INFORMACJA

22÷24 listopada 2006 r.

odbędzie się XIV Konferencja Naukowo-Techniczna pt.:

T ECHNOLOGIE P RODUKCJI R UR
W P RZEMYŚLE M ETALI N IEŻELAZNYCH
Organizatorem Konferencji jest Katedra Przeróbki Plastycznej i Metaloznawstwa Metali Nieżelaznych, przy współpracy
z Kołem SITMN przy Wydziale Metali Nieżelaznych AGH i Fundacją „Metale Nieżelazne — Tradycja i Rozwój”.
Problematyka Konferencji obejmuje:
• teorie i technologie procesów produkcji rur,
• problemy jakości i własności użytkowych w powiązaniu z technologią wytwarzania,
• zagadnienia dalszego przetwarzania rur (produkcji wyrobów gotowych).
Zgłoszenia referatów (komunikatów, posterów), a także samego uczestnictwa prosimy kierować na adres:
Wydział Metali Nieżelaznych AGH
Katedra Przeróbki Plastycznej i Metaloznawstwa MN
(Rury 2006 – Konferencja)
Al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków

Szczegółowe informacje o Konferencji w internecie: www.rury-wmn.agh.edu.pl

Przewodniczący Komitetu Organizacyjnego — dr inż. Wacław Muzykiewicz:
tel.: 012 617 39 53, fax / tel.: 012 617 26 32, e-mail: muzywac@agh.edu.pl
 SIGMA-NOT Sp. z o.o.

R • 51 CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW I TECHNIKÓW
2006 PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M I E S I Ę C Z N I K
SPIS TREŚCI: Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale

Strona
Krzak M.: 248 Możliwości wykorzystania metod matematycznych w zarządzaniu w górnictwie
metali nieżelaznych
Blacha L.: 255 Usuwanie ołowiu z miedzi blister w procesach rafinacji próżniowej
Żmudzki A., Wajda W., Paul H., 260 Ocena bilansu energetycznego procesu wyciskania z wymuszoną zmianą drogi
Pietrzyk M.: odkształcenia
Wesołowski J., Ciura L., Głuchowski W.: 266 Nowe stopy cynku do ciągłego i jednostkowego cynkowania ogniowego wyrobów
stalowych
Romańska J., Korbel K., Pęcherski R.: 271 Nieliniowa analiza sprężystego zachowania się pianek
Świątkowski K., Rękas A., Sido E., 276 Badania wpływu dodatków na krzywą spęczania materiałów modelowych utworzo-
Średniawa I.: nych na bazie plasteliny
Muzykiewicz W.: 280 Unikatowy nie tylko w skali kraju... Łączy nowoczesność z najlepszą tradycją
PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
Smyrak B., Knych T., Mamala A.: 283 Teoretyczno-eksperymentalna analiza procesu niskotemperaturowego pełzania
drutów ze stopu AlMgSi
METALURGIA PROSZKÓW
Sułowski M.: 292 Struktura i własności mechaniczne spiekanych stali manganowych obrobionych
cieplnie
NORMALIZACJA 299
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
Woch M.: 300 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
Butra J.: 308 Światowy rynek metali nieżelaznych
PRACE DOKTORSKIE 313
I HABILITACYJNE

ISSN 0035-9696
Redakcja czasopisma: redaktor naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca redaktora naczelnego: doc. dr inż. Józef
Czernecki, red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Paulo.
Sekretarz Redakcji: mgr Bożena Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221.
Tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77. Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca
Przewodniczącego: prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. zw. dr hab. inż. Andrzej
Jasiński, prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.
Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa, skr.
poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18, 818-98-32, fax: 619-21-87, internet: http://www.sigma-not.pl, sekretariat@sigma-not.pl.
Internet: http://www.sigma-not.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl.
Dział Reklamy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12, 00-950 Warszawa, skr. 1004, tel./fax: (0-prefix-22) 827-43-66, 826-80-16, e-mail:
reklama@sigma-not.pl.
Format A4. Objętość 9,0 ark. druk. Druk ukończono w kwietniu 2006 r.
Rudy Metale: R51, nr 5, s. 247÷314, maj 2006 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o., Katowice ul. Mikołowska 100a
MARIUSZ KRZAK Rudy Metale R51 2006 nr 5
UKD 622.34:65.012:519.8

MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA METOD MATEMATYCZNYCH

W ZARZĄDZANIU W GÓRNICTWIE METALI NIEŻELAZNYCH

W artykule zaprezentowano założenia programowania liniowego. Zdefiniowano podstawową terminologię programowania linio-
wego i metodykę jego rozwiązywania. Praktyczne zastosowanie programowania liniowego w górnictwie zaprezentowano na
prostym przykładzie. Problemy programowania poszerzono o analizę wrażliwości i interpretację programów dualnych.
Słowa kluczowe: decyzja, programowanie liniowe, funkcja celu, analiza wrażliwości, dualizm

POSSIBLE APPLICATIONS OF MATHEMATICAL METHODS

IN NON-FERROUS METAL MINING MANAGEMENT

Foundations of linear programming were presented in the paper. Base terminology of linear programming and methodology of
their solutions were defined. The practical utilization of the linear programming in mining was presented on the simple
example. Problems of programming were extended with sensitivity analysis and dual programming interpretation.
Key words: decision making, linear programming, objective criterion, sensitivity analysis, dualism

Nowoczesne zarządzanie oparte jest o rachunek ekonomiczny
i metody matematyczne. Badania operacyjne, zajmujące się
wspomaganiem procesu decyzyjnego, bazują głównie na meto-
dach matematycznych. Wykorzystywane są m.in. metody z zakre-
su teorii gier, programowania liniowego, sieciowego, nieliniowe-
go, dynamicznego, symulacji Monte Carlo i in. Celem stosowania
rozbudowanego aparatu matematycznego jest optymalizacja decy-
zji. Zastosowanie metod matematycznych w górnictwie było
przedmiotem licznych opracowań m.in. [3÷8, 10÷13].
Gospodarowanie złożem i zarządzanie w działalności górni-
czej może być matematycznie optymalizowane. W cyklu artyku-
łów będą prezentowane próby adaptacji wybranych metod mate-
matycznych w górnictwie metali nieżelaznych. W prezentowanym
artykule zdefiniowano założenia programowania liniowego, obra-
zując je prostymi przykładami, w tym z zakresu działalności gór-
niczej. Skupiono się na problemie optymalnej alokacji środków
produkcji, czyli takiego ich rozdziału, by łączny przychód z pro-
dukcji był możliwie największy. W kolejnych artykułach przed-
stawione zostanie praktyczne wykorzystanie teorii gier i progra-
mowania liniowego na przykładzie wybranego oddziału wydo-
bywczego kopalni rud Cu-Ag POLKOWICE-SIEROSZOWICE.
Z uwagi na ograniczenia odnośnie do objętości artykułu, pewne
zagadnienia jedynie zasygnalizowano, a obliczenia przedstawiono
skrótowo. Szczegółowe wyjaśnienie zagadnień oraz metodykę
rozwiązywania programów liniowych znajdzie Czytelnik w cyto-
wanych pozycjach literaturowych.
Wstęp
Zawsze tam, gdzie zachodzi konieczność podejmowania decy-
zji, w jakiejkolwiek działalności, np.: bankowej, menadżerskiej,
przemysłowej (np. górniczej) mamy do czynienia z problemem
decyzyjnym. Sprowadza się on do wyboru optymalnego (spośród
możliwych do realizacji) sposobu działania. Celem działania może
być przykładowo: maksymalizacja efektów finansowych, minima-
lizacja kosztów działania, dobór odpowiedniego asortymentu pro-
dukcji i ilości oferowanego towaru oraz wiele, wiele innych. Każ-
da decyzja zależy od zakresu informacji, jakimi dysponuje decy-
dent. Na ich podstawie podejmowana jest decyzja, przy czym
może być ona intuicyjna, na tzw. „wyczucie”, bądź podjęta po
analizie i przetworzeniu dostępnych pakietów informacji. Metody
matematyczne pozwalają na swoiste „odarcie” z niepewności
i zobiektywizowane wyważenie wariantu postępowania. Czy pod-
jęte działanie jest słuszne i najtrafniejsze — nie wiadomo; jest ono
optymalne z punktu widzenia matematycznego i przyjętych kryte-
riów wyboru. Programowanie liniowe jest jedną z wielu metod
matematycznych, służących wspomaganiu procesu podejmowania
trafnych decyzji.
Problemem decyzyjnym jest sytuacja, w której zachodzą na-
stępujące okoliczności [14]:
⎯ istnieje decydent, którego zadaniem jest rozwiązanie jakiegoś
problemu,
⎯ istnieje cel, który zamierza osiągnąć,
⎯ istnieją co najmniej dwa różne sposoby działania, pozwalające
na osiągnięcie celu,
⎯ istnieją ograniczenia (środowisko), określające warunki dzia-
łania.
Podstawy programowania liniowego
Programowanie liniowe znalazło szerokie zastosowanie w teo-
rii decyzji. Wiele problemów optymalizacyjnych znajduje rozwią-
zanie poprzez sprowadzenie ich do postaci problemu programo-
wania liniowego. Liniowe modele optymalizacyjne są także wy-
korzystywane w teorii gier.
W programowaniu liniowym można wyróżnić następujące etapy
postępowania [14]:
⎯ sformułowanie problemu decyzyjnego,
⎯ budowa matematycznego modelu,
⎯ rozwiązanie modelu,
⎯ weryfikacja modelu,
⎯ praktyczne wykorzystanie.
Najważniejszym etapem programowania liniowego jest budo-
wa modelu. Przy jego konstrukcji należy:
⎯ określić kryterium wyboru decyzji w postaci funkcji matema-
tycznej, a precyzyjniej ujmując określić, czy dążyć będziemy
do jej maksymalizacji czy też minimalizacji,
⎯ zdefiniować zmienne charakteryzujące poszczególne decyzje,

Dr inż. Mariusz Krzak — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Kraków.

248
⎯ określić warunki, w jakich podejmowane będą decyzje w po-
staci ograniczeń równościowych lub nie równościowych,
⎯ wyznaczyć parametry warunków ograniczających i warunki
brzegowe,
⎯ sformułować model decyzyjny poprzez sformalizowany zapis
ograniczeń i kryterium wyboru decyzji,
⎯ zweryfikować model w zakresie zdefiniowania i doboru
zmiennych decyzyjnych oraz poprawności sformułowania wa-
runków ograniczających.
Ponadto, w celu otrzymania liniowego charakteru modelu,
muszą być spełnione następujące założenia technologiczne i eko-
nomiczne:
1. podzielności, z której wynika, że każda działalność może być
odpowiednio zwiększona lub zredukowana przy zachowaniu
odpowiedniej proporcji między nakładami i uzyskiwanymi
wynikami.
2. addytywności, czyli założenia, że przy danych poziomach dzia-
łalności dla każdej ze zmiennych decyzyjnych (na przykład —
poziomie produkcji), ogólna wielkość każdego z nakładów
i zysków są sumami nakładów i zysków dla każdego procesu
indywidualnego.
Istotą programowania liniowego jest minimalizowanie bądź
maksymalizowanie pewnej wielkości (np. produkcji) przy istnie-
jących ograniczeniach. Dowolna z możliwych strategii postępo-
wania prowadzi do określonych strat i zysków, należy więc dążyć
do wyboru strategii optymalnej.
Jednym ze sposobów rozwiązywania zagadnień programowa-
nia liniowego jest rozpatrzenie wszystkich możliwych zbiorów
wartości zmiennych, które spełniają ograniczenia liniowe, a na-
stępnie wyliczenie wartości funkcji celu i określenie optimum.
Metoda ta nazywana bywa sposobem zupełnego przeglądu [2].
Jednakże sposób ten jest bardzo pracochłonny i w obecnej dobie
realizowany przez programy komputerowe. Uniwersalną metodą
rozwiązywania zadań z programowania liniowego jest iteracyjny
algorytm simplex, zaproponowany przez G. B. Dantziga w 1947 r.
Procedurę obliczeniową najłatwiej jest realizować przez specjalne
programy, np. WinQSB. W przypadku występowania w modelu
tylko dwóch zmiennych decyzyjnych zadanie można rozwiązać
metodą geometryczną.
Zbiór rezultatów rozwiązania problemu decyzyjnego to roz-
wiązania dopuszczalne. Rozwiązaniem optymalnym jest nato-
miast ta decyzja (lub decyzje) spośród decyzji dopuszczalnych,
dla której (-ych) funkcja celu przyjmuje wartość ekstremalną
(maksymalną lub minimalną).
Dla lepszego przybliżenia metodyki rozwiązywania zagadnień
z programowania liniowego rozpatrzmy prosty przykład przyta-
czany przez Kukułę [9], nieznacznie zmodyfikowany. Zadanie
rozwiązano w pierwszej kolejności metodą graficzną, a później
algorytmem simplex.
Huta miedzi HM produkuje dwa rodzaje walcówki miedzia-
nej: W1 i W2. Pierwsza z nich przeznaczona jest na kable teleko-
munikacyjne; druga natomiast na kable energetyczne. Do produk-
cji obu wyrobów zużywane są środki, z których dwa mają okre-
ślone limity zużycia. Limity te wynoszą odpowiednio: środek I —
96 000 jednostek, środek II — 80 000 jednostek. Nakłady limito
Tablica 1
Nakłady środków produkcji potrzebne
do wytworzenia wyrobów
Table 1
Means of production outlays necessary to produce
Środki Jednostkowe nakłady
produkcji
W1 W2
I 16 24
II 16 10
wanych środków potrzebnych do produkcji wyrobów W1 i W2 ze-
stawiono w tablicy 1.
Wielkości w tablicy 1, np. liczba „24”, mogą oznaczać ilość
zużytej energii potrzebnej do wyprodukowania 1 t walcówki W2.
Wiadomo ponadto, że zdolności produkcyjne jednego z wydzia-
łów nie pozwalają produkować więcej niż 3000 t walcówki W1 oraz
4000 t walcówki W2. Komórka analizy rynku, działająca w ramach
przedsiębiorstwa, ustaliła dodatkowo optymalną proporcję pro-
dukcji każdego z wyrobów w stosunku 3:2. Cena sprzedaży jed-
nostki wyrobu W1 wynosi 30 zł, a cena sprzedaży wyrobu W2 —
40 zł. Należy ustalić optymalne rozmiary produkcji walcówek
gwarantujące maksymalizację przychodu ze sprzedaży przy istnie-
jących ograniczeniach. Przedstawiony problem to klasyczne za-
gadnienie badań operacyjnych dotyczące podziału posiadanych
przez wytwórcę, w naszym przypadku hutę, środków produkcji.
Metoda geometryczna
Zmiennymi decyzyjnymi, czyli liczbami stanowiącymi roz-
wiązanie modelu, są w zadaniu wielkości produkcji poszczegól-
nych wyrobów. Oznaczmy przez X1 wielkość produkcji walcówki
W1 i analogicznie przez X2 wielkość produkcji walcówki drugiej.
Warunkami ograniczającymi produkcji są limity środków pro-
dukcji. Zgodnie z danymi z tablicy 1 przewidywane wielkości zu-
życia środków nie mogą być większe niż
16X1 + 24X2 ≤ 96 000 (1)
16X1 + 10X2 ≤ 80 000 (2)
Ponadto, według analiz rynku, znany jest stosunek wielkość
produkcji wyrobów. Na każdy produkt W2 przypada 1,5 wyrobu
W1, co możemy zapisać
X1 = 1,5X2 (3)
Wydajność technologii (warunki brzegowe) oraz nieujem-
ność zmiennych decyzyjnych wprowadza dalsze ograniczenia
wielkości produkcji
0 ≤ X1 ≤ 3000 (4)
0 ≤ X2 ≤ 4000 (5)
Funkcją celu, odzwierciedlającą kryterium decyzyjne, jest
maksymalizacja przychodu ze sprzedaży obu walcówek, co mo-
żemy zapisać
F (X1, X2) = 30X1 + 40X2 ⇒ max. (6)
Jako że w modelu występują tylko dwie zmienne decyzyjne,
możliwe jest rozwiązanie graficzne w układzie kartezjańskim.
Rozwiązywanie problemu rozpoczyna się od wyznaczenia rozwią-
zań dopuszczalnych dla poszczególnych warunków ograniczają-
cych.
Na rysunkach 1÷5 zaznaczono zbiory decyzji dopuszczalnych
przy założonych ograniczeniach i warunkach brzegowych.
Wymóg nieujemności rozwiązań (możliwych matematycznie,
lecz pozbawionych praktycznego znaczenia) powoduje, że rozpa-
trywana jest jedynie I ćwiartka układu współrzędnych. Pola zakre-
skowane oznaczają obszary rozwiązań dopuszczalnych. Warunek
(1) i (2) spełniają punkty leżące na prostych oraz półpłaszczy-
znach poniżej nich. Warunek (3) obejmuje punkty leżące tylko na
prostej. Warunki (4) i (5) są spełnione odpowiednio punktami na-
leżącymi do prostej i do półpłaszczyzny na lewo od niej oraz punkta-
mi leżącymi na prostej i poniżej. Strzałki oznaczają, że obszary
rozwiązań dopuszczalnych w warunkach (4) i (5) są otwarte i kon-
tynuują się do nieskończoności.
249
 Część wspólna wszystkich decyzji dopuszczalnych (iloczyn 6000

t
zbiorów), to zaznaczony linią przerywaną odcinek prostej wraz 5000
z punktami końcowymi (rys. 6). Wszystkie punkty leżące na tym
odcinku są zbiorem decyzji dopuszczalnych dla wszystkich ogra- 4000
niczeń i warunków brzegowych.

X2
Ostatecznym rozwiązaniem problemu decyzyjnego jest znale- 3000

zienie decyzji optymalnej ze zbioru decyzji dopuszczalnych. Po- 2000

szukując rozwiązania optymalnego należy pamiętać, że znajduje
się ono zawsze w jednym z wierzchołków albo na krawędzi zbioru 1000
rozwiązań dopuszczalnych. Dysponując zbiorem rozwiązań do-
0
puszczalnych można wyliczyć wartość funkcji celu w każdym z
0 1000 2000 3000
wierzchołków i wybrać ten, w którym funkcja celu przyjmuje t
wartość optymalną (minimalną bądź maksymalną). X1

5000 Rys. 4. Zbiór rozwiązań dopuszczalnych

t

dla warunku brzegowego (4)

4000
Fig. 4. Set of acceptable solutions for constraint (4)
3000
5000

t
X2

2000

4000
1000

3000
0

X2
-1000 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000
-1000 2000
t
X1
1000

Rys. 1. Zbiór rozwiązań dopuszczalnych

0
dla warunku ograniczającego (1)
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000
Fig. 1. Set of acceptable solutions for constraint (1) X1
t

9000
Rys. 5. Zbiór rozwiązań dopuszczalnych
t

8000 dla warunku brzegowego (5)

7000 Fig. 5. Set of acceptable solutions for constraint (5)
6000

5000 8000
t
X2

4000 7000

3000 6000

2000 5000
X2

1000 4000

0 3000
-1000 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 A
-1000 2000
X1 t

1000
Rys. 2. Zbiór rozwiązań dopuszczalnych 0
dla warunku ograniczającego (2) 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000
t
Fig. 2. Set of acceptable solutions for constraint (2) X1

4000 Rys. 6. Graficzna prezentacja zbioru rozwiązań dopuszczalnych

t

Fig. 6. Graphic presentation of acceptable solutions set

3000

W analizowanym przypadku rozwiązanie optymalne pokazano

strzałką (punkt A). W przypadku bardziej skomplikowanych figur
X2

2000
zbioru rozwiązań dopuszczalnych (np. wieloboki o wielu wierz-
chołkach) wykorzystuje się metodę izolinii.
1000 Powracając do zagadnienia optymalnej wielkości produkcji
przez hutę HM stwierdzamy, że przy istniejących ograniczeniach
środków produkcji i mocy przerobowych optymalne wielkości pro-
0
dukcji walcówek wynoszą: W1 — 3000 t oraz W2 — 2000 t. Wiel-
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000
t
kość przychodu możliwa do osiągnięcia wynosi wtedy 170 000 zł
X1 i jest najwyższą z możliwych.
Rys. 3. Zbiór rozwiązań dopuszczalnych
dla warunku ograniczającego (3) Algorytm simplex
Fig. 3. Set of acceptable solutions for constraint (3) Algorytm simplex jest uniwersalną metodą rozwiązywania

250
programów liniowych. Można za jego pomocą rozwiązywać pro- Tablica 4
blemy decyzyjne o dowolnej liczbie zmiennych. Algorytm ten, III tablica simplexowa
pozwala znaleźć optymalne rozwiązanie, o ile takowe istnieje.
W pierwszym kroku znajdowane jest dowolne bazowe rozwiąza- Table 4
nie problemu (oczywiście ze zbioru rozwiązań dopuszczalnych). The third simplex table
Następnie jest ono weryfikowane, czy jest decyzją optymalną. Je-
żeli nie, konstruowane jest następne rozwiązanie bazowe, lepsze Wartości Współczynniki przy zmiennych
lub przynajmniej nie gorsze od poprzedniego. Ostateczny rezultat Iteracja Baza zmiennych
osiągamy wtedy, gdy nie można już znaleźć rozwiązania lepszego bazowych X1 X2 X3 X4 X5
dla aktualnego rozwiązania bazowego. Szczegółowy opis wyko- X2 2000 0 1 0,021 0 –0,333
nania procedury obliczeniowej znajduje się w podręcznikach z za-
kresu badań operacyjnych. Poniżej przedstawiono jedynie wyni- 3 X4 12 000 0 0 –0,708 1 –4,667
kowe tablice poszczególnych kroków iteracyjnych. X1 3000 1 0 0,031 0 0,5
Rozwiązywanie modelu liniowego rozpoczyna się od sprowa- Kryterium simplex 0 0 –1,771 0 –1,667
dzenia go do postaci kanonicznej, czyli takiej, w której warunki
ograniczające mają postać równości. W tym celu do modelu
wprowadzane są dodatkowe zmienne. W przypadku nierówności jeśli kryterium simplex zawiera liczby niedodatnie.
typu „≤” do lewych ich stron dodawane są tzw. zmienne swobod- Dalsze rozwiązywanie algorytmu simplex, w zależności czy
ne, w przypadku nierówności typu „≥” lub równości od lewych minimalizujemy czy też maksymalizujemy funkcję celu, polega na
stron odejmowane są zmienne swobodne, a dodawane tzw. wprowadzeniu do kolejnego rozwiązania bazowego zmiennej nie-
zmienne sztuczne [9]. Wstępnie określone rozwiązanie dopusz- bazowej o najmniejszej lub największej wartości w wierszu zero-
czalne nazywane jest początkowym rozwiązaniem bazowym, wym. W przytaczanym przykładzie będzie to zmienna X2 (tabl. 3).
a zmienne swobodne i sztuczne, wchodzące w jego skład, to tzw. W kolejnym kroku do bazy wprowadzamy drugą ze zmien-
zmienne bazowe (baza). Wszelkie pozostałe zmienne to tzw. nych niebazowych, czyli X1. III tablica simplexowa przyjmuje po-
zmienne niebazowe. stać jak w tablicy 4.
W analizowanym przypadku huty MN wprowadzamy zmienne Wykonanie trzeciej iteracji pozwala osiągnąć rozwiązanie,
swobodne X3, X4 i sztuczną X5. I tablica simplexowa przyjmuje gdyż wszystkie elementy w wierszu zerowym są niedodatnie.
postać jak w tablicy 2. Optymalne wielkości produkcji wynoszą zatem 3000 t walcówki
Zasadniczym elementem macierzy (oznaczonym podwójną li- W1 i 2000 t walcówki W2. Uzyskano wynik analogiczny jak w me-
nią) jest komórka składająca się z kolumn odpowiadających łącz- todzie geometrycznej. Dodatkowym wnioskiem, wynikającym
z trzeciej tablicy simplexowej jest informacja, że przy takim roz-
nej liczbie zmiennych (decyzyjnych, swobodnych i sztucznych),
wiązaniu pozostaje niewykorzystana ilość środka produkcji II w ilości
natomiast liczba jej wierszy odpowiada liczbie warunków ograni-
12 000 jednostek.
czających. Kryterium simplex (wiersz zerowy) służy do kontroli,
czy aktualne rozwiązanie bazowe jest rozwiązaniem optymalnym.
Zastosowanie programowania liniowego w górnictwie
Jeśli funkcja celu jest maksymalizowana, rozwiązanie nie jest opty-
malne, jeśli w wierszu zerowym występują liczby nieujemne. W przy- Dane
padku minimalizacji funkcji celu rozwiązanie nie jest optymalne, Kopalnia rud metali QAZ prowadzi wydobycie w trzech od-
działach wydobywczych: X, Y, Z. Zdolności produkcyjne każdego
z oddziałów prezentują się następująco: 4000, 2500, 3500 t/dobę.
Tablica 2 Jednostkowe nakłady środków potrzebnych do urobienia i trans-
I tablica simplexowa portu urobku kształtują się następująco:
⎯ materiały wybuchowe: 2,0 jedn./t (X), 1,5 (Y), 2,3 (Z),
Table 2 ⎯ paliwa i oleje: 4,4 jedn./t (X), 5,0 (Y), 4,0 (Z).
The first simplex table Kierownictwo kopalni ustaliło dobowe zużycie środków po-
trzebnych do produkcji na poziomie 15 000 jednostek materiałów
Wartości Współczynniki wybuchowych oraz 35 000 jednostek paliw i olejów. Każdy od-
Iteracja Baza zmiennych przy zmiennych dział charakteryzuje się zróżnicowanym typem i jakością kopali-
bazowych X1 X2 X3 X4 X5 ny, który pozwala uzyskać ze sprzedaży następujące ceny:
⎯ oddział X — 25 jedn./t,
X3 96 000 16 24 1 0 0
⎯ oddział Y — 28 jedn./t,
1 X4 80 000 16 10 0 1 0
⎯ oddział Z — 26 jedn./t.
X5 0 1 –1,5 0 0 1 Rozwiązanie
Kryterium simplex 30 40 0 0 0 Określić optymalną wielkość produkcji (maksymalizując możli-
wy do uzyskania przychód) dla poszczególnych oddziałów w ujęciu
Tablica 3 dobowym.
Zmiennymi decyzyjnymi problemu są wielkości wydobycia.
II tablica simplexowa Warunkami brzegowymi są maksymalne zdolności produkcyjne,
Table 3 co zapiszemy jako
The second simplex table
0 ≤ X ≤ 4000 (7)
Wartości Współczynniki przy zmiennych
Iteracja Baza zmiennych 0 ≤ Y ≤ 2500 (8)
bazowych X1 X2 X3 X4 X5

X2 4000 0,667 1 0,015 0 0 0 ≤ Z ≤ 2500 (9)

2 X4 40 000 9,333 0 –0,418 1 0
X5 6000 2 0 0,062 0 1 Warunkami ograniczającymi w wydobyciu są dobowe limity
środków produkcji (paliwa, oleje, materiały wybuchowe), które
Kryterium simplex 3,333 0 –1,667 0 0 zapisujemy w postaci modelu jako

251
 Tablica 5
Dane wynikowe analizy simplex dla kopalni QAZ
Table 5
Results of simplex analysis for QAZ mine

Optymalny zakres
Zmienna Wartość Współczynnik Udział współczynników funkcji celu
decyzyjna rozwiązania funkcji celu w funkcji celu
min. max.
1 X 3 183,96 25,00 79 599,04 22,60 26,86
2 Y 2 500,00 28,00 70 000,00 23,16 M
3 Z 2 122,64 26,00 55 188,70 22,98 28,75
Funkcja celu (max.) = 204 787,74
Dopuszczalne wartości
Limity środków Niewykorzystany zasób Cena dualna prawych stron ograniczeń
Ograniczenia Kierunek
produkcji środka produkcji środków produkcji
min. max.
1 (10) <= 15 000,00 0 6,7925 14 567,5 15 663,6
2 (11) <= 35 000,00 0 2,5943 33 540,0 35 752,2

Jaka jest zatem wrażliwość współczynników funkcji celu w po-

2,0 X + 1,5 Y + 2,3 Z ≤ 15 000 (10)
4,4 X + 5,0 Y + 4,0 Z ≤ 35 000 (11)
Funkcją celu jest maksymalizacja przychodu ze sprzedaży su-
rowca
F (X,Y,Z) = 25 X + 28 Y + 26 Z ⇒ max. (12)
Z uwagi na występowanie trzech zmiennych decyzyjnych za-
danie rozwiązano za pomocą algorytmu simplex. Do obliczeń wy-
korzystano pakiet obliczeniowy WinQSB. W tablicy 5 zestawiono
wyniki analizy.
Maksymalizację przychodu uzyskujemy przy następującym
poziomie wydobycia:
⎯ 2500 t/dobę w oddziale Y (pełne obciążenie wydobywcze),
⎯ 3183,96 t/dobę w oddziale X (79,6 % mocy wydobywczej),
⎯ 2122,64 t/dobę w oddziale Z (60,6 % mocy wydobywczej).
Funkcja celu przy założonych warunkach brzegowych i ogra-
niczeniach osiąga maksimum w wysokości 204 787,74 jednostek
pieniężnych.
Analiza wrażliwości rozwiązania optymalnego, dualizm
Rozwiązanie programu liniowego jest punktem wyjścia do
dalszych analiz. Interesujące (i ważne) dla decydenta jest, jak
wrażliwe są rozwiązania optymalne na zmiany w założeniach mo-
delu. Konieczne zatem jest wykonanie analizy wrażliwości, pole-
gającej na ocenie odchyleń rozwiązania bazowego, stosownie do
zmian parametrów wejściowych. Możliwe są analizy zmian:
1. współczynników funkcji celu (w przykładzie kopalni — przy-
chodów z oddziałów),
2. warunków ograniczających (w przykładzie — środków pro-
dukcji),
3. ewentualnych nowych warunków ograniczających.
W praktyce analiza wrażliwości rozwiązania optymalnego
ogranicza się najczęściej do badania warunków 1 i 2. Analizy te
podawane są zazwyczaj obok rozwiązania optymalnego przez
większość profesjonalnych programów komputerowych z zakresu
programowania liniowego. W tablicy 5 są to kolumny: optymal-
nego zakresu współczynników funkcji celu, ceny dualnej środków
produkcji oraz dopuszczalnych wartości prawych stron ograni-
czeń.
szczególnych oddziałach, czyli w jakim zakresie dopuszczalne są
zmiany cen surowca, tak by rozwiązanie optymalne nie ulegało
zmianie ?
Do obliczeń należy wykorzystać ostatnią macierz iteracji, za-
stępując w niej dotychczasowe współczynniki funkcji celu nowym
współczynnikiem np. cj´ = cj + δj, gdzie wielkość δj jest dopusz-
czalną zmianą ceny. Pomijając żmudne niekiedy obliczenia korzy-
stamy z tablicy 5. W kopalni QAZ zakres możliwych zmian cen
nie wpływający na rozwiązanie optymalne określony jest prze-
działami. Wielkości te, wyliczone przy pomocy pakietu WinQSB,
wynoszą odpowiednio:
⎯ dla oddziału X od 22,60 do 26,86 jedn./t,
⎯ dla oddziału Y od 23,16 do + ∞ jedn./t
⎯ dla oddziału Z od 22,98 do 28,75 jedn./t.
W przypadku oddziałów X i Z przedziały te są obustronnie
domknięte, natomiast w oddziale Y przedział jest prawostronnie
otwarty. Symbol M oznacza liczbę bardzo dużą (M → ∞). Na pod-
stawie tak określonych przedziałów możemy stwierdzić, że opty-
malne rozwiązanie opisane wielkościami wydobycia X = 3183,96
t/d; Y = 2500,00 t/d; Z = 2122,64 t/d pozostanie niezmienione gdy:
⎯ cena jednostkowa surowca w oddziale X wahać się będzie
pomiędzy 22,60 a 26,86 jedn./t, przy cenach w oddziałach Y =
28, Z = 26,
⎯ cena jednostkowa surowca w oddziale Y będzie większa od
23,16 jedn./t, przy cenach w oddziałach X = 25, Z = 26,
⎯ cena jednostkowa surowca w oddziale Z wahać się będzie po-
między 22,98 a 28,75 jedn./t, przy cenach w oddziałach X =
25, Y = 28.
Należy pamiętać o zmianie wartości funkcji celu, która w przy-
padku cen na poziomie np. 22,60 jedn./t w oddziale X wyniesie:
22,60 · 3183,96 + 28 · 2500,00 + 26 · 2122,64 = 197 146,14 jed-
nostek pieniężnych.
Ważnym zagadnieniem jest, jaką strategię odnośnie do wiel-
kości eksploatacji powinna przyjąć kopalnia, np. przy wzroście
cen surowca? Załóżmy, że możemy uzyskać ze sprzedaży surowca
następujące ceny:
⎯ oddział X – 30 jedn./t,
⎯ oddział Y – 31 jedn./t,
⎯ oddział Z – 28 jedn./t.
Pozostałe warunki i ograniczenia analizy simplex pozostawio-
no bez zmian. Jakie będą rozwiązania optymalne? Wyniki analizy
przedstawiono w tablicy 6.
Decyzją optymalną jest maksymalizacja produkcji w oddziale

252
 Tablica 6
Dane wynikowe analizy simplex przy maksymalnym poziomie przychodów dla kopalni QAZ
Table 6
Results of simplex analysis for QAZ mine at the highest incomes level

Optymalny zakres
Zmienna Wartość Współczynnik Udział współczynników funkcji celu
decyzyjna rozwiązania funkcji celu w funkcji celu
min. max.
1 X 4 000,00 30,00 120 000,00 29,26 M
2 Y 2 185,45 31,00 67 748,95 18,26 32,92
3 Z 1 618,18 28,00 45 309,04 24,80 29,20
Funkcja celu (max.) = 233 057,99
Dopuszczalne wartości
Limity środków Niewykorzystany zasób Cena dualna prawych stron ograniczeń
Ograniczenia Kierunek
produkcji środka produkcji środków produkcji
min. max.
1 C1 <= 15 000,00 0 2,91 14 567 17 070
2 C2 <= 35 000,00 0 5,33 29 774 35 752

X oraz wykorzystanie oddziałów Y i Z odpowiednio w 87,4 %
i 46,2 % mocy produkcyjnych. Przy takim obciążeniu funkcja celu
osiąga maksimum na poziomie 233 057,99 jednostek pieniężnych.
Gdyby kopalnia pozostała przy wielkościach produkcji okre-
ślonych w założeniach początkowych zadania, uzyskałaby przy-
chody wynoszące: 3183,96 · 30 + 2500,00 · 31 + 2122,64 · 28 =
232 452,72, czyli o 605,27 jednostek pieniężnych mniej. W skali
roku (365 dni) daje to niebagatelną sumę wynoszącą 220 923,55
jednostek pieniężnych.
W przypadku kopalni QAZ niewykorzystany zasób środków
produkcji wynosi we wszystkich przypadkach zero. Oznacza to,
że limity środków produkcji są wykorzystywane w sposób pełny.
Wyniki analizy simplex dla założeń początkowych pozwalają
określić ponadto, w jakim przedziale liczbowym mogą zmieniać
się warunki ograniczające, tak by w rozwiązaniu optymalnym po-
zostały dotychczasowe zmienne bazowe oraz by możliwe było
wyznaczenie nowych wartości optymalnych tych zmiennych. Do-
puszczalne wartości prawych stron ograniczeń są zatem wielko-
ściami, przy których wartość optymalnej funkcji celu zmienia się
zgodnie z cenami dualnymi (dualizm) dla poszczególnych środ-
ków produkcji.
Na podstawie określonego programu liniowego maksymalizu-
jącego funkcję celu można zbudować inny — przeciwny model
liniowy, prowadzący do minimalizacji funkcji celu. Pierwszy
z programów nazywany jest programem pierwotnym (PP), a two-
rzony na jego podstawie nowy program określany jest mianem
programu dualnego (PD). Program dualny (PD) jest nowym pro-
gramem, ze zmiennymi, które nie występują w programie pier-
wotnym. Pomiędzy oboma programami zachodzą następujące za-
leżności [9]:
1. w programie dualnym jest tyle zmiennych decyzyjnych, ile
warunków ograniczających w programie pierwotnym (i od-
wrotnie),
2. współczynniki funkcji celu programu pierwotnego są wyra-
zami wolnymi układu nierówności programu dualnego (i od-
wrotnie).
3. współczynniki układu nierówności w programie dualnym są
transpozycją współczynników nierówności programu pierwot-
nego,
4. programem dualnym względem programu dualnego jest pro-
gram pierwotny.
5. jeżeli w programie pierwotnym funkcja celu jest maksymali-
zowana, to w programie dualnym jest minimalizowana (i od-
wrotnie),
6. konstruując program dualny należy zmienić kierunki nierów-
ności na przeciwne względem programu pierwotnego.
Do rozwiązywania zadań programu dualnego stosuje się kilka
twierdzeń o dualiźmie, z których najważniejsze to [9]:
1. w rozwiązaniach optymalnych obu programów wartości funk-
cji celu są sobie równe – tzw. kryterium optymalności,
2. jeżeli dowolny warunek PD jest chociaż w jednym optymal-
nym rozwiązaniu tego zadania spełniony z nierównością ostro
(zachodzi nierówność), to odpowiadająca mu zmienna w do-
wolnym, optymalnym rozwiązaniu programu pierwotnego
przyjmuje wartość „0”.
Stosownie do zależności, program dualny w przypadku kopal-
ni QAZ wymaga wprowadzenia nowych zmiennych: V1 i V2. Za-
tem warunki ograniczające przyjmą postać
2,0V1 + 4,4V2 ≥ 25 (13)
1,5V1 + 5,0V2 ≥ 28 (14)
2,3V1 + 4,0V2 ≥ 26 (15)
Funkcję celu, minimalizującą zużycie środków produkcji zapi-
szemy
15 000 V1 + 35 000 V2 ⇒ min. (16)
Rozwiązaniem tego programu są: V1 = 6,7925 i V2 = 2,5943.
Po podstawieniu do nierówności (13), (14) i (15) stwierdzamy, że
nierówności (13) i (15) są słabo spełnione (zachodzi równość),
a nierówność (14) jest nieprawdziwa. Zatem warunek ograniczają-
cy (14) wymusza w PP przyjęcie wielkości produkcji oddziału Y
na poziomie maksymalnym, czyli 2500 jednostek. Pomijając od-
dział Y funkcja celu wynosi wtedy F(X, Z) = 134 787,7; natomiast
w PD funkcja celu G (V1, V2) wynosi również 134 787,7; a więc
dla rozwiązania zadania PP należy rozwiązać układ równań
2,0X + 2,3Z = 15 000 – 3750 (17)
4,4X + 4,0Z = 35 000 – 12 500 (18)
Wielkości dostępnych dobowych środków produkcji należy
pomniejszyć o ilość potrzebną do pozyskania 2500 jednostek ko-
paliny z oddziału Y (1,5 · 2500 i 5 · 2500). Po dalszych oblicze-
niach uzyskujemy X = 3183,96, a Z = 2122,64. Wyniki te są zgod-
ne z obliczonymi wcześniej przy pomocy algorytmu simplex.

253
 Warto zwrócić uwagę na interpretację ekonomiczną progra-
mowania dualnego. Załóżmy, że możliwe jest dokupienie jednost-
ki środka produkcji I (materiały wybuchowe) i II (oleje i paliwa).
Jak zmieni się wartość funkcji celu PP, czyli o ile zmieni się moż-
liwy do uzyskania łączny przychód? Należy rozwiązać poniższe
układy równań (oddział Y nadal wykorzystuje pełną zdolność pro-
dukcyjną)
2,0X + 2,3Z = 11 251 (19)
4,4X + 4,0Z = 22 500 (20)
i
2,0X + 2,3Z = 11 250 (21)
4,4X + 4,0Z = 22 501 (22)
W pierwszym przypadku uzyskujemy X = 3182,07, a Z =
2124,72; co przekłada się na wzrost wartości funkcji celu o 6,7925
jednostek. W drugim przypadku uzyskujemy optymalne wielkości
produkcji wynoszące X = 3185,05 i Z = 2121,69 i przyrost funkcji
celu wynoszący 2,5943 jednostek. Dysponując możliwością do-
kupienia jednostki środka produkcji, możemy o odpowiednią
wielkość powiększyć możliwy do uzyskania przychód. W przy-
padku zmniejszenia środków produkcji zmniejszy się oczywiście
wartość funkcji celu.
Optymalna wartość zmiennej dualnej (nazywanej też ceną dualną)
informuje zatem o tym, jak wielki przyrost wartości funkcji celu
PP może przynieść dodatkowa jednostka i-tego środka produkcji [1].
Dopuszczalne zakresy zmian zużycia środków produkcji, przy
założeniach początkowych, mają rozrzut od 14 567 do 15 663 jed-
nostek dla materiałów wybuchowych, a w przypadku paliw i ole-
jów od 33 540 do 35 752 jednostek. Zwiększenie limitu środków
wybuchowych do poziomu 15 663 spowoduje wzrost optymalnej
wartości funkcji celu o 663 · 6,7925 = 4503,43 jednostki. Dalsze
zwiększanie limitu materiałów wybuchowych nie spowoduje
wzrostu optymalnej wartości funkcji celu.
Podsumowanie
Działalność gospodarcza wymaga planowania i kontrolowania
podejmowanych decyzji. Dążenia przedsiębiorców są skupione na
osiągnięciu konkretnego celu, bądź grupy celów. Cele te, a wła-
ściwie możliwości ich realizacji, zależą od zasobów zarówno fi-
nansowych, organizacyjnych, jak i materiałowych. Programowanie
liniowe jest narzędziem znajdującym szerokie zastosowanie
w zarządzaniu przedsiębiorstwami. Pozwala m.in. na rozwiązanie
istotnego zagadnienia optymalnej alokacji, niekiedy ograniczo-
nych ilościowo, środków produkcji. Matematyczna optymalizacja,
254
np. wielkości wydobycia kopaliny umożliwia maksymalizację
przychodu zakładu górniczego, przy istniejących ograniczeniach.
Analiza wrażliwości rozwiązań stwarza dodatkowo szansę ela-
stycznego reagowania na zmieniające się uwarunkowania rynko-
we czy techniczne (wynikające np. z geologiczno-górniczych wa-
runków eksploatacji). Możliwe jest ponadto określenie wielkości
produkcji stosownie do cen. Wykorzystanie ceny dualnej odpo-
wiada na pytanie, czy opłacalne jest zwiększanie nakładów na za-
kup środków produkcji. Badania operacyjne, a wśród nich pro-
gramowanie liniowe, są dziedziną nauki dążącą do maksymaliza-
cji bądź minimalizacji funkcji celu, w której ujęta jest strategia
przedsiębiorcy.
Literatura
1. Czerwiński Z.: Matematyka na usługach ekonomii. PWN Warszawa
1969.
2. Kałuski J.: Podstawy teorii gier. Wyd. Prac. Komput. Jacka Skal-
mierskiego. Gliwice 1996.
3. Kowalik S.: Podejmowanie decyzji w oparciu o teorię gier, wykorzy-
stujące zasady gry z Naturą. Zesz. Nauk. Polit. Śl., s. Górnictwo, nr 219,
Gliwice 1994.
4. Kowalik S.: Podejmowanie decyzji w górnictwie w warunkach nie-
pewności. Zesz. Nauk. Polit. Śl., s. Górnictwo, nr 228, Gliwice 1996.
5. Kowalik S.: Wykorzystanie teorii gier do podejmowania decyzji
w górnictwie. Wyd. Polit. Śl., Gliwice 1997.
6. Kozdrój M., Przybyła H.: Teoria organizacji i zarządzania cz. 3.
Modele matematyczne w organizacji produkcji górniczej. Skrypty Uczel-
niane Polit. Śl., Gliwice 1986.
7. Krzak M.: Zastosowanie metody Monte Carlo w procesie decyzyj-
nym zagospodarowania perspektywicznych rejonów kopalni Rudna. Mat.
VIII Konf. z cyklu „Wykorzystanie złóż kopalin użytecznych”: Rachunek
ekonomiczny w gospodarce zasobami. Gosp. Sur. Min. Wyd. IGSMiE
PAN Kraków 2002.
8. Krzak M.: Możliwe wykorzystania teorii gier w podejmowaniu de-
cyzji w górnictwie. Gosp. Sur. Miner. z. 1, t. 20, Wydaw. IGSMiE PAN
Kraków 2004.
9. Kukuła K. (red.): Badania operacyjne w przykładach i zadaniach.
Wydaw. Naukowe PWN. Warszawa 1999.
10. Łucki Z.: Ocena inwestycji i podejmowanie decyzji w górnictwie
naftowym i gazownictwie. Polska Fundacja Promocji Kadr. Kraków 1995.
11. Łucki Z.: Zarządzanie w górnictwie naftowym i gazownictwie.
Wydaw. UNIVERSITAS. Kraków 2003.
12. Potocki C., Przybyła H.: Badania operacyjne w górnictwie. Skryp-
ty Uczelniane Polit. Śl., Gliwice 1980.
13. Saługa P.: Symulacja Monte Carlo w ocenie ekonomicznej eks-
ploatacji złoża węgla kamiennego. X Szkoła Eksploatacji Podziemnej.
Wydaw. IGSMiE PAN Kraków 2001.
14. Witkowska D.: Wprowadzenie do badań operacyjnych. Wydaw.
Polit. Łódzkiej, Łódź 1996.
Praca wykonana w ramach badań własnych AGH nr 10.10.140.152
LESZEK BLACHA Rudy Metale R51 2006 nr 5
UKD 669.054.001:669.343.001:669.4

ELIMINATION OF LEAD FROM COPPER BLISTER

IN VACUUM REFINING PROCESS

The vacuum refining technology of copper, based on phenomena of evaporation of volatile components of metal baths, is
mainly determined by the mass transport, both in gaseous and liquid phase. A change in temperature and pressure, and
also a change in hydrodynamic conditions can have a significant influence on the kinetic control of the analyzed process.
An investigations of the vacuum refining of copper alloys in the range of pressures from 8 to 1333 Pa and temperatures
1373÷1523 K were performed. The results obtained were used to determine a coefficient of the mass transfer, namely the
basic kinetic parameter characterizing the processes in question. At the same time coefficient values of the mass transport
in the liquid phase, coefficient values of the mass transport in the gaseous phase and the evaporation rate constant were
determined.
Keywords: copper metallurgy, vacuum refining, kinetic of process

USUWANIE OŁOWIU Z MIEDZI BLISTER W PROCESACH RAFINACJI PRÓŻNIOWEJ

W procesie rafinacji próżniowej miedzi podstawowego znaczenia nabiera usuwanie z niej antymonu, ołowiu i arsenu. Zin-
tensyfikowanie procesu eliminacji tych zanieczyszczeń może pozwolić na wykorzystanie do produkcji miedzi o podwyższo-
nej czystości innych materiałów wsadowych. W ramach pracy przeprowadzono badania rafinacji próżniowej miedzi blister
od ołowiu w zakresie ciśnień od 8 do 1333 Pa i temperatur 1423÷1523 K Badanie prowadzono przy wykorzystaniu próż-
niowego pieca IS 5/III firmy Leybold Heraeus. Uzyskane wyniki rafinacji miedzi blister posłużyły do wyznaczenia doświad-
czalnego współczynnika przenikania masy. Jednocześnie wyznaczono wartości współczynników wnikania masy w fazie cie-
kłej βc i stałej szybkości parowania ke. Pozwoliło to na oszacowanie oporów poszczególnych etapów procesu. Na podsta-
wie przeprowadzonych badań procesu rafinacji próżniowej można stwierdzić, że proces usuwania ołowiu z miedzi blister
w analizowanym zakresie temperatur i ciśnienia posiada kontrolę dyfuzyjną. Przy ciśnieniach powyżej 80 Pa badany proces
determinowany jest transportem masy w fazie gazowej. Opór wnikania masy w tej fazie stanowi powyżej 70 % całkowitego
oporu procesu. W zakresie ciśnień od 80 do 10 Pa obserwujemy znaczny wzrost wartości współczynnika przenikania masy
wraz z obniżaniem ciśnienia. Oznacza to, że w tym zakresie ciśnień następuje zmiana kontroli procesu, a opory transportu
masy w fazie gazowej nakładają się na opory w fazie ciekłej. Dalsze obniżenie ciśnienia w sposób wyraźny zmniejsza udział
oporu wnikania masy w fazie gazowej, przy wzroście oporu wnikania w fazie ciekłej. W całym zakresie stosowanych tempe-
ratur i ciśnień sumaryczny opór wnikania masy stanowi powyżej 80 % całkowitego oporu badanego procesu.
Słowa kluczowe: metalurgia miedzi, rafinacja próżniowa, kinetyka procesu

Introduction
In the vacuum refining process of copper, elimination of anti-
mony, lead and arsenic plays a significant role. Intensification of
elimination process of these impurities may allow for using other
charge materials than electrolytic copper, like deoxidized copper
or blister copper in production of high purity copper.
The first literature items refining to examinations of vacuum refining
of copper and its alloys were published in the period from 1960 up
to the first half of 1970 decade [1÷10]. Generally, it could be
stated, that most of authors had limited their results to the data
representing a change of concentration of removed impurities in
examined process. Often there was lack of basic information on
chemical composition of tested copper alloys, time of process du-
ration, or the type and size of utilized vacuum units and crucibles.
This made impossible to perform a full analysis of results pre-
sented in these works.
The first data concerning the kinetics of lead elimination from
liquid copper in refining process performed under reduced pres-
sure were published by Ohno [11] in 1976. He examined the re-
moval rate of this metal from copper alloys, with simultaneous
accounting of influence of sulfur content onto the course of pro-
cess. The value of mass transfer coefficient was determined from
the experimental data. At the same time were evaluated the mass
penetration coefficients in the liquid and gaseous phase, what al-
lowed to define the determining stage of tested process. According
to mentioned author, for the analyzed conditions of experiment the
evaporation process of lead from Cu-Pb alloys has mixed control
and is determined by the mass transport in gaseous phase and by
the rate of evaporation itself.
The same author in 1977 [12] presented results of tests per-
formed to define the influence of stirring of metallic bath onto the
removal rate of impurities from copper. The obtained results had
confirmed that increase in the bath stirring rate has insignificant
effect on removal rate of analyzed metallic impurities from copper.
In subsequent literature presented by Ozberk and Guthrie
[13÷14] showed that evaporation of lead from copper is controlled
mainly by mass transport in gaseous phase. However, reduction of
pressure in system to approx. 8 Pa and raise of bath temperature
over 1623 K will bring a change in the process control. In these
physical conditions the evaporation process was controlled by oc-
currence of mass transport both, in the gaseous and in liquid
phase. When analyzing the data in literature on a possibility of
elimination of lead from liquid copper in vacuum refining process

Dr hab. inż. Leszek Blacha, prof. nzw. — Politechnika Śląska, Katedra Metalurgii, Katowice.

255
it could be stated, that only in the works of Ohno and Ozberk with
Guthrie attempts were made of kinetic analysis of this process. It
must be however underlined, that these authors performed tests in
very narrow ranges of temperature and pressure. Besides, Ohno
and Ozberk when determining the value of mass penetration coef-
ficient in the liquid phase with induction mixing assumed a con-
stant speed of near-surface metal, what is not in conformity with
factual state. There is also lack in this literature a thermodynamic
effect of oxygen contained in liquid copper on the evaporation rate
from it of this impurity.
In Table l are presented the basic parameters of experiments
and results obtained hitherto in the tests of elimination of lead
from liquid copper in vacuum refining process.
Methodology of examinations
Materials
Examinations were performed on blister copper with chemical
compositions as in Table 2.
Equipment and method
Examinations were made with the help of vacuum furnace
IS5/III of Leybold Heraeus, rated at 100 kW and frequency
4 KHz. A vacuum chamber of furnace of l m dia. and 0.95 m
height was made of stainless steel and was fitted with own cooling

Table 1
Basic parameters and test results of elimination of lead from liquid copper in vacuum refining process (summary from literature)
Tablica 1
Podstawowe parametry i wyniki badań usuwania ołowiu z ciekłej miedzi w procesach rafinacji próżniowej

Literat. Range Range Lead Mass transfer

Basic impurity
item Material Type of of elimination coeff.
No. content
for tests of used unit temperatures pressures degree 10–5 ms–1
mass %
K Pa mass % Pb
1 Electrolytic Oxygen-0.042 Induction furnace
[7] copper enriched Lead<0.01 1373÷1423 13÷26000 <90 **
in Pb
2 Anode copper Oxygen-0.052 Vacuum quartz
1553÷1573 1.3÷0.013 <99 **
Lead-0.113 furnace
Electrolytic Oxygen<0.002 Induction furnace
[8] 1573 13 >90 **
copper Lead<0.0015
Electrolytic Oxygen<0.0074 Induction furnace
1503÷1523 0.13÷1.3 >90 **
copper Lead<0.001
3 Converter copper Oxygen- ** Electr. resistance
[9] 1473 1.3 50÷90 **
Lead 0.5÷1.2 furnace
4 Synthetic alloys Lead 0.58 Electr.resistance
[11] 1563÷1573 13÷67 97÷98 **
Cu-Pb furnace
5 Electrolytic * Resistance furnace
[13] 1373÷1473 13.3 >95 **
copper
6 Synthetic alloys Lead Induction furnace
[5, 14] Cu-Pb and electric 1473÷1573 0.13÷1 >95 10÷30
resist. furnace
7 [12] * * * 1473 13÷67 100 **
8 Blister copper Oxyg.0.034÷0.62 Electr. resistance
[10] 2273 133÷267 27÷64 **
Lead 0.2÷0.29 furnace
9 Electrotytic * *
[3] 1423÷1573 0.013 50 **
copper
10 Blister copper, Oxygen 0.12÷0.14 Induction furnace
anode copper & Lead 0.027÷0.33
[15, 6] 1423÷1523 8÷40 <95 1.5÷4.5
electrolyt.copper
enriched in Pb, Sb
* — lack of data in literature, ** — not analyzed

Table 2
Chemical composition of tested materials
Tablica 2
Skład chemiczny materiałów do badań

Content of element, mass %

No. Alloy type
Pb S O2 Ni As Sb Fe Cu
l Cu blister I 0.24 0.05 0.41 0.0174 0.193 0.02 0.0296 98.99
2 Cu blister II 0.33 0.04 0.44 0.002 0.181 0.019 0.0121 98.70

256
 Table 3 Results
Summary of main test parameters
Determination of mass transfer coefficient
Tabela 3
Podstawowe parametry badań Elimination of metallic component from liquid alloy in pro-
cess of vacuum refning is executed by its evaporation and there
Pressure Chem. are three basic partial stages of this process:
Measu- Process in composition Sample F/Vm ⎯ transport of evaporating component i from liquid phase volume to
rement temperature system of initial mass
alloy
the interfacial surface,
session
K Pa % g m-1
⎯ evaporation of component i from the surface (physical trans-
formation at interfacial surface, here, phase transformation
to 0,33 % Pb, from liquid to gaseous state),
Cu blister 1423÷1523 8÷1333 5000 12.34÷12.56
to 0,44 % O2
⎯ transport of gaseous component i from interfacial surface to
F — designates evaporation surface, the deep gaseous phase.
Vm — designates a volume of metal bath. The physical transformation at interfacial surface: liquid
phase—gaseous phase can be presented in a form

0,8 [Me]l → (Me)g (1)

0,7 Cu bl II-1473-1333 Pa
Cu bl II-1473-133 Pa
0,6 where
Cu bl II-1473-27 Pa
-log C t/C 0 (Pb)

0,5 Cu bl II-1473-8 Pa
[Me]l — component in liquid phase,
0,4
(Me)g – component in gaseous phase.
Overall coefficient of mass transfer from the liquid to gaseous
0,3
phase is defined in the following form
0,2
0,1
1 1 1 n
0 = + + (2)
0 500 1000 1500 2000 k βc ke β g
time, s

where
Fig. l. Changes of lead concentration in blister copper obtained
βc and βg — coefficients of mass transfer respectively, in liquid
during the vacuum melts performed in temperature 1473 K
and gaseous phase, m · s–1
and initial Pb content 0.33 %
ke — evaporation rate constant, m · s–1
Rys. 1. Zmiana stężenia ołowiu w miedzi blister w trakcie n — concentration conversion factor.
przetopu próżniowego w temp. 1473 K, przy początkowej Process of elimination of impurities during an induction
zawartości ołowiu 0,33 % vacuum melt is usually described by a linear kinetic equation
[15÷18], thus
system. The melting coil enabled to use a crucible of 0.05 m3 ca-
pacity. Vacuum chamber was equipped with a chute used for feed- dC i F
= k ⋅ ⋅ Ci (3)
ing in the alloying components, observation window, sampling dt V
probe and a thermocouple enabling measurement of temperature
directly in liquid metal. and in integral form
The three-stage vacuum system of furnace included a rotary
pump, diffusion pump and a Roots' pump. Measurements of pressure t t
were made with the help of Thermovac TM 201 vacuum meter. dCi F
Melts were performed in crucibles made of silicon carbide ∫ Ci
= −k ⋅
V ∫ dt (4)
0 0
bound with silicon nitride. A metal sample of a given mass was
placed in crucible and preheated up to required temperature in argon
atmosphere. Next, the pressure in furnace was reduced to preset After integration of relation (4) is obtained
level. The pressure in furnace chamber was maintained by a con-
tinuous run of rotary pump and periodical switch-on the Roots’ Cit F
pump. In exact predetermined time intervals the samples of metal 2.303 log = −k (t − t 0 ) (5)
Ci0 V
were taken. The time of melt amounted to 1800 s.
Content of lead in copper was defined by using the method of
nuclear absorption spectrometry. where
k — overall mass transfer coefficient in evaporation process, m · s–1,
Scope of work Cio i Cit — concentration of evaporating bath component respec-
tively, initial and after t time, mass %,
All research work was executed in one measurement session. F — evaporation surface, m,
Examined were two lots of copper, with chemical composition as V — volume of liquid metal, m3,
specified in Table 2. (t – t0) — duration of process, s.
A summary of basic parameters of test, like temperature of The overall mass transfer coefficient for process of lead elimina-
process, pressure and chemical composition of copper are pre- tion from liquid copper is defined by equation (5) utilizing a known
sented in Table 3. As a surface of evaporation was assumed the angle of inclination of the straight line from diagram of relation of
surface of applied crucibles, equal to 78.5 · 10–4 m2 (crucible dia. =
0.1 m). concentration of evaporating component log C it / C i0 in function of
On Fig. l are presented the obtained exemplary changes of time.
lead concentrations in blister copper, depending on duration of the Values of mass transfer coefficient of the tested evaporation
melt process. process determined using the equation (5) are presented in Table 5.

257
 Determination of mass penetration coefficient in liquid phase Table 5
Overall mass transfer coefficient of the lead,
Machlin [19] worked out a model allowing for determination mass transfer coefficient in liquid phase and constant
of mass penetration coefficient of metal bath with induction stir- of the lead evaporation rate
ring. He based his model on assumption that the bath is shifting as
a rigid body along a tangent surface: bath—gas, or bath—crucible Tablica 5
and that the gradient of flow rate in vertical direction toward the Współczynniki: przenikania masy ołowiu, wnikania
surface is almost equal zero. The bath is raising up in crucible cen- w fazie ciekłej i stała szybkości odparowania
ter, is flowing radial to crucible walls and then down along cruci-
ble walls. Overall Mass transfer Evaporation
According to this model, the mass transfer coefficient is defined mass transfer coefficient in rate
No. Test symbol coefficient, liquid phase, constant
in relation:
k⋅106, m s–1 βc⋅106, m s–1 ke⋅106, m s–1
0,5 1 Cu bl I-1423-1333 6.38 167 388.1
⎛ 8D ⋅ v ⎞
β c = ⎜⎜ AB m ⎟
⎟ (6) 2 Cu bl I-1423-533 14.76 167 388.1
⎝ π ⋅ rm ⎠
3 Cu bl I-1423-133 22.33 167 388.1
4 Cu bl I-1423-80 39.12 167 388.1
where
vm — speed of metal flow on crucible circumference, ms–1, 5 Cu bl I-1423-27 62.37 167 388.1
rm — radius of metal bath, m. 6 Cu bl I-1423-8 71.41 167 388.1
The value of speed vm according to Machlin depends to a small
7 Cu bl I-1473-1333 8.17 178 642.9
extent on electric parameters of furnace, and for units of l ton ca-
pacity of metal it amounts to approx. 0.1 m s–1 [19]. 8 Cu bl I-1473-533 22.10 178 642.9
A modification of Machlin relation was given by Harris in his 9 Cu bl I-1473-133 26.93 178 642.9
work [18]. It has a form
10 Cu bl I-1473-80 48.84 178 642.9

1 11 Cu bl I-1473-27 70.75 178 642.9

1
−7 ⎡E ⎤4 ⎛ 2515 ⎞ 12 Cu bl I-1473-8 73.54 178 642.9
β c = 1.11 ⋅10 ⋅ ⎢ ⋅ f ⎥ ⋅ T ⋅ rm2 ⋅ exp⎜ − ⎟ (7)
⎣V ⎦ ⎝ T ⎠ 13 Cu bl I-1523-1333 14.15 188 1028.9
14 Cu bl I-1523-533 25.60 188 1028.9
where
f — frequency of induction furnace, Hz, 15 Cu bl I-1523-133 66.90 188 1028.9
F — surface of liquid metal, m, 16 Cu bl I-1523-80 72.51 188 1028.9
V — volume of liquid metal, m3, 17 Cu bl I-1523-27 80.73 188 1028.9
and among other, it accounts for influence of electric parameters
of induction furnace upon the speed of metal flow near surface. 18 Cu bl I-1523-8 80.17 188 1028.9
Because of the fact, that Machlin’s assumption of non-significant 19 Cu bl II-1423-1333 6.51 167 384.3
influence of the electric and dimensional parameters of induction 20 Cu bl II-1423-533 14.65 167 384.3
furnace on the speed vm was not fully confirmed [20÷25], for de-
termination of mass penetration coefficient βc in presented work 21 Cu bl II-1423-133 18.82 167 384.3
was used relation (7), including its modification connected with 22 Cu bl II-1423-80 44.10 167 384.3
the value of diffusion coefficient DAB.
23 Cu bl II-1423-27 63.85 167 384.3
24 Cu bl II-1423-8 72.15 167 384.3
1
1 1
⎛F ⎞4 25 Cu bl II-1473-1333 9.68 178 637.0
β c = 2.55 ⋅ 10 −4 ⋅ ⎜ ⋅ f ⎟ ⋅T ⋅ rm2 ⋅ D AB
2 (8)
⎝V ⎠ 26 Cu bl II-1473-533 21.17 178 637.0
27 Cu bl II-1473-133 28.04 178 637.0
The values of diffusion coefficients of lead in liquid copper used 28 Cu bl II-1473-80 52.00 178 637.0
in calculations are presented in Table 4.
Values of mass penetration coefficient in liquid phase βc of examined 29 Cu bl II-1473-27 72.05 178 637.0
30 Cu bl II-1473-8 75.03 178 637.0
31 Cu bl II-1523-1333 14.05 188 1020.3
Table 4
32 Cu bl II-1523-533 25.60 188 1020.3
Self-diffusion coefficients of copper, lead and diffusion
coefficients of lead in liquid copper 33 Cu bl II-1523-133 58.49 188 1020.3

Tablica 4 34 Cu bl II-1523-80 69.33 188 1020.3

Współczynniki: samodyfuzji miedzi, ołowiu i dyfuzji ołowiu 35 Cu bl II-1523-27 78.30 188 1020.3
w ciekłej miedzi 36 Cu bl II-1523-8 82.41 188 1020.3

Temperature, DCu·108 DPb·108 DPb-Cu·108

K m2 s–1 m2 s–1 m2 s–1 evaporation process and defined by relation (8) are presented in
Table 5.
1373 0.413 1.816 1.815
1423 0.475 1.927 1.914 Calculation of the constant of evaporation speed
1473 0.552 2.023 2.021
The constant of evaporation speed is defined by the Knudsen,
1523 0.596 2.137 2.126 Langmuir and Hertz relation [26]

258
 α ⋅ pi0 ⋅ γ i ⋅ M p 100
Gi = ⋅ C Mi = k e ⋅ C Mi (9) Cu bl, 8 Pa

Participation of resistance,
ρ p 2π ⋅ R ⋅ T ⋅ M i β g1/bc
75 1/β
1/bg
c
1/βc + βg
1/bc+1/bg
where 50

%
pi0 — equilibrium pressure of i component above pure metal, Pa,
γi — activation coefficient of i component in solution, 25
Mp — molar mass of basic metal, g mol–1,
ρp — specific gravity of basic metal, g m–3, 0
Xi — molar fraction of i component in solution, 1400 1450 1500 1550
a — evaporation constant.
T, K
The values of constant of the lead evaporation process defined
with the help of equation (9), and assumption that coefficient a is Fig. 4. Participation of resistance in gas phase (1/ βg), resistance
equal one [26], are presented in Table 5. in liquid phase (1/βc) and summary mass transport resistance
(1/ βc + βg) in overall resistance of evaporation lead from
Discussion copper blister (p = 8 Pa)
Within the framework of work investigations of the vacuum Rys. 4. Udział oporu w fazie gazowej(1/ βg), oporu w fazie ciekłej
refining of copper blister in the range of temperatures from 1423 K (1/βc) sumy oporów transportu masy (1/ βc + βg) w całkowitym
to 1523 K and the pressure in system from 8 Pa to 1333 Pa. The oporze procesu odparowania ołowiu z miedzi blister (p = 8 Pa)
results obtained were used to determine overall coefficient of the
mass transfer k. At the same time values of the mass transfer in the
This corresponds to the change of mass transfer coefficient value
liquid phase βc and the evaporation rate ke constant were deter-
from 6 · 10–6 m · s–1 to 82 · 10–6 m · s–1. The results are shown in Fig. 2.
mined. It allowed evaluating resistances of particular partial stages
The values of mass transfer k coefficient, as well as coefficients βc
of the process in question.
and ke of examined process are being arranged as follows
Rise of temperature from 1423 to 1523 K and simultaneous
drop of pressure in the system from 1333 to 8 Pa results in in-
crease of removal degree of lead from the copper from 14 to 88 %. k Pb < β c < k e (10)

100 The results are shown in Fig. 3 and 4.

When lowering the pressure in measurement system from
Cu bl 1423 K
80
Cu bl 1473 K
1333 to 8 Pa the fraction of penetration resistance in gaseous
Cu bl 1523 K phase (1/βg) dropped from 94 to 40 % with simultaneous rise of
-1

60 the mass transfer resistance in liquid phase (1/βc) from 3 to 58 %.

k x 10 , ms

In all experiments of this series the total mass transfer resistance

6

40 amounted over 80 % of total process resistance (1/k).

20
Conclusion
0 Basing on performed research of vacuum refining process it
1 10 100 1000 10000
p, P a
could be stated that the removal process of lead from blister copper in
analyzed range of temperatures and pressure has a diffusion moni-
Fig. 2. Variation of overall mass transport coefficient for lead toring. At pressures over 80 Pa evaporation of Pb from copper is
dissolved in copper blister melts vs temperature and pressure determined by the mass transfer in gaseous phase. Mass transfer
resistance in this phase constitutes over 70 % of total process re-
Rys. 2. Zmiana współczynnika przenikania masy ołowiu
sistance. In the pressure range from 80 to 10 Pa there is a signifi-
rozpuszczonego w ciekłej miedzi blister
cant rise of the value of mass transfer coefficient along with a drop
w funkcji temperatury i ciśnienia
of pressure. This means, that in this pressure range is occurring the
change of process monitoring, and the mass transfer resistances in
100 gaseous phase are superimposing over the resistances in liquid
phase. A further decrease of pressure is considerably reducing the
Participation of resistance,

75 Cu bl, 1333 Pa fraction of mass transfer resistance in gaseous phase, with increase
1/β
1/bc
c
of mass transfer resistance in liquid phase. Over the whole range
β 1/bg
g

50
of applied temperatures and pressures, the total resistance of mass
%

1/bc+1/bg
1/β c + βg
transfer is over 80 % of the total resistance of examined process.
25
References
0 1. Zjazew W., Tanutrow L.: Cvet. Metall., 1963, vol. 5, p. 30÷34.
1400 1450 1500 1550 2. Golonka J., Łęgowski F.: Prace Instytutów Hutnictwa, 1968, vol.
T, K 20, p. 221÷226.
3. Komorova L.: Hutnicke Listy, 1973, vol. 8, p. 577÷582.
Fig. 3. Participation of resistance in gas phase (1/βg), resistance
4. Kametani H., Yamauchi Ch.: Trans. JIM, 1972, vol. 13, p. 13÷20.
in liquid phase (1/βc) and summary mass transport resistance
5. Strelcov F., Tarnkowski E., Mołdawskij O.: Cvet. Metall., 1973,
(1/βc + βg) in overall resistance of evaporation lead from vol. 8, p. 40÷43.
copper blister (p = 1333 Pa)
6. Golovko V., Isakova R.: Trans. Inst. Meta. Akad. Nauk Kazach.
Rys. 3. Udział oporu w fazie gazowej(1/ βg), oporu w fazie ciekłej SSR, 1965, vol. 13, p. 32÷37.
(1/βc) sumy oporów transportu masy (1/c + βg) w całkowitym 7. Kameda M., Yazawa A.: Tohoku Diagaku Senko Seiren Kenhyusho
oporze procesu odparowania ołowiu z miedzi blister (p = 1333 Pa) Iho, 1963, vol. 19, p. 57÷68.

259
 8. Danovitch M.: Eng. Thesis, McGill University, Montreal 1982.
9. Bryan R., Pollard D. M., Willis G. M.: Australia-Japan Extractive
Metallurgy Symp., Australasian Inst. Min. Met., Parkville, Vic., 1980,
p. 439÷448.
10. Kim G. V., Kvyatkovskii: Trudy Altaisk Gorno-Met. Nauchn-Issled
Inst., Akad. Nauk. Kaz. SSR, 1963, vol. 13, p. 86÷89.
11. Ohno R.: Metall. Trans. B, 1976, vol. 7B, p. 647÷653.
12. Ohno R.: Trans. JIM, 1977, vol. 18, p. 232÷238.
13. Ozberk E., Guthrie R.: Inst. Min. Metall. Trans. C, 1985, vol. 94,
p. 146÷157.
14. Ozberk E., Guthrie R.: Metall. Trans. B, 1986, vol. 17B, p. 87÷103.
15. Ward R.: Journal of the Iron and Steel Inst. 1963, vol. 201, p. 920÷923.
16. Richardson F.vD.: Physical Chemistry of Melts in Metallurgy.
Academic Press, London 1974, p. 483÷493.
17. Harris R.: Metall. Trans. B, 1984, vol. 15B, p. 251÷257.
18. Harris R., Davenport W. G.: Metall. Trans. B, 1982, vol. 13B,
p. 581÷588.
19. Machlin E. S., Winkler O.: Vacuum Metallurgy. Elsevier Amster-
dam 1972.
20. Szekely J., Nakanishi K.: Metall. Trans. B, 1975, vol. 6B, p. 245÷256.
21. Tarapore E. D., Evans J. W.: Metall. Trans. B. 1976, vol. 7B,
p. 343÷351.
22. Tarapore E. D., Evans J. W., Langfeld J.: Metall. Trans. B, 1977,
vol. 8B, p. 179÷184.
23. Szekely J., Chang W.: Iron and Steelmaking, 1977, vol. 3, p. 196÷204.
24. Szekely J., Chang W., Ryan R.E.: Metall. Trans. B, vol. 8B,
p. 333÷338.
25. Szekely J., Chang W., Johnson W.: Metall. Trans. B, 1977, vol.
8B, p. 514÷517.
26. Bakish B., Winkler O.: Vacuum Metallurgy. Elsevier Amsterdam 1972.

ANDRZEJ ŻMUDZKI Rudy Metale R51 2006 nr 5

UKD 519.6:669-126.001:669.71:536.72:539.383
WOJCIECH WAJDA
HENRYK PAUL
MACIEJ PIETRZYK

OCENA BILANSU ENERGETYCZNEGO PROCESU WYCISKANIA

Z WYMUSZONĄ ZMIANĄ DROGI ODKSZTAŁCENIA

Przeanalizowano proces wyciskania aluminium i jego stopów z wykorzystaniem dodatkowych oscylacji narzędzia wprowa-
dzających zmienną drogę odkształcenia (KOBO). Porównano proces pod kątem zwiększonego wydatku energetycznego,
z metodami konwencjonalnymi. W artykule przedstawiono wyniki komputerowych symulacji (MES) procesu wyciskania typu
KOBO. Do symulacji wykorzystano program FORGE 3. Przeanalizowano bilans energetyczny procesu dla różnych konfi-
guracji narzędzi oraz modeli materiałów. Dodatkowo poruszony został problem żywotności narzędzi pracujących pod du-
żym obciążeniem w kierunku obwodowym.
Słowa kluczowe: bilans energetyczny, wyciskanie aluminium, zmienna droga odkształcenia, KOBO

ASSESSMENT OF ENERGY BALANCE IN THE EXTRUSION PROCESS,

CHARACTERIZED BY STRAIN PATH CHANGE INDUCED BY DEFORMATION

The aluminium and its alloys extrusion process with additional die oscilation introducing strain path change induced
by deformation (KOBO) was analyzed. The KOBO process was compared with conventional one, from the point of view
of enlarged energy outlay. Results of FEM computations of extrusion using FORGE 3 code, are presented in the paper.
The energy balance was analysed for different dies configurations and material models. Additionally, the die wear problem,
in case of working in hard conditions, was raised.
Keywords: energy balance, aluminium extrusion, deformation induced strain path change, KOBO

Mgr inż. Andrzej Żmudzki — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Inżynierii Metali i Informatyki Przemysłowej, Kraków, dr inż. Wojciech Wajda, doc. dr hab. Henryk Paul
— Instytut Metalurgii i Inżynierii Materiałowej Polskiej Akademii Nauk, Kraków, prof. dr hab. inż. Maciej Pietrzyk — Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.

260
 Wstęp opisane w [3].
Aby uzupełnić obserwacje uzyskane podczas badań doświad-
Proces wyciskania z rewersyjnie obracaną matrycą (KOBO) czalnych, konieczne jest rozszerzenie analizy o stan odkształcenia
przedstawiony w [1] wprowadza cykliczne zmiany drogi odkształ- i naprężenia w materiale i ewolucję pola temperatury. Jest to moż-
cenia, co między innymi pozwala uzyskać bardziej jednorodną liwe dzięki wykorzystaniu symulacji numerycznych (MES).
i drobną strukturę materiału [2], oraz powoduje znaczne obniżenie
Wciąż otwarte pozostawało również pytanie, czy korzyści płynące
siły wyciskania a także energii procesu. Redukcja siły w procesie
z redukcji sił wyciskania w procesie KOBO przekładają się na
może być wynikiem zjawisk mikrostrukturalnych oraz mięknięcia
materiału spowodowanego wzrostem temperatury. Dodatkowo redukcję całkowitej energii wydatkowanej w procesie.
wzrost temperatury w połączeniu z dużym odkształceniem stwarza
korzystne warunki do zajścia rekrystalizacji [3], co również może Modelowanie procesu
obniżyć pracę odkształcania materiału. Z drugiej jednak strony
wprowadzenie obwodowego ruchu narzędzia wiąże się z wydat- Rozwiązanie Metodą Elementów Skończonych zawiera w so-
kowaniem dodatkowej pracy i z możliwym podwyższonym zuży- bie połączenie modeli mechanicznych i termicznych oraz ich wza-
ciem narzędzi. Dlatego dla oceny wydajności procesu KOBO ko- jemne relacje.
nieczne jest określenie na ile obniżenie siły spowodowane jest
procesami powodującymi mięknięcie materiału, takimi jak rekry- Model Mechaniczny
stalizacja czy pasma ścinania, a na ile przez mięknięcie na skutek
wzrostu temperatury z racji dostarczenia dodatkowej energii po-
Charakterystyka płynięcia materiału polega na wyznaczeniu
przez ruch rotacyjny dolnego narzędzia.
rzeczywistego pola prędkości, które jest obliczane z warunku mi-
Celem niniejszej pracy była ocena czy wykorzystanie dodat-
kowych oscylacji narzędzia wprowadzających zmienną drogę od- nimalizacji funkcjonału [5]
kształcenia podczas wyciskania wymaga zwiększonego wydatku
energetycznego w porównaniu z konwencjonalnymi metodami.
Przedstawione wyniki komputerowych symulacji (MES) procesu
J (v ) = ∫
K
mv + 1
( 3ε& ) mv +1
dV +
V
wyciskania aluminium i jego stopów, typu KOBO, uzyskano (1)
z wykorzystaniem programu FORGE 3, który dał dobre wyniki
αK
w przypadku procesu kucia koła zębatego w skręcanej matrycy [4]. +∫
pv + 1
vs
pv +1 1
dS + λ ∫ K ε&ij dV
2 V
2
( )
s
Proces KOBO
gdzie
Rodzina procesów określanych jako KOBO zawiera w sobie mv — wrażliwość na prędkość odkształcenia,
wprowadzenie zmiennej drogi odkształcenia za pomocą dodatko- ε& — odkształcenie rzeczywiste,
wych oscylacyjnych ruchów narzędzia. Głównym przykładem jest α — współczynnik lub czynnik tarcia,
tu proces wyciskania, opisany szeroko w [1, 2], gdzie materiał pv – wrażliwość na prędkość poślizgu,
poddawany jest cyklicznemu skręcaniu za pomocą obracającej się vs — wektor prędkości poślizgu pomiędzy materiałem a narzę-
wokół własnej osi matrycy. Schemat takiego procesu przedstawio- dziem,
ny został na rysunku 1. Aby specyficzny ruch narzędzia miał λ — stała kary,
wpływ na uzyskanie odpowiedniej drogi odkształcenia w materia-
ε&ij — tensor prędkości odkształcenia.
le, oprócz matryc płaskich, narzędzia wyposażane są w specjalne
bruzdy, które dodatkowo wspomagają siły tarcia na powierzchni Zależność stanu naprężenia od tensora prędkości odkształce-
kontaktu metalu z narzędziem. nia opisana jest prawem Nortona-Hoffa w postaci
Jednym z podstawowych efektów, który daje się zaobserwo-
wać podczas procesu, jest spadek sił wyciskania. Możliwą przy- 2K
czyną tego efektu jest wzrost temperatury odkształcanego materia- σ ij = ε&ij (2)
łu, który zgodnie z obliczeniami osiąga wartości ok. 200 °C po- (3ε& )1−m v

wyżej temperatury początkowej (pokojowej). Wzrost temperatury

ma swój wpływ nie tylko na redukcję siły wydatkowanej w proce- gdzie
sie ale również na mikrostrukturę materiału, co zostało szeroko K — parametr, zdefiniowany następująco

σp
K= (3)
a b ( 3) mv +1 m
ε&v

Mechaniczne warunki brzegowe opisane są przez połączone

prawa tarcia Coulomba i Treski:

c ⎛ vs σ p vs ⎞
τ = min (τ Coulomb ; τ Treska ) = min⎜ μ p ; m ⎟ (4)
⎜ vs 3 v s ⎟⎠
⎝

Rys. 1. a — schemat procesu KOBO, b — matryca
z bruzdami wklęsłymi, c — wypukłymi
Fig. 1. a — KOBO extrusion process, b — die with grooves,
c — convex keys
gdzie
μ, m — współczynnik i czynnik tarcia,
p – nacisk jednostkowy,
vs — prędkość poślizgu między wsadem a narzędziem.
Symulacje procesu wyciskania przeprowadzono dwutorowo.
W pierwszym podejściu nie uwzględniono wpływu temperatury
na naprężenie uplastyczniające. Celem tego podejścia było osza-
cowanie na ile wprowadzenie dodatkowych oscylacji narzędzia

261
spowoduje redukcję sił wyciskania bez uwzględnienia mięknięcia a 160
materiału spowodowanego efektem termicznym. Wykorzystano
równanie krzywej umocnienia w następującej postaci
140

(
σ p = 3 K 0 1 + aε n )

Naprężenie, MPa
(5)
120

gdzie
a — współczynnik umocnienia, 100
n — wykładnik umocnienia.
Równanie (5)
Parametry równania dla aluminium zestawione zostały w ta-
80
blicy 1.
Do symulacji procesu wrażliwego na przyrost temperatury
użyto krzywej umocnienia określonej równaniem 60
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
(1+ m ) (− β ⋅T ) & m Odkształcenie
σp = 3 K 0ε e n
ε( 273 )
(6)
b
gdzie 160
n — wykładnik umocnienia,
β — wrażliwość na temperaturę,
m — wrażliwość na prędkość odkształcenia. 120
Parametry równania dla aluminium zestawione zostały w ta-

Naprężenie, MPa
blicy 2.
Uzyskane krzywe umocnienia skonstruowane na podstawie
równań (5) i (6) dla szeregu temperatur i prędkości odkształcenia 80
Prędkość odkształcenia, s-1;
przedstawione zostały na rysunku 2. Temperatura, °C
0.1; 50
0.1; 100
Model termiczny 40 0.1; 200
10; 50
10; 100
Podczas odkształcenia plastycznego zachodzi efekt generowa- 10; 200
nia ciepła. Dodatkowe ciepło generowane jest też w związku 0
z występowaniem zjawiska tarcia na powierzchni styku metalu 0 0.4 0.8 1.2 1.6
z narzędziem. Opis ewolucji pola temperatury w materiale należy Odkształcenie
uzupełnić również mechanizmami wymiany temperatury z oto-
czeniem (powietrzem i narzędziami) poprzez promieniowanie
i konwekcję. Schemat bilansu cieplnego w odkształcanym mate- Rys. 2. Krzywe umocnienia dla aluminium
riale przedstawiony został na rysunku 3. a — niewrażliwa na temperaturę (proces na zimno), b — wrażliwa
Ewolucja pola temperatury w materiale obliczana jest zgodnie na temperaturę (dla odpowiednio: 50 °C, 100 °C i 200 °C i prędkości
z równaniem odkształcenia odpowiednio: 0,1 s–1 i 10 s–1)

Fig. 2. Stress-strain curves for aluminium

ΔT
ρc = div (k grad T ) + W& (7) a — without temperature sensitivity (cold process), b — with temperature
δt sensitivity (for: 50 °C, 100 °C and 200°C, respectively, and strain rates:
0.1 s–1 and 10 s–1, respectively)

gdzie
ρ — gęstość materiału,
c — ciepło właściwe,
T — temperatura,

Tablica 1
Parametry równania (5)
Table 1
Equation (5) parameters

a n K0
1,126 0,315 39,09

Tablica 2
Parametry równania (6)
Table 2
Equation (6) parameters Rys. 3. Schemat bilansu cieplnego procesu
odkształcenia materiału
K0 M N β
Fig. 3. Schematic view of process heat
170,8341 0,031769 0,246838 0,002529 balance during deformation of material

262
t — czas, a b
k — współczynnik przewodzenia ciepła,
W& — wewnętrzne rozpraszanie energii.
Generowanie ciepła podczas odkształcenia plastycznego obli-
czane jest na podstawie równania

W& = ησ ij ε&ij = ηK 3ε& mv +1 (8)

gdzie
⎛ 1 ⎞
η — jest wydajnością odkształcenia ⎜η = ⎟.
⎝ 1+ m ⎠
Wartość energii wydzielającej się wskutek tarcia wyznaczana
jest zgodnie z równaniem

b1 pv +1
Rys. 4. Rozkład odkształcenia odpowiednio
Φ fr = αK v s (9)
b1 + b2 a — proces bez oscylacji, b — proces z oscylacjami

Fig. 4. Strain distribution for extrusion

gdzie a — without die oscilations, b — with die oscilations
b — efuzyjność (aktywność cieplna) ciała,
α — współczynnik tarcia.
Wartość efuzyjności ciała liczona jest według wzoru
a b

b = kρc (10)

Strumień ciepła w wyniku promieniowania wyznaczany jest

za pomocą równania

(
Φ r = σ r ε r T 4 − To4 ) (11)

gdzie
σr — stała Stefana-Boltzmana,
εr — współczynnik emisyjności,
To — temperatura otoczenia.
Strumień ciepła spowodowany konwekcją obliczany jest z za-
leżności
Rys. 5. Rozkład temperatury odpowiednio
(
Φ k = h T − To ) (12) a — proces bez oscylacji, b — proces z oscylacjami

Fig. 5. Temperature distribution for extrusion

gdzie a — without die oscilations, b — with die oscilations
h — współczynnik wymiany ciepła.

Bilans energetyczny matrycy na zachowanie się materiału w trakcie odkształcenia po-

równano wyniki uzyskane z tradycyjnego procesu wyciskania oraz
Aby oszacować bilans energetyczny procesu, wykonano szereg z procesu KOBO. Przykłady uzyskanych wyników, przedstawiają-
symulacji komputerowych procesu wyciskania z oscylacyjnym cych rozkład temperatury i odkształcenia w procesie wyciskania,
ruchem matrycy. Parametry procesów zestawiono w tablicy 3. zamieszczono na rysunkach 4 i 5. Wyniki te wskazują na wzrost
W celu przeprowadzenia analizy wpływu oscylacyjnego ruchu odkształceń, gdy materiał poddany jest dodatkowemu skręcaniu
podczas wyciskania. Zastosowany model termiczny uwzględnia
generowanie ciepła związane z odkształceniem materiału. Wobec
Tablica 3 tego został również zaobserwowany znaczny wzrost temperatury
Parametry procesu KOBO w procesie z oscylacjami matrycy (rysunek 6b).
Wzrost temperatury w odkształcanym materiale ma wpływ na
Table 3
wartości naprężenia uplastyczniającego, co nie zostało uwzględnione
Parameters of the KOBO extrusion process w symulacji z zastosowaniem równania (5) opisującego krzywą
umocnienia materiału. Zastosowane równanie (6) uwzględnia
Prędkość stempla 2 mm/s 1 mm/s wpływ wzrostu temperatury na redukcję naprężenia uplastycznia-
Kąt skręcenia matrycy +/- 7,5° +/- 7,5° +/- 16° jącego, a co za tym idzie na redukcję sił potrzebnych do odkształ-
cenia materiału. Potwierdziły to uzyskane wyniki w postaci sił
Częstotliwość 7 Hz 7 Hz 6 Hz
wyciskania z wykorzystaniem oscylacyjnego ruchu matrycy
Temperatura wsadu 25°C w porównaniu z siłami z procesu konwencjonalnego (rys. 6).
Redukcja 50 % 50 % 93 % Jednakże, jak pokazano na rysunku 7, praca konieczna do
wprowadzenia dodatkowych odkształceń obwodowych jest wi-
bruzdy bruzdy docznie większa niż praca stempla podczas wyciskania. Suma-
Matryca płaska
wklęsłe wypukłe ryczna praca procesu z oscylacjami matrycy prawie dwukrotnie

263
 a 350
Praca stempla (proces z oscylacją)
Praca matrycy (oscylacje)
300 60000
Pełna (proces z oscylacją)
Pełna (proces bez oscylacji)
50000
250

40000
Siła, kN

Praca, J
200
30000
bez oscylacji
150
oscylacje
20000
100
10000

50
0
0 2 4 6 8 0 2 4 6 8 10
Czas, s
Czas, s

Rys. 7. Analiza pracy wykonanej w trakcie wyciskania

z oscylującą matrycą oraz bez wprowadzania tych oscylacji
b
240 Fig. 7. Analysis of work dissipated during extrusion
with and without die oscilations

200 przekracza pracę procesu konwencjonalnego.

Wydatkowana praca podczas procesu przekłada się na od-
kształcenie materiału oraz na wysoki efekt cieplny. Aby dokładnie
Siła, kN

160
ustalić ewolucję temperatury materiału w procesie KOBO, w sy-
mulacji komputerowej wprowadzono specjalne punkty pomiaro-
we, których rozkład pokazano na rysunku 8a. Rysunek 8b przed-
bez oscylacji stawia uzyskane zmiany temperatury dla poszczególnych punktów
120 oscylacje w czasie trwania procesu. Widoczny jest gwałtowny wzrost tem-
peratury w wyciskanym pręcie już na samym początku procesu.
Należy podkreślić, że przedstawione wyniki wstępnej analizy
80 procesu KOBO, opartej o symulacje komputerowe, uzyskano sto-
0 2 4 6 8 10 sując konwencjonalne modele reologiczne dla analizowanego ma-
Czas, s teriału (równanie (5) i (6)), nie uwzględniające ewentualnego
wpływu zmiany drogi odkształcenia na mechanizm odkształcenia.
Badania nad opracowaniem modelu reologicznego, opisującego
Rys. 6. Analiza wyników obliczeń siły wyciskania materiał w warunkach zmiennej drogi odkształcenia, są szeroko
a — dla równania (5) oraz b — równania (6), uzyskanych prowadzone [6, 7], ale nadal nie ma rozwiązania ogólnego, które
w trakcie wyciskania z oscylującą matrycą można by zastosować do dowolnego procesu plastycznej przeróbki.
oraz bez wprowadzania oscylacji Dlatego na obecnym etapie projektu dla wstępnej weryfikacji da-
Fig. 6. Analysis of forces calculated using a — equation (5) nych, pochodzących z symulacji wykonano badania laboratoryjne
and b — equation (6), obtained during extrusion wyciskania stopu A7475. Cechą tego materiału jest występowanie
with oscilating die and without oscilations rekrystalizacji w zakresie temperatury 149÷300 °C [3]. Uzyskane

a b
325

275

Czujnik 1
225
Czujnik 2
Temperatura, °C

Czujnik 3
175 Czujnik 4
Czujnik 5
Czujnik 8
125
Czujnik 11

75

25
0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7

Czas, s

Rys. 8. a — rozkład punktów pomiaru temperatury podczas symulacji, b — oraz wykres temperatury
w poszczególnych punktach
Fig. 8. a — distribution of temperature record points during FEM simulations, b — plot of temperatures recorded during
the process in separate points

264
w symulacji wartości temperatur mogą wskazywać zatem na zaj-
ście tego zjawiska. W celu potwierdzenia tak postawionej tezy,
zostały przeprowadzone badania mikrostrukturalne za pomocą
mikroskopii optycznej.
Analiza struktury materiału
Do analizy zmian mikrostrukturalnych w skali próbki zasto-
sowano mikroskopię optyczną w świetle spolaryzowanym, na
anodyzowanych przekrojach poprzecznym i wzdłużnym (w 2 %
roztworze wodnym HBF4). Wyniki badań rozwoju mikrostruktury,
przeprowadzone w skali mikroskopii świetlnej wskazują na silną
niejednorodność strukturalną wyciśniętego drutu. Objawia się ona
w niejednorodnej dystrybucji wielkości ziaren, którą można zaob-
serwować zarówno na przekroju wzdłużnym, jak i poprzecznym.
Rysunek 9a przedstawia przekrój równoległy do osi wyciskania.
Pokazuje on na formowanie się pasmowych układów silnie wy-
dłużonych, zdeformowanych ziaren. Ten typ struktury włóknistej
jest dominujący w obszarach osiowych wyciskanego pręta. W obsza-
rach przypowierzchniowych obserwuje się silną tendencję do po-
jawienia się nowych, w przybliżeniu równoosiowych ziaren, cha-
rakterystycznych dla procesu rekrystalizacji. Ziarna te osiągają
Rys. 9. Mikrostruktura stopu A7475 obserwowana w materiale
odkształconym w procesie KOBO w skali mikroskopii optycznej
na przekroju a — wzdłużnym i b — poprzecznym,
KW — kierunek wyciskania
Fig. 9. Microstructure of A7475 alloy, deformed during KOBO
extrusion process (optical microscopy, a — longitudinal section,
b — transverse section, KW — direction of extrusion)
a b
Rys. 10. Rozkład parametru określającego zużycie matrycy dla procesu: a — bez oscylacji, b — z oscylacją
Fig. 10. Die wear parameter distribution for process: a — without oscilations, b — with oscilations
znaczne rozmiary, dochodzące do 100÷150 µm, i prawie całkowicie
wypełniają warstwę o grubości 0,5÷0,7 mm od powierzchni pręta.
Jednakże zrekrystalizowane ziarna pojawiają się także i w obsza-
rach osiowych, lecz ze znacznie mniejszym natężeniem. Problem
ten, analizowany dokładniej w pracy [3], daje podstawy do przy-
puszczenia, że występujące zjawisko rekrystalizacji związane jest
z geometrią procesu wyciskania, implikującą występowanie sil-
nych gradientów temperatury. Przekrój poprzeczny (prostopadły
do osi wyciskania) pokazuje ‘nowe’ ziarna o dużych rozmiarach
na tle silnie drobnoziarnistej struktury (rys. 9b). Wielkość obszaru
zajmowanego przez zrekrystalizowane ziarna pozwala wysunąć
tezę, że proces rekrystalizacji w analizowanym stopie aluminium
jest istotnym czynnikiem towarzyszącym procesowi typu KOBO
w warunkach braku odprowadzania ciepła z odkształcanego wy-
robu.
Analiza trwałości narzędzi
Zaprezentowane wyniki wyraźnie wskazują na efekt redukcji
naprężenia uplastyczniającego, a w wyniku tego redukcji sił wyci-
skania, spowodowany wzrostem temperatury dzięki wprowadzeniu
zmiennej drogi odkształcenia. Jednakże duży wydatek energe-
tyczny, pomijając zwiększone koszty procesu, ma również wpływ
na problem zużycia narzędzi podczas wyciskania z ruchem oscy-
lacyjnym matrycy. Ilościowy opis zużycia narzędzi jest wyrażony
za pomocą równania
pv
V = k∫ dt (13)
H
gdzie
k — współczynnik,
p — ciśnienie,
v — prędkość poślizgu materiału względem narzędzia,
H — twardość narzędzia.
Rozkład współczynnika zużycia dla matrycy zamieszczono na
rysunku 10.
Niska żywotność stosowanych matryc dodatkowo zmniejszo-
na specyficznymi warunkami procesu z oscylacjami, jest nega-
tywną cechą procesu, którą należy rozważyć w stosunku do jego
zalet w postaci redukcji sił wyciskania, rozdrobnienia struktury,
możliwości formowania materiałów trudno odkształcalnych.
Podsumowanie
Przeprowadzona analiza procesu KOBO zwraca uwagę na
energetyczne aspekty procesu z uwzględnieniem wpływu temperatury
i rozwoju mikrostruktury na zachowanie się materiału podczas
procesu. Jako dodatkowy aspekt ekonomiczny zostało uwzględ-
265
nione zużycie narzędzi.
Bilans energetyczny wskazuje na znacznie większe zużycie
energii w procesie ze skrętnym ruchem matrycy, przekraczające
korzyści energetyczne spowodowane mięknięciem materiału na
skutek wzrostu temperatury. Poza temperaturą, dodatkowym
czynnikiem powodującym mięknięcie materiału, są korzystne wa-
runki do zajścia rekrystalizacji [2], które nie były uwzględniane
podczas symulacji. Jak pokazano, struktura materiału po odkształ-
ceniu w strefie przypowierzchniowej charakteryzuje się dużym
ziarnem, wskazującym na zajście rekrystalizacji w tych miejscach.
W środku wyciskanego pręta obserwuje się strukturę materiału
zdeformowanego (drobne ziarna) z miejscami pojawiającymi
większymi ziarnami.
Dotychczas przeprowadzona analiza procesu KOBO wykazuje
niekorzystny bilans energetyczny, niemniej jednak wymaga po-
parcia wynikami badań doświadczalnych. Struktura uzyskiwana
po wyciskaniu nie jest jednorodna, co odbija się na własnościach
produktu, ponadto występowanie rekrystalizacji jest zjawiskiem
konkurencyjnym w stosunku do działania mikropasm ścinania, a tym
samym narzuca zastosowanie odpowiedniej krzywej umocnienia
podczas symulacji.
Kolejnym czynnikiem niekorzystnie wpływającym na wytwa-
rzanie produktów w procesie KOBO jest szybkie zużycie matrycy
i większy koszt jej wytworzenia z uwagi na stosowane bruzdy.
W artykule przedstawiono wyniki wstępnej analizy procesu
KOBO opartej o symulacje komputerowe. We wszystkich symula-
cjach zastosowano konwencjonalne modele reologiczne dla anali-
zowanego materiału, nie uwzględniające ewentualnego wpływu
zmiany drogi odkształcenia na mechanizm odkształcenia. Dalsze
badania w ramach niniejszego projektu obejmować będą opraco-
wanie nowego modelu reologicznego w oparciu o próby plastome-
tryczne w zakresie temperatur 0÷300 °C, wprowadzenie tego mo-
delu do programu MES i powtórzenie wykonanych symulacji.
Literatura
1. Bochniak W., Korbel A.: Plastic flow of aluminium extruded under
complex conditions, Materials Science and Technology, 2000, vol. 16,
s 64÷669.
2. Korbel A., Bochniak W.: Refinement and control of the metal struc-
ture elements by plastic deformation, Scripta Materialia, 2004, nr 51,
s. 755÷759.
3. Wajda W., Paul H.: Rozwój mikrostruktury w stopie aluminium
A7475 odkształconym w procesie KOBO, Mat. 13. Konf. KomPlasTech
2006, ed., D. Szeliga, M. Pietrzyk, J. Kusiak, Szczawnica, 2006, s. 273÷280.
4. Pidvysotskyy V., Szyndler R., Kusiak J., Pietrzyk M.: Modelling of
Forging of Gear-Wheel Using Reversibly Rotating Die, Proc. ESAFORM
6 Conf. On Material Forming, ed., Brucato V., Salerno, 2003, s. 943÷946.
5. Chenot J. L., Bellet M.: The Viscoplastic Approach for the Finite-
Element Modelling of Metal Forming Processes, in: Numerical Modelling
of Material Deformation Processes, ed., P. Hartley, I. Pillinger, C.E.N.
Sturges, Springer-Verlag, London, Berlin, s. 179÷224.
6. Pęcherski R. B., Kowalczyk-Gajewska K., Nowak Z.: Opis udziału
pasm ścinania w płynięciu plastycznym polikrystalicznych metali z uwzględ-
nieniem wpływu zmian drogi odkształcenia, Materiały z Seminarium po-
święconego 70. rocznicy urodzin Profesora Zdzisława Jasieńskiego, ed.
Paul H., 2005, s. 191÷202.
7. Madej Ł, Pietrzyk M.: Propozycja modelu wieloskalowego
uwzględniającego zmianę drogi odkształcenia, Mat. 13. Konf. KomPlasTech
2006, ed., D. Szeliga, M. Pietrzyk, J. Kusiak, Szczawnica, 2006,
s. 321÷326.
Praca wykonana w ramach projektu zamawianego nr. PBZ-KBN-
-102/T08/2003.

Rudy Metale R51 2006 nr 5

JAN WESOŁOWSKI UKD 669.586.5:669.587:669-124:669.15’71’74
LUDWIK CIURA
WOJCIECH GŁUCHOWSKI

NOWE STOPY CYNKU DO CIĄGŁEGO I JEDNOSTKOWEGO

CYNKOWANIA OGNIOWEGO WYROBÓW STALOWYCH

Przedstawiono wyniki opracowania stopów i cynkowania ogniowego nimi metodą ciągłą i jednostkową różnych gatunków
stali (08X, 20, 55, St3SX, St3S). Opracowane stopy do ciągłego cynkowania zawierają dodatki aluminium i manganu (po-
włoki bezkwiatowe) oraz aluminium, manganu i antymonu (powłoki kwiatowe). Natomiast stop do jednostkowego cynko-
wania posiada w swoim składzie takie dodatki, jak: aluminium, nikiel, mangan i cyna. Otrzymane powłoki, niezależnie od
gatunku cynkowanej stali, w ramach danej metody cynkowania, posiadają podobną, korzystną budowę, podwyższoną od-
porność na korozję, dobrą przyczepność dyfuzyjną do podłoża stalowego i plastyczność. Ich wygląd jest gładki, jasny
i błyszczący. Przemysłowe cynkowanie jednostkowe nowymi stopami przebiega z wytworzeniem powłok o zredukowanej
grubości o 25÷60 % w zależności od gatunku cynkowanej stali, otrzymując powłoki wyłącznie o średniej grubości 60÷150 μm
przy średnim zużyciu stopu rzędu 60 kg na 1 tonę cynkowanych wyrobów. Odnotowano oszczędność cynku w ilości ponad
20 % w odniesieniu do jego zużycia w okresie przed zastosowaniem przedmiotowych stopów.
Słowa kluczowe: cynk, stopy cynku, cynkowanie ogniowe, powłoka cynkowa, stal reaktywna, Wegal

Dr inż. Jan Wesołowski, doc. dr inż. Ludwik Ciura, mgr inż. Wojciech Głuchowski — Instytut Metali Nieżelaznych, Gliwice.

266
 NEW ZINC ALLOYS FOR THE CONTINUOUS AND BATCH HOT-DIP
GALVANISING OF STEEL PRODUCTS

Results of a research on the development of new alloys and their use for hot-dip galvanising of different steel grades
(08X, 20, 55, St3SX, St3S) by the continuous and batch methods have been presented. One group of the developed alloys,
designed for the continuous galvanising, contains the additions of aluminium and manganese (non-spangled coatings), and
the other – aluminium manganese and antimony (spangled coatings). The alloy for batch galvanising includes such ele-
ments as aluminium, nickel, manganese and tin. Independently of the grade of steel coated by the particular method the
coatings exhibit similar, beneficial structure, increased corrosion resistance, good diffusive adhesion to the steel substrate
and good plasticity. They are smooth, bright and glossy. The industrial process of batch hot-dip galvanising with the use of
the new alloys enables preparation of the coatings of a thickness reduced by 25÷60 % in dependence on the grade of steel
coated, so that their average thickness is 60÷150 μm and an average alloy consumption is of an order of 60 kg per 1 ton of
the products coated. The zinc savings reached over 20 % compared to the alloy consumption in the period prior to the ap-
plication of the developed alloys.
Keywords: zinc, zinc alloys, hot-dip galvanising, zinc coating, reactive steel, Wegal

Wprowadzenie datek stopowy — cyna — wpływa korzystnie na obniżenie napię-

Artykuł stanowi podsumowanie badań prowadzonych w ostat-
nich kilkunastu latach w Instytucie Metali Nieżelaznych [1÷4] nad
opracowaniem nowych stopów cynku do ciągłego i jednostkowe-
go cynkowania ogniowego wyrobów stalowych.
Nowe stopy do ciągłego cynkowania przeznaczone są do wytwa-
rzania ekologicznych (pozbawionych udziału ołowiu) i oszczędnych
w zużyciu cynku powłok z tzw. kwiatem, o podwyższonej odpor-
ności na korozję, w tym tzw. korozję białą.
Specyfika cynkowania ogniowego metodą ciągłą polega na
zapewnieniu braku kontaktu taśmy lub drutu stalowego z atmosfe-
rą utleniającą przed wejściem wyrobu stalowego do kąpieli cyn-
kowniczej. Ponadto czas kontaktu wyrobu z ciekłym stopem cyn-
ku pozostaje bardzo krótki (rzędu kilku do kilkunastu sekund) tak,
aby na powierzchni stalowej nie doszło do utworzenia wyraźnej
warstwy stopowej, obniżającej wydatnie zdolność powłoki do
znacznej deformacji plastycznej.
W tym samym celu dobiera się skład chemiczny kąpieli cyn-
kowniczej tak, aby w jak najbardziej efektywny sposób przeciw-
stawić się dyfuzji reaktywnej wzajemnej, zwłaszcza z udziałem
stali reaktywnych, w tym z efektem Sandelina. Postawionemu za-
daniu sprzyja obecność w kąpieli cynkowniczej aluminium w ilo-
ści większej aniżeli w przypadku kąpieli do jednostkowego cyn-
kowania, manganu i ewentualnie antymonu. W przypadku tego
sposobu cynkowania istnieje również potrzeba wytworzenia po-
włok, które będą miały jasny, gładki i błyszczący wygląd o wy-
raźnie zaznaczonej strukturze ziaren (powłoka kwiatowa).
Zastosowanie określonego składu chemicznego kąpieli cyn-
kowniczej ma za zadanie likwidację różnic jakościowych w bu-
dowie powłok, otrzymanych na różnych gatunkach stali, przy jed-
noczesnej redukcji grubości powłoki na stalach reaktywnych.
Spełnienie wymienionego wymagania łączy się z podwyższeniem
jakości wytwarzanych powłok i oszczędnością zużywanego stopu.
Powstaje wtedy powłoka uniwersalna.
Zadaniem trzech zastosowanych dodatków (Al, Ni, Mn)
w stopach do jednostkowego cynkowania jest ich jednoczesny
wpływ na redukcję ponadnormatywnego wzrostu grubości powłok
na stalach reaktywnych, w tym z efektem Sandelina. Wymienione
dodatki stopowe tworzą dogodne warunki do wyrównania stru-
mienia dyfuzji reaktywnej w każdej warstwie pośredniej powłoki
podczas ich wzrostu. Ponadto, każdy z wymienionych dodatków
ma swoje odrębne, korzystne działanie w procesie formowania
powłoki na wyrobach stalowych. I tak aluminium zabezpiecza
błyszczący wygląd powłoki poprzez ochronne działanie tlenku
aluminium. Nikiel działa w podobnym zakresie ale poprzez obec-
ność w powłoce fazy międzymetalicznej głównie z cynkiem δ [5].
Mangan natomiast poprawia właściwości antykorozyjne powłoki,
w tym odporność na tzw. białą korozję. Czwarty zastosowany do-
cia powierzchniowego kąpieli, z jednoczesnym dodatnim oddzia-
ływaniem na wyeksponowanie granic ziaren powłoki (tzw. kwiat
powłoki) [6].
Generalnie, powłoka cynkowa o normalnej grubości i korzyst-
nej strukturze zawiera takie fazy, jak: Γ, δ1k, δ1p, ζ, η. Powstaje
w zwykłej kąpieli cynkowej wyłącznie na stali niskokrzemowej,
nieuspokojonej krzemem i wtedy, gdy ilość krzemu nie przekracza
0,035 %. Natomiast zdecydowanie najgrubsze powłoki, nawet do
8 razy większe — w zestawieniu z poprzednio opisaną normalną
grubością powłoki — powstają na stalach, w których ilość krzemu
zawarta jest w przedziale 0,035÷0,12 % Si (stale reaktywne z zakresu
efektu Sandelina) [7]. W powłokach tego typu istnieje zazwyczaj
cienka faza δ1 a na niej głównie wyrośnięte fazy ζ oraz (ζ + η).
Oprócz tego istnieją jeszcze powłoki, które występują w zwięk-
szonej grubości, dochodzącej tylko do 1,6 razy w porównaniu
z normalną powłoką. Te ostatnie występują na stalach zawierają-
cych krzem w ilości 0,12÷0,28 % (stale z zakresu efektu Sebi-
sty’ego). W skład fazowy takich powłok wchodzą te same związki
międzymetaliczne Fe-Zn, co poprzednio tylko w innym, korzyst-
niejszym udziale ilościowym. Ostatni, wyróżniony przez autorów
pracy [7] typ powłok również o zwiększonej grubości (powyżej 3
razy w porównaniu do normalnej powłoki z udziałem podobnych
jak poprzednio faz) dotyczy stali wysokokrzemowych, a więc ma-
jących powyżej 0,28 % Si.
Podjęte badania mają właśnie na celu przedstawienie wyników
cynkowania ogniowego stali nieuspokojonej, uspokojonej krze-
mem i reaktywnej w nowych kąpielach cynkowniczych. Zastoso-
wane do cynkowania kompozycje stopów cynku stanowią propo-
zycję przeciwstawienia się niekorzystnemu, ponadnormatywnemu
wzrostowi grubości powłoki cynkowej i niewłaściwej jej budowie
z określeniem optymalnych warunków cynkowania wyrobów
z reaktywnych gatunków stali.
Przebieg cynkowania
Do cynkowania użyto opracowanych stopów wykonanych na
osnowie cynku elektrolitycznego Z1 (ZnAl0,4Mn0,1; ZnAl0,4Mn
0,1Sb0,1; ZnAl0,1Ni0,1Mn0,1Sn0,2). Płaskie próbki stalowe (stal
nieuspokojona 08X — Si + 2,5 P = 0,05 %; uspokojona krzemem
gatunku 20 — Si + 2,5 P = 0,31 % i 55 — Si + 2,5 P = 0,26 %
oraz reaktywna St3SX — Si + 2,5 P = 0,12 % a także St3S — Si +
2,5 P = 0,23 %) o wymiarach: l × s × g = 80 × 30 × 1 mm, przygo-
towano chemicznie, suszono i cynkowano w przygotowanych ką-
pielach, które miały temperaturę 440 +2 °C i przetrzymywano je
przez 5 s (metoda ciągła) oraz 1, 3, 5 i 10 min w metodzie jed-
nostkowej.
Z ocynkowanych próbek przygotowano zgłady metalograficz-
ne, które posłużyły do określenia grubości powłok i udokumento-

267
wania ich struktury z wykorzystaniem mikroskopu metalograficz-
nego OLYMPUS GX71. Grubość powłok mierzono również me-
todą indukcji magnetycznej przy użyciu miernika FISCHER
DELTASCOPE MP30.
Badane próbki poddano także zginaniu swobodnemu o kąt
180° na trzpieniu stalowym o promieniu 5 mm. Obserwacje zgię-
tych próbek prowadzono okiem nieuzbrojonym.
Wyniki badań
Wyniki badań obejmują analizę mikrostruktury stopu do jednost-
kowego cynkowania ZnAl0,1Ni0,1Mn0,1Sn0,2 (WEGAL) (rys. 1)
Rys. 1. Mikrostruktura stopu ZnAl0,1Ni0,1Mn0,1Sn0,2
do jednostkowego cynkowania wyrobów stalowych
Fig. 1. Microstructure of the ZnAl0.1Ni0.1Mn0.1Sn0.2 alloy
for batch hot-dip galvanising of steel products
268
Rys. 2. Mikrostruktura powłoki cynkowej (20 μm)
otrzymanej metodą ciągłą na próbce ze stali reaktywnej St3S
o grubości 0,8 mm w kąpieli Zn-Al-Mn-Sb
Fig. 2. Microstructure of a zinc coating (20 μm) obtained
by the continuous method on a sample from reactive steel St3S.
Thickness: 0.8 mm, Zn-Al-Mn-Sb bath
i przykładowych powłok ilustrujących osiągnięte wyniki cynko-
wania (rys. 2÷4). W próbie zginania ocynkowanych próbek oce-
niona została przyczepność i plastyczność badanych powłok.
Przedstawiona mikrostruktura stopu WEGAL dowodzi, że
analizowany stop to przede wszystkim roztwór stały zastosowa-
nych dodatków w cynku. Ponadto, głównie na granicach ziaren,
występują dwie fazy: międzymetaliczna δ z udziałem niklu i cyn-
ku (9÷10,1 % Ni) oraz eutektyka cyny z cynkiem. Wymienione
dwie fazy występują w stopie w ilościach nieznacznych (łącznie
szacunkowo 1÷2 %), podyktowanych ilościowym udziałem niklu
i cyny w stopie. Analizowany stop krzepnie w zakresie temperatu-
ry 402÷390 °C. Jego twardość wynosi 42 HB.
Przykładowy wynik cynkowania odpowiadającego warunkom
istniejącym w ciągłej metodzie przedstawiono na rysunku 2. Od-
notowana grubość powłok na badanych taśmach zawarta jest
w przedziale 15÷26 μm. Otrzymane powłoki są gładkie i błysz-
czące z wyraźnym kwiatem (rys. 3) a także plastyczne. W próbie
zginania nie wykazują pęknięć a krawędź zginania jest gładka. Ich
budowa obejmuje praktycznie tylko jedną warstwę utworzoną
przez fazę η, zbliżoną składem chemicznym do składu zastosowa-
nej kąpieli. Otrzymany typ powłoki jest tym bardziej interesujący,
że powstał na stali reaktywnej. Kwiatowa budowa krystaliczna
powłok posiada wyodrębnione granice ziaren, które tworzy m.in.
eutektyka cynk-antymon już po dodaniu do stopu najmniejszej
ilości antymonu czyli 0,03 %. Ustalono, że dłuższy czas cynko-
wania (grubsza powłoka) prowadzi do wzrostu wielkości ziaren
kwiatu powłoki nawet dwukrotnie i więcej. Trudno jest dostrzec
różnice w budowie kwiatu wywołane gatunkiem cynkowanej stali.
W opisanych warunkach eksperymentu cynkowania próbek
stalowych metodą jednostkową otrzymano jednakowy, uniwersal-
ny typ powłoki, niezależnie od gatunku cynkowanej stali (rys. 4).
Na stali 08X, preferowanej do cynkowania, powstała powłoka
o grubości 57 μm. Natomiast na pozostałych stalach należących
do grupy reaktywnych powłoka posiadała grubość od 76 do 95 μm.
W każdym rozpatrywanym przypadku cynkowanej stali licząc
od podłoża stalowego, występują te same warstwy pośrednie po-
włoki, zbudowane odpowiednio z faz międzymetalicznych Fe-Zn:
δ1, ζ, η. Zaprezentowana budowa powłok powoduje, że wszystkie
ocynkowane wyroby wyglądają jednolicie i są gładkie.
Przytoczone obrazy powłok dowodzą pozytywnego, oczeki-
wanego ograniczenia wzrostu ich grubości na stalach zawierają-
cych w swoim składzie chemicznym krzem, przede wszystkim
w przypadku stali reaktywnej St3S, którą cechuje tzw. efekt San-
delina. W badanych przykładach dotyczących stali reaktywnych
odnotowujemy tylko niespełna 2-krotnie grubszą powłokę od po-
włoki znajdującej się na stali preferowanej do cynkowania
w gatunku 08X [7].
Dla określenia plastyczności i przyczepności powłok do pod-
łoża stalowego przeprowadzono próbę ich zginania. Wszystkie
badane próbki miały powłoki, które po zgięciu nie wykazywały
pęknięć. Bardzo drobne rysy na krawędzi zginania dla niektórych
próbek nie zmieniają wyniku bardzo dobrej plastyczności i prawi-
dłowej przyczepności dyfuzyjnej do podłoża stalowego wytwo-
rzonych powłok.
W zakresie oceny wizualnej badane powłoki posiadały gładki,
jasny i błyszczący wygląd. Taki wygląd powłok cynkowych uzu-
pełniony tzw. kwiatowym obrazem różnej wielkości, przyjęty jest
przez ogół ich użytkowników jako standard. Osiągnięta uniwer-
salność powłok sprawia, że wyroby stalowe wykonane często
z różnych gatunków stali po ocynkowaniu nabierają korzystnego,
jednolitego wyglądu.
Cynkowanie przeprowadzone w warunkach przemysłowych
z udziałem zaprezentowanego stopu, potwierdziło wyniki osią-
gnięte na etapie badań stopu WEGAL w zakresie prawidłowego
i oszczędnego cynkowania wyrobów stalowych (ponad 20 % za-
oszczędzonego stopu w odniesieniu do początkowego, wyjścio-
wego zużycia cynku — ok. 80 kg/t cynkowanych wyrobów w ska-
li roku) przy jednoczesnym zwiększeniu jakości wytwarzanych
powłok, w tym o podwyższonej odporności na korozję, szczegól-
nie na stalach reaktywnych [8].
Prezentowane rozwiązanie innowacyjne, sprawdzone w wa-
runkach przemysłowych w okresie ostatnich 4 lat, znalazło uznanie
wśród podmiotów bezpośrednio zainteresowanych stosowaniem
wyników pomysłu. Opracowany wynalazek (patent P-344621
udzielony przez UP RP w dniu 20 lutego 2006 r.) uzyskał także
następujące wyróżnienia:
⎯ dyplom i medal na Targach Innowacji Gospodarczych i Nauko-
wych INTARG 2004 (Katowice, 19÷21 października 2004 r.),
⎯ złoty medal na Światowych Targach Wynalazczości, Badań
Naukowych i Nowych Technik BRUSSELS-EUREKA 2005
(Bruksela, 16÷20 listopada 2005 r.),
⎯ dyplom Ministra Edukacji i Nauki na Giełdzie Polskich Wy-
nalazków Nagrodzonych na Światowych Targach Wynalaz-
czości w 2005 r. (Warszawa, 20÷26 lutego 2006 r.).

a b

c d

Rys. 3. Obraz powierzchni powłok cynkowych otrzymanych w kąpieli WEGAL z dodatkiem 0,07 % Sb na stali reaktywnej
St3S (440 ºC) w czasie: a — 1 min, b — 10 min, c — 10 min, d — 10 min
Fig. 3. Surface image of zinc coatings obtained with the use of the WEGAL bath with an addition of 0.07 % Sb
on a reactive steel St3S (440 ºC), for a period of: a — 1 min, b — 10 min, c — 10 min, d — 10 min

269

a
b i 55.
c utworzone przez fazy międzymetaliczne Fe-Zn: δ1, ζ i η. Taki typ
Rys. 4. Mikrostruktura powłok cynkowych otrzymanych
w procesie jednostkowego cynkowania różnych gatunków stali
w kąpieli Zn-Al-Ni-Mn-Sn (445 °C, 5 min)
a — Stal 08X, Si + 2,5 P = 0,05 %, g = 57 μm,
b — Stal 55, Si + 2,5 P = 0,26 %, g = 76 μm,
c — Stal St3S, Si + 2,5 P = 0,23 %, g = 95 μm,
Fig. 4. Microstructure of zinc coatings obtained by batch hot-dip
galvanising of various steel grades using the Zn-Al-Ni-Mn-Sn
bath (445 °C, 5 min)
a — Steel 08X, Si + 2.5 P = 0.05 %, g = 57 μm,
b — Steel 55, Si + 2.5 P = 0.26 %, g = 76 μm,
c — Steel St3S, Si + 2.5 P = 0.23 %, g = 95 μm,
270
Zainteresowanych przedstawionym zagadnieniem wynalaz-
czym zachęcamy do współpracy z wytwórcą stopu WEGAL, czyli
ZGH BOLESŁAW S.A. w Bukownie.
Instytut Metali Nieżelaznych oferuje natomiast patronat autorski
nad wprowadzeniem tego rozwiązania innowacyjnego w przemy-
śle cynkowniczym.
Zakończenie
Przeprowadzone badania cynkowania ogniowego stali nisko-
krzemowej, nieuspokojonej 08X, uspokojonej krzemem 20 i 55 oraz
reaktywnej St3SX i St3S, dowiodły korzystnego oddziaływania
zaprojektowanych składów chemicznych stopów ZnAl0,4Mn0,1;
ZnAl0,4Mn0,1Sb0,1; ZnAl0,1Ni0,1Mn0,1Sn0,2 na grubość i właści-
wości nakładanych powłok cynkowych. Korzyścią zastosowania
nowych, bezołowiowych kąpieli — oprócz waloru ekologicznego
— jest przede wszystkim zahamowanie wzrostu grubości i uzy-
skanie prawidłowej struktury powłok, szczególnie na stalach reak-
tywnych St3SX i St3S oraz uspokojonych krzemem gatunku 20
Analizowany stop WEGAL to praktycznie roztwór stały zasto-
sowanych dodatków w cynku. Dla porządku należy podkreślić, że
głównie na granicach ziaren występują jeszcze dwie fazy: mię-
dzymetaliczna δ z udziałem niklu i cynku oraz eutektyka cyny
z cynkiem. W przypadku stopów do ciągłego cynkowania wystę-
puje jeszcze niewielka ilość eutektyki aluminium-cynk i antymon-
-cynk.
Powłoki otrzymane metodą ciągłą są jednowarstwowe (faza η)
o grubości 15÷26 μm, gładkie i błyszczące z wyraźnym kwiatem
a także plastyczne. Ustalono, że dłuższy czas cynkowania (grub-
sza powłoka) prowadzi do wzrostu wielkości ziaren kwiatu po-
włoki nawet dwukrotnie i więcej. Nie dostrzeżono różnic w bu-
dowie kwiatu wywołanych gatunkiem cynkowanej stali.
Otrzymane metodą jednostkową powłoki cynkowe wykazują
jednakowy, uniwersalny typ, niezależnie od gatunku cynkowanej
stali. Grubość powłok wahała się w granicach 57 do 95 μm. W każdym
rozpatrywanym przypadku, licząc od podłoża stalowego występu-
ją te same warstwy pośrednie powłoki (budowa wielowarstwowa),
powłoki posiada dobrą przyczepność dyfuzyjną do podłoża stalo-
wego i bardzo dobrą plastyczność, potwierdzoną w teście zgina-
nia. Zaprezentowana budowa powłok powoduje, że wszystkie
ocynkowane wyroby wyglądają jednolicie i są gładkie, jasne
i błyszczące. Dotychczas było to nieosiągalne na stalach reaktyw-
nych i uspokojonych krzemem.
Cynkowanie przeprowadzone w warunkach przemysłowych
z udziałem zaprezentowanego stopu, potwierdziło wyniki osią-
gnięte na etapie badań stopów WEGAL w zakresie prawidłowego
i oszczędnego cynkowania wyrobów stalowych (ponad 20 % za-
oszczędzonego stopu w odniesieniu do początkowego, wyjścio-
wego zużycia cynku), przy jednoczesnym zwiększeniu jakości
wytwarzanych powłok, w tym o podwyższonej odporności na ko-
rozję, szczególnie na stalach reaktywnych.
Opracowany wynalazek (patent P-344621) uzyskał także wyróż-
nienia na targach wynalazków INTARG w Katowicach (2004 r.),
BRUSSELS-EUREKA w Brukseli (2005 r.) a także na giełdzie
wynalazków w Warszawie (2006 r.).
Literatura
1. Wesołowski J.: IV Sympozjum Polskiego Towarzystwa Cynkowni-
czego. Głuchołazy, 10-12 września 1997, Mat. Konf. s. 33÷38.
2. Wesołowski J.: V Sympozjum Polskiego Towarzystwa Cynkowni-
czego. Raba Niżna, 3÷5 czerwca 1998, Mat. Konf. s. 92÷100.
3. Wesołowski J., Głuchowski W.: VI Sympozjum Polskiego Towarzystwa
Cynkowniczego. Wągrowiec, 16÷18 czerwca 1999, Mat. Konf. s. 25÷41.
4. Wesołowski J., Głuchowski W.: VII Sympozjum Polskiego Towa-
rzystwa Cynkowniczego. Międzyzdroje, 17÷19 maja 2000, Mat. Konf.
s. 28÷40.
 5. Massalski T. B.: Binary Alloy Phase Diagrams, 2 nd Ed. ASM In-
ternational, Ohio 1990, USA.
6. Praca zbiorowa: Handbuch Feuerverzinken, Leipzig 1970, VEB
Verlag für die Grundstoffindustrie.
7. Schubert P., Schulz W. D.: Metall 2001, t. 55, nr 12, s. 743÷748.
8. Wesołowski J., Ciura L., Głuchowski W.: Projekt badawczy celowy
nr 6 T08 2003C/ 6034, Raport końcowy nr 3355/ C. T08-6/ 2003
(1212763), zakończony 12/ 2005, [niepublik].
Praca wykonana została w ramach projektów celowych nr 7
T08B 176 99C/ 4346 i 6 T08 2003C/ 6034, dofinansowanych
przez Komitet Badań Naukowych.

JOANNA ROMAŃSKA Rudy Metale R51 2006 nr 5

KATARZYNA KORBEL UKD 539.383:519.6:539.58:620.173:678.01
RYSZARD B. PĘCHERSKI

NIELINIOWA ANALIZA SPRĘŻYSTEGO ZACHOWANIA SIĘ PIANEK

Artykuł dotyczy analizy sprężystego zachowania się pianki poddanej jednoosiowemu ściskaniu. Zauważono, że lokalizacja
odkształcenia może zachodzić tylko dla pianek o niskiej względnej gęstości, gdyż tylko wtedy elementy szkieletu charaktery-
zują się dużą smukłością, co prowadzi do ich nieliniowej deformacji i wyboczenia. Warunek konieczny lokalizacji odkształ-
cenia pozwala na matematyczne modelowanie stref lokalizacji przy pomocy tensora akustycznego, co sprowadza się do
analizy funkcji gęstości energii sprężystej i jej drugiej pochodnej, odpowiedzialnej za sztywność pianki. Zastosowanie pro-
gramu MATHEMATICA pozwoliło na numeryczną analizę wpływu poszczególnych parametrów struktury na zmianę gęsto-
ści energii sprężystej i na osiągnięcie krytycznego stanu lokalizacji.
Słowa kluczowe: pianka, tensor akustyczny, lokalizacja odkształcenia, gęstość energii odkształcenia

NONLINEAR ANALYSIS OF ELASTIC BEHAVIOUR OF FOAMS

The aim of the paper is to apply the nonlinear model of elastic behaviour of low density foams developed in [1] for the
analysis of strain localization in the specimen subjected to uniaxial compression. The necessary condition of localization
is derived with use of acoustic tensor, which appears in the stationarity condition of acceleration waves studied in [4]
and [5]. The elastic energy density function resulting from the nonlinear analysis of elastic behaviour of foam skeleton
plays the crucial role in the analysis of localization condition. It appears that the condition that the determinant of acoustic
tensor is equal to zero becomes equivalent to the requirement that the second derivative of elastic energy density function
with respect to stretch is equal to zero. The MATHEMATICA program is applied for the numerical analysis of the influence
of skeleton parameters on the onset of localization.
Keywords: foams, acoustic tensor, localization of deformation, elastic energy density of deformation

Wprowadzenie rodnie i w czasie kontynuacji procesu ściskania dochodzi do loka-

Przedmiotem badań są sprężyste własności pianek metalicz-
nych oraz poliuretanowych o małej względnej gęstości. Mikro-
strukturę pianki możemy określić jako trójwymiarową sieć prętów
o podobnej długości i podobnym przekroju poprzecznym. Sieć ta
składa się z powtarzających się grup prętów — otwartych komó-
rek (rys. 1). W przypadku pianek o niskiej względnej gęstości ele-
menty szkieletu charakteryzują się dużą smukłością, co w czasie
procesu ściskania próbki często prowadzi do ich nieliniowej de-
formacji i wyboczenia [1]. Cała próbka odkształca się niejedno-
lizacji odkształcenia w objętości próbki. Procesowi lokalizacji od-
kształcenia (niejednorodności pola przemieszczenia) odpowiada
niewypukła funkcja gęstości energii sprężystej odkształcenia za-
leżna od parametru zmiany długości próbki λ. Zastosowanie pro-
stego modelu strukturalnego pianki jako układu deformujących się
sprężyście czterech prętów połączonych wspólnym sztywnym wę-
złem pozwala wyprowadzić analityczne związki dla gęstości ener-
gii sprężystej oraz gęstości pianki w zależności od parametrów
struktury zmieniających się ze współczynnikiem zmiany długości
próbki λ oraz na określenie analitycznych warunków lokalizacji

Mgr Joanna Romańska, dr Katarzyna Korbel — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Matematyki Stosowanej, Kraków; dr hab. inż. Ryszard B. Pęcherski, prof. nzw. — Poli-
technika Krakowska, Wydział Inżynierii Lądowej, Instytut Mechaniki Budowli, Katedra Wytrzymałości Materiałów, Kraków.

271
 Warunki brzegowe dla funkcji przemieszczenia osiowego pręta u~

⎛ 1⎞ 1~
u~⎜ ± ⎟ = m Δ cos α
⎝ 2⎠ 2

prowadzą do nieliniowego równania na wartości własne n~

( ~
4 n~ − Δ cos α )( ( ) ( )) +
n~ cos n~ / ~
r −~
r sin n~ / ~
r
2

n~ (2 + cos(2 n~ / ~
r ))− ~r sin (2 n~ / ~
r )⎟ sin α = 0
~ ⎛ 3 ⎞ (5)
+ n~ Δ 2 ⎜ 2

⎝ 2 ⎠

Rys. 1. Mikrostruktura pianki: sieć powtarzających się grup prętów

Wykorzystując wzór (5) otrzymujemy wykresy przedstawiające
Fig. 1. The foam microstructure: the network ~
of repeated groups of bars zależność siły n~ od przemieszczenia Δ dla różnych wartości ~
r
(rys. 4).
Bezwymiarowa gęstość energii odkształcenia dla trzech prę-
odkształcenia i na znalezienie wartości krytycznej λkr, przy której tów L składa się z części odpowiadającej energii zginania i części
może nastąpić lokalizacja. odpowiadającej energii odkształcenia osiowego

Nieliniowy model sprężystego zachowania się pianek

Do wyprowadzenia warunku lokalizacji odkształcenia wyko-

rzystano nieliniowy model mechaniczny pianki podany przez
r
G. Gioia i in. [1]. Piankę poddajemy ściskającej sile P wzdłuż osi
pręta L1, który nie ulega wyboczeniu (jest to kierunek wzrostu
pianki, związany z procesem produkcji) (rys.2). Każdy z prętów
o długości L ulega wyboczeniu. Przy założeniu, że wszystkie pręty
o długości L deformują się tak samo, można model cztero-prętowej
komórki sprowadzić do modelu komórki dwu-prętowej (rys. 3).
Dodatkowo przyjmujemy, że wszystkie pręty mają kołowy prze-
krój poprzeczny o promieniu r, polu przekroju A i odkształcają się
liniowo-sprężyście z modułem Younga ES. Do dalszych obliczeń
~
wprowadzamy bezwymiarowe parametry ~r = r/L, L1 = L1 /L ,
opisujące początkową geometrię sieci prętów.
Zgodnie z nieliniową teorią belek von Karmana [1], równania
równowagi dla jednego z prętów długości L, który ulega wybo-
czeniu na skutek ściskania, mają postać

1 ~ 2 ~ (IV ) ~ ~ ′
r w + (n w′) = 0 (1)
4

n~ ′ = 0 (2)
Rys. 2. Komórka elementarna złożona z pręta o długości L1
i trzech prętów o długości L
gdzie bezwymiarowa siła osiowa (przyjęta tu jako dodatnia przy
ściskaniu) Fig. 2. The unit cell is building of the bar of length L1
and three bars of length L
n ⎛ 1 ~ 2⎞
n~ = = −⎜ u~ ′ + w ′ ⎟ (3)
E A ⎝ 2 ⎠
s

Przyjmujemy, że w x = x / L, (⋅)′ = d (⋅) / d~

~ = w / L, u~ = u / L, ~ x,
~
Δ = Δ/L
Przy zadanych warunkach brzegowych dla funkcji ugięcia pręta w ~

~⎛⎜ ± 1 ⎞⎟ = ± 1 Δ~ sin α
w i ~ ′⎛⎜ ± 1 ⎞⎟ = 0
w
⎝ 2⎠ 2 ⎝ 2⎠

wynikających z geometrii (rys. 3) otrzymujemy rozwiązanie rów-

nania (1) postaci Rys.3. Ilustracja deformacji pręta o długości L, gdzie n > 0
jest osiową siłą ściskającą a (u, w) są współrzędnymi
wektora przemieszczenia

~ = Δ~ sin α
~ (
x n~ cos n~ / ~
1
r − ~
2
)
r sin 2 ~ (
x n~ / ~
r ) Fig.3. Illustration of the deformation of the bar of length L,
w
(
n~ cos n~ / ~
r −~ )
r sin n~ / ~
r ( ) (4) where n > 0 is the compressive axial force and (u, w)
are components of displacement vector

272
 Warunek konieczny lokalizacji odkształcenia dla pianki

Badania eksperymentalne [1] pokazały, że ściskana wzdłuż

kierunku wzrostu próbka pianki poliuretanowej odkształca się nie-
jednorodnie. Niejednorodności te mają formę zlokalizowanych
stref odkształcenia, które są zorientowane prostopadle do kierunku
ściskania. Strefy lokalizacji można modelować matematycznie za
pomocą powierzchni nieciągłości prędkości odkształcenia [4, 5]
opisywanych przy pomocy tensora akustycznego. W naszym
przypadku normalna m ~ do powierzchni nieciągłości jest równo-
legła do kierunku ściskania λ. Tensor akustyczny Ail dla omawia-
nego modelu pianki wyraża się wzorem

~ w funkcji przemieszczenia Δ ~
Rys. 4. Wykresy siły ściskającej n Ail = m j Cijkl mk (11)
dla różnych wartości ~ r : (1) - ~
r = 0,0615378 ,
(2) - ~r = 0,0728126 , (3) - ~r = 0,133411 , (4) - ~r = 0,2 gdzie Cijkl jest tensorem sztywności
~ as a function
Fig. 4. Plots of the compressive axial force n
~
of displacement Δ for different values of ~ E(λ ) ⎡ 1
(δ δ + δ δ )+ ν (ρ ) δ δ ⎤
r :
(1) - ~r = 0.0615378 , (2) - ~r = 0.0728126 , Cijkl =
(1 +ν (ρ )) ⎢⎣ 2 ik jl il jk 1 − 2ν (ρ ) ij kl ⎥⎦
(12)
(3) - ~r = 0.133411 , (4) - ~r = 0.2
∂ 2Φ
natomiast E (λ ) = jest bezwymiarową funkcją sztywności
pianki taką, że E ∂λE(λ) jest sprężystym modułem Younga dla
2
1 1 s
WL 3 2 1 2 ~ 2 ~ 3 2 ~2 ~ pianki.
= ∫ ~ r (w′′) dx + ∫ n dx (6) Wykorzystując (11) i (12) otrzymujemy końcową postać reprezentacji
E AL 2 − 1 4 2 −1
s 2 2 tensora akustycznego w układzie współrzędnych Xi (i = 1, 2, 3) osi
próbki (rys. 1)
Natomiast bezwymiarowa gęstość energii odkształcenia osiowego
pręta L1 ma postać E (λ ) ⎡ 1 ⎤
Ail = ⎢ m i ml + δ il ⎥ (13)
2 (1 + ν (ρ )) ⎣1 − 2ν (ρ ) ⎦
WL 9 ~2 ~
1
= n L1 cos 2 α (7)
E S AL1 2 ~ ma współrzędne [0,0,1]
W układzie tym wektor normalny m
i tensor akustyczny ma postać
Wyrażenie na gęstość energii odkształcenia pianki φ otrzymuje-
my dzieląc energię odkształcenia pojedynczej komórki (tj. trzech
⎡ E (λ ) ⎤
prętów o długości L i jednego pręta o długości L1) przez objętość ⎢ 0 0 ⎥
komórki w konfiguracji początkowej. Prowadzi to do bezwymia- ⎢ 2 (1 + ν (ρ )) ⎥
E (λ )
rowej funkcji gęstości energii odkształcenia Φ dla pianki Ail = ⎢ 0 0 ⎥ (14)
⎢ 2 (1 + ν (ρ )) ⎥
⎢ E (λ )(1 −ν (ρ )) ⎥⎥
φ 4π ~
r2 ⎢ 0 0
Φ=
Es
=
2 ~
(
3 3 sin α L1 + cos α
×
) ⎢⎣ (1 +ν (ρ ))(1 − 2ν (ρ )) ⎥⎦
⎛ ~2 ~ 3 / 2
⎜ 3Δ n
⎜
⎛
⎝
1
sin 2 α ⎜ n~ − ~
2
r sin 2 n~ / ~
⎞
r ⎟
⎠
( 3 ~2 9 ~2~
)2 ⎟
⎞
⎟ (8)
Warunkiem koniecznym lokalizacji odkształcenia w płasz-
×⎜ + n + n L cos α
⎜
⎝
(
4 n~ cos n~ / ~( r −~ )
r sin n~ / ~
r
2
( 2 ))
2
1 ⎟
⎟
⎠ akustycznego (14)
~ jest zerowanie się wyznacznika tensora
czyźnie o normalnej m

~ ~
zależnej od parametrów struktury ~r , L1 , α , przemieszczenia Δ E(λ )3 2 − 2ν (ρ )
det[Ail ] = =0 (15)
i bezwymiarowej siły n~ zmieniających się ze współczynnikiem 8 (1 +ν (ρ ))3
1 − 2ν (ρ )
zmiany długości elementu materialnego próbki λ, który wyraża się
wzorem
Badania doświadczalne [3] pokazały, że współczynnik Poissona
~3 ~ ν (ρ ) dla pianek o różnych gęstościach nigdy nie przyjmuje war-
Δ + n~L1 cos α 1
λ = 1− 2 , 1≥ λ > 0 (9) tości 1 i jest mniejszy od . W rozważanym przypadku oznacza
1~ 2
L1 + cos α
2 to, że warunek lokalizacji równoważny jest warunkowi

Względną gęstość pianki ρ obliczamy dzieląc objętość szkieletu

∂ 2Φ
przez objętość komórki elementarnej E( λ ) = =0 (16)
∂λ2

ρ=
2π ~
~
r 2 3 + L1 ( )
~
3 3 sin 2 α L1 + cosα ( ) (10) Zastosowanie programu MATHEMATICA [6] pozwoliło na nu-
meryczną analizę warunku lokalizacji i na zbadanie wpływu pa-

273
rametru zmiany długości próbki λ na wartości gęstości energii od-
kształcenia Ф i na określenie krytycznej wartości λ dla procesu
lokalizacji.
Wyniki obliczeń numerycznych
Przeprowadzona analiza ma na celu sprawdzenie czy warunek
lokalizacji może zajść dla ustalonych parametrów szkieletu
~ ~
r , L1 , α . Przyjęto, że L1 = 2,5 przy ustalonym α = arccos (1 / 3)
~
i zbadano zachowanie się funkcji gęstości energii odkształcenia
dla różnych gęstości pianki.
Analiza numeryczna równania E(λ) = 0 prowadzi do następują-
cych wniosków:

a b

Rys. 5. Wykresy a — funkcji gęstości energii oraz b — funkcji sztywności pianki w zależności od parametru λ dla ustalonego
r = 0,014 (λ kr =0,880484; λ2 = 0,693085)
Fig. 5. Plots a — of density of energy b — and foam stiffness as function of λ for r = 0.014 (λkr = 0.880484; λ2 = 0.693085)

a b

Rys. 6. Wykresy a — funkcji gęstości energii i b — funkcji sztywności pianki w zależności od parametru λ
dla znalezionego r = 0,0689333, (λkr = 0,761117)
Fig. 6. Plots a — of density of energy and b — foam stiffness as function of λ for r = 0.0689333, (λkr = 0.761117)
a b

Rys. 7. Wykresy a — funkcji gęstości energii oraz b — funkcji sztywności pianki w zależności od parametru λ
dla ustalonego r = 0,0799997
Fig.7. Plots a — of density of energy and b — foam stiffness as function of λ for r = 0.0799997

274

Rys.8. Przykładowe wykresy gęstości energii odkształcenia
w zależności od parametru λ dla wybranych wartości gęstości
pianki r1 = 0,047, r2 = 0,056, r3 = 0,0689333, r4 = 0,068934,
r5 = 0,079, r6 = 0,096 i r7 = 0,1
Fig.8. The examples of plots of density of energy as a function λ
for given values of foam density r1 = 0.047, r2 = 0.056,
r3 = 0.0689333, r4 = 0.068934, r5 = 0.079, r6 = 0.096, r7 = 0.1
Rys. 9. Przykładowe wykresy modułu naprężenia ściskającego |s|
w zależności od parametru λ dla wybranych wartości gęstości
pianki r1 = 0,047, r2 = 0,056, r3 = 0,0689333, r4 = 0,068934,
r5 = 0,079, r6 = 0,096 i r7 = 0,1
Fig. 9. The examples of plots of the absolute value of compressive
stress as a function λ for given values of foam density r1 = 0.047,
r2 = 0.056, r3 = 0.0689333, r4 = 0.068934, r5 = 0.079,
0 096 01
Przypadek 1. Dla małych ρ (ρ < 0,0689328) warunek konieczny
lokalizacji jest spełniony i równanie (16) posiada dwa rozwiązania
λ1 i λ2 (rys. 5b). Gęstość energii odkształcenia nie jest funkcją wy-
pukłą w całej dziedzinie i posiada dwa punkty przegięcia (wklęsła
na przedziale (λ1 , λ2 ) ) (rys. 5a). Można w tym przypadku określić
krytyczną wartość parametru zmiany długości próbki λkr , która
jest równa pierwszej wartości λ1 , dla której może zajść warunek
lokalizacji.
Przypadek 2. Dla 0 ,0689328 ≤ ρ ≤ 0 , 0689333 warunek ko-
nieczny lokalizacji również jest spełniony, równanie (16) posiada
dokładnie jedno rozwiązanie λkr = λ1 , przy czym funkcja sztyw-
ności jest dodatnia w otoczeniu wartości λkr (rys. 6b). W tym
przypadku λkr jest graniczną wartością parametru λ przy, której
Rys.10. Wykres zależność parametru λkr
~
od parametrów smukłości szkieletu ~
r i L1
Fig.10. Plots of λkr in the dependence
~
of the skeleton parameters ~ r , L1
może wystąpić lokalizacja. Gęstość energii odkształcenia jest
funkcją wypukłą (rys. 6a). Znalezionej granicznej wartości λkr =
0,761117 odpowiada graniczna wartość gęstości pianki ρkr =
0,0689333.
Przypadek 3. Dla dużych ρ > ρ kr ρkr = 0,0689333 warunek
konieczny lokalizacji nie jest spełniony i funkcja sztywności jest
dodatnia w całej dziedzinie — lokalizacja nie zachodzi (rys. 7b).
Gęstość energii odkształcenia jest funkcją wypukłą (rys. 7a).
Powyższa analiza przypadków prowadzi do wniosku, że dla pianki
o odpowiednio dużej względnej gęstości ρ gęstość energii od-
kształcenia Φ jest funkcją wypukłą parametru λ. Kilka przykłado-
wych wykresów gęstości energii sprężystej jako funkcji parametru
λ w zależności od zmiany względnej gęstości ρ przedstawiono na
rysunku 8. Widać, że dla ρ < ρ kr funkcja Φ jest niewypukła
i może zajść lokalizacja. Znalezione ρkr = 0,0689333 odpowiada
granicznej wartości λkr, przy której może nastąpić lokalizacja (λkr
= 0,0761117) 0,91 ≥ λkr ≥ 0,6 .
Na rysunku 9 przedstawiono wykresy wartości naprężenia ściska-
jącego w funkcji λ dla pianek o różnych gęstościach. W sytuacji,
kiedy nie zachodzi lokalizacja odkształcenia funkcje |s|(λ) są mo-
notoniczne.
~
Analiza wpływu zmiany parametru L1 na warunek lokalizacji
wykazała, że istnieje graniczna wartość parametru struktury
~
L1 = 2,8 , przy której funkcja gęstości energii sprężystej Φ może
nie być funkcją wypukłą i przy której może zachodzić lokalizacja.
Ponadto zauważono, że ze wzrostem smukłości szkieletu rośnie
wartość parametru λkr (rys. 10).
Podsumowanie
1. Sformułowano analityczną postać warunku koniecznego loka-
lizacji odkształceń sprężystych z zastosowaniem nieliniowej
teorii pianki o małej gęstości.
2. Analizę warunku lokalizacji sprowadzono do badania wypu-
kłości funkcji gęstości energii sprężystej i wyznaczono kry-
tyczne wartości parametru odkształcenia λ, które przy danej
gęstości ρ odpowiadają początkowi lokalizacji.
3. Obliczono graniczną wartość gęstości ρ kr i zauważono, że
dla ρ ≤ ρ kr warunek lokalizacji jest spełniony, podczas gdy
dla ρ > ρ kr lokalizacja nie zachodzi.
Literatura
1. Gioia G., Wang Y., Cuitino A.: The energetics of heterogeneous de-
275
formation in open-cell solid foams. Proc. R. Soc. Lond. 2001, nr 457,
s. 1079÷1096.
2. Wang Y., Cuitino A.: Three-dimensional nonlinear open-cell foams
with large deformations. J. Mech. Phys. Solids 2000, nr 48, s. 961÷988.
3. Roberts A. P., Garboczi E. J.: Elastic properties of model random
three-dimensional open-cell solids. J. Mech. Phys. Solids 2002, nr 50, s. 33÷55.
4. Hill R.: Acceleration waves in solids. J. Mech. Phys. Solids 1962,
nr 10, s. 1÷16.
5. Rice J.: The localization of plastic deformation. Theoretical and
Applied Mechanics (ed. W. T. Koiter), North-Holland Publishing Com-
pany 1976, s. 207÷220.
6. Wolfram Research MATHEMATICA 5.0, 2003.

KAZIMIERZ ŚWIĄTKOWSKI Rudy Metale R51 2006 nr 5

ARTUR RĘKAS UKD 665.001.57:668.001.57:620.17:686.884.001:629.974.8
EWELINA SIDO
IWONA ŚREDNIAWA

BADANIA WPŁYWU DODATKÓW NA KRZYWĄ SPĘCZANIA

MATERIAŁÓW MODELOWYCH UTWORZONYCH NA BAZIE PLASTELINY

Artykuł zawiera wyniki badań krzywych umocnienia niemetalicznych materiałów modelowych utworzonych na bazie plaste-
liny. Dodatkami do białej plasteliny produkcji krajowej były: kaolin, kreda malarska oraz wosk modelowy FILIA. Próbki do
prób spęczania uzyskane zostały metodą wyciskania. W procesie spęczania próbek walcowych o zróżnicowanym składzie
uzyskano zależności siła–odkształcenie, które następnie przetworzono, uzyskując równania konstytutywne w postaci σ = K εn.
Przebiegi krzywych oraz uzyskane wartości współczynników równań poddano analizie, stwierdzając, że uzyskane materiały
nadają się do symulacji procesów odkształcania na zimno materiałów metalicznych silnie umacniających się.
Słowa kluczowe: modelowanie, materiał modelowy, krzywe umocnienia, własności mechaniczne

INVESTIGATION OF THE ADDITIVES INFLUENCE ON THE FLOW CURVE OBTAINED

IN COMPRESSION OF MODEL MATERIALS BASED ON PLASTICINE

Model materials consist of Plasticine with additives like Kaolin, chalk and modelling wax Filia have been investigated in
compression test. Cylindrical samples have been manufactured in extrusion process. Obtained relationships load-defor-
mation have been elaborated electronically. As a result a typical σ = K εn constitutive equations have been obtained for all
model material compositions. A very serious influence of the kind of additive have been observed on the shape and position
of the curves. Obtained model materials can be used for the modelling of cold plastic deformation of strong strain-
hardening metallic materials.
Keywords: modelling, model material, flow curves, mechanical properties

Prof. dr hab. inż. Kazimierz Świątkowski, mgr inż. Artur Rękas, mgr inż. Ewelina Sido, mgr inż. Iwona Średniawa — Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.

276
 Wprowadzenie
Modelowanie fizyczne przy użyciu materiałów modelowych
ułatwia projektowanie narzędzi do otrzymywania nowych wyro-
bów o skomplikowanych kształtach. Praktyczne zastosowanie
metod obliczeniowych, napotyka trudności przewidywania wa-
runków brzegowych procesu plastycznego kształtowania metali,
a w szczególności warunków tarcia oraz sposobu płynięcia od-
kształcanego materiału.
Dlatego też ostatnie lata wykazują znaczne zainteresowanie róż-
nych ośrodków badawczych oraz przemysłu wykorzystaniem mo-
delowania fizycznego do projektowania procesów, narzędzi, nawet
urządzeń do przeróbki plastycznej metali. Metody fizycznego mo-
delowania skojarzone z najnowszymi osiągnięciami obliczeniowej
techniki komputerowej, wykorzystującej głównie metodę elemen-
tów skończonych (MES), pozwalają na znaczne skrócenie czasu
wykonania narzędzi oraz projektowanie wybranych operacji lub
całego procesu technologicznego.
Jednym z podstawowych warunków prawidłowego projektowania
eksperymentów modelowania fizycznego jest dobór odpowiednie-
go materiału modelowego, symulującego zachowanie się rzeczy-
wistego materiału metalicznego. Taki materiał modelowy winien
charakteryzować się niskimi własnościami wytrzymałościowymi,
umożliwiającymi realizację eksperymentów modelowych przy
użyciu narzędzi wykonanych często z materiałów przeźroczys-
tych, a najczęściej z drewna, gumy, żywic i innych tanich tworzyw
sztucznych. Równocześnie powinien on umożliwiać wykonanie
eksperymentów modelowania w temperaturach pokojowych, za-
równo w skali powiększonej, jak i w skali zmniejszonej w stosun-
ku do rzeczywistości. Najistotniejszym warunkiem jest zapewnie-
nie podobieństwa krzywych umocnienia materiału modelowego
z materiałem rzeczywistym.
Analizując procesy plastycznego odkształcania należy stwier-
dzić, że dla rzeczywistych materiałów metalicznych, w większości
przypadków, krzywe umocnienia mogą być opisane zależnością
σ = K εn
Jeśli taka sama zależność będzie opisywała zachowanie się mate-
riału modelowego, to warunek podobieństwa obydwóch materia-
łów będzie spełniony jeśli współczynniki potęgowe krzywych
umocnienia obydwóch materiałów będą identyczne:
nr = nm
W podanych wzorach poszczególne symbole oznaczają:
σ — naprężenie uplastyczniające (materiału rzeczywistego σr i mode-
lowego σm),
K, n — stałe materiałowe (materiału rzeczywistego Kr,. nr i mode-
lowego Km, nm).
W dotychczasowej praktyce modelowania fizycznego, jako mate-
riały modelowe stosowano sód, ołów, aluminium, miedź, gumę,
materiały termoplastyczne, różne rodzaje wosków oraz ich mie-
szaniny, a także plasteliny czyste oraz plasteliny z różnymi dodat-
kami. Wyniki wieloletnich badań prowadzonych nad uzyskaniem
właściwych niemetalicznych materiałów modelowych, symulują-
cych zachowanie się rzeczywistych materiałów metalicznych (me-
tali oraz ich stopów, a także kompozytów metalowych) doprowa-
dziły do zdecydowanego wyodrębnienia dwóch grup takich mate-
riałów modelowych.
Jedną grupę stanowią materiały modelowe bazujące na natu-
ralnych lub sztucznych woskach z różnego rodzaju dodatkami
[1÷4]. Druga grupa materiałów modelowych oparta jest na różne-
go rodzaju czystych plastelinach, a także plastelinach zawierają-
cych zarówno dodatki zmiękczające, jak i utwardzające [5÷7].
Ostatnie lata wskazują na istotny wzrost zainteresowania pla-
steliną oraz materiałami modelowymi bazującymi na plastelinie.
Obserwuje się rozszerzenie obszaru zastosowania tych materia-
łów. Poza tradycyjnym stosowaniem ich do modelowania proce-
sów przeróbki plastycznej metali, stosuje się ją w geologii do mo-
delowania reologicznych własności skał [8] oraz zjawisk tekto-
nicznych [9]. Wyniki badań krzywych umocnienia i własności
różnych rodzajów plasteliny wskazują, że uzyskiwane współczyn-
niki umocnienia n mieszczą się w przedziale (–0,2)÷(+0,3),
współczynnik K w granicach (0,1÷0,3) MPa, a moduł Younga E
osiąga wartości z zakresu (1,7÷4,7) MPa [10]. Oznacza to, że mo-
gą one symulować zachowanie się wielu metali zarówno w proce-
sach przeróbki plastycznej na gorąco, jak i na zimno.
Plastelina w Polsce jest łatwo dostępna, względnie tania, nie
jest materiałem toksycznym, wykazuje niskie własności wytrzy-
małościowe oraz wysoką plastyczność. Z badań wielu autorów
zagranicznych wynika, że plastelina wykazuje dużą tiksotropię,
co oznacza, że jej własności nie są stabilne w czasie, i w istotny
sposób zależą od sposobu przygotowania próbek oraz warunków
przechowywania. Zależą też od warunków realizacji eksperymen-
tów modelowania fizycznego [11]. Tak więc, dla prawidłowej re-
alizacji eksperymentów modelowania fizycznego niezwykle istot-
nym jest, aby materiał do doświadczeń modelowych był przygo-
towany na krótko przed wykonaniem eksperymentu.
Wyniki własnych wstępnych badań [12] wskazały na możliwość
uzyskania taniego materiału modelowego symulującego zachowa-
nie się materiałów metalicznych silnie umacniających się podczas
odkształca na zimno.
Niniejsza publikacja stanowi kontynuację tych badań.
Materiał i metodyka eksperymentów
Materiałem wyjściowym do badań była plastelina biała pro-
dukcji zakładu w Przemyślu firmy ASTRA-ZENITH S.A. z Czę-
stochowy. Jako dodatków użyto kaolinu, wosku modelowego FI-
LIA oraz kredy malarskiej.
Próbki w postaci walców o wymiarach zbliżonych do Φ 40 × 40
mm do badań własności oraz charakterystyk naprężenie-odkształ-
cenie w statycznej próbie spęczania otrzymywane były według
następującego schematu:
przygotowanie namiaru — topienie we wlewnicy metalowej —
studzenie z piecem — wyciskanie wlewka— zamrażanie — cięcie
na określoną długość — obróbka mechaniczna (obtaczanie śred-
nicy oraz planowanie powierzchni czołowych próbek walcowych).
Dokładna metodyka otrzymywania próbek walcowych do badań
krzywych umocnienia przedstawiona została w pracach [13, 14].
Próby spęczania wykonywano na zmodernizowanej maszynie
wytrzymałościowej o napędzie śrubowym, posiadającej możli-
wość płynnej i skokowej zmiany prędkości oraz programowania
przebiegu odkształcenia. Maszyna wyposażona była w układ cy-
frowego zbierania danych, w skład którego wchodził „elektro-
niczny programowalny moduł wagowy PMW–1200” oraz kompu-
ter klasy „Pentium 300”. Wymiennie stosowano również wieloka-
nałowy przetwornik analogowo-cyfrowy typu „Spider 8”.
Pomiary siły wykonano stosując głowicę o zakresie 0÷20 kN, po-
siadającą automatyczny dobór skali. Warunki realizacji procesu
spęczania: temperatura 22 °C, początkowa prędkość odkształca-
nia: 2 × 10–4 s–1 (prędkość ruchu trawersy maszyny wytrzymało-
ściowej: 6 mm/min). Proces spęczania prowadzono do momentu
pojawienia się pęknięcia, jako smar stosowano WD-40 oraz folię
polietylenową o grubości 0,05 mm, umieszczaną pomiędzy płyta-
mi narzędzia, a powierzchniami czołowymi próbek. Każdy z eks-
perymentów spęczania powtarzano kilkakrotnie.
Badania procesu spęczania wykonano na próbkach przedsta-
wionych w tablicy 1.
Cyfra 1 oznacza większą zawartość dodatku, cyfra 2 — mniejszą.
Wyniki badań
W trakcie eksperymentów spęczania próbek walcowych reje-
strowano zależność siła-przemieszczenie i obserwowano ich po-
wierzchnię. Proces przerywano w momencie pojawienia się pęknięć
277
 Tablica 1 na pobocznicy próbki. Uzyskane przykładowe zależności przed-
Próbki do badań procesu spęczania stawiono graficznie na rysunku 1 dla wszystkich badanych mate-
riałów.
Table 1 Zależności te posłużyły do uzyskania wartości granicy plastyczności
Samples for compression test badanych materiałów modelowych, które przedstawiono w tablicy 2.
Dane zarejestrowane przez układ pomiarowy zostały następnie
Numer Wymiary Φ × H
Skład
próbki mm
Plastelina + Kaolin 1 (Kaolin 1) 1 37,6 × 37,5
2 37,0 × 37,0

Plastelina + Kaolin 2 (Kaolin 2) 1 40,3 × 38,2

2 40,4 × 40,1
3 40,2 × 39,9

Plastelina + Kreda 1 (Kreda 1) 1 29,8 × 29,8

2 35,0 × 35,0

Plastelina + Kreda 2 (Kreda 2) 1 39,7 × 35,3

2 39,6 × 35,3

Plastelina + Filia 1 (Filia 1) 1 40,4 × 40,3

Rys. 2. Krzywe umocnienia plasteliny z dodatkiem kaolinu
2 40,6 × 40,0
Fig. 2. Flow curve of the mixture of Plasticine with kaolin
3 40,4 × 40,1

Plastelina + Filia 2 (Filia 2) 1 40,6 × 40,1

2 40,6 × 40,2
3 40,2 × 40,2

Rys. 3. Krzywe umocnienia plasteliny z dodatkiem kredy

Fig. 3. Flow curve of the mixture of Plasticine with chalk
Rys. 1. Zależności siła–droga trawersy, uzyskane
w czasie spęczania próbek walcowych
Fig. 1. Load vs. ram displacement in compression test

Tablica 2
Granica plastyczności badanych materiałów modelowych
Table 2
Yield points of investigated model materials
Granica plastyczności R0,2
Materiał modelowy
MPa
Kaolin 1 0,306
Kaolin 2 0,228
Kreda 1 0,201
Kreda 2 0,076 Rys. 4. Krzywe umocnienia plasteliny
z dodatkiem wosku modelowego Filia
Filia 1 0,094
Fig. 4. Flow curve of the mixture of Plasticine
Filia 2 0,116 with modelling wax Filia

278
 Tablica 3
Równania konstytutywne badanych materiałów modelowych
Table 3
Constitutive equations of investigated model materials
Materiał modelowy Równanie konstytutywne
Kaolin 1 σ = 2,47 ϕ0,50
Kaolin 2 σ = 1,14 ϕ0,41
Kreda 1 σ = 1,30 ϕ0,44
Kreda 2 σ = 0,47 ϕ0,42
Filia 1 σ = 0,36 ϕ0,30
Filia 2 σ = 0,43 ϕ0,32
Rys. 5. Krzywe umocnienia materiałów modelowych
na bazie plasteliny
Fig. 5. Flow curves of the model materials based on Plasticine
przetworzone na zależności naprężenie-odkształcenie rzeczywiste,
które dla zakresu odkształcenia rzeczywistego do wartości rzędu ϕ
= ln (h0/hx) ~ 0,3 pokazano na rysunkach 2÷4.
Każdą z uzyskanych krzywych opisano odpowiednim równaniem.
Równania te przedstawiono w tablicy 3.
Dla porównania krzywych umocnienia badanych materiałów na
rysunku 5 pokazano zbiorczo przykładowe przebiegi krzywych
dla stałej zawartości dodatków do plasteliny.
Analiza wyników eksperymentów spęczania
Zależności siła-odkształcenie pokazane na rysunku 1 jedno-
znacznie wskazują, że badane materiały modelowe wykazują
istotne różnice podczas ich spęczania. Obserwuje się znaczne od-
kształcenie tej grupy materiałów, które zawierają jako dodatek —
Filię. Zwiększenie jej zawartości powoduje zwiększenie uzyski-
wanego odkształcenia. W końcowej fazie spęczania wszystkich
materiałów obserwowany jest gwałtowny wzrost siły (jeśli wcze-
śniej nie wystąpiły pęknięcia pobocznicy odkształcanych próbek).
Zwraca uwagę wyraźny wpływ zawartości kaolinu. Jego zwięk-
szenie powoduje istotne zmniejszenie plastyczności materiału
modelowego, a uzyskanie określonego stopnia odkształcenia wy-
maga zastosowania znacznie wyższej siły.
Wartości granicy plastyczności, zamieszczone w tablicy 2 po-
twierdzają spostrzeżenia uzyskane z obserwacji przebiegu krzy-
wych siła-odkształcenie.
Charakterystyki naprężenie-odkształcenie rzeczywiste uzy-
skane podczas prób spęczania, przedstawione na rysunkach 3÷4
dla każdego z zastosowanych dodatków, wskazują na istotny
wpływ zawartości dodatku do plasteliny na kształt i przebieg uzy-
skanej krzywej umocnienia. Generalnie; wzrost zawartości kaoli-
nu lub kredy powoduje utwardzenie plasteliny, przy czym kaolin
jest dodatkiem najbardziej utwardzającym plastelinę. Wzrost do-
datku Filii zwiększa plastyczność plasteliny.
Zbiorcze krzywe umocnienia dla plasteliny zawierającej iden-
tyczne zawartości dodatków (kaolinu, kredy i Filii) pokazano na
rysunku 5. Potwierdzają one poczynione wcześniej spostrzeżenia.
Istotne z punktu widzenia wykorzystania materiału modelo-
wego do modelowania matematycznego z wykorzystaniem meto-
dy elementów skończonych jest uzyskanie równań konstytutyw-
nych, które zostały przedstawione w tablicy 3. Uzyskane krzywe
doświadczalne w dużym zakresie odkształceń mogą być z powo-
dzeniem opisane typowym równaniem σ = K εn. Wartości współ-
czynników krzywych umocnienia K oraz n wychodzą poza zakres
uzyskiwanych dotychczas w prezentowanych w literaturze wyni-
kach badań różnych rodzajów materiałów modelowych, bazują-
cych na plastelinie. W szczególności wartości współczynnika
umocnienia n osiągające dla plasteliny z dodatkami kredy lub ka-
olinu wartości z przedziału 0,42÷0,5 umożliwiają stosowanie tych
materiałów do symulacji procesów odkształcania na zimno mate-
riałów metalicznych silnie się umacniających.
Sposób przygotowania materiału próbek według zapropono-
wanej procedury, aczkolwiek dość uciążliwy, pozwala uzyskać
materiał o dobrej strukturze, o czym świadczy niewielki rozrzut
wyników badań eksperymentalnych, tak w zakresie zarejestrowa-
nych sił, jak i uzyskanych wartości odkształceń. W trakcie spęcza-
nia obserwowano równomierne płynięcie materiału, a tworząca się
„beczka” posiadała symetryczny kształt.
Wnioski
Zastosowana metoda otrzymywania próbek do badań krzy-
wych umocnienia w procesie spęczania, umożliwia uzyskanie ma-
teriału o stabilnych własnościach.
Wprowadzone do plasteliny dodatki w istotny sposób zmie-
niają własności uzyskanego materiału modelowego.
Współczynniki krzywych umocnienia badanych materiałów
wychodzą poza zakres uzyskiwanych dotychczas, co oznacza, że
otrzymane materiały modelowe mogą być zastosowane do symu-
lacji odkształcania metali odkształcanych na zimno.
Wartości tych współczynników predysponują te materiały
modelowe do symulacji procesów kształtowania metali silnie się
umacniających.
Przeprowadzone badania, będące kontynuacją wcześniejszych
prac, potwierdzają celowość ich dalszego prowadzenia w celu
uzyskania niemetalicznego materiału modelowego symulującego
zachowanie się szerokiej gamy materiałów metalicznych silnie
umacniających się podczas odkształcania na zimno.
Literatura
1. Oudin J., Ravalard Y., Rommens S.: On the Contribution of Waxes
to the Simulation of Metal Forming Processes, North American Manufac-
turing Conference Proceedings, 1980, v. 8, s. 166÷170.
2. Lee R. S., Blazynski T. Z.: Mechanical Properties of a Composite
Wax Model Materials Simulating Plastic Flow of Metals, J. Mech. Work.
Tech., 1984, nr 9, s. 301÷312.
3. Finer S., Kivivuori S., Kleemola H.: Stress-Strain Relationships of
Wax-Based Model Materials, J. Mech. Work. Techn., 1985, nr 12, s. 269÷277.
4. Świątkowski K.: Physical Modelling of Metal Working Processes
Using Wax-Based Model Materials, J. Mat. Proc. Tech. 1997, nr 72,
s. 272÷276.
5. Brill K.: Plastillin und Natrium als Modellwerkstoffe, Ann. of the
C.I.R.P., 1963, v. 12, s. 69÷74.
6. Segawa A., Kawanami T.: Rolling-Deformation Characteristics of
Clad Materials Determined by Model Experiment and Numerical Simula-
tion: Experimental Rolling Tests Using Plasticine, J. Mat. Proc. Tech.,
1995, nr 47, s. 375÷384.
7. Pertence A. E. M., Cetlin P. R.: Analysis of New Model Material
279
for the Physical Simulation of Metal Forming, J. Mat. Proc. Tech., 1998,
nr 84, s. 261÷267.
8. Martin K., Schöpfer P. J.: Gernold Zulauf, Strain-Dependent
Rheology and the Memory of Plasticine, Tectonophysics, 2002, nr 354,
s. 85÷89.
9. Zulauf J., Zulauf G.: Rheology of Plasticine Used as Rock Analogue:
the Impact of Temperature, Composition and Strain, Journal of Structural
Geology, 2004, nr 26, s. 725÷737.
10. Sofouglu H., Gedikli H.: Physical and Numerical Analysis of
Three-Dimensional Extrusion Process, Computational Materials Science,
1÷2, September 2004, nr 31, s. 113÷124.
11. Pertence A. E. M., Cetlin P R.: Similarity of Ductility Between
Model and Real Materials, J. Mat. Proc. Techn., 2000, nr 103, s. 434÷438.
UNIKATOWY NIE TYLKO W SKALI KRAJU ...
ŁĄCZY NOWOCZESNOŚĆ Z NAJLEPSZĄ TRADYCJĄ
UNIQUE NOT ONLY ON A NATIONAL SCALE...
COMBINES MODERNITY WITH THE BEST TRADITIONS
Wydział Metali Nieżelaznych został utworzony w 1962 r., ja-
ko dziewiąty w Akademii Górniczo-Hutniczej. Dziś, w 87-letniej
już Uczelni, jest piętnaście wydziałów i jedna międzywydziałowa
szkoła, w których kształci się blisko trzydzieści tysięcy studentów.
Na Wydziale Metali Nieżelaznych jest ich ponad tysiąc. Jesteśmy
więc wydziałem średniej wielkości, średnim wiekiem, ale boga-
tym doświadczeniem, tradycjami i osiągnięciami. Wydział Metali
Nieżelaznych AGH, jedyny tego typu w Polsce, jest unikatową
jednostką naukowo-dydaktyczną w skali międzynarodowej.
Kształci specjalistów oraz prowadzi badania naukowe dla potrzeb
współczesnej metalurgii i inżynierii materiałowej, przetwórstwa
metali nieżelaznych i metaloznawstwa oraz przemysłów pokrew-
nych. Wypromował ponad 2740 absolwentów, ok. 200 doktorów
280
12. Świątkowski K.: Badania nad uzyskaniem nowego materiału mo-
delowego bazującego na plastelinie, Przegląd Mechaniczny, 2001, nr 4,
s. 28÷31.
13. Świątkowski K.: Badania porównawcze własności materiałów mo-
delowych uzyskiwanych różnymi metodami. Rudy Metale 2005, t. 50,
nr 8, s 448÷451.
14. Średniawa I., Sido E.: Zastosowanie niemetalicznych materiałów
modelowych do symulacji procesu wyciskani. Akademia Górniczo-Hutnicza,
Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków, 2001 [pr. magisterska].
Praca została sfinansowana ze środków przeznaczonych przez
Komitet Badań Naukowych na realizację działalności statutowej
z umowy Nr 11.11.180.224.
Rudy Metale R51 2006 nr 5
UKD 669.2/.8:378.5(438)
nauk technicznych oraz prawie 40 doktorów habilitowanych. Za-
kwalifikowanie Wydziału w 2001 r. przez Komitet Badań Nauko-
wych do jednostek naukowo-badawczych najwyższej kategorii
przyznaje mu wiodącą rolę w kształtowaniu kierunków badań.
Metale nieżelazne stanowią grupę około pięćdziesięciu pier-
wiastków, które znalazły zastosowanie w prawie każdej dziedzinie
życia. Wydział powstał w związku z odkryciem i rozpoczęciem
eksploatacji bogatych złóż miedzi w Polsce, a także rozwojem
produkcji aluminium i cynku. Inicjatorem był nestor polskiej me-
talurgii prof. Aleksander Krupkowski, członek rzeczywisty Pol-
skiej Akademii Nauk. Dziś Polska jest europejskim potentatem
w produkcji miedzi — ok. 3,5 % światowej produkcji daje jej szó-
stą w świecie i czołową w Europie pozycję. Wszędzie tam, gdzie
wymagana jest lekkość i estetyka, połączone z wytrzymałością
(w budownictwie, architekturze i wielu innych dziedzinach), sto-
suje się aluminium i jego stopy. Obok wymienionych, takie metale
jak cynk, cyna, ołów, srebro i ich stopy oraz kadm, wolfram, mo-
libden, tytan mają kluczowe znaczenie w gospodarce. Srebro, zło-
to, platyna to te najcenniejsze spośród metali nieżelaznych, z któ-
rych wyroby mają dla nas często szczególną, bardzo osobistą war-
tość. To wszystko niezbicie dowodzi, że metale są podstawowym
tworzywem współczesności, otaczającym nas w codziennym ży-
ciu. Aluminium zaś stało się materiałowym kluczem do przyszło-
ści, a poziom jego zużycia jest jednym ze wskaźników zamożno-
ści i cywilizacyjnego rozwoju kraju. Fakty te są gwarancją stabil-
nych perspektyw zawodowych dla absolwentów Wydziału i mogą
być źródłem poczucia trafności wyboru studiów.
W kierunkach, treściach i metodach kształcenia Wydział łączy
nowoczesność z najlepszą tradycją. Kształcimy na kierunku Meta-
lurgia z metalurgią i zaawansowanym przetwórstwem metali i sto-
pów, komputerową inżynierią procesową, ochroną metali przed
korozją, recyklingiem metali i ochroną środowiska jako specjalno-
ściami, a także na kierunkach Inżynieria Materiałowa oraz Za-
rządzanie i Inżynieria Produkcji. Prowadzimy studia stacjonarne
(dzienne) i niestacjonarne (zaoczne), na poziomie inżynierskim
i magisterskim, jak również studia doktoranckie i podyplomowe1/.
W roku akademickim 2006/2007 planowane jest uruchomienie
nowej specjalności Metale szlachetne w przemyśle i jubilerstwie.
Nową propozycją są też niestacjonarne (zaoczne) studia pierwsze-
go stopnia (inżynierskie) na kierunku Zarządzanie i Inżynieria
Produkcji ze specjalnością Inżynieria produkcji i zastosowanie
metali nieżelaznych. Nabór na studia niestacjonarne prowadzony
jest w okresie rekrutacji na studia stacjonarne oraz we wrześniu.
Dotychczas skontrolowane kierunki kształcenia Metalurgia
i Inżynieria Materiałowa uzyskały pozytywną ocenę Państwo-
wej Komisji Akredytacyjnej.
Kształcenie rozumiane jest współcześnie jako proces rozwija-
nia przede wszystkim możliwości intelektualnych i zdolności
twórczych człowieka. Miarą wykształcenia jest dziś umiejętność
rozwiązywania problemów. Dobre wykształcenie na poziomie
uniwersyteckim powinno umożliwiać absolwentowi podjęcie pra-
cy w stosunkowo szerokim spektrum specjalności, winno czynić
go kreatywnym i twórczym w wybranym zawodzie, wyposażyć
w nawyk i umiejętności samokształcenia, podnoszenia i uzupeł-
niania swoich kwalifikacji. Treści i formy kształcenia na Wy-
dziale Metali Nieżelaznych charakteryzują taką właśnie nowo-
czesną szkołę wyższą. Obok tradycyjnych wykładów, ćwiczeń
rachunkowych, laboratoryjnych i projektowych, na Wydziale pro-
wadzone są seminaria specjalistyczne, zajęcia i praktyki w zakła-
dach przemysłowych, wycieczki dydaktyczne. Studenci mogą
uczestniczyć w pracach badawczych, prowadzonych przez pra-
cowników naukowych Wydziału, bądź też rozwijać swoje zainte-
resowania naukowe w studenckich kołach naukowych, co sprzyja
rozwojowi ważnej umiejętności komunikowania się i pracy w ze-
społach, prezentowania wyników pracy. Student ma szeroką ofertę
przedmiotów wybieralnych, pozwalających na profilowanie swo-
jego wykształcenia. Dla zainteresowanych poszerzeniem swoich
wiadomości studentów lub przygotowaniem do pracy w konkret-
nej firmie prowadzone są studia indywidualne, których program
ustala zainteresowany pod kierunkiem opiekuna naukowego. Stu-
dent nie jest przeciążony zajęciami obowiązkowymi, ma czas na
studiowanie i prace własne. Istnieją też możliwości wyjazdów na
atrakcyjne praktyki zagraniczne i studia w ramach tzw. podwój-
nych dyplomów (AGH i uczelni zagranicznej).
Podczas studiów na Wydziale Metali Nieżelaznych studenci
zapoznają się z najnowszymi technologiami produkcji i przetwa-
rzania metali, stopów i kompozytów, metodami badania i projek-
towania ich struktury i własności przy użyciu nowoczesnego apa-
1/
Pełna informacja o studiach na Wydziale Metali Nieżelaznych AGH znajduje się w aktualnym „Informatorze AGH dla kandydatów na studia”, w wersji
elektronicznej dostępnym na stronie internetowej AGH: www.agh.edu.pl oraz w materiałach informacyjnych, dostępnych na Wydziale i na stronie internetowej
Wydziału: www.wmn.agh.edu.pl, e-mail: wmn@agh.edu.pl, telefony do dziekanatów: studia stacjonarne 012 617-26-50, 012 617-26-79, studia niestacjonarne
012 617-26-55.
ratu analitycznego i doświadczalnego, z możliwościami ich za-
awansowanego wykorzystania, a także z zastosowaniem komputerów
i superkomputerów. Mogą nauczyć się języków obcych. Absolwent
Wydziału potrafi sprostać najważniejszemu zadaniu współczesnej
inżynierii materiałowej i procesowej metali nieżelaznych, jakim
jest dostarczanie odpowiednich tworzyw metalicznych różnym
dziedzinom ludzkiej działalności. Potrafi wykorzystać specjalne
cechy metali, takie jak: wytrzymałość, twardość, plastyczność
i superplastyczność, przewodnictwo elektryczne i cieplne, nad-
przewodnictwo, własności magnetyczne, pamięć kształtu, zdol-
ność do rozpadu promieniotwórczego i wiele innych.
Wydział przygotowuje absolwentów do pracy nie tylko
w zakładach metalurgicznych i przetwórczych przemysłu me-
tali nieżelaznych. Szeroki zakres wiedzy, którą absolwenci Wy-
działu uzyskują w czasie studiów, pozwala im podjąć pracę (za-
leżnie od ukończonego kierunku i specjalności) również w zakła-
dach przemysłu metalowego, maszynowego, motoryzacyjnego,
lotniczego, stoczniowego, w zakładach wytwórczych sprzętu go-
spodarstwa domowego, w przemyśle kablowym, materiałów dla
energetyki, elektrotechniki, elektroniki, telekomunikacji i medy-
cyny, w przemyśle wyrobów z metali szlachetnych i w jubiler-
stwie, w mennicy państwowej, w dowolnym zakładzie przemy-
słowym, posiadającym wydziały obróbki plastycznej i cieplnej,
badań własności i kontroli jakości. Wszędzie tam, gdzie potrzebny
jest technolog — specjalista od metali. Absolwenci specjalności
Metalurgia metali nieżelaznych mogą być również zatrudnieni
w zakładach przemysłu chemicznego, materiałów ogniotrwałych,
w odlewnictwie, w każdym zakładzie w zakresie gospodarki cieplnej
i w instytucjach zajmujących się ochroną środowiska. Stale wzra-
sta zapotrzebowanie rynku pracy na specjalistów, posiadających
wykształcenie techniczne w określonej dziedzinie i wiedzę
w zakresie zarządzania. Takie przygotowanie otrzymują studenci
na kierunku Zarządzanie i Inżynieria Produkcji.
Absolwenci wykazujący uzdolnienia i zamiłowanie do pracy
dydaktycznej i naukowo-badawczej mogą znaleźć zatrudnienie
w uczelniach technicznych, instytutach i jednostkach badawczo-
-rozwojowych, w biurach projektowych, czy też w średnich szko-
łach technicznych. Absolwenci studiów doktoranckich mają
otwartą drogę do dalszej kariery naukowej na uczelniach tech-
nicznych i w Polskiej Akademii Nauk, coraz częściej są też po-
szukiwani przez przemysł.
Nowe, atrakcyjne możliwości zatrudnienia stwarzają coraz licz-
niejsze firmy prywatne w branży metali nieżelaznych, jak również
zakłady produkcyjne, przedstawicielstwa i biura sprzedaży firm
i koncernów zagranicznych, działających w Polsce.
Absolwenci kierunków Metalurgia i Inżynieria Materiałowa,
po ukończeniu dziennych studiów magisterskich, już po dwóch
latach pracy w zawodzie mogą ubiegać się o tytuł Inżyniera Eu-
ropejskiego (EUR ING). Tytuł ten przyznaje Europejska Federa-
cja Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych FEANI w Brukseli.
Wymienione kierunki posiadają akredytację FEANI. Osoby, któ-
rym przyznano tytuł Inżyniera Europejskiego, mają ułatwione po-
dejmowanie pracy w swoich zawodach nie tylko na terenie Euro-
py, ale i w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Australii. Mają
zapewnione przez FEANI uznanie swoich zawodowych kwalifi-
kacji i tytułów bez konieczności nostryfikacji dyplomów.
W rok po jubileuszu 250. rocznicy urodzin Patrona Uczelni —
Stanisława Staszica nie sposób nie podkreślić ścisłych związków
Wydziału z przemysłem, będących wcieleniem w życie naczelnej
idei Staszica: „być narodowi użytecznym ...”. Bardzo sobie ceni-
my tę współpracę z naszymi partnerami przemysłowymi. Bliskie
związki ze Stowarzyszeniem Inżynierów i Techników Metali Nie-
żelaznych (SITMN), z Klubem Menedżera oraz z Izbą Gospodar-
czą Metali Nieżelaznych, a przede wszystkim bezpośrednia
współpraca z firmami, owocują doskonaleniem realizowanego
281

Wydziałowa inauguracja roku akademickiego 2005/2006
w Auli AGH
Faculty’s inauguration of the academic year 2005/2006
at the University Hall
przez Wydział programu edukacyjnego i badawczego, poszerzają
możliwości zatrudnienia naszych absolwentów. Najlepsi spośród
nich otrzymują każdego roku prestiżowe nagrody i wyróżnienia
w konkursie SITMN, sponsorowanym przez Izbę Gospodarczą
i poszczególne firmy. Za celowe uważamy opracowanie, wspólnie
z partnerami przemysłowymi, prognoz zatrudnienia i profilu
absolwenta, oczekiwanego przez branżę w perspektywie plano-
wanego rozwoju, modernizacji i nowych technologii.
W ogromnym dorobku naukowo-badawczym kadry Wydziału
jest wiele opracowań technologicznych, które zdobywały najwyż-
sze laury na różnego rodzaju międzynarodowych targach, wysta-
wach wynalazków i salonach innowacji. W ostatnich latach cztery
spośród nich zostały wyróżnione Nagrodą Premiera RP — za
nowe rozwiązania w technologii produkcji rur żebrowanych, sta-
nowiących podstawowy element instalacji chłodzących w petro-
chemii, energetyce i przemyśle chemicznym, za metodę KOBO,
umożliwiającą kształtowanie tak zwanych stopów trudno od-
kształcalnych do postaci złożonych wyrobów profilowych, za mo-
dernizację krajowych sieci elektroenergetycznych, dla których
opracowano na Wydziale i wprowadzono do użytku nową genera-
cję przewodów napowietrznych na bazie stopów aluminium oraz
za nowoczesną generację przewodów jezdnych z miedzi stopowej,
znajdującą zastosowanie jako elementy kolejowych górnych sieci
trakcyjnych.
Branża metali nieżelaznych w Polsce stanowi ważny segment
gospodarki narodowej. W przeważającym stopniu oparta jest na
kapitale krajowym. Jej przychody stanowią 4 % przychodów kra-
jowego przemysłu. Wśród podstawowych działów gospodarki,
będących konsumentami produktów przemysłu metali nieżela-
znych, należy wymienić: przemysł kablowy, łączność, energetykę,
transport, przemysł elektromaszynowy oraz produkcję specjalną.
Eksport branży metali nieżelaznych w Polsce stanowi 7 % ekspor-
tu całego przemysłu krajowego i 10 % eksportu przemysłu do
Unii Europejskiej. Wydział Metali Nieżelaznych AGH zawsze był
i nadal jest kuźnią kadr dla tej branży. Nasi absolwenci piastują
w niej, ale i w licznych innych obszarach gospodarki i administra-
cji, wiele kluczowych stanowisk. Wielu osiągnęło znaczące sukce-
sy zawodowe także poza granicami kraju — od Stanów Zjedno-
czonych po Japonię.
Wydział jest współzałożycielem i aktywnie uczestniczy w pra-
cach konsorcjów naukowych: Centrum Zaawansowanych Materia-
łów i Technologii CAMAT, Akademickiego Centrum Naukowo-
-Technicznego AKCENT Małopolska, Centrum Metalurgii Proce-
282
sowej CEMP, Centrum Nowych Technologii Komputerowych Me-
talurgii i Inżynierii Materiałowej CeKoMat oraz Polskiej Platfor-
my Technologicznej Metali Nieżelaznych. Pracownicy Wydziału
pełnią odpowiedzialne funkcje w krajowych instytucjach nauko-
wych i organizacjach inżynierskich.
Wydział prowadzi szeroką współpracę naukową z renomowa-
nymi uniwersytetami i instytucjami naukowymi na świecie, m.in.
z Niemiec, Austrii, Szwecji, Norwegii, Włoch, Słowacji, Czech,
Izraela, USA, Meksyku, Japonii, Korei Południowej. Owocem
współpracy sprzed kilku lat z uniwersytetami w Glasgow i Ko-
penhadze w ramach programu Tempus są m.in. laboratoria Cen-
trum Transferu Technologii, sfinansowane przez Unię Europejską.
Liczne międzynarodowe kontakty kadry naukowo-dydaktycznej
Wydziału gwarantują światowy poziom wiedzy, przekazywanej
studentom.
Wiele obszarów działalności Wydziału, w tym współpracę
z przemysłem, kontakty z absolwentami, promocję Wydziału
i działalność samorządu studenckiego wspiera, utworzona przez
pracowników Wydziału, Fundacja „Metale Nieżelazne — Trady-
cja i Rozwój”. Dobrą tradycją Wydziału, również wspieraną orga-
nizacyjnie przez Fundację, są zjazdy absolwentów. Ta forma
utrzymywania więzi z wychowankami niezmiennie cieszy się
ogromną popularnością. Spotkania po latach zawsze dostarczają
wielu wzruszeń i przywołują wspomnienia najpiękniejszych lat
życia, za jakie powszechnie zwykło się uważać lata studiów.
W 2007 r. Wydział obchodzić będzie swoje 45-lecie.
W ostatnich latach Wydział wzbogacił się o nowe obiekty
dydaktyczne, znacznie poprawiające komfort kształcenia.
W skład nowoczesnego kompleksu wchodzi m.in. sala wykłado-
wo-konferencyjna na 160 miejsc z pełnym wyposażeniem multime-
dialnym, studenckie laboratoria dydaktyczne, w tym 24-stanowiskowe
laboratorium komputerowe, kilka laboratoriów specjalistycznych
i laboratoria badawcze. W przerwach między zajęciami studenci
bardzo chętnie korzystają z barku, który w tym kompleksie rów-
nież się znajduje.
Korzystając z gościnnych łamów Rud i Metali Nieżelaznych,
pragniemy — poprzez jego Czytelników — zainteresować absol-
wentów i młodzież szkół średnich, zwłaszcza uczniów klas matu-
ralnych, ofertą kształcenia na Wydziale Metali Nieżelaznych
AGH. Prosimy potraktować naszą ofertę jako pomoc w dokonaniu
dobrego wyboru studiów. Warto przy tym wziąć pod uwagę nie-
zmiennie wysoką pozycję Akademii Górniczo-Hutniczej w ran-
kingach wyższych uczelni w Polsce. Za przykład niech posłużą
choćby tylko rankingi tygodnika „Wprost”, w których to AGH już
dwukrotnie została wyróżniona Złotym Indeksem za zajęcie
pierwszego miejsca w kategorii uczelni technicznych oraz
w nauczaniu nowoczesnych technologii (nauczanych między
innymi na naszym Wydziale). W jednym z rankingów Newsweeka
z kolei, w publikacji pod znamiennym tytułem „Dyplom, który daje
pracę”, została uznana za najlepszą uczelnię techniczną i zajęła
drugie miejsce wśród wszystkich polskich uczelni (państwo-
wych i prywatnych), a piąte w kategorii „uczelni kształcących
najwięcej dyrektorów”. W rankingu tym, ponad 900 największych
pracodawców wskazało uczelnie najlepiej przygotowujące do
konkurencji na rynku pracy.
Wszyscy, którzy zdecydują się na studia na Wydziale Metali
Nieżelaznych AGH, spotkają tutaj życzliwość i przyjazną atmos-
ferę, zwłaszcza najlepsi. Zainteresowanych zapraszamy do odwie-
dzenia Wydziału, choćby podczas corocznych Dni Otwartych
AGH lub w innym, uzgodnionym wcześniej, dogodnym dla Pań-
stwa terminie. Chętnie też spotkamy się z Młodzieżą w szkołach.
Prosimy o kontakt z dziekanatem bądź e-mailowy.
Wydział Metali Nieżelaznych AGH to dobry wybór —
zapraszamy!
WACŁAW MUZYKIEWICZ
Prodziekan Wydziału
 ALUMINIUM PROCESSING

R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r h a b . i n ż . W O J C I E C H L I B U R A , p r o f . n z w.

BEATA SMYRAK Rudy Metale R51 2006 nr 5

UKD 669.715’721785.001:539.376:669-426:669-97
TADEUSZ KNYCH
ANDRZEJ MAMALA

TEORETYCZNO-EKSPERYMENTALNA ANALIZA PROCESU

NISKOTEMPERATUROWEGO PEŁZANIA DRUTÓW ZE STOPU AlMgSi
Artykuł poświęcony jest teoretycznym rozważaniom na temat niskotemperaturowego pełzania drutów wykonanych ze stopu
AlMgSi gat. 6201. Druty takie wykorzystuje się do budowy jednorodnych przewodów stopowych napowietrznych linii
elektroenergetycznych wysokiego napięcia. Potrzeba gruntownego poznania zjawisk reologicznych, staje się oczywista wo-
bec faktu, iż materiały przewodzące są szczególnie podatne na procesy pełzania i relaksacji naprężeń. Stąd też umiejętne
sterowanie własnościami reologicznymi drutu w taki sposób, aby zminimalizować a nawet czasowo zahamować proces peł-
zania wydaje się być niezwykle korzystne, zwłaszcza, jeśli powyższy problem zostanie odniesiony do pracy przewodu roz-
piętego w przęśle. W artykule zamieszczono analizę stanu wiedzy na temat reologii jako nauki oraz procesów reologicznych
ze szczególnym uwzględnieniem różnych możliwości opisu procesu pełzania. Poddano analizie eksperymentalne funkcje
pełzania drutów stopowych, uzyskanych wg różnych schematów obróbki cieplnej, oraz drutów aluminiowych. Określono
wpływ wielkości współczynników funkcji pełzania na reologiczne zachowanie się materiału w warunkach stałych oraz
zmiennych parametrów naprężenia i temperatury. Przeprowadzona analiza miała na celu określenie najkorzystniejszej po-
staci potęgowej funkcji pełzania reprezentowanej współczynnikami n, φ, β z punktu widzenia długości trwania nieaktyw-
nych reologicznie faz.
Słowa kluczowe: niskotemperaturowe pełzanie, stopy AlMgSi, reologia, procesy reologiczne, ekwiwalent reologiczny

THEORETICAL AND EXPERIMENTAL ANALYSIS OF LOW TEMPERATURE

PROCESS OF CREEP FROM ALLOY THE WIRES AlMgSi

The article treats about the results of a research on a creep process of AlMgSi (of the sort 6201) wires and conductors as-
signed for the production of self-supporting overhead electro energetic lines. Low-temperature creep is not very well inves-
tigated, especially when it comes to conductivity aluminum alloys. It is because of bigger importance of high-temperature
creep that leads o construction destruction in short time. The article contains experimental test results of low-temperature
creep of wires made of AlMgSi and Al and theoretical analysis of creep function from the point of view of determining stress
– temperature and stress-temperature-time rheological equivalence. Formulas that allow to calculate equivalent values of
stress, temperature and time have been introduced. The conducted analysis had on aim the qualification of the most profit-
able of function creep represented with point of sight of length with coefficients the duration inactivity rheological state.
The review of state of literature knowledge was conducted additionally.
Keywords: low temperature creep, rheology, AlMgSi, wires, rheological equivalent, creep function

Wstęp w przewodzie, których efektem jest nieodwracalny przyrost jego

długości przekładający się na nieodwracalny spadek naprężenia
Podczas eksploatacji przewodu rozpiętego w przęśle, panujące i poprzez to na wzrost zwisu. Biorąc pod uwagę fakt, iż przewód
w nim naprężenia ulegają zmianie nie tylko od zmian temperatury, jest konstrukcją składającą się z naprzemiennie skręconych ze so-
ale również w wyniku procesów reologicznych zachodzących bą warstw drutów, o tym czy przewód będzie podlegał procesowi

Mgr inż. Beata Smyrak, dr hab. inż. Tadeusz Knych, prof. nzw. AGH, dr inż. Andrzej Mamala — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.

283
pełzania czy nie, decydują w pierwszej kolejności własności reolo-
giczne pojedynczego drutu, a potem typ konstrukcji przewodu.
Zatem analizując proces pełzania przewodu należy wyróżnić dwa
podstawowe czynniki decydujące o jego wielkości: czynnik meta-
lurgiczny (własności materiałowe) oraz czynnik geometryczny
(typ konstrukcji).
Szczególnie w przypadku stosowania bezrdzeniowych prze-
wodów w miejsce tradycyjnych bimetalowych, procesy reologicz-
ne odgrywają istotną rolę. Wynika to z faktu, iż jednorodne prze-
wody napowietrznych linii elektroenergetycznych wykonuje się
z drutów Al oraz stopów AlMgSi. Powyższe materiały cechują się
dużą aktywnością reologiczną, a więc słabą odpornością na proce-
sy pełzania i relaksacji naprężeń. Co więcej, specyfika pracy wi-
szącego przewodu, a w szczególności czynniki klimatyczne (tem-
peratura, opady, wiatr) oraz czynnik czasu, potęgują dodatkowo
intensywność procesów reologicznych. Biorąc pod uwagę fakt, iż
zgodnie z założeniami projektantów średni czas eksploatacji
przewodu powinien wynosić ok. 40 lat, czynnik czasu staje się
szczególnie istotnym zwłaszcza z punktu widzenia procesu pełza-
nia.
Stąd też szczególnie istotne wydaje się być poznanie własno-
ści reologicznych podstawowego komponentu konstrukcji prze-
wodu, czyli drutu. W szczególności, określenie wpływu składu
chemicznego, parametrów obróbki cieplnej lub stopnia odkształ-
cenia na procesy pełzania daje możliwość umiejętnego sterowania
podatnością reologiczną na etapie linii technologicznej.
Wybrane zagadnienia literaturowe
dotyczące procesów reologicznych
Reologia w szerokim ujęciu zajmuje się opisem zjawisk,
w których wpływ czasu na odkształcenie lub naprężenie w ciałach
stałych i w cieczach jest wyraźnie widoczny. Jako początek nauki
o procesach reologicznych uznaje się sympozjum American Che-
mical Society (1924). W 1920 r. profesor Eugine Bingham zain-
spirowany słynnym stwierdzeniem Heraklita „panta rhei”, czyli
„wszystko płynie”, zaproponował nazwę „rheology”. W 1928 r.
w Anglii powstało Society of Rheology [1].
Definicja reologii na przestrzeni wielu lat ulegała różnym mo-
dyfikacjom. Marcus Reiner w swojej pracy [1] traktuje reologię
jako „…gałąź fizyki zajmującą się odkształceniem i płynięciem
materiałów…”. Ponadto wyodrębnia dwa rodzaje reologicznych
własności materiału: „...podstawowe oraz technologiczne własno-
ści materiału...”. Wśród podstawowych własności reologicznych
wyróżnia tzw. zasadnicze własności, np. sprężystość, lepkość, pla-
styczność oraz złożone własności, które stanowią kombinacje
własności zasadniczych (sprężystość opóźniona, lepko-
sprężystość) itp. Z kolei własności technologiczne wg autora [1]
dotyczą tych cech materiału, które z uwagi na brak jednoznacz-
nych rozwiązań teoretycznych, nie pozwalają na wyodrębnienie
tzw. zasadniczych własności.
Z kolei w pracy Wolarowicza [2] czytamy — „…reologia mia-
ła badać głównie zagadnienia deformacji i płynięcia łatwo od-
kształcalnych materiałów, tj. lepkie płynięcie cieczy, anomalie pły-
nięcia i plastyczność, a także zjawiska relaksacji, opóźnienia sprę-
żystego i tiksotropii w ośrodkach rozdrobnionych…”. Olszak [3]
twierdzi, iż reologia „…dotyczy całokształtu problemów związa-
nych z odkształcalnością i płynięciem materiałów…”, Biezuchow
[4] natomiast definiuje reologię jako „…naukę ustanawiającą
ogólne prawa powstawania i rozwoju w czasie odkształceń dowol-
nego ciała, przy uwzględnieniu rozmaitych przyczyn i różnych
termodynamicznych i fizyko-chemicznych warunków…”. Z kolei
Derski [5] pisze: „… przez pojęcie reologii rozumiemy naukę o od-
kształceniach i płynięciu ciał rzeczywistych… i dalej ...zajmuje się
ona badaniem mechanicznych zmian stanu takich materiałów kon-
strukcyjnych, w czasie których występuje zjawisko dyssypacji
energii...”.
Reologię jako naukę systematyzuje się w zależności od punktu
widzenia. I tak z punktu widzenia metody badania wyróżnia się
reologię doświadczalną oraz reologię teoretyczną. O ile reologia
284
doświadczalna zajmuje się badaniem zachowań rzeczywistych
materiałów poddanych różnym obciążeniom, o tyle reologia teore-
tyczna stanowi łącznik pomiędzy liniową teorią sprężystości,
a klasyczną hydrodynamiką i wykorzystuje jedynie teoretyczne
modele ciał. Z kolei, z punktu widzenia budowy ciała można wy-
różnić reologię fenomenologiczną, która traktuje materiał jako
ośrodek ciągły oraz reologię strukturalną, która zjawiska reolo-
giczne wiąże bezpośrednio ze zmianami strukturalnymi.
Podstawowymi zjawiskami reologicznymi są pełzanie oraz re-
laksacja naprężeń. Proces pełzania definiuje się jako trwałą zmia-
nę wymiarów materiału poddanego długotrwałemu obciążeniu,
które wywołuje w nim stan naprężenia nie spełniający energe-
tycznego kryterium przejścia materiału w stan plastyczny.
Powyższa definicja jest tożsama i wynika z definicji pełzania,
jaką znajdujemy w wielu opracowaniach naukowych dotyczących
fizyki i fenomenologii procesów reologicznych. I tak np. F. R. N.
Nabarro i H. L. de Villiers [6] pełzanie określają jako „zależne od
czasu odkształcenie zachodzące w warunkach obciążenia poniżej
granicy plastyczności”, Garoffalo [7] jako „plastic deforma-
tion....”, Lubahn [8] jednoznacznie traktuje pełzanie jako „con-
tinuing plastic flow dependent on time…” podobnie jak Penny
i Mariot [9]. Čadek [10] z kolei zwraca uwagę na różne podejścia
do definicji procesu pełzania, jednak jednoznacznie twierdzi, iż
jest to „…time dependent component of plastic deformation…”.
Szkoła rosyjska reprezentowana m.in. przez Robotnowa [11],
Rżanicyna [12] i Malinina [13] definiuje procesy pełzania jako
nieodwracalne odkształcenia materiału pod obciążeniami poniżej
granicy plastyczności. Z kolei w pracach Jakowluka [14] i Wantu-
chowskiego [15] pełzaniem określa się „powolne płynięcie mate-
riału w czasie przy stałym naprężeniu σ...”. Z kolei Tomaszczyk
[16] określa pełzanie jako „szczególną formę odkształceń pla-
stycznych, wyróżniającą się bardzo małymi prędkościami ich
przebiegu…”. W pracy Trąmpczyńskiego [17] natomiast, określa
się pełzanie jako „deformację plastyczną obserwowaną przeważ-
nie w temperaturach podwyższonych…”. Podobną definicję znaj-
dujemy w pracy Kowalewskiego [18, 19], w której autor pisze, iż
”…w klasycznym ujęciu pełzanie definiuje się jako proces zacho-
dzący przy stałym obciążeniu, o wartości gwarantującej napręże-
nie mieszczące się zazwyczaj w obszarze obowiązywania prawa
Hooke’a oraz podwyższonej temperaturze…”, jednak dalej stwier-
dza, iż ”…w niższych temperaturach zjawisko również występuje,
ale zmiany wartości odkształceń w czasie są na tyle nieznaczne, że
praktycznie można je zaniedbać…”.
Wielu autorów podkreśla fakt szczególnego znaczenia pełza-
nia w temperaturach wysokich, gdzie w efekcie trwałych od-
kształceń może dojść do zniszczenia materiału.
Badania tego zjawiska są ukierunkowane z jednej strony na
Rys. 1. Charakterystyki pełzania dla różnych wartości obciążenia [6]
Fig.1. Schematic creep curves for constant tensile load

Rys. 2. Typowy przebieg krzywej pełzania
Fig. 2. Typical creep curve
identyfikację mechanizmów kontrolujących pełzanie, z drugiej zaś
na określenie jakościowego i ilościowego przebiegu pełzania.
W obu przypadkach celem badań jest wyznaczenie między inny-
mi: kształtu krzywej pełzania, granicy pełzania, wytrzymałości na
pełzanie, czasu trwania poszczególnych etapów i czasu do znisz-
czenia. Dotychczas nie zdołano stworzyć jednolitej teorii w pełni
opisującej powyższe procesy, które uwzględniałyby jednocześnie
zarówno mechaniczne, fizyczne, jak i strukturalne aspekty tego
zjawiska. Ogólnie wiadomo, iż podstawowymi parametrami, które
decydują o charakterze pełzania są: naprężenie, temperatura i czas
oraz, co oczywiste, struktura materiału. Nie trudno się również
domyśleć, iż wzrost tych parametrów jednoznacznie wpływa na
wzrost intensywności procesu pełzania i to w taki sposób, jak
przedstawiono na rysunku 1.
Zauważamy, iż w zależności od wzrostu poziomu obciążenia,
kształt krzywej pełzania ulega zmianie, co wynika ze wzrostu
prędkości pełzania. Dodatkowo zmiana obciążenia powoduje, iż
krzywa ewoluuje z punktu widzenia występowania poszczegól-
nych stadiów pełzania. Niskie zakresy obciążenia prowadzą jedy-
nie do ujawnienia pierwszego stadium pełzania, zaś wysokie za-
kresy obciążeń wpływają z kolei na minimalizacje drugiego sta-
dium pełzania. Podobne zachowanie krzywych pełzania obserwuje
się w przypadku wzrostu temperatury.
W zależności od temperatury rozróżnia się pełzanie wysoko-
i niskotemperaturowe. W przypadku wysokich temperatur pełza-
nie jest kontrolowane przez inne mechanizmy niż w przypadku
pełzania niskotemperaturowego, co przejawia się między innymi
dużymi prędkościami pełzania, często zanikiem II stadium i deko-
hezją. Z kolei pełzanie niskotemperaturowe przeważnie nie osiąga
III stadium charakterystyki pełzania.
Pierwszym badaczem zajmującym się pełzaniem był francuski
inżynier Vicat, który w 1830 r. zauważył i podjął próbę opisu
pełzania drutów stalowych używanych do splatania lin stosowanych
przy wznoszeniu wiszących mostów. Jednakże dopiero w 1910 r.
da Costa Andrade [20] zdefiniował jednoznacznie pełzanie jako
proces deformacji plastycznej przebiegającej w funkcji czasu pod
stałym obciążeniami i pod stałą temperaturą. Wprowadził również
obowiązującą do dzisiaj terminologię, wyodrębnił na podstawie
krzywej pełzania przedstawionej na rysunku 2, trzy charaktery-
styczne etapy pełzania i zaproponował matematyczny opis zależ-
ności odkształcenia pełzania próbki poddanej jednoosiowemu sta-
łemu obciążeniu w funkcji czasu w postaci
1
l = l0 (1 + βt 3 )e kt (1)
gdzie
l — długość próbki w chwili przy stałej wartości naprężenia,
l0 — długość próbki bezpośrednio po obciążeniu,
β i k — funkcje naprężenia i temperatury materiału próbki.
Z (1) wynika następująca postać wyrażenia na obliczenie war-
tości odkształcenia pełzania
⎛ 1 ⎞
ε p = ln⎜1 + βt 3 ⎟ + kt (2)
⎜ ⎟
⎝ ⎠
Dalszy rozwój nauk reologicznych. wymuszony przez zapo-
trzebowanie na nowe materiały konstrukcyjne odporne na działa-
nie długotrwałych obciążeń i temperatury zwłaszcza w wysokim
ich zakresie, spowodowało pojawienie się wielu teorii opisujących
i tłumaczących zjawisko pełzania. W szczególności położono nacisk
na wyznaczenie zależności oddzielnego wpływu każdego z para-
metrów (czas, naprężenie, temperatura) na odkształcenie pełzania.
Funkcje czasu
Najczęściej spotykanymi funkcjami wpływu czasu na wiel-
kość odkształcenia pełzania są zależności potęgowe, hiperboliczne
oraz logarytmiczne. Wspomniane wcześniej badania Andrade
wskazują dla dużych wartości odkształceń funkcję postaci
1
f1 (t ) = (1 + bt 3 )e ( kt −1) (3)
Generalnie panuje pogląd, iż logarytmiczny przebieg pełzania
w przeciwieństwie do potęgowego i wykładniczego nie powinien
prowadzić do zniszczenia próbki.
Z kolei McVetty [7] zaproponował następującą zależność
δ = ce −at + δ 0 (4)
gdzie
dε
δ = c — prędkość pełzania,
dt
t — czas,
δ 0 , c — stałe materiałowe dla danego obciążenia i temperatury.
Z powyższej zależności wynika między innymi, iż im dłuższy
czas, tym bardziej prędkość pełzania dąży do wartości δ 0 . W wy-
niku całkowania otrzymuje się następującą zależność na odkształ-
cenia pełzania
ε c = ε 0 + δ 0 + ce − at (5)
Bardzo często stosuje się opis pełzania polegający na sumo-
waniu funkcji czasu dla każdego stadium pełzania np.
ε c = At n + Bt + Ce kt (6)
Wśród potęgowych zależności najczęściej stosuje się zależność
Baileya (1935) [22], która z wyjątkiem bardzo krótkiego począt-
kowego okresu pełzania, dokładnie odtwarza przebieg pełzania wie-
lu metali i stopów przy stałym naprężeniu. Funkcja ta ma postać
f 2 (t ) = Kt m (7)
Powyższa zależność w układzie logarytmicznym prostuje się
tak, jak pokazano na rysunku 3, na którym zamieszczono wyniki
pełzania aluminium i miedzi w temperaturze 20 °C [16].
Funkcje naprężenia
Jedną z najstarszych i najczęściej stosowaną funkcją wpływu
naprężenia jest potęgowa zależność Nortona (1929) [23] postaci
285
 n
⎡ ⎛σ ⎞⎤
f (σ ) = ⎢ B sinh ⎜⎜ ⎟ ⎥ — Garoffalo (1965)
⎟ (11)
⎢⎣ ⎝σ0 ⎠ ⎥⎦

Funkcje temperatury

O ile zależności odkształcenia pełzania w funkcji czasu i na-

prężenia są dość dobrze rozpoznane i zgodne z wynikami ekspe-
rymentalnymi, o tyle wyznaczenie funkcji temperaturowej jest
bardziej skomplikowane. Wynika to z faktu złożoności wpływu
temperatury na szereg stałych materiałowych oraz parametrów
strukturalnych [9], co w konsekwencji prowadzi do zmiany me-
chanizmów pełzania. Punktem wyjścia do budowy funkcji tempe-
raturowej jest zależność Arrheniusa [14] postaci

f = f 0 exp(−Q / RT ) (12)

w której Q oznacza energię aktywacji procesu, R stałą gazową, a T

temperaturę bezwzględną.
Najczęściej stosowaną funkcją ujmującą wpływ temperatury
jest zależność Dorna [18]

⎛ − ΔH ⎞
f (T ) = ⎜ e RT ⎟ (13)
⎜ ⎟
⎝ ⎠
Rys. 3. Charakterystyka pełzania aluminium w warunkach
69 MPa/20 °C (krzywa 1), 103 MPa/20 °C (krzywa 2) gdzie
oraz miedzi średnioumocnionej w warunkach ΔH — energia aktywacji,
16,6 MPa/20 °C (krzywa 3) i 284 MPa/20 °C (krzywa 4) [16] R — stała gazowa.
W zależności od zakresu temperatury stosuje się również nieco
Fig. 3. Creep characteristics of Al in conditions: 69 MPa/20 °C
— 1 curve, 103 UTS/20 °C — 2 curve and Cu in conditions: ⎛ ΔH c ⎞
zmodyfikowane funkcje zawierające człon temperaturowy ⎜ − ⎟
16,6 UTS /20 °C (curve 3) and 284 UTS /20 °C (curve 4) ⎝ RT ⎠
Penny i Mariot [9] wyznaczyli funkcję pełzania postaci

n
⎡ −⎛⎜ ΔH c ⎞⎟ ⎤
ε = ⎢te ⎝ RT ⎠ ⎥ f1 (σ ) (14)
⎢ ⎥
⎣ ⎦

Z kolei Lifczic [9] (1963) wykazał, iż prędkość pełzania kon-

trolowanego przez mechanizm dyfuzyjny można opisać za pomo-
cą zależności

⎡ ⎛ ΔH c ⎞ ⎤
• σ ⎢ −⎜⎝ ⎟
RT ⎠ ⎥
εc ~ e (15)
Rys. 4. Zależność prędkości pełzania od naprężenia T⎢ ⎥
⎣ ⎦
w układzie logarytmicznym
Fig. 4. Creep velocity dependence of stress range Mnogość teorii opisujących procesy pełzania w warunkach
stałego naprężenia i temperatury potwierdza niezwykle skompli-
kowany charakter zjawiska. Przedstawiony powyżej przegląd lite-
raturowy różnych podejść i prób opisu dotyczył wyłącznie proce-
f (σ ) = Kσ n (8)
sów pełzania w warunkach stałości wspomnianych parametrów.
Jednakże rzeczywiste warunki pracy elementów konstrukcji,
Współczynnik potęgowy n może przyjmować różne wartości, przy narażonych na niekorzystne procesy pełzania, wymuszają uwzględ-
czym dla niskich wartości naprężenia — n ≈ 1 , dla średnich naj- nienie zmienności naprężenia i temperatury, które wprowadzać
częściej n ≈ 1÷7, a dla zakresu wysokich naprężeń funkcja potęgowa mogą dodatkowe efekty w zachowaniu się materiału, co więcej
jest zastępowana przez funkcję wykładniczą postaci e aσ (rys. 4). mogą zmienić zupełnie charakter deformacji plastycznej.
Jednakże w zależności od wielkości naprężenia oraz stadium Wśród wielu różnych prób opisu tego zagadnienia największą
procesu pełzania, funkcje naprężenia mogą przyjmować następu- rangę posiadają hipotezy reologiczne, a spośród nich, głównie po-
jące postaci [14] przez prostotę stosowania, hipoteza starzenia, zwana również teo-
rią odkształcenia całkowitego. Zakłada ona istnienie zależności
σ pomiędzy odkształceniem, naprężeniem i czasem. Teoria ta dobrze
f (σ ) = Ae σ 0 — Dorn (9) opisuje pełzanie w zmiennych warunkach naprężenia, jednak tyl-
ko dla stanów już ustalonych. Nie ujmuje ona efektów przejścio-
⎛σ ⎞ wych występujących przy skokowych i dużych zmianach obciąże-
f (σ ) = A sinh ⎜⎜ ⎟ — Nadai (1938)
⎟ (10) nia.
⎝σ0 ⎠ Z kolei hipoteza płynięcia sformułowana przez Davenporta

286
 Tablica 1
Własności mechaniczne oraz parametry funkcji pełzania drutów wykonanych ze stopu AlMgSi oraz drutów aluminiowych
Table 1
Mechanical and rheological parameters of Al and AlMgSi wires

Średnica Rm ε87600
Wariant Materiał α0 × 10–6 n φ β Źródło
mm MPa ‰
WI 2,9 AlMgSi 340 7,17 1,85 0,021 0,209 0,289 [26]
W II 2,9 AlMgSi 340 115 1,26 0,020 0,206 0,364 [27]
W III 2,5 Al 180 277 1,35 0,025 0,210 0,635
W IV 3,5 Al 165 264 1,35 0,025 0,200 0,475 [28]
WV 4 Al 155 142 1,40 0,025 0,170 0,207

i Kaczanowa [9, 25], zwana również drugim wariantem teorii sta-
rzenia lub teorią umocnienia zależnego od czasu, zakłada istnienie
w określonej temperaturze związku między prędkością pełzania,
naprężeniem i odkształceniem pełzania. Podobnie jest z hipotezą
wzmocnienia, zgodnie z którą przyjmuje się, że prędkość od-
kształcenia pełzania jest funkcją naprężenia i odkształcenia pełza-
nia [24]. Zalety powyższych hipotez pełzania wynikają głównie
z prostoty ich stosowania i są wystarczające do opisu pełzania
w jednoosiowym stanie naprężenia.
Kolejną grupę opisu procesu pełzania w warunkach zmienne-
go naprężenia stanowią hipotezy dziedziczności, wśród których
stosuje się warianty liniowe i nieliniowe. Podstawą liniowych hi-
potez dziedziczności jest zasada superpozycji Boltzmana [13, 25],
za którą przyjmuje się, że badany materiał posiada cechy liniowo
lepko-sprężyste. Hipotezy oparte na takim założeniu dobrze opisu-
ją stany przejściowe oraz wtórne efekty, wywołane np. dużym
spadkiem obciążenia.
Dobór modelu pełzania niskotemperaturowego
drutów ze stopu AlMgSi
Za powszechnie uznany model w przypadku pełzania nisko-
temperaturowego drutów ze stopu AlMgSi przyjmuje się funkcję
postaci
ε p = f1 (σ ) f 2 (T ) f 3 (τ )
gdzie
f1 (σ ) = σ n (16a),
f 2 (T ) = eϕT (16b),
f 3 (τ ) = τ β (16c).
Uwzględniając dodatkowo stałą multiplikatywną otrzymujemy
tość odkształcenia pełzania w danych warunkach σ, T, τ będzie
większa. Dla danego materiału wartości n, φ, β są stałe i zależą
między innymi od doboru składu chemicznego, stopnia umocnienia,
warunków obróbki cieplnej itp. W tablicy 1 przedstawiono przy-
kładowe postaci funkcji pełzania dla drutów aluminiowych o różnych
średnicach oraz dla drutów wykonanych ze stopu AlMgSi gat.
6201, przy czym zarówno druty aluminiowe jak i stopowe zostały
uzyskane w linii ciągłego odlewania i walcowania metodą CP.
W przypadku drutów stopowych zastosowano końcową obróbkę
cieplną, polegającą na wygrzaniu w temperaturze 155 °C w czasie
2 h (WI) i dodatkowo niskotemperaturowej obróbce cieplnej
(WII). Szczegółowe parametry poszczególnych funkcji przedsta-
wiono w tablicy 1.
Wyznaczone funkcje opisują procesy pełzania drutów ze stopu
AlMgSi w zakresie naprężeń do 204 MPa (1300 N) oraz w zakre-
sie temperatur — (0÷80 °C).
Szczegółowa analiza postaci funkcji pełzania drutów, a w szcze-
gólności wartości n, φ, β i α0 pozwala na stwierdzenie, iż o ile
w przypadku drutów stopowych współczynniki φ i β można przy-
jąć za stałe, o tyle n i α0 charakteryzują się bardzo dużym rozrzu-
tem. Pomimo faktu, iż druty te są identyczne z punktu widzenia
własności, to ich reologiczne zachowanie jest zupełnie odmienne.
Dodatkowo w tablicy zamieszczono postaci funkcji pełzania dla
drutów aluminiowych, o różnych średnicach, które zostały uzy-
skane również metodą CP. Szczegółowa analiza współczynników
(16) funkcji pełzania pozwala na stwierdzenie, iż druty aluminiowe są
z reologicznego punktu widzenia bardziej stabilne niż druty sto-
powe, co więcej wzrost stopnia odkształcenia prowadzi do wzro-
stu jedynie współczynników α0 i β, jednakże nie są to zmiany ta-
kiego rzędu, jak w przypadku analizowanych drutów stopowych.
Na rysunku 5 przedstawiono charakterystyki pełzania dla wszyst-
kich pięciu przypadków.

ε p = α 0σ n eϕT τ β (17)

σ, T, τ — naprężenie, temperatura i czas trwania procesu,

n, φ, β — stałe materiałowe,
α0 — parametr.
O słuszności prawidłowego doboru funkcji, opisujących wpływ
naprężenia, temperatur i czasu, decyduje wynik eksperymentu.
Parametry n, φ, β oraz α0 są nieznane, poszukiwanie ich przybli-
żeń jest oparte o pomiary σ, T, τ i εp. Zależność między nimi jest
zależnością nieliniową, model ten możemy jednak prosto sprowa-
dzić do modelu liniowego, poprzez zlogarytmowanie obu stron
równania (16). Otrzymujemy wtedy
Rys. 5. Charakterystyki pełzania drutów aluminiowych
ln(ε p ) = ln(α 0 ) + n ln(σ ) + ϕT + β ln(τ ) (18) oraz ze stopu AlMgSi, warunki pełzania:
temperatura — 20 °C, naprężenie — 20 % Rm, czas 160 h
Nietrudno się domyśleć na podstawie analizy postaci funkcji (17), Fig. 5. Creep characteristics of Al and AlMgSi wires,
iż im większe wartości współczynników n, φ, β oraz α0, tym war- σ — 20 %UTS, T — 20 °C, τ — 160 h

287
 Na podstawie wykresów przedstawionych na rysunku 5 zauwa-
żamy, iż generalnie druty aluminiowe charakteryzują się znacznie
mniejszą odpornością na pełzanie niż druty stopowe, co potwier-
dzają wartości pełzania 10-letniego, która dla drutu aluminiowego
o średnicy 2,5 mm jest ok. 2 razy większa niż dla drutów stopo-
wych. Natomiast w przypadku drutu aluminiowego o średnicy 4 mm
oraz drutu stopowego uzyskuje się prawie identyczne wartości jak
w przypadku drutu stopowego wykonanego wg wariantu WI. Jed-
nocześnie zauważamy, iż druty o większej średnicy są bardziej
odporne na pełzanie, co można tłumaczyć faktem, iż wzrost stop-
nia odkształcenia wiąże się ze wzrostem gęstości dyslokacji, które
z kolei w warunkach obciążenia podlegają ponownemu przegru-
powaniu prowadząc w rezultacie do trwałych odkształceń. Powyż-
sza obserwacja dotyczy jedynie drutów aluminiowych, w przy-
padku drutów stopowych wpływ stopnia odkształcenia nie jest tak
jednoznaczny.
Wobec powyższych obserwacji oraz dodatkowo wobec faktu,
iż druty ze stopu AlMgSi (WI i WII) w obu wariantach reprezen-
tują materiał o tych samych własnościach mechanicznych, intere-
sujące wydaje się być poszukiwanie odpowiedzi na następujące
pytanie:
„która z powyższych funkcji pełzania jest korzystniejsza, która
opisuje materiał bardziej odporny na pełzanie?”
Okazuje się, że odpowiedź na powyższe pytanie nie jest jed-
noznaczna. Na podstawie charakterystyk pełzania realizowanych
w następujących warunkach: temperatura — 20 °C, naprężenia
20 % Rm (68 MPa), 30 % Rm (102 MPa) i 40 % Rm (136 MPa) czas
— 160 h, które zostały przedstawione na rysunku 6 można stwier-
dzić, iż w zależności od zakresu naprężenia mamy do czynienia
z różnymi reologicznymi zachowaniami drutów.
O ile w przypadku naprężenia 68 MPa drut WI pełznie mniej
intensywniej niż drut W II, to w przypadku wyższych naprężeń
mamy sytuację odwrotną. W przypadku naprężenia na poziomie
30 % Rm (102 MPa) funkcje stają się tożsame, czyli prowadzą
w efekcie do tych samych wartości odkształcenia pełzania. Zaś
wyższe wartości naprężenia prowadzą do sytuacji odwrotnej.
Przyczyną takiego zachowania się jest wartość naprężeniowego
współczynnika potęgowego, który w przypadku funkcji WI wyno-
si 1,85, natomiast WII — 1,26.
Analiza procesu pełzania drutów stopowych
w warunkach zmiennego naprężenia i temperatury
Przeprowadzone dotychczas rozważania miały na celu scha-
rakteryzowanie poszczególnych funkcji opisujących niskotempe-
raturowe pełzanie drutów ze stopu AlMgSi oraz drutów aluminio-
wych w warunkach stałych parametrów naprężenia i temperatury.
Rys. 6. Charakterystyki pełzania drutów ze stopu AlMgSi
(WI i WII) realizowane w temperaturze 20 °C oraz pod
naprężeniem 20, 30 i 40 % Rm, czas trwania procesu 160 h
Fig. 6. Creep characteristics of AlMgSi wires, σ — 20, 30 and
40 % UTS, T — 20 °C, τ — 160 h
288
Chociaż tradycyjnie pełzanie definiuje się jako deformacja pla-
styczna, zachodząca w pod stałym obciążeniem nie spełniającym
kryterium plastyczności, to procesy reologiczne zachodzą również
w warunkach zmiennego naprężenia bądź temperatury. W przypadku
wzrostu temperatury bądź naprężenia w trakcie realizacji procesu
pełzania mamy do czynienia ze wzrostem wartości odkształcenia
pełzania, a z kolei w przypadku spadku naprężenia bądź tempera-
tury można się spodziewać zmniejszenia intensywności, a nawet
czasowego ustania procesu pełzania [27].
Z analizy zależności (16) wynika, że εp, jest monotonicznie rosnącą
funkcją σ, T, τ, co oznacza, iż zarówno wzrost temperatury jak
i naprężenia prowadzi do wzrostu odkształcenia pełzania. Z ma-
tematycznego punktu widzenia, rozważania można prowadzić na
temat wpływu poszczególnych parametrów funkcji (16), a zwłasz-
cza ich zmienności w czasie na wartość odkształcenia pełzania.
W szczególności chodzi o poszukiwanie takich relacji pomiędzy
powyższymi parametrami oraz takich ich wartości, które pozwolą
na uzyskanie takich samych wartości funkcji (16).
Formalnie zagadnienie powyższe można zapisać w następują-
cej postaci
α 0σ i n eϕTi τ i β = α 0σ 2 n eϕT2τ 2 β (19)
gdzie przy założeniu , iż τ 1 = τ 2 mamy
n
⎛ σ1 ⎞ n ⎛σ ⎞
⎜ ⎟ = eϕ (T2 −T1 ) ⇒ T2 − T1 = ln⎜⎜ 1 ⎟
⎟ (20)
⎜σ ⎟ ϕ
⎝ 2 ⎠ ⎝σ2 ⎠
A w przypadku, gdy T1 = T2 otrzymujemy
n
n β
⎛ σ1 ⎞ ⎛τ ⎞ ⎛σ ⎞β
⎜ ⎟ =⎜ 2 ⎟ ⇒ τ 2 = τ 1 ⎜⎜ 1 ⎟ (21)
⎜σ ⎟ ⎜τ ⎟ ⎟
⎝ 2 ⎠ ⎝ 1 ⎠ ⎝σ2 ⎠
Natomiast dla warunku σ 1 = σ 2 uzyskuje się zależność
⎛ϕ ⎞
β
⎛τ2 ⎞ ⎛ eϕT2 ⎞ ⎜⎜ ⎟⎟ (T1 −T2 )
⎜ ⎟ = ⎜ ϕT
⎜τ ⎟ ⎜e 1
⎟
⎟
⇒ τ 2 = τ 1e⎝ β ⎠ (22)
⎝ 1⎠ ⎝ ⎠
Zależność (20) przedstawia klasyczny temperaturowo-naprężeniowy
ekwiwalent procesu pełzania [27]. W przypadku, gdy rozważane
dwa procesy pełzania odbywają się przy stałej temperaturze i przy
różnych naprężeniach lub przy stałym naprężeniu i przy różnych
temperaturach, ekwiwalentem staje się parametr czasu, który
określić można w pierwszym przypadku przy pomocy równania
(21), a w drugim przy pomocy równania (22). Analizując bardziej
szczegółowo powyższe dwie zależności, można wykazać, że
w każdym przypadku, gdy zmiana parametru (σ lub T) jest dodat-
nia, czas ekwiwalentny jest krótszy. Jeśli natomiast zmiany tych
parametrów są ujemne wówczas czasy ekwiwalentne są dłuższe,
co sprawia, że muszą pojawić się wyrównawcze tzw. czasy mar-
twe τ M = τ 2 − τ 1 . Oznacza to, że w przypadku zmian tych para-
metrów w czasie trwania procesu pełzania ujawni się jego faza
nieaktywna o długości τ M .
Podsumowując powyższe rozważania zauważmy, że sensowna
staje się klasyfikacja procesu pełzania z punktu widzenia zmian
temperatury i naprężenia na ekwiwalentne, które odbywają się
ściśle z równaniem (20) i są niezależne od czasu. Zmiany te nie
prowadzą do zmian charakterystyki pełzania. Pomimo tego, że
zmianie ulegają zarówno naprężenia jak i temperatura, proces peł-
zania odbywa się wg charakterystyki pierwotnej, tzn. charaktery-
styki właściwej dla pierwotnej wartości naprężenia i temperatury.
W przypadku rozważanych funkcji pełzania zależności (20)÷(22)
 Tablica2
Funkcje ekwiwalentne dla drutów stopowych i aluminiowych
Table 2
Equivalent functions of Al and AlMgSi wires

n n ϕ ⎛σ ⎞
n
n ⎛σ ⎞β ⎛ϕ ⎞
⎜⎜ ⎟⎟ (T1 −T2 )
Wariant ϕ β β ΔT = ln⎜ 1 ⎟ τ 2 = τ 1 ⎜⎜ 1 ⎟
ϕ ⎜⎝ σ 2 ⎟ ⎟ τ 2 = τ 1e ⎝ β ⎠
K – 1/K ⎠ ⎝σ2 ⎠
8,85
⎛ σ1 ⎞ ⎛σ ⎞
WI 88 8,85 0,10 ΔT = 88 ln⎜⎜ ⎟
⎟ τ 2 = τ 1 ⎜⎜ 1 ⎟⎟ τ 2 = τ 1e 0,1(T1 −T2 )
⎝σ2 ⎠ ⎝σ2 ⎠
6,12
⎛ σ1 ⎞ ⎛σ ⎞
W II 63 6,12 0,10 ΔT = 63 ln⎜⎜ ⎟
⎟ τ 2 = τ 1 ⎜⎜ 1 ⎟⎟ τ 2 = τ 1e 0,1(T1 −T2 )
⎝σ2 ⎠ ⎝σ2 ⎠
6, 4
⎛ σ1 ⎞ ⎛σ ⎞
W III 54 6,43 0,12 ΔT = 54 ln⎜⎜ ⎟
⎟ τ 2 = τ 1 ⎜⎜ 1 ⎟⎟ τ 2 = τ 1e 0,12(T1 −T2 )
⎝σ2 ⎠ ⎝σ2 ⎠
6, 73
⎛ σ1 ⎞ ⎛σ ⎞
W IV 54 6,73 0,13 ΔT = 54 ln⎜⎜ ⎟
⎟ τ 2 = τ 1 ⎜⎜ 1 ⎟⎟ τ 2 = τ 1e 0,13(T1 −T2 )
⎝σ2 ⎠ ⎝σ2 ⎠
8, 24
⎛ σ1 ⎞ ⎛σ ⎞
WV 54 8,24 0,15 ΔT = 54 ln⎜⎜ ⎟
⎟ τ 2 = τ 1 ⎜⎜ 1 ⎟⎟ τ 2 = τ 1e 0,15(T1 −T2 )
⎝σ2 ⎠ ⎝σ2 ⎠

przyjmują postaci, które przedstawiono w tablicy 2.

W celu dalszej oceny wyznaczonych funkcji pełzania drutów
stopowych, porównajmy postaci ekwiwalentu reologicznego w obu
przypadkach, a więc funkcji, która pozwala odpowiedzieć na py-
tanie: Jakimi zmianami naprężenia możemy zastąpić zadaną zmia-
nę temperatury tak, aby uzyskać tę samą wartość odkształcenia
pełzania? [29]. Pytanie to jest słownym opisem równania

n ⎛σ ⎞
ΔT = T2 − T1 = ln⎜⎜ 1 ⎟
⎟
(23)
ϕ ⎝σ2 ⎠

które określa wartość ΔT ekwiwalentną reologicznie do zmiany

naprężenia z wartości σ1 na σ2. Zauważamy, iż o wielkości ekwi-
walentu decyduje stosunek stałych materiałowych n/φ. Każda po-
stać funkcji pełzania posiada charakterystyczną wielkość ekwiwa- Rys. 7. Charakterystyki ekwiwalentu reologicznego
lentu reologicznego reprezentowanego przez stosunek napręże- n
n dla różnych wartości
niowego i temperaturowego współczynnika . Posługując się tą ϕ
ϕ
Fig 7. Rheological equivalent characteristics of wires
wielkością jesteśmy w stanie w sposób jednoznaczny przewidzieć
n
oraz porównać zachowanie się materiału, którego funkcja pełzania with various coefficient
dana jest równaniem postaci (1). Na rysunku 7 przedstawiono wy- ϕ
kres ekwiwalentnych par naprężenia i temperatury dla różnych
n Tablica 3
wartości .
ϕ Długości trwania nieaktywnych reologicznie faz
Przedstawione na rysunku 7 zależności pozwalają na stwier- dla wybranych przypadków
n Table 3
dzenie, iż w przypadku wartości = 63 K dwukrotny spadek
ϕ The length of a dead time in a function of stress’ change degree
naprężenia reologicznie równoważony jest przez wzrost tempera-
n Pełzanie Pełzanie Długości czasów
tury o 44 °C, a dla wartości = 88 K — o ok. 61 °C. Dodatkowo pierwotne wtórne martwych
ϕ
na wykresie zamieszczono charakterystykę ekwiwalentu reolo- σ1 σ1 τ1 σ2 σ2 σ2 τM_TEORETYCZNE τM_EKSPERYMENT
n σ1
gicznego dla drutu aluminiowego, którego wartość = 54 K, co MPa % Rm h MPa % Rm (na podstawie
ϕ teorii starzenia)

oznacza, iż np. dwukrotny spadek naprężenia jest równoważony 136 40 1 68 20 0,5 461 312
reologicznie przez wzrost temperatury o 37 K. 136 40 1 85 25 0,6 63 50
Chcąc opisać proces pełzania w warunkach zmiany którego-
136 40 1 102 30 0,8 11,8 9
kolwiek z parametrów naprężenia bądź temperatury, należy uwzględ-
nić przede wszystkim wielkość gradientu naprężenia. 136 40 1 120 35 0,9 2 1

289
 W tablicy 3 zamieszczono wartości długości czasu przebywa-
nia materiału w nieaktywnej reologicznie fazie w zależności od
wartości gradientu naprężenia, wyznaczonej na podstawie wyni-
ków eksperymentalnych oraz obliczeń na podstawie hipotezy sta-
rzenia, wykorzystującej uogólnioną funkcję pełzania drutu ze stopu
AlMgSi wg wariantu WI. Rysunek 8 przedstawia graficzną postać
zależności długości trwania czasu martwego w funkcji wielkości
spadku naprężenia.
Zgodnie z wykresami zamieszczonymi na rysunku 8 zauwa-
żamy, iż charakterystyki linearyzują się w układzie logarytmicz-
nym, zatem możemy stwierdzić, że długość trwania nieaktywnej
σ1
reologicznie fazy jest potęgową funkcją stosunku postaci
σ2
8,98
⎛ σ1 ⎞
τ M = 0,91⎜⎜ ⎟
⎟ (24)
⎝σ2 ⎠
gdzie
σ1 — naprężenie pełzania pierwotnego,
σ2 — naprężenia pełzania wtórnego.
Powyższa zależność dobrze koreluje z wartością wyznaczoną na
podstawie równania (21), którego postać przekształcona do rów-
nania umożliwiającego określenie długości czasu martwego τm
dana jest wyrażeniem
Rys. 8. Charakterystyka wpływu wielkości gradientu naprężenia
na długość trwania czasów martwych
Fig. 8. Dead time value as a function of stress change degree
Rys. 9. Wpływ wielkości spadku naprężenia po 1 h trwania
procesu pełzania na długość trwania nieaktywnych reologicznie
faz dla drutów stopowych i aluminiowych wg zależności
zamieszczonych w tablicy 2
Fig. 9. Dead time value as a function of stress change degree
after 1 h primary creep
290
Rys. 10. Wpływ wielkości spadku temperatury po 1 h trwania
procesu pełzania na długość trwania nieaktywnych reologicznie
faz dla drutów stopowych i aluminiowych wg zależności
zamieszczonych w tablicy 2
Fig.10. Dead time value as a function of temperature change de-
gree after 1 h primary creep
⎛ n ⎞
⎜⎛ σ ⎞β ⎟
τM = τ 2 − τ 1 = τ 2 ⎜ ⎜⎜ 1 ⎟ − 1⎟
⎟ (25)
⎜⎝ σ 2 ⎠ ⎟
⎝ ⎠
Dla funkcji pełzania wyznaczonej wg wariantu WI, wartość
stosunku
n n
= 8,8, co pozostaje w zgodności z wartością = 8,98 wy-
β β
znaczoną eksperymentalnie w równaniu 24.
Na podstawie danych zawartych w tablicy 2 wyznaczono dłu-
gości trwania czasu martwego dla drutów aluminiowych i stopo-
wych o własnościach przedstawionych w tablicy 1, przy założe-
niu, iż spadek naprężenia nastąpił po 1h trwania procesu. Powyż-
sze zależności przedstawia rysunek 9. Natomiast rysunek 10
przedstawia długość trwania czasów martwych w warunkach
spadku temperatury, przy czym założono, iż spadek nastąpił po 1 h
trwania procesu. Powyższe zależności wyznaczono na podstawie
zależności zamieszczonych w tablicy 2.
Z analizy wykresów zamieszczonych na rysunku 9 wynika
jednoznacznie, iż najdłuższe czasy martwe dla dwukrotnego spad-
ku naprężenia uzyskuje się w przypadku drutu stopowego WI.
Wynosi on ok. 461 h. Wynika to z faktu, iż zgodnie z danymi za-
n
mieszczonymi w tablicy 2 wartość dla wariantu WI wynosi
β
8,85 i jest największa spośród wszystkich analizowanych drutów.
Natomiast zgodnie z przewidywaniami, w przypadku drutu o naj-
n
mniejszej wartości = 6,12, uzyskuje się prawie 8-krotnie mniejszą
β
długość czasu martwego, która wynosi 68 h.
ϕ
Z kolei analiza wartości na podstawie zależności wielkości
β
zmiany temperatury ukazuje nieco inne relacje. Otóż np. spadek
temperatury o 40 °C powoduje, iż najdłuższą nieaktywną reolo-
gicznie fazę uzyskuje się w przypadku drutu aluminiowego o śred-
n
nicy 4 mm, co można tłumaczyć faktem, iż wartość = 0,15.
β
Długość nieaktywnej reologicznie fazy wynosi w tym przypadku
ok. 350 h. Taki sam spadek temperatury w przypadku drutów sto-
powych prowadzi do znacznie krótszych czasów martwych, które
wynoszą odpowiednio ok. 68 h.
Analiza zależności przedstawionych na rysunkach 9 i 10 staje
się oczywista, jeśli uwzględnimy wielkość ekwiwalentu reolo-
gicznego, którego postać graficzną zaprezentowano na rysunku 7.
Jeśli uwzględnimy fakt, iż dwukrotny spadek naprężenia w przy-
padku drutu stopowego WI może być równoważony wzrostem
temperatury o 61 °C, to możemy się spodziewać, iż zarówno za-
leżność 21 jak i 22 powinna prowadzić do czasów martwych o tej
samej długości. O ile zgodnie z rysunkiem 9 dwukrotny spadek
naprężenia po 1 h trwania procesu generuje czas martwy o długo-
ści 461, to podobnie spadek temperatury o wartość ok. 60 °C rów-
nież powinna dać w efekcie taki sam czas martwy. Co zostało wy-
kazane na rysunku 10.
Z punktu widzenia długości trwania nieaktywnych reologicz-
nie faz najkorzystniejsze okazują się druty aluminiowe o średnicy
4,0 mm, które charakteryzują się funkcją pełzania postaci
εp = 0,000142σ1,4e0,025Tτ0,17
Spośród wszystkich analizowanych funkcji pełzania, drut aluminiowy
n ϕ
o średnicy 4,0 mm posiada największe wartości oraz , któ-
β β
rych wartości decydują o długości trwania nieaktywnych reolo-
gicznie faz w warunkach spadku naprężenia bądź temperatury.
Powyższe rozważania pozwalają stwierdzić, iż jeśli znane są po-
staci funkcji pełzania materiałów, wyznaczone w warunkach sta-
łych parametrów naprężenia i temperatury, na ich podstawie moż-
na prognozować ich zachowanie się w warunkach zmiennego na-
prężenia, a w szczególności ocenić podatność materiału do
przechodzenia w stan nieaktywności reologicznej.
Wnioski
Na podstawie przeprowadzonych teoretyczno-eksperymentalnych
rozważań dotyczących funkcji opisującej niskotemperaturowe
pełzanie drutów ze stopu AlMgSi gat. 6201 można sformułować
następujące wnioski:
1. Niskotemperaturowy proces pełzania drutów ze stopów AlMgSi
w stanie jednoosiowego rozciągania można opisać potęgową
funkcją naprężenia i czasu oraz wykładniczą funkcją temperatury
postaci ε p = α 0σ n eϕT τ β , przy czym współczynniki potęgowe n,
φ, β są stałymi materiałowymi niezależnymi od naprężenia i tem-
peratury, zaś parametr α0 jest pełzaniem jednostkowym określają-
cym wartość pełzania materiału w temperaturze 0 °C pod obciąże-
niem 1 MPa w czasie 1h. Uogólniona funkcja pełzania dla drutu
WI posiada postać: ε p = 0,00000717 σ1,85 e 0,021T τ 0,209 , a dla drutu
WII — ε p = 0,000115 σ1, 26 e 0,020T τ 0, 206 . Powyższe funkcje pełzania
obowiązują dla następującego zakresu parametrów: σ max = 200 MPa
T ∈ [0 ÷ 80] o C .
Zatem materiał o tym samym składzie chemicznym, takich
samych własnościach mechanicznych z punktu widzenia reolo-
gicznego zachowania może być różny.
2. Udowodniono w przyjętym zakresie zmienności badanych pa-
rametrów istnienie ekwiwalentności mocy działania naprężenia
i temperatury na odkształcenie pełzania. Inaczej mówiąc, z reolo-
gicznego punktu widzenia nie ma znaczenia czy siłą pędną pełza-
nia jest temperatura czy naprężenie. Wielkością rozstrzygającą
o ekwiwalentności jest naprężeniowo-temperaturowy ekwiwalent
reologiczny reprezentowany przez stosunek naprężeniowego n
i temperaturowego φ współczynnika potęgowego funkcji pełzania.
3. Wykorzystując wyniki badań eksperymentalnych oraz rozważań
teoretycznych stwierdza się, iż wszystkie efekty będące skutkiem
ujemnych gradientów naprężenia, realizowanych w trakcie proce-
sów reologicznych, istotnie wpływają na ograniczenie niekorzyst-
nych z punktu widzenia eksploatacyjnego trwałych przyrostów
długości przewodów, rozpiętych w przęsłach napowietrznych linii
elektroenergetycznych, co stwarza podstawy do sterowania reolo-
gicznym zachowaniem się przewodu.
Literatura
1. Reiner M.: Lectures on Theoretical Rheology. North-Holland Pub-
lishing Company, Amsterdam, 1960.
2. Wolarowicz M. P.: Archiwum Mechaniki stosowanej. 1954, t. 6,
s. 171.
3. Olszak W., Kaufmann S., Eimer Cz., Bychowski Z.: Teoria kon-
strukcji sprężonych. PWN, Warszawa, 1961.
4. Biezuchow N. I.: Teoria sprężystości i plastyczności. PWN, War-
szawa, 1957.
5. Derski W., Ziemba S.: Analiza modeli reologicznych. PWN, War-
szawa, 1968.
6. Nabarro F. R. N., Villiers H. L.: Physics of the creep. Taylor&
Francis, London, 1995.
7. Garofalo F.: Fundamentals of Creep and Creep-Rupture in Metals.
The MacMilan Company, New York, 1965.
8. Lubahn J. D. ,Felger R. P.: Plasticity and creep of metals. John
Wiley and Sons, New York-London, 1961.
9. Penny R. K., Marriott D. L.: Design for Creep. MacDraw-Hill Book
Company, London, 1971.
10. Cadek J.: Creep in metallic materials. Academia Prague 1988.
11. Rabotnov Y. N.: Кратковременная ползучесть. Wydaw. Nauka
Moskwa, 1970.
12. Rżanicyn A. R.: Teoria pełzania. Moskwa 1986.
13. Malinin N. N., Rżysko J.: Mechanika materiałów. PWN, Warsza-
wa, 1981.
14. Jakowluk A.: Procesy pełzania i zmęczenia w materiałach. WNT,
Warszawa, 1993.
15. Wantuchowski J.: Analiza zjawiska pełzania metali w oparciu o pró-
bę statyczną rozciągania. Akademia Górniczo-Hutnicza, Archiwum Hut-
nictwa t. 3, 1958 [pr. doktorska].
16. Tomaszczyk W.: Pełzanie metali. Wydawnictwo Górniczo-Hutnicze,
Katowice 1956
17. Trąmpczyński W.: Badanie wpływu historii obciążenia na pełzanie
metali w złożonym stanie naprężenia. IPPT PAN, 1985 [rozprawa habili-
tacyjna].
18. Kowalewski Z.: Analiza procesu pełzania oraz jego wpływu na za-
chowanie metali w jednoosiowym i złożonym stanie naprężenia. IPPT
PAN, 1996 [rozprawa habilitacyjna].
19. Kowalewski Z.: Pełzanie metali. Techniki badań, mechanizmy
i przykładowe wyniki. Biuro Gamma, Warszawa, 2005.
20. Andrade E. N. da C.: On the viscous flow of metals and allied
phenoma, Proc.Roy.Soc., 1910, vol.84,nr A567.
21. Mc Vetty P. G. Mech.Eng.1931.
22. Bailey R. W.: The utilization of creep test data in engineering de-
sign. Proc. Inst. Mech. Engrs. 1936, nr 131.
23. Norton F. H.: The creep of steel at high temperature, McGraw–
Hill, New York, 1929.
24. Dorn J. E., Tietz I. E.: Creep and stress — rupture investigation on
some aluminium alloy sweet metals. Proc. ASTM 1949, nr 49.
25. Skrzypek J.: Plastyczność i pełzanie. PWN Warszawa 1986.
26. Mamala A.: Analiza zmian naprężeń w samonośnych elektroener-
getycznych przewodach ze stopów AlMgSi jako efektu reologicznej natury
materiału. Akademia Górniczo-Hutnicza im. St. Staszica; Wydział Metali
Nieżelaznych, 2001 [pr. doktorska].
27. Smyrak B., Knych T., Mamala A.: Wybrane zagadnienia reolo-
gicznego zachowania się drutów ze stopu AlMgSi w warunkach zmienne-
go naprężenia i temperatury. Rudy Metale 2005, t. 50, nr 4, s. 183÷192.
28. Wood A. B.: A practical method of conductor creep determination.
Electra, październik 1972.
29. Smyrak B., Knych T., Mamala A.: Rheological inactivity of AlMgSi
conductor alloys in trend of negative stress and temperature gradients.
Beata Smyrak, Tadeusz Knych, Andrzej Mamala, Creep & fracture in high
temperature components: design & life assessment issues: ECCC creep
conference: September 12÷14, 2005, London, UK: proceedings/eds.
I. A. Shibli, S. R. Holdsworth, G. Merckling. — Pennsylvania: DEStech
Publications, Inc., 2005. — s. 1049÷1061. — Bibliogr. s. 1061, Abstr.
291
 POWDER METALLURGY

R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : p r o f . z w . d r i n ż . S TA N I S Ł A W S T O L A R Z

MACIEJ SUŁOWSKI Rudy Metale R51 2006 nr 5

UKD 621.762.86:669.15’74-194:621.785.72:669-138

STRUKTURA I WŁASNOŚCI MECHANICZNE

SPIEKANYCH STALI MANGANOWYCH OBROBIONYCH CIEPLNIE

Przedstawiono wyniki badań dotyczące wpływu dodatkowej obróbki cieplnej na strukturę i własności konstrukcyjnych spie-
kanych stali manganowych. Badania prowadzono na spiekanych stalach manganowych o zawartości 3 % mas. manganu,
wytwarzanych na drodze jednokrotnego prasowania i spiekania, które następnie poddano zabiegowi odpuszczania w trzech
temperaturach 200, 300 i 400 °C w atmosferze wodoru; czas trwania procesu wynosił 60 minut. Zaprezentowane wyniki
badań świadczą o znaczącym wpływie obróbki cieplnej na własności mechaniczne spiekanych stali manganowych.
Słowa kluczowe: stale manganowe, obróbka cieplna, odpuszczanie

THE STRUCTURE AND MECHANICAL PROPERTIES

OF HEAT-TREATED SINTERED MANGANESE STEELS

It this paper the effect of additional heat treatment operation on the structure and mechanical properties of PM manganese
steels had been discussed. The experiments were carried out on sintered steels containing 3 wt.-% Mn, produced during
single pressing and sintering cycle, which were subsequently 60 minutes tempered at 200, 300 and 400 °C in hydrogen
atmosphere. The results show the heat treatment operation has a significant effect on the mechanical properties of sintered
structural manganese steels.
Keywords: manganese steels, heat treatment, tempering

Skróty zastosowane w artykule częściowo lub całkowicie stopowych [0]. Z uwagi na swoją ener-
go- i materiałooszczędność, metalurgia proszków wyraźnie góruje
do — gęstość wyprasek, nad innymi, tradycyjnymi sposobami produkcji materiałów kon-
d1 — gęstość spieków, strukcyjnych. Dotyczy to zwłaszcza elementów o małych rozmia-
ts —temperatura spiekania, rach produkowanych wielkoseryjnie. W przypadku wytwarzania
to — temperatura odpuszczania, spiekanych materiałów narzędziowych technologia ta jest bezkon-
DP — punkt rosy atmosfery spiekania, kurencyjna w stosunku do innych metod otrzymywania.
HV30 pow. — twardość na powierzchni, Jednym z parametrów charakteryzujących materiały spiekane
HV30 przek. — twardość na przekroju, jest ich gęstość względna. Wpływa ona w sposób bardziej znaczą-
ATM — atmosfera spiekania, cy na własności mechaniczne spieku niż skład chemiczny czy też
CR — Szybkość chłodzenia. struktura [2, 3], w odróżnieniu od stali otrzymywanych metodami
konwencjonalnymi, gdzie decydującą rolę odgrywa ich skład
Wstęp chemiczny. Gęstość względna stosowanych w praktyce konstruk-
cyjnych materiałów spiekanych mieści się w granicach od 40 do
Technologiczne procesy metalurgii proszków pozwalają na 98 % [1]. Tak więc określenie stopnia zagęszczenia materiału jest
produkcję wyrobów oraz półwyrobów ze sproszkowanych metali, istotnym zagadnieniem z naukowego i praktycznego punktu wi-
mieszanek metali, mieszanek metali z niemetalami oraz proszków dzenia. Czynnikami kształtującymi własności materiałów spieka-

Dr inż. Maciej Sułowski — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Inżynierii Metali i Informatyki Przemysłowej, Kraków.

292
nych, poza strukturą, składem chemicznym oraz gęstością, są wła- stali manganowych — podobnie jak i chromowych — w ówcze-
sności fizyczne stosowanych mieszanek proszków, zachowanie snych warunkach przemysłowych. Powodem jest bardzo duże
odpowiedniej wielkości cząstek przy tworzeniu mieszanek prosz- powinowactwo manganu do tlenu oraz wysoka prężność jego par
ków. Również kształt i wielkość wyprasek przeznaczonych do w temperaturze spiekania. Z tego powodu mangan wprowadza się
spiekania oraz szeroko rozumiane parametry procesu spiekania, do spieku nie w postaci czystego pierwiastka, lecz zazwyczaj
szybkość i sposób chłodzenia po procesie spiekania, czy też zasto- w postaci żelazostopu. Pozwala to znacznie obniżyć koszt produ-
sowanie ewentualnej, końcowej obróbki cieplnej lub cieplno- kowanego wyrobu, jednak pojawiają się kłopoty związane z małą
-chemicznej mają znaczący wpływ na własności spieków. prasowalnością mieszanki proszków zawierających żelazomangan
Spiekane materiały konstrukcyjne o wytrzymałości na rozcią- [9, 10].
ganie mieszczącej się w zakresie od 600 do 1000 MPa i średniej
gęstości wynoszącej od 6,8 do 7,1 Mg/m3, stanowią ważną i wy- Badania własne
odrębnioną w normach grupę materiałów produkowanych techni-
ką metalurgii proszków. Materiały te umożliwiają wytwarzanie Proszki wyjściowe zastosowane podczas badań
części maszyn, łączących w sobie takie cechy, jak: względnie duże i ich charakterystyka
własności wytrzymałościowe, znikome zanieczyszczenie środowi-
ska naturalnego podczas ich produkcji, stosunkowo mała masa Do wytworzenia spiekanych stali manganowych zastosowano
oraz — co najważniejsze — niski koszt wytwarzania. Sprawia to, następujące proszki wyjściowe:
że stanowią one bardzo konkurencyjny materiał w odniesieniu do ⎯ proszek żelaza Höganäs typu NC 100.24 [0], wytwarzany me-
konwencjonalnych stali konstrukcyjnych i żeliw [4]. Ze stali tych todą redukcji,
wytwarza się obecnie ostatecznie uformowane, odpowiedzialne, ⎯ niskowęglowy proszek żelazomanganu zmielony i dostarczo-
silnie obciążone części maszyn. Typowym przykładem są przekła- ny przez Hutę Baildon, oznaczony, jako Elkem II,
dniowe koła zębate. Obecnie stale te to głównie spiekane stopy ⎯ proszek grafitu C-UF typu „ultra fine”, dostarczony przez fir-
żelaza z niklem, miedzią, molibdenem i węglem [4]. Duże wła- mę Höganäs [12].
sności wytrzymałościowe tych stali osiągane są w wyniku obróbki Skład chemiczny proszków wyjściowych zamieszczono w ta-
cieplnej, polegającej na hartowaniu i niskim odpuszczaniu. W celu blicy 1.
obniżenia kosztów produkcji wyrobów ze spiekanych stali kon-
strukcyjnych, wprowadzono w ostatnich latach obróbkę cieplną,
Badania własności fizycznych i technologicznych
tzw. „sinter-hardening”, polegającą na ich hartowaniu bezpośrednio
proszków wyjściowych
z temperatury spiekania poprzez przyspieszone chłodzenie konwek-
cyjne w chłodnicy pieca. Taki zabieg jest możliwy dzięki zastoso- Badania własności fizycznych i technologicznych proszków
waniu pieców o specjalnej konstrukcji. Zabieg „sinter-hardeningu” wyjściowych, których wyniki zamieszczono w pracach [4, 13, 14],
można stosować jedynie w odniesieniu do niektórych gatunków przeprowadzono opierając się na następujących normach: PN-EN
spiekanych stali stopowych, odznaczających się odpowiednio dużą ISO 2738, PN-ISO 3369/Ap1, PN-ISO 3923-1, PN-ISO 3923-2,
hartownością, zawierających w swym składzie najczęściej nikiel PN-EN ISO 3953, PN-82/H-04935, PN-ISO 4497 oraz PN-ISO
i molibden. Jednakże, z powodu stwierdzenia silnie kancerogen- 10076.
nego oddziaływania proszku niklu na organizm człowieka [6],
a także z przyczyn ekonomicznych, czynione są próby zastąpienia Tablica 1
niklu innymi pierwiastkami stopowymi, głównie chromem oraz
manganem. Sukcesy na tej płaszczyźnie notuje firma Höganäs AB Skład chemiczny proszków wyjściowych
ze Szwecji, produkująca m.in. proszki stopowe żelaza z chromem Table 1
i molibdenem [7].
Teoretycznie, z czysto metaloznawczego punktu widzenia, Chemical composition of powders
mangan może być doskonałym zamiennikiem niklu w stalach Zawartość pierwiastka, % masowy
Rodzaj
spiekanych. Pierwiastek ten najbardziej efektywnie zwiększa har-
proszku Mn C Si O2 N2 Fe
towność stali, podnosi jej wytrzymałość mechaniczną; jest przy
tym nietoksyczny, tani i łatwo dostępny [8]. Stąd też mangan od NC 100.24 — <0,01 — 0,21 a)
— 99,78
dawna ogniskuje zainteresowanie metalurgów. Niestety, wyniki
wcześniejszych badań, przeprowadzonych już wiele lat temu, wy- Elkem II 76,96 1,30 — 0,195b) 0,023 reszta
kluczyły możliwość wytwarzania konstrukcyjnych spiekanych a — strata wodorowa — dane producenta, b — zawartość tlenu na początku badań

Tablica 2
Gęstość wyprasek i spieków; ATM — 100 % obj. wodoru, wartości średnie i odchylenie standardowe
Table 2
Green density and as-sintered density of PM manganese steels; ATM — 100 % H2, mean values and standard deviation

ts = 1120 °C, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min ts = 1250 °C, DP = –60 °C, CR = 64 °C/min
to 3 3
do, Mg/m d1, Mg/m do, Mg/m3 d1, Mg/m3
°C
płaskie ISO płaskie ISO płaskie ISO płaskie ISO
6,99 6,94 7,07 6,94
200
0,02 0,01 0,02 0,01
7,00 6,94 6,97 6,94 6,99 6,93 7,07 6,93
300
0,02 0,02 0,03 0,01 0,01 0,01 0,04 0,01
6,95 6,93 7,06 6,94
400
0,02 0,01 0,03 0,01

293
 Tablica 3
Własności wytrzymałościowe spiekanych stali manganowych; ATM — 100 % obj. wodoru; wartości średnie i odchylenie standardowe
Table 3
Mechanical properties of PM manganese steels; ATM — 100 % H2, mean values and standard deviation

ts CR DP to Rm Rg KC
Rm/Rg HV30 pow. HV30 przek.
°C °C/min °C °C MPa MPa J/cm2
740,16 1744,74 0,50 250 227 12,08
200
33,60 44,80 0,03 15,59 24,68 3,15
739,50 1506,50 0,49 238 219 10,40
1120 67 300
31,22 63,16 0,03 19,06 26,03 0,06
744,06 1461,69 0,53 233 216 11,51
400
33,75 49,60 0,03 14,15 18,40 0,83
–60
830,46 1479,27 0,56 247 278 10,10
200
46,86 104,66 0,05 35,13 33,14 0,98
798,31 1447,78 0,56 252 274 4,87
1250 64 300
40,57 124,26 0,06 24,15 30,92 0,20
854,20 1754,99 0,49 257 245 15,69
400
37,19 86,36 0,03 27,93 22,68 0,40

Przygotowanie mieszanki proszków wyjściowych Tablica 4

Wartości umownej granicy plastyczności oraz wydłużenia
W celu określenia wpływu końcowej obróbki cieplnej na
spiekanych stali manganowych; ATM — 100 % obj. wodoru;
strukturę i własności spiekanych stali manganowych, z proszków
wartości średnie i odchylenie standardowe
wyjściowych sporządzono mieszankę zawierającą oprócz żelaza
3 % masowe manganu i 0,8 % masowych węgla. Table 4
Proszki wyjściowe poddane zostały procesowi mieszania Yield strength offset and elongation of PM manganese steels;
przez 60 min w mieszalniku dwustożkowym o prędkości obroto- ATM — 100 % H2, mean values and standard deviation
wej wynoszącej 50 obrotów na min. Podczas mieszania nie doda-
wano środków poślizgowych. ts CR DP to R0,2 A
°C °C/min °C °C MPa %
Prasowanie wyprasek 410,50 3,91
200
Z przygotowanych uprzednio mieszanek proszków metodą 22,07 0,35
prasowania jednostronnego w sztywnej matrycy przy użyciu prasy 429,50 3,43
hydraulicznej ZIM 581 wykonano dwie grupy wyprasek: 1120 67 300
⎯ prostopadłościenne, o wymiarach 5 × 10 × 55 mm, przezna- 22,07 0,36
czone do badań wytrzymałości na zginanie, udarności oraz 460,00 3,45
twardości na powierzchni i na przekroju poprzecznym, zwane 400
dalej płaskimi, 19,49 0,43
–60
⎯ wytrzymałościowe, zgodne z normą PN-EN ISO 2740, prze- 473,68 3,69
znaczone do badań wytrzymałości na rozciąganie oraz wła- 200
20,06 0,28
sności plastycznych, zwane dalej ISO.
Aby uzyskać zbliżoną gęstość wyprasek, wynoszącą ok. 7 Mg/m3, 471,75 3,03
1250 64 300
zastosowano dwa ciśnienia prasowania: 820 i 660 MPa, odpo- 19,25 0,24
wiednio dla wytworzenia wyprasek płaskich i ISO.
498,50 3,71
400
Spiekanie wyprasek 22,48 0,32

Przygotowane wypraski poddano procesowi spiekania przy

zachowaniu następujących parametrów:
⎯ nagrzewanie do temperatury izotermicznego spiekania z szyb-
kością ok. 70 °C/min,
⎯ temperatura spiekania izotermicznego 1120 oraz 1250 °C,
⎯ czas spiekania izotermicznego 60 min,
⎯ atmosfera spiekania — czysty wodór o punkcie rosy poniżej
–60 °C,
⎯ przepływ gazu przez piec podczas nagrzewania wynosił
50 cm3/min, natomiast podczas spiekania 10 cm3/min,
⎯ chłodzenie od temperatury spiekania z szybkościami wyno-
szącymi 67 oraz 64 °C/min, odpowiednio po spiekaniu w tem-
peraturze 1120 i 1250 °C,
⎯ końcowa obróbka cieplna polegająca na odpuszczaniu spie-
czonych kształtek przez okres 60 min w trzech temperaturach
200, 300 oraz 400 °C w atmosferze wodoru.
Badania własności fizycznych — oznaczanie
gęstości wyprasek i spieków
Gęstość wyprasek i spieków została określona z wykorzysta-
niem metody geometrycznej. W celu sprawdzenia poprawności
metody geometrycznej, przeprowadzono pomiary gęstości przy uży-
ciu metody ważenia w powietrzu i w wodzie zgodnie z PN-ISO
3369/Ap1 oraz PN-EN ISO 2738. Wyniki oznaczania gęstości
wyprasek i spieków zamieszczono w tablicy 2.

294
 Tablica 5
Względne zmiany własności mechanicznych spiekanych stali manganowych po zastosowaniu odpuszczania w różnych temperaturach
Table 5
Comparative changes in mechanical properties of PM manganese steels after tempering in different temperature

ts = 1120 °C, DP = –60 °C, ATM — 100 % obj. wodoru

Obróbka Rm Rg KC R0,2 A
Rm/Rg HV30 pow. HV30 przek.
cieplna MPa MPa J/cm2 MPa %
b. o. 475,34 1066,35 0,44 206 301 4,68 527,50 1,90
to = 200 °C 740,16 1744,74 0,50 250 227 12,08 410,50 3,91
to = 300 °C 739,50 1506,50 0,49 238 219 10,40 429,50 3,43
to = 400 °C 744,06 1461,69 0,53 233 216 11,51 460,00 3,45
ΔRm ΔRg ΔRm/Rg ΔHV30 pow. ΔHV30 przek. ΔKC ΔR0,2 ΔA
zmiana dla to
% % % % % % % %
200°C 55,71 63,62 13,64 21,36 –24,58 158,12 –22,18 105,79
300°C 55,57 41,28 11,36 15,53 –27,24 122,22 –18,58 80,53
400°C 56,53 37,07 20,45 13,11 –28,24 145,94 –12,80 81,58

ts = 1250 °C, DP = –60 °C, ATM — 100 % obj. wodoru

Obróbka Rm Rg KC R0,2 A
Rm/Rg HV30 pow. HV30 przek.
cieplna MPa MPa J/cm2 MPa %
b. o. 457,50 1059,78 0,44 210 301 5,04 476,67 0,77
to = 200 °C 830,46 1479,27 0,56 247 278 10,10 473,68 3,69
to = 300 °C 798,31 14447,78 0,56 252 274 4,87 471,75 3,03
to = 400 °C 854,20 1754,99 0,49 257 245 15,69 498,50 3,71
ΔRm ΔRg ΔRm/Rg ΔHV30 pow. ΔHV30 przek. ΔKC ΔR0,2 ΔA
zmiana dla to
% % % % % % % %
200°C 81,52 39,58 27,27 17,62 –7,64 100,40 –0,63 379,22
300°C 74,49 1263,28 27,27 20,00 –8,97 –3,37 –1,03 293,51
400°C 86,71 65,60 11,36 22,38 –18,60 211,31 4,58 381,82

Badania własności mechanicznych spiekanych stali manganowych
Badania własności mechanicznych spiekanych stali manga-
nowych przeprowadzono na 10 próbkach, opierając się na nor-
mach PN-86/H-04937, PN-EN ISO 2740, PN-EN 10002-1, PN-
EN ISO 3325, PN-ISO 5754, PN-ISO 4498-1, PN-EN 6507-1,
PN-EN 10045-1 oraz PN-EN ISO 3878, których rezultaty za-
mieszczono w tablicy 3 oraz 4.
Uzupełnienie procesu wytwarzania spiekanych stali mangano-
wych o dodatkową obróbkę cieplną, polegającą na ich odpuszcza-
niu, przyczyniło się do poprawy własności mechanicznych kon-
strukcyjnych spieków żelazo-mangan-węgiel. Zmiany własności
wytrzymałościowych, w odniesieniu do uzyskanych przez spieki
nie poddane obróbce cieplnej, zamieszczone zostały w tablicy 5.
Rezultaty badań zamieszczone w tablicach 3÷5 dowodzą, że
stale manganowe spiekane w temperaturze 1120 °C mają zbliżone
własności wytrzymałościowe, niezależnie od temperatury odpusz-
czania. Wyjątek stanowi umowna granica plastyczności, która
zwiększa się wraz ze wzrostem temperatury odpuszczania. Zaob-
serwowano natomiast słaby związek pomiędzy własnościami pla-
stycznymi i temperaturą odpuszczania. Największą plastycznością
charakteryzowały się spieki odpuszczane w temperaturze 200 °C.
W przypadku stali manganowych wytwarzanych w wyższej
temperaturze, zarówno własności wytrzymałościowe jak i pla-
styczne zależne są od temperatury odpuszczania. Porównywalne
wyniki uzyskano dla spieków poddanych odpuszczaniu w tempe-
raturze 200 i 400 °C, przy czym wyższa temperatura odpuszczania
wpływała korzystnie na uzyskaną przez spiekaną stal wytrzyma-
łość na rozciąganie oraz wytrzymałość na zginanie. Twardość na
przekroju po odpuszczaniu w temperaturze 400 °C wzrosła, nato-
miast na przekroju zmalała. W temperaturze odpuszczania wyno-
szącej 300 °C obserwowano wyraźny spadek udarności spieków
o ok. 50 % oraz nieznaczne pogorszenie pozostałych własności.
Z przyczyn ekonomicznych oraz z uwagi na dobre własności
mechaniczne spiekanych stali manganowych słusznym wydaje się
wprowadzenie do procesu ich wytwarzania zabiegu odpuszczania
w temperaturze 200 °C.
Badania metalograficzne struktury
z wykorzystaniem mikroskopu optycznego
Do analizy struktury spiekanych stali manganowych wykorzy-
stano próbki, które po przecięciu na przecinarce, wyszlifowano na
papierach ściernych o gradacji od 80 do 2000, wypolerowano na
suknie z dodatkiem tlenku glinu Al2O3 oraz pasty diamentowej
o wielkości cząstek diamentu 3 µm, a następnie wytrawiono 3 %
nitalem.
Strukturę spiekanych stali manganowych po chłodzeniu od
temperatury spiekania z maksymalną szybkością tworzą głównie
martenzyt oraz austenit szczątkowy. Wprowadzenie do procesu
wytwarzania spieków żelazo-mangan-węgiel zabiegu odpuszcza-
nia tylko w jednym przypadku — po spiekaniu w temperaturze
1120 °C oraz odpuszczaniu w temperaturze 200 °C — nie zmie-
niło ich struktury. Wzrost temperatury odpuszczania do 300 °C

295
 Tablica 6 pozwolił uzyskać strukturę martenzytu odpuszczonego; po od-
Składniki strukturalne występujące w spiekanych stalach puszczaniu w temperaturze 400 °C oprócz martenzytu odpuszczo-
manganowych; ATM — 100 % obj. wodoru, DP = –60 °C nego obecny był sorbit. Identyczny efekt uzyskano po spiekaniu
w temperaturze 1250 °C oraz odpuszczaniu w temperaturze 200 °C;
Table 6 wzrost temperatury odpuszczania do 300 °C przyczynił się do za-
Microstructural constituents existed in PM manganese steels; niku obszarów martenzytycznych — w strukturze pozostaje tylko
ATM — 100 % H2, DP = –60 °C sorbit. Dalszy wzrost temperatury odpuszczania wiązał się z od-
węgleniem spieków; w strukturze pojawiły się dodatkowo obszary
to ts = 1120 °C, ts = 1250 °C ferrytyczne. W tablicy 6 zamieszczono składniki strukturalne wy-
°C CR = 67 °C/min CR = 64 °C/min stępujące w spiekanych stalach manganowych po odpuszczaniu,
b.o. martenzyt + austenit szczątkowy + bainit a charakterystyczne mikrostruktury spiekanej stali manganowej po
odpuszczaniu przedstawione zostały na rysunkach 1÷6.
martenzyt + austenit szczątkowy/
200 martenzyt + austenit szczątkowy Jak wynika z dotychczasowych badań, obecność twardych
-martenzyt odpuszczony + sorbit
i kruchych składników strukturalnych w spiekach wytworzonych
martenzyt odpuszczony / marten- w atmosferach bogatych w wodór wiąże się z uzyskaną przez stale
300 sorbit
zyt odpuszczony + sorbit
manganowe wysoką twardością i wytrzymałością. Pojawienie się
martenzyt odpuszczony + sorbit/ w strukturze spiekanej stali składników plastycznych pozwala na
400 sorbit + ferryt
-sorbit + ferryt
uzyskanie przez nią wysokich własności wytrzymałościowych

Rys. 1. Struktura spiekanej stali manganowej Rys. 3. Struktura spiekanej stali manganowej
ts = 1120 °C, ATM — 100 % obj. H2, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min, ts = 1120 °C, ATM — 100 % obj. H2, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min,
to = 200 °C, pow. 860×; martenzyt + austenit szczątkowy to = 300 °C, pow. 860×, martenzyt odpuszczony

Fig. 1. Microstructure of PM manganese steel Fig. 3. Microstructure of PM manganese steel

ts = 1120 °C, ATM — 100 % H2, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min, ts = 1120 °C, ATM — 100 % H2, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min,
to = 200 °C, mag. 860×, martensite + retained austenite to = 300 °C, mag. 860×, tempered martensite

Rys. 2. Struktura spiekanej stali manganowej Rys. 4. Struktura spiekanej stali manganowej
ts = 1250 °C, ATM — 100 % obj. H2, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min, ts = 1250 °C, ATM — 100 % obj. H2, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min,
to = 200 °C, pow. 860×, martenzyt odpuszczony + sorbit to = 300 °C, pow. 860×, sorbit

Fig. 2. Microstructure of PM manganese steel Fig. 4. Microstructure of PM manganese steel

ts = 1250 °C, ATM — 100 % H2, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min, ts = 1250 °C, ATM — 100 % H2, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min,
to = 200 °C, mag. 860×, tempered martensite + sorbite to = 300 °C, mag. 860×, sorbite

296
 Wprowadzenie obróbki cieplnej stali po spiekaniu w wyższej
temperaturze również pozwala uzyskać przełom ciągliwy. Udar-
ność spieku wynosi ok. 10 J/cm2. Dalszy wzrost temperatury od-
puszczania do 300 °C powoduje wyraźny spadek udarności spie-
kanej stali o ponad 50 % — do wartości ok. 5 J/cm2, a przełom
spieku ma cechy przełomu kruchego. Również w tym przypadku,
tj. przy temperaturze spiekania wynoszącej 1250 °C oraz tempera-
turze odpuszczania równej 300 °C — pojawia się zjawisko kru-
chości odpuszczania pierwszego rodzaju. Przy temperaturze od-
puszczania równej 400 °C, uzyskuje się przełomy plastyczne —
występuje wzrost udarności do poziomu 16 J/cm2. Na rysunkach
od 7 do 12 zamieszczono charakterystyczne przełomy tych stali
w zależności od temperatury odpuszczania.

Podsumowanie

Na podstawie przeprowadzonych eksperymentów wykazano,

Rys. 5. Struktura spiekanej stali manganowej że w celu uzyskania pożądanej struktury i własności, konieczne
ts = 1120 °C, ATM — 100 % obj. H2, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min,
jest zastosowanie dodatkowej, końcowej obróbki cieplnej spieka-
to = 400 °C, pow. 860×, martenzyt odpuszczony + sorbit nej stali manganowej, polegającej na jej odpuszczaniu w tempe-
raturze 200 °C przez 60 min, co znajduje swoje ekonomiczne
Fig. 5. Microstructure of PM manganese steel
ts = 1120 °C, ATM — 100 % H2, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min,
to = 400 °C, mag. 860×, tempered martensite + sorbite

Rys. 7. Mikrofotografia przełomu ciągliwego stali

ts = 1120 °C, ATM — 100 % obj. H2, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min, to = 200 °C

Rys. 6. Struktura spiekanej stali manganowej Fig. 7. Ductile fracture of PM steel

ts = 1250 °C, ATM — 100 % obj. H2, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min, ts = 1120 °C, ATM — 100 % obj. H2, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min, to = 200 °C
to = 400 °C, pow. 860×, sorbit + ferrit

Fig. 6. Microstructure of PM manganese steel

ts = 1250 °C, ATM — 100 % H2, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min,
to = 400 °C, mag. 860×, sorbite + ferrite

i plastycznych przy jednoczesnym obniżeniu twardości.

Zaobserwowany wyraźny związek struktury i własności mecha-
nicznych stali manganowych spiekanych w temperaturze 1120 °C
nie do końca potwierdza się w kształtkach poddanych spiekaniu
wysokotemperaturowemu.

Badania przełomów spiekanych stali manganowych

przy wykorzystaniu mikroskopu skaningowego

Charakter przełomu wskazuje na związek pomiędzy typem prze-

łomu a temperaturą odpuszczania. Izotermiczne spiekanie w tempe-
raturze 1120 °C w atmosferze 100 % obj. wodoru i odpuszczanie
w temperaturze 200 °C powoduje powstanie przełomu plastyczne-
go spieku. Zanotowana wartość udarności wynosi ponad 15 J/cm2.
Wzrost temperatury odpuszczania powoduje pojawienie się zjawi- Rys. 8. Mikrofotografia przełomu ciągliwego stali
ska kruchości odpuszczania — udarność spieku spada o ok. 33 % ts = 1250 °C, ATM — 100 % obj. H2, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min, to = 200 °C
do wartości ok. 10 J/cm2. Dalszy wzrost temperatury odpuszcza-
nia do 400 °C nie przyczynia się w sposób wyraźny do wzrostu Fig. 8. Ductile fracture of PM steel
udarności — osiąga ona poziom 12 J/cm2. ts = 1250 °C, ATM — 100 % obj. H2, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min, to = 200 °C

297
 Rys. 9. Mikrofotografia przełomu kruchego stali
ts = 1120 °C, ATM — 100 % obj. H2, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min, to = 300 °C
Fig. 9. Brittle fracture of PM steel
ts = 1120 °C, ATM — 100 % obj. H2, DP = –60 °C, CR = 67 °C/min, to = 300 °C
Rys. 10. Mikrofotografia przełomu kruchego stali
ts = 1250 °C, ATM — 100 % obj. H2, DP= –60 °C, CR = 67 °C/min, to = 300 °C
Fig. 10. Brittle fracture of PM steel
ts = 1250 °C, ATM — 100 % obj. H2, DP= –60 °C, CR = 67 °C/min, to = 300 °C
uzasadnienie. Spieki konstrukcyjne żelazo-mangan-węgiel po
wprowadzeniu w końcowym etapie ich wytwarzania jako dodat-
kowej operacji zabiegu obróbki cieplnej, charakteryzowały się
wysokimi własnościami wytrzymałościowymi i zadowalającą pla-
stycznością. Zastosowanie odpuszczania zmienia charakter prze-
łomu spiekanej stali z kruchego, powstałego w wyniku chłodzenia
z dużą szybkością, charakterystycznego dla struktur martenzy-
tycznych lub austenityczno-martenzytycznych, na ciągliwy, wy-
stępujący w spiekach chłodzonych z małymi prędkościami. Prze-
prowadzenie zabiegu odpuszczania w temperaturze 200 °C pozwala
uzyskać spiekaną stal manganową o pożądanych własnościach
wytrzymałościowych. Strukturę tak wytworzonej stali tworzyć
mogą: martenzyt odpuszczony i sorbit, czy też martenzyt odpusz-
czony i austenit szczątkowy — w przypadku spiekania stali w at-
mosferze 100 % obj. wodoru oraz martenzyt odpuszczony, auste-
nit szczątkowy i bainit, a także perlit, występujące w stalach man-
ganowych spiekanych w atmosferze 100 % obj. azotu [10, 15].
Podwyższenie temperatury odpuszczania skutkuje pojawie-
niem się kruchości odpuszczania pierwszego rodzaju, występują-
cej w temperaturze ok. 300 °C — następuje spadek udarności
298
Rys. 11. Mikrofotografia przełomu ciągliwego stali
ts = 1120 °C, ATM — 100 % obj. H2, DP= –60 °C, CR = 67 °C/min, to = 400 °C
Fig. 11. Ductile fracture of PM steel
ts = 1120 °C, ATM — 100 % obj. H2, DP= –60 °C, CR = 67 °C/min, to = 400 °C
Rys. 12. Mikrofotografia przełomu ciągliwego stali
ts = 1250 °C, ATM — 100 % obj. H2, DP= –60 °C, CR = 67 °C/min, to = 400 °C
Fig. 12. Ductile fracture of PM steel
ts = 1250 °C, ATM — 100 % obj. H2, DP= –60 °C, CR = 67 °C/min, to = 400 °C
spiekanych kształtek, obserwowany zarówno przy niższej jak
i wyższej temperaturze spiekania, wywołany przemianą austenitu
szczątkowego lub nierównomiernym rozkładem martenzytu [16].
Dalszy wzrost temperatury odpuszczania przyczynia się do
nieznacznej poprawy własności mechanicznych spiekanych stali
manganowych.
Podsumowanie końcowe
Celem prowadzonych badań była analiza struktury i własności
mechanicznych spieków żelazo-mangan-węgiel, otrzymanych w wy-
niku zmian parametrów procesu wytwarzania, w szczególności
temperatury spiekania izotermicznego, temperatury odpuszczania,
a także próba przedstawienia związku pomiędzy strukturą spie-
czonego materiału oraz jego własnościami. Ponadto istotnym było
również ustalenie najodpowiedniejszych parametrów wytwarza-
nia, w warunkach przemysłowych, tanich spieków ze stali manga-
nowych, przeznaczonych, np. na koła zębate wykorzystywane
przy produkcji elektronarzędzi lub elementów pomp znajdujących
zastosowanie w przemyśle motoryzacyjnym.
 Dobór warunków i ustalenie właściwych parametrów procesu
wytwarzania spiekanych stali manganowych ma swoje ekono-
miczne i technologiczne uzasadnienie. Badania laboratoryjne
prowadzone przy zachowaniu parametrów wytwarzania stosowa-
nych podczas produkcji spiekanych konstrukcyjnych stali manga-
nowych w warunkach przemysłowych, umożliwiły określenie pa-
rametrów wytwarzania, przy których możliwe stało się uzyskanie
wysokich własności mechanicznych spiekanych stali mangano-
wych w produkcji masowej.
Wnioski końcowe
Przeprowadzone w ramach niniejszej pracy badania pozwoliły
sformułować następujące wnioski:
1 — Do wytwarzania konstrukcyjnych spieków żelazo-mangan-
węgiel należy stosować redukowane proszki żelaza oraz ni-
skowęglowe proszki żelazomanganu.
2 — W celu zapewnienia pożądanej struktury i odpowiednich
własności wytrzymałościowych spiekanych stali mangano-
wych oraz z uwagi na względy ekonomiczne należy prowadzić
spiekanie wysokotemperaturowe w temperaturze 1250 °C
i stosować atmosfery o punkcie rosy nie mniejszym niż –50°C.
3 — Temperatura odpuszczania wynosząca 200 °C wpływa na
zmianę struktury i poprawia własności konstrukcyjnych
spieków żelazo-mangan-węgiel chłodzonych od temperatury
spiekania z szybkością większą od 16 °C/min.
4 — Istnieje możliwość zastosowania spiekanych stali manga-
nowych do produkcji np. kół zębatych wykorzystywanych
w elektronarzędziach lub na elementy pomp stosowanych
w przemyśle motoryzacyjnym.
Literatura
1. Ciaś A., Frydrych H., Pieczonka T.: Zarys metalurgii proszków.
STANDARDIZATION
Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieżelaznych.
Nowe Polskie Normy:
⎯ PN-EN 1247:2006 Maszyny odlewnicze — Wymagania bez-
pieczeństwa dotyczące kadzi, urządzeń do zalewania, maszyn
do odlewania odśrodkowego, ciągłego i półciągłego
Zastępuje: PN-EN 1247:2005 (U)
⎯ PN-EN 13675:2006 Bezpieczeństwo maszyn — Wymagania
bezpieczeństwa dotyczące urządzeń do kształtowania i wal-
cowania rur oraz wyposażenia wykańczalni
Zastępuje: PN-EN 13675:2005 (U).
Polskie Normy wprowadzające normy europejskie metodą uzna-
nia:
⎯ PN-EN 4215:2006 (U) Lotnictwo i kosmonautyka — Stop
magnezu MG-C18002 — T4 — Odlewy wykonane w formach
piaskowych
⎯ PN-EN 4216:2006 (U) Lotnictwo i kosmonautyka — Stop
magnezu MG-C18002 — T4 — Odlewy kokilowe
W związku z przeglądem norm własnych Komitet Techniczny
nr 225 ds. Lekkich Metali Nieżelaznych informuje o zamiarze
Wydaw. Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa. 1992.
2. Shatt W., Wieters K-P.: Powder Metallurgy. Processing and Mate-
rials. EPMA, 1997, first published in Germany by VDI-Verlag GmbH,
Düssseldorf. 1994.
3. Lenel F. V.: Powder metallurgy. Principles and Applications. MPIF,
Princeton, New Jersey. 1980.
4. Sułowski M.: Struktura i własności mechaniczne konstrukcyjnych
spieków żelazo-mangan-węgiel. AGH. Kraków, 2003 [pr. doktorska]..
5. Košč E., Dudrová E.: Materiały konferencyjne International Con-
ference on the „Deformation and Fracture in Structural PM Materials DF
PM’99”. ed.: L. Parilák, H. Danninger, Pieštany, Słowacja, wrzesień 1999,
t. 2, s. 34÷37.
6. EU Carcerogenic Directives 90/394/EEC and 91/322/EEC.
7. Iron and steel powders for sintered components. Materiały reklamowe,
Szwecja, 1998, wznowienie 2002.
8. Pacyna J.: Projektowanie składów chemicznych stali. Wydaw.
Wydziału Metalurgii i Inżynierii Materiałowej, AGH, Kraków, 1997.
9. Sułowski M., Ciaś A., Wyrozumski J.: Materiały Konferencyjne
XXIX Szkoły Inżynierii Materiałowej. Kraków—Wisła, 2001, s. 251÷258.
10. Ciaś A.: Development and properties of Fe-Mn-(Mo)-(Cr)-C sin-
tered structural steels. Rozprawy i monografie, AGH, Uczelniane Wy-
dawnictwa Naukowo-Dydaktyczne, 2004.
11. „Höganäs iron and steel powders for sintered components”. Mate-
riały reklamowe firmy Höganäs.
12. Specyfikacja dostarczona przez firmę Höganäs — producenta
proszku grafitu C-UF.
13. Sułowski M.: Rudy Metale 2000, t. 45, nr 9, s. 496÷502.
14. Sułowski M.: Rudy Metale 1999, t. 44, nr 1, s. 509÷513.
15. Sułowski M.: Rudy Metale 2003, t. 48, nr 12, s. 602÷613.
16. Malkiewicz T.: Metaloznawstwo stopów. PWN, Łódź, 1978.
Praca finansowana była przez Ministerstwo Edukacji i Nauki
w ramach działalności statutowej - umowa nr 11.11.110.491.
wycofania bez zastąpienia norm z zakresu aluminium i stopów
aluminium.
Polskie Normy przewidziane do wycofania:
⎯ PN-86/H-92922, Aluminium — Folia laminowana
⎯ PN-86/H-92925, Aluminium — Folia lakierowana
⎯ PN-87/H-92741.02 Aluminium i stopy aluminium — Blachy
— Wymiary
⎯ PN-87/H-92845, Aluminium — Taśmy do głębokiego tłoczenia
⎯ PN-87/H-92747, Aluminium — Blachy do głębokiego tłoczenia
⎯ PN-91/H-92745, Aluminium i stopy aluminium — Blachy wal-
cowane na zimno dla lotnictwa.
Uwagi dotyczące wycofania PN prosimy przesłać na adres nasze-
go Zespołu:
Polski Komitet Normalizacyjny
Zespół Hutnictwa i Górnictwa
ul. Dąbrowskiego 22
40-032 Katowice
tel/fax: (032) 256 33 73
e-mail: zhgsekr@pkn.pl
299
 BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r M I E C Z Y S Ł AW W O C H
PRACE BADAWCZO-ROZWOJOWE IMN
W DZIEDZINIE HYDROMETALURGII ZAKOŃCZONE W 2005 ROKU
CHYCKI A.: OPRACOWANIE I WDROŻENIE PROCESU
OCZYSZCZANIA I NISKOTEMPERATUROWEGO PRZE-
TOPU FRAKCJI METALICZNEJ ZŁOMU AKUMULATO-
ROWEGO. PROJEKT CELOWY NR 6 TO8 2004 C/06332.
ZADANIE 7. WYTWORZENIE DOŚWIADCZALNEJ PAR-
TII FRAKCJI METALICZNEJ OCZYSZCZONEJ METO-
DĄ SEPARACJI HYDRODYNAMICZNEJ I W CIECZY
CIĘŻKIEJ. ZADANIE NR 8. WYTWORZENIE DOŚWIAD-
CZALNEJ PARTII FRAKCJI METALICZNEJ OCZYSZ-
CZONEJ METODĄ SUCHEJ SEPERACJI POWIETRZNEJ
I ELEKTRODYNAMICZNEJ. ZADANIE 9. BADANIA WŁA-
SNOŚCI TECHNOLOGICZNYCH DOŚWIADCZALNYCH
PARTII OCZYSZCZONEJ FRAKCJI METALICZNEJ
ZŁOMU AKUMULATOROWEGO.
GLIWICE 6115/III/2005, s. 21, SYGN. 16061/N/01, poz. 77625
Wykonano badania oczyszczania frakcji metalicznej metodami
suchej i mokrej separacji a także w cieczy zawiesinowej. opraco-
wano prototypowe urządzenie do hydrodynamicznej separacji
wodnej i przeprowadzono próby w warunkach wielkolaboratoryj-
nych, uzyskując pozytywne rezultaty. Wytworzono doświadczalne
partię materiału przeznaczone do dalszych badań metalurgicz-
nych.
CHYCKI A.: OPRACOWANIE I WDROŻENIE PROCESU
OCZYSZCZANIA I NISKOTEMPERATUROWEGO PRZE-
TOPU FRAKCJI METALICZNEJ ZŁOMU AKUMULATO-
ROWEGO. PROJEKT CELOWY NR 6 TO8 2004 C/06332.
ZADANIE 14. OPRACOWANIE PROTOTYPOWEJ INSTA-
LACJI PRZEMYSŁOWEJ DO ROZDRABNIANIA I OCZYSZ-
CZANIA FRAKCJI METALICZNEJ ZŁOMU AKUMULA-
TOROWEGO.
GLIWICE 6115/V/2005, s. 15, SYGN. 16083/N/01, poz. 77788
Przedstawiono założenia instalacji do rozdrabniania i oczysz-
czania frakcji metalicznej złomu akumulatorowego poprzedzone
próbami rozdziału w cieczach ciężkich oraz w prototypowym se-
paratorze hydrodynamicznym, w warunkach wielkogabarytowych.
W ramach prób wytworzono doświadczalne partie materiału prze-
znaczone do badań metalurgicznych. Przedstawiono propozycję
zastąpienia obecnego przesiewacza nowym urządzeniem odpo-
wiadającym parametrami techniczno-technologicznymi zapew-
niającymi prawidłowy rozdział frakcji tlenkowej (pasty). Przed-
300
Rudy Metale R51, 2006, nr 5
UKD 061.6(051):669.2/.8:061.75(438)
stawiono również propozycję zastąpienia obecnej instalacji roz-
działu rozdrobnionego złomu akumulatorowego w cieczach cięż-
kich, separacją hydrodynamiczną.
CHYCKI A.: OPRACOWANIE I WDROŻENIE PROCESU
OCZYSZCZANIA I NISKOTEMPERATUROWEGO PRZE-
TOPU FRAKCJI METALICZNEJ ZŁOMU AKUMULA-
TOROWEGO. PROJEKT CELOWY NR TO8 2004 C/06332.
ZADANIE 16. OPRACOWANIE PRZEMYSŁOWEGO PRO-
CESU ROZDRABNIANIA FRAKCJI METALICZNEJ ZŁO-
MU AKUMULATOROWEGO. ZADANIE 17. OPRACO-
WANIE PRZEMYSŁOWEGO PROCESU OCZYSZCZANIA
FRAKCJI ZŁOMU AKUMULATOROWEGO.
GLIWICE 6115/VI/05, s. 20, SYGN. 16140/N/01, poz. 78644
Przedstawiono przemysłowe sposoby rozdrabniania i oczysz-
czania frakcji metalicznej złomu akumulatorowego. Wykonano
analizę pracy układu rekuperacji obciążnika magnetytowego.
Określono straty magnetytu w procesie przerobu złomu akumula-
torowego. Zaproponowano docelowe i doraźne sposoby moderni-
zacji układu odzysku magnetytu.
CHYCKI A.: BADANIA NAD MOŻLIWOŚCIĄ ROZDZIA-
ŁU POLIMETALICZNYCH GRANULATÓW ZE ZŁOMU
ELEKTRYCZNEGO I ELEKTROLITYCZNEGO OD ZA-
NIECZYSZCZEŃ NIEMETALICZNYCH.
GLIWICE 6212/05, s. 36, SYGN. 16187/N/01, poz. 79035
Przedstawiono wyniki badań drobnego rozdrabniania oraz se-
paracji powietrznej i hydrodynamicznej granulatów otrzymanych
po mechanicznym przerobie złomu komputerowego i z central
telefonicznych. Uzyskano koncentraty metaliczne o zawartości
metali od 69 do 76 % przy wysokim uzysku operacyjnym od 82
do 98 %.
CICHY K.: NOWY SCHEMAT TECHNOLOGICZNY FLO-
TACJI GALENY W ZGH BOLESŁAW DLA OBNIŻENIA
KOSZTÓW I POPRAWY ODZYSKU OŁOWIU Z RUDY.
PROJEKT CELOWY NR 6 T12 2003 C/ 06109. ZADANIE
NR 7. DOSTOSOWANIE PROCESU FLOTACJI CZYSZ-
CZĄCEJ GALENY DO AKTUALNYCH WARUNKÓW
TECHNOLOGICZNYCH PO WPROWADZENIU WIEL-
KOGABARYTOWYCH MASZYN FLOTACYJNYCH.
GLIWICE 6097/7/2005, s. 32, SYGN. 16188/N/01, poz. 79036
Dokonano analizy procesu flotacji czyszczącej galeny po wpro-
wadzeniu wielkogabarytowych maszyn flotacyjnych typu IF-57
w dotychczas stosowanej do tego celu 16-wirnikowej, pneumo-
-mechanicznej maszynie typu IZ-3 oraz 16-wirnikowej mecha-
nicznej maszynie typu Mechanobr M-5. W oparciu o wykonane
próby technologiczne stwierdzono, że w aktualnych warunkach,
gdzie większość gotowego koncentratu galenowego wyprowadza
się na początku z pierwszej komory typu IF-57, proces czyszczenia
stanowi w tym układzie operację uzupełniającą, do której kiero-
wana jest znacznie mniejsza ilość zawiesiny w porównaniu ze sta-
nem poprzednim. W operacji tej znacznie korzystniejsze jest sto-
sowanie mechanicznych maszyn typu Mechanobr M-5 charakte-
ryzujących się ponad dwukrotnie mniejszą pojemnością komory
flotacyjnej oraz możliwością prowadzenia procesu w kilku stop-
niach poprzez istnienie wewnętrznych zawrotów produktów pia-
nowych. Umożliwia to w końcowym rezultacie osiąganie wyso-
kich zawartości ołowiu w czyszczonym koncentracie w granicach
60÷70 % Pb. Stwierdzono również, że z uwagi na niewielkie ilości
zawiesiny kierowanej w nowych warunkach do procesu czyszcze-
nia, możliwe jest alternatywne zastosowanie w nim pojedynczej
komory flotacyjnej typu IF wyposażonej w automatyczne układy
regulacji ilości powietrza i poziomu zawiesiny oraz możliwość
dostosowania optymalnej powierzchni odbioru produktu pianowe-
go. O przydatności tej komory zadecydują wyniki planowanej
próby przemysłowej.
KUBACZ N.: BADANIA NAD DOBOREM NIEKTÓRYCH
PARAMETRÓW TECHNOLOGICZNYCH PROCESU WZBO-
GACANIA ŻUŻLA ZAWIESINOWEGO WSTĘPNIE OD-
MIEDZIOWANEGO.
GLIWICE 6254/05 s. 27, SYGN. 16133/N/01, poz. 78588
W pracy wykonano badania laboratoryjne dotyczące doboru
parametrów technologicznych procesu wzbogacania wstępnie od-
miedziowanego żużla zawiesinowego. Stwierdzono, że najistot-
niejszym czynnikiem, pozwalającym na osiągnięcie korzystnych
wskaźników wzbogacania, jest właściwe przygotowanie żużla do
flotacji, tj. odpowiednie chłodzenie i dostateczne uwolnienie składni-
ków miedzionośnych i skałotwórczych żużla w procesie mielenia.
Wykonana ocena mielności, wyrażona współczynnikiem mielno-
ści G (g/obr), oraz podatności na mielenie wyrażona wskaźnikiem
pracy Bonda Wi(kWh/Mg) żużli i rudy polkowickiej, wykazały
znacznie lepszą podatność na mielenie, o czym świadczy malejący
współczynnik mielności G. Przy projektowaniu układów mielą-
cych żużle należy przewidzieć ponad dwukrotnie wyższe zapo-
trzebowanie energii niż dla układów mielących rudę polkowicką.
Oznacza to, że w przypadku mielenia żużli należy spodziewać się
zużycia ponad 43 kWh/Mg żużla w stosunku do ponad 20 kWh/Mg
rudy polkowickiej, pod warunkiem mielenia w podobnych ukła-
dach mielących. Przeprowadzone próby wykazały, że czas głów-
nej powinien wynosić 21 do 24 minuty. W przypadku flotacji
czyszczących czas flotacji należy uzależnić od wielkości zawrotu.
RUDNICKA B.: BADANIE WPŁYWU ODCZYNNIKÓW
POMOCNICZYCH NA POPRAWĘ FLOTOWALNOŚCI
RUD MIEDZI.
GLIWICE 6255/2005 s. 51, SYGN. 16132/N/01, poz. 78587
W laboratoryjnych testach flotacyjnych dla rudy miedzi z ZG
Rudna przebadano 8 odczynników flotacyjnych, w tym 3 odczyn-
niki pomocnicze, wspomagające flotację, tj. 2 rokafenol, 2 roko-
pole, 3 odczynniki spieniające oraz 2 zbieracze, tj. Hostaflot 3403
oraz Hostaflot X23 i jego mieszanki z MX+LET. Laboratoryjne
testy flotacyjne przeprowadzone z odczynnikami pianotwórczymi
typu Flotanol M i Flotanol 5219 wykazały, że dla zużycia odczyn-
nika 15, 20 i 30 g/t nastąpiło obniżenie zawartości miedzi w odpa-
dach (0,013÷0,041) i wzrost uzysku Cu (1,03÷2,17 %) przy niższej
zawartości Cu w koncentracie w porównaniu do wskaźników
otrzymywanych w próbie standartowej. Stosując odczynnik zbierający
O-izopropylo-N-etylotionouretany w mieszance z MX+LET osią-
gnięto wzrost uzysku (1÷1,5 %) oraz obniżenie zawartości miedzi
w odpadach (ok. 0,03 %). Badania laboratoryjne przeprowadzone
z odczynnikami z grupy rokopoli i rokafenoli potwierdziły ich
przydatność jako odczynników wspomagających flotację rud mie-
dzi. Spośród przebadanych odczynników wspomagających, najko-
rzystniejsze wyniki uzyskano stosując Rokafenol N8P7 i Rokopol
30P5, otrzymano poprawę podstawowych wskaźników flotacji
w porównaniu ze standardem. Nastąpiło obniżenie zawartości
miedzi w odpadach (0,020÷0,032 %) i wzrost uzysku (średnio
ok.0,8 %) przy porównywalnej ze standardem zawartością miedzi
w koncentracie.
SKORUPSKA B.: OKREŚLENIE METOD OPTYMALIZA-
CJI JAKOŚCI KONCENTRATÓW OTRZYMYWANYCH
Z RUD WIELOSKŁADNIKOWYCH NA PRZYKŁADZIE
POLSKICH KONCENTRATÓW MIEDZI.
GLIWICE 6257/05, s. 42, SYGN. 16150/N/01, poz. 78695
Dobór jakości koncentratu jest istotnym zagadnieniem z punk-
tu widzenia funkcjonowania górniczo-hutniczego przedsiębior-
stwa. Istniejące technologiczne kryteria doboru optymalnej jakości
nie prowadzą do jednoznacznych i wystarczających rezultatów,
gdyż w wyniku stosowania otrzymuje się przedziały optymalnych
wartości w dość szerokich granicach. Wprowadzenie zatem kryte-
riów ekonomicznej oceny pozwala na uściślenie parametrów pra-
cy zakładów wzbogacania, w tym dotyczących doboru jakości
koncentratu, szczególnie w przypadku rudy wieloskładnikowej,
ponieważ uwzględniają one wycenę poszczególnych metali. Aby
podjąć próbę zmaksymalizowania efektywności pracy KGHM
P.M. S.A., które jest układem wielu współpracujących zakładów,
celowe jest zbudowanie odpowiedniego modelu ekonometrycznego
opisującego funkcjonowanie KGHM, a w szczególności Oddziału
Zakładu Wzbogacania Rudy. W pracy przedstawiono taki model,
w którym wykorzystano zasady modelowania matematycznego.
SZCZERBA E.: PRÓBA OKREŚLENIA WSPÓŁCZYNNIKA
TECHNOLOGICZNEGO PODOBIEŃSTWA PRACY WZOR-
COWEGO FLOTOWNIKA TYPU IF 1 R W STOSUNKU DO
GEOMETRYCZNIE PODOBNEGO FLOTOWNIKA TYPU
IF O DUŻEJ POJEMNOŚCI KOMORY.
GLIWICE 6256/2005, s. 32, SYGN. 16145/N/01, poz. 78685
W pracy przedstawiono przebieg prób porównawczych ma-
szyn typu IF o różnych wielkościach komór. Próby te miały na
celu zbadanie możliwości określenia współczynnika podobieństwa
technologicznego między maszynami różniącymi się wielkością
komór. Współczynnik ten będzie bardzo przydatny w konstruowa-
niu i projektowaniu maszyn flotacyjnych o bardzo dużych pojem-
nościach. W badaniach, w których posłużono się układem badaw-
czym z maszyną flotacyjną o pojemności komory 1 metra sze-
ściennego stwierdzono, że możliwe jest określenie współczynnika
technologicznego podobieństwa pracy flotowników geometrycz-
nie podobnych o różnych pojemnościach komór. Podstawowym
wskaźnikiem flotacji służącym do porównań powinien być uzysk,
zaś czas flotacji i prędkość obwodowa wirnika są parametrami
przy pomocy których należy określić przedmiotowy współczyn-
nik. Układ badawczy przy pomocy, którego prowadzono pracę,
powinien również służyć do optymalizacji pracy w skali przemy-
słowej. Umożliwia on analizę procesu flotacji bez ingerencji w ruch
ciągły zakładu przeróbki.
ZACHARIASZ T.: OPRACOWANIE KONSTRUKCJI RE-
AKTORA DO UTLENIANIA ODPADÓW Z INSTALACJI
ODSIARCZANIA SPALIN (IOS).
GLIWICE 6274/2005/RR, s. 32, SYGN. 16155/N/01, poz. 78708
Celem pracy jest: wykonanie projektu konstrukcji nowego ae-
ratora, spełniającego założone wymagania technologiczne prze-
mysłowego reaktora do utleniania odpadów z IOS, a będącego
301
transformacją badanego układu w skali laboratoryjnej w reakto-
rach ( zbiornikach ) o pojemności roboczej 0,03÷0,05 m sześcien-
nych oraz 6 m sześciennych, opracowanie dokumentacji konstruk-
cyjnej reaktora przemysłowego do utleniania odpadów z IOS o po-
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
PROGNOZY NA 2006 NA RYNKU METALI PODSTAWO-
WYCH
2006 BASE METALS PREVIEW. MBM 2006, nr 8925, s. 8÷9, BŁ
Metal Bulletin Research (MBR) dokonał przeglądu trendów
na rynku metali i przeprowadził analizę czynników, które mogą
wpłynąć na ceny metali w 2006 r.
Ceny na rynku metali podstawowych pod koniec 2005 r. pobiły
wszelkie dotychczasowe rekordy i ustaliły się na poziomie dużo
wyższym niż oczekiwano. Na sytuację ogólną miało wpływ wiele
różnych czynników, m.in.: strajki, negocjacje ze związkami, prze-
rwy w dostawach wyposażenia i surowców, wysokie koszty ener-
gii itd.
Obserwowane obecnie umocnienie gospodarki jest głównym czynni-
kiem mającym wpływ na wzmocnienie rynku metali podstawo-
wych w pierwszej połowie 2006 r. W bieżącym roku prognozuje
się dalszy wzrost cen m.in. w związku z dużym zainteresowaniem
ze strony funduszy inwestycyjnych.
Aluminium. Sytuacja na rynku aluminium została zdominowana
przez postępujące zamykanie dużych hut ze względu na wysokie
koszty energii nawet przy dobrych perspektywach rynkowych.
Wysokie ceny aluminium to nadchodząca okazja dla hutników —
w szczególności tych, którzy operują na rynku chińskim. MBR pro-
gnozuje w 2006 r. wzrost globalnej produkcji aluminium o 4,6 %,
konsumpcji o 5,5 %, deficyt w wysokości 263 tys. t oraz cenę go-
tówkową na poziomie 1885 $/t, a nawet do 2000 $/t, gdy zapasy
zaczną się wyczerpywać.
Miedź. W 2005 r., przewidywane dostawy miedzi na rynek sza-
cowano na 730 tys. t, ale były one niższe ze względu na różne nie-
fortunne wydarzenia, np.: zamknięcia zakładów, strajki, wypadki
itd. Powstałe w ich wyniku straty prawdopodobnie odbiją się na
kondycji rynku. Jednak w 2006 r. MBR prognozuje nadwyżkę na
poziomie 250 tys. t miedzi. Przewiduje się niższy poziom wydo-
bycia. Jednak ze względu na zgromadzenie odpowiedniej ilości
zapasów, powinien nastąpić wzrost produkcji katod. MBR w 2006 r.
prognozuje wzrost konsumpcji na Zachodzie o 6,6 %. W pierwszej
połowie 2006 r. przewidywany jest wysoki poziom cen miedzi
utrzymujący się na poziomie 3,525 $/t. W drugiej połowie 2006 r.
prognozowany jest niższy popyt i większe dostawy miedzi na ry-
nek.
Ołów. W 2006 r. ceny ołowiu prawdopodobne będą wyższe niż
przewidywano. MBR prognozuje, że rynek ołowiu przejdzie z ma-
łego deficytu w 2005 r. do małej nadwyżki w 2006 r. Ceny ołowiu
są w silnej korelacji z cenami miedzi, i MBR spodziewa się, że
miedź będzie wpływała na zmniejszenie jego ceny. Kluczową rolę
na rynku ołowiu będą odgrywały Chiny, gdzie lokalny wzrost po-
pytu szacuje się na 10÷20 %, a otwarcie nowych hut wpłynie na
wzrost podaży. Rosnące zapotrzebowanie na koncentrat ze strony
ww. hut zostanie zaspokojone przez wchodzące na rynek dostawy
z Australii. MBR prognozuje średnią cenę ołowiu w 2006 r. w wy-
sokości 823 $.
Nikiel. Rok 2005 był rokiem posuchy dla rynku niklu w związku
z masowymi cięciami ze strony przemysłu stali nierdzewnej, który
ze względu na zakończenie inwestycji ograniczył produkcję. W re-
zultacie duże ilości niklu zalegają w magazynach LME. Cena ni-
klu spadła, ale pomimo tego pod koniec 2005 r. utrzymała się na
dobrym poziomie około 14 750 $/t. W 2006 r. prognozuje się dobre
zbilansowanie rynku, a powrót do wyższej produkcji stali nie-
rdzewnej w pierwszej połowie roku powinien pozwolić na odbu-
dowanie ceny. Na drugie półrocze przewiduje się spadek cen
302
jemności roboczej ok. 60 metrów sześciennych z wykorzystaniem
zespołu napędowego i wchodzącego w jego skład wirnika typu
WD-940 odmiany „S” stosowanych w projektowanych przez IMN
maszynach flotacyjnych serii IF-57r.
w związku z dodatkowymi dostawami, które znajdą się na rynku.
Prognozowana przez MBR cena niklu na 2006 r. to 12 625 $/t.
Cyna. Ostatnio obserwowano wzrost ceny cyny. Prognozy nt. do-
staw cyny na rynek są o wiele gorsze niż dla innych metali. Ję-
zyczkiem u wagi jest sytuacja na rynkach w Indonezji i w Chi-
nach. Przewiduje się małą nadwyżkę w 2006 r. i ceny tylko nie-
znacznie różniące się od obecnego poziomu czyli 6225 $/t.
Cynk. MBR prognozuje w 2006 r. duży wzrost na rynku cynku.
Perspektywy dostaw i popytu wskazują na duży deficyt — rzędu
526 tys. t, co wpłynie na redukcję globalnych zapasów do pozio-
mu niższego niż tygodniowe zapotrzebowanie. Problemem jest to,
że w którymś momencie nastąpi gwałtowny dopływ materiału nie
objętego raportami i zapasy zostaną odbudowane w ciągu paru
miesięcy. Taka sytuacja miała już miejsce w przeszłości. MBR nie
ma jednak wątpliwości, że chroniczne niedobory koncentratu cyn-
kowego na rynku, co już spowodowało zamknięcie wielu hut w
2005 roku, w 2006 roku zgarnie jeszcze więcej ofiar. Najbardziej
narażone są zakłady ISF oraz huty nie posiadające swojego kopal-
nianego zaplecza. MBR przewiduje, że w 2006 r. cena cynku
wzrośnie do 1781 $/t, w porównaniu do 2005 r., kiedy to wynosiła
1380 $/t. Rynek rafinowanego cynku zaciska się, co może spowo-
dować, że cena cynku może osiągnąć poziom znacznie wyższy niż
najbardziej optymistyczne przewidywania.
PRZEGLĄD RYNKU OŁOWIU I CYNKU W LATACH 2005÷2006
LEAD AND ZINC — OUTLOOK FOR 2005 AND 2006. METALL 2006,
t.60, nr 1-2, s. 61÷62, BŁ
The International Lead and Zinc Study Group (ILZSG) przed-
stawiła swoją prognozę rynku na 2006 r.
Ołów — dalszy wzrost produkcji akumulatorów. Według pro-
gnozy przedstawionej przez ILZSG wzrost produkcji akumulatorów
będzie główną siłą napędową wzrostu konsumpcji rafinowanego
ołowiu. W 2005 r. popyt w Chinach wzrósł o 19,8 %, a w 2006 r.
prognozowany jest dalszy wzrost o 8,7 %. Zaobserwowano wzrost
światowego popytu o 3,9 % do poziomu 7,45 Mt w 2005 r., a w 2006 r.
przewiduje się dalszy jego wzrost o 3 % do 7,66 Mt. Prognozowa-
ne są różne trendy dla Europy i USA. W Europie przewiduje się
spadek popytu o 2 % w 2005 r. i o 0,5 % w 2006 r., a w USA
wzrost o 2 % w 2005 r. i o 1,3 % w 2006 r.
Szacowany jest wzrost światowego wydobycia o 8,1 % do pozio-
mu 3,33 Mt w 2005 r. i o dalsze 3,4 % do poziomu 3,44 Mt
w 2006 r., związany głównie ze wzrostem wydobycia w Australii,
Chinach, Indiach, Rosji, RPA i Szwecji.
Globalna produkcja ołowiu rafinowanego na poziomie 7,37 Mt
w 2005 r., była o 7,6 % wyższą niż w 2004 r., głównie dzięki
wzrostowi produkcji w Chinach, Indiach, Korei oraz w Europie
o 6,6 %, gdzie wzrost produkcji w Belgii, Bułgarii i Wielkiej Bry-
tanii był wyższy niż spadek produkcji we Francji i w Niemczech.
Prognozy dla rynku rafinowanego ołowiu przewidują 3,4 % wzrost
konsumpcji do poziomu 7,62 Mt, spowodowany głównie dalszym
rozwojem w Chinach, Indiach, Kanadzie, Kazachstanie i Maroko.
Do końca 2006 r. należy się spodziewać sprzedaży całego metalu
składowanego na DNSC (United States Defense National Stockpi-
le). ILZSG przewiduje na 2006 r. deficyt w wysokości 51 tys. t.
Wzrastający popyt na cynk. W 2005 r. 9 % wzrost w Chinach,
w połączeniu z 9,2 % wzrostem w Indiach i 6,4 % wzrostem
w Korei, został zrównoważony przez 10,5 % spadek w Stanach
Zjednoczonych i 4 % w Europie.
ILZSG przewiduje, że w konsekwencji światowy popyt na rafino-
wany cynk utrzyma się na poziomie podobnym jak w 2004 r. czyli
ok. 10,52 Mt. W 2006 r. należy spodziewać się wzrostu popytu
o 5,7 % do poziomu 11,12 Mt. Przewiduje się kontynuację 9,8 %
wzrostu w Chinach, głównie ze względu na konsumpcję galwani-
zowanej stali.
Prognozuje się wzrost globalnego wydobycia cynku o 3,6 % do
poziomu 10,05 Mt w 2005 r. i jego dalszy wzrost o 4,2 % do po-
ziomu 10,47 Mt w 2006 r. Powyższy wzrost jest głównie wyni-
kiem otwarcia nowych kopalni oraz rozbudowy już istniejących
w Australii, Chinach i Indiach. Jedynym krajem, w którym nastą-
piło znaczące zmniejszenie się wydobycia, jest Kanada — na
skutek zamknięcia kopalni Bell Allard pod koniec 2004 r. oraz
Bouchard-Herbert na początku 2006 r.
Pomimo spadku produkcji rafinowanego cynku w Europie, należy
spodziewać się globalnego wzrostu produkcji o 1,5 % w 2005 r.,
a w 2006 r. o 3,5 %. Wzrost ten będzie napędzany głównie po-
przez rozwój w Chinach i Indiach. Przewiduje się, że w Indiach
produkcja w 2005 r. wzrośnie o 54 %, a w 2006 r. o 29 %, głównie
za sprawą ukończenia budowy rafinerii w Chanderiya o możliwo-
ściach produkcyjnych na poziomie 170 tys. t/r. W Chinach nastąpi
otwarcie kilku nowych rafinerii, w tym zakładów w Lanping i Jiyuan,
każdego o możliwościach produkcyjnych na poziomie 100 tys. t/r.,
co spowoduje wzrost produkcji o 4,4 % w 2005 r. i 4,6 % w 2006 r.
W 2004 r. chiński import rafinowanego cynku przewyższył eks-
port po raz pierwszy od 1988 r. Należy spodziewać się, że trend
ten będzie kontynuowany zarówno w 2005 jak i w 2006 r. Więk-
szość importowanego surowca pochodzi z Kazachstanu.
Równowaga w świecie zachodnim. Biorąc pod uwagę prognozy
dostaw dla krajów członkowskich ILZSG, a także dane pochodzące
z US Defense National Stockpile przewiduje się, że rynek rafi-
nowanego cynku na Zachodzie będzie w deficycie. Spodzie-
wany deficyt wyniesie 272 tys. t w 2005 r. i wzrośnie do 430 tys. t
w 2006 r.
PRZEGLĄD JAPOŃSKIEGO RYNKU NIKLU
ASUNUMA K.: JAPANESE NICKEL AT A GLANCE. MBM 2006, nr 423,
s. 28÷29, BŁ
Japonia zajmuje dominującą pozycję w światowym przemyśle
produkcji niklu, pomimo tego, że nie posiada własnych zasobów
tego metalu. Jak wynika z danych, dostarczonych przez INSG,
obecnie jest drugim tuż za Rosją producentem niklu pierwotnego,
co osiągnięto przetwarzając importowaną rudę i koncentraty.
Według udostępnionych danych poziom produkcji niklu w Japonii
wyniósł w 2004 r. 169 500 t. Do końca listopada 2005 r., w po-
równaniu z analogicznym okresem w 2004 r., całkowity poziom
konsumpcji niklu spadł o 12,5 %, co bezpośrednio związane było
ze spadkiem produkcji stali nierdzewnej.
Nie jest niespodzianką rosnąca w tempie 25,5 % rocznie produk-
cja niklu w Chinach, co z roku na rok dramatyczne zmniejsza dy-
stans dzielący Chiny od Japonii. Należy jednak pamiętać, że po-
ziom produkcji niklu w Chinach jest zdecydowanie niższy niż
w Japonii i w ciągu 11 miesięcy 2005 r. wyniósł 86 800 t.
Należy również zwrócić również uwagę na to, że w zeszłym roku
poziom konsumpcji niklu w Chinach przewyższył poziom kon-
sumpcji w Japonii. W ciągu pierwszych 11 miesięcy 2005 r. wy-
niósł on 177 500 t, w porównaniu do 154 200 t w tym samym
okresie 2004 r., co dawało wówczas Japonii pierwszą pozycję na
liście konsumentów niklu.
Japońscy producenci niklu zabezpieczają dostawy surowca na
przyszłość. Na rodzinnym rynku wielkie państwowe huty stali są
konsumentami ponad 75 % produkcji niklu. Obserwowany
w ostatnich latach wzrost produkcji żelazoniklu, niklu rafinowa-
nego i tlenków niklu pokazuje, że popyt na rynku jest o wiele
większy niż możliwości produkcyjne Japonii.
Wiodący japoński producent, firma Sumitomo Metal Mining
(SMM), ma dostęp do surowców w skali globalnej. Takuro Mo-
chihara, dyrektor działu metali nieżelaznych firmy SMM, po-
twierdził aktywność firmy związaną z wdrażaniem polityki rozbu-
dowy produkcji niklu — i to nie tylko poprzez zabezpieczenie do-
staw surowców na potrzeby rafinerii w Japonii, ale także poprzez
zaangażowanie w rozwój przedsięwzięć na skalę światową.
Jako przykład podał Coral Bay Nickel Project na Filipinach, gdzie
w kwietniu zeszłego roku firma SMM rozpoczęła produkcję niklu
i kobaltu. W 2005 r. produkcja niklu osiągnęła poziom ok. 7000 t/r.
i wzrośnie do 10 000 t/r. w 2006 r., a produkcja kobaltu osiągnie
poziom ok. 700 t/r. W ww. projekt zaangażowane są m.in.: SMM
z 54 % udziałów, duża firma handlowa Mitsui Bussan i Sojitz
z 18 % udziałów oraz firma Rio Tuba Nickel Corp. (RTN) posia-
dająca 10 % udziałów.
Ruda przerabiana jest w procesie kwaśnego ługowania pod wyso-
kim ciśnieniem (HPAL) i wysyłana do należącej do SMM — rafi-
nerii niklu Niihama w Japonii. Zapasy rudy szacowane są na ok.
16 mln t, co powinno zabezpieczyć eksploatację na ok. 20 lat.
Koszty kapitałowe projektu szacowane są na około 180 mln $.
Niskoprocentowa ruda laterytowa, której przeróbka obecnie jest
nieopłacalna, może być magazynowana w RTN przez 20 lat.
W kwietniu 2005 r., należąca do SMM, rafineria niklu Niihama
w Japonii rozpoczęła razem z Mitsui Bussan projekt Goro, w No-
wej Kaledonii. Szacuje się, że po uruchomieniu ww. projektu,
obejmującego jedne z większych złóż niklu na świecie, już na je-
sieni 2007 r. możliwa będzie produkcja niklu, w postaci tlenków,
na poziomie 60 tys. t/r. oraz produkcja kobaltu, w postaci węgla-
nu, na poziomie 4000÷5000 t/r.
Firma Sumic Nickel Netherlands, należąca w 52,38 % do SMM
i w 47,62 % do Mitsui Bussan, będzie miała 21 % udziałów
w projekcie Goro Nickel S.A. Według Takuro Mochichara po sfi-
nalizowaniu porozumienia z Goro, należałoby rozpocząć poszu-
kiwania większego dostawcy surowca dla huty Niihama, co sku-
tecznie zapewniłoby bezpieczeństwo dostaw w przyszłości.
ALUMINIUMRECYCLING — EINE SCHNELL WACH-
SENDE INDUSTRIE
GWAŁTOWNY WZROST RECYKLINGU ALUMINIUM. ALUMINIUM
2006, t. 82, nr 1-2, s.37, BŁ
W 2004 r. przemysł w Niemczech przerobił około 3,02 mln t
aluminium, zaspakajając popyt głównie poprzez import zarówno
aluminium pierwotnego jak i złomu.
Relatywnie wysoka cena aluminium powoduje, że podjęto odpo-
wiednie kroki logistyczne jak i techniczne w celu ponownej prze-
róbki zużytych wyrobów aluminiowych, a konieczność uzyskania
wysokich współczynników odzysku stanie się w najbliższym cza-
sie europejskim standardem. Przykładowe współczynniki recy-
klingu uzyskane w Niemczech i w krajach Unii Europejskiej
kształtują się następująco:
⎯ transport NRF (95 %) UE (90 %)
⎯ budownictwo NRF (85 %) UE (80 %)
⎯ opakowania NRF (72 %) UE (40 %)
⎯ budowa Maszyn NRF (83 %) UE (80 %)
⎯ elektrotechnika NRF (87 %) UE (80 %)
Porównując dane dotyczące produkcji aluminium pierwotnego
i wtórnego w Niemczech obserwuje się wyższą dynamikę rozwoju
sektora wtórnego aluminium. W 2004 r. produkcja pierwotnego
aluminium wzrosła o 1,1 % w porównaniu do roku poprzedniego.
W tym samym okresie wzrost w sektorze wtórnego aluminium
wyniósł 3,8 %. Sytuacja w Niemczech jest szczególna ze względu
na ograniczone możliwości energetyczne, co utrudnia zwiększenie
wydajności hut, a z drugiej strony, na istnienie dużej liczby dobrze
rozwiniętych zakładów przetwórstwa aluminium, w których zapo-
trzebowanie na aluminium ciągle rośnie. Taka sytuacja stwarza
konkurencję o dostawy na rynku lokalnym.
Pozycja przemysłu wtórnego aluminium w Niemczech ciągle umac-
nia się. Przyzakładowe oddziały recyklingu, rozwinęły się w firmy
o dużej konkurencyjności i dobrych wynikach finansowych. Jednak
duża konkurencja na rynku zmusza firmy do ciągłej walki
o obniżenie kosztów. W związku z powyższym powstają dodatkowe
bodźce do przetwarzania aluminium w Chinach, które zmniejsza-
jąc narzuty podatkowe, dodatkowo zwiększyły swoją atrakcyjność.
Dostawy surowca dla przemysłu wtórnego aluminium są ściśle
303
związane z poziomem konsumpcji aluminium. Dostępną ilość
złomu aluminiowego szacuje się z pomocą modelu, który uwzględnia
m.in. czas użytkowania wyrobów. Jednak nawet bez dokładnych
obliczeń można stwierdzić już dziś, że w przyszłości nastąpi dalszy
wzrost ilości dostępnego złomu aluminiowego. Obecna wzmożona
konsumpcja materiałów używanych np. w konstrukcjach, trans-
porcie, opakowaniach powróci w relatywnie krótkim czasie na
rynek. W związku z powyższym nie ma wątpliwości, że przy
obecnie bardzo wysokim poziomie popytu na aluminium, przy-
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
DYNAMICZNE MODELOWANIE PRZEMYSŁOWEGO PRO-
CESU ROZPUSZCZALNIKOWEJ EKSTRAKCJI MIEDZI
TIINA KOMULAINEN, PERTTI PEKKALA, ARI RANTALA, SIRKKA-
LIISA JAMSA JOUNELA: DYNAMIC MODELLING OF AN INDUS-
TRIAL COPPER SOLVENT EXTRACTION PROCESS. HYDROMETAL-
LURGY 2006, t. 81, nr 1, s. 52÷61, AG
Zaawansowane systemy sterowania i kontroli instalacji do
ekstrakcji rozpuszczalnikowej umożliwiają utrzymanie zmiennych
procesu ściśle na poziomie ich wartości optymalnych, co gwaran-
tuje m.in. wzrost wydajności procesu oraz mniejsze zużycie od-
czynników chemicznych i energii.
Przeprowadzono i opisano innowacyjne badania opracowanego
mechanistycznego modelu ekstrakcji ciecz-ciecz, który wymaga
jedynie pomiaru zmiennych w skali przemysłowej i zastosowania
wykresów właściwych dla instalacji McCabe-Thiele, wykorzy-
stywanych do przewidywania zawartości miedzi w przemysłowej
instalacji ekstrakcji rozpuszczalnikowej.
Badany proces ekstrakcji rozpuszczalnikowej obejmuje cztery
operacje jednostkowe, z których trzy wykorzystywane są do eks-
trakcji miedzi z fazy wodnej do organicznej, a jedna — do eks-
trakcji miedzi z fazy organicznej do elektrolitu. Parametrami wej-
ściowymi w procesie są: prędkość przepływu i stężenie macierzy-
stego roztworu ługowania (ang.: PLS), prędkość przepływu i stę-
żenie ubogiego elektrolitu (ang.: LO) oraz prędkość przepływu
roztworu organicznego. Roztwór organiczny może być powtórnie
wykorzystywany w procesie.
Proces ekstrakcji rozpuszczalnikowej modelowano, rozważając
tylko zjawisko wymiany masy miedzi pomiędzy fazą organiczną
i wodną. Każdy proces jednostkowy modelowano jako kombina-
cję połączenia idealnego mieszalnika i przepływu tłokowego z pa-
rametrami oszacowanymi on-line. Model wymaga pomiarów on-line,
takich parametrów jak: prędkość przepływu, zawartość miedzi
i poziom roztworu organicznego w zbiorniku.
Parametry skorelowane z wykresami McCabe-Thiele wymagają
pomiarów off-line. Są to: zawartość miedzi, stosunek fazy orga-
nicznej do wodnej we wszystkich mikserach, pH macierzystego
roztworu ługowania (PLS), kwasowość elektrolitu i maksymalne
obciążenie fazy organicznej.
Podstawowe przyjęte do badań założenia to m.in.: bardzo duża
dokładność mieszania w mikserze, niemieszalność dwóch faz, brak
wymiany masy i przepływ tłokowy w osadniku. W oparciu o mo-
del mechanistyczny opracowano symulator dynamiczny, mający
za zadanie badanie dynamiki procesu ekstrakcji rozpuszczalniko-
wej, a w przyszłości dostarczenia narzędzi dla systemu sterowania
i kontroli.
Dane wejściowe do modelu to m.in.: prędkości przepływu macie-
rzystego roztworu ługowania (PLS), fazy organicznej i elektrolitu
oraz zawartość miedzi w macierzystym roztworze ługowania
(PLS) oraz w elektrolicie ubogim (LO). Dane wyjściowe w modelu
to m.in.: zawartość miedzi w rafinatach i w bogatym elektrolicie.
Symulator dynamiczny z adaptowanymi parametrami był testo-
wany przez jeden miesiąc na przemysłowych danych operacyj-
nych. Badano wpływ parametrów adoptowanych poprzez utrzy-
manie stałych wartości niektórych wybranych parametrów i po-
równanie wyników z wartościami nominalnymi. Uzyskano dobrą
304
szłość przemysłu wtórnego aluminium wydaje się być pomyślna.
Chociaż wciąż rozważa się możliwość zamknięcia dużych hut
w Niemczech, wydaje się, że w najbliższej przyszłości sytuacja
niemieckich hut aluminium pierwotnego powinna być stabilna.
Dla przetwórców aluminium w Niemczech oznacza to, że dostawy
aluminium będą opierać się na dwóch głównych filarach, tzn. hu-
tach pierwotnego aluminium i zakładach przeróbki złomu. Rów-
nowaga dostaw z obu filarów zabezpieczy większą elastyczność
i bezpieczeństwo dostaw surowca dla przemysłu.
zgodność wyników procesu symulacji z pomiarami rzeczywistymi.
Możliwe jest uzyskanie jeszcze większej dokładności modelu po-
przez zastosowanie nieliniowych metod szacowania parametrów.
W przyszłości, modele mechanistyczne będą stosowane do strate-
gii sterowania i rozwoju algorytmu. Symulator będzie wykorzy-
stywany jako stanowisko pomiarowe dla układu sterowania. Za-
proponowany model może być wykorzystany we wszystkich in-
stalacjach do ekstrakcji rozpuszczalnikowej miedzi, w których
stosowane są miksery — osadniki poprzez modyfikację konfigu-
racji przepływu i adaptację parametrów.
OPIS MATEMATYCZNY ZALEŻNOŚCI POMIĘDZY PO-
CHŁANIANIEM DŹWIĘKU I PARAMETRAMI STRUK-
TURY PRZESTRZENI POROWATEJ W MATERIAŁACH
PIANKOWYCH NA OSNOWIE ALUMINIUM
NOVIKOV M. B., PONOMARENKO A. M.: MATEMATICESKOE
OPISANIE SVJAZI MEZDU ZVUKOPOGLOSCENIEM I PARAMETRAMI
STRUKTURY POROVOGO PROSTRANSTVA PENOMATERIALOV NA
OSNOVE ALJUMINIJA. CVET. MET. 2006, nr 1, s. 87÷91, AG
Materiały piankowe na osnowie aluminium znalazły szerokie
zastosowanie jako ekrany pochłaniające dźwięk, osłony dla urzą-
dzeń, okładziny dźwiękochłonne. Prowadzone prace dotyczyły
badań zależności charakterystyk akustycznych materiału i parame-
trów przestrzeni porowatej w materiałach piankowych.
Celem prowadzonej pracy był opis i badanie rodzaju zależności
między współczynnikiem pochłaniania dźwięku materiału pian-
kowego i niektórymi jego właściwościami. Badania prowadzono
na wzorcach materiału piankowego z układu Al-SiC, otrzymanego
w procesie odlewania. Stop odlewniczy Al-Si wykorzystano w chara-
kterze matrycy, proszek TiH2 — jako środek porotwórczy. Poprzez
różnicowanie parametrów technologii otrzymano materiały poro-
wate, różniące się gęstością i strukturą przestrzeni porowatej.
Własności akustyczne materiału piankowego na osnowie alumi-
nium oceniano w zależności od współczynnika pochłaniania
dźwięku (alfa), oznaczanego w określonym przedziale częstotli-
wości (800, 1000, 1250 i 1600 Hz).
Przygotowane do badań próbki, wycięte z piankowych wlewków,
miały postać cylindrów o średnicy 98 mm i wysokości od 5 do 20
mm. Określano gęstość wzorców i parametry struktury przestrzeni
porowatej, w tym m.in.: udział objętościowy porów V (w %), po-
wierzchnię właściwą porów S (w cm2/cm2), umowny rozmiar po-
rów d (w mm).
Analizę prowadzono z zastosowaniem programu Excel przy 95 %
gwarancji wiarygodności. Do opisu zależności współczynnika po-
chłaniania dźwięku alfa = f(P), gdzie P — własność materiału
piankowego, wykorzystywano następujące funkcje: liniową, wy-
kładniczą, logarytmiczną i wielomiany różnych stopni.
Jako kryterium wyboru funkcji przyjmowano wartość współczyn-
nika wiarygodności aproksymacji R2, wiedząc, że im jego wartość
jest bliższa 1, tym z większą wiarygodnością można opisać bada-
ną zależność za pomocą danej funkcji.
Przeprowadzona analiza pozwoliła na ustalenie, że zależność
współczynnika pochłaniania dźwięku (alfa) w badanym pianko-
wym kompozycie aluminiowym od jego gęstości i objętości po-
rów najlepiej opisuje funkcja wykładnicza.
Zależność współczynnika pochłaniania dźwięku od parametrów
przestrzeni porowatej może być opisana za pomocą wielomianów
różnych stopni. Opis matematyczny, pokazanych zależności, po-
zwala metodą ekstrapolacji sporządzić prognozę dla możliwości
zwiększenia współczynnika pochłaniania dźwięku w materiale
porowatym. Po analizie uzyskanych danych wykazano, że naj-
większy wpływ na współczynnik pochłaniania dźwięku mają
zmiany wartości umownego rozmiaru porów, przy czym maksy-
malną wartość współczynnika uzyskuje się w materiale pianko-
wym o rozmiarze porów od 4 do 5 mm.
KONTYNUOWANIE WYZWAŃ W CELU ZABEZPIECZE-
NIA WYSOKIEJ WYDAJNOŚCI W NOWOCZESNYCH
ELEKTROLIZERACH
WELCH B. J.: CONTINUING CHALLENGES TO SUPPORT MODERN
HIGH PRODUCTIVITY CELL OPERATIONS. ALUMINIUM INTERNA-
TIONAL TODAY 2006, t. 18, nr 1, s. 20÷28, AG
Od 2003 r. obserwowane są duże zmiany w przemyśle alumi-
niowym na całym świecie. Rosnące zapotrzebowanie na alumi-
nium w Chinach w sposób istotny wpłynęło na rozwój tej gałęzi
przemysłu. Prognozy dla rynku aluminium są dobre. Jednak
w wielu hutach aluminium z Europy, Ameryki Północnej i Austra-
lii, w związku z kończącymi się długoterminowymi kontraktami
na dostawy energii, trwały trudne negocjacje nowych warunków
dostaw energii. Dodatkowe wymagania wiązały się z konieczno-
ścią realizacji porozumień z Kioto w sprawie ograniczenia szko-
dliwych emisji.
Wiodącym celem przemysłu aluminiowego, tak jak w całej go-
spodarce, jest utrzymanie wysokiej jakości produkcji przy coraz
niższych kosztach. Wydajność jest nowym, dodatkowym parame-
trem przy ocenie konkurencyjności zakładów przemysłowych,
szczególnie od czasu, gdy na LME cena energii elektrycznej, tlen-
ku glinu i koksu naftowego są ściśle powiązane z ceną aluminium.
Uzyskanie obecnego poziomu rozwoju technologicznego w hut-
nictwie aluminium jest ściśle związane z pracami prowadzonymi
w latach 1960÷1990. Wówczas na zmiany w procesach technolo-
gicznych miały wpływ m.in. wprowadzone techniki kompensa-
cyjne pola magnetycznego, optymalizacja własności chemicznych
kąpieli, udoskonalenie metodologii zasilania elektrolizerów tlen-
kiem glinu, wprowadzenie zaawansowanych metod kontroli elek-
trolizerów czy też projektowanie większych elektrolizerów o wyż-
szej sprawności energetycznej.
Typowe osiągnięcia wprowadzone, od 1980 r., w technologii pro-
dukcji aluminium obejmują:
⎯ jednostkowe zużycie energii w zakresie od 12,8 do 13,4 kWh/kg
(prąd stały),
⎯ sprawność prądową w zakresie od 93,5 do 96,5 % teoretycznej,
⎯ zużycie węgla brutto w zakresie od 0,51 do 0,58 kg/ kg Al,
⎯ zużycie węgla netto w zakresie od 0,40 do 0,42 kg/ kg Al,
⎯ emisję fluorków z elektrolizerów w zakresie od 0,3 do 0,6 kg/t Al,
⎯ efekt anodowy w zakresie od 0,03 do 0,15 AE/ zmianę.
W ciągu ostatnich 40 lat rozwój wiedzy i technologii miał główny
wpływ na projektowanie elektrolizerów, praktykę ich działania
i osiągi. Szczegółowe obszary badań obejmowały m.in.:
⎯ wyjaśnienie mechanizmów mających wpływ na straty wydaj-
ności prądowej,
⎯ badanie warunków i mechanizmów zasilania tlenkiem glinu
i jego rozpuszczania ze szczególnym uwzględnieniem wpły-
wu na właściwości chemiczne kąpieli,
⎯ badania wzajemnych zależności pomiędzy zmiennymi pro-
cesu, takimi jak: temperatura, stężenie tlenku glinu, skład
kąpieli itd.,
⎯ badanie przebiegu reakcji korozyjnych oraz własności koro-
zyjnych, elektrochemicznych, mechanicznych i elektrycznych
materiałów stosowanych na wyłożenia elektrolizerów,
⎯ analizę przebiegu i mechanizmów reakcji anodowych w pro-
cesie;
⎯ poprawę bilansu energetycznego elektrolizera.
Biorąc pod uwagę obecną zaawansowaną wiedzę na temat projek-
towania i działania elektrolizerów postawiono na osiągnięcie na-
stępujących celów, w tym m.in. uzyskanie:
⎯ stężenia nadmiarowego fluorku glinu pomiędzy 9 a 13 %,
⎯ stężenia fluorku wapnia, wyznaczone przez poziom natural-
nych zanieczyszczeń, typowo w zakresie od 4 do 6 %,
⎯ ciepła przegrzania elektrolizerów w zakresie od 5 do 12 °C,
⎯ temperatury roboczej elektrolizera w zakresie od 955 do 965 °C,
⎯ odległości między anodą i katodą w zakresie od 35 do 50 mm
w zależności od konstrukcji.
Dokonano krótkiego przeglądu dotychczasowych osiągnięć w pro-
jektowaniu elektrolizerów i ich wpływu na rozwój poprzednich
generacji elektrolizerów. Przedstawiono też wyzwania stojące
przed projektantami nowoczesnych elektrolizerów, w których
udoskonalenie konstrukcji i zwiększenie wydajności jest możliwe
poprzez kompleksowe wykorzystanie wiedzy, technik symulacyj-
nych i modelowania oraz udoskonalonej kontroli. Przedstawiono
kierunki rozwoju w technologii procesu i konstrukcji elektrolize-
rów, które pozwolą na uzyskanie najlepszych osiągów w produkcji
aluminium przy najniższych kosztach energii, surowców i jak
najmniejszej degradacji środowiska.
ROZWÓJ SZEŚCIENNYCH TEKSTUR REKRYSTALIZA-
CJI W Al O WYSOKIEJ CZYSTOŚCI
ATSUSHI UMEZAWA, HIROSUKE INAGAKI: DEVELOPMENT OF CUBE
RECRYSTALLIZATION TEXTURES IN HIGH-PURITY Al. Z. METAL-LKD.
2006, t. 97, nr 1, s. 39÷48, AG
Aluminium o wysokiej czystości (99,99 % wag.), zawierające
50 ppm Cu było walcowane na zimno z 98 % redukcją grubości
i wyżarzane w cyklach ze zmieniającą się prędkością nagrzewa-
nia. Badano rozwój tekstury na różnych etapach wyżarzania i ana-
lizowano rozkład orientacji. Otrzymane wyniki porównano z uzy-
skanymi dla próbek aluminium o wysokiej czystości (99,99 %
wag.) bez dodatku Cu. Aluminium o wysokiej czystości zawiera-
jące ok. 50 ppm Cu jest zazwyczaj wykorzystywane do produkcji
folii, stosowanej w kondensatorach elektrolitycznych. Końcowym
etapem produkcji folii jest proces Pechiney, którego niektóre
mechanizmy, pomimo prowadzenia szczegółowych badań, nie są
jeszcze w pełni wyjaśnione.
Wydaje się, że do pełnego zrozumienia procesu, niezbędne jest wyja-
śnienie mechanizmu tworzenia tekstur rekrystalizacji {100}<001>
w tym materiale, w procesie bezpośredniego walcowania na zim-
no i wyżarzania.
W badaniach jako materiał wyjściowy wykorzystano taśmy o gru-
bości 6,2 mm z Al o czystości 99,99 % typu — 4N Al oraz z Al
o czystości 99,9% typu — 3N Al, zawierające 50 ppm Cu, 8 ppm
Si i 8 ppm Fe, wykorzystywane przy przemysłowej produkcji
cienkich folii, stosowanych w kondensatorach elektrolitycznych.
Taśmy walcowano na gorąco na walcarce nawrotnej, wytwarzając
cienką folię z wykorzystaniem procesu Pechiney.
Potwierdzono, że w wytwarzanych cienkich foliach, możliwe jest
uzyskanie tekstury rekrystalizacji {100}<001> o 99 % udziale
objętościowym. Próbki wzorcowe wykonano z taśmy o grubości
5 mm ze standardowego Al typu 4N Al bez dodatku Cu, zawiera-
jącego 10 ppm Fe i 12 ppm Si.
Wszystkie próbki walcowano na zimno z 98 % redukcją do grubo-
ści 132 μm. Przy każdym przepuście, zanurzano je w lodowatej
wodzie, w celu zapobieżenia nawrotowi i rekrystalizacji. Próbki
poddano następującym cyklom wyżarzania:
⎯ wyżarzanie z małą prędkością. Próbki nagrzewano do 500 °C
w powietrzu z prędkością nagrzewania 50 K/h. W zakresie
temperatur od 200 do 500 °C, po każdym wzroście temperatu-
ry o 25 °C, pobierano z pieca do badań jedną próbkę;
⎯ wyżarzanie szybkie. Próbki nagrzewano z dużą prędkością
w zakresie temperatur od 200 do 500 °C, wytrzymywano w tej
temperaturze, wyżarzając je przez 0,5 h;
305
⎯ wyżarzanie dwustopniowe. Próbki nagrzewano szybko do tempe-
ratury pierwszego etapu i wytrzymywano w niej przez 0,5 h.
Następnie nagrzewano szybko do 500 °C i wyżarzano przez
2 h. Temperatura na pierwszym etapie zmieniała się skokowo
co 25 °C, w zakresie od 175 do 350 °C;
⎯ proces Pechiney. Próbki wyżarzano przez 6 h w temperaturze
230 °C w celu wzbudzenia częściowej rekrystalizacji. Następ-
nie walcowano na zimno z gniotem do 17 % i nagrzewano do
temperatury końcowego wyżarzania, albo w procesie nagrzewa-
nia szybkiego, albo powolnego nagrzewania z prędkością 50 K/h.
Temperatura końcowego wyżarzania zmieniała się skokowo
co 25 °C, w zakresie temperatur od 350 do 500 °C.
We wszystkich przypadkach czas wyżarzania próbek w temperaturze
500 °C wydłużono do 2 h. Wyżarzane próbki polerowano chemicznie
w 10 % roztworze HF i wyznaczono {110};{100} i {111}.
Wnioski z przeprowadzonych badań są następujące:
⎯ maksymalna gęstość orientacji {100}<001> w walcowanych
na zimno próbkach Al o wysokiej czystości typu 4N Al z do-
datkiem 50 ppm Cu jest dwukrotnie wyższa niż w próbkach
standardowego Al 4N Al bez dodatku Cu. W próbkach Al ty-
pu 4N Al z dodatkiem 50 ppm Cu znacząco wyeliminowano
orientacje {123}<634> R;
⎯ zauważono, że niezależnie od zawartości Cu, szybkie nagrze-
wanie walcowanego na zimno Al typu 4N Al w temperaturze
powyżej 325 °C, zdecydowanie tłumi rozwój tekstur rekrysta-
lizacji {100}<001>, wywołując tworzenie bardzo dużych
ziarn rekrystalizacji o orientacji niesześciennej;
⎯ rozrost ziarn może być tłumiony poprzez proces wstępnego
wyżarzania w zakresie temperatur od 225 do 300 °C. W prób-
kach poddanych wstępnemu wyżarzaniu, silny rozwój tekstur
rekrystalizacji {100}<001> może zachodzić podczas końco-
wego wyżarzania w wyższych temperaturach. Proces wstęp-
nego wyżarzania wprowadzono do procesu Pechiney;
⎯ rozrost ziarn nie występuje w zanieczyszczonych próbkach Al
typu 3N Al. zawierających 50 ppm Cu. Wysokie ilości Fe i Si
w tym materiale tłumią rozrost ziarn. W materiale zaobserwowa-
no intensywny rozwój tekstur rekrystalizacji {100}<001>;
⎯ podczas wyżarzania z małą prędkością nagrzewania, najinten-
sywniejszy rozwój tekstur rekrystalizacji {100}<001> obser-
wowany jest podczas rozrostu ziarn.
STRUKTURY W KSZTAŁCIE PLASTRA MIODU WYKO-
NANE Z FOLII ALUMINIOWEJ
HONEYCOMB STRUCTURES MADE FROM ALUMINIUM FOIL.
ALUMINIUM 2006, t. 82, nr ½, s. 73, AG
Folia aluminiowa wykazuje pewne nadzwyczajne własności
i może być z powodzeniem wykorzystywana na panele o struktu-
rze rdzeniowej w postaci plastra miodu. Powstająca porowata
struktura z otwartymi komórkami w postaci plastra miodu tworzy
wyjątkowo mocny, a jednak bardzo lekki rdzeń. Otrzymana płyta
jest lekkim, sztywnym i wytrzymałym materiałem na bazie róż-
nych stopów aluminium. Powierzchnia materiału może być wy-
kończona zgodnie z wymaganiami dla konkretnych zastosowań —
na podzespoły samolotów, panele podłogowe, elementy do deko-
racji wnętrz lub okładziny zewnętrzne, lub np. elementy mebli.
Dzięki swoim właściwościom ten wszechstronny materiał umożliwia
architektom — odciążenie konstrukcji budowlanych i fundamen-
tów, a inżynierom — zmniejszenie ciężaru wszystkich rodzajach
środków transportu: statków, samolotów, samochodów ciężaro-
wych i osobowych.
Folia aluminiowa ze względu na swoje własności, takie jak: lek-
kość w połączeniu z wytrzymałością; wszechstronność; łatwość
łączenia; odporność na temperaturę i dobrą przewodność cieplną;
odporność na wilgoć i pleśń; podatność na kształtowanie i trwa-
łość jest materiałem idealnym do produkcji paneli o strukturze
plastra miodu.
Panele o strukturze plastra miodu ze względu na skomplikowany
306
proces technologiczny wykonuje się w sterowanym komputerowo
specjalnym urządzeniu, które umożliwia uzyskanie spójnych wy-
miarów komórek. Mikroperforacje w ściankach komórek umożli-
wiają ruch powietrza pomiędzy sąsiadującymi komórkami, który
wyrównuje zmiany ciśnienia związane z gwałtownymi zmianami
temperatury. Rozciągany materiał rdzenia jest łączony z zewnętrz-
nymi powierzchniami za pomocą dwuskładnikowego lepiszcza,
nakładanego z pomocą sterowanego komputerowo urządzenia,
które umożliwia monitorowanie ciężaru powłoki i jej dokładne
natryskiwanie na całym podłożu.
Przed prasowaniem rdzeń i przekładki są dokładnie wyrównywane.
Końcowy proces łączenia prowadzony jest na prasie hydraulicznej
z kontrolowanym nagrzewaniem, co zapewnia jednolitą jakość
każdego panelu, dokładną kontrolę procesu oraz solidność połą-
czenia.
W zależności od zastosowań i specyficznych właściwości produ-
kowanego materiału, zmieniana jest wielkość i głębokość komó-
rek, grubość ich ścianek oraz rodzaj stopu aluminium, zawsze
z uwzględnieniem optymalnego rozwiązania zgodne ze specyficz-
nymi wymaganiami przyszłego użytkownika.
TAŚMY NA WYMIENNIKI CIEPŁA. WIĘKSZA SPRAWNOŚĆ
DZIĘKI AUTOMATYCZNEJ KONTROLI POWIERZCHNI
RIETH B.: SLIT STRIP FOR HEAT EXCHANGERS. REATER EFFI-
CIENCY THANKS TO AUTOMATIC SURFACE INSPECTION. ALUMI-
NIUM 2006, t. 82, nr 1/2, s.56÷61, AG
Firma Corus Aluminium Rolled Products z Koblencji oprócz
wysokogatunkowych płyt, blach i taśm dla lotnictwa produkuje
głównie walcowane platerowane taśmy ze stopów aluminium grupy
3xxx na promienniki i wymienniki ciepła dla przemysłu motoryzacyj-
nego. Walcowane na gorąco i zimno platerowane taśmy o maksy-
malnej szerokości 1650 mm i grubości od 0,2 do 3,0 mm są cięte
z prędkością do 500 m/min na taśmy o minimalnej szerokości 24
mm, a następnie zwijane i pakowane. Ze względu na późniejsze
lutowanie, taśmy te nie mogą posiadać wad powierzchniowych.
Od połowy 2003 r. w firmie Corus Aluminium Rolled Products
stosowany jest zautomatyzowany system badania powierzchni
Parsytec HTS 4.2 do rozpoznawania wad powierzchni w platero-
wanych taśmach ze stopów aluminium. W 2005 r. urządzenie wy-
posażono w nowe oprogramowanie — Parsytec 5i.
Zautomatyzowane systemy badania powierzchni, rozpoznające np.
wady produkowanych taśm, wspomagają pracę kierownika zmia-
ny, odpowiedzialnego za jakość produkcji. Powstające podczas
platerowania lub kolejnego walcowania na zimno wady po-
wierzchni, są rozpoznawane i rejestrowane, a odpowiedzialny za
jakość produkcji kierownik zmiany decyduje o złomowaniu części
lub całości zwoju lub o przeznaczeniu go do dalszej obróbki.
W zautomatyzowanym systemie, codziennie powstaje duża liczba
informacji, które są gromadzone w banku danych. Nie prowadzi
się jednak ich szczegółowej analizy, pomimo tego że mogłaby ona
bezpośrednio wspomóc proces optymalizacji technologii.
Opracowany system Parsytec 5i (zwany Surface Excel) stanowi
suplement do systemu Parsytec HTS 4.2. Jego zadaniem jest uła-
twienie oceny jakości każdej dostarczonej partii taśmy i równocze-
sne udostępnienie informacji dla szerszego kręgu personelu w celu
uproszczenia i optymalizacji późniejszych procesów obróbki.
System badania powierzchni wyposażony jest w układ kodowania
za pomocą kolorów taśm. Kody barwne pozwalają odróżnić taśmy
zakwalifikowane do dalszej obróbki od taśm przeznaczonych na
złom. Odpowiednie kolory oznaczają taśmy „dobre”, „na granicy”
i „złom”. System pozwala na udoskonalenie sprawności badania
powierzchni taśm i prowadzenie statystyki wad. Ocena wad jest
szybsza, dokładniejsza i bardziej obiektywna, zapewniając jedno-
cześnie wyższy komfort obsługi. Oprogramowaniu Surface Excel
umożliwia definiowanie położenia wad na całej powierzchni ta-
śmy. W przyszłości planowane są dalsze innowacje zarówno sys-
temu jak i oprogramowania.
 WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi
światowe i krajowe związane z metalami nieżelaznymi
w 2006 roku

12÷13 czerwca 2006, Falmouth, Cornwall, UK 7th Internationals Conference and Exhibition on Magnesium
Ultrafine Grinding 06 Alloys and their Applications
Źródło: Minerals Engineering. 2005, t. 18, nr 11, s. 1133 Źródło: Z. Metallkunde, 2006, t. 97, nr 1, s. 112
www.min-eng.com/confernces/
20÷22 września 2006, Essen, RFN
14÷16 czerwca 2006, Falmouth, Cornwall, UK Aluminium 2006
Hydrocyclones 06 Źródło: Metal Powder Report. 2005, nr 9, s. 43
Źródło: Minerals Engineering. 2005, t. 18, nr 11, s. 1133 Tel. +49 211 90 191 221
www.min-eng.com/confernces/ Fax: +49 211 90 191 138
e-mail: criess@reedexpo.de
18÷22 czerwca 2006, San Diego, USA
Tungsten, Refractory and Hardmetals IV 24÷28 września 2006, Busan, Korea
Powder Met2006 2006 Powder Metallurgy
Źródło: Metal Powder Report. 2005, nr 9, s.43 World Congress and Exhibition
e-mail: info@mpif.org Źródło: Metal Powder Report. 2005, nr 9, s.43
www.mpif.org e-mail: pm2006@kpmi.or.kr
www.pm2006.org
4÷8 września 2006, Lozanna, Szwajcaria
Junior Euromat 2006 The Conference for the Next Generation 22÷25 października 2006, Ghent, Belgia
Źródło: Z. Metallkunde, 2006, t. 97, nr 1, s. 112 Euro PM2006
World Congress and Exhibition
21÷22 września 2006, Essen, RFN Źródło: Metal Powder Report. 2005, nr 9, s.43
Magnesium 2006 www.epma.com/pm2006

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik — AW

ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH
Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia
i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieże-
laznych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.

Podajemy nasz adres:

Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
40-019 Katowice
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221
tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77

307
 Światowy rynek metali
nieżelaznych
GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET
Redaktor odpowiedzialny: dr hab. inż. JAN BUTRA
WYDARZENIA GOSPODARCZE
CRC NABYWA UDZIAŁY W MMK
Copper Resources seals Kinsenda deal, Mining Journal, 2 December 2005, p. 8
Copper Resources Corp. (CRC) podpisało finalne porozumie-
nie dotyczące nabycia 75 % udziałów w Minière de Musoshi et
Kinsenda (MMK), które posiada koncesje na eksploatację trzech
wysoko zmineralizowanych złóż rud miedzi w Demokratycznej
Republice Kongo. Według danych historycznych zasoby złóż, któ-
re posiada MMK — Kinsenda, Musoshi i Lubembe — szacuje się
odpowiednio na 0,84 mln Mg rudy o średniej zawartości 5,3% Cu,
0,6 mln Mg rudy o średniej zawartości 2,4 % Cu i 1 mln Mg rudy
o średniej zawartości 2,2 % Cu.
JIANGXI ZWIĘKSZA PRODUKCJĘ MIEDZI
Jiangxi funding plan, Mining Journal, 9 December 2005, p. 3; Metal Bulletin,
12 December 2005, p. 18
Jiangxi Copper Co. planuje zwiększenie produkcji huty miedzi
Guixi do poziomu 300 tys. Mg Cu/r. Dzięki zainwestowaniu w przed-
sięwzięcie 421 mln $ spółka podwoi swoją zdolność produkcyjną
do 700 tys. Mg Cu/r. Huta Guixi w pierwszych trzech kwartałach
2005 r. wyprodukowała 340 500 Mg miedzi.
STRAJK W CHILE POWODEM WZROSTU CEN MIEDZI
Chilean strike pushes copper to new high, Mining Journal, 9 December 2005,
p. 5, 22/30 December 2005, p. 3; Metal Bulletin, 12 December 2005, p. 11
Dnia 7 grudnia 2005 r. zrzeszeni w związkach zawodowych
pracownicy chilijskiej spółki kolejowej Ferrocarril de Antofagasta
a Bolivia (FCAB) rozpoczęli strajk domagając się zwiększenia
zarobków. Strajk ten wpłynął od razu na wzrost cen miedzi na
LME do 4464 $/Mg w związku z obawami o wstrzymanie dostaw
tego metalu. FCAB obsługuje transport kolejowy największych
chilijskich kopalń miedzi, m.in. Codelco Norte i Escondida. Strajk
w spółce zakończył się po dwóch tygodniach po podpisaniu no-
wych umów pracowniczych. Z kolei indyjska spółka Hindalco
Industries Ltd ogłosiła, że z powodu eksplozji w jednej z trzech
hut kombinatu miedziowego Dahej, która miała miejsce w listopa-
dzie 2005 r., straty produkcyjne przekroczą poziom 25 tys. Mg Cu.
ROZWÓJ HUTY ONAHAMA
Smelter expansion, Mining Journal, 9 December 2005, p. 7; Metal Bulletin, 12
December 2005, p. 18
Mitsubishi Materials Corp. i Dowa Mining Co. Ltd planują za-
inwestować 67 mln $ w rozwój huty miedzi Onahama w Japonii.
Wydajność zakładu ma wzrosnąć o 25 % do poziomu 200 tys. Mg
308
Rudy Metale R51, 2006, nr 4
UKD 669.3:661.6(051)(438)
Cu/r. Prace nad budową nowego pieca rozpoczną się w styczniu
2006 r. i potrwają do końca 2007 r.
URUCHOMIENIE PRODUKCJI Z PROJEKTU KULUMA-
ZIBA
Kulumaziba output, Mining Journal, 9 December 2005, p. 8; Metal Bulletin, 12
December 2005, p. 18
Anvil Mining Ltd rozpoczęło produkcję koncentratu miedzi
z projektu zagospodarowania odpadów Kulumaziba w Demokra-
tycznej Republice Kongo, w którym posiada 70 % udziałów. Do-
celowa wydajność zakładu ma wynieść 30 Mg rudy/godz., a pla-
nowana produkcja to 3500 Mg koncentratu miedzi miesięcznie.
Spółka planuje również zwiększyć produkcję swojej kopalni Di-
kulushi, która w 2006 r. ma wytworzyć 36 500 Mg miedzi w kon-
centracie.
UMOWA NORDDEUTSCHE Z CHIŃSKIM INWESTOREM
Norddeutsche deal, Mining Journal, 16 December 2005, p. 1; Metal Bulletin,
19 December 2005, p. 16
W trzecim tygodniu grudnia 2005 r. europejska spółka Nord-
deutsche Affinerie AG podpisała z chińskim inwestorem Yanggu
Hongxiang Investment Co. porozumienie dotyczące budowy huty
miedzi o wydajności 200 tys. Mg/r., walcowni i zakładu energe-
tycznego w chińskiej prowincji Shandong. Koszty projektu szacu-
je się na 361 mln $.
GLENCORE PLANUJE BUDOWĘ HUTY MIEDZI
Glencore smelter plan, Mining Journal, 16 December 2005, p. 3
Glencore International AG planuje budowę huty miedzi o wy-
dajności 70 tys. Mg Cu/r. przy kombinacie JSC Kazzinc w Ka-
zachstanie. W połowie grudnia 2005 roku Glencore nabyło 23 %
akcji Kazzinc za kwotę 110 mln $, zwiększając tym samym swoje
udziały w spółce do 98,5%. Wielkość produkcji Kazzinc szacuje
się na 288,5 tys. Mg rafinowanego cynku, 130 tys. Mg rafinowa-
nego ołowiu i 330 tys. Mg koncentratu miedzi rocznie.
RIO TINTO NABYWA LA GRANJA
Rio Tinto bags Peru’s La Granja copper, Mining Journal, 22/30 December
2005, p. 1
Rio Tinto wygrało przetarg mający na celu prywatyzację roz-
ległego złoża miedzi La Granja, zlokalizowanego w rejonie Caja-
marca w północnym Peru. Firma zgodziła się zainwestować 60
mln $ w rozpoznanie złoża i wykonanie studium wykonalności
oraz dodatkowo zapłacić rządowi Peru 22 mln $. Zasoby La Granja
szacowane są na 1200 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,65 % Cu.
UMOWA CODELCO I MINMETAL
Minmetals-Codelco sign, Mining Journal, 22/30 December 2005, p. 1
Po prawie 7-miesięcznych negocjacjach Codelco i China Minme-
tals Corp. podpisały porozumienie dotyczące odbioru miedzi kato-
dowej przez chińską spółkę. Umowa zobowiązuje Minmetals do
nabywania od Codelco 55 750 Mg miedzi katodowej rocznie
w okresie 15 lat oraz płatności spółce 550 mln $ w I kwartale
2006 r. Minmetals nabyło również opcję na zakup 25 % udziałów
w kopalni miedzi Gaby, należącej do Codelco, której produkcja
rozpocznie się w 2008 r. i wyniesie 150 tys. Mg Cu/r.
PONOWNE URUCHOMIENIE HUTY HINDALCO
Hindalco restart, Mining Journal, 22/30 December 2005, p. 5
Indyjski producent cynku i aluminium Hindalco Industries Ltd
ponownie uruchomił swoją hutę miedzi Nr 3, w której prace zostały
wstrzymane po eksplozji, do której doszło w listopadzie 2005 r.
Straty poniesione na skutek wstrzymania produkcji szacowane są
na 25 tys. Mg miedzi.
OPÓŹNIONE STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA RIO BLAN-
CO
Protests delay Rio Blanco study, Mining Journal, 22/30 December 2005, p. 6
Monterrico Metals plc poinformowało, że studium wykonal-
ności dla rozwoju projektu miedzi i molibdenu Rio Blanco w pół-
nocnym Peru zostanie ukończone później, niż planowano (pier-
wotnie miał to być początek 2006 r.). Firma tłumaczy opóźnienie
koniecznością opracowania dodatkowych opcji rozwoju projektu,
podyktowaną chęcią złagodzenia protestów lokalnej społeczności.
POROZUMIENIE PLACER DOME I X-CAL
Placer Dome and X-Cal form JV in Nevada, Mining Journal, 22/30 December
2005, p. 7
Placer Dome Inc. i X-Cal Resources Ltd podpisały porozu-
mienie dotyczące eksploracji projektu Reese River Pediment w
Newadzie. Obszar prospekcyjny obejmuje 12 km2. W 2006 r. X-
Cal zobowiązało się przeznaczyć na prace wiertnicze 200 tys. $.
Placer Dome planuje przejąć 51 % udziałów w projekcie.
SPADEK PRODUKCJI MIEDZI W PERU
Metal Bulletin, 5 December 2005, p. 10
Produkcja miedzi w Peru we wrześniu 2005 r. spadła o 8,2 %
do wielkości 83 885 Mg w porównaniu z 91 357 Mg we wrześniu
2004 r. Spadek produkcji był spowodowany niższą mineralizacją
rudy miedzi w kopalniach South Copper i Tintaya. W tym samym
miesiącu wzrosła peruwiańska produkcja złota, cynku, ołowiu,
molibdenu i srebra.
NOWE PLANY ROZWOJU ANTOFAGASTA
Antofagasta may diversify and expand operations beyond Chile, Metal Bulletin,
5 December 2005, p. 10
Chilijski producent miedzi, Antofagasta Minerals, planuje wejście
na nowe rynki zagraniczne i rozszerzenie projektów o nowe metale,
w związku ze spodziewanymi rekordowymi zyskami za 2005 r.
Poziom produkcji miedzi przez spółkę wynosi 500 tys. Mg/r., ale
firma nie wyklucza zaangażowania w projekty srebra, aluminium
i cyny. Obecnie głównym projektem zagranicznym Antofagasta
jest projekt Cordillera de las Minas w Peru, jv z brazylijską spółką
CVRD. Zarząd spółki rozważa także zakup jednej lub kilku ko-
palni w Peru za kwotę nawet 1 mld $, ale decyzję podejmie dopie-
ro w 2006 r.
ROZWÓJ PROJEKTU DIDIPIO
Erzmetall, November/December 2005, p. 367
Ministerstwo Ochrony Środowiska Filipin zatwierdziło stu-
dium wykonalności dla projektu miedzi i złota Didipio, które wy-
konała australijska firma Climax Mining. Jest to pierwszy projekt
finansowany w całości przez kapitał zagraniczny, po uruchomie-
niu w 2004 r. przez władze Filipin takiej możliwości. Zasoby Di-
dipio szacuje się na 23,8 mln Mg rudy o średniej zawartości
0,61 % Cu i 1,6 g/Mg Au. Dodatkowo istnieje możliwość powięk-
szenia bazy zasobowej o dalsze 120 mln Mg rudy o zbliżonych
zawartościach. Eksploatacja złoża rozpocznie się na początku
2006 r. i ma trwać 15 lat. Zdolność przeróbcza kopalni ma osią-
gnąć 1,8 mln Mg rudy/r.
PONOWNE URUCHOMIENIE KOPALNI GIBRALTAR
CIM Bulletin, November 2005, p. 32-33
Taseko Mines Ltd zawarło z Ledcor porozumienie jv (85:15)
celem ponownego uruchomienia kopalni miedzi i molibdenu Gibral-
tar, zlokalizowanej 68 km na północ od Williams Lake w Kolumbii
Brytyjskiej. Wydajność kopalni ma wynieść 120 tys. Mg rudy/dobę.
GÓRNICZA PRODUKCJA MIEDZI
Mines to beat smelters, Mining Magazine, December 2005, p. 4
International Copper Study Group ogłosiło, że w ciągu kilku
najbliższych lat światowe wydobycie rud miedzi przez kopalnie
przekroczy możliwości przeróbcze hut. W 2009 r. górnicza pro-
dukcja miedzi na świecie ma wzrosnąć z obecnych 16,7 mln Mg/r.
do ponad 19,3 mln Mg/r. Natomiast hutnicza produkcja miedzi
wzrośnie w tym okresie z 16,1 mln Mg/r. do 17,4 mln Mg/r.
STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA BUDOWY KOPALNI
FRASERS
Frasers underground mine feasibility study, Mining Journal, 2 December 2005,
p. 8
Oceangold Ltd ukończyło studium wykonalności dla budowy
podziemnej kopalni Frasers w rejonie odkrywkowej kopalni złota
Macreas w południowej części Nowej Zelandii. Studium przewiduje
eksploatację 4,5 mln Mg rudy o średniej zawartości złota 2,83 g/Mg
w okresie 8 lat. Szacuje się, że Frasers od połowy 2008 r. będzie
wydobywać 0,8 mln Mg rudy/r., a koszty inwestycji wyniosą 48,9
mln $. Całkowite zasoby wskazane i wnioskowane kopalni szacowa-
ne są na 18,91 mln Mg rudy o średniej zawartości 2,12 g/Mg Au.
ROZWÓJ PROJEKTU CANATUAN
TVI’s Canatuan progress, Mining Journal, 2 December 2005, p. 9
TVI Pacific Inc. poinformowało, że w ramach projektu złota
i srebra Canatuan na Filipinach oddano do użytku drugi młyn kulowy.
Plan rozwoju projektu przewiduje zwiększenie do końca 2005 r.
mocy przerobowych zakładu do 1200 Mg rudy/dobę, a wielkości
produkcji złota do 150÷160 oz/dobę.
ZIELONE ŚWIATŁO DLA PROJEKTU CERRO CORONA
Gold Fields gives Cerro Corona the green light, Mining Journal, 9 December
2005, p. 1; Metal Bulletin, 12 December 2005, p. 14
Gold Fields Ltd podjęło decyzję o zainwestowaniu prawie 300
mln $ w rozwój porfirowego projektu miedzi i złota Cerro Corona
w Peru. Decyzję podjęto po tym, jak rząd peruwiański zatwierdził
ocenę oddziaływania inwestycji na środowisko. Całkowita pro-
dukcja z projektu ma wynieść 2,3 mln oz złota i 412 tys. Mg mie-
dzi w 15-letnim okresie funkcjonowania kopalni odkrywkowej,
której wydajność szacuje się na 6,2 mln Mg rudy/r. Zasoby Cerro
Corona szacuje się na 91 mln Mg rudy, zawierającej 2,9 mln oz
złota i 480 tys. Mg miedzi. Prace budowlane na projekcie roz-
poczną się w lutym 2006 r. i mają trwać 18 miesięcy.
WZROST PRODUKCJI ZŁOTA W PERU
Peruvian Gold output soars, Mining Journal, 9 December 2005, p. 7
Produkcja złota w Peru we wrześniu 2005 r. wyniosła 18 115 kg,
309
czyli wzrosła o 31 % w porównaniu z wrześniem 2004 r. Na ten
wynik wpłynęło zwiększenie produkcji złota z projektów Lagunas
Norte, Pierina oraz Yanacocha. Produkcja cynku w Peru wyniosła
w tym okresie 105 152 Mg (wzrost o 19 %), ołowiu 27 755 Mg
(wzrost o 6 %), srebra 258 373 Mg (wzrost o 1 %), a miedzi
82 885 Mg (spadek o 8 %).
SPRZEDAŻ PROJEKTU AQUARIUS
Aquarius sale, Mining Journal, 9 December 2005, p. 10
St Andrew Goldfields Ltd podjęło decyzję o nabyciu od Kinross
Gold Corp. projektu złota Aquarius w Ontario. Zgodnie z umową
Kinross otrzyma 100 mln nowych akcji zwykłych St Andrew i 25 mln
gwarancji na zakup dodatkowych akcji spółki po cenie 0,17 C$/akcję
w okresie 2 lat. Zasoby Aquarius w 2003 roku oszacowano na
15 mln Mg rudy o średniej zawartości 2,16 g/Mg Au.
GOLDCORP NABYWA PROJEKT ÉLÉONORE
Goldcorp to buy Virginia’s Éléonore, Mining Journal, 9 December 2005, p. 11
Goldcorp Inc. podjęło decyzję o nabyciu od Virginia Gold Mines
Inc. projektu złota Éléonore poprzez wydzielenie jego aktywów za
kwotę 31 mln C$ w akcjach i gwarancjach. Zgodnie z umową
każdy udziałowiec Virginia Gold otrzyma za 1 akcję spółki 0,4
każdej akcji zwykłej Goldcorp i 0,5 akcji zwykłej nowoutworzo-
nej spółki New Virginia.
GLAMIS URUCHAMIA KOPALNIĘ MARLIN
Glamis starts guatemalan mine, Mining Journal, 9 December 2005, p. 11
Glamis Gold Ltd rozpoczęło komercyjną produkcję w kopalni
złota Marlin w Gwatemali. Ma ona wynieść do końca 2005 r. 20 tys.
oz złota, a od 2006 r. 250 tys. oz złota i 3,5 mln oz srebra/r. Uru-
chomienie eksploatacji podziemnej złoża planowane jest na poło-
wę 2006 r.
URUCHOMIENIE PRODUKCJI Z PROJEKTU TWIN HILLS
First Twin Hills ore, Mining Journal, 9 December 2005, p. 11
BMA Gold Ltd uruchomiło górniczą produkcję w podziemnej
kopalni 309 w obrębie projektu złota Twin Hills w środkowym
Queensland. Wielkość produkcji do końca stycznia 2006 r. szacuje
się na 4 tys. Mg rudy. Ruda będzie przerabiana w zakładzie
Rishton, należącym do spółki.
ZAKŁAD PRZERÓBCZY DLA KOPALNI NICO
Golden Giant mill, Mining Journal, 16 December 2005, p. 8
Fortune Minerals Ltd podjęło decyzję o nabyciu zakładu prze-
róbczego wraz z wyposażeniem od kopalni Golden Giant, należą-
cej do Newmont Mining Corp., za kwotę 3,3 mln C$. Zakład bę-
dzie przerabiał rudę z kopalni złota, kobaltu i bizmutu NICO
w kanadyjskim Northwest Territory, w której Fortune posiada
81 % udziałów.
URUCHOMIENIE ZAKŁADU PRZERÓBCZEGO PRZY
KOPALNI BONG MIEU
Bong Mieu start-up, Mining Journal, 16 December 2005, p. 9
Olympus Pacific Minerals Inc. uruchomiło zakład przeróbczy
przy kopalni złota Bong Mieu w Wietnamie. W grudniu 2005 r. wy-
dajność zakładu ma wynieść 500 Mg rudy/dobę. W I połowie 2006 r.
planowany jest wzrost wydajności zakładu do 800 Mg rudy/dobę.
ROZWÓJ KOPALNI MANANTIAL ESPEJO
Metal Bulletin, 12 December 2005, p. 14
Triton planuje zainwestować 120 mln $ w rozwój kopalni sre-
bra i złota Manantial Espejo, zlokalizowanej w południowej części
prowincji Santa Cruz w Argentynie. Planowana produkcja kopalni
do 2014 r. powinna wynieść 69 tys. oz złota i 4,5 mln oz srebra/r.
310
POTENCJAŁ BRAZYLII
Brazilian renaissance, Mining Magazine, December 2005, p. 10-12
Szeroko opisano kopalnię złota Jacobina w Brazylii, należącą
do kanadyjskiej spółki Desert Sun Mining Corp. Prace w kopalni
po czterech latach przestoju zostały wznowione w 2002 r. W 2006 r.
wydajność zakładu ma zostać zwiększona z obecnych 4200 Mg do
6500 Mg rudy/dobę.
MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA METALI SZLACHET-
NYCH ZE ZWAŁOWANYCH ODPADÓW W UZBEKISTANIE
Raw material resources of noble metals in production wastes at the mining
enterprises in Uzbekistan, Gornyj Żurnal, 11, 2005, p. 42÷43
Artykuł prezentuje możliwości odzysku metali szlachetnych
(złota, srebra, platyny i palladu) z odpadów poprodukcyjnych. Za-
proponowano również metody mające na celu zwiększenie pro-
dukcji metali szlachetnych w Uzbekistanie poprzez efektywniejsze
wykorzystywanie odpadów.
REALIZACJA PROJEKTU MEHDIABAD
Mehdiabad exploitation licence granted, Mining Journal, 9 December 2005, p. 10
Irańskie Ministerstwo Górnictwa przyznało dodatkową konce-
sję na prowadzenie prac na projekcie cynku Mehdiabad, realizo-
wanym przez Union Resources Ltd i Mehdiabad Zinc Co. (MZC).
25-letnia koncesja dotyczy obszaru 45 km2 i dopuszcza maksy-
malnie pięcioletni okres prac budowlanych przed rozpoczęciem
wydobycia. Szacuje się, że roczna produkcja z projektu powinna
wynieść 0,9 mln Mg rudy o zawartości cynku od 2,33 % do
13,55 %, ołowiu od 1,00 % do 6,49 % i srebra od 32 do 83 g/Mg.
BRZ WSTRZYMUJE PRODUKCJĘ SAUGET I ILLINOIS
BRZ set to halt zinc output as costs take toll, Metal Bulletin, 5 December 2005,
p. 8
Big River Zinc (BRZ) poinformowało, iż w lutym 2006 r. wstrzyma
produkcję koncentratu cynku w zakładach przeróbczych Sauget
i Illinois z powodu zbyt wysokich kosztów importu koncentratu
do Nowego Orleanu. W grudniu 2005 r. produkcja będzie utrzy-
mana na tym samym poziomie, ale w styczniu 2006 r. będzie już
mniejsza. Zamknięcie zakładów BRZ może negatywnie odbić się
na sytuacji rynku cynku.
ZINIFEX PRZEWIDUJE SPADEK PODAŻY CYNKU I OŁO-
WIU
Australia’s Zinifex predicts continued shortfalls in global zinc and lead concen-
trate supplies, Metal Bulletin, 5 December 2005, p. 16
Według australijskiej spółki Zinifex, na skutek wzrostu kosz-
tów energii oraz artykułów spożywczych, w 2006 r. spadnie świa-
towa podaż cynku i ołowiu. Na razie produkcja koncentratu oło-
wiu kopalni Century w Queensland stopniowo spada z powodu
niższej mineralizacji złoża. Natomiast produkcja z projektu Hobart
w Tasmanii wzrośnie w 2005 r. o 30 % do poziomu 175 tys. Mg/r.
Według szacunków w IV kwartale 2006 r. wydajność huty Budel
w Holandii wyniesie 30 tys. Mg/r., co ułatwi firmie planowane
wejście na rynek europejski oraz eksport produktów do Chin.
PIERWSZY KONCENTRAT CYNKU Z KOPALNI STRATONI
Metal Bulletin, 19 December 2005, p. 18
Jak poinformowało European Goldfield Ltd, dokonano wysył-
ki pierwszej partii koncentratu cynku z kopalni Stratoni, należącej
do Hellas Gold. European Goldfield posiada 65 % udziałów w Hellas.
Pierwszy transport cynku z greckiego wybrzeża Aegean wynika
z umowy o odbiór koncentratu cynku, ołowiu i srebra, podpisanej
w listopadzie 2005 r. z Trafigura Beheer, Euromin i MDIL (UK).
Pierwszy transport koncentratu ołowiu i srebra planowany jest na
styczeń 2006 r. Umowa zezwala Hellas na sprzedaż 90 % produk-
cji koncentratów w latach 2005÷2007.
ŁUGOWANIE BIOCHEMICZNE CYNKU Z ODPADÓW
I PÓŁPRODUKTÓW POCHODZĄCYCH Z FLOTACJI
Bacterial-chemical zinc extraction from semiproduct and tailings of flotation
concentration, Cwietnyje Metałły, 11.2005, p. 27-31
Artykuł wskazuje na duże trudności zastosowania technologii
bioługowania w stosunku do ekstrakcji odpadów i półproduktów
miedziowo-cynkowo-pirytowych. Ługowanie biochemiczne może
być jednak z powodzeniem stosowane do pozyskiwania metali ze
złóż miedziowo-cynkowych.
POROZUMIENIE MINARA I GLENCORE
Minara-Glencore deal, Mining Journal, 2 December 2005, p. 3
Minara Resources Ltd i Glencore International AG doszły do
porozumienia w sprawie wspólnej realizacji projektu jv niklu i ko-
baltu Murrin Murrin w Zachodniej Australii. Glencore wycofa
swoje roszczenia w stosunku do Minara, a w zamian spółka ta
zgodziła się powiększyć obszar Murrin Murrin z okręgu o pro-
mieniu 60 km do 200 km. Glencore posiada 49,7 % udziałów
w Minara i 40 % udziałów w Murrin Murrin.
IMPLATS WYCOFUJE SIĘ Z PROJEKTU AMBATOVY
Implats to pull out of Ambatovy, Mining Journal, 2 December 2005, p. 10;
Metal Bulletin, 5 December 2005, p. 13
Impala Platinum Holdings Ltd (Implats) podjęło decyzję o wyco-
faniu się z laterytowego projektu niklu i kobaltu Ambatovy na
Madagaskarze. Spółka w połowie 2005 r. przystąpiła do projektu
jv z Dynatec Corp. i Sumitomo Corp. Decyzję o wycofaniu Im-
plats tłumaczy wzrostem kosztów inwestycyjnych o 25 mln $.
Dynatec i Sumitomo rozpoczęły już rozmowy z potencjalnymi
partnerami zainteresowanymi projektem.
POZYTYWNE WYNIKI STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA
AVEBURY
Avebury feasibility positive for Allegiance, Mining Journal, 9 December 2005,
p. 9
Allegiance Mining NL otrzymało pozytywne wyniki studium
wykonalności dla siarczkowego projektu niklu Avebury w Tasma-
nii. Opracowanie zakłada podziemną eksploatację złoża przez co
najmniej osiem lat i roczne wydobycie na poziomie 600 tys. Mg
rudy. Zasoby pewne Avebury wynoszą 0,2 mln Mg rudy o średniej
zawartości niklu 1,34 %, a prawdopodobne 4,2 mln Mg rudy
INFORMACJE GIEŁDOWE
GLENCORE ZWIĘKSZA SWOJE UDZIAŁY W KAZZINC
Glencore’s Kazzinc buy, Mining Journal, 9 December 2005, p. 1
Glencore International AG zwiększyło swoje udziały w Kazzinc
ISC, największym producencie cynku w Kazachstanie, z 71 % do
prawie 94 %. 6 grudnia 2005 r. przeznaczono do sprzedaży 22,65 %
udziałów Kazzinc po minimalnej cenie 8,08 mld Te (1 $ = 133,87
Te) wraz z wymogiem wybudowania do końca 2010 r. przez ich
nabywcę huty miedzi w Kazachstanie o wydajności 70 tys. Mg Cu/r.
Przetarg wygrała spółka zależna Glencore, PASAR Holdings Inc.,
płacąc za udziały 14,74 mld Te. Całkowita produkcja Kazzinc
w 2004 r. wyniosła 279 480 Mg cynku, 98 747 Mg ołowiu, 66 802
Mg miedzi, 208 398 oz złota i 4,88 mln oz srebra.
FINANSOWANIE PROJEKTU SAN CRISTOBAL
Apex gets San Cristobal funds, Mining Journal, 9 December 2005, p. 12; Metal
Bulletin, 12 December 2005, p. 14
Apex Silver Mines Ltd otrzymało od Barclays Capital i BNP
Paribas 225 mln $ celem sfinansowania projektu srebra, cynku
i ołowiu San Cristobal w południowo-zachodniej Boliwii. Całko-
wite koszty inwestycji mają wynieść 600 mln $, a uruchomienie
o średniej zawartości 1,15 %.
RUSZA WYDOBYCIE W KOPALNI MORNOPO
Mornopo start-up, Mining Journal, 16 December 2005, p. 7
PT Aneka Tambang (Antam), spółka kontrolowana przez rząd
indonezyjski, rozpoczęła prace wydobywcze w kopalni Mornopo
na laterytowym złożu niklu w rejonie North Moluccas w Indone-
zji. Szacuje się, że wielkość produkcji rudy saprofitowej i limoni-
towej z projektu wyniesie od 500 tys. do 700 tys. Mg/r.
BHPB NABYWA JAGUAR NICKEL
BHP Billiton to pay $ 16m for Guatemala ferro-nickel prospect, Metal Bulletin,
5 December 2005, p. 13
BHP Billiton podpisało porozumienie dotyczące nabycia gwa-
temalskiej spółki zależnej kanadyjskiego Jaguar Nickel za kwotę
16,3 mln $. Transakcja ma zostać sfinalizowana w lutym 2006 r.
Jaguar Nickel posiada 15 koncesji na prace eksploracyjne na late-
rytowych złożach niklu w rejonie Lake Izabal w Gwatemali,
w tym koncesję Sechol, obejmującą złoże o zasobach 20 mln Mg,
zawierających 25 % żelazoniklu.
JLIN PRZYSTĘPUJE DO PROJEKTU RAMU
China’s Jilin Nickel to invest in Ramu nickel-cobalt project, Metal Bulletin, 19
December 2005, p. 22
Chińska spółka Jilin Nickel Industry Group planuje wraz
z chińskim konsorcjum inwestycyjnym przystąpić do realizacji
projektu niklu i kobaltu Ramu w Papui Nowej Gwinei. Projekt
realizuje obecnie China Metallurgical Construction Corp. (MCC).
Produkcja Ramu ma docelowo wynieść 33 tys. Mg niklu i 3200 Mg
kobaltu/r.
EKSPANSJA INCO
Erzmetall, November/December 2005, p. 368
Inco, obecnie drugi co do wielkości producent niklu na świecie,
może stać się największym światowym wytwórcą tego metalu.
Wkrótce ruszy produkcja z projektu Voisey’s Bay w Nowej Fun-
landii i ma ona wynieść 50 tys. Mg koncentratu niklu, 2300 Mg
koncentratu kobaltu i 25÷30 tys. koncentratu miedzi rocznie oraz
nieokreśloną jeszcze ilość platynowców. Koncentraty będą prze-
rabiane w rafinerii Thompson w Manitoba.
produkcji z projektu nastąpi w II połowie 2007 r.
REALIZACJA PROJEKTU KAMOTO
Kamoto funds, Mining Journal, 16 December 2005, p. 13; Erzmetall, Novem-
ber/December 2005, p. 367
Katanga Mining Ltd w wyniku przeprowadzonej emisji no-
wych akcji uzyskało dochód w kwocie 17,5 mln C$. Środki te zo-
staną przeznaczone na sfinansowanie ukończenia studium wyko-
nalności dla projektu jv miedzi i kobaltu Kamoto w Demokratycz-
nej Republice Kongo oraz nabycia 23,33 % udziałów Kinross
Forrest Ltd. Spółka ta posiada 75 % udziałów w Kamoto, a pozo-
stałe 25 % udziałów w projekcie należy do Gécamines. Katanga
posiada opcję na nabycie 100 % udziałów Kinross Forrest. Kamo-
to posiada jeszcze zasoby 57 mln Mg rudy o średniej zawartości
miedzi 4,5 % i molibdenu 0,6 %, a może produkować 150 tys. Mg
Cu i 5 tys. Mg Co/r.
MWANA EMITUJE AKCJE
Mwana raises development funds, Mining Journal, 16 December 2005, p. 15;
Metal Bulletin, 19 December 2005, p. 18
311
 Mwana Africa plc w wyniku emisji 27,1 mln nowych akcji po w afrykańskiej prowincji Katanga, programu zwiększenia produk-
cenie 0,485 ₤/akcję uzyskało dochód w kwocie 13,1 mln ₤. Środki cji kopalni złota Freda Rebecca w Zimbabwe do 100 tys. oz Au/r.
te posłużą sfinansowaniu rozwoju projektu jv miedzi i kobaltu oraz kontynuacji prowadzonych prac eksploracyjnych.

CENY METALI

WZROST CEN ZŁOTA do 1126 $/Mg w porównaniu ze średnią ceną tego metalu w listo-
Gold closes over US$500/oz, Mining Journal, 2 December 2005, p. 1, 9 Decem- padzie wynoszącą 1035 $/Mg. Zapasy giełdowe tego metalu na
ber 2005, p. 3; Metal Bulletin, 12 December 2005, p. 14; Mining Magazine, koniec listopada 2005 r. zanotowały poziom 41 350 Mg w porów-
December 2005, p. 40
naniu z 49 250 Mg na koniec października 2005 r. Najsilniejszym
Cena złota na LME 30 listopada 2005 roku osiągnęła 502 $/oz,
graczem na rynku ołowiu w 2006 roku pozostaną Chiny.
poziom nienotowany od 18 lat, przekraczając tym samym psycho-
logiczną granicę 500 $/oz. Cena srebra również osiągnęła tego
dnia rekordową wielkość 8,44 $/oz. Według World Gold Council Średnie miesięczne ceny metali
rynek złota napędzają entuzjastyczni inwestorzy, pomimo spadku
zapotrzebowania na ten kruszec ze strony przemysłu jubilerskie- Styczeń÷grudzień Grudzień
go. 8 grudnia 2005 r. cena złota pobiła kolejny rekord i zanotowa- 2005 2005
Metal
ła poziom najwyższy od 24,5 r. — 518,50 $/oz. Ceny złota wciąż
rosną pomimo mocnej pozycji dolara, mniejszego zapotrzebowa- cena cena cena
najniższa najwyższa najniższa
nia ze strony rynku azjatyckiego i spadku cen paliw.
Miedź Grade A ($/Mg)
CENY MIEDZI WPŁYWAJĄ NA CENY METALI PODSTA- transakcje natychmiastowe 3071,00 4649,50 4576,10
WOWYCH transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 2945,00 4512,00 4419,03
Copper spurs base metals, Mining Journal, 2 December 2005, p. 3; Metal Bulle- Ołów ($/Mg)
tin, 5 December 2005, p. 11
transakcje natychmiastowe 823,50 1155,00 1123,51
Trzymiesięczna cena miedzi na londyńskim LME 1 grudnia
2005 r. zanotowała kolejny rekord i wyniosła 4380 $/Mg. Do wzro- transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 822,00 1118,50 1089,40
stu ceny tego metalu przyczyniła się sprzedaż w listopadzie 2005 r. Cynk ($/Mg)
przez chiński State Reserves Bureau (SRB) 20 tys. Mg miedzi na transakcje natychmiastowe 1164,75 1914,75 1821,44
rynek azjatycki. Wzrost ceny miedzi spowodował także wzrost
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1187,00 1917,00 1830,05
cen innych metali podstawowych. Trzymiesięczna cena cynku
wyniosła tego dnia 1765 $/Mg, a trzymiesięczna cena ołowiu Nikiel ($/Mg)
1070 $/Mg (wielkości nienotowane od 16 lat). transakcje natychmiastowe 11 475,00 17 747,50 13 425,63
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 11 600,00 16 625,00 13 537,25
SPADAJĄ CENY METALI PODSTAWOWYCH cena cena
miesięczna miesięczna
Base metals dip on profit-taking, Mining Journal, 16 December 2005, p. 3 Kobalt ($/lb) najniższa najwyższa
grudzień grudzień
Trzymiesięczna cena miedzi na LME 14 grudnia 2005 r. spadła 2005 2005
do 4315 $/Mg w porównaniu z 4478 $/Mg z dnia 9 grudnia, a trzy- min. 99,8% 14,333 16,111
miesięczna cena cynku wyniosła 1758 $/Mg w porównaniu z 1863
$/Mg (poziom nienotowany od ponad 16 lat). Jednak według ana- min. 99,3% 11,700 13,444
lityków z International Lead and Zinc Study Group ceny cynku Złoto ($/oz)
wkrótce pójdą w górę i w 2006 r. rynek cynku będzie najbardziej cena poranna 509,42250
prężny spośród wszystkich rynków metali podstawowych.
cena popołudniowa 510,09722
SYTUACJA NA RYNKU OŁOWIU Srebro (c/oz)
Fundamental outlook for lead, Mining Journal, 16 December 2005, p. 4 spot 863,98000
Trzymiesięczna cena ołowiu na LME wzrosła 12 grudnia 2005 r. December Averages, Metal Bulletin, 9 January 2006, No. 8926, p. 23

ZAPASY MIEDZI ZAPASY CYNKU

312
 ZAPASY OŁOWIU ZAPASY NIKLU

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Projektów Inwestycyjnych KGHM CUPRUM sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe
we Wrocławiu w składzie:
Jan Kudełko,
Malwina Kobylańska,
Stefan Karst,
Wojciech Korzekwa.

DOKTORS’ AND ASSISTANT PROFESSORS’ THESES

Mgr inż. GRZEGORZ BOCZKAL

Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych

Tytuł pracy doktorskiej

Wpływ zawartości tytanu na strukturę oraz własności monokryształów Zn-Ti

odkształcanych w systemie podstawy słupa heksagonalnego

Promotor: Prof. dr hab. inż. Borys Mikułowski — AGH WMN, Kraków

Recenzenci Prof. dr hab. inż. Zdzisław Jasieński — IMiIM PAN, Kraków
Dr hab. inż. Marek Szczerba, prof. AGH — AGH WMN, Kraków

W dniu 28 marca 2006 r. obronił pracę doktorską na Wydziale podczas odkształcania plastycznego, monokryształów o strukturze
Metali Nieżelaznych mgr inż. Grzegorz Boczkal. heksagonalnej, w której znajdują się wydzielenia drugiej fazy. Do
Praca dotyczy analizy mechanizmów umocnienia, działających badań użyto monokryształów cynku z dodatkami tytanu wynoszą-

313
cymi odpowiednio: 0,01 % wag. Ti, 0,02 % wag. Ti oraz 0,10 %
wag. Ti. Kryształy wyhodowano zmodyfikowaną metodą Brigma-
na. Zastosowane składy chemiczne badanych monokryształów
odpowiadają punktom na układzie fazowym Zn-Ti; a — wystę-
powania fazy α, b — granicznej rozpuszczalności tytanu w cynku
przy temperaturze eutektycznej oraz c — podeutektycznym (eu-
tektyka Zn-Ti tworzy się przy zawartości 0,18 % wag. Ti). Obser-
wacje strukturalne (SEM) wykazały, że badane monokryształy
charakteryzują się strukturą oscylacyjną (periodyczną). Struktura
ta zbudowana jest z warstw bogatych w iglaste wydzielenia fazy
międzymetalicznej Zn16Ti. Odstępy pomiędzy warstwami oraz
grubość warstw jest zależna od zawartości tytanu oraz szybkości
wzrostu monokryształu. Poszczególne warstwy, bogate w wydzie-
lenia, odseparowane są od siebie obszarami czystej osnowy.
W przypadku monokryształów o zawartości tytanu (0,10 % wag.)
zaobserwowano tworzenie się dodatkowo „mostków” międzywar-
stwowych.
Badania TEM, EBSD wykazały, że istnieje zależność krystalogra-
ficzna pomiędzy osnową i wydzieleniami. Zaobserwowano ponad-
to anizotropię wzrostu igieł fazy międzymetalicznej Zn16Ti wzdłuż
kierunków <11-20> w osnowie.
Przeprowadzone badania własności mechanicznych, oparte na
próbie ściskania (przy szybkościach odkształcenia 10–4 s–1 i 10–3 s–1,
temperatury z zakresu od 77 do 513 K) pozwoliły na wyznaczenie
Influence of titanium content on structure and properties of Zn-Ti single crystals deformed
in hexagonal basal system
The work referes to the hardening mechanisms operating dur-
ing plastic deformation of hexagonal single crystals with another
phase precipitates. The investigations were conducted on the zinc
single crystals with the following contents of titanium: 0.01 wt.%,
0.02 wt.% and 0.10 wt.%. The single crystals were grown by the
modificated Brigman method. The applied compositions corre-
spond to the points on the Zn-Ti phase diagram: a — range of
phase α, b — border solubility of titanium in zinc at the eutectic
temperature, c — hypo-eutectic alloy (eutectic in Zn-Ti is formed
at content 0.18 wt.% Ti). Structural observations show that the
investigated single crystals have the "oscillatory structure". The
structure is built from layers abundant in needle shaped precipi-
tates of the Zn16Ti intermetallic phase. Distances between the lay-
ers and their thickness depended on titanium content and the sin-
gle crystal growth rate. Following layers are separated by the pure
matrix areas (without precipitates). In case of ZnTi0.10wt.% sin-
gle crystals interlayer "bridges" are observed.
TEM and EBSD investigations show the crystallographic depen-
dence between the matrix and precipitates. Moreover, the growth
anisotropy of the needle-shaped Zn16Ti precipitates along the <11-20>
directions in the matrix has been reported.
The mechanical properties investigations were conducted using
the compression test (at the strain rates 10–4 s–1 and 10–3 s–1, and
314
wielkości krytycznego naprężenia ścinającego KNS oraz współ-
czynnika umocnienia dla zakresu łatwego poślizgu ΘA w systemie
(0001)<11-20>. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono,
że dominującym mechanizmem umocnienia w monokryształach
cynku z dodatkami 0,01 % wag. Ti oraz 0,02 % wag. Ti jest
umocnienie roztworowe. W przypadku monokryształów cynku
z dodatkiem 0,10 % wag. Ti dochodzi dodatkowo składowa
umocnienia wydzieleniowego pochodząca od fazy międzymeta-
licznej Zn16Ti, tworzącej w strukturze przestrzenny „szkielet”. Na
podstawie prób wykonywanych przy różnej szybkości odkształce-
nia i z różną temperaturą wyznaczono zmiany parametrów termo-
dynamicznych (objętość aktywowana V* oraz entalpia aktywacji
AH) w funkcji temperatury. Pozwoliło to na określenie przedzia-
łów temperatury, w których operują poszczególne mechanizmy
aktywowane termicznie. Stwierdzono, że przy temperaturze 373 K
następuje aktywacja mechanizmu wspinania się dyslokacji, co po-
twierdza spadek wielkości granicy plastyczności na krzywej
umocnienia.
W oparciu o istniejące teorie umocnienia, m.in. Fleischera, Motta-
Nabarro oraz uzyskane dane doświadczalne zaproponowano rów-
nanie pozwalające na teoretyczne wyznaczenie granicy plastycz-
ności monokryształów Zn-Ti. Wyniki obliczeń porównano z da-
nymi eksperymentalnymi. Stwierdzono dobrą zgodność obu wiel-
kości w zakresie temperatury od 77 do 373 K
.
the temperature range from 77 to 513 K). The critical resolved
shear stress CRSS and the hardening coefficient ΘA at the easy
slip system (0001)<11-20> were determined. On the basis of the
obtained results it was found that the main hardening mechanism
in single crystals with 0.0l wt.% and 0.02 wt.% contents of tita-
nium is solid solution hardening. In the single crystals with con-
tent 0.10 wt.% of titanium precipitation hardening part exist addi-
tionally, which is connected with Zn16Ti intermetallic phase pre-
cipitates forming spacial "skeleton" in the structure.
The results of tests with different strain rates and at different tem-
peratures permited to determine the changes of thermally activate
parameters (activation volume V* and activation enthalpy AH) in
the function of temperature. It allowed to determine the ranges of
temperature for which thermally activated deformation mecha-
nisms operate. It was observed that at temperature 373 K climbing
dislocation mechanism is activated, which is visible as a decrease
on the hardening curve.
On the basis of Fleisher and Mott-Nabarro hardening theory and
experimental results the theoretical equation was proposed, which
allowed to calculate theoretically the yield point of the investi-
gated Zn-Ti single crystals. Results were compared with the ex-
perimental data. A good correlation in the temperature range of 77
to 373 K was observed.
 WARUNKI PRENUMERATY NA 2006 ROK

Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym terminie.
Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.

Zamawiający — po dokonaniu wpłaty — może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego
miesiąca. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości z posiadanych zapasów
magazynowych.

Prenumerata roczna czasopism Wydawnictwa jest możliwa w dwóch wariantach:

⎯ prenumerata wersji papierowej,
⎯ prenumerata w pakiecie (pakiet zawiera całoroczną prenumeratę wersji papierowej + rocznik czasopisma na jednej płycie CD,
wysyłany po zakończeniu roku wydawniczego).

Prenumeratorzy, podpisujący z Wydawnictwem umowę prenumeraty ciągłej (odnawianej automatycznie co roku), otrzymują
10 % bonifikaty od cen katalogowych czasopism.

Członkowie stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT-NOT oraz uczniowie szkół technicznych każdego
szczebla mają prawo do zaprenumerowania l egz. wybranego czasopisma po cenie ulgowej — pod warunkiem przesłania do
Wydawnictwa formularza zamówienia lub kserokopii blankietu wpłaty, ostemplowanych pieczęcią koła SNT lub szkoły.

Prenumeratę można zamówić:

faksem: (022) 891 13 74, 840 35 89, 840 59 49
mailem: kolportaz@sigma-not.pl
poprzez Internet: www.sigma-not.pl
listownie: Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ku Wiśle 7, 00-707 Warszawa
telefonicznie: (022) 840 30 86 lub 840 35 89

Na życzenie klienta wysyłamy blankiety zamówień wraz z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism.

Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez prenumeratora.
Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.

Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w urzędach pocztowych (przekazy pieniężne) lub
bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na konto:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Sp. z o.o.;

ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa, skr. pocz. 1004
nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy, okres, wersję
i cenę prenumeraty oraz adres zamawiającego.

Dla prenumeratorów pakietu na rok 2006 Wydawnictwo oferuje dodatkowo roczniki archiwalne prenumerowanych czasopism
z lat 2004–2005 na płytach CD w cenie 20 pln netto (+ 22 % VAT) za każdy rocznik.

Pojedyncze zeszyty archiwalne dostępne są w wersji papierowej i — od 2004 roku — elektronicznej (cena l egz. netto
wg aktualnego cennika). Na życzenie klienta wystawiamy faktury VAT.

Sprzedaż zeszytów archiwalnych prowadzi:

• Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. (adres jw.)
• Klub Prasy Technicznej Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. Warszawa, ul. Mazowiecka 12, tel.: (022) 827 43 65

W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą lub zmian stawki VAT, Wydawnictwo zastrzega sobie prawo
do wystąpienia o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.

Cena 1 egzemplarza (netto/brutto) 16 zł / 16 zł

Cena prenumeraty rocznej w wersji papierowej (netto/brutto) 192 zł / 192 zł
Cena prenumeraty rocznej w pakiecie (netto/brutto) 212 zł / 216,40 zł
Prenumerata ulgowa — rabat 50 % od ceny podstawowej