne — jak na to wskazują przedsta-
wione na konferencji referaty — wyniki dotychczasowej współ-
Jesteśmy bardzo otwarci na nowe kierunki i trendy w metodach
pracy PCPM z Politechniką w Poznaniu w zakresie opracowań
i sposobach promocji. Metody marketingowe ciągle ewoluują,
marketingowych i wdrażanie nowej produkcji wyrobów z miedzi,
stąd też również i PCPM musi uczyć się i wykorzystywać nowe nie widzi Pan potrzeby nawiązania współpracy również z kompe-
tendencje marketingowe. tentnymi jednostkami krajowego zaplecza naukowo-badawczego
Drugim i bardzo poważnym, a może i zasadniczym pytaniem, by- PMN, jak: Wydział Metali Nieżelaznych Akademii Górniczo-
ło pytanie, czy też sugestia, aby PCPM zajęło się również promo- -Hutniczej, wybrane katedry Politechniki Wrocławskiej oraz Wy-
cją zastosowań srebra, które jest produkowane przez KGHM Pol- dział Inżynierii Materiałowej i Metalurgii Politechniki Śląskiej
ska Miedź w trakcie wydobywania rud miedzi. w Katowicach oraz Instytut Metali Nieżelaznych w Gliwicach?
Podjęcie takiej działalności musiało by wiązać się z formalnym
rozszerzeniem działalności PCPM oraz nawiązaniem współpracy Tak, oczywiście. Jak już wspominałem, PCPM jest otwarte na
z producentami wyrobów ze srebra, nie tylko w zakresie wiedzy współpracę ze wszystkimi Uczelniami wyższymi i Instytutami
technologicznej i marketingowej, ale również finansowej. w kraju. Po przedstawieniu się i nieco szerszym zaprezentowaniu
Podobnie dzieje się w zakresie promocji zastosowań miedzi, gdzie się Centrum na ww. konferencji oczekujemy na propozycję
współpraca z producentami wyrobów z miedzi jest ścisła w obu współpracy z wymienionymi przez Pana Uczelniami i Instytutami
tych dziedzinach. Jest to więc pole do popisu nie tylko dla PCPM, pod warunkiem zgodności tych propozycji z kierunkiem działań
ale i dla KGHM Polska Miedź i innych ww. wymienionych. PCPM.

476
Bardzo dobra sytuacja ekonomiczna KGHM Polska Miedź S.A., proszę Pana o stanowisko w tej sprawie oraz proponuję podjęcie
szczególnie w roku 2005 w wyniku znaczącego wzrostu cen metali przez PCPM określonych studiów i niezależnie od dotychczas
na Giełdzie Londyńskiej, pozwala na określone nowe inwestycje prowadzonej działalności na polu druku branżowych materiałów
z większym niż dotychczas udziałem promocji wyrobów przetwór-
stwa. Czy tego stanu nie należy wykorzystać w pracach PCPM reklamowych.
dla kierownictwa KGHM?
Można, upraszczając stwierdzić, że PCPM już pełni rolę nauko-
Dla dobra rozwoju przemysłu i gospodarki w Polsce należy inwe- wo-techniczną w zakresie propagowania zastosowań miedzi oraz
stować w zakłady przetwórcze miedzi i jest to, jak Pan zasugero- informacji o właściwościach i zaletach miedzi, co pośrednio dopro-
wał, zadaniem KGHM. PCPM czynnie włączy się w promocję
wadzić może do rozszerzenia jej zastosowań w gospodarce. Jak już
zastosowań tych wyrobów w ramach swoich statutowych działań
i przewidzianego budżetu. akcentowałem, materiały z zakresu zastosowań miedzi są w centrum
naszego zainteresowania, zarówno w postaci artykułów w miesięczni-
Dalszy rozwój przemysłu miedziowego w Polsce jest konieczny kach,S czy w postaci publikacji drukowanych lub elektronicznych.
i możliwy z czynnym jak dotychczas udziałem Polskiego Centrum
Promocji Miedzi przy znacznym zintensyfikowaniu krajowych Kończąc interesującą rozmowę w imieniu redakcji składam Panu
i międzynarodowych szkoleń, sympozjów i konferencji oraz licz- Prezesowi, a na Jego ręce pracownikom PCPM szczere gratulacje
niejszych publikacji w uznanych krajowych i zagranicznych cza-
za dotychczasowe osiągnięcia oraz życzenia dalszych znaczących
sopismach. Proponuję rozważenie tej sytuacji.
sukcesów w odpowiedzialnej dla polskiej gospodarki przemysłu
Tego typu działania PCPM wykonuje stale, możemy zintensyfi- metali nieżelaznych oraz macierzystego KGHM Polska Miedź
kować swoją działalność przy współpracy z redakcjami facho- S.A. działalności.
wych pism, takimi jakimi są Rudy i Metale Nieżelazne.
Serdecznie dziękuję za życzenia i gratulacje, które należą się pra-
Nie można zapominać o twórczej roli informacji naukowo- cownikom PCPM i wszystkim pracownikom firm i instytucji
-technicznej w rozszerzaniu nowej produkcji i, mając to na względzie, współpracujących z nami.

Redaktor Naczelny
ZBIGNIEW MISIOŁEK

ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH

Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia


i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieże-
laznych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.

Podajemy nasz adres:


Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne, 40-019 Katowice
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel./fax (032) 256-17-77

477
ALUMINIUM PROCESSING

R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r h a b . i n ż . W O J C I E C H L I B U R A , p r o f . n z w.

KRZYSZTOF ONOPIAK Rudy Metale R51 2006 nr 6


UKD 669.017.3:669.714.1:620.181
JAN BOTOR

PROCESS OF SOLID OXIDE INCLUSIONS REMOVAL


FROM LIQUID ALUMINIUM
PART II

In the second part of the paper the following equations characterizing solid oxide inclusions removal from molten aluminium
were analyzed. Only certain time parameters from the described in this paper have numerical solutions. These are the equ-
ations representing times of: bubble with inclusion collision time — tZ amounting to about a few tenths microseconds; film
drainage time during collision — tWZ, which reaches a few hundred microsecond values; inclusion sliding over the bubble
surface tP time varies approximately from 5 to 25 milliseconds. Total inclusion removal probability can be calculated by
taking into account only the collision interception probability — PZS. Inertial collision probability PZB has meaning for lar-
ge inclusions of above 100 μm in diameter. The adhesion probability PA amount to practically 100 % for all bubble — inc-
lusion encounters. From the analyses of solid inclusions removal mechanism it is seen, that the application of as small as
possible bubble diameter favors the higher inclusions removal efficiency. It can be explained via major adhesion of interfa-
cial area in case of a high number of smaller bubbles. The presented analysis of complex inclusion removal mechanism ba-
sed on equations used in mineral processing, was applied for formulation of solid oxides removal model. A few of the equ-
ations selected from the described analysis (part I and II of the paper), were utilized in the model. There, for practical re-
asons, an experimental equation characterizing inclusions removal efficiency η, %, from liquid aluminium was adopted
[14]: η = 100(1 – exp(– 0,00096 t)), where: t — liquid aluminium refining time, s.
Keywords: aluminium refining, oxide inclusions, barbotage, rotor, argon, alumina oxide

PROCES USUWANIA STAŁYCH WTRĄCEŃ TLENKOWYCH Z CIEKŁEGO ALUMINIUM


CZĘŚĆ II

W II części pracy analizowano kolejne zależności charakteryzujące mechanizm procesu usuwania stałych wtrąceń tlenko-
wych z ciekłego aluminium. Tylko niektóre z opisanych zależności czasowych posiadają proste rozwiązania. Są to równania
opisujące czasy: zderzeń pęcherzyka gazu z wtrąceniem — tZ o wartościach w układzie tlenek glinu—ciekłe aluminium—
—argon, około kilkudziesięciu mikrosekund; zaniku warstewki podczas zderzenia wtrącenia i pęcherzyka — tWZ, osiągający
wartość kilkuset mikrosekund; poślizgu wtrącenia po powierzchni pęcherzyka — tP wynoszący od 5 do 25 milisekund.
Prawdopodobieństwo całkowite usunięcia wtrąceń można wyznaczyć biorąc pod uwagę jedynie prawdopodobieństwo zde-
rzenia się pęcherzyka z wtrąceniem wskutek przechwycenia stałego tlenku w strumieniu ciekłego metalu — PZS. Prawdopo-
dobieństwa zderzenia pod wpływem bezwładności wtrącenia PZB mają znaczenie dla dużych wtrąceń o średnicach wyższych
od 100 μm. Prawdopodobieństwo adhezji PA wynosi praktycznie 100 % dla każdego przypadku zderzenia wtrącenia z pę-

Dr inż. Krzysztof Onopiak — Instytut Metali Nieżelaznych, Gliwice, prof. dr hab. inż. Jan Botor — Instytut Metali Nieżelaznych, Gliwice, Politechnika Śląska, Katowice.
Pierwsza część artykułu została opublikowana w Rudach Metalach nr 6/2006.

478
cherzykiem gazu. Z dokonanych analiz elementów składowych mechanizmu usuwania stałych wtrąceń wynika, że zastoso-
wanie pęcherzyków gazu o jak najmniejszej średnicy sprzyja wyższemu stopniu usunięcia wtrąceń, co można wyjaśnić bar-
dziej rozwiniętą powierzchnią adhezji wtrąceń w przypadku dużej liczby mniejszych pęcherzyków. Przedstawioną analizę
złożonego mechanizmu usuwania wtrąceń, zbudowaną w oparciu o zależności wykorzystywane w procesach wzbogacania
i flotacji rud, wykorzystano do opracowania modelu usuwania stałych tlenków z ciekłego aluminium. Znalazły tam zasto-
sowanie równania wyselekcjonowane z charakterystyki procesu przedstawionej w obu częściach niniejszej pracy. Tam też
dla celów praktycznych przyjęto równanie doświadczalne charakteryzujące sprawność η [%] usunięcia wtrąceń z ciekłego
aluminium w postaci [14]: η = 100(1 – exp(– 0,00096 t)), gdzie: t — czas rafinacji ciekłego aluminium [s].
Słowa kluczowe: rafinacja aluminium, wtrącenia tlenkowe, barbotaż, rotor, argon, tlenek glinu

Introduction results are in accordance with average for various equations


characterizing collision time.
In part II of the paper the next analysis of dependencies char-
acterizing the mechanism of solid oxide inclusions removal from
Sliding time
liquid aluminium was discussed, i.e.:
⎯ Times of: bubble collision with inclusion and its sliding on Sliding time tp is a period beginning from bubble collision
bubble surface; liquid film drainage time during collision and with inclusion to the moment of obtaining after sliding a stable
sliding of inclusion on the bubble surface; induction and three- three-phase contact or to the moment of sliding off the bubble surface.
phase contact line expansion time. For inclusion sliding time calculation, two angles must be de-
⎯ Probabilities of: solid inclusion collision and adhesion on the termined: θ0 — angle at which the particle begins to slide on the
bubble surface. bubble surface and maximum collision angle θz, beyond which no
collision between bubble and inclusion takes place. Minimum value
Time parameters describing bubble collision with inclusion of θ0 angle, as it has been suggested by Nguyen [2], is in range of
10÷30°, where the last value corresponds probably to potential
For description of bubble collision with inclusion time pa- flow. In aluminium refining there is no metal potential flow, so for
rameters have to be considered i.e.: times of collision, inclusion calculation it was chosen value of 20°. Exemplary equation
sliding on bubble surface, film drainage over collision and sliding, applied for calculating the tp is as follows [2÷4]
three-phase contact line expansion and induction time.

Collision time ⎧ θz ⎫
⎪⎪ tg
B
dw + dP ⎡ cos ecθ z + Bctgθ z ⎤ ⎪⎪
tP = ln ⎨ 2
At the collision with inclusion the bubble surface deforms. So that ( )
2U P 1 − B A ⎪ tg θ 0
2 ⎢ ⎥
⎣ cos ecθ 0 + Bctgθ 0 ⎦


(2)
parameter can be described as period which begins when deforma- ⎪⎩ 2 ⎪⎭
tion starts and lasts to the moment of three-phase contact stabiliza-
tion or initial surface shape recovering. An example equation ap-
plied for collision time tz characterizing is as follows [1] where
A, B — constants depend on bubble Reynolds number ReP and
1/ 2 inclusion distance from bubble surface expressed by [5]:
⎛ πd 3 ρ ⎞ XRP + ( 2.5 X + 5) RW R + 2 RW
t z = 1.94⎜⎜ w w ⎟
⎟ (1) A= for 30 < ReP < 400, B = P
⎝ 6σ ⎠ RP + 5 RW 2 RP + 10 RW
for 250 < ReP < 400, where RW, m and RP, m are radiuses of
where
accordingly inclusion and bubble. In the paper there were covered
dw — inclusion diameter, m;
equations available in literature, what for shown ReP ranges can be
ρW — solid inclusion density, kg m–3;
a limitation of these equations usage for metallurgical systems.
σ — liquid metal surface tension, mJ m–2.
Value of θZ angle depends on inclusion diameter and ReP and is
Equations applied for collision time description are derived for
described via [6]
spherical inclusions.
In Fig. 1 collision time calculated from above equation (1),
with no dependency on bubble diameter is shown. Acquired θZ = arccos D (3)

where


[
D = ⎛⎜ ( X + C ) 2 + 3Y 2 ]1/ 2
− ( X + C ) ⎞⎟ / 3Y

(4)

for
X=
3
2
(
+ 9Re P / 32 + 9.888 Re 0P,694 )
(
Y = 3 Re P / 8 + 1.736 Re 0P,518 )
C = (U W / U P )(d P / dW ) 2

Fig. 2 shows particle sliding time curves on bubble surface,


Fig. 1. Bubble collision time tZ as function calculated on a basis of Nguyen (2) [2÷4] equation. Curves were
of inclusion diameter for equation (1) counted for bubble diameter appropriately 1 mm, 5 mm i 15 mm.
Rys. 1. Zależność czasu zderzenia tZ pęcherzyka It can be observed that the bigger bubbles the longer sliding time
z wtrąceniem tlenkowym w funkcji średnicy wtrącenia of a particle and the larger inclusion the shorter sliding time of it
przy wykorzystaniu równania (1) on the bubble surface.

479
Fig. 2. Sliding time tP as function of inclusion diameter Fig. 4 Film drainage time during collision tWZ as function
according to equation (2) for 1, 5 and 15 mm bubble diameter of inclusions diameter dw for 1, 5 and 15 mm bubble diameter ,
Rys. 2. Zależność czasu poślizgu tP od średnicy wtrącenia determined using equations (5) and (7) plus equation (7)
wg modelu obliczeniowego Nguyena i współpracowników (2) from I part of the paper
dla pęcherzyków o średnicach 1, 5 i 15 mm Rys. 4. Zależność czasu zaniku warstewki tWZ w czasie zderzenia
wtrącenia z pęcherzykiem gazu w funkcji średnicy wtrącenia dla
pęcherzyków o średnicach 1, 5 i 15 mm, wyznaczone
Film drainage time during collision na podstawie równań (5) i (7), przy wykorzystaniu równania (7)
of the bubble with inclusion z I części pracy

This time is defined as a period starting from thin liquid film


arising between bubble and solid oxide to the moment before Asumed that
three-phase contact of critical radius rkr between the bubble and
inclusion forming.
h1 = h2 = ½ hdef
Film drainage time during collision is described as [7]
gives
3 α2
tWZ = ηc d w3 (5)
64 k k σhkr2 α = arccos [1 – (hdef/dw)]

where The hdef value was experimentally determined [1]


kk — constant equal to 4,
hkr — critical film thickness as described in part I of this paper,
ηC — liquid metal dynamic viscosity, Pa s.
(
hdef = 1.02 πdW3 ρW U WZ
2
/ 12σ )
1/ 2
(6)
Fig. 3 shows depression of interfacial area gas-liquid metal
raised as a result of bubble collision with solid spherical inclusion. what gives
Length L is a depression diameter. Maximum value of angle α (in
radians) for the transition of the spherically deformed part of the
bubble surface to a non-spherically deformed state was taken as (
α = arccos[1 − 1.02 πdW3 ρW U WZ
2
/ 12σ )
1/ 2
/ dW ] (7)
12°. It is generally assumed that α is 12÷22° [7].
From Fig. 3 The hkr value calculated from equation (7) described in I part of
this paper [8], allows for counting the twz values — equation (5).
α = arccos[(rw – h1)/rw] In Fig. 4 film drainage time during collision tWZ is shown, as func-
tion of inclusions diameter dw for 1, 5 and 15 mm bubble diameter,
determined using equations (5) and (7) plus equation (7) from
I part of the paper.
From Fig. 4 comes that the bigger bubble diameter the (simi-
larly to the sliding time — Fig. 2) the longer film drainage time
during collision tWZ. Together with inclusion size increasing the
film drainage and collision times rise and sliding time decreases.

Film drainage time during inclusion sliding


on the bubble surface

Film drainage time during inclusion sliding twp on the bubble


surface is defined as time elapsing from thin film rising, along with
inclusion sliding on bubble surface, which ends with a three-phase
contact KTF forming in film between bubble and solid oxide.
Owing to the absence or only weak bubble surface deforma-
tion it can be presumed that twp >> twz. Because of lack for twp
Fig. 3. Depression of gas-liquid metal interface, as result values it is assumed that twp = twz.
of bubble collision with solid oxide. Pp is a point of transition
Rys. 3. Zagłębienie powierzchni międzyfazowej gaz-ciekły metal, Three-phase contact line expansion time
powstałe w wyniku zderzenia ze stałym tlenkiem. Pp oznacza
punkt przejścia na granicy obu rodzajów menisków Three-phase contact line expansion time tLKTF is a period
na powierzchni pęcherzyka which begins from obtaining three-phase contact for bubble —

480
inclusion system with critical radius rkr. This period ends when
stable bubble — inclusion union occurs. Equations available in
literature have no simple analytical solution.

Induction time

According to definition, induction time is a time elapsing from


film thinning between bubble and inclusion to the film rupture
with simultaneous stable three-phase contact line rising (LKTF).
It means that: tI = tw + tLKTF, so during collision tI = twz + tLKTF and
over sliding tI = twp + tLKTF.
For no availability of numerical solutions of twp and tLKTF it is pre-
sumed that

tI = twz (8)

Inclusion collision and adhesion probabilities


on bubble surface
Fig. 6. Bubble collisions with the inclusions as a result of:
Collision PZ and adhesion PA probabilities are respectively: a — interception and b — inertial impact
probabilities of inclusion collision and adhesion on bubble sur- Rys. 6. Rodzaje zderzeń wtrąceń z pęcherzykiem gazu w wyniku:
face. The inclusion detachment probability from bubble after a — pochwycenia cząstki przez pęcherzyk gazu oraz
three-phase contact line KTF formation is defined as detachment b — pod wpływem siły bezwładności
probability PO. The total probability is described as [7]

P = PZ PA (1 – PO) (9)

Experimental results obtained by Wei et. al. [9] in aqueous so-


lution for non-wetted particles demonstrated that almost all of
them attached to the bubble surface remains on it. So it can be
admitted that PO = 0. Alumina inclusions are not wetted by liquid
aluminium — contact angle is 103° [10].

Collision probability

Probability of bubble collision with inclusion is expressed as


the inclusion fraction that will collide with the bubble to the total
inclusion number in liquid metal, which can be described by:

PZ = SZ/SP = (dZ/dP)2 (10)

where Fig. 7. Collision probability PZS as function of inclusions diameter


Fig. 5 — dZ, m, diameter of collision area SZ, m2, projected on for 1, 5 and 15 mm bubble diameter calculated from equation (11)
bubble intersection plane;
Sp, m2 — bubble intersection area of diameter dP, m. Rys. 7. Zależności prawdopodobieństwa zderzenia PZS się
Solid oxide inclusion must locate within area SZ — Fig. 5 — in pęcherzyka gazu w funkcji średnicy wtrącenia, wyznaczone dla
pęcherzyków gazu o średnicach 1, 5 i 15 mm
przy wykorzystaniu równania (11)

order to ensue its collision with bubble. Inclusions, which trajecto-


ries lie outside the area SZ will sweep past the bubble without con-
tact. Fluid streamline grazing SZ area flows on bubble diameter
high within equal to inclusion radius RW at assumption that solid
oxides follows the stream lines of the bubble without any change
of direction. The same fluid streamline pass under the bubble
within dZ from bubble symmetry axis.
A few kinds of effects connected with appropriate probabili-
ties can be distinguished which prevail over collision of the bub-
ble with inclusion [7]:
1 — Ideal collision, where bubble approach to the inclusion oc-
curs with no change in the magnitude and direction of inclu-
sion velocity. It is applied only for bubble and large inclu-
sions of approximately equal size.
2 — Interception collision effect with probability PZS, where the
Fig. 5. Illustration of inclusions collision inclusions follow the bubble stream lines without any
and adhesion to the bubble surface change of direction.
Rys. 5. Schemat obrazujący zderzenie 3 — Collision of probability PZB, where the particle inertia in-
i adhezję wtrąceń do powierzchni pęcherzyka gazu creases the collision probability of bubble and inclusion.

481
4 — Effect of gravity force, which leads to increase in collisions
number.
5 — Collision in the turbulent region behind the bubble.
6 — The diffusion effect; collision occurs because of turbulent or
diffuse inclusion motion.
7 — Holding back the inclusions by a bubbles ‘cloud’, the gaps
of which are smaller than the inclusions diameter; the cloud
effect.
Present state of knowledge allows describing the probabilities
of collision for effects of: interception — PZS and inertial — PZB,
which schematic illustration is in Fig. 6.
Collision probability as function of inclusion diameter is shown
in Fig. 7. Dependencies were determined for bubble diameter of 1,
5 and 15 mm on a basis of Nguyen et. al. equation [4, 6, 11]

2
⎛ dW ⎞ ⎛
[ ] Fig. 8. Inertial collision probability PZB as function
2
2U P D
+ 2( X + C ) ⎞⎟ (11)
1/ 2
PZS = ⎜ ⎟ ⎜ ( X + C ) 2 + 3Y 2 of inclusion diameter for 1, 5 and 15 mm bubble diameter
9(U P + U W )Y ⎜d ⎟ ⎝ ⎠
⎝ P ⎠
Rys. 8. Zależności prawdopodobieństwa zderzenia się pęcherzyka
gazu PZB pod wpływem siły bezwładności wtrącenia w funkcji
where X, Y, C and D parameters were calculated using equation (4). jego średnicy wyznaczone dla pęcherzyków
From Fig. 7 comes that the smaller bubbles the higher proba- o średnicach 1, 5 i 15 mm
bility of collision with inclusions.
Similarly for bigger inclusions the collision probability rise. Gene-
rally the collision probability is not high. 1 ρw ⎛ d w
2

In Table 1 exemplary PZS values for 1, 5 and 15 mm diameter St = ⎜ ⎟ Re P (13)
bubble and 10 plus 100 μm diameter inclusions are shown, derived 9 ρ ⎜⎝ d P ⎟

from Fig. 7. From these data it can be concluded that for attaining
higher collision probability, bubbles should be as small as possi- Constants a and b depends on ReP — table 2. In Fig. 8 the proba-
ble. bility PZB for 1, 5 and 15 mm bubble diameter is shown. PZB pro-
Probability PZB characterizes inclusion inertia influence on bability values for typical range of bubble diameter are on decimal
fluid streamlines which are diverted by the particle [7]: percent level, what consents to omit their influence on final value
of total collision probability PZ. Only big inclusions of at least
2 b 100 μm diameter can divert the fluid streamlines.
1 ⎛ dW ⎞ ⎛ St ⎞ The overall gas bubble with solid inclusion collision probability
PZB = ⎜1 + ⎟ ⎜ ⎟ (12)
1 − G ⎜⎝ d P ⎟⎠ ⎝ St + a ⎠ is defined as [7]

where ⎛ ⎛ d ⎞−2 ⎞
PZ = PZS + ⎜⎜1 − ⎜⎜1 + W ⎟⎟ PZS ⎟⎟ PZB (14)
g (ρ w − ρ)d w2 dP ⎠
G= —− dimensionless constant; ⎝ ⎝ ⎠
18ηcU P
St — Stokes number expressed by
for dW << dP, this gives

Table 1 PZ = PZS + (1 − PZS ) PZB (15)

Exemplary values of PZS for 1, 5 and 15 mm refining gas


bubble diameter and 10 plus 100 μm inclusions diameter and PZB rejection gives

Tablica 1 PZ ≈ PZS (16)


Przykładowe wartości PZS dla pęcherzyków gazu rafinującego
o średnicach 1, 5 i 15 mm oraz wtrąceń o średnicach 10 i 100 μm The total collision probability PZ can be represent by interception
collision probability PZS.
dP, mm 1 5 15
dW, μm 10 100 10 100 10 100 Adhesion probability
PZS, % 1,1 14,2 0,5 5,0 0,3 2,8
Inclusion adhesion probability on the bubble is described
as fraction of inclusions attached to the bubble surface to the
inclucions number which collided with bubble.
Table 2 Nguyen [12] calculated adhesion probability as
Constants a and b (equation 13) in dependency of ReP [7]
2
Tablica 2 X + C + Y cos θ A ⎛ sin θ A ⎞
PA = ⎜ ⎟ (17)
X + C + Y cos θ Z ⎜ sin θ ⎟
Współczynniki a i b (równanie 13) w zależności od ReP [7] ⎝ Z ⎠

ReP > 500 250÷500 100÷250 50÷100 25÷50 5÷25 <5 That (17) equation takes into account the asymmetry of fluid flow
a 0,5 0,6 0,8 1,12 2,06 2,48 1,3 around the bubble surface. Parameters X, Y, C and angle θZ depend
on ReP similarly to the equations (3) i (4). If the first term is equal
b 2,0 2,0 2,0 1,84 2,06 1,95 3,7 to unity equation (17) reduces to [13]

482
⎛ sin θ A ⎞ into account only the collision interception probability — PZS,
PA = ⎜⎜ ⎟
⎟ (18) characterized by equation (11). Inertial collision probability PZB
⎝ sin θ Z ⎠ has meaning for large inclusions of above 100 μm in diameter.
The adhesion probability PA amount to practically 100 % for all
The value of adhesion angle — Fig. 8 — beyond which no inclu- bubble — inclusion encounters.
sion attachment to the bubble occurs, can be obtained from trans- From the analyses of solid inclusions removal mechanism it is
formed equation (2), where angle θ0 was substituted by θA and seen, that the application of as small as possible bubble diameter
sliding time tP was changed by induction time tI [4, 6, 12] favors the higher inclusions removal efficiency. It can be explain-
ed via major adhesion of interfacial area in case of a high number
of smaller bubbles.
⎧ θZ ⎫
tg B The presented analysis of complex inclusion removal mecha-
dW + d P ⎪⎪ ⎡ cos ecθ Z + Bctgθ Z ⎤ ⎪⎪
tI = ln ⎨ 2 ⎢ ⎥ ⎬ (19) nism based on equations used in mineral processing, was applied
2U P (1 − B ) A ⎪ tg θ A
2
⎣ cos ecθ A + Bctgθ A ⎦ ⎪ for formulation of solid oxides removal model. A few of the equa-
⎩⎪ 2 ⎭⎪ tions selected from the described analysis (part I and II of the
paper), were utilized in the model. There, for practical reasons, an
Equation (19) is converted, using equations (18) and (3), into experimental equation characterizing inclusions removal effi-
ciency η, % from liquid aluminium was adopted [14]
⎡ ⎤
⎢ 1 1 2 ⎥ η = 100(1 – exp(– 0.00096 t))
⎢ + + D −1 ⎥
dW + d P PA P B
(1 + BD) ⎥
ln ⎢
A
tI = ⋅ (20) where t — liquid aluminium refining time, s.
2U P (1 − B ) A ⎢ ⎛
2

2
1+ D ⎥
⎢ ⎜ 1 + B 1 + D2 −1 ⎟ ⎥
⎢⎜ P P ⎟ ⎥ References:
⎣⎢ ⎝ A A ⎠ ⎦⎥
1. Bergelt H., Stechemesser H., Weber K.: Int. J. Miner. Process.
Replacing in above equation the values of tI acquired from equa- 1992, nr 34, s. 321÷331.
tion (8) gives inclusion adhesion probability PA on the bubble sur- 2. Nguyen A. V.: Int. J. Miner. Process. 1993, nr 37, s. 1÷25.
face. Results of adhesion probability calculation for 1, 5 and 3. Nguyen A. V., Schulze H. J., Ralston J.: Int. J. Miner. Process. 1997,
15 mm bubble diameter amounting practically 100 %. nr 51, s. 183÷195.
Therefore total probability can be represented as 4. Nguyen A. V., Schulze H. J., Ralston J.: Int. J. Miner. Process. 1998,
nr 53, s. 225÷249.
P ≈ PZ (21) 5. Sharma A., Ruckenstein E.: J. Colloid Interface Sci. 1989, nr 133, s. 358.
6. Nguyen A. V., Kmet S.: Int. J. Miner. Process. 1994, nr 40, s. 155÷169.
7. Schulze H. J.: Miner. Process. Extractive Metall. Rev. 1989, nr 5,
Conclusions s. 43÷76.
In the second part of the paper the following equations charac- 8. Onopiak K., Botor J.: Proces usuwania stałych wtrąceń tlenkowych
z ciekłego aluminium. Rudy Metale 2006, t. 51, nr 6, s. 359÷362, nr 8.
terizing solid oxide inclusions removal from molten aluminium
9. Wei P. i in.: ISIJ 1987, nr 78, s. 1361÷1368.
were analyzed. Only certain time parameters from the described in
this paper, have numerical solutions. These are the equations rep- 10. Laurent V. i in.: Acta Metall. 1988, nr 36, s. 1797.
resenting times of: bubble with inclusion collision time — tZ 11. Sutherland K. L.: J. Phys. Chem. 1948, nr 52, s. 394.
amounting to about a few tenths microseconds; film drainage time 12. Nguyen A. V.: Int. J. Miner. Process. 1999, nr 56, s. 253÷266.
during collision — tWZ, which reaches a few hundred microsecond 13. Yoon R. H., Luttrell F. H.: Miner. Process. Extractive Metall. Rev.
values; inclusion sliding over the bubble surface tP time varies 1989, nr 5, s. 101÷122.
approximately from 5 to 25 milliseconds. 14. Onopiak K., Botor J.: Solid oxide inclusions refining from molten
Total inclusion removal probability can be calculated by taking aluminium by barbotage, Archives of Metallurgy and Materials [w druku].

Informacja o wynikach konkursu


im. Profesora Antoniego Rodziewicza-Bielewicza

Nagrodę uzyskał prof. Stefan Szczepanik za opracowanie podstaw wytwarzania nowych materiałów konstrukcyjnych
z zastosowaniem technologii przeróbki plastycznej proszków i spieków metali oraz materiałów kompozytowych.
Wyróżnienie w konkursie przyznawano Zespołowi pracowników Wydziału Inżynierii Metali i Informatyki Przemysłowej AGH
w składzie: prof. A. Czyrska-Filemonowicz, dr F. Ciura, dr B. Dubiel, dr T. Moskalewicz, dr A. Zielińska-Lipiec za cykl publikacji,
związanych z szerokim spektrum badań nad materiałami stosowanymi w: lotnictwie, energetyce i hutnictwie.

Przewodniczący Jury
Prof. dr hab. inż. JANUSZ ŁUKSZA

483
POWDER METALLURGY

R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : p r o f . z w . d r i n ż . S TA N I S Ł A W S T O L A R Z

JACEK MICHALCZYK Rudy Metale R51 2006 nr 8


UKD 621.762.86:669-126:669-138:669.11:669.331
IWONA POKORSKA

ANALIZA WYBRANYCH WŁASNOŚCI FIZYCZNYCH


SPIEKÓW ŻELAZA I MIEDZI
W OPERACJACH SPĘCZANIA I WYCISKANIA

Przedstawiono wyniki badań zmiany wybranych własności fizycznych spieków żelaza i miedzi po operacjach spęczania
oraz wyciskania na zimno. Rezultaty badań przedstawiają zmiany gęstości i wybranych własności mechanicznych przed
i po procesach obróbki plastycznej.
Słowa kluczowe: spieki żelaza, spieki miedzi, spęczanie, wyciskanie

ANALYSIS OF CHOSEN PHYSICAL PROPERTIES FOR IRON AND COPPER P/M


SPECIMENS IN PROCESSES OF UPSETTING AND DIRECT EXTRUSION

The purpose of this work is to analyse of properties of P/M materials in the processes of upsetting and extrusion. Two kinds
of materials are considered i.e. copper and iron P/M specimens. Results present stress–strain relation and density changes
after and before upsetting and extrusion.
Keywords: iron P/M specimen, copper P/M specimen, upsetting, extrusion

Wprowadzenie przeróbka plastyczna) jest prawie 100 % wykorzystanie kompo-


nentów w operacji prasowania.
Z materiałami porowatymi spotykamy się zarówno w przemyśle Spieki znalazły zastosowanie w wielu dziedzinach przemysłu,
hutniczym, jak i maszynowym. Struktura porowata materiałów ma a przede wszystkim są stosowane do wytwarzania: łożysk samo-
najczęściej złożony, nieuporządkowany charakter, co znacznie smarujących (po operacji nasycania olejem), kół zębatych, rygli
utrudnia jej opis. Przy niskiej porowatości (znacznie poniżej 50 %) itp. W związku z szerokim zastosowaniem w wielu dziedzinach
morfologia materiału jest określona przez kształt i wielkość po- przemysłu, możliwym jest otrzymanie tych wyrobów o bardzo
rów, stopień szorstkości powierzchni granicznej faza stała-pory, dokładnej tolerancji i zbliżonych gęstościach do materiałów nie-
oraz ewentualnie uprzywilejowana orientacja porów. Przy wyso- porowatych.
kiej porowatości (znacznie powyżej 50 %) morfologię określa Badane spieki metali wykonano ze sprasowanego proszku
głównie struktura szkieletu fazy stałej. miedzi i żelaza. Proszek otrzymano poprzez mechaniczne roz-
Powstałe na drodze metalurgii proszków wyroby posiadają drabnianie litego materiału w młynie udarowym. Operacja praso-
różne własności w zależności od komponentów stosowanych do wania odbyła się w matrycy zamkniętej na urządzeniu działającym
ich wytwarzania. Cechą charakterystyczną tych wyrobów w po- wg schematu dwustronnego prasowania z przeciwbieżnym ru-
równaniu z innymi metodami wytwarzania (obróbka skrawaniem, chem stempli. Z uwagi na to, że prasowanie odbywało się bez

Mgr inż. Jacek Michalczyk — Politechnika Częstochowska, Wydział Inżynierii Procesowej, Materiałowej i Fizyki Stosowanej, Częstochowa, dr inż. Iwona Pokorska —
Politechnika Częstochowska, Wydział Budownictwa, Częstochowa.

484
udziału fazy ciekłej, stosowano temperatury rzędu 0,7÷0,8 tempe- Tablica 2
ratury topnienia metalu. Dla proszku żelaza wynosiła ona 1000 °C, Skład spieku miedzi użytego do badań
a dla proszku miedzi 800 °C. Czas spiekania w obu przypadkach
wynosił 1,5 godz. w atmosferze wodoru. Table 2
Celem artykułu było przedstawienie wyników badań zmiany Composition of copper P/M specimen used in the study
własności fizycznych spieków po operacji spęczania oraz wyci-
skania na zimno. Przyjętym założeniem było to, aby skład che- Cu As Sn Al Mn P Fe Zn Pb Ni Cr
miczny spieku składał się z czystego metalu, tj. aby było jak naj- % % % % % % % % % % %
mniej domieszek innych składników. ∼99,59 0,001 0,02 0,005 0,005 0,005 0,26 0,10 0,009 0,001 0,005

Metodyka badań

Pierwszym etapem badań spieków żelaza i miedzi, o składzie


chemicznym podanym w tablicach 1 i 2, było wykonanie statycz-
nej próby ściskania i określenie wartości naprężeń σ, procentowe-
go skrócenia względnego Ac i poszerzenia względnego Zc, dla
stopnia odkształcenia ε = 0,5 na próbkach o wymiarach ∅ 12 × 12
(rys. 1). Jak widać z tablic 1 i 2 ilość domieszek jest tak nieznacz-
na, że można przyjąć materiał jako czysty spiek żelaza i miedzi
(ang. pure iron P/M specimen, pure copper P/M specimen ).

Tablica 1
Skład spieku żelaza użytego do badań
Table 1
Composition of iron P/M specimen used in the study
Rys. 1. Wykres zależności naprężeń σ od skrócenia Δl dla spieku:
Fe C S Si Mn P Cr Mo Cu Ni Ti V a — żelaza, b — miedzi
% % % % % % % % % % % %
materiały przed spęczaniem i wyciskaniem
Fig. 1. Relation stress σ—elongation Δl for P/M specimens:
∼99,73 0,023 0,005 0,05 0,09 0,005 0,020 0,01 0,034 0,028 0,001 0,003
a — iron, b — copper — materials before upsetting and extrusion

a b

Rys. 2. Wykres zależności naprężeń σ


od skrócenia Δl dla spieku: a — żelaza,
b — miedzi — materiały po spęczaniu
Fig. 2. Relation stress σ—elongation Δl
for P/M specimens:
a — iron, b — copper — materials
after upsetting

a b

Rys. 3. Wykres zależności naprężeń σ


od skrócenia Δl dla spieku: a — żelaza,
b — miedzi — materiały po wyciskaniu
współbieżnym
Fig. 3. Relation stress σ—elongation Δl
for P/M specimens:
a — iron, b — copper — materials
after direct extrusion

485
Walcowe próbki spieków żelaza i miedzi o wymiarach ściskania porowatego materiału spieku żelaza i miedzi, przed pod-
∅ 12 × 12 poddano operacji spęczania na zimno z odkształceniem daniem go operacji spęczania i wyciskania.
ε = 0,5 oraz wyciskania współbieżnego na zimno w matrycy stoż- Dla spieku żelaza: σ = 676,3 MPa; Fmax ≈ 75 kN; Ac = 64,4 %;
kowej o kącie α = 45° z odkształceniem ε = 0,5, otrzymując po Zc = 58 %.
wyciskaniu próbkę o ∅ 6 mm. Z odkształconych metali wycięto Dla spieku miedzi: σ = 391,5 MPa; Fmax ≈ 45 kN; Ac = 73,6 %;
próbki walcowe o wym. φ 5 × 5mm i wyznaczono dla nich war- Zc = 63,5 %.
tość naprężeń σ, Ac i Zc dla stopnia odkształcenia ε = 0,5 poprzez Na rysunku 2a i b przedstawiono wykres krzywej dla statycz-
poddanie ich statycznej próbie ściskania. Krzywe umocnienia dla nej próby ściskania spieku żelaza i spieku miedzi po operacji
tych badań przedstawiono na wykresach (rys 2ab i 3ab)
Drugim etapem badań materiałów ze spieków żelaza i miedzi Tablica 4
było poddanie ich analizie metalograficznej z wyliczeniem sto-
sunku procentowego udziału porów Pv, %, do powierzchni anali- Stosunek % udziału porów
zy, którą była płaszczyzna wzdłużna próbki w osi symetrii walca. do powierzchni analizy — materiał spęczany
Wyniki z poszczególnych obszarów płaszczyzny analizy oraz Table 4
średnią wartość Pv zamieszczono w tablicach 4, 5 i 6. Zdjęcia Percentage voids distribution — after upsetting
struktury i określenie Pv, %, wykonano na próbkach przed spę-
czaniem, po spęczaniu i po wyciskaniu. Nr Żelazo Miedź
Średnia Średnia
zdjęcia % %
Wyniki badań 1 1,649 0,15
Na wykresach zależności naprężenia σ od skrócenia Δl poka- 2 2,051 1,839
zano przebieg krzywej ściskania materiałów porowatych ze spieku 3 1,827 1,889 % 0,384 0,6868 %
żelaza i miedzi.
Rysunek 1 przedstawia wykres krzywej dla statycznej próby 4 2,196 0,473
5 1,69 0,588

Tablica 3 Tablica 5
Stosunek % udziału porów Stosunek % udziału porów
do powierzchni analizy — materiał wsadowy do powierzchni analizy — materiał wyciskany
Table 3 Table 5
Percentage voids distribution — initial state Percentage voids distribution — after extrusion
Nr Żelazo Miedź Nr Żelazo Miedź
Średnia Średnia Średnia Średnia
zdjęcia % % zdjęcia % %
1 1,35 2,036 1 0,375 1,257
2 0,707 0,301 2 0,304 1,096
3 0,964 1,0124 % 2,081 0,980 % 3 0,421 0,362 % 3,574 12,11 %
4 1,441 0,343 4 0,308 27,32
5 0,600 0,143 5 0,404 39,80

a b

Rys. 4. Spieki przed przeróbką;


a — spiek żelaza, b — spiek miedzi
Fig. 4. P/M specimens before operations:
a — iron, b — copper

a b

Rys. 5. Spieki po spęczaniu:


a — spiek żelaza, b — spiek miedzi
Fig. 5. P/M specimens after upsetting:
a — iron, b — copper

486
a b

Rys. 6. Spieki po wyciskaniu współbieżnym;


a — spiek żelaza, b — spiek miedzi
Fig. 6. P/M specimens after direct extrusion:
a — iron, b — copper

spęczania. rodzaju obróbki (rys. 3b). Jedynie przy operacji spęczania spiek
Dla spieku żelaza: σ = 776,3 MPa; Ac = 69,2 %; Zc = 66,7 %. miedzi nie wykazywał żadnych anomalii (widocznych rozwar-
Dla spieku miedzi: σ = 439,4 MPa; Ac = 71,8 %; Zc = 71,1 %. stwień i pęknięć na powierzchni walca). Również jego σ wzrosło
Na rysunku 3a i b przedstawiono wykres krzywej dla statycz- o ok. 50 MPa, a Ac i Zc w tym przypadku nie wskazywały na utratę
nej próby ściskania spieku żelaza i spieku miedzi, po operacji wy- plastyczności.
ciskania współbieżnego. Zdjęcia struktury oraz wyliczenia Pv dla spieku żelaza wyka-
Dla spieku żelaza: σ = 840 MPa; Ac = 75 %; Zc = 52 %. zały, że po spęczaniu układ porów staje się bardziej uporządkowa-
Dla spieku miedzi: σ = 354 MPa. ny, ale ich procentowy udział w strefach skrajnie oddalonych od
osi symetrii nieznacznie wzrasta. Wyjaśnić to można charakterem
Struktura materiałów po spęczaniu i wyciskaniu odkształceń przy spęczaniu, który może powodować stopniowe
rozciąganie się porów w miarę oddalania się płynącego metalu od
Na rysunkach 4, 5 i 6 pokazano przykładowe zdjęcia struktury osi symetrii próbki (rys. 5a). Wyciskanie spieku żelaza powoduje
spieków przed i po przeróbce. W tablicach 3, 4 i 5 zestawiono diametralny spadek procentowy porów na analizowanej metalo-
wyniki z wyliczeń stosunku procentowego udziału porów Pv do graficznie powierzchni oraz uporządkowanie ich rozmieszczenia
powierzchni analizy. Zdjęcia wykonano na płaszczyźnie wzdłuż- (rys. 5b i tabl. 5).
nej w osi symetrii próbek walcowych. Spęczanie spieku miedzi spowodowało w 75 % uporządkowa-
nie występowania porów na analizowanej płaszczyźnie i zmniej-
Spostrzeżenia i wnioski szenie ich procentowego udziału w analizowanej powierzchni
o 1/3, ze względu na małą stosunkowo plastyczność tego materia-
Badania mechaniczne i analiza struktury materiałów ze spie- łu. Wyciskanie doprowadziło jednak do utraty spójności i rozwar-
ków żelaza i miedzi wykazały, że nie reagują one jednakowo do- stwień w strukturze, czego konsekwencją było powstanie licznych
brze na zmianę stanu naprężeń i odkształceń. Spiek żelaza w swo- wyłomów widocznych na zdjęciach (rys. 6b) oraz całkowita utrata
jej postaci, opisanej w tablicy 1, wykazał się stosunkowo dobrym wytrzymałości przy niewielkim stopniu odkształcenia podczas
materiałem pod kątem przydatności do przeróbki plastycznej. Na- statycznej próby ściskania.
tomiast spiek miedzi wykazywał utratę spójności i plastyczności
po poddaniu go trójosiowemu stanowi naprężeń. Spiek żelaza po Literatura
spęczeniu podwyższył σ o 100 MPa, a po wyciskaniu σ wzrosło
o 160 MPa. Pomiar Ac i Zc również wykazał, że materiał nie traci 1. Green R. J.: A plasticity theory of porous solids. Int. J. Mech. Sci.,
własności plastycznych oraz wizualna ocena próbki nie wykazała 1972, 15, s. 215÷224.
utraty jego spójności (nie zauważono na powierzchni walca i wy- 2. Gurson A. L.: Continuum theory of ductile rupture by void nuclea-
praski żadnych uszkodzeń). Przeróbka spieku miedzi poprzez ope- tion and growth: part I. Yield criteria and flow rules for porous ductile
rację wyciskania na zimno i późniejszą statyczną próbę ściskania media. J. Engng. Mater. Technol., 1977, s. 99÷102.
wykazała, że materiał ten, o składzie jak w tablicy 2, czyli prawie 3. Kuhn H.: Powder Metallurgy Processing, Academic Press, New
czysta miedź, nie jest materiałem, który jest przydatny do tego York, 1978.

487
NOBLE METALS

R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d o c . d r h a b . i n ż . Z B I G N I E W R D Z AW S K I

Rudy Metale R51 2006 nr 8


JAN KRYSTIAN STOLARSKI UKD 669.233.5:669.233.004.14

OSM — WŁAŚCIWOŚCI, OTRZYMYWANIE I ZASTOSOWANIE

Artykuł zawiera opis podstawowych właściwości osmu wraz z charakterystyką jego walorów użytkowych. Historia osmu
liczy sobie 203 lata. Od tego czasu postęp zachodzących zmian w dziedzinie techniki, jak i technologii pozwolił znaleźć dla
tego pierwiastka wiele ciekawych zastosowań, poczynając od spektakularnej daktyloskopii, a kończąc na częściach apara-
tury precyzyjnej. Podobnie jak wiele metali szlachetnych, osm występuje w różnych izotopach i związkach chemicznych.
Dzięki temu istnieje możliwość poszerzenia zakresu jego wykorzystania.
Słowa kluczowe: metale szlachetne, platynowce, osm

OSMIUM — PROPRIETY, RECEIVING AND USE

The article contains the description of the basic proprieties of osmium together with the profile of his usable values. The
history of osmium counts 203 years. Beginning from the spectacular dactyloscopy the progress of setting changes in the
field of the technique what of the technology let find for this element many of interesting uses, from this time, and finishing
on the parts of the precise apparatus. Osmium steps out in various isotopes and chemical relationships similarly as many
noble metals. The possibility of extension of the range his of utilization exists thanks to this.
Keywords: noble metals, platinum, osmium

Wprowadzenie w 1803 r. S. Tennant i inni badacze zainteresowali się czarną


i metaliczną substancją, która pojawiała się zawsze, gdy na „su-
Metale szlachetne to zwyczajowa nazwa metali odpornych rową” (nie oczyszczoną) platynę działali wodą królewską (mie-
chemicznie. Zaliczamy do nich platynowce, czyli: ruten, rod, szaniną kwasów: azotowego i solnego). Wielu z nich uznało, że
pallad, osm, iryd i platynę oraz z innych metali: srebro i złoto. jest to grafit i S. Tennant przychylał się do tego poglądu. Warto
Metale szlachetne zasługują na swoją nazwę dzięki temu, że bar- przypomnieć, że to S. Tennant udowodnił wcześniej, że diament to
dzo słabo reagują z innymi pierwiastkami. Dzięki temu prawie nie odmiana węgla, podobnie jak grafit. Gdy S. Tennant przyjrzał się
ulegają korozji, nie roztwarzają się też w większości kwasów, bliżej czarnej substancji i próbował stopić ją z ołowiem, doszedł
a także nie reagują z wodą, ani z gorącą parą wodną. Metale szla- do wniosku, że ma do czynienia z nowym metalem, nie zaś
chetne są też odporne na działanie stężonego kwasu solnego i in- z alotropową odmianą węgla. Później wykonał on dokładniejsze
nych kwasów beztlenowych. Można je jednak roztworzyć w kwa- analizy i potwierdził, że czarny proszek składa się z dwóch no-
sach tlenowych. Metale te nie utleniają się, ale nie są odporne na wych metali. Jednemu z nich nadał nazwę iridium (od łacińskiego
działanie tzw. wody królewskiej. Posiadają one ponadto dużą iris — tęcza), ze względu na różne barwy jego związków, drugi
gęstość i dobrą plastyczność. Cechuje je również wysoka tempera- nazwał osmium (od łacińskiego osme — odór, zapach), ze wzglę-
tura topnienia. Większość tych właściwości dotyczy wszystkich du na przykry zapach tlenku tego metalu.
metali szlachetnych. Nieco inne właściwości posiadają jednak Smithson Tennant przeszedł do historii jednak nie jako odkrywca
srebro i złoto [1]. osmu i irydu. Znany jest on głównie jako ten, który udowodnił, że
Jednym z ciekawszych metali szlachetnych jest osm, który zo- diament jest odmianą alotropową węgla [2÷4].
stał odkryty wraz z irydem przez Smithsona Tennanta (1761÷1815) W podręcznikach chemii nieorganicznej osm zajmuje niewiele

Jan Krystian Stolarski — Politechnika Śląska, Wydział Mechaniczny Technologiczny, Gliwice.

488
miejsca. Na jego temat ukazuje się również relatywnie mniej prac Nie rozpuszcza się w kwasach nie utleniających. Nie ulega także
niż na temat innych metali szlachetnych. Celem tego artykułu jest działaniu kwasu azotowego oraz nie reaguje z wodą królewską [8].
przedstawienie i spopularyzowanie tego pierwiastka poprzez
prezentację jego podstawowych właściwości, podstawowych Właściwości fizyczne osmu
metod jego otrzymywania i najważniejszych kierunków wykorzy-
stania. Podstawowe właściwości fizyczne osmu przedstawione zosta-
ły w tablicy 2. Dla porównania właściwości fizyczne osmu przed-
Właściwości chemiczne osmu stawiono wraz z właściwościami innych metali szlachetnych, czyli
rutenu, rodu, palladu, także osmu, srebra, irydu, platyny i złota.
Osm ma liczbę atomową 76. Liczby masowe osmu to 184, Z analizy właściwości fizycznych platynowców wynika, że
186, 187, 188, 189, 190, 192, a masa atomowa — 190,2. Osm jest osm ma najwyższą temperaturę topnienia ok. 3000 °C, największą
to lśniący i srebrzysty metal z grupy platynowców. Nie reaguje gęstość oraz największą twardość. Z punktu widzenia możliwości
z powietrzem, wodą i kwasami; rozpuszcza się w stopionych wykorzystania osmu do istotnych właściwości fizycznych należą:
zasadach. Ze względu na niewielkie domieszki OsO4 osm ma ⎯ temperatura topnienia: 3306 K (3033 °C),
zapach zbliżony do chloru (określany jako zapach czosnku). Osm ⎯ gęstość: 22,57 g/cm3,
używany jest w stopach i katalizie [5, 6]. ⎯ twardość według Brinella: 350,
Osm jest metalem szlachetnym, ale własnościami chemiczny- ⎯ temperatura wrzenia: 5285 K (5027 °C),
mi różni się dość znacznie od pozostałych platynowców, złota ⎯ współczynnik przewodzenia ciepła λ (Wm–1K–1): 87,6 (27 °C),
i srebra. W związkach osm występuje we wszystkich stopniach ⎯ opór elektryczny właściwy, ρR(Ωm): 9⋅10–8 (20 °C) [8].
utlenienia od −2 do +8, przy czym najbardziej charakterystyczne Właściwości te w sposób istotny determinują kierunki prak-
są stopnie +4, +6 i +8. W tablicy 1 przedstawione zostały podsta- tycznego wykorzystania osmu. Dzięki wielkiej twardości i odpor-
wowe stopnie utlenienia osmu. ności na korozję czysty osm lub jego stopy z platynowcami są
W temperaturze pokojowej osm jest metalem bardzo mało ak- stosowane do sporządzania narażonych na ścieranie części precy-
tywnym chemicznie. Po ogrzaniu reaguje z siarką, fosforem, zyjnej aparatury pomiarowej, włókien żarzeniowych lamp elek-
fluorem i chlorem. Ogrzany do temperatury czerwonego żaru tronowych, które są znacznie trwalsze niż zwykłe włókna wolfra-
łatwo tworzy tlenek OsO4 o nieprzyjemnym i łatwo wyczuwalnym mowe oraz inne [5].
zapachu. Tlenek osmu(VIII) OsO4 wykazuje charakter kwasowy
Pozostałe właściwości osmu
Tablica 1
Warto także przyjrzeć się jądrowym właściwościom osmu.
Podstawowe stopnie utleniania osmu [7] Znanych jest 37 izotopów osmu o liczbach masowych od 166 do
Table 1 196. W tablicy 3 zestawiono najważniejsze izotopy osmu. Siedem
izotopów występuje w przyrodzie. Jeden z izotopów osmu — 186
Basic degrees of osmium oxidation [7] jest promieniotwórczy.
W przyrodzie osm występuje w siedmiu izotopach. Ich wła-
Os–II [Os(CO)4]2–
ściwości zostały również przedstawione w tablicy 4.
Os0 Os(CO)5, Os2(CO)9
OsI Osl Występowanie
OsII OsCl2, Osl2
Osm jest pierwiastkiem rzadko występującym w przyrodzie.
OsIII OsCl3, OsBr3, Osl,
Można go spotkać głównie w rudach platyny i irydu. Zajmuje on
OsIV OsO2, OsO2(aq), OsF4, OsCl, OsBr, OsCl62– pod względem rozpowszechnienia w skorupie ziemskiej 69 miej-
OsV OsF5, OsCl5 sce (ok. 1·10–4 ppm) [6]. Produkcja światowa osmu kształtuje się
OsVI OsO3, OsF6 na poziomie ok. 0,06 t/r., natomiast jego ogólne zasoby to ok.
OsVII OsF7 200 t. Cena osmu w swojej historii zmieniała się w przedziale od
400 do 23 000 $/troy ounce. Obecnie cena osmu oscyluje wokół
OsVIII OsO4, [OsO4(OH)2]2– [2]
23 000 $/troy ounce (troy ounce = 31,10348 g).

Tablica 2
Własności fizyczne metali szlachetnych [6]
Table 2
Physical properties of precious metals [6]

Współczynnik
Temperatura Gęstość Opór elektryczny Orientacyjna
Liczba Typ sieci rozszerzalności
Pierwiastek Symbol topnienia właściwy w 20 °C twardość
atomowa krystalicznej liniowej α×106
°C g/cm3 µΩm HB
1/ °C
Ruten Ru 44 A3 2500 12,2 9,1 0,0680 200
Rod Rh 45 A1 1966 12,4 8,3 0,0433 100
Pallad Pd 46 A1 1552 12,0 11,6 0,0993 50
Srebro Ag 47 A1 960,8 10,5 19,7 0,0159 26
Osm Os 76 A3 3000 22,6 6,1 0,0812 350
Iryd Ir 77 A1 2454 22,5 6,8 0,0471 160
Platyna Pt 78 A1 1769 21,4 9,1 0,0985 50
Złoto Au 79 A1 1063 19,3 14,2 0,0206 19

489
Tablica 3
Izotopy osmu [8]
Table 3
Osmium isotopes [8]

Rozpowszechnienie Okres
Izotopy
w przyrodzie, % połowicznego zaniku
166
Os 0 180 ms
167
Os 0 700 ms
168
Os 0 2,2 s
169
Os 0 3,3 s
170
Os 0 7,1 s
171
Os 0 7,9 s
172
Os 0 19 s
173
Os 0 16 s
174
Os 0 44 s
175
Os 0 1,4 min
176
Os 0 3,6 min
177
Os 0 2,8 min
178 Rys. 1 Osm — złoża Uralu, Rosja [9]
Os 0 5 min
179
Os 0 7 min Fig. 1. Osmium, deposits in Ural, Russia [9]
180
Os 0 21,7 min
181
Os 0 1,75 h
182
Os 0 21,5h platynę w wodzie królewskiej, w której osmiryd nie rozpuszcza
183
Os 0 13 h się. Osm i iryd rozdziela się następnie wykorzystując lotność
184
Os 0,02 czterotlenku osmu. Poza tym osm występuje między innymi
185
Os 0 93,6 dni w rutheniridosminie (Ir, Os, Ru), w erlichmanitcie (OsS2), osarsy-
186
Os 1,58 2 · 1015 dni cie (Os,Ru)AsS, omeiicie (Os,Ru)As2, anduoicie (Ru,Os)As2.
187
Os 1,60 Osm towarzyszy bowieitowi (Rh,Ir,Pt)1.77S3, cuprorhodysytowi
188
Os 13,3 (CuRh2S4), isoferroplatinum (Pt,Pd)3(Fe,Cu), melanitowi (Cu(Pt,Ir)2S2),
189
Os 16,1 cooperytowi (Pt,Pd,Ni)S, sperrylitowi (PtAs2), chalkopirytowi
190
Os 26,4 (CuFeS2), i laurytowi (RuS2),
191
Os 15,4 dni Złoża osmu w postaci określonych rud występują w wielu
192
Os 41,0 miejscach na świecie. Wymienione najważniejsze miejsca wystę-
193
Os powania związków osmu ułożono alfabetycznie. Minerały zawie-
194
Os 6 lat rające osm występują zatem w:
195
Os 6,5 min ⎯ Albanii — Tropoja Ophiolitic Massif Kopalnie Brgu i Bibes,
196
Os 34,9 min ⎯ Australii —Nowa Południowa Walia,
⎯ Bułgarii — Region Blagoevgrad,
⎯ Kanadzie — Kolumbia Brytyjska (Altin Mining Division),
Tablica 4 ⎯ Chinach — Region Centralno-Południowy (Hunan), Region
Południowo-Zachodni (Xizang w Tybecie),
Izotopy osmu występujące w przyrodzie [6, 8] ⎯ Kolumbii — Departament Choco ,
Table 4 ⎯ Etiopii — Prowincja Wallaga (Assosa i Gimbi),
Naturally occurring isotopes of osmium [6, 8] ⎯ Francji — Prowincja Alpes-Cote-d’Azur,
⎯ Indonezji — Borneo (Prowincja Kalimantan Tengah),
Zawar- Sposób Czas poło- ⎯ Papui Nowej Gwinei — Prowincja Północna (Aikora River),
Zastoso-
Izotopy tość rozpadu wicznego Spin ⎯ Rosji — Kraj Krasnojarski (Sakha, Jakucja); masyw Ingali
wanie
% rozpadu i masyw Konder, Region Dalekiego Wschodu (półwysep
185
Os 0,00 — 5,6 · 1013 lat 0 znacznik Czukotka — rzeka Pekul’nei; półwysep Kamczatka — góra
186 15
Koryak, góra Filipp, rzeka Pustaya; Kraj Chabarowski —
Os 1,58 α 2,0 · 10 lat 0 masyw Chad; Autonomiczny Okręg Koriak — rzeka Tolow-
187
Os 1,60 stabilny — 1/2- NMR ka), — Ural (Kraj Świerdłowski — Niżni Tagił; Wiercho-
188 jańsk),
Os 13,3 stabilny — 0
⎯ Wielkiej Brytanii — Szkocja (Wyspy Szetlandy),
189
Os 16,1 stabilny — 3/2 NMR ⎯ Stanach Zjednoczonych — Alaska (Betel Borough, Zatoka
190
Os 26,4 stabilny — 0 Goodnews), Kalifornia (North Fork Trinity River) [10÷13].
191
Os 0,00 stabilny — 0 znacznik W wielu z tych miejsc wydobywane są nie tylko minerały zawie-
192
rające osm, ale także i inne związki. Dla przykładu w złożach
Os 41,0 β 6 lat 0 zlokalizowanych w masywie Konder w Kraju Krasnojarskim
w Rosji występuje ok. 25 użytecznych związków zawierających
Złoża osmu w postaci określonych rud występują w wielu głównie metale szlachetne. Do najbogatszych złóż należą te zloka-
miejscach na świecie. W przyrodzie osm towarzyszy na ogół złożom lizowane w Rosji oraz te znajdujące się w Chinach. Wiele z tych
platyny. Występuje również w dość dużych ilościach w rudach miejsc zlokalizowanych jest w deltach rzek. Są to specyficzne
niklu. Osm występuje w postaci osmirydu, czyli minerału będące- miejsca występowania minerałów zawierających osm [8]. Prowa-
go rodzimym stopem dwu metali szlachetnych — osmu i irydu. dzone są także zaawansowane prace nad poszukiwaniem związ-
Może on także zawierać domieszkę rutenu. Minerał ten towarzy- ków osmu w naszym Bałtyku [14]. W żadnym z tych miejsc nie
szy rodzimej platynie, z której wyodrębnia się go rozpuszczając istnieją odkrywki przeznaczone tylko i wyłącznie do wydobywa-

490
nia osmu. Osm jest zbyt rzadko występującym pierwiastkiem dla tego pierwiastka wiele interesujących zastosowań, poczynając
i jego samodzielne wydobywanie nie jest opłacalne. od spektakularnej daktyloskopii, a kończąc na częściach aparatury
precyzyjnej. Podobnie jak wiele innych metali szlachetnych, osm
Otrzymywanie występuje w różnych izotopach i związkach chemicznych. Dzięki
temu istnieje możliwość poszerzenia zakresu jego wykorzystania.
Osm otrzymuje się jako produkt uboczny procesów wydoby- Wiele nie odkrytych zastosowań jednak jeszcze czeka na wyna-
wania i oczyszczania platyny i niklu. Gdyby osm nie towarzyszył lazców. Możliwości te jednak ogranicza rynkowa cena tego pier-
w przyrodzie tak cennym metalom, nie występowałoby prawdo- wiastka oraz wyjątkowo rzadkie (stąd także wysoka cena) jego
podobnie przemysłowe zapotrzebowanie na osm. Jego oddzielne występowanie w przyrodzie.
wydobywanie i oczyszczanie jest zbyt kosztowne. Przedstawione w artykule podstawowe właściwości, miejsca
Istnieje kilka metod odzyskiwania osmu. Z pozostałości po występowania oraz możliwości wykorzystania być może pozwolą
procesach wydzielania niklu i platyny uzyskujemy osm. W wyni- bliżej poznać ten mało jeszcze znany pierwiastek.
ku ogrzewania pozostałości zawierającej osm z wodą królewską
powstaje czterotlenek osmu, który reaguje z wodorotlenkiem sodu,
tworząc mniej szkodliwy osmian sodu (Na2OsO4). Redukując ten Literatura
związek aktywnym metalem, np. cynkiem, otrzymuje się meta-
1. http://cns.miis.edu/pubs/week/040413.htm — 23.03.2006.
liczny osm.
Osm jest również otrzymywany w wyniku elektrolizy miedzi 2. http://columbia.thefreedictionary.com/osmium — 23.03.2006.
i niklu (wyodrębnienie i oczyszczenie ze szlamu anodowego) [15]. 3. http://en.wikipedia.org/wiki/Osmium — 23.03.2006.
Innym sposobem otrzymywania osmu jest jego pozyskiwanie 4. http://encyclopedia.laborlawtalk.com/osmium - 23.03.2006.
z osmirydu, czyli minerału będącego rodzimym stopem dwu 5. Ciba J., Trojanowska J., Zołotajkin M.: Mała Encyklopedia Pier-
metali szlachetnych — osmu i irydu. Najpierw z tego minerału wiastków, Warszawa 1996, Wydawnictwo Naukowo Techniczne.
usuwamy towarzyszącą mu platynę (wodą królewską), a potem 6. Emsley J.: Przewodnik po pierwiastkach. Wydaw. Nauk. PWN,
rozdzielamy osm od irydu doprowadzając osm do stanu cztero- 1997 Warszawa. Oryginał: Oxford Chemistry Guides, The Elements,
tlenku osmu [16]. Second Edition Carendon Press.Oxford 1991.
7. Ciszewski A.: Materiałoznawstwo. Wydaw. Polit. Warszawskiej,
Wykorzystanie 1996 Warszawa.
8. Heiserman D. L.: Księga pierwiastków chemicznych. Wydaw. Pró-
Osm używany jest praktycznie w postaci stopów z irydem szyński i Sp. 1997 Warszawa.
i platyną do produkcji odważników standardowych, wyrobu włó- 9. http://www.scescape.net/~woods/elements/osmium.html — 23.03.2006.
kien w żarówkach, części przyrządów pomiarowych, końcówek 10. http://www.nrc-cnrc.gc.ca/education/elements/el/os_e.html —
wiecznych piór i styczników elektrycznych. Tlenek osmu(VIII) 23.03.2006.
wykorzystywany jest w daktyloskopii (wykrywanie odcisków 11. http://www.platinuminfo.net/pgm_os.html — 23.03.2006.
palców), spektroskopii NMR. OsO4 jest wykorzystywany jako 12. http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Os/key.html
utleniacz w wielu związkach organicznych, jednak z uwagi na — 23.03.2006
jego toksyczność jego zastosowanie jest ograniczone. 13. http://www.mindat.org/min-3037.html — 23.03.2006.
14. Widom E.: Sources of ocean island basalts: A review of the os-
Zakończenie mium isotope evidence. Physica A 244, 1997.
15. Cohen A. C., Waters F., G.: Separation of osmium from geological
Celem artykułu było opisanie podstawowych właściwości materials by solvent extraction for analysis by thermal ionisation mass
osmu wraz z prezentacją jego walorów użytkowych. spectrometry. Analytic Chemical Act 332, 1996.
Historia osmu liczy dokładnie 203 lata. Od tego czasu postęp 16. Piotrowski J. K., Orłowski C.: Tetratlenek osmu — dokumentacja.
zachodzący w dziedzinie techniki i technologii pozwolił znaleźć Podstawy i Metody oceny Środowiska Pracy, 2002, nr 3.

491
BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS

R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r M I E C Z Y S Ł AW W O C H
Rudy Metale R51, 2006, nr 8
UKD 061.6(051):669.2/.8:061.75(438)

PRACE BADAWCZO-ROZWOJOWE IMN


W DZIEDZINIE PRZETWÓRSTWA METALI ZAKOŃCZONE W 2005 ROKU

CWOLEK B.: OPRACOWANIE NOWYCH EKOLOGICZ- zastosowanego dodatku i techniki wytwarzania stopu. Generalnie
NYCH STOPÓW ODLEWNICZYCH NA BAZIE MIEDZI wraz ze wzrostem dodatku stopowego rośnie twardość, ale równo-
(MOSIĄDZE I BRĄZY) Z PEŁNĄ LUB CZĘŚCIOWĄ ELI- cześnie wyraźnie maleje przewodność badanych stopów.
MINACJĄ OŁOWIU. ETAP II. OPTYMALIZACJA SKŁA-
DU CHEMICZNEGO POPRZEZ DOBÓR PIERWIAST-
RDZAWSKI Z.: STUDIUM NAD STOPAMI MIEDZI O SZCZE-
KÓW WPŁYWAJĄCYCH NA POLEPSZENIE WŁASNO-
GÓLNYCH WŁAŚCIWOŚCIACH. ETAP II. PRZEGLĄD
ŚCI UŻYTKOWYCH I ELIMINUJĄCYCH WADY OD-
WYNIKÓW BADAŃ NAD STOPAMI CuFe, CuCr, CuCo,
LEWNICZE NOWYCH STOPÓW ORAZ PRÓBY ICH
CuNiSi ORAZ CuNiSiCr
WYTWARZANIA W WARUNKACH LABORATORYJ-
NYCH GLIWICE 6156/05, s. 40, SYGN. 16153/N/01, poz. 78698 — AW

GLIWICE 6155/II/2005, s. 51, SYGN. 16144/N/01, poz. 78684 — AW W ramach prac objętych etapem 2. wykonano 6 stopów mode-
lowych w skali półtechnicznej, a w szczególności CuCr0,77; CuFe2,
Przeprowadzono analizę wpływu dodatków stopowych na wła-
CuCo2, CuNiSi, CuNiSiCr oraz stop CuCr0,6. Z tak przygotowa-
sności badanych stopów oraz na eliminację wad odlewniczych.
nego materiału wycięto odpowiednią ilość próbek, które poddano
Dokonano optymalizacji składu chemicznego, wytworzonych
procesowi obróbki cieplnej polegającej na przesycaniu i starzeniu.
w warunkach laboratoryjnych w trakcie pierwszego etapu pracy,
Do oceny skuteczności zastosowanej obróbki cieplnej użyto sto-
stopów charakteryzujących się najlepszymi własnościami. Po
sowane powszechnie pomiary zmian twardości (HV5) i elektrycz-
przeprowadzeniu prób topienia i odlewania, dokonano oceny jed-
nej przewodności właściwej (MS/m). Na próbkach po walcowaniu
norodności składu chemicznego oraz przeprowadzono badania
na gorąco oraz po przesycaniu badano także mikrostrukturę na
makro- i mikrostruktury odlanych stopów z zastosowaniem mi-
zgładach prostopadłych do kierunku walcowania. W wyniku prze-
kroanalizy rentgenowskiej i mikroskopii świetlnej. Określono wła-
prowadzonych badań można stwierdzić co następuje: parametry
sności mechaniczne, własności odlewnicze (lejność i skurcz) oraz
przesycania, temperatura 1000 °C, czas wygrzewania 60 min na-
skrawalność odlanych stopów. W wyniku przeprowadzonych ba-
leży uznać za odpowiedni dla tych stopów. Najkorzystniejszą
dań sprecyzowano skład chemiczny nowego ekologicznego mo-
kombinację twardości (HV5 ok. 150) i elektrycznej przewodności
siądzu, z którego wyeliminowano ołów i który może być zamien-
właściwej (w pobliżu 50 MS/m) po starzeniu otrzymano dla sto-
nikiem stopu gatunku MO59. Sprecyzowano również skład che-
pów miedzi z chromem starzonych w temperaturze 500 °C przez
miczny nowego ekologicznego brązu z ograniczoną zawartością
ok. 30 minut. Najwyższą twardość dla tych parametrów starzenia
ołowiu, który może stanowić zamiennik stopu gatunku B555.
otrzymano dla stopu CuNiSiCr (HV5 ponad 250) następnie dla
Określono warunki technologiczne wytwarzania tych stopów
stopu CuNiSi (HV5 ok. 200). Elektryczna przewodność właściwa
w warunkach laboratoryjnych.
dla tych stopów wyniosła odpowiednio ok. 15 i 20 (MS/m). Uzna-
je się za celowe przeprowadzenie dalszych badań zmian mikro-
GŁUCHOWSKI W.: BADANIE WŁASNOŚCI I MIKRO- struktury w tych stopach z wykorzystaniem TEM oraz HRTEM.
STRUKTURY NOWYCH STOPÓW SREBRA Wyniki tych badań pozwoliłyby na wyjaśnienie zachodzących
GLIWICE 6268/05, s. 26, SYGN. 16159/N/01, poz. 78722 — AW procesów oraz mogłyby stanowić podstawę takiego opracowania
W pracy przedstawiono wyniki badań utwardzanych dysper- założeń procesowych, które umożliwiłyby osiągnięcie wysokiej
syjnie stopów srebra. Stopy otrzymano metodą metalurgii prosz- twardości przy wyższych wartościach elektrycznej przewodności
ków z dodatkiem Ag-La2O3 (1 i 3 % ); Ag-MoO3 (1 i 3 %) oraz właściwej.
Ag-WC (1 i 3 %), a także metodą klasyczną przez topienie w piecu
indukcyjnym z dodatkami Ag-La (0,5 i 1,5 % ) oraz Ag-miszmetal RDZAWSKI Z.: STABILNOŚĆ MIKROSTRUKTURY I WŁA-
(1 i 4 % ). Przedstawiono obrazy mikrostruktury oraz wyniki po- SNOŚCI MECHANICZNYCH ZMODYFIKOWANYCH STO-
miaru twardości i elektrycznej przewodności właściwej badanych PÓW PLATYNY Z RODEM W WYSOKIEJ TEMPERATU-
stopów. Stwierdzono zróżnicowane zmiany własności zależne od RZE. PROJEKT BADAWCZY 4 T08A 004 22

492
GLIWICE 6192/05, s. 169, SYGN. 16052/N/01, poz. 77255 — AW amoniaku, co powinno doprowadzić do zwiększenia wydajności
Opierając się na wcześniejszych pracach oraz danych literatu- i selektywności tego procesu jak też do zmniejszenia emisji do
rowych oceniono stabilność własności i mikrostruktury klasycz- atmosfery szkodliwego podtlenku azotu (N2O). Podobnie dodatek
nych stopów platyny z rodem. Na podstawie wpływu różnych do- itru w ilości ok. 2000 ppm poprawia wyraźnie stabilność mikro-
datków stopowych na własności mechaniczne i żarowytrzymało- struktury i własności mechanicznych stopu PtRh10 poprzez wyraźne
ści stopów platyny z rodem oraz symulację komputerową procesu hamowania rozrostu ziaren w temperaturze rozwłókniania ciągłego
dyfuzji dobrano dwa modyfikatory stopu PtRh10, a mianowicie szkła (ok. 1250 °C). Koszty wytwarzania i przetwarzania tych stopów
bor w ilości ok. 10 ppm i itr w ilości ok. 3000 ppm. Opracowano są porównywalne z kosztami związanymi z wytwarzaniem siatek
założenia technologiczne wytwarzania i dalszego przetwarzania do procesu katalitycznego utleniania amoniaku (stop PtRh10B)
zmodyfikowanych stopów. Badania przeprowadzono na klasycz- oraz narzędzi do rozwłókniania ciekłego szkła (stop PtRt10Y).
nym stopie odniesienia oraz na nowych stopach PtRh10B,
PtRh10Y i PtRh10BY. Określono wpływ mikrododatku boru i do-
WESOŁOWSKI J.: WŁAŚCIWOŚCI POWŁOK CYNKO-
datku itru na własności mechaniczne i mikrostrukturę tych stopów.
WYCH OTRZYMANYCH W KĄPIELI TYPU WEGAL
Badania stabilności mikrostruktury tych stopów w wysokiej tem-
Z DODATKIEM ANTYMONU
peraturze (zbliżonej do temperatury pracy) przeprowadzono wy-
korzystując do tego celu metody mikroskopii świetlnej, transmi- GLIWICE 6267/05, s. 24, SYGN. 16149/N/01, poz. 78694 — AW
syjnej i skaningowej mikroskopii elektronowej oraz mikroanalizy W pracy zbadano powłoki cynkowe otrzymane w procesie
rentgenowskiej. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, cynkowania ogniowego stali reaktywnych St3S i 55 w kąpielach
że dodatek boru do stopu PtRh10 w ilości ok. 5 ppm hamuje nadmier- WEGAL, w których zamiast cyny dodano antymonu w ilościach
ny rozrost ziaren w wysokiej temperaturze. Korzystnie wpływa na 0,03; 0,05 i 0,07%. Cynkowanie przeprowadzono w temperaturze
stabilność i jednorodność mikrostruktury oraz na podwyższenie 440 °C w czasie 1; 3; 5 i 10 min. Określono wpływ dodatku anty-
wytrzymałości. Sprzyjać to powinno zwiększeniu żywotności eks- monu na budowę, grubość i wygląd powłok cynkowych. Stwier-
ploatacyjnej siatek katalicznych oraz stwarza możliwość podwyż- dzono, że kwiatowy wygląd powłok istnieje już po dodaniu do
szenia temperatury (do 900 °C) procesu katalitycznego utleniania kąpieli cynkowniczej 0,03 % Sb.

WIADOMOŚCI GOSPODARCZE

ALCOA I KIRGISTAN PODEJMĄ ROZMOWY O WSPÓL- Ceny cynku osiągną poziom 5500 $ jeszcze w tym roku, ze
NYCH PROJEKTACH względu na ciągłe braki w dostawach — prognozuje Matthew Hope,
KASSAKOVICH N.: ALCOA MEETS KYRGYZSTAN TO DISCUSS PO- analityk rynku metali podstawowych w AME Mineral Economics.
TENTIAL PROJECTS. MET. BULL. 2006, nr 8946 s. 9, BŁ Według prognozy przedstawionej na 10. seminarium Zinc & Its
Market całkowity deficyt na rynku cynku w tym roku wyniesie
Przedstawiciele firmy Alcoa spotkali się z kirgiską delegacją
395 tys. t, spadnie do 250 tys. t w 2007 r. i będzie miał niewielką
rządową w celu omówienia możliwości uruchomienia produkcji
nadwyżkę w 2008 r.
w Kirgistanie. Firma poszukuje nowych możliwości produkcji
Rynek koncentratów pozostanie stabilny do 2008 roku w związku
w krajach byłego Związku Radzieckiego.
z wejściem na rynek nowych dostaw z uruchamianych obecnie
„Chcemy rozszerzać naszą działalność i w związku z tą strategią
projektów. Jednak zanim się to stanie — ostrzegł Hope — popyt na
poszukujemy nowych możliwości w Kirgistanie.” — powiedział
cynk musi zmniejszyć się tak, by podaż była w stanie mu podołać.
rzecznik prasowy Alcoa, który starał się obniżyć wagę prowadzo-
Produkcja cynku napędzana jest krytycznie niskim poziomem za-
nych rozmów.
pasów koncentratu. Zapasy na LME zmniejszyły się gwałtownie
„Spotykamy się z rządami w różnych krajach. Wszystko co robi-
od początku roku, głównie ze względu na przestoje w dostawach,
my to słuchamy ich propozycji.” — powiedział MB.
wynikające z braku koncentratów. Przewiduje się, że konsumpcja
Firma dokonała już inwestycji w tym regionie przejmując, w styczniu
spadnie tylko wtedy, gdy wzrosną ceny, co zmusi konsumentów
2005 r. za 257 mln $ w gotówce, dwa zakłady produkcyjne w Sa-
do szukania rozwiązań alternatywnych.
marze i Bela Kalita. Według doniesień prasowych z Kirgistanu
także inni producenci aluminium, np. Rusal i miliarder Alexander
Mashkevich, który kontroluje kazachską grupę wydobywczą Eu- DO 2020 ROKU CODELCO ZMNIEJSZY WZROST WYDO-
rasian Industrial Assn, wyrażają zainteresowaniem ulokowaniem BYCIA DO 2,5 MLN TON ROCZNIE
swoich projektów właśnie w Kirgistanie m.in. ze względu na jego HARRIS. P.: CODELCO CUTS EXPANSION TARGET TO 2,5 M TPY BY
sąsiedztwo z Chinami. 2020. MET. BULL. 2006, nr 8946, s. 16, BŁ
Niektórzy z nich są przekonani, że osiągnęli „porozumienie Autor przedstawia relacje z IX Kongresu Górniczego Ameryki
w głównych kwestiach” z tamtejszym rządem. Rosyjski państwo- Południowej w Santiago.
wy monopolista Unified Energy System (UES) „porozumiał się” Kjose Pablo Arellano, nowy prezes Codelco, poinformował dele-
co do budowy dwóch elektrowni wodnych i zwiększenia możli- gatów, że firma zamierza zmniejszyć wydobycie do poziomu 2,5
wości wydobywczych boksytów. mln t/r. do 2020 r. Nowy prezes zmniejszył planowany poziom
Rosyjski producent Rusal wyraził również zainteresowanie inwe- wydobycia o 500 tys. t/r. w porównaniu z wyznaczonym przez
stycjami w kirgiskim przemyśle energetycznym (hydroelektrow- Juana Villarzu swego poprzednika na tym stanowisku.
nie) oraz złożami boksytów. „Dysponujemy lepszymi danymi i będziemy starali się osiągnąć
„Patrzymy na Kirgistan jak na jedną z wielu potencjalnych moż- poziom produkcji rzędu 2,5 mln t, co i tak będzie bardzo trudne do
liwości realizacji naszej strategii rozwoju, która zakłada uczynie- realizacji.” — powiedział dziennikarzom z MB podczas swojej
nie z firmy Rusal korporacji energetyczno-metalurgicznej” — po- prezentacji.
wiedział rzecznik firmy. Arellano powiedział, że jego firma wyprodukuje 1,71 mln t czy-
stej miedzi w 2006 r., 1,65 mln t w 2007 r., 1,77 mln t w 2008 r.
AME: CENA CYNKU OSIĄGNIE POZIOM 5500 DOLARÓW oraz 2,09 mln t w 2011 r.
JESZCZE W TYM ROKU! Prezes zapewnił, że redukcja planów wydobywczych nie ma nic
ZINC TO PEAK AT $5500 THIS YEAR — AME. MET. BULL. 2006, wspólnego z problemami finansowymi firmy:
nr 8946, s. 10, BŁ „Nie jest to związane z finansami. Nie ma żadnych ograniczeń

493
finansowych.” Dodał także, że firma przygotowuje się do raportu europejski”. Dodatkowo EuroZinc przewiduje, że otrzyma pienią-
o stanie finansów, który ma być gotowy w drugiej połowie roku. dze z Unii Europejskiej w wysokości do 23 mln $. Kopalnia Alju-
Według niego Codelco będzie dalej utrzymywać „...czołową po- strel powinna rozpocząć działalność w połowie przyszłego roku.
zycję w świecie na rynku miedzi, którą szczyci się przez ostatnią
dekadę, co jest częścią jej siły.”
EVANS — ALCAN MA NIEWIELKĄ ILOŚĆ WOLNYCH
K.P. Arellano zaznaczył jednak, że obecnie największym i szcze-
MOCY BY ODPOWIEDZIEĆ NA STRAJK W ALCOA
gólnie istotnym wyzwaniem będzie analiza kosztów i ich zmniej-
szenie, a w drugiej połowie roku pomyślne przeprowadzenie ne- BROOKS D.: ALCAN HAS MINIMAL SPARE CAPACITY TO RESPOND
TO ALCOA STRIKE, SAYS EVANS. MET. BULL. 2006, nr 8943, s. 9, BŁ
gocjacji trudnego kontraktu z kopalnią Chuquicamata w regionie II.
Prezes firmy Alcan — Richard Evans — poinformował, że fir-
ma obecnie nie jest w stanie odpowiednio zareagować i przygoto-
ESCONDIDA DZIĘKI PROJEKTOWI WARTEMU 868 MLN wać się do prawdopodobnego strajku organizowanego przez Uni-
DOLARÓW BĘDZIE PRODUKOWAĆ KATODY METODĄ ted Steelworks w 15 zakładach należących do Alcoa, ponieważ nie
ŁUGOWANIA BIOLOGICZNEGO dysponuje wolnymi mocami, zarówno w produkcji pierwotnego
HARRIS P.: ESCONDIDA TO PRODUCE FIRST BIOLECH CATHODE aluminium, jak i boksytów i tlenku glinu.
FROM $ 868 MILLION PROJECT. MET. BULL. 2006, nr 8946, s. 16, BŁ Evans poinformował, że nie ma wolnych mocy, aby obsłużyć
Andre Hevia, wiceprezes BHP Billiton, powiedział na konfe- przemysł lotniczy, który w wyniku strajku poniesie największe
rencji delegatom i dziennikarzom, że firma planuje uruchomienie straty. Powyższy komentarz prezes wygłosił w chwili, gdy firma
w czerwcu 2006 r. produkcji pierwszych katod metodą ługowania ma najlepsze wyniki w swojej 104-letniej historii.
biologicznego w kopalni Escodida, w chilijskim regionie II. Wysokie ceny na rynku ułatwiły podjęcie decyzji o zaaprobowa-
Poinformowano o terminie zakończenia prowadzonych prac kon- niu siedmiu projektów. Jednym z najbardziej zaawansowanych
strukcyjnych. Proces ługowania bakteryjnego będzie wykorzysty- jest modernizacja i współuczestnictwo w rozwoju huty w Kitimat,
wany do przeróbki 1,5 bln t rudy, zawierającej od 0,3 do 0,7 % w Kolumbii Brytyjskiej. Jak poinformował Evans uruchomienie
miedzi. Szacuje się, że w ten sposób odzyska się przynajmniej huty Kitimat może nastąpić szybko, gdyż zapewnione są dostawy
36 % miedzi, przy prognozowanej wielkości produkcji na pozio- energii. Decyzji należy spodziewać się jeszcze w tym roku.
mie 180 tys. t/r. katod. Inne projekty to: huta Almec w Quebeku, nowa elektrownia wod-
Escondida, która jest największą kopalnią na świecie, produkuje na wraz ze złożem w Kamerunie i rozbudowa huty o wydajności
około 1,25 mln t miedzi/r. Udziały mają: BHP Billiton (57,5 %), 178 tys. t/r. na Islandii. Obecnie firma zabezpiecza dostawy ener-
Rio Tinto (30 %), konsorcjum kierowane przez Mitsubishi (10 %) gii na Islandii. Firma jest w posiadaniu elektrowni wodnej, ale
oraz Word Bank’s International Finance Corporation (2,5 %). bierze pod uwagę również inne źródła energii.
Prezes Andre Hevia poinformował, że BHP Billiton spodziewa się Alcan ma 20 % udziały w projekcie Sohar (Oman) o wydajności
pierwszych katod, wyprodukowanych w ramach wartego 900 mln $ 350 tys. t/r., w którym prowadzone są intensywne prace konstruk-
projektu, już w grudniu tego roku. Prace konstrukcyjne są za- cyjne i prawdopodobnie zwiększy udziały w chińskich hutach.
awansowane w 78 %, a pełna zdolność produkcyjna zostanie osią- Richard Evans zastrzegł jednak, że nie wszystkie projekty mogą
gnięta w październiku 2007 r. być rozwijane. „Gdy patrzymy na te projekty rozważamy poziom
cen, musimy pamiętać o zachowaniu dyscypliny finansowej. Nie
zamierzamy przeinwestować mocy produkcyjnych u szczytu cy-
EUROZINC ROZPOCZYNA RESTRUKTURYZACJĘ ALJU-
klu.”
STREL
Evans jest szefem firmy dopiero od trzech miesięcy, ale jest bar-
MERCER D.: EUROZINC GOES AHEAD WITH ALJUSTREL REDE- dzo zadowolony z już uzyskanych wyników. Akcje firmy wzrosły
VELOPMENT. MIN. J. 2006-12-05, s. 9, BŁ
z 58 centów do 1,20 $ za udział. W porównaniu z analogicznym
Eurozinc Mining Corp. rozpocznie przebudowę kopalni okresem w zeszłym roku, wpływy wzrosły o 7 % z poziomu
Aljustrel w Portugalii. Zgodę rządu Portugalii uzyskano po rene- 5,18 mld do 5,55 mld. Zysk operacyjny wzrósł o 112 % do 473
gocjacji porozumienia zawartego pięć lat temu. mln $ z poziomu 223 mln $.
Porozumienie opiera się na tych samych warunkach przejęcia Piri- Richard Evans zastrzegł, że wyniki mogą być jeszcze lepsze po
tes Alentejanas SA (PA), przedsiębiorstwa zarządzającego kopal- restrukturyzacji związanej z kontynuowaną integracją z Pechiney.
nią Aljustrel, będącego obecnie całkowicie własnością EuroZinc. „Restrukturyzacja związana z technologią jest już w dużej części
Renegocjacje objęły głównie kwestię redukcji płatności. za nami” — powiedział — „Wciąż jest jeszcze kilka zakładów na
EuroZinc uaktualnił badania projektu Aljustrel, w tym prognozy liście, ale nie chcemy i nie możemy więcej o tym mówić. Te zada-
dotyczące złoża Moinho oraz modyfikacji i projektowania syste- nia są dopiero przed nami.”
mu dostaw rudy dla Feitais. W Aljustrel znanych jest pięć dużych
złóż siarczkowych, ale w badaniach brane są pod uwagę tylko zło- PHELPS DODGE KOŃCZY BUDOWĘ ZAKŁADÓW SIAR-
ża Moinho i Feitais. Uaktualnione badania rozważają dziesięcio- KOWYCH EL ABRA
letni okres eksploatacji podziemnej konwencjonalną metodą po- HARRIS P.: PHELPS DODGE TO COMPLETE EL ABRA SULPHIDE
wtórnego wypełniania wyrobiska. Kopalnia Moinho, będąca FEASIBILITY. MET. BULL. 2006, nr 8946, s. 16, BŁ
obecnie w szczytowym stopniu eksploatacji, będzie głównym do- Firma Phelps Dodge, amerykański producent miedzi, spo-
stawcą surowca podczas rozbudowy kopalni Feitais. dziewa się pod koniec bieżącego roku zakończyć badania nad pro-
Zaprojektowana wydajność nowych zakładów przeróbki wynosi jektem budowy zakładów w El Abra. Powyższy projekt to joint
1,8 Mt/r. Dla rudy pochodzącej z Feitais przewiduje się współ- venture z państwową korporacją Codelco w Regionie II.
czynnik odzysku na poziomie 58,5 % dla ołowiu i 80 % dla cynku. Jorze Riquelme poinformował o zamiarze uruchomienia kopalni
Odzysk srebra z koncentratu ołowiu przewidywany jest na poziomie w 2010 r. lub wcześniej, jeśli tylko będzie to uzasadnione ekono-
37 %. Dla rudy z Moinho przewidywane współczynniki wynoszą miczne. Nowe złoże zapewni dostawy rudy w miejsce dotychcza-
odpowiednio: 65,2 % dla ołowiu, 78,9 % cynku i 39,2 % srebra. sowych, które skończą się w 2010 r. Złoże szacowane jest na
Prognozowana średnia roczna produkcja to ok. 80 tys. t cynku, 800 mln t o zawartości 0,53 % miedzi. W 2005 r. El Abra wypro-
18 tys. t ołowiu i 1,2 Muncji srebra. dukowała 210 650 t miedzi w postaci katod.
Przewidywane koszty projektu szacowane na poziomie 88,3 mln $. Kopalnia Candelaria, w której Phelps Dodge ma udziały większo-
EuroZinc planuje finansowanie projektu za pomocą pożyczki ściowe, zabezpieczy do 20 % wydobycia Candelaria Norte. „Pra-
i środków własnych. Pewne działania zostaną natychmiast podjęte cujemy na zabezpieczeniem produkcji oraz przedłużeniem czasu
za gotówkę, a pożyczka jest organizowana przez „główny bank życia kopalni” — powiedział Jorze Riquelme.

494
W 2005 r. produkcja koncentratu miedziowego w kopalni Region III wprowadza bardzo szybko swoje regulacje i zarządzenia.
spadła do poziomu 162 650 t miedzi, z poziomu prawie 200 tys. t/r., Znaczące cięcia eksportowych ulg podatkowych, które obecnie dla
głównie ze względu na coraz trudniejsze warunki wydobycia. ołowiu wynoszą 13 %, ma na celu zmniejszenie bardzo szybko
Firma twierdzi, że inwestycje oraz wprowadzone modernizacje rosnącego eksportu ołowiu. „Cięcia te mocno uderzą w eksporte-
pomogą zwiększyć wydobycie w tym roku nawet o 10 %. rów. Nie będzie możliwości eksportu w ogóle.” — powiedział
przedstawiciel Zhuzhou.
Na początku 2006 r. eksportową ulgę podatkową dla cynku zmniej-
RYNEK OBAWIA SIĘ CIĘĆ EKSPORTOWYCH ULG PO-
DATKOWYCH NA Pb, Zn I Sb szono z 8 do 5 %. Prognozuje się nawet całkowite jej zniesienie.
„Obecnie nie eksportuje się zbyt wiele cynku. Sytuacja zmieni się
TEO V.: MARKET FEARS CUTS TO CHINA’S Pb, Zn, Sb EXPORT TAX
REBATS. MET. BULL. 2006, nr 8946, s. 10, BŁ niewiele, nawet jeśli obciążenia eksportowe znacząco się zwięk-
szą.” — powiedział pracownik Huludao Zinc Smelter.
Chiny zamierzają wprowadzić cięcia eksportowych ulg podat-
W pierwszym kwartale 2006 r. Chiny spodziewają się wyekspor-
kowych na metale, w tym: ołów, cynk, antymon, tak wcześnie jak
tować 152 930 t rafinowanego ołowiu. Jest to o 64 % więcej niż
to tylko możliwe, nawet już w czerwcu, aby zachęcić producen-
w analogicznym okresie w zeszłym roku. W okresie od stycznia
tów do sprzedaży na rynku lokalnym.
do marca 2006 r. wyeksportowano 30 626 t rafinowanego cynku.
„Słyszeliśmy, że rząd podjął działania w tym kierunku. Ulga w po-
datku eksportowym w przypadku ołowiu może być zmniejszona Dla porównania w tym samym okresie w 2005 r. poziom ten wy-
do 5 % lub nawet całkowicie zniesiona” — powiedział wyższy nosił 71 589 t. Anonimowi handlowcy powiedzieli MB, że ich
rangą przedstawiciel jednego z producentów Zhuzhou Smelter zdaniem rząd cofnie również 5 % ulgę podatku eksportowego na
i dodał, że zmiany zostaną wprowadzone w czerwcu lub lipcu. antymon. „Do tej pory nie zostały podane żadne oficjalne oświadcze-
Przedstawiciel Shaoguan Smelter, innego znaczącego producenta nia, ale prawdopodobnie stanie się to w czerwcu lub w lipcu” —
cynku i ołowiu powiedział, że powyższe zarządzenia będą wpro- powiedział handlowiec z prowincji południowego Guangxi. „Jeśli
wadzone tak wcześnie jak tylko się da, ponieważ obecnie rząd to się potwierdzi, to ceny wzrosną o tyle, o ile wzrosną koszty.”

NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE

OSTATNIE OSIĄGNIĘCIA W PRODUKCJI PRĘTÓW pienie) i ok. 1170 °C (odlewanie).


Z MIEDZI BEZTLENOWEJ Zoptymalizowany system wyjmowania prętów — standardowe
NAIRN M.: RECENT DEVELOPMENTS IN THE PRODUCTION OF maszyny Rautomead RS przystosowane są do produkcji prętów
OXYGEN-FREE COPPER ROD. WIRE IND. 2006, nr 5, s. 24÷26, AG o średnicy od 8 mm do 12,7 mm. Mogą być również zaprojekto-
wane dla prętów o średnicy do 32 mm, ze zwijarką przystosowaną
Firma Rautomead (W. Brytania) uruchomiła w 1994 r. serię
do większych rozmiarów.
maszyn odlewniczych RS do odlewania pionowego do góry, słu-
Zdalny monitoring instalacji — w systemie sterowania PLC
żącą do produkcji prętów z miedzi beztlenowej.
kontrolowane jest 250 parametrów technologicznych z możliwo-
Piec z tyglem grafitowym przystosowano do przyjęcia blach kato-
ścią sygnalizacji sytuacji alarmowych i sterowania procedurami.
dowych w całości jako wsadu i wykorzystano naturalne właściwo-
Dane technologiczne i serwisowe są analizowane, zapisywane
ści redukcyjne grafitu do odtlenienia miedzi. Tygiel został podzie-
i zgłaszane do własnej sieci komputerowej użytkownika w celu
lony na dwie komory w celu oddzielenia operacji topienia i odle-
identyfikacji produktu.
wania oraz zapewnienia dopływu pozbawionej gazów stopionej
Procedury awaryjne — każdy ciągły proces produkcji wymaga
kąpieli beztlenowej miedzi do form odlewniczych. Obecnie
procedur postępowania w przypadku nieprzewidzianych błędów
otrzymuje się w ten sposób pręty o średnicy 8 mm, ale możliwa
w niezbędnych systemach wspomagających. W przypadku proce-
jest również produkcja prętów o średnicy do 32 mm. Instalację
su odlewania pionowego do góry RS, systemy wspomagające to:
zaprojektowano do produkcji ciągłej.
zasilanie energią elektryczną, a także systemy dostawy wody chło-
Proces RS jest z powodzeniem wykorzystywany do produkcji sto-
dzącej, gazu obojętnego i powietrza sprężonego. Energia elek-
pów o wysokiej zawartości miedzi (mosiądze, brązy), a także —
tryczna w procesie Rautomead wykorzystana jest głównie do to-
stopów miedź-srebro, miedź-cyna i miedź-fosfor. W tym przypad-
pienia miedzi za pomocą otaczających tygiel grafitowych elemen-
ku maszyna odlewnicza zasilana jest z separacyjnego pieca do to-
tów grzewczych z regulacją tyrystorową, a także zasilania ukła-
pienia, w którym przygotowywany jest skład produkowanych sto-
dów wyjmowania i zwijania prętów oraz zasilania pomp
pów.
obiegowych pierwotnej wody chłodzącej.
Rozwój technologii RS, dzięki której odlewanie prętów miedzia-
Firma Rautomead dostarcza akumulatorowe zasilacze awaryjne,
nych przebiega w sposób ciągły i bezpieczny obejmuje m.in.:
co umożliwia podtrzymanie pracy instalacji w przypadku awarii
Piec z tyglem grafitowym — tygle grafitowe charakteryzują się
sieci energetycznej do 45 minut. Pozwala to na przywrócenie po-
doskonałą przewodnością cieplną i opornością elektryczną oraz
prawnej pracy pieca lub jego opróżnienie. W przypadku niepewnej
dobrą odpornością na wstrząsy termiczne. Tego typu piec tworzy
sieci energetycznej instalacja powinna być wyposażona w rezer-
naturalne środowisko do redukcji tlenu.
wowy agregat prądotwórczy, zdolny do utrzymania wsadu mie-
Wysoka prędkość odlewania — obecnie prędkość odlewania
dziowego w stanie stopionym.
wynosi 5 m/min, co oznacza, że sześciożyłowa maszyna do cią-
Woda chłodząca w urządzeniach Rautomead krąży we własnym
głego odlewania ma wydajność ok. 750÷800 kg/h.
obiegu, w skład którego wchodzą wymienniki ciepła z podwój-
Optymalizacja bilansu cieplnego — tygle grafitowe firmy Rau-
nymi pompami obiegowymi. W przypadku awarii sieci zasilania
tomead posiadają oddzielne komory do topienia i odlewania. Za- pompy obiegowe przechodzą na zasilanie akumulatorowe.
stosowano regulowany tyrystorowo, niskonapięciowy system na- W celu oczyszczenia powietrza we wnętrzu pieca i uniknięcia ero-
grzewania promiennikowego wykorzystywany do topienia miedzi. zji części grafitowych w wysokiej temperaturze w piecu stosowa-
Zabezpieczono możliwość kontroli temperatury w komorze od- ny jest gaz obojętny, zwykle wolny od tlenu — azot. W temperatu-
lewniczej. Dla miedzi typowe temperatury pieca to: 1330 °C (to- rze powyżej 400 °C niezbędne jest stałe utrzymanie atmosfery

495
obojętnej. Firma Rautomead dostarcza generator obojętnego azotu woju następnej generacji nanomateriałów. Prowadzone programy
dopasowany do instalacji. wspomagane są badaniami laboratoryjnymi i pilotażowymi.
Podawanie i selekcja katod — proces Rautomead RS zaprojek- Nanomateriały są też coraz częściej stosowane np. w powłokach
towano dla katod z elektrolitycznie rafinowanej miedzi klasy A. polimerowych (lakiery samochodowe lub opakowania na żyw-
Na LME zatwierdzono ponad 70 gatunków katod klasy A. Firma ność) czy też warstewkach polimerowych o nowych własnościach,
Rautomead zaleca katody z procesu ISA ze względu na ich wyso- np. na warstwy przewodzące, powłoki antyzapachowe, powłoki
ką jakość oraz gładką i czystą powierzchnię. Zła jakość katod mo- pracujące w określonych warunkach środowiskowych takich, jak:
że powodować problemy podczas produkcji prętów. Wady mogą temperatura, wilgotność, ultrafiolet, podczerwień itd.
być związane m.in. z: Największy sukces wśród nanomateriałów polimerowych odniosły
⎯ zanieczyszczeniem żelazem i niklem przez błąd w filtrowaniu tzw. systemy glin warstwowych, które są efektywnie dyspergowa-
i oczyszczaniu elektrolitu, ne w matrycy polimerowej. Otrzymywane polimery nanoglinowe
⎯ zanieczyszczeniem wodorem i tlenem powodujące powstawa- charakteryzują się udoskonalonymi własnościami w porównaniu
nie pęcherzyków w elektrolicie, do materiałów standardowych.
⎯ niedostateczną jakością powierzchni katod i ich porowatością, Nanomateriały i nanotechnologie stosowane są też w czujnikach
⎯ utlenianiem surowej powierzchni lub obecnością wilgoci, i oprzyrządowaniu, przyczyniając się do poprawy kontroli procesu.
spowodowane kondensacją pary na powierzchni katod lub Mają znaczące zastosowania w sektorze energetycznym, w tym do
nieuważnym podawaniem/magazynowaniem w wilgotnym wytwarzania, przenoszenia i magazynowania energii. Rozwój i za-
środowisku. stosowanie katalizatorów na bazie nanomateriałów oraz urządzeń
Firma Rautomead dba o dobre relacje ze swoimi klientami. Służy dla sektora energetycznego będzie ważnym obszarem badań i roz-
im pomocą w zakresie jakości materiałów oraz dba o zabezpie- woju. Nanomateriały znajdą też zastosowanie w przemyśle elek-
czenie jak największej wszechstronności procesu produkcji prę- tronicznym i komputerowym.
tów miedzianych. Skuteczne wykorzystanie nanotechnologii i nanomateriałów wy-
maga bardzo ścisłej współpracy pomiędzy przemysłem, jednost-
kami naukowymi i rządami. Model takiej współpracy powstał
KOMERCJALIZACJA NANOMATERIAŁÓW: DZIŚ I JU- w centrum Pensylvania Nano-Materials Commercialization Center
TRO (USA), które koordynuje działania firm i uniwersytetów. Pierw-
OSMAN T. M., RARDON D. E., FRIEDMAN L. B., VEGA L. F.: THE szym zadaniem centrum będzie rozwój i komercjalizacja innowa-
COMMERCIALIZATION OF NANOMATERIALS: TODAY AND TO- cyjnych rozwiązań, które będą zaspokajać obecne i przyszłe po-
MORROW. JOM 2006, nr 4, s. 21÷24, AG trzeby rynku w zakresie nanomateriałów nieorganicznych i orga-
W 2005 r. w skali światowej zainwestowano w nanotechnologię nicznych, powłok, materiałów warstwowych i czujników.
ok. 18 mld USD. Przewiduje się, że globalnie na badania w tej
dziedzinie, w 2006 r. zostanie zainwestowanych ponad 6 mld USD. WYTWARZANIE NANOPROSZKÓW NA DRODZE PLA-
Szacuje się, że dochody z nanomateriałów wyniosą do 2008 r. do ZMOWEJ TECHNOLOGII TERMICZNEJ
1,4 mld USD i jest to m.in. przyczyną rosnącego zainteresowania
LIRONG TONG, RAMANA G. REDDY: THE PROCESSING OF
tą dziedziną. Instytucje akademickie, laboratoria rządowe i zakła-
NANOPOWDERS BY THERMAL PLASMA TECHNOLOGY. JOM 2006,
dy przemysłowe przeznaczają znaczne środki na rozwój technolo- nr 4, s. 62÷66, AG
gii nanomateriałowych. „Papierkiem lakmusowym” tych wysił-
ków będzie liczba nowych produktów wprowadzonych na rynek. Termiczna synteza plazmowa nanoproszków jest względnie
Dotychczas znane są „tradycyjne” nanomateriały, produkowane nową techniką o dużych możliwościach przemysłowego stosowa-
komercyjnie, takie jak na przykład wysokowytrzymałe stale ni- nia w przyszłości. W procesie tym wysokie gęstości energii plazm
skostopowe z nanowęglikami niobu, czy też utwardzane przez sta- termicznych wykorzystane są do wytworzenia w fazie parowej
rzenie stopy aluminiowe z nanostrefami Guinier-Preston. wysokiej gęstości prekursorów, które są gwałtownie przesycane
Programy obejmujące nanomateriały powinny być oceniane na tej do uzyskania nanoproszków. Powstająca w wyniku gwałtownego
samej zasadzie, co programy dotyczące rozwoju produktów kon- przesycania, supernasycona para staje siłę napędową do zarodko-
wencjonalnych, to znaczy odpowiedzieć na pytanie czy na wytwa- wania cząstek. Gwałtowne przesycanie prowadzi do produkcji
rzane produkty będzie zapotrzebowanie na rynku. Pierwszym kro- ultradrobnych cząstek (poniżej wielkości nanometrycznych) po-
kiem do sukcesu jest osiągnięcie odpowiednich cech produktu fi- przez zarodkowanie homogeniczne. Proces syntezy nanoproszków
nalnego. Badane laboratoryjnie nanomateriały wykorzystuje się do obejmuje m.in.:
projektowania nowych produktów o udoskonalonych osiągach, ⎯ wtryskiwanie substratów w postaci stałej do reaktora plazmo-
m.in. takich, jak wytrzymałość, wygląd czy trwałość. Nowoczesne wego poprzez gaz nośnikowy (mieszaninę gazu obojętnego
procesy kontroli, techniki wytwarzania i metody analityczne i reakcyjnego),
wspomagają technologie produkcji i uzyskanie odpowiedniej ⎯ nagrzewanie, topienie, parowanie i dysocjację nadawy stałych
struktury produktu finalnego. substratów do gazu,
Nanotechnologia może praktycznie być wykorzystywana we ⎯ reakcję pomiędzy zdysocjowanymi gazami i wprowadzenie
wszystkich dziedzinach, począwszy od lotnictwa, poprzez ochronę gazu w celu utworzenia nowego związku,
zdrowia, aż do rolnictwa. Otrzymane produkty muszą spełniać ⎯ homogeniczne zarodkowanie i wzrost nowego związku w na-
odpowiednie normy bezpieczeństwa i ochrony środowiska. Ważnym nocząstki dzięki gwałtownemu przesycaniu w obszarach
czynnikiem w produkcji i stosowaniu nanomateriałów są koszty, chłodnicy reaktora.
które mają bardzo istotny wpływ w sukcesie rynkowym nowego Prowadzone ostatnio badania potwierdziły, że termiczna synteza
produktu. plazmowa jest jedną z najbardziej obiecujących metod produkcji
Badania naukowe i rozwojowe dotyczące nanotechnologii skupia- nanoproszków. Dzięki wolnemu od zanieczyszczeń środowisku
ją się na zaawansowanych zastosowaniach niszowych. Dla prze- i gwałtownemu przesycaniu, co osiągnięto w reaktorze plazmo-
mysłu najbardziej atrakcyjne są działania nie wymagające wyso- wym, przeróbka plazmowa zapewnia syntezę czystych, kulistych,
kiego kapitału inwestycyjnego. Szacuje się, że do 2009 r. w lotnic- ultradrobnych proszków metali, kompozytów lub proszków cera-
twie ponad 10 % wyrobów będzie wykonanych z zastosowaniem micznych.
nowych nanotechnologii. Taki sam udział rynkowy przewiduje się Omówiono prace prowadzone na uniwersytecie Alabama (USA).
dla przemysłu motoryzacyjnego. Powyższe przewidywania odno- Przeprowadzono matematyczne modelowanie reaktora plazmowe-
szą się nie tylko do produkowanych obecnie wyrobów, ale też do go, niezbędne dla zrozumienia wpływu zmiennych procesu, takich
efektywnej pod względem kosztów komercjalizacji ulepszonych jak: moc wejściowa plazmy, prędkość zasilania materiałów wej-
nanomateriałów. Obecnie prowadzi się wiele działań w celu roz- ściowych, skład i prędkość gazu, prędkość wtryskiwania, rozkłady

496
stężeń substancji i temperatura końcowa cząstek wejściowych dadzą odpowiedź na pytanie czy nowy materiał będzie efektyw-
wewnątrz reaktora plazmowego. niejszy w porównaniu z konwencjonalnym tytanem.
Wyniki symulacji wykorzystano do przewidywania rodzaju i wiel-
kości materiałów wejściowych. Metodą plazmowej syntezy ter- WYCISKANIE PRÓBEK KOMPOZYTÓW Z MATRYCĄ
micznej otrzymywano proszki ceramiczne SiC, TiC i B4C. Jako ALUMINIOWĄ UMOCNIONYCH CIĄGŁYMI WŁÓKNA-
gaz reakcyjny zastosowano metan, a jako wsad stały SiO2, tytan MI CERAMICZNYMI
i B2O3. Technologia termicznej plazmy może być też wykorzysta- WEIDENMANN K. A., SCHOMACKER M., KERSCHER E., LOHE D.
na do syntezowania kompozytowych nanoproszków. Ceramiczne KLEINER M.: COMPOSITE EXTRUSION OF ALUMINUM MATRIX
cząstki wzmacniające zarodkują najpierw z supernasyconej fazy SPECIMENS REINFORCED WITH CONTINUOUS CERAMIC FIBRES.
gazowej podczas gwałtownego przesycania, a następnie jako za- LIGHT METAL AGE 2005, nr 10, s. 6÷10, AG
rodki fazy matrycy metalowej z niższą temperaturą topnienia. Wyciskane kompozytowe kształtowniki wzmocnione jedno-
Tworzona faza metaliczna wzrasta i obejmuje ceramiczne cząstki kierunkowo stanowią nowatorską klasę lekkich materiałów kon-
umocnienia, aż do utworzenia cząstek kompozytu. Unikalna struk- strukcyjnych. Ze względu na swoje właściwości są one głównie
tura proszku kompozytowego wspomaga otrzymywanie jednolite- stosowane na elementy lekkich i wytrzymałych konstrukcji no-
go rozkładu cząstek ceramicznych w matrycy metalowej. śnych w systemach transportu samochodowego, samolotowego
Metodę plazmowej syntezy termicznej wykorzystano w procesie lub kolejowego. Niższy ciężar pojazdów przyczynia się m.in. do
wytwarzania proszków kompozytowych TiC-Al(Ti), gdzie mate- zmniejszenia zużycia paliwa i uzyskania dodatkowo również in-
riałem wejściowym był Al i Ti i metan jako gaz reakcyjny, a także nych pożądanych właściwości.
Fe(Ti)-TiN z ilmenitem jako wsad stały i mieszaniną metanu Wyciskanie kompozytów jest obiecującą techniką produkcji jed-
i azotu jako gaz reakcyjny. nokierunkowo wzmocnionych lekkich kształtowników, stosowa-
nych jako podzespoły konstrukcyjne. W przeciwieństwie do kon-
KOMPOZYTOWY BIOMATERIAŁ NA BAZIE TYTAN- wencjonalnych metod odlewania, wyciskanie jest procesem pro-
-HYDROKSYAPATYT NA IMPLANTY DENTYSTYCZNE dukcji in-line, pozwalającym na otrzymywanie wyrobów o kształ-
ERIKSSON M., ANDERSSON M., ADOLFSSON E., CALSTROM E.: tach bliskich końcowemu.
TITANIUM-HYDROXYAPATITE COMPOSITE BIOMATERIAL FOR Przed wyciskaniem kompozytu, w procesie ciągłej infiltracji ci-
DENTAL IMPLANTS. POWDER METALLURGY 2006, t. 49, nr 1, śnieniowej, wbudowano w matrycę z metalu lekkiego umacniają-
s. 70÷77, AG ce włókna ceramiczne. Uzyskany drut kompozytowy może służyć
Badania prowadzono w dwu kierunkach. Po pierwsze, badano jako element wzmacniający, zabezpieczający wewnętrzne przeno-
do jakiej gęstości i jednorodności może być formowany czysty szenie obciążenia. Dodatkowo przy stosowaniu tego samego ma-
proszek tytanu z zastosowaniem urządzenia do zagęszczania z wy- teriału na drut i na wyciskany kształtownik zapobiega się wystę-
soką prędkością. Dalsze badania miały na celu ustalenie, czy powaniu niekorzystnych zjawisk na granicy faz pomiędzy drutem
próbki tytanu mogą być wykorzystane do wytwarzania biomate- kompozytowym a otaczającą matrycą.
riałów dentystycznych. Opracowano nowy materiał kompozyto- W artykule przedstawiono pierwsze rezultaty osiągnięte w pro-
wy, który może poprawić efekty wczesnego leczenia po opera- dukcji kompozytowych wyrobów wyciskanych wzmocnionych
cjach z zastosowaniem implantów dentystycznych. ciągłymi włóknami tlenku glinu i węgla. Badano dwa druty kom-
Obecnie tytan metaliczny jest szeroko stosowany na implanty den- pozytowe z matrycą aluminiową o czystości 99,99 % umocnione
tystyczne, przede wszystkim ze względu na jego biokompatybil- — jeden włóknami tlenku glinu Nextel 610 (60 % obj.), a drugi —
ność. Okazuje się, że wprowadzenie na powierzchnię tytanu war- włóknami węgla Thornel 25 (44 % obj.). Materiałem podstawo-
stwy fosforanu wapnia, umożliwia szybsze leczenie po zabiegach. wym wykorzystywanym do produkcji kompozytowych próbek
Szczegółowe wyniki opisano po zastosowaniu jako związku wap- wyciskanych był stop do przeróbki plastycznej typu AlMgSi0,5
nia — hydroksyapatytu (HA) o wzorze Ca10(PO4)6(OH)2, który o doskonałej podatności na wyciskanie.
jest głównym mineralnym składnikiem zębów naturalnych. Proces wyciskania kompozytu wymaga stosowania standardo-
Czysty proszek tytanu (99,99 % Ti) uzyskano poprzez zagęszcza- wych, ujednorodnionych wlewków. Kompozyt jest formowany
nie z wysoką prędkością. Przy wytworzeniu materiału kompozy- w zmodyfikowanej matrycy z otworem, przez który podawane są
towego o wysokiej gęstości użyto mieszaninę proszku tytanu do płynącego metalu elementy wzmacniające. W warunkach labo-
o wysokiej czystości z względnie czystym (>95 %) proszkiem hy- ratoryjnych przygotowano próbki, skonstruowano modelową pra-
droksyapatytu. Wielkość ziarn HA była tak dobrana, aby tworzyły sę i uniwersalne stanowisko testujące, wyposażone w system po-
się „wyspy HA” w matrycy tytanowej, w celu stymulacji wzrostu miarowy. Temperatura w procesie wynosi 450 °C. Prasę o sile wy-
kości, wtedy gdy materiał stosowano na implanty dentystyczne. ciskania około 100 kN zaprojektowano dla małych narzędzi o śred-
Mieszaninę kompozytową o zawartości 95 % tytanu i 5 % HA nicy ok. 50 mm.
frakcji (90÷125 μm) mieszano na sucho bez dodatków poprzez Stosowanie drutów kompozytowych wydaje się jedynym obiecu-
10 min wstrząsanie na powietrzu małych ilości (<100 g) prosz- jącym rozwiązaniem przy wbudowywaniu włókien ceramicznych
ków, aż do uzyskania mieszaniny homogenicznej. Mieszaninę do wyciskanych kształtowników kompozytowych stosowanych na
umieszczano w matrycy o średnicy 14 mm i poddano działaniu lekkie konstrukcje. Kompozyty z włóknami ceramicznymi charak-
MoS2. Każdą z próbek wybijano poprzez pięć szybkich uderzeń teryzują się wysoką wytrzymałością i sztywnością. Ich zalety sta-
(każde uderzenie z energią 335 J), a następnie próbki usuwano nowią zachętę do intensyfikacji badań nad tego rodzaju wyciska-
z matrycy i mierzono ich gęstość, która wynosiła 98 %. Kilka pró- nymi wyrobami kompozytowymi.
bek poddano obróbce cieplnej w piecu próżniowym, w temperatu-
rze 500÷900 °C z dwukrotną przerwą od 0,1÷10 h, a następnie po PRZEMYSŁOWE ZASTOSOWANIE ZAAWANSOWANEJ
obróbce cieplnej mierzono ich gęstość, która wynosiła 99 %. Ob- MIKROSKOPII ELEKTRONOWEJ
róbka cieplna okazała się niezbędna w procesie tworzenia wiązań JIAN LI: THE INDUSTRIAL APPLICATION OF ADVANCED ELEC-
dyfuzyjnych pomiędzy ziarnami tytanu i uzyskania większej wy- TRON MICROSCOPY. JOM 2006, nr 3, s. 19, AG
trzymałości materiału. Wysoka gęstość surowych wyprasek, uzy- Charakteryzowanie materiałów jest obszarem interdyscypli-
skana po zagęszczaniu z wysoką prędkością, umożliwia spiekanie narnym, który często obejmuje badania mikrostrukturalne z zasto-
materiału w „zwykłych” 500 °C, co pozwala uniknąć reakcji po- sowaniem różnego rodzaju mikroskopów elektronowych. Wzrost
między dwoma proszkami w kompozycie. Skurcz po nagrzewaniu rozdzielczości obrazu przy badaniach z zastosowaniem elektro-
był bardzo niski, dzięki czemu różnica gęstości wyprasek suro- nowego mikroskopu skaningowego z emisją polową (ang.: FE
wych i spieków była bardzo mała. SEM) umożliwia sporządzanie obrazów z wysoką rozdzielczością
Materiał może być stosowany na implanty dentystyczne tam, i rozszerza możliwości mikroskopu w mikroanalizie rentgenow-
gdzie wymagane jest szybkie leczenie. Przyszłe testy biologiczne skiej. Pomimo tego, że nisko napięciowa zdolność nowoczesnych

497
mikroskopów FE SEM doprowadziła granicę wielkości mikroana- rozdzielczości, która może być wykorzystana do wizualizacji
lizy rentgenowskiej do nanometrów, nie ustają pewne trudności. trójwymiarowych cech w substancjach nieprzezroczystych.
Pochodzą one głównie z niskiej ilości zliczeń promieni rentge-
nowskich i niepewności, co do stosowania linii Lα lub Mα w mi-
NOWY RODZAJ MODELI SYMULACYJNYCH DLA PRO-
kroanalizie. W związku z powyższymi ograniczeniami do charak-
DUKCJI PRZEMYSŁOWEJ
teryzowania mikrostruktury powinna być stosowana transmisyjna
mikroskopia elektronowa (ang.: TEM), uznana za mocne narzę- NEW TYPE OF SIMULATION MODELS FOR INDUSTRIAL PRODUC-
TION. ALUMINIUM 2006, t. 82, nr 1/2, s. 95÷96, AG
dzie w badaniach materiałów. Jednak stosowanie TEM jest często
ograniczone ze względu na trudności w technice przygotowywa- Naukowcy z niemieckich instytutów Max Planck-Institut für
nia próbek i preparatów mikroskopowych. Eisenforschung MPIE i Fraunhofer-Institut für Werkstoffmechanik
Nowy kierunek rozwoju w badaniach materiałów wyznaczył mi- IWM planują współpracę mającą na celu dokładniejsze przewi-
kroskop ze skupioną wiązką jonową (ang.: FIB), który jest ideal- dywanie zachowań metali podczas odkształcenia. Nowo powstała
nym narzędziem, w prawie każdych warunkach. Mikroskop FIB grupa robocza będzie opracowywać nowe i dokładniejsze modele
to unikatowe narzędzie również ze względu na możliwość mikro- symulacyjne. W ciągu następnych trzech lat zostaną stworzone
obróbki. Opisano najnowsze przykłady produkowanych próbek opisy matematyczne wspomagające badania podstawowe i proce-
TEM w CANMET Materials Technology Laboratory (Kanada), sy przemysłowe.
które obejmują np.: ekstremalnie kruchą próbkę meteorytu oraz Obliczenia wstępne i symulacja zachowania metali lub komponen-
cienkie i delikatne powłoki metalowe na włóknach o średnicy 10 μm. tów są istotne przy optymalizacji własności materiałów i procesów
Artykuł jest wprowadzeniem do czterech następnych w tym sa- produkcyjnych. Zainwestowano już ok. 1,5 mln euro w rozwój
mym numerze czasopisma. Pierwszy z artykułów skupia się na nowych, tzw. polikrystalicznych modeli symulacyjnych.
niskonapięciowych zdolnościach mikroskopu FE SEM, drugi — Głównym zadaniem powołanej grupy roboczej będzie prowadze-
podsumowuje szeroki zakres zastosowań mikroskopii FIB w ba- nie dalszych szczegółowych badań nad teorią i uproszczenie mo-
daniach materiałów, w trzecim przedstawiono obszerną analizę deli w mechanice polikryształów, opracowanie oraz zastosowanie
mikrostrukturalną powłok galwanicznych na stali, a ostatni omawia różnorodnych modeli numerycznych i szerokie udostępnienie uzy-
zastosowania rentgenowskiej tomografii komputerowej o wysokiej skanych informacji w przemyśle i dalszych badaniach.

WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi
światowe i krajowe związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2006÷2008
3÷8 września 2006, Istanbul, Turcja World Congress and Exhibition
XXIII International Mineral Processing Congress Źródło: Metal Powder Report. 2005, nr 9, s. 43
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 2, s. 122 www.epma.com/pm2006
4÷8 września 2006, Lozanna, Szwajcaria 15÷17 listopada 2006 , Szanghaj, Chiny
Junior Euromat 2006 The Conference for the Next Generation 4th Chinese Aluminium Conference
Źródło: Z. Metallkunde, 2006, t. 97, nr 1, s. 112 Źródło: Metal Bulletin 2006, nr 8949
Tel. +44 0 2078275292
21÷22 września 2006, Essen, RFN e-mail: enquiries@metalbulletin.com
Magnesium 2006
7th Internationals Conference and Exhibition on Magnesium 11÷14 czerwca 2007, Düsseldorf, Niemcy
Alloys and their Applications 4th European Metallurgical Conference — EMC 2007
Źródło: Z. Metallkunde, 2006, t. 97, nr 1, s. 112 Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 2, s. 122
www.emc.gdmb.de
20÷22 września 2006, Essen, RFN
Aluminium 2006 12÷16 czerwca 2007, Düsseldorf, Niemcy
Źródło: Metal Powder Report. 2005, nr 9, s. 43 GIFA, METEC, Thermprocess, NEWCAST
Tel. +49 211 90 191 221, Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 2, s. 122
Fax: +49 211 90 191 138 Tel.0211/4560-01
e-mail: criess@reedexpo.de
25÷30 sierpnia 2007, Toronto, Kanada
24÷28 września 2006, Busan, Korea Copper 2007/Cobre 2007
2006 Powder Metallurgy Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 2, s. 122
World Congress and Exhibition www.ceramics.org
Źródło: Metal Powder Report. 2005, nr 9, s. 43
24÷28 lutego 2008, Cape Town (RPA)
e-mail: pm2006@kpmi.or.kr, www.pm2006.org
Lead and Zinc 2020
22÷25 października 2006, Ghent, Belgia Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 2, s. 122
Euro PM2006 www.saimm.co.za

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik — AW

498
Światowy rynek metali
nieżelaznych

GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET

Redaktor odpowiedzialny: dr hab. inż. JAN BUTRA


Rudy Metale R51, 2006, nr 8
UKD 669.3:661.6(051)(438)

WYDARZENIA GOSPODARCZE

BUENAVENTURA NABYWA ANTORO SUR ZIELONE ŚWIATŁO DLA PROJEKTU WEST WHUNDO
Buenaventura buys Antoro Sur, Mining Journal, 3 March 2006, p. 9 West Whundo copper-zinc project gets go-ahead, Mining Journal, 24 March
Inca Pacific Resources Inc (IPR) zawarło z Rio Tinto, Barrick 2006, p. 9
Gold Corp. i Cia de Minas Buenaventura SAA porozumienie do- Zarząd Fox Resources Ltd zaakceptował plan rozwoju projek-
tyczące nabycia przez Buenaventura projektu miedzi i złota Anto- tu miedzi i cynku West Whundo, zlokalizowanego w pobliżu ko-
ro Sur w Peru. W 2005 r. IPR zrealizowało opcję nabycia projektu palni Radio Hill w Zachodniej Australii. Zasoby zmierzone pro-
od Rio Tinto i Barrick za kwotę 1,3 mln $. Następnie IPR sprzeda- jektu szacowane są na 556 tys. Mg rudy o średniej zawartości
ło Antoro Sur spółce Buenaventura za 3,6 mln $ oraz przyznało jej 2,5 % Cu, 1,4 % Zn i 3,3 g/Mg Ag, a wskazane na 338 tys. Mg
prawo do zaległych opłat eksploatacyjnych w kwocie 700 tys. $ za rudy o średniej zawartości 1,2% Cu, 1,4 % Zn i 3,3 g/Mg Ag.
okres, gdy właścicielem projektu były Rio Tinto i Barrick.
KAGARA NABYWA THALANGA
CHINY ZWIĘKSZAJĄ PODATEK EKSPORTOWY Kagara buys Thalanga, Mining Journal, 31 March 2006, p. 3
China copper tax, Mining Journal, 10 March 2006, p. 3 Kagara Zinc Ltd podjęło decyzję o realizacji opcji na nabycie
Ministerstwo Finansów Chin podjęło decyzję o zwiększeniu zakładu przeróbczego i zasobów kopalni Thalanga w Queensland
od 10 kwietnia 2006 r. podatku eksportowego dla miedzi rafino- za kwotę 600 tys. A$ oraz płatność Thalanga Cooper Mines Pty
wanej i stopów tego metalu z 5 do 10 % oraz ustanowieniu 10 % 1 mln A$ do dnia 30 września 2006 r., kiedy w zakładzie ma roz-
podatku na eksport innych produktów miedziowych z kraju. Chiny począć się produkcja miedzi w koncentracie. Kagara chce produ-
w 2005 r. wyeksportowały 140 171 Mg miedzi rafinowanej i 463 560 kować 25 tys. Mg miedzi w koncentracie/r., z czego 20 tys. Mg
Mg produktów miedziowych, odpowiednio o 13 i 19 % więcej ma dostarczać Thalanga.
w porównaniu z 2004 r.
URUCHOMIENIE IRAŃSKIEJ KOPALNI
PODWOJENIE PRODUKCJI HUTY KARABASHMED Metal Bulletin, 6 March 2006, p. 13
Karabashmed doubles, Mining Journal, 10 March 2006, p. 6 Irańska kopalnia Songon Copper Mine Concentrate Produc-
Russian Copper Co. dzięki zainstalowaniu na początku 2006 r. tion Factory rozpocznie produkcję w pierwszej połowie irańskiego
nowych urządzeń w hucie Karabashmed w regionie Chelyabinska roku, który zaczyna się 20 marca. Operatorem zakładu będzie Ira-
planuje podwoić produkcję miedzi typu blister. W 2007 r. produk- nian National Copper Industries, a jego produkcja ma wynieść
cja zakładu ma osiągnąć poziom 90 tys. Mg miedzi konwertoro- 150 tys. Mg koncentratu miedziowego/r.
wej rocznie.
STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA PROJEKTU RIO BLAN-
PIERWSZE OSZACOWANIE ZASOBÓW PROJEKTU TO- CO
ROMOCHO Metal Bulletin, 13 March 2006, p. 12
Maiden reserve for Toromocho project, Mining Journal, 10 March 2006, p. 7 Monterrico Metals planuje przeznaczyć w kwietniu 2006 r.
Peru Copper Inc. otrzymało pierwsze niezależne oszacowanie 17 mln $ na wykonanie studium wykonalności dla projektu miedzi
zasobów porfirowego projektu miedzi Toromocho w Peru. Zasoby i molibdenu Rio Blanco w Peru. W celu jego sfinansowania spółka
pewne złoża szacowane są na 430,8 mln Mg rudy o średniej za- dokonała emisji 1 851 852 akcji zwykłych po cenie 270 pen-
wartości 0,58 % Cu, 0,021 % Mo i 6,61 g/Mg Ag, a prawdopo- sów/akcję na giełdzie Greater Europe Fund oraz 1 984 568 akcji
dobne na 829,9 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,50 % Cu, zwykłych po tej samej cenie na londyńskim AIM.
0,016 % Mo i 7,45 g/Mg Ag. Wstępne studium wykonalności dla
projektu zagospodarowania Toromocho przewiduje produkcję 600 POZYTYWNE WYNIKI STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA
mln lb miedzi i 11,9 mln lb molibdenu/r. w 21-letnim okresie AGUAS TEÑIDAS
funkcjonowania zakładu. Aguas Teñidas study proves viability, Mining Magazine, March 2006, p. 5

499
PGM Ventures Corp. otrzymało wyniki studium wykonalności transakcji wynosi 285 mln A$.
dla projektu ponownego uruchomienia polimetalicznej kopalni
Aguas Teñidas w rejonie Iberian Pyrite Belt w Hiszpanii. Roczna AVOCET INWESTUJE W CHINACH
produkcja zakładu ma wynieść 21,9 tys. Mg miedzi, 44 tys. Mg Avocet to take stake in Chinese gold project, Mining Journal, 10 March 2006,
cynku, 11,9 tys. Mg ołowiu i 835 tys. oz srebra. Łączne koszty p. 8
inwestycji wyniosą ok. 210 mln $.
Avocet Mining plc podjęło decyzję o nabyciu od Dynasty
Gold Corp. do 36 % udziałów w projekcie Hatu w chińskiej pro-
ZIELONE ŚWIATŁO DLA PROJEKTU BODDINGTON wincji Xinjiang za kwotę 1,8 mln $. Projekt obejmuje kilka pro-
Boddington gets the go-ahead, Mining Journal, 3 March 2006, p. 1 spektów złota na obszarze 1000 km2, z których największym jest
Newmont Mining Corp. i AngloGold Ashanti Ltd podjęły de- Qi-2. Zasoby wnioskowane tego złoża wynoszą 17 mln Mg rudy
cyzję o rozpoczęciu realizacji projektu rozwoju kopalni złota o średniej zawartości złota 1,68 g/Mg.
Boddington w Zachodniej Australii. Całkowite koszty przedsię-
wzięcia mają wynieść 1,3÷1,5 mld $, a jego rezultatem będzie JV SILVERCORP I HT MINING
produkcja 1,05 mln oz Au/r. w pierwszych pięciu latach funkcjo- Silvercorp chinese jv, Mining Journal, 17 March 2006, p. 3
nowania zakładu. Zasoby pewne i prawdopodobne Boddington
Silvercorp Metals Inc. podpisało z chińską spółką HT Mining
szacowane są na 403 mln Mg rudy o średniej zawartości
list intencyjny dotyczący nabycia 60% udziałów kopalni srebra,
0,89 g/Mg Au i 0,12 % Cu.
złota i ołowiu Hou-Ping-Gou w prowincji Henan. Za kwotę 6 mln
C$ Silvercorp przystąpi do jv (60:40) i stanie się operatorem za-
SPADEK PRODUKCJI BEMA kładu. Kopalnia wydobywa 200÷250 Mg rudy/dobę o średniej
Bema output down, Mining Journal, 3 March 2006, p. 3 zawartości 10 % Pb, 227 g/Mg Ag i 1,4 g/Mg Au.
Bema Gold Corp. w 2005 r. wyprodukowało 256 668 oz złota,
o 14,5 % mniej niż zakładano (300 tys. oz). Spadek produkcji był SPRZEDAŻ KOPALNI SAN MARTIN
spowodowany przesunięciem terminu uruchomienia kopalni Re- San Martin sale, Mining Journal, 24 March 2006, p. 3
fugio w Chile, w której Bema posiada 50 % udziałów, oraz niższej
Goldcorp Inc. podjęło decyzję o sprzedaży kopalni srebra San
niż planowano produkcji kopalni Petrex w Południowej Afryce.
Martin w meksykańskim Queretaro spółce Starcore International
W 2006 r. spółka chce wytworzyć 381 tys. oz złota, przy kosztach
Ventures Ltd. Kwota transakcji ma wynieść 26 mln $: 24 mln $
operacyjnych na poziomie 336 $/oz.
w gotówce i 2 mln $ w akcjach Starcore.
KINROSS ZWIĘKSZA ZASOBY
Kinross ups reserves, Mining Journal, 3 March 2006, p. 5 OXIANA ZWIĘKSZA ZASOBY
Oxiana expands resource base estimates, Mining Journal, 24 March 2006, p. 5
Kinross Gold Corp. na koniec 2005 r. dokonało nowego osza-
cowania swoich zasobów pewnych i prawdopodobnych złota. Za- Po nabyciu Golden Grove w 2005 r., Oxiana Ltd dokonała
soby te przy cenie kruszcu na poziomie 400 $/oz wyniosły zwiększenia zasobów większości swoich aktywów. Zasoby su-
24,7 mln oz i były o 27 % większe niż oszacowano w 2004 r. rowców mineralnych spółki wynoszą obecnie 7,1 mln oz złota,
Wzrost zasobów jest wynikiem zwiększenia bazy zasobowej ko- 72 mln oz srebra, 3,7 mln Mg miedzi i 900 tys. Mg cynku.
palń Paracatu w Brazylii, Round Mountain w Newadzie i Refugio
w Chile. AKCEPTACJA PLANÓW WOBEC LAS CRISTINAS
Venezuela approves Las Cristinas study, Mining Journal, 31 March 2006, p. 8
ANGLOGOLD INWESTUJE W CHINACH
Crystallex International Corp. uzyskało akceptację wenezuel-
AngloGold forges Chinese pact, Mining Journal, 3 March 2006, p. 8 skiego Ministerstwa Przemysłu Surowców Mineralnych i Górnic-
AngloGold Ashanti Ltd podjęło decyzję o zainwestowaniu twa dla studium wykonalności dotyczącego rozwoju projektu złota
2 mln $ w eksplorację projektów złota w Chinach poprzez zakup Las Cristinas. Spółka planuje prowadzić wydobycie na poziomie
5,75 mln akcji i 2,875 mln gwarancji spółki Dynasty Gold Corp. 20 tys. Mg rudy/dobę i produkować 300 tys. oz złota/r. w okresie
Uzyskane fundusze zostaną przeznaczone przez Dynasty na roz- pierwszych 5 lat funkcjonowania zakładu.
wój projektów Red Valley w prowincji Qinghai oraz Wild Horse
w prowincji Gansu. AngloGold uzyska opcję na nabycie 55 % ROZWÓJ PROJEKTU SREBRA MANANTIAL ESPEJO
udziałów w obu projektach poprzez wydatkowanie 5 mln $
Pan American’s Manantial Espejo approval, Mining Journal, 31 March 2006,
w okresie 3 lat.
p. 11
Pan American Silver Corp. podjęło decyzję o rozwoju projektu
STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA ZAGOSPODAROWA- srebra Manantial Espejo w Argentynie. Zasoby pewne projektu
NIA ZŁOŻA DOLORES szacowane są na 2,7 mln Mg rudy o średniej zawartości 176 g/Mg
Minefinders approves Dolores rethink, Mining Journal, 3 March 2006, p. 9 Ag i 2,47 g/Mg Au, a prawdopodobne na 2,8 mln Mg rudy o śred-
Minefinders Corp. otrzymało pozytywne wyniki studium wy- niej zawartości 211 g/Mg Ag i 3,18 g/Mg Au. Studium wykonal-
konalności dla projektu zagospodarowania złoża złota i srebra Do- ności dla Manantial Espejo przewiduje przeróbkę 2 tys. Mg ru-
lores w Chihuahua w Meksyku. Przewiduje ono 12-letnią, od- dy/dobę przy wykorzystaniu tradycyjnych metod mielenia i ługo-
krywkową eksploatację złoża i produkcję łącznie 1,44 mln oz zło- wania. Roczna produkcja z projektu ma wynieść 4,3 mln oz srebra
ta i 53,2 mln oz srebra, przy odzysku metali na poziomie 74 % Au i 62 tys. oz złota w 8,5-letnim okresie funkcjonowania kopalni.
i 51 % Ag. Koszty inwestycyjne wyniosą 112,3 mln $.

UMOWA SILVER WHEATON I GLENCORE PLANOWANY ROZWÓJ PETER HAMBRO


Silver Wheaton to buy Glencore’s Yauliyacu silver, Mining Journal, 3 March Peter Hambro details growth plans, Mining Magazine, March 2006, p. 5
2006, p. 15 Peter Hambro Mining plc (PHM) potwierdziło swój plan
Silver Wheaton Corp. zawarło ze spółką handlową Glencore zwiększenia do 2009 r. produkcji złota do wielkości 1,18 mln
International AG umowę dotyczącą zapewnienia dostaw srebra oz/rok. W 2005 r. spółka wyprodukowała 249 tys. oz Au, z czego
z projektu Yauliyacu w Peru. Silver Wheaton w okresie 20 lat bę- 186 tys. oz pochodziło z kopalni Pokrovskiy w rejonie Amur
dzie otrzymywać od Glencore 4,75 mln oz srebra rocznie. Wartość w Rosji. W 2009 r. PHM przewiduje obniżenie produkcji Pokrov-

500
skiy do 170 tys. oz/r., ale wzrost produkcji z projektów Pokrov- SPADEK WYDAJNOŚCI W HUCIE CYNKU I OŁOWIU
skiy Flanks, Pioneer i Malomir do odpowiednio 330 tys., 250 tys. SHAOGUAN
i 430 tys. oz/r. Shaoguan Smelter 2006 lead-zinc output to fall by 25 percent, Metal Bulletin,
6 March 2006, p. 15
TERRAMIN NABYWA UDZIAŁY W PROJEKCIE OUED Z powodu dwumiesięcznego przestoju na skutek toksycznego
AMIZOUR wycieku, chińska huta Shaoguan Smelter spodziewa się 25 %
Terramin wins Oued Amizour agreement, Mining Journal, 3 March 2006, p. 8 spadku produkcji cynku i ołowiu w 2006 r. Osiągnie ona poziom
200 tys. Mg/r. w porównaniu z 265 tys. Mg/r. w 2005 r. Spółka-
Terramin Australia Ltd wygrało przetarg ogłoszony przez matka Shaoguan, Shenzhen Zhongjin Lingnan Nonfemet, planuje
Rząd Algierii na zagospodarowanie złoża cynku Oued Amizour.
zainwestować 87 mln $ w rozwój huty i zwiększenie do 2007 r.
Według warunków zawartej umowy Terramin nabędzie 65 % wydajności zakładu do poziomu 300 tys. Mg/r. Jednocześnie spół-
udziałów w nowo powstałej spółce jv, będącej operatorem projektu,
ka zamierza zwiększyć wydobycie w kopalni cynku i ołowiu Fan-
poprzez finansowanie prac eksploracyjnych w kwocie 6,6 mln $ kou do 180 tys. Mg rudy/r.
oraz dostarczenie kapitału dla potrzeb utworzenia nowej spółki.
BREAKWATER ZAMYKA KOLEJNE KOPALNIE
URUCHOMIENIE HUTY FENI III Breakwater eyes’06 output fall as profits soar on high prices, Metal Bulletin,
Antam’s US$320 million FeNi III smelter starts up, Mining Journal, 3 March 13 March 2006, p. 14
2006, p. 5; Metal Bulletin, 6 March 2006, p. 16
Zamknięcie dwóch kopalń cynku należących do Breakwater
Producent niklu i złota PT Antam Tbk po 28 miesiącach prac Resources wpłynie na zmniejszenie rocznej produkcji koncentratu
budowlanych dokonał uruchomienia huty żelazoniklu FeNi III cynku przez spółkę o 9,7 %. Firma planuje w 2006 r. wyproduko-
w Indonezji. Antam w 2006 r. planuje wyprodukować 20 tys. Mg wać 242 700 Mg cynku w porównaniu z 268 688 Mg w 2005 r.
niklu w porównaniu z 7338 Mg w 2005 r. i 318 206 Mg w 2004 r. Jak do tej pory prace wstrzymano w ko-
palniach Bougrine i Bouchard-Herbert. Jednocześnie Breakwater
ROZWÓJ PROJEKTU TATI NICKEL Resources do połowy 2007 r. planuje rozpoczęcie komercyjnej
produkcji w kopalniach Concordia i Langlois.
LionOre gives DMS plans go-ahead, Mining Journal, 10 March 2006, p. 3
LionOre Mining International Ltd podjęło decyzję o budowie PLANY WOBEC NIECZYNNYCH KOPALNI CYNKU TEN-
nowego zakładu przeróbczego dla rudy wydobywanej przez ko- NESSEE
palnię odkrywkową niklu Phoenix w obrębie projektu Tati Nickel
Asarco weighs offers for idle Tennessee zinc mines, Metal Bulletin, 20 March
w Botswanie, w którym spółka posiada 85 % udziałów. Zakład ma
2006, p. 14
przerabiać 1,7 mln Mg rudy rocznie i zwiększyć produkcję niklu
do 590 Mg/r., a jego uruchomienie nastąpi planowo pod koniec Asarco otrzymało i analizuje kilka ofert przejęcia nieczynnych
lipca 2006 r. kopalń cynku (Young, Immel i Coy) w Tennessee w Ameryce Pół-
nocnej. Zakłady zamknięto w 2001 r. w okresie trwałego spadku
cen cynku. Łączna wydajność zakładów szacowana jest na 8 tys.
UMOWA JILIN I AUSMELT Mg rudy/dobę.
Jilin-Ausmelt contract, Mining Journal, 10 March 2006, p. 5
Chiński producent niklu Jilin Nickel Industry Group Co. za- EKSPANSJA BINANI ZINC
warł z Ausmelt Ltd of Australia umowę na dostawę technologii
Metal Bulletin, 27 March 2006, p. 11
i sprzętu do nowej huty niklu w chińskiej prowincji Jilin. Wydaj-
ność zakładu ma wynieść 220 tys. Mg koncentratu niklowo- Binani Zinc opracowuje program rozwoju projektów cynku
-miedziowego oraz 55 tys. Mg tlenków niklu i miedzi rocznie. w Gurajat i Rajasthan, celem obniżenia kosztów operacyjnych
Wartość umowy to 5 mln $. i zwiększenia produkcji koncentratu cynku przez spółkę. Na sku-
tek niedoborów koncentratu łączna produkcja Binani w latach
2005÷2006 ma wynieść 16,5÷17,5 tys. Mg Zn, co stanowi mniej
WYNIKI STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA ZAGOSPO- niż połowę zdolności produkcyjnej spółki, która wynosi 38 tys.
DAROWANIA ZŁOŻA FLYING FOX Mg rudy/dobę. Prace na projektach rozpoczną się po uzyskaniu
Flying Fox feasibility study completed, Mining Journal, 17 March 2006, p. 8; koncesji górniczych, a koszty przedsięwzięcia szacowane są na
Metal Bulletin, 20 March 2006, p. 18 30 mln $.
Western Area NL otrzymało od Golder Associates wyniki no-
wego studium wykonalności dla zagospodarowania złoża Flying
WZNOWIENIE REALIZACJI PROJEKTU MONYWA
Fox w Zachodniej Australii. Przewiduje ono wydobycie na po-
ziomie 200÷220 tys. Mg rudy/r., począwszy od stycznia 2007 r. Ivanhoe restarts suspended Monywa, Mining Journal, 7 April 2006, p. 3
Produkcja koncentratu niklu w 2007 r. ma wynieść 5,5 tys. Mg, Po miesięcznej przerwie w pracy kopalni miedzi S&K w Myan-
w 2008 r. 8 tys. Mg, a w 2010 r. 13,5 tys. Mg, kiedy to eksploracja mar, Ivanhoe Myanmar Holdings Ltd (spółka zależna Ivanhoe Mines
obejmie również wysoko zmineralizowane ciało rudne T5. Koszty Ltd) wznowiła realizację projektu Monywa w Birmie. Kopalnia
inwestycji szacowane są na 111 mln $, a koszty operacyjne mają S&K eksploatuje złoża: Sabetaung, Sabetaung South oraz Kyisin-
wynieść 1,85 $/lb Ni. taung i w 2005 r. wyprodukowała 34 478 Mg miedzi katodowej.
Do połowy 2006 r. spółka chce zwiększyć wydajność zakładu do
ROZBUDOWA CORAL BAY poziomu 50 tys. Mg/r., a dzięki eksploatacji pobliskiego złoża
Letpadaung docelowo do 200 tys. Mg/r.
Coral Bay expansion, Mining Journal, 31 March 2006, p. 7
Zarząd Sumitomo Metal Mining Co. Ltd wydał formalną zgo-
PLAN ROZBUDOWY KOPALNI GIBRALTAR
dę na podwojenie produkcji niklu na Filipinach do wielkości
20 tys. Mg/r. Spółka zainwestuje 285 mln $ w budowę drugiej linii Gibraltar upgrade, Mining Journal, 7 April 2006, p. 5
produkcyjnej w zakładzie przeróbczym niklu Coral Bay na wyspie Taseko Mines Ltd planuje realizację programu rozbudowy ko-
Palawan, w którym posiada 54 % udziałów. Zakład obecnie pro- palni miedzi Gibraltar w Kolumbii Brytyjskiej. W jego wyniku
dukuje 10 tys. Mg niklu i 700 Mg kobaltu/r. i przerabia nisko zmi- zdolność produkcyjna zakładu ma wzrosnąć z obecnych 70 mln lb
neralizowaną rudę laterytową, pochodzącą z kopalni Rio Tuba do 100 mln lb miedzi rocznie. Nakłady inwestycyjne wyniosą
Nickel Mining Corp. 62 mln C$.

501
BUDOWA HUTY MIEDZI W CHAMBISHI i podziemną złóż wchodzących w skład projektu w okresie 20 lat.
Chambishi smelter deal, Mining Journal, 7 April 2006, p. 6 Średnia roczna produkcja miedzi w Kamoto ma wynieść ok. 123 tys.
Mg po czterech latach od rozpoczęcia prac budowlanych. Szcze-
China Nonferrous Metal Industries Group (CNMC) i Yunnan
gółowe wielkości zasobów projektu pokazuje poniższa tablica:
Copper Co. Ltd podpisały wstępne porozumienie dotyczące roz-
budowy podziemnej kopalni miedzi Chambishi w Zambii i budo-
Wielkość Zawartość Zawartość
wy huty. CNMC posiada 85 % udziałów w projekcie (poprzez Sposób Kategoria
Cu Co
swoją spółkę zależną NFC Mining Africa plc), a właścicielem po- eksploatacji zasobów
mln Mg % %
zostałych 15 % udziałów jest ZCCM Investment Holdings Ltd. W
ZASOBY PRZEMYSŁOWE
wyniku realizacji planu rozwoju wydajność kopalni ma wzrosnąć
z obecnych 65 tys. Mg do 110 tys. Mg Cu/r., a wydajność projek- eksploatacja pewne 37,2 3,23 0,26
towanej huty ma wynieść 150 tys. Mg miedzi/r. odkrywkowa prawdopodobne 10,4 3,08 0,27
eksploatacja pewne 37,5 3,10 0,40
ZIELONE ŚWIATŁO DLA PROJEKTU PHU KHAM
podziemna prawdopodobne 8,1 3,05 0,38
Larger Phu Kham project gets go-ahead, Mining Journal, 7 April 2006, p. 7;
Metal Bulletin, 10 April 2006, p. 11 ZASOBY GEOLOGICZNE
Pan Australian Resources Ltd podjęło decyzję o realizacji pro- zmierzone 33,6 3,11 0,38
jektu miedzi i złota Phu Kham w Laosie. Roczna produkcja z pro- eksploatacja
wskazane 12,9 3,18 0,35
jektu ma wynieść 200 tys. Mg koncentratu, zawierającego 25 % odkrywkowa
Cu, 7 g/Mg Au i 65 g/Mg Ag, który będzie eksportowany do hut wnioskowane 17,5 3,41 0,32
z rejonu Azji Pacyficznej. Średnia roczna produkcja metali w kon- zmierzone 19,6 3,81 0,52
centracie ma wynieść 52 tys. Mg miedzi, 47 tys. oz złota i 400 tys. eksploatacja
wskazane 6,5 4,40 0,33
oz srebra. podziemna
wnioskowane 14,8 4,95 0,16

PLAN ZAGOSPODAROWANIA ZŁOŻA DUKWE


Dukwe development plan outlined, Mining Journal, 7 April 2006, p. 10 KOREAŃSKIE SPÓŁKI ROZWAŻAJĄ PRZYSTĄPIENIE
African Copper plc otrzymało plan zagospodarowania złoża DO PROJEKTU MONYWA
miedzi Dukwe w Botswanie, podsumowującego dotychczas wy- Korea may invest in Myanmar Cu project, Metal Bulletin, 17 April 2006, p. 10
konane prace eksploracyjne i inżynieryjne. Opracowanie przewi- Konsorcjum koreańskich spółek (Korea Resources Corp., Da-
duje przeróbkę 1 mln Mg rudy/r. i produkcję ok. 20 tys. Mg mie- ewoo International i Taihan Electric Wire Co.) rozważa przystą-
dzi w koncentracie rocznie. Zasoby wskazane Dukwe szacowane pienie do realizacji projektu miedzi Monywa w środkowej Birmie
są na 14,4 mln Mg rudy o średniej zawartości miedzi 1,01 % (przy (Myanmar) poprzez nabycie łącznie 25 % udziałów w projekcie za
zawartości brzeżnej 0,75 % Cu). kwotę 120 mln $ (po odpowiednio 7,5 %, 7,5 % i 10 % udziałów).
Monywa przerabia 25 tys. Mg rudy/dobę, a jej operatorem jest
SYTUACJA NA RYNKU MIEDZI Myanmar Ivanhoe Copper Co. Konsorcjum podpisało już z Ivanhoe
Fundamental outlook for copper, Mining Journal, 13 April 2006, p. 4 porozumienie o współpracy przy realizacji projektu od stycznia
2007 r. i gdy transakcja dojdzie do skutku, planuje zwiększenie
Całkowite zapasy giełdowe miedzi (LME+Comex+Shanghai
wydajności kopalni do 200 tys. Mg rudy/dobę w okresie 5 lat.
Futures Exchange) wyniosły na koniec marca 2006 r. 174 tys. Mg
i od początku 2006 r. wzrosły o 18 tys. Mg. W 2005 r. całkowita
produkcja górnicza miedzi na świecie wyniosła 14,9 mln Mg. Według ROZPOCZĘCIE PRODUKCJI KOPALNI LISBON VALLEY
szacunków w 2006 r. wyniesie ona 12,95 mln Mg, a w 2007 r. Metal Bulletin, 24 April 2006, p. 12
13,55 mln Mg. Constellation Copper Corp. 14 kwietnia 2006 r. rozpoczęło
produkcję miedzi katodowej w swojej kopalni Lisbon Valley
WZROST PRODUKCJI MIEDZI RIO TINTO w San Juan County w Utah. Pierwsza wyprodukowana partia ob-
Rio Tinto copper output rises, Mining Journal, 21 April 2006, p. 5 jęła 2400 katod miedziowych o łącznej wadze 250 tys. lb. Do III
Górnicza produkcja miedzi Rio Tinto w I kwartale 2006 r. kwartału 2006 r. produkcja kopalni ma wynieść 1,1 mln lb miedzi
wyniosła 196 500 Mg i była o 10 % większa niż w I kwartale katodowej.
2005 r. Wynik ten był możliwy dzięki wyższej, niż zakładano, za-
wartości tego metalu w rudzie wydobywanej w kopalni Escondida POROZUMIENIE KGHM Z CHINA MINMETALS
w Chile oraz wzrostowi produkcji kombinatu Northparkes w No- Metal Bulletin, 24 April 2006, p. 12
wej Południowej Walii, pomimo spadku produkcji miedzi kopalni
Grasberg w Indonezji (z 25 700 do 11 900 Mg). KGHM Polska Miedź S.A. podpisał z China Minmetals Non-
ferrous Metals Co. porozumienie dotyczące dostawy do Chin
40÷50 tys. miedzi katodowej do końca 2006 r. Wartość transakcji
ROZBUDOWA KOPALNI OLYMPIC DAM szacowana jest na 220 mln $. Porozumienie jest częścią długoter-
BHP Billiton’s $5bn plan for Olympic Dam, Metal Bulletin, 10 April 2006, p. 8 minowego kontraktu zawartego przez spółki w 2003 r., na mocy
BHP Billiton planuje zainwestowanie 5 mld $ w rozbudowę którego KGHM PM S.A. zobowiązał się do dostarczenia Chinom
kopalni Olympic Dam w Australii celem podwojenia produkcji w okresie 2005÷2010 r. łącznie 300 tys. Mg miedzi.
miedzi (do 500 tys. Mg/r.) i potrojenia produkcji uranu (do 15 tys.
Mg tlenku uranu/r.). Rozbudowa kopalni ruszy w 2009 r., a nowe PRZEBUDOWA KOPALNI SYAMA
moce produkcyjne zostaną uruchomione w 2013 r. Syama redevelopment reaches next stage, Mining Journal, 7 April 2006, p. 10
Resolute Mining Ltd planuje przebudowę kopalni złota Syama
REALIZACJA PROJEKTU KAMOTO w Mali, w której posiada 80 % udziałów. Do listopada 2006 r.
Kamoto study outlines major redevelopment, Mining Journal, 13 April 2006, spółka uzgodni z malijskim rządem finansowe warunki przebu-
p. 9 dowy, dokona nowej oceny oddziaływania projektu na środowisko
Katanga Mining Ltd otrzymało wyniki studium wykonalności i szczegółowych uzgodnień technicznych. Kopalnia ma wydoby-
dla rozwoju projektu Kamoto w Demokratycznej Republice Kon- wać metodą odkrywkową 2,4 mln Mg rudy i produkować 250 tys.
go. Studium przewiduje jednoczesną eksploatację odkrywkową oz złota/r. w 6,5-letnim okresie funkcjonowania zakładu.

502
POLYUS ZWIĘKSZA PRODUKCJĘ p. 9
Polyus ups output, Mining Journal, 13 April 2006, p. 3 Anatolia Minerals Development Ltd otrzymało studium wy-
Największy rosyjski producent złota, ZAO Polyus, planuje konalności dla rozwoju projektu złota Çöpler w Turcji. Opraco-
zwiększyć produkcję tego kruszcu w swojej spółce zależnej, Len- wanie przewiduje odkrywkową eksploatację złoża na poziomie
skaya we wschodniej Syberii, z obecnych 16 tys. oz do 354 tys. oz 5,4 mln Mg rudy/dobę i produkcję 160 tys. oz złota i 230 tys. oz
rocznie do 2010 r. Ruda ma pochodzić ze złóż Verninskoye, Chor- srebra/r.
tovo Koryto i Zapadnoye, z których produkcja ma wynieść odpo-
wiednio: 161 tys. oz, 160 tys. oz i 42 tys. oz złota/r. POWIĘKSZANIE BAZY ZASOBOWEJ ZŁOŻA AMUR
„Amur” prospecting co-operative reaches new peaks, Gornyj Żurnal, 3.2006,
GOLD HAWK NABYWA TAMBORAQUE p. 98÷102
Tamboraque acquired, Mining Journal, 13 April 2006, p. 7 Zaprezentowano doświadczenia i wnioski zdobyte w trakcie
Gold Hawk Resources Inc. zakończyło proces przejęcia poli- prac kooperacyjnych w ramach powiększania bazy zasobowej
metalicznej kopalni Tamboraque w Peru od Gestiones Y Recupe- w kombinacie złota „Amur” w Rosji. Dużo uwagi poświęcono
raciones de Activos SA. Całkowity koszt transakcji wyniósł udoskonalaniu technologii ługowania złota z rudy, poruszono
12 mln $. Zasoby zmierzone Tamboraque wynoszą 466 198 Mg również zagadnienia sfery socjalno-ekonomicznej.
rudy o średniej zawartości 6,7 g/Mg Au, 208,1 g/Mg Ag, 3,3 %
Pb, 3,7 % Zn i 0,4 % Cu. Spółka planuje wznowić pracę kopalni ROZBUDOWA KOPALNI BODDINGTON
i do końca 2006 r. osiągnąć produkcję na poziomie 600 Mg ru- Boddington gets the go-ahead, Mining Magazine, April 2006, p. 4; Mining
dy/dobę. Engineering, April 2006, p. 13
Partnerzy projektu modernizacji kopalni złota Boddington
AKTUALIZACJA ZASOBÓW PROJEKTU MOTO W DRC w Zachodniej Australii, Newmont Mining Corp. (66,7 %) i Anglo-
Moto receives updated estimate for DRC project, Mining Journal, 13 April Gold Ashanti Ltd (33,3 %) podjęli decyzję o zainwestowaniu
2006, p. 9 w przedsięwzięcie łącznie 1,3÷1,5 mld $. W wyniku realizacji
Moto Gold Mines Ltd otrzymało zaktualizowane oszacowanie projektu kopalnia ma produkować 1,05 mln oz złota/r. w okresie
zasobów projektu złota Moto w Demokratycznej Republice Kon- pierwszych pięciu lat pracy zakładu. Średnia produkcja kopalni
go, w skład którego wchodzi 14 niezależnych złóż. Zasoby wska- w 15-letnim okresie jej funkcjonowania ma wynieść 900 tys.
zane projektu szacowane są na 43,44 mln Mg rudy o średniej za- oz Au/r. Zasoby pewne i prawdopodobne Boddington są szaco-
wartości 2,7 g/Mg Au, a wnioskowane na 100,8 mln Mg rudy wane na 403 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,89 g/Mg Au
o średniej zawartości 3,8 g/Mg Au. Roczna produkcja projekto- i 0,12 % Cu.
wanego zakładu ma wynieść planowo 240 tys. oz złota, ale pełne
studium wykonalności dla projektu zostanie ukończone w 2007 r. WERYFIKACJA STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA PRO-
JEKTU ÇALDAG
OSZACOWANIE ZASOBÓW ZŁOŻA CERTEJ European Nickel completes Çaldag feasibility review, Mining Journal, 21 April
2006, p. 8
Certej reserves for European Goldfields, Mining Journal, 13 April 2006, p. 10
European Nickel plc dokonało weryfikacji opublikowanego na
European Goldfields Ltd otrzymało oszacowanie zasobów
koniec 2005 r. studium wykonalności dla rozwoju projektu niklu
złoża złota i srebra Certej w Rumunii, w którym posiada 80 %
Çaldag w Turcji. Zweryfikowane zasoby pewne i prawdopodobne
udziałów. Zasoby prawdopodobne złoża szacowane są na 27,7 mln
złoża wynoszą obecnie 33,5 mln Mg rudy o średniej zawartości
Mg rudy o średniej zawartości 2,0 g/Mg Au i 11,6 g/Mg Ag. Plan
1,14 % Ni (wcześniej 36 mln Mg, 1,3 % Ni). Wydobycie ma wy-
zagospodarowania Certej przewiduje eksploatację odkrywkową na
nieść 2,5 mln Mg rudy/r. (poprzednio 2,7 mln Mg), a produkcja
poziomie 3 mln Mg rudy/dobę i produkcję ok. 250 tys. Mg kon-
20 400 Mg niklu (poprzednio 21 400 Mg) i 1200 kobaltu (1000 Mg)
centratu rocznie, zawierającego średnio 21 g/Mg Au i 125 g/Mg
rocznie. Nakłady inwestycyjne wyniosą 254 mln $ (268 mln $),
Ag. Koszty przedsięwzięcia mają wynieść 69 mln $.
a koszty operacyjne ok. 1,18 $/lb Ni (1,20 $/lb Ni). Produkcja na
skalę komercyjną ma ruszyć na początku 2009 r. (poprzednio
OVOCA GOLD NABYWA UDZIAŁY W ZŁOŻU GOLT- w 2008 r.).
SOVOYE
Ovoca agrees Russian silver deal, Mining Journal, 21 April 2006, p. 8 POROZUMIENIE ALLEGIANCE I JINCHUAN
Ovoca Gold plc podjęło decyzję o nabyciu 74 % udziałów Allegiance-Jinchuan off-take, Mining Journal, 28 April 2006, p. 3
w CJSC Ayax Prospectors Artel, rosyjskim przedsiębiorstwie bę-
Allegiance Mining NL zawarło z największym chińskim pro-
dącym właścicielem złoża srebra Goltsovoye w rejonie Magadan.
ducentem niklu, Jinchuan Group Ltd, porozumienie dotyczące
Zasoby tego złoża są szacowane na 1 mln Mg rudy o średniej za-
sprzedaży ok. 70 tys. Mg niklu pochodzącego z projektu Avebury
wartości 1136,7 g/Mg Ag w kategorii C1 i 1,4 mln Mg o średniej
w zachodniej Tasmanii. Kwota transakcji ma wynieść 1,3 mld $
zawartości 781,3 g/Mg Ag w kategorii C2. Transakcja obejmie
brutto (przed opłatami hutniczymi). Komercyjna produkcja z pro-
przekazanie CJSC Ayax 110 mln nowo wyemitowanych akcji
jektu zostanie uruchomiona na początku 2007 r.
Ovoca i płatność spółce 1 mln $ w gotówce w okresie 6 miesięcy.

BUDOWA KOPALNI KOBALTU W KAMERUNIE


STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA ZAGOSPODAROWA-
NIA ZŁÓŻ ZŁOTA LOS FILOS I BERMEJAL US company plans to mine cobalt in Cameroon, Mining Journal, 28 April 2006,
p. 8
Goldcorp’s combined Los Filos feasibility, Mining Journal, 21 April 2006, p. 9
Geovic Ltd, spółka z siedzibą w Kolorado, planuje urucho-
Goldcorp. Inc. otrzymało studium wykonalności dla zagospo- mienie wydobycia kobaltu, niklu i manganu w Kamerunie w 2009 r.,
darowania złóż złota Los Filos i Bermejal w Meksyku. Opraco- w ramach realizacji projektu Nkamouna, w którym posiada 60,5 %
wanie przewiduje przeróbkę 4 mln Mg rudy i produkcję ok. 315 udziałów. Produkcja z projektu ma wynieść 4200 Mg kobaltu
tys. oz złota/r. W 2007 r. spółka planuje wytworzyć 200 tys. oz i 2100 Mg niklu/r. Nkamouna jest jednym z największych latery-
złota, a w 2008 r. 350 tys. oz tego metalu. towych złóż z obszaru koncesyjnego Geovic o powierzchni 1600
km2. Złoża te są skoncentrowane na obszarze 300 km2, a ich łącz-
ROZWÓJ PROJEKTU ÇÖPLER ne zasoby wynoszą 259 mln Mg rudy o średniej zawartości
Çöpler feasibility proves positive for Anatolia, Mining Journal, 28 April 2006, 0,28 % Co i 0,52 % Ni.

503
PROGRAM ZWIĘKSZENIA PRODUKCJI ANGLO AMERI- Terramin Australia Ltd opublikowało wyniki studium wyko-
CAN nalności dla rozwoju projektu ołowiu i cynku Angas w Południo-
Anglo American to invest almost $4bn in nickel, zinc and copper expansion, wej Australii. Zasoby projektu szacowane są obecnie na 2,34 mln
Metal Bulletin, 3 April 2006, p. 8 Mg rudy o średniej zawartości 8,1 % Zn, 3,1 % Pb, 33 g/Mg Ag
Anglo American podjęło decyzję o zainwestowaniu 4 mld $ i 0,5 g/Mg Au. Podziemna kopalnia będzie wydobywać 400 tys.
w zwiększenie produkcji niklu o 120 %, miedzi o 60 % i cynku Mg rudy/r., z której po przeróbce metodą flotacji produkowany
80 %. Program rozwoju obejmuje kopalnie: cynku Skorpion będzie koncentrat cynku oraz koncentrat srebra i ołowiu w ilo-
w Namibii, niklu Barro Alto w Brazylii, miedzi Los Bronces ściach: w pierwszym roku produkcji odpowiednio 16 tys. Mg
i Collahuasi w Chile oraz cynku Gamsberg w Republice Połu- (52 % Zn) i 4500 Mg (60 % Pb, 510 g/Mg Ag), w drugim —
dniowej Afryki. 66 900 Mg i 19 tys. Mg, w trzecim — 55 200 Mg i 18 tys. Mg,
a w czwartym — 46 900 Mg i 15 700 Mg.
WZROST PRODUKCJI KOMBINATU KAMBALDA
PONOWNE URUCHOMIENIE LENNARD SHELF
Metal Bulletin, 10 April 2006, p. 14
Lennard Shelf restart, Mining Journal, 28 April 2006, p. 1
Wskutek uruchomienia w marcu 2006 roku kopalni East Alpha
w Zachodniej Australii, Consolidated Minerals (Consmin) planuje Teck Cominco Ltd i Falconbridge Ltd podjęły decyzję o po-
produkować w swoim kombinacie Kambalda 10 tys. Mg niklu/r. nownym uruchomieniu kombinatu cynku Lennard Shelf w Za-
W listopadzie 2006 r. kopalnia ma osiągnąć pełną zdolność pro- chodniej Australii. Kopalnia Pilara i zakład przeróbczy rozpoczną
dukcyjną wynoszącą 5 tys. Mg niklu/r. pracę w styczniu 2007 r. i po upływie kwartału będą produkować
70÷80 tys. koncentratu cynku rocznie w okresie 4÷5 lat. Inwesty-
cja będzie kosztować 28 mln A$.
SHERRITT INWESTUJE W KUBAŃSKI PROJEKT NIKLU
I KOBALTU
PLANY URUCHOMIENIA KOPALNI PARYS MOUNTAIN
Sherritt in 17,000 tonne expansion at Cuban works, Metal Bulletin, 24 April
2006, p. 16 Bull run leads Anglesey to reassess base metals mining, Metal Bulletin, 10
April 2006, p. 12
Kanadyjska spółka Sherritt International i rząd Kuby rozpo-
częły realizację rozwoju laterytowego projektu niklu i kobaltu Anglesey Mining plc planuje w 2008 r. uruchomić produkcję
w Moa w kubańskiej prowincji Holguín. Partnerzy projektu planu- cynku i miedzi w historycznej kopalni Parys Mountain w Północ-
ją zwiększyć jego wydajność z 32 tys. Mg (produkcja w 2005 r.) nej Walii, zamkniętej w 1904 r. Według bankowego studium wy-
do 49 tys. Mg kobaltu i niklu/r. konalności z 1991 r. wydajność zakładu ma wynieść 1 tys. Mg
rudy/dobę zawierającej cynk, miedź, srebro i złoto. Do końca
2006 r. Anglesey planuje ukończyć nowe studium wykonalności
REALIZACJA PROJEKTU STRATONI
dla projektu.
Stratoni ramp-up leads EGL’s Greek plans, Mining Journal, 7 April 2006, p. 6
European Goldfields Ltd (EGL) planuje w 2006 r. przerobić SPADEK PRODUKCJI CYNKU W SHAOGUAN SMELTER
170 tys. Mg rudy w niedawno uruchomionej (ponownie) pod- Metal Bulletin, 24 April 2006, p. 13
ziemnej kopalni Stratoni w północnej Grecji i wyprodukować
w tym okresie 18 tys. Mg koncentratu ołowiu i srebra oraz 30 tys. Produkcja cynku Shaoguan Smelter w Chinach spadła w I kwarta-
Mg koncentratu cynku. W latach 2007÷2009 EGL planuje zwięk- le 2006 r. o 84,8 % na skutek dwumiesięcznego zamknięcia zakła-
szenie mocy przerobowej Stratoni do 400 tys. Mg rudy/r. i zago- du z powodu toksycznego wycieku w 2005 r. Wyniosła ona w tym
spodarowanie złoża Skouries, z którego produkcja ma osiągnąć okresie 6560 Mg cynku w porównaniu z 43 218 Mg w I kwartale
poziom 200 tys. oz złota i 40 tys. Mg miedzi w koncentracie rocznie. 2005 r. Produkcja ołowiu Shaoguan spadła o 68,8 % i wyniosła
3925 Mg. Mimo tak słabych wyników produkcyjnych, wysokie
ceny cynku pozwoliły spółce macierzystej Shaoguan, Shenzhen
WYNIKI STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA PROJEKTU Zhongjin Lingnan Nonfemet Co. podwoić w I kwartale 2006 r.
ANGAS zysk netto do kwoty 112,3 mln juanów (14 mln $) w porównaniu
Terramin updates Angas figures, Mining Journal, 21 April 2006, p. 9 z 55,8 mln juanów w I kwartale 2005 r.

INFORMACJE GIEŁDOWE

NORILSK SPRZEDAJE GOLD FIELDS NOWA OFERTA PRZEJĘCIA TETHYAN


Norilsk sells Gold Fields, Mining Journal, 3 March 2006, p. 1 Skafell raises Tethyan stakes, Mining Journal, 10 March 2006, p. 1
ZAO Polyus, spółka zależna MMC Norilsk Nickel (100 % Skafell Pty Ltd przedstawiło nową ofertę wrogiego przejęcia
udziałów), podjęła decyzję o rynkowej sprzedaży 20,8 % udzia- Tethyan Copper Co. Ltd, posiadającego 75 % udziałów w projek-
łów w południowo-afrykańskiej spółce Gold Fields Ltd. Wartość cie miedzi i złota Reko Diq w Pakistanie. Skafell, konsorcjum in-
transakcji szacuje się na 2,2 mld $. W marcu 2005 r. Norilsk za- westorów prowadzone przez Crosby Capital Partners Inc i IB Da-
płaciło Anglo American za te udziały 1,2 mld $. iwa Corp., zaoferowało 1,35 A$/akcję Tethyan, przebijając swoją
poprzednią ofertę (0,775 A$/akcję) i ofertę złożoną w lutym 2006 r.
przez Antofagasta (1,20 A$/akcję).
CAMEC EMITUJE AKCJE
Camec’s DRC funds, Mining Journal, 3 March 2006, p. 15
EMISJA AKCJI AIM
Central African Mining & Exploration Co. plc (CAMEC) ze-
brało fundusze w kwocie 29 mln ₤ w wyniku emisji 96,7 mln no- AIM placing, Mining Journal, 10 March 2006, p. 10
wych akcji po cenie 0,50 ₤/każdą. Dochód netto z emisji zostanie AIM Resources Ltd poprzez swojego pośrednika giełdowego
przeznaczony na sfinansowanie zwiększenia produkcji miedzi Seymour Pierce wprowadziło do obrotu 60 mln nowych akcji po
i kobaltu z projektów realizowanych w prowincji Katanga w De- cenie 0,04 ₤/każdą. Dochody brutto z emisji w kwocie 2,4 mln ₤
mokratycznej Republice Kongo. zostaną przeznaczone na rozwój projektu cynku Perkoa w Burkina

504
Faso oraz miedzi i złota Mumbwa w Zambii (jv z BHP Billiton). 21,1 mln akcji po cenie 1,20 C$/każdą. Część dochodu z emisji
zostanie przeznaczona na sfinansowanie programu badań eksplo-
PAN PACIFIC NABYWA REGALITO racyjnych INV w 2006 r. oraz rozwój laterytowych projektów ni-
Japanese copper companies target Regalito, Mining Journal, 17 March 2006, p. 10 klu Santa Fe i Ipora w brazylijskim Goias State. INV jest w trakcie
nabywania 75 % udziałów w obu projektach.
PAN Pacific Copper Co., jv japońskich hut miedzi Nippon
Mining Holdings plc (67 %) i Mitsui Mining & Smelting Co.
FINANSOWANIE PROJEKTU MANANTIAL ESPEJO
(33 %) jest właścicielem projektu miedziowego w północnym
Chile, z którego produkcja od 2011 r. ma wynieść 100÷150 tys. Manantial Espejo funds, Mining Journal, 13 April 2006, p. 12
Mg miedzi katodowej/r. W wyniku emisji akcji Pan American Silver Corp. planuje ze-
brać fundusze w kwocie 150 mln $ celem sfinansowania realizacji
ERAMET PLANUJE PRZEJĘCIE HALMAHERA projektu srebra Manantial Espejo w Argentynie. Spółka wynego-
Eramet sets sights on Halmahera, Mining Journal, 17 March 2006, p. 11; Metal cjowała z konsorcjum ubezpieczeniowym emisję 5,75 mln no-
Bulletin, 20 March 2006, p. 18 wych akcji zwykłych po cenie 23,88 $/akcję. Studium wykonalno-
ści dla Manantial Espejo przewiduje roczną produkcję z projektu
Europejski producent metali nieżelaznych Eramet SA złożyło
na poziomie 4,3 mln oz srebra i 62 tys. oz złota w 8,5-letnim okre-
Weda Bay Minerals Inc. ofertę przejęcia za kwotę 270 mln C$
sie funkcjonowania zakładu.
w gotówce. Weda Bay jest właścicielem laterytowego projektu
niklu i kobaltu Halmahera w Indonezji, którego zasoby zmierzone
i wskazane szacowane są na 155 mln Mg rudy o średniej zawarto- APEX SILVER ZBIERA FUNDUSZE EKSPLORACYJNE
ści 1,45 % Ni i 0,09 % Co. Apex Silver raises exploration funds, Mining Journal, 13 April 2006, p. 13
Apex Silver Mines Ltd w wyniku publicznej oferty 6,38 mln
ANTOFAGASTA PRZEJMUJE KONTROLĘ NAD REKO DIQ nowych akcji po cenie 24,45 $/każdą uzyskało dochód w kwocie
Antofagasta wins bidding war for Reko Diq, Mining Journal, 31 March 2006, p. 1 156 mln $. Dochody netto z emisji o wielkości 151 mln $ spółka
Tethyan Copper Co. zaakceptowało ofertę przejęcia, opiewa- planuje przeznaczyć na zagospodarowanie i rozwój swoich akty-
jącą na 158 mln A$ w gotówce, złożoną spółce przez Antofagasta wów eksploracyjnych, obejmujących łączny obszar 283 280 ha
plc. Tethyan jest właścicielem 75 % udziałów w projekcie miedzi w Meksyku, Argentynie, Boliwii i Peru.
i złota Reko Diq w Pakistanie. Antofagasta i Barrick Gold Corp.
planują utworzenie spółki jv (50:50) celem zagospodarowania ak- FINANSOWANIE PROJEKTU TOKA TINDUNG
tywów Tethyan. Barrick zwróci wtedy Antofagasta 50 % kosztów Toka Tindung financed, Mining Journal, 21 April 2006, p. 12
przejęcia spółki.
Archipelago Resources plc planuje zakończenie pozyskiwania
funduszy na sfinansowanie realizacji projektu złota Toka Tindung
WSTĘPNA EMISJA PUBLICZNA AKCJI INV
w Indonezji, w którym posiada 85 % udziałów. Spółka w wyniku
Nickel IPO, Mining Journal, 7 April 2006, p. 13 emisji 37,8 mln akcji po cenie 0,42 ₤/każdą uzyskała dochód
International Nickel Ventures Corp. (INV) w wyniku wstępnej w kwocie 15,86 mln ₤. W marcu 2006 roku Archipelago uzyskało
publicznej emisji swoich akcji (IPO) na giełdzie w Toronto uzy- na ten cel dwie pożyczki od konsorcjum bankowego w wysokości
skało dochód brutto w kwocie 25,3 mln C$. Spółka dokonała emisji 38,5 mln $ i 4 mln $.

WYNIKI FINANSOWE

REKORDOWE ZYSKI XSTRATA Chilijski producent miedzi, Antofagasta plc, uzyskał 25 %


Higher prices push Xstrata to record profit, Mining Journal, 3 March 2006, wzrost zysku netto za 2005 r. Zysk ten wyniósł 725,8 mln $ w po-
p. 12÷13 równaniu z 579,5 mln $ w 2004 r. Obroty spółki zwiększyły się
Xstrata plc opublikowała swoje wyniki finansowe za 2005 r. o 26 % i wyniosły 2,45 mld $ dzięki rekordowemu wzrostowi cen
Zysk netto spółki za ten okres wyniósł 1,71 mld $ w porównaniu miedzi i molibdenu na giełdzie LME.
z 1,07 mld $ w 2004 r. Wzrost zysku o 60 % był spowodowany
rekordowymi cenami większości produktów spółki. Dochód EBIT WZROST ZYSKU KAZAKHMYS
Xstrata za 2005 r. wyniósł 2,52 mld $ (1,50 mld $ w 2004 r.),
Kazakhmys underpinned by higher prices, Mining Journal, 31 March 2006,
z czego 919,5 mln $ pochodziło ze sprzedaży produktów mie-
p. 13
dziowych (wzrost o 43 %).
Kazakhmys plc w 2005 r. uzyskał 25 % wzrost zysku netto
NEWMONT NOTUJE SPADEK ZYSKU w porównaniu z 2004 r. Wyniósł on 538,8 mln $, mimo że spółka
zanotowała w tym okresie 11 % spadek sprzedaży miedzi (370 tys.
Newmont warns of falling production as profit dips, Mining Journal, 3 March
Mg). Osiągnięty zysk pozwolił spółce na wypłatę dywidendy
2006, p. 12
w wielkości 0,36 $/akcję.
Newmont Mining Corp. na skutek rosnących kosztów i spad-
ku wartości aktywów w IV kwartale 2005 roku zanotował 67 %
spadek zysku netto. Przychód netto spółki wyniósł w tym okresie REKORDOWE ZYSKI FIRST QUANTUM MINERALS
62 mln $ w porównaniu ze 190 mln $ w IV kwartale 2004 r. Metal Bulletin, 13 March 2006, p. 12
Newmont szacuje, że w 2006 r. dokona sprzedaży 7,98 mln oz Dzięki wysokim cenom miedzi i zwiększeniu wydobycia zyski
złota, przy kosztach operacyjnych na poziomie 283 $/oz. First Quantum Minerals w IV kwartale 2005 r. wzrosły prawie
sześciokrotnie. Dochód netto spółki wyniósł w tym okresie 57,1
REKORDOWE WYNIKI FINANSOWE ANTOFAGASTA mln $ i był o 514 % większy niż w IV kwartale 2005 r. Do końca
Higher prices result in Antofagasta record, Mining Journal, 17 March 2006, 2006 r. First Quantum planuje zwiększyć produkcję miedzi o 68 %
p. 13; Metal Bulletin, 20 March 2006, p. 13 do wielkości 200 tys. Mg.

505
SPADEK ZYSKÓW INCO dać 280 mln lb miedzi i 275 tys. oz złota.
Inco hit by costs, Mining Journal, 21 April 2006, p. 1
Kanadyjski producent niklu Inco Ltd w I kwartale 2006 roku WZROST DOCHODÓW FALCONBRIDGE
zanotował 36 % spadek zysku netto, który wyniósł 202 mln $ Falconbridge’s profits soar, Mining Journal, 28 April 2006, p. 12
w porównaniu z 317 mln $ w I kwartale 2005 r. Przyczyną uzy- Zwiększenie wolumenu sprzedaży i wysokie ceny miedzi,
skania gorszych wyników był wzrost kosztów operacyjnych o 9 % cynku oraz aluminium wpłynęły na 163 % wzrost dochodów Fal-
i niższy wolumen sprzedaży produktów przez spółkę. conbridge Ltd w I kwartale 2006 r. w porównaniu z I kwartałem
2005 r. Dochód netto spółki wyniósł w tym okresie 462 mln $,
PODWOJENIE ZYSKÓW FREEPORT a łączny dochód ze sprzedaży kluczowych produktów Falconbrid-
High copper price saves Freeport, Mining Journal, 21 April 2006, p. 15 ge (miedzi, niklu, cynku i aluminium) zanotował rekordową wiel-
kość 2,9 mld $.
Mimo spadku produkcji kopalni miedzi i złota Grasberg w In-
donezji, wysokie ceny miedzi wpłynęły na podwojenie w I kwar-
tale 2006 r. zysku netto Freeport-McMoRan Copper & Gold Inc. REKORDOWE ZYSKI TECK COMINCO
do kwoty 251,7 mln $ w porównaniu ze 130 mln $ w I kwartale Teck rises across the board, Mining Journal, 28 April 2006, p. 13
2005 r. Z powodu niskiej mineralizacji rudy wielkość sprzedaży Zysk netto Teck Cominco Ltd w I kwartale 2006 r. wyniósł
miedzi przez spółkę zależną Freeport, PT Freeport Indonesia (PT-FI), 448 mln C$ i był o 119 % wyższy niż w I kwartale 2005 r. (205
spadła w tym okresie prawie trzykrotnie do poziomu 225,2 mln lb, mln C$). Dochody spółki ze sprzedaży cynku wzrosły o 51 % do
a złota do 472 500 oz. W II kwartale 2006 r. PT-FI planuje sprze- wielkości 534 mln C$.

CENY METALI

OŻYWIENIE CEN KOBALTU 2006 r. nieznacznie przekroczy 500 $/oz, natomiast w drugiej po-
A mixed month for minor metals, Mining Journal, 3 March 2006, p. 5 łowie roku zacznie spadać i w 2007 r. uzyska wielkość oscylującą
wokół 460 $/oz.
Po lutowym uspokojeniu na rynku kobaltu, ceny tego metalu
w marcu 2006 r. zaczynają się ożywiać. Sprzedaż wysokojako-
Średnie miesięczne ceny metali
ściowego metalu (minimum 99,80 %) poprzez serwis internetowy
BHP Billiton odbywał się w pierwszych dniach miesiąca po cenie Styczeń÷kwiecień Kwiecień
13,00 $/lb w porównaniu z 14,50 $/lb w połowie stycznia 2005 r. 2006 2006
Z kolei rosyjski Norilsk Nickel oferował swój niskojakościowy Metal
kobalt (minimum 99,30 %) po cenie 11,70 $/lb. cena cena cena
najniższa najwyższa średnia

REKORDOWA CENA SREBRA Miedź Grade A ($/Mg)


Silver hits 22-year high, Mining Journal, 17 March 2006, p. 5 transakcje natychmiastowe 4536,50 7399,50 6386,21
Cena srebra na LME dnia 15 marca 2006 r. wyniosła 10,37 $/oz, transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 4397,00 7230,00 6307,22
osiągając poziom nienotowany od 22 lat. Według analityków
wzrost ten jest spowodowany spodziewanym wdrożeniem regula- Ołów ($/Mg)
cji handlu srebrem przez Barclays.
transakcje natychmiastowe 1100,50 1447,00 1169,88
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1071,00 1411,00 1189,78
CYNK BIJE CENOWY REKORD
Zinc breaches US$2,500/t level, Mining Journal, 24 March 2006, p. 1 Cynk ($/Mg)

Trzymiesięczna cena cynku na LME osiągnęła 23 marca 2006 r. transakcje natychmiastowe 1911,75 3439,50 3083,75
nienotowany dotąd poziom 2585 $/Mg. Od początku 2005 r. cena transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1919,00 3390,00 3045,97
tego metalu wzrosła już o 33 %. Według analityków w 2006 r. po-
pyt na cynk wyniesie 11,18 mln Mg, a podaż 10,83 mln Mg, na- Nikiel ($/Mg)
tomiast w 2007 r. odpowiednio 11,73 mln Mg i 11,44 mln Mg,
a w 2008 r. 12,09 mln Mg i 12,18 mln Mg. transakcje natychmiastowe 13502,50 20152,50 17931,81
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 13650,00 19825,00 17942,22
Cena Cena
WZROST CEN METALI Kobalt ($/lb)
miesięczna miesięczna
najniższa najwyższa
Metals set new highs across the board, Mining Journal, 31 March 2006, p. 1 kwiecień 2006 kwiecień 2006

W ostatnim tygodniu marca 2006 r. ceny metali na LME zano- min. 99,8% 14,879 15,600
towały gwałtowny wzrost. Cena srebra 29 marca przekroczyła min. 99,3% 13,729 14,529
granicę 11 $/oz i 30 marca wyniosła 11,50 $/oz. Cena złota tego
dnia osiągnęła wielkość 586,40 $/oz, poziom nienotowany od Złoto ($/oz)
stycznia 1981 r. Z kolei trzymiesięczna cena miedzi pobiła kolejny
cena poranna 611,85278
rekord i wyniosła 5420 $/Mg, podobnie cena cynku — 2678 $/Mg.
cena popołudniowa 610,65278

PROGNOZA CENY ZŁOTA Srebro (c/oz)


Metal Bulletin, 6 March 2006, p. 14 spot 1261,48333

Według CPM Group średnia cena złota w pierwszym półroczu April Averages, Metal Bulletin, 8 May 2006, No. 8943, p. 27

506
REKORDOWE CENY ZŁOTA I MIEDZI 2006 r. osiągnęła 645,75 $/oz, poziom nienotowany od 25 lat.
Gold breaks US$600/oz, copper US$6,000/t, Mining Journal, 13 April 2006, p. 1 Przyczyną wzrostu ceny złota jest duży popyt rynkowy, niski kurs
dolara w stosunku do Euro i rosnące ceny ropy naftowej. Cena
Podwyżki ceny ropy naftowej do 70 $/baryłkę spowodowały,
srebra zanotowała tego dnia nowy rekord i wyniosła 14,68 $/oz,
że cena złota osiągnęła dnia 11 kwietnia 2006 r. nowy rekord i wy- a platyna 1130 $/oz. Na skutek malejących zapasów miedzi w ma-
niosła 604 $/oz. Cena srebra zanotowała tego dnia wielkość naj- gazynach LME i kontynuacji strajku pracowników Grupo México
wyższą od 23 lat — 13,01 $/oz. Dnia 12 kwietnia trzymiesięczna SA de CV cena tego metalu ciągle rośnie i 19 kwietnia osiągnęła
cena miedzi wyniosła z kolei 6 110 $/Mg, a cena cynku 3005 poziom 6545 $/Mg. Według danych International Copper Study
$/Mg. Na wzrost ceny miedzi wpłynęło też ogłoszenie przez Gru- Group (ICSG) w styczniu 2006 r. produkcja miedzi przewyższyła
po México SA de CV force majeure na dostawy miedzi i mo- popyt na ten metal o 60 tys. Mg w porównaniu z deficytem 25 tys.
libdenu z powodu przedłużającego się strajku w kopalni miedzi Mg w styczniu 2005 r.
La Caridad w Sonora State, której roczna produkcja wynosi ok.
140 tys. Mg miedzi w koncentracie. NOWE REKORDY CEN METALI
Metals break new records, Mining Journal, 28 April 2006, p. 1
ROSNĄCE CENY METALI Ceny metali w ostatnim tygodniu kwietnia 2006 r. pobiły ko-
Metals slip after setting new highs, Mining Journal, 21 April 2006, p. 3; Metal lejne rekordy — trzymiesięczna cena miedzi dnia 26 kwietnia
Bulletin, 24 April 2006, p. 12 wyniosła 7385 $/Mg (wzrost o ponad 1000 $/Mg w okresie tygo-
Cena złota kontynuuje swój giełdowy wzrost i dnia 20 kwietnia dnia), cena niklu 20 250 $/Mg, a cynku 3445 $/Mg.

ZAPASY MIEDZI ZAPASY CYNKU

ZAPASY OŁOWIU ZAPASY NIKLU

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Projektów Inwestycyjnych KGHM CUPRUM Sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe
we Wrocławiu w składzie:
Jan Kudełko,
Malwina Kobylańska,
Stefan Karst,
Wojciech Korzekwa.

507
DOKTORS’ AND ASSISTANT PROFESSORS’ THESES

Mgr inż. WŁADYSŁAW WĘŻYK


IMN — Oddział Metali Lekkich Skawina

Tytuł pracy doktorskiej:

Proces rafinacji aluminium i jego stopów urządzeniem URO 200

Promotor: Prof. dr hab. inż. Jan Botor — Politechnika Śląska.


Recenzenci: Prof. dr hab. inż. Zbigniew Górny — Instytut Odlewnictwa Kraków.
Prof. dr hab. inż. Krzysztof Fitzner — Akademia Górniczo-Hutnicza.

23 maja 2006 r. mgr inż. Władysław Wężyk, dyrektor Oddzia- o pojemności 300 kg i rafinatorze URO-200 XR. Rafinowano
łu Metali Lekkich w Skawinie — Instytutu Metali Nieżelaznych, stopy aluminium typu silumin AlSi7Mg i AlSi7Cu3. Gazem rafi-
obronił pracę doktorską na Wydziale Inżynierii Materiałowej nującym był argon. Natężenie przepływu gazu wynosiło: 10, 15
i Metalurgii Politechniki Śląskiej. i 20 l/min. Ocenę stopnia zagazowania prowadzono na aparacie
W części kompilacyjnej pracy przedstawiono i krytycznie prze- LECO RH 402, w którym ekstrakcja wodoru następuje w trakcie
dyskutowano podstawy technologiczne procesu rafinacji alumi- topienia próbki. Wykonano 12 serii pomiarowych. Temperatura
nium i jego stopów, metodą barbotażu, przy zastosowaniu gazu metalu w trakcie rafinacji wynosiła 993 ±5 K. Czas rafinacji do
obojętnego. Następnie opisano konstrukcje urządzeń do rafinacji 20 min.
barbotażowej, produkowane w chwili obecnej na świecie. Szeroko Stopień usunięcia wodoru z badanych stopów wynosił od 50 do
opisano własne rozwiązania konstrukcyjne urządzeń z serii URO 80 % zawartości początkowej wodoru. Uzyskane wyniki doświad-
2005, ze szczególnym uwzględnieniem stosowanego w pracy czalne porównano z obliczeniowymi danymi modelowymi. Uzy-
rafinatora URO 200. skano dobrą zgodność. Ich analiza potwierdziła hipotezę, że pro-
Badania własne obejmowały prace nad modelem fizycznym ces desorpcji wodoru rozpuszczonego w ciekłej fazie metalicznej
i matematycznym. Ten pierwszy pozwolił na wybór optymalnego do rozproszonej fazy gazu obojętnego, determinowany jest trans-
stopnia dyspersji pęcherzyków gazu rafinującego w ciągłej fazie portem masy w fazie ciekłej. Ten fakt stanowi osiągnięcie po-
ciekłej w zależności od natężenia przepływu gazu oraz szybkości znawcze rozprawy.
obrotów rotora. Przyjęty model matematyczny opracowany był na Głównym osiągnięciem aplikacyjnym pracy jest dobór optymal-
podstawie zależności na współczynnik przenikania masy oraz nych parametrów technologicznych procesu rafinacji stopów
liczbę kryterialną Sigwortha i Engha. aluminium oraz określenia zależności pozwalającej na sterowanie
Badania przeprowadzono w skali pilotowej, na piecu tyglowym tym procesem.

***

Mgr inż. BEATA SMYRAK


Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych

Tytuł pracy doktorskiej:

Analiza charakterystyk naprężeniowo-temperaturowych napowietrznych


przewodów elektroenergetycznych ze stopów AlMgSi

Promotor: Dr hab. Inż. Tadeusz Knych, prof. AGH.


Recenzenci: Prof. dr hab. inż. Kurt Żmuda — Politechnika Śląska w Gliwicach.
Prof. dr hab. inż. Zbigniew Kowalewski — IPPT PAN Warszawa.
Prof. dr hab. inż. Józef Zasadziński — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.

508
W dniu 13 czerwca 2006 r. obroniła pracę doktorską z wyróżnie- energetycznych. W szczególności chodzi tutaj o umiejętne uwzględ-
niem mgr inż. Beata Smyrak na Wydziale Metali Nieżelaznych. nienie członu reologicznego w równaniu stanu wiszącego przewo-
Praca dotyczy procesu pełzania przewodów stopowych (AlMgSi) du. Trwałe przyrosty długości pochodzące od procesu pełzania
w napowietrznych liniach elektroenergetycznych. Na podstawie powodują dodatkowe zluźnienie przewodu, co prowadzi do przy-
analizy teoretycznej wykazano, że stan reologiczny wiszącego rostu zwisu i niebezpieczeństwa elektrycznego przebicia do ziemi.
przewodu zależy od chwilowej relacji pomiędzy jego naprężenio- Znajomość wielkości odkształcenia pełzania odpowiadającego
wo-temperaturowym ekwiwalentem reologicznym (funkcja pełzania) rzeczywistym warunkom pracy przewodu pozwoli więc nie tylko
i naprężeniowo-temperaturowym ekwiwalentem przęsła (równanie na określenie stopnia bezpieczeństwa pracy linii, ale umożliwi
stanu wiszącego przewodu). również wykorzystanie istniejącej rezerwy naprężeń do dyna-
Eliminacja nieaktywnych reologicznie nośnych rdzeni stalo- micznego sterowania jej obciążalnością prądową. Fundamentalne
wych z przewodów napowietrznych linii elektroenergetycznych znaczenie posiada tutaj znajomość długości czasu trwania oraz
i wprowadzanie w ich miejsce wysokowytrzymałych drutów ze okresu występowania nieaktywności reologicznej materiału w całym
stopów AlMgSi wymuszana jest potrzebą ciągłego zwiększania okresie eksploatacji przewodu. Wielkości te mogą podlegać ste-
obciążalności prądowej linii. Takie rozwiązanie kryje w sobie rowaniu przez odpowiedni dobór pory roku montażu przewodu,
szereg potencjalnych korzyści (niska masa przewodu, łatwość zastosowanie wstępnego przeprężania lub dobór optymalnego
montażu, brak korozyjnego kontaktu ze stalowym rdzeniem, ekwiwalentu reologicznego reprezentowanego stosunkiem n/φ.
korzystna rezystancja). Jednakże oddalenie stalowego rdzenia Umiejętne wykorzystanie owego fenomenu stwarza podstawy
skutkować może reologicznymi przyrostami długości przewodu nowoczesnego podejścia do projektowania technologii montażu
i w efekcie spadkiem naprężenia naciągu i przyrostem zwisu. przewodów w przęsłach napowietrznych linii elektroenergetycz-
Chociaż proces pełzania jest jednoznaczną funkcją naprężenia nych uwzględniającej potrzebę dynamicznego sterowania obcią-
i temperatury, to jego intensywność zależy nie tylko od ich warto- żalnością prądową na podstawie znajomości chwilowego położenia
ści, ale przede wszystkim od gradientów tych wielkości. W szcze-
przewodu nad ziemią. W praktyce zagadnienie powyższe rozwią-
gólności w analizie stanu mechanicznego przewodu uwzględnić
zuje się opierając się na wyrafinowanych technikach pomiaro-
należy fakt, że ujemne gradienty zarówno naprężenia, jak i tempe-
ratury prowadzić mogą do osłabienia, a nawet utraty aktywności wych, do których zalicza się m.in. system monitorujący CAT-1,
reologicznej materiału. umożliwiający określenie chwilowej temperatury przewodu na
Przeprowadzona analiza wyników badań nad procesem pełza- podstawie znajomości sił naciągu przewodu oraz warunków kli-
nia drutów ze stopu AlMgSi w warunkach zmiennego naprężenia matycznych. Takie podejście ma na celu wykorzystanie zapasu
pozwala na ich wykorzystanie do szacowania rzeczywistych temperaturowego reżimu pracy przewodu, który ustalany jest
zmian naprężeń naciągu przewodów napowietrznych linii elektro- z warunku odporności cieplnej materiału przewodu.

The analysis of stress and temperature characteristics


of a overhead electroenergetic conductors from alloys AlMgSi

The dissertation is about alloy conductor (AlMgSi) creep causes increased conductor sag and increases the danger of estab-
process in overhead rower lines. Based on theoretical analysis it lishing contact with the ground. Therefore the knowledge of creep
was proved that rheological stale of an overhead conductor de- deformation value corresponding to the real working conditions of
pends on the instantaneous relation between its stress-temperature a conductor will enable not only determining the safe operating
rheological equivalent (creep function) and stress-temperature level of a rower line, but also using the existing stress reserve to
equivalent of the span (conductor sag state equation). dynamically control its current-carrying capacity. The knowledge
Elimination of inactive rheologically supporting steel cores in
of the duration period and the periods of occurrence of rheological
aerial rower line conductors and replacing them with highly resis-
inactivity over the whole exploitation period of the conductor is of
tant AlMgSi alloy conductors is forced by the need to constantly
increase current-carrying capacity of rower lines. This solution fundamental importance. These values may be controlled through
incorporates a series of potential benefits (lower weight of con- proper choice of the season in which the conductor is assembled,
ductors, ease of assembly, no corrosive contact with the steel core, through an initial overstressing or through choosing the optimal
favorable resistance). However, removing the steel core may result rheological equivalent, represented by the n/φ ratio.
in rheological lengthening of a conductor, an in effect lowering of Proper use of this phenomenon forms the basis of modem as-
the tension stress and increasing sag. Although the creep process is sembly technology design of cables in rower overhead line spans,
an unequivocal function of stress and temperature, its intensity taking into account the need of dynamic current-carrying capacity
depends not only on their values, but, above all, on the gradients control based on the knowledge of instantaneous position of the
of the values. In particular, when analyzing the mechanical condi- conductor above ground. In practice this problem is solved using
tion of the conductor, it should be taken into account that negative sophisticated measuring techniques, including the CAT-1 monitor-
gradients both of stress and temperature may lead to weakening ing system, which enables determining the instantaneous conduc-
and even loss of the material rheological activity. tor temperature based on the knowledge of the tension forces in a
The performed analysis of the AlMgSi alloy wire creep pro- conductor and weather conditions. This approach is meant to
cess in variable stress conditions allows for using them to estimate utilize the temperature margin of operation regime of a conductor,
real stress changes in aerial rower line conductors. It is especially which is established based on the thermal resistance condition of
significant to properly include the rheological term in the conduc- the conductor material.
tor sag state equation. Permanent length increases originating from
the creep process cause further loosening of a conductor, which L.K.

509
REWIEV

Nowoczesne tworzywa odlewnicze na bazie metali nieżelaznych wsadu, topienie i rafinacja ciekłego metalu oraz kontrola procesu
(Górny Z., Sobczak J. wyd. ZA-PIS, Kraków 2005, ISBN 83- topienia i ocena jakości ciekłego metalu z uwzględnieniem pomia-
-918918-1-X, s. 479) ru temperatury ciekłych stopów, oceny stopnia zagazowania,
Książka obejmuje całokształt zagadnień związanych z teorią szybkiej analizy chemicznej, analizy termicznej, lejności i zdolno-
i praktyką nowoczesnych materiałów odlewanych na osnowie ści do wypełnienia formy, skurczu liniowego, skłonności do pęka-
metali nieżelaznych, zarówno monolitycznych, jak i heterogenicz- nia na gorąco i do tworzenia porowatości skurczowej. Podano też
nych. Złożoność tej problematyki autorzy przedstawili w usyste- przykłady innych prób specjalnych oceny jakości ciekłego metalu.
matyzowanej i przejrzystej formie, artykułując podstawy syntezy W rozdziale czwartym „Krzepnięcie i tworzenie struktur” zawarto
stopów, ich klasyfikację, procesy topienia wraz z urządzeniami do informacje dotyczące krzepnięcia odlewów, krystalizacji, struktur
topienia, krzepnięcia i krystalizacji wraz z kształtowaniem wła- amorficznych oraz wiskerów. Analizując proces krzepnięcia,
ściwości odlewów oraz ważniejsze obszary aplikacji stopów zaprezentowano model matematyczny krzepnięcia odlewu, wska-
metali nieżelaznych. Opisano także etapy rozwoju i stan aktualny zując równocześnie na uproszczenia tego modelu. Do matema-
odlewanych kompozytów metalowych, materiałów wysokoporo- tycznego symulowania i modelowania przebiegu krzepnięcia
watych i nanomateriałów. Autorami książki są profesorowie Zbi- odlewów kształtowych wykorzystano metody numeryczne. Na-
gniew Górny i Jerzy Sobczak, wybitni specjaliści z zakresu meta- stępnie wyjaśniono różnice między procesami krzepnięcia a kry-
lurgii, odlewnictwa, metaloznawstwa i fizyki metali, pracownicy stalizacji. Omawiając proces krystalizacji zwrócono uwagę na
Instytutu Odlewnictwa w Krakowie. Książka składa się z przedmowy, jego złożoność i zaakcentowano takie elementy, jak: zarodkowanie
wprowadzenia, ośmiu rozdziałów, spisu literatury oraz informacji (samorzutne, heterogeniczne, dynamiczne), wzrost kryształów
o autorskim programie komputerowym SYNTEZA. Całość mate- w odniesieniu do czystych metali, stopów jednofazowych, stopów
riału poprzedzono streszczeniami opracowania w języku polskim eutektycznych i stopów krzepnących w zakresie temperatur, wy-
i angielskim oraz wykazem ważniejszych oznaczeń. W rozdziale brane przypadki powstawania struktury komórkowej i dendry-
pierwszym „Podstawy procesów metalurgicznych przygotowania tycznej, segregację w stanie ciekłym, dendrytyczną i wlewkową,
ciekłych metali i stopów” przedstawiono pojęcia wstępne, struktu- modyfikację (modyfikowanie stopów Al-Si, stopów miedzi, in-
rę ciekłych metali, właściwości fizyczne ciekłych metali i stopów nych metali i stopów) oraz krystalizację kierunkową. Podkreślono
(gęstość, rozszerzalność cieplną, napięcie powierzchniowe, lep- ścisłą korelację pomiędzy strukturą i właściwościami fizycznymi
kość i zawiesistość, temperaturę i ciepło topnienia, temperaturę (w tym mechanicznymi) i chemicznymi odlewów. Ponadto scha-
wrzenia i ciepło parowania, ciepło właściwe oraz przewodnictwo rakteryzowano struktury amorficzne i warunki ich uzyskania. Na
cieplne i elektryczne), a także procesy metalurgiczne w odlewnic- zakończenie tego rozdziału zasygnalizowano rolę wiskerów w ob-
twie. To ostatnie zagadnienie potraktowano nieco szerzej. Przy- szarze techniki odlewniczej. Rozdział piąty „Odlewnicze stopy
pomniano podstawy termodynamiki w metalurgii odlewniczej metali nieżelaznych”, liczący 175 stron, z uwagi na złożoną pro-
i zjawiska występujące w metalurgicznych procesach topienia. blematykę stanowi zasadniczą część tej książki. Charakterystykę
Omawiając procesy fizykochemiczne zachodzące podczas topie- poszczególnych grup stopów rozpoczęto od stopów metali lek-
nia metali podkreślono rolę absorpcji, dyfuzji i desorpcji. Zanie- kich, opisując kolejno stopy aluminium, stopy magnezu i stopy
czyszczenia metali i stopów odlewniczych opisano z uwzględnie- tytanu. W odniesieniu do tych stopów wyeksponowano informacje
niem źródeł ich pochodzenia i mechanizmu oddziaływania. Na- o ich syntezie, podano znormalizowane stopy tych metali, infor-
stępnie scharakteryzowano fizyczne i chemiczne metody rafinacji macje praktyczne dotyczące ich wytwarzania oraz wybrane przy-
przy topieniu metali nieżelaznych. Na zakończenie rozdziału kłady poszczególnych grup stopów. W podrozdziale metale cięż-
pierwszego Autorzy przedstawili specjalne sposoby wytapiania, tj. kie i ich stopy odlewnicze opisano miedź i jej stopy odlewnicze.
topienie lewitacyjne, zastosowanie plazmy do topienia, topienie Podano też klasyfikację odlewniczych stopów miedzi. Następnie
w piecach elektronowych próżniowych, topienie próżniowe, stre- skoncentrowano się na brązach, wyróżniając brązy cynowe i po-
fowe, zawiesinowe i przetapianie elektrożużlowe. Rozdział drugi chodne, ołowiowe, aluminiowe, krzemowe, niklowe, manganowe,
„Urządzenia do topienia metali i stopów (piece topialne i pod- berylowe, chromowe, antymonowe, cyrkonowe, tytanowe i stopy
grzewcze)” obejmuje przegląd, klasyfikację i charakterystykę typu Cu-B i inne stopy z miedzią. Podobne podejście przedsta-
pieców stosowanych w metalurgii metali nieżelaznych. Klasyfiku- wiono w odniesieniu do mosiądzów, dokonując następującego ich
jąc piece, kierowano się następującymi ich elementami: źródło podziału: mosiądze ołowiowe, cynowe, aluminiowe, niklowe,
energii cieplnej, konstrukcja przestrzeni roboczej pieca i komory żelazowe, krzemowe i manganowe. Tę część kończą informacje
spalania oraz rodzaj konstrukcji nośnej. Omówiono piece tyglowe praktyczne dotyczące topienia mosiądzów. W dalszej części tego
na paliwo ciekłe i gazowe, piece płomienne, piece elektryczne rozdziału omówiono cynk i jego stopy odlewnicze (stopy Zn-Al
(łukowe, oporowe, indukcyjne) oraz piece niekonwencjonalne (Cu), Zn-Cu, inne stopy cynku wraz z praktycznymi danymi
(próżniowe, elektronowe, plazmowe, a także urządzenia do topie- technologicznymi. Kolejną opisaną grupę stopów stanowią od-
nia elektrożużlowego i do topienia strefowego). Uzupełnieniem lewnicze stopy na osnowie niklu, które sklasyfikowano następują-
informacji zamieszczonych w tym rozdziale są jeszcze kwestie co: stopy Ni-Cu, Ni-Cu-Si, Ni-Cu-Sn, Ni-Cu-Mn, stopy Ni-Cr,
doboru materiałów ogniotrwałych do budowy pieców płomien- Ni-Cr-Fe, Ni-Cr-Co, stopy Ni-Mo-Fe, Ni-Mo-Cr-Fe, Ni-Mo-Al,
nych i elektrycznych, pomocniczy osprzęt elektryczny, chłodzenie stopy Ni-Fe, Ni-Fe-Co, Ni-Co, stopy Ni-Si, Ni-Ti, Ni-Ti-Al, stopy
wodne pieców elektrycznych, urządzenia do sprężania powietrza Ni-Al, Ni-Al-Ti, stopy Ni-Be, Ni-Be-Co. Podano też sposób i wa-
oraz wyciągi oparów piecowych. Tematykę rozdziału drugiego runki przygotowania ciekłych stopów niklu. W odniesieniu do cyny
poprzedzono omówieniem energochłonności procesu topienia i jej stopów omówiono stopy łożyskowe, spoiwa miękkie oraz
i kryteriów doboru urządzeń topialnych. Treść rozdziału trzeciego inne stopy na osnowie cyny, a także zawarto informacje dotyczące
„Przygotowanie ciekłego metalu. Ocena jakości” stanowią takie przygotowania ciekłych stopów cyny. W grupie stopów odlewni-
zagadnienia, jak: dobór materiałów wsadowych, przygotowanie czych ołowiu scharakteryzowano stopy typu Pb-Sb i Pb-Ca(Pb-Sr)

510
na akumulatory i odlewy w przemyśle chemicznym, stopy drukar- a ponadto wskazano perspektywy i kierunki ich rozwoju. W roz-
skie (Pb-Sn-Sb), łożyskowe stopy ołowiu oraz inne stopy na dziale siódmym „Materiały wysokoporowate” omówiono zagad-
osnowie ołowiu, a także stopy łatwotopliwe zawierające ołów. nienia wytwarzania, właściwości i zastosowania pian „monoli-
Zamieszczono też dane dotyczące topienia stopów ołowiu. Krótko tycznych” (układ dwufazowy metal-gaz typu materiały komórko-
przedstawiono właściwości fizykochemiczne kadmu, ważniejsze we, gąbki), pian kompozytowych z uwzględnieniem układów
stopy kadmu oraz warunki ich topienia. Kolejny podrozdział zbrojonych cząsteczkami lub gazem, czyli gazarów lub struktur
obejmuje tematykę metali szlachetnych i ich stopów. Scharaktery- typu „lotus” oraz pian syntaktycznych, zawierających puste sfery.
zowano ważniejsze stopy odlewnicze złota, eksponując zwłaszcza Rozdział ósmy „Nanomateriały” koncentruje swoją tematykę na
stopy dentystyczne. Podano też warunki topienia stopów złota. procesach wytwarzania i określania właściwości tej stosunkowo
Krótko omówiono stopy srebra, platyny, wskazując jednocześnie „młodej” grupy tworzyw, fascynujących naukowców wielu dzie-
obszary ich aplikacji. Zaprezentowano też właściwości innych dzin nauki i techniki, lokujących swoje zainteresowania w inter-
platynowców (Pd, Ir, Ru, Os i Rh) jako dodatków stopowych oraz dyscyplinarnym obszarze nanotechnologii. Dziedzina ta obejmuje
podano przykłady stopów odlewniczych z ich udziałem. W części substancje polikrystaliczne (na poziomie atomów i cząsteczek
dotyczącej innych wybranych metali nieżelaznych i ich stopów powiązanych z siecią krystaliczną), złożoną z ziaren wymiarach
szerzej potraktowano kobalt i jego stopy. Wyodrębniono stopy rzędu 10–8÷10–10. W rozdziale tym omówiono aktualny stan za-
żarowytrzymałe na osnowie kobaltu, charakteryzując ich skład gadnienia, klasyfikację nanomateriałów oraz wytwarzanie i wła-
chemiczny i fazowy oraz obszary zastosowań. Następnie opisano ściwości nanoproszków. Wyeksponowano również niektóre mate-
stopy kobaltu przeznaczone na magnesy trwałe oraz stopy odpor- riały, zawierające fazy nanokrystaliczne. Na zakończenie przed-
ne na ścieranie. Wykorzystując właściwości fizykochemiczne stawiono ważniejsze obszary aplikacji nanomateriałów. Łączny
stopów na osnowie kobaltu oraz ich wyjątkową odporność na wykaz literatury obejmuje 1196 pozycji bibliograficznych usyste-
korozję, wskazano na ich rolę i zastosowanie w medycynie jako matyzowanych w porządku alfabetycznym.
endoprotezy i implanty. W tej części książki zawarto też informa- Cennym uzupełnieniem książki jest autorski program kompu-
cje, obejmujące właściwości fizykochemiczne, znaczenie w tech- terowy SYNTEZA, przeznaczony do mono- i bilateralnej analizy
nice i zastosowanie stopów chromu, molibdenu, wolframu, cyrko- pierwiastków układu okresowego oraz wizualizacji klasyfikacji
nu, manganu i uranu. Na zakończenie rozdziału piątego dokonano dodatków i domieszek dla wybranych stopów metali nieżela-
ogólnej charakterystyki wybranych dodatków stopowych, takich znych.
jak beryl, wanad, tantal i niob oraz metale ziem rzadkich (miszme- Zamieszczone w tej książce dane, wskazujące na znaczenie
tale), a także innych metali nieżelaznych — bizmutu, europu, nowoczesnych technologii wytwarzania różnorodnych materiałów
hafnu, toru i litu. Rozdział szósty „Metalowe materiały kompozy- metalowych na osnowie metali nieżelaznych, integrujących wza-
towe” poświęcono głównie problematyce projektowania i wytwa- jemnie procesy metalurgiczne, odlewanie z obróbką cieplną oraz
rzania kompozytów metalowych (odlewanie zawiesinowe — określaniem właściwości fizykochemicznych, mogą być pomocne
slurry casting, odlewanie z zastosowaniem ciśnienia zewnętrzne- zarówno w doborze konkretnych tworzyw o zadanych właściwo-
go, metody metalurgii proszków, inne sposoby wytwarzania). ściach użytkowych, jak i w projektowaniu nowych stopów, prze-
Tematykę tę poprzedzono przytoczeniem ważniejszych pojęć znaczonych na najbardziej odpowiedzialne elementy maszyn
i terminów z tej dziedziny, klasyfikacją kompozytów oraz kryte- i urządzeń. Tak więc, poza walorami poznawczymi, zawarty
riami doboru komponentów kompozytu. Uwzględniono też nie- w książce obszerny materiał faktograficzny, nadaje jej ważne zna-
które aspekty procesu krystalizacji i krzepnięcia kompozytów. czenie aplikacyjne.
Omawiając czynniki technologiczne, skoncentrowano się na Książka przeznaczona jest dla inżynierów i techników zajmu-
topieniu, odlewaniu, oczyszczaniu, obróbce wykańczającej oraz jących się technologiami odlewniczymi, a w szczególności tech-
obróbce cieplnej kompozytów metalowych. Wiele uwagi poświę- nologiami wytwarzania stopów metali nieżelaznych. Mogą z niej
cono ocenie właściwości fizycznych, w tym mechanicznych, korzystać również pracownicy naukowi i studenci wyższych lat
chemicznych i technologicznych kompozytów aluminiowych. studiów, słuchacze studiów podyplomowych oraz doktoranckich
Przeanalizowano również bariery wdrożeniowe kompozytów
wydziałów odlewnictwa, inżynierii materiałowej, mechaniczno-
metalowych od strony technicznej, ekonomicznej i prawnej z jed-
technologicznych i metalurgicznych wyższych uczelni technicz-
noczesnym uwzględnieniem zagadnień regeneracji wyrobów
kompozytowych i utylizacji materiałów odpadowych. Na tym tle nych, specjalizujących się w zakresie technologii i materiałoznaw-
prześledzono aktualne obszary zastosowania kompozytów meta- stwa tworzyw na osnowie metali nieżelaznych.
lowych, które obejmują przede wszystkim przemysł motoryzacyj-
ny, lotnictwo, astronautykę i elektronikę oraz sektor zbrojeniowy, ANDRZEJ WYCIŚLIK

STANDARDIZATION

Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieżelaznych. okrągłe bez szwu do wody i gazu stosowane w instalacjach
Polskie Normy wprowadzające normy europejskie metodą uzna- sanitarnych i ogrzewania
nia: Zastępuje: PN-EN 1057:1999
⎯ PN-EN 1057:2006 (U) Miedź i stopy miedzi — Rury miedziane ⎯ PN-EN ISO 7438:2006 (U) Metale — Próba zginania

511
Zastępuje: PN-EN ISO 7438:2005 (U) zastępuje: PN-EN 3979:2005 (U)
Ankieta powszechna projektów Polskich Norm: ⎯ prPN-EN 4203 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop aluminium
⎯ prPN-EN 2087 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop aluminium Al-P8090-T89 — Blachy — 0,6 mm ≤ a ≤ 6 mm
Al-P2014A-T6 lub T62 — Blachy i taśmy platerowane — zastępuje: PN-EN 4203:2005 (U)
0,4 mm ≤ a ≤ 6 mm ⎯ prPN-EN 4204 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop aluminium
zastępuje: PN-EN 2087:2006 (U) Al-P8090-T841 — Blachy — 0,6 mm ≤ a ≤ 6 mm
⎯ prPN-EN 2088 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop aluminium zastępuje: PN-EN 4204:2005 (U)
Al-P2014A-T4 lub T42 — Blachy i taśmy platerowane — ⎯ prPN-EN 4291 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop aluminium
0,4 mm ≤ a ≤ 6 mm Al-P8090 — Materiał wyjściowy do kucia
zastępuje: PN-EN 2088:2005 (U) zastępuje: PN-EN 4291:2005 (U)
⎯ prPN-EN 2089 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop aluminium ⎯ prPN-EN 4292 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop aluminium
Al-P2014A-T6 lub T62 — Blachy i taśmy — 0,4 mm ≤ a ≤ 6 mm Al-R39002 — Materiał wyjściowy do kucia
zastępuje: PN-EN 2089:2005 (U) zastępuje: PN-EN 4292:2005 (U)
⎯ prPN-EN 2395 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop aluminium Polskie Normy przewidziane do wycofania:
Al-P2014A-T4 lub T42 — Blachy i taśmy — 0,4 mm ≤ a ≤ 6 mm ⎯ PN-87/H-01705 Metale nieżelazne — Oznaczenie gatunków
zastępuje: PN-EN 2395:2005 (U) metali i stopów
⎯ prPN-EN 2511 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop aluminium ⎯ PN-90/H-01010/01 Metale — Klasyfikacja
Al-P7075-T7351 — Płyty — 6 mm < a ≤ 100 mm
Uwagi do projektów PN można zgłaszać w terminie do 15 wrze-
zastępuje: PN-EN 2511:2005 (U)
śnia 2006 r. do:
⎯ prPN-EN 2632 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop aluminium
Al-P7075-T73511 — Pręty i kształtowniki wyciskane — a lub Polski Komitet Normalizacyjny
D ≤ 150 mm z kontrolowaną obwódką grubokrystaliczną Zespół Hutnictwa i Górnictwa
zastępuje: PN-EN 2632:2006 (U) ul. Dąbrowskiego 22,
⎯ prPN-EN 3979 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop aluminium 40-032 Katowice
Al-P8090-O2 — Blachy do kształtowania w stanie nadpla- tel/fax: (032) 35 97 965,
stycznym 0,8 mm ≤ a ≤ 6 mm e-mail:0020zhgsekr@pkn.pl

INFORMACJA

23÷24 listopada 2006 r.


odbędzie się XIV Konferencja Naukowo-Techniczna pt.:

T ECHNOLOGIE P RODUKCJI R UR
W P RZEMYŚLE M ETALI N IEŻELAZNYCH
Organizatorem Konferencji jest Katedra Przeróbki Plastycznej i Metaloznawstwa Metali Nieżelaznych, przy współpracy
z Kołem SITMN przy Wydziale Metali Nieżelaznych AGH i Fundacją „Metale Nieżelazne — Tradycja i Rozwój”.
Problematyka Konferencji obejmuje:
• teorie i technologie procesów produkcji rur,
• problemy jakości i własności użytkowych w powiązaniu z technologią wytwarzania,
• zagadnienia dalszego przetwarzania rur (produkcji wyrobów gotowych).
Zgłoszenia referatów (komunikatów, posterów), a także samego uczestnictwa prosimy kierować na adres:
Wydział Metali Nieżelaznych AGH
Katedra Przeróbki Plastycznej i Metaloznawstwa MN
(Rury 2006 — Konferencja)
Al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków

Szczegółowe informacje o Konferencji w internecie: www.rury-wmn.agh.edu.pl


Przewodniczący Komitetu Organizacyjnego — dr inż. Wacław Muzykiewicz:
tel.: 012 617 39 53, fax / tel.: 012 617 26 32, e-mail: muzywac@agh.edu.pl

512
KONFERENCJE NAUKOWO-TECHNICZNE
planowane w 2006 r. w branży metali nieżelaznych

Lp. Konferencja, tematyka Termin, miejsce Gospodarz, organizator

1 Seminarium — Szkolenie dla Zarządów Kół SITMN 10÷11 marca SITMN Katowice
(zagadnienia finansowo-księgowe w Kołach, sprawy organizacyjne). „Hotel Leśny”
Posiedzenie Zarządu SITMN — zatwierdzenie bilansu za 2005r. Gliwice

2 159 Kwartalna Konferencja N-T SITMN 6÷7 kwietnia SITMN Katowice


X lat działalności PCPM — Rynek Miedzi w Polsce Wrocław Polskie Centrum Promocji
Hotel „Wrocław” Miedzi Sp. z o.o.

3 Międzynarodowa Konferencja N-T 17÷19 maja IMN Gliwice


„Przetwórstwo metali nieżelaznych” Zakopane Koło SITMN przy IMN Gliwice
Hotel Antałówka

4 VIII Konferencja Naukowa „Teoretyczne i praktyczne problemy 17÷19 maja Fundacja „Metale Nieżelazne
zagospodarowania odpadów hutniczych i przemysłowych” Zakopane Tradycja i Rozwój” — AGH
„Górski Pałacyk” Wydz. Metali Nieżel. AGH
SITMN Katowice

5 160 Kwartalna Konferencja N-T SITMN 22÷23 czerwca Huta Miedzi Głogów
35 lat produkcji HM GŁOGÓW — Nowa technologia produkcji Szklarska Poręba Koło SITMN przy HM Głogów
w HMG I Hotel „BORNIT”

6 161 Kwartalna Konferencja N-T SITMN „Nowe technologie Targi Kielce 2006 IMN Gliwice
w przemyśle metali nieżelaznych — Surowce i ochrona środowiska” 27÷28 września Koło SITMN przy IMN Gliwice

7 VII Krajowa Konferencja „Metale szlachetne” 27÷29 września Fundacja „Metale Nieżelazne
Tradycja i Rozwój” — AGH

8 162 Kwartalna Konferencja N-T SITMN 19÷20 października SITMN Katowice


Jubileusz 50-lecia pracy dla nauki i przemysłu Prof. dr inż. Zbigniewa Ustroń IMN Gliwice
Śmieszka Hotel „Wilga” Koło SITMN przy IMN Gliwice
„Współpraca IMN z przemysłem, biurami projektowymi i placówkami
naukowymi”

9 XIV Konferencja N-T „Technologie produkcji rur w przemyśle metali 23÷24 listopada WMN AGH — Katedra
nieżelaznych” (RURY 2006) Zakopane Przeróbki Plastycznej
i Metaloznawstwa,
Koło SITMN przy WMN AGH,
Fundacja „MN T i R” — AGH

10 IV „Forum Gospodarcze Przemysłu Metali Nieżelaznych” 25÷26 stycznia 2007 Izba Gospodarcza MN
Kraków IMN Gliwice
Hotel „Witek” SITMN Katowice

11 163 Kwartalna Konferencja N-T SITMN I kwartał 2007 Koło SITMN przy WMN AGH
Jubileusz 30-lecia Koła SITMN przy Wydziale Metali Nieżelaznych (I połowa marca) SIMN Katowice
AGH
WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW
współpracujących z czasopismem
RUDY i METALE NIEŻELAZNE

Czasopismo naukowo-techniczne Rudy i Metale Nieżelaz- sunków. Rysunki powinny się mieścić na jednej szpalcie
ne publikuje artykuły z dziedziny geologii złóż oraz górnictwa (8,5 cm) lub kolumnie (17,5 cm), powinny być wyraźne
metali nieżelaznych, wzbogacania mechanicznego i ogniowe- i kontrastowe,
go, hutnictwa i przetwórstwa metali nieżelaznych, organizacji, ⎯ podpisy pod rysunkami w języku polskim i angielskim.
ekonomii, chemii analitycznej, ochrony środowiska i przemy- 3. Należy przestrzegać następującej konstrukcji opracowa-
słu metali nieżelaznych, które dzielą się na: nia:
artykuły oryginalne kompletne, artykuły oryginalne niekom- a. na początku z lewej strony u góry maszynopisu podać pełny
pletne (komunikaty i doniesienia tymczasowe lub wstępne), tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko autora (auto-
artykuły przeglądowe (omówienia informacji już opublikowa- rów) artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca pracy;
nych, relacje o osiągnięciach, opisy aktualnego stanu nauki, b. tytuł artykułu, który powinien być jak najzwięźlejszy poda-
techniki i organizacji, sprawozdania ze zjazdów, kongresów), ny w języku polskim i języku angielskim;
artykuły dyskusyjne (krytyka, polemika, sprostowania, odpo- c. pod tytułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu w języ-
wiedzi wyjaśniające). ku polskim, w którym należy podać najważniejsze tezy i wnio-
Prosimy Autorów nadsyłanych prac o dołączenie ski. Streszczenie artykułu w języku angielskim powinno
oświadczenia, że artykuł jest oryginalny, a treści w nim być obszerniejsze do 1 strony maszynopisu.
zawarte są zgodne z prawem autorskim o własności inte- Należy podać słowa kluczowe w języku polskim i angielskim
lektualnej i przemysłowej, a także, że nie był wcześniej (max. 6 wyrazów).
publikowany w innych czasopismach krajowych i zagra- d. na początku artykułu pożądane jest krótkie wprowadzenie,
nicznych oraz w materiałach konferencyjnych posiadają- a na końcu wnioski;
cych sygnaturę ISBN. e. należy przestrzegać honorowania opublikowanych prac na
1. Treść artykułów powinna odpowiadać następującym dany temat i przepisów o własności autorskiej (powoływanie
wymaganiom: się w bibliografii);
a. używać jednoznacznego słownictwa naukowo-technicznego, f. spis literatury podaje się przy końcu artykułu i powinien być
a wprowadzając nowe określenia podać dla nich ścisłe defini- ograniczony tylko do pozycji najniezbędniejszych. W tekście
cje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania; powołanie na pozycję literatury zaznacza się w nawiasach
b. wzory matematyczne pisać w oddzielnych wierszach tekstu. kwadratowych np.: [10].
Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy chodzi o cyfrę czy Sposób podania pozycji literatury: dla czasopisma — Nowak
literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na marginesie z po- E.: Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale
daniem brzmienia fonetycznego np. α = alfa; 1991, t. 36, nr 3, s. 97÷99, dla pozycji książkowej Nowak M.:
c. należy stosować obowiązujące jednostki miar w układzie Geologia kopalniana. Warszawa 1990, Wydaw. Geolog. s. 504.
międzynarodowym SI. 4. Redakcja zastrzega sobie możność poprawek terminolo-
2. Materiały do czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne gicznych, stylistycznych oraz formalnego skracania artykułów.
prosimy nadsyłać w postaci wydruku i pliku sporządzone- Natomiast ewentualne zmiany merytoryczne będą uzgadniane
go w edytorze Word (*.doc lub *.rtf). Dyskietkę lub dysk z autorem.
CD zawierające pełny tekst artykułu, tablice i rysunki 5. Na odrębnej kartce należy podać tytuł artykułu, liczbę
umieszczone w odpowiednim miejscu należy opisać nazwą stron maszynopisu, tablic, rysunków, w tym fotografii oraz imię
pliku i nazwiskiem autora. Nośnik powinien zawierać: i nazwisko autora (autorów), dokładny adres zamieszkania i pracy
⎯ tekst artykułu ze streszczeniem w języku polskim i angiel- z podaniem kodów pocztowych i nr telefonów, fax i e-mail.
skim,
⎯ słowa kluczowe w języku polskim i angielskim, 6. Za publikację artykułów redakcja nie płaci honorariów
⎯ tablice z tytułami w języku polskim i angielskim należy 7. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adres
zestawić na osobnych stronach wpisując numery (cyfry redakcji: Wydawnictwo NOT-SIGMA, 40-019 Katowice,
arabskie) tablic, ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel. (0-prefix-32) 256-1777.
⎯ rysunki, każdy w osobnym pliku (w formatach *.gif, *.jpg, Nadsyłanych materiałów redakcja nie zwraca. We wszystkich
*.tif, *.bmp, itp.). innych sprawach nie objętych niniejszymi wskazówkami
Ilustracje, wykresy i fotografie noszą umownie nazwę ry- prosimy się bezpośrednio porozumieć z redakcją czasopisma.

Redakcja

You might also like

  • 10
    10
    Document54 pages
    10
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9
    9
    Document64 pages
    9
    zeb3905
    100% (2)
  • 9 (IX) C
    9 (IX) C
    Document54 pages
    9 (IX) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 6
    6
    Document70 pages
    6
    zeb3905
    100% (1)
  • 10 11 (X) C
    10 11 (X) C
    Document124 pages
    10 11 (X) C
    zeb3905
    100% (2)
  • 2
    2
    Document66 pages
    2
    zeb3905
    No ratings yet
  • 3
    3
    Document58 pages
    3
    zeb3905
    100% (1)
  • 4
    4
    Document68 pages
    4
    zeb3905
    No ratings yet
  • 2 (II) C
    2 (II) C
    Document56 pages
    2 (II) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 3 (III) C
    3 (III) C
    Document56 pages
    3 (III) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9
    9
    Document66 pages
    9
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6 (VI) C
    6 (VI) C
    Document58 pages
    6 (VI) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 1
    1
    Document60 pages
    1
    zeb3905
    100% (1)
  • 9 (IX) C
    9 (IX) C
    Document64 pages
    9 (IX) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 3
    3
    Document54 pages
    3
    zeb3905
    No ratings yet
  • 12 (XII) C
    12 (XII) C
    Document72 pages
    12 (XII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 2 (II) C
    2 (II) C
    Document56 pages
    2 (II) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 12
    12
    Document94 pages
    12
    zeb3905
    No ratings yet
  • 2
    2
    Document68 pages
    2
    zeb3905
    No ratings yet
  • 8
    8
    Document78 pages
    8
    zeb3905
    No ratings yet
  • 1 (I) C
    1 (I) C
    Document52 pages
    1 (I) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 4 (IV) C
    4 (IV) C
    Document56 pages
    4 (IV) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 11
    11
    Document92 pages
    11
    zeb3905
    No ratings yet
  • 12 (XII) C
    12 (XII) C
    Document78 pages
    12 (XII) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 1 (I) C
    1 (I) C
    Document60 pages
    1 (I) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7
    7
    Document74 pages
    7
    zeb3905
    100% (2)
  • 5
    5
    Document72 pages
    5
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6 (VI) C
    6 (VI) C
    Document78 pages
    6 (VI) C
    zeb3905
    100% (2)
  • mg2 2016
    mg2 2016
    Document97 pages
    mg2 2016
    Lukasz Wilk
    No ratings yet
  • 10
    10
    Document60 pages
    10
    zeb3905
    No ratings yet
  • Instytut Energii Atomowej: Institute of Atomic Energy
    Instytut Energii Atomowej: Institute of Atomic Energy
    Document223 pages
    Instytut Energii Atomowej: Institute of Atomic Energy
    Jakub Czarnik
    No ratings yet
  • S T Bis 2006
    S T Bis 2006
    Document3 pages
    S T Bis 2006
    Kasia Mazur
    No ratings yet
  • 8 (VIII) C
    8 (VIII) C
    Document58 pages
    8 (VIII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6
    6
    Document88 pages
    6
    zeb3905
    100% (1)
  • Termografia 215-218
    Termografia 215-218
    Document4 pages
    Termografia 215-218
    Maciek Mackowski Mackowski
    No ratings yet
  • Biuletyn 1 2022
    Biuletyn 1 2022
    Document28 pages
    Biuletyn 1 2022
    Michal Kowalczyk
    No ratings yet
  • Łuksza Janusz - Elementy Ciągarstwa PDF
    Łuksza Janusz - Elementy Ciągarstwa PDF
    Document288 pages
    Łuksza Janusz - Elementy Ciągarstwa PDF
    Grassor80
    No ratings yet
  • Szejk 105 X 2012
    Szejk 105 X 2012
    Document36 pages
    Szejk 105 X 2012
    Marcin Biedrzycki
    No ratings yet
  • Mechanik 12 11
    Mechanik 12 11
    Document108 pages
    Mechanik 12 11
    Radosław Tomaszewski
    No ratings yet
  • Laboratorium - Metaloznawstwo I Obróbka Cieplna
    Laboratorium - Metaloznawstwo I Obróbka Cieplna
    Document2 pages
    Laboratorium - Metaloznawstwo I Obróbka Cieplna
    mechatronika2010pp
    No ratings yet
  • Ekoenergetyka
    Ekoenergetyka
    Document436 pages
    Ekoenergetyka
    Xazol
    No ratings yet
  • Kwartalnik Budowlany
    Kwartalnik Budowlany
    Document32 pages
    Kwartalnik Budowlany
    keycam
    No ratings yet
  • Konstrukcje Płytowo-Słupowe. Zabezpieczenia Przeciwko Katastrofie Postępującej
    Konstrukcje Płytowo-Słupowe. Zabezpieczenia Przeciwko Katastrofie Postępującej
    Document64 pages
    Konstrukcje Płytowo-Słupowe. Zabezpieczenia Przeciwko Katastrofie Postępującej
    qwerty
    No ratings yet
  • Badania Nieniszczące I Diagnostyka 01-2019
    Badania Nieniszczące I Diagnostyka 01-2019
    Document48 pages
    Badania Nieniszczące I Diagnostyka 01-2019
    jar_2
    No ratings yet
  • S T Bis 2004
    S T Bis 2004
    Document3 pages
    S T Bis 2004
    Kasia Mazur
    No ratings yet
  • Inzynieria IBudownictwo
    Inzynieria IBudownictwo
    Document1 page
    Inzynieria IBudownictwo
    Piotrek Oo
    No ratings yet
  • Projekt Instalacji Fotowoltaicznej - 3944 KWP Zoom Bez Nazw
    Projekt Instalacji Fotowoltaicznej - 3944 KWP Zoom Bez Nazw
    Document32 pages
    Projekt Instalacji Fotowoltaicznej - 3944 KWP Zoom Bez Nazw
    Patrycja Nieczaj
    No ratings yet
  • Ib 01 16
    Ib 01 16
    Document124 pages
    Ib 01 16
    mar232320
    No ratings yet
  • 4
    4
    Document70 pages
    4
    zeb3905
    100% (1)
  • Z418 315572 Aktualizacja1
    Z418 315572 Aktualizacja1
    Document6 pages
    Z418 315572 Aktualizacja1
    Joanna Nowak
    No ratings yet
  • Materiały Budowlane 2-2007
    Materiały Budowlane 2-2007
    Document108 pages
    Materiały Budowlane 2-2007
    Piotrek Sołtys
    No ratings yet
  • Żłobek CRR Konstr Proj Wykon
    Żłobek CRR Konstr Proj Wykon
    Document65 pages
    Żłobek CRR Konstr Proj Wykon
    Lena K
    No ratings yet
  • Podanie
    Podanie
    Document2 pages
    Podanie
    Marta Grygierczyk
    No ratings yet
  • Program Roboczy
    Program Roboczy
    Document17 pages
    Program Roboczy
    Seba
    No ratings yet
  • 23 Lutego 26 Orange
    23 Lutego 26 Orange
    Document12 pages
    23 Lutego 26 Orange
    Marek Z
    No ratings yet
  • 2306 - B - 20 - MŁODYNIA Brzeg
    2306 - B - 20 - MŁODYNIA Brzeg
    Document15 pages
    2306 - B - 20 - MŁODYNIA Brzeg
    waszmarek
    No ratings yet
  • Marketing I Rynek 20177 CD
    Marketing I Rynek 20177 CD
    Document909 pages
    Marketing I Rynek 20177 CD
    izy40690
    No ratings yet
  • 12 (XII) C
    12 (XII) C
    Document72 pages
    12 (XII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 11
    11
    Document234 pages
    11
    zeb3905
    No ratings yet
  • 11
    11
    Document92 pages
    11
    zeb3905
    No ratings yet
  • 12 (XII) C
    12 (XII) C
    Document78 pages
    12 (XII) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 12
    12
    Document94 pages
    12
    zeb3905
    No ratings yet
  • 10
    10
    Document60 pages
    10
    zeb3905
    No ratings yet
  • 10 11 (X XI) C
    10 11 (X XI) C
    Document126 pages
    10 11 (X XI) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9
    9
    Document66 pages
    9
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9 (IX) C
    9 (IX) C
    Document64 pages
    9 (IX) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 8 (VIII) C
    8 (VIII) C
    Document52 pages
    8 (VIII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7 (VII) C
    7 (VII) C
    Document56 pages
    7 (VII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 8 (VIII) C
    8 (VIII) C
    Document58 pages
    8 (VIII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 8
    8
    Document66 pages
    8
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7
    7
    Document72 pages
    7
    zeb3905
    No ratings yet
  • 5 (V) C
    5 (V) C
    Document86 pages
    5 (V) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 8
    8
    Document78 pages
    8
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7
    7
    Document74 pages
    7
    zeb3905
    100% (2)
  • 6 (VI) C
    6 (VI) C
    Document78 pages
    6 (VI) C
    zeb3905
    100% (2)
  • 7 (VII) C
    7 (VII) C
    Document64 pages
    7 (VII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6 (VI) C
    6 (VI) C
    Document58 pages
    6 (VI) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6
    6
    Document88 pages
    6
    zeb3905
    100% (1)
  • 5
    5
    Document72 pages
    5
    zeb3905
    No ratings yet
  • 5
    5
    Document74 pages
    5
    zeb3905
    100% (1)
  • 9
    9
    Document66 pages
    9
    zeb3905
    No ratings yet
  • 4
    4
    Document70 pages
    4
    zeb3905
    100% (1)